Rozdzia I

Zmys liczby

1. Zwierzta i liczby
rbujc zrozumie rda poznania matematycznego, musimy zacz od pyta filo- i ontogenetycznych: kiedy i w jaki sposb zdolnoci matematyczne wzbogaciy arsena umiejtnoci naszego gatunku? W ktrym momencie rozwoju osobniczego i na jakiej podstawie rozwijaj si kompetencje matematyczne? Czy jak zdaje si sugerowa Stanislas Dehaene rodzimy si z wyksztaconym w dugim procesie ewolucji biologicznej zmysem liczby, czy te nasza matematyka ma inne podstawy ewolucyjne? Jakiekolwiek prby udzielenia odpowiedzi na te pytania naley zacz od przegldu naszej aktualnej wiedzy o numerycznych zdolnociach innych zwierzt, a nastpnie porwna te zdolnoci najpierw z kompetencjami, z ktrymi rodz si ludzie, a potem z tym, w jaki sposb z tych wrodzonych kompetencji w toku ontogenezy ksztatuj si zdolnoci matematyczne.

Albert Einstein i Leopold Infeld zauwaaj:

Fakt, e kot reaguje w podobny sposb wobec kadej myszy, wykazuje, e tworzy on pojcia i teorie, suce mu za drogowskazy w jego wiecie wrae zmysowych. Trzy drzewa to co innego ni dwa drzewa. Z kolei dwa drzewa to nie to samo, co dwa kamienie. Pojcia samych tylko liczb 2, 3, 4, uwolnionych od przedmiotw, z ktrych powstay, s tworami umysu, opisujcymi rzeczywisto naszego wiata1.

Uwaga ta zawiera wan myl: by zwierzta mogy funkcjonowa w wiecie, potrzebuj pewnych k o nk r e t n y c h zdolnoci numerycznych musz na przykad odrnia dwa drzewa od trzech drzew. Einstein i Infeld podkrelaj jednak, e cho zdolnoci takie musz u zwierzt wystpowa, nie maj one charakteru m a t e m a t y c z n e g o, gdy matematyka nie dotyczy poj konkretnych (np. dwa drzewa), tylko abstrakcyjnych (poj samych tylko liczb 2, 3, 4). Jak jednak jest w rzeczywistoci? Czy zwierzta posiadaj umiejtnoci matematyczne? Temu i podobnym pytaniom psycholodzy powicili duo uwagi, ale droga do zrozumienia, w jaki sposb funkcjonuj umysy zwierzt, bya i wci wydaje si, e jest wyboista.
1

A. Einstein, L. Infeld, Ewolucja fizyki. Rozwj pogldw od najdawniejszych poj do teorii wzgldnoci i kwantw, prze. R. Gajewski, Prszyski i S-ka, Warszawa 1998, s. 249.

