Avdhela Metoda Aromana

BIBLIOTECA CULTURII AROMANE
w w w. p r o i e c t a v d h e l a . r o
IANCU BALLAMACI
METODA AROMN / VLAH AROMANIAN METHOD METODA ARUMUNE / VLLAHE
Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe
CUPRINS
9 / Nintidzate(a)ri/Prefa / Parathnie 13 / Di la Zahu Pana: Tr-armnami 15 / Lexia 1 (un) Nscnti expresiuni comuni Prima (prota) mncari Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti
21 / Lexia 2 (doau) 27 / Lexia 3 (trei)
31 / Lexia 4 (patru) 37 / Lexia 5 (ini) 43 / Lexia 6 (asi)
49 / Lexia 7 (apti) 53 / Lexia 8 (optu)
Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti
59 / Lexia 9 (nou)
65 / Lexia 10 (dz)
71 / Lexia 11 (unsprdzai) 83 / Lexia 13 (treisprdzai)
79 / Lexia 12 (doausprdzai)
Iancu Ballamaci
89 / Lexia 14 (patrusprdzai) 95 / Lexia 15 (inisprdzai) 101 / Lexia 16 (asisprdzai)
107 / Lexia 17 (aptisprdzai) 113 / Lexia 18 (optusprdzai)
Ecuivalenti engleze(a)ti pi aromne(a)ti /i arbinuse(a)ti Limba Italiana / Gjuha Italiane Artili gurative /i muzica Limba Aromn/Vlah / Gjuha Arumune/Vllahe
119 / Lexia 19 (nousprdzai) 125 / Lexia 20 (yinyi)
131 / Lexia 21 (unsprvinvi) 141 / Lexia 23 (treisprvinvi)
135 / Lexia 22 (doausprvinvi) Amnat ti/tr tu/tru lucru / Von pr n pun Ecuivalenti engleze(a)ti pi aromne(a)ti /i arbinuse(a)ti
147 / Lexia 24 (patrusprvinvi) 153 / Lexia 25 (inisprvinvi) 157 / Lexia 26 (asisprvinvi)
161 / Lexia 27 (aptisprvinvi) 165 / Lexia 28 (optusprvinvi)
Ti/tr Limba Aromn / Gjuha Arumune / Aromanian Language
169 / Lexia 29 (nousprvinvi) 173 / Lexia 30 (treidz)
Gramatica morfologia / Gramatika dhe morfologja / The Grammar and morphology Ecuivalenti engleze(a)ti pi aromne(a)ti /i arbinuse(a)ti Compararea cu Romna / Krahasimi me Rumanishten / Comparison with Romanian
177 / Lexia 31 (treidziun)
183 / Lexia 32 (treidzidou) 189 / Lexia 33 (treidzitrei)
197 / Lexia 34 (treidzipatru) 203 / Lexia 35 (treidziini) 213 / Lexia 36 (treidziasi)
219 / Lexia 37 (treidziapti) 229 / Lexia 38 (treidzioptu) 237 / Lexia 40 (patrudz) 233 / Lexia 39 (treidzinou) 245 / Lexia 41 (patrudziun) 263 / Lexia 43 (patrudzitrei)
255 / Lexia 42 (patrudzidoau) Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti
273 / Lexia 44 (patrudzipatru) 281 / Lexia 45 (patrudziini) 287 / Lexia 46 (patrudziasi)
297 / Lexia 47 (patrudziapti)
Iancu Ballamaci
307 / Lexia 48 (patrudzioptu) 319 / Lexia 50 (inidz)
313 / Lexia 49 (patrudzinou) 325 / Lexia 51 (inidziun) 339 / Lexia 53 (inidzitrei)
331 / Lexia 52 (inidzidoau) 345 / Lexia 54 (inidzipatru) 351 / Lexia 55 (inidziini) 357 / Lexia 56 (inidziasi)
Un videari istoric: Suatili aromni/macedono-romni dit America
361 / Lexia 57 (inidziapti) 367 / Lexia 58 (inidzioptu) 377 / Lexia 60 (asidz) 403 / Apendix
Dzua National a Aromilor 23 di Mai 1905 / Dita Nacionale e Arumunve 23 Maj 1905
373 / Lexia 59 (inidzinou) 385 / Lexic (Parti di lexic) 405 / Di la Iancu Ballamaci: Aromnili di Albania Nga Iancu Ballamaci: Arumunt e Shqipris
421 / Di la Academiciana Matilda Caragiu Marioeanu: Mihail G. Boiagi Gramatica Aromn ic Macedonovlah importana a iei Nga Akademike Matilda Caraxhiu Marioceanu: Mihail G. Boiaxhi Gramatika Arumune ose Maqedonovlahe dhe rndsia e saj 431 / Alfabetul tradiional AromnMacedonovlah
Nintidze(a)ri/Prefaa
imba esti elementu prinipal di singurtirea ali unei etnii, minoritati. Limba aromn-vlah esti limba matern al poporului aromn/vlah. Aist populai esti veaci, autocton, rspndit tu tut Balcanu. Istoria aietei populai esti umplut cu alumtri/razboiuri, cilstsiri continoasi contra furtunilor cu caracter di asimilari dit partea al nemicilor/dumailor diferii. Ma, aromii/vlahii cu tut c armsir fr statu a lor, ar tiut s pistibneadz tu sinu al popoarelor alanti balcanii. Pisti capu a lor, -az -aist dzuu chindureati riscu/periculu ali asimilariei. Factu c aist populai nu s-cunoati ca etnii, minoriteti la multi stati iu bneadz periculeadz existena a ei. Esti un pericul eminent i dui pi calea di asimilari aromii/vlahii i ma s-tuchesc ca neaua. Esti aist minoritati i ti/tr numuru potenialu intelectual justic garantarea ali identitatei n Constituia i trfai Legia Fundamental di un stat. Cai esti situaea actual al aromilor/vlahilor? Aei putem s-li mprm tu trei grupuri: 1.Grupu al tricuilor di lichii/etati i u zbursc ghini limba printeasc, limba ali dadi/limba matern/ limba aromn/vlah. 2.Grupu di lichiia/etatea medi i u-cunoti parial (nu-u zburti ghini limba). 3.Grupu di tiniri i nu-u achicsesc nu-u zbursc limba aromn/vlah. Un factor negativ nofavorabil ti/tr buneaa ali chiestunei aromneasc esti merenarizmu aromn/vlah i ari ca izvor protarea material-economic. Ancac generaia/bru nou nu va s-aib condii buni, creati dit partea al Statului i paralel cu limba ucial s nvea limba aromn/vlah (3-4 ore tu stmn), in scoili iu nvea va si s-asimileadz. Ma, aist va s-ira un crim mari ti/tr aist etnii i ari dat aht mult ti/tr Patria a lor vrut-Arbuniia/ Albania! Statu Albanez, opinionu pozitiv lipseati si s-conduc dit minduerea democratic European pi baza al Crilor Documentilor ti/tr Drepturili al Omului. Tiatea i bgai datoria ali sinei a mea s-fac aist metod ca s-dau -mini contributu a mel modest ca s-licure nviarea ali limbei a nostr veaci, vrut -avut, limbei aromn/vlah dit partea al cilimeailor/tinirilor i bneadz studiadz pit coili arbineasi tu csbdzurili ca: Curceaua, Tirana, Elbasan, Vlora, Selenia, Lua, Diviaca, Librajd, Berat, Pograde, Drenova, Bobotia, Ghirocastra, Saranda, Cavaia, Durrs, Fier s.a.
10
Iancu Ballamaci
Metoda esti bilingv: A. Aromne(a)ti (grailu frrotesc). B. Arbinuseati. C. Parial engleze(a)ti. Element cu importan la compoziionu ali metodi esti referena i s-da dit limba Englez n limba aromn/ vlah arbineas/arbiniseasc. Metoda esti ndupurat la experiena tr-amintat dit Eniclopedia Wikipedia, la operili studili lingvistii al personalitilor xeni/di nafoar arm/macedo-vlahi, ca: prof. Charles Speroni, Carlo Golino, Weigand, Thunman, Pucvilu, Rosetti, Iorga, Matilda Caragiu Marioeanu, N. Saramandu, C. Cndroveanu, V. Barba, Friedman, Peyfuss, Th. Kahl, H.M. Gauger, T.Winnfrith, Th. Capidan, P. Papahagi, Burileanu, Pucariu... .a. Tuta studili lingvistii, istorii, folclorii... creaili literari cu valoari ideo-artistic al V. Mustaca, A. Cristo, C. Mitro, I. Guo, S. Fuchi, Dh. Fuchi, Th. ico, I. Coloa, Dh. Fallo, Tarua, Bau... .a. al cronicanului cu num I.M. Cheafzezi. Valorarea aitei metodi depindi di ghivistoru/cititoru aromn/vlah ti nivelu c ct i serveti nviariei ali limbei aromn/vlah practicarea/esercitarea a ei tu ban, coal, societati, biseric, famili n vinitoru. n Albania/Arbinuia s-cunosc ca minorit greii, macedoii, muntenegrii, romii, eghiptiaii -nu s-cunosc aromii/vlahii i snt populaia a doaua dup aea majoritar albanez/arbineas (aist esti un paradox i nu-u scoal cndarea). i snt aisti suati ca: Chefalovrisi, Renasterea ali Moscopoli, Vlahii di Albania, cnt tu snt un Fra di mum di un tat, noi aromii di eta toat. Ei snt di un sndzi, far-aromi/vlahi ca tu fraii a notri i bneadz tu Gria, Macedonia, Srbia, Bullgaria, Romnia, Frana, Germania, America, Australia, Austria .a.? Teaea Statu Albanez lipse(a)ti s-bag tu loc dreptatea s-cunoasc -ca minoritati, pi baza ali legiei, Constituiei aromii/vlahii di tu Arbiniia. Ma u ncid aist prefa cu zboarili mintimeni al un auului i dzea: Aru ma mari ali aromnamei i yini di singur aromii/vlahii i ar fut snt buii ali lumei/duauei slaghii ali sinei a lor. Un alt au mintimen aromn/vlah ar dzs: Aromii/vlahii oci mi di aur ar fapt ppu cu purusi ti/tr lumea/duaua singur armasir fr ppu!. Esti momentu i tora singur aromii/vlahii s-minduesc ti sinea a lor ca s-nu si s-asimiliadz, s-nu chear, ma s-u chirdhseasc dit br(n)u n br(n) fara pstrit, mndar tiisit aromn/vlah. Aromnamea va s-pistibneadz! Autoru
11
Parathnie
juha sht elementi kryesor i vetdijes s nj etnie, minoriteti. Gjuha arumune/vllahe sht gjuha amtare e popullit arumun/vllah. Kjo popullsi sht e vjetr, autoktone, e prhapur n tr Ballkanin. Historia e ksaj popullate sht e mbushur me luftra, prpjekje, t vazhdueshme kundr furtunave me karakter asimilues nga ana e armiqve t ndryshm. Por, arumunt/vlleht me gjith se mbeten pa shtetin e tyre, kan ditur t mbijetojn n gjirin e popujve t tjer ballkanik. Mbi kokn e tyre, dhe sot e ksaj dite qendron rreziku i asimilimit. Fakti q kjo popullat nuk njihet si etni n shum shtete ku banojn rrezikon eksistencn e saj. sht nj rrezik real q shpie n rrugn e asimilimit arumunt/vlleht q po treten si dbora. sht ky minoritet q pr nga numri dhe potenciali intelektual justifikon garantimin e identitetit n Kushtetut q prbn Ligjin Fundamental t nj shteti. Cila sht situata aktuale e arumunve/Vllehve? Ata mund ti ndajm n tre grupe: 1. Grupi i t moshuarve q e flasin mir gjuhn prindrore, gjuhn e nns/gjuhn amtare, gjuhn arumune/vllahe. 2. Grupi i moshs s mesme q e njeh pjesrisht (nuk e flet mir gjuhn). 3. Grupi i t rinjve q nuk e kuptojn dhe nuk e flasin gjuhn arumune/vllahe. Nj factor negative, jo i favorshm pr t mirn e shtjes arumune sht mercenarizmi arumun/vllah q ka si burim prfitimin material-ekonomik. Nse brezi i ri nuk do t ket kondita t mira t krijuara nga ana e shtetit q paralel me gjuhn zyrtare t msojn edhe gjuhn arumune/vllahe (3-4 or n jav) ne shkollat ku msojn, kjo etni do t asimilohet. Por, ky do t ishte nj krim i madh pr kt etni q ka dhn kaq shum pr Atdheun e tyre-Shqiprin! Shteti Shqiptar, opinioni i shndosh duhet t udhhiqet nga mendsia demokratike Europeane mbi bazn e Kartave dhe Dokumentave pr T Drejtat e Njeriut. Prandaj, i vura detyr vetes sime t bja kt metod q t jap edhe un kontributin tim pr t lehtsuar t msuarin e gjuhs son t vjetr, t dashur dhe t pasur gjuhs arumune/vllahe nga ana e fmijve, t rinjve q jetojn dhe studiojn n shkollat shqiptare n qytetet si: Kor, Tiran, Elbasan, Vlor, Selenic, Lushnj, Diviak, Librazhd, Berat, Pogradec, Drenov, Boboshtic, Gjirokastr, Sarand, Kavaj, Durrs, Fier.
12
Iancu Ballamaci
Metoda sht dygjuhshe: A. Arumanisht (e folura frshrote). B. Shqip. C. Pjesrisht Anglisht. Element i rndsishm n kompozicionin e metods sht referenca q jepet nga gjuha angleze n gjuhn arumune/vllahe dhe shqipe. Metoda sht mbshtetur n eksperiencn e prfituar nga Enciklopedia Wikipedia, n veprat dhe studimet gjuhsore t personaliteteve t huaj dhe arumun/vlleh si: prof. Charles Speroni, Karlo Golino, Weigand, Thunman, Pukvili, Rosetti, Jorga, Matilda Karaxhiu Marioceanu, N. Saramandu, K. Kndroveanu, V. Barba, Friedman, Peyfuss, Th. Kahl, H.M. Gauger, T. Winnfrith, Th.Kapidan, P. Papahaxhi, Burileanu, Pushkriu... etj.; gjithashtu dhe studimet gjuhsore, historike, folklorike... dhe krijimet letrare me vler ideoartistike t V. Mustaks, A. Kristos, K. Mitres, S. Fuqit, Dh. Fuqit, Th. Cikos, I. Kolonjs, Dh. Fallos, Tarushs, Bashut etj. dhe kronikanit me emr I.M. Qafzezi. Vlersimi i ksaj metode varet nga lexuesi arumun/vllah se sa i shrben t msuarit t gjuhs arumune/ vllahe dhe ushtrimin e saj n jet, shkoll, shoqri, kish, familje, n t ardhmen. N Shqipri njihen si minoritete grekt, maqedonasit, malazezt, romt, egjiptiant, dhe nuk njihen arumunt/vlleht qe jan popullsia e dyt pas asaj mazhoritare shqiptare (ky sht nj paradoks q nuk e ngre kandari). jan kto shoqata si: Qefalovrisi, Rilindja e Voskopojs, Vlleht e Shqiperise, kur t gjith jan nj Vllezr t nj nne dhe t nj babe, ne arumunt e nj jete t tr. Ata jan prej nj gjaku, fisi-arumun/vlleh si t gjith vllezrit tan q banojn n Greqi, Maqedoni, Srbi, Bullgari, Rumani, Franc, Gjermani, Amerik, Australi, Austri etj.? Prandaj Shteti Shqiptar duhet t vr drejtsin n vend t njoh dhe si minoritet mbi bazn e Kushtetuts arumunt/ Vlleht e Shqipris. Po e mbyll parathnien me fjalt e menura t nj plaku q thoshte: E keqja m e madhe armnames i vjen nga vet arumunt/vlleht q kan qen dhe jan t mirt e bots dhe t kqinjt e vetes s tyre. Nj tjetr plak i menur arumun/vllah ka thn Arumunt/vlleht sy dhe duarart kan br kpuc me porosi pr botndhe vet mbetn pa kpuc!. Ka erdhur koha q vet arumunt/vlleht t mendojn pr veten e tyre q t mos asimilohen, t humbasin, por ta trashgojn nga brezi n brez fisin e tyre t pastr, krenar, t nderuar arumun/vllah. Armnamea do t mbijetoj! Autori
13
Di la Zahu Pana
Tr-armnami
Lele, fara armneasc, varnu nu poati s-ti aducheasc, dzuu alb nu ai vidzut, cum bneadz Lumea tut. Tu ti alag, tu ti avin, s-nu sco caplu tu luin, i-l u vrei lailu amintaticu, mac nu-ai vrn giunatic? Tu pit xeni,cu caplu apus, graiulu cheari, zboru-i dus!... Agrii, corbe armne, i di mum i di pne, i di gioc i di cntari, agrii i zborlu vreari, i tu casa a ta oarfn, cresc ca serchi limbi xeane! Pn cnd, o, Doamne Mare, Va s-idem ca tu cutar? Nu v ardi ca un jr, Printeasca Dimndare?!
14
Iancu Ballamaci
SCRIPTA MANET Mintimenlu latin dzsi: C i e niscris, e chirut.
E sHKrUara mBetet I menuri latin tha: sht e humbur.
Se sht e pashkruar Neve edhe t shkruarat
A noau i scrisili
caft s-n li ascund!

Ilia Coloa
krkojn t na i fshehin.
Ilia Colonja
L e xi a 1 ( u n\)
N s c n t i e x p r e s i u n i c o m u n i
16
Iancu Ballamaci
English Good morning! Good evening! Good night! Good. No.
Aromne(a)ti Bunseara! Bundzua!
Shqip Mirmbrma! Natn e mir! Si? Si je? Mir. Ku? Jo. Mirdita!
How? How are you?
Cum? Cum et? Ghini. Nu. Iu?
Noapti bun!
Teacher: Stela:
Do you understand?
What is your name?
Where?
Cum ti ciam? Nvetoru: Stela: Achicset? Msuesi: Stela:
Si t quajn? Kupton?
What is your name? My name is Stela Teacher: Stela: Good afternoon Miss Stela! Good afternoon teacher! Teacher: Stela: How are you? I am ne! Teacher: Where are you from?
Cum ti (a)ciam? Mi ciam Stela. Nvetoru: Stela: Bundzua Stela! Bundzua nvetor! Nvetoru: Stela: Cum et? Mini(eu) esc ghini! Nvetoru: Di i loc et tini?
Si t quajn? M quajn Stela. Msuesi: Stela: Mirdita Stela! Mirdita msues! Msuesi: Si je? Stela:
Un jam mir! Msuesi: Nga vend je ti?
17 Shqip Stela: Jam arumune/vlahe nga Shqipria. Msuesi: Lexo fjalt e reja n faqen 2. Stela: Gjyshe, baba, mama, gjysh, buk, uj, kal, nuse, dhndrr, djath, kos, qumsht, dele, qeni, mal, shesh, shtpi, lule, dbor, gjyshe, plak, plak, up, djal, e bukur. Msuesi: Mbyllni librat. Prgjigjuni n arumanisht. Stela! Shko n drrasn e zez! Shkruani (shkruaj): Arumanishtia sht gjuha e nns. far dit sht sot? Stela: E shtun. Msuesi: Stela: Po e diela? E diela sht dita e Zotit t Madh. T krishtert orthodoks shkojn n kish.
English Stela: I am aromanian (vlach) from Albania. Teacher: Read the new words to page 2. Stela: grandmother, father, mother, grandfather, bread, water, horse, bride, cheese, yogurt, milk, sheep, dog, mountain, plain, house, ower, snow, grandmother, old, girl, boy, beautiful. Teacher: Close your books. Answer in aromanian. Stela! Go to the board! Write Aromanian is the language of my grandmother. What day is today? Stela: Saturday. Teacher: Stela: But Sunday? Sunday is day of the Great God. Orthodox Christions go to the church. Stela:
Aromne(a)ti Esc aromn(rmn)/vlah dit Arbinii. Nvetoru: Stela: Ghivsi (citi) zboarili nali tu(tru) pagina 2. Mum, tat, mam, papu, pni, ap, cal, nveast, dzinir, ca mrcat, lapti, oai, cni, munti, padi, cas, lilici, neau, dad, iat, moas, au, feat, cior, muat. Nvetoru: Ncide carili! Rspunde pi aromneti! Stela! Duti tu scndura lai! Scriia(scrii): Aromna esti limba ali dadi. Stela! i dzuu esti/easti az? Stela: Smbt. Nvetoru: Stela: Ma dumnica? Dumnica esti dzua al Dumnidzlui Mari. Critiii ortodoxi neg tu(tru) biseric.
18
Iancu Ballamaci
English VOcaBUlaRY good afternoon good evening How? are understand answer close books Saturday Sunday God yogurt grandmother grandfather beautiful milk snow dog bread water horse bride
Aromne(a)ti VOcaBUlaRU bundzua bunseara Cum? esti achicseti rspundei ncide carili smbt dumnic Dumnidz mrcat mum papu muat lapti neau cni pni ap cal nveast
Shqip FJalORi mirdita mirmbrma Si? je kupton prgjigjuni mbyllni librat e shtun e diel Zoti kos gjyshe gjysh e bukur qumsht dbor qen buk uj kal nuse
19 Shqip FJalORi dhndrr djath shtpi vajz / up djal mbyllni librat prgjigjuni n arumanisht shko n drrasn e zez shkruani Arumanishtia sht gjuha e nns far dit sht sot? e diela sht dita e Zotit t Madh t krishtert orthodoks shkojn n kish
English VOcaBUlaRY bridegroom cheese house girl boy close (your) books answer in aromanian go to the board write Aromanian is the language of my Grandmother What day is today? Sunday is the day of the Great God Orthodox Christians go to the church
Aromne(a)ti VOcaBUlaRU dzinir ca cas feat cior ncide crili rspunde pi aromneti duti tu scndura lai scriia Aromna esti limba ali dadi i dzuu esti/easti az? dumnica esti dzua al Dumnidzlui Mari critiii orthodox neg tu/tru biseric
L e xi a 2 ( do au\)
P r i m a ( p r o ta ) m n c a r i
22
Iancu Ballamaci
Esti/easti oara (shatea) 7 (apti) -giumitati di tahina/dimineaa. Famiia Leca sta pi mas ti (tr) prima(prota) mncari/mcari. Aromne(a)ti Nicola (tata): Bundimineaa Stela! Cum duri la hii?! Stela; Marina: Bundimineaa tata! Cum u fe som(n)u?! Nicola (tata): Duri ca un iel. Tora voi s-mi lau, s-mi sursesc agoa c az am gugea lucru ti(tr) fe(a)ri. Doamna Lena: i s -ater ti(tr) m(n)cari? Nicola (tata): Prima oar di un pahar di rchii di au, dapoia va s-iau un lingur di iari.Prjilia vr trei sfini(feti) di pani ma di aeau laia. Dup mncari fe- -un cafei turc ma cu niham(pun) zahari. Ama, u voi dit mna ali Steli (dup m(n)cari fudzi la lucru). Nicola (tata): Bundzua Lena, Stela, Marina! Stela: Tata! S-tu fac cafeia tora? Ma u vrei m(a)amnat? Marina: Mini(eu) nu voi cafei, va s-beauun pahar di lapti. Doamna Lena: Cum tricu adunarea ier sear, Nicola? Shqip Nikolla (babai): Mirmngjes Stela! Si fjete moj bij?! Stela; Marina: Mirmngjes baba! Si e bre gjumin?! Nikolla (babai): Fjeta si nj qengj. Tani dua t lahem; t rruhem shpejt se sot kam goxha pun pr t br. Zonja Lena: far t t shtroj pr t ngrn? Nikolla (babai): Hern e par m jep nj got raki rrushi, pastaj do t marr nj lug mjalt Thek nja tre feta buk po prej asaj t zezs. Mbas ngrnies m bni nj kafe turke, por me pak sheqer. Ama e dua nga dora e Stels (mbas ngrnies shkon n pun). Nikolla (babai): Mirdita Lena, Stela, Marina! Stela: Baba! T ta bj kafen tani? Apo e do m von? Marina: Un nuk dua kafe, do t pi nj got qumsht. Zonja Lena: Si kaloi mbledhja dje mbrma?
[Domnul Nicola si stuar dit lucru la shatea(ora) 5(ini) dup prndz].
23 Shqip Nikolla (babai): Ishte shum interesante. U b debat i madh (znk e madhe) kishte erdhur edhe drejtori. Sillma sheqerin se kafeja sht e hidhur. Zonja Lena: E pe gj doctor Papakozman? Nikolla (babai): Nuk e pash gjkundi. Ktu kemi ndonj t re? Marina, thot shkolla? Marina: Gjithmon nj histori. far thot shkolla?! Kemi shum pr t msuar. Nikolla (babai): Stela! Si shkojn punt n agjensin tnde? Stela: Kemi dy t reja: nj udhtim pr n ishullin e Kaprit m 15 gusht dhe nj pr n Vien pr m 10 shtator. Marina: Mama! A nuk m bn dhe mua nj kafe, e dua nga dora tnde se e bn t shijshme.
Aromne(a)ti Nicola (tata): Ira mult interesant. S-fe(a)i mari debat (mari ncceari) avea vinit (a)-directuru. Adun zahrea c cafea e(a)sti amar. Doamna Lena: U vidzu iva pi docturu Papakozma? Nicola (tata): Nu-u vidzui iuva. Aoa i avem vr nau? Marina, i dzi coala? Marina: Totna un istorii. i dzi coala? E i s-dzc?! Avem mult(u) ti/tr nviari. Nicola (tata): Stela! Cum neg lucrili tu(tru)agensia a tau? Stela: Avem doau nali: un calitori ti/tr i(n)sula di Capri tu/tru 15 (inisprdzai) di august (a)- un ti/tr Viena tu 10 (dzai) septembrie / yismiciuni. Marina: Mam! A nu fa -aia un cafei, u voi dit(u) mna a tau c u fa nostim.
24
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU tahina/dimineaa cum duri la hii ca un iel Agoa bundimineaa
FJalORi mirmngjes mngjes
cum u fe som(n)u brbate
si e bre gjumin burr si nj qengj shpejt
si fjete moj bij
di un lingur di iari/ieri vr trei sfini /i un pahar aruc ct s-vrei cu lapti cu-umpt prjilea
i s()-ater
m jep nj lug mjalt ndonja tre feta dhe nj got me gjalp thek
far t shtroj
ma di aeau laia dup m(n)cari fe- -un m-amnat turc
po nga ajo e zeza m bni dhe nj m von turke mbas ngrnies
hidh sa t duash
me qumsht
u vidzu iva pi docturu i avem vr nau a nu fa -aia cum neg lucrili
kemi ndonj t re a nuk m bn dhe mua si shkojn punt
e pe gj doktorin
25 Shqip Ditt e javs e hn, e mart, e mrkur, e enjte, e premte, e shtun, e diel Numrat nga 1 deri n 20 Nj, dy, tre, katr, pes, gjasht, shtat, tet, nnt, dhjet, njmbdhjet, dymbdhjet, trembdhjet, katrmbdhjet, pesmbdhjet, gjashtmbdhjet, shtatmbdhjet, tetmbdhjet, nntmbdhjet, njzet Numrat nga njqind deri n njmij Njqind, dyqind, treqind, katrqind, pesqind, gjashtqind, shtatqind, tetqind, nentqind, njmij 1974 njmij nntqind shtatdhjet e katr
English The days of the week Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday, Friday, Saturday, Sunday Numbers from one thru twenty One, two, three, four, five, six, seven, eight, nine, ten, eleven, twelve, thirteen, fourteen, fifteen, sixteen, seventeen, eighteen, nineteen, twenty
Aromne(a)ti Dzlili di stmn Lun, Mar, iercur, Joi, Vinir, Smbt, Dumnic Numrili di la un pn la vinghi Un, doau, trei, patru, ini, asi, apti, optu, nou, dzai, unsprdzai, doausprdzai, treisprdzai, patrusprdzai, inisprdzai, asisprdzai, aptisprdzai, optusprdzai, nousprdzai, vinghi/yinyi Numrili di la unsut pn la unii Unsut, doausuti, treisuti, patrusuti, inisuti, asisuti, aptisuti, optsuti, nousuti, unii 1974 unii nousuti aptidzipatru
Numbers from hundred thru thousand Hundred, two hundreds, three hundreds, four hundreds, five hundreds, six hundreds, seven hundreds, eight hundreds, nine hundreds, a thousand 1974 One thousand nine hundred seventy four
L e xi a 3 ( t r e i )
28
Iancu Ballamaci
English Welcome! When did you arrive?! We arrived brothers, but we will not stay many days. We arrived early, we returned late because we visited the museums. We arrived early. Yesterday I have been at home the whole day. It has been e very interesting lesson. The coffee is ready already. He has never tasted this cheese. They always come late at home. He who studies, learns. Marina has been in Paris for many months. My father took many pictures of my little sister. Where can I change 300 dollars.
Aromne(a)ti Ghini vinit! Cnd ave vinit?! Vinim fra, ma nu va s-ttem multi dzli. Avem vinit aghon, ma n(a)-amnm ca fe(a)im nscnti viziti pit museumuri. Noi avem fut Londra, ma noi nu avem fut Paris. Asear mini(eu) am fut (iram) tut dzua acas. Ari fut(ira) un lexiuni mult interesant. Cafea e(a)sti gata tora. El(ael) nu ari gustat vrnoar aist fel di ca. Ei(aei) totna yin amnat acas. Ael i studiaz, nvea. Marina ari fut Paris ti(tr) mul mei. Tat-u (a mel) ari fapt multi fotografii (caduri) ti(tr) sora-mea(a mea) ic. Iu pot mini(eu) s schimb 300 (treisuti di dollar)?
Shqip Mirserdht! Kur keni erdhur?! Erdhm vllezr, por nuk do t rrim shum dit. Kemi erdhur shpejt, por u vonuam sepse bm disa vizita npr muzeume. Ne kemi qen n Londr, por ne nuk kemi qen n Paris. Dje un kam qen tr ditn n shtpi. Ka qen nj leksion shume interesant. Kafeja sht gati tani / tashm. Ai nuk ka shijuar kurr nga ky lloj djathi. Ata gjithmon vijn von n shtpi. Ai q studion, mson. Marina ka qen n Paris pr shum muaj. Babai im ka br shum fotografi pr motrn time t vogl. Ku mund un t kmbej 300 dollar.
29 FJalORi Shqip mirserdht! do t rrim u vonuam kemi qen sht gati disa shpejt
VOcaBUlaRY English welcome will stay early
VOcaBUlaRU Aromne(a)ti Ghini vinit! Va sttem Agoa
to be late have been is some
N()-amnm Avem fut Tut dzua E(a)sti Gata Nndau
the whole day ready yet
gjith ditn
have never tasted cheese
Nu ar gustat Ninga Ca
nuk kan shijuar akoma djath
because became I have been they yesterday
arrived brothers
Vinim frai C feim Asear
erdhm vllezr se bm dje
at home the whole day always
Mini(eu)am fut Tut dzua acas Ei(atei) Totna
tr ditn n shtpi gjithmon ata
un kam qen
They came late
Ei vin amnat/yin amnat
Ata vijn von
30
Iancu Ballamaci
Conjugation of the auxiliary verb tO HaVe English Indicative Mood Present Tense I have You have He (she) has We have You have They have Imperfect I had You had He(she) had We had You had They had Example I want to go to the library. You thought I have a boy and a girl.
Conjugarea al verbului auxiliar am Aromne(a)ti Modu Indicativ Present Mini(eu) am Tini ai Ael/Aea(u) ari Noi avem Voi ave Aei/Aeali ar/au Imperfect Mini(eu) aveam Tini aveai Ael/Aea avea Noi aveam(u) Voi aveat Aei/Aeali avea Exemplu Mini(eu) voi s()-neg tu(tru) librari. Voi mindui ca mini(eu) am un ficior /i un feat.
Zgjedhimi i foljes ndihmse Kam Shqip Mnyra Dftore E tashme Un kam Ti ke Ai/Ajo ka Ne kemi Ju keni Ata(Ato) kan E pakryer Un kisha Ti kishe Ai(Ajo) kishte Ne kishim Ju kishit Ata/Ato kishin Shmbull Un dua t shkoj n library. Ju mendoni se un kam nj djal dhe nj vajz.
L e xi a 4 ( pat r u)
32
Iancu Ballamaci
Studenii aromi/vlahi ca studenii dit(u) locurili alti(alanti) ar pui bai (pradz). Mensa universitar e(a)sti preferat ce preurili snt eftini. E(a)sti mesea di dzuu ()/i un grup di studeni aca un mas ti(tr) mncari la mensa Regie dit Bucuret. Aromne(a)ti Mita: Shqip
i ari ti(tr) mncari? Camarieru: Costa: Ursea menuea! Mita! Ari sup cu buci di carni/car di porc, bridzoli coapti tu scar, peti tav, turlii di salaturi i alti... Mita: Tini Costa i va s()-iai? Costa: Mini(eu) v recumandedz tav di peti, e(a)sti gustoas, cadi licor tu stumac. Ghini e(a)sti ()/i un sallat cu zrzvi. Ma Ninti s()-iai un sup cu dzam di carni/car ic sup cu buci di chicat. Mita: Mini(eu) va s()-iau un carni cu turlii ()-un sallat cu dumat, eap, castrave, mrule cu umtulem ()/i niheam di pusc ma pun acr ()/i amisticat cu buci di ca minat. Costa: Astumsina u mpra mintea. Va s-nchiset? Cu i va s-calitoret, cu tren, ma cu autobus?
far ka pr t ngrn? Urdhro mnyn! Mita! Ka sup me copra mish derri, brxolla t pjekura n skar, peshk tav, turli sallatash etj... Ti Mita far do t marrsh? Un ju rekomandoj tav peshku, sht e shijshme, bie leht n stomak. Mir sht dhe nj sallat me zarzavate. M par t marrsh nj sup me lng mishi ose sup me copa mlie. Un do t marr nj mish me turli dhe nj sallat me domate, qep, kastravec, marule me vaj dhe me pak uthull te thart dhe t przier me copza djathi t grir. Athere e ndave mendjen. Do t nisesh? Me far do t udhtosh, me tren apo me autobus?
33 Nesr n mngjes do t marr trenin e linjs Bukuresht Sinaia. Niset n orn 10 n mngjes. Pse do t shkoni n Sinaia? Cila sht arsyeja? Ka nj konferenc me studentt universitar t huaj me tem: Refleksione pr historin, traditat dhe botn shpirtrore-materiale t Rumunve t vjetr. Lum si ti Mita! Vet do t shkosh? Jo, jo vetm. Do t shkoj dhe me tre student t cilt jan arumun/vlleh nga Shqipria,Greqia dhe nj vajz Maqedono-Vllahe nga Maqedonia. Athere ju qoft rruga e mbar! T shkoni dhe t vini shndosh! Zoti na ndihmoft!
Mita: Mni tahina/dimineaa va s iau trenu ali linii Bucuret Sinaia. Nchise(a)ti la oara/shatea 10 di tahina. Costa: Ce va s()-nidze Sinaia? i e(a)sti sibepea/scopulu? Mita: Ari un conferin /adunari cu studenii universitar dit(u) nafoar cu tema: Reflexsiuni ti (tr) istoria,tradiili ()/i lumea suflitoas-material al Romilor veci. Costa: Harau di tini Mita! Singur va s-nedz? Mita: Nu, nu singur. Va s-neg -cu al trei studeni care/i snt aromni/vlahi dit(u) Arbinuia, Gria ()/i un feat macedono-vlah dit(u)Macedonia. Costa: Astumsina s-vu hib calea mbar! S-nidze () s-vini sanato! Mita: Dumnidz s()-n()-ajut!
34
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU
carni / car nostim / gustoas cu niheam pusc acr astumsina eap pe(a)ti d
FJalORi
m jep peshk qep mish
i shijshm / i, e shijshme me pak uthull t thart dhe vaj ulliri athere
()/i umtulem di mslini / masini u mpra mintea cu i va s-nedz harau di tini singur feat calitoret
me far do t shkosh udhtosh lum si ti vetm
e ndave mendjen
calea mbar s-vu hib! s-vini snto! cu buc di chicat i va s-iai? niheam
rruga e mbar ju qoft! t vini shndosh! me copra mlie nesr n mngjes t huaj pak
vajz/up
far do t marrsh? sup me lng mishi far qllimi /shkaku / synimi me tre student t tjer Zoti na ndihmoft!
mni tahina /dimineaa i scop /sibepi dit(u) nafoar
sup cu dzam di carni
Dumnidz s-n-ajut!
cu ali trei studeni
35
GRamaTica English Simple Past Tense I had You had He/She had We had You had They had Present Perfect or Past Indef inite I have had You have had He/She has had We have had You have had They have had Past Perfect I had had You had had He/she had had We had had You had had They had had Mini(eu) aveam avut Tini aveai avut Ael(el)/aeau(ea) avea avut Noi aveam avut Voi aveat avut Aei/ei / Aeali/e(a)li avea avut Mini(eu) am avut Tini ai avut Ael(el)/aeau(ea) ar avut Noi avem avut Voi ave avut Aei(ei) / Aeali(eali) ar avut Mini(eu) avui Tini avu Ael(el)/aeau(ea) avu Noi avum(u) Voi avut Aei(ei) / Aeali(eali) avur Aromne(a)ti Shqip E kryer e thjesht Un pata Ti pate Ai/ajo pati Ne patm Ju patt Ata/Ato patn E kryer Un kam pasur Ti ke pasur Ai/ajo ka pasur Ne kemi pasur Ju keni pasur Ata/ato kan pasur E kryer e plat Un kisha pasur Ti kishe pasur Ai/ajo kishte pasur Ne kishim pasur Ju kishit pasur Ata/ato kishin pasur
36
Iancu Ballamaci
English
Aromne(a)ti
Shqip
Travelling by aeroplan
When does the plane for... leave? What type of plane is it? When must I be at the airport? Half an hour before take-off. I want to book a seat in the plane leaving tomorrow for... How much is for the round-trip? When do we take-off? When do we arrive in? Put out your cigarettes please! What height are we flying now? Have you anything for air-sickness?
Calitori cu aeroplan
Cnd nchise(a)ti aeroplanu ti(tr)...? i soi di aeroplan e(a)sti? Cnd prindi/lipse(a)ti s-hiu tu(tru) aeroport(u)? Jumitati di oar/shati ninti di azbuirari? Vream s-purusesc un loc cu aeroplanu care/i nchise(a)ti mni ti/tr Ct custuse(a)ti ti/tr duc-vinit? Cnd nchisim? Cnd agiundzem? Astindzei igrili! Tu i anlimi m(a)-azbuirm? Simi vr iva di lngoarea/boala ali anlimi?
Udhtim me aeroplan
Kur niset aeroplani pr n? far tip/lloj aeroplani sht? Kur duhet t jem n aeroport? Gjysm ore prpara se t fluturoj. Desha t porosit nj vend me aeroplanin q niset nesr pr... Sa kushton per vajtje-ardhje? Kur nisemi? Kur arrijm? Fikni cigaret! N far lartsie po fluturojm? Ndjen ndonj gj nga smundja e lartsis?
L e xi a 5 ( ] i n] i )
38
Iancu Ballamaci
Famiia Leca e(a)sti un veaci client al vinditorului di zrzv, Diu. Aisti ducheni snt comuni tu(tru)tuti cetateili (csbdzurili) dit(u) Arbinui. Doamna Leca prefereaz s fac () chieltuerili ti(tr)lugrii dit(u) Antic. Frutili li ia la Diu, carnea/cara la csapu Constandin si pnea la cirpearu Dina. Aromne(a)ti Doamna Leca: Diu: Bundzua Diu! Bundzua doamna Leca! Doamna Leca: Diu: Ca buni aspar aisti fsuli?! Snt tazei dialihira. Ai tur minti s-iai? Doamna Leca: Diu: i pre(u) ari? i preuri ar aisti fasuli? 1200 (unii doausuti) di leci (lecuri) chilu. Doamna Leca: Diu: Ca mult scumpi li i. Tini u ti. Cum s-t si fac ghini!
Familja Leca sht nj kliente e vjetr e shitsit t zarzavateve Disho. Kto dyqane jan t zakonshme n t gjitha qytetet e Shqipris. Zonja Leka preferon t bj edhe shpenzimet pr gjra Antike. Frutat i merr te Dishua, mishin te kasap Konstandini dhe bukn te furrtari Dina. Shqip Mirdita Disho! Mirdita zonja Leka! Si t mira duken kto fasule?! Jan t freskta vrtet. Ke ndrmend t marrsh? far mimi ka? far mime kan kto fasule? 1200 lek kilogrami. Si shum shtrenjt i mban? Ti e di. Si t t bhet mir!
39 Shqip Sot nuk kam ndrmend t marr. Do t vij javn tjetr. Ti e di. Shiko dhe n vend tjetr! Pash, pash por nuk i plqejm t ngrirat. Si do t bsh tani? Do t marrsh gj? T lutem do t m japsh 1 kg domate, 1 kg piperka, 1 kg qep, nj erek kg hudhra, 3 kg patate, 0.5 kg kungulleshka dhe 1 kg thjerza. Bje llogarin! Zonja Leka, llogaria t bn 10400 lek. Disho! T uroj Pazar t mir, shndet, mbarsi dhe mirupafshim javn q vjen. Mirupafshim zonja Leka! Tani kam pr t marr mishin n kasapi, bukn n furrtari. N kt koh besoj se do ti ket nxjerr yrekt e ngrohta nga furra. Mirupafshim!
Aromne(a)ti Doamna Leca: Diu: Az nu am tur minti s-iau. Va s-yin alant stmn. Tini u ti. Vedz ()-tu alt loc! Doamna Leca: Diu: Vidzui, vidzui ma nu li arsim ngliatili. Cum va fa tora? Va s-iai iva? Doamna Leca: Ti plcrsesc(u)va s-n dai 1 chil di dumati, 1 chil di pipiri, 1 chil di eapi, un irec di chil di ai 3 (trei)chili di patati, 0.5 (jumitati) di chil di curcubeti un chil di linti. F/f socoteala/logaria! Diu: Doamna Leca, socoteala/logaria fai 10400 (dzati ii s-patrusuti di lec/leci. Doamna Leca: Diu: Diu! or pzari bun, sntati, mbrea ()ghini s-n videm stmna i yini. Ghini s-n videm doamna Leca! Doamna Leca: Tora am ti luari carnea la csapu, pnia la cirpearu. Tu aist chiro pistupsesc c va s-li aib scuasi ciurechili caldi dit(u) cirap. Adio!
40
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU primili (protili) ti aea(u) vedz iali veara scumpi
FJalORi t shtrenjta t parat prandaj merri shiko n ver
tu alt loc ti plcrsesc eap ngliatili
dhe n tjetr vend t ngrirat t lutem qep
English
Aromne(a)ti
Shqip
Age
When were you born? How old are you? How old do you think I am? I would say you were about forty-eight. Are you married? Do you have children?
Ti/tr lichi
Cnd ave nscut? Cnd eti amintat? C ai hi? C mindi voi c esc(u)? Va s() dzeam patrudzioptu. Hi mrtat (n-surat)? Avei voi cilimeai?
Pr moshn
Kur ke lindur? Kur keni lindur? Sa vje jeni? Sa mendon se jam? Do t thoja 48. Jeni i martuar? Keni ju fmij?
41 Kam nj vajz dhe nj djal. Sa vje sht motra jote? Ajo sht 35 vje. Vllai juaj.
I have a girl and a boy. How old is your sister? She is 35 (thirty five years). Your brother.
Am un feat -un ficior. Ct ai esti/easti sor-ta? Aea(ea) esti/easti 35 (treidziini) di ai. Fratili a vost/vostru.
Cftari: Zbur ti/tr famiia a voast(r)!
GRamaTica Future Tense I shall have Vitoru Mini(eu) va s-am Ael(el) / Aeau(ea) va s()-aib Noi va s()-avem Voi va s-ave Tini va s()-ai E Ardhme Un do t kem Ai/ajo do t ket Ne do t kemi Ju do t keni Ti do t kesh
He/she will have We shall have You will have
You will have
They will have
Aei(ei) / Aeali/eali va s-aib
Ata/ato do t ken
42
Iancu Ballamaci
Future Perfect I shall have had
Vitoru Apropiat Mini(eu) va s-am avut Ael(el) / Aeau(ea) va s-aib avut Voi va s-ave avut Tini va s-ai avut
E Ardhme e Prparme Un do t kem pasur Ti do t kesh pasur Ai/ajo do t ket pasur Ne do t kemi pasur Ju do t keni pasur Ata/ato do t ken pasur
You will have had He/she will have had We shall have had You will have had They will have had
Noi va s-avem avut Aei(ei) / Aeali(eali) va s-aib avut
L e xi a 6 ( [ asi )
44
Iancu Ballamaci
Aromne(a)ti Az e(a)sti dumnic. E(a)sti 5 di apriliu. Dzuu musat di primvear. Stela e(a)sti apruchiat tu poart, gata ti/tr iri dit cas /i ma zburti cu sor-sa Marina. Stela: i dzuu muat az! Marina: Fantastic! Fa pcat/steps s stai a cas, s-ti nci nutru tu aist chiro aht muat. Stela: Dealihira. Mini(eu) nu va s() s-tau a cas. Marina: Va s-iau parti tu/tru un picnic i/cari va si organizeadz dit cursu di studenii a notri cu sibepea/ocazia c im ghini cu examili semestriali. Marina: Mam! S-nu ai mirachi, nu va s-n()-amnm mult(u). Pi la oara 8 di ct(r) seara va s-him a cas. Doamna Leca: Noi va s-im tora. Ghini s-n videm! -cu minti tu/ntru cap, avdz! Marina, Stela: Ghini s-n videm mam, tata!
Shqip Sot sht e diel. sht 5 prill. Dit e bukur pranvere. Stela sht afruar ne port, gati pr t dal nga shtpia dhe po bisedon me t motrn Marina. far dit e bukur sot! Fantastike! Bn mkat/faj t rrish n shtpi, t mbyllesh brenda n kt koh. Vrtet. Un nuk do t rri n shtpi. Do t marr pjes n nj piknik q do t organizohet nga kursi i studentve tan me rastin se dolm mir me provimet simestrale. Mama! T mos kesh merak, nuk do t vonohemi shum. Rreth ors 8 t darks do t jemi n shtpi. Ne do t dalim tani, Mirupafshim! Dhe me mend n kok, dgjore! Mirupafshim mama, baba!
45 FJalORi dit e bukur faj, mkat vrtet t mbyllesh brenda do t marr pjes ndonj t njohur do t shkoni miqt e mi me tr mend do t kthehemi rreth ors 8 nga darka nuk m arrin ke par
VOcaBUlaRU i dzuu muat steps/pcat Dialihira s-ti nci nutru va s-iau parti vr cunuscut va s-nidze oaspiii a mei cu tut minti va s-n tur(n)m pi la oara optu di ct(r) seara nu i-agiundzi ai vidzut
Cftari: Trscriia un excursion!

Organizohet nga kursi i studentve tan me rastin se dolm mir me provimet simestrale.
46
Iancu Ballamaci
Stela:
Cu cai va s-nedz tu picnic? Marina: Stela: Snt fe(a)tili s-ficiorii dit cursu a nostru. Mini(eu)cunosc vr di studenii a ti? Marina: Va s-ia parti ()/i oaspiil/i a mei: Costa, Hristu, Ana -Ianula. Stela: Lua maina/automobilu a nost(r)u! Marina: No, no. Costa va s-ia a lui; e(a)sti icbus/microbus cu optu locuri. Stela: Cai va s-u calic/conduc maina/automobilu? Marina: Stela: Costa u calic/u condui ghini! Ma tini i va s-fa? Mini va s()-stau aoa. Profesuru Andon n()-ari dat un sac cu datorii ti/tr mni. Nu tiu va s-i() agiung chirolu ima no. Marina: Cu tut minti u ai? Va s()-stai a cas az tu aist dzuu aht muat!
Me k do t shkosh n piknik? Jan vajzat dhe djemt e kursit ton. Un njoh ndonj nga studentt tnd? Do t jen edhe miqt e mi: Kosta, Hristoja, Ana dhe Janula. Merrni makinn ton! Jo, jo. Kosta do t mrr t tijin; sht mikrobus me 8 vende. Kush do ta ngas makinn? Kosta e nget mir. Po ti far do t bsh? Un do t rri ktu. Profesor Andoni na ka dhn nj thes me detyra pr nesr. Nuk di do t m arrij koha apo jo. Me tr mend e ke? Do t rrish n shtpi sot n kt dit kaq t bukur!
47 Qejfi ma ka edhe mua, por nuk kam far t bj. Ajde me ne! Do t kthehemi rreth ors 8 t darks.
Stela:
Chiefea u-ari -a-ia, ma nu am i s()-fac. Marina: Aidi cu noi! Va s-n tur(n)m pi la oara/shatea optu di ct(r) seara. Stela: a dz unoar, am multi datorii ti/tr fae(a)ri. Va s-lucredz pn amnat noaptea. Marina: Stela! S-nu iai vidzut iva ochielarii a mei di soari? Nu si thne(a)ti iu li am bgat. Stela: Ma s-nu li afi iali ae(a)li a meali! Marina: (Dup cftari li afl ochielarii) Stela! Li aflai. Li aveam bgat tu(tru)cianta a meau di psunuse(a)ri. Stela: Nu tim i ar tur/ntru minti s-fac mama -tata?! Doamna Leca: Va s-im deadun cu tat-tu c avem ti/tr fe(a)ri nscnti psunuse(a)ri. Tini, Marina cnt va s-ti tor a cas?
T thash njher,kam shum detyra pr t br. Do t punoj deri natn von. Stela! Mos i ke par gj syzet e mia t diellit? Nuk m kujtohet ku i kam vn. Po t mos i gjesh merri ato timet. (Mbasi krkon i gjen gjyslykt) Stela! I gjeta! I kisha vn n antn time t psonisjes. Nuk dim far kan ndrmend t bjn mamaja dhe babai. Do t dalim s bashku me t tat/baban?
L e xi a 7 ( [ apt i )
50
Iancu Ballamaci
English We prefer our garden and you prefer yours. Costandin saw his ount. My mum is still young. I know their uncle. How many tomatoes do you wish? Which girls are those? I have some cousins in America. Does your father speak English?
Aromne(a)ti Noi preferm grdina/grdina a noast(r), dipicnd voi prefera a voast(r).
Shqip Ne preferojm kopshtin ton,ndrsa ju preferoni tuajin. Konstandini shkoi t shikoj teton e tij. Mamaja ime sht akoma e re. Un njoh xhaxhan e tyre. Sa domate doni ju? Cilat vajza jan ato?
Constandin ne(a)si/s-dusi s-vead tet-sa/teta a lui. Mam-mea e(a)sti ninga tinir. Mini(eu)cunosc lal-su a lor. Cti dumi vre voi ?
Cai fe(a)ti snt ateali/eali/eli?
Mini (eu) am nscni cusurii tu Americ. Zburati tat-tu engleze(a)ti? Tat-u(tata a mel) /i mama nu snt avu.
Un kam disa kushurinj n Amerik. Flet babai juaj anglisht.
My father and my mother arent rich.
Babai im dhe mamaja ime nuk jan t pasur.
VOcaBUlaRY we prefer garden our his aunt still young How many? Which girls
VOcaBUlaRU Noi preferm grdin/grdina a noast(r) tet-sa a lui ninga tinir cti? Cai fe(a)i
FJalORi ne preferojm kopsht ton tetoja e tij akoma e re Sa? cilat vajza
51 jan atje kam ngrn pak buk me gjalp flet babai im un kam disa kushrinj n Amerik nuk jan t pasur
are there I eat some bread with butter speak my father I have some cousins in America are not riches
Snt ac(l)o Am m(n)cat niheam pni cu umpt(u) zburti tata-u mini am nscni cusurii tu Americ nu snt avu GRamaTica
Conditional Mood I should have You would have He/she would have We should have You would have They would have Present
Modu Condiional Mini(eu) va s-aveam Tini va s()-aveai Ael(el) va s-avea Noi va s-aveam Voi va s-aveat Aei(ei) / Aeali(eali) va s-avea
Mnyra kushtore Un do t kisha Ti do t kishe Ai/ajo do t kishte Ne do t kishim Ju do t kishit Ata/ato do t kishin E tashme
52
Iancu Ballamaci
Past tense I should have had You would have had He/she would have had We should have had You would have had They would have had
Perfect Mini(eu) va s-aveam avut Tini va s-avea avut Ael(el) / Aeau(ea) va s-avea avut Noi va s-aveam avut Voi va s-aveat avut Aei(Ei) / Aeali/eali va s-avea avut
E kryer Un do t kisha pasur Ti do t kishe pasur Ai/ajo do t kishte pasur Ne do t kishim pasur Ju do t kishit pasur Ata/ato do t kishin pasur
Exemplu ()-mini va s-aveam acumprat un ahtari main/ automobil, ma mi lndidzi. -mini va s-aveam avut un ahtari cas, ma u lo alant c si spusi ma ditept.
Shmbull Edhe un do t kisha bler nj makin ti till, por u smura. Edhe un do t kisha pasur nj shtpi t till, por e mori tjetri i cili u tregua m i zgjuar.
L e xi a 8 ( o pt u)
54
Iancu Ballamaci
Famiia Babu bneadz tu/tru-un apartament muat tu periferi/avigrtur. Tu tru aist apartament snt doau camiri/udai, salonu di atiptari, cujina, sala di m(n)cari /i baia. Nu e(a)sti un apartament mari, ma e(a)sti dialihira comod(u). Famiia Babu ari doi cilimeai: Veta i Ana. Veta e(a)sti 18 (optusprdzai) di ai Ana 24 (patruspryinyii) di ai. Veta ne(a)dzi la scoala di infermieri, dipicnd Ana lucreadz tu un agensi di calitori/calitore(a)ri. Domnul Babu lucreadz ca mecanic tu/ntru-un autoserviciu. Doamna Babu lucreadz la un Banc di Comer ca logaritar/contabil. Familia Babu jeton n nj apartament t bukur n periferi. N kt apartament jan dy dhoma, saloni i pritjes, kuzhina, sala e ngrnies dhe banja. Nuk sht nj apartament i madh, por sht vrtet komod. Familia Babu ka dy fmij: Vetn dhe Ann, Veta sht 18 vje dhe Ana 24 vje. Veta shkon n shkolln e infermieris ndrsa Ana punon n nj agjensi udhtimi. Zoti Babu punon si mekanik n nj autoservis. Zonja Babu punon n nj Bank t Tregtis si llogaritare/kontabl. Aromne(a)ti Doamna Babu: Veta! Va s-neg pn tu centru di cetatea/csba c va s-fac nscnti psunuse(a)ri. Va s-yi/vi -tini? Veta: Mam! Nu pot s-yin/vin c am un adunari. Domnul Babu: S-videm ti/tr vr pre(a)ci di ppu ti mini. Ana: Iu va s-nidze ti/tr psunuse(a)ri, tu duche(a)nea al Racu? Doamna Babu: No, no, va s-nidzem tu aeau duche(a)nea i e(a)sti discis tora tu/tru Bulevardu Republica. Ana: Mam! Ai ndreptati, e(a)sti un duche(a)ni muat. Doamna Babu: Nu tim cum snt preurili! Shqip Veta! Do t shkoj deri n qendr t qytetit se do t bj ca psonisje. Do t vish edhe ti? Mama! Nuk mund t vij se kam nj mbledhje. T shikojm pr ndonj pal kpuc pr mua. Ku do t vini pr psonisje/blerje tek dyqani i Rakos? Jo, jo, do t shkojm n at dyqanin q sht hapur tani n Bulevard Republika. Mama! Ke t drejt, sht nj dyqan i bukur. Nuk dim si jan mimet!
55 Ka veshje dhe kpuc t bukura, t shndosha dhe elegante. Dhe mimet spara jan t shtrenjta. Ti kur do t kthehesh nga mbledhja moj bij? Pse pyet si e ke punn? Duam ta ham darkn bashk se me baban tnd kemi pr t br nj vizit te nj mik i tij. Adio mama! Mirupafshim! FJalORi jetojn t bukur rrethine jan dy dhoma salloni i pritjes salla e ngrnies i, e madh por sht vrtet shkon n shkoll ndrsa
Ana: Ari nvite(a)ri /i ppu muati, sntoasi eleganti. preurili nu para snt scumpi. Doamna Babu: Tini cnt va s-ti n-tor dit adunari la hii? Veta: Ce ntreghi, cum u ai lucru? Doamna Babu: Vrem s-u m(n)cm ina deadun c cu tat-tu avem ti/tr fte(a)ri un vizit la un oaspit di a lui. Ana-Veta: Adio mam! Ghini s-n videm! VOcaBUlaRU bneadz muat avigrtur snt doau camiri salonu di atiptari sala di m(n)cari mari ma e(a)sti dialihira nedzi la scoala dipicnd
56
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU lucreadz la un agensii di calitori Banc di Comer va s-neg pn tu/tru centru di cetatea/csb c va s-fac nscnti Psunuse(a)ri/acumprturi
FJalORi punon n nj agjensi udhtimi Bank Tregtare do t shkoj deri n qendr t qytetit se do t bj ca psonisje/blerje
GRamaTica SUBJUncTiVe mOOd Present I have You have He/she has We have You have They have Prezent Mini(eu) s-am Tini s-ai Ael/el / Aeau/ea s-aib Noi s-avem Voi s-ave Aei/ei / Ae(a)li/e(a)li s-aib MnYRa LidHORe E tashme Un t kem Ti t kesh Ai/ajo t ket Ne t kemi Ju t keni Ata/ato t ken
57 E pakryera Un t kisha Ti t kishe Ai/ajo t kishte Ne t kishim Ju t kishit Ata/ato t kishin E kryer
Imperfect I had You had He/she had We had You had They had Present perfect
Imperfect Mini/eu s-aveam Tini s-aveai Ael/el s-avea Noi s-aveam Voi s-aveat Aei/ei / Aeali/eali s-avea Prezent perfect
I have had You have had He/she has had We have had You have had They have had Past perfect
Mini/eu s-am avut Tini s-ai avut Ael/el s-aib avut Noi s-avem avut Voi s-ave avut Aei/ei / Aeali/e(a)li s-aib avut Ma multu ca perfectu
Un t kem pasur Ti t kesh pasur Ai/ajo t ket pasur Ne t kemi pasur Ju t keni pasur Ata/ato t ken pasur E kryer e plot
I have had You have had He/she have had We have had You have had They have had
Mini/eu s-aveam avut Tini s-aveai avut Ael/el s-avea avut Noi s-aveam avut Voi s-aveat avut Aei/ei / Ae(a)li/e(a)li s-avea avut
Un t kisha pasur Ti t kishe pasur Ai/ajo t kishte pasur Ne t kishim pasur Ju t kishit pasur Ata/ato t kishin pasur
58
Iancu Ballamaci
OpTaTiVe mOOd Present May I have May you have May he/she has May we have May you have May they have Example I have had a such car I would be god. Prezent Mini/eu s-aveam Tini s-aveai Ael/el s-avea Noi s-aveam Voi s-aveat Aei/ei / Aeali/e(a)li s-avea Exemplu S-aveam avut un ahtari main va s-ira ghini.
MnYRa dsHiRORe E tashme Un paa Ti pa Ai/ajo past Ne paim Ju pai Ata/ato pain Shmbull T kisha pasur nj makin t till do t ishte mir.
L e xi a 9 ( no u\)
60
Iancu Ballamaci
Doi americai domnu /i doamna Samara ar neas tu/tru Itali ti/tr vizitari/vide(a)ri patru cetatei/csbdzuri ca: Veneia, Firene, Roma /i Napoli. Agiumsir Veneia ier sear /i pi la 8 dix/di ct(r) seara. Domnul Samara muiari-sa/muieri-sa intr tu un agensi di calitori. Aromne(a)ti Domnul Samara: Bunseara! Uf icialu: Bunseara! i bunea vu-adusi aoa. Cu i vre s-vu servim? Domnul Samara: Va s()-vream vr informat/informati. Vrem s-fem un tur/giro/primnari pit(r)u cetatea/csblu a vost(r)u Capitala Italiei Roma. Uf icialu: Ari un tur/giro turistic interesant mni. Ahurhie(a)ti la oara 8 tahina/dimineaa ()/i bitise(a)ti la oara/shatea 4 dupu prndz. Domnul Samara: Ghini! Ghini! Him dacord ()/i noi. Uf icialu: Ahurhie(a)ti di la Piaa San Marco/San Pietro/ Smtu Marcu/Samtu Pietro
Dy amerikan zoti dhe zonja Samara kan shkuar n Itali pr t vizituar shikuar katr qytete si: Venetikun, Firencen, Romn dhe Napolin. Arritn n Venetik dje mbrma rreth ors 8 t darks. Zoti Samara dhe gruaja hyjn n nj agjensi udhtimi. Shqip Mirmbrma! Mirmbrma! far e mir ju solli ktu? Me far doni tju sherbejm? Do t deshim ndonj informat. Duam t bjm nj tur/giro shtitje npr qytetin tuaj Kryeqytetin e Italis Romn. Ka nj tur/xhiro turistike interesante nesr. Fillon n ora 8 n mngjes dhe mbaron n ora 4 mbasdite. Mir! Mir! Jemi dakord edhe ne. Fillon nga Piaca San Marko/San Pietro
61 Nj moment ka nj si i thon Hart e Venecias? Nj Hart t Venetikut? E sakt. (I jep nj hart zotit Samara) Ja, po t shikosh kt hart t bie n sy Piaca San Marko. Turi, xhiroja fillon ktu m kmb sepse do t bhet s pari nj vizit n Kishn e Shn Markut dhe n Pallatin e Dogit. Dhe Kampanela? Jo, jo, m vjen keq. Kampanela nuk sht brenda n kt udhtim turistik. T m falsh. far the? Them se Kampanela nuk bn pjes n kt tur/xhiro/ udhtim. Pastaj me vaporete nga Piaca San Marco do t shkojm n ishullin e Muranos. Do t vizitojm nj fabric xhami. Pastaj do t drekojm. Mbas drekimit/ngrnies s darks gjithmon me vaporet do t shkojm n Lido. A, a, Mir! Mir! Dakord!
Domnul Samara: Un moment ari un cum s-dzti Map of Venice? Uf icialu: Un Hart di Veneia? Domnul Samara: Exact. Uf icialu: (i da un hart domnului Samara) Ia, ma s-vedz tu/tru aist hart a cadi ntru oci Piaa San Marco. Giru/turu/calitoria ahurhie(a)ti aoa pi cicioari c va si s-fac prima/prota un vizit tu Bise(a)rica San Marcu ()-la Palatu dei Dogi. Domnul Samara: /i Campanela? Uf icialu: No, no yini/vini (a)ru/ pari ru. Campanela nu e(a)sti nuntru tu/tru aist calitori turistic. Domnul Samara: S-mi ier/iarta-mi.i dzse? Uf icialu: Dzc c Campanela nu fai parti tu/ntru aist tur/giro, calitori. Dapoia cu vaporeta di la Piaa San Marco/Smtu Marcu va s-nidzem tu isolu di Murano. Va s-vizitm un fabric di giam. Dapoea va s-prndzm. Dup i va s-prndzm totna cu vaporet va s-nidzem tu Lido. Domnul Samara: A, a ghini! Ghini! Dacord!
62
Iancu Ballamaci
Uf icialu: Tu Lido va s-fem un tur/xhiro/calitori muat. Ma s-n an chirolu va s-fem un imnari(primnari) mardzina di amari. Domnul Samara: i s-fai ma si-asparga chirolu? Uf icialu: Veara nu mata/para fai chiro slabu/urut. Ancac va s-da ploai s-sufl vimt(u)/liv grupu turistic va si s-toar/toar(n) la Piaa di Stagione (Piazza delle Stagione) /i di ac(l)o tu/San Marco pit(r)u Canalu Mari cu vaporet ic cu gondol. Domnul Samara: Vu mulumim ti/tr explicaia care/i n dde ti/tr tut turu, calitoria turistic duc-vinit! Uf icialu: E cum va fe domnule, va s-lua bileti ti/tr calitoria turistic duc-vinit? Domnul Samara: Astumsina, voi trei bileti ti/tr mini, muieri-mea feata.
N Lido do t bjm nj tur/xhiro/udhtim t bukur. Po t na mbaj koha do t bjm nj shtitje ans detit. far bhet po t prishet koha? N ver nuk para bn kohe e keqe. N qoft se do t bjer shi dhe t fryj er grupi turistik do t kthehet n Piaca di Stagione (Piazza della Stagione) dhe prej aty n San Marko/Shn Marko npr Kanalin e Madh me vaporet ose me gondol. Ju falenderojm pr shpjegimin q na dhe pr t gjith turin, udhtimin turistik vajtje-adhje. E si do t bni zotri, do t merrni bileta pr udhtimin turistik vajtje-ardhje? Athere, dua tre bileta pr mua, gruan dhe vajzn.
63 FJalORi mbasdreke si thuhet? po t shikosh ktu m kmb se do t bjm m vjen keq falmni far doni? gjithmon n qoft se koh e keqe athere fillon mngjes mbaron mbasdreke i jep nj hart t bie n sy ktu m kmb se do t bhet s pari nj vizit n kish m vjen keq
VOcaBUlaRU Dupprndz(u) Cum s-dzi? Ma s-vedz aoa Pi cicioari C va s-fem pari ru iartami i vre? Totna incac/ancac chiro slab astumsina ahurhie(a)ti tahina/dimineaa bitise(a)ti la patru dupprndz i da un hart a cadi ntru/tu oci(u) aoa pi cicioari c va si s-fac prima/prota un vizit tu bise(a)ric yini/vini (a)ru
64
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU nu e(a)sti nuntru tu/tru aist calitori turistic nu fai parti va s-nidzem va s-prndzm muat ma s-n n chirolu i s-fai ma si-asparg chirolu ancac va s-da ploai /i sufl vimt(u)/liv va si s-toar(n) vu mulumim ti/tr explicaia care n dde ti/tr tut calitoria
FJalORi nuk sht brenda n kt udhtim turistik nuk bn pjes do t vem do t drekojm e bukur po t na mbaj koha far bhet po t prishet koha n qoft se do t bier shi dhe t fryje era do t kthehen ju falenderojm pr shpjegimin q na dhe pr tr udhtimin
Cftari: Trscrii un calitori turistic i vu ari fapt ma mult impresii!
L e xi a 1 0 ( dza] i )
66
Iancu Ballamaci
English Waiter! Waitress! Can do anything for you Sir? The soup is cold. This is fresh. Take it back, please. This is tough (undone, not boiled, sour, salty). The bill, please. There is a mistake in the bill.
Aromne(a)ti Camarier!Camarier! Ursea domnule! Domn! Supa esti/easti arai. Aist esti tazei(fresc). iau aist ti rog (ti plcrsesc-u). Aist esti sntoas (nifapt, nihiart, acr, sarat). Socoteala vu rog (v plcrsesc-u). Esti un greeal tu socoteal/logari.
Shqip Kamarier! Kamarier! Urdhro zotni! Supa sht e ftoht. Kjo sht e freskt. Merre kt t lutem! Kjo sht e fort (e pabr, e pazier, e thart, e kripur). Llogarin ju lutem. Ka nj gabim n llogari.
Ghielili/gte(a)rili /mezeili Antipasta be(a)rili Sardines in oil. Tunny in oil. French salad. Soup of rice with small pieces of liver. Olives in oil. Fruit juice. Chicken broth Beef (meat)broth... Ox-tall-soup Roast mutton Sardeli cu umptulem di masini. Pe(a)ti ton cu umptulem. Salat frantez (rus). Sup di uriz/oriz cu buci di chicat. Masini tu/tru umptulem. Dzam di fruit. Sup di gin Sup di carni Sup di coad di carni(car) Carni fript Sardele me vaj ulliri. Peshk ton me vaj. Salat franceze (ruse). Sup orizi me copka mlie. Ullinj n vaj. Lng frutash. Sup pule... Sup mishi Sup mish bishti Mish i pjekur
Cftari: Trscrii un prndz la un bar-restaurant!
67
GRamaTica Noun Proper noun Victor, Mary, Daniel, Clara, Barbara Example Nume Substantiv propriu Victor, Maria, Daniel, Clara, Barbara Exemplu Emri Emri i prvem Viktor, Maria, Daniel, Klara, Barbara Shmbull
Mary loves her parents.
Maria va prinil/i a iei. Substantiv comun feat, oaspit, dicionaru Exemplu
Maria do prindrit e saj. Emri i prgjithshm vajz, mik, diksionar Shmbull
Common noun Girl, friend, dictionary Example
Has a beautiful girl. Is a small dictionary. Victor is a dear friend.
Ari un feat muat. E(a)sti un dixionar ic. Viktor e(a)sti un oaspit scump.
Ka nj vajz t bukur. sht nj diksionar i vogl. Viktori sht nj mik i shtrenjt.
68
Iancu Ballamaci
Singular and plural of nouns Bookbooks House houses Boyboys Example Sing.: I am learning from a interesting book.
Singuralu pluralu carticri cascasili ficiorficiori-i Exemplu Mini(eu) ma ghivisesc un carti interesant. Mini(eu) ma ghivisesc nscnti cri interesanti.
Njjsi dhe shumsi i emrave librlibra shtpishtpit djaldjemt Shmbull Un jam duke lexuar nj libr interesant. Un jam duke lexuar disa libra interesant.
Plural: I am learning some interesting books.
Ecuivalenti aromne(a)ti pi(t)arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti How many people are there in Babus family. How many daughters do the Babus have? What are their names? Where does Ana work? Where is Miss Babu going to do her shopping? How old is Ana? Do you have any relatives in America? How much does that fish cost? Ct i(i)/membri ari famiia Babu? Cti fe(a)ti ar Babu-ii? i numi ar fe(a)tili? Iu lucreadz Ana? Iu u fai psunuserea di stmn doamna Babu? Ct ai esti/easti Ana? Ave vr di soia a voastr/voast tu Americ? Ct custuse(a)ti ael pe(a)ti? Sa veta, antar ka familia Babu? Sa vajza ka familia Babu? far emrash kan upat? Ku punon Ana? Ku e bn psonisjen e javs zonja Babu? Sa vje sht Ana? Keni ndonj nga soji juaj n Amerik? Sa kushton ai peshk?
69 Un nuk i kam gjyslykt e mia sot. I njihni Valentinn dhe Ann? Sa sht ora? Ora sht 1 e 10. Treni niset n ora 4 e gjysm mbasdite. Kushurinjt arrijn n ora10 t mbrmjes. Darkn do ta ham nga xhaxhi Mita. N dimr un kam t ftoht ndrsa n ver kam t ngroht. N far ore arrin n universitet? FJalORi sa veta ka atje sa upa pazarin i njihni ata keni ndonj prej sojit niset n mbrmje kam t ftoht
I dont have my sunglasses today. Do you know Valentina and Ana? What time is it? Its 10 past 1. The train leves at four oclock PM. The cousins will arrive at 10 oclock PM. Tonight we will eat at uncle Mita. In the winter I am cold while in the summer I am warm. At what time do you go to the university? VOcaBUlaRY how many are there how many daughters? the shopping Do you know them? Do you have any from Your relatives? lives tonight I am cold
Mini(eu) nu li am ochielarii a me(a)li az. Li cunute Valentina /i Ana? Ct e(a)sti oara? O(a)ra/shatea e(a)sti 1 (un) dzai (dzi). Trenu nchise(a)ti la oara/shatea 4 (patru) jumitati(dupuprndzu). Cusuriii agiung la oara/shatea 10 dix/dicu/di ctr seara. ina va s-u-mcm ct la lali Mita. Iara mini/eu am arcuari dipicnd veara am cldur. Tu i oar agiundz la universitati? VOcaBUlaRU Ct ii Ari ac(l)o Cti fe(a)ti Psunuse(a)rea Li cunute pi ei Avei vr di soia Nchise(a)ti Seara Am arcuari
70
Iancu Ballamaci
while in summer I am warm arrive Parts of body head brisket leg back, spine shoulder liver tongue kidney brains
Dipicnd Veara Am cldur Agiundz Prili di trup(u) Capu Chieptu Cicioru Schinratu Pultarea Chicatu Limba Arichili Mdua
ndrsa n ver kam t ngroht arrin Pjest e trupit koka gjoksi kmba kurrizi shpatull mlcia gjuha veshkat truri
Cftari (Lucru ti/tr a cas) / Tema: Un scrisoari ti/tr oaspit(l)u a mel(u) .
L e xi a 1 1 ( un\spr \dza] i )
72
Iancu Ballamaci
Asear, domnu Samara cu muieri-sa/muiari-sa/muiaria a lui, Vasilichia, ar nchisit dit(u) Veneia ti tr nidze(a)ri tu Firene. Ar nichiat un Fiat (taxi) u ar fapt tut calea cu main/automobil. Torino ar aflat un hotel i/cari lu-arsi mult(u) c udaia/ camera a lor cdea pisti Arno. Tora doamna Vasilichia zburti cu poartaru/portieru c va s posteaz/posteadz nscnti scriisori cartolini tu Americ. Aromne(a)ti Portieru: Bundimineaa doamn! Ave m(n)cat avoa/agoa cum s-ve(a)di v-u agosi/avusi/agosi. Doamna Vasilichia: A e(a)sti, az avem m(n)cat avoa/agoa. Vrem s() vizitm Uffizu/Uffizi dupuprndz Duomo. Ma ninti prindi, lipse(a)ti s-postm aisti scriisori cartolini ti/tr/ tu/tru Amerika. Vreau s-ti ntreb: Iu e(a)sti posta?. Portieru: Posta e(a)sti nihem di parti di aoa. Ma-ncac vrei timbri ari ac(l)o tu/tru aeau duche(a)nea care/i e(a)sti aproapea cu cafenea: Dolce Vita. Doamna Vasilichia: S-hib discis tu aist chiro? Portieru: Pistupsesc(u) s-hib discis tu/tru aist chiro. Doamna Vasilichia: (Ne(a)dzi pi cicioari tu duchenea care/i e(a)sti aproapea cu Bar-cafenea: Dolce Vita)
Dje zoti Samara me gruan e tij Vasiliqin jan nisur nga Venecia pr t vajtur n Firence. Kan marr me qira nj Fiat(taksi) dhe e kan br tr rrugn me makin. N Torino kan gjetur nj hotel q u plqeu shum sepse dhoma e tyre binte mbi Arno. Tani zonja Vasiliqi flet me portierin se do q t postoj disa letra dhe kartolina n Amerik. Shqip Mirmngjes zonj! Keni ngrn shpejt, si duket nxitoni. Kshtu sht. Sot kemi ngrn shpejt. Duam t vizitojm Uffiz-in dhe mbasdreke Duomo-n. Por m par duhet t postojm kto letra dhe kartolina pr n Amerik. Posta sht pak larg q ktu. Por n qoft se do pulla ka atje n at dyqanin q sht afr me kafenen: Jeta e embl. T jet hapur n kt koh? Besoj t jet hapur n kt koh. (Shkon m kmb n dyqanin q sht afr me Bar-Kafenen Dolce Vita)
73 Zotri! Dua 10 pulla. Kam 6 letra dhe 4 kartolina. Dua ti drgoj me aeroplan pr n Amerik. Prej cilave pulla do? Dua 6 pulla me peisazhe nga Voskopoja dhe Kora dhe 4 pulla me patriot arumun (vlleh) q kan dhn kontribut pr Pavarsin e Shqipris (besoj se do t kesh n koleksionin tnd filatelik). Jan t reja. Tani kan dal. Mir sht t marrsh dhe disa koleksione pr filateli. Nuk kam t vogla. Keni t m thyeni $50 (dollar). Sigurisht. Merre dhe restin. Shndet dhe gjith t mirat. U ktheve shpejt zonja Vasiliqi,duket q n kt or s-para ka njerz. M plqeu Firenca. sht qytet i bukur, i pastr. Njerzit jan t veshur mir dhe me eleganc. Rrugt jan t gjera dhe anve t tyre ka bar dhe lule. Ju rekomandoj t shikoni Piazza Michelangelo. Ka shatrivane dhe skulptura arti shum t bukura dhe me vler artistike. Jan t Periudhs s Rilindjes Italiane. Mund t bni fotografi dhe t filmoni me kamera.
Domnule! Voi 10 (dzai) timbri. Am 6 scrisori 4 (patru) cartolini. Voi s-li postez cu aeroplan Air mail ti/tr America. Vinditoru: Di cai timbri vre? Doamna Vasilichia: Voi 6 timbru cu peisajuri dit Moscopolea si Curceaua si 4 timbri cu patrio aromi cari ar dat contribut ti/tr Indipendena ali Albaniei/Arbinuiei (pistupsesc c va s-ai tu colecionu a tl filatelic). Vinditoru: Snt nali. Tora ar it. Ghini esti s-iai s-nscnti colexionuri ti/tr filatelia. Doamna Vasilichia: Nu am ii. Ave s-n-asprdze $50 (inidz di dolar). Vinditoru: Sigur. Ia restu. Sntati -tuti bunili. Portieru: Ti tur(n)a avoa/agoa doamn Vasilichi s-ve(a)di c tu/tru aist oar nu mata/nu para ari oamii. Doamna Vasilichia: ()-arsi Firena. E(a)sti cetate/csb muat, pstrit, oamiii snt nviscu ghini -cu elegan. Ciurili snt lrdz () namisa di nsi ari borduri cu iarb lilici. Portieru: Vu recomandedz s-vide Piazza Michelangelo. Ari atrivanuri muati () cu valoari artistic. Snt ali perioadi di Rinaterea Italian. Putet s-fe fotografii/caduri s-filma cu camera.
74
Iancu Ballamaci
Doamna Vasilichia: Aa va s-fem. Va s-nidzem deadun cu brbat-u ti/tr vizitari. Ghini s-n videm!
Kshtu do t bjm. Do t shkojm bashk me burrin tim pr ta vizituar. Mirupafshim!
Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse()ti /i engleze(a)ti

English My father has made many pictures. To ask a question? To take a bath. It is fine weather. It is bad weather. It has been warm today. Its always cold here. I have never taken a trip to Viena. Aromne(a)ti Tat-u ari fapt multi fotografii. S()-ntreb un iva? Fac un ba. Fai chiro muat. Shqip Babai im ka br shum fotografi. T pyes nj gj? Bj nj banj.
Fai chiro slab(urut). Ari fut cldur az. Fai totna arcoari aoa.
Bn koh e bukur. Bn koh e keqe. Ka qen ngroht sot.
His wife always goes for a stroll before dinner.
Mini(eu) nu am fapt vrnoar un calitori Viena.
Bn gjithmon ftoht ktu. Un nuk kam br kurr nj udhtim n Vjene.
Muieri-sa nedzi totna ti/tr un primari ninti di prndz.
Gruaja e tij shkon gjithmon pr nj shtitje prpara darks.
Cftari / Tema: Impresi dit(u) un turne turistic in Itali, n Romnia, n Arbinuia, n Grecia/Graia...
75 FJalORi dje me gruan pr t shkuar n Firence e kan br tr rrugn me makin kan gjetur u plqeu shum bie mbi Arno flet tani grua disa letra mirmngjes keni ngrn shpejt kshtu sht mbasdreke m par duhet kto letra
VOcaBUlaRU A sear Cu mu/ieri-sa Ti/tr nidze(a)ri Tu/tru Firente u-ar fapt tut calea cu main ar aflat lu arsi multu cadi pisti Arno zburti tora doamna nscnti scriisori bundimineaa ave m(n)cat avoa/agoa a e(a)sti dupuprndz ma ninti prindi/lipse(a)ti aisti scriisori
76
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU niheam di parti dit aoa ma ncac vrei timbri Ari ac(l)o Tu aea(u) cari E(a)sti aproapea Cu cafenea Dolce Vita s-hib discis tu aist chiro pistupsesc ne(a)dzi pi cicioari snt nali tora ar it ghini e(a)sti s-iai nu-am i/asparti sntati s-tuti bunili ti tur(n)a avoa/agoa s-ve(a)di c tu/tru aist oar
FJalORi pak larg q ktu por n qoft se do pulla ka atje n at q sht afr me kafenen Jeta e mbl te jet hapur n kt koh besoj shkon m kmb jan t reja tani kan dal mir sht t marrsh nuk kam t vogla/t prishura shndet dhe t gjitha t mirat u ktheve shpejt duket se n kt koh
77 FJalORi nuk para ka njerz m plqeu Firenca sht qytet i bukur njerzit jan t veshur mir dhe me eleganc rrugt jan t gjera dhe midis tyre kan bordur me bar dhe lule bashk me burrin tim babai im t pyes nj gj bj nj banjo bn koh e keqe ka qen ngroht sot bn koh e bukur bn gjithmon ftoht grua e tij
VOcaBUlaRU nu para/nu mata ari oamii -arsi Firena e(a)sti cetate/csb muat() oamiii snt nviscu ghini -cu elegan ciurili snt lrdzi -namisa di nsi ar borduri cu iarb -lilicii deadun cu brbat-u tat-u/tata a mel s()-ntreb un iva fac un ban fai chiro slab ar fut cldur az fai chiro muat fai totna arcoari muieri-sa a lui
78
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU ne(a)dzi totna ti/tr un primnari ninti di prndz
FJalORi shkon gjithmon pr nj shtitje para darke
GRamaTica
The def inite article The book the books The state states Example The book is very interesting. The books are very interesting. The year the years
Articolu hotrt carti,-a/cri,-li stat,-u/stati,-li Exemplu Cartea e(a)sti mult interesant. Crili snt mult interesanti. an,-u/ai,-i
Nyja shquese lib/r,-ri/libra,-t vit,-i /vite,-t
shtet ,-i/shtete,-t Shmbull Libri sht shum interesant. Librat jan shum interesant.
L e xi a 1 2 ( doau\spr \dza] i )
80
Iancu Ballamaci
Rspunde pi aromne(a)ti /i arbinuse(a)ti ntrebrilor cai/care/i snt pi limba englez. English Do you know where Piazzala Michelangelo is? Do you know how to make good coffe? Where you did met your professor? Do you know where he is now? Welcome Miss. When did you arrive? We left early and we returned late? It has been a very interesting lesson. Is that the Santa Lucia of the famous song? Yes, its one of the old Napoletan songs. Here we are at Santa Lucia. Aromne(a)ti ti voi iu e(a)sti Piazzala Michelangelo? ti voi cum s-fac cafei bun? Iu-u adunat voi profesoru a vost(r)u? tit voi iu e(a)sti ael/el tora? Ghini vinit doamn, cnd ave vinit? Noi fudzim avoa/agoa () n tur(n)m amnat. Ar fut un lexion mult interesant. E(a)sti aeau Santa Lucia al cnticului famos? Da, ael e(a)sti unu di cntiili ve(a)ci Napoletani, aoa noi him la Santa Lucia. Shqip Dini ju ku sht Piazzala Michelangelo? Dini ju si t bj kafe t mir? Ku takuat ju profesorin tuaj? Dini ju ku sht ai tani? Mirserdht zonj, kur keni erdhur? Ne ikm shpejt dhe u kthyem von. Ka qen nj leksion shum interesant. sht ajo Santa Lucia e kngs s famshme? Po, ajo sht nj prej kngve t vjetra Napoletane. Ktu ne jemi te Santa Lucia.
Informri ti/tr cetatea/csblu

Which is the nearest way to us? At what street do you live? In which direction must I go? Can you show me where the taxi stand is? Cai e(a)sti calea ma aproapea ti/tr noi? Tu/tru i cali bna voi? Tu/tru i direcie prindi/lipse(a)ti s-neg? Pute voi s- spune iu chindure(a)ti taxia? Cila sht rruga m e afrt pr ne? N rrug banoni ju? N cilin drejtim duhet t shkoj? Mund t m tregoni ju ku qendron taksia?
81 A keni par ju ndonj nga miqt e tu t vjetr universitare? Kthehuni majtas n semaforin 4. Ne ikm shpejt dhe u kthyem von. Rruga e par majtas. Hyrja sht gratis. Kur sht hapur kisha? N Rom, Venetik dhe n qytetet e tjera atje u zhvillua nj lvizje intelektuale q u quajt humanizm q sht baza e (Rilindjes Kulturore).
Do you ever see any of your old university friends? Turn left at the fourth traffic light. We left early and we returned late. The first street on the left. The admission is free. When is the church open? In Rome, Venice and other cities there developed an Intellectual movement called humanism, which is the Basis of Renaissance.
A ave vidzut voi vr di oaspiii a vot(r)i veci universitar? Tur(n)a-v a stnga tu/tru semaforu 4. Noi fudzim avoa/agoa ()-n tur(n)m amnat. Prima cali a stnga. Intrarea esti gratis. Cnd esti/easti discis biserica? Roma, Veneia tu alti csbdzuri(cetateli) ac(lo) si dezvolt un micari intelectual aclimat humanismu i(cari) esti baza(thimeia) ali Renesannsi. VOcaBUlaRU Rspundei Cum s-fac Iu u aduna ael/pi el Ghini vinit doamn Cnd avei vinit Noi fudzim agoa Aoa noi him Cai esti calea ma Aproapea ti/tr noi? Tu/tru i cali bnai voi? Pute voi s- s-pune
VOcaBUlaRY to answer how to make Where did you meet him Welcome Miss When did you arrive? We left early here we are Which is the nearest way to us? At what street do you Live? can you show me
FJalORi prgjigjuni si t bj ku e takuat at mirserdht zonj kur keni erdhur ne shkuam shpejt ktu ne jemi Cila sht rruga me E afrt pr ne? N far rrug banoni ju? mundeni ju t m tregoni
82
Iancu Ballamaci
Where stand is? any friends turn left the first street When is the church open? developed called Renaissance
Iu chindure(a)ti? Vr Oaspiii Turna-v a stnga Prima cali Cnd esti dezcis biserica Si dezvolta Acimat Renaterea
Ku qendron? ndonj miqt kthehuni majtas rruga e par kur sht hapur kisha? zhvillohet e quajtur Rilindja
Cftari: Trscrii centru di csblu a vost(u)/vostru.

