Okoo 1900 kwitnie secesja trwa dyskusja na temat roli architektury i architektw we wspoczesnym wiecie narasta krytyka nadmiaru

aru zdobie i ornametu przyjmowanie koniecznoci stosowania prawdziwych, nieza aszowanych tynkiem czy malowaniem materiaw !pocz"tkowo wykluczaj"c zastosowanie stali czy #elbetu$ %O&' ()*+,-)./ 0000000000000001 #elbet )u2uste 3erret !145601976$ rancuski architekt wyksztacony w 3ary#u prowadzi poszukiwania w dziedzinie in#ynierynej w celu zastosowania konstrukcji #elbetowych w budownictwie0 8ojciec #elbetu9 !poszukiwanie nowe2o 8neoklasycyzmu9$, kontynuowa hasa dziewi:tnastowieczne2o racjonalizmu za ;iolletem0 le0 <uc #elbet pozwala na ksztatowanie nowych orm system konstrukcji szkieletowej uwolnienie wn:trza budynku i elastyczno= ksztatowania planu posiada wiedz: z zakresu architektury klasycznej !stosowa jej kanony$ dwa okresy twrczoci0 pierwszy przeomowy0 poszukiwanie nowych metod ksztatowania budowli> 0 dru2i0 znamiona klasycznej doskonaoci, tkwi"cy w tradycji szkoy rancuskiej najbardziej charakterystyczny przykad pierwsze2o okresu0 1903 r.- rue Franklin 25, Pary- blok mieszkalny: *pierwszy om wykonany w kons!ruk"#i elbe!owe# szkiele!owe#, "a$kwi"ie uwi o"znione# na zewn%!rz. *wype$nienie "e&$% i ma!eria$ami izola"y#nymi *'asa a li"owana p$y!kami "erami"znymi *pe$na elas!y"zno() planu- ("ianki zia$owe umiesz"zone pomi* zy s$upami kons!ruk"y#nymi *p$aski a"+ !arasem os!*pnym la mieszka,"-w *szkiele! elbe!owy okre(la "+arak!er 'asa y ./01234546173829:/03:-----; uy"ie ma!eria$u< or&aniza"#a przes!rzeni wewn*!rzne# * wie kla!ki s"+o owe- &$-wna i obs$u&u#%"a =z osobnymi >wi&ami?, ku"+nia na !y$a"+, na 'ron"ie na#wanie#sze poko#e po zielone na r-ne 'unk"#e * sie ziba ro ziny Perre!a, okaza$a zia$ka, o wane rozwi%zanie * uy"ie "eramiki na elewa"#i< ornamen!u )ntonio ?audi !147@0 19@A$ kataloski architekt na pocz"tku czerpa z neo2otyku !inspirowany projektami +u2Bne ;iollet0le0<uc$0000001 projektowa budynki o rysach 2otycko0 mauretaskich !style te cz:sto krzy#oway si: w Ciszpanii$, styl rzeDbiarski, secesyjny, wykorzystanie ukw parabolicznych, antastycznych orm, zawiych deseni oraz or2anicznych ksztatw podpatrywanych w przyrodzie, prekursor ar"+ie!k!ury

biomor'i"zne#- =9rze"iak- ar"+i!ek!ura pra&ma!y"zna, ra"#onalna i niera"#onalna roman!y"zna? se"es#a---------mo ernizm testowa wytrzymao= r#nych materiaw !bazalt, 2ranit$, u#ywa nietypowych0 luster, oto2ra ii, 2eometria nieeuklidesowa Easa (ila0 dom (ili, Farcelona, 190A01910G najbardziej dojrzay projekt wiecki architekta brak prostych linii asada0 wzburzone morze ci:#ki i monumentalny wyraz, kute z #elaza balustrady kons!ruk"#a s$upowo- belkowa, minimaliza"#a ma!eria$u kons!ruk"y#ne&o. 5a!eria$ elewa"y#ny- p$y!y wapienne wolny plan, moliwo() wyburzania ("ian wewn*!rzny"+ ze wz&l* u na kons!ruk"#* s$upowo- p$y!ow%

429@9381 A@9@ P7016 .4B3C HHHtypowa kamienica w zabudowie parcelacyjnej IJsztatowanie zabudowy ulic o zde iniowanym charakterze unkcjonalnym i
krajobrazowymG Klice z okresu mi:dzywojenne2o !Laworzyska i 3rzyjaci$G Muksusowe kamienice lat N0G OO wieku %iniejsza praca jest rozszerzonym podsumowaniem mojej prezentacji na seminarium CG)G i KGP&)3& ntG rozwoju luksusowej unkcjonalnej architektury mieszkaniowej dru2iej poowy lat trzydziestych OOw w na przykadzie trzech nowych elementw urbanistycznych struktury rdmiecia &arszawyQ ulGLaworzyskiej )lei 3rzyjaci oraz RrascatiPJonopnickiej na tle o#ywione2o ruchu inwestycyjne2o omawiane2o okresuG )partament Couse Luliusza Srawskie2o, budowany w przeci"2u dwch sezonw budowlanych w latach 19NA0N5 posu#y tutaj jako podr:cznikowy przykad elitarne2o nurtu przedwojennej architektury modernistycznej, bazuj"ce2o na zao#eniach unkcjonalistw a przeznaczone2o dla klienteli luksusowej wczesnej &arszawyG Tabudowa &arszawy pierwszej tercji OO wiekuG & okresie poprzedzaj"cym opisywany w temacie, struktura zabudowy &arszawy 0a zwaszcza Urdmiecia bya bardzo niespjna, przemieszana a a zarazem bardzo typowa dla europejskich miast, ktre przeszy okres burzliwe2o rozwoju epoki industrialnej i masowe2o napywu ludnoci wiejskiej do pracy w miastachGG& 1914 roku, przeludnione miasto liczyo 440 tysi:cy mieszkacwG Floki zabudowy podzielone byy w siatki 2eometrycznych, najcz:ciej prostok"tnych parcelG <ziaki te, w wi:kszoci zabudowane byy wielopi:trowymi domami czynszowymi, cz:sto przetykanymi zabudow" przemysow" !ciekawy zachowany przykad0dG zakady 8Verwar0u9na Co#ej$G 3oniewa# a# do uchwalenia pierwszych rozbudowanych przepisw budowlanych w 19@4, przepisy nie okrelay dopuszczalne2o maksymalne2o stopnia zabudowy dziaki, parcele zabudowane byy niezwykle ciasno, z niedu#ymi podwrkami porodkuG Eh:= minimalizacji kosztw budowy

przez wczesnych wacicieli powodowaa, #e nierzadko, 2orsze mieszkania w domach a niekiedy cae domy w 2orszych dzielnicach, pozbawione byy kanalizacji, bie#"cej wody czy azienekG Vame za mieszkania byy bardzo 2:sto zaludnione, nierzadko po 70A i wi:cej osb w pokojuG <opiero lata @0 i N0 przyniosy pewn" popraw: w tym zakresieG %owe budownictwo, zarwno prywatne jak i spdzielcze lub robotnicze wyposa#one byy w minimum wyposa#enia sanitarne2oG3ost:powaa rozbudowa sieci uzbrojenia miejskie2oG 3oprawie ule2aa te# jako= 8urbanistyki stosowanej9 w skali miasta0nowo wytyczne ulice i linie re2ulacyjne umo#liwiay odpowiednie nasonecznienie domw, za okrelane maksymalne wysokoci, 2:stoci zabudowy umo#liwiay prawidowe rozstawianie budynkw w nowych dzielnicachG & Urdmieciu miasta, do= ry2orystyczne zapisy re2ulacyjne dla nowej zabudowy sprawiy i# ostatnie wytyczone ulice rdmiecia miay prawidowe proporcje wysokoci asad i szeroko=i wn:trz ulicznych, podcienie oraz wyco ane ostatnie kondy2nacje,za podwrka, pozbawione poprzecznych o icyn,staway si: przewiewne i otwarteG *ak#e takie atrybuty sprawiay #e nowe budownictwo centralnej &arszawy przeznaczane byo dla co zamo#niejszej klienteliG ,ozwj budownictwa po wprowadzeniu 8MeWG +G &edel9 &ielki Jryzys Uwiatowy, zapocz"tkowany w 19@9 roku, doprowadzi do bardzo powa#ne2o zastoju w budownictwie mieszkaniowym tak w Vtolicy jak i na terenie caej 3olskiG & &arszawie, nieliczne realizacje z te2o okresu nale#" do &V(, Runduszu Jwaterunku &ojskowe2o albo kilku najbo2atszych inwestorw prywatnychG &ysokie koszta budowy domu,obo#one podatkiem dochodowym powodoway i# ,w tym kryzysowym okresie, niewiele osb byo ch:tnych do budowy nowych domwG Ledn" z osb ktre widziay istot: problemu w zych przepisw by Lan &edel, wczesny waciciel potentata cukiernicze2o, zakadw swe2o imieniaG Te wz2l:du na swoj" pozycj: i status spoeczny, m2 by= na tyle skutecznym, w dzisiejszych sowach, lobbyst" w kr:2ach rz"dowych, #e uchwalone w marcu 19NN roku prawo o ul2ach, nosio potoczn" nazw: 8MeW + &edel9 wanieG &edel zreszt" by pierwszym ktry na tym skorzysta, unduj"c dla siebie oraz kilkudziesi:ciu pracownikw pot:#ny budynek pod adresem 3uawska @4 r2 (adaliskiej, projektu Luliusza Srawskie2oG & nast:pnych latach, lokowanie dochodw w domach stao si: zarwno popularnym sposobem unikania du#ych podatkw przez du#e przedsi:biorstwa, jak i urtk" dla mniej zasobnych posiadaczy parcel, ktrzy chcieli npG budowa= domki wasne,albo mae domy dochodoweG 3rzepisy przyczyniy si: do znaczne2o wzrostu liczby inwestycji 0w miesi:czniku 3rze2l"d Fudowlany oraz w Fiuletynie 3rzetar2owym z miesi"ca na miesi"c wydu#ay si: listy projektw zatwierdzanych przez (inisterstwo Vpraw &ewn:trznych do realizacjiG 3rzez niecae siedem lat do wybuchu wojny, najwi:cej nowych budynkw powstawao na (okotowie, Ochocie, ?rochowie, Vaskiej J:pieG *ereny tych dzielnic byydo= 2:sto rozparcelowane, za dziaki nale#ay do setek inwestorw prywatnych b"dD do maych, kilku0 kilkunastoosobowych spdzielni zawi"zywanych w celu wystawienia jedne2o konkretne2o domuG Foom budowlany przyczyni si: do szybkie2o przeobra#ania si: oblicza &arszawy i