Wilhelm von Osten by emerytowanym berliskim nauczycielem matematyki, a take gorcym zwolennikiem darwinizmu. Pasjonowa si zdolnociami zwierzt, a do historii przeszed jako waciciel i trener Mdrego Hansa rosyjskiego ogiera, ktry rzekomo przejawia niespotykane zdolnoci poznawcze i komunikacyjne. Po kilku latach szkolenia Hansa von Osten nabra przekonania, e niezwyky ko potrafi wskaza biec dat, czyta, rozrnia kolory, a nawet wykonywa operacje arytmetyczne i dziaania na uamkach. Mdry Hans udziela odpowiedzi na zadawane mu pytania, stukajc kopytem lub wskazujc nim litery na tablicy, a take 2 krcc gow . Opinie na temat nadzwyczajnych uzdolnie Hansa byy podzielone jedni widzieli w nich przejaw rzeczywistej inteligencji zwierzcia, za inni ca spraw uwaali za mistyfikacj von Ostena. Wtpliwoci miaa rozwia specjalna komisja powoana w 1904 roku. W jej skadzie znaleli si psycholog, dyrektor zoo, weterynarz, a nawet kawalerzyci. Komisja nie dopatrzya si oszustwa, jedna k nie potwierdzia rwnie nieprzecitnych zdolnoci konia. Jeden z czonkw komisji, psycholog z berliskiego uniwersytetu Carl Stumpf, przeczuwa jednak, e co jest nie tak, i poleci swojemu uczniowi, Oskarowi 3 Pfungstowi, ponowne zbadanie sprawy . Druga komisja, w ktrej skadzie znalaz si Pfungst, zebraa si trzy lata pniej. W starannie sporzdzonym sprawozdaniu uczony kategorycznie zaprzeczy rzekomym nadzwyczajnym zdolnociom konia uzna midzy innymi, e nie ma on przypisywanych mu talent w matematycznych. Pfungst przeprowadzi badania w rnych sytuacjach eksperymentalnych: gdy Hans znajdowa si (lub nie) w towarzystwie osb znajcych odpowiedzi na pytania, gdy pytania zadawa waciciel lub kto inny, gdy Hansowi zasaniano oczy. Okazao si, e poprawno reakcji uzaleniona bya od podpowiedzi, jakich ludzie niewiadomie udzielali zwierzciu na przykad ruchami gowy sygnalizowali, kiedy Hans ma przesta stuka kopytem, by wynik operacji arytmetycznej by prawidowy. Pfungst wyjania mdro Hansa niewiadomym uwarunkowaniem go za pomoc systemu nagrd przez von Ostena, tak by zwraca uwag na pewne ruchy ciaa. Emerytowany nauczyciel matematyki, ktry by szczerze przekonany o nadzwyczajnoci swojego konia, nie okaza si wiadomym oszustem (bardzo przey werdykt wydany przez Pfungsta), ale jego podopieczny nie przeszed do historii jako pierwszy ko matematyk. Czy Mdry Hans zasuy na swj przydomek? Bez wtpienia wyuczenie si skomplikowanych wzorcw zachowa i reagowanie na odpowiednio zinterpretowane subtelne zachowania ludzi (mow ciaa) to przecie przejawy inteligencji. Mdro Hansa przejawiaa si jednak w czym innym, ni chcia tego von Osten: nie w zdolnoci do liczenia, ale w czym, co mona okreli jako umiejtnoci spoeczne. Bardziej interesujce jest jednak inne pytanie: czy
2

Por. S. Savage-Rumbaugh, R. Lewin, Kanzi. The Ape at the Brink of the Human Mind, John Wiley & Sons, New York Chichester Brisbane Toronto Singapore 1994, s. 50.
3

Zob. S. Dehaene, The Number Sense, op. cit., s. 46; M. Trojan, Na tropie zwierzcego umysu, Scholar, Warszawa 2013, s. 911.

zdemaskowanie Mdrego Hansa wiadczy o tym, e zwierzta (poza czowiekiem) pozbawione s kompetencji numerycznych? Nic bardziej bdnego. Przypadek Hansa sta si impulsem do systematycznych bada nad zdolnociami numerycznymi zwierzt, prowadzonych przez psychologw i etologw. Uwiadomi rwnie naukowcom, jak du ostrono naley zachowa, by nie wpa w puapk antropomorfizacji. Dzi ksiki i czasopisma naukowe pene s wiadectw rzeczywistych zdolnoci numerycznych u ptakw, szympansw, szczurw i wielu innych gatunkw. Nie oznacza to jednak, e obserwowane u zwierzt wrodzone kompetencje numeryczne tosame s ze zdolnociami 4 arytmetycznymi, nie mwic ju o caej matematyce . O czym wic rozmawiamy, mwic o kompetencjach numerycznych? W literaturze zazwyczaj wymienia si w tym kontekcie co najmniej trzy czciowo niezalene od siebie zdolnoci 5. S nimi: 1) szacowanie analogowe (estymacja), polegajce na porwnywaniu liczebnoci dwch zbiorw w celu rozstrzygnicia, ktry z nich jest wikszy. Szacowanie nie wymaga przeliczania proces ten ma charakter przybliony, co oznacza, e nie musi angaowa wyodrbnionych, dokadnych reprezentacji liczb (czasem odrnia si zdolno szacowania wielkoci nieduych zbiorw od zdolnoci szacowania wielkoci zbiorw o znacznej liczbie elementw); 2) subitacja (subitizing), polegajca na szybkiej i w odrnieniu od szacowania precyzyjnej ocenie liczebnoci zbiorw zawierajcych niewiele elementw. Czasem subitacj wie si z intuicyjn ocen liczebnoci; 3) liczenie, ktre w porwnaniu z subitacj jest procesem bardziej czasochonnym i angaujcym dodatkowe zdolnoci poznawcze. Liczenie pozwala okreli liczebno zbiorw z wiksz precyzj ni szacowanie i moe dotyczy zbiorw o duej liczbie elementw. Przyjrzyjmy si kilku eksperymentom z udziaem zwierzt, rzucajcym nieco wiata na kad z wymienionych zdolnoci numerycznych. Zacznijmy od umiejtnoci szacowania przez naczelne inne ni czowiek. W jednym z klasycznych eksperymentw, przeprowadzonym przez Duanea M. Rumbaugha, Sue SavageRumbaugh oraz Marka T. Hegla, dwm szympansom prezentowano dwie tace6. Na
4