GRamaTica Singular noun that ends in a is generally femine House Girl Miss Day Professor Teacher Actor Grandnephew cas/,-a feat,-a doamn/,-a dzu/,-a Some nouns that end in u in the singular are masculine profesor,-u nvetor,-u/nvtator,-u actor,-u strnipot,-u profesor,-i msues,-i actor,-i strnip,-i shtpi,vajz/,-a zonj/,-a dit/,-a
L e xi a 1 3 ( t r ei spr \dza] i )
84
Iancu Ballamaci
Ca tu multi locuri dit lumi, az tu/tru Arbinusi/Albania in general tui ar cti un televizor a cas. Sinemaia contin s-hib popular tradzi mul oamii. Tu aisti dzli s-da tu/tru ecran un film dit un reghisor care ari avut sucses nu ma tu/tru Arbinusi (Albania) ma -tu Statili Uniti dit America iu ari amintat/ctigat un pre Oscar (Zburri telefonic). Aromne(a)ti Lizeta: Alo! Stela! i fa cum et cu sntatea? Avem mult chiro i nu him vidzuti. Stela: -aspari vr trei me(i). Nu am avut chiro liber. Lizeta: Cu tut aeau mini(eu) am ntribat ti/tr tini () ar dzas c ai fut ghini cu sntatea. Stela: Lizeta! Ar iat un film muat, avdz? ()-ar dzs zboar buni ti/tr aist film. Am chiefi s-nidzem deadun s-u videm filmu la sinema Majestic. E, di i preri et, va s-yin cu mini ima no? Lizeta: S-nu hib vr film limonad, vr film i -adui som(n). Stela: No, no la sor. E(a)sti un film istoric. Lizeta: i spuni aist film gioac vr artist cu num?
Si n shum vende t Bots, sot n Shqipri/Albania prgjithsisht t gjith kan nga nj televizor n shtpi. Kinemaja vazhdon t jet popullore dhe trheq shum njerz. N kto dit jepet nj film nga nj regjosor i cili ka patur sukses t madh jo vetm n Shqipri, por edhe n Sh.B.A. ku ka fituar dhe nj mim Oskar (Bised telefonike). Shqip Alo! Stela! bn si je me shndet? Kemi shum koh q nuk jemi par. M duket ndonja tre muaj. Nuk kam patur koh t lir. Megjithat un kam pyetur pr ty dhe m kan thn se ke qen mir me shndetin. Lizeta! Ka dal nj film i bukur, dgjon? M kan thn fjal t mira pr kt film. Kam qejf t shkojm bashk ta shikojm filmin te Kinema Majestik. E, e far mendjeje je, do t vish me mua apo jo? Mos jet ndonj film limonad, ndonj film q t sjell gjum. Jo, jo, moj motr sht nj film historic. far tregon ky film dhe lot ndonj artist me emr?
85 Tregon pr luftn e popullit Italian me n krye Garibaldin, me kt udhheqs n ball pr lirin dhe bashkimin e Italis n vitin 1848. Un plqej filmat amerikan t Hollivudit. Ashtu sht. Filmat amerikan t Hollivudit jan me nivel t lart artistic. Un preferoj filmat q trajtojn temn historike ose filmat q trajtojn temn familiare (Filmin dramfamiliare). Athere far do t bjm, do t shkojm bashk ta shikojm filmin apo jo? Si t duash ti ashtu do t bjm. (Lizeta s bashku me Steln marrin autobusin dhe arrijn n biletarin e kinemas). Duam dy bileta pr orn 10 t darks. I duam n llozh ose n sall po t jet e mundur n radhn 14.
Stela: Spuni ti/tr lumta/lupta al popului/poporului Italian cu Garibaldu tu/tru cap/cu aist liundar tu/ntru frmti ti/tr libertatea unirea ali Italiei, tu anu 1848(un ii optu suti patrudzaiapti). Lizeta: Mini arsesc filmili americani dit(u) Hollywood/Hollivud. Stela: A e(a)sti. Filmili americani di Hollivud snt cu nivel a nalt artistic. Mini(eu) preferez filmili i/cari trateaz tema istoric ic () filmili i trateaz tema famiiar (Filmu dram-famiiar). Lizeta: Astumsina i va s()-fem, va s-nidzem deadun s-u videm filmu ima no? Cum s-vrei tini a va s-fem. (Lizeta deadun cu Stela ia autobusu urban s-agiung tu biletaria ali sinemaii). (Al biletarului/vinditoru al biletilor) Vrem doau bileti ti/tr oara 10 (dzai) di seara/dix seara. Li vrem tu/tru loj ic tu/tru sal. Ma s-po s-n li dai tu/tru radha 14 (patrusprdzai). Vinditoru: Ursii biletili? Lizeta: Ct custusesc biletili? Vinditoru: 10 (dzai) euro. Lizeta: Mulumesc!/V-haristsesc! Sntati!
Urdhroni biletat? Sa kushtojn biletat? 10 dhjet euro. Faleminderit! Shndet!
86
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU Ca tu/tru multi locuri Dit lumi Tut(i)ar a cas Contin s-hib popular tradzi mul(i) oamii Tu/tru aisti dzli s-da tu/tru ecran iu ari amintat/cstigat avem mult chiro i nu him vidzuti ma puan di trei mei nu am avut chiro liber ti/tr aist film am avdzt zboar buni ti/tr aist film s-nidzem deadun cu tini cum dz la sor? i spuni aist film? Gioac vr artist cu num? Spuni ti/tr lumta a/lupta Al popului/poporului Italian Cu Garibaldi liundar tu/tru frmti Ti/tr libertatea unirea ali Itali Tu/tru 1848
FJalORi si n shum vende t bots t gjith kan n shtpi vazhdon t jet popullore dhe trheq shum njerz n kto dit jepet n ekran ku ka fituar kemi shum koh q nuk jemi par m pak se tre muaj nuk kam patur koh t lir pr kt film kam dgjuar fjal t mira pr kt film t shkojm bashk me ty Si thua moj motr? far tregon ky film? Luan ndonj artist me emr? tregon pr luftn e popullit Italian me Garibaldin prijs n ball pr lirin dhe bashkimin e Italis me 1848
87 un plqej ashtu sht Athere far do t bjm ? do t shkojm ta shikojm filmin apo jo duam dy bileta pr n orn 10 t darks sa kushtojn biletat faleminderit, ju falenderoj shndet
Mini(eu) arsesc A e(a)sti Astumsina i va s-fem? Va s-nidzem s-u videm filmu Ima no Vrem doau bileti ti/tr oara 10 Di(t)/dic seara/di ctr seara Ct custusesc biletili Multumesc/v-haristsesc Sntati
Frasi pi aromne(a)ti arbinuse(a)ti

Snt 32 (treidzidoau) di biserii i/cari avigresc Moscopolea/Vuscopulea. Frana avem vizitat 30 di muzeumi muati. Apartamentu al lal-u ari custusit 30.000 di euro (treidzi di ii). Avem schimbat 1.600 (unii asi suti) di dolar. Noi nu n-arse(a)ti s-atiptm tu arad. Di iu hi voi? Eu/mini esc aromn/rmn dit Arbinuia. Az un euro esti schimbat cu $1.214 (un dular si doau sutipatrusprdzi) di centi. Jan 32 kisha q rrethojn Voskopojn. N Franc kemi vizituar 30 muzeume t bukura. Apartamenti i xhaxhait tim ka kushtuar 30.000 euro. Kemi shkmbyer 1.600 dollar. Ne nuk na plqen t presim n radh. Nga jeni ju? Un jam arumun/vllah nga Shqipria. Sot nj euro sht kmbyer me nj $ 1 dhe 214 cent.
88
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU Snt Di biserii Cari/i avigresc A lal-u Ari custusit Avem schimbat Nu n-arse(a)ti s-atiptm mini(eu) esc di iu hi voi? E(a)sti schimbat GRamaTica English The adjectives (Singulare) The Italian book Plurale The Italian books the old suit the old suits the French boy the French boys the intelligent girl the intelligent girls Aromne(a)ti Prenume (Singularu) carti italine(a)ti Pluralu crili italine(a)ti nvite(a)ri veaci nvite(a)ri ve(a)ci ficior franez ficiori franezi feat intelegent fe(a)ti intelegenti
FJalORi jan kisha q rrethojn xhaxhait tim ka kushtuar kemi shkmbyer nuk m plqen t presim un jam Prej nga jeni ju? sht shkmbyer
Sing. Plur. Sing. Plur. Sing. Plur.
Sg. Pl. Sg. Pl. Sg. Pl.
Njjs: Shums: Njjs: Shums: Njjs: Shums:
Shqip Mbiemrat (Njjs) libri italisht Shums librat italisht veshje e vjetr veshje t vjetra djal francez djem francez vajz inteligjente vajza inteligjente
L e xi a 1 4 ( pat r uspr \dza] i )
90
Iancu Ballamaci
Italiaii neg tu/tru bar ic tu/tru cafeteri (cafenei) ti/tr multi scopuri:ti/tr ancumprari apartamenti (casi), ti/tr fe(a)ri acai namisa di soi, oaspii, ti/tr scriari scriisori, ti/tr ghivise(a)ri ziaru, revista, ti/tr giucari domino, tavl ti/tr loari vr ngiat ic vr capucino... Stela intr tu/tru-un bar cu domnu Babu, un aromn/vlah cari /i studiadz/studiaz la Unuversitatea al studenilor di nafoar. Babu ari ti/tr fe(a)ri practica di Limba Englez tu 6 mei di dzli. Camarieru: Ursi! Ghini vinit! Vre s stte nuntru ima nafoar? Domnu Babu: Nutru! Nutru! C cum s-veadi/vedi va s-aca s-da ploai. Camarieru: (Fai acai) Ari vr stmn/sptmn i ma dztem va s-da ploai -nu mata ma n cadi! Stela: Ai ndreptati. A e(a)sti nu da -nu ma da ploai. (Doamna Stela domnu Babu aca un mas purusesc cti un cappuccino.) Domnu Babu: Stela! Ti i preri et, tu/tru i shati va s-u alsm ca s-nadunm seara/di ctr seara? Stela: Mini(eu) dzc s-u-alasm pi la shatea 8 di ctr seara. (Dup i si adun la oara/shatea 8 di ctr seara/dic seara deadun neg tu/tru un Bibliotec). Aromne(a)ti
Italiant shkojn n bar ose n kafene pr shum qllime: pr t bler apartamente (shtpi), pr t br shaka midis shoksh, miqsh, pr t shkruar letra, pr t lexuar gazetn, revistn, pr t lojtur domino, tavl dhe pr t marr ndonj akullore, kapucino... Stela hyn n nj bar me zotin Babu, nj arumun/vlah q studion n Universitetin e Studentve t Huaj. Babu ka pr t br praktikn e gjuhs Engleze pr 6 muaj. Shqip Urdhroni! Mirserdht! Doni t rrini brenda apo jasht? Brenda! Brenda! Se si duket do t bier shi. (Bn shaka) Ka ndonja 1 jav q po themi do t bjer shi dhe s-po na bie! Ke t drejt.Ashtu sht nuk bie dhe nuk po bie shi. (Zonja Stela dhe zoti Babu zen nj tavolin dhe porositin nga nj kapucino.) Stela! E far mendjeje je, n far ore do ta lem q t takohemi n dark? Un them ta lem rreth ors 8 t darks. (Mbasi takohen n ora 8 t darks dhe bashk shkojn n nj Bibliotek).
91 far libra dhe revista ka kjo ekzpozit! Si shum t rinj kan erdhur! Babu! Ajo vajza q sht atje m duket se sht kushrira ime Lizeta. U, Stela! far e mir t solli ktu?! E, Lizeta, bn, si je me shndet? E, un kam erdhur me mikun tim Babu t shikojm kt Ekspozit t librit. Ua, sa mir q t takova! Nesr kam ditlindjen, je e ftuar t vish bashk me mikun tnd se do t shtrojm nj tavolin ku do t marrin pjes njerzit tan t afrm dhe shoqet dhe shokt e mi t kursit universitar. Stela! Se ku e kam par kt vajz/up?! Mos sht ajo vajza q loste tenis me nj djal esmer, elegant, me nj trup t bukur, M duket t dieln e shkuar n mngjes. Babu! Ajo sht, ke te drejte. Kushurira ime ka qen.
Stela: i cri revisti muati ari aist ekspozit, ca muli tiniri ar vinit! Stela: Babu! U! U! Aeau(ea) feata i easti ac(l)o -aspari cnda e(a)sti cusurin-mea, Lizeta. Lizeta: U, Stela! i buneaa ti adusi aoa?! Stela: E Lizeta, i fa, cum et cu sntatea? E, mini(eu) am vinit deadun cu oaspitli a mel Babu s-videm aist Expozita di Carti. Lizeta: Ua, ct ghini i ti adunai. Mni am dzua di nateri, et clisit/invitat s-yin/vin deadun cu ospitli a tl Babu c va s-atirm un mas iu va s-ia parti oamiii a not(r)i di aproapea soaili soii a mei di cursu universitar. Domnu Babu: Stela! C iu-u-am vidzut aist feat?! S-nu hib aeau feata cai/care giuca tennis cu un ficior sum lai, elegant, cu-un trup muat. -aspari dumnica tricut tahina/dimineaa. Stela: Babu! Aeau e(a)sti, ai ndreptati. Cusurin-mea ar futa. (Dumnica Stela deadun cu Babu neg la cusurina a iei Lizeta ti/tr dzua di nateri. Dup i prndzr cu oamiii ali famiiei oamiii di apropea acar s-fac muhabeti s-daneaz cu melodiili muati di magnetofon(u). Sttur pn adznoapti. Dapoea iido fudzi tu/tru casa a lui.)
(T diel Stela bashk me Babun shkojn tek kushrira e saj Lizeta pr ditlindje. Mbasi drekuan me njerzit e familjes dhe njerzit e afrm filluan t bjn muhabet dhe t vallzojn me melodit e bukura t magnetofonit. Ndenjn deri n mesnat von. Pastaj secili shkoi n shtpin e tij.)
92
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU Neg Ic tu Ti/tr multi scopuri Ti/tr s-ancupur casi Ti/tr scriiari scrisori Ti/tr ghivise(a)ri ziaru Ti/tr luari expresu capuccinu Un ngiat ic vr aperitiv Ursi! Vre s stte nuntru Ima nafoar C cum s-ve(a)di Va s-aca s-da plloai Ari un sptmn/stmn i ma dzem va da ploai -nu mata da tu/tru shatea va s-n-adunm di ctr seara mini dzc s-u-alasm pi la shatea 8 ca muli tiniri snt aeau(ea) -aspari cnda e(a)sti cusurin-mea i bunea ti adusi aoa mni am dzua di nateri
FJalORi shkojn ose n pr shum qllime pr t bler shtpi pr t shkruar letra pr t lexuar gazetn pr t marr ekspresin kapuinon nj akullore ose ndonj aperitiv Urdhroni! doni t rrini brenda apo jasht se si duket do t filloj t bjer shi ka nj jav q po themi do t bjere shi dhe spo bie n orn 8 t mbrmjes do t mblidhemi un them ta lem rreth ors 8 si shum t rinj jan ajo m duket sikur sht kushrira ime e mir t solli ktu nesr kam ditlindjen
93 FJalORi t mos harrosh t vish se do t shtrojm nj tavolin me njerzit m t afrm t diel shkojn bashk kushrira e saj deri n mesnat von secili shkon n shtpin e tij
VOcaBUlaRU s-nu agrst s-yin/vin c va s-atirm un mas cu oamil/i di ma aproapea dumnica neg deadun la cusurina a iei pn tu mesea di noapti/adznoapti iido ne(a)dzi tu/tru casa a lui
Cftari: Fe un dialog namisa di doi tiniri cai/care/i s-va. (Cnd trec un sear la un Bar-Restaurant.)
GRamaTica SUBJUncTiVe mOOd l. Present be 2. Imperfect were COngiUnTiVU mOd s()-esc s()-iram MnYRa LidHORe E tashme t jem E pakryer te isha
94
Iancu Ballamaci
3. Present Perfect were 4. Past perfect had been ImpeRaTiVe mOOd Present Be!
s-am fut s()-aveam fut mOdU ImpeRaTiV Hi! Hi!
E kryer t kem qen E kryer e plot t kisha qen MnYRa URdHRORe E tashme Ji! Jini
L e xi a 1 5 ( ] i n] i spr \dza] i )
96
Iancu Ballamaci
Domnu Babu cu muierea a lui snt Roma. Az snt ditipta agoa: snt nviscui pi aghonse(a)ri ar iit. Ora(shatea) esti/easti 10 dup un vizit tu Coloseu, iu ar fapt multi caduri (fotografii), snt tu un staion zbursc cu un calitor. Doamna Babu: Calitoru: Aromne(a)ti
Zoti Babu me gruan e tij jan n Rom. Sot jan zgjuar shpejt/hert: jan veshur me nxitim dhe kan dal. Ora sht 10 dhe mbas nj vizite n Kolose, ku kan br shum fotografi, jan n nj stacion dhe bisedojn me nj udhtar. Shqip M falni mund t t pyes: Kalon ktu autobusi pr n Piazza San Pietro? Prej ktu do t marrsh autobusin me numur 34. Me kt autobus do t vi dhe un se kam n program t vizitoj Vatikanin. Vrtet! Ua sa mir! Do t udhtojm bashk. E kemi pr her t par. Duam t vizitojm Basilica di San Pietro sidomos afresket q jan t famshme. Kshtu sht jan punime t mrekullueshme q tregojn se populli Italian ka dhn kontribut t madh pr zhvillimin e tradits s Krishtere. far orar ka autobusi? Kur vjen ai? Vonohet shum koh? Autobusi me numur 34 vjen tani n orn 10. Athere t m falni, un do t ulem pak se m dhemb kmba. Po t doni uluni dhe ju.
Cu iartari, pot s-vu intreb: Trei aoa autobusu ti/tr la Piazza San Pietro? Di aoa va s-iai autobusu cu numuru 34 (treidzipatru). Cu aist autobus va s-vin -mini(eu) c am tu program s visitedz Vaticanu. Domnu Babu: Dealihira! Ua ct ghini! Va s calitorm deadun. U avem ti/tr prima oar. Vrem s vizitm Basilica di San Pietro maieles afrescurili cari snt famosi. Calitoru: A esti snt lucrari magici cari spun c poporu Italian ari dat contribut mari ti/tr zviluparea (dezvoltarea) ali traditiei Critin. Doamna Babu: Calitoru: i orar ari autobusu? Cnd yini ael/el? Si aman mult chiro? Autobusu cu numuru 34 yini tora la shatea 10 (dzai). Doamna Babu: Astumsina s-mi irta mini(eu) va s-mi aplec niheam c mi doari cicioru. Ma s-vre de voi.
97 Sa larg q ktu sht Piazza San Pietro? Prej ktu me autobus mban gjysm ore. Ja, po vjen autobusi me numern 34. FJalORi M falni! mund tju pyes kalon q ktu me gruan e tij jan zgjuar shpejt jan veshur me nxitim kan dal kan br q ktu do t marrsh vrtet sa mir do t udhtojm bashk t mrekullueshme Kur vjen? athere do t ulem pak sidomos
Domnu Babu: Calitoru:
Ct diparti di aoa esti Piazza San Pietro? Di aoa cu autobus ni giumitati di oar/or. Domnu Babu: Ia, ma yini autobusu cu numuru 34 (treidzipatru). VOcaBUlaRU iartmi! Pot s-vu ntreb Trei di aoa Cu muierea a lui Snt ditipta agoa Snt nviscu pi agoseri Ar it Ar fapt Di aoa va s-iai Dealihira Ct ghini Va s-calitorim deadun Miraculoasi Cnd yini? astumsina/atumea va s-mi aplec niheam maieles
(Domnu si Doamna Babu deadun cu calitoru si alin tu autobus aca cti un loc.)
98
Iancu Ballamaci
zviluparea/dezvoltarea mult chiro mi dor cicioarili ct diparti
zhvillimi shum koh m dhembin kmbt sa larg
To the doctor
English When are the consulting hours? What the matter with you? Im feeling very ill. I have felt. I have a head-ache. He has stomach-ache. She has ear-ache. Do you sleep well? I sleep very badly. Ive vomited. I cant eat anything. Im tired all the time. Strip to the waist, please! Do you feel any pain here? Have you taken your temperature?
La docturu
Aromne(a)ti Cnt e(a)sti oraru ti/tr consultari? Dit i v plndze ? Mi simpt mult lndzit. Mini(eu) simt am. Am dure(a)ri di cap. Ael(el) ari dure(a)ri di stumac. Aeau(ea)ari dureri di ureci. A duri ghini? Dorm mult ru. Am vumut. Nu pot s-m(n)c niiva/itiva. Totna esc acurmat. Dispuia-v pn tu/tru measi! A simi vr dureri aoa? U ave misurat temperatura?
Te mjeku
Shqip Kur sht orari pr konsultim? Nga se qaheni? Nga se ankoheni? Ndjehem shum i smur. Un ndiej kam. Kam dhimbje koke. Ai ka dhimbje stomaku. Ajo ka dhimbje veshi. A fjete mir? Fle shum keq. Kam vjell. Nuk mund t ha asgj. Gjithmon jam i lodhur. Zhvishuni deri n mes! A ndjen ndonj dhimbje ktu? E keni matur temperaturen.
99 Kam temperatur 38.6 grad. Ju lutem m tregoni gjuhn? Merrni frym thell dhe nxirreni. Hapni gojn dhe thoni: aaa...! FJalORi Nga far ankoheni? dhimbje koke Kur sht?
My temperature is thirty eight point six. Show me your tongue, please. Take a deep breath in and out. Open your mouth and say: aaa...! VOcaBUlaRY Whats the matter? Im feeling very ill a head-ache When is?
Am temperatura 38.6 di grad. V rog/plcrsesc spune limba? Lua adiiatic ahnda scuteu. Discide gura dze: aaa...! VOcaBUlaRU Dit i v plndze? Dureri di cap Cnd esti?
Mi simt mult lndzit Ael(el) ari dureri di stomac Duris ghini? Am vumut
ndjehem shum i smur Ai ka dhimbje stomaku Ajo ka dhimbje veshi Fle shum keq Nuk mund t ha asgj Kam vjell Fjete mir?
He has stomach-ache Did you sleep well? I sleep very badly Ive vomited She has ear-ache
Aeau(ea) ari dureri di ureci Dorm mult ru Nu pot s-mc niiva/itiva
I cant eat anything Have you taken your Temperature? your tongue breath deep Strip to the waist
U ave misurat temperatura? Adiiatic Ahnda Gura Limba
Dispuia-v pn tu me(a)si
E keni matur temperaturn? gjuhn frym thell gojn
Zhvishuni deri n mes
take a deep open your mouth breath
mouth
Lua adiiatic
Discide gura
Ahnda
merrni frym
hapni gojn
thell
100
Iancu Ballamaci
GRamaTica Idiomatic expressions To be ungry To be cold With have Expresioni idiomatii am fuami cu-am Shprehje Idiomatike me kam kam gjum kam uri
To be sleepy To be warm Personal Pronoun You We I
am arcuari am cldur Mini(eu) Ael/elAeau/ea Noi Voi Tu/Tini Pronomu Personal
am som(n)
kam t ngroht Peremrat Vetore Un Ai/Ajo Ne Ju Ti
kam t ftoht
He/she You
They Example He is writing to her. I speak to him in the waiting room. We bring them some books. I sent her a special delivery letter from Philadelphia.
Aei/eiAeali/eali Exemplu Ael(el) easti scrind a iei. Mini(eu)i gresc a lui tu/tru-udaia di atiptari. Noi lu-aduem a lor nscnti crti. Mini(eu)i pitrec a iei un scriisoari speial expres dit Filadelfia.
Ata/Ato Shmbull Ai sht duke i shkruar asaj. Un i flas atij n dhomn e pritjes. Ne u sjellim atyre ca libra. Un i drgoj asaj nj letr speciale ekspres nga Filadelfia.
Cftari: La doctoru.
L e xi a 1 6 ( [asi spr \dza] i )

Ecuivalenti engleze(a)ti pi aromne(a)ti /i arbinuse(a)ti
102
Iancu Ballamaci
Domnu Babu cu doamna Stela snt du(i) tu/tru Firene va ca s vead un dram original italian. Teatru e(a)sti ncis ii/cathi lun. Un muat dumnic ia un taxi la oara 7 (apti) di ctr seara. Dupa giumitati di oar/shati agiung tu/tru sportelu di bileti. ia doau bileti tu/tru arada 8 (optu). Dapoia sta dinipoi di sal iu snt mul(i)spectator i/care zbursc namisa di ns(i). Teatru/Drama ahurhiati tu-oara/ shatea 8 (optu) giumitati bitise(a)ti tu/tru 10 (dzai) giumitati. E(a)sti un dram cu trei acturi/ acti i/care trateaz problemi eseniali famiiari di dzua di az. Drama/teatru u avinar cu mari interes spectatorii c lu arsi multu. Ninti ca si s-toar tu/tru/ntru hotel chindurir tu/tru-un Bar-Restaurant. Purusir doau cappuccino ct un bucat di turt. Zoti Babu me zonjn Stela kan shkuar n Firence dhe duan t shikojn nj dram origjinale italiane. Teatri sht i mbyllur do t hn.Nj t diel t bukur marrin nj taksi n ora 7 t mbrmjes. Mbas gjysm ore arrijn n sportelin e biletave. Marrin dy bileta n rradhn 8. Pastaj rrin prapa salls ku jan shum spektator q flasin ndrmjet tyre. Teatri/Drama fillon n orn 8 e gjysm dhe mbaron me 10 e gjysm. sht nj dram me tre akte q trajton probleme esenciale familjare t dits s sotme. Dramn e ndoqn me shum interes spektatort se u plqeu shum. Para se t kthehen n hotel qendruan n nj Bar-Restaurant. Porositn dy kapuccino dhe nje cop turt. English I remembered that they had not been here since l980. Ladies and gentelmens close your book! Aromne(a)ti Mini(eu)adu ntur minti/adu pit(r)u minti c aeali(eali)/aei/ei nu avea fut aoa di la 1980. Shqip Un kujtova q ata nuk kishin qen ktu q m 1980. Zonja dhe zotrinj mbyllni librat tuaja!
Please go to the railroad station Stela! They finally built a subway in your city.
Doamnelor Domnilor /Doamni Domi ncide crili a voast(r)i! V rog/v plcrsesc(u) due-v la staiunea di tren Stela! Aei(e) ma tu soni adrar un metroi tu cetatea a voastr.
Ju lutem shkoni n stacionin e trenit Stela! Ata m s fundi ndrtuan nj metro n qytetin tuaj. Ai ishte m i madhi dhe m komodi hotel n tr qytetin.
It was the largest and most comfortable hotel in the whole town.
Ael(el) ira ma marili ma comodu hotel tu ntreag cetatea.
103 Kur arritt ju, ata kishin ikur. Ai sht studenti m i vjetr n klasn ton. Ne nuk kemi par njeri-tjetrin pr dy muaj. FJalORi un e solla ndrment (e kujtova) nuk kishin qn ktu mbyllni librat tuaja ju lutem shkoni q m 1980 se ata
When you arrived they had left. He is the oldest student in our class. He is older than our professor. We havent seen each-other for two months. VOcaBUlaRY I remembered had not been here close your books Please go since 1980 that they
Cnd agiumsit voi, ei (aei) avea fudzit. Ael(el) esti ma veciu di ct profesoru a nost(r)u.
Ael(el, ns) esti ma veciu student tu clasa a noast(r). Noi nu u avem vidzut unu-alantu ti/tr dou me(i). VOcaBUlaRU Mini(eu)u adu tur/ntur (minti) Nu avea fut aoa Ncide crili a voastri Due-v Di la 1980 C aei/ei
Ai sht m i vjetr sesa profesori yn.
V rog/v plcrsesc(u) Aei/ei ma tu soni
built a subway when we arrived He is the oldest student in our class he is older they had left our city
they finally
Tu/tru cetatea a noastr Aei/ei avea fudzit Cnd agiumsim noi
Adrar un metroi
ndrtuan nj metro n qytetin ton kur arritm ne ata kishin ikur n klasn ton
ata m n fund
Ael/el e(a)sti ma veciu Tu/tru clasa a noast(r) Ael/el esti ma veciu
ai sht m i vjetri student ai sht m i vjetr
104
Iancu Ballamaci
than our professor we havent seen each-other
Noi nu-u aveam vidzut Unu-alantu ti/tr Ti/tr doi me(i)
di ct profesoru
ne nuk e kishim par pr dy muaj njeri-tjetrin
sesa profesori
for two months
Treatment
You must take care of yourself! You must stay in bad for three days. You must be transported to hospital. You have to keep a diet. Take drops before eating. Its nothing serious. Ill write you a prescription. You have to keep a diet. Dont eat meat, dont eat food with salt, dont use the alcohol/spirit.
Tratamentu
Lipse(a)ti s-v-afri! Lipse(a)ti/prindi s-chinduri tu/tru pat/tr(n)ut patru dzli. Lipse(a)ti/prindi s-vu pitriem tu/tru spital. Lipse(a)ti/prindi s-ne diet. Yiitria /medicamentu lipse(a)ti luari ninti di m(n)cari. Nu e(a)sti iva serioas. Va si/s-vu scriiu un reet. Lipse(a)ti/prindi s-ne diet. S-nu m(n)ca carni, -lugrii srati, s-nu bga tu/tru gur alcool.
Trajtimi/mjekimi
Duhet te ruheni! Duhet t qendroni n shtrat 4 dit. Duhet tju drgojm n spital. Duhet t mbani diet. Ilaci/medikamenti duhet marr para ngrnies. Nuk sht gj serioze. Do tju shkruaj nj recet. Duhet t mbani diet. T mos hani mish, gjera t kripura, t mos vini n goj alkool.
105 A do t jem n gjendje t udhtoj s shpejti? Shum shpejt do t jeni mir. Ju falenderoj, sa duhet t paguaj?
Shall be fit to travel soon? You will soon well. Thank you doctor, what the fee?
A va s-esc tu/tru stari s()-calitoresc di avoa/agoa? Mult Agoa, va s()-hi ghini. Va mulumesc/vu haristsesc(u) doctor, ct lipse(a)ti/prindi s-v-u pultesc/pltesc?
Cftari: Un vizit la docturu (un dialog namisa di un paient lndzit cu un docturu).
GRamaTica
Interrogative sentences Does Charles/Bob speak Italian? Where does Stela live? When does the teacher arrive? Does Stela study with Bob?
Frasi interrogativi Zburti Charli/Bobu italine(a)ti? Iu bneadz/bneaz Stela? Cnd agiundzi nveatoru? Studiadz Stela cu Bobu?
Fjali pyetese Flet arli/Bobi italisht? Ku jeton Stela? Kur arrin msuesi? Studion Stela me Bobin?
L e xi a 1 7 ( [ a pt i spr \dza] i )
L i m b a I ta l i a n a / G j u h a I ta l i a n e
108
Iancu Ballamaci
Limba Italian yini/vini dit Latina, limba di la Roma Antic. Tui italianii zbursc Italiana, ma muli italiai zbursc un dialect. Cum avem vidzut, Italia e(a)sti mprat pi regioni: Piemonti, Umbria, Lacio /i alti, e, in general ii/cathi region ari dialectu a lui ti/tr exemplu, un Veneian, va s zbursc italiana ma -dialectu di Veneia; un Napolitan zburti italiana, ma () dialectu di(t) Napoli, va s-dzc Napolitana! Nscnti dialecti undzesc, alanti snt mult diferiti(altfel), una di alant. Cum italiana, dialectili yin/vin di la Latina zburt care/i e(a) sti transformat in moduri diferiti pit(r)u secoli. Italiana e(a)sti limba Nainal, limba i/care tui studiaz pit scoi, limba di radio, television di ziar(u); e(a)sti difficult/greu s-dz, ti/tr ct timp dialctili, va s pistibneaz. Az muli maieles tinirii nu zbursc dialectu namisa di n. La ultimii ai. Lumea e(a) sti mprat, ma ic di unoar -un chiro, comunicrili snt fapti ma tr-avositi. Limba Italian nu e(a)sti avigrat ma di termili di tehnic ma di zboar prmutati dit nafoar. Limba Engleze di causa ali influenei economic politic al Statilor Uniti dit(u) America ari dat multi zboar dit limba englez i ar intrat tu/tru limba italian. Ia nscnti zboar: i/cari fac parti tu Italiana modern: summit, boom, jeans, basketbooll, football, leader, weekend, jazz, sport sa alti.
Gjuha Italiane vjen nga Latinishtia gjuha e Roms Antike. T gjith italiant flasin italisht, por shum italian flasin dhe nj dialekt Si kemi par ,Italia sht ndar n reghione: Piemonti, Umbria, Lacio dhe t tjera, e, n prgjithsi do zon ka dialektin e saj: p.sh. nj Venecian do t flas italishten, por edhe dialektin e Venecias; nj Napolitan flet italishten, por edhe dialektin e Napolit, d.m.th. Napolitanen. Disa dialekte ngjasin, t tjerat jan shum t ndryshme, njera nga tjetra. Si italishtia, dhe dialektet vijn nga Latinishtia e folur q sht transformuar n mnyra t ndryshme npr shekuj. Italishtia sht gjuha kombtare, gjuha q studiojn npr shkolla, dhe gjuha e radios, televizionit, gazets; sht vshtir t thuash, pr sa koh dialektet, do t mbijetojn. Sot veanrisht t rinjt nuk flasin dialektin midis tyre. N vitet e fundit Bota sht ndar, m e vogl se nj her e nj koh dhe komunikimet jan br m t prshpejtuara. Gjuha Italiane nuk sht e rrethuar vetm nga terma t tekniks, dhe nga fjal t huazuara nga jasht. Gjuha Engleze nga shkaku i influencs ekon, dhe politike t SH.B.A. ka dhen shum fjal nga gjuha engleze q kan hyre n gjuhn italiane. Ja, disa fjal: q bjn pjes n Italishten Moderne: summit, boom, jeans, football, leader, weekend, jazz, sport etj.
109 FJalORi vjen nga Latinishtia gjuha italiane
VOcaBUlaRU Yini/vini di(t)Latina Limba italian
Limba di la Roma Antic Tu(i)italianii zbursc Italia e(a)sti mprat in general ii/cathi region Ari dialectu a lui Ti/tr exemplu Pi regioni cum avem vidzut
t gjith italiant flasin Italia sht ndar si kemi par
gjuha e Roms Antike
n prgjithsi do rexhion/krahin ka dialektin e tij p.sh.
n rexhione/krahina
Un Veneian va s zbursc Italiana Un Napolitan zburati Italiana Ma -dialectu di(t) Napoli Nscnti dialecti undzesc Alanti snt multi diferiti Un di alant Va s dzc Napolitana Ma -dialectu di Veneia
nj Venecian do t flas Italishten por dhe dialektin e Venecias por dhe dialekti i Napolit disa dialekte ngjasin njera nga tjetra d.m.th Napolitanen nj Napolitan flet Italisht
t tjerat jan t ndryshme si Italishtia dhe dialektet q sht transformuar
Yin/vin di la Latina zburt In moduri diferiti pit secoli i/care e(a)sti transformat
Cum Italiana dialectili
vijn nga Latinishtia e folur n mnyra t ndryshme ndr shekuj Italishtia sht Gjuha Kombtare
Italiana e(a)sti Limba Nacional
110
Iancu Ballamaci
limba i/care tu(i)studiaz pit scoi limba di radio, televizion di ziar(u)
gjuha q t gjith studiojn npr shkolla dhe gjuha e radios, televizionit sht e vshtir t thuash pr sa koh dialektet do t mbijetojn dhe gazets
ti/tr ct timp chiro dialectili az muli, maieles tinirii namisa di n v s() pistibneaz
e(a)sti dificult/greu s() dz
nu zbursc ninga dialectu la ultimii ai
sot shum, veanrisht t rinjt nuk flasin akoma dialektin n vitet e fundit midis tyre
lumea e(a)sti mprat ma ic di unoar ()un chiro
m e vogl se njher dhe komunikimet jan br gjuha Italiane nuk sht rrethuar por edhe nga fjal t huazuara Gjuha Engleze nga shkaku i nfluencs t Shteteve t Bashkuara t Ameriks ja, disa fjal: summit, boom... ka dhne shum fjal ekonomike dhe politike t huaja /nga jasht vetm nga termat e tekniks m t prshpejtuara e nj koh
bota sht ndar
comunicrili snt fapti limba Italian nu e(a)sti avigrat ma di zbuar prmutati limba Engleze dit cauza ali influenei al Statilor Uniti dit America ia, nscnti zboar: summit, boom... ari dat multi zboar economic politic di(t) nafoar ma di termili di tecnic ma tr-avositi
111
GRamaTica Personal Pronouns You Us Me Pronumili Personali i Peremrat Vetore m t I
Him/it; Her/it You
n aalor lu vu
na atyre/u ju
Them
Example They are ripe apples:do you want them? Do you know Stela and Nicola? Yes. I know them well. This millk is not fresh. I will not buy it.
Exemplu Aeali/eali snt meri coapti: voi li vre aeali? Voi cunute Stela Nicola? Da. Mini(eu) li cunosc aei ghini. Aist lapti nu e(a)sti fresc(u)/tazei. Mini(eu) nu va s-u ancumpur ael.
Shmbull Ato jan moll t pjekura: ju i doni ato? Ju njihni Steln dhe Nikolln? Po. Un i njoh mir ata. Ky qumsht nuk sht i freskt. Un nuk do ta blej at.
L e xi a 1 8 ( opt uspr \dza] i )

Ar tili f igurative /i muzica
114
Iancu Ballamaci
Artu/Arta figurativ muzica snt lilicioasi n Italia, tu/tru ii/cathi secol. Artu pisti tuti artistii di Renaterea/Rifitarea/Rinascimento u fe(a)ir Italia mama al artililor figurativi. Namisa di muli mar artiti aflm Gioto, i/cari ar fapt afrescurili al Assisi al Padova, /i Muata Torre di GiotoFirenia; Sandro Boticelli, dit cari tu aduem ntur minti La Nascita di Venere (Naterea ali Venerei)/Amintarea ali Venerei. Leonardo Da Vinci, geniu universal i-ari fapt La Mona Lisa; dapoea Michelangelo, care/i si-adui ntur/tur minti ti/tr afrescurili grandiosi (cu mari valoari artistic) di Capella istina, ti/tr multi sculpturi, namisa dit cari Il Mose e Il David (Mose David). Ti/Tr americai e(a)sti di interes particular Andrea Palladio c ari avuta influen mari tu/tru architectura American; nimal s-aduem ntur/ pir minti Monticello Casa al Thomas Jefferson tu Virginia. Ca tu/tru artili figurativi Italia ari dat un contribut special ti/tr dezvoltarea/svilluparea ali muzicei,
al instrumentilor muzicali. Nimal s-aduem ntur/ tur minti c terminologhia muzical e(a)sti maiudz totna italian: adagio, maestoso, da capo, allegro, vivace, con brio .al... ti/tr exemplu snt zboar italiani. Italian ira Nicola Amati (1596-1684); fumeia a lui Pietro Giuseppe; Andrea Guarnieri (1629-1698); Antonio Stradivari (1644-1737) cari/i n-ari alsat instrumenti lucrati cu art (vioari, violinceli i/cari nu-ar fut unsoi. Ma tu/tru Itali e(a)sti totna un form muzical opera: origina a iei e(a)sti Firena, tu/tru bitisita al secolui XVII pn tu chirolu modern tradiia ali operei nu ari fut intrerupt. Az opera e(a)sti ninga ma cultivat tu tut Lumea, operili di Claudio Monte Verdi, ca: orfeo, di Giuseppe Verdi (1813-1901), ca Traviata, Il Rigoleto, Aida, Il Trovatore, di Gioachino Rossini (17921868), ca Il Barbiere di Sevilla; Giacomo Puccini (1858-1924), ca La Boheme, Madam Butterflay, ali compositori, contin s-hib presenta pisti tuti tu/tru Itali. Tradiia continu s bneaz tu/tru Teatrili Mri ca La Scala di Milan, Carlo di Napoli etc.
115
Arti figurativ dhe muzika jan t lulzuara n Itali, n do shekull. Arti dhe mbi t gjitha artistt e Rilindjes e bn Italin maman e arteve figurative. Midis shum artistv t mdhenj gjejm Gioto-n q ka br afresket e Assisit dhe Padovs dhe t bukurn Torre t Giotos-n Firence; Sandro Boticellin prej t cilit sjellim ndr mend La Nascita di Venere (Lindja e Veners). Leonardo Da V inci gjeniu universal q ka br La Mona Lisa; dhe pastaj Michelengelo, q prmendet pr afresket grandioze (me vler t madhe artistike) t Kapello Shistins, dhe pr shum skulptura, ndrmjet t cilave Il Mose e Il David (Mose dhe Davidi). Pr amerikant sht e interesit te veant Andrea Palladio se ka pasur influenc t madhe n arkitekturn amerikane; mjafton t sjellim ndrmend Monticello, Shtpia e Jeffersonit n V irgjinia. Si n artet figurative, Italia ka dhn nj kontribut t veant pr zhvillimin e muziks dhe t instrumenteve muzikore. Mjafton t sjellim ndr
mend se terminologjia muzikale sht pothuajse gjithmon italiane: adagio, maestoso, da capo, allegro, vivace, con brio, etj... p.sh. jan fjal italiane. Italian ishte dhe Nikola Amati (1596-1684); dhe fmija e tij Pietro dhe Giuseppe; Andrea Guarnieri (16291698); Antonio Stradivari (1629-1737) q na ka ln instrumente t punuara me art (violina, violincel q nuk kan qen njsoj. Por n Itali sht gjithmon nj form muzikale opera: origjina e saj sht Firenca, n mbarimin e shek. XVII deri n kohn moderne tradita e operas nuk ka qen ndrprer. Sot opera sht m e kultivuar n t gjith Botn dhe operat e Klaudio Monteverdit, si: orfeo e G. Verdit (1813-1901) si Traviata, Rigoleto, Aida, Il Trovatore, di Gioachino Rossini (17921868), si Il Barbiere di Sevilla; Giacomo Puccini (1858-1924) si La Boheme, Madam Butterflay , dhe t tjer kompozitor t jen presantuar mbi t gjith n Itali. Tradita vazhdon t jetoj n Teatrot e Mdhenj si La Scala di Milan, Il San Carlo di Napoli etc.
116
Iancu Ballamaci
VOcaBUlaRU muzica snt lilicioasi Tu/tru ii/cathi secol Artistii di Renaterea / di Reamintarea Mama al artililor figurativi Aflm Gioto u fe(a)ir Italia Artu pisti tuti n Italia Arta figurativ
FJalORi dhe muzika jan t lulzuara n do shekull n Itali arti figurativ
arti dhe mbi t gjitha artistt e Rilindjes e bn Italin
Namisa di mul(i)mr artiti Care/i ar fapt afrescurili Al Assisi al Padova muata
midis shum artistve t mdhenj q ka br afresket dhe e bukura gjejm Gioton
maman e arteve figurative
t Assisit dhe te Padoves nga i cili t gjith sjellim ndr mend
La Nascita di Venere/Naterea ali Venerei Geniu universal cari/i ar fapt dapoea Care/i va s-hib adus tur/ntru/pir minti Ti/tr afrescurili grandiosi /si ti/tra multi sculpturi Cu valoari mari artistic
Dit cari/di cai tui aduem ntur minti
La Nascita di Venere/Lindja e Veneres q do t jet sjell ndrmend/prmendet me vler t madhe artistike midis t cilave Il Mose e Il David pr amerikant sht i interesit dhe pr shum skulptura pr afresket madhshtore gjeniu universal q ka br dhe pastaj
namisa di cari Il Mose e Il David ti/tr americai e(a)sti di interes
117 se ka pasur t veant
tu/tru architectura American nimal s-aduem tur/pir minti ti/tr dezvoltarea/svilluparea
influen mari
c ari avut
particular
mjafton t sjellim ndrmend/t prmendim t muziks dhe t instrumenteve se terminologjia muzikale sht pothuajse gjithmon italiane q na ka ln pr zhvillimin
n arkitekturn amerikane
influenc t madhe
ali muzicei instrumentilor muzicali ca terminologia muzical e(a)sti maiudz totna italian cari/i n-ari alsat
vioari, violinceli cari/i nu ar fut unsoi tu/tru bitisita al secolui XVII pn la chirolu modern nu-ari fut intrerupt ali compozitori tradiia ali operei origina a iei e(a)sti Firena
instrumenti lucrati cu art
violina, violincel q nuk kan qen njlloj n mbarim t shek.t XVII deri n kohn moderne nuk ka qen ndrprere t tjer kompozitor tradita e operas origjina e saj sht Firenca
instrumente t punuara me art
e(a)sti ninga ma cultivat contin s-hib presentai pisti tuti tu/tru Itali
sht akoma m e kultivuar vazhdojn t jen t prfaqsuar mbi t gjitha n Itali
Cftari: Ce Italia e(a)sti mama al artilor ali muzicei?
118
Iancu Ballamaci
GRamaTica Dimonstrative adjectives This and that Example This coat Pl.: these These overcoats Aist/Aist Exemplu Aist jachet Pl: Aisti Aisti pallturi Aisti jacheti di cheali Im sorry, but I prefer this one. She does not come tu this department store, she goes to that one. pari (a)ru, ma mini(eu) preferez aist. Ea(aeau) nu yini/vini tu/tri aist magazin/ducheani, aeau/ea ne(a)dzi tu aist. Mbiemrat Dftore Ky/Kjo Shmbull Kjo xhaket Sh.: Kto Kto pallto Kto xhaketa lkure M vjen keq, por un preferoj kt. Ajo nuk vjen n kt magazin, ajo shkon te kjo.
L e xi a 1 9 ( nou\spr \dza] i )
Limba Aromn / Vlah Gjuha Ar umune / Vllahe
120
limba aromn/vlah yini/vini di la latina veaci. -aeau(ea) e(a)sti mprat pit dialcti/dialecturi ca ti/tr exemplu: dialectu frrot, gramostean, megloromn, istroromn. aromnii/macedono-vlahii limba a lor ali mami/dadi pistibneaz dit(u) 2000 -iva di ai ma ninti. Ti/tr aist si zburti dit(u) secolu a dzaea. Limba aromn vlah ic macedono-vlah e(a)sti ca /i limbili alanti. Ti/tr aist si scri pi aromne(a)ti ti/tr aromnii, si editeaz revisti, s-fac emisiuni radiodifusivi, emisiuni televizivi pi aromne(a)ti/vlcheati /i ti/tr aromnii s()-fac Congresuri. Aromnii/vlahii snt sud-Danubiai. Latina ari asimilat un parti di aist limb autokton. Aist proces e(a)sti rspndit tu/tru un superfa/spaiu nimal larg compact care/i s-tindi namisa di Carpatu di Nord pn tu/tru sudu al Balcanului. La aist superfa e(a)sti fapt poporu/popolu ve(a) ciu romn, nimal unificat dit(u) ahurhita pn tu/tru secol/ii VII-IX, aist dit vidzuta lingvistic. Limba veaci romn ari patru formi actuali. Partea ma mari al lingvitilor recunosc romne(a)tia comun, care contin aproapea nicrtit tu aeali 4 formili actuali di aist limb trdeadunoas care/i correspondeadz cu grupili veaci romani: 1. Romna (daco-romna, vlaha/valaha). 2. Aromna (macedono-vlaha). 3. Meglenita (me-glen-romena-vlaha) variant ali limbei aromn/vlah zburt tu/tru sudu al Danubului, tu/tru locurili dit Balcan. 4. Istriana (istro-romena-vlaha) zburt tu/tru Peninsula di Istria. Aromna e(a)sti limba di dad/di mam al aromilor care/i confirmeaz singurtirea alor etnolingvistic.
Iancu Ballamaci
he Gjuha Arumune/Vllahe vjen nga Latinishtia e vjetr. Dhe ajo sht ndar n dialekte si p.sh. dialekti frshrot gramostean, meglo-romn, istroromn. Arumunt/Maqedono-Vlleht dhe gjuha e tyre e nns mbijetojn prej 2000 e ca vjet m par. Pr kt flitet nga shekulli 10 (dhjet). Gjuha Vllahe ose Maqedono-Vllahe sht si dhe gjuht e tjera. Pr kt shkruhet n arumanisht dhe pr arumunt, botohen revista bhen emisione radiodifusive, emisione televizive n arumanisht dhe per arumunt bhen edhe Kongrese. Arumunt/Vlleht jan jug-Danubian. Latinishtia ka asimiluar nj pjes t ksaj gjuhe autoktone. Ky proces sht shprndar n nj siprf, mjaft t gjer dhe kompakte q shtrihet nga Karpatet e Veriut deri n jug t Ballkanit. N kt siprfaqe sht formuar/br populli i vjetr rumun, mjaft i unifikuar nga fillimi deri n shek. VII-IX, kjo nga shikimi lingvistik/gjuhsor. Gjuha rumune shprehet n katr forma aktuale. Pjesa m e madhe e gjuhtarve njohin Rumanishten e vjeter, qe vazhdon afersisht e paprekur n ato 4 format e ksaj gjuhe t prbashkt q korrespondon me grupet e vjetra romane: 1. Rumanishtia (dako-rumune, vllahe). 2. Arumanishtia (Maqedono-Vllaheja). 3. Meglenita (me-glen-romena-vlaha) variant i gjuhs arumune/vlahe e folur n jug t Danubit, n vendet e ballkanit. 4. Istriana (istro-romena-vlaha) folur n Gadishullin e Istrias. Arumanishtia sht gjuha e nns e arumunve q konfirmon vetdijen e tyre gjuhfolse. Kjo shnon q do arumun/vlah q ka nj gjuh
121 t tijin ndjehet n vendet e Ballkanit nj tjetrsoi nga shqiptart, grekt, sllavt, turqit. Jo vetm n gjuh, por po t analizojm Botn shpirt mater, t arumunve/ maqedono- vllehve dhe t shtrihesh n prrallat e vjetra, n kng, t bukura me hej/iso, n zakonet e dasms, n kngt e djepit, me t cilat nnat arumune u kndonin femijve t tyre, n elegjit e vdekjes, n kngt e kurbetit, n kngt e dashuris q tregojn me art dhe ndjenj poetike dashurin midis t rinjve (midis nj vajze dhe nj djali) arumun, n kostumet elegante popullore t qndisura me fije ari nga duart e florinjta t grave arumune/vllahe t harmonizuara aq mir me ngjyrat e ndryshme, n kpuct me gozhda hekuri, t destinuara pr n mal, n ent prej druri dhe bakri q prgatisnin bulmetin (djathin, kakavallin, gjizn, kosin q pritej me thik, dhe n t tjera pamje t jets, do t bindesh se arumunt/maqedono-vllaht kan edhe ata origjinalitetin e tyre si edhe popujt e tjer. Gjuha e tyre sht ajo q sht shkruar pr arumunt n mnyr definitive n histori. Kjo cilsi e gjuhs s nns s arumunve u konfirmon T drejta t lexueshme t drejta q eksistojn veanrisht pr t qen folur kudo npr familje, rrug, kish, n literatur, t drejta pr t qen analizuar si gjuh funksionale, krahasuar me gjuht e tjera. Arumanishtia/Vlahishtia sht nj variant i rumanishtes komune (dhe jo i rumanishtes s pastr) dhe me pak fjal se ajo sht gjuha funksionale e Rumunve t veriut t Danubit. Jan dy kategori arumunsh: Autokton dhe n diaspor. Arumunt q banojn n vendet e Ballkanit (Greqi, Shqipri, Maqedoni, Bullgaria) jan autokton, d.m.th. nga
Aist semneaz c ii/cathi aromn/vlah care i ari un limb a lui si simpt tu/tru locurili dit(u) Balcan un altfel di arbineii, di greii di slavii, turii. Nu ma tu/tru limb, ma ancac va s-analizm lumea sufletoas-material al aromilor/ macedono-vlahilor s-ti tindz tu/tru prmithil veaci, tu/tru cnili muati cu hej/iso, tu/tru adeili dit numt, tu/tru cntiili dit srmni cu cari dadili/mamili aromni lu cnta cilimiailor a lor, tu/tru eleghiili di moarti, tu/tru cntiili di curbetu, tu/tru cntiili di vreari i spun cu art sentiment poetic vrearea namisa di tiniril/i (namisa di un feat un ficior) aromai, tu/tru costumili eleganti populari chindisiti cu hir di asimi dit mili di flurii al muierilor aromni/vlahi, harmonizati ahat ghini cu coloarili/boili diferiti, tu/tru ppuili sntoasi cu proi di hier, destinati ti/tr tu/tru muni, la vasili di lem di bcri cari/i s-pregtia (cau, cacavallu, ghiza, umptu, mrcatu i s-tiia cu cstura/cutu tu alti vidzuti di ban, va s-ti convins c aromii/macedono-vlahii ar el/i originalitatea a lor ca /i mileili (popoarili) alanti. Limba a lor e(a)sti aeau i/care e(a)sti scriiat ti/tr aromii tu/tru mod definitiv tu/tru istori. Aist cualitati di limba ali dadi/mami al aromnilor lu confirmeaz Drepturi ghivisiti, drepturi i/care exist a parti ti/tr s-hib zburt iuido pit famiili, ciurili, tu/tru biseric, tu/tru literatur, drepturi tr s-hib analizat ca limb funxional, comparat cu limbili alti. aromna/vlaha e(a)sti un variant di limba romn comun (/i no di romna curat pstrit, cu alti zboari c aeau e(a)sti limba funxional al romnilor di Nordu al Danubului. Snt doau categori di aromi: Autoctoi tu/tru Diaspor. Aromii care/i bneaz tu/tru locuri dit(u) Balcan (Grecia, Albania, Macedonia, Bulgaria/Vrvria) snt autoc-
122
Iancu Ballamaci
toi, va s-dzc di la amintirea (naterea)/fitarea, ca populaili neolatini iu baneaz az. Aromii dit diaspora, snt aei i/care si-afl iuido tu/tru lumi (tu/tru locurili dit Europa, bag nuntru s-Romnia, tu/tru America, tu/tru Australia, tu/tru Canada s.a.). Statusu al aromilor autoctoi care/i bneaz tu/tru locurili vsliili dit(u) Balcan e(a)sti diferit/altfel/altturli di aei dit aromaii/vlahii i bneaz tu/tru alti locuri pitru/ pit Lumi. Aromaii/vlahii dit(u) locurili di Balcan snt minoritati in raport cu populaia ali majoritatei tu/tru statili iu baneaz. Unirea ali Europei ma creaz un mindueri nau, real, dreapt, human, democrat -ti/-tr tratarea al aromilor/ vlahilor dit Balcan /i dit Europa. Europa Unit mni va s-hib ca un grdin muat, mplin cu lilici di multisoiuri multiboiuri. Va s-hib crim incac nu va si-adap cu ap pstrit/curat, /i lilicia muat aromn/vlah ca s-nu siusuc ()/i ns, ma s-pistibneza ca s-altili. Aist cualitati al aromilor/vlahilor lu confirmeza drepturi, acordati tu/tru tut lumea, tu/tru iido loc ti/tr minoritili. Ma e(a)sti ananvi/ananghi datori i/care singur aromii/vlahii care bnez tu/tru aisti locuri s-li caft, s-li n, /i s-li duc dininti. Iido interintrari dit nafoar nu va s-fac iva alt, ma c va s slbueasc realitatea al etniilor tu/ tru Balcan. Numa al aromilor prindi/lipse(a)ti s-hib aromn macedono-vlah. Macedono-vlah e(a)sti un term i/cari e(a)sti trmnat/ntrebuinat di Tata ali Gramaticei Aromn ic Macedono-Vlah Mihail Boiagi, 200 di ai ma ninti, in Viena ali Austriei. Aist nominai/numari etnic elimineaz iido lugrii di confusion. Macedono-slav e(a)sti alt lugrii dit macedono-vlah s.al.
lindja dhe si popujt neolatine ku banojn edhe sot. Arumunt e diaspors jan ata q gjenden n Bot (n vendet e Europs fut brenda dhe Rumanin, n Amerik, Australi, Kanada etj.). Statusi i arumunve autokton q banojn sot n vendet e Ballkanit sht i indryshm nga ato t arumunve/ Vllehve q banojn n vendet e tjera n Bot. Arumunt q banojn n vendet e Ballkanit jan minoritet me popull, e shumics n shtetet ku banojn. Bashkimi i Europs po krijon nj mendsi t re, reale, t drejt, humane, demokrate dhe pr arumunt/vlleht e Ballkanit dhe t Europs. Europa e Bashkuar nesr do t jet si nj kopsht i bukur, me lule t shumllojshme dhe t shumngjyrshme. Do t jet krim n.q. se nuk do t ujitet me uj t pastr edhe lulja e bukur arumune/Vllahe q t mos thahet dhe ajo, por t mbijetoj si t tjerat. Kjo cilsi e arumunve/Vllehve u konfirmon t drejta, t akorduara n t gjith Botn, n fardo vend pr minoritetet. Por sht nevoja/detyra q vet arumunt/ Vlleht q banojn n kto vende ti krkojn, ti mbajn, dhe ti shpien prpara. do ndrhyrje nga jasht nuk do t bj gj tjetr vetm q do t dobsoj realitetin e etnive n Ballkan. Emri i arumunve duhet t jet arumun dhe MaqedoVllah. Maqedono-Vllah sht nj term q sht prdorur nga Babai i Gramatiks Arumune ose Maqedono-Vlahe Mihal Boiagi, 200 vjet m par n Vien t Austris m 1813. Ky emrim etnik eliminon do gj prej konfusionit. Maqedono-Sllav sht tjetr gj nga MaqedonoVllah, etj...
123 Arumunt jan t krishter Orthodoks. Orthodoksia e tyre ka specifikn e saj n krahasim me at t rumunve t veriut. Fjalori i arumunve prmban shum pak elemente t ritualit orthodoks, por literatura rituale sht si ajo shum e rrall. N fakt, arumunt nuk kan pasur nj kish orthodokse korrekte t organizuar. Kisha Greke u sht imponuar n mnyre absolute. Arumunt/Maqedono-Vlleht duhet t ken nj synim t vetm:t ruajn dhe t kultivojn gjuhn e nns dhe zakonet/traditat e tyre t pasura. Si sht thn m sipr lulja e bukur arumune (Maqedo-Vllahe) duhet t ujitet nga vet arumunt q t mundim t transmetojm nga brezi n brez amanetin e strgjyshrve tan 2000 e ca vjet m par.
Aromanii snt cristii orthodoxi. Ortodoxia a lor ari speifica a iei n comparari cu aeau al romilor di nord. Vocabularu al aromilor trni mult puni elementi dit ritualu orthodox, ma literatura ritual e(a)sti ca aeau mult rar. In fact, aromii nu ar avut un biseric orthodox correct organizat. Biserica Greac lu e(a)sti imponat ma-amnat in mod absolut. Aromii/macedono-vlahii prindi lipse(a)ti s-aib un singur scop: s veagi /i s-cultiveadz limba ali dadi -adeili/tradiili a lor avuti. Cum e(a)sti dzs ma n-sus lilicia muat aromn (macedo-vlah) prindi si-adap di singur aromanii ca s-putem s transmetm dit biru tu/tru br Dimndarea Printeasc al strppilor a notri di 2000 -iva di ai ma ninti.
Aist e(a)sti studiu ali academicianei prof. dr. Matilda Caragiu Marioeanu, cari/i ari un competen profesional amintat direct indirect di profesurii a iei cu num Theodhor Capidan, Pericli Papahagi, Tache Papahagi, Alexandru Rosetti, Iorgu Jordan, Nicola Jorga. Avddzerili interpretrili nafoar di aist studiu tiniific snt modesti/simpli di partea al Iancu Ballamaci, lucrtor di tiin, lingvist cari ar dat contributu a lui ti/tr buneaa ali chiestiunei aromn/vlah. Ky sht studim Akademikes prof. dr. Matilda Caraxhiu Marioceanu, q ka nj competenc profesionale t fituar direkt dhe indirect nga profesort e saj me emr Theodhor Kapedani, Perikli Papahaxhi, Tache Papahaxhi, Aleksandro Rosetti, Iorgu Jordan, Nikolla Jorga. Shtesat dhe interpretimet jasht studimit shkencor jan modeste nga ana e Janko Ballamacit , punonjs shkencor, gjuhtar q ka dhn kontributin e tij pr t mirn e shtjes arumune/Vllahe.
L e xi a 2 0 ( yi nyi ] )
126
Iancu Ballamaci
The couple needs an apartment

English Mr. John: This neighbourhood is pretty nice. What do you think? Stela: I dont know. Does it have what we need? Mr. John: Well. We need a park, somewhere to walk the baby. Stela: Exactly. There is a park right over there on the corner of first. Mr. John: We really need a Laundromat nearly two/three neighborhood.
Cuplulu ari nevoi ti/tr un apartament

Aromne(a)ti Domnul John: Aist viin e(a)sti cu mult vidzut. i mindui voi? Stela: Mini(eu)nu tiu. Ari el/ael ti i avem nevoi noi? Domnul John: Ghini. Noi avem nevoi ti/tr un parc, iu s()-primnm beba. Stela: Exact. /i afl un parc tamam pisupr ac(l)o tu/tru primu/protu chio(u). Domnul John: Noi dialihira avem nevoi ti/tr un laundromat aproapea viinului.
ifti ka nevoj pr nj apartament

Shqip Zoti John: Ky fqinj ka pamje t hijshme. far mendoni ju? Stela: Un nuk di. Ka ai pr far nevoj kemi ne? Zoti John: Mir.Ne kemi nevoj pr nj park, ku t shtitim beben. Stela: E sakt. Dhe gjendet nj park pikrisht sipr atje n qoshen e par. Zoti John: Ne vrtet kemi nevoj pr nj lavatrie afr fqinjit.
127 (Mita dhe Stela jan n supermarket. Stela sht prapa dyqanit, prapa rradhs 2 afr seksionit t prodhimeve blegtorale. Seksioni i mezeve sht pothuajse prapa dyqanit, n ann e djatht. Mita sht n seksionin q gjendet n ann e djatht t dyqanit. Ai po ble portokaj, moll, fiq. Shitsi sht prball dhe po flet me tjetr klient/konsumator.) Zoti John: Mirmngjes zonja Stela! sht Sun n pun sot? Stela: Po. Ajo po punon n linjn e montimit. Zoti John: far bn Gina tani? Stela: Ajo po leviz kutit posht n magazin. Zoti John: sht Maria n pun sot? Stela: Jo, ajo sht n shtpi. sht e smur.
(Mita and Stela are at supermarket. Stela is in the back of the store. Behind aisle 2 near the dairy section. The deli section is almost the back of the store, on the right. Mita is in produce section on the right side of the store. Hes buying some oranges, apples figs. The clerk is in the front of the store, talking to another custommer.) Mr. John: Good morning Ms. Stela! Is Sun at the work today? Stela: Yes. Yeah. Shes working on the assembly line. Mr. John: Whats Gina doing right now? Stela: She/s moving boxes down in the warehouse. Mr. John: Is Mary at work today? Stela: No. Shes at home. Shes sick.
(Mita /i Stela snt tu/tru supermarchet. Stela e(a)sti dinpoi di ducheanea, dinpoi di arada 2, aproapea di sexiunea al producilor pastorali/di tiput. Sexiunea di deli/di mezei e(a)sti magiudz dinpoi ducheanei, tu/tru partea a dreapt. Mita esti tu/tru sexiunea care/i si afl tu/ tru mardzina a dreapta ali duche(a)nei. Ael/el ma-acumpur purtucai, meri, hi. Vinditoru e(a)sti viza-vii /i ma zburti cu ali clien/consumator.) Domnul John: Bundimineaa, doamna Stela! E(a)sti Sun la lucru az? Stela: Da. Aeau/ea/ns ma lucreaz tu/tru lia di montari. Domnul John: i fai Gina tora? Stela: Atea(u)/ea/ns ma mic cutiili nghios tu/tru magazin. Domnul John: E(a)sti Maria tu/tru lucru az? Stela: No, aeau/ea/nasa e(a)sti a cas. E(a)sti lndzit.
128
Iancu Ballamaci
Mr. John: Where is Sam / Wheres Sam? Stela: Hes down in the warehouse. Mr. John: Is Miguel helping him? Stela: No. Mr. John: Why not? Stela: Hes taking a break. VOcaBUlaRY needs this
Domnul John: Iu e(a)sti Sam? Stela: Ael/el e(a)sti di nghios tu/tru magazin. Domnul John: E(a)sti Miguel ajutnd pi el/ns? Stela: Nu. Domnul John: Ce no? Stela: El ma si discurm. VOcaBUlaRU ari nevoi viin nou aist
Zoti John: Ku sht Sam? Stela: Ai sht posht n magazin. Zoti John: sht Migueli duke ndihmuar at? Stela: Jo. Zoti John: Pse jo? Stela: Ai po lodhet. FJalORi ka nevoj fqinj i ri ky
what do you think? is pretty nice I dont know we need
new neighborhood
is nice
e(a)sti bun i ma mindui voi? mini nu tiu
sht i mir far po mendoni ju? un nuk di
e(a)sti cu bun vidzut noi avem nevoi
sht me pamje t mir ne kemi nevoj
129 pr nj park t shtisim gjendet vrtet prapa afr
to walk there is really near
a park
S()-primnm Si-afl/s-afl Aproapea Magiudz A dreapta Zburti A cas Dinpoi Dialihira
Ti/tr un parc
in back on the right at home talking almost
n t djatht n shtpi flet
pothuajse
What do you think? I dont know over there we really need
i mindui voi? Pi supr ac(l)o Noi dialihira Mini nu tiu
far mendoni ju? prsipr atje ne vrtet ai po ble portokaj un nuk di
on the corner off first
Tu/tru primu chio Avem nevoi
n qoshen e par kemi nevoj
hes buying shes working on assembly hes taking a break is at home oranges
Ael/el, ns ma-acumpur Ma lucreadz tu/tru lia El ma fai un discurmari E(a)sti a cas Nscnti purtuci
po punon n linjn ai po bn nj lodhje sht n shtpi
Cftari: Spune ti/tr lucru i fe!
130
Iancu Ballamaci
GRamaTica Possessive adjectives and pronouns Masculine Your/yours Our/ours My/mine Agetivii / Pronumili Posesivi a mel/a melu a tl/a tlu a lui/a iei Masculinu Mbimrat dhe premrat pronor Mashkullore yt/yti, tnd/tndi yn/yni im/imi
Hit/her/hers/its Their/theirs Example Maria is writing to her mother. I know their uncle. The indef inite article Masculine A student A house A room A friend
a nost/a nostru a lor/a loru Exemplu Maria e(a)sti scrind mamei/mamei a iei. Mini/eu cunosc lalu/llallu a lor. Articolu indef initu Masculinu un student Femininu un udai un cas un ospit
i tij/i saj, i tiji/e saja i tyre/t tyret Shmbull Maria sht duke i shkruar mamas s saj. Un njoh xhaxhan e tyre.
Nyja joshqyese Mashkullore nj student Femrore nj shtpi nj mik
Feminine
A friend girls
un oaspit
nj mikesh
nj dhom
Cftari: Dde apti frazi cu adjectivi pronumi posesivi!
L e xi a 2 1 ( u n\spr \vi nvi ] )
132
Iancu Ballamaci
Mario Bobu, student italian-american, studeadz la Universitatea di nafoar/di xei, ari prandzt cu nscni oaspii italiai tu/tru casa al Giovani. Tora zburti ti/tr America, Italia Italo-Americaii, dipicnd gusteadz un pahar di yin italian Chianti. Aromne(a)ti Giovani: Ct bntor di origin Italian pistupset/credz c snt tu/tru Statili Uniti dit America? Andrea: Dup reghistrarea ultim/dit soni s-veadi c numuru poati s-hib pisti treisprdzai di milioani di oamii. Va s-dzc ma s-numirm -aei i snt ma di origin italian a s-pari c numiru agiundzi avigrea di vinvii/ghinghii milioani di oamii. Bobu: Iu bneadz ma mult(u)? Andrea: Partea aeau ma mari e(a)sti pit(r)u cetateili/csbdzili mri, az si-afl pui iuido. Tu/tru bitisita al secolui optusprdzai /i tu /tru ahurhita al secolui noausprdzai, cnt emigrarea ira mult intensiv, emigranii s-locuir pit(r)u cetateili/ csbdzili mri, maieles tu/tru rsrit. Bobu: ()-tu/tru Nou Yorcu/New York? Andrea: Da. ()-tu/tru Boston Cicago. Dapoia pui /i dit pui snt rspndi tu/tru tut locu (tu/tru tut America). E(a)sti un istori mult interesant i nu si s-mindue(a)ti in Italia. Shqip Sa banor t origjins italiane beson se jan n SH.B.A.?
Sipas regjistrimit t fundit duket q numri mund t jet mbi trembdhjet milion njers. D.m.th. po t numrojm dhe ata q jan vetm me origjin italiane m duket se numri arrin n rreth 20 milion njers.
Ku banojn m shum? Pjesa m e madhe sht npr qytetet e mdha, sot gjenden pak kudo. N mbarim t shek. XVIII dhe n fillim t shek. XIX, kur emigracioni ishte shum intensiv, emigrantt u vendosn npr qytetet e mdha, veanrisht n lindje.
Dhe n New York? Po. Dhe n Boston dhe Cikago. Pastaj pak dhe nga pak jan shprndar n t gjith vendin (n tr Amerikn). sht nj histori shum interesante q nuk mendohet n Itali.
133 E besoj. Dhe italiant e vjetr gjenden gjithmon bashk npr Italit e vogla? Tani duket tendenca e prishjes. Nj sht New Yorku Italia e Vogl, por q nuk sht ajo e njher e nj kohe.
Bobu:
U pistupsesc. - italiaii veci si afl totna deadun pit(r)u Italiili nii? Andrea: Tora s-veadi tendena di asprdzeari. Un e(a)sti New York Italia ic, ma i nu e(a)sti aeau di unoar un chiro. Bobu: /i italine(a)tea (limba italian) contin s-hib zburt namisa di italo-americaii? Andrea: Va s-dzem no. Ce? C muli italiai snt vini tu/tru Statili Uniti dit(u)America dup Lumta/Lupta/Polimu a doi-lea di Lumi /i italo-americanii snt di bairu a trei-lea a patrulea /i mul pui u zbursc italine(a)tea. Bobu: i zn(i) fac n general italo-americanii? Andrea: Az italo-americaii snt tu/tru tuti profesionili/znili: tu art, industri, fermi, agricultur, elektronic, cinematografii, Bar-Restauranturi, politic tu/tru alti... Ai ninti, ultimii vini, cu tut c nu tia ghini engleze(a)tea lu si vrea interesu ca s-fea znili ma valoroasi. Bobu: Ari fut scriiat istoria ali emigraiunei italian tu Statili Uniti dit(u)America?
Dhe italishtja (gjuha italiane) vazhdon t jet e folur midis italo-amerikanve? Do t themi jo. Pse? Sepse shum italian jan t ardhur n SH.B.A. pas Lufts s Dyt Botrore dhe italo-amerikant jan t gjenerats/brezit t tret dhe t katrt dhe shum pak e flasin italishten. far zanate bjn n prgjithsi italo-amerikant? Sot italo-amerikant jan n t gjitha profesionet/zanatet: n art, industri, ferma, agricultur, elektronik, kinematografi, Bar-Restaurante, politik dhe n t tjera... Vite m par, t ardhurit e fundit, me gjith q nuk dinin mir anglishten ua desh interesi q t bnin zanatet m me vler. Ka qen shkruar historia e emigracionit italian n SH.B.A.?
134
Iancu Ballamaci
Andrea:
No. E(a)sti un ezaurat i tiu mini/eu. /i lipse(a)ti ah(n)t multu ti/tr spune(a)ri ti/tr emigranii italiai i/care vinir tu/tru Americ. Bobu: Mulumesc! haristusesc ti tuti i n spuse!
Jo. sht nj e ezauruar q di un. Dhe duhet kaq shum pr t treguar pr emigrantt italian.
Faleminderit pr t gjitha q m tregove!
Cftari: Scriia i ti voi ti/tr emigraiunea italo-american?
GRaMaTICa Possessive adjectives and pronouns Example Helen loves her parents. Ill bring my cousins and you will bring yours. We prefer our garden and you prefer yours. We are taking her umbrella, not his. My mum is still young. Exemplu Helena va prinii a iei. Mini/eu va s-aduc cusuriii a mei voi va s-adue a votri. Noi preferm grdina a noastr voi prefera a voastr. Noi ma llom umbrella a iei, no a lui. Mama a mea e(a)sti ninga tinir. Shmbull Helena do prindrit e saj. Un do t sjell kushurinjt e mi dhe ju do t sillni tuajit. Ne preferojm kopshtin ton dhe ju preferoni tuajin. Ne jemi duke marr umbrelln e saj, jo t tijin. Mamaja ime sht akoma e re.
L e xi a 2 2 ( doau\spr \vi nvi ] )
136
Iancu Ballamaci
Florica Cristu Ciufecu ar fudzit tu Los Angelos di vr vinvi/ghinghit ai ninti. Aei/ei neg tu aeroport s-ateapt nipoata care/i e(a)sti pi vinit/vineri dit(u) Italia. Aei u caft pi ns namisa di pasagerii i ar dipunat dit aeroplan ma ia direcia ti/tr la dogan. Dup i u vidzur, ma atipta nafoar s-u adun pi nipoat-sa. Ei ira mul hrsi i ma lu vinea nipoata dit Italia. English Florica: Lizeta: Cristu: Lizeta! Lizeta! Were here, were here! Aunt Florica!Uncle Crist!... Welcome to America! Florica: Lizeta: Cristu: Let me look at you; how you have grown! We havent seen one-another in four years. How was the trip? Lizeta: It was long and boring. I didnt think that California was really so far.
Florika dhe Kristo ufecu kan shkuar n Los Angelos rreth 20 vjet m par. Ata shkojn n aeroport t presin t mbesn q sht duke erdhur nga Italia. Ata e krjn at midis pasagjerve q kan zbritur nga avioni dhe q po marrin drejtimin pr n dogan. Pasi e pan po e prisnin jasht ta takonin. Shqip Lizeta! Lizeta! Ne jemi ktu, ne jemi ktu! Teto Florika! Xhaxhi Kristo!... Mirserdht n Amerik! M ler tju shoh; sa jeni rritur ju! Ne nuk e kemi par njeri-tjetrin q 4 vjet m par. Si ishte udhtimi? Udhtimi ishte i gjat dhe i mrzitshm. Un nuk e medoja se Kalifornia do t ishte kaq larg.
Aromne(a)ti Lizeta! Lizeta! Noi him aoa, noi him aoa! Teta Florica! Llali Cristu!... Ghini vinit n America! Alas-mi s-vu ved ct hiacriscu voi! Noi nu-u-avem vidzut unu-alantu di 4 ai ninti. Cum ira calitoria? Calitoria ira lung murzuit. Mini/eu nu u minduiam c California va s-ira ahat di parti.
137 A pe Polin e Veriut? Nuk ka rndsi. Ishte pothuajse mjegull/errsir kur kaluam ne npr t dhe akull dhe dbor kudo ku mundm t shikonim ne. Fat t mir n Amerik! FJaLORI Mirseerdht! ne jemi ktu
Cristu:
Do you see the North Pole? Lizeta: Not at all! It was almost dark when we passed by it; all we could see was ice and snow everywhere. Cristu: Good luck! VOCaBULaRY Welcome! were here
A vidzu Polu di Nord? E, nu ari iva! Ira magiudz negru, scutidhi cnd tricum noi pit la el /i ngie -neau iuido i putum s-videam noi. Tih bun n America! VOCaBULaRU Noi him aoa Alas-mi s-vu ved Ghini vinit!
how you have grown we havent seen one-another it was long not at all almost when we passed dark was
let me look at you
Noi nu-u-avem vidzut Cum ira calitoria Aeau ira lung /i murzuit Nu ari iva Ira Unu-alantu
Ct hi acriscu voi
m lr tju shoh ne nuk e kemi par si ishte udhtimi dhe i mrzitshm ska gj ishte errt ai ishte i gjat njeri-tjetrin sa jeni rritur ju
How was the trip? and boring
Cnd tricum noi
Negru/scutidhi
Magiudz
pothuajse kur kaluam ne
138
Iancu Ballamaci
ice and snow everywhere
by it
ngie -neaua Iuido
Pit la el
akull dhe dbore kudo
nga ai
Cftari: Trscriia emocionili i ave simit dit un calitoria cu aeroplan!
GRaMaTICa Conjugation of the auxiliary verb to be INDICaTIve MOOD Present You are We are I am Coiugarea al verbului auxilar esc MODU INDICaTIv(U) Prezentu Mini/eu esc Ael/el; Aeau/ea e(a)sti Noi him Voi hi Tini et Zgjedhimi I foljes ndihmese jam MNYRa DfTORe E tashme Un jam Ai/ajo sht Ne jemi Ju jeni Ti je
He/she is You are
They are
Aei/ei; Aeali/e(a)li snt
Ata/ato jan
139 E pakryer ti ishe / Ju ishit Ai/Ajo ishte Ne ishim Ju ishit Un isha
Imperfect You were We were I was
Imperfect Tini irai / Voi irat Noi iram Voi irat Mini/eu iram
He/She was You were
Ael/el ira; Aeau/ea ira
They were Simple past tense or past def inite You were We were I was
Aei/ei; Aeali/e(a)li ira Perfect simplu Mini/eu fui Ael/el fu; Aeau/ea fu Noi fum Voi fut Tini fu
Ata/ato ishin E kryer e thjesht Un qesh Ai/ajo qe Ne qem Ju qet Ti qe
He/she was You were
They were Present perfect or past indef inite You have been We have been I have been
Aei/ei; Aeali/e(a)li fur Perfect compus Mini/eu am fut Ael/el; Aeau ari fut Voi ave fut Tini ai fut
Ata/ato qen E kryer Un kam qen Ai/ajo ka qen Ne kemi qen Ata/ato kan qen Ju keni qen Ti ke qen
He/she has been You have been
Noi avem fut Aei/ei ar fut; Aeali/e(a)li au fut
They have been
140
Iancu Ballamaci
Pluperfect or past perfect You had been We had been I had been
Ma multu ca perfectu Mini aveam fut Ael/el; Aeau/ea avea fut Noi aveam fut Voi aveat fut Tini aveai fut
E kryer e plot Un kisha qen Ai/ajo kishte qen Ne kishim qen Ata/ato kishin qen Ju kishit qen Ti kishe qen
He/she had been You had been
They had been
Aei/ei; Aeali/e(a)li avea fut Exemplu Noi aveam fut n/tu/tru Paris doau ai ma ninti.
Example We had been to Paris before two years ago.
Shmbull Ne kishim qen n Paris dy vjet m par.
L e xi a 2 3 ( t r ei spr \vi nvi ] )

