PRZEGLD GEOPOLITYCZNY

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY
ROK 2011
TOM 4
(WYDANIE SPECJALNE NA IV ZJAZD GEOPOLITYKW POLSKICH)

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY TOM 4: 2011

(wydanie specjalne)
Komitet Naukowy: PIOTR EBERHARDT (PRZEWODNICZCY), WIESAW HADKIEWICZ, WOJCIECH KAZANECKI, TOMASZ KLIN, ARTUR KOZOWSKI, ZBIGNIEW LACH, JAROSAW MACAA, TADEUSZ MARCZAK, LESZEK MOCZULSKI, ANDRZEJ NOWAK, ANDRZEJ PISKOZUB, JAKUB POTULSKI, JULIAN SKRZYP, MIROSAW SUEK, GRZEGORZ TOKARZ, JAN WENDT, RADOSAW ZENDEROWSKI. Redakcja: Adam Danek, Marcin Domagaa, Radosaw Domke (z-ca redaktora naczelnego), Ronald Lasecki, Dawid Madejski (sekretarz), Marlena Sawicka, Leszek Sykulski (redaktor naczelny). Kontakt z redakcj: e-mail: geopolityka@gmail.com

RECENZENCI: Prof. Tadeusz Marczak Prof. Wiesaw Hadkiewicz INSTYTUT GEOPOLITYKI ISSN 2080-8836 Czasopismo ukazuje si jako rocznik pod patronatem Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego Projekt okadki Kamil Banaszewski Redakcja techniczna Ewelina Topolska Korekta i adiustacja zesp Wydawca: INSTYTUT GEOPOLITYKI Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: geopolityka@gmail.com

SPIS TRECI
OD REDAKCJI...............................................................................................................7 I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA Andrzej Piskozub Eurazja, czyli trzy czci wiata na wsplnym kontynencie...9 Wojciech Wodarski Antyczne wychowanie w przestrzeni.43 Valentin Mihaylov Geopolityczne pooenie Serbii w warunkach postjugosowiaskiej transformacji.59 Pawe Olszewski Geopolityczne znaczenie Kaukazu Poudniowego po I wojnie wiatowej...................75 Zbigniew Szczepaski Beludystan. Konflikt tosamoci i polityki...............................................................95 Aleksandra Chopek Strategia Chin na przeomie XX/XXI wieku............................................................109 II. MATERIAY, ANALIZY, WYWIADY Halford Mackinder Demokratyczne ideay a rzeczywisto. (Rozdzia VI) (tum. i oprac. Radosaw Domke)...121 Jacek Bartyzel Dwie Ameryki. Ameryka romaska i Ameryka fenicka......143 III. RECENZJE Wadysaw Studnicki, Rosja w Azji Wschodniej, Wydawnictwo Antyk Marcin Dybowski, Komorw 2009, ss. 85 (rec. Adam Danek)147 Ireneusz Wojewdzki, Kazimierz Sosnkowski podczas II wojny wiatowej. Ksi niezomny czy Hamlet w mundurze?, Warszawa 2009, ss. 631 (rec. Radosaw Domke)...................155

Leszek Sykulski, Geopolityka, czyli pochwaa realizmu. Szkice teoriopoznawcze, Warszawska Firma Wydawnicza, Warszawa 2011, ss. 160 (rec. Tomasz Klin)............159 * * * Noty o Autorach......................................................................................................163 Informacje dla Autorw..........................................................................................165

Od redakcji

Mam zaszczyt przekaza Czytelnikom czwarty numer Przegldu Geopoli tycznego, przygotowany specjalnie na IV Zjazd Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si w tym roku w murach Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni, dziki uprzejmoci tamtejszego Wydziau Nauk Humanistycznych i Spoecznych. W tym miejscu pragn pokrtce przedstawi rozwj idei, ktry doprowadzi w rezultacie do cyklicznych spotka polskich geopolitykw. W ramach dynamizacji rozwoju krajowego rodowiska geopolitycznego, z inicjatywy Instytutu Geopolityki w 2008 roku zostao powoane do ycia Polskie Towarzystwo Geopolityczne. Przedstawiciele wadz IG weszli w skad zarzdu PTG, a sam Instytut zosta czonkiem wspierajcym nowe stowarzyszenia. Jedn z inicjatyw IG sta si wanie corocznie organizowany Zjazd Geopolitykw Pol skich. Jest to oglnopolska konferencja naukowa, ktra postawia sobie za cel in tegracj krajowego rodowiska geopolitycznego, stworzenie paszczyzny wymiany dowiadcze naukowych oraz prezentacji wynikw bada. Poniej przypomnijmy w skrcie histori poprzednich zjazdw. I Zjazd Geopolitykw Polskich odby si 24-25 padziernika 2008 r. w Zielonej Grze. Gospodarzem konferencji by Uniwersytet Zielonogrski. W Zjedzie wzio udzia 26 uczestnikw, reprezentujcych rodowiska naukowe z Warszawy, Krakowa, Czstochowy, Zielonej Gry i Poznania. Wygoszono kilkanacie referatw oraz odbyy si liczne dyskusje. Najwaniejszym wydarzeniem zjazdu byo jednak, wspomniane ju wyej, powoanie do ycia Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. II Zjazd Geopolitykw Polskich odby si 23-24 padziernika w 2009 r. w Warszawie. Gospodarzem konferencji bya Akademia Obrony Narodowej. Udzia w konferencji wzio 117 uczestnikw reprezentujcych m.in.: Akademi Obrony Narodowej, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdaski, Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet lski, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wrocaw ski, Dolnolski Orodek Studiw Strategicznych, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, IG i PTG. III Zjazd Geopolitykw Polskich odby si 21-22 padziernika 2010 r. we Wrocawiu. Gospodarzem konferencji by Uniwersytet Wrocawski. W konferencji udzia wzio ponad 80 uczestnikw. Reprezentowane byy m.in.: Akademia Marynarki Wojennej, Akademia Obrony Narodowej, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdaski, Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet Marii Curie -Skodowskiej, Uniwersytet Opolski, Uniwersytet lski, Uniwersytet Warszawski, Uni wersytet Wrocawski, Uniwersytet Zielonogrski, DOSS, ECAG, IG i PTG.