rozrostu nowych dzielnic okalaj"cych centrumG Vpeniay si: powoli miae koncepcje metropolitalnej Vtolicy, jakie promowa Jomisaryczny Tarz"dca &arszawy, Vte an VtarzyskiG 3owstaway nowe wielkomiejskie kwartay zwartej zabudowy obrze#nej oraz przedmiejskie kolonie willowe, lokowane w pobli#u poszerzanych arterii wylotowychG *ak wzmo#ona akcja inwestycyjna ze strony osb prywatnych nie byaby mo#liwa 2dyby nie szere2 do2odnych czynnikwG %owe ul2i podatkowe , spadek ceny materiaw budowlanych, niskie ceny parcel sprzedawanych poza centrum !najtasze 2runty sprzedawane przez Vkarb 3astwa na Soliborz kosztoway 1 z za mGkw$, nisko oprocentowane kredyty pod hipotek: dziaki w F?J albo 3JOG *o byy udo2odnienia do= atrakcyjne dla wczesnej klasy redniej oraz wy#szej, ktrych zarobki, dzi:ki poprawie koniunktury 2ospodarczej wzrosyG %iestety, w skali cae2o miasta i je2o tra2icznej sytuacji lokalowej0 setki nowych domw jednorodzinnych oraz inicjatwy spdzielcze osb posiadaj"cych zatrudnienie nie mo2y poprawi= losu dziesi"tkw tysi:cy osb biedoty zamieszkuj"cej mGinG &ol:, Volec czy (uranwG Tauki dzielnic centralnych %a terenie dzisiejsze2o Urdmiecia, 3owila oraz bliskie2o (okotowa, w latach N0G post:powaa parcelacja G Te wz2l:du na wysokie ceny 2runtw oraz dobr" koniunktur: podpart" ul2ami podatkowymi, nowo wytyczone uliczki zostay praktycznie w caoci zabudowane do roku 19N9G T racji na zazwyczaj niedu#" powierzchni: nowych ulic oraz przyle2ych parcel,oraz do= ry2orystyczne przepisy zabudowy rdmiejskiej lat N0, zostay zabudowane modernistyczne,kameralne i dobrze wykoczone zaukiG (o#na dzi npG wymieni= szere2 takich miejsc ktre w tamtym okresie do= szybko byy zabudowywane 0Laworzyska 0Jonopnickiej 0Oleandrw 0UwG*eresy 0)lG3rzyjaci 0Vkolimowska 0Vmulikowskie2o 0Fartoszewicza 0<ynasy P3arkowaPM"dowa

& latach N0G, w &arszawie powstawao, w do= du#ym uproszczeniu, kilka zasadniczych kate2orii zabudowy mieszkalnej wielorodzinnejG -stniay du#e domy budowane przez pot:#ne pastwowe instytucje jak Fank ?ospodarki Jrajowej, 3astwowa Jasa Oszcz:dnociowa, 3astwowy Takad Kbezpiecze Vpoecznych czy Fank 3olski !by to znaczny przyrost w porwnaniu z latami @0, kiedy inwestoway dosownie @0N banki$ G Fyo to kilkanacie najwi:kszych pastwowych instytucji 2ospodarczo0 inansowych, ktre realizoway wiele domw pracowniczych 0bardzo r#nych w lokalizacji oraz poziomie wykoczenia0ale ni2dy nie byy to tzwG XklitkiXG <ru2a kate2ori" stanowiy domy spdzielni zawi"zywanych przez przedstawicieli r#nych zawodw0 tych najwi:cej byo na Soliborzu oraz OchocieG 3owstaway domy mniejszych przedsi:biorstw pastwowych Y wielu zakadw )zotowych, Eukrowni itpG, ktre nieraz miay swoje przedstawicielstwa oraz ilie w &arszawieG

Ostatni" kate2ori:, do ktrej zalicza si: zabudowa omawianych uliczek, stanowiy najbardziej luksusowe domy dochodowe,pojedyncze realizacje budowane ze rodkw bo2atych przemysowcw ,ziemian, najdro#szych adwokatwG &arto wspomnie= i# jednym z takich undatorw 8 luW0w9!wczesna nazwa luksusowych domw $, cho= akurat nie pod omawianymi adresami za tu# obok by Lulian ?lass, waciciel skadw #elaza 8?lass i s0 ka9, ktry zamwi przynajmniej cztery projekty domw XseryjnychX od duetu Lerzy ?elbard Z ,oman Vi2alin ! Co#a @5a, Co#a N7, Jredytowa A, (okotowska 6Aa$G %a samo powstawanie oraz popyt na luksusowe mieszkania w nowoczesnych domach wpyw miao, kilka wspzale#nych czynnikwQ 0korzystne ul2i budowlane 0wysokie ceny niedu#ych parcel 0bo2aty inwestor prywatny 0centralna lokalizacja 0konstrukcja #elbetowa 0centralne o2rzewanie 0nowoczesne wyposa#enie mieszka 0importowane technolo2ie 0mo#liwo= doboru najemcw z wy#szych s er 0dro2ie materiay wykoczeniowe ?rup" docelow" najemcw najdro#szych domw byo najbo2atsze @ Y N [ ludnoci miasta0 ministrowie, dyrektorzy bankw, przedsi:biorstw, irm, najlepsi prawnicy, lekarze, za2raniczni dyplomaci,architekci, ziemianie, przedstawiciele du#ych zachodnich irm, najwy#si ran2a wojskowiG Ostatnia przedwojenna ksi"#ka tele oniczna &arszawy pokazuje pod omawianymi adresami takie wanie osobistociG Joszta budowy i wysoki standard przekaday si: na cen: wynajmu mieszkaniaG 3odwczas pacono stawki miesi:cznie wyliczane od liczby pokojw i kuchni, 2dzie stawki w 8luW0ach9 si:2ay od 100 do @00 zotych za pokj, przy nierzadko pi:ciu szeciu pokojach !npG )leja 3rzyjaci 7, 7a$G Fyy to na owe czasy bardzo powa#ne kwoty rwnaj"ce si: dobrej robotniczej pensji w naszym miecieG %iestety, powstawanie luksusowych kwartaw miao swj ne2atywny wydDwi:k wrd niektrych 2rup spoecznych0 w wczesnej prasie lewicowej i socjalistycznej nieraz pojawiay si: okrelenia #e s" to 8lepsze 8 ulice, zamkni:te 2etta luksusu do ktrych nie mieli wst:pu ludno= ni#szych warstw spoecznychG Tabudowa lat 19N6 Y N9 &prowadzenie w marcu 19NN ustawy o ul2ach podatkowych dla nowo wznoszonych budowli,zwana potocznie 8MeW + &edel9 stao si: impulsem dla o#ywienia ruchu inwestycyjne2o w 3olsce ktry popad w 2:bok" sta2nacj: w latach &ielkie2o Jryzysu po roku 19@9G (o#liwo= odpisania kosztw budowy okazaa si: bardzo tra nym rozwi"zaniem0 waciciel parceli m2 wzi"= w F?J @0 letni kredyt pod hipotek: parceli na budow: domu a nast:pnie pieni:dzmi z wynajmu,zamiast paci= podatek 2runtowy oraz dochodowy, m2 spaca= raty w banku> w ostatecznoci mo#liwa bya tez sprzeda# domu w czasie 17 letnie2o trwania ustawyG <zi:ki temu , w okresie szeciu i p roku do wybuchu wojny wybudowano w &arszawie kilka tysi:cy kamienic !w samy roku 19N4 ukoczono

