Denis Brilow

Uniwersytet Pedagogiczny im. M. Dragomanowa, Kijw, Ukraina

NOMOS 69/70 (2010)

SUFIZM NA UKRAINIE: HISTORYCZNA RETROSPEKCJA A STAN WSPCZESNY

Rozpatrujc problem rozpowszechnienia sufizmu na Ukrainie, naley wskaza na niewielk ilo prac naukowych dotyczcych tego problemu zarwno w orientalistyce ukraiskiej, jak i wiatowej. Aktualnie sytuacja zaczyna si powoli zmienia ku lepszemu. Po dugiej przerwie zostay udostpnione niektre materiay archiwalne, pojawili si badacze zajmujcy si wanie t problematyk. W ramach niniejszego artykuu podjlimy prb przedstawienia historii rozpowszechnienia tarikatw (z arab. *droga*, *cieka* sposb postpowania jednostki lub caego bractwa mistycznego) na terenie Krymu oraz kwesti rozprzestrzenienia tarikatw na terenie dzisiejszej Ukrainy. Powstanie i pocztkowy etap rozpowszechniania si sufizmu na Krymie jest zwizany z pojawieniem si tam islamu, ktrego pocztki przypadaj na drug poow XIII w1. Jak zaznacza N. Abdulwapow, nawet przy najbardziej powierzchownym zapoznaniu si z t kwesti, rola sufizmu w historycznych procesach wydaje si by znaczna. Przedstawiciele rozmaitych grup derwiszy mieli sta si gwnymi bohaterami procesu aktywnego rozpowszechnienia islamu na Krymie w drugiej poowie XIII w. W kontekcie tej analizy wany jest fakt, e waciwie to sufizmowi naley si zasuga nawrcenia na islam zotoordyskich przodkw wspczesnych Tatarw Krymskich w tym okresie, a cilej mwic, w czasach rzdw chana Berke (125 1266), pierwszego chana-czyngizyda, ktry przyj islam, i chana
1 N. Abdulwapow, Aktualnyje problemy izuczenija sufizma w Krymu, [w:] Uczenyje zapiski TNU 2005, t. 18(57), s. 179-192.

31

Uzbeka (13131342), za ktrego islam sta si religi pastwow. Jak zaznacza I. Izmajow:
Berke-chan przyj islam... od sufickiego szejka Szams ad-Dina al-Baharazi, ucznia Nadm ad-Dina Kubra (wybitny sufi, zaoyciel tarikatu Kubrawija). Trudno powiedzie, czy Berke by sufim, jednak faktu duego wpywu wanie sufickich wsplnot (taifa) na polityk Zotej Ordy jest nie do przeoczenia2.