A m n a t t i / t r t u / t r u l u c r u Vo n p r n p u n
142
Iancu Ballamaci
ndon e(a)sti tu/tru supemarchet. El si agose(a)ti c e(a)sti amnat ti/tr la lucru. El ma-acumpur ma nscnti lugrii: pni, cafei, 1 kg/chil di carni/car di porc /i trei chili/Kg di meri. Aeau ac(l)o e(a)sti dealihira cafei bun dzsi vinditoru. A e(a)sti dzsi Andon , u am provat mini/eu. El e(a)sti mult adus, ma nu va ca s zbursc. Nu va ca s chiar chirolu/timpu c e(a)sti amnat ti/tr la lucru. Ma c aea(u) soi di cafei e(a)sti scump dzsi vinditoru. A e(a)sti dzsi Andon lugriia scump (a)-aca ma ghini. (Andoni tu/tru aist moment ve(a)di shatea/oara a lui). (Andon i dzi al clientului i ira dininte di ns). iart-mi! Pot s-pltesc mini agoa c mi-amnai ti/tr la lucru? (Un client i dzti al vinditorului). iart-mi! Iu e(a)sti laptili cu pun di cholesterol? Vinditoru: Laptili i vrei tini e(a)sti tu/tru linea/ aradha 8, dinpoi, ma tu/tru partea di astnga. (Andon nervozat plte(a)sti agoa pradzii fudzi cu dalaga nafoar c i si ne(a)si amnat ti/tr la lucru).
ndoni sht n supermarket. Ai po shpejtohet se sht von pr n pun. Ai po ble vetm disa gjra: buk, kafe, 1 Kg mish derri, dhe tre kg moll. Ajo atje sht vrtet kafe e mir tha shitsi. Ashtu sht tha Andoni e kam provuar un. Ai sht shum i sjellshm, por nuk do q t flas. Nuk do q t humbas kohn se sht von pr n pun. Vetm q ajo lloj kafeje sht e shtrenjt tha shitsi. Ashtu sht tha Andoni gjja e shtrenjt t z m mir. (Andoni n kt moment shikon orn e tij). (Andoni i thot klientit q ishte prpara tij). M fal! Mund t paguaj un shpejt se u vonova pr n pun? (Nje kliente i thot shitsit). M fal! Ku sht qumshti me pak kolesterol? Shitsi: Qumshti q do ti sht n radhn 8, prapa, por n ann e majt. (Andoni i nervozuar paguan shpejt parat dhe ikn me vrap jasht se i vajti von pr n pun).
Cftari: Trscriia un dialog tu/tru-un supermarket .
143 FJaLORI nxitohet po ble vetm vrtet
VOCaBULaRU Ma-acumpur Nscnti lugrii El esti adus A esti Dzsi Dealihira Ma Agunse(a)ti
disa gjra Ai sht i sjellshm ashtu sht tha
Ma nu va c... Chirolu Scump
Por nuk do q... e shtrenjt dua t paguaj shpejt u vonova grua pyet falmni koha
Voi s-pltesc agoa Muieri/muiari Ntreab Mi amnai
iart-mi
Tu partea a dreapt Vedi/veadi nipoi Fudzi cu dalaga Murzuit
n ann e djatht shikon prsri ikn me vrap I mrzitur
i nesi amnat ti/tra lucru
I vajti von pr n pun
144
Iancu Ballamaci
GRaMaTICa Future You will be I shall be Vinitoru Mini/eu va (s)-esc Ael/el; Aeau/ea va s()-hib Noi va s()-him Voi va s()-hi Tini va s()-et E ardhme Un do te jem Ai/ajo do t jet Ne do t jemi Ju do t jeni Ti do t jesh
He/she will be We shall be You will be
They will be
Aei/ei; Aeali/e(a)li va s()-hib Vinitoru anterior Mini/eu va s()-am fut Ael/el va s()-aib fut Noi va s()-avem fut Voi va s()-ave fut Tini va s()-ai fut
Ata/ato do t jen
Future perfect You will have been I shall have been
E ardhme e prparme Un do t kem qen Ai/ajo do t kete qen Ne do t kemi qen Ju do t keni qen Ti do t kesh qen
He/she will have been We shall have been You will have been
They will have been
Aei/ei; Aeali/e(a)li va s()-aib fut
Ata/ato do t ken qen
145 MNYRa KUsHTORe E tashme Un do t isha Ai/ajo do t ishte Ne do t ishim Ata do t ishin E kryer Un do t kisha qen Ai/ajo do t kishte qen Ne do t kishim qen Ata/ato do t kishin qen Shmbull Dhe un do t kisha qen atje po t mos isha i smur. Ju do t kishit qen Ti do t kishe qen Ju do t ishit Ti do t ishe
CONDITIONaL MOOD Present You would be I should be
CONDIONaLU MOD Prezentu Mini/eu va s()-iram Ael/el; Aeau/ea va s()-ira Noi va s()-iram Voi va s(a)-irat Tini va s()-irai
He/she would be We should be You would be
They would be Past tense You would have been I should have been
Aei/ei; Aeali/e(a)li va s()-ira Perfectu Mini/eu va s()-aveam fut Tini va s()-aveai fut Ael/el; Aeau/ea va s()-avea fut
He/she would have been We should have been They would have been Exemplu mini va s-aveam fut ac(l)o ma s-nu iram lndzit. You would have been
Noi va s()-aveam fut Aei/ei; Aeali/e(a)li va s()-avea fut Voi va s()-aveat fut
L e xi a 2 4 ( pat r uspr \vi nvi ] )

Ecuivalenti engleze(a)ti pi aromne(a)ti /i arbinuse(a)ti
148
Iancu Ballamaci
Mario and Charles write to each-other We see one-another every day. Did you send each-other many postcards? Wheres the Central Post Office? I want to register this letter. Will this letter get there tomorrow? Whats the postage... ...for abroad? ...on a letter? ...on a postcard? Id like to have the letter:... ...sent by express; ...Air-mail; ...Ordinary mail. Are there any letters for me? Have you an identity card? Heres my passport? My name is... Please forward my mail to this address. May I send money to Albania? I want to send this parcel abroad. You must specify the contents of parcel. Theres nothing duitable in the parcel. You must fill out a customs Declaration.
Mario Carlo i scii unu-alantui. Noi videm unu-alantu ii/cafi dzu. i pitricut voi unu-alantui multi cartolini? Iu e(a)sti Posta Centrala? Voi s()-pitrec aist scrisoari. A va s-agiung aist scrisoari mni? Ct custuseti ti/tr... ...nafoar? ...tu/tru un scrisoari? ...tu/tru un cartolin? Voi s-pitrec aist scrisoari:... ...expres; ...cu avion; ...simpl. Ari vr scrisoari ti mini? Avei carti di identificai? Aoa esti pasaporta a mea? Numa a mea(u)e(a)sti... Va plcrsesc(u) posta a mea pitrieu tu aist adres. Pot eu s-pitrec pradz tu/tru Arbinui? Mini/eu voi s-pitrec aist pac nafoar. Voi prindi/lipse(a)sti s semna trnerea al pacului. Tu/tru aist pac nu ari iva ti/tr doganari. Voi lipse(a)ti s-mplina Declaraia doganar.
Mario dhe Karlo i shkruaj n njeri-tjetrit. Ne shikojm njeri-tjetrin do dit. I drguat ju njeri-tjetrit shum kartolina? Ku sht Posta Qendrore? Dua t drgoj kt leter. Do t arrij kjo letr nesr? Sa kushton pr... ...jasht? ...n nj letr? ...n nj kartolin? Dua t drgoj kt letr:... ...me expres; ...me avion; ...t thjesht. Ka ndonj letr pr mua? A keni letr njoftimi? Ktu sht pasaporta ime? Emri im sht... Ju lutem postn time e dr goni n kt adres. Mund t drgoj para n Shqipri? Un dua t drgoj kt pako jasht. Ju duhet t shnoni prmbajtjen e pakos. N kt pako ska gj per doganim. Ju duhet t plotsoni Deklaratn doganore.
Cftari: Tu/tru post.
149
VOCaBULaRY Write to each-other Did you send every day They saw one-another Last week Wheres the Central Post Office? I want to register This letter Wheres the nearest Post Office? Will this letter get there tomorrow? Whats the postage for abroad for a letter are there any letters for me? Have you an identity card, please?
VOCaBULaRU i scrii unu-alantui i pitricut voi ii/cafi dzu aei/ei vidzur unu-alantu ultima stmn Iu e(a)sti Posta Central? Voi s-pitrec aist carti/scrisoari Iu e(a)sti posta di ma aproapea? Va s-agiung aist carti/scrisoari mni? Ct custuse(a)ti postarea ti/tr nafoar? ti/tr un scrisoari a ari vr carti/scrisoari ti/tr mini? Ave voi Carta di Identitati, v rog/v plcrsesc(u)?
FJaLORI I shkruajn njeri-tjetrit I drguat ju do dit ata pan njeri-tjetrin javn e fundit Ku sht Posta Qendrore? dua t drgoj kt letr Ku sht posta m e afrt? Do t arrij kjo letr nesr? Sa kushton drgesa pr jasht? pr nj letr a ka ndonj letr pr mua? Keni ju Kartn e Identitetit, ju lutem?
150
Iancu Ballamaci
Please, forward my mail to this address May I send money to Albania You must fill out a customs money
V plcrsesc(u) pitrieu posta tu aist adres pot mini s-pitrec pradz to Arbinui voi lipse(a)ti s-mplina Declaraia Doganar pradz/bai/aspari
Ju lutem,drgoni postn time n kt adres mund un t drgoj para n Shqipri ju duhet t plotsoni Deklaratn Doganore para/t holla
GRaMaTICa SUBJUNCTIve MOOD Present I be you be he/she it be we be you be they be Prezent Mini/eu s()-esc Tini s()-et Ael/el; Aeau/ea s()-hib Noi s()-him Voi s()-hi Aei/ei; Aeali/e(a)li s()-hib MNYRa LIDHORe E tashme Un t jem Ti t jesh Ai/ajo t jet Ne t jemi Ju t jeni Ata/ato t jen
151
Imperfect I were You were He/She were We were You were They were
Imperfectu Mini/eu s()-iram Tini s()-irai Ael/el s()-ira Noi s()-iram Voi s()-irat Aei/ei; Aeali/e(a)li s()-ira Prezentu perfectu Mini/eu s()-am fut Tini s()-ai fut Ael/el; Aeau/ea s()-aib fut Noi s()-avem fut Voi s()-ave fut Aei/ei; Aeali/e(a)li s()-aib fut
E pakryer Un t isha Ti t ishe Ai/ajo t ishte Ne t ishim Ju t ishit Ata/ato t ishin
Present perfect I were You were He/She were We were You were They were
E kryer Un t kem qen Ti t kesh qen Ai/ajo t ket qen Ne t kemi qen Ju t keni qen Ata/ato t ken qen
152
Iancu Ballamaci
Past perfect I had been You had been He/She had been We had been You had been They had been
Trecutu perfectu Mini/eu s()-aveam fut Tini s()-aveai fut Ael/el; Aeau/ea s()-avea fut Noi s()-aveam fut Voi s()-aveat fut Aei/ei; Aeali/e(a)li s()-avea fut
E kryer e plot Un t kisha qen Ti t kishe qen Ai/ajo t kishte qen Ne t kishim qen Ju t kishit qen Ata/ato t kishin qen
L e xi a 2 5 ( ] i n] i spr \vi nvi ] )
154
Iancu Ballamaci
English My neighbourhood is nice. He live in a small house. Its on the corner of Washington. Next to, my house, on the right, theres a police station. Theres a restaurant next to police station. Around the corner from my house theres an apartment building. Its a big apartment building. Across from my house theres a vacant lot, right on the corner. Next to the vacant lot theres a big gas station. On the corner of the third Theres a beautiful park. On the other corner of my block, across from the store theres a Laundromat.
Aromne(a)ti Viinu a mel e(a)sti bun. Ael bneadz tu/tru un cas ic. Aeau/ea e(a)sti tu tru un chio di Washington. Aproapea di casa a meau, a dreapta si-afl un stacion di poliii. Si-afl un restaurant aproapea di staiunea poliiei. Avigra di chiou ali casei a mea si afla un cldire/apartament. Ael e(a)sti un apartament. Aproapea di casa a mea si-afla un loc vacant/liber tu/tru a dreaptea al chioului. Aproapea di locu liber si-afl un mari staion di gas. Tu/chiou ali calei a trea si-afl un parc muat. Tu/tru mardzina alant al blocului, viza-vii/trfrmti ducheaniei si-afl un lavatrice.
Shqip Fqinji im sht i mir. Ai banon n nj shtpi t vogl. Ajo sht n nj knd t Washingtonit. Afr shtpis sime, n t djatht, gjendet nj stacionpolicie. Gjendet nj restaurant afr stacionit t policis. Rrotull qoshes s shtpise sime gjendet/ kandrtes apartamenti Ai sht nj apartament. Afr shtpis sime ka/gjendet nj vend bosh n t djatht t qoshes. Afr vendit bosh gjendet nj stacion i madh. N qoshen e rrugs s tret gjendet nj park e bukur. N ann tjetr t bllokut, prball dyqanit gjendet nj lavatrice.
155 fJaLORI sht i mir n nj shtpi t vogl n t djatht, gjendet nj stacion policie rrotull qoshes afr shtpis sime ai jeton fqini im
VOCaBULaRY My neighbourhood He live Is nice
VOCaBULaRU viinu a mel ael/el bneadz e(a)sti bun
On the right, theres Around the corner A police station
Next to my house
In e small house
aproapea di casa a mea(u) un staion di poliii ael e(a)sti un apartament tu/tru a dreapta al chioului si-afl un mari staion di gas viza-vii/trfrmti ducheaniei si-afl un parc muat aproapea di locu liber si-afl un loc liber avigrea di chiou a dreapta, si-afl
tu/tru-un cas ic
Its a big apartment Right on the corner Theres a big gas station Theres a beautiful park Across from the store Next to vacant lot Theres a vacant lot
ai sht nj apartament n t djatht t qoshes gjendet nj stacion i madh gasi gjendet nj parc i bukur prball dyqanit Afr vendit bosh gjendet nj vend bosh
Mama Tereza ti/tr ban

Bana e(a)sti muuteaa, arseau aea/ea/ns Bana e(a)sti cntic, cntu aea/ea! Bana e(a)sti tihi, fu aeau/ea! Bana e(a)sti scump, apru/apreau aea/ea! Bana e(a)sti aveari, veagiu aeau/ea! Bana e(a)sti ocazi, bneadzu aea/ea! Jeta sht bukuria, plqeje at! Jeta sht kng, kndoje at! Jeta sht fat, bje at! Jeta sht e shtrenjt, mbroje at! Jeta sht pasuri, ruaje at! Jeta sht rastsi, jetoje at!
156
Iancu Ballamaci
Hotel
My name is... Ive reserved a room. What type of room do you want? I want a double room. I want a room with bath. Without a bath. With hot running water. With central heating. On the third floor. Id like a quiet room. Have you any room vacant? Could you show me a room? This room is small.
Hotelu
Mi aciam... am purusit un udai/camer. i tip/fel di udai vre? Voi udai dubl. Voi udai cu ba. Fr ba. Ap upurit. Cu ngldzri central. Tu/tru patu a trei-lea. Voi udai calm/linit. Ave vr udai liber? Pute s- spune un udai? Aist udai e(a)sti ic.
Hotel
M quajn... kam porositur nj dhom. far tip/lloj dhome doni? Dua dhome dyshe. Dua dhom me banj. Pa banj. Uj i nxeht/prveluar Me ngrohje qendrore N katin e tret Dua dhom t qet Keni ndonj dhom t lir? Mundeni t m tregoni nj dhom? Kjo dhom sht e vogl.
Cftari: Scriia ti/tr viinu a vost(r)u!

G R a M aT I C a The interrogative adjectives and pronouns: Which?, How much?, How many? Which uncle/brother is in Italy, Greece? Example Cai llall/lali /frati e(a)sti tu/tru Itali, Greci? Cai fe(a)ti snt ac(l)o? Ct pni? Exemplu Cili xhaxha/vlla sht n Itali, Greqi? Shmbull
Which car do you prefer? Which girls are there? How much is the bread?
Cai main/automobil prefera voi?
Ciln makin preferoni ju? Cilat vajza jan atje? Sa buk? Sa domate, patate?
How many tomatoes, potatoes?
Ct dumi/dumati patati?
L e xi a 2 6 ( [asi spr \vi nvi ] )

Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti s/i engleze(a)ti
158
Iancu Ballamaci
In ca c Renata va-s()-avea bai/ pradz va s-nidzea Los Angeles? In ca ca ea fudzi ti prndz, ea va s-yin tu shatea 5 (ini) di ct(r)a seara. Ei avea dubiu c aco nu va s-avea fum. Mini(eu) mindui c aeau(ea) avea fut aoa ma ninti. Mini/eu voi s-vu ved pi voi, voi v videi mult hrioi/fericii. In ca c doau stmi nu ira nimal, ei va s-ttea ma lung. Ael(el) ira ferici/hrioi c mini zburai italine(a)ti. Aei/ei nu tia c noi aveam agiumt. Ei nu minduir c Maria ira aht fericit/hrioas. Ael/ei/ei nu minduir c Maria ira aht/fericit/hrioas. Aei/ei nu tia c nipoata a lor tia ghini Engleze(a)tia/Engleza. Stela ar(i) fut tu/tru staion puni minuti di ninti cnd trenu expres agiumsi.
N qoft se do t kishte para Renata do t shkonte n Los Angeles? N qoft se ajo ikn n drek, ajo do t vij n orn 5 nga mbrmja. Ata t gjith dyshuan se atje nuk do t kishte tym. Un mendova se ajo kishte qen ktu m par. Un dua tju shikoj juve, ju dukeni shum i lumtur. N qoft se dy jav nuk ishin mjaft, ata do t rrinin m gjat. Ai ishte i lumtur q un fola italisht. Ata nuk dinin q ne kishim arritur. Ata nuk menduan q Maria ishte kaq e lumtur. Ata nuk menduan se Maria ishte aq e lumtur. Ata nuk dinin q mbesa e tyre dinte mir Anglishten. Stela ka qen n stacion disa minuta prpara kur treni ekspres arriti.
If Renata had money she would go to Los Angeles? If she lives at noon she will arrive at five oclock evening. They all doubted that there would be no smog. I thought that she had been here already. I want to look at you, you seem very happy. If two weeks were not enough, they would stay longer. He was happy I spoke Italian. They did not know we had arrived. They didnt think Mary was so happy. They did not think Mary was so happy. They did not know that their niece knew English well. Stela have been at station a few minutes before when the express train arrive.
159 vOCaBULaRY had she would go if
VOCaBULaRU in ca c avea
fJaLORI n qoft se kishte
tu/tru oara/shatea 5 (ini) ei avea dubiu di ctr seara
ea va s-yin/vin
fudzi ti prndz
va s()-nidzea
shkoi n drek ajo do t vij n ora 5
do t shkonte
she lives at noon she will arrive five oclock evening
c ac(l)o nu va s-avea fum c aeau/ea avea fut Aoa ma ninti Mini vream Mini/eu mindui
se atje nuk do t kishte tym se ajo kishte qen ktu m par un desha un mendova
ata kishin dyshim
nga mbrmja
that there would be no smog that she had been already I want I thought
they all doubted
S()-vu ved pi voi voi v vide mult fericii/hrioi Italine(a)ti
c mini/eu zburi aei/ei nu tia
t lumtur/t gezuar se un fola Italisht
ju dukeni shum
tju shikoj juve
you seem very I spoke they did not know we had arrived there niece Italian happy
to look at you
c noi aveam agiumt tia ghini engleze(a)tia cnd trenu expres agiumsi puni minuti di ninti c nipoata a lor
se ne kishim arritur dinte mir anglishten kur treni ekspres arriti pak minuta m par se mbesa e tyre
ata nuk dinin
when the express train arrived
a few minutes before
knew english well
160
Iancu Ballamaci
Cftari: Impresii dit un vizit turistic.

GRaMaTICa Personal pronouns as indirect objects Singular Plural To you to you To him/to it to them/to her Example To me to us Singularu Pluralu Njjs Shums ty(t) juve(ju) atij(i)/asaj(i) atyre(u) Shmbull
aia() a vau(vu)/voi(vu) alui(i)/aiei(i) alor (lu) Exemplu
A ia () noi(n)
mua(m) neve(na)
He gave me the notebook (to me). Singularu Aea de(a)dir caetu. Aea/ea u vidzui tu/tru casa a iei.
Ael/el n de(a)di caetu (a ia ). Njjs Ty t dhan fletoren. At e pash n shtpin e saj. Pluralu
Ai m dha fletoren (mua m). Shums Juve ju dhan fletoren. Atyre u dhan fletoren Ato i pash n shtpin e saj.
Alui i de(a)dir caetu.
Atij i dhan fletoren.
A vau vu de(a)dir caetu. Aalor lu de(a)dir caetu. Aeali/e(a)li li vidzui tu/tru casa a iei.
Cftari: Dde 7 (apti) exempli cu pronumi personali!
L e xi a 2 7 ( [apt i spr \vi nvi ] )
162
Iancu Ballamaci
Conversation
What can I do for you? Can I help you Sir (madam)? Have you? Please i vre?
Deadunzburri
Cum pot s()-vu agiut Domnule (doamn)? A ave? Voi... doresc ma npoi... Iu pot s-acumpur? Vu plcrsesc(u) spune (di) ti/tr...? far doni?
Bashkbisedim
Si mund tju ndihmoj Zotri (zonj)? A keni? Dua... dshiroj m pas... Ku mund t blej? Ju lutem m tregoni (m jep) Ku sht reparti? pr...?
I want... Id like... to have... Where can I buy? show me (give me) for...?
Wheres the department? I would like to buy a suit. What size are you? This is not my size Thats too small... ...large ...long short ...wide tight ...dark light May I try this one?
Iu e(a)sti departamentu? Doresc, vream s-acumpur un costum. i numur ave? Pot s-provedz aist? Aist e(a)sti ic... ...mari ...lung curt
Dshiroj t blej nj kostum. far numri keni? Mund t provoj kt? Kjo sht e vogl... ...e madhe
Aist nu e(a)sti numiru a mel.
Ky nuk sht numri im.
...larg strimt
...e gjat e shkurtr ...e gjer e ngusht ...e errt e ndritshme Dika tjetr?
Can you show me
...ncis julucioas Pute s- spune iva alt?
Somethimg different?
Mundeni t m tregoni
163 Sa kushton? Kjo sht e lir.
How much is it? That is cheap. Thats too expensive. The prices are fixed. I like that. (better)
Ct custuse(a)ti?
Aist e(a)sti eftin. Aist esti scump. Preurili snt fixi.
Kjo sht e shtrenjt. mimet jan fikse. Kjo m plqen. (m t mir)
Have you anything cheaper? It doesnt fit me.
Aist ()-arase(a)ti. Ave vr ma eftin? (ma bun) Aist nu a sta ghini. A pot s-u schimb? Ct e(a)sti tut-tut?
Keni ndonj m t lir? Kjo sm rri mir. Sa sht gjithsej? Ku sht arka?
May I exchange it?
How much is it altogether? Where is the cash-desk?
A mund ta ndrroj?
Iu esti casa/arca di plteri? Expresiuni Ii dzu Marina m(n)c niheam pni cu pun umpt/di umpt. Tata mama a mea(u) nu snt itaiai. Ct custuse(a)ti petili?
Expressions Every day Marina eats some rolls with a little butter. My father and my mother are not Italian. How much does the fish cost? I have finished all my tasks. How do you say? Im sorry.
Shprehje do dit Marina ha pak buk me pak gjalp. Babai dhe mamaja ime nuk jan italian. Sa kushton peshku?
I dont have my sunglasses today.
Mini/eu nu li am az ochielarii a mei di soari. Cum si/s-dzi?
Mini/eu bitisii tuti exerciili a meali. pari ru/aru.
Un nuk kam sot gjyslykt e mia t diellit. Un sot mbarova t gjitha detyrat e mia. Si thuhet? M vjen keq.
164
Iancu Ballamaci
The wind is blowing. I take a trip. To take a walk. To take a bath.
Sufl vimt/liv.
Fac un calitori/tur. Fac un primnari. Fac un pictur. Fac un ba.
Fryn er.
Bj nj udhtim. Bj nj shtitje. Bj nj pictur. Bj nj banj.
To take a picture.
Example They always take a walk after dinner. My father took many pictures of my little sister.
Exemplu Aei fac totna un primnari dupuprndz.
Shmbull Ata bjn nj shtitje mbasdreke. Babai im bri shum fotografi pr motrn time t vogl.
Tat-u/tata a mel fe(a)i multi fotografii/cadhuri ti/tr sor-mea/sora a mea(u) ic. GRaMaTICa
INDICaTIve MOOD Present indicative of I say / do / tell Say / do / tell
INDICaTIvU MOD Present di indicativu Mini/eu dzc / fac / spun El/ael dzi / fai / spuni Tini dz / fa / spui dzc / fac / spun
MNYRa DfTORe E tashme e Dftores Un them / bj / tregoj Ai/ajo thot / bn / tregon Ju thoni / bni / tregoni Ti thua / bn / tregon them / bj / tregoj
He/she says / does / tells You say / do / tell We say / do / tell
You say / do / tell
Noi dzem / fem / spunem Voi dze / fe / spune Aei dzc / fac / spun
Ne themi / bjm / tregojm Ata/ato thon / bjn / tregojn
They say / do / tell
Cftari: Dde exempli di frasi cu uf ilise(a)rea al verbilor: dzc / spun / fac!
L e xi a 2 8 ( opt uspr \vi nvi ] )

Ti/tr Limba Aromna Gjuha Arumune Aromanian Language
romna tuta tiut, cunuscut ca macedo-romna ica vlaha tu/tru multi locuri alti; aromne(a)tia ica armne e(a)sti un limb i intr tu/tru grupu di east al limbilor Romane zburti tu/tru Balcan. Aea/ea si form dup romanizarea (latinizarea) al Balcanului /i mpr multi cualiti cu Romna, ari gramatic morfologi undzit. Niundze(a)rea ma important namisa di Romna Aromna esti vocabularu, i/cari tu/tru ocazia di formari ari fut greu influenat di viinu a lui, limbili sllavi. Dipicnd Aromne(a)tea ari prmutat multi zboar di la Limba Greac cu cai/cari ar(i)fut tu/tru contact strimpt iuido tu/tru istoria a iei. In ca c Romna Aromna snt doau limbi diferiti (di altfel) ic ma dialecti dit un limb lafel, aist esti ninga tu/tru debat, cu tut c mul lingvit az li consider aeali/e(a)li s-hib limbi ahorhia(mprti). Monte Negru aht ghini ct tu Romnia, ar emigrat nscns aromi dit(u) Balcan dup asprdzerea/ distrudzerea a locbnitoarelor aromne tu/tru Muscopolea Gramostea. Limba esti un, aea/ea undze(a)ti cu Romna diferenili ma mri a iei s-tind tu/tru vocabularu. Si-afl ma pun diparti zboarili sllavi tu/tru aromneti di ct tu/tru romne(a)tia, ma multi zboar dit Limba Greac/ngre(a)ti, aist un reflexi di contactu di aproapea namisa di Limba Aromn aiei Greac iuido
rumanishtia sht e njohur si Maqedo-Romna ose Vllahishtia n shum vende t tjera, arumanishtia ose armneshcia sht nj gjuh q hyn n grupin e gjuhve romane t lindjes t folura n Ballkan. Ajo u formua pas romanizimit (latinizimit) t Ballkanit dhe ndan shum veori me Rumanishten, ka gramatik dhe morfologji t ngjashme. Pangjashmria m e rndsishme midis rumanishtes dhe aruma-nishtes sht fjalori i cili n shkakun e formimit ka qen influencuar rnd nga fqinji i tij, gjuht sllave. Ndrsa Arumanishtia ka huazuar shum fjal nga Gjuha Greke me t ciln ka qen n lidhje/ kontakt t ngusht kudo n historin e saj. N qoft se Rumanishtia dhe Arumanishtia jan dy gjuh t ndryshme ose vetm dialekte nga nj gjuh e njjt, kjo sht akoma n debat, me gjith se shum gjuhtare sot i konsiderojn ato t jen gjuh t veanta. N Monte Negro aq mir sa n Rumani, kan emigruar disa arumun nga Balkani pas shkatrrimit t vendbanimeve arumune n Voskopoj dhe Gramostea. Gjuha sht nj, ajo ngjet me Rumanishten dhe ndryshimet m t mdha t saj shtrihen n fjalor. Gjenden m pak larg fjalt sllave n Arumanisht sesa n Rumanisht dhe m shum fjal nga Gjuha Greke, kjo nj refleks i kontaktit t afrt midis Gjuhs Arumune dhe asaj Greke kudo n historin e saj. Ajo sht konsideruar n prgjithsi, njher e nj koh,
romanian (also known) as Macedo-Romanian or Vlach in most other countries; Aromanian or (Armaneshce) is a language that enter in the eastern grup of the Romance Languages, spoken in the Balkans. It was formed after the Romanization of the Balkans and shares features with Romanian having similar Gramatica and morphology. The most important dissimilarity between Romanian and Aromanian is the vocabulary, which in the case of the former has been heavily influenced by its neighbouring Slavic languages. While Aromanian has borrowed much vocabulary from the Greek language with which it has been inclose contact throughout its histori. Whether Romanian and Aromanian are two distinct languages or only dialects of the same language is still under debate, althought many linguists today consider them to be separate languages. Monte Negro as well as in Romania, where same aromanians having migrated from the Balkan after the destraction of the aromanian settlemens in Moscopole and Gramoste (Gramos). The language is similar to Romanian and its greatest difference lies in the vocabulary. There are far fewer Slavic words in Aromanian than in Romanian, and many more Greek words, a reflection of the close contact
167
168
Iancu Ballamaci
tu/tru istoria a iei. Aea(u)esti considerat n general, unoar -un chiro, namisa di 800 1200 di ai tricuti (di ninti), Latina Vulgar zburt tu/tru Provinili dit Balcan tu/tru Imperu Roman cripat/disicat, tu/tru patru limbi: Daco-Romna (az esti Limba Romn), Aromna, Meglena/Meglenita IstroRomna. Tu/tru lafel chiro, tu/tru chirolu di criptur, Latina Vulgar Balcanic (numit, acimat Proto Romna) trni aproapea vr 300 di zboari comuni cu Arbineasa considerati s-hib di origina. Dac vr 70 prmutati dit Sllava veaci ma nu zbuar di Limba Maghiar/ Hungarez). Influenili ngre(a)ti snt ma mult frtoasi tu/tru Aromna di ct tu/tru limbili alanti di Romana Oriental, maieles ce Aromna ufilise(a)ti zboar Grei/Ngre(a)ti s-creadz zboar nali (neologhismi); dipict Romna si bazeadz ma multu di neologhismili a iei pi Italiana Franeza. Tuta cu vinerea al turilor tu/tru Balcan aromne(a)tia apruchi/lo nscnti zboar turi/ture(a) ti. Ninga compoziia lexical rmni prinipal Romana (Latina). Si-afl doau dialecti mri Aromni, care/i snt numati/acimati dup doau locuri respectivi di az (di dzlili di az) locuiti tu/tru Arbinuii/Albania, dialectul ali Moscopolei (dit csblu/cetatea di Moscopolea), cunuscut ca Jerusalemu al Aromnilor, Gramostean (ditu Gramostea) regiunea di Gramos (Albania).
ndrmjet 800 dhe 1200 vjet t shkuara/ m par, Latinishtia Vulgare q flitej n Provincat e Ballkanit n Perandorin Romake t ar/t plasaritur, n 4 gjuh: Dako-Rumanishtia, Arumanishtia, Meglena (Meglenita) dhe Istro-Romana. N t njjtn koh, n kohn e plasaritjes/ arjes, Latinishtia Vulgare Ballkanike (e quajtur Proto Romana)/Rumanishtia e Par, prmban ndonja 300 fjal t zakonshme me shqipen, t konsideruara t jen t origjins Dake dhe ndonja 70 huazime t Sllavishtes s vjetr, por jo fjal t Gjuhs Hungareze. Influencat Greke jan m shum t forta n Arumanishten sesa n Gjuht e tjera t Romanes Orientale/t Lindjes, veanrisht se Arumanishtia prdor fjal Greke dhe krijon fjal t reja (neologjizma), ndrsa Rumanishtia bazohet m shum n neologjizmat e saj n Italisht dhe Frengjisht. Gjithashtu me ardhjen e turqeve n Ballkan Arumanishtia afroi/mori disa fjal turke/ turqizma. Akoma kompozicioni leksikal mbetet kryesisht Romana (Latina). Gjenden dy dialekte t mdhenj Arumune, t cilat jan quajtur sipas dy vendeve respective t ditve t sotme, t vendosura n Shqipri/Albania, dialekti i Voskopojs (nga qyteti i Voskopojs), i njohur si Jerusalemi i Arumunve, dhe Gramostean (nga Gramostea) krahina e Gramozit (ne Shqipri).
of Aromanian with Greek through of its history. It is generally, considered that sometime between 800 and 1200 years ago, the Vulgar Latin spoken split into four languages: Daco-Romanian (today is Romanian language), Aromanian, Meglenitic and IstroRomanian. At the time of the split the Ballcan Vulgar Latin (often called Proto-Romanian) contained about 300 words with Albanian considered to be of Dacian origine and about 70 early Sllavic borrowings, but no Hungarian language words. Greek influences are much stronger in Aromanian then in other East Romance Languages, especially because Aromanian used Greek Words and create new words (neologisms), while Romanian based most of its neologisms on Italian and French. Also with the coming of turks in the Balkans, Aromanian received some Turkish Turkish words as well. Still the lexical composition remains mainly Romance. There are two major Aromanian dialects which are named after two respective places (now a days) located in Albania: the Moscopole dialect (from the town of Moscopole), also known as the Aromanian Jerusalem and Gramostean (from the Gramostea) Grammos region (in Albania).
Cftari: Scriia ti/tr dialectili aromni!
L e xi a 2 9 ( nou\spr \vi nvi ] )

Gramatica morfologia Gramatika dhe morfologjia The Grammar and morphology
170
Iancu Ballamaci
ramatica morfologia e(a)sti mult undzit/lafel tu/tru-un parti cu Romna disundzit (dislafel) cu limbi alti Romane (Latini). Articulu definit esti un particle deadun alichit tu/tru bitisita (tu sonia) al zborului, deadun definit indefinite articlili poati s-hib inflectoasi numili snt clasificati tu/trei generi cu neuter aparti di masculine feminila. Gramatica Aromn ari nscnti tiparuri/i nu snt tru/tru Limba Romn un ahtari esti niufilise(a)rea al verburilor di infinitivu. Ca ahtari timpurili modalitili care tu/tru Romna ufilisesc infinitivu (ca timpu modalitatea ali yinitoareiei condiional simpl) esti format tu/tru Aromna tu/tru alti ciuri. Verbu intr tu/tru dixionar dat tu/tru modalitatea a lor indicativ, tu/tru timpu present, primu/protu person, forma singular. Verburili tu/tru Aromna snt clasificati tu/tru 5(ini) cougri (conjugations) tu loc di patru in Romna. Tabela di ma nghios da nscnti exempli cari/i spun tuta cougarea (conjugation) tu verbili corespondenti in Romna.
Conig.
ramatika dhe morfologjia sht shum e ngjashme n njrn an me Rumanishten dhe jo e ngjashme me gjuht e tjera Romane (Latine). Nyja prcaktuese dhe jo prcaktuese sht nj pjesz (ndajshtes) e bashkngjitur n fund t fjals, t dyja nyjet prcaktuese dhe jo prcaktuese mund t jen t lakueshme dhe emrat jan t klasifikuara n tre gjini, me asnjanse ve mashkullores dhe femrores. Gramatika Arumune ka disa veori q nuk jan n Gjuhn Rumune; nj e till sht mosprdorimi i foljeve t infinitivit. Si e till koht dhe mnyrat q n Rumanisht prdorin infinitivin (paskajoren), (si mnyra kushtore koha e thjesht), sht formuar n Arumanisht n t tjera rrug. Folja hyn n fjalor e dhn n mnyrn e tyre dftore, koha e tashme, veta e par, njjs (forma e njjsit). Foljet n Arumanisht jan klasifikuar n 5 zgjedhime, n vend t 4 t Rumanishtes. Tabela m posht jep disa shembuj q tregojn gjithashtu zgjedhimin n foljet korresponduese n Rumanisht. Romanian cnt dau lucrez
he Gramatica and morphology is very similar to the one in Romanian and unlike to the other Romance language. The definite article is a clitic particle appended at the end of the word, both the definite and indefinite articles can be inflektid, and nouns are classified in three genders, with neuter in addition to masculine and feminine. Aromanian Gramatica has does some features that distinguish it from Romanian; an important one being the complet disappearance of verb infinitives. As such the tenses and moods that in Romanian use the infinitive (like the future simple tense and conditional mood) are formed in Aromanian in other ways. The verb entries in dictionaries are given in their indicative mood, present tense, first person, singular form. Aromanian verbs are classified in fiva conjugations instead of just four in Romanian. The table below gives some examples indicating also the conjugation of the corresponding verbs in Romanian. English sing give work
Aromanian cntu dau lucredzu
Romanian infinitive a canta a da a lucra
171 Romanian infinitive a vedia a edia a rmne (or rmnea) a duce a cunoate a arde a muri a fugi a ndulci a pi a auzi English see sit stay carry know burn die run sweeten suffer hear The Future tense is formed in the same way as in archaic Romanian, using an auxiliary invariabile particle va (derived from the verb to want and subjunctive mood). English I will sing You will sing He/she will sing
Conig.
Aromanian vedu edu armnu
Romanian vd ed rmn duc cunosc ard mor fug indulesc paesc aud
II
III
ducu cunoscu ardu
IV
moru fugu ndulescu
patu avdu
Timpu yinitor esti format tu/tru lafela cali ca tu/tru Romna Arcaic, s-ufilise(a) ti un particlu constant (nischimbat) cu funxion di ajutor/agiutor. Aromanian Va s-cntu Va s-cni Va s-cni
Koha e Ardhshme sht formuar n t njjtn rrug si n Rumanishten Arkaike duke prdorur nj pjesz t pandryshueshme ndihmse. Romanian archaic va s cnt va s cnti va s cnte
172
Iancu Ballamaci
Aromanian Va s-cntmu Va s-cntai Va s-cni
Romanian archaic va s cntm va s cntai va s cnte
English We will sing You will sing They will sing.
Intrebri: Rspunde cu frasi completi /i originali!