Zagadnieniu temu przyjrzymy si szczegowo w rozdz. II i III.

Zob. H. Davis, R. Prusse, Numerical Competence in Animals: Definitional Issues, Current Evidence, and a New Research Agenda, Behavioral and Brain Sciences 1988, 8, 4, s. 561579; M. Trojan, Na tropie zwierzcego umysu, op. cit., s. 119145; dalej omawiamy niektre z eksperymentw opisanych w tej wszechstronnej monografii powiconej zdolnociom poznawczym zwierzt.
6

Zob. D.M. Rumbaugh, S. Savage-Rumbaugh, M.T. Hegel, Summation in the Chimpanzee (Pan Troglodytes), Journal of Experimental Psychology: Animal Behavior Processes 1987, 13, 2, s. 107115.

kadej z nich znajdowa si stos kostek czekolady. Kady z szympansw mg wybra jedn z tac i zje smakoyk. A w 90% przypadkw zwierzta wybieray tac z wiksz iloci czekolady. Nastpne zadanie byo bardziej skomplikowane. Na kadej z tac badacze uoyli po dwa stosy kostek czekolady. Na jednej z nich pierwszy stos by znaczco wikszy ni drugi; na drugiej tacy kostek byo w sumie wicej, ale stosy byy podobnej wielkoci. Szympansy nie day si nabra i rwnie w tym przypadku wybieray zwykle tac z wiksz liczb smakoykw. Nowszy eksperyment przeprowadzono z udziaem orangutanw7. Josep Call bada ich zdolno do szacowania, porwnywania oraz przeprowadzania dziaa na dwch niewielkich zbiorach, zawierajcych od jednego do szeciu elementw. Przedmiotem pierwszego eksperymentu bya kwestia, jak naczelne radz sobie z wyborem wikszego spord dwch zbiorw. Zbiory te byy prezentowane najpierw jednoczenie, a potem take kolejno. Dziki temu w chwili wyboru orangutan musia polega na pamici, a nie bezporedniej percepcji wzrokowej. Okazao si, e mapy radz sobie z tym zadaniem bardzo dobrze. Z kolei w drugim eksperymencie badano zdolno orangutanw do wyboru wikszego zbioru, po tym jak pocztkowy zbir zosta powikszony lub zmniejszony. W tym przypadku wyniki nie byy tak jednoznaczne, ale sugeroway, e orangutany s zdolne do umysowego czenia (cho ju nie rozdzielania) wielkoci. Zdaniem Calla wiadczy to o tym, e orangutany korzystaj z jakich mechanizmw reprezentacji, by wybra zbir zawierajcy wiksz liczb elementw. Zdolno do szacowania moe niewtpliwie znacznie uatwi ycie wielu organizmom w rnych rodowiskach, dlatego nie dziwi, e dobr naturalny wyposay umysy zwierzt w tak funkcj. Pozostaje jednak pytanie, czy wybr wikszego zbioru przedmiotw odbywa si dziki dziaa niu pojedynczego mechanizmu estymacyjnego, czy te kilku mechanizmw percepcyjnych. Josep Call 8 i Philippe Rochat sprawdzili, jak orangutany radz sobie z wyborem wikszych objtoci, na podstawie testu, ktry weryfikuje, czy badany potrafi zastosowa zasad zachowania iloci9. W jednym z eksperymentw wykorzystano przezroczyste pojemniki o rnych ksztatach, w ktrych podawano mapom sok. Za kadym razem orangutan mia wybra jeden z dwch pojemnikw, przy czym zawsze w jednym z nich byo wicej soku ni w drugim. Orangutany w ponad 90% przypadkw wybieray to naczynie, w ktrym byo wicej soku, niezalenie od jego ksztatu. Analizujc ten i inne eksperymenty, w ktrych sok na oczach map