Miejmy nadziej, i obecny, IV ju z kolei, Zjazd bdzie si cieszy nie mniej sz popularnoci i zaowocuje gorcymi dyskusjami, a moe i nowymi miaymi koncepcjami geopolitycznymi. dr RADOSAW DOMKE Prezes Polskiego Towarzytwa Geopolitycznego

I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA
Andrzej PISKOZUB
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 4

EURAZJA, CZYLI TRZY CZCI WIATA

NA WSPLNYM KONTYNENCIE

Kontynenty a czci wiata

Czym jest Europa? Nasz czci wiata, to oczywiste. Ale czy zarazem jest naszym kontynentem? Przecie zamiennie czstokro nazywana jest Starym Kontynentem, synonim ten upowszechni si nie tylko w publicystyce i massmediach, ale trafia nawet do tytuw ksiek par excellence naukowych1. Utosamianie czci wiata z kontynentem (i odwrotnie) jest bdem tego samego rodzaju, co na przykad uwaanie terminw kultura i cywilizacja za synonimy. Mona to usprawiedliwia bezkrytycznym przejciem okrelenia Old Continent, jakim europejscy osadnicy w Nowym wiecie nazywali kontynent, z ktrego oni sami, lub ich przodkowie przybyli: kontynentem tym jednake bya Eurazja, a Europa jest jedynie jego czci. Kontynent jest pojciem stworzonym przez geografi fizyczn. W pierwotnym, rygorystycznym znaczeniu, oznaczao ono olbrzymie masywy ldowe, oblane dookoa wodami mrz i oceanw, a zatem gigantyczne wyspy wiata. W takiej interpretacji na globie ziemskim istniayby tylko cztery kontynenty: nasz stary mundus tripartitus (a wic wiat na trzy czci podzielony, czyli na Europ, Azj i Afryk), oraz odkrywane kolejno w epoce nowoytnej zaoceaniczne kontynenty Ameryki na zachodzie oraz Australii i Antarktydy na poudniu. Od tej rygorystycznej interpretacji poczyniono jednake z czasem dwa wyjtki: tam, gdzie takie ogromne masywy ldowe czy jedynie wski przesmyk, uznano je za odrbne kontynenty. Na tej zasadzie mundus tripartitus przeksztacono na odrbne kontynenty Eurazji i Afryki, zczone jedynie wskim Przesmykiem Suez kim, za zaatlantycki kontynent amerykaski podobnie na odrbne kontynenty Ameryki Poudniowej i Ameryki Pnocnej, zczone jedynie wskim Przesmykiem Panamskim. Odkd oba te przesmyki przecito wielkimi kanaami eglugowymi Suezkim i Panamskim, owe kontynentalne quasi-wyspy zamieniy si bez reszty w wyspiarskie masywy ldowe. Tak zatem ldy Ziemi tworz sze kontynentw o nastpujcym rankingu w mln km2 (wraz z przylegymi do nich mniejszymi wyspami) ich rozmiarw: Eurazj (55,1), Afryk (30,3), Ameryk Pnocn (24,2), Ameryk Poudniow (17,8), Antarktyd (13,2) i Australi (7,7).

1 I. Goworowska-Puchala, Mitteleuropa. Rdze Starego Kontynentu, Toru 1997; D. Pietrzyk-Reeves (red.), Tosamo Starego Kontynentu i przyszo projektu europejskiego, Biblioteka Jednoci Europejskiej, Warszawa 2007.

Cz wiata to natomiast pojcie stworzone przez antropogeografi, pojcie umowne, o nazwach wyanianych w nastpstwie rozmaitych przypadkw historycznych. Ten umowny, a zatem subiektywny podzia na czci wiata zauway ju ojciec historii Herodot, piszc w V w. p.n.e.: Dziwi si wic tym, ktrzy odgraniczaj i dziel ziemi na Libi, Azj i Europ: bo niemao one rni si midzy sob2. W najdawniejszej geografii helleskiej rozrniano tylko dwie czci wiata Europ i Azj, przy czym ich wzajemne pooenie umieszczao Europ na p nocy, zamiast na zachodzie, a Azj na poudniu, zamiast na wschodzie. Takie usytuowanie obu najdawniejszych czci wiata widoczne jest jeszcze u Herodota.

Rys. 1. Europa i Azja w antycznej wizji wiata.

Zanim wyodrbniono trzeci cz Starego wiata, stanowia ona cz Azji. Wyodrbnienie jej nastpio na krtko przed czasami Herodota. Herodot i inni He llenowie t trzeci cz Starego wiata nazywali Libi, rozcigajc na ni nazw krainy ssiadujcej od wschodu z Egiptem, a pooonej na poudnie od Hellady, po przeciwnej stronie Morza rdziemnego; podbita przez Rzym w II w. p.n.e. Kar tagina, zostaa przeksztacona w rzymsk Provintia Africa i ta miejscowa nazwa geograficzna odtd staa si now nazw tej trzeciej czci Starego wiata. Pozostae czci wiata zostay wyodrbnione dopiero w epoce nowoytnej, w nastpstwie europejskich wielkich odkry geograficznych. Ameryka jest jedyn czci wiata, upamitniajc konkretnego czowieka, Amerigo Vespucciego, ktry pierwszy dostrzeg, e Ameryka Poudniowa nie stanowi czci Azji, lecz odrbny, Nowy wiat. Nazw t rozcignito rycho na Ameryk Pnocn i pozo2

Herodot, Dzieje, Czytelnik, Warszawa 1954, s. 287.

10

staa na trwae po tym, kiedy ustalono, e s to dwa odrbne zaatlantyckie kontynenty. Australia natomiast przez dwa wieki od jej odkrycia nosia nazw Nowej Holandii, a obecn otrzymaa w 1814 roku, kiedy zorientowano si, e poza ni (i bezludn Antarktyd), adna inna Terra Australis nie istnieje. Z kolei nazwa Antarktydy pochodzi od Antarktyki, czyli regionu podbiegunowego pooonego przeciwlegle do Arktyki. Wszystkie te przypadki historyczne s mao istotne wobec reguy, e poza Eurazj wszystkie pozostae kontynenty s zarazem tosame z odrbnymi czciami wiata. Tylko na kontynencie Eurazji istnieje wicej ni jedna cz wiata. Prob lemy z ich delimitacj stanowi waciwy przedmiot niniejszego studium.