()-arse(a)ti s()-bnedz s-lucredz nafoar? Iu? Cai di soii a ti(a ti) va s-vreai s-videai dup bitise(a)rea al cursului universitar? -tini nedz nscnti ori tu/tru Nou-Yorcu (New Yorc). ncac da, ce? ncac no, ce? Cai so strim/intim (di aproapea) ave avut cnd irat la Universitatea di Bucuret? i ira mucan ima Aromn di i locuri ira? U ave vizitat vrnoar Moscopolea, Ierusalemu al Aromilor? T plqen t jetosh dhe t punosh jasht? Ku? K prej shokve t tu do t deshe t shikoje pas mbarimit t kursit universitar? Dhe ti shkon disa here n New York. N qoft se po, prse? N qoft se jo, prse? K shok t ngusht (t afrt) keni patur kur ishit n Universitetin e Bukureshtit? far ishte rumun apo arumun? E keni vizituar ndonjher Voskopojn, Jerusalemin e Arumunve?
L e xi a 3 0 ( t r ei dz] )
Ecuivalenti engleze(a)ti pi aromane(a)ti /i arbinuse(a)ti
174
Iancu Ballamaci
English Did professor speak of Dante? (of Beatrice)? Yes, he spoke of him (of her) this morning. Did he speak of modern poets? No, he didnt speak (did not) speak of them.
Aromne(a)ti Zbur profesuru ti/tr Dante? (Beatricea)? Da, ael/el zbur ti/tr ns aist tahina/diminea. A zbur ael/el ti/tr poeii moderi? No, ael/el nu zbur ti/tr n(i)
Shqip Foli profesori pr Danten? (Beatrien)? Po, ai foli pr at kt mngjes. A foli ai pr poett modern? Jo, ai nuk foli pr ata.
Double objects verb They gave us a book. He speaks to me. He reads you the letter. I washed my hands. I speak to him of Greece. Aei/ei n da a nau un carti. Ael/el/el zburti ti/tr mini. Ael/el vu ghivse(a)ti scrisoarea. Mini/eu llai mili a me(a)li. Mini/eu i zbursc a lui ti/tr Grecia(Gria). Ata na japin neve nj libr. Ai flet pr mua. Ai ju lexon letrn. Un lava duart e mia. Un i flas atij pr Greqin.
175 FJaLORI foli Po ai foli pr at kt mngjes ata na japin nj libr ai flet pr mua ai ju lexon letrn ata kan shum libra un lava duart e mia un i flas atij pr Greqin
VOCaBULaRY Did speak Yes He spoke Of him This morning They gives us A book He speaks to me He reads you the letter they have many books I washed my hands I speak to him of Greece
VOCaBULaRU zbur Da ael/el zbur ti/tr ns aist tahina/diminea aei/ei n da un carti ael/el zburti ti/tr mini ael/el vu ghivise(a)ti scrisoarea aei/ei ar multi cri mini/eu llai mili a me(a)li mini/eu i zbursc a lui ti/tr Grecia(Gria)
Cftari: Scriia ti/tr un calitori i, cari vu-ari arsit ma multu!
176
Iancu Ballamaci
Comparison This church is as beautiful as that one. Stela is as beautiful as her sister. In this class there are as many boys as (there are) girls. Stela is more beautiful than her sister. Italian is easier than French. Babu speaks more than three languages. This poem is not as difficult as I thought.
Compararea Aist biseric e(a)sti aht muat ct aea(u). Stela e(a)sti aht muat ct sor()-sa (sora a iei). Tu/tru aist clas ari ah(i) ficior ct fe(a)ti. Stela e(a)sti ma muat dict sora a iei/sor-sa. Italina e(a)sti ma licoar dict Franeza. Babu zburti ma mult(u) dict trei limbi. Aist poem nu e(a)sti aht greu (dificult) ct eu/mini minduiam.
Krahasimi Kjo kish sht aq e bukur sa ajo. Stela sht aq e bukur sa motra e saj. N kt klas ka aq djem sa edhe vajza. Stela sht m e bukur sesa motra e saj. Italishtia sht m e leht sesa Frengjishtia. Babu flet m tepr se tri gjuh. Kjo poem nuk sht aq e vshtir sa un mendoja.
L e xi a 3 1 ( t r ei dz] i un\)
Compararea cu Romna Krahasimi me Rumanishten Comparison with Romanian
178
Iancu Ballamaci
Aromne(a)ti extu di ma nghios esti dat ti/tr compararea tu Aromne(a) ti tu/tru Romne(a)ti cu un trtur(n)ari/traduceri Englez. Zboru alept tu/tru versiunea Romn ira ahtari i si s-compareadz cu textu Aromn, cu tut c tu/tru Romna Modern zboarili alanti poati ar fut ma mult aparini. Trtur(n)area Englez esti ma cu condiia ca un direcie ti/tr achicse(a)rea, cu un ci()lstsiri s-u n zboru ct ma aproapea i esti posibl cu originalu. Si-afl un hipotez discutat (contraversal) namisa di nscns tiui c Aromii snt Grei care ira Latiniza tu/tru Chirolu Antic/ Timpu Antic. Aei pistupsesc/cred c nscnti zboar no Romane (no Latini) tu/tru Aromne(a)ti, care/ i ar/au origina dit Antica Greaca (exemplu: Aromne(a)ti udare Greaca Antic ov Oap) snt prov ti/ tr preteniunili a lor. Aist vidzut cu tut aeau, nu esti apruchiat/ aprobat dit mulimea al tiuilor c aeau/ns nu explic multi tiparuri/cualiti ali Aromne(a)tei [ahtari ca articulu definitiv tu/tru bitisita al zboarilor care/i nu si-afl tu/tru Antica Greac ic Romana (Latina)].*
Shqip eksti i mposhtm sht sjell pr krahasim n Arumanisht dhe n Rumanisht, me nj prkthim Anglisht. Fjala e zgjedhur n versionin Rumanisht ishte e till q ajo t krahasohet me tekstin Arumanisht megjithse n Rumanishten moderne fjalt e tjera mund t ken qen m tepr t prshtatshme. Prkthimi Anglisht sht vetm me kusht si nj drejtim pr kuptimin, me nj prpjekje q t mbaj fjaln sa m afr q t jet e mundur me origjinalin. Gjendet nj hipotez e diskutueshme ndrmjet disa dijetarve q Arumunt jan Grek t Latinizuar n Kohn Antike. Ata besojn se disa fjal jo Romake (Latine) n Arumanisht, t cilat kan burimin/origjinn n Greqin Antike (p.sh. Arumanisht udare, me Antiken Greke ov Oap) jan prov pr pretendimet e tyre. Kjo pikpamje megjithat nuk sht pranuar nga shumica e dijetarve dhe ajo nuk shpjegon shum tipare t Arumanishtes (e till si nyja e shquar artikull definitive n fund t fjalve gj q nuk e gjejm n Antiken Greke ose at Romake).*
English he following text is given for comparison in Aromanian and in Romanian, with an English translation. The word choice in the Romanian version was such that it matches the Aromanian text although in modern Romanian other words might have been more appropriate. The English translation is only provided as a guide to the meaning, with an attempt to keep the word order as close to the original as possible. There is a controversial hypothesis among some Greek scholars that the Aromanians are Greeks who were Latinised in ancient times. They believe that some nonRomance words in Aromanian, which have cognates in ancient Greek (ex.: Aromanian Udare, ancient Greek ov Oap), are evidence for their claim. This view, however, is not eccepted by the majority of scholars, and it does not explain many features of Aromanian (such as the definitive article at the end of the words not found in ancient Greek or Romance). *
179 English The vocal is a sound in human speech, made by the sonorous free and unhindered passing of the air through the sound channel (composed of the vocal chords and the whole mouth) or a graphic symbol corresponding to that sound. This way, we have six vowels that are produced by the air passing through the mouth, where the tongue can be in one place or another and the lips can be opened in one way or another. The vowels can be pronounced alone or together with semivowelss consonants.**
Aromne(a)ti Vocala e(a)sti un son dit zburrea a omlui faptu cu treearea sonora, libir s-fr cheadica a vimtului prit canalu sonor(adrat) di coardili vocali ntreag gura ic unu semnu grafic cari aspuni un ahtari son. Ai bunoar, avem asili vocali i/s-fac cu vimtul i treai prit gur, iu limba poati si s-afl tu un loc ic altu i budzili pot si sta discisi un soi ic alt. Vocalili pot s-hib pronunati singuri ic deadun cu semivocali i consoani.**
Romn Vocala este un sunet din vorbirea omului, fcut cu trecerea sonor liber i fr piedic a aerului prin canalul sonor (compus) din coardele vocale i ntreaga gur sau un semn grafic care reprezint un atare sunet. Aa bunoar, avem ase vocale ce se fac cu aerul ce trece prin gur, unde limba poate s se afle ntr-un loc sau altul i buzele pot s stea deschise un fel sau altul. Vocalele pot s fie pronunate singure sau mpreun cu semivocale consoane.**
References: * Capidan, Theodor: Aromni, dialectul aromn. ** Rossetti, Alexandru: Istoria limbii romane.
180
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU Textu di ma nghios Ti/tr comprai/comprarea Cu un trtor(n)ari Zboru alept Cu tut c Ira ahtari Esti dat
FJaLORI teksti i mposhtm pr krahasimin sht dhn
VOCaBULaRY the following text for comparison is given
me nj prkthim fjala e zgjedhur me gjith q fjalt e tjera ishte e till
with an English translation the word choice although was such
Poati ar/au fut Cu condiia c E(a)sti ma
Zboarili alanti
mund t ken qen me kushtin q me nj prpjekje t mbash fjaln me origjinalin m afr si nj drejtim sht vetm
might have been provided is only
other words
Cu un ci()lstsiri S-(i) zboru Ma-aproapea Cu originalu
Ca un direcie
to keep the word with the original made by as close
with an attempt
as a guide
Dit zburrea a omlui Vimtului prit canalul sonor Vocali i ntreag gura Tu/tru un loc deadun Adrat di coardili Faptu cu trierea
i t folurs s njeriut ajrit npr kanalin sonor t krijuara nga kordat dhe e tr goja br me kalimin
in human speech air through the sound channel and the whole mouth where the tongue can be
Iu limba poati si s-afl
ku gjuha mund t gjendet n nj vend s bashku
one place together
181
Cu aeroplan
Aromne(a)ti Cnt nchise(a)ti aeroplanu ti/tr...? i tip di aeroplan esti? Cnt prindi/lipse(a)ti s-hiu tu/tru aeroport? di azbuirari. pr...?
Me aeroplan
Shqip kur niset aeroplani tip aeroplani sht? Kur duhet t jem n aeroport? leave for...?
By aeroplane
English When does the plane What type of plane? When to arrive at the airport? take-off.
Jumitati di shati ninti Voi/doresc s-purusesc un loc cu aeroplanu i Ct custuse(a)ti ti/tr un cali... Cnt nchisim? nchise(a)ti mni ti/tr...
Gjysm ore prpara prpara flurturimit. Dshiroj/dua t porosis niset nesr pr... Sa kushton pr nj rrug... Kur nisemi?
Half an hour before I want to book
nj vend me aeroplanin q
a seat in the plane How much is
leaving tomorrow for... the one-way flight... ...the return flight? When do we take off? When do we arrive? please! Put out your cigarettes, Fasten your seat belts, please! How fast are we Flying now?
...ti/tr duc-vinit? Cnt ajundzem? plcrsesc(u)!
...pr vajtje-ardhje? Kur arrijm? ju lutem!
Astindze igrili v/vu Liga brurili/curili, v rog! Cu i avuse(a)ri/vitez Ma-aizbuirm? Nu esc ghini Tu/tru i analimi
Shuani cigaret, Lidhni rripat, ju lutem! Me far shpejtsie Po fluturojm? N lartsi Nuk jam mir
What height are we I feel air-sick
182
Iancu Ballamaci
Cu aeroplan
Aromne(a)ti Sim vr iva di langoarea ali analimei? Pute s- dde un pung di hrtii? loc/pamnt? ecuipaju Cnt va s-dipunm tu/tru Aterizm ti/tr l5 di minuti. parauta
Me aeroplan
Shqip Ndjeni ndonj gj Nga smundja e lartsis? Mund t m jepni nj qesk letre? tok? Kur do t zbresim n Ulemi pr 15 minuta. ekuipazhi parashuta
By aeroplane
English Have anything for air-sickness? Can I have a paper bag? to land? crew
When are we going We shall land in 15 minutes. parachute sea-plane speed
Hidro-plane
Avuse(a)rea/viteza
hidro-plan shpejtsia ngritja-zbritja
Scularea-apunarea/aterizarea
to take-off/to land
Cftari: Impresili dit un calitori cu aeroplan.
L e xi a 3 2 ( t r ei dz] i doau\)
184
Iancu Ballamaci
La un Bar-restaurant
English What do you like? Do you like...? What can you recommend today? Bring me a soup of maghirice and beefsteak. Aromne(a)ti i vre s-loa? A vre...? i n recumandez ti/tr az? V plcrsesc s--adue un sup maghiri un biftec. Un salat mix (amisticat) cu dumat, eap, carroti s.al. Un pe(a)ti grsit/igrsit carcaleuri cu salat. Shqip far dshironi/doni t merrni? far m rekomandon pr sot? A doni...? Ju lutem, t m sillni nj sup magjiric dhe nj biftek.
A mixed salad with tomatoes, onion, karrot... Fried fish and shrimp with salad. Sorry its off (has not). Can I have some more bread?! What will you have to drink? I want a glass of red wine. Please, give me a glass of... a bottle of... A glass of milk.
Nj sallat mikse me domate, qep, karrota etj. Nj peshk t skuqur dhe karkaleca me sallat. M vjen keq mund tju sjell dika tjetr? far do t pini?
pari ru nu ari, pot s-vu-aduc iva alt? Pute s- dde ()-nihem pni?! i va s()-be/beai? Voi un pahar dit yin ro(u).
Mund t m jepni dhe pak buk?! Dua nj got prej vers s kuqe. Ju lutem, nj got, nj shishe....
May I have a glass of water? Waiter, have you got a table for two people?
V rog, v plcrsesc(u), un pahar, un sticl... Un pahar cu lapti.
A pute s-n dde un pahar cu ap? Camarier, ave un mas ti/tr doi i(i)?
A mund t m jepni nj got uj? Nj got qumsht. Kamarier a keni tavolin pr dy veta?
Excuse me, is this table taken?
Waiter! Can I get something to eat?
S-mi irta, e(a)sti acat aist mas? Camarier! A pot s-m(n)c iva?
T m falni, sht e zen kjo tavolin? Kamarier! A mund t ha dicka?
185 A doni menyn? Preferoj sipa lists s gjellve.
Do you want the set menu or the a la carte? Id rather dine a la carte. Can I have the wine-list?
A vre menuea? Preferedz dup lista a ghielilor.
Please, serve me quickly. Im in harry. What have you got ready?
A pute s- dde lista a yinurilor. V plcrsesc s-mi servet avoa/ agoa. i ave pregtit?
A mund t m jepni listn e verrave? Ju lutem, t m shrbeni shpejt. far keni prgatitur?
Please, give me some cheese, butter, a little salt, pepper,oil. Your health! Cheers!
V plcrsesc(u) dde niheam/ pun ca, umpt, sari, piper ro(u), umptulem. Sntatea a voast(r)! Hrioi! Vream s-beau un cafei.
Ju lutem, m jepni pak djath, gjalp, krip, piper t kuq, vaj. Shndeti juaj! Gzuar!
I want to have a coffee.
Desha t pi edhe nj kafe.
VOCaBULaRY what I want today fried fish may I bring you something else What will you have to drink a glass of red wine a bottle
VOCaBULaRU i voi ti/tr az un pe(a)sti igrsit pot s-vu aduc iva alt i va s-be pahar cu yin ro(u) una sticl
FJaLORI far dua pr sot nj peshk t skuqur mund tju sjell gj tjetr far do t pini got me ver t kuqe nj shishe
186
Iancu Ballamaci
table taken this table to eat give me a little cheese, butter, salt, oil
esti acat aist mas s-m(n)c dde niheam ca, umpt, sari, umptulem
sht e zen kjo tavolin t ha m jepni pak djath, gjalp, krip, vaj
Cftari: Tu/tru-un Bar-Restaurant.
GRaMaTICa to fall, to tell, to do Indicative mood Present You fall / tell / do We fall / tell / do I fall / tell / do Conjugation of verb: cad, spun, fac Modu indicativu Prezent Mini/eu cad / spun / fac Ael/el; Aeau/ea cadi / spuni / fai Noi cdem / spunem / faem Voi cde / spune / fe Aei/ei; Aeali/e(a)li cad / spun / fac Tini cadz / spu(i / fa bien, t treguar, t br Mnyra dftore E tashme Un bie / tregoj / bj Ai/ajo bie / tregon / bn Ju bini / tregoni / bni Ti bie / tregon / bn
He/she falls / tells / does You fall / tell / do
Ne biem / tregojm / bejm Ata/ato bien / tregojn / bjn
They fall / tell / do
187 E pakryer Un bija / tregoja / bja Ai/ajo binte / tregonte / bnte Ne binim / tregonim / bnim Ata/ato binin / tregonin / bnin E kryer e thjesht Un rash / tregova / bra Ai/ajo ra / tregoi / bri Ne ram / treguam / bm Ata/ato ran / treguan / bn E kryer Un kam rntreguarbr Ti ke rntreguarbr Ai/ajo ka rntreguarbr Ju rat / treguat / bte Ti re / tregove / bre Ju binit / tregonit / bnit Ti bije / tregoje / bje
Imperfect You fell / tell / do I fell / tell / do
Imperfectu Mini/eu cdeam / spuneam / feam Tini cdeai / spuneai / feai Ael/el; Aeau/ea cdea / spunea / fea
He/she fell / tell / do We fell / tell / do
They fell / tell / do Past tense simple You fell / told / did I fell / told / did
You fell / tell / do
Noi cdeam / spuneam / feam Voi cdeat / spuneat / feat Aei/ei; Aeali/e(a)li cdea / spunea / fea Perfectu simplu Mini/eu cdzui / spu / feci Tini cdzu / spuse / fe Ael/el; Aeau/ea cdzu / spusi / fe(a)i
He/she fell / told / did We fell / told / did
They fell / told / did Present perfect You have fallen / told / done He/she has fallen / told / done I have fallen / told / done
You fell / told / did
Noi cdzum / spusim / feim Aei/ei; Aeali/e(a)li cdzur / spusir / fe(a)ir Prezentu perfectu Mini/eu am cdzut / spus / fapt Tini ai cdzut / spus / fapt Ael/el; Aeau/ea ari cdzut / spus / fapt Voi cdzut / spusit / feit
188
Iancu Ballamaci
We have fallen / told / done
You have fallen / told / done
Noi avem cdzut / spus / fapt
They have fallen / told / done Past perfect I had fallen / told / done
Aei/ei; Aeali/e(a)li ar cdzut / spus / fapt Ma multu ca perfectu Mini/eu aveam cdzut / spus / fapt
Voi ave cdzut / spus / fapt
Ne kemi rn / treguar / br Ju keni rn / treguar / br
Ata/ato kan rn / treguar / br E kryer e plote Un kisha rn / treguar / br
You had fallen / told / done
He/she had fallen / told / done
We had fallen / told / done
Ael/el; Aeau/ea avea cdzutspusfapt Noi aveam cdzut / spus / fapt
Tini aveai cdzut / spus / fapt
Ti kishe rn / treguar / br
Ai/ajo kishte rn / treguar / br
You had fallen / told / done
They had fallen / told / done
Aei/ei; Aeali/e(a)li avea cdzut / spus / fapt
Voi ave cdzut / spus / fapt
Ne kishim rn / treguar / br
Ju kishit rn / treguar / br
Ata/ato kishin rn / treguar / br
L e xi a 3 3 ( t r ei dz\] i t r ei )
190
Iancu Ballamaci
Scrisoari:
Tiisit doamn aromn (macedono-vlah)
Di cnd u vidzui manifestaia i u organiza, voi s-t dzcu, ninga (nica) ma multu tiisit doamn aromn (macedono-vlah), pitrec urri cldroasi ti/tr tut i organiza, c adra dealihira un lucru mari ti/tr buneaa ali aromnamei. Tu/tru un dzu tuti aeali s-agiundz s-li organizedz, pistupsesc c esti pidimo (acurmari) ma /i mari responsabilitati. Importana esti c tut(u)tricu ca nai ma ghini, c mi tur(n)ai cu mari impresii, vidzui muuteaa di folclor(u) giocu Aromnescu, multi informai ti/tr aromii di la Simpoziumlu. i seara aromneasc tricu mult ghini, mplin cu harau. Lacrimi di harau acaar s-cur dit(u)ocii a meali pit fa. Mi hrsi multu c vidzui mul tiniri tu/tru seara aromneasc, cari zbur armne(a)ti namisa di ei. La se(a)rili aromneati la noi, nu pot si-adun ah tiniri aromi. Cnd mi tur(n)ai adrai un emision ntreg ti aeau cum tricu Simpoziumlu, prezentai pri di referatili di tut partiipanii cari ira dit(u)multi locuri di Lumea ca: aromii dit Romnia, Albania, Grecia, Srbia, Bulgaria (Vryriia), Macedonia, Germania, Canada, Austria, Statili Uniti dit(u)America, Frana, Australia, Moldova ec. Adrai ancheta cu oaspiii ti/tr impresili a lor, tu ira ifharistusit (haristusit) i n si pari aeau esti/easti nai ma mari harau (satisfaci) ti/tr organizatoru, cnd ti c bitisi lucru cu scutearea la capu. Pi ninga Simpoziumlu ded(u)i informai ti/tr Premili i Festivalu care ira s-ti ia haraua, ma un ntreag emisiuni (emisii) ndrep ma ti/tr Festivalu iu s-prezentar i cntitorii i suatili Folcloristici. Di aeau i tini organiza ahnt(u)cu minti de(a)dim doau ntredz emisionuri; ma-armasir ninga nndau pr cari prindi/lipse(a)ti s-emiteadz tu/tru emisiuniili i va si realizeadz ma nclo. Aist scrisoari u pitrec c simptu (aduchesc) borgi faa di tini (ctr di tini) ca organizator cari i/mi agiuta ta s-potu -mini cu cameramanu s-yin la aist mari i muat manifestai. Pistupsesc c aist nu va s-hib viderea a noast dit(u)soni, ma va mi cliset i la alanti manifestai i va li organizedz. Pistupsesc c va s-continum cu colaborarea, pitrecu ncinciuni trinimoas i sntati i ghine ti/tr tu aromii i bneadz iuido tu/tru lumi! Cu respect i considerai aromneasc (macedono-vlah) sora i fratili a vost(r)u Stela i Coli dit(u) America
191
Letr:
E nderuar zonj Arumune (Maqedono-Vllahe)
Q kur e pash manifestimin q organizove, do tju them, akoma m shum zonj e nderuar arumune (maqedonovllahe), t drgoj urime t ngrohta pr gjithka q organizove, sepse krijove/bre me t vrtet nj pun t madhe pr t mirn e arumunve/vllehve. N nj dit, t arrish ti organizosh t gjitha ato, besoj se sht nj mundim i madh, por edhe prgjegjsi e madhe. E rndsishme sht se gjithka kaloi si jo m mir, se u ktheva me prshtypje t mdha, pash bukurin e folklorit dhe t valles arumune/vllahe; msova shum informacione pr arumunt (maqedono-vlleht) prej Simpoziumit. Po kshtu edhe mbremja arumune/vllahe kaloi shum mir e me plot gzim. Lott e gzimit filluan t rridhnin nga syt e mia npr faqe. U gzova shum se pash shum t rinj n mbrmjen arumune/vllahe, t cilt flisnin arumanisht midis tyre. N mbrmjet arumune /vllahe tek ne nuk mund t mbledhsh kaq t rinj arumun-vlleh. Kur u ktheva sajova/krijova/bra nj emision t plot pr at se si kaloi Simpoziumi, prezantova pjes nga referatet e t gjith pjesmarrsve t cilt ishin nga shum vende t Bots, si: arumun/vlleh nga Rumania, Albania/Shqipria, Greqia, Serbia, Bullgaria, Maqedenia, Gjermania, Franca, Austria, SH.B.A., Kanadaja, Australia, Moldavia etj. Bra anketn me miqt pr prshtypjet e tyre. T gjith ishin t gzuar dhe m duket se knaqsia m e madhe sht pr organizatorin kur di se i doli puns n krye me sukses. Krahas Simpoziumit dhash informata edhe pr mimet dhe Festivalin q ishte me t vrtet knaqsi. Po ashtu nj emision t plot bra pr Festivalin ku u prezantuan kngtart dhe shoqatat Folklorike. Nga ajo q ti organizove kaq me mend ne dham dy emisione t plota, por mbetn edhe disa pjes t cilat duhet t emtohen n emisionet q do t realizohen m von. Kt letr po ta drgoj se ndiej detyrim faqe teje (karshi teje) si organizatore q m ndihmove/m mundsove q t vija edhe un bashk me kameramanin tim n kt manifestim t madh dhe t bukur. Besoj se ky nuk do t jet shikimi yn i fundit, por do t m ftosh edhe n t tjera manifestime q do t organizosh. Besoj se do t vazhdojm me bashkpunimin. T drgoj t fala t przemrta, shndet dhe t mira pr t gjith arumunt/vlleht q banojn kudo n Bot. Me respect dhe considerat arumune/vllahe, motra dhe vllai juaj, Stela dhe Koli nga Amerika
192
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU di cnd u vidzui q kur e pash va s- dzcu do t them tiisit doamn E nderuar zonj
FJaLORI
manifestaia i u organiza manifestimin q e organizove ninga (nica) ma mult akoma m shum
pitrec urri cldroasi t drgoj urime t przemrta ti/tr tut i organiza pr gjithka q organizove c adra dealihira se bre vrtet un lucru mari nj pun t madhe
ti/tr buneaa ali aromnamei pr t mirn e arumunve tu/tru-un dzu s-agiundz n nj dit t arrish pistupsesc(u)c esti besoj se sht s-li organizedz ti organizosh
pidimo ma /i mari mundim por edhe
c mi tur(n)ai cu mari impresii se u ktheva me shum mbresa vidzui muuteaa di Folklor pash bukurin e Folklorit multi informai dhe shum informata di la Simpoziumlu nga Simpoziumi ti/tr aromii pr arumunt gioc/coru aromn dhe vallen arumune
tut(u)tricu nai ma ghini gjithka kaloi si jo m mir
importana esti c e rndsishme sht se
responsabilitati prgjegjsi e madhe
193 FJaLORI
VOCaBULaRU tricu mult(u)ghini kaloi shum mir
seara aromneasc dhe mbrmja arumune mplin di haruau plot me gzim
lacrimili di harau lott nga gzimi
cari zbur armne(a)ti namisa di ei q flisnin arumanisht midis tyre la se(a)rili armne(a)ti la noi n mbrmjet arumune te ne cnd mi tur(n)ai adrai kur u ktheva bra nj un emision ntreg nj emision t plot nu pot si-adun ahnt tinir nuk mund t mblidhen kaq t rinj
tiniri tu/tru seara aromneasc t rinj n mbrmjen arumune
mi hrsi multu c vidzui u gzova shum se pash
dit ocii a meali pit fa prej syve t mi npr faqe
acar s-cur filluan t rridhnin
ti aeau cum tricu Simpoziumu pr at si kaloi Simpoziumi
dit(u)multi locuri dit Lumea ca: nga shum vende t Bots si: adrai ancheta cu oaspiii bra anketn me miqt ti/tr impresili a lor pr prshtypjet e tyre ti/tr organizatoru pr organizatorin
di tut partiipanii cari ira e pjesmarrsve t cilt ishin
prezentai pri di referatili prezantova pjes nga referatet
aeau esti nai ma mari harau ai sht m i madhi gzim cnd ti c bitisi lucru kur di q puna u krye s-ti ia haraua ta kishte knda
cu scuterea la capu me sukses/duke ia dal n krye
194
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU
FJaLORI ded informai dhash informata
pi ning Simpoziumu ded gjat Simpoziumit ti/tr Premili i Festivalu pr mimet dhe Festivalin dedim doau ntredz emisionuri dham dy emisione t plota ma-armasir ninga nandau por mbetn akoma disa aist scriisoari u pitrec kt letr ta drgoj cari mi agiuta se m ndihmove ma nclo me von ahnt cu minti kaq me mend
c simtu borgi faa di tini se ndiej borxh faqe/karshi teje ta s-potu -mini q t mund dhe un manifestai dhe t bukur
s-yin la aist mari i muat t vij n kt manifestim t madh pistupsesc c aist nu va s-hib besoj se kjo nuk do t jet viderea a noast di soni shikimi yn i fundit ma va mi caliset por do t m ftosh
i la alanti manifestai dhe n t tjera manifestime pistupsesc c va s-continum besoj se do t vazhdojm trinimoasi t przemrta i va li organizedz q do ti organizosh
pitrec nciciuni cldroasi t drgoj t fala t ngrohta i sntati i ghine dhe shndet dhe mirsi
i bneadz iuido tu/tru Lumi q banojn kudo n Bot
ti/tr tu aromii pr t gjith arumunt
195
GRaMaTICa Future I shall fall / tell / do You will fall / tell / do He/she will fall / tell / do We shall fall / tell / do You will fall / tell / do They will fall / tell / do Vinitu Mini/eu va s-cad / spun / fac Tini va s-cadz / spui / fa Ael/el; Aeau/ea va s-cad / spun / fac Noi va s-cdem / spunem / fem Voi va s-cde / spune / fe Aei/ei; Aeali/e(a)li va s-cad / spun / fac E ardhme Un do t bie / tregoj / bj Ti do t biesh / tregosh / bsh Ai/ajo do t bier / tregoj / bej Ne do t biem / tregojm / bjm Ju do t bini / tregoni / bni Ata /ato do t bien / tregojn / bjn
I shall have fallen / told / done You will have fallen / told / done He/she will have fallen / told / done
Mini/eu va s-am cdzut / spus / fapt Tini va s-ai cdzut / spus / fapt Ael/el; Aeau/ea va s-aib cdzut / spus / fapt
Un do t kem rn / treguar / br Ti do t kesh rn / treguar / br Ai/ajo do t ket rn / treguar / br
196
Iancu Ballamaci
We shall have fallen / told / done You will have fallen / told / done They will have fallen-told-done
Noi va s-avem cdzut / spus / fapt Voi va s-ave cdzut / spus / fapt Aei/ei; Aeali/e(a)li va s-aib cdzutspusfapt
Ne do t kemi rn / treguar / br Ju do t keni rn / treguar / br Ata/ato do t ken rn / treguar / br
Cftari: i simi cnd iai parti la un activitati ti/tr aromnamea?!
L e xi a 3 4 ( t r ei dz] i pat r u)
198
Iancu Ballamaci
Hrioi La Muli Ai Patili Mari!
n dzu mari ti/tr tui aromii ca Critii Orthodoxi i snt. E(a)sti Dzua di Patili Mari. Tu/tru aist dzu s-nvi/s nghi Dumnidz Isus Hristos /i alichi analt n-eru la Dumnidzlu Tat Ti/tr tu critiii i snt tu/ntru Lumi, Patili Mari da ()- un harau mari ce cu nghearea/nvearea al Isus Hristos yini -aprarea a lui ti/tr tui aromii, ti/tr oarfiii, avuii ti caiido. Oamiii pistupsesc la Dumnidzlu Mari, Dumnidz Hristos ma mult di ct iva alt tu/tru aist Lumi. Teaau aei s-ncin Dumnidzlui Hristo, i caft irtari ti/tr amrtiili, greeili, stepsurili i fac tu/tru bana a lor si-angajeaz ta s-nu repet ma nclo pecati fa di oamiii care ar ligtur. Patili Mari critiii Orthodoxi u srbtoresc cu suflit cu bune materiali aducnd harei pit casili a lor. Tu/tru Dzua di Pati ei s-nvesc cu stra nali, atear mplini masili cu tuti bunili cu carni fript tu/tru sul/carni di iel, fac oau roi ca s-li ciucuteasc la oara/shatea 12 cand nviaz/nghiati Dumnidz Hristo tu/tru moment critiii orthodoxi dzc: Hristolu s-nvi/s-nghi!. Haraua ma mari esti cnd oamii neg la Bise(a)ric Orthodox iu ia parti la slujba/eremonia muat i s-fai ac(l)o dit Partea al preftului. Tu fac cruia di ninti icoanilor, ba icoana ali tutsfntei Maria cu Hii-su ic-Dumnidz Hristo, fac rugciunea: Tat a nostru care et in eru.... Mulumesc/haristusesc Dumnidzlu Mari i lu da sntati/mbrea tuti bunili pit casili a lor. Snt dealihira momenti emoionanti i caiido cnd mediteadz cu mintea suflitu a lui cu Dumnidzlu Mari, Dumnidz Hristo. Tu/tru aisti momenti calmi suflitoasi dit inima al credinioilor aromi/vlahi cur vrearea, oaspiia/uspitaia, ti/tr fraii, membrii al famiielor a lor, ti/tr oaspiii, soii soaili ti/tr tui oamiii cu cai ar/au ligtur tu/tru/ntru ban. Critiii Orthodoxi aromi/vlahi s-convins c ma pi calea al Dumnidzlui Mari, Dumnidzlui Isus Hristo, Lumea/oamiii poati s-amint linitearia/isihiia suflitoas, buntrie(a)ri, bunachicse(a)ri, deadunlucrari, namisa di ns/ei. Ma pi calea ali pistupse(a)rei critin-orthodox oamiii pot s simt harau tu/tru ban s-mindueasc ma ca s-fac totna bune tu/tru ban, s-ajut oamiii oarfii, aei i ar nevoi ti/tr ajutor, maieles tricuii di etati, aei i snt lndzi/bolnav, s-da ajutor -ti/tr Biserica a noast(r) Orthodox ca si s-foreaz dit punct di vedeari economic. Patili Mari e(a)sti Dzua ma Mari, Dzua ma Smt/Sfnt di tuti dzlili al anului. i dzu muat, ghinicuvntat, hrioas! Oamiii (a)cresc ninga unoar ma multu cnd scot dit inima a lor urrili ma buni ti/tr tui oamiii i li anvigresc tu/tru ban. Urarea: La Muli Ai Patili Mari, Dumnidz Hristo s-vu da sntati, vreari, harmoni, bunachicse(a)ri, ghinei ti/tr tui oamiii dit(u)Lumi. Grearea ti/tr tui critiii orthodoxi e(a)sti: Rugciuni irtari trdzuoas ca s-hib ct ma aproapea di Dumnidz. Slav Dumnidzlui nostru Isus Hristos!
j Dit e Madhe pr t gjith arumunt si t Krishter Orthodoks q jan.sht Dita e Pashks s Madhe. N kt Dit u ringjall Zoti Isus Krisht dhe u ngjit lart n qiell te Ati i Madh, Zoti i Madh Pr t gjith t krishtert q jan n Bot, Pashkt japin dhe nj gzim t madh sepse me ringjalljen e Zotit Krisht vjen mbrojtja e Tij pr t gjith njerzit, pr t varfrit, t pasurit, dhe pr kdo. Njerzit besojn te Zoti i Madh, Zoti Krisht m shum se do gj tjetr n kt Bot. Prandaj ata i prulen Zotit Krisht, i krkojn falje pr mkatet, gabimet, fajet q bjn n jetn e tyre dhe zotohen q t mos i prsrisin ato m von ndaj/karshi njerzve me t cilt kan lidhje. Pashkn e Madhe t Krishtert Orthodoks e kremtojn me shndet, dhe t mira materiale duke sjell gzim npr shtpit e tyre. N Ditn e Pashks s Madhe ata vishen me rroba t reja shtrojn plot tavolinat me t gjitha t mirat, me mish t pjekur n hell, mish qengji, bjn vez t kuqe q ti prpjekin n 12 n mesnatn e s shtuns duke u gdhir e diel, kur ringjallet Zoti Krisht, n moment besimtart e krishter orthodoks thon: Krishti u ngjall! (dhe duke marr prgjigjen) Vrtet u ngjall!. Gzimi m i madh sht kur besimtart shkojn n Kishn Orthodokse ku marrin pjes n ceremonin e bukur q bhet nga ana e priftit. T gjith bjn kryqin prpara ikonave, puthin ikonn e Trshenjts Shn Mri me birin e vogl, Zotin Krisht, bjn lutjen: Ati Yn q je n qiell..., falenderojn Zotin e Madh q u jep shndet, mbarsi dhe t gjitha t mirat n shtpit e tyre. Jan vrtet momente emocionuese pr cilindo kur mediton me mendjen dhe shpirtin e tij pr Zotin e Madh, Zotin Krisht. N kto momente t qeta shpirtrore nga zemra e besimtarve arumun/vlleh rrjedh dashuria, miqsia pr vllazrin,pjestart e familjes s tyre, pr miqt, shokt, shoqet, pr t gjith njerzit me t cilt kan lidhje n jet. T Krishtert Orthodoks binden se vetm nprmjet rrugs s Zotit t Madh, Zotit Krisht, Bota, njerzit mund t fitojn qetsin shpirtrore, mirshkuarjen, mirkuptimin, bashkpunim midis tyre. Vetm te rruga e besimit t Krishter Orthodoks njerzit mund t ndiejn gzim n jet, t mendojn vetm t bjn gjithmon t mira n jet, t ndihmojn t varfrit, ata q kan nevoj pr ndihm, sidomos t moshuarit, ata q jan t smur, t japin edhe ndihm pr Kishn ton Orthodokse q t forcohet edhe n pikpamje ekonomike. Pashka e Madhe sht Dita m e Madhe, Dita m e Shenjt e t gjitha ditve t vitit. far Dit e Bukur, e Bekuar, e Gzuar! Njerzit rriten edhe nj her m shum kur nxjerrin prej zemrave t tyre urimet m t mira pr t gjith njerzit q i rrethojn n jet. Urimi: Pr shum vjet Gzuar Pashkn e Madhe!, Zoti Krisht ju dhnt shndet, dashuri, harmoni, mirkuptim, mirsi pr t gjith njerzit e Bots!. Thirrja pr t gjith t Krishtert Orthodoks sht: Lutje dhe falje t prditshme pr t qen sa m afr Zotit. Lavdi Zotit Krisht!
199
Gzuar dhe pr shum vjet Pashkt e Mdha!
200
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU Ti/tr tui aromii Un dzu Mari nj Dit e Madhe pr t gjith arumunt
FJaLORI
Ca critii orthodoxi i snt
Tu/tru aist Dzu s-nvi/s-nghi si-alichi analtu n-eru Dumnidz Hristo
Esti Dzua di Patili Mari
si t krishter orthodoks q jan sht Dita e Pashks s Madhe n kt dit u ringjall Zoti Krisht
Ti/tr tui critiii i snt tu Lumi Patili da -un harau mari C cu invierea/inghearea
La Dumnidzlu Mari
dhe u ngrit lart n qiell te Zoti i Madh pr t gjith t krishtert q jan n Bot Pashkt japin dhe nj gzim t Madh sepse me ringjalljen e Krishtit vjen dhe mbrojtja e Tij dhe pr kdo
Ti/tr tui oamiii oarfiii, avuii Oamiii pistupsesc la Dumnidzlu ti/tr caiido
Al Hristo yini ()-aprarea a Lui
pr t gjith njerzit: t varfrit, t pasurit njerzit besojn te Zoti tjetr n kt Bot
Mari, Dumnidz Hristo ma mult di iido Teaeau aei/ei i s-incin i caft irtari ti/tr amrtiili al Dumnidz Hristo alt tu/tru aist Lumi
i Madh,Zoti Krisht m shum se do gj
prandaj ata i prulen Zotit Krisht i krkojn falje pr mkatet e tyre
greeiili, stepsurili i fac tu/tru ban s-nu li ripet ma nclo a lor
gabimet, fajet q bjn n jetn t mos i prsritin m
201 FJaLORI
VOCaBULaRU fa di oamiii i ar ligtur Patili Mari credinioii orthodoxi aducnd bunei pit casili a lor Aei s-nvesc cu stra nali Cu carni fript tu/tru sul tu/tru ban n jet
karshi njerzve q kan lidhje Pashkn e madhe t Krishtert Orthodoks duke sjell t mira n shtpit e tyre ata vishen me rroba t reja
Atear masili cu tuti buneili
shtrojn tavolinat me t gjitha t mirat me mish t pjekur n hell bjn veze t kuqe ti prpjekin n ora 12 kur ringjallet Krishti besimtart thon: Krishti u ngjall!
Ca s-li ciucuteasc la oara 12 Cnd s-reveadz/renghiadz
Fac oau roi
Credinioii dzc: Hristoli s-nvi! Haraua ma mari esti cnd oamiii Iu ia parti la eremonia muat Neg la Biserica Orthodox
gzimi m i madh sht kur njerzit shkojn n Kishn Orthodokse q bhet ng ana e priftit ku marrin pjes n ceremonin e bukur t gjith bjn kryqin prpara ikonave me birin e vogl, Zotin Krisht
i s-fai ac(l)o dit partea al preftului
Baa icoana ali Tutisfntei Smta Mari Cu hiiu ic, Dumnidz Hristo Mulumesc Dumnidzlu Mari
Tut fac c()ruea di ninti icoanilor
puthin ikonn e Trshnjts Shn Mari
i lu da sntati, mbrea a tuti Dit inima a credinioilor Bunili pit casili a lor
falenderojn Zotin e Madh
q u jep shndet, mbarsi dhe t gjitha t mirat npr shtpit e tyre nga zemra e besimtarve
Cur vrearea, uspiia ti/tr fraii
rrjedh dashuria, miqsia pr vllazrin
202
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU Ti/tr membrii al famiielor a lor Ti/tr oaspiii, soii, soaili
FJaLORI pr pjestart e familjeve t tyre pr miqt, shokt, shoqet n jet pr t gjith njerzit q kan lidhje binden se vetm n rrugn e Zotit t Madh, Zotit Krisht Bota, njerzit mund t fitojn qetsin shpirtrore ndrmjet tyre
Ti/tr tui oamiii i ar/au ligtur s-convins c ma pit calea al Dumnidzlui mari Linite(a)rea suflitoas Tu/tru ban
Lumea/oamiii pot s-amint
Buntrieri, bunachicse(a)ri, deadunlucrari
s-mindueasc ta s-fac ma bune
Namisa di n
mirshkuarje, mirkuptim, bashkpunim t mendojn t bjn vetm t mira ata q kan nevoj pr ndihm sidomos t moshuarit ata q jan t smur
aei cari/i ar nevoi ti/tr ajutor
s-ajut oamiii oarfii
maieles tricuii di lichii/etati aei i snt lndzi
t ndihmojn njerzit e varfr
s-da ajutor -ti Biserica Orthodox
Patili Mari esti Dzua ma Mari
Dzua ma Smtoas/sfntoas Dit tuti dzlili al anului
t japin ndihm edhe pr Kishn Orthodokse Pashka e Madhe sht Dita m e Madhe Dita m e shenjt e t gjitha ditve t vitit dit e bukur, e bekuar!
i Dzu Muat, ghinicuvntat!
Cftari: Ce Dzua di Patili Mari esti Dzu Mari,
Ghinicuvntat ti/tr tui credinioii Critii-Orthodoxi?!
L e xi a 3 5 ( t r ei dz] i ] i n] i )
204
Iancu Ballamaci
Premiulu Om(l)u al anului 2003 Hrista Lupci
i cunuscutlu cntitoru Hrista Lupci, poeta Chira Iorgoveanu-Manu spunea: Marli cntitoru armnu Hrista Lupci easti un instituioni armneasc. Noi Armai, bntori asprndi tu ahnti vsilii, n virsmu averea puteria/putearea, suflitu i cultura tu aeali vsilii iu Dumnidz n durusi s-bnmu. Nu avumu i nu avem(u) instituioni ma a noasti: Academii, Universitati, Institutu di Folklor(u), di Lingvistic... Ma, tutu Dumnidz nu n-als dip(u) s-chiremu(u) i n duruse(a)ti cti vr oar cu cti unu mari Armnu i poati aproapea s-n locu di aesti Instituti i nu putumu s-li avemu. Tr mini, Tache Papahagi fu un dealihira Academii Aromneasc! Ai cum minduescu mini c Hrista Lupci ni dealihira locu tr unu Institut(u) di Folklor Armnescu!. Nu cunosc alt(u ) cnttor(u) i s tib ma multi cntii armne di Hrista Lupci. El easti un dealihea memorii yii a cnticlui Armnescu. N purt cu cntic(l)u a lui tu un Lumi nicunuscut di noi, di-alargu ancestral, ahndoas, i cu agiutorlu a lui iea dit antunearicu si agrseari. Tu aelu chiro cnd(u) noi bnam(u) tu marili csb iu sprea c tuti suntu tr daima agriti Hrista n tur(n) tu avlachea a noast, aeau armneasc. Hrista Lupci ahurhi tur(n)area a Armlor(u) ditu Romnia ct cnticlu folkloru Armnescu. Dup el ahurhir s s-amint orchestri Armne i dusir i ducu cu tii nainti yisterea cultural Armneasc: Folkloru. Hrista (a)nyie cntii veci, li tur(n) tu ban cu iholu veciu i li-nviscu tu un iho nau, uidisitu i cu cftrili a chirolui di adz. Hrista Lupci adr i multi cntii i ntreab tr daima tu Folkloru Armnescu... Hrista Lupci, ahurhi un cali i n dusi la rdztin, la aeau i easti averea al cnticu Armnescu... Suntu dealihea yisteri i n umplu suflit(l)u di harau, ocii di lcri i n da ndia c aestu cnticu safi armnescu, nu va s-chear nii unoar...! Ia ti i Liga a Armloru di Romnia i Fundaia Bana Armneasc durusescu alu Hrista Lupci Premiulu Omlu a Anlui 2003, ca semnu di pricunusteari ti tuti cilstsirli i li feai ti scutearea tru migdani i nerea tru ban a cnticlui Armnescu i a limbiei Armneasc.
205
r t njohurin kngtar Hrista Lupci, poetia Kira Jorgoveanu-Mancu tregon: Kngtari i madh, arumuni Hrista Lupci sht nj institucion arumun. Ne Arumunt, banor t shprndar n aq vende derdhim pasurin, fuqin, shpirtin dhe kulturn n ato vende ku Zoti na dhuroi t jetojm. Nuk kishim dhe nuk kemi institucionet vetm tonat: Akademi, Universitet, Institut t Folklorit, t Gjuhsis... Por gjithsesi Zoti nuk na la fare t humbasim dhe na dhuron ngandonjher me ndonj Arumun t madh q mund t mbaj vendin e ktyre institucioneve q nuk mundm ti kishim. Pr mua Tache Papahagi qe vrtet nj Akademi Arumune. Kshtu si mendoi un, edhe Hrista Lupci mban vrtet vendin e nj Instituti t Folklorit Arumun! Nuk njoh tjetr kngtar q t dij me shum kng arumune se Hrista Lupci. Ai sht vrtet nj kujtes e gjall e kngs arumune. Na sjell me kngn e tij n nj bot t panjohur prej nesh, e largt,strgjyshrore, t thell, q me ndihmn e tij del nga errsira dhe harresa. N at koh kur ne banonim n qytetin e madh, ku dukej se t gjitha ishin t harruara, Hrista na ktheu n avllin ton/at Arumune. Hrista Lupci filloi kthimin e arumunve t Rumanis ndaj kngs, folklorit arumun. Mbas atij filluan t lindin orkestrat arumune q shpun dhe shpien me nder prpara ngjalljen kulturore arumune: Folklorin. Hrista ngjalli kngt e vjetra i ktheu n jet me iho/ison e vjetr dhe i veshi me nj iho, iso t re t rregulluar dhe me krkimet e kohs s sotme. Hrista Lupci krijoi dhe shum kng q hyn n Folklorin Arumun. Hrista Lupci filloi nj rrug q na shpuri n rrnjt n at q sht pasuria e kngs arumune... Jan vrtet ngjallje q na mbushin shpirtin me gzim, syt me lot, dhe na japin shpresn se kjo kng safi arumune nuk do t humbas asnjher. Pr kto merita Liga e Arumunve t Rumanis dhe Shoqata Bana Aromneasc i dhuruan Hrista Lupcit mimin Njeriu i Vitit 2003 si shenj t prnjohjes pr t gjitha prpjekjet q bri pr nxjerrjen n mejdan/drit dhe mbajtjen n jet t kngs dhe t gjuhs arumune.
mimi Njeriu i Vitit 2003 Hrista Lupci
206
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU
FJaLORI
Ti cunuscutlu cnttor Noi armi, bntor asprndi Tu/tru ahnti vsilii N virsmu averea, puteria, suflitlu s-bnmu nu avumu i nu avemu instituioni ma a noasti ma Dumnidz nu n-alas dipu s-chiremuu i n durseati cti vroar cu cti unu mari Armnu i poati aproapea s-n locu di aisti instituti i nu putumu s-li avemu tr mini Tache Papahagi fu dealihira Academii Armneasc Ai cum minduescu mini c Hrista Lupci ni dealihea Locu tr unu Institutu di Folklor Armnescu Nu cunosc alt cnttor i s tib ma multi cntii armne
nga i njohuri kngtar ne arumunt banor t shprndar n kaq shtete derdhm pasurin,fuqin shpirtin t jetojm nuk kishim dhe nuk kemi institucione vetm tonat por Zoti nuk na la fare t humbasim dhe na dhuron ngandonjher me ndonj arumun t madh q mund afrsisht t mbaj vendin e ktyre instituteve q nuk mundm ti kemi pr mua Tache Papahagi qe vrtet Akademi Arumune kshtu si mendoi un se Hrista Lupci mban vrtet vendin pr nj Institut t Folklorit Arumun nuk di/njoh tjetr kngtar q t dij m shum kng arumune
207 FJaLORI
VOCaBULaRU
El easti dealihea memorii yii ai sht vrtet kujtim i gjall N purt cu cnticlu a lui na shpuri me kngn e tij a cnticlui armnescu i kngs arumune
Tu/tru un Lumi nicunuscut n nj Bot t panjohur
Ahndoas, i cu agioutorlu a lui t thell q me ndihmn e tij Iea ditu antunearicu dilte prej errsirs i agreari dhe harress
di noi, di alargu, ancestral prej nesh, t largt, strgjyshrore
Hrista n tur(n) tu avlachea a noast Hrista na ktheu n avllin ton Dupu elu ahurhir s s-aminte pas atij filluan t lindin i dusir i ducu cu tii q shpun dhe shpien me nder Cultural armneasc kulturore arumune Ninti yisterea prpara ringjalljen Orchestri armne orkestra arumune Aeau armneasc at arumune
Iu s-prea c tuti suntu agriti ku dukeshin se t gjitha ishin t harruara
Noi bnamu tu marili csb ne banonim n qytetin e madh
Tu/tru ael chiro cndu n at koh kur
Hrista (a)nyi cntili veci Hrista ngjalli kngt e vjetra Li tur(n) tu ban cu iholu i ktheu n jet me ison
208
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU
FJaLORI
Li nviscu tu un iho nau i veshi me nj iso t re A chirolui di adz e kohs s sotme
Veciu e vjetr
Uidusiti i cu cftrili t rregulluara dhe me krkesat
ahurhi un cali i n dusi tu rdztin filloi nj rrug q na shpuri n rrnjt la aeau i easti averea n at q sht pasuria di cnticlu armnescu e kngs arumune cu harau me gzim
suntu dealihea yesteri i n umplu jan vrtet ringjallje q na mbushin ocii di lcri syt me lot
c aestu cnticu safi armnescu se kjo kng e pastr arumune nu va s-chear nii unoar nuk do t humbas asnjher ca semnu di pricunuteari si shenj t prnjohjes i li feai ti scuterea q i bri pr nxjerrjen durusescu dhurojn
i n da ndia dhe na japin shpresn
ti tuti cilstsirli pr t gjitha prpjekjet
Tru migdani i nerea tru ban n drit/mejdan dhe mbajtjen n jet a cnticlui i limbiei t kngs dhe gjuhs arumune
209
Cnd advivsiiu prota lui carti Soari disicatuaduchiiu tr oar c tu literatura armneasc iny un poetu aleptu, di idviulu aluatu poeticu ca a cunuscutloru poe Mihal Prefti i George Vrana. Avivsinda poematli alu Spiru Fuchi (ca i alu Prefti i Vrana) ti acaa un dureari fizic: ahurheati s-ti doar inima dealihea c duche cumu easti agudit di hnge(a)ri antruisiti, i suntu zboarili, metaforili ditu poemati. Poezia alu Spiru Fuchi agudeati ca svici. Doari. Ti deteapt.Ti aruc tu nirihati. bag cutlu tu inim. Vedz sndzilu i cur chicuti-chicuti... vedz ntr-oci cauza armneasc curbansit ca elu fr cbati: ...loat di pi la viini/cuti turusiti (ntruisiti) ta s-bili ca speialiti cauza noast!. Ma a da i un ndie: lucrnda, azburnda i anvrpsinda un dzu cumu dzti poetlu: ceaia i poati s-u disfac ua a vintorlui!. (Kira Mantu)
Spiru Fuchi:
Ci i altra
Di aest vreav nu armasir ci Di mhldzi viini Ni-intrai tu grdina a mea, Ci i altrai tu oborlu a meu, Cara v-alasu s-altrai, Cara v hrnescu cu bucli di suflit i aminu di pi firidz Cara v atrai impadi Cu pndicli plini di cama vie Ta s-tuchii aea i zmuticat, Va n umplei mintea C grdina e a voast?
Nuntru tu casa a mea, Nuntru tu suflitu a meu Si fai un bteari ntunicoas. S-sco peri, i easti aest i undzeati: Suflitu i truplu Nu vrea ta s-hib un Di aest bteari si trunduescu Murili veci, Umpluti di chipuri i cloputi, i am spindzurat Tr adueari aminti
210
Iancu Ballamaci
Spiru Fuchi:
Flambura a noast
Viini nac au loat Di ns cti un bucat, Bucata ma scump a flamburiiei S-pi flambura a lor u au bgat? Tr aeau noi, frati a mei, Crnim dup ns tu alumt, Ddem sndzili a nostru Ti un bucat in flambura ascumt.
Nu am flambur ca toi, Pi balconli a naionalizmului s-u scuteam, Aest spuni c nu am chireari, Spuni c amintari nu-am Ce escu popul, -iido popul ari flambura a lui, Nac si afl la un dimnea, Srmat cu colorili a dzuili...
211
Spiru Fuchi:
Moscopoli a suflitlui
Ma vrem noi Armani pi cinu Sculm un Moscopoli alt. Ma vrem noi Armani az Aest csb va u sculm improstu, Ma i i-fiem ali Moscopoli Aruzvuit tu suflitlu a nostru?!
Ma vrem noi Armni az Moscopoli npoi u adrm Cu marmuli frmti di trecut Statuea a limbeei sculm. Ninga scot fum casili Azboarilor e cinuea cald,
George Vrana:
Cuvanda cu grailu
Tini eti casa a mea, Tini eti crivatea a mea, Disfai-u-ua, va intru cu un ear apreas tu mn. Sum cubeia a ta imir ca mna al Dumnidz, tu aumbrata di chinu va i dormu somnulu.
Graiu agritu Pi streaha plmt a chirolui... La tini mi tornu Io, hiiu-a tu Surghiunipsitu Tu Nisia a Dureariei Io, Ulise, Tini eti apanghiul a meu Chirutu,
L e xi a 3 6 ( t r ei dz] i [asi )
214
Iancu Ballamaci
El i z a b e t h Bl a c k we l l
English Elizabeth Blackwell was born in England in 1821 and emigrated to New New York City, when she was 10 years old. She decided that she wanted to a doctor. This was nearly impossible for a woman in the middle of the Nineteenth Century. After writing many letters seeking admission to medical schools she was finally accepted by a doctor in Phildelphia. Gave music lessons to earn money for her tuition. In 1849, after graduation from medical school, she decided to further her education in Paris. She wanted to be a surgeon but a serious eye infection forced her to abandon the idea. Upon returning to the USA, she found it difficult to start her own practice, because she was a woman. By 1857 Elisabeth and her sister, also a doctor, along with another female doctor, managed to open a new hospital the first for women and children. Besides being the first female physician in the United States and founding her own hospital; she also established the first medicals school for women. Aromne(a)ti Elisabeth Blackwell si-amint (s-nscu) tu Angli tu 1821 /i emigr tu/tru Nou Yorcu (New York) csb/cetateia cnd ea /aeau/ns ira 10 ai. Un dzu aeau apufusi/decisi si s-fea un doctoras. Aeau ira magiudz (gata) imposibl/ niputut ti/tr un, muie(a)ri tu/tru mesea al secului XIX (nousprdzai). Dup i scrii multi scrisori cft voia tu/tru soni/apruchiat di un doctor Filadelfia. De(a)di lexi di muzic, ca s-aminta pradzi ti/tr plterea a lexilor di coala medical. Ea/aeau apufusi decisi ti/tr studili a iei di ma nclo tu/tru Paris. Ea vrea s-ira un chirurg, ma un infexion serios di ocii u obligar s-u abandoneadz idea. S-tur(n) tu Statili Uniti dit America. Ea afl greutati s-nchisea practica a iei ce ns ira un muie(a)ri. Dit(u) 1857 Elisabeta /i sora a iei, tuta un doctora/doctoras/deadun cu alt femei doctoras, cumndsi s-discid un spital nou, primu ti/tr muieri cilimeai. Afar di aist/aest, ea/aeau ira prima/prota femei doctor care adr coala medical, ea/aeau scul prima/prota coal medical ti/tr muieri. Shqip Elisabeth Blackwell ka lindur n Angli m 1821 dhe emigroi n New York city kur ajo ishte 10 vjet. Nj dit ajo vendosi t bhej nj doktoresh. N ata koh pothuajse ishte e pamundur pr nj grua q t bhej doktoresh n mesin e shek. XIX. Pasi shkrojti shum letra duke krkuar leje pr shkollat mjeksore, ajo u pranua nga nj doktor n Filadelfia. Dha msime muzike t fitonte para pr t paguar msimet e saj private. M 1849, pasi u dipllomua prej shkolls mjeksore, ajo vendosi pr m tutje arsimimin e saj n Paris. Ajo dshironte t ishte nj kirurge, por nj infeksion serioz n sy e detyruan at t braktiste iden. Pas kthimit n SH.B.A., ajo gjeti veshtirsi q t fillonte praktikn e saj sepse ajo ishte nj grua. Nga 1857, Elisabetha dhe motra e saj, gjithashtu nj doktoresh, s bashku me nj doktoresh tjetr menaxhuan t hapin nj Spital t ri t parin pr gra dhe fmij. Prve ksaj, ajo ishte doktoresha e par n SH.B.A. dhe duke gjetur spitalin e vet, ajo gjithashtu themeloi shkolln e par mjeksore pr grua.
215 FJaLORI emigroi ishte 10 vjet vendosi nj dit kur ajo
VOaCaBULaRY emigrated was 10 ten years decided one day when she
VOCaBULaRU Cnd aeau/ea/ns Ira dzai 10 ai Un dzu Si s-faea Apufusi Emigr
to become was nearly a doctor
un doctora/doctoras Imposibl/niputut Tu/tru mesea al secolui XIX Dup i scrii Multi scrisori Caft voia Ira magiudz
in the middle of the Nineteenth Century after writing many letters
for a woman
impossible
ishte pothuajse e pamundur pr nj grua n mesin e shek. XIX shum letra krkoi leje
nj doktoresh
t bhej
Ti/tr un muieari
pasi shkrojti
to medical schools she was accepted by a doctor
seeking admission
Tu coili medicali Ira aprucheat Di un doctor
ishte aprovuar/pranuar dha msime muzike pr t paguar leksionet q t fitonte para nga nj doctor
n shkollat mjeksore
gave music lessons to earn money for her tuition
De(a)di lexi di muzic Ti/tr plterea a lexilor Ca s-aminta pradz
216
Iancu Ballamaci
VOaCaBULaRY her education wanted to be a surgeon forced her to in Paris its private
VOCaBULaRU Ti/tr studili a iei di ma nclo Vrea s-ira un chirurg Ma un infexion serios Di ocii u obligar Tu Paris A iei private
FJaLORI pr studimet e saj pr donte t ishte nj kirurge por nj infeksion serios t braktiste iden u kthye n SH.B.A. t niste praktikn e saj dhe motra e saj gjithashtu gjeti vshtirsi i syve e detyruan m von n Paris e saj private
but a serious eye infection abandon the idea returning to the USA to start her own practice and her sister also she found it dfficult
s-tur(n) tu Statili Uniti dit(u) America s-nchisea practica a iei /i sora a iei tuta ea/aeau afla dificultati
s-u-abandoneadz idea
because she was a woman
ce ea ira un muie(a)ri
sepse ajo ishte nj grua
along with another female managed a new hospital children to open doctor
deadun cu alt femei doctora/doctoras cumndsi s-discid
s bashku me tjetr grua doktoresh t hap drejtoi
the first for female
prima/prota ti/tr muieri cilimeai
un nou spital
nj spital t ri i pari pr gra dhe fmij
217
GRaMaTICa CONDITIONaL MOOD Present I should fall / tell / do You would fall / tell / do He/she would fall / tell / do We should fall / tell / do You would fall / tell / do They would fall / tell / do Past tense I should have fallen / told / done You would have fallen / told / done He/She would have fallen / told / done We should have fallen / told / done You would have fallen / told / done They would have fallen / told / done MODU CONDIIONaLU Prezentu Mini va s-cdeam / spuneam / feam Tini va s-cdeai / spuneai / feai Ael/el; Aeau/ea va s-cdea / spunea / fea Noi va s-cdeam / spuneam / feam Voi va s-cdeat / spuneat / feat Aei/ei; Aeali/e(a)li va s-cdea / spunea / fea Perfectu Mini/es va s-aveam cdzut / spus / fapt Tini va s-aveai cdzut / spus / fapt Ael/el; Aeau/ea va s-avea cdzut / spus / fapt Noi va s-aveam cdzut / spus / fapt Voi va s-aveat cdzut / spus / fapt Aei/ei; Aeali/e(a)li va s-avea cdzut / spus / fapt MNYRa KUsHTORe E tashme Un do t bija / tregoja / bja Ti do t bije / tregoje / bje Ai/Ajo do t binte / tregonte / bnte Ne do t binim / tregonim / bnim Ju do t binit / tregonit / bnit Ata/Ato do t binin / tregonin / bnin E kryer Un do t kisha rn / treguar / br Ti do t kishe rn / treguar / br Ai/ajo do t kishte rn / treguar / br Ne do t kishim rn / treguar / br Ju do t kishit rn / treguar / br Ata/Ato/do t kishin rn / treguar / br
218
Iancu Ballamaci
Cftari: Cai ira Elisabeth Blackwell?
L e xi a 3 7 ( t r ei dz] i [apt i )
220
Iancu Ballamaci
Miciu Bacu:
Carti di la Papu
Vrutu al Papu! ...Ca tuti lucrili au dau fai i vrnu/-vr di noi nu tie i n-ascundi dzua di mni, nii cari easti. Tu ahurhit tuti s-anvrtea pi ning biseric, la sculii s-anvia aeali di cai avea ananghe ca si s-fac preft. Cu treairea a chirolui i cu ligturili i feair cu ascapitu, ahurhir -Moscopoli si s-discid ct alti lucri. Era di ai di dzli la Moscopoli un sculi la cai lumea pitriea fumeia s-anvea. La 1744 sculia aist s-alxi -lo numa Nea Academia. Cumanda fu dat a unui mari anviat Moscopulean, dup numa Cavalioti Teodor, cai avea fapt nscn ai pi ning un filozof grec cu mari num, Evghenie Vulgari, din Poli (Constandinopoli). El isis filozof. Cavaliotu cunutea pi cama mri-anvia dit Ascapit. Sum cumanda a lui, Academia s-fe(a)i aeau cama marea, cama avdzta coal di Balcan. Om fricat cu limbili xeani, cunutea vr trei-patru. Cavaliotu nu putea s-nu i bga antribarea a sinei a lui: Cum tut Lumea nvea pi limba a lor i noi nu?!. La el, a cas videa Srghii i Vurgari c s-duc la sculii iu s-anvia tu limba sllavon, limba a lor veaci. Avea -alfabet fapt maxus ti ei. Ma armii lipseau s-li nvea tuti pi ngre(a)ti. Iasti diaveru c tu chirolu ael, nu para s-ntriba lumea, c luguria/lugria damariei ninga nu s-bga. Cum a nostri iarau mult pit ciuri faeau liviri cu tut lumea, s-limba tu cai s-achicseau era greaca. Vslia a turilor iara mari -tini ti c ei para aveau andreptu s-fac tugirlichi c nu li alsa ala, nu si fea mari chideri di aist. Dup i vinir tu ligtur cu ascapitu, cu chirolu, vidzur -ei c un nu vlseati pi alant... -ira ndrept s-agiung i s-ntriab un dzu. Nafoar di aei i earau anngsi s-cunoasca limbi xeani, aproapea tui aei i lucrau cu xenii, -tia gre(a)ti, srbe(a)ti, vurgre(a)ti, ture(a) ti, al cunutea italiana -germana, iar alani i stteau pi ning cupiili
221
di oi, nu avea i s-nvea i zburau ma armne(a)ti. Iu va nvia muierli i ii alt limb? Tini vahi -adu aminti ninga di muma-ta iarai ic cnd muri irtata, nu avea ma mult di apti-optu ai s-aib tricut di atumia vr 15. Muma-ta nu tia mrata nica un zbor gresc. Cnd un idei intr in cap -ahurhieti s-arad tu inim, ateapt di cama agoa/avoa ic di cama amnat s-aca trup. A s-fe(a)i -cu Moscopoleaii... Cavaliotu va avea iva sum cciul c pi niatiptat, cu tut c Moscopolea ana di cama mrli tipografii dit Balcan, scoasi la Veneia un carti i s-anciama Protopiria, adica invtur di prima/prota aeau di cai avea ananghi aei i vrea s-ahurheasc studii di preft i psalt. Pn aoa nu iara -mari lucru, avea it -altoar ahtari carti, ma Cavaliotu bag ti/tr prota oar tu/tru cartea a lui un lexic (dicionar cum ii dzem az) -lexicolu aist avea trei limbi: rmna, greaca i albaneza. Tut cartea eara scris cu literi graeti, ma tu soni avea bgat, ae ca ti/tr acaie s-nscnti frndz latini! Vahi vrea s-vead cum ies zboarili scrise ae -cama mult cum va u ia greii. Ghini nu i ac ca ica lui carti i putea s-treac nividzut, s-feai ahnd di cum ie! Ari cartea aist un mari istori va s-u dzac cu alt nispeti altoar. Cum eara di atiptat, aclo iu earau tuti tu puterea ali Patriarhii, nu putea si s-fac mari lucru, ma di Moscopoli avea fudzit mult lumi c bana nu ira sanglami. Ligturili cu Veneia avea ahurhit s-ia ap. Veneia avea chirut mult di puterea i avea unoar s-prmtefi Moscopoleai -avea turat ct iadznoapti, ct Viena. Aclo ficiorii a lor s-duea pi la scoliili nemeti, cunuscur romi i vineau dit Transilvania luar ligtur cama mult cu limba latin -i nu putea si s-fac Moscopolea, eara mult licsor Viena. Ae l si prea a lor. Mna a Patriahului eara mult lung. i agiumsi i aclo. Ucuta feai un abecedaru ti cilimeaii i, Boiagi un Gramatic, Roja ahurhi s scrie un istorie a aromilor.
222
Iancu Ballamaci
Miciu Bacu:
Letr nga gjyshi
I dashuri i gjyshit! ...Se t gjitha punt (gjerat) kan dy faqe dhe asnj nga ne nuk di far na fsheh dita e nesrme, as cila sht. N fillim t gjitha vrtiteshin afr kishs, n shkoll msoheshin ato prej t cilave kishin nevoj q t bheshin priftrinj. Me kalimin e kohs dhe me lidhjet q bri me perndimin, filloi dhe Voskopoja t hapej kah punve t tjera. Ishte prej vitesh n Voskopoj nj shkoll n t ciln njerzit drgonin fmijt t msonin prej Nea Akademis (Akademis s Re). Drejtimi i qe dhn njeriut t madh t msuar Voskopojar, me emrin Teodor Kavalioti i cili kishte br disa vite afr nj filozofi grek me emr t madh Evgjeni Vulgari nga Poli (Konstandinopoja). Ai doli filozof. Kavalioti njihte m t mdhenjt e ditur t perndimit. Nn drejtimin e tij Akademia u b ajo m e madhja, m e dgjuara shkoll e Ballkanit. Njeri i rregjur me gjuht e huaja, njihte nja tre-katr. Kavalioti nuk mund t mos vinte pyetjen: Pse gjith Bota msojn gjuhn e tyre dhe ne jo?!. Te ai n shtpi shikonte Srbt dhe Bullgart q shkonin n shkolla ku msohej gjuha sllave, gjuha e tyre e vjetr. Kishin dhe nj alfabet t br apostafat/posarisht pr ata. Vetm arumunt duhej t i msonin t gjitha n greqisht. sht e vrtet se n at koh njerzit nuk para pyesnin, se gjja e damarit (e origjins) nuk vihej n dukje. Se tant ishin shum npr rrug, bnin allishverishe me t gjith njerzit dhe gjuha me t ciln kuptoheshin ishte greqishtja, vendi i turqve ishte i madh dhe ti di q ata nuk para kishin t drejtn t bnin trazira se nuk i linte Allahu, nuk bhej qeder i madh pr kt. Mbasi bn lidhje me perndimin me koh pan/shikuan dhe ata se njera nuk ngjasonte me tjetrn. Ishte e drejt t arrinin t pyesnin nj dit. Jasht nga ata q ishin t angazhuar t njihnin gjuht e huaja, t gjith ata q punonin me t huajt dinin greqisht, srbisht, bullgarisht, turqisht; t
223
tjer njihnin italishten, gjermanishten, ndrsa t tjert q rrinin me kopet e dhenve nuk kishin prse ti msonin ato, por vetm arumanisht. Ku do t msonin grat dhe fmijt gjuh tjetr? Ti vall do t sjellsh ndrmend akoma nga gjyshja tnde, ti ishe i vogl kur vdiq e ndiera, nuk ishe m shum se 7-8 vjet, ka kaluar q athere nja 15 vjet, gjyshja tnde e mjera nuk dinte asnj fjal greqisht. Kur nj ide hyn n kok dhe kur fillon t rradhitet n zemr, pret sa m shpejt ose m von t zr trup/t konkretizohet. Kavalioti do t kishte dika nn ksul se papandehur, meq Voskopoja kishte nj nga m t mdhat tipografi t Ballkanit, nxori nj libr q u quajt Protopiria, d.m.th. t msuarit e par, gj pr t ciln kishin nevoj pr t filluar studimet pr priftrinj ose psalt n at koh. Deri ktu sishte dhe aq pun e madhe. Kishte dal dhe tjetr her nj libr i till, por Kavalioti, pr her t par n librin e tij futi nj leksik (fjalor si i themi sot), dhe ky leksik (fjalor) kishte tre gjuh: rumanishten/vllahen, greken dhe shqipen. Gjith libri ishte shkruar me shkronja greke, por n fund kishte vn, ashtu si pr shaka dhe disa flet me shkronja Latine. Mbase donte t shikonte si dalin fjalt e shkruara kshtu dhe pr m tepr si do ta merrnin grekt. Mir nuk e kapen sepse libri i tij i vogl, q mund t kalonte pa u par, u b i till q kur doli. Ky libr ka nj histori t madhe dhe q do ta them me tjetr synim her tjetr. Si ishte pritur atje ku ishin t gjitha n fuqin e Patriahis? Nuk mund t bhej pun e madhe sepse prej Voskopojs kishin ikur shum njers se jeta nuk ishte e sigurt. Lidhjet me Venetikun kishin filluar dhe ato t merrnin uj. Venetiku kishte humbur shum nga fuqia q kishte njher e nj koh dhe tregtart Voskopojar kishin kthyer n mbrmje kah Viena. Atje djemt e tyre shkonin npr shkollat gjermane, njohn rumun q kishin erdhur nga Transilvania, morrn m shume lidhje me Gjuhn Latine. Ishte m e leht Viena sesa t bhej Moskopolea ( Voskopoja). Kshtu u dukej atyre. Dora e Patriarhut ishte shum e gjat, i arriti edhe atje. Ukuta bri nj abecedar pr fmijt, Boiagi nj gramatik, Rozha filloi t shkruaj nj histori t Arumunve ( Vllehve).
224
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU Nu tie i n()-ascundi Dzua di mni Nii cari easti Tu ahurhit Tuti s-anvrtea Pi ning bisearica Avea ananghe Ca si s-fac prefi Cu treairea a chirolui i cu ligturili i fe(a)ira cu ascapitu Ahurhir s-discid Ct alti lucuri La cai lumea pitriea Fumeia s-anvea Cumanda fu dat A unui mari anviat nuk di far m fsheh dite e nesrme as cila sht n fillim
FJaLORI
t gjitha vrtiteshin npr kish kishin nevoj q t bheshin priftrinj me kalimin e kohs dhe me lidhjet q bn me perndimin filluan t hapen ndaj punve t tjera n t cilat njerzit (bota) drgonte fmijt t msonin drejtimi i q dhn nj t shkolluari t madh
225 FJaLORI
VOCaBULaRU Avea fapt nscns ai Pi ninga un filozof grec Cu mari num Sum cumanda a lui Academia s-fe(a)i aeau Cama marea Cama avdzata coal Dit Balcan Cunutea vr tre-patru limbi Cum tut Lumea nvia Pi limba alor i noi no? La el acas videa Srghii i vurgarii C s-duc la sculii Iu si-anviaa tu limba sllavon Limba a lor veaci Avea s-alfabet fapt maxus Ti ei
kishte br disa vjet afr nj filozofi grek me emr t madh nn drejtimin e tij Akademia u b ajo m e madhja m e dgjuara shkoll e Ballkanit njihte ndonja tre-katr gjuh Si tr Bota msonte n gjuhn e tyre dhe ne jo? te ai n shtpi srbt dhe bullgart shkojn n shkollat ku msonin n gjuhn sllave gjuha e tyre e vjetr kishte dhe alfabet t br posarisht pr ata
226
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU Ma armii lipseau s-li anvea tuti pi greati dup i vinir tu ligtur cu ascapitu cu chirolu vidzur -ei iu va invia muierli i iii alt limb tini vahi -adu aminti di mum-ta di atumia vr 15 di ai mum-ta nu -tia mrata nica un zbor grescu un idei intr n cap va avea iva sum cciul ca pi niatiptat cu tut c scoasi la Veneia un carti i s-ancima
FJaLORI vetm arumunt duhej ti msonin t gjitha n greqisht mbasi erdhn n lidhje me perndimin me kohn pan dhe ata ku do t msonin grat t vegjlit tjetr gjuh ti ndoshta sjell ndrmend prej gjyshes q athere 15 vjet jot gjyshe nuk dinte e shkreta as edhe nj fjal greqisht nj ide i hyri n kok do t kishte dika nn ksul se papritur/papandehur megjithse nxorri n Venetik nj libr q quhej
227
On train
Is this the right train for...? Excuse me, is this place taken? May I shut the window? May I turn off/on the heating? Would you like a cigarette? railway, railway station inquiry office, information waiting room luggage office left-luggage office suitcase; porter accommodation bureau entranceexit lavatory gentlemen lavatory ladies booking office; ticket return ticket weekend ticket
Tu/tru tren
E(a)ti dealihea/dealihira aist tren i/care nedzi ti...? S-mi irta/iartmi, e(a)sti acat aist loc? A pot s-u ncid firidha? A pot s-u discid ngldzrea? Vre (ursi) un igari? hiercalea, staionu di hiercali/tren uficiu di informare camera/udaia di atiptari apruchearea al strailor uficiu di alsarea al bagajilor valia, hmallu uficiu ti/tr camirili intrarea-irea/intrari-iri tualeta di mascuri tualeta di muieri Casa/bileta/arca di plte(a)ri bilet duc-vinit bilet stmnal/sptmnal
N tren
sht e vrtet q ky tren shkon pr...? M falni, sht i zn ky vend? A mund ta mbyll dritaren? A mund ta hap ngrohjen? Doni (urdhroni) nj cigare? Hekurudha, stacioni hekurudhor Zyra e informacionit dhoma e pritjes pranimi i plakave zyra e lnies s bagazheve valixhja, hamalli zyra pr dhomat hyrja-dalja banja e meshkujve banja e grave arka, bileta bilet vajtje-ardhje bilet javore
228
Iancu Ballamaci
On train
ticket price time-table connection, arrival departure railway guard sleeping-car dining-car (car) passengers goods train first train
Tu/tru tren
preu di bilet (tarifa, plte(a)rea di calitori) oraru di calitoria Ligtur di caiuri, agiundze(a)rea nchise(a)rea, conductoru vagonu ti/tr dure(a)ri vagonu ti/tr m(n)cari calitorii/pasagerii trenu di mrfuri trenu expres/tren di agoa
N tren
mimi i bilets (tarifa, pafare gesa e udhtimit) orari i udhtimit lidhje rrugsh, mbrritja nisja, konduktori vagoni i fjetjes vagoni i ngrnies udhtart/pasagjert treni i mallrave treni i shpejt
Cftari: Fe un dialog cu mum-ta pi Aromne(a)ti!
L e xi a 3 8 ( t r ei dz] i opt u)
230
Iancu Ballamaci
(Elbasan, Albania/Arbinuia)
Andon Cristo
Identitatea a Armilor
(Partea I)
Armn, nica vr oar, -tu situaea greau a dictaturiiei lung, nu n trcu tu minti s-dzeam c nu him rmn, ic s-n vinea zori c iram ahtari mileti. Tora la s-v spun ti csblu Elbasan, ti Arm di aclo. Aest situat di aest csb, easti tu ntreag Arbuniia. Csblu easti tes nolghica/nordica, tu mesea di Arbinisii. Elu s-tindi na ndreapta a arului cumbin cnd ti prim ct iu cur el. Di partea di Nord ari dzeani anvliti di masini, anc tu padi plantaioni di agrumi, di au, hurma .a. Di na stnga di Arul cumbin si scoal Munti Polis, Zavalina, Ghinar, -dupu ns Munili Lenie, i easti ka un paradis ic cum spuni scriitorul armn Dimu Tarua: Easti intrarea a paradisului. Easti un vali cai u bati ma mult vimtu, ali amari Adriatic, di cai easti di parti 80 di Km. Aista pozit gheografic fu arasit di arm, c tu un lrdzimi di 30-50 di Km easti di parti padea pn la mun. A ei dipunea iarna dit munti, nc veara ia tu munti. C arm bneadz Elbasan di mult chiro spuni un corresponden pitricut di Elbasan la anul 1901, -editat tu revista e studenilor di Bucurest. Ia, i spuni aest: La anul 1901, Elbasan avea 170 di fumei armni. Mhllu ma mari ira Smtu Nicola. Ca vr 50 di fumei bna pi ninga cai cura arulu cumbin. Aclo avea vr 130 di fumei armneti, vini di Lnga, Grabova i Muscopuli. Ca vr 50 di fumei dea tu mhllu Tanacioti, c armi aeci ira di Nicea. Alti l0-15 di fumei bna tu Mhllu Hagias .Aiti arm avea vinit di Muzchie, a c ei ira fraro. Di pui ai ninti vinir i nscnti fumei di picurar, tut di Muzchie. Arm din Elbasan fea multi lucri, ma locul nu-l
Caiido di voi s-lu ntreghi i eti tini? apandisea a tutlor 100% va s-hib: Escu armn, ic escu rmn. Tu toat bana a mea nu am avdzt alt apandisi. Isturiai, linguit, filuloghi, etnografi cu profesionalizmul a-lor da ma aest apandisi. Antropologhia ali culturi i a oasilor a oamilor spun c arm iu i vrei i bneadz snt un damari, un sndzi, au un antropologhii cultural i a oasilor. Limba Armn easti unsoi la tu arm ic rmn. Adeli cum am vdzut mini, a -cum am aleapt pitu cri, a cum am avdzt, snt comuni. Limba Armneasc ic rmneasc, ari i dialecturi. Tu Arbiniii s-cunoscu dialectul frrot, grabuvean, a migidolor i alti varianti cama i, cai nu snt dialekti ma ar nndau zboar ahorhea di aisti dialecturi cama mri. Anda zburam cu filologul di la Universitetul Alexandru Giuvani di Elbasan, profesorul Albert Risca, a ntribariiei a mea c cnd un dialect poati si aciam limb ahorhea, el i-aspusi: Limba esti un cod. Oamii l ar bgat numa a obiectilor dit natura a fenomenilor, a verbilor... i a s-ea di hbari entre n, comunicadz. Pn cnd ei pi aistu cod comunicadz licor, si aduchescu un-cu-alantu, vra s-dzc c dialectili nu snt fapti limb ahorhea, armn dialecti. S-la ntribarea alant a mea tr nsu: Cnd un om si-achiam c u ar chirut limba?. El mi apandisi: Cnd ai un dor mari, pi cai limb dzt: Oh, ata a mea! Ic cnd ti aca inatea cum u dai blstemu, pi i limb. Tu aisti situati omu nu zburti cu inetelectu ma zboru i iasi dit suflit. Di aest mini aduchi c armneasca esti un. Mini, nicuchira a mea, feata, ficiorul, nipoatili zburm rmne(a)ti, ni aduchim
231 Az Elbasan bneadz 800 di fumei armni (ca la 4.000 di sufliti). Ahorhea di avdidzeria natural, au vinit -di la alti hori i csbdz. Anda zburam ti cultura a armilor di Elbasan u aduchim aist ligat cu tradiia a iei nu ma di Elbasan, ma a ntreaghiiei armnami, zburm ti limba muat, tradiili i toati i au fapt ei tr cultura, ivilizaea, cum i ligtura aitei culturi cu alti culturi i civilizaii naionali i prueslu i dari -loari natural. Armi snt maestri a znilor alor tradiionali, ca criterea a oilor, caprilor, lucrarea a macsuliiei, realit cai snt cunuscuti tu Evropa i pn tu Eghiptu. Elbasan ic cum i dzc arm Nocsta, di totna -pn adz, ari maestri dealihea ti art, cultur, sport, tin, economie, cum i iurist, agronomi, dascai i alti.
lucreadz. Ma mul di n ira bcai. Ali ira -picurar. Di la 1897 s-discisi -Elbasan, coala romneasc i nearsi ghini, di Vilaetul di Elbasan ira -dau hori tu cai bna arm, trmen cu 50 di fumei di cai 22 ira armi, si rric cu 50 di fumea di cai 25 ira armneati. Tu cartea al Sami Frasri, editat ninti oara Bucureti, la anul 1899, Arbiniia i ira i easti i i va s-hib, tu partia i spuni ti oaspi a Arbineilor, scrie: ...Di naiunili viini, ma un oaspi avem, cai ari aduchit buneaa a lor i u tie c fr di noi nu poati si s-n. Aist naiuni easti naiunea a vlahilor, cai bneadz tu Arbinisii i nafoar di ns. Ma tu soni u loar di hbari i ei ct afilisit easti limba i naionalitatea i caiivrei om, i acar s-nvea limba a lor i s-discida coli ahorhea.
(Elbasan, Shqipri/Arbinuia)
Andon Cristo
Identiteti i Arumunve
(Pjesa I)
njihen dialekti frshrot, grabuvean, i mixhidonve, dhe t tjera variante m t vogla, t cilat nuk jane dialekte por kan disa fjal vean nga kto dialekte m t mdha. Kur folm me filologun e Universitetit Aleksandr Xhuvani t Elbasanit, profesor Albert Riskn, pyetjes sime se kur nj dialect mund t quhet gjuh e veant, ai m tregoi: Gjuha sht nj kod. Njerzit u kan vn emrin objekteve t natyrs, fenomeneve dhe kshtu merren vesh ndrmjet tyre komunikojn. Derisa ata me kt kod komunikojn leht, kuptohen njeri me tjetrin d.m.th. se dialektet nuk jan br gjuh t veanta, mbeten dialekte. Dhe n pyetjen time pr t: Kur nj njeri quhet se e ka humbur gjuhn?. Ai mu prgjigj: Kur ke nj mall t madh n far gjuh
Secilin prej jush ta pyessh far je ti? prgjigjja e t gjithve 100% do t jet: Jam arumun, ose rumun. N tr jetn time nuk kam dgjuar tjetr prgjigje. Historian, gjuhtar, filolog, etnograf me profesionalizmin e tyre japin vetm kt prgjigje. Antropologjia e kulturs dhe koskave t njerzve tregojn se arumunt kudo q banojn jan nj damar, nj gjak, kan nj antropologji kulturore dhe t koskave. Gjuha Arumune sht njsoi n t gjith arumunt ose rumunt/ rmnt. Zakonet si kam par un, ashtu dhe si kam lexuar/zgjedhur npr libra, ashtu si kam dgjuar, jan t zakonshme. Gjuha Arumune ose Rumune ka dhe dielekte. N Shqipri
232
Iancu Ballamaci
thua: Oh, nna ime ose kur t z inati si e jep mallkimin, n gjuh. N kto situata njeriu nuk flet me mendjen, por fjala i del nga shpirti. Nga kjo un kuptova se arumanishtia sht nj. Un, nikoqiria ime, vajza, djali, mbesat flasim rumunisht, ndihemi arumun, edhe ndonjher, dhe n situat t rnd t diktaturs s gjat nuk na shkoi ndr mend t thonim q s-jemi arumun, ose t na vinte zor se ishim popull i till. Tani tju tregoj pr qytetin e Elbasanit, pr arumunt e atjeshm. Kjo situat e ktij qyteti sht n t tr Shqiprin. Qyteti i Elbasanit sht shtrir n veri t Shqipris. Ai shtrihet n t djatht t Lumit Shkumbin kur ecn q atje ku buron ai. N ann e Veriut ka kodra t mbuluara me ullinj, ndrsa n fush ka plantacione agrumesh, rrushi, hurma etj. N t majt t Lumit Shkumbin ngrihen malet Polis, Zavalina, Gjinar, dhe pas tyre Mali I Lenies, q sht si nj parajs ose si tregon shkrimtari arumun Dimu Tarusha: sht hyrja e parajss. sht nj lugin q e rreh shum era e Detit Adriatik, prej t cilit sht larg 80 Km. Kjo pozit gjeografike qe plqyer nga arumunt sepse n nj largsi prej 30-50 Km sht larg fusha deri n malet. Kshtu ata zbrisnin dimrit nga mali, ndrsa vers delnin n male. Se arumunt banojn n Elbasan prej shum kohsh tregon nj korrespondenc e drguar nga Elbasani n v.1901 e botuar n Revistn e studentve t Bukureshtit. Ja, far tregon kjo: N v.1901, n Elbasan kishte 170 familje arumune. Mhalla m e madhe ishte Shn Nikolla. Ndonja 50 familje jetonin afr burimit t Shkumbinit. Atje kishte ndonja 130 familje arumune t ardhur nga Llnga, Grabova, Voskopoja. Nja 50 familje rrinin n mhalln Tanacioti, se kta arumun ishin nga Niea t tjera 10-15 familje jetonin n Mhalln Haxhias. Kta arumun vinin nga Myzeqeja, kshtu q ata ishin frshrot. Pak vite
m par erdhn dhe disa familje obenjsh, tr nga Myzeqeja. Arumunt e Elbasanit bnin shum pun,vetm tokn nuk e punonin. M shum ata ishin bakaj. T tjer ishin blegtor. Nga viti 1897 u hap dhe n Elbasan shkolla rumune dhe shkoi mir. Nga Vilaeti i Elbasanit ishin dhe dy fshatra n t cilat banonin arumunt, Shtrmen me 50 familje prej t cilave 22 ishin arumun dhe Crrik me 50 familje prej t cilave 25 ishin arumun. N librin e Sami Frashrit, botuar n Bukuresht m1899, Shqipria ka qen, sht dhe do t jet, n pjesn q tregon pr miqt e shqiptarve, shkruan: Nga kombet fqinje, vetm nj mik kemi, i cili ka kuptuar t mirn e tij dhe di q pa ne nuk mund t mbahet. Ky komb sht kombi vllah, i cili banon n Shqipri dhe jasht saj. Por n fund e morrn vesh dhe ata sa e nevojshme sht gjuha dhe nacionaliteti pr donjeri, dhe filluan t msojn gjuhn e tyre dhe t hapnin shkolla t veanta. Sot n Elbasan banojn 800 familje arumune (si nja 4.000 njers). Vean rritjes natyrore, kan erdhur dhe nga t tjera fshatra dhe qytete. Kur flasim pr kulturn e arumunve t Elbasanit e kuptojm kt lidhur me traditn e saj jo vetm t Elbasanit, por edhe t tr armnames, flasim pr gjuhn e bukur, traditat dhe gjithka q kan br ata pr kulturn, civilizimin, si dhe lidhjen e ksaj kulture me kultura dhe civilizime t tjera Kombtare dhe procesin dhnie-marrje natyrore. Arumunt jan mjeshtra t zanateve t tyre si: rritja e dhenve, dhive, punimi i bulmetrave, realitete q jan t njohura n Europ dhe n Egjipt. Elbasani ose si i thon arumunt Njoksta gjithmon dhe deri sot, ka mjeshtra t vrtet pr art, kultur, sport, shkenc, ekonomi, si edhe jurist, agronom, msues etj.
L e xi a 3 9 ( t r ei dz] i nou\)
234
Iancu Ballamaci
(Elbasan, Albania/Arbinuia)
Andon Cristo
Identitatea a Armilor
(Partea a-II-lea)
hoara Cosova din districtul Elbasan, iu avea mult fumei armni, pn ii la pensie. Contribuia aitui apostul di nvtur Armneasc i Arbinuseasc easti niagrit tr aei ti avura ocazia s-hib tu ctiga a lui i n contact cu ns, cu cultura i tina alui. Humorlu a lui cu lizeti importana i i ddea a nvturiei nu ma la ficiuri, ma s-la adulii. El eara ma mult di un dascal, eara i un bun educator a iilor. Omagiul ael ma mari ti ns easti ti noi s-putem s-lucrm ca el. Si ti c arm snt cristii Ortodoxi. Tu Mhllu Smtu Nicola eara sculat bisearica toat cu aist num. Eara adrat aist bisearic la anul 1875, dit Statul Romn. La aist biseric smtili, misterii s-fea pi armneati i ma npoi pi Arbinuseati. Prefii i alani si pltea dit Romnia. ntr alti ira i prefi Naun Pecini i Tanas Bebi. Tu biserica s-fea smtili, misterili tr comunitatea armn din Mhllu Smtu Nicola i-ira cu ligtur cu biseriili di Curceau, Grabova i Muscopuli. Eali ira ligati cu bisearica si episcopul Romn. Easti interesant s spunem -tr lucrul colosal fapt di pictorii (zugrafii) Catro (Cetiri/patru), cai ti muli ai i tr multi brni au zugrafipsit biseriili di toat Arbiniia di Nolghica: Lua, Fearca, Berat, Avlona, Selenia s.a. Tut ti aest oper istoricu Teofan Popa ari fapt studii tinifii ti lucru ghigantic a aitlor pictori armi, studii editati sum titlul: Pictori Arbine eta di measi (evul mediu), sum
La anul 1897, s-discisi i Elbasan, cum dz coala romneasc tu Mhllu Smtu Nikolla, la casa a Carangilor, vula a iei s-veagi i az di tiniri ai iei fisi. ntr dascai atiei colii ira i Urani Ignati(Cui), cai cnd si ncisi coala di Elbasan, u pitricur directoar la scoala romneasc di Curceau. Ea s-mrt cu pictorul (zugraful) Iorghi Cui. Dunica Maceasa di Prilep. Ea s-mrt cu Sutir Becea, tat-su al Ioan Becea. Iis Iovan Becea eara dascal i director la colili arbiniseti din Elbasan. Az snt mult dascai Armi aoa, cai da nvtura pri arbiniseasca. Noi avem umuti c tu aist chiro ali democraiei, nu va s-hib di parti dzua cnd ficiuriii armi va nvia i limba a lor rmneasc, paralel cu arbiniseasca. (Ta si agiung ct ma anghiu aest dzu, s-lucrm cu toati putearili a noastri). Un lucru ahtari di apostul lu ari fapt ninti di al Doi-lea Alumt Mondial i Thimi Simacu. Ma cai ira aist dascal pasionant, cu suflit mari? Thimi Simacu s-nscu tu hoara armaneasc Nicea di Pograde. El armasi oarfan di icu i criscu la un streah di oarfai Curceaua. Cara ira ditiptat, fei lieulu. Aistu Lieu, cum i coala romn dit Mhllu Smtu Nikolla di Elbasan, a cum i l00 di alti coi dit Balcan, s-pltea dit Statul Romn, a cum s-pltea i streaha (casa) di oarfii di Curceaua. Dup bitiserea a lieului, el lucr dascal tu horili dit Arbiniie, anda ddea nvetura i n-horili Armn. Dascalu Thimi Simacu continu s-da nvetura i tu
235 oamii nviai, oamii di tiin, cai ateapt ctiga i studili a nipolor a lor, i s-l scoat la luin opera mari a lor tr cultura armn ahorhea, ma -ti marea cultur dit Arbiniie. Duem aminti aoa biri di poezii al Theohar Mihadas (l918-1996):
ctiga ali Academii di tiini ali Arbiniiei. Ma putem s-dztem c domeni di studio tiinific sntu i coala romn di Elbasan, bisearica di Mhllu Smtu Nicola, bana i opera a dascailor Urani Ignati, Dunica Maeasa, Iovan Becea, Thimi Simacu s.a. Tut ai snt muli
[...] Nu v-agrsii, uti arini nu v-adrai, O lai a mei prini, au, straui, uti pi tini, fara a mea, Asi-i... a voastr-i alvdarea marea, s-aia ma tiia....
Andon Cristo
(Elbasan, Shqipri/Arbinuia)
Identiteti i Arumunve
(Pjesa II)
kjo dit, t punojm me t gjitha fuqit tona). Nj pun t till e ka br para Lufts s II Botrore dhe Thimi Simaku. Por cili ishte ky msues pasionant, me shpirt t madh? Thimi Simaku u lind n fshatin Ni t Pogradecit. Ai mbeti i varfr q i vogl dhe u rrit n nj streh jetimsh n Kor. Meq ishte i zgjuar bri Liceun. Ky Lice si edhe shkolla rumune e Mhalls Shn Nikolla t Elbasanit, si edhe 100 shkollat e Ballkanit paguheshin nga Shteti Rumun ashtu si paguhej dhe Streha e Jetimve t Kors. Mbas mbarimit t Liceut, ai punoi msues n fshatrat e Shqipris ndrsa jepte msim dhe n fshatra arumune. Msuesi Thimi Simaku vazhdoi t jepte msim dhe n fshatin Kosova t distriktit t Elbasanit, ku kishte shum familje arumune derisa doli n pension.
N v.1897, u hap dhe n Elbasan, si thash shkolla rumune n Mhalln Shn Nikolla, n shtpin e Karanxhijve vula e saj ruhet nga t rinjt e atij fisi. Ndr msuesit e ksaj shkolle ishte dhe Urani Ignati (Kushi), e cila kur u mbyll shkolla n Elbasan, u drgua drejtoresh n shkolln rumune t Kors. Ajo u martua me piktorin Jorgji Kushi. Tjetr msuese n kt shkoll ishte dhe Dunica Maceasa nga Prilepi. Ajo u martua me Sotir Becean, baban e Johan Beceas. Vet Jovan Becea ishte msues dhe drejtor n shkollat shqipe t Elbasanit. Sot ka shum msues arumun ktu,t cilt japin msim n shqip. Ne kemi shpres se n kt koh t demokracis, nuk do t jet e largt dita kur fmijt arumun do t msojn dhe gjuhn arumune, paralel me shqipen. (Q t arrij sa m shpejt
236
Iancu Ballamaci
Kontributi i ktij apostoli t t msuarit arumanisht dhe shqip sht i paharruar pr ata q patn rastin t jen nn kujdesin e tij dhe n kontakt me t, me kulturn dhe dijen e Tij.Humori i Tij i lizetshm rndsia q i jepte t msuarit jo vetm n femijt, por edhe n adultt. Ai ishte m shum se nj msues, dhe nj educator i mir i t vegjlve. Homazhi m i madh pr at sht q ne t punojm si ai. Dihet q arumunt jan t krishter orthodoks. N Mhalln Shn Nikolla ishte ngritur kisha gjithashtu me kt emr. Ishte ndrtuar kjo kish n vitin 1875 prej Shtetit Rumun. N kt kish kremtet, misteret bheshin n arumanisht dhe m von n shqip. Priftrinjt dhe t tjert pagushin nga Rumania. Ndr t tjer ishin dhe priftrinjt Naun Peini dhe Thanas Bebi. N kish bheshin kremtet, misteret pr komunitetin Arumun t Mhalls Shn Nicolla dhe ishin n lidhje me kishat e Kors, Grabovs dhe Voskopojs. Ato ishin lidhur me kishn dhe episkopin Rumun. sht interesant t tregojm dhe
pr punn kolosale t br nga piktort Katro (cetiri-katr), t cilt pr shum vjet dhe pr shum breza kan pikturuar kishat e Shqipris s Mesme: Lushnj, Fier, Berat, Vlor, Selenic etj. Gjith pr kt vepr historiani Teofan Popa ka br studime shkencore pr punn gjigande t ktyre piktorve arumun studime t botuara nn titullin Piktor Arumun t Periudhs s Mesjets, nn kujdesin e Akademis s Shkencave t Shqipris. Por mund t themi se fusha studimi shkencor jan dhe shkolla rumune e Elbasanit, kisha e Mhalls Shn Nikolla, jeta dhe vepra e msuesve Urani Ignati, Dunika Maceasa, Jovan Becea, Thimi Simacu etj. Po ashtu jan shum njers t ditur, njers t shkencs, t cilt presin kujdes dhe studimet e niprve t tyre, q tu nxjerrin n drit veprn e tyre t madhe pr kulturn arumune veanrisht, por dhe pr kulturn e madhe t Shqipris. Sjellim ndr mend ktu poezit e Theohar Mihadash (1918-1996):
[...] Nuk ju harrova, as turpe nuk u bra, o t mjert prindrit e mi, gjysh, strgjysh, as pr ty fisi im, Ashtu sht... juaji sht lavdrimi i madh, dhe mua vetm nderi....
L e xi a 4 0 ( pat r udz] )
238
Iancu Ballamaci
Veciu emigrant
Stela: Mini/eu voi s-ved Salvatore Scaccia. Mita: Stela: Cai e(a)sti ael/el? i achicsit voi cai e(a)sti ael? S- spu, nu yivsi/ghivsi voi ziarul? Mita: Rar. Ae(a)li nu poart vr iva, ma tiri/hbri sllabi. Stela: Incac voi nu yivsi/ghivisi ae(a) li, voi nu ti c Salvatore Scaccia e(a) sti un veciu emigrant i/cari s-tur(n) ditu America. Mita: i subachicse(a)ti aeau/ea? Muli di emigrani s-toar dit America. Stela: Ma Salvatore Scaccia e(a)sti ahorhea. Ael/el e(a)sti un leghend. Mita: Ce?
Emigranti i vjetr
Un dua t shikoj Salvatore Scaccia. Kush sht ai? far kuptoni ju kush sht ai? M trego/t m tregosh, nuk lexoni ju gazetn? Rrall. Ato nuk mbartin ndonj gj, por lajme t kqia. N qoft se ju nuk lexoni ato, ju nuk dini q Salvatore Scaccia sht nj emigrant i vjetr i cili u kthye prej SH.B.A. far nnkupton ajo? Shum emigrant kthehen nga SH.B.A. Por Salvatore Scaccia sht i veant. Ai sht nj legjend. Pse?
Old emigrant
I want to see Salvatore Scaccia. Whos he? What do you mean, whos he? Tell me, dont you read the newspaper? Rarely. They dont carry anything, but bad news. If you dont read them, youd know that Salvatore Scaccia is an old emigrant who just returned from USA. What does that mean? A lot of emigrants come back from USA. But Salvatore Scaccia is special. He is a legend. Why?
239
Stela: C el e(a)sti 93 di ai, ar fut di parti dit Italia ti/tr 76 (aptidziasi) di ai. Ael/el e(a)sti un milionar ar(i)scriiat un carti. Mita: Nu poati s-hib! Stela: Ma a e(a)sti. Nu ma aeau/aeali/e(a)li dzc c el/ns ari durusit/mescut un million di dular cetateei/ csblu a lui ti/tr adrarea a unui spital. Mita: i fea el tu America? Stela: Nu esc sigur. S-veadi c ca om tinir el ira un murator; astumsina (atumea) el s-fe(a)i un contractor -fe(a)i mul pradz/bai. Mita: Tihi alb! Om cu tihi! Mini/eu voi i el s- ddea pun milion uscati. Fatbardh! Njeri me fat! Un dua q ai t m jepte pak milion t thata. Lucky guy! I wish hed given me a million. Nuk jam i sigurt. Duket se si njeri i ri ai ishte nj murator; athere ai u b nj kontraktor dhe bri shum para. Im sure. It seems that as a young man he was a bricklayer; then he become a contractor and he made a lot of money. far bnte ai n SH.B.A.? What was he doing in USA? Po, kshtu sht. Jo vetm ajo/ato thon se ai ka dhuruar nj milion dollar qytetit t tij pr t ndrtuar nj spital pr brjen e konstrukcionit. But yes. Not only that/they say he donated a million dollars to his town for the construction of a hospital. Nuk mund t jet! Cant be! Se ai sht 93 vjet, ka qen larg Italis pr 76 vjet. Ai sht nj milioner dhe ka shkruar nj libr. Because he is 93 years old, has been away from Italy for 76 years. Hes a millionaire and has written a book.
240
Iancu Ballamaci
Stela:
Voi pute s-yivsi/ghivsi cartea a lui Bana di un emigrant. S-veadi c el u scrii aeau pi engleze(a)ti c astumsina/atumia u-avea trtur(n)at pi italineti. Mita: Stela: Ce nu ti ns italine(a)ti? Ma tu 76 di ai el avea agrt multi lugrii. Mita: Stela: i ma fai ael aoa az? Ari una conferin di pres ti/tr publicarea ali cartiiei a lui. Mita: Di cai csb/cetaet e(a)sti el dze voi? Stela: Mini/eu nu dzc c nu-u tiu; ma tiu c el e(a)sti di Calabria. Mita: Stela: Cum e(a)sti cartea? Dzc c e(a)sti maghic.
Ju mund t lexoni librin e tij: Jeta e nj emigranti. Duket se ai e shkroi n anglisht dhe se e kishte prkthyer athere edhe n italisht. Pse nuk di ai italisht? Por n 76 vjet ai kishte harruar shum gjera. far po bn ai ktu sot? Ka nj konferenc shtypi pr publikimin e librit t tij. Prej cilit qytet sht ai thoni ju?
You must read his book Life of an emigrant. It seems that he wrote it in English and that he then had it translated into Italian. Why? Doesnt he know Italian? But in 76 years he has forgotten many things. Whats he doing here today? Theres a press conference for the publication of his book. What town did you say hes from?
Un nuk them se nuk e di; por di q ai sht nga Kalabria. Si sht libri? Them se sht magjepse.
I didnt say because I dont know; but I do know that hes from Calabria. How is the book? They say its fascinating.
241 VOCaBULaRY I want to see whos he what do you mean tell me Dont you read the newspaper? rarely they dont carry anything but bad news if you read them them youd know that is an old emigrant who just returned from USA What does that mean? a lot of emigrants come back from USA is special why has been away from Italy
VOCaBULaRU Mini voi s-ved Cai e(a)sti ael/el i achicsit voi s- spu Nu yivsi/ghivsi voi ziaru? rar(a) aeali/e(a)li nu poart vr iva ma tiri slabi ncac voi yivsi/ghivsi aeali/e(a)li voi nu ti c e(a)sti un veciu emigrant i/cari s-retur(n) dit(u)America i subachicse(a)ti? mul di emigrant s-retoar dit(u)America e(a)sti ahorhea ce ar fut di parti dit Italia
FJaLORI un dua t shikoj kush sht ai far kuptuat ju t m tregosh Nuk lexoni ju gazetn? rrall ato nuk mbartin ndonj gj por lajme t kqija n qoft se ju lexoni ato ju nuk dini q sht nj emigrant i vjetr q u kthye nga SH.B.A. far nnkupton? shum prej emigrantve rikthehen nga SH.B.A. sht i veant prse ka qen larg nga Italia
242
Iancu Ballamaci
VOCaBULaRU ari scriiat un carti nu poati s-hib ma a e(a)sti ti/tr ferea ari durusit nu esc sigur s-veadi c un om tinir astumsina el fe(a)i mult pradz tihialb s- ddea uscati voi pute s yivsi/ghivsi cartea a lui Bana al un emigrantului s-veadi c el u scrii c el astumsina u avea trtur(n)at
FJaLORI dhe ka shkrojtur nj letr nuk mund t jet por kshtu sht pr brjen e konstrukcionit ka dhuruar nuk jam i sigurt duket q nj njeri i ri athere dhe ai bri shum para fat t bardh/fatbardh t m jepte t thata ju mund t lexoni librin e tij Jeta e nj emigranti duket q ai e shkroi dhe se ai athere e kishte prkthyer
VOCaBULaRY has written a book cant be but so is for the construction has donated Im not sure it seems that as a young man than and he made a lot of money lucky guy hed given me dry you must you must read his book Life of an emigrant It seems that he wrote and that he then had it translated
243 VOCaBULaRY he has forgotten many things whats he doing here today I didnt say because I dont know how is the book
VOCaBULaRU el avea agrt multi lugrii i ma fai ael/el az aoa mini nu dz c mini nu-u tiu cum e(a)sti cartea
FJaLORI ai kishte harruar shum gjra far po bn ai ktu sot un nuk thash se un nuk e di si sht libri
Cftari: Fe un interviu/intervist cu un emigrant cari ar fut tu America!
Prili di trupu al omului

Cap Chept Cicioru Pultarea Os(u) Arich(u) Limb Mdu
Pjest e trupit t njeriut

kok gjoks kmb shpatull kosk veshk gjuh tru
Parts of the human body

head brisket leg shoulder trotter kidney tongue brains
L e xi a 4 1 ( pat r udz] i un\)
246
Iancu Ballamaci
Dou domi, aproapea di vr 30 di ai, Costa Leca Mita Babu si adun tu Galeria di Piazza Corona, Roma. Costa: Babu?! Mita Babu! Dealihirea hi voi?! Nu si pistupse(a)ti! Mita: Da. Dealihira, scumpu Costa Leca! i surpriz minunoas/meraviioas! Costa: C ai ar tricut di cnd noi dit soni vidzum unu-alantu?! Mita: Magiudz 6 (asi) ai di cnd noi n diplomm. Costa: Eu/mini aveam avdzt c voi irat nafoar, ma nu u team iu. Mita: Tu inima al Brazil, cu un expedit cftoas-medical. Dup trei ai, eu/ mini mi tur(n)ai tu Itali ti/tr un vacan curt.
Dy zotrinj, afrsisht 30 vjet, Kosta Leka dhe Mita Babu u takuan n Galerin e Piazza di Corona, t Roms.
Babu?! Mita Babu! Vrtet jeni ju?! Nuk m besohet! Po. Vrtet, i shtrenjti Kosta Leka! far surpriz e mrekullueshme! Sa vjet kan kaluar q kur ne s fundi pam njeri-tjetrin?! Pothuajse 6 vjet q kur ne u diplomuam. Un kisha dgjuar q ju ishit jasht, por nuk e dija ku. N zemr t Brazilit, me nj ekspedit krkimore-shkencore. Mbas tre vjetsh un u ktheva n Itali pr nj pushim t shkurtr.
Babu?! Mita Babu?! Is it really you? Yes. Indeed, dear Costa Leca, what a wonderful surprise! How many years has it been since we last seen each-other?! At least, sixs years since we graduated. I had heard, that you were abroad, but I didnt know where. In the heart of Brazil, with a medical research expedition. After three years, Im back in Italy for a brief vacation.
247
Costa: Aeau e(a)sti, voi ave un mani ti/tr lngo(a)rili tropicali. Adue ntur/tur minti discuili lundz(i) i/cari voi n feat ta s-avdzam tr e(a)li. Mita: Sigur. -i ma fe voi az? Costa: Mini/eu magiudz lucrez nafoar dit(u) Itali, tu/tru Nou Yorc (New York), cu un mision Italian tu/tru Statili Uniti dit(u) America (la Naiunili Uniti). Mita: Prindi s-hib un lucru interesant. Nou Yorc e(a)sti ninga Nou Yorc/New York. Costa: Eu(mini) esc dacord. -mini di aist preri esc(u). New York e(a)sti myic/magic/maghic (fasinant), ma lucru cu tut aeau e(a)sti monoton. Mita: Cti or(i) vini voi tu/tru Itali? Sa her vini ju n Itali? How many times you come to Italy? Un jam dakord. Edhe un i ksaj mendjeje jam. New Yorku sht magjik, por puna me gjith at sht monotone. I agree. New York is fascinating, but the work is monotonous at times. Duhet t jet nj pun interesante. Dhe New Yorku akoma sht New York. It must be interesting work. And New York is still New York. Un pothuajse punoj jasht Italis, n Nju York (New York), me nj mision Italian n Sh.B.A. (n Kombet e Bashkuara). Im also working outside Italy, in New York, with the Italian mission in U.S.A. (in United Nations). Sigurisht. Dhe far po bni ju sot? Certainly. And what are you doing today? Ajo sht, ju keni nj mani pr smundjet tropikale. Kujtoni diskutimet e gjata q na bnit q t dgjonim pr ato. You had an obsession with tropical diseases. Do you remember the long speeches you made us listen to them.
248
Iancu Ballamaci
Costa: Ti/tr 6 (asi) me(i) aei va s-mi toar(n) nipoi la Ministeru di Nafoar ti/tr puani dzli. Mita: Prindi/lipse(a)ti s-hib un lucr(u) ideal. A hi voi mrtat? A hit voi nsurat? Costa: Da. Un an ninti. -voi? Mita: Eu/mini esc ninga bechar (nimrtat). Costa: A vidzut voi vr di oaspiii a notri veci universitar? Mita: Rar. Pui fug nafoar tu measea di jungla Brazilian. Costa: Eu(mini) alag di pit nscnti di aeali. Az mul italiai neg tu/tru Nou Yorc(u)/New York ti/tr un scop ic ti/tr un alt. Un bredh npr disa prej tyre. Sot shum italian shkojn n New York pr nj qllim ose pr nj tjetr. I run into some of them. Today many Italians go to New York for one reason or another. Rrall. Pak shkojn jasht n mesin e xhungls Braziliane. Rarely. Few go out to the middle of the Brazilian jungle. A pat ju ndonj nga miqt tan t vjetr universitar? Do you ever see any of our old university friends? Un jam akoma beqar (i pamartuar). Im still a bachelor. Po. Nj vit m par. Dhe ju? Yes. A year ago. And you? Duhet t jet pun ideale. A jeni ju i martuar? It seem to be an ideal job. Did you get married? Pr 6 muaj ata do t m kthejn n Ministrin e Jashtme pr pak dit. For six months they have me come back to the Ministry of Foreign Affairs for a few days.
249
Mita: Noi him tu magiudz rspndi iutido tu/tru Lumi. Nu easti a? Costa: Da, da. Tu/tra Itali posibilitili ti/tr lucru snt limitati, emigraiunea contin namisa di profesionitii. Cnt va s-v tur(n)a? Mita: Mni tahina/dimineaa. Costa: Ce s-nu vinim deadun ctr seara astumsina? Eu/mini va s-v-u adun cu muierea a meau, Helena. Mita: Eu/mini am mult ti/tr fate(a)ri namisa di lugriili alti am ti/tr fe(a)ri renovarea ali pasaportei a mea. Costa: Pi la shatea opti. n regul? Mita: Da. Iu? Eu/mini va s-tau tu Hotel Victoria. Po. Ku? Un do t rri n Hotel Viktoria. Yes. Where? Im staying at Hotel Victoria. Rreth ors 8. N rregull? At eight oclock. O.K.? Un kam shum pr t bre dhe ndrmjet t tjerave kam pr t bre rinovimin e pasaports sime. I have a lot to do, and among other things, I have to get my passport renewed. Pse t mos vim bashk nga darka athere? Un do tju takoj me gruan time, Helenn. Why dont we get together tonight then? Ill have you meet my wife, Helen. Nesr n mngjes. Tomorrow morning. Po, po. N Itali mundesit pr pun jan t kufizuara dhe emigracioni vazhdon midis profesionistve. Kur do t ktheheni? Yes, yes. In Italy the possibilities for work are limited, and emigration continues even among professionals. When are you going back? Ne jemi t gjith pothuajse t shprndar n t gjith Botn. Nuk sht kshtu? Were all scattered throughout the world. Isnt that so?
250
Iancu Ballamaci
Costa: Mult ghini! Eu/mini va s-yin/vin cu Helena. Mita: Ghini s-n videm ctr seara! Mirupafshim nga darka! Good bye, see you this evening! Shum mir! Un do t vi me Helenn. Very good! Ill come with Helen.
VOCaBULaRU dealihira hi voi scumpu meraviioas c ai di cnd noi tu inim dup trei ai eu/mini mi tur(n)ai aveam avdzt c voi irat nafoar ma mini nu u -tiam iu a adue ntur/tur minti discuili lundz(i) i n feat
FJaLORI vrtet jeni ju i shtrenjti e mrekullueshme sa vjet q kur ne n zemr mbas tre vjet un u ktheva kisha degjuar se ju ishit jasht por un nuk e dija ku a sillni ndrmend diskutimet e gjata q na bnit
VOCaBULaRY is it really you dear wonderful how many years since we in the heart after three years Im back I had heard that you were abroad but I didnt know where do you remember long speeches you made us
251 VOCaBULaRY listen to tropical deseases Im also working outside It must be interesting work how many times you return did you get married do you see any old friends few go out were all scattered throughout the world are limited tomorrow morning then Im staying very good Ill come with Helen this evening
VOCaBULaRU ta s-avdzam lngoarili tropicali eu/mini magiudz lucredz nafoar aeau prindi s-hib un lucru interesant cti or vini/yini a hi voi mrtat a vidzut voi vr di oaspiii a notri veci pu(i)fug nafoar noi him tu rspndi iuido tu/tru Lumi snt limitati mni tahina/dimineaa astumsina eu/mini va s stau mult ghini eu/mini va s-yin/vin cu Helena aist seara
FJaLORI q t dgjonim smundjet tropikale un pothuajse punoj jasht ajo duhet t jet nj pun interesante sa her vini ju a jeni ju i martuar a pat ju ndonj nga miqt tan t vjetr pak shkojn jasht ne jemi t gjith t shprndar kudo n Bot jan t kufizuara nesr n mngjes athere un do t rri shum mir un do t vi me Helenn kt mbrmje
252
Iancu Ballamaci
Cftari: Trscriia un adunari cu un veciu oaspit universitar!
GRaMaTICa SUBJUNCTIve MOOD 1. Present I (may) fall / tell / do You fall / tell / do He/she falls / tells / does We fall / tell / do You fall / tell / do They fall / tell / do MODU CONgIUNTIv(U) 1. Prezentu Mini/eu s()-cad / spun / fac Tini s-cadz / spu(i) / fa Ael/el; Aeau/ea s()-cad / spun / fac Noi s()-cdem / spunem / fem Voi s()-cde / spune / fe Aei/ei; Aeali/e(a)li s()-cad / spun / fac MNYRa LIDHORe 1. E tashme Un t bie / tregoj / bj Ti t biesh / tregosh / bsh Ai/ajo t bier / tregoj / bj Ne t biem / tregojm / bjm Ju t bini / tregoni / bni Ata/ato t bien / tregojn / bjn
253
GRaMaTICa 2. Imperfect I fell / told / did You fell / told / did He/she fell / told / did We fall / tell / do You fall / tell / do They fall / tell / do 2. Imperfectu Mini/eu s()-cdeam / spuneam / feam Tini s()-cdeai / spuneai / feai Ael/el; Aeau/ea s()-cdea / spunea / fea Noi s()-cdeam / spuneam / feam Voi s()-cdeat / spuneat / feat Aei/ei; Aeali/e(a)li s()-cdea / spunea / fea 3. Pasatu prasimu Mini/eu s()-am cdzut / spus / fapt Tini s()-ai cdzut / spus / fapt Ael/el; Aeau/ea s()-aib cdzut / spus / fapt Noi s(a)-avem cadzut / spus / fapt Voi s()-ave cdzut / spus / fapt Aei/ei; Aeali/e(a)li s-aib cdzut / spus / fapt 2. E pakryer Un t bija / tregoja / bja Ti t bije / tregoje / bje Ai/ajo t binte / tregonte / bnte Ne t binim / tregonim / bnim Ju t binit / tregonit / bnit Ata/ato t binin / tregonin / bnin 3. E kryer Un t kem rn / treguar / br Ti t kesh rn / treguar / br Ai/ajo t ket rn / treguar / br Ne t kemi rn / treguar / br Ju t keni rn / treguar / br Ata/ato t ken rn / treguar / br
3. Present perfect I have fallen / told / done You have fallen / told / done He/she has fallen / told / done We have fallen / told / done You have fallen / told / done They have fallen / told / done
254
Iancu Ballamaci
GRaMaTICa 4. Past perfect I have fallen / told / done You have fallen / told / done He/she has fallen / told / done We have fallen / told / done You have fallen / told / done They have fallen / told / done 4. Ma multu ca perfectu Mini/eu s-aveam cdzut / spus / fapt Tini s-aveai cdzut / spus / fapt Ael/el; Aeau/ea s-avea cdzut / spus / fapt Noi s-aveam cdzut / spus / fapt Voi s-aveat cdzut / spus / fapt Aei/ei; Aeali/e(a)li s-avea cdzut / spus / fapt 4. E kryer e plot Un t kisha rn / treguar / br Ti t kishe rn / treguar / br Ai/ajo t kishte rn / treguar / br Ne t kishim rn / treguar / br Ju t kishit rn / treguar / br Ata/ato t kishin rn / treguar / br
L e xi a 4 2 ( pat r udz] i doau\)
256
Iancu Ballamaci
La Librari
Un domn sfoiadz dit ahurhit pna tu soni (bitisit) un carti tu/tru-un Librari. Crivinditoru yini aproapea di ns ()-i dzi: Crivinditoru: Eu/mini minduesc c domnu va ta s-acumpur un carti ca un dhor(u)/cadou. Mita: Un carti i/care s-i intereseadz a un omui/omlui tinir di 18 (optusprdzai) di ai, un oaspit dit/di tu famiia a noastr. Crivinditoru: Noi avem suti, dealihira, iii di cri tu aist ducheani/ducheni. Ac(l)o prindi/lipseti s-hib un ic aoa i va s-i intereseadz al/a lu oaspitlui a vost(r)u. Mita: i carti recomanda voi? i carti sughera voi?
N Librari
Nj zotni shfleton nga fillimi deri n fund nj libr n nj Librari. Librashitsi vjen afr tij dhe thot:
In Bookstore
A gentleman is leafing through a book in a bookstore. The bookseller comes near and says:
Librashitsi: Un, mendoi se zotria do q t blej nj libr si nj dhurat. Nj libr q tinteresoj nj njeriu t ri 18 vjet, nj mik i familjes son. Librashitsi: Ne kemi qindra, vrtet mijra libra n kt dyqan. Atje duhet t jet nj ose ktu q do ti interesoj mikut tuaj.
The bookseller: I think the gentleman wants to buy a book as a gift.
A book that may interest an 18 year old young man, a family friend. The bookseller: We have hundreds indeed, thousands of books in this store. There must to be one here that interest your friend.
far libri rekomandoni ju? far libri sugjeroni ju?
What book do you recommend? What book do you suggest?
257 The bookseller: Well. Lets see! Can you give me more precise details? A book of science? Voyage toward Saturn or Frankenstein Gone Mad...? No, no. The bookseller: A novel? An American best-seller? An English Mister?... I dont things so. Dina read very much. Want news things. The bookseller:
Crivinditoru:
Ghini. La s-u videm. Pute voi s- dde ma multi detalii? Un carti tiniific? Calitoria drept Saturnului ic Frankenshtein Gone Mad...? Mita: No, no. Crivinditoru: Un novel? Un ma buna vinderi american? Un Mister Engles?... Mita: Eu/mini nu minduesc a. Dina yivse(a)ti/ghivse(a)ti multu. El e(a)sti dat multu dup lugriili nali. Crivinditoru: Mita: Poati un carti di aventur?! Dina prindi/lipse(a)ti s-aib suti cri di aventuri comici. Crivinditoru:
Librashitsi:
Mir.Le ta shikojm. Mundeni ju t m jepni m shum detaje? Nj libr shkencor? Udhtim drejt Saturnit ose Frankenshtein Gone Mad...? Jo, jo. Librashitsi: Nj novel? Nj m t mirn shitje amerikane? Nj Mister Engles?... Un nuk mendoj kshtu. Dina lexon shum. Ai sht dhn shum pas gjrave t reja. Librashitsi: Mundet ndonj libr aventure?! Dina duhet t ket qindra libra aventurash komike. Librashitsi:
Perhaps an adventure book?! Dina must have hundreds of adventure books, especially, adventure comic books. The bookseller: Perhaps the biography of a famous person. A travel book? There, a travel book would be good.
Poati biografia al unui om famos. Un carti di calitoria? Mita: Ac(l)o, un carti di calitoria va s-ira ghini.
Mundet biografia e nj njeriu t famshm. Nj libr udhtimi. Atje, nj libr udhtimi do t ishte mir.
258
Iancu Ballamaci
Crivinditoru:
Lugrii bun. Aoa snt nscnti/ nndau exelenti crii: Pit(r)u Statili Uniti dit(u)/di tu America. Mita: No, iva ma pun exotic. VOCaBULaRU Crvinditoru Aproapea eu/mini minduesc va ta s-acumpur i poati dzi Yini/vini Disfoiadz
Librashitsi:
Gj e mir. Ktu jan disa libra t shklqyera: Npr Sh.B.A..
The bookseller:
Good thing. Here are some excellent books: Across the USA.
Jo, dika m pak eksotike. FJaLORI librashitsi vjen afr shfleton
No, something a little exotic. VOCaBULaRY bookseller comes near is leafing
do q t blej nj njeriu te ri q mund
un mendoj
dhe thot
and says wants to buy a young man that may I things
a un omui/omului tinir un oaspit di famiia Noi avem suti, iii di crii
ne kemi qindra, mijra atje duhet t jet far libri rekomandoni ju? far libri sugjeroni ju nj libr shkencor t m jepni librash
nj mik i familjes
we have hundreds, thousands there must be What book do you recommend? What book do you suggest? a book of science you give me of books
a family friend
Ac(l)o prindi/lipse(a)ti s-hib i carti recomanda voi? i carti sughera voi? un carti tiinific s- dde
259 VOCaBULaRY can you give me read very much I dont think so lets see
VOCaBULaRU pute voi s- dde yivse(a)ti mult(u) poati biografia lugrii bun la s-u videm
FJaLORI mundeni ju t m jepni lexon shum le ta shikojm
eu/mini nu minduesc a
un nuk mendoj kshtu mundet biografia gj e mir
al unui/unului om famos
t nj njeriu t famshm
perhaps the biography of a famous person good thing
mer dardh/,-a piec/,-a prun-u purtucal/,-a cirea/,-a au/,-a nuc/,-a; nui-li alun-u; aluni-li pepin himinic caisi gtu/,-a limon-u; limoi-li
fRUTI
moll dardh pjeshk/,-a kumbull/,-a portokall qershi rrush arr lajthi pjeper shalqi kaisi ftua limon
fRUTa
apple pear peach plum orange cherry grape nut hazelnut (heizelnat) melon water melon apricot quince lemon
fRUITS
Eu/mini m(n)c un mer cafi/cathi tahina/diminea. Pepinu cadi greu. Nu e(a)sti coapt ninga aua. Compostu di pruni fai ghini ti/tr sntati. I curcubet aist himinic.
Exemplu:
Un ha nj moll do mngjes. Pjepri m bie rnd. Nuk shte pjekur akoma rrushi. Kompostoja e kumbulls bn mirc pr shndetin. Doli kungull ky imonik/shalqi.
Shmbull:
260
Iancu Ballamaci
GRaMaTICa The idiomatic use of future 1. The future tense may be used to express conjecture or probability in the present. Example Where can he be? 2. The future is often used if the future is implied in the English sentence. Example If I visit the Colosseum, I will also visit my Italian friend. Uf ilise(a)rea ideomatic al vinitorului 1. Timpu vinitor poati si s-ufiliseadz ta s()-esprim supozri ic posibiliti tu/tru presentu. Exemplu Iu poati s-hib el/ael? 2. Vinitoru e(a)sti ufilisit multi ori in ca c vinitoru e(a)sti subachicsit tu/tru fraza Englez. Exemplu n ca c eu/mini vizitedz Colosseum/ Coloseu, eu/mini va s-visitedz tuta oaspit(l)u a mel Italian. Prdorimi ideomatik i s ardhmes 1. Koha e ardhshme mund t prdoret pr t shprehur supozime ose mundsi n t tashmen. Shmbull Ku mund t jet ai? 2. E ardhmja sht shpesh prdorur n qoft se e ardhmja sht e nnkuptuar n fjalin Anglisht. Shmbull N qoft se visitoj Koloseun, un gjithashtu do t vizitoj edhe mikun tim Italian.
261
GRaMaTICa 3. The future is used to translate the English progressive present of to go, when denoting futurity and no motion. Example When are you going to leave? 4. The English future is often rendered in Aromanian by the present, when the action is about to take place. Example Ill buy it, if you do not want it. Vinitoru/yinitoru e(a)sti ufilisat ti tr tur(n)ari presentu progresiv ali Englize(a)tei to go s()-neg , cnd spuni vinitoru no micari. Exemplu Cnd va s()-fudzit? 4. Vitoru al Englezei/Engleziei esti dat n aromn/vlah cu presentu, cnd axionu esti gata s-aca loc. Exemplu Minieu va s-u acumpur aeau, mac voi nu-u vre pi nsa. 5. Vinitoru a li Engleze(a)tei cnd si-ufilise(a)ti ta s-fac un sugjerari e(a)sti dat tu Aromne(a)ti cu presentu. Exemplu Va s-nidzem deadun? E ardhmja sht prdorur pr t prkthyer t tashmen progressive t Anglishtes to go t shkoj , kur tregon te ardhmen ardhshmeri dhe jo levizje. Shmbull Kur do t ikni? 4. E ardhmja e Anglishttes sht shpesh n Arumanisht me ttashmen, kur veprimi sht gati t zer vend. Shmbull Un do ta blej at, ne se ju nuk e doni at. 5. E ardhmja e Anglishtes kur prdoret t bj nj sugjerim sht dhn n arumanisht me t tashmen. Shmbull Do t shkojm bashk?
5. The English future when used to make a suggestion is rendered in aromanian by the present. Example Shall we go together?
L e xi a 4 3 ( pat r udz] i pat r u)

