wiechowski, Marjan

ywio^ polski na ziemiach litewskich

YWIOt

POLSKI

NA ZIEMIACH LITEWSKICH.

<-**

M.

WIECHOWSKI.

na

ZIEHmCH blTENSmCI
ze szczeglnem uwzgldnieniem obszarw

okupowanych przez mocarstwa centralne.

m
Stosunki ludnociowe
Szkic statystyczny z
i

wasno
i

ziemska

mapk

tablicami

w tektie.

CZYSTY DOCHD NA FU\'DUSZ KOCIUSZKOWSKI.

r.

1917.

Skad gwny Ksigarnia Podhalaska Zakopane.

WSZELKIE
nRUK
T.

PKAWA AUTORSKIE ZASTRZEONE.

D. N.

(PAW^

MITRF.OI)

CIESZYNIE.

2,

f /

<^'

0550 5

TEGO AUTORA:
M.

W1ECH0W5KI.

W.

ks.

Litewskie.

Ziemia
tablice

lu-

dno w
tystyczne)

cyfrach (2

sta-

wydane przez komitet ratunkowy w Zakopanem na rzecz

wymierajcej ludnoci Wilna.

w
M.

przygotowaniu:

SWIECHOWSKI.

Zagadnienie polskoci na terytopyum W. ks. Litewskiego. Z 8

tablicami
i

mapami

statysty-

cznemi

tekcie.

(V

sulefnia
COadeiisza

rocznice

zgonu

J^ociuszlii.

TRE
Wstp.
Podstawy oblicze. Statystyka rzdowa. Metoda Maliszewskiego. Rola tak zw. Biaorusinw katolikw. Statystyka wyznaniowa. Statystyka wyborcw ziemskich. Rola ludnoci ydowskiej
stwa,

strona

10

Stosunki ludnociowe na ziemiach Ksiokupowanych przez mocarstwa cenGranice.

tralne.

Czci
F.

litewsko-^)olska

polsko-bia-

Dane na podstawie spisw 1897. r., skorygowanych podug norm Maliszewkiego w granicach rosyjskiej statystyki wyznaniowej. Dane na podstawie statystyki wyborcw ziemskich. Obszary: polski, biaooruska.
ruski i litewski. ziemska. Rzut oka oglny na polski stan posiadania na ziemiach litewskich w granicach okupacyi pastw centralnych. Spisy niemieclie.

Wasno

17

Stosunki ludnociowe na ziemiach litewskich poza lini bojOWq. Obraz oglny. Powiaty. naleqce jeszcze do obszaru polskiego. Obszar
otewski. Obszar biaoruski, ziemska kach poszczeglnych grup narodowociowyh.

Wasno

w r31

Rzut oka na

cao.
z

....
procentoi

3S

Skorowidz powiatw

wykazem

wym

ludnoci

polskiej.
tabli-

3* 40

Mapka obszarw narodowociowych dwie

ce statystyczne.

504 lata od chwili, gdy akt uni, wartej w Horodle, jako naczeln ide wsplnt-^o

miny

zwizku dwch pastw

"^adc

narodw

,nrin<y:^]

y\.

mioci...
Nie

dozna

nikoinu jaski zbawienia, k

>-

go nie wesprze mio"... cz^tamv tam. Mijos tworzy prawa, wada pastwami, urzdza miasta, wiedzie stany Rzeczpospolitej ku najlepszemu kocowi udoskonala wszystkie cnoty cnotliwych. Dlatego my praaci rycerstwo, szlachta korony polskiej... dokumentem niniejszym zespalamy nasze domy, pokolenia z wszystk szlacht bojarstwern ziem litewskich"... (Akt Unii Horodelskiej

r.

1413).
jed.\
ii.\

Akt

moe

wach wtenczas, gd.\' akt\- przemocy jedyn podwalin wspycia narodw.

1

dwa pastwa, dua narody na podobnych

i

dziejach

wiata,

czcy
podsta-

siy

byy

w ptora

dza

zasada widocznie dobrze obran bya, skoro stulecia pniej akt Unii Lubelskiej stwier-

tylko,

.,iu

Korona polska Wielkie Ksistwo Litewskie jest jedno nierozdzielne nierne ciao, a take nierna, ale jedna wsplna Rzeczi

pospolita, ktra si z dwu pastw i narodw jeden lud zniosa spoia". (Akt Unii Lubelskiej z r. K569).

12

348
walk,

lat

mino
i

od

tej

chwili.

Du^i

>/.^iv^

.a

wsplnego pastwowego poycia, wsplnych prac.

sawy

najstraszniejszego jarzma, jakie kie-

dykolwiek znaa historya. Przez ten czas wrosa polsko gboko w dziea rozradusz litewskich w icza gleb puszcz stajc si na niej, sama braa w siebie oywcze pierwiastki odmiennej struktury duchowej ludw tych ziem, ziem pierwotnych prawie, a bezkresnych. Krzyoway 'si wic z sob na tych przestrzekultuiach rozmaite typy fizyczne, psychiczne
i

li

ralne,

datnie dziedzinie duchowej realizm polski kojarzy si stoj^unku do ten sposb z religijnoci nawet

W
w

tworzc ras now, skupiajc w sobie docechy elementw, ktre si na ni zoyy.

rzeczy ziemskich ludw

zum

"

'

;clek

ro-

rolewn

uczuci*

trzenia si w dal. Wybujay indywidualizm jiodporzdkowania si bezwzgldnego wyszym kazom moralnoci zbiorowej, pewna impulsywi(*
i

z zapaz ide na-

w zmienianiu nastrojw, a std pynca liiefrasobliwo pogodna z zacitym uporem, ktry, wbrew beznadziejnoci czsto z melancholijn rezygnacya niesie swe tragiczne ukochawia przez ycie.

atwo

stapiania tych Pod wpywem kojarzenia si sprzecznych, a tak czsto w cudowny sposb dopeniajcych si pierwiastkw psychicznych po wstawa w Rzeczypospolitej zwolna typ owy Polaka*).
i

moe

Dlatego te w chwili zamienia przeytej jti* zbiorowej duszy polskiej, w chwili oglnej apatvi fpn now^- tT-n n-^il-Tri. nn Tjtv.ie depresyi
i

*)

N^dzicznem

zbadanie

wpywu

kter kultury i etnie wiksze,

noiiTm ciia Dnoac.y ;<'ji"jry roi-^f^ioj byoby skutkw poczenia d^LCJga narodw na chcra psychiki zbiorowoci polsVieJ. Byy one bc-zspwe-

ni si

powszechnis przyp iszc7a.

13

>.oj

pocztek biorcy,
i

staje

narodu,
iin'K

si yweiii sumieniem
std,
i

chwilach

najtrunczniejszych

z Litwy czerpie polsl^o swe siy

w deniach

oywcze

dwi-

odrodzeczych narodu.

Gdy podczas pierwszego rozbioru ludno zabieranych prow incyi przyjmuje obce rzdy bez slow protestu, W. Ksistwo Litcv^ skie zaborowi temu najwikszy opr stawia, a posowie nowogrdzcy
Samuel Korsak
i

tragicznym, z rozpacz graniczcMii protestem na Sejmie warszaw skim.

dziejach

swym

Tadeusz Reytan upamitnih si

A pniej symbolem walk polskich o wolno, symbolem nowej Polski, obejmujcej wszystkie warstwy narodu, staje sie naczelnik w chopskiej sukmanie, z biaoruskiej Litwy rd swj

wiodcy

Ta-

deusz Kociuszko.
Zawisza.

Std id emisaryasze, jak bzynion Kuiiarski, Woowicz, nioscy agiew buntu prze-

ciwko przemocy nawet wtenczas, gdy w Warszawie guche odrtwienie zapada. Std pochodz J-

S na wszystkich
sz\
cli,

zef Zaliwski. Lmilia Platerwna, Sieralcowski, Narbutt i Kalinowski... Zreszt, czy ichby kto zUczy.

posterunkach najodpowiedzialniej-

przywdcy nowych hase spoecznych, jako przywdcy ruchw zbrojnych, w czyn wcielajcy hasa epoki na wszystkich polach, we wszyjako

stkich dziedzinach.

czasach oglnego pomroku ogniska wiata, Polsk w uniwersytecie Wileskiiii zapala z krwi Gedymina wywodzcy si ksiAdam Czartoryski, prze? dugie lata "pniejsze nieoficyalny ambasador niew olnej ju Polski w obliczu pastw Europy. Tutaj nauczaj Lelewel i bracia ^niadeccy. Z Litwy rd swj wywodzi jeden z najwikszych charakterw Polski wspczesnej, stajcy na wyomie straconej placwki, ostatni naczelnik rzdu narodowego Romuald Traugut. Std

buchajce na

ca

te pocliodzi moe najdoskonalsi. weRo tyi)u polskiego, ogniskujcy w stkie najlepsze cechy ludw, w skad Korony Litwy wchodzcych, Adam
i

sobie
zje'-'

Mi-

bohater. Pr(^rok narodowy, rozw i.isobie tak harmonijnie problem r^ czucia. Sup ognisty, wiodcy nard w m niewoli do ziemi obiecanej wolnoci. Marz, ciel w bezkresach mistycyzmu toncy naihardzici realny dziaacz i twrca.
i

Wieszcz

zujacy

Zasilona pierwiastkami nowymi wsp! dusza polska siggnla najwyszych swych tw na Litwie. Tu w ofiarnein caopaleniu narodowi swe serce najwiksze, co za mlliojiy k"nao tu zdoaa si osta zwycisko przeciwko pieku, ktrenui rwnego nie przesza zbiorowo. polska wg:7/n: na caej swej rozlegej przestrzeni.