Granica Europy z Azj z perspektywy antycznego rdziemnomorza

Rola Hellenw jako odkrywcw Europy zostaa uwypuklona w tytule ksiki, wydanej w 1945 roku w szwajcarskiej Bazylei3. To, czego w tym procesie odkrywczym dokonali oni w odniesieniu do Europy, byo praktycznie w caoci dzieem helleskich eglarzy. Hellada wydaa znakomitych podrnikw ldowych, jak Herodot, Strabon, Pauzaniasz, ale aden z nich nie by odkrywc; podrowali po krainach wczeniej poznanych i uporzdkowanych politycznie, za wiedz o nich przekazywali w swych dzieach. Antyczna Hellada stworzya podstawy nauki geografii. Wczeniej stworzya najpikniejsz w wiecie mitologi geograficzn. W mitach Grecji bajecznej, z wiekw poprzedzajcych wojn trojask, mona przeledzi przygody Perseusza w rnych czciach rdziemnomorza, albo kontaktw achajsko-hetyckich w Azji Mniejszej. Trzeba tu bra pod uwag moliwo dodawania do starych mitw, poznanych o wiele stuleci pniej, realiw geograficznych: Iliada i Odyseja powstay pi wiekw po wojnie trojaskiej, kiedy geografia rdziemnomorza bya nieporwnanie lepiej znana, ni w czasach, ktre eposy te opisyway. Ju staroytni odnieli si do relacji Odysei z zaufaniem, identyfikujc kolejne etapy drogi powrotnej Odyseusza do Itaki z konkretnymi wyspami i wybrzeami rdziemnomorza. Lokalizacje te s weryfikowane wspczenie, co do wikszoci z nich, zgadzajc si z opiniami staroytnych. Przykadem takiej identyfikacji z czasw najnowszych jest ksika Ernie Bradforda Ulysses found, niestety w polskim przekadzie posiadajca tytu dowolnie przekrcony4. Wyprawa statkiem Argo po zote runo do Kolchidy obecnej Gruzji datowana jest o jedno pokolenie przed wojn trojask, ale poemat Hezjoda jej dotyczcy powsta rwnie pi wiekw pniej; mona si z niego dowiedzie, e Argonauci, obawiajc si z uwagi na Troj, wraca t sam tras przez cieniny Bosforu i Hellespontu, popynli inn, okrn drog; lecz za czasw Hezjoda wiedziano ju, e innego morskiego wyjcia z Pontu (Morza Czarnego) nie ma. W VI w. p.n.e. powsta poemat Arimaspeja, opisujcy siedmioletni wypraw Aristeasa z ProM. Ninck, Die Entdeckung von Europa durch die Griechen, Basel 1945. E. Bradford, Wdrwki z Homerem, Warszawa 1967; tytu oryginau: Ulysses found, New York 1963.
4 3

11

konnezu daleko w stepy Eurazji. Miaa si ona odby w czasach ekspansji stamtd iraskiego ludu Scytw w rne strony Eurazji, dla najechanych krajw rwnie katastrofalnej, jak o tysic lat pniejsza inwazja Hunw i o dwa tysiclecia p niejsza inwazja Mongow. Gdyby wyprawa Aristeasa naprawd miaa miejsce, byaby fenomenem, jako jedyna helleska wyprawa ldowa, do tego na skal podobn do XIII-wiecznych wypraw Carpiniego i Rubruka do mongolskiej stolicy chanw w Karakorum. Kopalnie zota i tamtejsze ludy, jakie opisuje Arimaspeja, umieszcza Ptolemeusz w II w. n.e. w rejonie Ataju, a dzisiejsza archeologia skonna jest przychyla si do takiej lokalizacji. Poemat podaje, i dalej stamtd ku pnocy znajduj si Gry Ryfejskie, za ktrymi mieszkaj Hiperborejczycy, czyli miesz kacy najdalszej Pnocy. Wierzya bezkrytycznie w ich istnienie geografia antycz na, a nawet niektrzy uczeni nowoytni5. By to oczywisty nonsens, jaki Toynbee wyjania racjonalnym argumentem, i widocznie podrnik, ktry tak daleko za wdrowa, straci orientacj co do kierunku i przenis na pnoc to, co naprawd znajdowao si jeszcze dalej na wschodzie: Hiperborejczykami byli dla niego Chiczycy, a Grami Ryfejskimi acuchy grskie rozcigajce si przy drodze od Ataju do Chin. Gdyby Toynbee mia tu racj, relacja Arimaspei miaaby wymiar Opisania wiata relacji o podry ldowej w poprzek Eurazji drog ldow do Chin. Warto pamita, e Polo uznawany by za garza przez blisko pi wiekw, zanim wiarygodno jego doniesie potwierdzono po rozpoznaniu tamtych rejonw Eurazji w drugiej poowie XIX wieku. garzem zosta rwnie okrzyknity i to przez samego Strabona, skdind znakomitego antycznego antropogeografa Pyteasz, dowiadczony eglarz i bystry odkrywca basenu Morza Pnocnego. Opyn on jego poudniowe wybrzea, okry Brytani, a od jej pnocnego kraca dotar do krainy, ktr nazwa T hule: bya to rodkowa Norwegia w rejonie obecnego Trondheim, odlega niewiele od pnocnego krgu polarnego. Trzy wieki pniej ladami Pyteasza podyli Rzy mianie, rozszerzajc w tamtym kierunku swoje imperium; nie dotarli oni jednak (jak wszyscy inni antyczni eglarze) do Thule, ktra to nazwa z tej przyczyny staa si okreleniem niedostpnej krainy legendarnej. Wntrze kontynentu afrykaskiego zostao przez nowoytn geografi poznane dopiero w XIX wieku i dopiero wtedy mona byo zweryfikowa antyczne doniesienia helleskie odnoszce si do tego obszaru. eglarz Diogenes, pywajcy w I w. n.e. w strefie rwnikowej wybrzey wschodnioafrykaskich, przekaza, e w gbi tej czci Afryki znajduj si Gry Ksiycowe, a przy nich rda Nilu. W nastpnym stuleciu wiadomo t potwierdzi Ptolemeusz, bdnie jednak lokalizujc Gry Ksiycowe i rda Nilu w poudniowej czci Afryki, niedaleko Zwrotnika Kozioroca. Gdy dotarli w tamte strony nowoytni podrnicy europej scy i nie znaleli tam ani owych gr, ani Nilu, uznali doniesienie o nich jako zmylone przez antycznych fantastw. Antyczne odkrycie zostao uznane, gdy Stanley w 1889 roku odkry w strefie rwnikowej grski masyw Ruwenzori, zidentyfikowany jako antyczne Gry Ksiycowe; na ich wschodnim zboczu znajduj si rda jednej z odng Nilu, nazwanej Nilem Grskim.