prawie 500 domw mieszkalnych, oraz wydano kolejne ponad @ tysi"ce pozwole na budow:$G <zi:ki obowi"zuj"cym planom re2ulacyjnym z 19N1 roku, przedmiejskie dzielnice wzdu# arterii wylotowych, oraz Ochota,Vaska J:pa,Soliborz, (okotw zacz:y zmienia= oblicze przez setki nowych domw tworz"cych kolejne kwartay miejskiej zabudowyG & po"czeniu ze wzmo#on" akcj" budowy in rastruktury prowadzon" pod auspicjami zarz"dcy, komisaryczne2o, Vte ana Vtarzyskie2o sprawiao #e &arszawa rosa,a nowe dzielnice staway si: atrakcyjne, przede wszystkim dla warszawskiej klasy redniejG *en krtki okres boom0u przeo#y si: na setki, niekiedy anonimowych realizacji unkcjonalnych i modernistycznych w &arszawieG %owoczesne rozwi"zania mieszkaniowe ,ozwj nowych pr"dw w wwczas wspczesnej architekturze oraz post:p technolo2iczny przekaday si: na stopniowe przeksztacanie si: przestrzeni mieszkaniaG Mecz nie tylko samo umeblowanie i usprz:towienie 8lepszych9 mieszka ule2ao zmianomG + ektem oddziaywania nowych pomysw spod szyldu bauhausu czy Me Eorbusiera bya doktryna maszyny do mieszkania0 domu i mieszkania projektowane2o tak aby spenia kilkadziesi"t niezb:dnych czowiekowi unkcjiG -dee te,wyra#ane zarwno w wielu publikacjach teoretycznych jak i pierwszych realizacjach unkcjonalnych, rozlay si: po +uropie, docieraj"c i do 3olski, poprzez kontakty naszych lewicowych architektw w E-)( oraz przez publikacje w polskich czasopismachG & latach @0G, kiedy pierwszy raz ormuowane ,takie podejcie do projektowania, zwaszcza mieszka powtarzalnych byo bardzo nowatorskieG Vchemat du#e2o mieszkania w kamienicy pocz"tkw OO wielku pozosta anachroniczny, z niewielkimi mody ikacjami od koca O;--- wieku byy to mieszkania korytarzowe, rozplanowane wedu2 przetworzone2o schematu #ycia dworu i czworakw w wersji 1700 @00 mGkwG0 cz:= reprezentacyjna od rontu, pokoje 2ocinne, jadalne, balowe ,a nast:pnie pokoje sypialne a na samym tylePkocu mieszkania cz:= 2ospodarcza oraz zaplecze sanitarneG ,ozwi"zania unkcjonalne zryway z du2imi korytarzami w wysokich mieszaniach na rzecz rzetelnie przemylanych przestrzeni w 2ranicach Nmetrw wysokoci !Vam Me Eorbusier dos= radykalnie stawia na @,@A m$ , ktre miay jak najbardziej uatwia= obslu2: mieszkania, ruch mi:dzy pokojami, rozkad wz2l:dem stron wiata oraz stosowanie pene2o zaplecza sanitarne2oG -stotnym no\um byo te# rezy2nowanie z wielu pokojw reprezentacyjnych oraz pojawienie si: wydzielonych pokojw dla dzieciG Runkcjonalici, jako jeden z punktw wyjcia dla powy#szych rozwi"za, stawiali systematyzacj: czynnoci i obowi"zkw domowych wykonywanych przez czowieka oraz przez pierwsze standaryzacje wymiarw rozwi"za architektonicznych !npG wymiary drzwi, mebli, blatw etcG$G & oparciu o okrelone wymiary, tworzono przestrze pomieszcze dostosowan" do powierzchni jak" zajmoway pewne czynnoci typowe dla dane2o pomieszczenia 0npG spanie, wstawanieG Oczywicie, wszystkie powy#sze rozwi"zania, w penej rozci"2oci mo2y by= zastosowane w 3olsce tylko w bo2atych mieszkaniach, mGinG ze wz2l:du na wysokie koszta wyposa#enia sanitarne2oG 3urystycznie rozplanowane mieszkania na #oliborskim &V( miay wyposa#enie o wiele ubo#sze, wr:cz minimalne w porwnaniu z luksusowymi rdmiejskimi domami

%iestety, w kraju jakim bya -- ,3, zrujnowanym w - &U oraz &ojnie 19190@1,realizowanie masowe2o pro2ramu 8dobre2o9 mieszkalnictwa byo prawie niemo#liwe na szerok" skal:0 przykady subsydiowane2o przez pastwo RJ& oraz &V( z okG 7 tysi"cami mieszkacw s" tutaj najbardziej dononymi przykadamiG %a mniejsz" skal:, mieszkania o unkcjonalnym rozkadzie z mno2oci" przestrzeni oraz pomieszcze tworzone byy za to przez tych samych architektw w realizacjach mniejszych0 pojedynczych kamienicach realizowanych dla npG du#ych inwestorw irmowych, bo2ate osoby prywatne czy te# undusze emerytalne bankwG & takich przypadkach, du#a ilo= nakadw na projekt i wykonawstwo przekadaa si: na powstawanie bardzo ciekawych i nowatorskich rozwi"za w co po niektrych domachG <o najciekawszych zaliczamy dom typu apartament house dla cukrowni 8Eiechanw9 w )lei 3rzyjaci N projG Srawskie2o oraz npG dom Vtamirskie2o przy Laworzyskiej AG -nwestorzy pozwalali projektantom na tworzenie nowoczesnych wn:trz, otwartych ,z wieloma przejciami, z penym pro2ramem unkcjonalnym, wbudowanymi sza ami, oraz meblami kuchennymi oraz niezwykle dro2" armatur" azienkow" i przede wszystkim0 o du#ej powierzchniG )leja 3rzyjaci 3ierwsza z omawianych uliczek0zaukw , )leja 3rzyjaci wytyczona zostaa w roku 19N7 na 2runtach b:d"cych skadow" przypaacowe2o o2rodu na tyach rezydencji rodziny VobaskichG ?runty zostay rozparcelowane, z2odnie z wczesnymi przepisami, w konsultacji z odpowiednim &ydziaem ,e2ulacji Tarz"du (iasta, 2dzie do= precyzyjnie okrelano linie roz2raniczaj"ce dla wszystkich nowych parcelacjiG *uzin dziaek sprzedany zosta mi:dzy osoby z wy#szych s er, zaprzyjaDnione z VobaskimiG 3arcela pod przyszy dom apartamentowy staa si: wasnoci" cukrowni 8Eiechanw9, wasnoci jedne2o ze znajomych VobaskichG Tabudowa ulicy rozpocz:a si: w poowie 19NA i trwaa dwa lataG <om projektu Srawskie2o oraz dom ,obinsona projektu Mucjana Jorn2olda, na naro#niku Joszykowej, byy dwoma pierwszymi ukoczonymi domamiG <o roku 19N4 zabudowane zostay pozostae parcele budynkami bardziej zachowawczymi w stylistyce , ale wszystkie o zrwnanych 2abarytach i nie ust:puj"ce niczym w luksusie wykoczenia oraz wyposa#enia czy te# powierzchni mieszkaG <omy zaprojektowali mGinG duet Lerzy ?elbard Z ,oman Vi2alin ! dom ,e2ulskich Y nr 4$ , &acaw (oszkowski !dom &ellischw Y nr 9$, )leksander &i:ckowski !dom nr A $G Eech" charakterystyczn" zabudowy s" bardzo spjne 2abaryty trzech do czterech pi:ter przy jednakowej wysokoci domw, kamienne okadziny oraz stosowanie stonowanej stylistyki modernistycznej w wersji a2odnej awan2ardy0z jednej strony mamy tutaj du#e, horyzontalne okna a dru2iej za npG piaskowce oraz marmury elewacyjneG 3o ukoczeniu wszystkich domw, zauek ten sta si: jednym z najbardziej elitarnych miejsc nowe2o rdmiecia0niedu#a ,lepa, dobrze nasoneczniona ulica przy ktrej mieszkali najbo2atsi G T dziewi:ciu domw wystawionych przy )lei ,do najciekawszych realizacji ze wz2l:du na orm: architektury mieszkaniowej, mo#emy zaliczy=, poza domem Srawskie2o i domem Jorn2olda tak#e dwa zamykaj"ce od wschd uliczk: Y nr 4 oraz 90 pierwszy projektu &G (oszkowskie2o a dru2i projektu spki ?elbard Z Vi2alinG Oba s" przykadem prawie idealne2o miejskie2o re u2ium0 poozone w samym centrum miasta, swoje 2wne asady jak i mieszkania maj" zwrcone w stron: 3aacu Vobaskich i 3arku Kjazdowskie2oG

Jilka kamienic zostao uszkodzonych ju# we wrzeniu 19N9 i stay nieremontowane przez ca" wojn:G Vama ulica za znalaza si: w zasi:2u dzielnicy niemieckiej i zostaa od2rodzona od JoszykowejG 3o 1967, luksus te2o zak"tka docenili tak#e nowi waciciele 3olski z 33, zajmuj"c wszystkie domy na wasny kwaterunekG

Klice z okresu mi:dzywojenne2o !Laworzyska, Jonopnickiej i )leja 3rzyjaci$G Muksusowe kamienice lat N0G OO wiekuG ETG N
14 lute2o @011 o @@Q0A