Jak zaznacza N. Abdulwapow, w poowie XIII w. w wyniku masowych przesiedle zwizanych przede wszystkim z przesuniciem si Mongow na zachd, na Krym napywaj przedstawiciele rozmaitych grup derwiszw, zwykle zjednoczonych w religijno-sufickim ruchu babai (od tur. baba ojciec, gowa). Pochodzili oni gwnie z terenw Azji rodkowej (Buchara) oraz szeregu centrw religijnych na terytorium obecnego Afganistanu i Iraku. Oprcz bezporednich czonkw instytucji babai w skad ruchu wchodzili przedstawiciele szeregu tarikatw, przede wszystkim Jasawija. W szczeglnoci jeden z najbardziej znanych przedstawicieli ruchu babai Sejid Sary Satuk Baba (zmar w roku 1293 lub 1296) by zwolennikiem szejka Achmeda Jasawi, iwanie z jego rozkazu ...uda si na zachd ze wit misj rozpowszechniania islamu na terenach Azji Mniejszej i pobliskich regionw Europy3. Derwiszowie, na czele ktrych sta Sarmiy Satuk, przybyli na Krym zjeszcze jedn wybitn postaci historyczn, jednym z ostatnich selduckich wadcw (sutanw) Rumu Izeddinem Kejkawusem II (1238?1278), ktry wpoowie lat 60. XIII w. zosta zaproszony na Krym przez chana Berke. Ostatni podarowa sutanowi dwa miasta, Sochat (Stary Krym), oraz Sudak. Wkontekcie bada wane jest to, e Kejkawus by miurydem (ucze, ktry chce si powici dla islamu i studiowania sufizmu) legendarnego sufiego i poety Dalal ad-Dina Rumiego (12071273). Jak zaznacza N. Abdulwapow, do dugi okres zamieszkania Kejkawusa na Krymie daje podstawy przypuszcza, e imi Rumiego i jego twrczo suficka mogy by znane na pwyspie jeszcze za ycia poety. Pod koniec XV w. Krym znalaz si w strefie wpyww tureckich. W1475r. Turcja zagarna kolonie Genueskie i ksistwo Teodoro, a Chanat Krymski zosta jej wasalem. Jednoczenie zakoczy si proces islamizacji pwyspu Krymskiego4.
Islam w Sriedniem Powoje: istorija i sowriemiennost. Oczerki, Kaza 2001, s. 44-45. N. Abdulwapow, Sufizm i naczalnyj etap aktiwnogo rasprostranienija islama w Krymu, Kultura narodow Priczernomorja 2006, nr 79, s. 140-149. 4 E. E. Bojcowa, Rol islama w etnogeneze krymskich tatar, Kultura narodow Priczernomorja 1999, nr 7, s.73-76.
2 3

32

Jedn z podstawowych metod rozpowszechnienia islamu w tym okresie byo wsparcie przez administracj chask sufickich kaznodziejw, ktrzy nie tylko budowali tekke (klasztory sufickie), ale rwnie byli zaoycielami kompleksw wakuf5 oraz nowych osiedli muzumaskich. Przykadem tego moe by osiedle Kara Alp, w ktrym sufi zbudowali nie tylko tekke (rodzaj domku), ale rwnie budowle pomocnicze: myny, sklepy itd6. Nic wic dziwnego, e sufi odgrywali istotn rol w yciu religijnym ipolitycznym Chanatu Krymskiego. O wpywie duchowiestwa muzumaskiego w Chanacie Krymskim (ktre skadao si gwnie z przedstawicieli rnych tarikatw), wiadczy przede wszystkim miejsce zajmowane przez nie w Dywanie7. Tu po kadze sutanie (nastpca chana, zasiadajcy po jego prawicy) tradycyjnie sta przewodniczcy hanafickiego mazhabu na pwyspie szejk-ulislam, ktrym zwykle by znany uczony teolog-derwisz (czyli sufi)8. Na korzy wpyww sufich przemawia rwnie to, e jaryki chaskie (pisemne rozporzdzenie oddawania ziemi) zwracay si do szejkw i sufich, czyli traktowano sufich na rwni z osobami urzdowymi oraz rzdzcymi chanatem9. Obecnie gwnym rdem wiedzy o historii dziaalnoci tarikatw na Krymie jest ksiga tureckiego podrnika i sufiego Ewliji Czelebiego Ksiga podry (Sejahatname)10. W ksidze tej Ewlija opowiada o przedstawicielach dynastii chanw jako o zwolennikach sufizmu. Tak, na przykad, jeden z sutanw, Hady Gerej, by pustelnikiem i mieszka samotnie w pobliu ogrodw Kaczy. Sufim Ewlija wspomina rwnie Selim Gerej-sutana, przyszego chana, ktry pniej czterokrotnie obejmowa tron: Pozostaje on w zgodzie z rzdcami dusz i abdaami, to znaczy naley do mw halu. Jest penym zapau czowiekiem niespokojnego usposobienia, wadc (mistycznej) drogi. O Muhammed Gerej-cha5 Wakuf majtek zgodnie z prawem muzulmaskim zapisany przez pastwo lub pewn osob na cele religijne lub dobroczynne. 6 E. E. Bojcowa, Mietody islamizacji w Krymskom chanstwie Kultura narodow Priczernomorja 2004, nr 55, t. 2, s. 7-10. 7 Naczelna instytucja rzdzca i wysza instancja sdowo-religijna w Chanacie Krymskim. 8 Z. Z. Abduajewa, Krymskotatarskoje duchowienstwo na kanunie prisojedinienija Kryma k Rossii Kultura narodow Priczernomorja 2000, nr 14,s. 59-63. 9 J. W. Bachriewskij, Sufizm w Krymu (na podstawie materiaw Ksigi podry Ewliji Czelebiego) [w:] Bachczysarajskij istoriko-archeologiczeskij sbornik. Wyp. 1, Symferopol 1997, s. 395. 10 E.Czelebi, Kniga putieszestwij. Pochody s tatarami i putieszestwija po Krymu (16411667), Symferopol, 1996, s. 240.