J. Strzelczyk, Odkrywanie Europy, Warszawa 1970, s. 72.

12

I odwrotnie, kiedy antyczna fantazja bya a do XIX w. przyjmowana za rzeczy wisto. Autorem najgoniejszego jej przykadu by nie kto inny, jak krytyczny w tylu innych kwestiach Herodot. Libijscy koczownicy z plemienia Nasamonw, po przebyciu Sahary, docierali w Afryce Zachodniej do wielkiej rzeki, w ktrej yy krokodyle; rzek t by Niger w okolicy Timbuktu. Nil by wtedy uwaany za jedyn w wiecie rzek z krokodylami, std wic Herodot doszed do wniosku, i tamtejsza rzeka jest Nilem, majcym rda daleko na zachodzie Afryki i pyncym rwnolenikowo ku wschodowi, skrcajc w Nubii na pnoc ku Egiptowi. Geografowie pniejsi wierzyli w ten przekaz, a gdy poznali inne odnogi Nilu, zmody fikowali go tylko o tyle, e przekaz Herodota uznali za zachodni dopyw Nilu: e on nie istnieje, przekonano si dopiero w XIX wieku. Najistotniejsz tutaj jest metoda rozumowania Herodota: Bo Nil pynie z Libii, ktr przecina przez rodek. I jak ja przypuszczam, wnioskujc z wiadomego o niewiadomym, przybywa on z tych samych odlegoci co Ister (helleska nazwa Dunaju). Ister bowiem wytryska na terytorium Keltw i przecina w swoim biegu ca Europ przez rodek. A pync przez ca Europ,uchodzi Ister do Morza Czarnego tam, gdzie jest Istria, kolonia Milezyjczykw. Ot Ister, poniewa pynie przez zamieszka ziemi, jest wielu ludziom znany, ale o rdach Nilu nie umie nikt nic powiedzie: Libia bowiem, przez ktr on pynie, jest niezamieszkaa i pustynna. Ile przecie najdalej sigajcym wywiadem mogem dociec, to o jego biegu powiedziaem. Tak moim zdaniem Nil, przepywajc ca Libi, dorwnywa w tym Istrowi6. Metoda wnioskowania z wiadomego o niewiadomym, cakowicie zawodna w przytoczonym rozumowaniu Herodota, bya jednak czsto stosowana przy spe kulacjach dotyczcych terrae incognitae. Przynosia ona interesujce wyniki zwaszcza w odniesieniu do nowych lokalizacji antycznych mitw na obszarach poznawanych dopiero w redniowieczu lub w epoce nowoytnych wielkich odkry geograficznych. W tym aspekcie nie chodzio bowiem o realne analogie, takie jakie rzekomo miay istnie midzy Istrem a Nilem, lecz o analogie wirtualne, rodzce si w gowach odkrywcw i opisach redniowiecznych kronikarzy. Dla tej czci Europy, jaka poznana zostaa dopiero w redniowieczu, fascynujce kompendium stanowi rozprawa doktorska gdaskiego historyka Henryka Knie7. W wiadomoci tej Batyk stanowi lustrzane odbicie Morza Czarnego. Kraina Amazonek, w mi tach helleskich lokalizowana na wschodnim obrzeu czarnomorskim, w red niowieczu miaa swj odpowiednik w Cvenland Kraju Kobiet, umieszczanym w Finlandii, na wschodnim obrzeu batyckim. wietno Olbii, helleskiej kolonii niedaleko ujcia Dniepru, znalaza redniowieczne lustrzane odbicie w legendzie Winety, nie majcej pokrycia w rzeczywistoci. Helleskie wyznaczenie Donu jako granicy Europy z Azj u Pomponiusza Meli, rzymskiego geografa z I w. n.e. znalazo odpowiednik w uznaniu Wisy aciskiej Vistuli, za granic midzy obu tymi czciami wiata. I tak dalej.

Herodot, Dzieje, dz. cyt., s.134. H. Knie, Relikty wiadomoci antycznej w tradycji historycznej ziem polskich okresu redniowiecza, Gdask 1974 (maszynopis).
7

13

Cywilizacja antyczna zogniskowana bya w basenie rdziemnomorskim. Jej egludze znane byy dokadnie wszystkie wybrzea i wyspy tego akwenu. Doskonale wiedziano, ktre z nich geograficznie nale do Europy, ktre do Azji, a ktre do Libii-Afryki. Znaczenie dla Hellady wybrzey czarnomorskich byo szczeglnie due; dlatego wok tego morza powstao blisko sto helleskich kolonii, gwnie milezyjskich (zaoonych przez miasto Milet). Droga morska ku pnocy wioda przez cztery morza: Egejskie, Propontyd (Morze Marmara), Pont (Morze Czarne) i Meotyd (Morze Azowskie), przedzielone trzema cieninami: Hellespontem (Dardanelami), Bosforem i Bosforem Kimmeryjskim (Cienin Kerczesk). Na caej tej trasie rozrnianie wybrzey byo bardzo proste: po prawej rce byo to wyb rzee Azji, po lewej wybrzee Europy; w cieninach oba byy w zasigu wzroku, na morzach tylko jedno, albo adne z obu. Nastpstwem tej eglarskiej penetracji rdziemnomorza bya doniosa zmiana pogladw na wzajemne usytuowanie Europy i Azji. Pooenie wybrzey obu tych czci wiata nie pozostawiao wt pliwoci: Europa znajdowaa si na Zachodzie, a Azja na Wschodzie. Doniose konsekwencje takiej wzajemnej relokalizacji Europy i Azji wystpiy, kiedy w gbi Meotydy osignito miejsce, w ktrym wybrzea Europy i Azji zbie gay si w ujciu Donu (helleskiego Tanais). Od tego miejsca, na obecnym pograniczu Ukrainy z Rosj, zaczynaa si zatem, wedug tych nowych wyobrae geografii antycznej, ldowa granica Europy z Azj. Za jej pocztek przyjeto bieg Donu, ktrego zreszt znano wwczas tylko ujciowy fragment, sigajcy nie dalej ni do miejsca, z ktrego obecnie odchodzi Kana Woga-Don; dalszym przebiegiem tej rdldowej granicy nie zaprztano sobie gowy. Geografia antyczna, rozrniajc morskie wybrzea trzech czci wiata otaczajcych basen rdziemnomorski, postpowaa tak, jak wspczesna geografia fizyczna przy identyfikacji wybrzey poszczeglnych kontynentw. Jednake antropogeografia basenu rdziemnomorskiego to fizjogeograficzne rozrnienie cakowicie ignorowaa. Milet, patronujcy helleskim koloniom czarnomorskim, a pooony na wschodnim wybrzeu Morza Egejskiego, by geograficznie miastem Azji, lecz antropogeograficznie integraln czci Hellady. W epoce hellenistycznej Ateczyk nie nazwaby Azjat swego rodaka zajmujcego si handlem w Antiochii ani Afrykaninem helleskiego uczonego z Aleksandrii, przeciwstawiajc im samego siebie jako Europejczyka. Tak samo byo w Imperium Romanum jak bluszcz okalajcym Morze rdziemne. Nawet u schyku antyku, w chrzecijaskim ju imperium, nikomu nie przyszoby do gowy, aby papiea w Rzymie Europejczyka, przeciwstawia patriarchom Wschodu jako Azjatom, albo w. Augustyna, biskupa tunezyjskiej Hippony nazywa Afrykaninem. Taka identyfikacja ludzi, wedug czci wiata, w jakiej oni yli, dosza do gosu dopiero wtedy, kiedy eks pansja islamu zburzya cywilizacyjn jedno rdziemnomorza, wypierajc chrzecijastwo z jego obszarw azjatyckich i afrykaskich, czynic je religi cywilizacji europejskiej.

14

Granica Europy z Bezodpywowym Rdzeniem Eurazji

Arnold Toynbee, rozgraniczajc ldowe obszary Ziemi wedug ich cywiliza cyjnego zrnicowania, zdyskwalifikowa antyczn koncepcj rdldowej granicy Europy z Azj, piszc: Dla ludnoci na pnoc od Morza Czarnego czy to koczownikw z eurazjatyckiego stepu, czy te eurazjatyckich wieniakw strefy czarnoziemu, cigncej si od wschodnich stokw Karpat do zachodnich stokw Ataju rozrnienie midzy Europ a Azj nie mogo oznacza nic sensownego. Istnieje bezsporna geogra ficzna realno, ktr nazywamy Eurazj. Jest ona tak obszerna i tak nieregularnie uksztatowana, e moemy oderwa od niej dla badawczej wygody pewn liczb subkontynentw. Z tych ostatnich najwyraniej zarysowanym dziki himalajskiej granicy ldowej s Indie. Europa jest niewtpliwie innym takim subkontynentem, ale jej ldowa granica w przeciwiestwie do indyjskiej zawsze bya bardziej limen ni limes, i z pewnoci ley daleko na zachd od gr Uralu8.