Tendencya jednak picia si

skiej

wzwy

duszy poli

na Litwie najstraszniejszcnu' represyami zamana zostaa. Zagaszono ogniska v\ iata -wiedzy, zakazano mowy polskiej, rwnano wsie z ziemi, masowo wywoono na Svbir. starano si wymazaC

nawet wspomnienie
iLlrzyma;,

jej

imienia.

Lecz wtenczas, nie mogc si na powierzchni zesza tu polsko w gb.

i

Jak drzewo, ktremu gdy cito^ korona, '"czyna z dou puszcza nowe odrole, tak polsko, zahamow ana w sw ym pdzie ku grze, zacza rozlewa si wszerz, kiekujc w masach ludowych runi wiea a mocn, Przeladowana razem z kocioem katolickim z nim si coraz cilej zespala zaczyna i, nabierajc cech religijnych, staje si nieomal wyznaniem religijne!ii mas. Dlatego te nigdzie na ziemiach polskich pojcie patryotyzmu nie zawiera w sobie tyle pierwiastkw ekstazy mis licznej, co tutaj.

]b

na znacznych przetu pojcia polskoci i katoBcyzmu*). To te obserwujemy na obszarach Litwy ciekawe zjawisko, w cigu stulecia niewoli, bez aparatu pastwowego, bez wszelkich atrybutw wadzy, przeladowana tpiona polsko szerzy- si ywioowo.
strzeniacli

Synonimem stay si

w masach bardziej polskim, ni by za czasw Rzeczypospolitej niepodlegej. Ale zostawmy sfer rozwaa oglnych
i

kraj staje si'

moe

przejdmy do

cyfr.

*)
t. j.

Uwagi

te.

nie

odnosz si

tu

gub. kowieskiej, przylegajcych nocnych powiatw gub. Suwalskiej.

czci

do Litwy etnograficznej, gub. Wileskiej i p-

Podstawy oblicze.

Da
dajne,

rzeczywisty obraz liczebnego ustosunko-

wania sil poszczeglnych narodowoci na obszarach ziem dawnego W. Ks. Litewskiego jest rzecz niezmiernie trudn, jedyne, zdawaoby si miaro-

dowej

tnym
jcTC

nie daja ani przybheniu pojcia o istostanie rzeczy. Polityka spisowa rosyjska, nia-

w danym wypadku rda w

statystyki

rz-

za zadanie zatarcie kompletne nawet ladw dominujcych na tych przestrzeniach wpyww polskich, a jednoczenie do wykazania odwietych ziem, w sposb wprost bezczelny faszowaa statystyk oczywicie kosztem polskoci na rzecz rosyjskoc! prawosawia. Nie tu duej zatrzymywa si nad charakterystyka jedynych rosyjskich spisw ludnociowych z r. 1897 1909, sporzdzanych zupenie dotvoInie na kadym kroku przeczcych sobie czyni to w obszerniejszej pracy na innem mieiscu. Obecnie stwierdzi chc tylko, nawet polscy badacze w braku innego materyau cytowali czsto bezkrytycznie wyej wspomniane rda, podajc je czasem bez wszelkich komentarzy, jak na
cznej rosyjskoci"

dc
bd

prof. A. Krzyanowski K. Kumaniecki Statystyce Polski" (Krakw 1915 r.) Z polskich badaczy, wychodzcych z rzdowej statystyki ludnociowej 1897 r. tylko E. Maliszewski stworzy metod, urno*" na podstawie tych rde cho w czci / o si do prawdy, pracy swej: Polacy polsko na Litwie Rusi"
i

przykad

zaoe
"

'

Ib

da obraz, jakkolwiek niepeny, jednake czciowo ju bardziej zbliony do prawdy.

Maliszewski przy ustalaniu sw^cu nuuu dla polskoci w obrbie ziem W. Ks. Litewskiego wychodzi! z

zaoenia,

rzd

rosyjski,

s
.
.

'

na ziemiach polsko

biaoruskich, ludn

wociask, mwic gwar

polsk,

zblion do

jzyka biaoruskiego, zaliczy wycznie prawie do rubryki biaoruskiej. Stosownie wic do warunkw
miejscowych Maliszewski

w niektrych po.wiatach ludnoci, zapisanej w spisach urzdowych jako biaorusk - katolick, zaliniektrych za cza w poczet ludnoci polskiej. powiatach ogranicza si nawet tylko do podwajania ju nazbyt skromnej cyfr\ polakw w spisach urzdowych kosztem oczywicie urzdowej rubryki Biaorusinw katolikw. Jednake sam Maliszenormy jego, przyjte dla polskowski przyznaje, granica ci sa zbyt skromne, a doda musimy, na podstawie tych norm przeprowadzona pomidzy ludnoci polsk a tak zwan biaorusko - kaczsto na niekorzy tolick jest zbyt dowoln r-olska ustalon. Na tym poziomie kulturalnym, na ktrym znajduje si gwna masa biaoruska, w wiadomoci samookreilenia decydujc roj odgrywa wiaca, w
innych

poow

topogld

religijny.

Nieskomplikowany

mys

przepierwotny stara si uproci jaww otaczajcego go ycia. Zjawiska spoeczne, najsilniej go uderzajce w przeciwstawianiu si swojem. jak katolicyzm prawosawie, polsko rosyjsko, umieszcza na dwch przeciwstajwnych sobie biegunach, identyfikujc te, ktre znajduj si po jednej tej samej stronie. Tak te w wiadomoci pierwotnej nastpio utosamienie katolicyzmu z polskoci, a prawosawia z rosyjskoci. Zmuszony do samookrelenia Biaorusin katolik" powiada, jest polskiej wiary" w przeciwstawieniu do ssiaii j

zoono

jeszcze

u-

19

ruskiej wiary". Uywajc w da prawosawnego yciu potocznem mieszanej gwary polsko - biaoruskiej, czy biaorusko - polskiej, w chwilach uroczystych w stosunku do Boga w kociele uywa mowy polskiej z fanatyzmem, zdolnym do ofiar, broni sie przeciwko zakusom rzdu zastpienia jej
i

dodatkowem naboestwie jzykiem rosyjskim Zamach na jzyk polski w kocieswych najgble uwaa za zamach na yciu spoecznem tak sza eh uczu religijnych. Biaorusin katolik" poczuwa si do soUdarz\\ noci cakowitej z ludnoci polsk, na posw pollub biaoruskim.

wito

skich oddaje gosy, razem z I^olakami znosi przeladowania za tajne szkoy polskie silniej si czuje zwizanym i polskoci, ni ze swem otoczeniem biai

oruskiem prawosawnem. To te
o
ile

rzd

rosyjski,

chodzi tylko o praktyczne zastosowanie traktuje go na rwni z Polakami. Dlatego te blisi bdziemy prawdy, o ile rubryki polsk tak zw. Biaorusinw katolikw", klr>cli tu z rwneni prai

wem moglibymy nazwa Biaopolakami", zczymy t poczona rubryk uwaa bdziemy,

i

jako

wyraz polskoci kraju. Tak ujta grupa ludnoci polskiej na lerytolyum W. Ks. Litewskiego bdzie si prawie cako-

wicie pokrywaa z rubryk katolick vyyznaniowej statystyki rosyjskiej po wyeliminowaniu z niej kaLitwinw. Jednake statystytolikw otyszw
i

ka wyznaniowa rosyjska bya robiona rwnie pod znakiem bojujcego prawosawia liczb katolikw, Polakw na korzy tego ostatniego wic a zmniejsza nawet znacznie. Panowie St. Dziewulprof. Francew, Rosyanin, a wic o zbytnie ski sympatye polskie wcale niepodejrzany, niezalenie
i
i

statystyka wyznaniowa od siebie stwierdzili, rosyjska zmniejsza ilo katolikw w Chemszczynie na rzecz prawosawia mniej wicej o 5*6^ stosunstosunku do ogu mieszkacw, a o 6'4%