33

nie Ewlija opowiada jak o znawcy nauk tajemnych, ascecie, cigle uczestniczcym w zikrze11 i wskazuje, e Muhammed Gerej-chan IV nalea do bractwa Mewlewija, nosi sufickie nakrycie gowy i chirk (inaczej: xerqa, weniany strj sufich), organizowa zebrania sufickie. Informacje z Ksigi podry Ewliji Czelebiego wskazuj na rozpowszechnienie si sufizmu na Krymie oraz du ilo zwolennikw tej nauki we wszystkich warstwach spoeczestwa krymskiego. Jak zaznacza E.W. Bachrewskij, bractwa sufickie funkcjonoway we wszystkich miastach Krymu, przynajmniej w najwaniejszych, oraz w wielu osiedlach. Najwicej klasztorw odnotowuje si w Bachczysaraju 9, w Kafie (Teodozji) 7, w Karasubazarze (Bieogorsku) 4. Rozpowszechnione byy zarwno tarikaty tureckie (Mewlewija), jak i lokalne przejawy sufizmu (Kledli, Czujunczyli). Przy czym najczciej wspominani s zwolennicy witego Ahmeda Efendiego zKledlu, co wskazuj na ich du liczb. Opisane przez Czelebiego oznaki wskazuj na to, e Kledli prawdopodobnie byli jednym z licznych odamw bractwa Nakszbandijja o wyranie wojowniczym charakterze. Jeszcze raz podkrelmy obecno duej liczby przedstawicieli tarikatu Mewlewijji, co nie powinno budzi zdziwienia ze wzgldu na bliskie pooenie Turcji (zarwno pod wzgldem geograficznym, jak i politycznym). Jak zaznacza znany osmaski historyk Sejid Muhammed Ryza (zm. w 1756 r.) wiele krymskich zrzesze sufickich byo zwolennikami szejkw Kemal-ata iCzoban-ata ze Starego Krymu, ktrych on nazywa mewlana12. Wskazuje to na ich przynaleno do maoazjatyckiego tarikatu Mewlewijja, bractwa sufickiego, zaoonego przez Dalal ad-Dina Rumiego w Konyi w poowie XIII w. Jednoczenie, zdaniem niektrych badaczy, gwna zasuga zaoenia tego tarikatu naley si synowi Rumiego, sutanowi Weledu13. Cech wyrniajc Mewlewijja jest wykonywanie podczas zikru okrelonych ruchw, zwaszcza obracania si (sema). Jeli chodzi o rozpowszechnienie tarikatw na terenie Ukrainy w okresie wadzy radzieckiej, to wsplnoty sufickie kontynuoway swoj dziaalno na Krymie ju w pierwszych latach istnienia ZSSR. W 1923 r. na pwyspie mona byo naliczy kilkadziesit sufickich tekke. Jednak ju od poowy lat 20. XX
Zikr jest to ceremonia, podczas ktrej wspomina si Boga. Asseb -ssejjar ili Sem planet, sodieraszcich istoriju krymskich chanow ot Mengligerej chana I do Mengli-gerej chana II. Soczinienije Muchammeda Ryzy, Izdannoje Kazanskim Uniwersitetom pod nabludienijem Mirzy Kazem-Beka, Kaza 1832, s. 78-79. 13 M. S. Fomkin, Sutan Weled i jego tiurkskaja poezja, Moskwa 1994, s. 20-29.
11 12