)partment house <om projektu Luliusza Srawskie2o, jest jednym z najciekawszych i ory2inalnych projektw zrealizowanych w &arszawie i sta si: sztandarowym przykadem urzeczywistnienia 3i:ciu Tasad s ormuowanych przez Me EorbusieraG <om stoi na supach, parter jest zabudowany tylko cz:ciowo,za sam holl wejciowy jest przeszklonyG Jondy2nacje mieszkalne zawieraj" w sobie dwa mieszkania trzy pokojowe oraz dwa apartamenty typu Xpiede0a0 terreX ka#daG %a ostatniej kondy2nacji znalazy si: dwa najwi:ksze mieszkania dla wacicieli cukrowni 8Eiechanw9, inwestora domuG 3owtarzalne mieszkania wi:ksze maj" raptem 40 metrw powierzchni, ale s" wietnie rozplanowane i ka#dy metr zosta spo#ytkowany 0mamy tutaj zrealizowany peen pro2ram luksusowe2o mieszkania unkcjonalne2o0 du#y podwjny hol, salon, sypialnie, kuchnia,alkowa dla su#by, azienka, toaleta , wejcia dla su#byG %ajwi:kszym symbolem luksusu i elitarnoci budynku byy dwie windy prowadz"ce bezporednio do mieszka 0po dwa na pi:troG *o wraz z domo onem oraz portierem sprawiao i# by to jeden z najtrudniej dost:pnych domw apartamentowychG 3oredni" unkcj" mia by= hotel apartamentowy dla klientw cukrowni, inwestora domu0 w tym celu zaprojektowano mae kawalerki, z wn:kami kuchennymi oraz mini azienkami0 z racji dostarczania obiadw z dou przez su#b:G %o\um w skali kraju byo zastosowanie du#ych port enetre od strony ulicy, dla maksymalne2o nasonecznienia domuG %ad otworami zainstalowane byy wysuwane markizy na okolicznoci upawG ,ozmiary przeszkle tworz" ciekaw" wsp2r: proporcji z poziomymi pasami mi:dzy kondy2nacyjnymiG & mieszkaniach znajdowao si: pene wyposa#enie kuchni, azienek ,centralne o2rzewanie oraz wiele wbudowanych sza G ulica Laworzyska Klica ta, jest jednym z najbardziej 8wynikowych9 zaukw w UrdmieciuG 3owstaa poprzez wtrn" parcelacj: tyw kilkunastu dziaek maj"cych ronty od ulic %owowiejskiej !podwczas A0sierpnia$,3olnej oraz (okotowskiejG 3arcelacji dokonano prawdopodobnie w celu wytyczenia wewn:trznej ulicy, przy ktrej wiele domw mo2oby mie= dru2", poudniow" asad:, co zwi:kszaoby zysk z czynszwG 3rzebie2 ulicy zosta tylko cz:ciowo wytyczony od strony 3olnej okG roku 191@G *am te# ,mi:dzy 191@ a 1916 zbudowano dwie zamykaj"ce wylot ulicy pot:#ne 40pi:trowe kamienice eklektyczne tzw 8domy Fankowcw9G ,eszta terenw, na skutek wojny oraz

kryzysu powojenne2o ,przez prawie dwie dekady pozostawaa nieure2ulowanym placem ziemi wcini:tym mi:dzy szczytowe ciany domw czynszowychG <opiero w roku 19@4, Fanki Tiemiaski oraz Jwilecki 3otocki i s0ka , waciciele wielkiej posesji pod przysza ulic:, zacz:li parcelacj: dziaek budowlanychG & 19N1,na naro#niku (okotowskiej rozpocz:to budow: domu para ialne2o kocioa %ajwi:tsze2o Tbawiciela, ktra trwaa z przerwami i wykaczaniem a# do 19N4 rokuG ,wnole2le, w 19N6 ulica zostaa wybrukowana oraz XuzbrojonaX w przy"cza kanalizacyjne i wodoci"2owe,a w 19N7 rozpocz:y si: pierwsze budowy domwG & latach 19NA0N9,przy Laworzyskiej wzniesiono "cznie 11 domw wielorodzinnych o wysokim standardzie wykoczenia oraz o wysokich metra#achG %a Laworzyskiej zamieszkali lekarze,wysocy o icerowie, prawnicy, bo2aci przedsi:biorcyG 3oza jednym domemG &szystkie realizacje reprezentuj" stylistyk: unkcjonaln" w luksusowym wykoczeniu0zarwno zewn:trznym !piaskowce, terrazyt, keramzyt$ jak i wewn:trznym !marmury ,alabastry we wn:trzach$G &szystkie budynki przetrway wojn: za tylko, podwjny dom nr 1NP17 proj Cenryka Vti elmana, zosta rozebrany w 19A5 roku podczas przebijania ulicy &aryskie2oG T -stniej"cych domw0 ormalnie siedem adresw a realnie 7 2abarytw jest ciekawymi przykadami r#nej stylistyski modernistycznej i warto przyjrze= si: trzem obiektomG Obok dawne2o domu para ialne2o w latach 19NA0N5 wzniesiona zostaa kamienica (ichalskiej Tabrowskiej oraz Ta2rskiej wedu2 projektu Vtanisawa Vosnowskie2oG Obiekt ten jest ciekawym przykadem zabudowania wkl:se2o naro#nika ulicy G %ajbardziej awan2ardowym i purystyczny w swojej ormie jest dom (GVtamirskie2o pod adresem Laworzyska AG <om ten , autorstwa Vzymona i Celeny Vyrkusw ,zbudowany w latach 19N40N9 ma jedn" z najprostszych asad wrd warszawskich 8luWw90 pasmowe okna przez caa jej du2os=, zaakcentowane niedu#ymi balkonami na obu kracachG %a ka#dym pi:trze znajduj" si: raptem dwa du#e trzypokojowe mieszkaniaG <ru2a wa#na realizacja !nr 9011$ to podwjny dom &arszawskie2o *owarzystwa 3rzemysu *ekturowe2o, wzniesione w latach 19NA0N5 oraz 19N50N4, rwnie# projektu ma#estwa Vyrkusw, b:d"cy ciekawym przykadem kompozycji pasmowej asad opartej na uku ulicyG *rzeci dom ! nr N07$ to jedyny warszawski przykad domu z trzema otwartymi dziedzicami przedzielonymi dwutraktowymi skrzydami mieszkalnymiG Lest to podwjna kamienica z lat 19N70N5 projektu Folesawa Surkowskie2o, sp inwestycja 3iotra <rzewieckie2o i Meopolda &ellischaG Odno2: ulicy zamyka luksusowa kamienica &GFirnbauma z lat 19N50N4 projektu Valomona 3iankiG ulica Jonopnickiej *rzeci omawiany zesp powsta w do= krtkim okresie przed wojn", mimo i# sama parcelacja przeprowadzana bya wczeniejG Klica Jonopnickiej zostaa wytyczona okoo roku 19@A,podczas pierwszej parcelacji terenw parku Rrascati, wasnoci rodowych potomkw )leksandra Franickie2oG %owy trakt wytyczono prawie na osi pnocy, jako odno2a od parkowej alei Rrascati, wiod"cej do paacyku Franickich,podwczas ambasady Rrancuskiej ,stoj"ce2o na szczycie skarpy wilanejG 3ierwsze domy powstay jednak przy

samej Rrascati0 pocz"wszy od lekko klasycyzuj"cej kamienicy -zby Candlowo0 3rzemysowej na rozdro#u z Venack" i &iejsk" projektu TG("cz:skie2o ,budowany w latach 19@70@9G 3ozostae dziaki zabudowane zostay bardzo luksusowymi willami wczesnych elit &arszawy Y mGinG ziemiastwa, naukowcw !npG dom nr 140 willa ksG Ladwi2i Mubomirskiej z 19@7r$G 3ierwszym budynkiem zrealizowanym bezporednio pod adresem ulicy Jonopnickiej w latach 19@90N 1, by u undowany przez amerykaskie2o milionera, nowoczesny, unkcjonalny, 2mach 'oun2 (enXs Ehristian )ssociation, projektu )ntonie2o Lawornickie2o oraz &acawa Seczykowskie2oG Fudynek ,b:d"cy 2wna siedzib" or2anizacji modzie#owej, spenia bardzo wiele unckji, charakterystycznych dla sportowo0edukacyjnej dziaalnoci0 s" tu sale zebra,sale 2ier, pokoje mieszkalne, biblioteki,basen i szere2 innych pomieszcze unkcyjnychG Tastj spowodowany &ielkim Jryzysem spowodowa i# w latach 19@90N7 nie powstay przy Jonopnickiej oraz Rrascati nowe domyG <opiero rok 19N7, wraz z zabudow" wschodniej pierzei &iejskiej przynis ostateczn" parcelacj: terenw i sprzeda# dziaekG (i:dzy 19N7 a 19N4 ,w trjk"cie ulic Jonopnickiej,Rrascati oraz &iejskiej zbudowane zostao "cznie osiem domw w stylu luksusowe2o unkcjonalizmu, w wi:kszoci b:d"cymi realizacjami na zlecenie bo2atych osb prywatnychG <wa domy0 Jonopnickiej N oraz Rrascati N powstay ostatecznie dla przedsi:biorstwG 3ierwszy z domw, autorstwa Lerze2o ?elbarda oraz ,omana Vi2alina wzniesiono dla irmy Vteinhae2en i Vaen2er w latach 19NA0N5G Lest to przykad jedne2o z dwch typowych dla te2o duetu projektw luksusowej kamienicy miejskiej okadanej piaskowcem,z mieszkaniami 6 i 7 pokojowymi,z trjk"tymi wykuszami okiennymi od rontuG <ru2i z domw, wasno= Runduszu +merytalne2o pracownikw F?J zosta zaprojektowany przez Fohdana Macherta oraz Lze a Vzanajc:G Fudynek by podwczas pierwszym ktry mia cakowicie przeszklone lo22ie ,aktualne zabudowaneG 3arter budynku jest cz:ciowo podci:ty i zaopatrzony w przestronn" bram: wjazdowa na dziedziniec, 2dzie znajduj" si: 2ara#e dla najbo2atszych posiadaczy autG & cz:= zwrconej w stron: skweru znajdoway si: du#e mieszkania N06 pokojowe, za w cz:= mniejszych mieszka dost:pna jest w ukadzie 2aleriowymG Obiekt jest ciekawym przykadem luksusowe2o Xreda2owaniaX unkcjonalizmu autorstwa tych dwch awan2ardowych lewicowych architektwG Vpord pozostaych szeciu kunsztownych domw, dwa s" podr:cznikowymi przykadami dwch redakcji luksusowe2o warszawskie2o modernizmu0 kamienica (ariana <ziakiewicza przy &iejskiej 16 projektu &acawa &ekera z lat 19N70N4 oraz kamienica Rranciszka %owickie2o przy Jonopnickiej 7 autorstwa Fohdana 3niewskie2oG <om &ekera reprezentuje wr:cz wzorcowo luksusow" wersj: awan2ardy opartej na 7 zasadach 0 pasmowe okna przez ca" du2o= elewacji, wolny plan, wolna elewacja, prawie wolny parter, tarasy na dachu !ale prywatne dla poszcze2lnych mieszka$,w po"czeniu z takimi,najnowoczeniejszymi podwczas udo2odnieniami jak zsypy na mieci, centralne o2rzewanie, kuchenki 2azoweG & budynku znajdoway si: mieszkania N0,60,70 pokojowe oraz apartamenty 0kawalerki typu piede0a0terre o powierzchni NA mGkwG <ru2a realizacja, w swojej stylistyce jest charakterystyczna dla twrczoci 3niewskie2o tamte2o kresuG )rchitektura domu inspirowana jest domami rdziemnomorskimi