20

ku do clirzecijan. skich, gdzie czujno

Na ziemiach polsko-biaoruspoeczestwa jest sabsza, r\

'

nica ta bdzie znacznie Oczywicie na poszL vch obszarach natenie wysokoci tego bdu bdzie rozmaite, zaienie od siy agresywnoci prawosawia, z jak ono wystpuje w rozniaitycii miejscowociach. Najmniejsza moe rnica ta bdzie na ziemiach
i. i

wieskim

rdzennic litewskicli, gdzie w powiatacli tylko Kojezioroskim ludno prawosawna wyi

i

stpuje liczniej troch. Wiksza ju bdzie ta rnica na przestrzeni gub. Wileskiej pnocno - za" chodniej Clrodzieszczyzny, szcy w powiatach (Grodzieskim, Wilejskim skim. Tam
'

agresywno prawosawia wystpuje z caa gwatownoci, jak naprzykad w pozostaej czci gub. Grodzieskiej caej Miszczynie,
za.
gdzie
i

powiatach zachodnich, rnica ta szczeglniej czasem k-lkakrotnie przenosi bdzie skale bdu,
stwierdzonego przez pp. Dziewulskiego
i

Franceprzede-

wa

dla

Chemszczyzny.

Potwierdzenie tego faktu znajdujemy

wszystkiem w statystyce wyborcw ziemskich, zaczonej do projektu samorzjidu ziemskiego dla Litwy Rusi. wniesionego przez rzd StoypUnowski 20 stycznia 1910 roku w dumie pastwowej. Pierwszy zwrci na ten materya baczniejsz uwag prof. E. Romer spopularyzowa go w swoim Atlasie", jakkolwiek w nim jeszcze za statystyk zalirosyjska .,tak zw. Biaorusinw katolikw" czy do ..Rosyan nieprawosawnych", kategory! mieszkacw na Litwie nieegzystujacei. Przeciw tei i

mu
i

zastrzedz sie trzeba kategorycznie.

Na podsta-

wie tego materyafu jednak pniejsze prace, prof. Romera, jak Woienno-pnUtyczna mapa Polski" broszura Tlu nas jest" wczaj owych Biaorusinw katolikw" zgodnie z rzeczywistoci ju do
rubryki polskiej.

Rzdowa

statystyka

wyborcw

21

ziemskich o tyle dla nas posiada warto, w niej rzdowi rosyjskiemu, w przeciwiestwie do wyej wspomnianych spisw ludnociowych, chodzio o zastosowanie wynikw bada praktyczne o uwiadomienie ^obie istotnego niebezpieczestwa polskiego" w razie wprowadzenia samorzdu. Dlatego tei na ziemiach, szczeglniej polsko-biaoruskich, gdzie gwnym elementem, przeciwstawiajcym si rosyjskoci. by ywio polski w statystyce wyborcw ywiou tego ju sztucznie nie zmniejszano na rachunek rosyjskoci. A co jeszcze bardziej znamienne: tak zw. Biaorusinw katolikw" czono tu razem z Polakami do rubryki nierosyjskiej,
i

w-

przeciwiestwie

skiej,

do

innej

prawdziwie

rosyj-

ktrej

wikszo

rusini, ale ju prawosawni. tych te guberniach, gdzie nawet tak pomysowej w tym wzgldzie biurokracyi rosyjskiej nie udao si zapewni ywioowi rosyjskiemu prawosawnemu wikszoci, samorzd ten pozosta tylko w sferze projektu, pozostawiajc jedynie tak cenny w naszych warunkach materya statystyczny, bo za wyjtkiem terytoryum etnograficznie cile litewskiego otei

stanowili jednak

Biao-

moe
i

wskiego

zupenie wiarogodny.

omawianym

projekcie samorzdu ziemskiego prawo wyboru przywizane jest do posiadania pewnej okrelonej iloci ziemi. Cenzus wyborczy bezporedni jest wysoki, waha sie zalenie od miejscowoci od

do

150 do 300 dziesicin. mniejsza, czyli drobna", obejmujca tutaj jak widzimy, redni, bierze udzia w wyborach poredni, wybierajc tylu wyborcw, ile jednostek pelnocenzui

Wasno
cznie

wasno

sowych caa

ta cie przedstawia.

wasno

Wasno

danym powie-

wic wiksza w wybo-

rach do ziemstw jest uprzywilejowana i oglny procent wyborcw z danej grupy narodowociowej zabdzie znacznej mierze od ustosunkowania midzy sob wikszej i mniejszej wasnoci o-

lee

I
nie
teii

kadej

z tych ^cnip.

Jednak

tej foruiic

proctnt

odpowiada musi mniej wii'cci iloci ziemi, znujdujccj si w posiadaniu kadej grupy narodowo* ciowej. CiiCC za ze stosunkw procentowych wyborcw ziemskich wnioskowa o liczebnoci i)oszczeKlnych grup narodowociowych, musimy rodzaj wasnoci kadej ^rupy sprowadzi do wsplnego mianownika z rodzajem wasnoci caoci, musimy rozpatry\vaC. z ktr porwnujemy. T. naprzykad, stosunek iloci wyborcw z wic, ej wasnoci danej grupy do oglnej iloci wyborcr.s z caej wielkiej wasnoci, lub stosunek wyborcw do caej drobnej wasnociz drobnej wasnoci Wybieramy naturalnie wasno drobn, jako w danym wypadku jedynie miarodajn. Poniewa jednak pojcie wasnoci drobnej w projekcie ustawy
j.
I^

wyborach do ziemstw obejmuje po czci

wa-

sno redni, a we wasnoci redniej przewaa wasno szlachecka, chcc wic moliwie zbliy si
narodowociowego, wyraajcego si drobnej naprawd, wyczamy z gruwyborcw szlachepy drobnych" wyborcw. ckich jako miar liczebnoci kadej poszczeglne] narodowoci bdziemy bral! stosunek drobnych wyborcw wociaskich danej narodowoci do
do rdzenia

we wasnoci
i

wyborcw wociaskich, rwnie z drobne! wasnoci, jedynie w tych okolicach, gdzie zaciankowa polska wasno szlachecka jest tak rozdrobniona, nie rni si od drobnej wasnoci woogfu

ciaskiej, wyczenie przedstawicieli drobnej wasnoci szlacheckiej z oblicze wpynie ujemnie na

roci ich ostateczny. Naturalnie nie pretensyj do bezwzgldnej cisoci tego rodzaju oblicze. Przy obecnym jednak stanie odnonej statystyki urzdowej liczby na tych obliczeniach oparte
wynik
beda najlepiej

moemy

odpowiada rzeczywistoci. Jeszcze jedno. Z oblicze naszych wyczymy zupenie ludno ydowsk. Obcy kulturom miej-

moe

23

scowym, luno zwizani z kultur pastwow rosyjsk, tworz ydzi na caym obszarze ziem W. Ks.
Litewskiego grupg ludnoci tak ekskluzywnie w soprzy uksztatowaniu si stosunbie zamknit, kw midzyplemiennych innych narodowoci, kraj ten zamieszkujcych, obecnie roli nie odgrywaj austosunkowanie liczebne tudnej. To te sdz, taj rozmaitych grup ludnociowych wystpi wyra-

niej, jecij

bdziemy rozpatrywa
przejdzieriis

je

i\lko

onie

ludnoci chrzecijaskiej.

Po tych uwagach
tematu.

do

waciwego

-ci>

Stosunki

ludnociowe na ziemiach

Ksistwa,

okupowanych przez mocarstwa

centralne.

terytoryum W. Ks. Litewskiego, objta okupacya niemieck*), w caych jednostkacli administracyjnych obejmuje gub. Kowiesk, 5 zachodnich powiatw gub. Wileskiej, gub. Grodziesk, powiat Nowogrdzki gub. Miskiej gub. Suwalsk, wchodzc obecnie w obrb Krlestwa Kongresowego. Granica wschodnia ujtego ten sposb tego obszaru nie pokrywa si cakowicie z lii

Cz

strzeleckich. Pochodzi to jednak std, ten obszar granicach caych jednostek administracyjnych, albowiem tylko ramach tych ostatnich posiadamy wogle jakiekolnia

roww

musielimy

wzi

wiek dane statystyczne.

nie tak znaczna nie

Niedokadno

ta

zreszt
usto-

wpynie prawie wcale na

sunkowanie rzeczywiste cyfr. Caa ta przestrze zajmuje 126,061 km*., tyle wic prawie, co cae Krlestwo Kongresowe. r. 1912 podug Rocznika statyst. Rosyi (patrz Statystyka Polski") zamieszkiwao tutaj 6,304,200

ogu mieszkacw, pord ktrych byo

chrzecijan.