264
Iancu Ballamaci
Aromne(a)ti tahina/dimineaa lapti cald lapti arai cacau ci(o)colat um(p)t e(a)ri mrcat ciai() tari ciai() licoar ciai() cu rum ciai() cu limon cafei turc cafei expres lai/llai capucino cafei cu lapti ou hiert ou grsit/grsit ou cu prout ou cu ca
Shqip mngjesi qumsht i ngroht qumsht i ftoht kakao okollat gjalp mjalt kos aj i fort aj i leht aj me rum aj me limon kafe turke kafe ekspres e zez kapucino/ kafe me qumsht vez e zier vez e skuqur vez me prout vez me djath
English morning hot milk cold milk cocoa chocolate butter honey yoghurt strong tea weak tea tea with rum tea with lemon Turkish coffee black coffee cappuccino/ coffee with milk soft boiled egg fried egg/omelette egg with ham egg with cheese
265 scrambled egg/raw/unboiled white bread brown bread Example In the morning I drink a glass with hot milk. I eat brown bread.
ou nihiert pni alb pni llai Exemplu Tahina/dimineaa beau un pahar cu lapti cald. Mini/eu m(n)c pni llai.
vez e pazier buk e bardh buk e zez Shmbull N mngjes pi nj got me qumsht t ngroht. Un ha buk t zez.
Dialogu:
Dialog:
Dialogue:
Tu staionu di tren
Calitoru/pasagheru: Un bilet ti/tr Torino. Biletvinditoru: Tu prima/prota ic a doaua clas? Calitoru: A doaua clas. Biletvinditoru: Ma un cali? Calitoru: No, duc-vinit/yinit.
N stacionin e trenit
Udhtari: Nj bilet pr n Torino. T parn apo t dytn klas? Udhtari: T dytn klas. Vetm nj rrug? Udhtari: Jo, vajtje-ardhje.
In the train station

Passenger: One ticket for Torino. First or second class? Passenger: Second class. Only one way? Passenger: No, round trip.
266
Iancu Ballamaci
Biletvinditoru: Aoa e(a)sti biletu a vost(r)u, aoa e(a)sti restu a vost(r)u. Calitoru: Cnd nchise(a)ti/fudzi trenu? Biletvinditoru: La un -jumitati/giumitati di la linea 5 (ini). M 1 e gjysm nga linja 5. At one thirty from track 5. Ktu sht bileta juaj dhe ktu sht resti juaj. Udhtari: Kur niset/ikn treni? Here is your ticket, and here is your change. Passenger: When does the train leave?
Exerciii: Mini, eu duri 8 sh ninga esc pi somn. Ct bun e(a)sti aist simit! Semnrili di clas? Mini/eu nu li aflai aeali. Zrzvili tazei snt multi scumpi. i cetate/csb muat/muat! Mni e(a)sti 4 (patru) November.
Ushtrime: Un fjeta 8 or dhe akoma jam npr gjum. Sa e mir sht kjo simite! Shnimet e klass? Un nuk i gjeta ato. Zarzavatet e freskta jan shum t shtrenjta. far qytet i bukur! Nesr sht 4 nntor.
Exercises: I slept 8 hours and I am still sleepy. How good this roll is! The classnotes? I didnt find them. Frozen vegetables are very expensive. What a beautiful city! Tomorrow is Forth of November.
267 Exercises: Why are you late? We went to the meeting with Stela. This coffee is not very strong. Today is Saturday. I visited Paris yesterday and Lyon the day before yesterday. This car cost too much. How is the weather in Napoli? I dont know; it may be raining. If I visited Naples, Ill see the Vesuvius. She comes from Spain. They played very well today. We want to go there together.
Exerciii: Ce voi hi amnat? Noi nesim tu/tru adunari cu Stela. Ct (a)ru! Aist cafei nu e(a)sti mult tari. Az e(a)sti smbt. Eu/mini vizitai Parisu asear Lionu aoalltrai. Aist main/maxi custuse(a)ti mult. Cum e(a)sti chirolu tu Napoli? Mini/eu nu-u stiu; poati s-da -ploai. n ca c vizitedz Napoli, mini/eu va s-ved Vezuvu. Ea/aeau yini/vini dit(u)/di tu Spaa. Aei giucar mult ghini az. Noi vrem s-nidzem ac(l)o deadun.
Ushtrime: Pse jeni ju von? Ne shkuam n mbledhje me Stelln. Sa keq! Kjo kafe nuk sht shum e fort! Sot sht e shtun. Un visitova Parisin dje dhe Lionin pardje. Kjo makin kushton shum. Si sht koha n Napoli? Un nuk e di, mund t bjer dhe shi. N qoft se visitoj Napolin, un do t shikoj dhe Vezuvin. Ajo vjen nga Spanja. Ata lojtn shum mir sot. Ne duam t shkojm atje bashk/s bashku.
Cftari: Un vizit tu/tru Itali.
268
Iancu Ballamaci
Tu autoserviciu
A pute s trdze maina/maxia a meau? Maina e(a)sti aspart tu cali. Iu si-afl autoservisu di ma-aproapea? A pute s-u regula/s-u repara? Cnd si s-fai gata? Feu ct ma avoa/agoa, vu plcrsesc(u)/v/vu rog! Maina s-fai seara gata... mni tahina/ dimineaa ti/tr trei dzali Ct custuse(a)ti reparaea/regularea? Aist nu tu aghuise(a)ri/ funxioneadz cum vitez a nalt lipse(a)ti... tu aghuise(a)ri apus cu motoru cald/upurit.
N autoservis/autoshrbim
A mund t trhiqni makinn time? Makina m sht prishur n rrug. Ku gjendet autoservisi m i afrt? A mund ta rregulloni/ta riparoni? Bjeni sa m shpejt, ju lutem! Makina bhet n mbrmje gati... nesr n mngjes pr tri dit Sa kushton riparimi? Kjo nuk n shpejtsi funksionon si t madhe duhet... n shpejtsi t ult me motor t nxeht.
Shop Service
Could you tow my car off. My car has broken down the road. Wheres the nearest repair shop? Can you repair it? Please, do it as soon as possible! The car this evening will be tomorrow ready... morning in three days How much will it cost to repair it? This at high doesnt speed function at low properly... speed when the engine is hot.
269 Theres the steering some-thing the brakes. wrong with... Please the brakes check... battery rear (front) lights cooling system electrical system exhaust system. Please... change the oil air filter fuel filter rear light left blinker radiator windshield/ windscreen. My engine knocks, overheats, wont start.
iva nu e(a)sti cu timonu pi regul... cu frenili V/vu frenili plcrsesc(u)/ bateria v rog, controla... luinili di dinpoi luinili di dininti sistemu di arimi sistemu electric sistemu di scuterea al/a lu gazilor. V plcr- schimba sesc(u)/v rog... oilu/umptulemu filtru di air filtru di carburant reflectoru di dinpoi spuntoru di direcia di a stnga/n-astnga radiatoru geama di dininti. Motoru s-ngldzti mult, nu si-aprindi.
Dika nuk me timonin sht n rregull... me frenat Ju lutem, frenat kontrolloni... baterin dritat e prapme dritat e prparme sistemin e ftohjes sistemin elektrik sistemin e qitjes s gazrave. Ju lutem... ndrroni vajin filtrin e ajrit filtrin e karburantit reflektorin e prapm treguesin e drejtimit t majt radiatorin xhamin e prparm. Motorri nxehet shum, nuk ndizet.
270
Iancu Ballamaci
V plcr- ncrca bateria sesc(u) s-chimba roatili a va s-... s-alichi goma s-regula carburantu, s strindze frenili. A ave piesi di schimbari?
Ju lutem karikoni baterin a do t m... t ndrroni rrotat t ngjitni gomn t rregulloni karburantin, t shtrngoni frenat. A keni pjes kmbimi?
Will you charge the battery please... change the wheel patch the inner-tube adjust the carburetor, adjust the brakes. Have you any spare parts?
Atenie/Ctig/grij
Ma im mult avoa/agoa (ma u caliset/crtet). Ctig! Afri-v! Ma frena mult tari. Ma im mult aproapea. Mini/eu frenedz n (n)distana lipsit. Ma im cu mari avuse(a)ri/ agose(a)ri vitez. Et pi achurari/achurnd. Nu e(a)sti dealihira/adevrat. Ma chier controlu. Va s-u cumndsesc(u)/dirijedz (va s-u scot n-aparti).
Kujdes
Po ecn shum shpejt. Kujdes! Ruajuni! Po frenoni shum fort. Po ecn shum afr. Un frenoj (mbaj) distancn e duhur. Po ecn me shpejtsi t madhe. Je duke rrshqitur. Nuk sht e vrtet. Po humbet kontrollin. Do ta drejtoj (do tia dal mban). Watch out!
Watch out
Youre going too fast. Youre braking too hard. Youre getting too close. I keep the proper distance. Youre speeding. Youre skidding. It cant be true. Youre losing control. Ill manage.
271
GRaMaTICa Timpu vinitor/yinitor Timpu vinitor/yinitor e(a)sti format tu lafela cali cum tu/tru Romna Arcaic; ufilisnd un auxiliar nischimbat particlu va (vinit/yinit di verbu voi) modu subienctiv(u). Koha e Ardhshme Koha e Ardhshme sht formuar n t njjtn rrug si n Rumanishten Arkaike, duke prdorur nj pjesz ndihmse t pandryshuar do (t prejardhur prej foljes dua dhe Mnyrs Lidhore). Future tense The future tense is formed in the same way as in archaic Romanian using an auxiliary invariable particle va (derived from the verb to want) and subjunctive mood.
Aromanian Va s-cntu Va s-cni Va s-cnt Va s-cntmu Va s-cntai Va s-cnt
Romanian Archaic va s cnt va s cni va s cnte va s cntm va s cntai va s cnte
English I will sing You will sing He/she will sing We will sing You will sing They will sing
L e xi a 4 4 ( p at r udz] i pat r u)
274
Iancu Ballamaci
E(a)sti ora/shatea 4 (patru) di dupu prndz. Stela Marina snt tur(n)a dit/di tu Universitati ti acas. Chinduresc trfrmti viza-vi di/di tu locu iu s-vind gazetili/ziarili. sht ora 4 e mbasdites. Stela dhe Marina jan kthyer nga Universiteti pr n shtpi. Qendrojn prball vendit ku shiten gazetat. It is 4/four oclock in the afternoon. Stela and Marina are returning home from the University and stop in front of a newstand. Stela; Marina: A ave voi La Nazione? Ziarvinditoru: No, no. La Nazione e(a)sti vindut nafoar. Voi u ti cum e(a)sti aea(u) aoa tu/tru Firene. Cafi/iido/cathiun(u) u acumpur ns c ari hbri/tiri interesanti. Stela: Astumsina d- Il Corriere dela Sera! Ziarvinditoru: Dacord domnule. n regul(). Custuse(a)ti 600 di lireti. Marina: Ma Daily American u ave voi? Ziarvinditoru: Da. Mini/eu u-am aoa aeau. E(a)sti... Por Daily American e keni ju? Gazeta shitsi: Po. Un e kam ktu at. sht... But, do you have Daily American? Newsman: Yes. I do; here it is is... Athere m jep Il Corriere dela Sera. Gazeta shitsi: Dakodrd zotri. N rregull. Kushton 600 lireta. Then give me Il Corriere dela Sera. Newsman: O.K. Here it is. That costs 600 lire. A keni ju La Nazione? Gazeta shitsi: Jo, jo. La Nazione sht shitur jasht. Ju e dini si sht ajo ktu n Firence. donjeri e ble at se ka lajme interesante. Do you have La Nazione? Newsman: No, no. La Nazione is sold out. You know how it is here in Firence. Everybody buys because it has interesting news.
275 Whats newpaper is Daily American? Dont you know? Its an American newpaper published in Rome. Its been out for many years. You must read it.
Stela: i ziar e(a)sti Daily American? Marina: Nu u ti voi? Aeau e(a)sti un ziar american i/cari s-tipuse(a)ti Roma. Aea(u) ar fut nafoar ti/tr mul(i) ai. Voi prindi s-u ghivsi/yivsi pi ns. Stela: Ghini astumsina. Eu/mini voi s-u ghivsesc aeau/pi ns. Ea prindi/lipse(a)ti s-hib mult bun ti/tr aei i/cari mvea engleza. Marina: Cnd s-u bitisesc pi ns, va s-tu dau mprumut (a vau); ma va s-u tor nipoi c u voi ti/tr colexionu al/a lu ziarului. Stela: Vedz fotografia tu cpachia di Epoca! Marina: Cai e(a)sti ael? Stela: Ael e(a)sti Umberto Eco, autoru di Novela The name of the rose Ai sht Umberto Eco, autori i Novels The name of rose Its Umberto Eco, the author of the Novel The name of Rose Kush sht ai? Who is he? Shiko fotografin n kapakun e Epoks! Look the photo on Epocas cover! Kur ta mbaroj at, do t ta jap borxh; por do t ma kthesh prsri se e dua pr koleksionin e gazets. When I finished with it, Ill lend it to you; but I want it back because I need it for newpapers collection. Mir athere. Un dua ta lexoj at. Ajo duhet t jet shum e mir pr ata q msojn anglishten. Yes. I want to read it. It must be very good for those who are learning English. Nuk e dini ju? Ajo sht nj gazet amerikane e cila botohet n Rom. Ajo ka qen jasht pr shum vjet. Ju duhet ta lexoni at. far gazet sht Daily American?
276
Iancu Ballamaci
Numa al trndafilui i/cari ari avut suces mari -nafoar. Marina: Dealihira a e(a)sti. Tu/tru Statili Uniti dit(u)America aea(u) ira namisa di ca ma bunili vinderi. Stela: A u yivsi/ghivsi Epoca? Marina: Rar. Eu/mini, n general ghivsesc/ citesc Oggi/Az nscnti or(i) The Selections of the Readers Digest/Tr-alidze(a)ri di tr-adunarea curt ti yivsitori/ghivsitori. Stela: Aea(u) e(a)sti tora un revist/gazet veciat. Mama Mari a meau u yivsea/ ghivsea pi ea nscni ai ninti. Marina: Nu ari iva aea(u) e(a)sti mplin di tiri/hbri da tr-adunari di novelili dit(u)/di tu ultimu chiro. Stela: Eu, mini, preferedz ziaru i s-ia cu politic, ti /tr exemplu espresso.
Emri i trndafilit q ka pasur sukses t madh jasht. Vrtet ashtu sht. N SH.B.A. ajo ishte midis shitjeve m t mira. A e lexoni Epokn? Rrall. Un, n prgjithsi lexoj Oggi/Sot dhe disa her Przgjedhje t prmbledhjes s shkurtr pr lexuesit.
which has had a great success and abroad. Indeed/really. In the USA it was among the best sellers. Do you read Epoca? Rarely. I generally read Oggi/Today and sometimes The Selections of Readers Digest.
Ajo tani sht nj revist e vjetr. Gjyshja ime e lexonte at disa vjet m par. Nuk ka gj. Ajo sht plot me lajme dhe jep prmbledhje t novelave t kohs s fundit. Un, preferoj gazetn q merret me politik, p.sh. espresso
Its now dated magazine. My grandmother now a dated and read it before some years ago. Not at all. Its full of information and gives the summary of recent novels. I prefer magazines that deal with politics, for example espresso.
277
VOCABULARU A ave voi no, e(a)sti vindut voi u ti cum e(a)sti cafiunu/iido/iiunu astumsina d-()/ d i e(a)sti nu-u ti voi i ei (l)u tipusesc/editeaz voi prindi/lipse(a)ti s-u ghivsi/yivsi prindi s-hib mult bun ti/tr aei i ar futa nafoar ti/tr muli ai mult bun cnd mini, eu s-am bitisit cu aea(u) eu va s-tu dau mprumut aeau c li vegiu
FJALORI a keni ju jo, sht shitur ju e dini si sht secili/donjri athere m jep far sht nuk e dini ju q ata e botojn ju duhet ta lexoni duhet t jet shum e mir pr ata q ka qen jasht pr shum vjet shum e mir kur un t kem mbaruar me at un do ta jap borxh at se i ruaj pr koleksion
VOCABULARY do you have no, is sold you know how it is everybody then give me whats dont you know that they publish you must read it it must be very good for those who Its been out for many years very good When I have finished with it Ill lend it to you because I save them
278
Iancu Ballamaci
vedz fotografia tu/tru Cai e(a)sti ael Numa al trandafilui cari ari avut mari suces -nafoar aea(u) ira namisa di ca ma bunili vinderi rar in general yivsesc/citesc nscnti or(i) tr-alidze(a)ri di tr-adunarea curt voi hi cilimean aea(u) e(a)sti tora un revist veciat nu ari iva aeau e(a)sti mplin di tiri/informai da tr-adunari di novelili dit(u)soni
shiko fotografin n kush sht ai Emri i trndafilit q ka patur sukses t madh dhe jasht ajo ishte ndrmjet shitjeve m t mira rrall n prgjithsi lexoj dhe disa her przgjedhje t prmbledhjes s shkurtr ju jeni kalama ajo sht tani nj revist e vjetruar nuk ka gj ajo sht plot prej lajmesh dhe jep prmbledhje t novelave t fundit
look the photo on who is he? The Name of the Rose which has had a great success and abroad it was among the best-seller rarely generally read and sometimes the selection of the Readers Digest you are kidding its now dated magazine not at all its full of information and gives the summary of recent novels
Cftari: Cai ziar v-u-arse(a)ti ma mult(u) ti/tr i tiri/hbari hi ma mult interesa?
279
GRAMATIcA Prdorime t prgjithshme t foljeve kalimtare N Anglisht ne shprehim nj kryefjal t paprcaktuar me ndrtim t pavetores: Nj, ata, ju, njri, ne etj., plus foljen. Shmbull Asnj nuk duhet t lexoj ktu. Ata thon q ai do t vij. Njersit do t thon se ne kemi rn n dashuri. a) Kryefjala e paprcaktuar (nj, ata, njerzit etj.) do t ishin prkthyer me si dhe vetn III njjs t foljes veprore. Flihet kur ne jemi t prgjumur. N kish nuk flitet, lutet. N kt magazin/dyqan flitet Anglisht. Thuhet se ata kishin ikur.
General use of the reflexive In English we express an indefinite subject with the impersonal construction: one, they, you, people, we etc., plus the verb. Example No one must not read here. They say that he will come. People will say we are in love. a) The indefinite or generic subject (one, they, people etc.) should be translated by si and the third person singular of the active verb. We sleep when we are sleepy. In church one does not talk, one prays. In this store English is spoken. People said they had left.
Ufilisri di verburili reflexivi Tu Engleza noi esprimm un subject indeterminativ cu construirea al nipersonalui: un, ei/aei, voi, unu, noi s.a., plus verbu. Exemplu Niiun nu prindi/lipse(a)ti s-yivseasc/citeasc aoa. Ei/aeai/n(i) dzc c el va s-yin/ vin. Oamiii va s-dzc c noi avem cdzut tu/ntru vreari. a) Subiectu indefinit (un, ei/aei, oamiii .a.) va si ra/trtur(n)at/ tradus cu si person. III singular di verb activ. Si doarmi cnd noi him pit somn/dureari. Tu Biserica nu si zburti, si (s-fai) rugciunea/rugciuneadz. Tu aist magazin/ducheani si zburti Engleze(a)ti/Engleza. Si zburti c ei/aei avea fudzit.
280
Iancu Ballamaci
b) If the indefinite subject has direct object, and the third person singular of the active verb / verb should be used; if the direct is plural, and the third person plural should be used. Example People sang songs that were not beautiful. The passive form In Aromanian the passive form is much less common than in English. In a passive construction the subject of verb receives the action instead of doing it, as in the sentence: Cesar was killed by Brutus. To indicate that the subject does not carry out the action, but receives it, the passive voice is formed by the verb and the past participle of the verb. Thus, the past participle agrees in gender and number with the subject. Compare the following active and passive forms: Passive: Cesar was killed by Brutus. Active: Brutus killed the Cesar. Active: The mother washes the shirt. Passive: The shirt is washed by the mother.
b) ncac subiectu indefinit ari obiect direct, va si s-ufiliseasc person. III singular di verbu activ; ncac obiectu direct esti n plural, va si s-ufiliseasc person. III n plural. Exemplu Oamiii cnta cntii i nu ira muati. Forma pasiv n Aromn forma pasiv esti mult ma pun comun dict n Englez. n construirea pasiv, subiectu di verb ea/primeti axia tu loc ca si u fac aea singur, ca n sentena: Cesar ira vtmat dit Brutusu. Axentm c subiectu nu fai/axiadz axia, ma u ea/primeti aea, diateza pasiv este format dit verbu esc past participiu si adapteaz n gener numur cu subiectu. Compar formili activ pasiv di ma nghios: Pasiv: Cesaru si/s-vtm dit(u) Brutus. Activ: Brutus vtm pi Cesaru. Activ: Mama/ata la cmeaa. Pasiv: Cmeaa e(a)sti lat di la mama.
b) N s kryefjala e paprcaktuar ka kundrin t drejt, do t prdoret veta III njjs e foljes veprore; n se kundrina e drejt sht n shums, do t prdoret veta III n shums. Shmbull Njersit kndonin kng q nuk ishin t bukura. Forma Psore N Arumanisht forma psore sht shum m pak e zakonshme sesa n Anglishten. N ndrtimin psar kryefjala e foljes merr/pson veprimin n vend q ta kryej at vet, si n fjalin: Cesar ishte vrar prej Brutusit. Theksojm q kryefjala nuk kryen veprimin, por e pson at, diateza psore sht formuar nga folja esk dhe t kryer s pjesors prshtatet n gjini dhe numr me kryefjaln. Krahaso format veprore dhe psore t m poshtme: Psore: Cesari u vra prej Brutusit. Veprore: Bruti vra u Qezarin/Cezarin. Veprore: Mamaja lan kmishn. Psore: Kmisha sht lar prej mamas.
Cftari: Dde 4 frasi cu forma activ 4 frasi cu forma pasiv!
L e xi a 4 5 ( pat r udz] i ] i n] i )
282
Iancu Ballamaci
Dit Theodhorach ico:
Nga Theodhoraq Ciko:
Escu Arman
Cai esc mini? Va ntreb, Unapandasi voi su avdu, Nscut tu Fearca, Muerea di Curceaua, Ficioru nscut Atena, Tatlu Ianina, Ata Erseca, Paplu Moscopuli, Dada Fllorina, Paplu a tatlui Turchii, Dada a atiei Vrgrii, Paplu a talu Romnii. Un grea greati, Alantu arbinuse(a)ti, Un armne(a)ti, Turche(a)ti Machedoneati, Grei, turi, arbinei, Romn, Macedon ama Vrgar! V ntreb mini-i escu? Arbiniia dzi cioban, Romnia dzi Rmn, Gria dzi Vlaho, Vurgria dzi Saracacian, Tu Azii Njic, i la tut Balcanu, Di cnd avu scriiari, Mini fui protlu, O, am limba a meau, Muat ca munti, Trei i di ai, Smnat di ppi, Cai escu mini (Pios ime?). Aisti multi zboari, Vrea un apandasi. Armn mini escu, Escu Armn ca munti, Ca lilicia di Mailu, Ca neaua di iarn, Cntiili cntai, Giocu nu-u-cpsii, Numa nu-u alsai, -az am tiii Tu Azia Njic, -tu a nostru Balcan, Am rdztii mri, Ce escu Armn. i s-dzti i di aii, Ai stog va s-him.
Jam Arumun
Kush jam un? Ju pyes, Nj prgjigje dua ta degjoj, Lindur n Fier, Gruaja nga Korca, Djali lindur n Athin, Babai n Janin, Nna n Ersek, Gjyshi n Voskopoj, Gjyshja n Follorin, Gjyshi i babait n Turqi, Gjyshja e mamas n Bullgari, Gjyshi yt n Rumani. Njri fliste greqisht, Tjetri shqip, Nj arumanisht, Turqisht dhe Maqedonisht, Grek, turq, shqiptar, Rumun, Maqedon apo Bullgar! Ju pyes un far jam? Shqipria m thot oban, Rumania m thot Rumun, Greqia m thot Vlaho, Bullgaria m thot Sarakaan, N Azin e Vogl, Dhe n t gjith Ballkanin, Q kur pati t shkrojtur/ shkruar, Un qesh i pari, O, kam gjuhn time, E bukur si mali, Tre mij vjet, Mbjell prej gjyshrve, Kush jam un (pios ime?). Kto fjal t shumta, Donin nj prgjigje. Arumun un jam, Jam Arumun si mali, si luleja e Majit, si dbora e dimrit, Kngt kndova, vallen nuk e pushova, Emrin nuk e lash, Dhe sot kam nder, N Azin e Vogl, Dhe n Ballkanin ton, Kam rrnj t mdha, Sepse jam Arumun Dhe thuhet mijra vjet, Kshtu bashk/tog do t jemi.
283
Aromii dit(u) Amirriia Habsburgic

Aromii (Macedoneaii) cunuscu tu izvorulili dit(u)eta medi/dit measi cu numa vlahi, snt aeau parti a populaiiei romanizat dit Notlu (Sudu) al Danubului/Dunriiei dit chirolu ali emigraiunei Sllav a Vryrloru tu naia (zona) di la Notu/Sudu al Danubului/Dunrii tu eta VII-s-trapsir di la Sudu al Balcanului. Ei purta numa Aromi inari ti speasa ufilisiri a asunitului e i tu locu di ce ci (cum zbursc Romii); dipicnd greii lu dzea ti pez Cuovlahi, va s dzc vlahi sclochi. Tu/tru giumitatea a II-a a secolui/etiiei XVIII, di cara fur asparti ma mrili entruri Aromni dit(u)/di tu Balcan, numiru a alor i va s-cafta streaha tu/tru Amirriia Habsburgic va s-ira ma mari. Refughiaii nu vrur ta si-incin a Otomanilor s-locuir tu/tru-un numir mari pit(r)u/pit hori csbdzuri. Ei deadir un vrtoas liliciari/floreari economic nicunuscut pn astumsina/atumia. Un mari numir di Aromi si locuir tu/tru Ungari dup i si-asparsi, s-arsi Moscopolea dit Arbinuia la anu 1769, centru ma mari ma cunuscutu aromn (Macedono-Romn) tu/tru tut Balcanu. Namisa di aii 1687-1848, 248 Aromnii apruchear/primir itenia tu/tru Amirriia Habsburgic. Ei s-tragu dit Moscopolea, Castoria, ipsca, Veria, Grabova, Ianina, Clisura, Seres, Meovo, Blate, Salonic. Cu acordu/Patenta di toleran (ndreptu di bunchicseari buntreari) di la 1781, Iosif al II-lea li lo sub aprarea a lui/grija a lui c nscni di aromi (Macedono-Romi) aduea mari amintatic tu/tru comeru al statului. Coloniili aromni fur luyursiti ca colonii grei/Heleni, dipicnd membrilor a lor u dzea gre. Comerianii aromi grei fea suatili ta s-apra sinferlu/interesu a lor di comer ama identitatea a lor religioas. Mulimea a aromilor ira bilingvi, cari/i considera ca limb matern limba aromneasc, dipicnd limba greac ira limba di cultur, di slujba religioas, di ligturili comeriali al tuti lucrilor oficiali. Pericli Papahagi bag oar c zboru Grei scutea tu/tru luin/migdani religia greco-oriental, iu s-bga nutru nu ma greii ma tui Aromii dit(u) Amirriia cari avea intrat tu/tru acimatili companii gre(a)ti. Aist companii s-fe(a)ir mult cunuscuti tu/tru un chiro curt. Aeali/e(a)li giucar rol activ, ca un factor economic vrtos. Agiumsir pn ac(l)o ct u fe(a)ir comeru monopolu a lor. Tu/tru patria a lor nau, Aromaii aduea experiena capitalurili a lor creati di potenialu a lor intelectual (c ira ditepi di natur). Ei agiumsir si s-fac un factor catalizator ti/tr naterea/amintarea ali un borgheziei finaniar comerial. Ei tuta minduir bgar cicior ti/tr ne(a)rea ali Bise(a)ricei Ortodox. Aromii dit(u) capitala ali Ungariiei Pesta vinir tu/tru anu 1690, dipicnd dup Irinea di Passarowitz numir(l)u a lor acriscu mult. Atmosfera sufletoas dit Vslia Habsburgic, politica sufletoas religioas a Iosefinizmului agiuta greii al alor(u) mvia aromi i ira cunuscu aoa i avea bnat momentul di ditiptarea naional al popoarelor tu/tru Europa. Comerianii nicuchirii aromi s-trag ahoryea di gre indinspensabil c ufilisea greaca tu/tru comer, ama i luyursea/considera ca limb matern limba aromneasc tu/tru avdzrea zburarea a cui/curi ira criscui di parti tu ho(a)rili aromni-vlahi sculati tu/tru Muntili di Pind.
284
Iancu Ballamaci
Un semn(u) siificativ ira Gramatica Macedono-Aromn/Vlah al(u) Mihai Boiagi editat/alncit Viena tu/tru anu 1813, cari/i i si-apandsea i raspundsea ali un cftarei speific, aiei i va s-timeiusea mviarea/nvelu tu/tru idiom(l)u matern ti/tr tu(i) aromii (macedono-vlahii) dit Balcan () ti/tr nviaii/tiuii aromi cari/i bna lucra tu/tru Amirriia Habsburgic. Pi/pri ning mul aromi nicunuscui cari/i cilstsea ddea contrubutu a lor tu/tru bana economic religioas tu/tru Amirriia Habsurgic, fur -numi cunuscuti care/i deadir valo(a)ri mri tu/tru art tiin. Tu arada al aromilor cu num snt alepi: Mitropolit(l)u Andrei aguna, Atanasie Grabovschi, Emanoil Gojdu, Mihail di Mocioni s.a. [Mihail Mocioni hiiu a preftului Constandin Mocioni, i vini Ungaria tu/tru anu 1747, dit (u) Machidunii. Si nsur tu/tru anu 1761 cu Eva di Chefala, care/i muri tu an(l)u 1808, cu cari/cai avea/avu 16 di ficiori. Mihail Mocioni muri ca pi/pitru an(l)u 1789, dup dze(a)rili al sculptorului Gh. Adoc.]
Arumunt e Mbretris s Habsburgve

Arumunt (Maqedoneant) t njohur n burimet e Periudhs s Mesjets me emrin Vllah/Vlleh, jan ajo pjes e populats s romanizuar t jugut t Danubit q nga koha e emigrimit Sllav dhe Bullgarve n zonn e Jugut t Danubit n shekullin e VII u trhoqn nga Jugu I Ballkanit. Ata mbartnin emrin Arumun dhe Cincar pr prdorimin e ce ci n vend t e i (si flasin Rumunt); ndrsa grekt u thoshin pr peze/cacidhe Kucovlah d.m.th. Vllah/Vlleh t alt. N gjysmn e II t shekullit XVIII si ishin prishur qendrat m t mdha arumune t Ballkanit, numri i atyre q do t krkonin strehim n Mbretrin e Habsburgve do t ishte m i madh. Refugjatt nuk donin q ti pruleshin Otomanve dhe u vendosn n nj numr t madh npr fshatra dhe qytete. Ata dhan nj lulzim t fuqishm ekonomik t panjohur deri athere. Nj numr i madh Arumunsh u vendosn n Hungari pasi u prish, u dogj Voskopoja, m 1769, qendra m e madhe dhe m e njohura arumune (Maqedono-Rumune) n t gjith Ballkanin. Midis viteve 1687-1848, 248 Arumun pranuan nnshtetsin n Mbretrin e Habsburgve. Ata hiqen nga Voskopoja, Kosturi, Shipska, Veria, Grabova, Janina, Klisura, Seres, Mecova, Blate, Selenik. Me marrveshjen Patentn e tolerancs (e drejta e mirkuptimit dhe mirshkuarjes) nga v.1781, Josifi i II i mori nn mbrojtjen e tij sepse disa prej arumunve (Maqedono-Rumunve) sillnin fitim t madh n tregtin e shtetit. Kolonit arumune qen llogaritur si koloni greke/Helene, ndrsa antarve t tyre u thoshin grek. Tregtart arumun dhe grek bnin shoqatat q t mbronin interesin e tyre tregtar, por edhe identitetin e tyre fetar. Shumica e arumunve ishin bilingv, q konsideronin si gjuh materne gjuhn arumune, ndrsa gjuha greke ishte gjuha e kulturs, e shrbess fetare e lidhjeve tregtare dhe e t gjitha punve zyrtare. Perikli Papahaxhi vuri re se fjala Grek nxirrte n drit/mejdan, besimin greko-oriental, ku futeshin brenda
285
jo vetm grekt, por edhe Arumunt e Mbretris q kishin hyr n t ashtuquajturat kompani greke. Kto kompani u bn shum t njohura n nj koh t shkurtr. Ato lojtn rol aktiv, si nj factor i fuqishm. Arritn deri atje sa e bn monopol t tyre. N Atdheun e tyre t ri, Arumunt sillnin eksperiencn dhe kapitalet e tyre t krijuara prej potencialit t tyre intelektual(se ishin t zgjuar nga natyra). Ata arritn t bhen nj factor katalizator pr lindjen e nj e nj borgjezie financiare dhe tregtare. Ata gjithashtu menduan dhe kmbnguln pr mbajtjen e Kishs Orthodokse. Arumunt e kryeqytetit t Hungaris Pesta erdhn n vitin 1690, ndrsa pas Irines s Passarowitz numri i tyre u rrit shum. Atmosfera shpirtrore e Shtetit t Habsburgve, politika shpirtrore dhe fetare e Josefinizmit ndihmoi grekt e ktyre arumunve t ditur q ishin t njohur ktu dhe q kishin jetuar momentin e zgjimit kombtar t popujve n Europ. Tregtart dhe nikoqirt arumun hiqen vean grekrve pavarsisht se prdornin greqishten n tregti, por q llogarisnin si gjuh materne gjuhn arumune n dgjimin dhe t folurn e s cils ishin rritur larg n fshatrat e ngritura n Malin e Pindit. Nj shenj domethnse ishte Gramatika Maqedono-Arumune/Vllahe e Mihai Bojaxhiut botuar n vitin 1813 e cila i prgjigjej nj krkese specifike, asaj q do t themelonte t msuarin n gjuhn amtare pr t gjith arumunt (Maqedono-Vlleht) e Ballkanit dhe pr dijetart arumun q jetonin dhe punonin n Mbretrin e Habsburgve. Afr shum arumunve t panjohur q prpiqeshin dhe jepnin kontributin e tyre n jetn ekonomike dhe fetare n Mbretrin e Habsburgve, qen dhe emra t njohur q dhan vlera t mdha n art dhe shkenc. N radhn e arumunve me emr jan zgjedhur: Mitropoliti Andrei Shaguna, Atanasie Grabovski, Emanoil Gojdu, Mihail Mocioni etj. (Mihal Mocioni biri i priftit Konstandin Mocioni, q erdhi n Hungari m 1747, nga Maqedonia. U martua n vitin 1761 me Eva Qefaln, q vdiq me 1808, me t ciln pati 16 djem. Mihai Mocioni vdiq si duket n vitin 1789, sipas t thnave t skulptorit Gh. Adoc).
Numi di locuri toponimii

Vunista Fntana al Goga Frigurasa Baru-Munte Bueana-Pueana Olni Crute Aryia al Yiatu Puntea Noaua Chetrile Mri Fntnicea Castru Vileza Pdurea Mare Valea Seac Valea Mari Doau-le Che(a)tri
286
Iancu Ballamaci
Poesi aromn-vlah
Noi him Armi

Noi him armi Armi di vr chiro i armi va s-him Di-aoa nclo Noi limba a noastr Nu-u-agrim i-u zburm i aei i fug di-ia Ii uguim.
Ne jemi arumun
Ne jemi arumun Arumun t njher e nj kohe Dhe arumun do te jemi Q ktu e tehu/tutje/m tej Ne gjuhn ton Nuk e harrojm Dhe e flasim Dhe ata q ikin prej saj I mohojm/i braktisim.
(Aist cntic s-cnta di elevii la coalaLiceul Romn di Grebena)
(Kjo kng kndohej prej nxnsve n ShkollnLiceun Rumun t Grevenas)
L e xi a 4 6 ( pat r udz] i [asi )
288
Iancu Ballamaci
Personaliti mri aromi/macedono-vlahi

Tu/tru Ungarii aromii avur compani di comer. Cu pradzii i amintar adrar nai ma importantili monumenti, casi 20 biserii, ca tr exemplu Bise(a)rica di Miscolc, hiindalui luyursit una di cama muatili dit Europa Central. Aromii adrar Budapesta cldiri/construci di cama importantili (ma famiia Mocioni avea 17 cu ma multi paturi/etajuri, nscnti di aeali ira proiectati di architeci avdz tu/tru ael chiro/timp. Palatu ma muat di Capitala Ungariei/Ungar fu adrat dit aromnu Nacu. Greii dit Ungaria ira bui comerani/emburi. Ei adrar multi companii mixti tog/deadun cu aromii ditepi talentai di ac(l)o. Tutnoar hindalui di idea pistei ortodox, comunitatea al aromilor aea a greilor di Pesta adrar stog/deadun tu/tru anu 1788 prima/prota Biseric Ortodox Greco-Valahic. Gentlmeii/nicuchirii Aromi cftar ma-amanat ca s-lu ddea un preft ta s-u fea slujba/lituryia pi limba aromn/macedono-vlah. Tu/tru aist chiro ir nndau ncce(a)ri/ngruri namisa di comunitatea greac aiei aromn di Pesta, ama i pn tu soni si-achicsir aleapsir un preft grec un aromn, i u fea ghivse(a)rea pi arada, pi doau-li limbi: greaca aromna. Doau-li mileti/popoari avur tu ahurhit un coal greac-valah/vlah.Tu/tru anu 1808 lu si deadi ndreptu al aromilor s-avea un coal valah/vlah ahoryea di aeau greasc. A fu adrat coal Normal Macedono-Romn di Pesta i/tr cari cercettoarea Maria Bereny dzi c fu agiutat multu di partea a nicuchirilor livendz aromi di Pesta (ca: Gherghe Simeon Sina, Emanuil Gojdu). Emanuil Gojdu si-amint tu 9 di curtu al anui 1802, Oradea (Romnia), dit un fumeai aromn, origina dit Moscopolea famo(a)s. Bitisi facultatea di drept di Oradea Pojon. S-dusi dapoea Pesta iu ahurhi cariera ca avocat. Pit/pit(r)u proesili amintati cu capabilitatea a lui agiumsi ayoea si s-fac un num mult cunuscut. Fu alapt membru tu/tru Casa a Maailor (tr legjislativu ali Ungarei). Agiut mult ti/tr modernizarea ali leghislaturiiei Ungarez/Maghiar fu primu i cft s-hib alcsit limba Latin cu aea(u) maghiar/ungarez tu/tru arada a proesilor dit giudicat. Cu pradzii i li amint dit proesili giudictoasi (di giudicat) acumpur multi casi tu/tru centru di csb, nndau ciflichii, livdzi ma multi axioni pit/pit(r)u bnili. Ninga di tinir intr tu/tru n legtur cu scriitorii ungarii, lucr pn li cndsi s scriia/s-anyrpsea stihuri pi limba maghiar/ungarez, stihuri i/cari fur tipusiti tu anu 1826. Tuta Gojdu s-duea (a)-la salonu di literatur/literar i s-nea la casa al Atanasie Grabovski, un alt mari aromn. Aoa li cunuscu corifei di coala Ardeian tut aoa lig un soii/soietati strimt cu ael cai/i agiumsi si s-fac Mitropolitu ali Transilvaniei Ungariei, marili Andrei aguna dit prini aromi di Micolc. Sub influena al ideilor di coala Latinist mviaii aromi cilstsir s-duc ninti lucru ahurhit di Ucuta, caftnd s-bag thimeiu ti/tr scriiarea/anyrpse(a)rea tu grailu di dad ti/tr aromii al Balcanului, -cum ti coloniili aromne(a)ti/aromni di Vienna, Buda, Pesta, Transilvania scriia Maria Bereny tu/tru studiul a iei ti/tr colonia Macedono-Romn di Pesta. Un mrtirii snt crili al/a lu Boiagi Roja ama multi manuscrisii tu/tru graiulu aromnescu scriisi di ali autori snt tradusi/ trtur(n)ati -adunati di Grabovski. Emanuil Gojdu ndoapr aisti tipuse(a)ri pi aromne(a)ti. Ma-a Gojdu agiuta axiunili culturali di Budapesta. Deadunlucra
289
la revistili Vivlioteca Romne(a)sc al Stefan Niagoie. Bg thimeiu ali suatiei ti/tr limba -cultura romne(a)sc ASTRA (di Sibiu) cum -ali coalei di Arti Zni di Budapesta i agiumsi ma-amnat Politehnic. De(a)di pradz ti/tr adrarea al unu Liceului tu/tru cetatea/csblu Lugoj (Romnia) ma-a el adr tu 1861 Comitetu a Tinirilor Juriti di la Universitatea di Pesta. Tu/tru anu 1832 s-nsur cu Atanasia Pometa, cu cari/cai avu un feata, Maria Cornelia, i muri cnd ira un an di dzli. Dit aea oar, Gojdu cfta s-agiut cu tut i putu, tinirii Romi i yinea ti/tr studii Budapesta. Casa a lui ira discis ti/tr mviaii tinirii i avea anangh di agiutor. A cas zbura cu xenii pi limba a lor, cu romii zbura romne(a)ti, dipicnd/iara cu aromii cu famiia zbura pi aromane(a)sti scriia avocatu Partenie Cosma, i u cunuscu ghini pi Gojdu. Ira pirifan/mndar di sarina a lui -ti aea c eara/ira di pistea ortodox. Anda idea la mas s-fea cruea eara ti/tr pati, cnta Hristolu Anye cu mari vreari. Ca bun cristin-ortodox deadi mul pradz/bai ti/tr biseriili i li adrar comerianii aromi tu/tru Budapesta. El ia tu/tru luin ()-tu bana politic. Fu la Comitatu Suprem di Lugoj, deputat di Tinca (Bihor) alumtndalui ti/tr ndrepturili al romilor dit Imperiul Habsburghicu. Ama duchi c importana ma mari prindi s-i si da ali culturiiei, lucru i (l)u-adr pn tu/tru oara di soni cnd nclisi ocii la 3 di curt(u) anu 1870. Fu ngrupat tu/tru dzua di 5 di curtu cu mari tinii, la mormintul Kerepesi di Budapesta. Un an ninti s-moar adr un Testament pit/pitru cari spusi c cum lipsea s-i si mpara averea. Un parti di aveari u als a nicuchirei a doaua (ce prima i avea moart). Cu partea alant di aveari si s-adr un Fundai/Fondation i s-u purta numa, i care s-ira chivernisit dit Capitu a Bisericei Ortodox Romn. Fundaia Gojdu avea ca scop ta s-ndupura cultura pistea ortodox. El pistupsea c ma pit/pit(r)u un elit mviat putea s ninteadz un popor/mileti. Gojdu tu/tru Testamentu a lui nintividea s-ddea multi bursi ti/tr mviearea a tinilor i nu avea pradz, ama i s-avea mirach mari ti/tr studii ta s-ira dit pistea ortodox. Testamentu fu discis dit Mitropolitu Andrei aguna, i fe(a)i parti dit prima reprezentan di cumandsearea a Fundaiei Gojdu, luyursit una di cama mrili fundai privati tu/tru Imperiul Austro-Ungar. Fundaia Gojdu lucr namisa di aii 1870-1952, tu/tru aist chiro averea criscundalui pit/prit capitalizarea al acsiunilor di la bnili/maghiari. Dit ahurhita s-pn la Polimu a doau-lea Mondial, Fundaia Gojdu deadi 37.778 di bursi agiutoari ti/tr elevi, studeni, doctorani. Ma mult di 1.200 di bursieri Gojdu mviar la Universitili Academiili di Cluj, Budapesta, Vienna, Schemintz, Berlin, Zyrih, Karlsruhe, Jenes. Dit arada a lor ir oamii di tiin avdz tu/tru tut Lumea ca ti exemplu: Octavian Goga, Victor Babes, Traian Vuia, Dumitru Stniloaie... Tutnoar ti/tr Polimu Fundaia Gojdu deadi mul pradz ti/tr guvernu Ungarez i/care ira tu zori. Dupu primu Polim Mondial avearea a Fundaiei armasi tu/tru Ungari, ama reprezentana ira ninga Sibiu. Dupu asprdzerea a Monarhiiei AustroUngarez, pit Tratatulu di Trianon (1920) Ungaria txea c va s-mpra averea a romilor Ortodoxi di Romnia (90%), di Iugoslavia (6%), Cehoslovacia (6%), dit Ungaria (4%). Tu/tru anu 1952, pit/pitru un nom comunist Ungar, Fundaia Gojdu fu naionalizat. Activitatea a iei em tu Romnia em tu/ tru Ungaria fu oprit/stamat. Averea a Fundaiei Gojdu di BudaPesta ira adrat di 8 (optu) cldiri cu trei etajuri aflati tu/tru un pasaj i/care treai dit geadea Kiraly nr. 13 pn la geadea Dob nr. 16; casa di pi geadea Hollo nr. 8, 600.000 coroani veci Ungari; multi axiuni la bnili/bnchili alti luyurii cu valoari...
290
Iancu Ballamaci
Personalitete te medhenj Arumune

N Hungari Arumunt kishin kompani tregtare. Me parat e fituara ndrtuan monumentet m t rndsishme, shtpi dhe 20 kisha, si p.sh. Kisha e Miscolcit, e llogaritur njera nga m t bukurat e Europs Qendrore. Arumunt ndrtuan n Budapest ndrtesa nga m t rndsishmet (vetm familia Mocioni) kishte17 me m shume kate, disa prej tyre ishin t projektuara nga arkitekt t dgjuar n at koh. Pallati m i bukur i kryeqytetit qe ndrtuar nga Arumuni Nako. Grekt e Hungaris ishin tregtar t mir. Ata krijuan shum kompani mikse s bashku me arumunt e zgjuar dhe t talentuar t atjeshm. Ndrkoh duke u nisur nga idea e besimit orthodoks, komuniteti i arumunve dhe ai i grekrve t Pests ndrtuan s bashku n vitin 1788 t parn Kish Orthodokse Greko-Vllahe. Xhentlment/Nikoqirt Arumun krkuan m von q tju jepej nj prift q ta bnte liturgjin/ceremonin n gjuhn arumune/maqedono-vllahe. N kt koh doln ca grindje midis komunitetit grek dhe atij arumun t Pests, por q n fund u kuptuan dhe zgjodhn nj prift grek dhe nj arumun q e bnin leximin n rregull, n t dy gjuht greke dhe arumune. T dy popujt patn n fillim nj shkoll greko-arumune. N vitin 1808 iu dha e drejta arumunve t kishin nj shkoll vllahe vean asaj greke. Kshtu ishte ndrtuar Shkolla Normale Maqedono-Rumune, pr t ciln studiuesja Maria Bereny thot se qe ndihmuar shum nga ana e nikoqirve levend arumune (Gheorghe Simeon Sina, Emanuil Gozhdu). Emanuil Gozhdu lindi me 9 shkurt t vitit 1802, n Oradea t (Rumanis) nga nj familje arumune, origjinn nga Voskopoja e famshme. Mbaroi fakultetin e Oradeas dhe Pojon. Shkoi pastaj n Pesta ku filloi karriern si avokat. Me proceset e fituara me zotsin e tij arriti shpejt t bhet nj emr shum i njohur. Qe zgjedhur antar i Shtpis s Manjatve (pr Legjislativin e Ungaris). Ndihmoi shum pr modernizimin e legjislaturs s Hungaris dhe qe i pari q krkoi t jet ndrruar gjuha Latine me at Hungareze n radhn e proceseve gjyqsore. Me parat q i i fitoi me proceset gjyqsore bleu shum shtpi n qendrn e qytetit, disa ifliqe, livadhe dhe m shum aksione npr banka. Q i ri hyri n lidhje me shkrimtare hungarez, punoi derisa bindi/kandisi t shkruheshin vjershat n gjuhn hungareze, vjersha q ishin botuar n vitin 1826. Gjithashtu shkonte dhe n salonin e letrsis q mbahej n shtpin e Atanasie Grabovskit, nj tjetr i madh arumun. Ktu njohu korifenjt e shkolls Aredeliane dhe po ktu lidhi nj shoqri t ngusht me at q arriti t bhet Mitropoliti i Transilvanis dhe Ungaris, i madhi Andrei Shaguna nga prindr arumun prej Mishkolcit. Nn influencn e Shkolls Latine t shkolluarit arumun u prpoqn t shpien prpara punn e filluar nga Ukuta duke krkuar t ven themelin pr t shkruar n t folmen e dads/nns pr arumunt e Ballkanit dhe pr kolonit arumune t Viens, Buds, Pests, Transilvanis shkruan Maria Bereny n studimin e saj pr kolonin Maqedono-Rumune t Pests. Nj dshmi jan dhe librat e Boiaxhiut dhe Rozhs po dhe shum dorshkrime n arumanisht shkruar nga t tjer autor t prkthyera dhe t mbledhura nga Grabovski. Emanuil Gozhdu mbshtet kto botime n arumanisht. Po ashtu Gozhdu ndihmoi aksionet kulturore t Budapests.
291
Bashkpunoi n revistat Vivlioteca Romneask t Stefan Niagoie. Vuri themelin e shoqats pr gjuhn dhe kulturn rumune ASTRA (t Sibiut) si edhe Shkolls s Arteve dhe Zanateve t Budapestit q arriti me von Politeknike. Dha para pr brjen e nj Liceu n qytetin e Lugoj-it (Romania) dhe po ashtu ai krijoi m 1861 Komitetin e t Rinjve Jurist t Universitetit t Pests. N vitin 1832 u martua me Atanasia Pometn, me t ciln pati nj up, Maria Kornelia, q vdiq kur ishte nj vit. Q nga ajo koh, Gozhdu krkoi t ndihmoj me gjith far mundej, t rinjt rumun q vinin pr studime n Budapest. Shtpia e tij ishte hapur pr t diturit dhe t rinjt q kishin nevoj pr ndihm. N shtpi fliste me t huajt n gjuhn e tyre, me rumunt fliste rumanisht, ndrsa me arumunt dhe familjen fliste arumanisht shkruante avokati Partenie Kosma, q e njohu mir Gozhdun. Ishte krenar pr fisin e tij dhe pr at q ishte i besimit orthodoks. Kur rrinte n tavolin bnte kryqin ndrsa pr Pashk, kndonte Krishti u Ngjall me shum dashuri. Si i krishter-orthodoks i mir dha shum para pr kishat q i ndrtuan tregtart arumun n Budapest. Ai doli n drit edhe n jetn politike. Qe n Komitetin Superior t Lugozh-it, deputet i Tinka (Bihor) duke luftuar pr t drejtat e rumunve t Perandoris Habsburgve. Por kuptoi se rndsi m e madhe duhej ti jepej kulturs, pun q e bri deri n orn e fundit kur mbylli syt n shkurt t v.1870. Qe varrosur n ditn 5 shkurt me nderim t madh n varrezn Kerepesi t Pests. Nj vit para vdekjes bri nj Testament nprmjet t cilit tregoi se si duhej ti ndahej pasuria. Nj pjes t pasuris ia la gruas s dyt (sepse e para i kishte vdekur). Me pjesn tjetr t pasuris u b nj Fondacion q ti mbartte emrin, dhe q t ishte kumandarur nga Kryesia e Kishs Orthodokse Rumune. Fondacioni Gozhdu kishte si synim q t mbshteste kulturn dhe besimin orthodoks. Ai besonte se vetm nprmjet nj elite t diturish mund t prparonte nj popull. Gozhdu n Testamentin e tij parashikonte t jepte shum bursa pr t msuar t rinjt q nuk kishin para, ama q t kishin merak t madh pr studime dhe q t ishin t besimit orthodoks. Testamenti qe hapur nga Mitropoliti Andrei Shaguna q bri pjes nga e para prfaqsuese e drejtimit t Fondacionit Gozhdu, e llogaritur si nj nga m t mdhat fondacione private n Perandorin Austro-Hungareze. Fondacioni Gozhdu punoi midis viteve 1870-1952, n kt koh pasuria u rrit nprmjet kapitalizimit t aksioneve nga bankat Hungareze. Nga fillimi dhe deri n Luftn e II Botrore Fondacioni Gozhdu dha 37.778, bursa dhe ndihma pr nxns, student, doktorant/m shum se 1.200 bursier Gozhdu msuan n Universitetet dhe Akademit e Kluzhit, Budapestit, Viens, Schemintzit, Berlinit, Zyrihut, Karlsruhes, Jenes. Nga radha e tyre doln njers t shkencs t dgjuar n t gjith Botn si p.sh. Oktavian Goga, Viktor Babes, Traian Vuia, Dumitru Stniloaie... Njkohsisht pr Luftn Fondacioni Gozhdu dha shum para pr shtetin Hungarez q ishte n zor. Mbas Lufts s Par Botrore pasuria e Fondacionit mbeti n Hungari, ama prfaqsuesja ishte akoma n Sibiu. Mbas prishjes s Monarkis AustroUngareze, nprmjet Traktatit t Trianon (1920) Ungaria takste se do t ndante pasurin rumunve Orthodoks t Rumanis (90%), t Jugoslavis (6%), ekosllovakis (6%), dhe t Hungaris (4%). N v.1952, nprmjet nj ligji komunist Ungarez, Fondacioni Gozhdu qe shtetzuar. Aktiviteti i saj si n Rumani, si n Ungari qe ndaluar. Pasuria e Fondacionit Gozhdu t Budapestit prbhej nga 8 ndrtesa me tre kate t gjendura n nj kalim q kalon prej xhades Kiraly nr. 13 deri te xhadea Dob nr. 16; shtpia q prej xhades Hollo nr. 8, 600.000 korona ungareze, shum aksione n banka dhe shum gjra me vler...
292
Iancu Ballamaci
Vocabularu cunuscut tu/tru izvoruli dit(u)eta di mesea sant aea parti a populatiei Dunareei Cari dit(u)itia a emigratiiei tu/tru naia(zona) tu eta VII s-trapsir tu/tru prili di la Not a Hanimusiei Balcanic ei ma purta numa di cara fur asparti nai ma marli chentri aromne numirlu al aloru cari va s-caft apanghiu tu Amirriea Habsburghic nu mata vrur si s-ncin al Otomanilor tu/tru un mari numir di hori i csbdz a curi l deadir un vrtoas nfluriri icunumic nicunuscut
Fjalori t njohur n burimet t Periudhs s Mesjets jan ajo pjes e popullats t Danubit q pr shkak t emigrimit n zonn n shekullin VII u trhoqn n pjest prej Jugut t Gadishullit Ballkanik ata mbartnin /mbanin emrin si qen prishur qendrat m t mdha arumune numri i atyre q do t krkojn strehim n Mbretrin e Habsburgve nuk para deshn ti pruleshin Otomanve n nj numr t madh fshatrash dhe qytetesh t cilave u dhan nj lulzim t fuqishm ekonomik t panjohur
293 Fjalori midis viteve arumun pranuan nnshtetsin ata hiqen prej Voskopoje nprmjet Patents s tolerancs e drejta e mirkuptimit dhe mirshkuarjes mori nn prkrahjen e tij se disa t cilt sillnin fitim t madh kolonit arumune ishin llogaritur q t mbronin interesin e tyre t tregtis ama dhe identitetin e tyre fetar ishin dygjuhsh t sherbess fetare t ashtuquajturat kto kompani arritn n nj koh t shkurtr i fuqishm pr lindjen e nj borgjezie financiare por ndihmuan edhe n mbajtjen e nj kishe orthodokse
Vocabularu namisa di ai di Armi aprucheara itenia ei s-tragu di Moscopole pritu Patenta di toleran ndreptu di Achicse(a)ri i s-treari lo sumu apanghiulu a lui c nscni cari aduea mari amintaticu coloniili aromni fur luyurisiti ta s-apra interesu/sinferu a lor di comer/emburlachi ama identitatea a lor religioas ira/eara bilingvi di slujba religioas tu/tru adzsili aisti companii agiumsir tu unu curtu chiro vrtos ti/tr amintarea ali unei borghezii finaniar mea agiutar la nerea ali una bisearicei Ortodox
294
Iancu Ballamaci
Vocabularu comerianii nicuchirii aromi ahoryea a curi/a cui limba u-ufilisea ti/tr comer ama cari/i luyursea c limb matern tu/tru avdzrea a curi/cui avea criscut alargu/diparti tu/tru hoarili i agiumsi ma-amnat deadi pradz ti/tr adrarea a unui Liceu s-nsur cu cari avu di aea oar cft s-agiut cu tut i putu tiirii aromi casa a lui ira discis ti/tr nviai tiniri i avea anangh a cas zbura cu xenii pi limba a lor dipicnd/eara cu aromii famiia ira pirifa/mndar ti/tr sarina a lui -ti aea c ira di pistea ortodox
Fjalori tregtart dhe nikoqirt arumun ndihen vean gjuhn e t cilve e prdornin pr tregti ama q llogaritnin si gjuh amtare n dgjimin e s cils ishin rritur larg n fshatrat e malit t Pindit q arriti m von dha para pr brjen e nj Liceu u martua me t ciln pati q nga ajo koh/athere krkoi t ndihmoj me gjithka mundi t rinjt arumun shtpia e tij qe e hapur pr t diturit dhe t rinjt q kishin nevoj n shtpi fliste me t huajt n gjuhn e tyre ndrsa me arumunt dhe familjen ishte krenar pr prejardhjen/fisin etij dhe pr at se ishte i besimit orthodoks
295 Fjalori ndrsa pr Pashk kndonte Krishti u Ngjall me dashuri t madhe si i krishter orthodoks i mir dha shume para pr kishat q i bn tregtart arumun doli n drit edhe n jetn politike e ka mbeshtetja e kulturs pun q e bri deri n orn e fundit me nderim t madh bri nj testament nj pjes t pasuris me pjesn tjetr bri nj Fondacion q ti mbartte emrin dhe q t ishte qeverisur nga kishte qllim t mbshteste kulturn dhe besimin orthodoks ai besonte se vetm nprmjet nj elite t prparoj nj popull/milet pr t msuar t rinjt
Vocabularu eara ti Pati cnta Hristolu Anye cu mari vreari ca bun cristin ortodox deadi mult pradz ti/tr biseriili i li adrar comerianii aromi i tu/tru luin -tu bana politic u ari ndupurarea ali culturiei lucru i lu adr pn tu oara di soni cu mari tiii adr un testament un parti di aveari cu alant parti si-adr un fundai i s-u purta numa cari s-ira chivernisit dit avea scop ta s-ndupura cultura pistea ortodox el pistupsea c mai pit/pitru un elit s niinteadz un popor/mileti ti/tr nviarea a tinilor
296
Iancu Ballamaci
Vocabularu i nu avea pradz fu discis i fea parti di cumandsearea tu/tru aist chiro averea criscndalui/criscndu-se pit capitalizarea al acsiunilor dit arada a lor ir oamii di tiina avea armas dupu asprdzerea a Monarhiiei c va s-mpra averea la bni/bnchii alti luyurii cu valoari...
Fjalori q nuk kishin para qe hapur q bnte pjes t drejtimit n kt koh pasuria duke u rritur nprmjet kapitalizimit t aksioneve nga radha e tyre njers t shkencs kishte mbetur mbas prishjes s Monarkis se do t ndante pasurin n banka dhe t tjera gjra me vler...
L e xi a 4 7 ( pat r udz] i [apt i )
298
Iancu Ballamaci
Tu Napoli
Aromne(a)ti Trei dzli ninti domnul Mita deadun cu muierea a lui Stela ar agiums Napoli cu tren. A oaltra ar vizitat Amalfi a Capri, dapoea ar neas tu/tru Pompeu. Ti/tr az ar tu/tru program s-fac () nscnti alti lucrii interesanti. In primu rnd/in prima arad va ca s-fac un primnari cu taxiia lung di amarea, dapoea va s-ineasc/va s-m(n)c in tu/tru un restaurant cu gte(a)ri tradiionali italiani i e(a)sti avdzt preferat dit muli turiti Europeai dit tut/toat Lumea. Ma-amnat va s-neag s-daneaz tu/tru un discotec i/care e(a)sti tu/tru centru. Pi la shatea 1 di noapti ateapt tu/tru cali un taxii ca s-li duc la hotelu cu patru steaguri/steali. Taxistu: A hi gata? Fudzim tora? Stela: Vrem ca s-n fa un primnari cu taxii, ma prima/prota s-n du s-u vizitm centru di csb. Taxistu: Mini va s-fac i s-pot ca s-v-u mulumesc/haristusesc(u). Stela: Va s dzc tora ma trem di ninti di Teatru San Carlo... Ac(l)o pi a dreapta/n-adreapta, e(a)sti Palatu al Regelui. Ti nscnti minuti va s-him tu Santa Lucia. D.m.th. tani po kalojm prpara Teatrit San Carlo... Atje n t djatht sht Pallati i Mbretit. Pr disa minuta do t jemi n Santa Lucia. Un do t bj sht e mundur q tju knaq. Duam t na bsh nj shtitje me taksi, por s pari t na shpiesh n qendr t qytetit. A jeni gati? Shkojm tani? Shqip Tre dit m par zoti Mita s bashku me gruan e tij Stela kan arritur n Napoli me tren. Pardje kan vizituar Amalfin dhe Kaprin, pastaj kan shkuar n Pompei. Pr sot kan n program t bjn dhe disa punra t tjera interesante. N radh t par, duan t bjn nj shtitje me taksi gjat bregdetit pastaj do t darkojn n nj restaurant me gatesa tradicionale italiane i cili sht i dgjuar dhe i preferuar nga shum turist European dhe nga e gjith Bota. M von do t shkojn t dancojn n nj diskotek e cila sht n qendr. N ora 1 e nats presin n rrug nj taksi q ti shpjerr n hotelin me 4 yje.
299 sht Santa Lucia kng e famshme? Ashtu sht. Nj kng e vjetr Napoletane... q e din ta kndojn jo vetm italiant, por edhe t huajt. Ja, Santa Lucia. Shkojm ta vizitojm. Po t doni bni edhe disa fotografi q ti keni si kujtim nga Santa Lucia Napoletane. Tani mbasi do t udhtojme nja gjysm ore do t qndrojm n nj vend ku duket Vullkani i Vezuvit. Ai ishulli blu/bojqielli sht Kapri q mbushet vers plot me turist. Sot sht vrtet nj dit e mrekullueshme, e bukur,me koh t mir, me qiell t kaltr/azzuro, me ujin e detit t qet, me nj diell q nuk para djeg dhe aq shum. Zotrinj! Ktu n Napoli do dit sht e bukur, dhe t merr gzimi. Zotri! T na shpiesh dhe n t tjera vende t bukura Napoletane se ju i dini mir ku jan. Me kameran dhe aparatin fotografik duam t filmojm sa m shum q t kemi mundsi. Duam q tju a tregojm edhe njersve tan q jan n Amerik dhe q duan ti vizitojn dhe ata vendet e Italis, vendin e civilizimit European, vendin e arteve, t muziks, picturs, sculpturs dhe besimit katolik.
Mita: E(a)sti Santa Lucia cntic famos? Taxistu: A e(a)sti. Un cntic veciu Napoletan... cari/i u tir s-u cnt nu ma italiaii ma xenii. Ia, Santa Lucia. Nidzem s-u vizitm. Ma s-vre fe ()-nscnti caduri/fotografii ta s-li ave ca amintatic dit Santa Lucia Napolitana. Tora dup i va s calitorim vr giumitati di shati va s-chindurim tu/tru un loc iu s-ve(a)di Vulcanu di Vezuv. Ael isolu albastru/e(a)sti Capri i si s-umpl veara mplin cu turiti. Stela: Az e(a)sti dealihira un dzu meraviios, muat cu chiro bun, ma -er(u) albastru/azzuro cu apa di amari calm, cu un soari i nu mata ardi -ah(n)t multu. Taxistu: Gentlmei! Aoa Napoli ii dzu/cathi dzu, magiudz e(a) sti muat, s-ti ia haraua! Mita: Domnule! S-n du -tu/tru alti locuri muati Napoletani c voi li ti ghini iu snt. Cu camera ()-aparatu fotografic vrem s-filmm ct cama mult i s-avem posibilitati. Vrem ca s-lu spunem -al oamiilor a nostri i snt tu/tru Americ i va ca s-li viziteadz n locurili di Italia, locu ali ivilizaei european, locu al artilor, muzicei, picturiei ali religiei catolic...
300
Iancu Ballamaci
Taxistu: Tu/tru Napoli ari magiudz totna soari. Ma ari dzli i si-aspardzi chirolu, i aca s-trag vimtu/liva dit amari, i aca s scntiiadz eru, cu bumbunidzri cu ploai... Ma n general chirolu e(a)sti splendid/julucios. Mita: Stela, a lom cti un pi Napoletan. S-u provm cum u fac Napolitaii. Aista pit e(a)sti cu num nu ma tu/tru Itali, ma -tu/tru Europa, America, tu/tru multi locuri dit(u) Lumi. Taxistu: Va s-v-u duc mini/eu tu un Pizza Napoletana i cnd s-u m(n)ca s-li alindze dze(a)dziil/dzeadzili. Stela: Mita! Tora avem tut dzua i ma calitorm, vidzum multi locuri muati interesanti. Prindi/lipse(a)ti s-nidzem la Hotelu Napoletana s-n discurmm c him acurma. Mita: A va s-fem. Taxist! V plcrsesc(u) tora s-lom calea ti/ tr Hotel Napoletana. Taxistu: Sono pronto signori! Andiamoci! Jam gati zotrinj! Shkojm! Kshtu do t bjm. Taksist! Ju lutem tani t marrim rrugn pr n Hotel Napoletana. Mita! Tani kemi gjith ditn q po udhtojm, pam shum vende t bukura dhe interesante. Duhet t shkojm n Hotel Napoletana t lodhemi se jemi t lodhur. Do tju shpie un n nj Pizza Napoletana q kur ta hani t lpini gishtrinjt. Stela! A marrim nga nj pic Napoletane. Ta provojm si e bjn Napolitant. Kjo pic sht me emr jo vetm n Itali, por edhe n Europ, Amerik, dhe n shum vende t Bots. N Napoli ka pothuajse gjithmon diell. Por ka edhe dit q prishet koha, q fillon t fryje er nga deti, q fillon t shkreptij, t gjmoj dhe me shi... Por n prgjithsi koha sht e shklqyer.
301
VOCABULARU trei dzli ninti deadun cu mue(a)ri-sa ar agiumt Napoli dapoea ar neas/nears va s-fac un primnari ma amnat un di cntiili ve(a)ci e(a)sti un vidzut meraviioas ii/cafi/cathi dzu n fa un giru s-ve(a)di ari totna soari ma nu n si pistupse(a)ti va s-hib ma ari s-dzli i si-aspardzi chirolu i aca s-trag vimtu di amari i aca s scntieadz eru cu bumbunidzri nu ma tu/tru, ma
FJALORI tre dit m par s bashku me gruan kan arritur n Napoli pastaj kan vajtur do t bjn nj shtitje dhe m von nj prej kngve t vjetra sht nj pamje e mrekullueshme do dit na bn nj xhiro duket ka gjithmon diell por nuk m besohet do t jet por ka edhe dit q prishet koha q fillon t fryj era e detit t shkreptij qielli me gjemime jo vetm n, por
302
Iancu Ballamaci
VOCABULARU -tu/tru multi locuri dit(u)Lumi va s-vu duc mini s-li alindze de(a)dzitili vidzum multi locuri muati prindi s-nidzem s-n discurmm c him acurma
FJALORI dhe n shum vende t Bots do tju shpie un ti lpini gishtrinjt pam shum vende t bukura duhet t shkojm t lodhemi se jemi t lodhur
Cftari: Trscriia un tur turistic tu/tru un loc i vu-ari fapt ma mult impresii!
Notii publii
Intrarea Irea Intrarea liber Irea n casul di emerghen di pericul acat hyrje dalje
Njoftime publike
exit
Public notif ications

entrance admission free emergency exit danger engaged
hyrja e lir dalja n rast/emergjence rreziku e zn
303
Notii publii
liber rezervat discis ncis s-vindi si-acumpur udai cu chirii/chirai ti/tr brba ti/tr muieri ne partea a dreapt ne partea a stng nu clca iarba grij dit(u)cii pericul di moarti Ateni! Grij! pindzu ua tradzu loc di tre(a)ri ba ppuar e lir
Njoftime publike
e rezervuar e hapur e mbyllur shitet blihet od/dhom me qira pr burra pr gra mbani ann e djatht mbani ann e majt mos shkelni barin kujdes nga qeni rrezik vdekje Vmendje! Kujdes! shtyje dern hiqe vend kalimi banj kpucar

vacant reserved open closed for sale to buy room to let gentlemen ladies keep to the right keep to the left keep off the grass beware of the dog danger of death Caution! push the door pull passage bathing shoemaker
304
Iancu Ballamaci
Notii publii
servitoar critor lucrtor moali tari/vrtoasi cu filtr fr
Njoftime publike
shrbyese rrobaqeps puntor t buta t forta me filter pa GRAMATIcA The Relative Superlative

housemaid tailor/dreesmaker worker mild strong filttertipped un-tipped
Is formed by placing before a adjective a particle ma and behind a definite article...
Esti format bagnd dininti agectivului particlu ma dinpoi articulu definit... (u) for masculine singular; (a) for feminile singular; (i) for masculine plural; (li) for feminile plural.
shte formuar duk vendosur prpara mbiemrit ndajshtesn/pjeszn me dhe prapa nje/nyje shquese/shqyese...
Example Paris is the largest city in France. The Corriere della Sera is the bestknown newspaper in Italy.
Exemplu Parisu e(a)sti cetatea/csblu ma mari n Frana. Corriere della Sera e(a)sti ma buncunoscuta gazet/ziar n Italia/tu Itali.
Shmbull Parisi sht qyteti m i madh n France. Corriere della Sera sht m e mirnjohura gazet n Itali.
305
If the idea of least is implied by ma pun-u; ma puna (singular masculine feminile); ma pui-i/ ma puni-li (pluralu masculine a feminile). Example This is the least interesting park in the city. Exemplu Aist e(a)sti parcu ma pun interesant tu csb/cetatei. Shmbull Ky sht parku m pak interesant n qytet.
* Note that in the relative superlative construction the English preposition in is rendered in Aromanian by di; but and in/tu/tru for example: New York Times is the best-known newspaper in America. New York Times e(a)sti ma buncunuscuta gazet/ziar tu/tru/n Americ. Aromne(a)ti: Masculine singular ma tinir-u ma muat-u ma lung-u Feminile singular ma tinir-a ma muat-a ma lung-a Masculine plural ma tiniri-i ma muai-i ma lundzi-i Feminile plural ma tiniri-li ma muati-li ma lundzi-li New York Times sht m e mirnjohura gazet n Amerik.
The absolute superlative which is usually exspressed in English with such adverbs as very, extremely etc. plus the adjective, is formed in Aromanian as follows: 1. By using an adverb such as very = mult, extremely = extraordinar, plus the adjective. Example Its a very interesting magazine. Exemplu Aea(u) e)asti un gazet/ziar mult interesant. Shmbull Ajo sht nj gazet shum interesante.
306
Iancu Ballamaci
It was an extremely useful discussion. She is a very beautiful women.
Ael ira un lexion extraordinar valoros. Aea(u)/ea e(a)sti un mue(a)ri mult muat.
Ai ishte nj leksion jashtzakonisht i dobishm/i vlefshm. Ajo sht nj grua shum e bukur.
2. Mult bun and mult slab have a rregular and an irregular absolute superlative: mult bun = very good mult slab = very bad Example He is a very good man. He is a very bad man. Exemplu Ael/el e(a)sti brbat mult bun. Ael/el e(a)sti brbat mult slab. Shmbull Ai sht burr shum i mir. Ai sht burr shum i keq.
L e xi a 4 8 ( pat r udz] i opt u)
308
Iancu Ballamaci
Iarna
Aromne(a)ti i chiro/timp fai? Slab/urut chiro ma fai az! Ma fai arcoari. Da. Multu. Ct spuni barometru? Trei gradi sub zero. Tiaea(u) ari ngiat. Ari dat neau. Tu/tru csb/cetatei no, ma munii snt anvali cu neau. Cum e(a)sti eru? eru e(a)sti albastru cu nscni nori. S-nur chirolu. Ac s-trag vimt(u)/liva. Ac s sufl vimt(u). Tradzi un vimt arai i u ia sufltura. Ari ngit oputu, hajdi disnciau tora s-()-am rigiai. N nchiuir ppuili. Am fric s-nu a nchiuur, cad frng vr mn ic vr cicior. Ndoaprti la mini c aea -anchiuir ppuili. Curai neaua cu lupat c ira acat calea. far koh bn? Koh e keqe po bn sot! Po bn ftoht. Po. Shum. Sa tregon barometri. Tre grad nn zero. Prandaj ka ngrir. Ka rn dbor.
Dimri
Shqip
N qytet jo, por malet jan mbuluar me dbor. Si sht qielli? Qielli sht i kaltr me disa re. U mvrejt koha. Filloi t fryj er. Heq/Fryn nj er e ftoht q t merr frymn. Ka ngrir ezma, hajde shkrije tani t kam rixhan. M shkasin kpuct. Kam frik se mos shkas, bie e thyej ndonj dor a kmb. Mbshtetu tek un se ty t shkasin kpuct. Qrova dborn me lopat se ishte rruga e zn.
309 I keni siguruar drut pr dimr? Morrm nja 6 metro, por nuk dim do ta nxjerrim dimrin. E, si do t bjm do t skiojm/shkasim me ski kt t diel n mal. Ku thua ti t vem pr t skiuar/pr ski? Un them n Malin e Moravs. Kora ka vende t tjera pr ski? E si nuk ka? Vende t bukura ka Voskopoja, Dardha, Guri i Cjapit, Bozdoveci, Shn Ilia i Mborjes etj. Megjithat dimri sht i bukur. Dimri do mish pastrma, ver t kuqe, turshi prej kadeje, lakr turshi, domate, kastraveca, piperka t mbushura me lakr, hudhra, pak piper nga ai i kuqi, rigon. Gjithashtu duhen dhe lukanikt e mbushur me mish derri (t grir), presh, hudhra, piper t kuq etj. Dhe pastaj le t bier dhe t fryj jasht sa t doj.
Li ave sigurat le(a)mnili ti/tr iar? Lom vr 6 metri, ma nu -tim va s-u scutem iarna. E, cum va fem, va s schiim aist dumnic tu munti. Iu dz tini s-nidzem ti/tr schiieari/schii? Mini dzc la Muntili di Morava. Curceaua ari alti locuri ti/tr schii? E cum nu-ari?! Muati locuri ari Moscopolea, Dardha, Cheatra di apu, Bozdoveu, Smtu Ilia di tu Mboria .a. Cu tut aeau iarna e(a)sti muata. Iarna va carni di pastrmai, yin ro(u), turii di c(l)dru,verdz turii, dumi, castravei, pipirii umpluti nuntru cu verdz, ai, niheam di piper ama di ael rou, rigan. Tuta s-va lucaniili umpluti cu carni di porc (minat), pra, ai, piper ro(u), lai, rigon .a. dapoea la s-da la s sufla nafor ct s-va.
Cftari: Impresii dit un loc turistic.
310
Iancu Ballamaci
Ecuivalenti Engleze(a)ti pi Aromne(a)ti Arbinuse(a)ti