architektury woskiej0 mamy 2adk" kamienn" elewacj: podzielon" kamiennymi listwami tworz"cymi 2eometryczne podziay, z minimalnie podci:tym cokoem parteru, co ni:te ostatnie pi:tro przykryte du#ym paskim dachem, pozbawionym attykG Okna,bramy, por:cze zdobione s" kutymi kratami, a wn:trza wyo#one s" marmurem oraz alabastremG & domu znajdoway si: tylko du#e mieszkania0N,6 oraz 70pokojowe przeznaczone dla zarz"du irmy budowlanej %owickie2oG & latach powojennych ,na skutek <ekretu Fieruta, wszystkie domy oraz 2runty przeszy na wasno= pastwow"G <omy luksusowe miay to szcz:scie w nieszcz:ciui i# budowane w wi:kszoci w konstrukcji #elbetowej, nie zostay zburzone, miay zachowane cae ciany a niekiedy i elementy ory2inalne2o wyposa#eniaG %ajbardziej uszkodzonym by dom projektu Srawskie2oG 3o nacjonalizacji, dobrze zachowane luksusowe domy wy"czone zostay poza pul: kwaterunku,i po dokonaniu niezb:dnych remontw w co po niektrych przypadkach !)leja 3rzyjaci$, domy te byy przejmowane przez 33, do kwaterunku dla najwa#niejszych osb nowe2o re#imuG F-FM-O?,)R-) - -%%+ ],^<.) -%RO,()EL-Q

1. &arszawaG Jorzenie miastaG t -G Urdmiecie 3oudniowe, Lerzy Jasprzycki, &arszawa

@00A 2. &arszawa nieodbudowanaG Mata trzydziesteG Lerzy VG(ajewski 3. &arszawaG ,ozwj urbanistyczny i architektonicznyG +u2eniusz Vzwankowski ,&arszawa 197@ 4. )rchitektura w &arszawie 19140N9, (arta Meniakowska , &ydG 3olonia, 19A6> 5. Klice i place &arszawy, +u2eniusz Vzwankowski, 3astwowa )kademia %auk, &arszawa, 19ANr> 6. &arszawaG Ostatnie spojrzenieG %iemieckie oto2ra ie sprzed sierpnia 1966G )ndrzej Votan, (arek Faraski 7. Luliusz SrawskiG 3rzerwane dzieo modernizmuG <ariusz FaszczykG &arszawa @010 8. Fohdan 3niewskiG &arszawski architekt OO wiekuG(arek EzapelskiG&arszawa @009 9. )wan2ardowa architektura polska 1914 Y 19N9G -zabella &isocka 10.)ntoni LawornickiG144A 01970G )rchitekt i urbanistaG (ateriay z wystawyG1(aria VotysG &arszawa @010 11.Od kamienicy do wie#owcaG1914 0N9G )nna <ybczyska0FuyszkoG &arszawa @00AG 12.Vtraty &arszawy 19N90 67G ,aportG 1,ed &ojciech Rakowski, &arszawa @006 13.)rchitektura i budownictwo, miesi:cznik0tom O-;,19N4rG 14.)rkady, miesi:cznik, roczniki 19N4,N9G 15.Vtolica, ty2odnik, roczniki 196A0A5

Luliusz Srawski !14940 19A5$ polski architekt modernista wi:kszoc projektw zrealizowana w dru2iej poowie lat N0G OO wG budynki wznoszone wedu2 pi:ciu zasad architektury nowoczesnej Me Eorbusiera 6om w @lei Przy#a"i-$ w .arszawie =193D? * kons!ruk"#a szkiele!owa-----; uwolnienie elewa"#i, uwolnienie planu, wolny

par!er, "a$kowi"ie przeszklona elewa"#a, a"+- !aras 3a#lepsza le&i!yma"#a ar"+i!ek!ury os!a!ni"+ la! prze wo#n%, 'unk"#onalis!y"zna ar"+i!ek!ura z elemen!ami $%"zenia sz!uk =zespolenia?
Krodzony w Jrakowie, uczestnik wojny 19@0Gr, porucznik rezerwy artyleriiG 3o wojnie osiad w &arszawieG )bsolwent &ydziau )rchitektury z 19@5 rG !studG 19@10@5$, do 19N9 r prowadzi wasn" pracowni: na Jorzeniowskie2o 7, mieszka na Orzechowskiej NG Od 19N6 zasiada w Tarz"dzie Odddziau &arszawskie2o, a nast:pnie w latach 19NA 0 N9 peni unkcj: Vekretarza ?eneralne2o V),3G &spprowadzi jako asystent mi:dzy rokiem akadG 19@9PN0 a N4PN9 zaj:cia na &ydziale )rchitekturty w dwch jednostkach0wpierw w Takadzie 3rojektowania (onumentalne2o !projGarch ---$ pro esora Ezesawa 3rzybylskie2o, a od jesieni XNA w Takadzie projektowania budowli handlowych i przemysowych !kierG pro G )leksander Fojemski$G <o lata XN9 mia ju# na koncie kilkanacie realizacji !przede wszystkim w &arszawie$, tyle# projektw konkursowych i szere2 podpisanych umw na kolejne realizacje !,adom, Viedlce, &odzimierz &oyski, Jatowice$G 3oza X2abarytamiX, Srawski zrealizowa cztery wn:trza sal kinoteatrw przedwojennej &arszawy !)tlantic, )Wi, ,oma, Remina$G & je2o pracowni pierwsze kroki w zawodzie stawiali mGin Lanusz )lchimowicz, *adeusz (iazekG Vtylistycznie, je2o projekty ewoluoway od unkcjonalizmu oraz 3i:ciu Tasad nowoczesnej architektury przeomu dekad do poowy lat N0G !<om 3odo icerski, )partment Couse A Vierpnia i <om &edkla$, przez styl okr:towy ,_zapocz"tkowany_ na ro2u 3uawskiej i (adaliskie2o, a w peni widoczny w 2rupie projektw z lat 19N70N4 !)leja 3rzyjaci, )lG%a skarpie, 3TK&, 3uawska @6a,@6b$ a# do orm modernistyczno0monumentalnych !Jr:ta, 3JO 0 &ilno$,ktrych peen wyraz miay miec projekty niezrealizowane !biurowiec u zbie2u (okotowskiej i Jruczej, domy na Volcu$G Fy te# wspautorem koncepcji urbanistycznej oraz projektantem wie#y cinie &yci2w Jonnych na Vu#ewcuG Sonierz wrzenia 19N9G T niewoli sowieckiej uciek wasnym autemG Mata 1961067 sp:dzi w Takopanem, 2dzie pracowa w Krz:dzie Fudowlanym Tarz"du (iejskie2o,tak#e tam sporz"dzaj"c projekty architektoniczneGw 196N obroni tajny doktorat na &), ktre2o promotorem by pro esor ilozo ii i historii sztuki, &adysaw *atarkiewicz G %a kanwie doktoratu powstaa ksi"#ka _O budowie ormy architektonicznej_G Od 1967P6A w Jrakowie tworzy od postaw &ydzG )rchG 3olitechniki Jrakowskiej, kieruj"c Jatedr" Jompozycji )rchitektonicznej !pDniejsza katGprojGarchG przemysowej$G (i:dzy 1971 a 75 by 2wnym projektantem w trzech du#ych biurach budownictwa przemysowe2oQ Eentralnym Fiurze 3rojektw Fudownictwa 3rzemysowe2o, Fiurze Vtudiw i 3rojektw Fudownictwa 3rzemysowe2o oraz w krakowskim Fiurze 3rojektw Fudownictwa 3rzemysowe2oG & 1964 uzyska tytu pro esora nadzwyczajne2o a w 19A6 pro esora zwyczajne2oG 3o dru2im wylewie w 1975 stopniowo chorowa coraz ci:#ej i nie prowadzi ju# pracy projektowejG 3oni#sza lista zawiera tylko obiekty zrealizowane w &arszawie do roku 19N9 !w2 daty ukoczenia b"dD same2o rozpocz:cia prac$G