5.394.714

Na podstawie dat tystyki ludnociowej z

procentowych rosyjskiej star. 1897, skorygowanych odpowiednio do norm 6la polskoci, przyjtych przez E. Maliszewskiego w ramach rosyjskiej statystyk! wyznaniowej. trzv gwne iioTnDn\vnn'n Jndnocio) Slarr z

roku I9l6

pierwszej

poowy

1917.

26

we wpord chrzecijan na tem ervr>rviini r.r/edstawialy sic nastpujco: tak zvv. Liiuluru:>inl (irupa polska (Polacy
i

katolicy**)

wynosia

1,6H2.873

czyli

M'2

pr(jc.

(irupa prawosawna (BiaoruRosyanie) 1,769.251 sini, prawosawni. Rusin! 32*8 proc. Grupa innvch" (przewanie Litwini)
stos.

do

chrz,

1,945.583

36*0 proc.

Wzitych osobno l-'()mK(nv cile \iiirv;iiMci. Maliszewskiego) miao by 1,236.499 czyli 22*9 proc. w stos. do chrz.; tak z w. Biaorusinw katoli8'3 proc; Biaorusinw prawosakw'* 446.374

wnych
5*7

1,021.005

18*9 proc.;

Rosyan 307.536

8*2 proc; proc; Rusinw prawos. 440.710 33*3 proc; otyszw 41.291 Litwinw 1.799,101 0*8 proc; innych (prcz ydw) 102.198

-^.

1*9 proc.

Wszystkie
ej
tej

te ludy nie sa rozmieszczone na caprzestrzeni rwnomiernie. Zalenie od cha-

rakteru

miejscowych ugrupowa ludnociowych terytoryum da si przedcwszystkiem podzieli na dwie zasadniczo odmienne czci: pollitewsko-polsk. sko-biaoruska

cae

to

polsko-biaoruska w obrbie caych Jednostek administracyjnych obejmuje 5 zachodnich powiatw gub. Wileskiej, pow. Now^ogrdzki gub. Miskiej, gub. Grodzieska 3 poudniowe powiaty cznie przestrze 79,398 km. gub. Suwalskiej kw. Tutaj na podstawie tych samych danych statyku nim i z nimi stycznych Polacy razem z sie utosamiajc katolick, tak zw. biaorusk" ludnoci w r. 1912 wynosili 41*4 "proc w stos. do Biaorusini prawosaw'ni 29*4 ^roc; Ru12*6 proc; Litwini 9*4 proc; R'osyanie sini 6*0 proc: inni 1*2 proc. Jednake na tej przestrzebezwzgldn wiTcszo ni na pnocy stanowi Polacy, na poudniu Biaorusini prawosawni.

Cz

cic

chrz

27

Ekspansya
ej Kusi
o*i

polska posuwaa si na Litwie kierunku pnocno-wsciodnim,

Bia-

Wilno Biaystok mniejwicej Warszawa Dyneburg. Wilno tu byo orodkiem jakby krysiaiizacyjnym. Midzy Kownem a Miskiem rozlaa si polsko najszerzej, asymilujc w znacznym stopniu masy ludowe. Stad te rozszerzaa si koncentrycrnie, sabnc na peryferyacti.

wzdu

Jednake, pomimo tak wyranie wystpujcego iolskiego orodka terytoryalnego. wyznaczy cile tranice obszaru polskiego jest nadzwyczajnie iruiIbo.

Wcinity pomidzy zrby narodowociowe

i

li-

tewski

biaoruski, rozpostarty na przestrzeni wza-

jemnego niwelowania si

wpyww

kultur

jednej

narodowoci pywa si
siednich.

drugiej, obszar polski

stopniowo roz-

obszarach

narodowociowych

s-

W
'^^'skiego,

kadym

towych, przyjtych
Hiami.

razie na podstawie norm procendla polskoci przez Maliszez

obszar W. Ks. Litewskiego, uwolniony obecnie z pod najazdu rosyjskiego, obejmuje 5 za(Wileski, gub. Wileskiej ciodnich powiatw

e
i

przyj moemy

pewnemi

zastrzee-

wiciaski,

Lidzki, Oszmiaski. a do pewnego stopnia Trocki), 4 pnocno - zachodnie powiaty ub. Grodzieskiej (Bielski, Biaostocki, Sokolski, Grodzieski) 3 poudniowe powiaty gub. Suwali

rwnie do pewne(Augustowski. Suwalski to stopnia Sejneski). Razem 12 powiatw, o ogltych granicach km. kw. Mej przestrzeni 48.938 tbszar polski zajmuje terytoryum wiksze od SzwaJcaryi, Holandyi, Danii, ptora raza wiksze od BelW. Ks. Poznaskiego niewiele mniejsze od Sii. Prus Krlewskich razem wzitych.
skiej
i

Na

2,612.600

ogu mieszkacw

2,206.798

cirzecijan. zatnieszkujcych na tej przestrzeni, Polakw (cile) stosownie do norm E. Maliszewskiestos. go r. 1912 bvo 899.736 czyli 40.8 proc.

zh

do
sie

chrz,
t.

razem
j.

za
15*5

cic ku polskoci
-

ni

utosainiajici
341.584

ludnoci biaorusko

katolick"

proc; Biaorusinw prawosaproc; Litwinw 327.24b 14'8 proc; Kusinw 81.555 37 proc; Rosyan 0'8 proc; innych prcz ydw 1*4 proc. 149.298 Caa grupa ludnoci polskiej stanowi wic tu wikszo nielylko wzgldn, ale absolutn, przenoszc trzykrotnie na tym obszarze najliczniejszych obok siebie Biaorusinw prawosawnych, a czteLitwinw. Oczywicie jak wszdzie, rokrotnie tak na polskim obszarze narodowociowym sabsze. skupienia polskie silniejsze zachodniem Na calem pograniczu pnocnem wstpuje obszar polski w wyej nakrelonych granipowiacach ju w zrb narodowoci litewskiej.
1,275.253
57*8

wnych

W
i

tach

wicciaskim

wazki pas

Trockim powiatach jednak Sejneskim wskiej. ju przez Litwinw. spore obszary zamieszkae braku jednak kryteryum statystycznego do wydzielenia z tych powiatw czci zajtych przez

Wileskim mamy stosunkowo na pograniczu pnocnem ludnoci litei

zwarta ludno polska, wczono te powiaty do obszaru polskiego w caoci, przez co jednak, jak widzielimy, dominujca przewaga nad nim ywiou polskiego naruszon nie zostaa. Sabsz jest w powiecie Grodzierwnie ludno polska
i

skim.
Najsilniejszem jednak skupieniem polskiem na caej polskiej Litwie bdzie powiat Wileski. Tutaj na przestrzeni 6.196 km. kw. a wic 3 razy wikszej, ni szej ni

$lsk Cieszyski

poow

tylko mniej-

lsk

Opolski, Polacy
63'6 pro?,,
i

wedug norm Ma-

w stos. do chrzeC, nimi si utosamiajc kaBiaorusinw" 79'1 proc. Cala grupa ludnoci polskiej wynosi poldug tych danych 286 tysicy, a wic wicej, ni na lsku Cieliszewskiego
z tolicka

tworz

cica za ku nim" z czci tak zw.

29

szyskim, gdzie

prof.

Romer

oblicza

ludno polsk

na 260 tysicy. Gruje te tu ludno polska nad otoczeniem nietylko liczebnie, ale kulturalnie i ekonomicznie.