Rys. 2. Bezodpywowe wntrze Eurazji.

A. J. Toynbee, Studium Historii, Warszawa 2000, s. 676 i n.

15

Toynbee podnis tu kwesti zasadnicz: zakwestionowa pogld, jaki powta rzany by przez wieki (wydawa si niepodwaalnym faktem geograficznym), i kontynent Eurazji dzieli, przebiegajca poudnikowo, granica Europy z Azj. Stosownie do tego, na pocztku nowej ery rzymski geograf Mela wyduma sobie, e granica owa przebiega wzdu Wisy. Poniewa na obszary pooone na wschd od tej rzeki geografia Rzymian nie sigaa, zaoy, e tam musi ju by Azja. Nastao redniowiecze, gdy wraz z postpami chrystianizacji, Europa si rozrastaa ku wschodowi, ale wchaniane przez ni ziemie nadal nie byy Azj. Okoo roku 1000, kiedy po chrzcie Polski, Rusi, Wgier i Skandynawii, dobiega koca proces, jaki brytyjski historyk kultury nazwa The making of Europe9, pogask tu pozostaa ju tylko enklawa nadbaltyckich regionw, a tylko w jednym miejscu wkroczono w obszar, nadal wprawdzie nie bdcy Azj, ale stref Eurazji odmienn od tego, co przyrastao do tego czasu do Europy. Strefa ta obejmuje wntrze Eurazji, trzeci cz jej powierzchni (17,7 mln km2), tym odizolowan od reszty kontynentu, i jej rzeki nie maj ujcia do ad nego z mrz i oceanw okalajcych Eurazj: albo gubi si i zanikaj w piaskach pustyni, albo kocz bieg w ktrym z lokalnych zbiornikw wodnych, nie posiadajcych cznoci z Wszechoceanem. Owo serce Eurazji przez tysiclecia miao ogromny, dramatyczny wpyw na obrzea Eurazji: jego pustynno-stepowe obszary zamieszkiway ludy koczownicze, podstaw ich egzystencji stanowiy stada hodowanych przez nich zwierzt. Obszarem tym rzdzi cykliczny rytm okresowo male jcych opadw, podczas ktrych, pozbawiona warunkw normalnej egzystencji jego koczownicza ludno, podejmowaa niszczce najazdy na obrzea Eurazji. Przed now er pas tutejszych stepw zdominoway ludy grupy iraskiej, z ktrych krajom o ludnoci osiadej najbardziej da si we znaki najazd Scytw w VII w. p.n.e.; w nowej erze dominacj przejy ludy grupy tureckiej, ktre najazdem Hunw w IV w. n.e. objawiy swe istnienie Europie; w XIII w n.e. wielkim najaz dem kierowali Mongoowie, ktrzy w inwazji na Europ nadal posugiwali si lud ami grupy tureckiej. To byy wydarzenia skutkujce najwikszymi zmianami w krajach, ktre ulegy ich naporowi. Przed ponad stuleciem mechanizm tych cyklicznych kataklizmw przedstawi Ellsworth Huntington jako puls Azji10. Nie jest to tytu szczliwy, gdy sprawcami tych kataklizmw nie byy najbardziej z waciw Azj kojarzone kraje, rozcigniete od Bliskiego Wschodu, przez Indie, po Chiny i Japoni. Dlatego dla tej czci Eurazji zaproponowaem nazw Bezodpywowy Rdze Eurazji11, nie kojarzc si jednoznacznie ani z Azj, ani z Europ. To wntrze Eurazji dzieli si geograficznie na dwie czci. Jego czci zachodni jest zlewisko najwikszego bezodpywowego akwenu Ziemi, niepoprawnie nazywanego Morzem Kaspijskim, gdy w kategoriach geografii fizycznej jest ono w istocie gigantycznym jeziorem. Jego zlewisko o powierzchni 3,7 mln km2, to
Ch. Dawson, The making of Europe, London 1929; Ch. Dawson, Tworzenie si Europy, Warszawa 1961. 10 E. Huntington, The Pulse of Asia. A Journey in Central Asia illustrating the geographic Basis of History, Boston and New York 1907. 11 A. Piskozub, Bezodpywowy Rdze Eurazji, [w:] Rzeki w dziejach cywilizacji, Toru 2001, s. 3154.
9

16

zaledwie pita cz obszaru Bezodpywowego Rdzenia Eurazji; jego stepowopustynna cz wschodnia, cignca si a po granic Mandurii jest czterokrotnie wiksza. W tej czci zachodniej dominujc pozycj zajmuje zlewnia Wogi: przy dugoci 3531 km dugoci i dorzeczu o powierzchni 1380 tys. km2, jest ona najwiksz rzek Ziemi, uchodzc nie do Wszechoceanu, lecz do jeziornego akwenu rdldowego. W grnej czci dorzecza pynie przez stref lasw, w rod kowej przez stref stepw, w dolnej, poniej Wogogradu, przez stref pustynn. Staroytni mieli o tej rzece, nazwanej przez nich Rha, bardzo mgliste pojcie, odnoszone tylko do owego dolnego odcinka Wogi, znajdujcego si na wschd od Donu a zatem, wedug geografii antycznej, ju w obszarze Azji, w Barbaricum ziemi barbarzycw. Skojarzenie obu tych okrele pozostawio swj lad w botanice. Gdy z tamtych okolic dotara do Europy poyteczna rolina, lokalnie w dawnej polszczynie zwana rzewieniem, powszechnie za nazwano j rabarbarem (Rhabarbarum); jej pochodzenie utrwaliy aciskie nazwy jej odmian: Rheum rhabarbarum (rabarbar kdzierzawy) i Rheum rhaponticum (rabarbar ogrodowy); ten ostatni, jako ju przyswojony i najwczeniej uprawiany w regionie czarnomorskim, zczy obie nazwy antycznej geografii, t odnoszon do Wogi i t odnoszon do Pontu Morza Czarnego. W wiadomoci europejskiej, a do czasw Owiecenia, dorzecze Wogi traktowano jako znajdujce si ju poza Europ, a wic azjatyckie. W epoce Renesansu ukaza si, drukowany w Krakowie w roku 1517, Tractatus de duabus Sarmatiis Macieja Miechowity (1457-1523), opis geografii i etnografii obszarw Eurazji nazywanych podwczas Sarmacj, podzielonych na Sarmacj Europejsk (na zachd od Donu) i na Sarmacj Azjatyck (na wschd od Donu)12. W odrnieniu od tak pnego przekadu polskiego, ju od XVI wieku wydawano na zachodzie Europy przekady i komentarze, uznajce historyczne znaczenie tego dziea, w tym najnowsze w USA, pod wymownymi tytuami: Konstanty Zantuan, The Discovery of Modern Russia: Tractatus de duabus Sarmatiis (1968) czy Marshall Poe, Muscovy in European Cosmographies (1998). Aleksander Brckner w Encyklopedii Staropolskiej w hale Rha podaje, e kiedy w XVIII wieku Cesarstwo Rosyjskie zbudowao Kana Woga-Batyk, doprowadzony do Sankt-Petersburga, nowej stolicy imperium, nazywano uchodzc tam do Batyku rzek New europejskim ujciem Wogi; tak dugo bowiem utrzymywaa si opinia, i Woga jest ju rzek pozaeuropejsk. Ru, organizowana pastwowo przed przyjciem chrzecijastwa przez pogaskich jeszcze Normanw, zacza si wwczas rnicowa na trzy regiony w granicach lokalnych jednostek ukadu sieci wodnej. Pierwsz bya Ru Nowogrodzka, zwana te Ziemi Nowogrodzk albo Rusi Grn, obejmujca dorzecza rzek ba tyckich, uchodzcych do Zatoki Fiskiej. Znajdujca si najbliej Skandynawi i, najszybciej zostaa przez Normanw zorganizowana i najduej pozostawaa w kul turowym jej oddziaywaniu: jeszcze okoo 1300 r., mona si byo w Nowogrodzie Wielkim rwnie dobrze porozumiewa po szwedzku, jak i w mowie sowiaskiej. Wanym wwczas ogniwem kontaktw Rusi Nowogrodzkiej z zachodem Europy
M. Miechowita, Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej oraz tego co si w nich znajduje, Wrocaw 1972.
12