Zob. J. Call, Estimating and Operating on Discrete Quantities in Orangutans (Pongo pygmaeus), Journal of Comparative Psychology 2000, 114, 2, s. 136147.
8

Zob. J. Call, Ph. Rochat, Perceptual Strategies in the Estimation of Physical Quantities by Orangutans (Pongo pygmaeus), Journal of Comparative Psychology 1997, 111, 4, s. 315329.
9

Przebieg tego zadania z udziaem dzieci mona zobaczy, wpisujc w wyszukiwarce YouTube piagetian conservation task.

przelewany by do innych pojemnikw, Call i Rochat zastanawiali si, jak strategi kognitywn stosuj orangutany przy wykonywaniu tego typu zada: czy jest to bezporednie szacowanie objtoci pynu w pojemniku niezalenie od jego ksztatu, czy te wykorzystywanie czasowych i przestrzennych sygnaw pojawiajcych si przy przelewaniu pynu z jednego pojemnika do drugiego, czy moe ustalenie, gdzie soku jest najwicej, i ledzenie, do jakiego ostatecznie pojemnika ta porcja soku trafi. Okazao si, e jedynym spjnym wyjanieniem uzyskanych wynikw jest uznanie, i orangutany dysponuj mechanizmem bezporedniego szacowania objtoci pynu w pojemniku. Nowsze badania Calla, przeprowadzone wraz z Danielem Hanusem, wskazuj na to, e zdolno do szacowania rozwina si na podobnym poziomie take u innych naczelnych szympansw, bonobo oraz goryli10. Nie tylko prymaty potrafi szacowa. Zdolno ta wydaje si powszechna u krgowcw. Przykadowo, badania z udziaem gobi i wron, w ktrych miay one porwnywa wizualne wzory przedstawiajce rn liczb elementw, wykazay, e ptaki te potrafi do dobrze rozrnia liczebno zbiorw. Okazao si rwnie, e trafno odpowiedzi (udzielanych poprzez wcinicie odpowiedniego przycisku) spadaa zarwno wwczas, gdy liczba porwnywanych obiektw rosa, jak i wtedy, 11 kiedy porwnywane wielkoci byy bardziej do siebie zblione . Przypomnijmy, e szacowanie liczebnoci zbiorw odbywa si na drodze analogowej, co znaczy, e nie musi angaowa precyzyjnych reprezentacji numerycznych, jakie obecne s na przykad w liczeniu. W zwizku z tym proces szacowania jest obarczony moliwoci bdu. Wiele bada wskazuje, e precyzja szacowania zaley od s t o s u n k u liczby przedmiotw znajdujcych si w porwnywanych zbiorach; mechanizm ten opisywany jest przez prawo Webera Fechnera, do ktrego powrcimy w dalszej czci tego rozdziau. 12 Jeli chodzi o subitacj , czyli s z y b k - subitus znaczy nagy) i p r e c y z y j n ocen liczebnoci niewielkich zbiorw, w literaturze mona znale bardzo duo wynikw eksperymentw behawioralnych wiadcz cych o tym, e zdolno ta wystpuje nie tylko u ludzi, lecz take u innych zwierzt, oraz

10

Zob. D. Hanus, J. Call, Discrete Quantity Judgments in the Great Apes (Pan paniscus, Pan troglodytes, Gorilla gorilla, Pongo pygmaeus ): The Effect of Presenting Whole Sets Versus Itemby-Item, Journal of Comparative Psychology 2007, 121, 3, 241249.
11