What are you doing? Are you watching television? Dont I wish it! Whats new? I cant find. Its a pleasure to meet you! The village was three miles from the town. Do you like to speak on the telephone? How long did you stay in Greece? The best thing is the pie. Do you know them? Whats up? Many English wards are derived from Latin. i hi voi fcnd? i ma fe voi? Hi voi vednd/vedznd televizoru? Nu-u-or mini pi ns/ns. i avem vr nau? Mini/eu nu afl(u). E(a)sti hrse(a)ri s-vu adun pi voi! Hoara ira trei mili dit(u)csb/ cetatei. A vu arse(a)ti s zbur la telefon? Ct lung dzut voi tu/tru Greci/Grii/n Grecia? Luyriia ma bun e(a)sti pita. A li cunute voi pi n(i)/aei? Cum e(a)sti lucru? Multi zboar Englezi cur/yin di la Latina. far jeni ju duke br? Jeni duke par televizor? Nuk e uroj un at! t re kemi? Un nuk gjej. sht knaqsi tju takosh juve! Fshati ishte tre mile prej qytetit. A ju plqen t bisedoni n telefon? Sa gjat ndenjt ju n Greqi? Gjja m e mir sht lakrori. A i njihni ju ata? Si sht puna? Shum fjal Anglisht rrjedhin prej Latines.
311
GRAMATIcA Negatives continued 1. A verb is made negative by placing not before it. Example I dont understand. Exemplu Mini/eu nu achicsesc. Shmbull Un nuk kuptoj.
2. Negatives wards such as, never, nothing, not even, no one, ne neither... nor usually follow the verb and require not before the verb. Example The train never arrives early. There is no one on the ferry boat. He does not understand anything if the gondolier speaks Venetian. I never travel f irst-class. Exemplu Trenu pute/vrnoar nu agiundzi avoa/agoa. Nu ari nii un tu/tru traghet/vapor. Ael/el nuk achicse(a)ti iva ma c gondolieru zburti Veneiana. Mini/eu vrnoar/pute nu calitoresc tu/tru Prima Clas. Shmbull Treni kurr nuk arrin shpejt. Nuk ka asnj n traget. Ai nuk kupton dika n qoft se flet Venecianen. Un kurr nuk udhtoj n klasin e par.
L e xi a 4 9 ( pat r udz] i noau\)
314
Iancu Ballamaci
Primveara
Aromne(a)ti i dzu muat! i er pstrit e(a)sti az! Da. Albastru -fr un nor. Putem s idem tu/tru soari? Cmpu e(a)sti mplin cu verde(a) lilici muati. Da. A e(a)sti. Ar lilicit lilicili iuido. grdina a noastr e(a)sti umplut cu fel di fel di lilici. Ti mbeat vuaha al lilicilor. Tora nu fai arai/arcoari. Si-avr chirolu. Puii snt returna dit locurili caldi. Primveara soarili scntieadz. Dzua e(a)sti mrit, eara/dipicnd noaptea icurat. Iuido renveari/rengheari/reanyeari! Picurarii snt hrio c pascuesc oili pit livdzi. Oamiii primveara alxesc nviterea; scot straili di iarna nvesc strai ma licoari. Primveara es primili/protili zrzvi. far dit e bukur!
N pranver
Shqip
qiell i pastr sht sot! Po. I kaltr dhe pa nj re. Mund t rrim n diell? Fusha sht plot me gjelbrim dhe lule t bukura. Po. Ashtu sht. Kan lulzuar lulet kudo. Dhe kopshti yn sht mbushur me lloj-lloj lulesh. T deh aroma e luleve. Tani nuk bn ftoht. U freskua koha. Zogjt jan kthyer nga vendet e ngrohta. N pranver dielli shklqen. Dita sht zmadhuar, kurse/ndrsa nata sht zvogluar. Kudo ringjallje! obenjt jan t gzuar se kullosin dhent npr livadhe. Njerzit n pranver ndrrojn veshjen; heqin rrobat e dimrit dhe veshin veshje/rroba m t lehta. N pranver dalin zarzavatet e para.
315
Deadunzburari
Dit(u)i loc hi voi? Mini/esc dit Arbinuia/Albania. Cum (l)u ave numa? Pi mini mi-aciam Diu. A ave fut alti or(i) aoa? Vinim ti/tr prima/prota oar. Ct ai hi? Mini/eu esc treidzipatru di ai. Hi asusi ima nsurat/mrtat? Nu esc nii asusit, nii mrtat. i oamii ave a cas? Mam-mea, tat-u, trei surri un frati -ael ni nsurat. Pistupsi/crede i pisti ave voi? Mini/eu esc religios. Mini/eu esc critin-ortodox. Nga vend jeni ju?
Bashkbisedim
Un jam nga Shqipria. Si e keni emrin? Mua m quajn Disho. A keni qen dhe her t tjera ktu? Vijm pr her t par. Sa vje jeni? Un jam tridhjetekatr vjet. Jeni i fejuar apo i martuar? Nuk jam as i fejuar as i martuar. njers keni n shtpi? Maman, baban, tre motra dhe nj vlla t pamartuar. Besoni dhe besim keni ju? Un jam besimtar. Un jam i krishter-orthodoks.
316
Iancu Ballamaci
Voi s-neg tu/tru bise(a)ric. Voi s-aprind cti un ear ti/tr tui membrii ali famiei a mea, ti/tr sntatea mbreaa a lor(u) tu/tru ban. i coal ave bitisit i profesion fe? Mini/eu am bitisit Liceu, am fapt vr doau/doi ai tu/tru universitati. Mini/eu esc: mechanic, electricist, marangoz, critor... Ti/tr i ave vinit/yinit aoa? Am vinit ti/tr lucru statal. Am vinit ca vizitor, turist, emigrant... V rog pasaportu. Pofti u am n regul/tu regul. Pasaporta ()-ari chirut, am vinit pi cali ascumt/pi ascumtatic. Orientai-mi s-mi vegu dit poliia. La i oar/shati prindi/lipse(a)ti s-him la aeroport? Iu e(a)sti staionu biletria? Cu i va s calitorim? V plcrsesc(u)/rog, ct e(a)sti biletu? Iu s-controleadz pasaportili?
Dua t shkoj n kish. Dua t ndez nga nj qiri pr pjestart e familjes sime pr shndetin dhe mbarsin e tyre n jet. far shkolle keni mbaruar dhe profesion bni? Un kam mbaruar shkolln e mesme, kam br dhe nja dy vjet universitet. Un jam mekanik, elektricist, zdrukthtar, rrobaqeps... Pr far keni erdhur ktu? Kam erdhur pr pun shtetrore. Kam erdhur si vizitor, turist, emigrant... Ju lutem pasaportn. Urdhroni e kam n rregull. Pasaporta m ka humbur, kam erdhur n rrug t fsheht. Orientomni t ruhem nga policia. N or duhet t jemi n aeroport? Ku sht stacioni dhe biletaria? Me far do t udhtojm? Ju lutem sa sht bileta? Ku kontrollohen pasaportat?
317 Biletat kontrollohen prpara se t nisemi. Ju lutem hapni bagazhin! Kujdes pr antn time! Ju lutem sa zgjat udhtimi? Ku ka restaurant me mim t lir? Dua t pi nj kafe. Thuaj kamarierit t sjell menyn. Urdhroni! far do t merrni? Do t marrim gjell dhe emblsir. T lutem, ku ndodhet hoteli? Un dua hotel me mim t ult/hotel t lir. Zotri! M jepni elsin! Ashensori, kaloriferi punojn mir? Cili sht pallati juaj? M plqen shum shtpia tnde/jote. M dukeni familje e kompletuar.
Biletili s-controleadz ninti di nchiseari. V plcrsesc(u) discide bagaju/valia. Ctig ti/tr cianta a mea! V plcrsesc ct lundze(a)ti calitoria? Iu ari restaurant cu pre eftin/apus? Voi s-beau un cafei. Dzi al camarierului s-aduc menuia! Pofti! i va s() loa? Va s-lom ghiel s dule(a)mi. V plcrsesc iu si-afl hotelu? Mini/eu voi hotel eftin. Domnule! dde ceia! Asensoru, caloriferu lucreadz ghini? Cai e(a)sti palatu a vostr(u)? ()-arse(a)ti mult casa a ta. ()-aspari ca famii completat.
Cftari: Spune ti/tr un emigrant i lucreadz tu/tru/n Italia!
L e xi a 5 0 ( ] i n] i dz] )
320
Iancu Ballamaci
Veara
Aromne(a)ti Cum, ari fapt mult cldur ct(r) la voi tu/tru aisti ultimili stmi/sptmi. Cldur mari, termometru agiumsi pn la 39-40 di graduri Celsius. Ari chiro i nu-ari dat un chicut di ploai. Si-usc locu, usctur iuido. Cmpurili ar nevoi di ploai, c productili di agricultur snt pericul si s-usuc. Az e(a)sti un dzu greau, aeru ti zgrum, si-aca sufltura, mizi iai adiiatic. Soarili trupurit ()-cadi tu/tru n cap ti ihtse(a)ti. i dzi Buletinu Meteorologic? Si s-nintivedi ploi dup trei dzli. (Dup trei dzli) Discidi firida s-vedz i s-fai nafoar! Aca s-trag un vimt zur, eru s-nur, s-lli, di parti ma scntieaz; cum s-ve(a)di va s-avem ploi di avoa/agoa. dz, i zboru, ahurhi s- ploiasc/s-da ploai.
Vera
Shqip Si, ka br shum vap andej nga ju kto javt e fundit. Nxehtsi e madhe, termometri arriti deri 39-40 grad Celsius. Ka koh q ska rn nj pik shi. U tha toka, kudo thatsir. Fushat kan nevoj pr shi, se prodhimet bujqsore jan rrezik t thahen. Sot sht nj dit e rnd, ajri t mbyt, t zihet fryma, mezi merr frym. Dielli prvlues t bie n kok dhe t shastis. thot Buletini Meteorologjik? Parashikohet shi mbas tri ditsh. (Mbas tri ditsh) Hap dritaren dhe shiko bhet jasht! Filloi t fryj er e marr, qielli u mvrejt, u nxi, larg po shkreptin; si shihet do t bjer shi s shpejti. T thash, m doli fjala, filloi t bjer shi.
321
La plaj
Hristu: iart-mi, vream s-ntribam. Hotel International Mudaa, Calghidichi, Grecia hi? Sportelistu: Da. Him Hotelu International Mudaa, tu Calchidhichi, Grecia. Hristu: Vrem un intrari, udai, salon, cujin ti/tr vacan ti/tr 10 dzli. Sportelistu: Ti/tr i dat u vre? Hristu: Ct i(i)-him? Mini/eu, mueari-mea, doi cilimeai, un ficior di patrusprdzai di ai feati di 10 ai. Sportelistu: Tu i patom/etaj u vre intrarea tu Hotelu a nostru? Hristu: Un minut s-ntreb niheam muierea. Stela: Dzi c u vrem tu patoma/catu/etaju a doau-lea ic a trei-lea s-hib cu vide(a)ri ct la-amari, ma s-nu aib nu prenoteadz tu/tru alt loc, achicsi. Pr far date e doni?
N plazh
M falni, desha t pyes Hotel Mudanja, Kalkidhiqi, Greqi jeni? Po. Jemi Hoteli Internacional Mudanja, Kalkidhiqi, Greqi. Duam nj hyrje, dhom, salon, kuzhin pr pushime pr 10 dit.
Sa veta jemi? Un, gruaja ime, dhe dy fmij, nj djal 14 vje dhe nj vajz 10 vje. N far kati e doni hyrjen n Hotelin ton? Nj minut t pyes pak gruan. I thuaj se e duam n katin e dyt ose t tret me shikim nga deti, po t mos ket mos prenoto n vend tjetr, kuptove.
322
Iancu Ballamaci
Hristu: Ma s-hib posibl tu/tru patoma/catu/etaju a doau-lea ic a trei-lea, cu vide(a)ri/mutrerea ct/ctr amarea. Sportelistu: Domnule, un minut s-ved situaea a hotelui c avem avut multi cftari dit turitii di nafoar, xei, europeai, maieles dit Germania, Italia, Anglia, Suedia, Romania, Hungaria, Macedonia... Da. Va s-vu mplinm dorina/vrearea a vostr domnule. Hristu: Vu mulumim/vu haristusim ti/tr tiia i ma fe. Tora, voi s-ti ntreb: Ct e(a)sti preu ti/tr 10 dzli /di la data 10 julie pn la 20 di Julie?. Sportelistu: Ti/tr 10 dzli cu dure(a)rea, m(n)carea, 3 vahturi/vhi, tahina, prndzu ina ti/tr 4 (patru) i(i) e(a)sti 2.000 di euro. Hristu: [Dupa i calitoreadz cu maina, maxia agiung la Hotel, ia ceili deadun cu muearea cilimeaii neg s-vead intrarea cum e(a)sti]. Stela: -arse(a)ti brbate. Ari -balcon. Dup plaj, seara ninti di som(n) va s-im aoa. Cati i mutea va s-hib seara cu luinili i va si-s-reflecteadz pit apa ali amareei. M plqen ore burr. Ka dhe ballkon. Mbas plazhit n mbrmje, para gjumit do t dalim ktu. Kushedi far bukurie do t jet n mbrmje me dritat e ndezura q do t reflektohen npr ujin e detit. [Mbasi udhtojn me makin, arrijn n Hotel, marrin elsat dhe s bashku me gruan dhe dy fmijt shkojn t shikojn hyrjen]. Pr 10 dit me fjetje, ngrnie, 3 vahte, mngjes, drek, dark, pr 4 veta, sht 2.000 euro. Ju falenderojm pr nderin q po na bn. Tani, dua t pyes: Sa sht mimi pr 10 dit nga data 10 deri m 20 korrik?. Zotri, nj minut t shikoj situatn e hotelit se kemi pasur shum krkesa nga turistt e huaj european, sidomos nga Gjermania, Italia, Anglia, Suedia, Rumania, Hungaria, Maqedonia... Po. Do tju plotsojm dshirn tuaj, zotri. Po t jet e mundur n katin e dyt ose t tret, me shikim nga deti.
323 Atje posht ka dhe nj park sportiv t bukur, nj pishin dhe ajo e mir q t lozin dhe t lahen dhe fmijt. Ajdeni vishuni me rrobat e banjs dhe t hyjm n det se pr terrapin e detit kemi ardhur ktu.
Hristu: Ac(l)o di nghios ari -un parc sportiv muat, un piin -aea(u)mult bun ta s-gioac si s-la -cilimeaii. Stela: Ajdi tora nvite-v cu straili/nvite(a)rili di ba s-intrm tu/tru amari c ti/tr terapia di thalasa avem vinita aoa. Hristu: [ia umbrella di soari, ciantili cu patamalili di atrdze(a)ri, nndau sticli plastii di ap arai, nndau cutii di cremciocolat, nndau sfini di pni cu ca... -dipun nghios tu/tru plaj...] Stela. Stefan! Caterina! Va s-m(n)ca iva ima no?! Stefan: Mam! Mini, nu voi tora, cnd s()-es dit ba. Hristu: [Intr tu/tru amari] Stela! i ap curat i e(a)sti! soarili nu mata ardi ah(n)t multu. Stefan! Ajdi, hiiu al tati, intr tu/tru amari c apa e(a)sti s-ti ia haraua. Stefan: Tata! Taticu! Ateapt-mi -pi mini c va s-yin s-n lm s-tog/deadun cu tini tu/tru amari. Baba! Pritm dhe mua se do t vij t lahemi tog/bashk me ty n det. [Hyr n det] Stela! far uj i pastr q sht! Dhe dielli nuk para djeg aq shum. Stefan! Ajde, biri i babait, hyr n det se uji sht t t them sa i mir. Mama! Un nuk dua tani, kur t dal nga banja. Stefan! Katerina! Do t hani ndonj gj apo jo? [Merr umbrelln e diellit, antat me peshqirt pr tu fshir, disa shishe plastike me uj t ftoht, nja dy kuti me kremokollat, disa feta buk me djath... dhe zbrit posht n plazh...]
324
Iancu Ballamaci
Hristu: Stefan! Nu-agr s-liai ()-topi ca s-n giucm voleiboll nuntr(u)tu/tru amari. Stela: Hristu! Grij ti/tr ficioru c ns e(a)sti nihema ca zur, avdz?! Caterina! Ajdi d-i mili a ia s-intrm -noi doau-li tu/tru amari. Hristu: [Dup i s-la ghini -muat tu/tru amari, dup i ar giucat -cu topu nuntru tu/tru amari lu dzi ali Steli, -al cilimeailor ca s-eas dit amari s-fac ba di soari tu ran.] Stela: Hrista! E i va s-fem tora. Shatea ne(a)si doau. N lo foamea ti/tr m(n)cari. Adunili -alxi straili! Hrista! E far do t bjm tani. Ora vajti 2. Na mori uria pr t ngrn. Mblidhi dhe ndrroni rrobat/veshjet! [Mbasi lahen mir e bukur n det, mbasi kan lojtur dhe me topin brenda ne det u thot Stels, dhe fmijve q t dalin nga deti dhe t bjn banja dielli n rr.] Hristu! Kujdes pr djalin se ai sht pak i prap, dgjove?! Katerina! Ajde, mi jep duart mua q t hyjm bashk n det. Stefan! Mos harro t marrsh dhe topin q t lozim brenda n det volejbooll.
Cftari: La plaj cu famiia a tau.
L e xi a 5 1 ( ] i n] i dz] i un\)
326
Iancu Ballamaci
Toamna
Aromne(a)ti Fudzi -veara. Ahurhii toamna. Ma dulea ma muata dit patru stinurili/stagionurili. Dzlili si curteadz a soarili scapit avoa/agoa. Scpitoarea al soarili e(a)sti dealihira meraviioas/ minunoas/miraculoas coloarea rouoas al soarilui ()-alas un impresii particular/propri. Ier-sear airu ira cu mult humiditati/iyrasii. Aei i sufir, i ncnesc dit spondeliarthroza ar/au zori tu/tru aist chiro. Toamna huriaii adun tuti productili di agri-cultur ca: gru, misru, fructili a poamilor (merili, dardhili, nuili, gtuili...). Oamiii toamna bag zairea di iarn (pstrmlu, di porc ic di animali ca di oai, vici, capr; lucanii di porc (mai umpluti cu carni minat, ai, pra, rigon, piper ro), spindzurati uscati pisti stof...; ma a nscnti turlii di turii verdz di turii, gogojeari umpluti cu verdz, cu ai, piper, rigan, dafin... Tuta asigur butura/bearili (rchi di man, au, prun, yin ro(u), mut) .a. Iku vera. Filloi vjeshta.
V jeshta
Shqip
M e mbla dhe m e bukura nga t katr stint. Ditt shkurtohen dhe dielli perndon shpejt. Perndimi i diellit sht vrtet i mrekullueshm, ngjyra e kuqerremt t l nj prshtypje/impresion t veant. Parmbrm ajri ishte me shum lagshtir. Ata q vuajn, q rnkojn nga spondeliarthroza kan zor n kt koh. N vjesht fshatart mbledhin prodhimet agrare si: grurin, misrin, frutat e pemve (mollt, dardhat, arrat, ftonjt...). Njerzit n vjesht ven zairen e dimrit (pastrman prej derri ose prej kafshve si prej deleje, vii, dhie; lukanicka derri (zorr t mbushura me mish t grir, hudhra, presh, rigon, piper t kuq), t varura dhe t thara mbi stof...; po ashtu dhe disa lloj turshish lacra turshi, gogozhare t mbushura me lakr, me hudhra, piper, rigon, dafin... Gjithashtu sigurojn dhe pijet (raki mani, rrushi, kumbulle, ver t kuqe, musht... etj.).
Cftari: Tre vu-arse(a)ti toamna?
327
GRAMATIcA Irregular comparative and superlative Adjective

English
Comparative i mir i keq i madh i vogl

Shqip
Relative superlative m i mir m i keq m i madh m i vogel

Shqip
Good bad large, great small, little
Aromne(a)ti
bun slab ic
mari
better worse larger, greater smaller
English
Aromne(a)ti
ma bun ma slab ma ic
ma mari
the best the worst the largest smallest
English
Aromne(a)ti
ma bunu ma slabu ma icu
m i miri m i keqi m i madhi m i vogli
Shqip
ma marili
The irregular forms are used with the regular ones. In general, the regular forms have a literal sense.
Formili regulari snt ufilisiti cu un regul fixat. In general, formili iregulari ar un achicseari direct/drept tr drept. Exemplu Aist buzuluch e(a)sti ma mari dict aea(u). Aist frut e(a)sti ma bun dict aeali. Aisti mnui snt ma i dict aeali.
Format e rregullta jan prdorur me nj rregull t caktuar. N prgjithsi, format e rregullta kan nj kuptim t drejtprdrejt. Shmbull Ky byzylyk sht m i madh sesa ajo. Ky frut sht m i mir sesa ato. Kto dorashka jan m t vogla sesa ato.
Example This bracelet is larger than that one. This fruit is better then them. These gloves are smaller than those.
328
Iancu Ballamaci
The irregular forms, on the other hand, tend to have a figurative meaning. Example This watch is good,but that one is better. Its the worst profession of all. Its best jeweller in the city. Hes the best student in the university.
Formili irregulari, tu partea alant, ar tenden s-aib un achicseari figurativ. Exemplu Aist shati e(a)sti bun, ma aea(u) e(a)sti ma bun. Ael e(a)sti profesionu ma slabu di al tutulor. Aea(u) e(a)sti arghendria ma bun tu/tru csb/cetatei. Ael e(a)sti ma bunu student la universitati. Major a minor snt ufilisati multi or(i) cu achicsearea di ma veci (ma veciu) ma tinir (ma tiniru), cnd i si recomandeadz a vrui i esti om di aproapea. Exemplu Fratili ma mari e(a)sti n Canadaia. Ma njica sor e(a)sti 5 ai. John e(a)sti ma marili Adrian e(a)sti ma icu.
Format e rregullta n ann tjetr, kan prirje t ken nj kuptim figurativ.
Shmbull Kjo or sht e mir,por ajo sht m e mir. Ai sht profesioni m i keqi i t gjithave. Ajo sht argjendaria m e mira n qytet. Ai sht m i miri student n universitet. Major dhe minor jan prdorur shpesh me kuptimin m i vjetr (me i vjetri) dhe younger (youngest) respektivisht, kur i referohen dikujt t afrm. Shmbull Vllai m i madh sht n Kanada. M e vogla motr sht 5 vjee. John sht m i madhi dhe Adriani sht m i vogli.
Major and minor are often used with the meaning of older (oldest) and younger (youngest) respectively, when referring to somebodys relatives. Example The older brother is in Canada. The youngest sister is 5 years old. John is the oldest, and Adrian is the youngest.
329
Certain adverbs also form the comparative and the relative superlative irregularly. He are four of the most common ones. Adverb
English
Comparative
Shqip
Relative superlative m i mir m i keq m pak

Shqip
well badly little
Aromne(a)ti
bun slab pun
mir keq pak
English
better worse less
Aromne(a)ti
ma bun ma slab ma pun
the best the worst the least
English
Aromne(a)ti
ma bunu m i miri ma slabu m i keqi ma punu m i pakti
Shqip
Di la Constandin Papanace:
Cuvnda ti/tr Aromi

T dhembshur Arumun! Kur mblidhja kt dor kngsh arumune mendohesha pr ju. N t gjith ata t fars/fisit ton q vdisnin dhe de-ri larg Detit t Zi dhe Danubit jan nga armiqt/dushmant t kryqzuar si Krishti. Shikonim trimrin ton t vn n hekura dhe t hedhur q t kalbet n burgje. T kqija dhe vuajtje t mdha ran n Armnamen! T bukurat fshatrat tona, zilia e Bots, jan prap t shkelura, t djegura, t shkrumbuara. Kopet e dhenve dhe t dhive q nuk i mbanin malet, fushat, vargun e karvanve q lviznin n t gjitha rrugt, qen grabitur nga dushman pa humanizm. Npr rrug derdhej gjaku armn/arumun. Sikur erdhi fundi pr farn/sojin ton. Por nuk duhet t humbasim shpresn. Nj popull nuk vdes kur ka deshirn t jetoj dhe kur ujit idealet nprmjet gjuhs s tij. Nga ky burim i gjuhs q rrjedh nga shekujt e shkuar, duhet dhe ta ket Arumuni fuqin. Pa t bukurn gjuh ai vyshket si nj lule e paujitur. Prandaj duhet ruajtur dhe mbrojtur ky burim i jets pr ne arumunt gjuha arumune.
Durui Aromi! Cndu adunam aestu-maniciu di cntitie armneti, mi minduiam la voi. La tui aei di fara a noastr cari/i mureau i pn naparti di Laia Mari i di Duna suntu di dumai ncruiiai ca Hristolu. Videam giunamea noastr bgat tu hiari i arucat s-putridzeasc tu ncisoari. Mari lei i chideri cdzur pri Armname! Muatili a noastri hori ziliulu a lumiei suntu iara clcate arsi i crumati. Cupiili di oi i di cpri i nu li ncpea munii, pdiili, birli di crvi i urdina tu tuti ciurili, fur architi di dumai fr uminitati. Pri ciuri s-vrsa iara sndzile armnescu. Cnda vini sonea tr soia noastr. Ma nu prindi s-n chirem ndia. Un popul nu moare cndu ari vreare tra s-bneadz i cndu si adap idealurili pri limba a lui. Di aist fntan a limbiei i cur dit hndoasi eti, prindi si s-u aib Armnlu puterea. Fr muata limb, el s-mrnghiseate ca un lilici niadupat. Tr-aea prindi vigiat i aprat aest Fontan a baniei tr noi Armii limba armneasc.
330
Iancu Ballamaci
Tu iido zbor di limba cu cari n mitricar mumli s-afla ascumt vitearea a ppilor i strppilor a notri. Tu/tru aist limb cruit pri suflitul a Farei a noastr, ei diirtar etii dupu etii: haraua, dorurili miracili i mrdzili. Cnd chiari un zbor ()-aca zgurie xean, s-chiar iva di aist viteare. Ma cndu s-chiar tut grailu atumea si-ngroap i viterea tr totna. i-aea n minduim noi s-adunm aestu maniciu di lilice a suflitlui Armnescu i s-lu pitriem la Armi. Aii i bnm suntu multu grei. Aclo, iu n-aflm arspndii s-avem iva cari s-n aduc aminte di munii a nostri, di horili a noastri i stau arada ca nite giurdani di fluri pri cheptul a lu Pindului, a Elimbului i a Peristerei; di anamea a fariei a noastr, di luptili, i dorurili di acas, di mircili i mrdzili di aest pust di xinitie. Suntu cntii adunati di tuti locurili Armneti i scrise di scritorii a notri di tute partele i di tuti ilichili. Mul cnt jalea di acas i di xinitatie, ce multi doruri ngreac pi mrata di inim armneasc. Ama suntu i cntie cari aprindu fleama/flaca tu cheptu i inciucuteadz suflitul i-l fac s-n n-sus, cu aname, flambura armneasc. Inima a noastr va s-acreasc di harau cnd s-ea di hbari c aist manuciu di cntii va s-yin pn la tini, durute Armne, ac(l)o iu tini ti afi: tu/tru munti xinumsit tu/tru tut Lumea. Pri munii a dorului di frai, minduirili a noastri va s-poat s-urdin di la unu la alantu tu/tru tut Armnamea ctva diprtoasi la s-hib ciurili i mrili ncheadii bgati dit dumaii. Aestu dor hrhop di Fara a noastr va n n ligat unu di alantu si va na da puterea s-n-avddzem. -nu n chir(d)em ndia. Va s-treac i aisti ghideri i ca totna Armnamea va eas iara tu migdane. S-n aduem aminti di zborlu auescu: [...] Nu ti aspar ore Armne, C nu cheri ne az, ne mne! Acii s-n agiut marli Dumnidz i muata St-Mria. S-baneadz Armnamea!.
N do fjal t gjuhs me t ciln na mkuan nnat gjendet e fshehur veshja e gjyshrve dhe strgjyshrve tan. N kt gjuh t krijuar nprmjet shpirtit t etnis son, ata derdhn shekuj pas shekujsh: gzimin, dhimbjet, mrekullit, dhe marazet. Kur humbet nj fjal dhe ze zgjyr t huaj, humb dika nga kjo veshje. Por kur humbet gjith gjuha athere groposet dhe veshja pr gjithmon. Prandaj u menduam ne t mbledhim kt tuf/dor lulesh t shpirtit Armnesk dhe ta drgojm te Arumunt. Vitet q jetojm jan shum t rnd. Atje, ku u gjendm t shprndar t kemi dika q t na sjell ndr mend malet tonat, fshatrat tona q rrin n rradh si gjerdan floriri n gjoksin e Pindit, Olimpit dhe Peristerit; fams/namit t fars son, luftrave, dhe mallit t shtpis; meraqet dhe marazet e ktij t poshtri mrgim. Jan kng t mbledhura nga t gjitha vendet arumune ose t shkruara nga shkrimtart tan t t gjitha viseve dhe t gjitha moshave. Shum kndojn zin e shtpis ose t mrgimit, sepse shum mall rndon n t mjern zemr armne/arumune. Ama jan dhe kng t cilat ndezin flakn n gjoks dhe ngacmojn shpirtin dhe ta bjn t mbaj lart me krenari, flamurin armnesk/arumun. Zemra jon do t rritet nga gzimi kur t marr vesh se kjo tuf/dor kngsh do t vij deri tek ty, i dashur armn, atje ku ti gjendesh: n male, mrguar n t gjith Botn. Npr malet e mallit vllazror, mendimet tona do t mundin t lvizin nga njeri te tjetri n t tr Armnamen sado t largta le t jen rrugt dhe pengesat e mdha t vna nga dushmant. Ky mall i gzuar i Fars son/fisit do t na mbaj t lidhur njeri me tjetrin dhe do t na jap fuqin t shtohemi. T mos humbasim shpresn. Do t kalojn dhe kto halle dhe si gjithmon arm namea do t dal prap n mejdan. T sjellim ndrmend fjalt e mome: [...] Mos u tremb ore trim, Se nuk humbet as sot, as nesr, Kshtu t na ndihmoj Zoti i Madh, Dhe e bukura Shn-Mari, T rroj Armnamea!.
L e xi a 5 2 ( ] i n] i dz] i doau\)
332
Iancu Ballamaci
Un vizit tu/tru un ferma

Aromne(a)ti Fermeru: Aea(u) e(a)sti un ferm ic; ma tora mini esc singur. Clientu: i cultiva voi? Fermeru: Eu/mini am un grdin ic di zrzvi, nscnti pomuri frutoasi restu (armstura) esti tut yit di au. Ma voi i atipta? Mini/eu nu pot s-fac ma mult di sinea a mea. Clientu: Nu ave voi vr cilimean? Fermeru: Da. Patru ficiori; ma ei tu micar tu/tru cetate/csb. Clientu: S-vead ti/tr vr lucru tu/tru vr fabric.
Nj vizit n nj ferm
Shqip
A visit to a farm
English
Ajo sht nj ferm e vogl; por tani un jam vetm. far kultivoni ju? Un kam nj kopsht t vogl zarzavatesh, disa pem frutore, dhe mbetja sht e gjitha vresht rrushi. Po ju far prisni? Un nuk mund t bj m shum nga ana ime. Nuk keni ju ndonj fmij? Po. 4 katr; por ata t gjith lvizn n qytet. T shikojn pr ndonj pun n ndonj fabrik.
Its a small farm; but now Im all alone. What do you grow (cultivate)? I have a small vegetable garden, some fruit trees and the rest is all grapes. What you expect? Cant do much by myself.
Dont you have any children? Yes. 4/four boys, but they all moved to the city. To look for work in the factories.
333 Why? Yes. One is in Milan, two are in Torino and one is in Padova. If only there were! Only sixty seven and were all old. I dont believe, I explained the reason for my visit. No. Tell me! Im looking for an old farmhouse for a well-known surgeon from Milan.
Fermeru: Tii? Da. Unu esti Milano, doi snt Torino unu esti Padova. In ca c ma ac(l)o ira! Ma 67 noi him tu veci. Clientu: Eu/mini nu pistupsesc, mini v-u spu scopu ti/tr vizita a mea. Fermeru: No. S- spui! Clientu: Eu/mini va s-ved ti/tr un ferm veaci ti/tr un buncunuscut chirurg dit Milano. Fermeru: i va s-fac el cu ferma? Clientu: El arse(a)ti s-u converteadz aea tu/tru un vil. Ferma a voastr easti ideal ti/tr mini. Fermeru: Ferma a mea? Clientu: n ca c voi hi interesa, mini/eu pot s(a)-v-u fac un ofert exelent. N qoft se ju jeni t interesuar, un mund t bj nj ofert t shklqyer. If you are interested, I can make you an excellent offer. Ferma ime? My farm? Ai plqen ta konvertoj at n nj vil. Ferma juaj m duket ideale pr mua. Hed like to convert it into a villa. Your farmhouse seems ideal to me. far do t bj ai me fermn? What does he want to do with it? Un do t shikoj pr nj ferm pr nj t mirnjohur kirurg nga Milanoja. Jo. T m tregosh! Un nuk besoj, un ju tregova qllimin per vizitn time. Prse? Po. Njeri sht n Milano, dy jan n Torino dhe nj n Padova. N qoft se vetm atje ishin! Vetm 67 dhe ne jemi t gjith t vjetr.
334
Iancu Ballamaci
Fermeru: Eu/mini nu va s nyiseam/nghiseam ti/tr aea(u). Voi vre s-mi abandona, s-mi avuni/ aghuni di tu/tru casa a mea(u). Tu/tru aist lichii/etati?! Iu va s-nidzeam mini cu mueri-mea/ muierea a mea(u)? i va s-feam? Clientu: Minduia ti/tr ns. Mini/eu va s-mi tor(n) dup trei stmi/sptmi. Fermeru: No. No. Nu esti nevoia s-vini nipoi. Eu/mini mi amintai/ mi nscui tu/tru aist cas, mini/eu am (n)tur minti s-mor tu/tru aist cas. Jo. Jo. Nuk sht nevoja t vini prsri. Un linda n kt shtpi dhe un kam ndrmend t vdes po n kt shtpi. No. No. Its useless for you to come by again. I was born in this house and I intend to die in this house. Mendo pr t. Un do t kthehem pas tre javsh. Think about it! Ill come back after three weeks. Un nuk do t ndrroja pr at. Ju doni t m abandononi/ t m zboni nga shtpia ime. N kt mosh?! Ku do t shkoja un me gruan time? far do t bnim? I wouldnt dream of it. You want me to abandon from my house? At my age?! Where would my wife and I go? What would we do?
Vocabularu ic ferm ic ma tora mini/eu esc i cultiva voi? grdina nscnti/nndau pomuri
Fjalori e vogl ferm e vogl por tani un jam far kultivoni ju? kopsht disa pem
Vocabulary small small farm but now Im What do you grow (cultivate)? garden some fruit trees
335 Vocabulary fruit trees and the rest is all grapes I cant do myself dont you have any children but they all moved to the city why two are I explained the reason tell me Im looking for an old farmhouse a well-known surgeon What does he want to do with it Hed like to convert seems ideal
Vocabularu frutoasi restu/armstura esti tut yit di au Eu/mini nu pot di sinea a mea nu ave voi var cilimean ma ei tu -miscar tu/tru csb tii/tri doi snt v-u spus scopu s- spui eu va ved ti/tr un ferm ti/tr un buncunuscut chirurg i va ta s-fac cu ferma el/ael arse(a)ti s-u converteadz -aspari ideal
Fjalori frutore dhe mbetja sht tr rrush un nuk mund nga vetja ime nuk keni ju ndonj fmij por ata t gjith lvizn pr n qytet prse dy jan ju tregova qllimin t m tregosh un do t shikoj pr nj ferm pr nj t mirnjohur kirurg far do t bj me fermn ai plqen ta konvertoj me duket ideale
336
Iancu Ballamaci
Vocabularu ti/tra mini n ca c voi hi pot s-v-u fac un exelent ofert s-mi avuni/aghuni mini/eu nu va s-nyiseam ti/tr aea(u) mini/eu cu mue(a)ri-mea i va s-feam minduia ti/tr aea(u) mini/eu va s-mi tor(n) dup trei sptmi mi nscui tu/tru aist cas mini am (n)tur minti s-mor tu/tru aist cas
Fjalori pr mua n qoft se ju jeni mund tju bj nj ofert t shklqyer t m zboni un nuk do t ndrroja pr at un me gruan time far do t bnim mendo pr at un do t kthehem pas tre javsh u linda n kt shtpi dhe un kam ndrmend t vdes n kt shtpi
Vocabulary to me if you are can make you an excellent offer to abandon I shouldnt dream of it my wife and I go what would we do think about it Ill come back after three weeks I was born in this home and I intend to die in this home
Cftari: Dialog namisa di un fermer un client i/cari va s-acumpur un ferm.
337
Dr. Thede Kahl di Peyfuss:
Cari zburti ti Moscopoli zburti -ti Peyfuss, cari zburti ti domnul Peyfuss zburti -ti Moscopoli
Mul Moscopuleai s-feair cunuscu tu/tru istorii ca comerian, chiragiadz, oamii di politic di tiin. A c nu esti ciudia c Max Demeter Peyfuss ari un (a)rdztin dit aist(u) cetatei/csb. Max ic Dimitri pi aromne(a)ti si-amint/fu faptu la an(l)u 1944, aproapea di Vienna, tu/tru un hoar muat Maria Enzersdorf, iu bneadz -az. Pap(l)u a lui lucr ca pictor gravist la regili/vsleulu ali Romniei. Ns ira cu origin di un famii Peyfuss avdzt/cu num, dit(u) arti Austriai. Peyfuss s-nsur cu Tirca. Pap(l)u a ei, Teodor Demeter Tirca, avea nscut tu/tru Moscopolea la an(l)u 1764. Max Demeter Peyfuss studii ti/tr istoii, filologhi Balcanologhi la Universitatea di Vienna. E(a)sti mult apasionat ti/tr istoria Aromn. Nu ari alsat loc ni clcat iu ar bnat fraii a lui di un sndzi. Expeditili di cftrili tiinifii snt un element prinipal tu/tru tut metodologhia a lui. Contactili cu oamiii adunarea al tihise(a)rilor documentarea a lor, adunarea al lexicului frazeologhiei, toponimiei, adeilor, tradiilor, folclorului .a. snt materiali reali pi cari/cai si scoal studiili cu mari importan ti/tr chiestiunia Aromneasc, nu ma di prof. Peyfuss, ma -ti mul personaliti alti di aromi. Tiaea(u) ns ar algat alag tu/tru tut Balcanu, pit locuri iu ar bnat, lucrat, luptat creat istoria a lor veaci, ma glorioas. Ca un istorian competent al Balcanului, ns nvi multi limbi di aist loc. Teza a lui di doctorat Chiestiunia Aromn, scriiat la an(l)u 1971, lo premiulu a Suatiei di cftirili tiinifii di Europa di Sud-Est (Sudoesteuropa-Gesellschaft) i fu tipusit ma-amnat, la an(l)u 1974, cu nscnti avddzeri. Shum Voskopojar u bn t njohur n histori si tregtar, qiraxhinj, njers t politiks dhe t shkencs. Kshtu q nuk sht udi q edhe Max Demeter Peyfuss ka nj rrnj nga ky qytet. Max ose Dimitr n arumanisht lindi n vitin 1944, afr Viens, n nj fshat t bukur Maria Enzersdorf, ku banon dhe sot. Gjyshi i tij punoi si piktor dhe gravist tek Mbreti i Rumanis. Ai ishte me origjin nga nj familje Peyfuss e dgjuar/me emr artistsh Austriak. Peyfuss u martua me Tirkn. Gjyshi i saj, Teodor Demeter Tirka, kishte lindur n Voskopoj n vitin 1764. Max Demeter Peyfuss studioi pr histori, filologji dhe Ballkanologji n Universitetin e Viens. sht shum i pasionuar pr historin Arumune. Nuk ka ln vend pa shkelur ku kan jetuar vllezrit e tij t nj gjaku. Ekspeditat krkimore-shkencore jan nj element kryesor n tr metodologjin e tij. Kontaktet me njerzit mbledhja dhe dokumentimi i tyre, mbledhja e leksikut dhe frazeologjis, toponimeve, zakoneve, traditave, folkorike, jan materialet reale mbi t cilat ngrihen studimet me shum rndsi pr shtjen Arumune, jo vetm t prof. Peyfuss, por edhe t shum personaliteteve t tjera arumune. Prandaj ai ka bredhur dhe bredh n tr Ballkanin, npr vendet ku kan jetuar, punuar, luftuar dhe krijuar historin e tyre t vjetr, por t lavdishme. Si nj historian competent i Ballkanit ai msoi shum gjuh nga ky vend. Teza e tij e doktoratit shtja Arumune, shkruar n vitin 1971, mori mimin e Shoqats s Krkimeve-Shkencore t Europs jug-lindore (Sudoesteuropa-Gesellschaft) dhe e cila qe botuar m von, n vitin 1974, me disa shtesa.
338
Iancu Ballamaci
Prof. Peyfuss i fe(a)i cunuscu Aromii ti/tr Lumea tiinific European. Ns ar dzs: Pi calea pi ct Aromi aca vrearea mari -ti poporul Romn. -aist sve(a)di limpit tu/tru multi trtur(n)ri i iar fapt dit(u) Literatura Modern Romn. Dit anu 1971 s-fe(a)i redactor la Periodiculu tiinific Osterreichische Osthefte (1971-1980), la StudiaAustria-Polonia (1978-1989) la Studien zr Geschichte Sudesteuropas (dit-u an(l)u 1997 pn az). Nu ma Aromii ira thema a prof. Peyfuss. Tuta el ar fapt studii ti/tr Ghermaii, Greii, Ucraineaii dit(u)Romnia, ti/ tr micarea naional contina naional al Arbineilor. Ma a nu alas di n parti literatura s-maxus poezia romneasc srbeasc. Cu tut c ar adus multi nali tu/tru Lumea tiinific, ns nu u ncidi poarta di cftarea scuterea tu/tru luin aliistoriei, culturei, tradiilor, folclorului al Aromilor dit Balcan. Ca personalitati erudit istorian care esti ns n spuni ciurili nali ca s-aflm s-alti themi i/cari ar ligtur cu identitatea al Aromilor dit Balcan. -a putem s-ddem respunsi/apandisi ti/tr multi ntrebri i poati s-fac tinirii, generaia nau aromn di dzlili di az.
Prof. Peyfuss i bri t njohur Arumunt pr Botn Shkencore Europeane. Ai ka thn: N rrugn e Arumunve fillon dashuria dhe pr popullin Rumun. Dhe kjo duket qart n shum prkthime q i ka br prej Literaturs Moderne Rumune. Nga viti 1971 u b redactor i Periodikut Shkencor Osterreichische (1971-1980), n Studimin-Austria-Polonia (1971-1989) dhe n Studien zur Geschichte Sudesteuropas (nga viti 1997 deri sot). Jo vetm Arumunt ishte tema e prof. Peyfuss. Gjthashtu ai ka br studime pr Gjermant, Grekt, Ukrainasit e Rumanis, pr lvizjen nacionale dhe ndrgjegjen kombtare t Shqiptarve. Po ashtu nuk la mnjan dhe literaturn dhe pikrisht poezin rumune dhe srbe. Megjithse ai ka sjell shum t reja n Botn Shkencore, ai nuk e mbyll portn e krkimit dhe t nxjerrjes n drit t historis, kulturs, traditave, folklorit t Arumunve t Ballkanit. Si personalitet dhe erudit historian q sht, ai na tregon rrug t reja q t gjejm dhe tema t tjera q kan lidhje me identitetin e Arumunve t Ballkanit. Dhe kshtu mund t japim prgjigje pr shum pyetje q mund t bjn t rinjt, gjenerata e re Arumune e sotme.
L e xi a 5 3 ( ] i n] i dz] i t r ei )
340
Iancu Ballamaci
Cetateili/csbdzili Americani
Aromne(a)ti Cetateili/csbdzili Americani snt lafel ca cetateili/csbdzili alanti dit(u)Lumi: tu/tru iido loc, cetateili/csbdzili reflecteadz valoari di cultura. Aeali/eali trn aspectili ma buni ali soietatiei: posibilitili ti/tr nviari, dezvoltari distractii. Ma, aeali trn pri slabi/ruli ali soietatiei ca: crimili violenti, conflictili raiali oarfaa al oaminilor i snt tu/tru stari mizerabil. Cetateili/csbdzili di az ar schimbat, a cum schimb soietatea American. Dup Lupta/Polimu a Doau-lea dit Lumi/Luminoas, populaia di ma mult cetatei/csbdzi mri americani e(a)sti icurat: cututc populaia tu/tru multi cetatei/csbdzi (mri americani) di Sudu Westu (curaua cald/biru cald/biru di soari) siacriscu. Los Angeles Houston snt cetatei/csbdzi iu populaia siacriscu. Aist micari ali populaiei
Qytetet amerikan
Shqip Qytetet amerikan jan njlloj si qytetet e tjera t Bots: n do vend, qytetet reflektojn vlera t kulturs. Ato prmbajn aspektet m t mira t shoqris. Mundsi pr t msuar, zhvilluar dhe argtuar. Por, ato prmbajn dhe pjes/an t kqija t shoqris si: krimet violente, konflikte raciale dhe varfri t njerzve q jan n gjendje mizerabl/t mjerueshme. Qytetet e sotme kan ndryshuar, ashtu si ndryshon shoqria amerikane. Pas Lufts s Dyt Botrore, popullsia e shum qyteteve t mdha amerikane sht zvogluar: megjithse popullsia n shum qytete t jugut dhe t perndimit (Sun Belt/Brezi i Diellit Brezi i Ngroht) u rrit. Los Angeles dhe Houston jan qytete ku popullsia u rrit. Kto lvizje t popullats n dhe prejqytetit reflektojn ndryshimin e vlerave t shoqrise amerikane. N kt koh, n mbarim t vitit 1940 dhe fillimin e vitit 1950, banort e qyteteve u bn t pasur, m shum t lulzuar. Ata kishin m shum fmij, kshtu q, kishin
American cities
English American cities are similar to other cities around the world: in every country, cities reflect the values of the culture. Cities contain the very best aspects of a society: opportunities for education, employment and entertainment. They also contain the very worst part of society: violent crime, racial conflict and poverty. American cities are changing, just as American society is changing. After World War II the population of most large American cities decreased however, the population in many Sun Belt cities (those of the South and West) increased. Los Angeles and Houston are cities where population increased. These population shifts (the movement of people to and f ro the city reflect the changing values of American society. During this time, in the late 1940s and early 1950s, city residents became wealthier, more prosperous. They have more children so they needed
341 more space. They moved out of their apartaments in the city to buy their own homes. They bought houses in the suburb areas without many offices or factories near cities. During the 1950s the American dream was to have a house in the suburbs. Now things are changing. The children of the people who left the cities in the 1950s are now adults. They unlike their parents, want to live in the cities. Some continue to move to cities in the Sun Belt, cities are expanding and the population is increasing in such states as Texas, Florida and California. Others are moving to older more established cities of the Northeast and Mid-West, such as Boston, Baltimore and Chicago. The government, industry and individuals are restoring old buildings, revitalising poor neighbourhood, and rebuilding forgotten areas of these cities. Many young professionals, doctors, lawyers, and executives are moving back into the city. Many are single: others are married, but often without children. They prefer the city to the suburbs because their jobs are there; or they just enjoy the excitement and opportunities that the city offers. A new class is moving into the cities, a wealthier, more mobile class. This population shift is bringing problems as well as benefits. Countless poor
tu/tru dit cetateili/csbdzili reflecteadz schimbarea al valoarilor di Soietatia American. Tu/tru aist chiro/timp, tu/tru bitisita al anului 1940 ahurhita al anului 1950, bntorii a cetateilor/ csbdzilor s-fe(a)ir avu/bogai, ma mult lilicioi. Aei ei avea ma mult cilimeai. A c avea nevoi/ ananghi di cama mult superfa. Ei alsar apartamentili a lor tu/tru cetateili/csbdzili ta s-acumpr casili a lor. Tiaa(u) acumprar casi tu/tru periferia/avrigrtura al cetateilor, superfa fr multi uficiuri ic fbrii aproapea di entru. Tu anu l950, nyisu/ nghisu American ira s-avea un cas tu/tru periferi/avrigrea. Tora lugriili ar schimbat, cilimeaii al oamiilor i/care alsar cetateili/csbdzili tu 1950 snt tora aduli/acriscu. Aei/ ei nu arsesc parinii a lor, va ca s-bneadz pit cetateili/csbdzili. Nscni contin ta s-mic tu/ tru cetateili/csbdzili tu/tru Sun Belt (Biru al Soarilui). Cetateili/ csbdzili snt lrdziti populaia esti acriscut ca tu/tru Texas, Florida California. Ali snt micnd (pit micari) tu/tru ma ve(a)cili, ma stabilizatili cetatei/csbdzi di Northeast (Mid West-Nord-Rsrit Mid-Ascpitat), ahtri ca: Boston, Baltimore Cicago. Guvernu/chivernisea, industria
nevoj pr m shum siprfaqe. Ata lan apartamentet e tyre n qytetet dhe blen shtpit e tyre. Prandaj blen shtpi n periferi/rrethinat e qyteteve, siprfaqe pa shum zyra ose fabrika afr qendrs. N vitin 1950 ndrra amerikane ishte t kishin nj shtpi n periferi. Tani gjrat kan ndryshuar, fmijt e njersve q lan qytetet m 1950 jan tani adult/adoleshent, t rritur. Ata nuk plqejn prindrit e tyre, duan t jetojn npr qytete. Disa vazhdojn q t lvizin n qytetet n Sun Belt (Brezi i Diellit-Ngroht), qytetet jan zmadhuar dhe popullata sht rritur si n Texas, Florida dhe Kaliforni. T tjer jan duke lvizur n m t vjetrat, n m t stabilizuarat qytete t VeriLindjes dhe dhe t Perndimit t Mesm t tilla si: Boston, Baltimore dhe icago. Qeveria, industria dhe individt po restaurojn t vjetrat, rigjallrojn fqinjt e varfr dhe ribjn siprfaqet e harruara t ktyre qyteteve. Shum profesionist t rinj, doktor, avokat, aplikant jan duke lvizur prsri npr qytete. Shum jan beqar, t tjer jan martuar, m shum pa fmij. Ata preferojn qytetin n periferi sepse punt e tyre jan atje. Nj klas e re sht duke lvizur npr qytete, nj mirqnie, nj klas m shum e lvizshme. Kjo popullsi q lviz sjell probleme t siguris s jets. Njerzit e varfr duhet t ln apartamentet e tyre npr qytete sepse pronart duan t shesin ndrtesat ose t bjn rinovimet
342
Iancu Ballamaci
individiii ma restaureadz veacili, renyiesc(u)/renghiesc viiii oarfii adar superfaili agr-ti al aitor(u) cetatei/csbdzuri. Mul profesionit tinir, docturi, avocai, aplicani snt micnd (pit micari) nipoi pit(r)u aisti cetatei/csbdzuri. Mul snt bechari; ali snt mrta/nsura, ma mult fr fumeai (cilimeai). Aei prefereadz (prefer) cetatea/csblu tu/tru periferi/avrigrea ce lucrili a lor snt ac(l)o. Un nau clas e(a)sti micnd (pit micari) pit cetateili/csbdzili, un bunstari, ma mult mobil (micat) clas. Aist populai cari/i s-mic adui problemi di sigurarea ali banei. Oamiii oarfii lipse(a)ti/prindi s-alas apartamentili alor pit cetateili/ csbdzili ce proprietarii (avuii) va s-vind (the buildings) cldirili ic s-fac rinovarea al apartamentilor ca oamiii s-li acumpur tu/tru locu di chirii. Tu/tru 1950, mul oamii oarfii nu avea nimal pradz ca si s-mic tu/tru periferi; tora mul di ait lafel oamii nu ar nimal pradz/bai ta s-ta pit cetateili/csbdzili veci americani i ira pi bitiseari (ira bitisnd). Nscn bntor di cetatei/csb tora ved un juluciari, vinitor nou. Al ved ma problemi conflicturi. Una iva esti sigur: multi cetateiti s-minduea c ira bitisnd/pi bitiseari snt renyiati/renghiati nipoi.
e apartamenteve q njerzit ti blejn n vend t qiras. M 1950 shum njers t varfr nuk kishin parat e duhura q t lviznin n periferi: tani shum prej ktyre njerzve me gjendje t njjt nuk kishin mjaft para q t rrinin npr qytetet e vjetra amerikane q ishin duke mbaruar. Disa banor t qytetit tani shikojn nj shklqim, t ardhme t re. T tjer shikojn vetm probleme, konflikte. Nj gj sht e sigurt: shum qytete q mendoheshin se ishin duke mbaruar jan ringjallur prsri. City population. Seven US cities. 1970 Baltimore Boston Chicago Houston Los Angeles Miami Seattle 905.000 641.000 3.369.000 1.234.000 2.812.000 335.000 531.000
people must leave their apartaments in the city because the owners want to sell the buildings or make condominiums, apartaments which people buy instead of rent. In the 1950s, many poor people did not have enough money to stay in the cities; only a few years ago, people thought that the older American cities were dying. Some cities residents now see a bright new future. Other thing for sure, many dying cities are alive again.
Populaia di cetatea/csb. Popullsia e qytetit. apti USA cetatei/csbdzi. Shtat qytete Amerikane. 1980 787.000 563.000 3.005.000 1.595.000 2.967.000 347.000 494.000 1984 764.000 571.000 2.992.000 1.706.000 3.097.000 373.000 488.000 Percent % change 8.4%8% 2.9% 1.4% 6.9% 4.3% 7.4% 1.1%
343 Pyetje: Cili qytet kishte popullsin m t madhe n 1970? Cili qytet kishte popullsin m t pakt n vitin 1970? N cilat qytete u rrit popullsia n vitin 1980? N cilat qytete u zvoglua popullata n vitin 1980-1984? Vocabulary city are similar to other cities around the World in every country the values of the culture they contain for education worst parts poverty are changing became wealthier they have more they moved out during this time
Questions: Which city had the largest population in 1970? Which city had the smallest population in 1970? In which cities did the population increase in 1980 and 1984? In which cities did the population decrease in 1980-1984? Vocabualru cetatei/csb snt/snt la fel cu alti dit Lumi tu/tru iuido loc valoarili di cultur aeali trn tr nviari prili slabi oarfa ari schimbat s-fe(a)ir avu ei avea ma mult ei/aei alsar tu/tru aist chiro
Intrebri: Cai cetatei/csb avea populaia ma mari la anul 1970? Cai cetatei/csb avea populaia ma pun tu anu 1970? Tu/tru cai cetatei/csbdzuri acriscu populatia tu 1980? Tu/tru cai cetatei/csbdzuri s-icur populaia tu/tru anu 1980-1984? Fjalori qytet jan t njjt me t tjera t Bots n do/cilindo vend vlerat e kulturs ato prmbajn pr t msuar dhe ant/pjest e kqija varfri ka ndryshuar u bn t pasur ata kishin m shum ata lan n kt koh
344
Iancu Ballamaci
Vocabualru tu/tru bitisita bntorii a csblui ta s-acumpur casi tu/tru periferi tora lugriili va ca s-bneaz pit(u) cetateili/csbdzili nscnti contin ta si s-mic snt lrdziti renyiesc/renghiesc viiii oarfii un noau clas e(a)sti micnd pit(r)u cetateili/csbdzili un bunstari ved un juluciari vinitor nau i s-minduea bitisinda nipoi
Fjalori n mbarim banort e qytetit q t blejn shtpi n periferi tani gjrat duan t banojn npr qytetet disa vazhdojn q t lvizin jan zgjeruar ringjallen fqinjt e varfr nj klas e re sht duke levizur npr qytetet nj mirqnie shikojn nj shklqim nj t ardhme t re q mendoheshin duke mbaruar prsri
Vocabulary in the late city residents to buy houses in suburbs now things want to live in cities some continue to move are expanding revitalising poor neighbourhood a new class is moving into the cities a wealthier see a bright new future that to think finishing again
Cftari: Trscriia ti/tr cetateili/csbdzurili americani.
L e xi a 5 4 ( ] i n] i dz] i pat r u)
Un videari istoric Suatili aromni/macedono-romni dit America
346
Iancu Ballamaci
a 13 hismaciun (septembrie) anu 1903... apti aromi frroi bgar ti/tr prima/prota oara thimeliu ali unei Suat cu numa Sperana. Scopu aitei ira dup scriiarili al anului 1909 Frndza armn dit(u) Sruna, cu numa Deteptarea, s-aduc un ligatur namisa di tui aromii i/care si-afla in America, s-poat s-agiut unu-alantu tu/tru dzlili greali s-pitreac mn di ajutor ct fraii di Turcia. Prof. Stoica Lascu tu/tru scrisoarea a lui pitricut Suatiei Frrotul dit America cu ocazea ali aniversarei Centenarului a ei, ntre care scrii: ...La marea voastr srbatoare, tora cnd s-aca un sut di ai di cnd strauili a votri bgar thimeliu la naima avdzta i cu bana naima lung Suata Armneasc ditu America. Asoiaia Aromn din Dobrogea Picurarlu de la Pind are marea harau svi pitreac andoau zboari di ghinia; vluisiti ca s-nu agrii pi aei Armi cari, vrchiro, alargu di casili a lor inii i tru Americhie tu bitisita a etai XIX , achicsir i lipseti sadar suati mac svrea sn cheptu cndu videau aht zori mari tu xeani. Aclimarea a lor, di la anu 1906, minduim c easte i az mintimean: Voi, frroi, voi buni romi, voi toi cari vrei bunul a limbilei i a naiunilei, Societatea Frrotul v acljiam sv adunai toi la un loc, i sluptai ti nerea a limbiei de dad, ti luminarea a mintiei, ti agiutorlu a vostru unul cu alant, ti agiutarea acelor oarfii bui Romi, ti ditiptarea a sentimentului naional i ti unirea tutlor frroilor i a romnamiiei intredzi sub poala i aumbra a ei. Sda Dumnidz ca i-di aua i nainte Suata Frrotul shib in puteari ca spoat adar lucrili i lipsescu tr fara Armilor, lucri pi cari/cai oamiili ditu caplu a ei li tiu ma ghini di tui alani. Primii aromi si stabilir in America tu/tru ahurhita a anului 1897. Ma pun cunuscut esti factu c prima Suat, documentat ari fut Colonia macedono-romn cu membrii i u avea origina dit Avdela, dit Naua, tu/tru ahurhita al anului 1903, sub numa Rvdarea: ...Scopu ira ca s-agiut reiproc, ti/tr cultivarea a sentimentului naional pit citirea/ghivserea scriiarea pi baza a motivilor patriotii romneti.... Rvdarea tu/tru ael chiro fe(a)i un apel cldros publicului romnesc, s-u curajea pit pitrierea a crilor tu adresa: Mister Nicles Popescu, P.O. Box No. 160, Nashua, No. 71, America U.S.. La 13 septembrie 1903, aromii dit Nou Yorku/New York, majoritatea frroi, thimeear un alt suat cu num Sperana. La 10 decembrie 1906 u suar numa n Frrotul. Inisiator ira Nicolae Cican (dit 1908, secretar general, stabili in 1905 la St. Luis). Partiipani ali ca fondatori ira: Spiro Cicani, Dina Cicani, Nasta Cicani, Christu Carabina, Demetriu Carabina, Ilia Culeu, Stefan Zega, Mihaili Cona. Tu/tru anu 1905, Suata avea 25 di membrii numiru total al frroilor tu/tru ael n America ira 180. Dit(u)un scrisoari al anului 1904, lom di hbari c hiii al Pindului ca: Take G. Varduli, Ion Patajo, Nicola amutti, Pericli Zotu, Mihail Tegu Iani, Pericli Civica, Nicolae Papahagi, Cristia Patajo, Economu Demetru, Sterie Damasotti hii al struului Pind, rspndii, surghiunisii, dipartoi di oili caprili a lor, simea greutatea ali banei n antipode al continentului nostru. Romi ditepi, gioi, cu inim mari generoi nu putea s idea indiferent ti/tr cauza naional n Macedonia. Cu activitatea patriotic a lor reflectar valoarili ali micarei in sensul ali Rediteptariei sentimentului naional Aromn-macedono-romn/vlah. ..Aromii snt economi, lucrtori intreprinztori talentai, trei calitaili capitali ti/tr triumful n lupta ti/tr existen....
347
La 1906, dup arderea a horilor Paticina Gramaticova, dit andarii un numir di 25 di tiniri aromi fudzir n America ca: Constandin Nacu Celea, Tanase Gh. Celea, Tanase D. Celea, fraii Nicolae Dumitru I. Leolia, fraii Mihali Hristu Cisa, Mihali Stefan Cua, Hristu Zdru, Taso T. Mihali, Mihail C. Mihali, Nicolae Iorgachi, Mihali I. Tua, Nasu T. Samaleru, Dumitru Custica, Vassile T. Caraniciu, Ghuti I. Pundichi, H.M. Teja, Sterie N. Parifa, Nikolae Dica. La 26 iunie 1906, s creaz n Nou Yorcu Suata Lupoaica, cumndsit di C.I. Cosmescu (President di Onoare); Christea Constandinescu (President Activ); V. Atanasescu D. Ciufecu (Vicepresident); N. Papahagi (secretar); T. Ionescu (subsecretar); T. Nibi (casier); I. Hagibira, G. Zdrula, N. Lupu (censori). Tu aist an, numuru al romilor-macedoniei, dup spunerili al Tanase Nastu, Dionisie Popescu Crista Dumitrescu, ira vr 600. In anul 1907, Suata Frrotul avea 140 di membri (un capital di 5.000 lei); Suata Lupoaica avea 135 membri (un capital di 3.000 di lei). In anul 1908, romii frroi ira locuit n Woonsocket. Colectiaz 210 cu ajutoru megleno-romnilor, care lancezesc di trei ai tu/tru nchisorili Turciei dit Africa; este zboru di Dem. Sp. Teja, Spiro Mui, Costache Belba, fraii Chendra, Spiro Miltiade Talona, Miha C. Ianelu, Spiro Apostol, Sterie Vurduni, Sotir tica, fraii Dragati, Ahilea Bellu, Cocea Ianachi, Vangheli Baboiana, Zisa Gace, Dina Naco, Zico Rigia, Leon M. Teja, George Bebi, Costa Mazdeachi, Christea St. codrano, Nicola Samara, Miha Carastambu, Tegu Cuturica, Nucia Caraiani, George Caranica, Costa Zico, George anaza, Leon Babu, George Belu, Sotir Dima, Thoma Avram (bulgar), Nicola Duli, Tolia Muzaca, fraii Celea, Mihu Naum, Nasta Becia, Mita Sola, Pandu Boba, Christa Giambazi, Eftimie Vasile, Lazar Popa, fraii Ananezi, Nicola Bileca... Aromii stabilizai n America di Nord ar partiipat pn la Prima Lupt Mondial. n multi listi si scriia numili cu firmili a lor iu si documenta agiutoarili ti/tr fraii a lor di Partea European al Imperiului Otoman. Tu/tru anu 1909, ziarul frantez La Tribune (aprea n Statul Rhode Island) relateaz ti/tr activitatea i fea CosticaCarameta (Presidentu ali Suatei Frrotul), Costa Belba (vicepresident), Dimitri Teja (secretar) Dimitri Bello (secretaru ali Suatei di Central Falls), la copatrioii lor di Bridgeport: adunarea la ora 1 p.m. continua pn la ora 6 di noapti. La anu 1910, la 3 septembrie, s-declar Prima coal Romneasc dit America, avnd un local uficios cu un sal doau udai, n cetateia di Nou Yorc (New York), 68 West 43 rd Street: siificativ e(a)sti factuc iniiativa aprine romnilor macedoniei, care esprima nevoia ti/tr ghivsearea scriiarea pi limba literar Romn. Apelul ira semnat di Vasile Lupu, Spiru Ruca, Demetri Carapatachi, Vasile Carameta, Nau Carameta, Teodor Ciufec, Ahilea Cipu, Ion Atanase, Ahile Gamaleta, Laca V. Cotabii, Ahilea Lica, Hristu Dimitrescu, fraii olla. Avem pistupsimea c, az, la Iubileu Prestighios al Centenarului, Suata Frrotul va s-contin valoarasili tradiii naionalculturali, s-veagi s-cultiveaz caracteristiili etno-lingvistii a urmailor balcanii di cuadrul romnitatiei oriental a cum ar axionat ar simit strmoii alor lung di un secol. S-baneadz Suata Frrotul! S-baneadz armnamea ditu Lumea ntreag!
348
Iancu Ballamaci
13 shtator 1903... shtat arumun frshrote vun pr her t par themelin e nj Shoqate me emrin Shpresa. Synimi i ksaj ishte sipas t shkrojturave t v.1909: Fleta Arumune e Selenikut, me emrin Zgjimi t sjell nj lidhje ndrmjet t gjith arumunve q gjendeshin n Amerike, t mundin t ndihmojn njeri-tjetrin n ditt e vshtira dhe t drgojn dor ndihme tek vllezrit e Turqis. Prof. Stoica Lascu n letrn e Tij drguar Shoqats Frshrotul t Ameriks me rastin e Prvjetorit t Qindvjetorit t Saj, midis t tjerash shkruan: N Prvjetorin tuaj t madh, tani kur mbushen 100 vjet q kur strgjyshrit tuaj vun themelin e m t dgjuars dhe me jetn m t gjat Shoqats Armneask t Ameriks. Shoqata Arumune e Dobrugeas obani i Pindit ka gzimin e madh t drgoj disa fjal mirsie; q t mos harroni ata Armn t cilt, larg shtpive t tyre dhe n Amerik n mbarimin e shek. t XIX , kuptuan se duhet t bjn shoqata nse donin t mbanin gjoksin kur shikonin aq shum zor n mrgim. Ftesa e tyre, e vitit 1906, mendojm se sht edhe sot e menur: Ju, frshrott ju rumun t mir, ju t gjith q doni t mirn e gjuhs dhe t nacionalitetit Shoqata Frshrotul ju fton t mblidheni t gjith n nj vend, dhe t luftoni pr ruajtjen e gjuhs s nns, pr ndriimin e mendjes, pr ndihmn tuaj ndaj njeritjetrit, pr ndihmn e atyre t varfrve t mir rumun, pr zgjimin e sentimentit nacional dhe pr bashkimin e t gjith frshrotve dhe rmnames t tr nn piqin dhe hijen e saj. Dhnt Zoti q tani e tutje Shoqata Frshrotul t jet n gjendje q t mund t bj punra q duhen pr farn e Arumunve, punra t cilat njerzit e kryesis s saj i din m mir se gjith t tjert. Arumunt e par u stabilizuan n Amerik n fillim t vitit 1897. Me pak i njohur sht fakti se e para Shoqat ka qen Kolonia maqedono-rumune me antar q e kishin origjinn nga Avdela, Nashua, n fillim t vitit 1903, me emrin Durimi: ...Synimi ishte q t ndihmonin reciprokisht pr t kultivuar sentimentin nacional nprmjet leximit dhe shkrimit mbi bazn e motiveve patriotike rumune.... Rvdarea n at koh bri nj apel t ngroht publikut romnesk, ta inkurajonte nprmjet drgimit t librave n adresn: Mister Nicles Popescu, P.O. Box. No. 160, Nashua, No. 71. America U.S.. Me 13 shtator 1913, arumunt e New Yorkut, shumica frshrot themeluan nj tjetr shoqat me emrin Speranca/Shpresa. M 10 dhjetor 1906, ia kthyen emrin n Frshrotul. Iniciator ishte Nikolae ekan (nga 1908, Sekretar i prgjithshm, stabilizuar n St. Luis). Pjesmarrs t tjer si themelues ishin: Spiro ekani, Dina ekani, Nasta ekani, Hristu Karabin, Karabina Ilia Koleci, Stefan Zega, Mihail Kona. N vitin 1905, Shoqata kishte 25 antar numri total i frshrotve n at vit n Amerik ishte 180. Nga nj letr e vitit 1904 marrim vesh se bijt e Pindit si: Take G. Varduli, Ion Patazho, Nikola Shamutti, Perikli Zoto, Mihail Tegu Jani, Perikli Civika, Nikolae Papahagi, Hristea Patazho, Ekonomi Demetru, Sterie Damashotti bij t Strgjyshit Pind, t shprndar/syrgjynosur, t larguar prej deleve dhe dhive t tyre, ndjenin barrn e jets n antipodin e kontinentit tone. Rumun t zgjuar, trima, me zemr t madhe dhe fisnike, nuk mund t rrinin indiferent pr shtjen nacionale n Maqedoni. Me aktivitetin e tyre patriotik reflektuan vlerat e lvizjes n sensin e rizgjimit t sentimentit nacional Arumun-maqedono-rumun/vlah. ..Arumunt jan ekonomist, puntor, dhe siprmarrs t talentuar, tre cilsit kryesore pr triumfin n luftn pr ekzistencn.
349
M 1906, mbas djegies s fshatrave Paticina dhe Gramatikova nga andartet nj numr prej 25 t rinjsh arumun ikn n Amerik si: Konstandin Naku elea,Tenase Gh. elea, Tenase D. elea, vllezrit Nikola dhe Dumitru I. Leolia, vllezrit Mihal dhe Hristu isha, Mihali Stefan Kusha, Hristu Zdru, Taso T. Mihali, Mihail C. Mihali, Nikolae Jorgaqi, Mihali, I. Tusha, Nasu T. Samalero, Dumitru Custika, Vassile T. Caraniciu, Ghuti I. Pundichi, M. Tezha, Sterie N. Parifa, Nikolae Dika. M 26 qershor 1906, krijohet n New York Shoqata Lupoaia nga C.I. Cosmesku (President Nderi); Christea Constandinesku (President Aktiv); V. Atanasescu dhe D. Ciufeku (Zvendespresident); N. Papahaxhi (sekretar); T. Ionesku (nnsekretar); T. Nibi (kasier); I. Hagibira, G. Zdrula, N. Lupu (kontrollor). N kt vit numri i rumunve-maqedonian, sipas t thnave t Tanase Nastu, Dionisie Popesku dhe Krista Dumitresku, ishte nja 600. N vitin 1907, Shoqata Frshrotul kishte 140 antar (nj capital prej 5.000 leksh); Shoqata Lupoaica/Ulkonja kishte 135 antar (nj capital prej 3.000 leksh). N vitin 1908, rmnt frshrot ishin vendosur n Woonsocket. Prbnin 210 me ndihmn e megleno-rumunve q lngonin prej tre vjetsh n burgjet Turke t Afriks; sht fjala pr Dem. Sp. Tezha, Spiro Mushi, Costaqe Belba, vllezrit Chendra, Spiro, Miltiade Talona, Miha C. Ianelu, Spiro Apostol, Sterie Vurduni, Sotir Shtika, vllezrit Dragati, Ahilea Bellu, Cocea Janaqi, Vangjeli Baboiana, Zisa Gace, Dina Nako, Ziko Rixhia, Leon M. Tezha, George Bebi, Kosta Mazdaqi, Hristea St. Shkodrani, Nikola Samara, Miha Carastambu, Tegu Kuturika, Nuia Karaiani, George Karanika, Kosta Ziko, George Shanaza, Leon Babu, George Belu, Sotir Dima, Thoma Avram (bullgari), Nikolla Duli, Tolia Muzaka, vllezrit elea, Mihu Naum, Nasta Becia, Mita Sholla, Pandi Biba, Hrista Xhambazi, Eftimie Vasile, Lazar Popa, vllezrit Ananezi, Nikolla Bileca... Arumunt e stabilizuar n Amerikn e Veriut kan marr pjes deri n Luften I Botrore. N shum lista shkruheshin emrat me firmat e tyre ku dokumentoheshin ndihmat pr vllezrit e tyre n Pjesn Europeane t Perandoris Turke. N vitin 1909, gazeta franceze La Tribune (dal n Shtetin Rhode Island) relatonte pr visitn q bri Costika Karameta (President i Shoqats Frshrotul), Kosta Belba (zvendspresident), Dimitri Teja (sekretar) dhe Dimitri Bello (sekretar i Shoqats t Central Falls), tek bashkatdhetart e Brixhportit: mbledhja n ora 1 p.m. dhe vazhdoi deri me 6 t nats. N vitin 1910, m 3 shtator u deklarua Shkolla e Par Romneask e Ameriks, duke patur nj local zyre me nj sall dhe dy dhoma, n qytetin e New York-ut, 68 West, 43 rd Street: kuptimplot sht fakti se iniciativa u prket rumunve maqedonian, t cilt shprehnin nevojn pr t lexuar dhe shkruar n gjuhn letrare Rumune. Apeli ishte nnshkruar nga Vasile Lupu, Spiru Ruka, Demetri Karapatachi, Vasile Karameta, Nashu Karameta, Teodor ufecu, Ahilea ipu, Ion Atanase, Ahile Gamaleka, Laka Kotabii, Ahile Lika, Hristu Dimitresku, vllezrit Sholla. Kemi besimin se sot n Jubileun Prestigjios t 100Vjetorit, Shoqata Frshrotul do t vazhdoj t vlershmet tradita nacionalkulturore, t ruaj dhe t kultivoj karakteristikat etno-linguistike t pasuesve ballkanik n kuadrin e romanitetit lindor ashtu si kan vepruar dhe ndjer strgjy-shrit tan gjat nj shekulli. T rroj Shoqata Frshrotul! T rroj armnamea e tr Bots!
350
Iancu Ballamaci
The Romanian Benevolent Society Farsarotul

The Presidents Message ...This year, the Romanian Benevolent Society Farsarotul is celebrating its 95 th Anniversary. What a great joy for the founding members of our society. Very often, we celebrate other events such as birthdays, weddings and name days. However, the anniversary of the Society is totally different since it is not an end or an event of the past-it is a new beginning, a rebirth, a looking forward to other anniversaries the 96th and eventually the 100th. It is an opening into the future with new members and new hope in this land of freedom...
L e xi a 5 5 ( ] i n] i dz] i ] i n] i )
352
Iancu Ballamaci
Dit Nicola Baaria:
Dimndari
Frate Armn! Pi limba a ta, pi dulea muata limb i grim az aia: diteapt-ti luineadz-ti, ascuturu pulbirea i ti-ari nclicat, arucu negura i t ni oci tu scutidi! Tini et di soi mari, tu vinili a tali cur sndzi nobil, tini ai istori, ai tricut mari. Adu aminti di strauii a ti di aei Armi gioi livendzi, cari agiumsir domi pisti n lumi ntreag, cu inima ndreapt, cu suflit curat dzem: imn pi calea aea dreapt, pi calea cari dui la onoari -la ascpari. S- vrei miletea a ta s-ti alavdz cu ns, s- vrei limba a ta s-lucredz. Alas-ti, dispart-ti di aei i- mutrescu aruli; fudz di aei i caft moartea a ta din Lumi. -nu ()-aravd nii grailu a lor, c mincinoi sntu, nii faptili a lor c ma ti bunlu a tu nu snt. Pn tora lucra grdina a xenului al dumanului i a ta u alsa s-umpl di erghi i schii. Agiundzi ct lucra ti alan, di aoa -ninti s-lucredz ti tini, ti limba naiunea a ta. Ti buneaa a ta frate Armn, ti ditiptarea a ta easti aist revist. Ns va s- s-pun totna calea aea ndreapt. Ns va s-()-aduc aminti care/cai snt interesili a tli, i va s-nve ti numa, soia i istoria a ta. i, di i lipseati -di alanti nvturi buni i di cari s-ai hiri, va s-hib cti pun tu revist. ...Ti-aist scop va s-alumt revista a noast. Di oar va-seas cti un oar tu mes, ma care s-hib agiutat va s-eas cti unoar tu stmn. Aist esti mirachea i va s-fem tut i s-ateapt di la noi va s-lucrm i va s-hrgimu i s-da Dumnidz ca s-agiung revista tu tuti hoarili, tu tuti casili armneti i s-aduc luin, nvtur i ditiptari.
VO: Aista Dimndari easti publicat tu revista Friia (revist Armneasc) tu numirlu 1, tu meslu curt, anlu 1901. Revista u ndreadzi profesorlu di tu Lieulu Armnescu di Bitul, a nostru avdzt poet i diplomat NICOLA BAARIA.
353
Nga Nikola Bacaria:
Kshill
Vlla Armn! N gjuhn tnde, n gjuhn e mbl q flasim sot atje: zgjohu dhe ndriohu! Shkunde pluhurin q t ka hipur, hidhe mjegulln q t mban syt n errsir! Ti je prej soji t madh, n venat e tua rrjedh gjak fisnik, ti ke histori, ke t kaluar t madhe. T sjellsh ndrmend strgjyshrit tnd t atyre armnve trima dhe levend, q arritn zotr prmbi nj bot t tr, me zemrn e drejt, me shpirtin e pastr t themi: ec n at rrugn e drejt, n rrugn e cila t shpie n nder dhe n shptim. T duash njerzit tnd dhe t lvdohesh me ta, t duash gjuhn tnde dhe t punosh. Ler, largohu prej atyre q t shikojn t kqijat; ik prej atyre q krkojn vdekjen n Bot. Dhe mos duro as t folmen e tyre, se gnjeshtar jan, as edhe bmat e tyre se vetm pr t mirn tnde nuk jan. Deri tani punove kopshtin e t huajit dhe t dushmanit dhe tnden e l t mbushet me egjr dhe gjemba. Mjafton sa punove pr t tjert, q ktej e tutje t punosh pr vete, pr gjuhn dhe kombsin tnde. Pr t mirn tnde vlla Armn, pr zgjimin tnd sht kjo revist. Ajo do t t tregoj gjithmon rrugn at t drejt. Ajo do t t sjell ndrmend cilat jan interesat e tua, dhe do t msosh pr emrin, sojin dhe historin tnde. Dhe, se far t duhet dhe prej msimeve t tjera t mira, dhe prej t cilave t kesh hair, do t jen nga pak n revist. ...Pr kt qllim do t luftoj revista e jon. Tani do t dal nga njher n muaj, por q po t ndihmohet do t dal njher n jav. Ky sht meraku yn dhe do t bjm gjith far pritet prej nesh, do t punojm dhe do t shpenzojm dhe do Zoti q t arrij revista n t gjitha fshatrat, n t gjitha shtpit dhe t sjell drit, msim dhe zgjim.
VO: Kjo Porosi sht botuar n revistn Friia (revist Armneask) n numrin 1, n muajin shkurt, viti 1901. Revistn e pregatit profesori i Liceut Armnesk t Bitols, poeti yn i dgjuar dhe diplomat NIKOLLA BACARIA.
354
Iancu Ballamaci
Di la Constandinos Cavafis:
Troiaii
Snt cilistisirili a noastri, mrailor snt, ciucute(a)rili a noastri ca a Troiailor, construim cu mari scop murlu a sucesului, s-cutidzm pi aist mur s-flamburm sperana, ma totna iva si afl ta s-n si-ascund, Ahilea iesi dit hndechea i avem dininti, -cu aurlu a lui n trmuxeati, snt ciucute(a)rili a noastri ca-a Troiailor, cutidzm c cu apofasi -curaj, va-alxim aea i n i scriiat. Nafoar iim s-almtm, ma cnd yini momentu decisiv, curaju apofasea si tuchescu, n si trundule(a)ti suflitlu paraliza, avrliga di muri crnim, caftnd ascpari cu fugarea, ma e(a)sti sigur cderea a noastr, ahurheti prvuria pi muri pi supr, plang amintirili i suflitu plndzi, dispirat Priam i Hecuba plng ti noi.
Nga Konstandin Kavafis:
Trojant
Jan orvajtjet tona, t mjerve jan, prpjekjet tona si t Trojanve, ndrtojm me synim t madh murin e suksesit, t guxojm mbi kt mur t valvitim shpresn, por gjithmon gjendet dika t na fshihet, Ahilea del nga hendeku q kemi prpara, dhe me britmn e tij na tromaks, jan prpjekjet tona si t Trojanve, guxojm se me vendosmri dhe kurajo, do t ndrrojm at q na sht shkrojtur. Jasht dalim t luftojm, por kur vjen momenti vendimtar, kurajoja dhe vendosmria treten, na tronditet shpirti dhe paraliza, pr rreth mureve ia mbathim, duke krkuar shptim me ikjen, por sht e sigurt rnia jon, fillon rrmuja prsipr, qajn kujtimet dhe shpirti qan, t dshpruar Priami dhe Hekuba qajn pr ne.
355
Di la Viorica Duliu di Perivolo:
(U cnta la Liceulu Romn di Gribini, anul 1932)
Nga Viorika Duliu nga Perivolo:
Spunei Muni
(E kendonte ne Liceun Rumun te Grebenas, viti 1932)
Tregoni Male
Spunei muni a nala a notri, Spune voi i tii ti noi? Spunei vaiurili, spunei ciurili, Tine Pind mplin di oi, Spunei tr popul a nostru, Di la cari n-acm, De averlu s-nvim, Cum vinim tu loclu aestu? Spunei voi i n vidzut Voi vinii hiii di la Roma Tu timpuri veaci i tricuti V vidzum cu cartea n mn, V vidzum ca lumi Latin, Limba a voastra Armneasc, Limb veaci i avut, Limba a voastr u zbursc, Milione un sut. Ae rspunse aulu Pind, i n dzse, s-hi cu minti, S-lu-aundzi ppilor a voatri i due-v nainte!
Tregoni o male tona t larta, Tregoni ju far dini pr ne? Tregoni luginat, tregoni udht/rrugt, Ti Pind plot me dele, Tregoni pr popullin ton, Prej kujt ne u zum, T vrtetn t msojm, Si erdhm n kt vend? Tregoni ju far na pat, Ju t ardhur bij t Roms, N koh t vjetra dhe t shkuara, Ju pam me librin n duar, Ju pam si njers Latin, Gjuha juaj Armneaske/Arumune, Gjuh e vjetr dhe e pasur, Gjuhn tuaj e flasin, Milion e njqind. Kshtu u prgjigj plaku Pind, Dhe m tha t jeni me mend, Dhe tu ngjani gjyshrve tuaj, Dhe shkoni ju prpara!
356
Iancu Ballamaci
Di la Ilia Coloa:
Nga Ilia Kolonja:
Gustav Weigant la Rmni