17

bya Hanza, posiadajca w Nowogrodzie Wielkim kantor Skra, najdalszy na wschodzie Europy. Ksistwo Nowogrodzkie, nazywane wtedy Rzeczpospolit Nowogrodzk, weszo w tym pnym redniowieczu w faz swego szczytowego rozwoju, zakoczonego gwatownie, opanowaniem go i wczeniem do Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego w 1478 roku. Podstaw dobrobytu tej krainy by handel z zachodem Europy skrami zwierzt futerkowych, pozyskiwanymi z subarktycznych obszarw, pooonych na pnoc od Bezodpywowego Rdzenia Eurazji. Rzeczpospolita Nowogrodzka podporzdkowaa tam sobie ogromny obszar, zasiedlony przez ludy bezpastwowe, znajdujce si na etapie gospodarki zbieracko-owieckiej w zachodniej czci fiskie, a we wschodniej ugryjskie. Strefa ta koczya si przy ujciu rzeki Ob; tutaj przez wieki dokonywa si handel skrami zwierzcymi, dostarczanymi do powstaego tam Obdorska przez rwnie bezpastwowe ludy syberyjskie. Tumaczy to atwo nowogrodzkiej ekspansji, podobnie jak pniej moskiewskiej, w cigu kilku dekad na przeomie XVI/XVII wieku opanowujcej Syberi od Uralu po Pacyfik, a w XVIII wieku zakadajcej Rosyjsk Ameryk za Cienin Beringa; prby dalszej ekspansji rosyjskiej w Oregonie i Kalifornii zablokowali Anglicy, Hiszpanie i Amerykanie; zapomniano, e sawna Doktryna Monroego z 1823 roku, skierowana bya przeciwko rosyjskiej Alasce, gdy posiad oci zachodnioeuropejskich na kontynentach obu Ameryk (nie liczc brytyjskiej Kanady) praktycznie ju tam nie byo. Najbardziej jednak atwo, cel i zasig ekspansji nowogrodzkiej, przypomina utworzone przez Anglikw w XVII wieku ogromne Terytorium Kompanii Zatoki Hudsona dla pozyskiwania skr zwierzcych od kanadyjskich tubylcw. Na poudnie od Rusi Nowogrodzkiej zorganizowali Normanowie Ru Kijowsk, najwiksz z trzech czci najdawniejszej Rusi. Kierunki ekspansji normaskiej na wschodzie Europy wyznacza przede wszystkim czynnik komunikacyjny, na bazie ktrego powstaway wane dla wiata normaskiego szlaki handlowe. Ru Kijowska wspczenie Ukraina i Biaoru niemal dokadnie pokrywaa si z zasigiem dorzecza Dniepru, tak jak to przedstawia mapa XIV-wiecznej Litwy, ktra wwczas wyzwolia Ru Kijowsk z zalenoci od mongolskiej Zotej Ordy, co w nastpstwie uratowao ten kraj dla cywilizacji europejskiej. Poprzez Ru Kijow sk zorganizowali Normanowie sawn drog od Waregw do Grekw, czyli ze Skandynawii do Bizancjum. Nowogrd i Kijw stay si gwnymi punktami eta powymi tej drogi, ktrej zasadnicz cz tworzy nurt Dniepru, prowadzcy do Morza Czarnego. Sawa tego szlaku handlowego przysania znaczenie innej podstawowej normaskiej drogi handlowej, jaka Wog i Morzem Kaspijskim doprowadzaa kupcw normaskich a do Bagdadu, w centrum gospodarcze wczesnego Kalifatu Arabskiego. Podobnie jak droga od Waregw do Grekw, szlak ten powsta i przeywa okres swej wietnoci jeszcze w czasach pogaskich, poprzedzajcych chrzest Rusi (988) i Skandynawii (1000) czego archeologicznym potwierdzeniem s liczne znaleziska monet arabskich na jego trasie. Na bazie tego szlaku, wiodcego od Nowogrodu Wielkiego ku wschodowi, wyrosa poza wzgrzami Wadaju, trzecia cz Rusi Ru Zaleska, pocztkowo nazywana Ksistwem Rostowsko-Suzdalskim, od 1157 Ksistwem WodzimierskoSuzdalskim a od poowy XIV wieku Wielkim Ksistwem Moskiewskim. Ta naj mniejsza i najmodsza z trzech czci redniowiecznej Rusi, dopiero pod t ostatni
18