Mucjan Jorn2old !1495019AN$

 przedstawiciel projektowania wielorodzinnych budynkw mieskalnych wiele z nich przetrwao -- &U !szcze2lnie kamienice (okotowskie$ 5arsza$kowska 1D- Eamieni"a 0wi%zku 1mery!-w Fanku Polskie&o =Eamieni"a 7obinson-w?- pi:ciopi:trowa kamienica poo#ona przy (arszakowskiej 14, powstaa w latach 19N7019NA, nieuszkodzona w trakcie wojny Hpodwrko otwarte w kierunku poudniowym H asada obo#ona kamiennymi pytkami %iniejszy artyku pochodzi z ksi"#ki _Vynchronizacje @_, ktra uka#e si: w tym kwartale, nakadem Rundacji F:c Tmiana

<woma z podstawowych elementw, niezb:dnych do prowadzenia spjnej polityki urbanistycznej przez miasto s" plany za2ospodarowania przestrzenne2o oraz 2runty b:d"ce wasnoci" miastaG 3rzestrze i 2runty wspczesnej &arszawy, od ponad @0 lat podle2aj" przeobra#eniom wynikaj"cym z wolnorynkowe2o obrotu parcelami, nierzadko licz"cymi po kilkadziesi"t hektarwG -d"ce za tym inwestycje i nowe budowy, o r#nym poziomie architektury i urbanistyki na stae zmieniaj" miejsca ktre w okresie 3,M mia wyraDnie zde iniowan" unkcj:G Fyy dzielnice mieszkaniowe i centra usu2owe, dzielnice ma2azynowe i produkcyjneG *zwG <ekret Fieruta o2oszony jesieni" 1967 umo#liwi architektom dziaaj"cym w FOV odbudow: i przebudow: &arszawy na niespotykan" do tej pory skal:G ,ok 1967 przynis rewolucj: w 2ospodarce terenowej *ereny znajduj"ce si: w wczesnych 2ranicach administracyjnych stay si: wasnoci" pastwow", daj"c niebywa" okazj: prowadzenia caociowej polityki urbanistycznej, maj"cej naprawi= wszelkie b:dy wynikaj"ce z braku racjonalne2o planowania miasta wieku O-O i pierwszej poowy OO wG & roku 1967, urbanici uzyskali mo#liwo= stworzenia adu przestrzenne2o na skal: niespotykan" w przedwojennej &arszawieG &ielu urbanistw z tych ktrzy przyst"pili do te2o kontrowersyjne2o zadania , ju# przed wojn" pracowaa nad planami rozbudowy Vtolicy, jednak#e 2ospodarowanie terenami miasta i planowanie przestrzenne w skali przyszej metropolii, w okresie OO lecia mi:dzywojenne2o prowadzona bya do= niespjnie i dopiero w latach 19N6 Y N9 prowadzona na planowo i na o wiele wi:ksz" ni# dotychczas skal:G Tanim 3olska odzyskaa niepodle2o=, sytuacja przedstawiaa si: bardzo niekorzystnieG *u# przed wybuchem - &ojny Uwiatowej, 2ranice &arszawy obejmoway obszar N@50 hektarw, z ktrych AN [ !@05N ha$ zajmowaa zabudowa mieszkaniowa, ma2azynowa i przemysowaOG <wa pasy orty ikacji dookoa miasta oraz Eytadela wraz z esplanad", razem tworz"ce *wierdz: &arszawa, blokoway rozbudow: na przedmieciach, powoduj"c bardzo du#e do2:szczanie zabudowyG <oprowadzio to do skrajnie niekorzystnej sytuacji w ktrej 2:sto= zaludnienia w 191N roku wynosia rednio a# @74 osPha, co byo jednym z najwy#szych wynikw w +uropieG *ereny zielone !w tym 3ole (okotowskie Y wwczas l"dowisko i esplanada Eytadeli Y teren wojskowy$ zajmoway jedynie AN5 haG <o roku 1917 obowi"zywa plan zabudowy zatwierdzony jeszcze przez prezydenta 2enG Vokratesa Vtarynkiewicza z 144A roku, do=

konserwatywnie dziel"cy wolne tereny pod kwartay uliczneOG 3o stu latach obecnoci militarnej ,osji , pierwszym du#ym wydarzeniem ktre dao pole dziaania dla urbanistw, bya ormalna likwidacja *wierdzy &arszawa oraz zniesienie o2ranicze budowlanych, wynikaj"cych z wytycznych sztuki orty ikacyjnejG <la or2anizmu miejskie2o byo to niczym zdj:cie 2orsetu ktry powodoway tylko do2:szczanie zabudowy wewn"trz skromnych 2ranic, w sporych odcinkach wytyczonych jeszcze w kocu O;--wiekuG 3oza z2rupowaniami zabudowy wzdu# 2wnych dr2 wylotowych i w drobnych, rozparcelowanych przedmieciach, tereny dookoa miasta stanowiy tysi"ce hektarw ziemi 0 pl i "k, stanowi"cych wasno= prywatn" b"dD wojskow"G Fya to potencjalna, 2i2antyczna rezerwa terenowa, znajduj"ca si: jednak poza 2ranicami miasta, co utrudniao projektowanie urbanistyczneG Vporo obszaru zajmoway orty ikacje ziemne Y osy, way i orty wraz z zapleczami Y ktre nieuporz"dkowane, blokoway realizacj: kompozycji w skali osiedli i niedu#ych dzielnicG Lu# w 1911, &ydzia Fudowlany postulowa powi:kszenie 2ranic miasta, popierane przez mieszkacw podmiejskich, posiadaczy 2runtw, jednak#e dopiero wiosn" 1917 r, 2enera02ubernator +n2ayczew, niejako w 2ecie politycznej dobrej woli , nakaza (a2istratowi sporz"dzenie planu re2ulacji miasta i przedmie=G ,ajcy miejscy zaproponowali wykonanie takowe2o czonkom warszawskie2o Joa )rchitektwG Taj:cie miasta w sierpniu 1917 roku przez wojska niemieckie, i nast:puj"ca wymiana administracji okupacyjnej, nie zahamowaa procesu inkorporacyjne2oG Vidme2o kwietnia 191A roku, na mocy rozporz"dzenia 2eneraa Y 2ubernatora, Cansa \on Feselera, 4@N9 hektarw 2runtw, zostao przy"czone do miastaG &arszawa, wraz z 3ra2" zajmoway do tej pory jedynie N@60 hektarwG Lednoczenie nakazano tak#e wykonanie planu zabudowy nowych dzielnicG 3racom przewodzi *adeusz *owiski ! 1445 Y 1975 $, wybitny urbanista i architekt, ktre2o wsparli mGinG +dward +ber, Lze Lankowski i )ntoni LawornickiG 3oza projektantami, studia nad planami, zaan2a#oway tak#e specjalistw wielu dziedzin takich jak socjolo2ia, hi2iena, kolejnictwo lub demo2ra iaG <o 2rudnia te2o same2o roku, na bazie dziewi:ciu wariantw, sporz"dzono docelowy 8Vzkic wst:pny planu re2ulacyjne2o miasta stoeczne2o &arszawy9 0 rysunek w ormie studium w skali 1Q10 000G 3lan ten by rewolucyjny w skali &arszawy, 2dy# po raz pierwszy w pracach projektowych uwz2l:dniono tak szerok" 2am: uwarunkowa, ormuowanych przez tzwG 8bran#ystw9 G <odatkowo, w zao#eniach proponowano tworzenie nowych dr2 oraz linii kolejowych a tak#e dzielnic o cile okrelonym przeznaczeniu jak kwarta aciski na 3olu (okotowskim czy park sportowy na ViekierkachG 8Vzkic9 sta si: punktem wyjcia do dalszych prac projektowych, tworzenia planw 2eodezyjnych oraz wytyczania linii zabudowy, kontynuowanych i rozwini:tych w pierwszych planach zabudowy okresu niepodle2ociG ^wczesna sytuacja wasnociowa i inansowa (a2istratu sprawiaa #e realizacja du#ych projektw urbanistycznych na obrze#ach, prowadzenie spjnej 2ospodarki terenowej czy nawet porz"dkowanie meandruj"cych i w"skich ulic rdmiecia byo przedsi:wzi:ciem prawie niewykonalnymG & 1919 roku, 2mina mGstG &arszawy posiadaa jedynie @[ 2runtw wewn"trz powi:kszonych trzy lata wczeniej 2ranic administracyjnychG )# 9N [ powierzchni bya wasnoci" prywatn"G Vpora cze= dwch procentw bya ju# zaj:ta przez instytucje