Stolic obszaru polskiego, a zarazem i caego kraju jest Wilno, jedno z najbardziej polskich miast wogle. Skad procentowy ludnoci Wiina jest prawie taki sam, jak w Warszawie (Maliszewski i prof. Surzycki),

Gdy

w Warszawie mamy Polakw ydw Rosyan

So'?"/"

w Wilnie

53-5

37 6Vo 4-7/o(r. 1912) 40 2,, 49 (p. 1909)

Sa to daty z czasw ostatnich przedwojennych. Spis ludnoci dokonany po zajgciu Wilna przez wojska niemieckie wykaza: Polakw 52 proc. 43 procent, Litwinw 2*6 proc. Rosyan i Biaorusinw prawosawnych 17 proc, Niemcw 07 procent*). Stosunki wic nie ulegy znacznej zmianie wiadcz najdobitniej o polskim charakterze litewskiej stolicy.

ydw

polski przechodzi stopnioobszar o liczebnej przewadze ywiou biaoruskiego prawosawnego, czciowo za w paru powiatach (Pruaskim Kobryskim) ywiou ruskiego. Rusini jednak tutaj mao zindywidualizowani etnicznie raczej ku swym pobratymcom biaoruskim. Obszar wic biaoruski, obejmujc pozosta poaci polsko - biaoruskie]

Na poudniu obszar

wo w

ci
i.

cz

t. S pondn. wschodnich |X)wiatw gub. Grodzieskiej pow. Nowogrdzki gubernii Miskiej, wynosi 30.460 km. kw. Na 1,481700
i

terenu

okupowanego

ogu mieszkacw i 1,264.303 chrzecijan na tej przestrzeni Polacy (;^C!le) podug tycfi samych rde wynosili 112.243. t. i. 8'9 proc. stos. do chrze-

") z

.Kupjer

Lwowski"

14. XI.

1916.

Ks.

Panas:

Obrazki

Litwy.

30

cijan. Cala grupa

^nn^>I\a iNw^iz^iu iDi.o^r, i^* proc; Biaorusinw prawosawnych byo 679.4^1 350.291 537 proc; Kusinw 2h'2 procent; 4*6 proc: innvch raycni / IJKosyan 57.909 twinami 9.084 07 procent. Grupa polska, podug tycii uum^lh nuaj .^lw^u^lkowo nieliczna, w rzeczywistoci, jak zobaczymy dalej, przedstawia sic zupenie inaczej. Wspominalimy ju wyej, na pograniczu
-

polski ju w zrb nadalej kierunku pnocno - zachodnim na litewsko - polskiej poaci tcrytoryuin okupowancjs^o r^zciiiKa sic ju obszar narodowociowy litewski. Obejmuje on guberni Ko-

pnocnem wstpuje obszar rodowoci litewskiej, to te

wieska
posiada

4 pnocne ix>wiaty gub. Suwalskiej,

cznie 46.663 km.

kw.

Dominujc przewag

tutay

ywio
i

kacw

litewski. Na 2,209.900 ogu miesz1,923.613 chrzecijan wynosili tu Litwini

v> r. 1912 po wprowadzeniu poi:rawek Maliszewskiego do liczb urzdowych 76*5 proc. w stos. do clirzec liczc 1,471.560 osb. Polacy na tej przestrzeni podug tych samych norm Maliszewskiego tA\'orza 11*7 proc. w iloci 224.520, razem za z tak zw. biaorusko - katolicka ludnoci, ktr tu bezwarunkowo zaliczy

naley do narodowoci
proc,

polskiej 246.022

do dominujcej tu ludnoci Rozmieszczeni tu Polacy litewskiej 16*6 proc te nierwnomiernie. Gwna ich masa. prawie Vi ogu, bo 162.961. znajduje si w pasie, graniczcym z obszarem polskim. Najwicej ich jest w powiecie 30*3 procent w^ stos. do Kow ieskim powiecie Jezioroskim cznie z katolick biaorusk" ludnoci tworz Polacy rwnie 30 procent. zachodowi ilo ich stokierunku ku pnocy 4 propniow^o ubywa najmniejszy odsetek (od 2 cent pg. stat. urzdw.) tworz Polacy w pnopowiecie Telcnych powiatach gub. Suwalskiej
stosunku

za

czyli s

12*8

chrz W

31

szewskim gub. Kowieskiej. Poza ydami mieszczastwo na obszarze narodowociowym litewskim jest przewanie polskie. Podug I. Witorta
1893 r. Po(Lud. 1895 r. N. 9.) w latach od 1883 lacy w gub. Kowieskiej wynosili okoo 20 procent

oczywicie reszt staludnoci przewanie ydzi. Pozatem na caej tej prze2*1 proc, gwnie strzeni otyszw byo 41.291 w pnocnym pasie Kowieskiej gubernii na grani0'2; Rosyan 100.329 cy Kurlandyi; Rusinw 2,864

ogu

miejskiej

nowili

5'2

procent

innyci

61.546

3'2 pr"oMii

Tak si .pr/icusuiw la uMUMiiu^uwcUin. uczebse rozmieszczenie rozmaitych grup narodowocioposzczeglnych narodowoci na ziemiach wych wyej omalitewsko-polsko-biaoruskich podug wianych norm statystycznych. Grupy polsko-katoi i

prawosawna (Biaorusini, Rusini i Rosyalicka ramach rosyjskiej statynie) wzigte zostay tu statystystyki wyznaniowej. Wiemy ju jednak,
i

ka wyznaniowa rosyjska uszczupla znacznie polkatolicki stan posiadania na korzy ywiou ski
i

rosyjskie] statyskal i styki wyznaniowej na obszerach litewsko-biaoruna podstaskich wyznaczy mniej wicej wie statystyki wyborcw ziemskich. Poniewa je-

prawosawnego

bdu

moemy
w

dnak projekt samorzdu ziemskiego

nie

obejmuje

gub. Suwalskiej, jako wchodzcej skad Krlestwa Polskiego, przeto, co do stosunkw, panujmusieli poprzesta cych tej gubernii, bdziemy

na materyale poprzednim.

Ot

na podstawie statystyki drobnych wybor-

cw wociaskich na caym wyej omwionym terenie okupowanym ziem W. Ks. Litewskiego bez gubernii tylko Suwalskiej wobec 5-611.200 ogfu ludnoci,
a

4,771.803

chrzecijan

n-ku

32

polsis.a

-'.'li|''*i

iiJi.iin)^v-i

\v^iioMv

wi^.i/iu

i,ii^/./ol,

czyli 37'5 proc.

stos.

do
i

chrz:
w

sawna
27'6

(Biaorusini, l^usini

grupa prawoKosyanie) 1,318.718

Litwini) 34*9 proc Poniewa granicach ro1,665.301 syjskiej statystyki wyznaniowej na tej samej przestrzeni (bez gub. Suwalskiej) grupa polskiej ludnoci wynosia 31*2 proc, bnd wic na niekorzy elekatolickiego wynosiby tutaj 6'3 mentu polskiego chrz., tj. byby mniej wicej taproc. stos. do kim, faki stwierdzony ju zosta dla Chemszczyzny.

proc:

Krupa

innych

(przewanie

ywio polski wic cznie z elementem z nim utosamiajcym podug tego byby iu najllcznie)szyii. przenoszc liczebnie znacznie kade z dwch pozostaych ugrupowa narodowociowielkich ju o przewadze nawet parokrowych, nie
sie
'

cjsza tu obok Litwinw narodobiaorusk. Razem z ludnoci polska gub. Suwalskiej, wzitej w danym wypadku w granicach rnsyi<;kiej statvstyT<i wyznaniowej^ trrupa ludnoci polskiej na catem tern terytoryum wynosi bdzie
tnej

nad

11.

woci

okoo
tej

2-ch milionw.

Ciekawe te bdzie stwierdzenie iloci ziemi, podstawy posiadania narodowego, w rkach poszczeglnych grup narodowociowych.

Na podstawie statystyki ogu wyborcw ziemskich ze wszystkich kategoryi wasnoci wynika, na 113.899 km. kw. przestrzeni (bez gub. Suwalskiej) posiadaniu

grupy polskiej ludnoci znajduje si 64.335 km2 56 5"/o 23 7 prawosawnej ,, 26.996

t.
j.

innych

,,

22.568

198

,.

nym

polski na litewskim terenie, okupowaprzez mocarstwa centralne, posiada wicej ni caecro obszaru. Przestrze, znajdujca sie w jego posiadaniu, rr^^eno^i dwiikrotnie. a nawet ziemsk innych wielkich ugrutrzykrotnie

ywio

pcow

wasno

33

..w^^ci

narodowociowych, przewysza wicej ni

dwukrotnie cay obszar Belgii. Na podstawie statystyki drobnych wyborcw w lociaskich element polski uzyskuje bezwzgldna przewag ju nietylko na terenie, ktrym\' w ykrelili poprzednio, jako obszar polski, ale na caej poaci polsko-biaoruskiej terytoryum okupowanego. Bez polskich bowiem tutaj powiatw gub. Su\\alskiei na przestrzeni 73,639 km. kw., a wic na przestrzeni takiej prawie jak Galicya, na 3,505.947 3,203.847 chrzecijan gu mieszkacw polska grupa ludnoci wynosi 1.6Q.222 52 1 'o w stos do chrz, grupn prawosawna wynos" 1,156553 361 grupa innych wynosi 378072 \\S'o
i
i

,,

Oczywicie rnice niidz> uain^uu, \-,/.n,i<^ii\i granicach rosyjskiej statystyki wyznaniowej na podstawie spisw ludnociowych 1897 r., a wynikajucemi ze statystyki drobnych wyborcw wo\^

ciaskich, sa tutaj szczeglniej na poudnie w schd od obszaru polskiego, bardzo znaczne, przenoszc czsto kilkakro skal bdu, stwierdzonego
i

rosyjskiej statystyki wyznaniowej obrbie Clietinszczyzny. Agresywno prawosawia osiga iiiaxin]um powiatach Grodzieskim, Nowogrdzkim Wokowyskim, a rnica tym ostatnim powiecie pomidzy danemi jednej statystyki drugiej dochodzi do 40 proc. w stos. do chrzecijan. Taka skala zdawaaby si zupenie nieprawdopodobna. Jeli zwaymy jednak, polityka spisowa potrafia, jak to wykaza na podstawie statystyki dzieci wieku szkolnym prof. E. Rodla

bdu
w

mer, w Prusach zmniejszy ludno polsk niektrych powiatach o 25 proc. w stosunku do ogu mieszkacw (powiat Zadzborski) o 30 proc (pcw.
i

i4

Lccki), lu
pclnioiic^io

owe
przez

4t)

i.