Mun i cmpuri tricui, La Rmi -agiumsei, Ca vrut frati ti-atiptar, Cu mili tu chept. -atirar vilendzi albi, -a bgar i -avur: Mrcat, pit, lapti, cau, S-elu fript pi sul. Cu rchii di au, Dulia -u scular, Gustav, Ghini n Vini! Buneili s-i-atear. Dapoea paplu ali casi, Cu musttili la ureci, Lo un cntic rmnesc Cu boaea fr preaci. Mea i fetili cu nvestili, i idea di un parti, Ca cu plng iu loar -eali, Ti gioii dus diparti. Bga oar virman/ghirman tiut, C Rmii snt un far, Mintimei i durui, Cu cultur sufleteasc, Hndoas, lung, larg, Lucrtori, muieri i brbai, Giumer, ca pui al! N nise hoar di hoar, -prit muatili csbdz, S-la aei i alag, Ca vimtu tu Balcan. N nise i Moscopoli, i -u-afla mpadi ca Troia, i cu mintea dzse tini: Un Homer lipse(a)ti tora. Ahuli Misterlu-Armn, Aruca vreari pri n, i scriia cu mari dor, Ti buneili tuti a lor. Aduna pri la n cntii, Adei i primithi, Ae cum s-adun veaspili, Nectar pri la lilici!
Gustav Weiganti te Rmnt

Male dhe fusha kalove, N Rmnt na mbrrite, Si vlla t dashur t priten, Me duart n gjoks. T shtruan velenza t bardha, Dhe t vun far patn: Kos, lakror, qumsht, djath, Dhe qengjin t pjekur n hell. Me raki rrushi, Dollin ta ngritn, Guistav, Mirse na erdhe! Mirsit t t shtrojn. Pastaj papu/gjyshi i shtpis, Me mustaqet n vesht, Mori nj kng rmne, Me zrin pa pare. Por vajzat dhe nuset, Q rrinin n nj an, Si me t qar ia morrn dhe ato, Pr trimat t shkuar larg. Vure re gjerman i ditur, Se Rmnt na jan nj far, T zgjuar dhe t dashur, Me kultur shpirtrore, T thell, t gjat, t gjer, Puntor gra dhe burra, Bujar, si pak t tjer! Na vajte fshat m fshat, Dhe npr t bukurat qytete, Dhe n ata q vrapojn, Si era n Ballkan. Na vajte dhe n Voskopoj, Q e gjete prdhe si Troja, Dhe me mendje ti the: Nj Homer tani duhet. Zbulove Misterin Arumun, Hodhe dashuri pr ta, Dhe shkrojte me mall t madh, Pr t gjitha mirsit e tyre. Mblodhe ndr ta kng, Zakone dhe prralla, Ashtu si mbledhin blett, Nektar npr lule!
L e xi a 5 6 ( ] i n] i dz] i [asi )
Dzua Naional a Aromilor 9/22 di Mai 1905 Dita Nacionale e Arumunve 9/22 Maj 1905
358
Iancu Ballamaci
a data di 9/22 (stil veciu/stil nou) 1905, i Iradea (Decretul) Imperial dup care Aromlor n cuadru Imperiului Otoman lu si-cunuscu dit Poarta a Nalt, n mod solemn, autonomia a lor cultural religioas. Pn la aist dat Aromilor nu si lu cunustea ndrepturili cu tut c avea biseriili coili a lor. Turcia dup ocuparea Constantinopolui, lo apofasia c tui critiii di Balcan, Rum Mileti, s intr sub Patrihana Icumenic di Constantinopol. Patrihana avea bgat limba la biseriili scolili aromne(a)ti. La jumitatea a doau a secolui XVIII, s-disfeir ideili iluministi tu sud-estulu ali Europei. Contactili al aromilor cu centrili di cultura European s-lrdzir. Ahurhi si manifesteaz aea i s-aciam deteptarea cultural al aromilor. Ahurhi si s-desvolt contiina individualitatei naional al aromilor. Acar si-s-tipuseasc primili scriieri pi aromne(a)ti, tu/tru ahurhita a secolului XVIII, dit la Moscopolea: Protopiria (Prima nvtur/nviari) a lui Th. A. Cavaliotu (1770); Abecedar licor a lui Constandin Ucuta, n anul 1797; Gramatica Aromneasc/macedono-vlah, al prof. Mihail Boiagi, n 1813, la Vienna; Gramatica Macedono-Romneasc, al I.C. Massimu, n 1862; Gramatica ti/tr romii di nadreapta Dunriei, al D. Athanasecu, n 1865; Cartea di Aledzeari, al Andreilu al Bagavu, scris n aromn, n 1887 .a. Aist proes ari continuat diunoar cu Micarea Naional Aromneasc cu Dimitri Cozacovici, la anu 1859, i public la dzuoasa Dmbovia (editat di D. Bolintineanu) un apel ti/tr aromii ta s-caft s-fac controlarea a scoilor din Balcan pi limba aromneasc. Cum si ti aisti scoi s-tnea pi cicoari cu agiutoru moral finaniar al Statului Romn. Aromii i si dedicar atiei cauzei nobil cu tut i nscnti ori bgar bana alor n pericul. Putem s-aduem ntur minti Dimitri Cozacovici, D. Atanasescu, Averchie Apostol Margarit. Prima coal e(asti)ligat cu numa a poetului di origin aromn Bolintineanu. El interveni pn la Poarta a Nalt n favoarea al aromilor. La anu 1853, i pitricu un carti al Ministrului di Nafoar, Fuad Paa, iu cfta trbuntirea a scoilor. Ma a Costache Negri, poet representant al Prinipatilor Uniti dit Constantinopol, i pitricu un carti Uficial ali Poartei a Nalt. Tu aist cali s-discisi prima coal la Trnova, tu/tru anul 1864, ma amanat aea din Avdela tu/tru anul 1867, la Gope, n 1867, la Vlaho-Clisura, Ohrida, n 1868, tu Cruova, n anul 1886 .a. (n intervalul 1864-1886, ahurhir 23 di tu/tru tuti localitili; tu anul 1880, Lieu tu Bitola, n 1887, Lieu dit Ianina, n 1887, Lieu Comerial di Srun/Salonic). Tu ahurhita al secolui XX Diplomaia European (Ghermania,Italia, Austro-Hungaria, Rusia) s-pronunar n favoarea a reformilor ti aprarea trbuntirea ali situatei ti/tr popoarili critini. n Imperiul Otoman (aist chindureari ira favorabil ti/tr cauza Aromn). Guvernu Romn tu/tru aist timp lupt ca Aromii si s-afirma ca neam ahoria c Macedonia nu ira bnat ma di grei bulgari. n 1905, in Vilaetul di Ianina, Valiul Tatar Osman Paa, un satrap, ncidea discida scoili, cum i arsea a lui. Biseriili di Epir a di Albania ira spindzurati dit aist Valiu. Tiaeau Ministru di Nafoar a Romniei, Ion ( Jacques) Lahovari i de(a)di instrucioni al ambasadorului Romniei la Constantinopol Alexandru Lahovari insist/s-bag cicior pi ninga Marlu Vezir, ta s-cunutea
359
cu calitatea ca inspectori doi Aromi, respectiv Nicolae Tacit Alexandru Balamaci. Marili Vezir Ferid Paa (albanez di origin) scoasi un decret vezirual iu lu cunutea aitor doilor inspectori dreptatea ta s-inspecta coili di Epir Albania. Osman Pau nu li cunuscu, a n faa a lor arrupsi actulu de(a)di ordinu ca s-li arresta. Diunoar li scoasi di arrest de(a) di ordin ca s-ia dit aisti locuri. Consulu General a Romniei A. Padeanu n Ianina informa Statul Romn ambasadorul romn dit Constantinopol ti/tr aist inident. Urghent si adun Consiliu di Ministri, sub presedina lui Carol I. Consili lo apofasi ca s-i pitriea un Ultimatum Sultanului iu si scriia c va s-arrupea relaiili diplomatii, mac dup trei dzli, pn la 10/23 Mai 1905, aromii nu va s-ira cunuscu ca naiuni ahoria, avndalui ndrepturi egali cum naionalitili alanti nimuslimani. Sultanu Abdyl Hamid scoasi Iradea la 9/22 Mai 1905, iu s-cunutea ndrepturili culturali, ivili religioasi aromilor. Iradea din 9/22 Mai 1905 bga naionalitatea aromn un soi cu aea greac. Aist cunute(a)ri ira lucru nai ma bunu ti/tr buneaa al aromilor suxes Diplomatic ti/tr guvernu romn dit ael timp. Dzua Naional a Aromilor s-fe(a)i data 23 Mai, cu propunerea ali redactiei di revisti Zborlu a Nostru (cu fondator prof. dr. Vasile Barba), cu motivu c Iradea cu tut ca ari data 9/22 Mai, atea fu publicata la data 10/23 Mai 1905. Si srbtor prima oar tu Bitola (Republica di Macedonia di aza), la 21 Mai 1989.
datn 9/22 (stili i vjetr/i ri) 1905, doli Iradea (Dekreti) sipas s cils Arumunve n kuadrin e Perandoris Otomane iu njoh nga Porta e Lart, n mnyre solemne, pavarsia e tyre kulturore dhe fetare. Deri tani Arumunve nuk u njiheshin t drejtat megjithse kishin kishat dhe shkollat e tyre. Turqia me pushtimin e Konstantinopojs, mori vendimin se t gjith t krishtert e Ballkanit Rum Milet t hyjn n Patriarkann Ekumenike t Konstantinopojs. Ajo kishte vn gjuhn n kishat dhe shkollat arumune. N gjysmn e dyt t shekullit t XVIII, u prhapn idet iluministe n jug-lindjen e Europs. Kontaktet e arumunve me qendrat e kulturs Europeane u zgjeruan. Filloi t manifestohet ajo q quhet zgjimi kultural i arumunve. Filloi t zhvillohet ndrgjegjja e individualitetit nacional t arumunve. Filluan t botohen t parat shkrime n arumanisht, n fillim t shekullit XVIII, nga Voskopoja: Protopiria (Mesimi i Par) i Th. A. Kavaliotit (1770); Abecedar i leht i Konstandin Ukuts, n vitin 1797, Gramatika Armeneask/maqedono-vlahe, e prof. Mihail Bojaxhi, m 1813, n Vien; Gramatica Maqedono-Romneask, e I.C. Massimu; Gramatika pr rumunt n t djatht t Danubit, e Dimitru Athanaseskut, Libri i Leximit i Andrei Bagavut, shkrojtur n arumanisht, m 1887, etj. Ky process ka vazhduar menjher me Levizjen Nacionale Arumune me Dimitri Kozakoviin, n vitin 1859, q botoi n t prditshmen Dmbovica (botuar prej D. Bolintineanu) nj apel pr arumunt q t krkojn t bjn kontrollin e shkollave t Ballkanit n gjuhn Arumanishte. Si dihet kto shkolla mbaheshin m kmb me ndihmn morale dhe financiare t Shtetit Rumun.
360
Iancu Ballamaci
Arumunt iu prkushtuan ksaj kauze fisnike ndonse disa her vun jetn e tyre n rrezik. Mund t prmendim Dimitri Kozakovici, D. Atanasesku, Averchie dhe Apostol Margarit. Shkolla e par sht e lidhur me emrin e poetit me origjin arumune Bolintineanu. Ai ndrhyri deri n Portn e Lart n favor t Arumunve. N vitin 1853 ai i drgoi nj letr Ministrit t Jashtm Fuad Pasha, ku krkonte prmirsimin e shkollave. Po ashtu Kostache Negri, poet dhe prfaqsues i Principatave t Bashkuara t Konstantinopojs i drgoi nj letr Zyrtare Ports s Lart. N kt rrug u hap shkolla e par n Trnovo, m 1864, m von ajo e Avdels, n vitin 1867, n Gopesh, n vitin 1867, ne Vlaho-Klisura, n Ohr, m 1868, n Krushova, n vitin 1886 etj. (N intervalin 1864-1886, filluan 23 shkolla n t gjitha lokalitetet; n v.1880, Liceu n Bitola, m 1887 Liceu i Janins, m 1887 Liceu Tregtar i Selanikut). N fillimin e shek. XX Diplomacia Europeane (Gjermania, Italia, Austro-Hungaria, Rusia, u prononcuan n favor t reformave pr mbrojtjen dhe prmirsimin e situats pr popujt e krishter. N Perandorin Otomane (ky qendrim ishte i favorshm edhe pr kauzn Arumune). Shteti Rumun n kt koh luftoi q Arumunt t afirmoheshin si kombsi m vete dhe se Maqedonia nuk ishte banuar vetm nga grekt dhe bullgart. M 1905, n Vilaetin e Janins, Valiu Tatar Osman Pasha, nj satrap, mbyllte dhe hapte shkollat si i plqente atij. Kishat e Epirit dhe t Shqipris ishin t varura nga ky Vali. Prandaj Ministri i Jashtm i Rumanis Jon ( Jacques) Lahovari i dha udhzime ambasadorit Rumun n Konstantinopol Aleksandr Lahovari t insistonte/t kmbngulte tek Veziri i Madh, q t njihte me cilsin e inspektorit dy Arumun, respektivisht Nikollae Tai dhe Aleksandru Ballamai. Veziri i Madh Ferid Pasha (Shqiptar nga origjina nxorri nj dekret veziri ku njihte ktyre inspektorve t drejtn q t inspektonin shkollat e Epirit dhe t Shqiperis. Osman Pasha, nuk i njohu, dhe para tyre grisi aktin dhe urdhroi q ti arrestojn. Menjher i nxorri nga arresti dhe dha urdhr q t dilnin nga kto vende. Konsulli i Prgjithshm i Rumanise A. Padeanu n Janin informoi Shtetin Rumun dhe ambasadorin rumun n Konstantinopol pr kt incident. Urgjent u mblodh Kshilli i Ministrave, nn drejtimin e Karolit I. Kshilli morri vendim q ti drgonte nj ultimatum Sulltanit ku i shkruhej se do ndrpriste relatat diplomatike, nse mbas tri dit, deri m 10/23 Maj 1905, arumunt nuk do t ishin njohur si kombsi m vete duke patur t drejtat e njjta si dhe nacionalitetet e tjera jomyslimane. Sulltani Abdyl Hamit nxorri Iraden m 9/22 Maj 1905, ku njiheshin t drejtat kulturore, civile dhe fetare arumunve. Iradea e 9/22 Majit 1905, vinte nacionalitetin arumun njsoj me at grek. Kjo njohje ishte gjja/ puna m e mir pr t mirn e Arumunve dhe sukses diplomatik pr qeverin Rumune t asaj kohe. Dita Nacionale e Arumunve u b 23 Maji, me propozimin e redaksis s revists Zborlu a Nostru (me themelues prof. dr. Vasile Barba), me motivin se Iradea megjithse ka datn 9/22 Maj, ajo u shpall m datn 10/23 Maji 1905. U kremtua pr t parn her n Bitola/Manastir (Republika e Maqedonis s sotme), me 21 Maj 1989.
L e xi a 5 7 ( ] i n] i dz] i [apt i )
362
Iancu Ballamaci
Domnul Chin
Aromne(a)ti Charlotte Harry Johnson s-acriscur tu/tru cetate/csb. Aei ira viii di cnd ira cilimeai, cdzur tu/tru vreari si mrtar. Aei/ei bna tu/tru un apartament tu/tru viinitatea a lor veaci, n partea di sud ali cetatei, csblui. Ei ar doi cilimeai, doi ficiori. Harry e(a)sti un ofer di autobus dipicnd Charlotta e(a)sti un camariear care/i lucreadz tu /tru restaurantu al viinului a lor. Domnu Harley proprietaru a lor (padronu a lor) acumpur cldirea/apartamentu nipoi tu/tru anu 1920. Aeau tora e(a)sti tu/tru stari no bun domnu Harley va su vind aeau c va si-eas la pension. Un domnu cu numa Chin va ta s-u-acumpur cldirea s-fac restaurarea a ei. El i ofr al domnului Harley 250.000 di dular ti/tr cldirea. Domnu Harley va ta s-u vind, ma el esti no calm/nilinitit ti/tr Johnsonsi). Ei snt ca un famii. El cunutea famiili a lor dininti i Harry Charlotta s-ira nscui/amintai. El tia c ei/aei nu avea pradzi/bai nu putea s-acumpur un restaurat. El dzsi: Ficiorii snt ca ficioru mari a mel. i pot mini s-fac?. Domnu Chin, di Corporata Dezvoltariei Chin, esti un pute(a)ri/vrtoas tu/ tru renovarea ali partei di sud al csblui.
Zoti Chin
Shqip Charlotte dhe Harry Johnson u rritn n qytet. Ata ishin fqinj, q kur ishin fmij ran n dashuri dhe u martuan. Ata jetonin n nj apartament n fqinjsin e tyre t vjetr n ann jugore t qytetit. Ata kan dy fmij, dy djem. Harry sht nj shofer autobusi, ndrsa Charlotte sht nj kamariere n nj restaurant t fqinjit t tij. Zoti Harley, pronari i tyre ble prsri ndrtesn e apartamentit m 1920. Ndrtesa sht gjetur e vjetr dhe zoti Harley do ta shes at sepse del n pension. Nj zotri me emrin Chin do q ta bler ndrtesn dhe t bj restaurime. Ai i of roi zotit Harley 250.000 dollar pr ndrtesn. Zoti Harley do q ta shes, por ai sht jo i qet pr Johnsont. Ata jan si familje. Ai i njihte familjet e tyre prpara se Harry dhe Charlota t ishin lindur. Ai e dinte q ata nuk kishin para dhe se nuk mund t blinin nj t restauruar. Ai tha: Djemt jan si djali im i madh, far mund t bj un?. Zoti Chin i Koorporats s Zhvillimit Chin sht nj forc pr rinovimin e pjess jugore t qytetit.
Mister Chin
English Charlotte and Harry Johnson grew up in the city. They were neighbours, as children fell in love, and got married. They live in an apartment in their old neighbourhood on the south side of town. They have two children, both boys. Harry is a bus driver and Charlotte is a waitress at a neighbourhood restaurant. Mr. Harley, their landlord, bought the apartment building back in 1920s. The building is getting old now, and Mr. Harley wants to sell it and retire. A Mr. Chin wants to buy the building and make condominiums. He offered Mr. Harley 250.000 $ for the building. Mr. Harley wants to sell, but hes worried about the Johnsons. Theyre like family. He even knew their families before Harry and Charlotte were born. He knows they dont have the money and cant buy a condominium. He says: The boys are like my own grandchildren. What can I do?. Mr. Chin of Chin Development Corporation, is a very important force in the revitalisation of the south side of town. His company rebuilt the old factory area a forgotten
363 section of town. His work is bringing new residents and business to the south side. The Chin Development Corporation wants to buy the old apartment building f rom Mr. Harley. Mr. Chin is offering him a good price for the building. Of course, after reconstruction, the value of the building will increase greatly. These people dont seem to want progress or improvement. We have to bring new, wealthier residents to the city to keep the city alive.
Compania a lui readar/rifai superfaa a fabricei veaci un sector agrt di cetateia/csb. Lucru a lui ari adus bntori noi bisnes tu/tru partea di sud. Corporata di Dezvoltari Chin va s-acumpur cldirea al apartamentului veciu di la domnu Harley. Domnu Chin e(a)sti ofrnd a lui un pre bun ti/tr aea cldiri. Dup reconstruirea aei, valoarea va s-acriasc mult. Ait oamii nu ved s-va progres ic s-fac restaurri. Noi vrem s-aduem noii bntori/resideni avui tu/tru csb/ cetatei ca s-u n pi el yiiu.
Kompania e tij rindrton siprfaqen e fabriks s vjetr nj seksion i harruar i qytetit. Puna e tij ka sjell banor t rinj dhe bisnes n pjesn e jugut. Korporata e Zhvillimit Chin do q t blej ndrtesn e apartamentit t vjetr nga zoti Harley. Zoti Chin sht duke i of ruar atij nj mim t mir pr ndrtesn. Pas rikonstruksionit vlera e apartamentit do t rritet shum. Kta njers nuk duken t duan progres ose prmirsime. Ne duam t sjellim banor t rinj, t pasur q ta mbajn qytetin t gjall.
Vocabularu si acriscur tu/tru cetate di cilimeai cdzur tu vreari ei bna tu viinitatea a lor veaci tu partea di sud ar doi cilimeai
Fjalori u rritn n qytetin q fmij ran n dashuri ata banonin n fqinjsin e tyre t vjetr n pjesn e jugut kan dy fmij
Vocabulary grew up in the city as children fell in love they live in their old neighbourhood on the south side have two children
364
Iancu Ballamaci
Vocabularu esti aflat veaci va s-u vind s-fac i ofr/ofreadz nilinitit/no calm tia c ei nu avea pradz s-nu putea s-u-acumpur el dzsi lucru a lui ari adus bntori noi esti ofrnd a lui un pre bun bntori avu ca s-u n cetatea yii
Fjalori sht gjetur e vjetr do ta shes t bj i ofron jo i qet dinte q ata nuk kishin para dhe nuk mund ta blinin ai tha puna e tij ka sjell banor t rinj sht duke i afruar atij nj mim t mir banor t pasur q ta mbajn qytetin t gjall
Vocabulary is getting old now wants to sell to make he offered hes worried knows they dont have the money and cant buy he says his work is bringing new residents is offering him a good price wealthier residents to keep the city alive
Cftari: Scriia i ti ti/tr Domnul Chin!
365
Acumpurarea a unei main

A -arse(a)ti aist Miubiu Galant? Ael nu e(a)sti scump. A pot s-i aruc un ociu atlui Golfu cu naft? Al Renolui cu patru poarti Sedan? Meredesului cabriolet? Fordu cu bagaj dublu? Aist Miubiu ti/tr terren (muntos)? Ct veaci e(a)sti aist main/maxi/ automobil? Cti chilometri ari fapt? Ct carburant chieltue(a)ti/ chieltueadz? A ari transmision automatic? A pot s-am vr apunari? A pot s-u-acumpur fr tax? A ave garania ti/tr ns?
Blerja e nj makine
A t plqen ky Micubishi Galant? Ai nuk sht i shtrenjt. A mund ti hedh nj sy ktij Golfi me naft? Renos me katr porta Sedan? Mercedesit kabriolet? Fordit me bagazh dopio. Kt Micubishin pr terren (malor)? Sa e vjetr sht kjo makin? Sa kilometra ka br? Sa karburant harxhon? A ka transmission automatic? A mund t kem ndonj ulje? A mund ta blej pa taks? A keni garanci pr t?
Buying a car
How do you like this Mitsubishi Galant? It is not expensive. May I have a look at the Golf diesel? Renault four-door Sedan? Mercedes convertible? Ford station wagon. That Mitsubishi Jeep? How old is this car? What is its mileage? How much fuel does it use? Does it have automatic transmission? Can I get any discounts? Can I buy it tax-free? Do you have a guaranty on it?
366
Iancu Ballamaci
GRAMATIcA Nouns fruit tree factory horse son farmer Numili pom (frutos) fabric ficior cal fermer Emrat pem (frutore) fabrik djal kal fermer
merchant grapes night apple male
comeriant noapti au
tregtar rrush nat
mer(u) Adjective mascur
moll mashkull i/e mir Foljet kultivoj shpjegoj kndoj Shmbull: Ai ka nj djal t mir. Ai kndon bukur. fitoj
beautiful good Verbs to cultivate to explain to sing Example: He has a god boy. He sing beautiful. Exemplu: to earn
muat/muat bun/bun Verburi cultivez/cultivedz amint explic cnt
i/e bukur
El ari un f icior bun.
El cnt muat.
L e xi a 5 8 ( ] i n] i dz] i opt u)
368
Iancu Ballamaci
Ana Stela snt trfrmti di un reclam/afi i/care bag tu/tru tiri spectatorii, pasionanii ti/tr operili i va si s-da tu/tru Teatru Comunal aist sezon. Aromne(a)ti Voi u ti eu/mini nu am vidzut un oper. U ave cu seriozitati? Cum e(a)sti posibl? Eu dealihira nu tiu, pun di leaniti, pun di interes lipsit. Tat-u ari mult chefi/s-gllre(a)ti ti/ tr opera. El va s-mi avea loat -pi mini. Chirolu schimb. Unoar un chiro, elpuin tu/tru cetateili/ c-sbdzurili mri, oamiii nidzea/ s-duia mult tu/tru opera. Ghini ma gusturili fac schimbri; ninga mul oamii neg/s-duc tu/tru opera az. Ma elpuin voi arsi muzica, mini sper/ndiesc. Eu/mini arsesc aparti muzica modern muzica popular. Avdi, ce noi nu nidzem deadun tu/ tru opera?
Ana dhe Stela jan prball nj reklame/afisheje e cila v n dije spektatort pasionant pr operat q do t jepen n Teatrin Komunal kt sezon. Shqip Ju e dini, un nuk kam par nj oper. E keni seriozisht? Si sht e mundur? Un vrtet nuk di, pak nga prtacia, dhe pak nga mungesa e interesit. Babai im ka shum qejf (mendet) pr opern. Ai do t m kishte marr edhe mua. Koha ndryshon. Njher e nj koh, t paktn n qytetet e medha, njerzit shkonin shum n opera. Mirpo gustot bjn ndryshime; ende shum njerz shkojn n opera edhe sot. Por t paktn ju plqeni muzikn, un shpresoj. Un plqej muzikn moderne dhe muzikn popullore. Dgjo, prse ne nuk shkojm bashk n opera?
Ana and Stela are facing an advertising/poster which lets the audience know that passion for the opera will be give in the Municipal Theatre this season. English You know, I have never seen an opera. Are you serious? How is it possible? I really dont know, a little because of laziness, and a little because of lack of interest. My father is very fond of opera and he would have taken me. Times change. Once open a time, in the large cities, people often went to the opera. Well, but tastes do change; still many people go to the opera today. But at least you do like music, I hope. I like it, especially modern music and popular music. Listen, why dont we go to the opera together?
369 It depends. Which opera? Look, on 10 October they ar giving Verdis Traviata and on 14 November Puccins La Boheme. Which do you prefer? They both are great operas. Who is singing in Traviata? Lets see. There is Luciano Pavarotti, a great tenor, and Renata Scotto, who is also a great artist. You are really fond of opera. Dont you like modern music also. Not very much. Well then, are you coming with me to Traviata. Ill come if you come with me to a popular songs concert. An American group that is coming to Milan next month. O.K. Im game. Im game too.
Aeau dipindi. i opera? Vedz n 10 octombrie, aei/ei va s-da Traviata al G. Verdi n 14 (patrusprdzai) di November La Bohema al Puccini. Cai prefera voi? Aeali snt doau-li operi mri. Cai esti cntnd tu Traviata? La s-videm. Ac(l)o e(a)sti Luciano Pavarottu, un mari tenor, Renata Scotto, care/i esti tuta un artist mari. Voi hi dealihira apasionat dup opera. Nu v-u arse(a)ti muzica modern tuta. No, mult ghini. Astumsina va s-vini voi cu mini tu Traviata. Mini/eu va s-yin incac voi vini cu mini tu /tru conertu di cntiili populari care/i va i cnt un grup American i va s-yin n Milano mesu i yini. Dacord. -mini tuta.
Ajo varet. far opera? Dgjo, m 10 tetor ata do t japin Traviata t Verdit dhe m 14 nntor La Bohema t Puccinit. K preferoni ju? Ato t dyja jan opera t mdha. Kush sht duke knduar n Traviata? Le t shikojm. Atje sht Luciano Pavarotti, nj tenor i madh dhe Renata Scotto, e cila sht gjithashtu nj artiste e madhe. Ju jeni i apasionuar pas operas. Nuk ju plqen muzika moderne gjithashtu. Jo, shum. Mir athere do t vini ju me mua n Traviata. Un do t vij n qoft se ju vini me mua n koncertin e kngve popullore t cilat do ti kndoj nj grup amerikan q do t vij n Milano muajin q vjen. Dacord. Dhe un gjithashtu.
370
Iancu Ballamaci
Vocabularu eu/mini nu am vidzut pun di leaniti lipsit dealihira voi u ti
Fjalori un nuk kam par pak nga prtacia e interesit vrtet ju e dini
Vocabulary I have never seen a little because of laziness of interest really you know
pun di interesu s-gllre(a)ti ti/tr opera ti/tr loari pi mini chirolu schimb
dhe pak nga mungesa mendet pas operas koha ndryshon
and a little because of lack my father is very fond of opera and he would have taken me once upon a time still many people like times change
pr t m marr mua nj her e nj koh
s-duea mult tu/tru opera ninga mul oamii arsesc
unoar un chiro
shkonin shum n opera akoma shum njerz plqej
people often went to the opera
avdi ce noi nu nidzem aeau dipindi care e(a)sti tuta astumsina alant mes va s-vini la s-videm deadun
dgjo pse ne nuk vem s bashku ajo varet
listen why dont we go it depends who is also you coming next month then lets see together
q sht gjithashtu do t vini athere
le t shikojm
muajin tjetr
Cftari: i muzic arsi voi?
371
La berberu
Aromne(a)ti Domnule voi u ave arada? V plcrsesc va s-vream s-mi tundeam ialili mult pun a nalt. V plcrsesc curteadzili avrigra di ureci. S-nu li curtadz mult dinpoi. V plcrsesc(u) n-parili... ...a stnga, a dreapta ...tu measi ...lari di peri (un ampo) ... masaj di cheali ...ma mi sursi/birbiri A vre niheam... ...alcool ...colo ...crem di mutr/di faa
Te berberi
Shqip Ju e keni rradhn zotri? Ju lutem do t desha t qethem Merrini shum pak lart. Ju lutem shkurtoji rreth veshve. Mos i shkurto shum prapa. Ju lutem i ndani... ...majtas, djathtas ...n mes ...larje floksh (nj shampoo) ...dhe masazh t lkurs ...vetm m rruani A doni pak... ...alkool ...colonj/livando ...krem fytyre
At the barbers
English Its you turn, sir? I would like a hair-cut please Take very little off at the top. Please trim more around the ears. Dont cut it too short at the back. Give me a parting please... ...on the left (right) ...in the middle ...a shampoo ...and scalp massage ...just a shave Do you want a little... ...alcohol ...cologne ...skin cream
L e xi a 5 9 ( ] i n] i dz] i nou\)
374
Iancu Ballamaci
California: Stat di Aur

Mini/eu bnedz tu/tru San Diego, California. California esti tu/tru Oceanu Paific esti a trei-lea stat ma mari n America. Populaia(1955) esti avrigra 31 di milioani di oamii. Mulimea di oamiii diferi bneadz n California. Populaia (1990) e(a)sti 69% alghi, 25,8% hispanic/latii-americai, 9,6% aziatic 7,4% li/zezai/black. Lung di mardzina di amari/ ocean chirolu/timpu esti e(a)sti muat. Temperaturili snt moderati. Tu/tru interioru si afl munii desertili/ crettirili. California e(a)sti tuta famoas ti/tr timpu/chirolu a ei slab/urut. Nscnti ori ari tuta mult ploai tu/tru Nord tutaa pun ploai tu/tru Sud. Cutremburili snt un problem serios tu/tru aist stat. Ma mult cutremburili snt i, dipicnd cutremburili mri poati s-asparg/sdistrug cldiri, ciuri puni tu/tru puni secondi. Agricultura esti un industri mari n California. California acre(a)ti ma mult di ct jumitatea al frutilor zrzvilor di loc. Mini/eu pot s-ancumpur fruti tazei/frescoasi tut anu. California ari multi industrii. Aircraft, electronic compiuturili snt ma puni di aeali.
Kalifornia: Shteti i Art

Un jetoj n San Diego t Kalifornis. Kalifornia sht n Oqeanion Pacific dhe sht vendi i tret m i madh n Amerik. Popullsia (n v.1955) sht rreth 31 milion banor. Shumica e njerzve t ndryshm banojn n Kaliforni. Popullsia (n v.1990) sht 69% t bardh, 25,8% spanjoll amerikan, 9,6% aziatik dhe 7,4% zezak. Gjat bregdetit koha sht e bukur. Temperaturat jan t moderuara. N brendsi gjenden malet dhe shkrettirat. Kalifornia sht e famshme gjithashtu pr kohn e saj t keqe. Disa her ka shum shi n Veri dhe gjithashtu pak shi n Jug. Trmetet jan nj problem serioz n shtetin tim. M shum t vogla jan shkrettirat, ndrsa trmetet e forta mund t prishin ndrtesa, rrug, ura n pak sekonda. Agrikultura sht nj industri e madhe n Kaliforni. Kalifornia rrit m shum se sa gjysmn e f rutave dhe zarzavateve t vendit. Un mund t blej f ruta t f reskta tr vitin. Kalifornioa ka shum industri. Airkraft, elektroteknikn dhe kompjuterat q
California: The Golden State

I live in S an Diego, Calif or nia. Calif or nia is on the Pacific Ocean, and it s the third largest state in the USA. The population (1995) is o ver 31 mil lion people. A lot of different people live in Calif or nia. The population (1990) was 69% white, 25.8% hispanic, 9.6% asian, and 7.4% blac k. Along the coast, the weather is beautiful. The temper atures are moder ate. In the inter ior there are both mountains and deser ts. Calif or nia is also famous f or it s bad weather, howe ver. S ometimes there is too muc h r ain in the Nor th and too little r ain in the S outh. Ear thquakes are a ser ious concer n in my state. Most ear thquakes are smal l, but major ear thquakes c an destroy buildings, roads, and br idges in a f e w seconds. Agr iculture is a major industr y in Calif or nia. Calif or nia grows more than half of the nations f r uits and vegetables. I c an buy f resh f r uit all year. Calif or nia has many industr ies. Aircr af t, electronic equipment and computers are a f e w of them.
375 I work at a computer company and assemble computer par ts. I especial l y lo ve Calif or nia bec ause I c an spend al l of my f ree time outdoors. In my town people fish, sur f, sail and play tennis. I like to roller blade along the boardwalk near the beac h. Stella Leca (Aromanian emigr ant) Vocabulary the third largest state the population is over I live
Mini/eu lucredz tu/tru un compani di compiuturi pri di compiutur. Mini/ eu voi pi California ce pot s-chieltuesc tut timpu/chirolu a mel liber nafoar. Tu/tru cetatea/csblu a mel oamiii petiadz, schiiaz, noteadz tu/tru valurili al oceanului; canoteadz cu vrili di canotaj gioac tenis. Mini/eu, arsesc s-fac primnari aproapea di plaj. Stela Leca (emigrant aromn/vlah)
Vocabularu A trei-lea stat ma mari Populaia e(a)sti Avrigrea Eu/mini bnedz
jan m pak se ato. Un punoj n nj Kompani Kompjuterash dhe pjes kompjuterash. Un dua Kalifornin sepse mund t harxhoj gjith kohn time t lir jasht. N qytetin tim njerzit peshkojn, lundrojne n valt e oqeanit, kanotojn me varkat e kanotazhit dhe lozin tennis. Un plqej shtitjet afr plazhit. Stela Leka (emigrante arumune/vllahe) Fjalori i treti shtet me i madh popullsia sht rreth un banoj
mulimea di oamiii diferit bneadz alghi
31 di milioani di oamii
shumica e njerzve t ndryshm t bardh banojn
31 miliona njerz
a lot of different people white live
31 million people
latii-americai li/zezai hispanic
hispanik/spanjoll gjat bregut t detit gjenden malet n brendsi t zinj/zezak
latino-amerikan
latin-american hispanic black
lung di mardzina di amari tu/tru interior(u) si afl munii
along the coast there are both mountains in the interior
376
Iancu Ballamaci
desertili/crettirili nscnti ori famoas
shkrettirat e famshme disa her trmetet
tuta mult ploai tu Nord un problem serios tu/tru statu a mel poati s-asparg ciuri ma mult di ct puni cldiri i cutremburili
gjithashtu shum shi n veri nj problem serios n shtetin tim t vegjl
too much rain in the North a serious concern in my state small earthquakes
sometimes there is
famous
deserts
mund t prish ndrtesa rrug ura
can destroy streets/roads more then bridges buildings
jumitatea al frutilor s-hrdzuesc/chieltuesc tut oamiii nafoar pri di compiutur
pjes kompjuteri t harxhoj gjith njerzit jasht
gjysma e frutave
m shum sesa
computer parts spend all outdoors people to fish
half of fruits
aproapea di plaj
s-fac primnari
gioc tennis
petiadz
t bj shtitje afr plazhit
lozin tennis
peshkojn
along the boardwalk
I like to roller blade
play tennis
Cftari: Scriia ti/tr patria a voastr!
L e xi a 6 0 ( [asi dz] )
378
Iancu Ballamaci
Deadunzburri namisa di doi-ii

Mi hrsi i v-u cunuscui! Hi mult cu vidzut! Muat Truplung Elegant Gentil Modern Hrhop
Bisede midis dy personave

U gzova q ju njoha! Jeni shum i pashm! i bukur elegant xhentil shtatlart modern gazmor
Conversation between two people

Im glad to have met you!
A pot s zbursc pun cu voi?
A mund t flas me ju?
May I speak to you for a moment? You are very handsome (pretty)! good looking slim smart
fashionable tender cheerful
Interesant Voi hi
Ave gur muat Femei muat
interesant ju jeni
keni goj te bukur femr e bukur
interesting you are
have you a beautiful mouth a beautiful woman your eyes are deep your smile is very sweet
Ave oci ahndoi Ave ardeari duli A va s-n-adunm toraseara? Iu cnd va s-n-adunm? va s-v-u atept la ora Va s-vini cu mini? Va s-mi telefona tu/tru hotel?
keni sy t thell
keni t qeshur t mbl
A do t takohemi sonte?
Ku dhe kur do t takohemi? do tju pres n ora
Will you meet me this evening? Will you call me at my hotel? I shall expect you at... oclock
Do t m telefononi n hotel? Do t vini me mua?
Where and at what time shall we meet?
Would you like to go with me?
379 to the cinema to the theatre to dance for a walk
la sinemai la teatr la ballo/dan la primnari Mulumesc va s-ira/mult ghini Vreau s-avd(u) muzic di danari Toraseara i vre s-fe tora? mni seara
n kinema n teatr n ballo
n shtitje
Do t ishte shum mir. desha t dgjoj muzik vallzimi sonte
Thank you that would be very nice. Id like to hear some dance music tonight
far dshironi t bni tani? nesr mbrma jam e zn
What would you like to do now? tomorrow night Im booked up for the next
Pot s-v-u plcrsesc/rog s danm? esc acat/ocupat sper c tricut ghini ti/tr danarea vinitoar mulumesc ti/tr seara meraviioas/minunoas Hi mult gentil eu/mini ti voi
Mund tju lutem t vallzojm? pr vallzimin e ardhshm shpresoj se kaluat mir faleminderit pr mbrmjen e mrekullueshme jeni shum xhentil une t dua
May I ask you for a dance?
I hope youve had a good time thank you for a wonderful evening you are most kind I love you
Minduet dealihira sincer?
Mi/ pari aru, tora prindi s-fug. Mi voiedz s-v-u trsoiedz a cas. va s-v-u dau adresa Ia, cartvizita a mea numuru di telefon
Mendon vrtet sinqerisht?
M vjen keq, tani duhet t shkoj. m lejoni tju percjell n shtpi. do tju jap adresn Ja kartvizita ime dhe numrin e telefonit
Do you really mean that sincerely? Im afraid must be going now. Ill give you my address and telephone number Heres my card Allow me to accompany you home.
380
Iancu Ballamaci
Putem s-n videm nipoi mni? Va s- vinea ghini s-v-u ved nipoi ma esc acat mi/ pari aru pimni/dupmni va s(a)-esc libera Hi acat ti/tr uikend/vacan? telefoneadz/telefona
Mund t shihemi prsri nesr? do t m vinte mir tju shikoj prsri m vjen keq pasnesr po jam e zn do t jem e lir
May we meet again tomorrow? I shall be please to see you again sorry
a prior engagement Ill be free that day after tomorrow
Cnd esti ma ghini s-v-u telefonedz? ma ninti, v plcrsesc! Nu agr s- scriia! V-u promet
kur sht m mir tju telefonoj? telefono m prpara, ju lutem? Ju premtoj
jeni e zn pr uikend/pushime?
Are you booked for the weekend? ring me
Whats the best time to telephone? first, please?
Mos harroni t m shkruani!
Dont forget to write to me! I promise you
La plaj
Esc notar bun. Nu notedz ghini. Iu pot s-ti lai aoa aproapea? Cai e(a)sti calea ti/tra la plaj? A si-voiadz laria aoa?
N plazh
Jam notar i mir. Nuk notoj mir. Ku mund t lahesh ktu afr? Cila sht rruga pr n plazh? A lejohet larja ktu?
On the beach
Im a good swimmer. I cant swim very well. Where can one bathe near here? Which is the way to the beach? Is it allowed to bathe here?
381 What is the depth of the water? How deep is the water? Is the water cold? Here is not deep. Where can one hire a sunshade a deck-chair life belt bath-towel bathing cap bathing costume bathing trunks I wish to hire a rowing-boat a sailing boat a motor-boat What is the charge per day?
Ct esti ahndsimea? Ct ahnda e(a)asti apa? A esti apa arai? Aoa nu esti ahanda. Iu pot s-liau cu chirai ciadr/umbrell scam(n) br di scpari pashtamall capeli di llari costum di ba zmeani di ba Voi s-liau cu chirai una varc una varc cu veli un motoscaf Ct custuse(a)ti ti/tr un dzu?
Sa sht thellsia? Sa thll sht uji? A sht uji i ftoht? Ktu nuk sht thell. Ku mund t marr me qira adr/ombrell karrige brez shptimi peshqir kapela pr larje kostum banje mbathje banje dua t marr me qira nj bark nj bark me vela nj motoskaf Sa kushton pr nj dit?
382
Iancu Ballamaci
Amarea
soarili cmbili ran
deti
dielli shkmbinjt djegie dielli Ndihm! rra
sea
sand sun
arderi di soari Ma mi nec! Ajutari!
plaju cu ran
plazhi me rr
sandy beach sunburn Help!
cliffs
Po mbytem!
Im sinking!
Zrzvi
dumat patat
Zarzavatet
domate patate
Vegetable
tomato potato
pipiri ve(a)rdi pipiri ro salat verdi curcubet fsui verdz piper lai ai eap spinac
piperk e gjelbr piperk e kuqe sallate jeshile kungull fasule laker qepe spinaqi
green pepper spinach pumpkin onion garlic beans lettuce paprika
piper ros
piper i kuq
piper i zi
hudher
cabbage black pepper red pepper
383
Gterili/ghielili
Patati igrsiti hiarti coapti pure
Gatesat/gjellet
Patate t skuqura t ziera t pjekura pure
Garnishes
Potatoes fried boiled roasted mashed
Frutili
mer au dardh prun hic piec cirea nuc aluni pepini himinic
Frutat
moll rrush dardh kumbull fik pjeshk qershi arr lajthi pjepr imonik/shalqi
Fruits
apple grape pear plum fig peach cherry nut hazelnut melon watermelon
384
Iancu Ballamaci
Buturili/bearili
Yin veciu di mas alb ro(u) duli Yin desert ampa yin muth yin cu sticli yin di but yin acr(u) Rachii di prun Coac licher Beari no alcoolic ap mineral sod dzam di frut
Pijet
Ver e vjetr e tavolins e bardh e kuqe e embl Ver desert shampanj ver muth ver me shishe ver buti ver e thart Raki kumbulle Konjak liqer pije jo alkoolike uj mineral sod lng frute
Drinks
Wine old table white red sweet Dessert wine champagne vermouth bottled wine wine from wood tart wine Plum brandy cognac liqueur soft drinks mineral water soda water fruit juice
L e xi c ( P ar t i di l exi c)
387 Vocabulary Water water standing water brook water rain water mineral water salt water drinkable water troubled water water colours water mill water-lily to fetch (draw) water to be all in to perspirate / to be drenched to the skin to water the flowers to water vegetables to be watered watering waterings
Vocabular Ap/,-a api,-li ap sttut ap di fontan/izvor ap di ploai ap mineral ap srat ap di be(a)ri ap crtrubur boiuri di ap moar di ap ap di zmbac umpl(u) ap esc fapt ap adap lilicili adap zrzvili si-adap adpari adparili Uj/,-i ujra,-t uj i ndenjur uj burimi uj shiu uj mineral uj i kripur uj i pijshm uj iturbullt bojra uji mulli uji uj zambaku mbush uj jam br uj ujit lulet ujit zarzavatet ujitet ujitje ujitjet
Fjalor
388
Iancu Ballamaci
Vocabular Asparg asparg un mur asparg un cas asparg un oper di art asparg un cas dit thimeiu asparg un zbor aspardzi pradzii cu loc fr loc asparg gura asparg mna asparg contina caracteru cldura aspardzi carnea petili asprdze(a)ri asprdze(a)rea al pradzilor asprdze(a)rea al mcrilor asprdze(a)rea al stumahului aspart Prish prish nj mur
Fjalor
Vocabulary To destroy to destroy/to demolish a house to destroy an artistic work to ruin/to raze to the ground (a home) to scratch a word/to rub off (a word) to spend lavishly or waster, to throw away money to swear bad words to cease doing good work to corrupt the consciousness character meat and fish go bad in hot weather demolition/destruction waste of money rottenness/decay of food stomach disorder demolished/destroyed
prish nj shtpi prish nj vepr arti prish nj shtpi nga themeli prish nj fjal prish parat me vend e pa vend prish gojn prish dorn prish ndergjegjen karakterin e ngrohta prish dhe mishin dhe peshkun prishje prishja e parave prishja e ushqimeve prishja e stomakut i prishur
389 Vocabulary The eye the pupil of the eye eyetooth blind I have an eyeache my eyes run blood shot eyes sore eyes eyes moistened with tears Look out! Pay attention! Take care! To wash ones face to wink at someone to look down to look from the corner of the eye to look face to face in face of all to say in the face to attract attention
Vocabular Ociu pupila al ociului dintili di ociu orb,-u /mi dor oci lacrim/lcrimeadz oci oci rui oci lndzii ociu trlcrmos discidi oci! L oci! iu calc ociu (a vrui) Apun oci/aplec oci Vedi cu coada di ociu Aruc oci Oc ntru oc Tu/tru oci a tutulor iu dzc tu/tru oc(iu) Cadi tu/tru oc(iu) Syri bebja e syrit dhmbi i syrit i verbr/qorr
Fjalor
m dhembin syt m lotojn syt sy t skuqur sy t smur sy i prlotur Hap syt! Laj syt! I shkel syrin dikujt ul syt shikon me bishtin e syrit hedh syt sy ndr sy n sy t t gjithve ia them n sy bie n sy
390
Iancu Ballamaci
Vocabular Ct discid ncid oci Ct mc ociu Cum u ari ociu? cdzu tu/tru oc(iu) nu ved ghini di oci plndzi ociu ti ns ma ghini s-t eas ociu di ct namea ocalb ocdiscis ocalbastru Bra,-u Brai,-li Lucru di bra Cu bra Bra di lucru i e(a)si bra esc brau a dre(a)ptu bra di bra sa t ha syri si e ka syrin? m ra n sy
Fjalor sa hap e mbyll syt
Vocabulary in a blink of an eye within sight/as for as the eye can see What is your intention? it caught my eye I dont sell well I have set my heart upon it better to lose ones eye than ones good name white-eyed open-eyed blue-eyed (anat.) Arm arms manual work armful labour power to stand by someone to be the right hand of someone side by side / shoulder to shoulder
nuk shikoj mir nga syt me qan syri pr t m mir t t dal syri se nami sybardh syhapur sykaltr Krah kraht pun krahu me krah krah pune i del krah jam krahu i djatht krah pr krah
391 Vocabulary Bad to speak ill of someone to be on bad terms with someone from bad to worse to think ill of someone so much the worse dont to do harm to someone I am sorry for I hurt myself gravely Head to wash the head to hang ones head head-ache to have ones own way he doesnt care a bit he is empty-headed upon my life genius
Vocabular Aru zbursc (a)ru ti/tr var u am (a)ru cu vr (a)ru () ma ru minduesc (a)ru ti/tr vr ma ru aht ma (a)ru nu i am fapt (a)ru a vrui yini (a)ru ti/tr esc agudit (a)ru Cap,-u lau capu spindzur capu dureri di cap (nu) f dup capu a tl el/ael nu u bati capu dip ael/el/ns u ari capu gol pi capu a mel capmari Keq
Fjalor
flas keq pr dik e kam keq me dik keq e m keq mendoj keq pr dik m keq aq m keq si kam br keq dikujt m vjen keq pr jam goditur keq Koka laj kokn var kokn dhimbje koke (mos) bj sipas koks tnde ai nuk e an kokn fare ai e ka kokn bosh pr kokn time kokmadh
392
Iancu Ballamaci
Vocabular cap di zdang capcrnit capapres Curaj,-u cu curaj chier curaju dau curaj iau curaj curajos Cai? Cai esti ac(l)o? Cai u amint gara? Cai hi voi? A cui e(a)sti aist carti? A cui u dde? Cai ai vidzut asear? Dit cai ai fric? A cui ma i dzt? kokkrisur kokndezur Kurajo me kurajo humb kurajon jap curajo marr curajo kurajos Kush?
Fjalor kokzhng/kokfort madcap rash Courage
Vocabulary head strong
courageously to lose heart to feel despondent to give heart /to encourage to take heart to muster up courage courageous Who? Who is there? Who won the race? Who are you? Whose book is that? To whom did you give it to? Whom did you see yesterday? Who are you afraid of? Thats not news to me.
Kush sht atje? Kush e fitoi garn? Kush jeni ju? I kujt sht ky libr? Kujt ia dhe? K ke par dje? Nga kush ke frik? Kujt po i thua?
393 Vocabulary To tie, to bind to bind the arms to bind the eyes to bind up a wound to bind a book to fetter a horse they are bound by a sincere friendship To hold/to hold up to keep cool/to control oneself to support ones family not to be on speaking terms with someone not to know what to do How far is it from here? to look well-preserved/to look well, to have good health
Vocabular Leg leg mili leg oci leg un ran/plag leg un carti i li leg cicioarili un calui ei/ael/i n li leag un oaspii sincer n n sndziarimea n casa i n cachi nu tiu ct iu s-iu n Ct ni di aoa? mi n ghini di sntati Lidh lidh duart lidh syt lidh nj plag lidh nj libr
Fjalor
ia lidh kmbt nj kali ata i lidhin nj miqsi e sinqert Mbaj mbaj gjakftohtsin mbaj shtpin i mbaj mri nuk di ku tia mbaj Sa mban q ktu? mbahem mir nga shndeti
394
Iancu Ballamaci
Vocabular Pun/niheam d a nia pun pni d a ia pun sari auii mc mult pun lucrai pun pun cti pun ti/tr niheam s-nic ti/tr niheam cdzui ti/tr pun chiro ma ti/tr pun chiro el/ael/ns fe(a)i pun ti/tr sinea a lui ninga pun ma pun dip pun Cali,-a cali btut esc ti/tr cali Pak
Fjalor
Vocabulary A little / a few / not much give me some bread give me a little salt old people eat very little I worked a little little by little he nearly drowned I nearly feel for a short time only for a few weeks he did little for himself a little more less too little Route best path Im going to set out for a journey
m jep mua pak buk m jep mua pak krip pleqt han shum pak punova pak pak nga pak pr pak u mbyt pr pak rash pr pak koh vetm pr pak koh ai bri pak pr veten e tij edhe pak m pak fare pak Rrug rrug e rrahur jam pr rrug
395 Vocabulary there is no other way to solve a problem by air to show the way to bar the way to lead on the right way to lead on the wrong way Which way shall we go? Let us go this way. How did you find the way? to leave something half way Word words cognate words the words of language meaningless words ill words witty remark What is the question?
Vocabular cali alt nu ari i dau cali un chestiunei cu cali airen spun calea aca calea duc pi cali dreapt duc pi cali strmb Cai cali s-lom? Lom aist cali. Cum u afla calea? alas tu/tru mesea di cali Zbor,-u zboar,-li/zboarili zboar di un rdztin zboarli di un limb zboar goali zboar llvoasi zbor cu loc Ti/tr i s-fai zboru?
Fjalor rrug tjetr nuk ka I jap rrug nj shtjeje me rrug ajrore tregoj rrugn z rrugn oj n rrug t drejt oj n rrug t shtrembr far rrug t marrim? Marrim kt rrug. Si e gjete rrugn? l n mes t rrugs Fjala fjal fjal t nj rrnje fjalt e nj gjuhe fjal boshe fjal t ndyra fjal me vend Prse bhet fjal?
396
Iancu Ballamaci
Vocabular Ti/tr i fai zbor cartea? s-fai zbor ti/tr libertati di zbor zboru di discide(a)ri zboru di ncid(e)ari Cai u va zboru? Zbor di onoari/onor/tiii dau zboru cadi zboru i duc zbor u n zboru schimb zboar gioc cu zboar u nyicsesc zboru u nghicsesc zboru zbursc cu boai a nalt zbursc cu boai apus zbursc pit/pitru dinti bhet fjal pr liri e fjals fjala e hapjes
Fjalor Pr far bn fjal libri? it is about
Vocabulary What is the book about? freedom of speech opening speech closing speech Who will speak? word of honour to pledge ones word for example to send a word to keep ones word to talk back to word play to weigh ones word to weigh ones word to talk loud to speak low to grumble/to murmur
fjala e mbylljes Kush e do fjaln? fjala e nderit jap fjaln bie fjala i shpie fjal e mbaj fjaln kmbej fjal loj me fjal e peshoj fjaln e peshoj fjaln flas me z t lart flas me z t ult flas npr dhmb
397 Shqip shkreptin mama-hije dash krah thembr e kmbs kal kandil qiri kok kapister dhi thngjill mish djath thik lkur penges gjoks hi zjarri zile English to light/alight/lighted mother-shade/umbrage ram arm heel horse grease pot candle head halter, bridle the goat the coal meat cheese pocket knife skin obstacle breast-thorax cinders bell
Aromne(a)ti scapir mam/at-aumbr birbe,-u bra,-u clc,-u cal,-u cndil/,-a ear/,-a cap,-u capestr,-u capr/,-a crbuni carni,-a ca,-u cstur/,-a cheali,-a chieadic/,-a chept,-u cinu/,-a chipur,-u
Romn scapir mam-umbr berbeci bra clci cal candela cear cap cpstru capr crbune carne ca custur piele piedic piept cenu clopot
398
Iancu Ballamaci
Aromne(a)ti cicior,-u cilimean,-u cioc,-u cipoc,-u cirap,-u/coptor cot,-u cre(a)ti culastr/,-a cumnat,-u cumnat/,-a cuscr/,-a cuscr,-u/cuscrul,-u dad/,-a cusurin/,-a/cusurine asimi,-a malm/,-a dinti,-li dzr,-u dzedzit,-u dzinir,-u
Romn picior copil ciocan pulp cuptor cot crete colastr cumnat cumnat cuscr cuscru bunic verioar argint aur dinte zer deget ginere
Shqip kmb fmij ekan krciri i kmbs sa brryl i krahut rritet kulloshtr kunat kunat krushk krushku gjyshe kushrir argjend flori dhemb hirr gisht dhendrr
English foot child hammer shin/shank/shin of the leg baking cover elbow to increase/to grow-up colostrum brother-in-law sister in-law allied allied grandmother cousin silver gold tooth whey finger bridegroom
399 Shqip gju kec faqe vajz djal zjarr balli tym familje furk lmsh gjiz valle tra mli mushkar mushk pel hund mbes English knee kid cheek girl boy fire forehead smoke family distaff clew-pellet curd dance/dancing beam liver muleteer mule mare nose niece
Aromne(a)ti dzinuc,-iu ed,-u fa/,-a feat/,-a ficior,-u foc,-u frmti,-a fum,-u fami/i,-a furc/,-a ghem,-u ghiz/,-a gioc,-u grend/,-a hicat-u mular,-u mulari,-a mulari/,-a nari,-a/nas,-u nipoat/,-a
Romn genunchi ied fa fat fecior/biat foc frunte fum familie furc ghem urd joc grind ficat catargiu catr catrc nas nepoat
400
Iancu Ballamaci
Aromne(a)ti nipot earc/,-a erc,-u el,-u eloar numt/,-a nveast/,-a oai/,-a ociu om,-u pallm/,-a pndic/,-a pap,-u partachi per,-u pir/,-a petal/,-a; petur/,-a preasin/,-a pulmun/,-a; plumun/,-a
Romn nepot (mam) vitreg (tat) vitreg miel mioar nunt nevast oaie ochi om palm pntec bunic oblnc pr para/flacr potcoav prsnel/rapid plmn
Shqip nip njerk njerku qengj,-i sheleg dasm nuse dele sy njeri pllmb bark gjysh opinga flok,-u flak pet kreshm mushkri
English grandchild stepmother stepfather lamb lamb above one year wedding bride sheep eye man palm (of the hand) belly/abdomen grandfather moccasin hair flame rolled dough fast lung
401 Shqip shpatull shkendij dhjam shndoshet dobsohet vjehrra vjehrri shkumb English shoulder spark grease/fatty to be healed to lose ones strength/ to reduce mother-in-law father-in-law foam/froth
Aromne(a)ti pultari,-a scnteau,-a seu s-ngra slabue(a)ti soacr/,-a socr,-u spum/,-a
Romn omoplat scnteie seu se ngra slbete soacr socru spum
A pe ndi x
405
Di la Iancu Ballamaci:
Nga Iancu Ballamaci:
Aromii di Albania
up anu 1990, maieles dup Conferena Prim Naional Aromii di Albania i, cari s-nu Tirana, la 5 apriliu 1992, n condiili i cre instalarea ali democraiei, ahurhi si s-lumineadz chestiunea aromn/ macedono-vlah. Si ti n punct di vederi istoric c Aromii n Albania, a -ca tui aromii di Balcan, snt autoctoi tu/tru locurili iu bneaz di 2000 -iva ma mult di ai ma ninnti. Ca n snt fraii a lor aromi macedono-vlahi i/care bneadz n Grecia, Macedonia, Bullgaria, Romnia, Srbia...; ma-a -aei i bneadz -lucreadz n Diaspor ca n America, Canadaia, Australia, Frana, Germania, Hungaria, Austria. Multi personaliti Europeai ar fapt studii serioasi -cu valoari universal ti/tr bana, istoria, Lumea spiritual-material, folcloru tradiional, costumografia, antropologhia ti/tr multi cmpuri i/care prezint interes tiinific ti/tr populaia aromn/ macedono-vlah. Nscni di cai/care snt: G. Weigand, Thunman, Wace, Tompson, Iocli, Pucvilu, Ireciec, Rosetti, Iorga, Matilda Caragiu, Saramandu, Cndroveanu, Vasile Barba, Hamp, Friedman, Stefan Muller, Thede Kahl, Demetries Peyffus, Cunia, Herbert Hens, Lazarou, Brown, T. Winnfrith, I.M. Qafezezi .a. Contribut cu mari valoari ar dat personaliti tiinifii aromi/macedono-vlahi, ca: Cavaliotu, Ucuta, Roja, Daniil, Th. Capidan, P. Papahagi, M. Boiagi, Cuvata, N. Popnicola, D. Vanghel, A. Ciufecu, Cunia, N. Balamaci, Ch. Manu-Iorgoveanu,
Arumunt e Shqipris
bas vitit 1990, dhe veanrisht mbas Konferencs s Par Kombtare Arumunt e Shqipris q u mbajt n Tiran, m 5 prill 1992, n kushtet q krijoi instalimi i demokracis, filloi t ndriohet dhe shtja Arumune/ Maqedono-Vlahe. Dihet n pikpamje historike se Arumunt e Shqipris ashtu si gjith arumunt e Ballkanit, jan autokton n vendet ku banojn prej 2000 e ca vjet m par. Si ata jan edhe vllezrit e tyre arumun/maqedono-vlleh q banojn n Greqi, Maqedoni, Bullgari, Rumani, Serbi... po ashtu edhe ata q banojn dhe punojn n Diaspor si n Amerik, Kanada, Australi, Franc, Gjermani, Hungari, Austri. Shum personalitete Europeane kan br studime serioze me vlere universale pr jetn, historin, Botn shpirtrore-materiale, folklorin tradicional, kostumografin, antropologjin, dhe pr shum fusha q paraqesin interes shkencor edhe pr popullatn arumune-maqedono-vllahe. Disa prej t cilve jan: G. Weigand, Thunman, Wace, Tompson, Iokli, Pukevili, Ierecec, Rosetti, Iorga, Matilda Caragiu, Saramandu, Kndroveanu, Vasile Barba, Hamp, Friedman, Stefan Muller, Thede Kahl, Demetries Peyffus, Cunia, Herbert Hens, Lazarou, Brown, T. Winnfrith, I.M. Qafezezi etj. Kontribut me vler t madhe kan dhn dhe personalitete shkencore arumune/maqedono-vlahe si: Th. Kavalioti, Ukuta, Roja, Daniil, Th.Kapidani, P. Papahaxhi, M. Boiaxhi, Cuvata, N. Popnikolla, D. Vangjeli, A. Cufecu, Cunia, N. Ballamaci,
406
Iancu Ballamaci
I. Perifanu, G. Vrana, V. Mustaca, A. Cristo... .a. Dit partea aitor personalitilor tiinifii snt fapti studi, expediti, hulumtri pit codicurili al biseriilor veaci n aeali di Moscopolea, Berat, Curceaua .a; scopu ar fut ta s-coat tu luin Lumea Material-Suflitoas-Cultural al aromilor/ macedono-vlahilor dit Arbinuia. Snt fapti testri ti/tr scute(a)rea tu/tru luin ali situatei real n cai/care esti dialectu frrot... pit/pitru di un chestionar/ntrebtor di 150-200 di zboar i/care s-ufilisesc anunri curti ntre 210 subiecturi dit Tirana, Selenia, Corcea, Fieru, Cavaia, Elbasanu, ipsca, Dinia, i ar trtur(n)at dit albaneza n Aromna. Aisti testri n lafelu chiro va s scutea diferenili dialectali namisa di zonili aromni/macedonovlahi relativ compacte di sud-estul sud-westul ali Arbinuiei. Deadunzburtorii aromi de(a)dir rspunsu al 1.500 ntrebrilor (subiecturili ira un di Selenia-Vlora altu ira di Curceaua). Tuta s-reghistrar texturi orali dit ali zburtori aromi i/cai bneadz lucreadz n Arbinuia. Aisti cftri dialectali cumndsiti di studioi ca: A. Turculet, Cndroveanu, T. Winnfrith... ar scoas real c cai esti situata soiolingvistic actual al aromilor di Arbinuia; diferenili n cuadru al dialectului; caracteristiili al bilingvismului aromnalbanez; cai esti activitatea concret ali Suatei Aromii di Albania, chindurerea al zburtorilor fa di idiomul matern; problema al statusului aitui idiom, ufilise(a)rea a ei n coal. Aromii/macedono-vlahii bneaz n partea entral sudic ali Albaniei (n Tirana, Durrs, Cavaia); maieles n sud di (a)rul cumbin, n zona toscei numit Toskria. n sud di ru cumbin si-afl aromii/vlahi n cetatea di Elbasan tu/ tru hoarili (n-Coll, Gresa Rrogojina, Pechin...). Colectiviti relativi compacti di aromi si-afl n sud-estul ali Albaniei n erculi respectiv cetateili/csbdzurili: Curceaua, Pograde
Ch. Mancu-Jorgoveanu, I. Perifanu, G. Vrana, V. Mustaka, A. Kristo... etj. Nga ana e ktyre personaliteteve shkencore jan br studime, ekspedita, hulumtime npr kodikt e kishave t vjetra n ato t Voskopojs, Beratit, Kors etj.; synimi ka qen t nxjerrin n drit Botn Materiale-Shpirtrore-Kulturore t arumunve/ maqedono-vllehve t Shqipris. Jan br testime pr nxjerrjen n drit t situats reale n t ciln sht dialekti frshrot... nprmjet t nj pyetsori prej 150-200 fjalsh q prdoren dhe lajmrime t shkurtra ndrmjet 2-10 subjekteve nga Tirana, Selenica Kora, Fieri, Kavaja, Elbasani, Shipska, Dishnica, q kan prkthyer nga shqipja n arumanisht. Kto testime n t njjtn koh do t nxirrnin ndryshimet ndrmjet zonave arumune relative kompakte t jug-lindjes dhe jug-perndimit t Shqipris. Bashkbiseduesit arumun dhan prgjigje t 1.500 pyetjeve (subjektet ishin njri nga Selenica-Vlora dhe tjetri ishte nga Kora). Gjithashtu u regjistruan dhe tekste orale prej folsve t tjer arumun, t cilt banojn dhe punojn n Shqipri. Kto krkime dialektore t drejtuara nga studiues si: A. Turkulet, Kndroveanu, T. Winnfrith kan nxjerr realisht se cila sht situata sociolingvistike aktuale e arumunve t Shqipris; ndryshimet n kuadrin e dialektit; karakteristikat e bilingvizmit arumun-shqiptar; kush sht aktiviteti konkret i Shoqats Arumunt e Shqipris; qendrimi i folsve faqe idiomit matern, problemi i statutit t ktij idiomi dhe prdorimi i saj n shkoll. Arumunt/maqedono-vlleht banojn n pjesn qendrore dhe jugore t Shqipris (Tiran, Durrs, Kavaj); veanrisht n jug t lumit t Shkumbinit, n zonn toske e quajtur Toskria. N jug t lumit Shkumbin gjenden arumunt/ vlleh n qytetin e Elbasanit dhe n fshatrat Shn-Koll, Gresa, Rrogozhin, Peqin...). Kolektiva relative kompakte t arumu-
407 nve gjenden n jug-lindje t Shqipris dhe respektivisht n qytetet: Kor, Pogradec dhe n perndim n bregdetin Adriatik, n fushn e Myzeqes me shtrirje npr luginat e lumenjve Shkumbin, Seman, Osum, Vjos, ndrmjet qyteteve Avlona/ Vlor/Valona, Berat, Elbasan, Fieri, Selenica. Gjithashtu popullsia arumune/vllahe gjendet m n jug, n bregdetin Ion, respektivisht n qytetet Sarand, Delvin, Gjirokastr, Prmeti (n kt qark gjendet fshati Frashr dhe Kolonja me fshatrat q e rrethojn). Sipas regjistrimeve dhe dokumenteve zyrtare shqiptare numri i arumunve q banojn n Shqipri sht vetm 60.000 veta. (Birgul Demirtas-Coscun, The Vlachs. A Forgotten Minority in the Balkans, London, 2001; apud Thede Kahl, The Ethnicity of Aroumanians after 1990: The Identity of a Minority that Behaves like a Majority, n Ethnologia Balkanului, vol. 6, viti 2002, faqe 156, ku zvoglohet me qllim numri i arumunve). Sipas revists Dimndarea, arumunt/vlleht jan joeksistues n Shqipri. N regjistrimin e v.1989, vetm 20 veta jan shkruar si vlleh. Ja, far tregon nj arumune/vllahe pr diskriminimin nacional t arumunve n kohn e regjimit diktatorial komunist t Enver Hoxhs. Quhet Sofia Kristaqi. Ja far tregon ajo: Po t theshe se je rmn do t kishe t bje me sigurimin e shtetit shqiptar i cili t fuste n burg; pastaj vinin persekutimet pr familjen, sojin.... Shprehje pejorative me nuanc diskriminuese qarkullonin pr arumunt/ vlleht n Shqipri: Llaci-fact, n Tirane; Cobani i m... ose dnce, n Kor, Pogradec etj... T shikojm far shkruajn enciklopedit e huaja pr arumunt/vlleht. Grande Diccionario Enciclopedico (botimi i III-t, Torino, v.1967): N v.1955-1959 jan regjistruar 4.200 dhe 10.000 arumune. T. Winnfrith sipas dy enciklopedive t tjera jep shifrat 35.000 (S. Horak, East European National Minorites, Kolorado, 1985) dhe 50.000 vlleh ( J. Petlifer, The
West n litoralul Adriatic, n cmpu di Muzechea cu tinderea pit/pitru valili al (a)rurilor cumbin, Seman, Osum, Viosa, ntre cetateilor/csbdzurilor Vlora/Valona, Berat, Elbasan, Fier, Selenia. Tuta populata aromneasc/vlah si-afl -ma la sud, pi litoralul Ion, respectiv n cetateili Saranda, Delvina, Ghirocastra, Prmet (n aist chearc si afl hoara Fraru Coloa cu ho(a)rili i u avigresc. Dup reghistrrili documentili ufiiali albanezi numiru al aromilor i bneadz n Albania esti ma 60.000 di ii. (Birgul Demirtas-Coscun, The Vlachs. A Forgotten Minority in the Balkans, London 2001; apud Thede Kahl, The Ethnicity of Aroumanians after 1990: The Identity of a Minority that behaves Like a Majority, n Ethnologia Balcanica, vol. 6, anu 2002, pagina 156, iu s-icureadz cu inteni numiru al aromilor). Dup revista Dimndarea, aromii vlahii snt niexisteni n Albania. n reghistrarea al anului 1989, ma 20 ii ar fut scrisii ca vlahi. Ia, i spuni un aromn/vlah ti/ tr discriminarea naional al aromilor n timpul al regimului dictatorial comunist al Enver Hoja. Si-aciam Sofia Cristache. Ia i spuni ns: Ma s-dzeai c et rmn va s-avea s-fteai cu securitatea Statal Arbineas care/i ti bga tu/tru ncisoari; dapoea vinea persecutrili ti/tr famiia, soia.... Expresiuni peiorativi cu nuani discriminoasi ircula ti/tr aromii/vlahii n Albania ca: Llai-fat, Tirana; Ciobani i m... Ciobanu al cc...; ic Dne, Curceaua, Pograde .a... S-videm i scrii eniclopediili di nafoar/xeani ti/tra aromii/vlahili. Grande Diccionario Enciclopedico (ediia a III-lea, Torino, 1967): n an. 1955-1959 snt reghistrai 4.200 10.000 di aromi. T. Winnfrith, dup alti doau eniclopedi, da ifrili di 35.000 (S. Horak, East European National Minorites, Colorado, 1985) 50.000 di vlahi ( J. Petlifer, The Blue Guide to Albania, Londra, 1994). n Enciclopedia Statelor di Lumi
408
Iancu Ballamaci
(Bucureti, 1989) s-ia dde(a)rili ufiiali albanezi, dup cai/ cari 97% di populaia Albaniei ar fut albanez/arbineas. Ca minoriti s-da ma greii, turii, macedoii (n limita di 3%). n revista Dimndarea, H. Cndroveanu dzi: Am vizitat di doau ori Albania, n 1992-1994; am avut zburr cu bntori rmi di aist loc. Ei/ni -ar declarat n esen: n aist ar/ loc, him 500.000 di aromi/vlahi, dit cai/cari 100.000 u zbursc limba matern, ma tui u tir c nu snt albanez/arbinei, ma rmi. Fr coal dup anu1945, cnt Dictatura Comunist al Enver Hoja li ncisi n mod barbar coalili romni n Curceaua, ipsca .a. Tinirii aromi/vlahi nu para u zbursc limba ali dadi c lu yini aruni. 50% di ei zbursc achicsesc ghini ns. n un istori german ma noaua ali Albaniei (Peter Bartl, Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Regensburg, 1995, p. 14) si afirmeaz c aromii/vlahii igaii ar fut vr 10.000 di ii n perioada namisa di doau-li lupti Mondiali, nu snt tricut ca minoriti n statistiili albanezi. S-pari cacnd ait snt asimila n mari parti. Istorianu englez T.J. Winnfrith (Shattered Eagles Balkans. Fragments, London 1995, cap. The Vlachs in Albania), dup indicili/spune(a)rili al doi informatori (di Tirana Elbasan), afirmeaz c n Albania snt 162 di localiti n cai bneadz aromii/macedono-vlahii. Dup prof. T. Winnfrith, n cetateili/csbdzurili bneadz 100.000 di vlahi. Mul di ei nu para u zbursc aromna/vlaha, ma c u consider sinea a lor aromi/vlahi, dipicnd un parti s-consider arbinei. Ti/tr istorianu englez zboru vlah ari doau siificai: 1) Unul i/care u zburti di obicei/tradiie aromn/vlah 2) unul i/cai/cari si simt aromn/vlah. Studii serioasi cu valoari ar fapt G. Weigand i/cai spuni un preocupari particolar ti/tr aromii/vlahilii di Arbinuia
Blue Guide to Albania, Londra, 1994). N Enciklopedin e Shteteve t Bots (Bukuresht, 1989) merren t dhnat zyrtare Shqiptare, sipas s cils 97% e popullats s Shqipris ka qen shqiptare. Si minoritete jepen vetm grekt, turqit, maqedont (n kufirin 3%). N revistn Dimndarea, H.Kndroveanu thot: Kam vizituar dy her Shqiprin n v.1992-1994; kam patur biseda me banor rmn t ktij vendi. Ata m kan deklaruar n esenc: N kt vend, jemi 500.000 arumun/vlleh, nga t cilt 100.000 e flasin gjuhn amtare, por t gjith e din se nuk jan shqiptar, por rmn. Pa shkoll pas v.1945 kur Diktatura Komuniste e Enver Hoxhs i mbylli n mnyre barbare shkollat rumune n Kor, Shipsk etj.. T rinjt nuk para e flasin gjuhn e nns se u vjen turp. 50% e tyre e flasin dhe e kuptojn mir at. N nj histori gjermane m e reja e Shqipris (Peter Bartl, Albanien. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Regensburg 1995, p. 14) pohohet se arumunt dhe cigant kan qen nja 10.000 veta n periudhn midis dy luftrave Botrore, nuk jan kaluar si minoritete n statistikat shqiptare. Duket sikur ata jan asimiluar n pjes t madhe. Hisoriani englez T.J. Winnfrith (Shattered Eagles Ballkans. Fragments, London, 1995, Kap. TheVlachs in Albania), sipas t dhnave t dy informuesve (nga Tirana dhe Elbasani) pohon se n Shqipri jan 162 localitate n t cilat jetojn arumunt/ maqedono-vllaht. Sipas prof. T. Winnfrith n qytetet jetojn 100.000 vllahe. Shum prej tyre nuk para e flasin arumanishten, vetm se e konsiderojn veten e tyre arumun/vlleh, ndrsa nj pjes konsiderohen shqiptar. Pr historianin englez fjala vllah ka dy kuptime: 1) Njri q e flet prej tradits arumanishten/vllahen dhe 2) njri q ndihet arumun/vllah. Studime serioze dhe me vlera ka br G. Weigandi i cili tregon nj preokupim t veant pr arumunt/vlleht e Shqipris
409 (G. Weigand, Die Aromunen. Etnographische-philologischhistorische Untersuchungen uber der sogenannten MakedoRomanen oder zinzaren, Erster Band, Leipzig, 1895); C. Burileanu (De la Romnii din Albania, 1906); C. Noe (Les Romains Koutso-Valaques. Les populationes macedoniennes et la crise Balkanique, avec une carte etnographique en couleurs,Bucarest, 1913); L.T. Boga (Romnii din Macedonia, Epir,Tesalia, Albania, Bulgaria i Srbia. Note etnografice i statistice, Bucuresti, 1923); Th. Capidan (Frroii. Studiu lingvistic asupra romnilor din Albania, n Dacoromnia, VI, 1929-1930, Partea I, p. 1-210; idem, Romnii nomazi. Studiu din viaa romnilor din sudul Peninsulei Balcanice, n Dacoromnia, IV, 1924-1926, Partea I, Studiu, Cluj, 1927, p. 183-35; idem, Macedonoromni. Etnografie, istorie, limb, Bucuresti, 1942); Sextil Pucariu (Limba Romn, vol. 1 Privire general, Bucureti, 1940, vol. 2 1976, harta 19); Nicola Saramandu (Harta graiurilor aromne i meglenoromne din Peninsula Balcanic, 1988, p. 225-245); T.J. Winnfrith (op. cit.)... etj. Numiru zburtorilor
(G. Weigand Die Aromunen Etnographisch-philologischhistorische Untersuchungen uber der sogenannten MakedoRomanen oder zinzaren,Erster Band,Leipzig,1895); C.Burileanu (De la Romnii din Albania, Bucureti, 1906); C. Noe (Les Romains Koutso-Valaques, Les Populations macedoniennes et la crise Balkanique, avec une carte etnographique en couleurs, Bucarest, 1913); L.T. Boga (Romnii din Macedonia, Epir, Tesalia, Albania, Bulgaria Srbia. Note etnografice i statistice, Bucuresti, 1923); Th. Capidan (Frroii. Studiu lingvistic asupra romnilor din Albania, n Dacoromnia, VI, 19291930, Partea I, p. 1-210; Idem, Romnii nomazi. Studiu din viaa Romnilor din sudul Peninsulei Balcanice, n Dacoromnia, IV, 1924-1926, Partea I, studiu, Cluj, 1927, p.183-352; Idem Macedonoromni. Etnografie, istorie, limb, Bucuresti, 1942); Sextil Pucariu (Limba Romn, vol. 1 Privire general, Bucureti, 1940, vol. 2 1976, harta 19); Nicola Saramandu (Harta graiurilor aromne i meglenoromne din Peninsula Balcanic, 1988, p. 225-245); T.J. Winnfrith (op. cit.)... .a. Autori 1. 2. G. Weigand C. Noe C. Burileanu L.T. Boga
Numiru Localitilor 72 155
16.850
3.
4.
152 60
35.032
5.
6.
Th. Capidan S. Pucariu N. Saramandu T. Winnfrith
214 44
114.000/184.748 66.290 60.000/65.000 65.000 70.000/100.000
7.
8.
66
162
50.000/200.000
410
Iancu Ballamaci
n izvorili cftati nu snt spusi pisti 350 di localiti n teritorul ali Arbinuiei iu bneadz un numir ma mari ic ma ic di aromi/vlahi. La s-fem un ughind di dde(a)rili dit partea al reprezentanilor Suatilor Aromni di Arbinuia alor ve(a) cilor dati dit studioii di nafoar:
N burimet krkimore nuk jan treguar mbi 350 lokalitete n territorin e Shqipris ku banojn nj numr m i madh ose m i vogl arumunsh/vlleh. Le t bjm nj pasqyr t t dhnave nga ana e prfaqsuesve t Shoqatave t Arumunve t Shqipris dhe atyre t vjetrave t dhna nga studiues t huaj:
Autorii 1. C. Burileanu C. Noe 2. Th. Capidan Suata Aromilor
Tirana
Cetateili/ Csbdzurili
Numiru al aromilor 1.500 (di az) 4.800 1.200 (ma vecia) 1.500
Suata Aromilor G. Weigand C. Noe C. Burileanu
Berat
1.500 (di az) 3.600
9.000 (ma ve(a)ci) 6.300 1.600 5.600
3.
C. Burileanu C. Noe Th. Capidan
Suata Aromilor
Durrs
800-1.000 (di az)
4.
C. Burileanu C. Noe Th. Capidan
Suata Aromilor
Curceaua
Cavaia
pisti 1000 40.000 (di az) 3.200 5.700 1.200
pisti 4.000
411 Shoqata e Arumunve ka dhn edhe kto shifra t qyteteve t tjera n Shqipri si: Saranda 4.000 arumun/vlleh, Selenica 4.000, Elbasani 700, Kora 40.000, Kavaja 1.200 etj. Ja dhe nj shembull q tregon se popullata arumune/vllahe sht rritur-Selenica ka patur 515 arumun/vlleh me par, tani ka 4.000 arumun/vlleh nga totali prej 8.000 banorsh q ka sot qyteti i Selenics. N Qarkun e Kors (n qytet dhe n fshatrat Mborie, Drenov, Boboshtic, Leshnic, Llng, Ni, Shipsk, Vithkuq etj. shumica e popullsis sht arumune/vllahe. N qytetin e Kors lagjet 1,2 (jan t banuara nga arumun/vlleh n shumic, ndrsa t tjert jan shprndar n lagjet e tjera). Sot arumunt/vlleht e zgjuar dhe trima kan ngritur nivelin ekonomik me bisneset q kan hapur si: Rragami (Bardhi), Kapurani, Tona, Diu... (fabrikat q prodhojn materiale ndrtimi, tulla, pllaka, tuba eteniti etj.; gjithashtu kan hapur barrestaurante npr rrugt kryesore t qytetit dhe n Parkun Rinia ku sht edhe Universiteti Fan S. Noli, n t ciln studiojn vajzat dhe djemt arumun/vlleh. Gjithashtu ata kan ngritur fabrika pr prpunimin e qumshtit, mishit,konservave etj. Jo vetm n Kor, por edhe n t gjitha qytetet e tjera t Shqipris arumunt/vlleht merren me bisnes duke dhn nj kontribut aktiv pr zhvillimin e ekonomis, kulturs, arteve, turizmit, sportit etj. n Shqipri. N fitoren e demokracis kan dhn kontribut t madh dhe arumunt/vlleht e Shqipris. Ata morrn pjes n kt lvizje politike t bindur se do ti fitonin t gjitha t drejtat n baz t Kartave dhe Dokumentave Europeane pr t drejtat e njeriut. Dihet q me 5 prill t vitit 1992, n kryeqytetin e Shqipris, n Tiran u mbajt Konferenca e Par Kombtare Arumunt e Shqipris, me pjesmarrjen e delegatve t zgjedhur nga Konferencat e organizuara npr filialet, qytetet, fshatrat, ku banojn arumunt/vlleht. Delegatt ishin nga Tirana, Kora,
Suata Aromilor ar dat s-aiti ifrii di cetateili alanti n Arbinuia ca: Saranda 4.000 di aromi/vlahi, Selenia 4.000, Elbasanu 700, Curceaua 40.000, Cavaia 1.200 .a. Ia -un exemplu i spuni c populaia aromn/vlah esti acriscut Selenia ar avut 515 di aromi ma ninti, tora ari 4.000 di aromi/vlahi di totalu di 8.000 di bntori i ari az csblu di Selenia. n chearcu di Curceaua (n csb/cetatei tu horili Mboria, Drenova, Boboshtia, Lenia, Lnga, Nicea, ipsca, Vithcuch .a., majoritatea ali populaei esti aromn/ vlah. In cetateia/casabalu di Curceaua laghia 1,2 (laghii veaci snt bnati dit aromi/vlahi n majoritati, dipicnd alani snt rspndii pit/pitru laghili alanti. Az aromii/vlahii ditepi gioi ar sculat nivelu economic cu bisnesurili, i ar discis ca domnui Rragamu/ Bardhi, Capuranu, Tona, Diu .a. (fabrii i produc materialuri di constracie, tuvli, plcchi, tuburi di eternit .a.; tuta ar discis bar-restauaranti pit ciurili prinipali di csb n Parcu Tineretu/Rinia iu esti a Universitatea Fan S. Noli, n care studiadz featili ficiorii aromi/vlahi). Tuta n ar sculat fabric ti/tr lucrarea al laptilui, carniei, conservilor .a. Nu ma Curceaua, ma -tu tuti cetateili alanti di Arbinuia aromii/ vlahii s-ia cu bisnes dnd contribut activ ti/tr desvoltarea ali aconomiei, culturei, artei, turismului, sportului .a. n Albania. n amintarea ali democraiei ar dat mari contribut aromii/vlahii di Arbinuia. Ei loar parti la aist micari politic convins c va s-li aminta tuti drepturili pi baza al Crilor dokumentilor Europeani ti/tr ndrepturili al omului. Si ti c n 5 apriliu, anu 1992, n capitala ali Albaniei, n Tirana, s-nu Conferena Prim Naional Aromii di Albania, cu partiiparea al delegailor aleapi dit Conferenili organizati pit filialili, cetateili, csbdzili, horili iu bneadz aromii/ vlahii. Delegaii ira di Tirana, Curceaua, Vlora, Durrs, Cavaia,
412
Iancu Ballamaci
Lushnja, Berat, Fier, Elbasan, Pograde, Erseka, Gjirocastra, Prmet, Saranda, Librajd .a. Tiisir cu prezena a lor representani aromi dit suatili sori di Europa (dit Gjermania, Franca), dit Balcan, ca: di Romnia, Macedonia, Grecia; dit diaspora di America, Australia... Tuta loar parti representani di Partidurili Politii di Albania, ambasadoru ali Romniei, domnul George Micu .a. Tiisi cu partiiparea a lui preasfinitul Episcopu Calinic di Curtea di Arges, Romnia. Zboru di discide(a)ri u anu Spiru ituni. Dapoea Dimitrach Veriga iu dedi zboru al Archile Dhamo, cari nu Raportu pi numa al Comitetului dirijor ali Suatei. El represent activitatea ali Suati tu tuti filialili aromni/vlahi creati n multi cetateii, csbdzuri di Arbinuia. Dup ntribrilor rnspunsurilor salutar cu discuili a lor interesanti aromi/vlahi di Albania di nafoar ca: C. Mitro, Rr. Zguri, prof. V. Barba, I. Perifanu, Aurel Ciufecu, Mita Papuli, Nicu Ballamaci, Nico Popnicola, Dina Cuvata, Dina Vanghel, Chiraa .a. Trsalut tuta ambasadoru ali Romniei, domnul Gheroghe Micu... Dapoea grupu artistic deadi un spectatul cu cantii, giocuri, reitri, pi limba ali dadi (matern aromn/vlah). Dupa i s-present programu ali Suatei s-feir aledzeriliConsiu General, President s-alepsi Iancu Ballamaci; vice Presideni Anastas Bunei, Margarita Jepa, Octavian olla; secretar Niko Seferi. Dupu aisti si aprob programu ali Suatei Cultural Aromii di Albania. Pi/pri curtari datoriili ira: 1. Si s-lucreadz ti/tr nviarea ali limbei Printeasc aromnvlah (maieles dit cilimeaii, tinirii dit partea alor i u tir particular limba matern. 2. Scuterea tu/tru luin ali istoriei, tradiilor, religiei critinortodox ali ntreagei cultur aromn/macedono-vlah (n
Durrsi, Kavaja, Lushnja, Berati, Fieri, Elbasani, Pogradeci, Erseka, Gjirokastra, Prmeti, Saranda, Librazhdi etj. Nderuan me pjesmarrjen e tyre prfaqsues arumun nga shoqatat motra t Europs (Gjermania, Franca), nga Ballkani si: nga Rumania, Maqedonia, Greqia; nga diaspora e Ameriks, Australis... Gjithashtu morrn pjes dhe prfaqsues t Partive Politike t Shqipris, ambasadori i Rumanis, zoti George Micu etj. Nderoi me pjesmarrjen e tij Hirsia e Tij episkopi Kalinik Kurtea de Argesh, Rumani. Fjaln e hapjes e mbajti Spiru Shituni. Pastaj Dhimitraq Veriga ia dha fjaln Arqile Dhamos, i cili mbajti Raportin n emr t Komitetit Drejtues t Shoqats. Ai prezantoi aktivitetin e Shoqats n t gjitha filialet arumune/vllahe t krijuara n shum qytete t Shqipris. Pas pyetjeve dhe prgjigjeve prshndetn me diskutimet e tyre interesante arumun/vlleh nga Shqipria dhe nga jasht si: K. Mitro, Rr. Zguri, prof. V. Barba, I. Perifani, Aurel Cufec, Mita Papuli, Niku Ballamaci, Niko Popnikolla, Dina Kuvata, Dina Vangjeli etj. Prshndeti gjithashtu dhe ambasadori i Rumanis, zoti George Micu... Pastaj grupi artistic dha nj spektakl me kng, valle, recitime, n gjuhn e nns (materne arumune/ vlahe). Pasi u prezantua programi i shoqats u bn zgjedhjet-Kshilli i Prgjithshm, Kryetar i shoqats u zgjodh Janku Ballamaci; zvend President Anastas Buneci, Margarita Xhepa, Oktavian Sholla; sekretar Niko Seferi. Mbas ksaj u aprovua programi i Shoqats Arumunt e Shqipris. Shkurtimisht detyrat ishin: 1. T punohet pr msimin e gjuhs Prindrore arumunevlahe (veanrisht nga fmijt, t rinjt dhe nga ana e atyre q e din pjesrisht gjuhn materne/amtare. 2. Nxjerrja n drit e historis, traditave, fes t krishtereorthodokse dhe t tr kulturs arumune-vlahe/maqedono-vllahe
413 (n territorin e Shqipris). 3. T bhet ceremonia/shrbesa fetare krishtere-orthodokse n gjuhn arumune/vllahe n kishat ku banojn arumunt/ vlleht (pr kt t sigurohen libra n kt gjuh). Gjithashtu t prgatiten priftrinj nga kjo etni. 4. T msohet gjuha arumune-vllahe paralel me at shqipe (3-4 or n jav) npr shkollat fillore shqipe t cilat frekuentohen edhe nga nxns arumun-vlleh (n Shqipri pas v.1912) ka patur 17 shkolla fillore, nj lice, dhe kisha si n Kor, Voskopoj, Elbasan, Berat, Tiran, Llng, Ni... 5. Shteti Shqiptar t jap ndihm financiare dhe materiale. T lejoj bashkpunimin kulturor, fetar, artistik, sportiv etj. me Rumanin dhe diasporn arumune-vllahe t Bots. 6. Shteti Shqiptar t rinjoh npr aktet dhe dokumentet zyrtare nacionalitetin arumun-maqedono-vllah si ka qen prpara Lufts s II Botrore. 7. Kisha Krishter-Orthodokse Arumune t varet nga Kisha Orthodokse Autoqefale Shqiptare e cila duhet t jap ndihm financiare dhe materiale pr ndrtimin dhe riparimin e kishave q kan qen n Shqipri. T prgatiten priftrinj n Shkolln Orthodokse Shqiptare q funksionon n Durrs q t jen t aft ta bjn shrbesn n dy gjuh-arumunen-vllahen dhe shqipen. Po ashtu t mundsohet prgatitja e priftrinjve dhe n Rumani me t ciln kemi patur lidhje t sinqerta tradicionale n pikpamje historike, ekonomike, fetare, artistike. 8. Shoqata Kulturore Arumunt e Shqipris t drgoj pr studime n shkollat (Lice), universitetet e Rumanis student arumun/vlleh si edhe pasuniversitar pr specializime dhe grada shkencore. 9. Nxjerrja dhe botimi i gazets Fria. 10. Ngritja e Ansambleve Artistike Arumune-vllahe dhe
territoru ali Arbinuiei/Albaniei). 3. Si s-fac slujba relighioas critin-ortodox pi limba aromn/vlah n biseriili iu bneadz aromii/vlahii (ti/ tr aist si s-asigur cri pi aist limb). Tuta si s-pregteasc prefi dit aist etnii. 4. Si-s-nveaa limba aromn-vlah paralel cu aea arbineas (3-4 ori tu/tru stmn) pit coili elementari arbineasi cari s-frecuenteadz di partea al elevilor aromi/vlahi. (Dupu anu 1912 n Albania ari avut 17 di coi primari, un lieu biserii, ca n Curceaua, Moscopolea, Elbasan, Berat, Tirana, Llnga, Nicea...) 5. Statu Albanez s-da ajutor finaniar material. Si s-voieadz deadunlucrarea cultural, religios, artistic, sportiv .a.cu Romnia diaspora aromn-vlah di Lumi. 6. Statu Albanez s recunoasc pit acturili documentili uficiali naionalitatea aromn-vlah/macedono-vlah cum ar fut ninti di Lupta a II-lea di Lumi. 7. Biserica Critin-Ortodox Aromn si s-depind dit Biserica Ortodox Autochefal Albanez care prindi s-da ajutor finaniar material ti/tr construirea repararea al biseriilor i ar fut n Albania. Si s-pregteasc prefi n coala Ortodox Albanez care funxioneadz Durrs ta s-hib capabii ta s-u fac slujba pi doau limbi: aromn-vlah arbinuseasc. Tuta si s-posibiliteaz pregtirea al prefilor n Romnia cu cai/care avem avut ligaturi sinceri tradiionali in punct di vederi isoric, economic, religioas, artistic. 8. Suata Cultural Aromii di Albania s-pitreac ti/tr studi tu/tru coili (Liceurili), universitili Romniei studeni aromi/vlahi cum dupuniversitar ti/tr speializari graduri di tiin. 9. Scuterea editarea ali gazeti/ziaru Fria.
414
Iancu Ballamaci
10. Scularea al Ansamblurilor Artistii Aromni-vlahi dderea al spectaculilor n Albania, Macedonia, Romnia, Grecia... Di la 5 apriliu a. 1992 la 24 di Maiu a. 1993, Suata Cultural Aromii di Albania sensibiliz chestunea aromneasc/vlah. Fe(a)i nscnti activiti ti/tr bunu al aromilor/vlahilor ca: un delegai fei vizit la fraii a notri di Macedonia, iu si-atiptari cu mari harau dit domnui Mita Papuli, Dina Cuvata, Nico Popnikola .a. Ansamblu Artistic Muscopulea deadi un program artistic muat cu cntii, coruri, reitri, cntii populari, pri instrumentali, tut pi limba printeasc armn/vlah .a., care s-mnsunar/aplaudar dit partea al spectatorilor aromi/ vlahi macedoneai (di Scopia, Hruova, Bitola... Tuta delegaia Ansamblu Moscopolea feair un vizit caldroas la fraii a notri aromi/vlahi di Romnia, iu n-atiptar cu inim alb dit partea al domilor Steriu Samara care deadi ajutor finaniar organizari bun ti/tr 45 di ii; tuta aduc ntru minti cu respect buncunoteari ajutoru al prof. tiisit Vasile Barba, Mihail Barba, Chiraa Barba, Nikola Saramandu, Cardula .a. Emoionanti ira adunrili al aromilor vlahilor di Arbinuia cu cusuriii cusurinili a lor n Bucuret, Constana, Palazu Mare, Piperas... dup 45 di ai. Ansamblu Artistic Moscopolea deadi spectacul cu mari suxes la Teatru Naional Alexandr Bulandra, n Bucuret, Constana, Curtea de Arge, Mangalia, Cagliceanu, Ovidiu... Eveniment cu mari greutati esti ajutoru i Statu Romn de(a)di ti /tr bursili gratis ti/tr studenii aromi/vlahi di Arbinuia/Albania (di la anu 1992 pn la anu 2008, ar bitisit studili n Romnia pisti 1.100 di studeni aromi/vlahi care az lucreadz ca doctor, avoca, filologhi, artii, economit prefi. Dup 16 di ai aduc ntru minti nduprarea i n deadir astumsina domnui Moiu, Vice Presedint al Parlamentului
dhnia e spektakleve n Shqipri, Maqedoni, Rumani, Greqi... Nga 5 prill i v.1992-24 maj 1993 Shoqata Kulturore Arumunt e Shqipris sensibilizoi shtjen arumune/vllahe. Bri disa aktivitete pr t mirn e arumunve/vllehve si: nj delegacion bri vizit n vllezrit tan t Maqedonis ku u prit me shum gzim nga zotrinjt Mita Papuli, Dina Kuvata, Niko Popnikolla etj. Ansambli Artistik Voskopoja dha nj program artistik t bukur me kng, valle, recitime, kng popullore, pjes instrumentale, i tri n gjuhn prindrore arumune/vlahe, etj q u duartrokitn nga ana e spektatorve arumun/vlleh maqedonas (nga Shkupi, Hrushova, Manastiri... Gjithashtu delegacioni dhe Ansambli Voskopoja bri nj vizit t ngroht n vllezrit tan arumun/vlleh t Rumanis, ku na pritn me zemr t bardh nga ana e zotrinjve Steriu Samara i cili dha ndihm financiare dhe organizim t mir pr 45 vetat; gjithashtu sjell ndrmend me respect dhe mirnjohje ndihmn e prof. t nderuar Vasile Barba, M. Barba, Chiraa Barba, Nikolla Saramandu, Kardulla .a. Emocionuese ishin dhe takimet e arumunve vllehve t Shqipris me kushurinjt dhe kushurirat e tyre n Bukuresht, Konstanc, Palazu Mari, Piperas... mbas 45 vjetsh. Ansambli Artistik Voskopoja dha spektakl me sukses t madh n Teatrin Kombtar Aleksandr Bulandra, n Bukuresht, Konstanca, Curtea de Arges, Mangalia, Kglieanu, Ovidiu... Eveniment me rndsi t madhe sht edhe ndihma q Shteti Rumun dha pr bursat falas pr studentt arumun/vlleh t Shqipris (nga viti 1992 dhe deri n vitin 2008 kan mbaruar studimet n Rumani mbi 1.100 student arumun/vlleh t cilt sot punojn si doktor, avokat, filolog, artist, ekonomist dhe priftrinj. Mbas 16 vjetsh sjell ndr mend mbshtetjen q na dhan athere zotrinjt Mociu Zvends President i Parlamentit, Majori, Ministr i Arsimit, De Hotaru, zvends Ministr i Jashtm Kosta Aleksandru-Sorin etj. t cilt punonin
415 n at koh n Ministrin e Arsimit. Jemi t gzuar dhe krenar pr etnin ton kur shikojm t rinjt dhe t rejat arumune/vllahe t punojn n Atdheun e tyre t dashur Shqiprin. Gjithashtu falenderojm dhe vllezrit tan vlleh t Greqis pr ndihmn q u kan dhn arumunve/vllehve t Shqipris pr gjetjen e punve... Gazeta Vllazria/Fria, me shef-redactor zotin Rrapo Zgurin, me tri numrat e para q botoi sensibilizoi opinionin arumun/vlah dhe shqiptar n Shqipri pr egzistencn autoktone t ktij minoriteti. sht pr tu vlersuar Kameramani dhe antari i Kshillit Drejtues t Shoqats zoti Robert ollaku q filmoi, incizoi, me pasion dhe durim t madh t gjitha aktivitetet e Shoqats Arumunt e Shqipris, materiale q nuk jan vetm pr n arkiv, por t vihen n veprim pr t mirn e armnames/ arumunve. Nderojm me nderim t madh dirigjentin e pasionuar arumun Pavllo Sholla, pr prgatitjen me nivel t lart artistik t Ansamblit Voskopoja i cili ishte nj perl Arumune/vlahe e vrtet. Nderim, prshndetje, mirnjohje pr kngtart e talentuar arumun Gaqo ako, Eli Fara, Thima Grnjoti, Dhimitr dhe Fatbardha Disho... Shtrohet pyetja: Mbas 17 vjetsh si sht situta e Shoqats Kulturore Arumunt e Shqipris me Kryetar zotin Vangjel Shundi dhe sekretar t prgjithshm Robert Collaku? N prgjithsi shoqata ka br aktivitete pr t mirn e arumunve, si: Nxjerrja e gazets Fria me shef-redaktor zotin Jani Gusho (do muaj). Botimi i librave t shkruara nga ana e Dh. Fallos, Tarushs etj. Botimi i vllimeve historike nga ana e Valentin Mustaks...
Romn, Majoru, Ministru di Educaiei, De Hotaru vice Ministru di Nafoar, Costa Alexandru-Sorin .a., care lucra tu/tru ael chiro la Ministeru di Educaie. Him hrsii mndar ti/tr etnia a noast cnd videm tinirii tinirili aromni/vlahi s-lucreaz n patria a lor durut Arbinuia/ Albania. Tuta haristusim fraii a notri vlahi di Grecia i lu ar dat al aromilor/vlahilor di Arbinuia, ti/tr aflarea a lucrililor... Ziaru Fria cu ef-redactor domnul Rrapo Zguri, cu trei primili numiri i tipusi sensibiliz opiniunea aromn/ vlah arbineas n Albania ti/tr existena autocton ali aitei minoritatei. Easti ti/tr valorari Cameramanu Membru al Consiliului Dirijor ali Suatei, Domnul Robert Ciollacu, cari filma, inciza cu pasion arvdari mari tuti activitili ali Suatei Cultural Aromii di Albania, materialuri i snt nu ma ti/tr Ariv ma si s-bag tu/tru axie ti/tr buneaa ali aromnamei. Tiisim cu onoari mari dirijoru pasionant aromnu/vlah Pavllo olla ti/tr pregtirea cu nivel a nalt artistic al Ansamblui Moscopolea care ira un perl aromn/vlah adevarat/di dialihira. Onoari, trsalutri, buncunuteari ti/tr cntictorii talentai aromi Gacho Ciaco, Eli Fara, Thima Grotu, Dhimitru Fatbardha Diu... Si atear ntribarea: Dup 17 di ai cum esti situaia ali Suatei Cultural Aromii di Albania, cu President domnul Vanghel undi secretar general Robert Ciollacu? n general suata ari fapt activiti ti/tr buneaa ali aromnamei ca: Scuterea ali gazetei Fria, cu ef-redactor domnul Iani Guo (ii mes). Tipusirea al crilor scriiati dit partea al Dhori Fallo,
416
Iancu Ballamaci
Tarua .a. Tipuserea a volumilor istorii aromni dit partea al Valentin Mustaca... Creaili letrari n poezi, proz al Spiru Fuchi, Dh. Fuchi, Ilia Coloa (spunearili interesanti cu valoari ideo-artistii, ca Luina aumbra, Doi furi .a.), Theodhorach ico cu poezia Esc rmn .a., Cosma Mitre cu poeziili a lui cu simie pasiuni, studiili alui ti/tr valoarili avuti ideo-artistii di natura aromneasc, Manoli Bau cu volumu cu titulu Luna prit bairi di cntii, Iliriana Sulcuchi care scrii poezii pi doau limbi, Todi Mustaca, Pascal Cota, Th. Tau, V.M. Steryu, S. Gizho, Costa Cristali cu cartea Vlahii di Pindu, Dhori Fallo cu cartea Traghedia ali Muscopulei (tradus n aromna dit prof. T. Cunia), scriirili apufusiti al Valentin Mustaca, cari argumenteaza n mod tiinific c aromii/vlahii n Arbinuia/Albania snt veci autoctoi di 2000 -iva di ai ma ninti, scriirili al Andon Cristo ti/tr identitatea a aromilor/vlahilor di Arbinuia, Nicola Mullisi cu fabulili a lui, Mihal Hobdari cu scriisu Aromaii di sud n Macedonia, Thesalia, Epir Arbinuia .a. Lucru buni snt schimbrili al vizitilor cu suatili casurri aromni/vlahi di Romnia, Macedonia, Grecia, Bulgaria, S.U.A. .a.cu care ar schimbat experien bun di la tuti activitili i ar fapt aeali. Partiiparea la dderea al premilor: Omu al anului i s-organizeadz n Romnia dit partea al Suatilor Aromni/vlahi di Bucuret la aeali i s-organizeadz n cuadru a Dzlilor ali Culturei Aromneasc ar fut di un importan particular c n prezentm ca un etnii autocton n Balcan, cu istoria, tradiili, cultura, Lumea sufletoas material di natura a noastr orighinal Aromn/macedono-vlah, cu folcloru veciu avut, cu costumografia popular multsoioas elegant...
Krijimet letrare n poezi, proz t Spiro Fuqit, Dh. Fuqit, Ilia Kolonjs (tregimet interesante dhe me vlera ideo-artistike si: Drita dhe hija, Dy hajdutt etj.), Theodhoraq Cikos, me poezin Jam rmn etj., Kozma Mitro me poezit e tij t ndjera dhe pasionante, studimet e tij pr vlerat e e pasura, ideo-artistike t natyrs aromneask, Manoli Basho me vllimin me titull Hna npr brezat e kngve, Iliriana Sulkuqi q shkruan poezi n dy gjuh, Todi Mustaka, Paskal Kota, Th. Tasho, V.M. Steryu, S. Gizho, Kosta Kristali me librin Vlleht e Pindit, Dhori Fallo me librin Tragjedia e Voskopojs (prkthyer n arumanisht nga prof. T. Kunia), shkrimet e guximshme t Valentin Mustaks q argumenton n mnyr shkencore se arumunt/vlleht n Shqipri, jan autokton t vjetr prej 2000 e ca vjet m par, shkrimet e Andon Kristos pr identitetin e arumunve/vllehve t Shqipris, Nikolla Mullisi me fabulat e tij, Mihal Hobdari me shkrimin Arumunt e jugut n Maqedoni, Thesali, Epir dhe n Shqipri etj. Punra t mira jan edhe shkmbimet e vizitave t shoqatave simotra arumune/vlahe t Rumanis, Maqedonis, Greqis, Bullgaris, Sh.B.A. etj. me t cilat kan shkmbyer eksperiencn e mir t t gjitha aktiviteve q kan br ato. Pjesmarrja n dhnien e mimeve: Njeriu i Vitit q organizohet n Rumani nga ana e Shoqatave Arumune/Vllahe t Bukureshtit dhe ato q organizohen n kuadrin e e Ditve t Kulturs Aromneask ka qen e nj rndsie t veant se prezentohemi si nj etni autoktone n Ballkan, me historin, traditat, kulturn, Botn shpirtrore dhe materiale t natyrs son origjinale Arumune/Maqedono-Vllahe, me folklorin e vjetr dhe t pasur, me kostumografin popullore t shumllojshme dhe elegante... Shembull i mir me vler t madhe sht dhe hapja e
417 shkolls arumune/vlahe n Diviak, Lushnj, Shqipri. Merit ka msuesi pasionant Koci Janku, Shoqata Kulturore Arumunt e Shqipris me Kryetar zotin Vangjel Shundin dhe Sekretar Robert Ciollaku dhe Rumania e cila jep ndihm financiare dhe materiale pr mbarsin e ksaj shkolle. Pr kt rndsi q paraqet kjo shkolle le t citojm disa fjal nga letra drguar msuesit Koci Janku nga Amerika nga ana e prof. t nderuar Dina Vangjeli: ...I dashur Koci! ...T pakt jan ata q marrin prsipr t till barr t rnd mbas 50 vjet kur gjuha jon nuk para flitej hapur. Kam dashur shum her, mbasi u lirua Shqipria t bj nj vizit n Divjak dhe t t shtrngoj dorn pr punn q ke br me gjuhn ton prej mijra vjetsh t mos humbas. Zemra m mbushet me gzim kur shikoj djem dhe vajza t cilt msojn gjuhn e strgjyshrve tan.... (Zoti Dina Vangjeli i dhuroi 1.000 dollar ksaj shkolle)... T mbushet zemra me gzim kur e dgjon shrbesn fetare n gjuhn materne/amtare n kishn Shn Sotir n Kor. Prifti Dhimitrach Veriga e bn tr Bibln n gjuhen arumune/vlahe. Besimtart arumun/vlleh jan t gzuar q kan nj prift t zot dhe t nderuar. Le te jet kjo kish nj shembull i mir dhe pr kishat e tjera q kan edhe besimtar arumun/vlleh si n Tiran (Kisha Shn Prokopit, Shn Vanghelizmoit), Elbasan, Fier, Pogradec... Cilat do t ishin disa konkluzione q mund t nxjerrim pr situatn aktuale n t ciln ndodhen arumunt/vlleht n Shqipri sot? Njohja nga ana e Kushtetuts s Shqipris edhe e minoritetit arumun/vllah q vjen i dyti mbas populats mazhoritare shqiptare. Duhet t vihen pikat mbi i-t. Shoqata Kulturore Arumunt e Shqipris t krkoj me seriozitet dhe me argumenta n Kshillin e Europs (Institucionet q merren me t Drejtat e Njeriut dhe minoritetet) ti bindin ato
Exemplu bun cu valoari mari esti disciderea ali coalei aromn/vlah n Diviaca, Lua, Albania. Merit ari nvtoru pasionant aromn/vlah Coi Iancu, Suata Cultural Aromii di Albania, cu President domnul Vanghel undi Secretar Robert Ciollacu, Romnia cari da ajutor finaniar material ti/tr mbreaa aitei coalei. Ti/tr aist greutatea i prezint aist coal la s-itm nndau zbor dit scriisoarea pitricut nvatorului Coi Iancu dit America dit partea al prof. tiisit Dina Vangheli: ...Vrute Coi! ...Pui snt aei care ea pi supr ahtari sarin greau dup 50 di ai cnd limba a noastr nu para si zburra discis. Am vrut multi ori, dup i s-liber Albania s-fac un vizit Diviaca, s-t string mna ti lucrul i ai fapt cu limba a noastr di ii di ai s-nu chear. Inima i si umplu di harau cnd vedu ficiori feati cari nvea limba a ppilor a notri.... (Domnul Dina Vanghel durusi 1.000 di dullar aitei coalei)... i si umpl inima mplin di harau cnd u avdz slujba religioas pi limba a noastr matern n Biserica Smtu/Aiu Sutir Curceaua. Printele/preftu Dhimitrach Veriga u fai tut Evangheia/Liturghia pi limba aromn/vlah. Credinciosii aromi/vlahi snt hrioi i ar un preft capabil tiisit. La s-hib aist biseric un bun exemplu -ti biseriili alanti cari ar credinciosii aromni/vlahi ca: Tirana (Biserica Smtu Procop, Smtu Vanghelizmo), Elbasan, Fier, Pograde... Cai va s-ira nscnti concluzionuri i putem s scutem ti/tr situaea actual n care si afl aromii/vlahii n Albania? Cunuterea dit Constituea ali Albaniei s ali etnii aromn/ vlah cai/i/cari yini a doau-lea dup populaia majoritar albanez. Prindi si- s-bag punctili pisti i-li. Suata Cultural Aromii di Albania s-caft cu seriozitati argumenti n Consiiu European (Instituionili care s-ia cu Drepturili a Omului minoritili) s-li convint
418
Iancu Ballamaci
aeali c aromii/vlahii snt minoritati autocton veaci deadun cu fraii a lor Albanezi, n Patria a lor i si-aciam Albania/Arbinuia (si s-da ca argumenti zboarili al Sami Frari i ar dzs ti/tr vlahii dit Arbinuia tiina lingvistic European .a.). Dupa cunuterea al aromilor/vlahilor ca minoritatea a doaua n numir si s-caft nviarea ali limbei a lor printeasc pit coili biseriili iu s-frecuenteadz di cilimeaii, tinirii trecuii di lichii aromi/vlahi i bneadz lucreadz di un et ntreag n Patria a lor Arbinuia/Albania. Aist an Albania va s-caft-Statusu Loc Candidat ti/tr Uniunea European. Tiaea prindi si s-reflecteadz una mindueari chendureari European. n ca c aromii/vlahii nu va si s-cunoasc ca etnii/minoritati n Albania, ei snt pericul ca si s-asimileadz/s-tucheasc ca neaua dup un curt timp/chiro. Dup anu 1990 amint democraia n Albania. S-rustun sistemu totalitar comunist al Enver Hoja. Cum si ti situaea economic al poporului albanez ira n stari greau. S-discisir graniili. Oamiii luara aratia n Grecia, Italia -tu alti locuri europeani ce nu sigura pnea al cilimeailor. Aromii/vlahii ira dit oamii i luoar calea ali emigraiunei. Greii vlahii di Grecia/Griia lu discisir casili aromilor/vlahilor dit Albania. Li ajutar pi n cu i avur posibilitati. Cftrili ti/tr vizi maieles ti Grecia ira mult mri. Speculaili cu aisti vizi ira n agenda di dzu (ti/tr un viz un anual aromii/vlahii ic arbineii lipsea s-pltea perii di cap 250.000 di dhrahmaz). Ma s-reflecta tendenili ti/tr politizarea ali Suati Cultural Aromii di Albania. n sinu ali aitei suati scular cap fraxionuri aromni/vlahi pro-grei pro-romni. Aist situat cauz-un dupscen i/care nu li tiisi pi aromii/vlahii di Arbinuia. S-curmunir intriguri, deformri, arucar muzg
se arumunt/vlleht jan minoritet auitokton i vjetr s bashku me vllezerit e tyre Shqiptar, n Atdheun e tyre q quhet Shqipri (t jepen si argumente fjalt e Sami Frashrit far ka thn pr vlleht e Shqipris dhe shkenctart European etj.). Mbas njohjes s arumunve/vllehve si minoriteti i dyt n numr t krkohet dhe msimi i gjuhs s tyre prindrore npr shkolla dhe kisha ku frekuentohen dhe nga fmijt, t rinjt dhe t moshuarit arumun/vlleh q jetojn dhe punojn prej nj jet t tr n Atdheun e tyre Shqiprin. Kt vit Shqipria do t krkoj Statusin e Vendit Kandidat pr n Bashkimin European. Prandaj duhet t refletohet nj mendsi dhe qendrim European. N qoft se arumunt/vlleht nuk do t njihen si etni/minoritet n Shqipri, ata jan rrezik t asimilohen, t treten si dbora pas nj kohe t shkurtr. Mbas vitit 1990 fitoi demokracia n Shqiperi. U rrzua sistemi totalitar komunist i Enver Hoxhs. Si dihet situata ekonomike e popullit shqiptar ishte n gjendje t rnd. U hapn kufinjt. Njerzit morrn aratin n Greqi, Itali dhe n vende t tjera europeane sepse nuk siguronin bukn e fmijve. Arumunt/ vlleht ishin nga t part q morrn udhn e emigracionit. Grekt dhe vlleht e Greqis u hapn shtpit arumunve/vllehve nga Shqipria. I ndihmuan ata me kishin mundsi. Krkesat pr viza sidomos pr n Greqi ishin shum t mdha. Spekullimet me kto viza ishin n axhendn e dits (pr nj viz 1-vjecare arumunt/vlleht ose shqiptart duhet t paguanin qimet e koks 250.000 dhrahmi). Po reflektoheshin tendencat pr politizimin e Shoqats Kulturore Arumunt e Shqipris. N gjirin e ksaj Shoqate ngritn krye fraksione arumune/vllahe pro-greke dhe prorumune. Kjo situat shkaktoi nj prapasken q nuk i nderoi arumunt/vlleht e Shqipris. U sajuan intriga, deformime, u
419 hodh balt pr Kryetarin e Shoqats, Janko Ballamaci. Cili ishte qllimi? Qllimi ishte tendencat karieriste q t zinin vendet e drejtimit. Qendrimi i Janko Ballamait (kt e din t gjith) ishte konform Programit i cili u miratua n Konferencn e Par Kombtare t Arumunve t Shqipris. Fjalt e fundit q tha Janko Ballamaci n Teatrin Kombtar ishin: Shoqata Arumunt e Shqipris sht nj shoqat kulturore, jo politike. Ne jemi arumun/vlleh shqiptar prej nj jete n Atdheun ton Shqiprin. Duam lidhje t mira me natyr kulturore me vllezrit tan aromun/vlleh t Rumanis q dihet mir se kemi pasur lidhje tradicionale t sinqerta n histori midis dy vendeve Shqipris dhe Rumanis. Po ashtu duam marrdhnie t mira dhe me vllezrit tan vlleh t Greqis, u jemi mirnjohs pr ndihmn q u kan dhn arumunve/vllehve t Shqipris. Gjithashtu duam lidhje t mira me t gjith arumunt/vlleht e Maqedonis, Bullgaris, Srbis, Gjermanis, Francs, Ameriks, Australis q t mundim t mbijetojm me prdorimin e gjuhs son amtare n jet, shkoll, kishn ton t krishter orthodokse arumune/ vllahe. Me 24 Maj 1993 Janko Ballamaci dha dorheqjen nga detyra si President i Shoqates Arumunt e Shqipris tha: M vjen keq q nga vllezrit e mi arumun/vlleh u krijua nj prapasken e till e ult e kurdisur me shpifje nga m t shmtuarat duke hedhur balt ndaj personalitetit tim. Gjat 1 viti e 4 muaj un se bashku me Kryesin dhe Kshillin e Prgjithshm Drejtues t Shoqats punuam me ideal t pastr duke u sjell arumunve/ vllehve t mira konkrete, nderim dhe afirmim t tyre jo vetm n Shqipri, por edhe n Ballkan, Europ, Amerik, Australi. Drgimi i studentve arumun/vlleh n Rumani n baz t bursave falas t akorduara nga Shteti Rumun; nxjerrja e gazetes, prgatitja e klerikve ortodoks arumun n Rumani
maieles ti/tr Presidentu ali Suatei Iancu Ballamaci. Cai ira scopu? Scopu ira tendeili carieristi ca s-acaa locurili di conduceri. Chindurearea al Iancu Ballamaci (aist u tir tui) ira conform Programului i/care si-aprob n Prima/Prota Conferent Naional al aromilor/vlahilor dit Albania. Zboarili di soni i dzsi Iancu Ballamaci n Teatru Naional, Tirana ira: Suata Aromii di Albania esti un suat cultural, no politic. Noi him aromi/vlahi albanez di un et n patria a noastr Albania. Vrem buni legturi cu natur cultural cu fraii a notri aromi/vlahi di Romania care/i si -ti ghini c avem avut legturi tradiionali sinceri n istori namisa di doau locurilor Albaniei Romniei. Ma a vrem legturi buni -cu fraii a notri vlahi di Grecia, Eladha, s-lu him recunusctori ti/tr ajutoru i lu ar dat al aromilor-vlahilor di Albania. Tuta vrem legturi buni cu tui aromii/vlahii di Macedonia, Bulgaria, Srbia, Germania, Franca, America, Australia ca s-putem s pistibnm cu ufilisearea ali limbei a noastr matern tu/tru ban, coal, biserica a noastr critin ortodox aromn/vlah. n 24 di Maiu 1993, Iancu Ballamaci trapsi mn/deadi demisia dit datoria ca President ali Suatei Aromii di Albania dzsi: i pari ru i dit fraii a mei aromi/vlahi s-cre un dupscen apus curdusit cu scurmunr di cama urutili arucnd muzg pi personalitatea a mea. Lung 1 an 4 mei mini deadun cu Consiiu General Dirijor ali Suatei lucrm cu ideal pstrit aducnd aromilor/vlahilor bunei concreti, tiiseari -afirmarea a lor nu ma n Albania, ma -tu Balcan Europa, America, Australia. Pitrierea al studenilor aromi/vlahi n Romnia pi baza al bursilor gratis acordati dit Statu Romn; scuterea ali gazetei, pregtirea al cleriilor ortodoxi aromi n Romnia (n Curtea de Arges), crearea al Ansamblului Arstistic Moscopolea, tipusearea al articu-
420
Iancu Ballamaci
lilor tu/tru stampa di timp, sensibilizarea ali chestiunei aromneasc n opiniunea albanez aei di nafoar .a... hrsir aromii/vlahii di Arbinuia, ma -aei di Balcan, Europa, America, Australia... Az dup 17 di ai him dininti di doau alternativi: 1. Pistibnarea (in ca c singur aromii/vlahii va s-hib aduna ma tu/tru un suat ca s-poat s-bag cicior ca si s-cunoasc ca minoritati ahorhia). 2. Asimilarea (n ca c va s-hib aromii vlahii mpra cum snt az n va s-armn fr limb, far identitati, istori, religie cultur suflitoas-material aromn/vlah. Aista va s-hib crim fa di Dumnidza). S-bneadz Aromnamea! Philadelphia, apriliu 2009
(n Kurtea de Arges), krijimi Ansamblit Artistik Moscopolea, botimi i artikujve n shtypin e kohs, sensibilizimi i shtjes arumune/vllahe n opinionin shqiptar dhe atij t jashtm etj. gzuan arumunt/vlleht e Shqipris, por edhe ata t Ballkanit, Europs, Ameriks, Australis... Sot mbas 17 vjetsh jemi prpara dy alternativave: 1. Mbijetesa (n se vet arumunt/vlleht do t jen t bashkuar vetm n nj shoqat q t mundin t kmbngulin q t njihen si minoritet i veant). 2. Asimilimi (n se do t jen arumunt/vlleht t prar si jan sot ata do t mbeten pa gjuh, fis, identitet, histori, besim fetar dhe kultur shpirtrore-materiale arumune/vllahe. Ky do t jet krim prpara Zotit). T rroj Armnamea! Philadelphia, aprill 2009
421
Di la Academiciana Matilda Caragiu Marioeanu:
Nga Akademike Matilda Karaxhiu Marioceanu:
Mihail G. Boiagi
Mihail G. Boiaxhi
GRAMATICA AROMN IC MACEDONOVLAH IMPORTANA A IEI