miejskieG &ielki spis nieruchomoci z 1919 roku ujawni ataln" sytuacj: mieszkaniow" sporej cz:ci ludnoci miasta, licz"ce2o okoo 900 tysG mieszkacwG 3rzyj:ta kilka lat pDniej ustawa o budowie miast, nakadaa na (a2istrat obowi"zek budowy nowych osiedli dla niezamo#nych warszawiakwG Mata 1919 Y 19@6, okres wojny na wschodzie i kryzysu 2ospodarcze2o, spowodoway sta2nacj: zarwno na rynku budowlanym, zale#nym od kredytw hipotecznych, jak i w polityce przestrzennej (a2istratuG (imo, i# bud#et miasta nie by w stanie pokry= kosztw realizacji nowych osiedli mieszkaniowych, prowadzone byy pierwsze powa#ne prace planistyczne i karto2ra iczne w Fiurze do Vpraw ,e2ulacji i Tabudowania (iasta ! powoanym w 1915 rG$, ktrych e ektem byo powstanie szereu planw zabudowy cae2o miastaG & pracach tych brali udzia tacy wybitni urbanici jak *adeusz *owiski, )ntoni Lawornicki czy Jarol LankowskiG &prowadzenie du2o alowej strate2ii urbanistycznej w latach @0 i N0G byo utrudnione ze wz2l:du na cz:sto zmieniaj"ce si: plany zabudowy &arszawyG 3ierwszy plan przy2otowano w roku 19@0G %ast:pne opracowania powstaway w latach 19@@0@N, 19@A oraz 19@40@9 ! obowi"zuj"cy od 19N1 roku$G *ak cz:ste zmiany oraz post:puj"ce precyzowanie zapisw planw powodowao korekty miejskich planw inwestycyjnych G <odatkowo, wi:kszo= 2runtw poza centrum miasta byo wasnoci" prywatn" Y nieraz byy to cae ulice ! przykadem mo#e by= ulica %arbutta z przyle2ociami, w caoci wytyczona i zabudowana na 2runtach prywatnych $G & okresie mi:dzywojennym, Tarz"d (iasta powi:ksza swj stan posiadania na kilka sposobwG <okonywano zakupw terenw prywatnych zarwno wewn"trz jak i poza 2ranicami &arszawyG *ereny wiejskie na przedpolach stolicy miay by= rezerw" terenow" w przypadku dalsze2o rozszerzania 2ranic administracyjnychG ,wnole2le, Vkarb 3astwa oraz &ojsko 3olskie przekazyway i sprzedaway miastu po do= niskich cenach, nieu#ytkowane tereny dawnej *wierdzy &arszawaG %a podstawie rozporz"dze ,ady (inistrw i ustaw sejmowych, &arszawa uzyskaa szere2 terenw r#nej wielkociG %ajwi:kszymi nabytkami byo 55 hektarw esplanady dookoa Eytadeli !;-- 19@1$, na ktrych powstao zao#enie urbanistyczne Soliborza oraz 57 hektarw dawne2o Fielaskie2o 3ola &ojenne2o ! przejmowane partiami w okresie - 19N0 Y O-19NN$G Tdarzay si: te# takie w"skie paski terenw jak na przykad przyszych kolonii willowych dookoa Rortu (okotw ! -O 19N7$G %a wielkich terenach pnocnych, 2dzie powstay wspczesne Vtare Fielany i Vtary Soliborz, mo#emy nadal dostrzec konsekwencj: i spjno= wytyczonych dziewi:=dziesi"t lat temu osi kompozycyjnychG T bie2iem czasu post:poway tak#e zakupy od osb prywatnychG 3rzed rokiem 19N6, zakupy o2raniczay si: do kilku Y kilkunastu hektarw rocznie ! npG AGA ha zakupione w okresie 19NNPN6$G & nast:pnych latach wzrosy powierzchnie zakupwQ 19N6PN7 Y 1Nha, N7PNA Y 10,7ha ,NAPN5 Y @7haG <odatkowymi, wielkimi zakupami byy tereny Olszynki ?rochowskiej, ktrej 47 ha miao sta= si: zielonym pucem ?rochowaG Uwiadomo= zapotrzebowania na rezerwy terenowe skutkowao rozpocz:ciem tzwG 8akcji terenowej9, prowadzonej od koca 19N6 a# do wybuchu wojnyG & ramach te2o, Tarz"d (iasta przejmowa w posiadanie parcele o iarowane przez osoby prywatne, cz:sto jako orma rozliczenia zale2ych zobowi"za podatkowychG & kolejnych latach do koca 19N4, miasto otrzymao "cznie prawie 40 ha 2runtw, 2wnie poza cisym centrum &arszawyG

T roku na rok, powierzchnia darowizn systematycznie rosaG & pierwszej poowie 19N7 uzyskano @,N ha, za w latach nast:pnych byo to 15,4ha , @N,1ha i N0,7haG

?ospodarka terenowa &arszawy przed rokiem 19N9G ` EzG @ a

%iniejszy artyku pochodzi z ksi"#ki _Vynchronizacje @_, ktra uka#e si: w tym kwartale, nakadem Rundacji F:c Tmiana 3ierwsza cz:= esejuQ httpQPPwwwG acebookGcomPnotesPwarszawski0modernizm01907019N9P2ospodarka0terenowa0 warszawy0przed0rokiem019N9P6167NNA97@440NA %a wystawie 8&arszawaG &czoraj 0<zi0 Lutro9, Tarz"d (iasta dumnie prezentowa tablice ilustruj"ce post:py zmian wasnociowychG Ledna z nich 2osia i# do paDdziernika 19N4, obywatele o iarowali 400000 ! 40 ha$ mGkw 2runtw na ure2ulowanie istniej"cych i budow: nowych ulicG <ru2a tablica wyra#aa po trosze mylenie #yczeniowe oraz apel do mieszkacw 0 8 O iarowanie przez obywateli jeszcze @41 ha umo#liwi miastu ure2ulowanie wszystkich ulic9G & zale#noci od dzielnicy !poza Urdmieciem i 3ra2"$, zapotrzebowanie wahao si: o 6 ha !Soliborz0 (arymont Fielany$ do ponad 70 ha ! &ola 0 Ezyste Y Joo$G &arto zauwa#y= i# zapotrzebowanie stanowio prawie 40[ sumy obu wartociG Tarz"d (iasta liczy na pozytywny odzew posiadaczy posesji, co pozwolioby unikn"= kosztw wykupu setek parcel i budynkwG *rzecia z tablic przekazywaa eni2matyczny komunikat, mwi"cy o nieznanej sumie kosztw wykupu 2runtw, dodatkowo wyra#aj"cy zapotrzebowanie na prawie 1,1 miliarda zotych, potrzebnych do wykonania szere2u inwestycji takich jak budowa dr2, placw i mostw !@70 milionw zotych$ czy zakadanie parkw i zielecw !tylko @7 milionw$G 3oniewa# urbanistyczna i in#ynieryjna re2ulacja ulic wylotowych bya wa#n" inwestycj" , podnosz"c" atrakcyjno= dziaek budowlanych , na trzeciej z tablic umieszczono opis, stwierdzaj"cy i# ka#da zotwka wydana w 19N7 przez Tarz"d (iasta przyniosa a# dziewi:= zotych osb prywatnych w roku nast:pnymG Ta przykad pokazany zosta ra2ment pierzei ulicy ?rochowskiej, 2dzie dziesi:= domw zostao zbudowanych po 19N7 rG *re= tablicy nie wspomina jednak o wa#niejszym czynniku, jaki sta za wzmo#eniem ruchu budowlane2o, zarwno wzdu# tej praskiej arterii jak i na setkach innych parcelG *ym impulsem bya ustawa z marca 19NN rG o ul2ach podatkowych dla nowo wznoszonych budowli, potocznie znanych jako 8MeW +G &edel9G <zi:ki temu, pasma terenw wzdu# zmodernizowanych arterii wylotowych, stay si: pierzejami ulicznymi b"dD te# ich zacz"tkami, wyznaczanymi czasem cho=by przez jeden domG & tamtym okresie, spjne planowanie urbanistyczne przynioso uporz"dkowanie i podniesienie atrakcyjnoci wielu parcel poo#onych poza UrdmieciemG Vze= i p roku obowi"zywania ustawy przynioso 2i2antyczny boom budowlany, przyczyniaj"c si: do bardzo du#ej rozbudowy mGinG ?rochowa, Fielan, (okotowa, 3ra2i 3oudnie oraz do zapenienia wielu pustych parcel w dzielnicach centralnychG Miczba zbudowanych budynkw0 od maych domkw dalekie2o ?rochowa , przez kamienice (okotowa czy Urdmiecia, wraz z nielicznymi budynkami przemysowymi i drewnianymi,