Zob. J. Emmerton, A. Lohmann, J. Niemann, Pigeons Serial Ordering of Numerosity with Visual Arrays, Animal Learning and Behaviour 1997, 25, s. 234244; A.A. Smirnova, O.F. Lazereva, Z.A. Zorin, Use of Number by Crows: Investigation by Matching and Oddity Learning , Journal of Experimental Analysis of Behavior 2000, 73, s. 115122.
12

Termin subitizing nie doczeka si dobrego polskiego odpowiednika; mimo pewnych oporw korzystamy z do niezgrabnej kalki jzykowej (subitacja).

e jest ona czym innym ni liczenie 13. Badania tej umiejtnoci prowadzone s na osobnikach wyuczonych liczb, reprezentowanych sownie (liczebniki) w przypadku papug lub graficznie (symbole) w przypadku naczelnych innych ni czowiek. Dla przykadu: wyniki bada przeprowadzonych przez Irene M. 14 Pepperberg oraz Jesseego D. Gordona wskazuj, e szara papuga afrykaska o imieniu Alex potrafia natychmiast okrela (w jzyku angielskim) liczebno, gdy prezentowanych byo do szeciu elementw. Papuga radzia sobie dobrze zarwno wtedy, kiedy jej zadaniem byo podanie liczby pewnej klasy obiektw znajdujcych si w zrnicowanym zestawie (np. ile jest niebieskich klockw?), jak i wtedy, kiedy miaa poda czn liczb rnych elementw. W obydwu przypadkach liczba poprawnych odpowiedzi przekraczaa 80%. Co wicej, papuga potrafia odpowiednio zareagowa, gdy w zestawie nie byo adnego elementu o okrelonych wasnociach. Z kolei zdolno do subitacji naczelnych bya przedmiotem bada Tetsuro Matsuzawy i jego wsppracownikw, a uczestnikiem eksperymentw bya 15 szympansica Ai . Matsuzawa zacz uczy Ai liczb arabskich, gdy ta miaa dziewi lat. Po lewej stronie ekranu Ai widziaa wzory zoone z kropek, za po prawej liczby, przy czym rozkad jednych i drugich by losowy. Szympansica miaa wskaza liczb, ktra odnosi si do prezentowanych kropek. Ai dobrze opanowaa to zadanie, a ponadto nauczya si okrela liczb, kolor oraz rodzaj obiektu w 300 prbkach. Matsuzawa zaznacza, e Ai radzia sobie najlepiej w przypadku dwch sekwencji: kolor, przedmiot i liczba oraz przedmiot, kolor i liczba. Przyjrzyjmy si teraz zdolnoci zwierzt do liczenia16. By sprawdzi, czy zwierzta korzystaj jedynie z umiejtnoci subitacji, czy te potrafi liczy, naley odpowiednio skraca lub wydua czas ekspozycji bodcw. Im jest on duszy, tym bardziej zwierzta skonne s do wielokrotnego spogldania na prezentowane wzory, co moe wskazywa na wykorzystanie rudymentarnej formy liczenia (protoliczenia). Naley jednak pamita, e granica midzy liczeniem a subitacj w szczeglnoci gdy bada si je opisan metod moe by pynna.

13

Zob. M. Trojan, Na tropie zwierzcego umysu, op. cit., s. 127130; tam te mona znale niezwykle obszern bibliografi.
14

Zob. I.M. Pepperberg, J.D. Gordon, Numerical Comprehension by a Grey Parrot (Psitacus erithacus), Including a Zero-Like Concept, Journal of Comparative Psychology 2005, 119, s. 197209.
15

Zob. T. Matsuzawa, Use of Numbers by a Chimpanzee, Nature 1985, 315, s. 5759; T. Matsuzawa, T. Asano, K.K. Kubota, K. Murofushi, Acquisition and Generalization of Numerical Labeling by a Chimpanzee, [w:] Current Perspectives in Primate Dynamics , red. D.M. Taub, F.A. King, Von Nostrand Reinhold, New York 1986, s. 416430.
16

Zob. M. Trojan, Na tropie zwierzcego umysu, op. cit., s. 130144.