34

w. z bibliotek wycofywano literatur islamsk, zamknito medresy i meczety, zburzono mauzolea witych. W 1944 r. sufizm (i islam jako taki) na terenie Pwyspu Krymskiego przesta istnie w zwizku z deportacj jego gwnych wyznawcw Tatarw Krymskich. Analizujc stan rzeczy w kwestii rozpowszechnienia tarikatw na Ukrainie w czasach dzisiejszych, mona mwi o tym, e w kraju odnotowuje si wysoki stopie aktywnoci tradycyjnych ugrupowa sufickich. Przede wszystkim zwraca uwag dziaalno tarikatw Nakszbandija, Kadirija i Rifaija, przedstawiciele ktrych cile wsppracuj z Duchowym Zarzdem Muzumanw Ukrainy (DZMU). Co wicej, jego przewodniczcy, mufti Ukrainy szejk Ahmed Tamim sam jest szejkiem wymienionych tarikatw i jest uprawniony do ich przekazywania (idaza)14. Ponadto Ahmed Tamim otrzyma idaz (zawiadczenie, ktre daje pozwolenie na ksztacenie innych) dla kilku odamw tarikatu Nakszbandija, co najmniej dwch, a mianowicie Nakszbandijja-Mudaddidijja i od cieszcego si autorytetem sufickiego szejka Ahmada Zulfiqara, ktry wspomina o tym w swojej ksice opisujcej podre po terenach byego Zwizku Radzieckiego15. Wrd etnicznych Tadykw i Uzbekw wyrnia si dziaalno miurydw rdkowoazjatyckich szejkw Mudaddidija-Husajnija (jeden z odamw Nakszbandija), przede wszystkim uczniw Ibrahima Kokandi. W ramach diaspory czeczeskiej wystpuj przedstawiciele bractw wirdowych Kunta-Chadi, arsanowcw oraz Nakszbandija-Chalidija. Kuntachadijewcy (Chad-miurydzi, przest. Zikryci) uwaaj siebie za zwolenikw kadirijskiego szejka Kunta-Chadiego Kiszijewa. Kunta-Chadi y i naucza w tym samym czasie, kiedy Imam Szamil prowadzi wojn wyzwolecz (w latach 50. 60. XIX w.), jednak zajmowali diametralnie rne stanowiska. W swoich kazaniach religijnych, skierowanych do ludu, KuntaChadi wzywa do pokoju, pokory, potpia rozlew krwi, przekonywa grali, by nie stawia oporu wadzom carskim w imi zachowania narodu16. Obecnie wrd zwolennikw tego nurtu wielu jest czonkw cieszcego si najwikszym autorytetem w Czeczenii tejpu Benoj, w tym Ramazan Kadyrow obecny prezydent Czeczeskiej Republiki.
Materiay IV Zjazdu muzumanw Ukrainy [z osobistego archiwum autora]. . Zulfiqar, Travelling Across Central Asia. Maktaba-Tul-Faqeer. Pakistan 2007, s.185. 16 W.Ch, Akajew, Islam: sotciokulturnaja realnost na Sewiernom Kawkazie, Groznyj 2003, s. 59.
14 15