Aiadomego
politykg

bdu

r(xsyjskti

i>pisov

cl/.iwi

nic

bdzie.
zar
bia|rni-ii

To te w wieik
z \irzc\\'d^i\ na

nim >wi(>}u czciowo ! .. . , K(\ czciowo ruskieiTo, skurczy sig w ryioryuin okupjjwaneKo na Litwie tylko do 4 polu*
i)o\\vatw Kub. (irfKlzieskiel Kobr\ski) ?ia (Brzeski, i*ruanski, Sonimski pr/cstrzcni 21.4()h km. kw. Na.H()S;(Jl6 h
diiit)\\()-v\schodnich
i

clirzecijaiiskiej

na

t.\'m

29*8 proc, grupa prawynosi bdzie 240.926 69*7 prr wosawna wynosi bdzie 563.Pu grupa innyclr* wynosi bgdzie 3.'/ ()*S j)r"c.
.
'

obszarze

ludno
..

hii)

Oddzielnie wiec wzitym tutaj l^usinom grypa polska znacznie

Biaor

bdzie.
glne

Wasno za
polskiej

ustpw ..^ ii.c ziemska pomidzy poszcze:jstcpujcy

"lo
,, ,,

grnins|)osb:

ro^adii

do grupy

prawosawnej
innych

ludnoci naley 10 288 km2 47 9 10^00 km- 50 8 278 km- 13

.,

,,

wobec danych, polski wyborstatystyki drobnych cw wociaskich, obejmujc jeszcze powiaty NoWolkw yski bdzie wynosi ,52.173 wogrodzki
Obszar

bezwzgldnie
ze

i)y\vajucycb
i

km. kw. Na

2,.'!95.S31

chrzecijan

tworzy
1,428.296

gruf)a ludnoci polskiej

prawosawna
,,

innych (przewanie Titwini)

593 423 374.112

onlnei

tu

bdzie
59'6/o-

248,,
15 0,,

Pod wzgldem wasnoci ziemskiej:

polska grupa posiada tu 35.525 km2

gruDO prawosawna n.807 kminnvch

4.841

68

"
:

wasnoci

22

km2

9-3

z polskiemi powiatami gub. Suwalskie], statystyka drobnych wyborcw wociaskich, obszar polski na litewsktem tery tory urn ckupowanem zajmuje przestrze 57.932 km. kw. z grupa ludnoci polskiej, przekraczajc 60 proc. w stosunku d.) o^tu ludiK.ci L!ir/;v:'!n!')^k; ti zamieszkaej.

cznic
objtej

nie

-i

na polskiej Litwie w ^rurozlegoci swoju przewysza W. Prusy Krlewskie razem wzite*) nie ustpuje tyin ostatnim prowincyoni pod wzgldem procentowego stosunku Polakw ma te tu '""OJsko przeciwko sobie nie jednolity zwarty zastp obcej narodowoci, silne] ekononjic^nie kulturalnie, jak w zaborze pruskim a lune pojedyncze szczepy, nad ktremi pod kadym w 7^l>dein posiada przewnt{ dominujca.
polski
nicacii

Obszar wic okupacyi

i

niemieckiej Ks. Poznaskie

ozosiajc

iicit.i

j\.>/.

v./.

\.

''ii>/.ii\

Uli

'U'

'

\>

>

'

'>>^

ww

litewski.

Dane ze statystyki drobnych wyborcw

posiadaiiiyttu
t:>ch
tej

wociaskich
litewskim

rwnie

t\iko dla

Kowieskiej. \V

podug

granicach na obs/. ostatniej statystyki otrzymit-

wic

jemy

dla

polskiej grupy ludn. 118559 grupy prawosawnej 162.165

,,

7'6**ow sfos. 103,,

dochrze.
,,

..innych"

iglwnie

Litwini,

Niemcy)

L287'232

821

czciowo otysze
o

w sos.dochrze.

daii>ch tej statystyki grupa ludnoc! polskie] gub. Kowieskiej przedstawiaaby si o wiele gorzej ni podug bezsprzecznie tendencyjnych c^fr statystyki ludnociowej z 1897 i 1909 r. Podug bowiem opracowa tych ostatnich grupa ludnoci iwlskiej (Polacy tak zw. Biaorusini kalolic\-) 1'- razn nrzenosi odnone dan osiak^niete

Podug

l:;ji->kl'.

v\^

;.

.".s- tl

v:U'JiiS\a.

36

Ma podstawie staiysi>ki drobi. .w...

i

.*.;w,vw
'

v.

,-

ciaskich. Grupa za rosyjska prawosawna waodwrt prawic dwa razy jest wigksza l.NStyki wyborcw ziemskich. Trudno aby spisy ludnociowe 1897 1909 r., robione spccyalnie z tendencya antypolsk, uprzywilejoway byy na terenie narodowociowym litewskim gruludnoci polsku z krzywda rosyjskiej praw<sawnej. Raczej trzeba przypuci na terytoryum
, i

litewskiem odstpstwo statystyki wyborcw ziemskich (xl zasady pewnej bezstronnoci, ktr sit; la statystyka wogle odznacza. Ciekawe, w tej statystyce ta sama tendencya wystpuje na obsza-

rze

narodowociowym otewskim,

lecym ju

po-

za lini bojow. Przyczyn tego ^zjawiska analizotu nie bdziemy ograniczymy si tylko na zaznaczeniu, dla gub. Kowieskiej bardziej mianornu'. przyjte dla polskoci przez rodajncmi E. Maliszewskiego, stosownie do ktrych poszczeglne narodowoci na tej przestrzeni przedstawia-

wa

bd

nastpujco: Polakw Biaorusinw Katolikw" 14'5 procent w stos. do chrz., Rosyan Rusinw 5'8; IJtwinw 75*1; ot\'szw 2*6; Niemcw inn\cli T9
sie
i

,.

procent.

Wasno
dla

dach, na ktrych

za ziemsKa na tych samych zasaj okrelalimy wyej, bdzie wvkm246'00'o oglnej prz^s^rron}
lO*7
,.

nosin

grupy
4*280
17 44Q
,,

polskiej ludnoci 18 522

prawosawnej
innych"

43 3,.
i

Wasno

wiec polska

tutaj

posiada

staH-

wcza przewag. Na podstawie cyh\ ktremy przytoczyli pawyej, musimy stwierdzi, e na caej czci terytoryum

W.

Ks.

Litewskiego,

okupowane]

przez

paiistwa centralne, trzy wielkie grupy narodowopolska, biaorusko - rosyjsko - prawosawna i litewska pod wzgldem liczebnym zachowuj mniej wicej rwnowag, przy pewnej wszake przewadze elementu polskiego. Na ^ jednak tego terytoryum, mianowicie na czci polsko - biao-

ciowe:

ruskiej, posiadaj ju Polacy wikszo bezwzgldn. Przyteni. gdy inne ugrupowania narodo\\e zajmuj na tern terytoryum tylko cile ograniczone

Litwini na pnocy, Biaorusini wicej na poudniu, grupa polskiej ludno sci rozlokowana w czci rodkowej, jak w centrum, stopniowo rozprzestrzenia si po caym (bs/arze, sabnc moe na kracach pnocnym rc?iidniowym. Dominujc przytem bezwzgldnie nad
i

r^rzestrzenie,

Rusini

V szystkiemi ludami kraj ten zamieszkujacemi kuli ekonomicznie (wicej ni poowa ziemi jest w polskiem posiadaniu), a przenikajc wszd.-le do najdalszych zaktkw, element polski nadaje te;u krajowi fizyojrnomi duchow bardziej jednolira jest, jakby cementem. SDaiainc\ m te rynnV>*p
i

turalnie

ywioy w jedn cao.