Zdolno do rudymentarnych form liczenia badana bya na bardzo wielu gatunkach zwierzt. Na przykad w klasycznych eksperymentach przeprowadzonych latach pidziesitych XX wieku przez Ottona Koehlera badano, czy kruki potrafi liczy kropki w przedziale od 1 do 7 17. Krukom prezentowano najpierw na kartce papieru wzr zoony z kropek, a nastpnie miay one odnale pokrywk od garnka, na ktrej widniaa taka sama liczba kropek. Kropki na papierze i na pokrywkach ukaday si w rne wzory przestrzenne. Udzielenie poprawnej odpowiedzi wizao si z gratyfikacj w postaci smakoyku. Poprawno odpowiedzi bya bardzo dua, mimo e wzory oraz wielko kropek byy cigle zmieniane. Koehler twierdzi, e za uzyskane wyniki odpowiedzialny jest zmys wizualno-przestrzenny. W wypadku tego eksperymentu trudno jedna k rozstrzygn, czy kruki korzystay z liczenia, czy raczej z subitacji. W innym klasycznym badaniu zdolnoci do liczenia u ptakw, aby otrzyma nagrod, gobie uderzay przycisk dziobem. Jeli zrobiy to odpowiedni liczb razy, dostaway smakoyk 18. Patki szybko nauczyy si sprawnie wykonywa to zadanie. W tym wypadku rodzi si jednak kolejny problem interpretacyjny: czy tego typu zdolnoci, oparte na warunkowaniu instrumentalnym, mona utosamia z liczeniem? Mniejsze wtpliwoci mona mie w przypadku zdolnoci do liczenia u naczelnych innych ni czowiek. W badaniach przeprowadzonych przez Sar Boysen oraz Garyego Berntsona 19 sprawdzano, czy szympansy podczas oblicze korzystaj z reprezentacji numerycznych. Okazao si, e mapy te potrafi rwnie dobrze prowadzi obliczenia (sumowa) zarwno na fizycznych przedmiotach, jak i na liczbach arabskich w zakresie od 1 do 4. Przed szympansem stawiano tac, nad ktr znajdoway si trzy miseczki20. Na tacy naukowcy kadli przedmiot, za na miseczkach od 1 do 3 przedmiotw. Szympansy warunkowane byy w ten sposb, e jeli wskazay miseczk z liczb smakoykw, ktra odpowiadaa ich liczbie na tacy, otrzymyway nagrod w postaci poywienia. Gdy szympansy nauczyy si ju dobrze tego przyporzdkowania, przedmiot na jednym ze spodeczkw zosta zastpiony przez kartk papieru, na ktrej zapisano arabsk cyfr 1. Szympansy miay si nauczy, e jednemu przedmiotowi na tacy odpowiada cyfra 1. Gdy opanoway to zadanie, dwa przedmioty na innym spodeczku zostay podmien ione na
17

Zob. O. Koehler, Thinking without Words, [w:] Proceedings of the 14th International Congress of Zoology, Danish Science P., Copenhagen 1956.
18

Zob. W. Arndt, Abschliessende Vershuche zr Frage des Zhl-Vermogen der Haustaube, Zeitschrift fr Tierpsychologie 1939, 3, s. 88142.
19

Zob. S.T. Boysen, G.G. Berntson, Numerical Competence in a Chimpanzee (Pan troglodytes), Journal of Comparative Psychology 1989, 103, 1, s. 2331.
20

Zob. S.T. Boysen, Counting in Chimpanzees: Nonhuman Principles and Emergent Proporties of Number, [w:] The Development of Numerical Competence, red. S.T. Boysen, E.J. Capaldi, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey 1993.