nazw rozpocza wiatow karier, jako zalek pniejszej Rosji. Terytorium Rusi Zaleskiej byo jedynym obszarem, w jakim redniowieczna cywilizacja europej ska wkroczyla w Bezodpywowy Rdze Eurazji. wiadomo tego sprawiaa, e w historiografii europejskiej Wielkie Ksistwo Moskiewskie, a od 1547 roku Carstwo Moskiewskie, obejmowano nazw Sarmacji Azjatyckiej. Bezodpywowy Rdze Eurazji przecina w redniowieczu nie tylko transkon tynentalny normaski szlak handlowy wiodcy Wog i Morzem Kaspijskim. Najsawniejsz na jego obszarze bya stworzona jeszcze w antyku Droga Jedwabiu, czca Chiny z Europ, trasa rwnolenikowo przecinajca Eurazj, w zalenoci od sytuacji politycznej na stepach wariantowo omijajaca Morze Kaspijskie ju to od poudnia, ju to od pnocy. W tym drugim wariancie przekraczaa Wog w rejonie, w ktrym w XIII w. powsta Batu Saraj stolica Zotej Ordy, a w XVI moskiewski Carycyn dzisiejszy Wogograd, nastpnie przecinajc Ru Kijowsk, tras Kijw Krakw Praga docieraa na zachd Europy. Rwnoczenie z woaskim szlakiem normaskim powsta w dorzeczu Wogi wany poudnikowy szlak handlu arabskiego, w poudnikowym kierunku, prowadzcy Morzem Kaspijskim i Wog ku pnocy. Rozstawa si ze szlakiem normaskim tam, gdzie do Wogi uchodzi Kama, najduszy z jej dopyww (1805 km). W miejscu zczenia obu rzek, Kama jest dusza od Wogi, do tego od Permu nad Kam po Wogograd nad Wog, obie te rzeki pyn niemal w linii prostej, rwno legej do pasma gr Uralu, z ktrych spywaj do tych rzek wszystkie ich prawostronne dopywy. Wogograd i Perm, miasta liczce obecnie po milionie mieszkacw, oddalone wzajemnie o ponad tysic kilometrw w linii prostej, s na tej poduralskiej arterii wodnej orodkami rwnie kluczowymi, jak Nowogrd Wielki i Kijw na drodze od Waregw do Grekw. Kupcy arabscy cignli ni ku pnocy inn tras ni Nowogrodzianie, ale take po skry zwierzt futerkowych i do tej samej krainy ziemi permskiej, ktr Normanowie nazywali Bjarmi, a Arabowie Wisu, czyli Krain Ciemnoci, z uwagi na jej pnocne pooenie nad grn Kam. Kiedy bya to Jugra, siedziba ludw ugryjskich, ziemia ojczysta Wgrw, ktrzy w postantycznej wdrwce ludw, wzdu Kamy i Wogi, a nastpnie stepami czarnomorskimi wywdrowali do swej obecnej siedziby w Europie. Na poudnie od nich, nad doln Kam znajdowaa si praojczyzna Sowian, ktrzy wczeniej od Wgrw, tak sam drog, przenieli si do nowych siedzib w Europie13. Opuszczon przez Sowian krain zajli turkojzyczni Bugarzy, zakadajc tam Bugari Nadwoansk (drugi ich odam pody ladami Sowian za Dunaj, tam, gdzie wspczesna Bugaria). Bugari Nadwoansk zniszczy w XIII w. najazd mongolski; zanim to nastpio, przyjli oni islam od Arabw, co jest widomym potwierdzeniem ich obecnoci na szlaku handlowym Wogi-Kamy. Najazd mongolski w szczeglny sposb przetworzy Ru Zalesk. Przez dwa i p wieku od przyjcia chrzecijastwa (988-1237) pozostawaa ona wraz z reszt Rusi w krgu wpyww Bizancjum. Najazd mongolski wystawi t cz Rusi na rwnie dugi okres dominacji tego, co Feliks Koneczny zidentyfikowa jako cywilizacj turask, definiujc j nastpujco: Cywilizacja turaska posiada obozow
L. Czupkiewicz, Najdawniejsze siedziby Sowian, Problemy, nr 2/1989; L. Czupkiewicz, Pochodzenie i rasa Sowian, Wrocaw 1996.
13

19

metod ustroju zbiorowego. Ludy tej cywilizacji gnij, gdy nie wojuj. S to spoecznoci, zamieniajce si czasem w armie, lecz nigdy w spoeczestwa. Cywilizacja ta signa do wschodniej Sowiaszczyzny i w zupenej zgodzie z bizantyskim chrzecijastwem wytworzya tam dwie kultury turasko-sowiaskie: moskiewsk i kozack14. Jarzmo Zotej Ordy tylko powierzchownie i przejciowo dotkno najbardziej dla niej odleg Ru Nowogrodzk w XIII wieku. Ru Kijowsk uwolnia od niego Litwa w XIV wieku. Natomiast na Rusi Moskiewskiej jarzmo to ciyo kolejne dwa i p stulecia (1237-1480) i w opinii Lwa Gumilowa wywaro na ni wpyw gbszy i doniolejszy od wpyww bizantyskich okresu poprzedniego15. Najwaniejsz zdobycz imperium mongolskiego byy Chiny. Osignicia ich starej i rozwinitej cywilizacji mongolscy koczownicy przejli i rozpowszechnili po caym imperium, rwnie na Ru Moskiewsk, przeksztacajc trwale jej spoeczestwo. Pozostaoci tego s w jzyku rosyjskim sowa, odnoszce si do najwaniejszych dziedzin ycia spoecznego, a w innych jzykach sowiaskich nieznane: pienidze to diengi (chiskie teng), hierarchia urzdnicza to czyny (chiskie tsin), podatek na utrzymanie komunikacji w imperium jam, std w rosyjskim wonica to jamszczik. Dziedzictwem jarzma mongolskiego staa si nowa, turaska osobowo Moskali. Trzecia epoka dziejw W. Ks. Moskiewskiego, a od 1547 r. Carstwa Moskiewskiego (1480-1720), to kolejne dwa i p wieku, podczas ktrych dzieje tej Sarmacji Azjatyckiej tocz si cakiem odmiennymi od cywilizacji europejskiej drogami. wczesna, podtrzymywana przez jej wadcw izolacja od spraw europejskich, nie oznacza jednak stagnacji, ani zaciankowatoci pastwa moskiewskiego. Przeciwnie, po upadku Bizancjum, jako jedyne wwczas pozostae pastwo prawosawne, uznao si ono za jego duchowego spadkobierc w misji opiekowania si caym prawosawiem. Rozwija si mistyka Moskwy, jako Trzeciego Rzymu, po tamtych wczeniejszych z nad Tybru i z nad Bosforu. Opiekustwo nad coraz to inn zagranic stanie si odtd celem polityki imperialnej tego pastwa i jego pniejszych awatarw. Rwnoczenie z opiek nad prawosawiem, pojawia si polityka zbierania ziem ruskich, ywotnie zagraajca egzystencji pastwa litewskiego, a potem Rzeczpospolitej Obojga Narodw. Gdy Cesarstwo Rosyjskie w XVIII wieku cel ten zrealizowao w rozbiorach Rzeczypospolitej, w XIX wieku przyjto cel nastpny: panslawistyczn opiek nad wszystkimi Sowianami, co oznaczao program jeszcze dalszego parcia tego pastwa w gb Europy. A jako Rosja Sowiecka w XX wieku, podjo globaln ekspansj w imi opieki nad proletariuszami wszystkich krajw. W tej trzeciej epoce swych dziejw Carstwo Moskiewskie poszerzao si zarazem ku wschodowi, niemal nie napotykajc przy tym na opr. W drugiej poowie XVI wieku opanowao cae dorzecze Wogi, pod koniec tego stulecia przekroczyo pasmo gr Uralu, rozpoczynajc aneksj Syberii, ukoczon przed poow XVII wieku. W ten sposb, w cigu jednego zaledwie stulecia, na wschodzie Eurazji uksztatowao si najwiksze pastwo wiata.