Polacy tu jedyn nar wszechstronnie stanowo si

i
i

ci,
e,

rozwmu

t
\

Hiaforusini ograniczeni

gdy Litwini
do warstw
jest

wycznie

i;;<)ii!u

wociaskiej. Element

polski z nieprzeUa-

wnionemi iradycyami pastwowemi elementem pastwowo - twrczym.

jedyn-.m

czciowo by ogaszany
fak

obraz podany tutaj nie jest przesadzonym, podstawy, wzite do oblicze, odpowiadaj przynajmniej w przyblieniu rzeczy\ wiadcz ^pisy ludnociowe w obszarze oi _ .mym dokonane przez wadze niemieckie. Materya ten tylko
a

drukiem.

zw. biaorusko

katolicka", nie

ten

sposb,

co dawniej,

bdc

Caa ludno,
krpowa-

samookrelanu.

wpisywaa
razem
w
!.cj
i

sii;

do rubryki

polskicj.

/,

.,^..^-

...,

..

z arniianii rosyjskiemi caej prauic ludm wi' rosyjskiej znacznej czci biaoruskiej prawosa-

na polskim obszarze
jeszcze

narodowociowym
!

w.vj.
i---

rao
ni

wyraniej

'>nin,. nn)ncj tu tak gboko, jej stad ju nie mog.

oblicze polskoci, zakorzcit-iiii/,Mv

v'^;

Na podstawie te spisw w lauz ok,. w okrgu administracyjnym (obwody Koszedary, Malaty. Merecz, Podbrodzie.
niemieckich
irii

:.;

Szyrwinty,
nia

Wilno)

znajdujemy dla ustosunkowa-

wzajemnego gwnych narodowoci nastpujBiaorusinw, 8 074

Litwinw, 118,188

ce cyfry: Polakw, 263.14Q

ydw*)
83.127

okrgu administracyjnym grd wody: (irodno. Plant\'. Uda. Radu.

Polakw,
134.076

Biaorusinw.

51724

Litwinw, 6.535

ydw
39.308

Pozycye wic w stosunku do okresu przeds. <>jennego jeszcze bardziej na korzy polskoci si

przesuny.

*)

Z rozprawki

W. Feldmana
62

Polska,
i

Lit*,a

Biaoru'

patrz ,Polnische Bldller" zeszyt Wirtschoftszeitung'' Nr, 20.

,Europeische Staats und

Stosunki

ludnociowe na ziemiach
pozo lini bojow.

litewskich

Dla

uzupenienia

immu/u
i

cho w
ziem poza

najoKlniejszjcii

liuuawi^ m ruwi zarysacli, liczebny o;

stosunkw ludnociowych

W.

na po^zostayin terenie Ks. Litewskiego, znajdujcych si obecnie

bojowa.
nie

linia

stracyjnych,
z linia

roww

caych jednostkach admiiiipokrywajc si wic calkou icie

*

strzeleckich,

powiedzieli poprzednio, pozostaa przestrze zajmuje 190.457 km. kw Na 7,303.800 ogu ludnoci 6.327.937 chrzecijan w r. 1912 podug norm pro.
i

comy

odpowiednio do

te^^*.

centowych spisw ludnociowych 1897 r. w ramacii ros. stat> styki wyznaniowej. t.J. przy zaliczeniu do' grupy polskiej caej |uxinoci katolickiej, cicej ku polskoci z niu si utosamiajcej, (a wic za wyjtkiem t>'lk() katolikw otyszw Litwinw) oi

lr/\'mamy:

dla gr. polskiej ludn. gr. prawosawnej, gr. innych (Biaoru, Rosyanie)
i

o 381.659-600o jednak cyfry dla grupy polskiej nazbyt nfzkio. Szczeglniej zachodnia tego obszaru mniejwicfj do wododziau rzek Dniepru Berezyny, jako teren przejciowy pomidzy obszarami ih)\ skim biaoruskim jest terenem specyalnej agresywnoci prawosawia rzeczywisty obszar polskoci powinien tu zupenie inny.

689.860-10 OOo

5,256.418-^31

S
i

to

cze

by

nia

To te bojow
*)

na caym terenie W. Ksistwa poza lina podstav -'^ .t .i,-.rvki drobnych wyz

Stan

roku 1910

pierwszej

poowy

1917.

4%

borcw \i'ociaskil otrzymujemy obraz zupeni,

odmienny, a mianowicie dla yrupy polsl<iej, grupy prawosawnej, 4 361167 K495 633 odpowiednio 230 o/o 68 9^0
grupy innyih

471137
7-5
"/o

l^nica wiec z cyfr otrzyman poi)rzednio \^ stosunku do ^rupy polskiej, jako skala bdu rosy'
sklej statyst.

wyznaniowej

agres.\

'

'

prawo
c

w po szczeglnych powiatach zwaszcza zachodnich n, nica ta bdzie znacznie wiksz. Na podstawie tf te statystyki 4 zachodnie powiaty Dzisieski, Wi lejski, Miski Sucki. przyh wyej *> wionetro obszaru polskiego, ny do ostatnicc^o wczyj. Na przestrzeni 25.196 km. kv w obrbie tych cztereci powiat*'^"- '>>'^"^ 1 007 fM(, chrzecijan wynosi grupa polska, arupc prawosawna, inni. ^ i347-206 462,656 17 754 450' czyli 53 3o/0 17
wynosiaby 127
procent. Ol/
i
i

sawi

'

(,

ludnoci ma tu wic a' Grupa przewag. Poza t\mi powiatami polskimi pnocno - zachodnim, gdzie w 3 powiatach:
polskiej

'

\
i

\)y-

neburskim.
Inflanty)

Rzeyckim Lucyskim (dawne polskir liczebn przewag posiadaj ot^'Sze*), nt

i

*) N'a podstawie norm procentowych Maliszewskiego w gra nicach rosyjskiej statystyki w^-znoniowej (a, wiec cznie z t. zw.

ncmenklalury urzdowej ludnoci biaorusko- katolicky giupa ludrofd wynosi w Inflonaci polskich 2f)3fil w stos. do cirze. ctysre (pg. Czjskiego) 58 /o, Rosyanie i Biaorusini prawosawni 19 8 "/o. Na podstawie statystyki drobnych wyborcw wociaskich pclika grupa ludnoci wynosr tu 0"6 0'o w stos. do chrz., grupa prawosawna 45'9 "/o, grupa innych (otysze, Niemcy]-43"5 '/o. Do grupy prawosawnej jednak
polska

wedug

podug
Polacy,

tej

cstofniej
i

ale

stotyslyki musz by wcignici nietylk* prawosawni otysze. Wogle te dla obszaru

i

otewskiego, jak dla obszaru litewskiego, o c^em wyej, bordziej miarodojne dane ze spisw 1897, sl " stosownie do norm Maliszewskiego Czyskiego

r---

;i

.-.^y
e-

-.a-

nifcch stctyslyki wyznaniowej.

41

Biareszcie obszaru najliczniejszym ywioem orusini prawosawni. Obszar wnc biaoruski poza 1917 r.) wynosi bdzie linia bojow (z czerwca gub. Misk, oprcz poobejmujc 151.534 km. kw.,
wiat(3\v

gub.