kartk z cyfr 2. Analogicznie postpiono z cyfr 3 oraz wprowadzono cyfr 4. Gdy szympansy nauczyy si ju graficznych reprezentacji liczb, prbowano nauczy je rozwizywania zada numerycznych. W klatkach map umieszczono trzy schowki, w ktrych mogy si znajdowa pomaracze. Po zajrzeniu do schowka szympans mia wskaza jedn z cyfr. Otrzymywa nagrod, jeli wskazana cyfra odpowiadaa s u m i e pomaraczy znajdujcych si we wszystkich schowkach. W dalszej czci eksperymentu pomaracze zostay zastpione kartkami z zapisanymi na nich cyframi. Szympansy miay zsumowa liczby i wskaza cyfr z odpowiednim wynikiem. Trafno udzielanych przez nie odpowiedzi wynosia okoo 70%. Mona z tego wnosi, e szympansy s zdolne do opanowania k a r d y n a l n e g o aspektu liczby (np. potrafi przyporzdkowa trzy pomaracze do cyfry 3). Bardziej zaawansowana zdolno liczenia wymaga jednak jeszcze opanowania aspektu p o r z dk o w e g o, ktry pozwala na rozumienie hierarchii nastpujcych po sobie liczb. Przykad wspominanej ju szympansicy Ai wiadczy o tym, e i t zdolno przynajmniej w rudymentarnej formie potrafi opanowa 21 naczelne inne ni czowiek . Proces treningu by bardzo prosty. Szympansicy pokazywano na ekranie cyfr 1. Dotykajc jej, mapa otrzymywaa nagrod. Nastpnie na ekranie w przypadkowej kolejnoci pojawiay si 1 i 2. Nagradzane byo dotknicie cyfr w odpowiedniej kolejnoci, czyli najpierw 1, a potem 2. Pniej wprowadzono kolejne cyfry, a do 9. Po odpowiednim treningu Ai cakiem dobrze radzia sob ie z porzdkowaniem liczb (ok. 80% poprawnych odpowiedzi). Omwione wyej eksperymenty pokazuj, e zdolno do szacowania oraz subitacji jest czym powszechnym w krlestwie zwierzt. Z kolei liczenie wywouje znacznie wicej kontrowersji. Cho ptaki dysponuj niewtpliwie zdolnociami numerycznymi, trudno jednoznacznie stwierdzi, czy potrafi one liczy w tym samym sensie co na przykad szympansy, nie mwic ju o ludziach. Wydaje si, e porwnania zdolnoci poznawczych ludzi i innych zwierzt nie wspieraj jednoznacznie tezy, e zwierzta s zdolne do liczenia. Mona si spiera nawet o to, czy umiejtnoci opanowane przez szympansic Ai mona okreli mianem liczenia. Trzeba przecie zauway, e jest to liczenie w bardzo ograniczonym zakresie, a przy tym bdce wynikiem dugotrwaego treningu zaordynowanego przez ludzi. Szympansy yjce w rodowisku naturalnym nie wykazuj si (ani nawet nie maj okazji si wykaza) umiejtnoci liczenia. Mwic oglniej, cho istnienie zdolnoci numerycznych u zwierzt jest niewtpliwym faktem, trudno ustali, jak maj si one do ludzkich umiejtnoci m a t e m a t y c z n y c h. Jak susznie zauwaaj Zhanna Reznikova i Boris Ryabko, wci brakuje nam odpowiedniego jzyka analizy porwnawczej22.

21

Zob. D. Biro, T. Matsuzawa, Chimpanzee Numerical Competence, [w:] Primate Origins of Human Cognition and Behavior, red. T. Matsuzawa, Springer, Tokyo 2008, s. 199224.
22

Z. Reznikova, B. Ryabko, Numerical Competence in Animals, with an Insight from Ants , Behaviour 2011, 148, s. 406.

Prowadzi to do jeszcze innego problemu: czy na pewno psycholodzy, etolodzy i kognitywici odrobili wspomnian przez nas na pocztku tego rozdziau lekcj wypywajc z historii Mdrego Hansa? By moe nasze szczytne zamiary prowadz nas na manowce tak jak Wilhelma von Ostena? Cho standardy metodologiczne chroni nas dzi przed wieloma bdami, pokusa antropomorfizacji jest wielka by moe czasem za bardzo c h c e m y przypisa zwierztom zdolnoci matematyczne obserwowane u ludzi. Einstein i Infeld w przywoywanej wyej wypowiedzi maj zapewne racj, uczulajc na rnic pomidzy konkretnymi, praktycznymi zdolnociami numerycznymi a abstrakcyjnym liczeniem.