artea i u nemu az/astdz tu mn easti cartea di cpitiu al aromilor, ce: 1. Easte prima gramatic tiinific scriat cu literi latini, i ar adrat ti/tr Limba matern a Aromiloru. Aromna alu Boiagi easte limba i u zbura prinii a lui ctr ai 1750 tu prle a Moscopolei, easte limba inscripiiei a lu Nectarie Trpu (1731), limba a lu Th. A. Cavalioti, Danil Moscopoleanlu i a lu Constantin Ucuta (treii publicar tu ultimlu deceniu a secollui XVIII). C dze Boiagi tu Prefa: i s-yinu tora la lucrulu a meu,mini voi s-dau aoa Gramatica a limbiei macedeonovlah ai cum se zburte la sudlu a Dunreei. Tr aea, Comparaia cu graiurile di la nordu a Dunreei nu va s-hib fr interesu ti oamii a notri i ti mvia xei. Limba a lu Boiagi i ma multu limba a texteloru easte curat aromneasc. Nu va s-dzc, neologismele i li adue tu limb Boiagi potu s-par i suntu xeane, potu s-lu aspar niheam omlu nimviatu, ma, cumu dzae multu muatu Ucuta: se nu o-ai tr rrsne c tr i... n mprumutmu de alt limb, c tute limbele i suntu tru et se mprumuteadz un de-
GRAMATIKA ARUMUNE OSE MAQEDONOVLAHE DHE RNDSIA E SAJ

ibri q mbajm sot n dor sht libri i jastkut t arumunve, pse: 1. sht Gramatika e Par Shkencore shkruar me grma Latine q ka br pr gjuhn amtare/materne t arumunve. Arumanishtia e Boiaxhiut sht gjuha q e flisnin prindrit e tij rreth viteve 1750 n ant e Voskopojs, sht gjuha e dorshkrimit t Nektarie Trpos (1731), gjuha e Th. A. Kavaliotit, Danil Moskopoleanit dhe e Konstandin Ukuts (t tre botuan n dhjetvjearin e fundit t shekullit XVIII). Se thot Boiaxhiu n Parathnie: Dhe t vij tani n punn time, un dua t jap ktu Gramatikn e gjuhs maqedonovlahe ashtu si flitet ne jugun e Danubit. Prandaj, krahasimi me t folmen e veriut t Danubit nuk do t jet pa interes pr njerzit tan dhe pr t huajt e ditur. Gjuha e Boiaxhiut dhe m shum gjuha e teksteve sht arumanishtia e pastr. Nuk do t thot, neologjizmat q i sjell n gjuh mund t duken dhe jan t huaja, mund ti duken pak njeriut jo t ditur, por si thot shum bukur Ukuta: Dhe t mos e kesh pr turp se prse... huazojm nga gjuh tjetr, se t gjitha gjuht q jan n jet huazohen njera me tjetrn (nga
422
Iancu Ballamaci
alant (di tu Prefaa A ghiuvsitorrui, la Naua Pedagogie): nu avea i s-fac Boiagi, lipsea s-ea zboar latineti, greti, romneti, di la Romi di tu Nordulu a Dunreei, i li cunuscu multu ghini Viena, Pesta i Buda. Idea a lui nu easte mai just ma genial ti unu profesoru di tu chirolui aelu: calea aea ma buna i ma lioara ti navurea a limbeei easte mprumutlu (nu va s-dzc atumia cndu nu are zboar tu limb i nu pot s-formedz alte zboar). Marea cripare nu easte c li aduse tu limb aeste zboar xeane, ma c Gramatica i Textile a lui nu fur multu cunuscute tu chirolu a lui, ca s-aca aeste zboar ardi i limba a noastr s-hib avut. Cartea a lu Boiagi s-adreseadz Aromloru di tu Peninsula Balcanic iu greaca ira limba di coal i tu Austro-Ungaria. Ti aea easte scriat tu doau limbe, easte bilingv: tute regulile ti scriare, pronunare, declinare, cougare, ti funxionare sintactic etc. sunt date tu limbele greac i german. Ce vrnoar, cndu zboarele suntu bgate tu trei coloane, Gramatica pare trilingv, ma nu i ai: aromna easte limba descris, alante doau suntu limbile cu care s-descrie aromna, ta s-aducheasc tu aromi araspandit tu Europa. Fapta aest, ca unu mviatu aromnu di tu aelu chiro aduchi c easte ananghe s-descrie aromna ca limb matern tu un Gramatic tiinific dup modellu a gramaticiloru clasice, confer aitei cr valoare di documentu cu care unu poporu cu un limb proprie intr tu istoria european. Gramatica a lu Boiagi easte actulu di oficializare a unei limbe, a unui poporu europeanu care nu easte nii arbinieasc, nii greasc, nii srbeasc, nii tureasc, un limb care easte altuiva, anamisa di alante limbe Balcanice. Titlul cu care -ptidz Boiagi cartea are elu singuru valoare di documentu: i pi greate i pi nemeate, Gramatica are dau serii di epitete entice: Gramatiki Romaniki itoi Makedonovlahiki i Romanische oder Macedonowlachische
Parathnia Lexuesit, n Pedagogjia e Re): nuk kishte far t bnte Boiaxhiu, duhej t merrte fjal latine, greke, rumune, nga rumunt e veriut t Danubit, q i njohu shum mir n Vien, Pesta dhe Buda. Idea e tij nuk sht vetm e sakt, por gjeniale pr nj profesor t asaj kohe: rruga ajo m e mira dhe m e lehta pr t msuarin e gjuhs sht huazimi (nuk do t thot, athere kur nuk ka fjal n gjuh dhe nuk mund t formosh fjal t tjera). Shqetsi m i madh nuk sht se i solli n gjuh kto fjal t huaja, por se Gramatika dhe tekstet e tij nuk qen shum t njohura n kohn e tij, q t zinin kto fjal rrnj dhe gjuha e jon t ishte e pasur. Libri i Boiaxhiut u adresohet arumunve t Gadishullit Ballkanik ku greqishtia ishte gjuha e shkolls dhe Austro-Ungaris. Prandaj sht shkruar n dy gjuh, sht bilingve: t gjitha rregullat pr shkrim, shqiptim, lakim, zgjedhim, pr funksionin sintaksor etj. jan dhn n gjuht greke dhe gjermane. Ngandonjher kur fjalt jan vn n tre kollona, Gramatika ngjan/duket trigjuhshe/trilingve, por nuk sht ashtu: arumunashtia sht gjuha prshkruese, dy t tjerat jan gjuh me t cilat prshkruhet arumanishtia, q ta kuptojn t gjith arumunt e shprndar npr Europ. Fakti sht, se nj i ditur arumun i asaj koh kuptoi se ishte e nevojshme t prshkruhet arumanishtia si gjuh materne/amtare n nj Gramatik Shkencore, sipas modelit t gramatikave klasike, i ofronte ktij libri vlera dokumentuese, me t cilin nj popull me nj gjuh t veant hyn n historin Europeane. Gramatika e Boiaxhiut sht akti i zyrtarizimit i nj gjuhe t nj populli European q nuk sht as shqipe,as greqishte, as srbishte, as turqishte, nj gjuhe q sht tjetrgj, ndrmjet gjuhve t tjera Balkanike. Titulli me t cilin Boiaxhi e pagzoi librin ka ai t vetmen vler t dukumentimit: dhe n greqisht dhe n gjermanisht, Gramatika ka dy seri epitetesh etnike: Gramatiki Romaniki Itoi
423 Makedonovlahiki dhe Romanische oder Macedono Wlachische Sprachlehre. Me epitetin romaniki/romanische Boixhiu deshi t thoshte arumune/aromneask; n kohn e tij nuk egzistonte akoma nj tradit q t fiksonte emrin e arumunve (dhe sot jan akoma pengesa: ne quhemi prej kohsh arumun/aromnj dhe Boiaxhi dinte shum mir kt pun/gj, ashtu si dinte se ky emri yni vjen nga Romanus. Libri i tij ishte shkencor (njeriu ishte nj erudit si shihet edhe nga Tekstet q i shkroi n pjesn e fundit) Emrin e shtpis Arumn/arumn, e ktheu q t ket nj form m t leht pr tu njohur. Se sht kshtu shihet dhe nga Tekstet, ku Boiaxhi shkruan: (Dialogos) metaxi Enos Romanon kai enos Graikou/Gesprch zwischen einem Romanen und einem Griechen. Romani nuk ishte as nj i Roms s vjetr apo s reas edhe nj Romn/rumun i veriut t Danubit (se Boiaxhi e thot qart se dua t jap ktu Gramatikn e gjuhs maqedonovllahe shiko m lart). Por argumenti baz sht dhn n serin tjetr t epiteteve: makedonovlahiki/macedonowlachische. Por se seria e par ka si radikale fjaln Romanus, kjo seri ka na baz fjaln vlahu (latin) dhe maqedon, d.m.th. vlahi/vllehe (latini romani) maqedonian, emr q u japin Arumunve gjith fqinjt! Me kt rrug, Boiaxhi nuk le asnj dyshim, asnj konfuzion t mundshm. Gramatika e tij nuk sht nj Gramatike rumune ose maqedonorumune, si e interpreton Perikli Papahaxhi, por sht Gramatik arumune ose maqedono-vlahe, ashtu si i thot Boiaxhi, me shum t drejt dhe intuit prej njeriu t ditur. Prandaj themi se vet titulli q i dha Boixhiu ka fuqin e dokumentimit t aktit zyrtar q teston individualitetin e Arumunve dhe vendin e tyre n familjen e madhe t popujve me gjuh romane. N t gjitha kto i shtohet nj tjetr merit e madhe Boiaxhiut dhe jo m pas se t tjerat: fakti se ai shkruan librin me alfabetin latin. Dihet se shkrimet e para n gjuhn ton, q i emrova m sipr, dhe q doln n shekullin e XVIII, ishin t gjitha me grma greke/
Sprachlehre. Cu epitetlu romaniki/romanische Boiagi vru s-dzc aromn, aromneasc; tu chirolu a lui nu exista ninga un tradiie care s-fixeadz numa a Aromloru (i az suntu ninga oscilari: noi n dzemu di totna aromn i Boiagi tia multu ghini aestu lucru, ai cum tia c numa aest a noastr yine di la Romanus). Cumu cartea a lui eara tiinific (omlu eara unu eruditu, cum s-veade i di tu Textele i li scrie tu ultima parte, numa di acas arumn u turn ta s-hib un form ma lioru ti recunoatere di ctr mviali I xen i dzse romaniki/ romanische. C easte ai s-veade i di tu Texte, iu Boiagi scrie: (Dialogos) metaxi enos Romanon kai enos Graikou/Gesprach zwischen einem Romanen und einem Griechen. Romanu nu eara nii unu di Roma vecu i nu nii unu Romnu di tu Nordulu a Dunreei (c Boiagi u dze limpide c voi s-dau aoa Gramatica a limbeei macedonovlahe v. ma disupr). Ma argumentulu di baz easte datu di seria alant di epitete: makedonovlahiki/macedonovlachische. Ama c prima serie are ca radicalu zborlu Romanus, seria aest are la baz zboarele vlahu (latin) i macedon, va s-dzc vlahi (latini, romani) macedone, num i l u da a Aromlor tu viii! Cu aest cale, Boiagi nu alas nii unu dubiu, nii un confuzie posibil: Gramatica a lui nu easte un Gramatic romn sau macedonoromn, cum u interpret Pericli Papahagi, ma easte Gramatic aromn ic macedono-vlah ai cum i dze Boiagi, cu mult ndriptate i intuiie di om mviatu. Ti aea dzemu c singuru titlulu i lu deade Boiagi are puteare di documentu di actu oficialu i atest individualitatea a Aromloru i loculu a loru tu marea fumee a popoareloru di limba romanice. La tute aeste se-adavdze unu altu mare meritu a lu Boiagi, i nu ma npoi di alante: fapta c nsu scrie cartea cu alfabetu latinu. Se tie c primele scrieri tu limba a noastr, i l bgai numa ma disupr,
424
Iancu Ballamaci
i i iir tu secollu XVIII, eara, tute, cu litere greti. Dup cte timu pn tora, prima oar se scrie cu litere latineti tu cartea a unui altu Aromnu, Gh. C. Roja, la anu 1809. Roja cu tute c propune unu alfabetu latinescu, nsu scrie i cu alfabetu chirilicu, cumu scria ninga tu aelu chiro Romi di la nordulu a Dunreei. i limba a lui easte multu mintit, easte s-dzemu aea i easte, romna di tu Dacia cu zboar aromneti. Ti aea lipseate s-lu consideramu Boiagi, primlu mviatu Aromnu i introdusi alfabetu latinu tu scrislu aromnescu. Vrnu nu poate s-dzc ...nu ave alfabetu, tora v alumta s-lu adra, alfabetu lu avem di la strpaplu a nostru Boiagi: nu avem un scriari unitar, aest easte sarina a noastr, s-u adrmu. Aest va s-hib a treia etap di tu istoria a scrisului aromnescu, etapa di unificare ortografic lingvistic, i va s-dzc aest: tute variantele di tute graiurile aromneti, fonetice si morfologice, lipseate si s-reduc la unu numiru adunatu i constantu di invariante, i, cu vrearea a noastr a tutuloru, s-li zburmu i s-li scriemu, tut, un turlie, ta s-avemu un limb i scriare unitare. Cumu dzemu, aestu lucru armne ti adrare. 2. Prefaa scriat di Boiagi easte actulu a ditptariei a noastre ca poporu cu individualitate proprie tu Peninsula Balcanic, unu poporu care are limba a lui i care are andreptulu si s-cultiv tu limba a lui matern. Scrie Boiagi tu Prefa: Iido limb easte un amprent a spiritlui umanu. Cu catu ma multe limbe are mviat omlu, ahtu ma multe ciuri va si mvea s-discid spiritlui a lui i cu ahtu ma multilateralu va s-hib elu-i. Ti aea, ninga di la Ennius s-ne zborlu aestu veciu: Quot linquas = linguas calles, tot hominess vales. Ghine ma aest multilateralitate nu poate s-u agiung vrnu mai cu un limb, ctu s-hib ea perfect. i, ma diparte: Hotentots s-eara vlahii i tutu va l armnea ndreptulu i ctiga si s-cultiv tu
greqisht. Nga sa dim deri tani, hera e par q shkruhet me grma latine/latinishte n librin e nj tjetri arumun, Gh. C. Roja, n vitin 1809. Rozha me gjith se propozon nj alfabet latin, ai shkruan dhe me alfabetin Cirilik si shkruanin akoma n at koh rumunt e veriut t Danubit. Dhe gjuha e tij sht shum e przier, sht t themi ajo q sht, rumanishtia e Daies me fjal arumanishte. Prandaj duhet ta konsiderojm Boiaxhiun, t parin t ditur arumun q prktheu alfabetin latin n shkrimin arumanisht. Asnj smund t thot nuk keni alfabet, tani luftoni ta bni, alfabetin e kemi nga strgjyshi yn Boiaxhi: nuk kemi nj shkrim unitar/t njsuar, kjo sht barra e jon, ta bjm. Kjo do t jet etapa e tret e historis s shkrimit arumanisht, etapa e unifikimit ortografik dhe gjuhsor, do t thot kjo:t gjitha variantet e t gjitha t folmeve arumanishte, fonetike dhe morfologjike, duhet t reduktohen n nj numr t mbledhur dhe konstant e t pandryshueshm, q me dshirn ton dhe t t gjithve, ti flasim dhe ti shkruajm, t gjith, njsoj, q t kemi nj gjuh dhe shkrim t njsuar/unitar. Si tham kjo pun mbetet pr tu br. 2. Parathnia e shkruar nga Boiaxhi sht akti i zgjimit ton si popull me individualitetin e veant n Gadishullin Ballkanik, nj popull i cili ka gjuhn e tij dhe q ka t drejtn t kultivohet n gjuhn e tij amtare/materne. Shkruan Boiaxhi n Parathnie: do gjuh sht nj gjurm e shpirtit human. Sa m shum gjuh q t dij njeriu aq m shum rrug do t msoj; t hape shpirtin e tij dhe aq me shum multilateral do t jet ai. Prandaj akoma nga Enniusi mbahet kjo fjal e vjetr: Quot linquas = linguas calles, tot homines vales. Mirpo kt multilateralitet nuk mund ta arrij asnjeri vetm me nj gjuh, sado e sakt q t jet ajo. Dhe m tej: Hotentots t ishin vlleht dhe tr-tr do
425 tu mbetej e drejta dhe kujdesi t kultivoheshin n gjuhn e tyre, rrug ajo m e mira e t gjithave. Kto ide t reja, q ishin idet e kohs kur jetonte ai, e bjn Boiaxhiun nj humanist t madh t asaj epok: nj arumun patriot q deshi ti, msonte vllezrit e Austro-Ungaris dhe t Gadishullit Ballkanik n gjuhn e tyre amtare/materne. Me kto ide Parathnia e Gramatiks s Boiaxhiut sht si nj Memorandum q krkon nga Bota Europiane, nga vllezrit e gjuhs Latine ndihm dhe t drejtat q t mos humbas kjo gjuh motr. Se thot Boiaxhiu: Gjuht motra, q i thash m lart (italishtia, frngjishtia, spanjishtia), ishin n origjin po ashtu dhe akoma m shum pa ndihm dhe t varfra, si duket sipas librave t tyre vjetra; dhe me gjith kto p.sh. gjuha italiane sht sot gjuha e prgjithshme e kngs/ muziks n t gjith Europn, paka se n ato vende flitej dhe shkruhej dhe gjermanishtia, anglishtia, frengjishtia (nga HyrjaParathnia). Parathnia e Boiaxhiut sht nj akt kulturor i nj rndsie t madhe pr historin e kulturs arumune. 3. Tekstet q mbyllin librin e Boiaxhiut jan origjinale, t paprkthyera, t shkruara n proz, dhe jan t parat tekste letrare t letrsis aromneask/arumune. Shkrimet e shek. XVIII (Liturgjia arumune, Fjalori i Kavaliotit, Pedagogjia e Re e Ukuts dhe Kodeksi i Dimonies, m i riu me 10-20 vjet, t dy teksteve t mpasme) jan punime me karakter didaktik (fjalori, rregullat e shkrimit) jan m shum fetare (Liturgjia/Bibla, lutjet, psalmet etj.). Jasht Parathnies s Ukuts, q sht nj predikim shum i bukur n proz, dhe fjalorthi n katr gjuh i Danilit, q sht shkruar si nj punim n proz (me fjal t lidhura n fjali dhe fraza, por t shkruara njera nn tjetrn si n nj fjalor do fjal sht prkthyer n t katra gjuht: greqisht, arumanisht, bullgarisht dhe shqip), shkrime letrare nuk kemi deri te Boixhiu. Tekstet e tij, m t shumtat jane dialogje (3/4 e tyre), pjest e tjera
limba a loru, calea aea ma buna di tute. Ideili aeste nali, i eara ideile a chirolui cndu bna nsu, facu di Boiagi unu mare umanistu a aiei epoci: unu aromnu patriotu i vru si i-mvea frati di tu Austro-Ungaria i di tu Peninsula Balcanic tu limba a lor matern. Pri tu aeste idei, Prefaa la Gramatica a lu Boiagi easte ca un Memorandum i caft di Lumea European, di la frati di la limb Latin agiutoru i ndrepturi ta s-nu chear aest limb sor, aromn. C dze Boiagi: Limbile-surri i li dzsu ma ninti (italiana, franceza, spaola) eara la origine, tutu ai i ninga cama multu fr agiutoru si oarfne, cumu s-veade dup vecile cr a loru; i cu tute aeste, ti exemplu, limba italiana easte astdz limba general a cnticlui tu tut Europa, as hib c tu locurile aeale se zburte i se scrie germana, engleza, franceza! (di tu Prefa). Prefaa a lu Boiagi easte unu actu culturalu di multu mare importan ti istoria a culturiei aromne. 3.Textele i ncidu cartea a lu Boiagi suntu originale, nitraduse, scriate n-proz, i suntu primele texte literare di tu literatura aromneasc. Scrierile di tu XVIII-lu ecolu (Liturghierlu aromnescu, Vocabularlu a lu Cavalioti, Noua Pedagogie a lu Ucuta i Codexulu Dimonie, ma nu cu 10-20 a, di dauli texte di ma npoi) suntu lucrri cu caracteru didacticu (vocaburu, reguli ti scriare) i ma multu religiousu (liturghieru, rugciui, psalmi etc.). Nafoar di Prefaa a lu Ucutu, care easte un multu muat predic n-proz, i di Lexiconlu tu patru limbe a lu Daniil, i easte scriatu ca un lucrare n-proz (cu zboarele ligate tu propozii i fraze), ma scriate unu sum alantu ca tu un glosaru caf zboru easte tradusu tu patrule limbe: greasc, aromneasc, vurgreasc i arbiniseasc, scrieri literare nu avemu pn la Boiagi. Textele a lui, cama multele,
426
Iancu Ballamaci
suntu Dialoguri (3/4 di eale), alanta parte suntu, cumu dzu ma nsusu, fabule, prvuli i istorii. Suntu scriate cu multu haze i cu hare; zborlu easte cftatu, ndziminrile di zboar suntu alapte, mpline di muutea; autoru easte eruditu, tie multe lucre ma veaci i ma nale, elemente moralizatoare suntu agiutate di maxime latiniti, gresti i di zboar veci di aua; istoriile ti poart tu alte ete i tu alte locuri: cndu Atena, Roma i Londra, cndu tu India a Braminiloru i tu locurile a Sciloru; oamii ti care istoriseate suntu cndu filozofi, mvia ca Socratlu, ca Xenofonlu, i ca Solonlu, i suntu consui ca Pavlu Emiliulu, tira ca Dionisiulu, ma, di ma multele ori, suntu oami di arad, bu ca prvdzale bune di pi ning cas, i ari ca pricile di tu padure, di tu fabule. Boiagi scrie cu doru -cu vreare ti aromname, nsu va s-hib avdztu, bgatu tu isape, aduchitu, nsu va s-aduc luin i harau tu casele a aromloru: aest easte intensie, i aest va s-dzc creaie artistic, ctu modest s-hib ea. 4. Plngulu i vrearea a lu Boiagi ti limba i ti oamii i u zburscu, ta s-nu chear nii ea, nii ei, n se paru astdz, dup 196 di a, cnda le avdzm asear: ti aea cndu nem tu mn cartea aest, suflitlu a nostru lipseate si s-apleac ai cumu suflitlu a critinlui se ncin cndu ne tu mn Biblia.
jan, si thash m lart, fabula, prralla, dhe histori. Jan shkruar me shum lezet/nur dhe gzim; fjala sht e krkuar, qesndisjet e fjalve jan t zgjedhura, plot me bukuri; autori sht erudit, di shum gjera t vjetra dhe t reja, elementet moralizuese jan t ndihmuara me prshtatje nga latinishtia dhe greqishtia, dhe prej fjalsh t vjetra pleqsh; historira q t mbartin n t tjera kohra dhe n t tjera vende: kur n Athin, Rom ose n Londr, kur n Indin e Braminilorit ose n vendet e Sicve; njerzit q historizojn jan kur filozof, t ditur si Sokrati, Ksenofoni, ose Soloni, ose jan konsuj si Paul Emiliu, tiran si Dionisi, por m t shumtat e hers, jan njerz t radhs/t zakonshm, t mir si kafsht e mira t shtpis, ose t kqinj si egrsirat e pyllit n prrallat. Boiaxhi shkruan me mall dhe me dashuri pr arumunt/ armnamen, ai do t jet i dgjuar, vn n hesap/i vlersuar, i kujtuar, ai do t sjell drit dhe gzim n shtpit e arumunve; ky sht synimi dhe ky do t thot krijim artistik, sado modest q t jet ai. 4. E qara dhe dashuria e Boiaxhiut pr gjuhn dhe pr njerzit q e flasin, q t mos humb as ajo, as ata, na duken sot, pas 196 vitesh, sikur i dgjuam dje: prandaj kur mbajm n dor kt libr, shpirti yn duhet t prulet ashtu si shpirti i t krishterit prulet kur mban n dor Bibln/Evangjelien.
427
MAX DEMETER PEYFUSS:

Doau lucre i si par aleapte la Boiagi. Ninte di tute el ca persoan easte un simbol tr cunutinle a noastre multu nisigure tr cultura aromn di pri la anlu 1800. Atumea treae, ca una fandazm un professor universitar Dhimiter Boiagiu prit literatur i un tradueare Evangheliiei, cari easte pri pun tut aht di legendar ca aea al Teodor Cavaioti; daima citat easte un ediiie tu dzae limbe al Comenius, cari nu vidzu luina a tiparlui vrnoar, ma aeale ma multile publicaii srbeti al Boiagi (la 1808 prima a lui carte) i Gramatica a lui greasc (1821), pn tu dzlile a noastre di aeale ma multe tricute cu viderea. Nii macari anlu a moartiei a lui nu easte cunuscut. Anlu i tricu cftai tu matricolile di Pesta: ntr ai 1840-1843 nu muri vrn Mihail G. Boiagi. Cume s-hib, asndz tim di la don Fves c el s-trdzea dit un fumeae avuta, cari ninga dit 1780 avea un cas tu Pesta i agiuta la adrea Bisearicei greco-vlah. Pri ning aist, tr cultura aromn easte characteristic faptul c unlu di drepturile aeale ma hireti a omlui, dreptul la coal tu limba matern, pri cari Boiagi lu-avea cftat, nii asndz, dup 196 di a tr arom, iuido bneadz ei, nu easte luat tu consideraie. C ei ma bneadz aest easte tr alvdarea a lor. Di putem si-anvim iva di la Boiagi, atumea aest easte competena a lui di speialistu, profesionalitatea a lui. Ca si-eara el un alcit -un singuratic, nu vrea eara ricunuscut di contemporai a lui savan, ntr cari aua lu-aduem aminte mai pri Bartholomus Copitar. [M.D.P.] Dy gjera m duken t zgjedhura tek Boiaxhiu. Para s gjithash ai si person sht nj simbol i njohurive tona shum t pasigurta pr kulturn arumune q prej v.1800. Athere kalonte si nj fantazm nj profesor universitar Dhimiter Boiaxhiu npr letrsi dhe nj prkthim i Bibls/Evangjelies, e cila sht sado pak po aq legjendare si ajo e Teodor Kavaliotit; pra, i lexuar sht nj botim n 10 gjuh i Komeniusit, q nuk pa dritn e botimit asnjher, por ato m t shumtat publikime srbisht t Boiaxhiut (m 1808 libri i tij i par) dhe Gramatika e tij greqisht (1821), deri n ditt tona prej atyre shum her qen kaluar sykalimthi. As bile viti i vdekjes s tij nuk sht i njohur. Vitin q kaloi krkova n regjistrat e Pests: n v. 1840-1843 nuk vdiq asnj Mihail G. Boiaxhi. Sidoqoft, dim nga don Fves se ai hiqej nga nj familje e pasur, e cila nga v.1780 kishte nj shtpi n Pesta dhe ndihmonte n ndrtimin e Kishs Greko-Vllahe. Pran ksaj, pr kulturn arumune sht karakteristik fakti se nj prej t drejtave ato m t nevojshmet, e drejta n shkoll n gjuhn amtare, t ciln Boiaxhiu e kishte krkuar, as sot, mbas 196 vitesh pr arumunt, kudo q jetojn nuk sht marr n konsiderat. Q ata po jetojn kjo sht pr meritn e tyre. Q mundemi t msojme dika nga Boiaxhiu, athere kjo sht zotsia e tij prej specialisti, profesionaliteti i tij. Q t ishte ai nj i mendur dhe nj i vetmuar, nuk do t donte t ishte rinjohur prej bashkkohsve t tij t ditur, ndrmjet t cilve ktu sjellim ndr mend vetm Bartholomeus Kopitar.
428
Iancu Ballamaci
HANS MARTIN GAUGER:

Citinda zboarli ghini minduiti cari fur scrise di tinisii a mei colegi tr Gramatica macedo-romn al Boiagi, nu pot di ct s-amu idyea mindueare. Ma, u spun aoa, cu mult for. Gramatica aest s-aleadze prit raionalitatea a ei i prit spiritlu di observaie. Deapoea, mai c ea easti prima, easti un monumentu -numa cum fu adrat ma, la general zburnda, ma easti prima. Prindi s-adavgu c ea ii tu migdane cu multu ma ninte (ca german i mindueti la aest fr s-vrei) di moartea al Goethe. Cu multu ma ninte -di Gramatica a limbelor romanie al Friedrich Diez, cu cari, la anlu 1836, ahurhi intereslu tiinific cu sensu ma ristrnsu tr limbele romanie. i exemplul al Boiagi n spuni c lucrrli di nintea al Diez nu pot s-hib tricuti cu videarea. Pi scurtu, easti limpidi: Gramatica macedo-romn prindi s-hib reeditat. [H.M.G.] Duke lexuar fjalt e mir menduara t cilat ishin shkruar nga t nderuarit e mi koleg pr Gramatikn maqedo-romn t Boiaxhiut, nuk mund t mos kem t njjtin mendim. Por, e tregoj ktu, me shum forc. Kjo Gramatik dallohet pr racionalitetin e saj dhe pr shpirtin e mbikqyrjes/observacionit. Pastaj, vetm se ajo sht e para, sht nj monument dhe jo vetm sesi ishte ndrtuar, por, n prgjithsi duke folur, ajo sht e para. Duhet t shtoj se ajo doli n drit/mejdan, shum m prpara (si gjerman q mendon n kt pa dashur) sesa vdekja e Goethes. Shum m prpara se edhe prej Gramatikave t gjuhve romane t Friedrich Diez, me t cilat filloi interesi shken cor me sens m t theksuar pr gjuht romane. Dhe shembulli i Boiaxhiut tregon se punimet e mparshme t Diezit nuk mund t jen kaluar me nj t par. Shkurt, sht e qart Gramatika maqedo-romn duhet t jet e ribotuar. RUPPRECHT ROHR: Gramatica aromn al Boiagi, dit bitisita a etiei 18 nu easti important mai tr istoria a limbei aromne ma -ti istoria a culturiei aromne; c, prit codificarea aromniei s-prub contiina c tu locurli di la sud di Dunre s zbura un limb romanic, cari, cu tuti c eara apruchiat di aea di la nord di Dunre, avea structurli a ei fono-morfologie i lexicale. Aest vrea s-dzc, ai cum u spun i zboarle al Boiagi tu Prefaa dit Gramatica, c deadun, cu aest contiina di limb exist -un contiina di cultur ahorea, i c aromii pi bun ndriptate s-adukir c avur din-poia a lor cultura roman, ai cum mrtiriseate i scriearea latineasc al Boiagi; alt dict aea greac cari eara arspndit atumea, alt dict scriearea irilic di atumea tu Moldova i Valahia. Tr tuti aesti, minduescu, c publicarea Gramaticei Aromne scris di Boiagi, poati s-hib adukit -ca un borgi, tr si s-da a limbei i a culturei aromne tu Europa, loclu pri cari-l caft az pi bun ndriptate s-pri cari are ndreptu s-lu aib: s-hib tiisit tu coal -educaie, tu administraie, la activitli culturale, soiale i economie dit statili iu bneadz Aromi ai cum tu dzlili a noastri easti -vrearea a Europiei Comune.
429
[R.R.] Gramatika Arumune e Boiaxhiut, e fundit t shek. 18 nuk sht e rndsishme vetm pr historin e gjuhs arumune, por edhe pr historin e kultures arumune; sepse me kodifiklimin e arumanishtes/vllahishtes, u brumos ndrgjegjja se n vendet e jugut t Danubit flitej nj gjuh romane/romanike, e cila megjithse ishte e afrt me at t veriut t Danubit, kishte strukturat e saj fono-morfologjike dhe leksikore. Kjo do t thoshte, ashtu si e tregojn dhe fjalt e Boiaxhiut n Parathnien e Gramatiks, se, s bashku me kt ndrgjegje t gjuhs ekziston dhe nj ndrgjegje e kulturs s veant dhe se Arumunt/Vlleht n t drejtn e mir t tyre-u kujtuan se patn mbrapa tyre kulturn romane, ashtu si dshmon dhe t shkruarit latinisht t Boiaxhiut; tjetr nga ajo greke e cila ishte shprndar/prhapur athere, tjetr nga shkrimi cirilik i athershm n Moldavi dhe Valahi. Pr t gjitha kto, mendoj se, Botimi i Gramatiks Arumune/Aromn shkruar nga Boiaxhi, mund t jet kuptuar dhe si nj borxh, q ti jepet gjuhs dhe kulturs arumune/aromn n Europ, vendi nprmjet t cilit krkojn sot me t drejtn e mir dhe q kan t drejt ta ken: t jet e nderuar n shkoll dhe arsim, n administrat, n aktivitetet kulturore, sociale dhe ekonomike nga shtetet ku banojn arumunt/ vlleht-ashtu si sht n ditt tona edhe dshira e Europs s Bashkuar. JOHN NANDRIS: Easte un evenimentu i un aciune multu bun c aest lucrare veade diznou luina a tiprlui. Gramatica Aromn ic Macedo-romn fu un contribuie multu mare tr un ma bun cunuteare a latinittiei balcanice a Aromlor. Fu adrat di Boiagi, cari fu professor di greaca la Liceulu di Viena, i reflect influena al Petru Maior i a latinitilor Ardeleni. Titlul a lucrriei tu el isui aspune c easte contientu di importana a ligturei a limbiliei cu latina. Aromi aspusir un niminat tiisie a faptului c di limba a lor latin easte interesat tiina i c easte un parte mare a identitatiei a lor. Puni popoare balcanice avur tihea-s-cunoasc ahte limbe ca vlahii, i cari pot s-egaleadz istoria a lor, adueare aminte tu publicatii. Ei nhiinar ma multe tipografi tu centre a culturiei vlahe, cum fur Moscopolea, Bitolia i Viena, a cror producii nu fur ma tu limba a lor. Vrearea s-fac publicaii aromne (dzuare i reviste) s-ne pn tu dzua di az tu Germania, Frana i U.S.A.: Zborlu a nostru, Frndza vlah, Tr armnami. Scriarea savant tr limb easte dus ma diparte tu opera ali Matilda Caragiu Marioeanu -altor mul. Limba zburat easte un ceaie important s-di ananghe tr identitate la carie grupu uminescu. Easte n speial multu limpide cndu, ca tu cazlu a aromniei, suntu chiedii tr createrea liber a limbiei scriate. Nscnte di aeste suntu impuse di nafoar; ma altile strag dit cftri di nuntru tr standardizarea a ortografiiei i a scriariei, cari ies la videare troar e s-fac studii lingvistice. Putem s-mutrim npoi la operile a oamilor cum easte Boiagi, tr loarea di curaju la ahtare lucrare.
430
Iancu Ballamaci
[ J.N.] sht nj eveniment/ngjarje dhe nj veprim shum i mir se ky punim shikon srish dritn e botimit. Gramatika Arumune ose maqedo-rumune/romn qe nj kontribut shum i madh pr nj njohje m t mir t latinitetit Ballkanik t arumunve. Qe br nga Boiaxhiu, i cili ishte profesor i greqishtes n liceun e Viens, dhe reflektoi influencn e Petru Maiorit dhe t latinistve Ardelian. Titulli i punimit tek ai vet tregon se sht i ndrgjegjshm pr rndsin e lidhjeve t gjuhs me latinishten/latinen. Arumunt treguan nj nderim t veant faktit se pr gjuhn e tyre sht interesuar shkenca dhe se sht nj pjes e madhe e identitetit t tyre. Pak popuj ballkanike patn fatin t njohin aq gjuh sa Vlleht, dhe q mund t barazojn historin e tyre,kujtimet n botime. Ata themeluan m shum shtypshkronja n qendrat e kulturs vllahe, si qen Voskopoja, Bitola/Manastiri dhe Viena, produktet e t cilave nuk qen vetm n gjuhn e tyre. Dshira t bhet, botime arumune (t prditshme dhe revista) mbahen deri n ditt e sotme n Gjermani, Franc dhe n SH.B.A.: Fjala jon, Fleta Vllahe, Pr armnamen. T shkruarit shkencor pr gjuhn sht shpn m tej/larg n veprn e Matilda Karaxhiut Marioceanut dhe shum t tjerve. Gjuha e folur sht nj ky i rndsishm dhe pr nevojn e identitetit n do grup njerzor. sht nj e veant shum e qart kur, si n rastin e arumanishtes, jan pengesa pr rritjen e lir t gjuhs s shkruar. Disa nga kto jan t imponuara nga jasht; por t tjerat hiqen pr krkesat nga brenda pr standartizimin e ortografis dhe t shkrimit, q dalin n dukje prnjheresh, se bhen studime gjuhsore. Mund t shikojm prsri n veprat e njerzve si sht Boiaxhi, pr t marr kurajo n t tilla punime.
431
A LFA B E T UL T RA D I I O NA L A RO M N - M AC ED O N OV LA H
a , , b, c , c h , d , d h , d z , e , f, g, g h , h , i , j , k , l , , m , n , , o, p, r, s , , t , t h , , u , v, w, x , y, z
Aromne(a)ti Arbinuse(a)ti cicegi ge gh x dz ch j i e xhi xhe gj c sh ks lj x q zh

Avdhela Metoda Aromana

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Avdhela Metoda Aromana

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

BIBLIOTECA CULTURII AROMANE

METODA AROMN / VLAH AROMANIAN METHOD METODA ARUMUNE / VLLAHE

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

21 / Lexia 2 (doau) 27 / Lexia 3 (trei)

31 / Lexia 4 (patru) 37 / Lexia 5 (ini) 43 / Lexia 6 (asi)

49 / Lexia 7 (apti) 53 / Lexia 8 (optu)

Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti

71 / Lexia 11 (unsprdzai) 83 / Lexia 13 (treisprdzai)

Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti

89 / Lexia 14 (patrusprdzai) 95 / Lexia 15 (inisprdzai) 101 / Lexia 16 (asisprdzai)

107 / Lexia 17 (aptisprdzai) 113 / Lexia 18 (optusprdzai)

119 / Lexia 19 (nousprdzai) 125 / Lexia 20 (yinyi)

131 / Lexia 21 (unsprvinvi) 141 / Lexia 23 (treisprvinvi)

147 / Lexia 24 (patrusprvinvi) 153 / Lexia 25 (inisprvinvi) 157 / Lexia 26 (asisprvinvi)

161 / Lexia 27 (aptisprvinvi) 165 / Lexia 28 (optusprvinvi)

Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti

Ti/tr Limba Aromn / Gjuha Arumune / Aromanian Language

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

169 / Lexia 29 (nousprvinvi) 173 / Lexia 30 (treidz)

177 / Lexia 31 (treidziun)

183 / Lexia 32 (treidzidou) 189 / Lexia 33 (treidzitrei)

197 / Lexia 34 (treidzipatru) 203 / Lexia 35 (treidziini) 213 / Lexia 36 (treidziasi)

255 / Lexia 42 (patrudzidoau) Ecuivalenti aromne(a)ti pi arbinuse(a)ti /i engleze(a)ti

273 / Lexia 44 (patrudzipatru) 281 / Lexia 45 (patrudziini) 287 / Lexia 46 (patrudziasi)

297 / Lexia 47 (patrudziapti)

307 / Lexia 48 (patrudzioptu) 319 / Lexia 50 (inidz)

313 / Lexia 49 (patrudzinou) 325 / Lexia 51 (inidziun) 339 / Lexia 53 (inidzitrei)

Un videari istoric: Suatili aromni/macedono-romni dit America

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

SCRIPTA MANET Mintimenlu latin dzsi: C i e niscris, e chirut.

E sHKrUara mBetet I menuri latin tha: sht e humbur.

Se sht e pashkruar Neve edhe t shkruarat

caft s-n li ascund!

English Good morning! Good evening! Good night! Good. No.

Aromne(a)ti Bunseara! Bundzua!

How? How are you?

Cum? Cum et? Ghini. Nu. Iu?

What is your name?

Cum ti ciam? Nvetoru: Stela: Achicset? Msuesi: Stela:

Un jam mir! Msuesi: Nga vend je ti?

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

[Domnul Nicola si stuar dit lucru la shatea(ora) 5(ini) dup prndz].

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

VOcaBUlaRU tahina/dimineaa cum duri la hii ca un iel Agoa bundimineaa

FJalORi mirmngjes mngjes

cum u fe som(n)u brbate

si e bre gjumin burr si nj qengj shpejt

si fjete moj bij

ma di aeau laia dup m(n)cari fe- -un m-amnat turc

po nga ajo e zeza m bni dhe nj m von turke mbas ngrnies

u vidzu iva pi docturu i avem vr nau a nu fa -aia cum neg lucrili

kemi ndonj t re a nuk m bn dhe mua si shkojn punt

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

VOcaBUlaRY English welcome will stay early

VOcaBUlaRU Aromne(a)ti Ghini vinit! Va sttem Agoa

to be late have been is some

N()-amnm Avem fut Tut dzua E(a)sti Gata Nndau

the whole day ready yet

have never tasted cheese

nuk kan shijuar akoma djath

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe

Metoda Aromn / Vlah Aromanian Method Metoda Arumune / Vllahe