35

Bractwo wirdowskie arsanowcw to grupa zwolennikw nakszbandyjskich szejkw Deni Arsanowa i jego syna Bahauddina Arsanowa. Deni Arsanow (miurydzi nie wymawiaj jego imienia, nazywajc go tajemniczym imieniem Dede, co oznacza gowa zakonu, ktry osign wyszy stopie wtajemniczenia), wedug niektrych rde jest przedstawicielem tejpu Engenoj, inaley do czeczeskiego odamu Nakszbandija, pochodzcego od szejka Eacha-muy, nalecego do sufickiego bractwa aksajskiego szejka Abu (Baszyra). Ten, z kolei, otrzyma prawo do przekazywania tarikatu Nakszbandija od szejka Abdurahmana as-Suguri, ktry otrzyma isnad (pozwolenie) na przekazywanie tarikatu od szejka Damal ad-Dina Kazikumuchskiego, nauczyciela itecia Imama Szamila. Sam za Damal ad-Din Kazikumuchski pobiera nauki u legendarnego nakszbandyjskiego szejka Muhammada al-Jaragi, jednego z najbardziej znanych murszydw (nauczyciel suficki, przewodnik murida) Dagestanu17. Wrd wychodcw z Dagestanu (przede wszystkim wrd Awarw) dominuj przedstawiciele tarikatw Nakszbandija i Szazilija. Przy czym s to zarwno miurydzi Awara Saida Chirkavi, zwolennicy ktrego sprawuj kontrol nad DZM Dagestanu, jak i miurydzi szejkw (z reguy innych ni Awarowie), znajdujcy si w opozycji. Istniej rwnie niepotwierdzone informacje o dziaalnoci przedstawicieli Mewlewijja na Krymie (wrd Turkw). Wrd Tatarw Powoa wyrnia si dziaalno miurydw nakszbandyjskiego szejka Mahmuda Efendiego ze Stambuu. Oprcz dziaalnoci tradycyjnych sufickich (albo wanie sufickich) ugrupowa na Ukrainie wyrnia si fragmentaryczna dziaalno quasi-sufickich zrzesze, przede wszystkim, zwolennikw M. Norbekowa, Oszo i L. Tyraspolskiego (Nimatullahia) z okresowymi przejawami aktywnoci w postaci przeprowadzenia rozmaitych imprez i konferencji. Oddzielnie naley wymieni dziaalno grup pochodzenia tureckiego Sleymandi i Nurdular, ktre czasem s zaliczane do organizacji neosufickich. Ich aktywno ronie przede wszystkim na Krymie, gdzie znajduje si centrum organizacyjne Sleymandi (Sewastopol). Uwaa si, e zaoycielem tej organizacji jest nakszbandyjski szejk Sleyman Hilmi Tunahan (1888 1959), ktry walczy o odrodzenie islamu oraz oczyszczenie go z wszelkich przejaww sekularyzacji18. Jednak po jego mierci ideologia Sleymandi zostaa przetransformowana i nabraa charakteru radykalnego.
17 18

Ibidem, s. 49-50. Yavuz M. Hakan, Islamic Political Identity in Turkey, Oxford 2003, s. 145-149.