mo#e robi= du#e wra#enie do dnia dzisiejsze2oG & samym roku 19N4, oddano do u#ytku A91 domw mieszkalnychG Jubatura wznoszonych budynkw stale rosa od 19N6 rokuG %a pocz"tku byo to 45A,A tysG metrw szeciennychG & nast:pnych latach nast"pi wielki wzrost iloci domw ukoczonychQ 19N7 Y 1,574 tysG metrw szeciennych, 19NA Y @,6A0 tys, 19N5 Y N,N46 tysi:cy metrw szeciennychG 3rzyjmuj"c #e typowa, N pi:trowa kamienica miaa okG czterech tysi:cy metrw szecG obj:toci, uzyskujemy rz"d wielkoci kilkuset oddanych do u#ytku domw mieszkalnychG &zrost ruchu budowlane2o w &arszawie, zobrazowany poprzez schemat z podziaem na rejony miastaG Ja#da kropka oznaczaa @0 tysi:cy metrw szeciennych zabudowy, co odpowiadao okG 7 0A kamienicom czteropi:trowymG & czasie obowi"zywania 8MeW &edel9, poprawa sytuacji ekonomicznej inwestorw prywatnych oraz metropolitalne aspiracje wadz miejskich doprowadziy do specy icznej symbiozy ktrej e ektem bya przemiana pl na obrze#ach miasta w nowe dzielnice mieszkanioweG <la opanowania urbanistyczne2o chaosu, stale obecne2o w zaniedbanej przestrzeni niedawnych przedmie=, (a2istrat by wr:cz zmuszony do ekspresowe2o tempa prac i zatwierdzania plany szcze2owych kolejnych terenw, jednoczenie buduj"c ulice i sieci techniczneG O#ywiony ruch budowlany bardzo cz:sto wyprzedza prace miejskie, cze2o przykadem byy takie samotnie stoj"ce domy jak przy alG %iepodle2oci 67, 7@G ,wnoczenie, nast:powao do2:szczanie zabudowy rdmiecia &arszawyG 3owstaway takie uliczki jak )leja 3rzyjaci, Oleandrw, <ynasy lub (arii JonopnickiejG *e enklawy nowoczesnej zabudowy powstaway w wyniku parcelacji prywatnych wasnoci takich rodzin jak Franiccy !Rrascati$ czy te# Vobascy !)leja 3rzyjaci$ za celem ich tworzenia, poza porz"dkowaniem pustych parcel, bya spekulacja 2runtami i zwi:kszanie ich wartociG %ajwi:kszym problemem Urdmiecia, ktry prbowali rozwi"za= by brak ulic przelotowych i bardzo za2matwana komunikacja pnoc Y poudnieG %a pnoc od ulicy Jrlewskiej i ?rzybowskiej zaczynaa si: 2matwanina wytyczonych w siedemnastym i osiemnastym wieku ulic w okolicach placu Fankowe2o , na styku %owe2o (iasta i dzielnicy pnocnejG %a zachd od %alewek, dominoway ulice wytyczone wzdu# dawnych 2ranic jurudyk i 2runtw rolnych, prostopade do &isyG & dwudziestoleciu mi:dzywojennym, budowa Soliborza i Fielan, oraz wzrastaj"cy ruch koowy na ulicach centrum, wymusi poszukiwanie nowych rozwi"za, nawet tych radykalnych & latach 19NA Y N4, przeprowadzono jedn" z najwa#niejszych inwestycji rdmiejskich, ktra miaa uproci= komunikacj: z nowymi dzielnicamiG %a odcinku pomi:dzy 3lacem Jrasiskich a <worcem ?daskim, przebito poprzez istniej"c" zabudow:, now" ulic: i tras: tramwajow", ktre poprzez wiadukt nad lini" obwodow", prostoway bardzo za2matwan" tras: z centrum na pnocG 3oniesione przez miasto koszty wykupu 10 parcel i NA zamieszkanych budynkw, si:2aj"ce wraz z wyburzeniami i budow", kwoty a# 5,7 mln wczesnych zotych, wiadcz" o determinacji Tarz"du (iasta w d"#eniu do rozluDnienia rdmieciaG *rasa Foni raterskiej bya stosunkowo maym przedsi:wzi:ciem w porwnaniu z tras" %0V, ktra miaa zosta przebita na pocz"tku lat 60 przez obszary (irowa i (uranowaG

& pierwszej poowie 19N9 roku, Tarz"d (iasta posiada 2runty stanowi"ce 10,N [ cakowitej powierzchni &arszawy G Lednoczenie, od 19N6, intensywnie post:powao sporz"dzanie i aktualizacja szcze2owych planw zabudowy w skali 1Q1000 i 1Q@700, ktre zostay przy2otowane dla obszarw o "cznej powierzchni ok A760 hektarw, !75 [ obszaru miasta$, w oparciu o obowi"zuj"cy od 19N1 roku, plan o2lnyG %awet przy tak dalece posuni:tych pracach planistycznych, wyst:poway sytuacje paradoksalne,2dzie miasto nie miao pene2o wpywu na ksztatowanie reprezentacyjnych przestrzeni miastaG *akim przykadem byo 3ole (okotowskie, teren przyszej dzielnicy rz"dowej imG Lze a 3isudskie2o, ktre2o cay obszar by wasnoci" Runduszu Obrony %arodowejG T te2o powodu, mimo kilku lat prac Fiura 3rojektu <zielnicy (arszaka Lze a 3isudskie2o, (a2istrat nie mia pene2o wpywu na pro2ram zabudowy oraz przyznawanie konkretnych parcel z mierz"ce2o przeszo N00 hektarw powierzchni 2runtuG Tmiany przestrzenne, dokonane tu# przed wybuchem wojny na terenach poza centrum, stay si: szkieletem rozbudowy miasta jaka nast"pia w latach powojennychG *ym sposobem, wraz z upywem lat, powoli speniay si: ambicje prezydenta Vte ana Vtarzyskie2o i pracuj"cych z nim urbanistw i architektw, o przeobra#eniu dawne2o miasta 2ubernialne2o w prawdziw" metropoli: Y wizytwk: mode2o pastwa o wielkich aspiracjachG <wie zor2anizowane w 19NA i 19N4 rG wystawy, 8&arszawa 3rzyszoci9, oraz 8&arszawaG &czoraj Y <zi Y Lutro9, poprzez makiety, szkice i plany, pokazyway obraz starannie zaprojektowane2o miasta dla trzech milionw mieszkacw, ktre2o nowe dzielnice usu2owe, mieszkaniowe i reprezentacyjne, rozdzielone zielonymi klinami napowietrzaj"cymi oraz obwodnicami samochodowymi i kolejowymi, tworzy= miay &ielk" &arszaw:, europejsk" metropoli: dla trzech milionw mieszkacwG Ostatni plan zabudowy, zawieraj"cy wszystkie ambitne projekty urbanistyczne, opracowany zosta w dru2iej poowie roku 19N4, jednak#e je2o uchwalenie przez wadze pastwowe przewidziane byo dopiero na jesie roku nast:pne2oG

Fiblio2ra iaQ Mech Jrlikowski, (arek Ostrowski, 8,ozwj przestrzenny &arszawy9, &arszawa @009 )ndrzej 3oczobutt Y Odlanicki, 8?ospodarka terenami w &arszawie9, &arszawa 1959 Vzymon Vyrkus, Lan Ehmielewski, 8&arszawa unkcjonalna9, &arszawa 19N6 3eter LG (artyn 83rzedwojenny ukad zabudowy rdmiecia &arszawy9, &arszawa 1999 Vte an Vtarzyski, 8,ozwj VtolicyG Odczyt wy2oszony w dnG 10 czerwca 19N4 rG na zebraniu urz"dzonym przez okr:2 stoeczny zwi"zku rezerwistw9, &arszawa 19N4 Vte an Vtarzyski 83rzemwienie prezydenta mGstG &arszawy Vte ana Vtarzyskie2o wy2oszone na N4 posiedzeniu *ymczasowej ,ady (iejskiej w dnG @A stycznia 19N49

Lerzy Ee2ielski, 8Fudownictwo mieszkaniowe w &arszawie w okresie mi:dzywojennym9, wQ 8Vtudia warszawskieG &arszawa -- ,zeczypospolitej9G *om -, redG (G <rozdowski, &arszawa 19A4 Vtanisaw ,#aski, 83lanowanie przestrzenne &arszawy9, wQ Vtudia warszawskieG &arszawa -- ,zeczypospolitej9G *om -, redG (G <rozdowski, &arszawa 19A4 *eresa Jotaszewicz 8Joncepcje przestrzenne2o rozwoju &arszawy w pracach *adeusza *owiskie2o 191A 196A , wQ 8Jrajobraz warszawski9, Teszyt ---, &arszawa 1996 Lanusz Vujecki 0 8Jrajobraz miejski &arszawy w 19N9 roku0jak byo, co zostaob9, wQ 8Vtraty &arszawy 19N9 Y 679, redG &ojciech Rakowski, &arszawa @007 )dam Lankiewicz, Loanna 3or:bska0 Vrebrna, 8*radycje urbanistyczne &arszawy9, wQ 8Vtraty &arszawy 19N9 Y 679, redG &ojciech Rakowski, &arszawa @007 Jrystyna Ezarnecka, ?ra#yna Jurpiewska, Loanna Vzapiro0 %owakowska 0 8Vtraty w nieruchomociach9 ,wQ 8Vtraty &arszawy 19N9 Y 679, redG &ojciech Rakowski, &arszawa @007 Ezesaw ,udnicki, 8,e2ulacja &arszawy w okresie wieku O-O i pocz"tku OO9, wQ 8)rchitektura i Fudownictwo, 11P 19@4

,e2ulacja i zabudowa mGstG &arszawyG Vzkic historyczny9,redG Ezesaw ,abczewski

&arszawa 19@4

Jronika &arszawy9, ,G 19N6 Y 19N9G &arszawa 3rzyszociGJatalo2 wystawy9, &arszawa 19NA