Nowogrdzkie^ro, bez Inflant polskich. Na 4,764.586 chrz, w r. 1912 na tej przestrzeni poszczeglne grup\' narodowociowe przedstawia: sic beda nastcpujco: inni. grupa prawosawna, grupa polska,

Miskiego.
i

Suckiego

Mohyiewsk

Witebsk

(Biaorusini

Rosyanie)

891.462
czyli

3,652.897
76-7
0,0

220 227
4 60,o

18-7 0/0

we wschoNajsabsze wpywy polskie dniej poaci tego obszaru ju poza wsponniianym Berezyny. Na przewododziaem rzek Dniepru strzeni 79.428 km. kw. (gub. Mohyiewsk, 5 pn.i>ow. Rzeczyckj gui'. wsch. pow. gub. Wiiebskici E. .Maprocentowych Miskiej) na podstaw ie norm
i i

bd

liszewskicgo

Polacy 3*1 proc. w stos. do na podstawie jednak statystyki drochrz. na tej przestrzeni bnycii wyborcw wociaskich ludno polska tworzy jeszcze 14*2 proc. Wysp polsk we wsehwhiiej poaci tego biapowiaty Sieski, Orszaoruskiego obszaru Mohylewski. obejmujce cznie 13,786 km. ski
znaniowej

granicach rosyjskiej statystyki

wy-

wynosz

bd

Oj):.lski. Na i^odkw., tmuejwiccci t\lc. co wociastawie statystyki drobnych wyborcw przecitnie 30. proc. Polacy tu stanowi skich w stos. df) chrz, 44 proc. ziemi maj w swojem posiadaniu. Wogle na cacm terytoryum W. Ksicstwa poza lini bojow ziemia midzy poszczeglne grupy narodw ociowe rozkada sie nastcjnijco: w posiai

lsk

daniu
ijrupy polskiej
,.
,.

znajduje si 76 419 km* prawos. (Biaor. Ros.) 104 182 km2 9.855 km^ innych
i
.,
.,

4010,
54
7 o
o
<,

52

42

Tak

\vi;c

poza lini
Vi'

bojow mamy

u-.iLii'

oglnej powierzchni. Na i)rzc.strzeni za 4-ch powiatw (I//.iMLn>ni, Wiiejski. Miski Siicki). i)rzeslrzcni. luilcuccj jei

posiadaniu

okoo

szcze do obszaru
Polacy, 17.359 km2.
czyli

iiolskic^To.
i

posiadaj:
Rosvnriiiv
jnni.

Biat^rusini 7.237

km'

fiSO^o

J8

7o

600 km2. 2 4 ^o

-CD-

Rzut oka na

cao.

na podstawie wszywidzimy, na cae} przestrzeni W. Ks. Litewskiego w granicach b gub.

Obcjniujiic teraz stkiego, co powiedzielimy,

cao,

litewsk(j-polsko-bia{oruskich lite\\sko-p(Jskiej gub. Suwalskiej (316 tys. km. kw.) ludno polska doclOdzl do 3 p milionw.
i i

Na zachd, poaci Ksistwa, obejmujcej ..i/c, z gub. Suwalska 2.^7 tys. km. kw.. a sigajcej woJodziahi rzek Berezyny Dniepru polska grupa
i

ludnoci wynosi 3 miliony

przenosi

dem

ju pod wzglsiebie

liczeh;i.\ni

najliczniejszych

obok

Biao-

rusinw prawosawnych.
:a polskiej
i

Litwie mit^dzy

Kownem

Miskiem,

bialymstokiem a Dyneburgiem na przestrzeni 8,^ tys. kil. kw. (hicznie z .} polskiemi pow. gub. Suwalskiej) grupa ludnoci polskiej stanowi ju wikszo bezwzgldna (58 proc. w stos. do chrz.) jest kilkakrotnie liczniejsza od mieszkajcych na ej i)rzestrzeni Litwinw Biaorusinw prawf-fawnych.
i

l^aloriisinw prawosawnych w r. 1912 stosownie do norm s|)isw ludnociowych 1897 r., skorygowanych odF>o\yiednio do wynikw statystyki robnych wyborcw wociaskich, na caej przcNtrzeni

nicach

W. Ksistwa w wyej omwionych grabyo niecae milionw (okoo 4.800.000);

vT

Litwinw niecae 2 miliony

*)

(1,820.000)*),

Rusinw
Ma-

Stosownie do norm dla polskoci pr7vjtych przez

iiszew.skiego.

44

okoo

400 tysicy, tysicy.

otyszw
i

trzysta

kilkad

ludnoci ... ,, / ,,,., ,, na cae] przestrzeni W. Ksi<;stwa (bez Kub. Suwalskiej) 140 ys. km. kw. ziemi ~ niewiele mniej, ni jej jest w rgkacli polskicli na \\sz\stkicli innych ziemiach Polski ctnoKraiicznei,
polskie]
sie
.*

rku

jcej znajduje

razem wzitych.

Na obszarze

za narodowociowym

w wyej
stanowi

nakrelonych granicach
in'oc.
(n.(ii

wasno

polskim polska

6(S.4

wLisru)''!-;

/i<'ii-,*;|<iej.

Takim wiec
naszej
VVidzim\-.

jest bilans kilkuw iekowej na ziemiach litewsko-bialoruskici

pracv

nietylkcr

v\-

stalimy sie tu ciaem ywem krwi jacem. RozroIiniN' sie w spoeczestwo,

ale

znacznym

stoj>niu

obszary

sferze ducha uijjvii^riiy s\se posiadanie, te

..

nicte
i

de.

wszechstronnie,
to jasno
i

wiadome

swych

celw

Musimy

otwarcie powiedzie.

Nie czujemy sie tu przybyszami jestemy autochtonami tej ziemi, z niej wyrolimy, jej czjestemy narwni z innemi Ip.dairi. kra) (en zamieszkujcemi.

ci

Nie chcemy panowa rzdzi, lecz chcemy odgryw natu rol. odiK)wiadaica naszej wadze szemu znaczem'u. Uznajemy zupenie prawa do niekrpowanego niczem kulturalnego narodowego rozwoju ludw z nami wspnn'eszkajcycli uznajemy innych prawa takie, jakie tu chcemy za-

strzedz dla siebie.

Jestemy bowiem
conajmniej

tewskicm
1

czynnikiem

w W. Ks. LPrwnorzdnym

tej

rwnorzdnoci si domagamy.
Nie

dymy

do podbojw.

45

Z d/iw iiu jcunoiu.N Mii(.):^L!ii w usw iadczeniacli swoich wszystkie ugrupowania stronnictw w Polsce

o
i

wypowiedziay sie za niepodlegoci W. Ks. Litewskiego odnowieniem dobrowolnego zwizku wolnej Polski z woln Litw. A przedstawiciele trzirnilioiiowe] ludnoci iK)lskiej na Litwie w deklaracyi. zoonej w niajii 1917 r. na rce Ksicia Iseni

InirRa.

stwierdzili,

stanowic nieodczn
i

wielkiego narodu polskiego

1

IzielR

Uo pastwa wsplnego z Polsk, z kraj ich wsplne losy chway rozkwitu, oraz walk
niewoli".

dy bd ktr

ca-

Zakopane, w lipcu 1917

r.

47

Skorowidz powiatw na ziemiach litewskich.

(bez gub. Suwalskiej)

podug obszarw narodowociowych

(zobacz map]i).
Liczby pop?qdkowe przed nczw pcMnaiu uirieszczone znajna mu,,ce saly,sivc/nej. jako lic/by oryentacyjne.
1

duj
cen

s'^

nnzwq powiatw umieszczone oznuczaia prodrobnych wyborcw wociaakich polski.j grupy ludno. fPolncy i w. Biaorusini katolicy) t. w sto.ur.ku cio ogu drobnycn wyborcw wlociaskicii. Liczby te mona pr/viqc 2a wyraz hc/ebnoci ludnoSci polskiej na lyci zic-miaci w 8io8unku do ogu chrzeciian. Liczby w nawiasach poza nazwq powiafw na obszaraci Utewskim ot-iwskim o2<iaczajq o^ ludnoci polskiej (Polacy t zw. Biuorusmi katolicy) na podstawie norm przyjtych dla polskoci przez E. Malisze nyskiego i wzitych w flranicach rosyjskiej statystyki wyznamowej. Na obszarach litewskim i oowskim dla ludnoci polskiej to ostatnie cyfry sq bardziej
Liczby, pozu
1

miarodajne.

Powiaty:
Obszar
1

polski.

p.

Wileski
Dzisieski
Wilejski

69

2 3 4 5 6
7

Swiciaski 4Q

2 3
1

47 Oszmiaski 72

..

8 9
10
11

Lidzki 65-2 Trocki 35 O Gpodziei^ski 62"6 Sokolski 64

Bioostocki
Bielski

2
52 6

12 13

,
.,

Wokowyski75
Nowogrddzki

M
'

441
49
1

I
,

Obszar biaoruski wschodni

2S 29
p.
,

Miski
Sucki

Siebieski

t^o.
l
|

..

53-6

Nowelski

AH

30
31

p.
,
,

Grdecki
Wiellski

15
5-5

Obszar
45 p

litewski.

32 33 34 35 36
37

Witebski

10 7
I

, , ,

26 35 Mohylewski 28 2 Grecki 22 2 Czauski 22 2

Sieski

Orszaski

38 39 40
41

, ,

Mcisawski 167

Klimowicki Czerykowski 8"4 Bychowski 5 5

Rohaczewski
12-7
7

42 43 44

Homelski
Rzeczycki

221

HB 3113
.6

Swichowski, Marjan

ywio
litewskich

polski na ziemiac

S8

PLEASE

DO NOT REMOVE
THIS

CARDS OR SIPS FROM

UNIYERSITY

POCKET

OF TORONTO

LIBRARY