36

Jak moemy wywnioskowa na podstawie posiadanych informacji, sufizm w rnych swoich przejawach wczeniej zajmowa i nadal zajmuje wane miejsce w historii Ukrainy. Co wicej, istnieje due prawdopodobiestwo tego, e wpywy ugrupowa sufickich na sytuacj spoeczn i polityczn na Ukrainie bd si z czasem zwiksza. Takie wnioski wynikaj zarwno z tendencji oglnowiatowych, jak i lokalnych. Jeli chodzi o tendencje wiatowe naley zaznaczy, e w cigu ostatniego dziesiciolecia bardzo wzroso zainteresowanie sufizmem przez badaczy zachodnich i, co waniejsze, zmieni si charakter tego zainteresowania. Jeli wczeniej zainteresowanie to byo skierowane wwikszym stopniu na aspekty duchowe i ezoteryczne sufizmu, to teraz skupia si ono przede wszystkim na aspektach spoecznych i politycznych. Wielokrotne niepowodzenia w przeciwdziaaniu terroryzmowi postawia kraje zachodnie (przede wszystkim Stany Zjednoczone) przed koniecznoci poszukiwania nowych sposobw rozwizywania problemu terroryzmu midzynarodowego, w szczeglnoci terroryzmu islamskiego. W wyniku tego wpoowie pierwszej dekady XXI w. ukazaa si seria prac, przygotowanych przez znane orodki analityczne (na przykad przez znan z wielu projektw naukowych Korporacj RAND, Orodek Nichsona itd.). Znalazy si w nich rekomendacje dla rzdw pastw koalicji antyterrorystycznej dotyczce zmiany strategii rozwizania problemu terroryzmu poprzez wyrzeczenie si stosowania metod wojennych. Chodzio o szukanie sojusznikw bezporednio wewntrz wsplnoty muzumaskiej, do ktrej autorzy prac zaliczyli przedstawicieli tradycyjnego islamu, lecz przede wszystkim organizacje sufickie, ktre zawsze przeciwstawiay si radykalnym nurtom islamskim19. Tak wic stajemy si dzisiaj wiadkami narastajcej konfrontacji midzy przedstawicielami tradycyjnego sufizmu i quasi-sufizmu, ktrzy walcz o prawo do nazywania si prawdziwymi sufi. Ze wzgldu na wci rosnc ukraisk umm, z szerok reprezentacj w niej zarwno sufickich, jak i islamskich organizacji20, denie Ukrainy do integracji ze strukturami midzynarodowymi (i odpowiednio do przyjcia na siebie pewnych zobowiza, w tym zobo19 Vide np.: B. Cheryl, Civil democratic Islam, partners, resources, and strategies, RAND Corporation 2003, s. 46; Z. Baran, Hizb ut-Tahrir: Islams Political Insurgency, Washington 2004, s. 132-133. 20 O dziaalnoci organizacji islamskich na Ukrainie vide np.: Ukraincy prosawlajut szachidow, http://izrus.co.il/dvuhstoronka/article/2009-01-07/3318.html; Rossijsko-ukrainskije otnoszenija i ekstremizm w Ukrainie, http://www.niurr.gov.ua/ru/ukr_rus/bulletin_2/ ekstremizm.htm; A. J. Trofimow, Otraenije dejatielnosti totalitarnych religioznych kultow w SMI, Kultura narodow Priczernomorja 2003, nr37, s. 308-312.

37

wizania do walki z terroryzmem midzynarodowym), moemy tylko powtrzy wczeniej przytoczony argument, e istnieje due prawdopodobiestwo wzrostu wpywu ugrupowa sufickich na sytuacj spoeczn i polityczn na Ukrainie. Wobec powyszego, na podstawie przeprowadzonych bada i przeanalizowanej literatury moemy wycign nastpujce wnioski: po pierwsze, sufizm odgrywa kluczow rol w rozpowszechnieniu islamu na terenie Krymu w XIII w. Pniej, w czasach Chanatu Krymskiego, sufi cigle wywierali powany wpyw na spoeczestwo oraz ksztatowali ycie religijne muzumanw Krymu; po drugie, moemy twierdzi, e obecnie na Ukrainie uwidacznia si dua aktywno tradycyjnych grup sufickich, przy czym przedstawiciele sufizmu s niemale we wszystkich grupach etnicznych ukraiskich muzumanw; po trzecie, istnieje due prawdopodobiestwo wzrostu wpyww ugrupowa sufickich na sytuacj spoeczn i polityczn na Ukrainie, poniewa obecnie jest to tendencja oglnowiatowa: sufizm jest postrzegany przez koa rzdzce na Zachodzie (chocia podobne tendencje wystpuj niemale na caym wiecie) jako najbardziej moliwa do przyjcia alternatywa dla nurtw islamskim.

38