14 15

F. Koneczny, O ad w historii, Warszawa 1992, s. 38. L. Gumilow, Od Rusi do Rosji, Warszawa 1996, s. 281.

20

Trzecia cz wiata na kontynencie Eurazji

Za cara Piotra I (1689-1725) w pastwie tym nastpiy doniose zmiany, w wyniku ktrych dobiegy koca dzieje Carstwa Moskiewskiego (1547-1721), a rozpocza si epoka Cesarstwa Rosyjskiego (1721-1917)16. Obrazowo mona ten wielki przeom przedstawi nastpujco: moskiewski niedwied postanowi wtedy opuci swj pozaeuropejski matecznik, przenie si do Europy i aktywnie uczestniczy w jej konfliktach wewntrznych, dla zdobywania na jej obszarze kolejnych upw terytorialnych. Mona temu przeciwstawi argument, e przecie Moskwa od 1478 roku poszerzaa si ku zachodowi podbijajc republiki Nowogrodu, Pskowa i w kolejnych wojnach z Litw, a pniej z Rzeczpospolit Obojga Narodw zdobywajc nastpne obszary Zadnieprza. Istotnie byy to nabytki z poza Bezodpywowego Rdzenia Eurazji, ale wszystkie one znajdoway si na Rusi, w jej przybatyckiej czy dnieprzaskiej strefie, bdc zmianami pogranicza w tej samej wschodniosowiaskiej rodzinie, przydatkami do moskiewskiej core area, nie zmieniajcymi jej cywilizacyjnej odmiennoci, z europejskiej perspektywy stano wicej Sarmacj Azjatyck. Odtd wszystko to miao si zasadniczo zmieni. Wielkie nabytki terytorialne, zdobywane w XVIII wieku na Szwecji, Rzeczypospolitej i Turcji byy historycznie i cywilizacyjnie europejskimi, stanowiy obszary Europy, nie majce nic wsplnego z moskiewsk doktryn zbierania ziem ruskich. Carstwo Moskiewskie byo cywilizacyjnie tak odrbne i odmienne od Europy, jak wszelkie te pastwa, z ktrymi Europa nawizaa kontakty od czasw podjcia zaoceanicznej ekspansji. Etiopia, te jak Moskwa chrzecijaskie, cho nie rzymsko-katolickie pastwo afrykaskie, otoczone nieprzyjaznym ssiedztwem muzumaskim, okazao si obojtne i niechtne wobec osigni cywilizacji europejskiej, z jednym wyjtkiem: broni, niezbdnej do walki z wrogim ssiedztwem. Westerny, ktre utrwaliy XIX-wieczny stereotyp czerwonoskrego mieszkaca Dzikiego Zachodu, wojujcego konno z nieodczn strzelb, zatary wiadomo, i zarwno konie jak i bro paln, cakiem niedawno sprowadzili tam europejscy osadnicy. Chiczycy, handlujcy z Hiszpanami na Filipinach, dziki nim ju w XVI wieku, duo wczeniej od Europy, podjli u siebie uprawy poudniowoamerykaskich ziemniakw i pnocnoamerykaskiej kukurydzy. Bo rodki ywnoci byy obok uzbrojenia drug rzecz, jak instynkt samozachowawczy nakazywa przejmowa od obcej cywilizacji. Poza tym tylko wyjtkowo takie osobliwoci, jak mechaniczne zegary, ktre XVII-wieczne Chiny uznay za jedyny wynalazek europejski godny przyjcia. Dopiero nowoytna rewolucja przemysowa postawia te pozaeuropejskie pastwa przed koniecznoci wyboru: albo si zeuropeizowa, przyjmujc nowe osignicia w sferze materialnej, albo z wasnej woli skaza si na zagad. Na duchowe wartoci cywilizacji europejskiej ludno ksztatowana przez wieki wedug wzorcw innych cywilizacji, pozostaje w swej masie odporna, z nielicznymi w zasadzie wyjtkami. Takie same zaoenia dotyczyy kontaktw Carstwa Moskiewskiego z Europ. Przy oglnej izolacji od Europy, odkd tylko upowszechnia si w niej artyleria, pastwo moskiewskie przy europejskiej pomocy stworzyo j u siebie. Stanem
16

F. Koneczny, Dzieje Rosji od najdawniejszych do najnowszych czasw, Komorw 1997, s. 178.

21

i sprawnoci uznawana bya w Europie za lepsz ni gdzie indziej. Ten kontrast pomidzy nowoczesnoci uzbrojenia a stanem reszty gospodarki mona zilustrowa znakomit definicj Zwizku Sowieckiego stworzon przez Leopolda Ungera: Jest to Burkina Faso plus midzykontynentalne rakiety nuklearne. Carstwu Moskiewskiemu nie przeszkadzaa w dozbrajaniu si na zachodzie Europy cakowita blokada jego dostpu do mrz rdeuropejskich: do kontrolowanego przez Turcj basenu czarnomorskiego i do kontrolowanego przez Szwecj basenu batyckiego. Kiedy Iwan Grony, pierwszy z carw moskiewskich, z tej przyczyny tak uporczywie walczy z Zygmuntem Augustem o Inflanty, Anglicy odkryt przez nich w 1553 roku drog morsk do arktycznego Archangielska, tamtdy rozpoczli handel z Moskw. Odtd przez ptora wieku Archangielsk by jedynym moskiewskim oknem w wiat, przyjmujcym konwoje z Zachodu, jak Murmask podczas II wojny wiatowej; Zygmunt August korespondowa w tej sprawie z angielsk krlow Elbiet I, bezskutecznie zaklinajc j, aby w imi solidarnoci europej skiej nie zaopatrywaa tamtdy Moskwy w bro. Projekt europejski Piotra I sprowadzi mona do trzech kwestii; cile ze sob powizanych: dokonanie w pastwie i spoeczestwie zmian, przeksztacajcych nieeuropejskie z ducha Carstwo Moskiewskie, w upodobnione do Europy Cesarstwo Rosyjskie; wejcie do koncertu mocarstw europejskich i aktywne wykorzystywanie konfliktw pomidzy nimi dla powikszania imperium kosztem Europy; odzyskanie na Szwecji dostpu do wybrzea Batyku i wybudowanie tam nowej stolicy imperium. Od sukcesu w kwestii pierwszej zalea sukces w kwestii drugiej: Europa musiaa uzna europeizacj Moskali, przed dopuszczeniem ich na salony. Czy Piotr I wierzy, e narzucone przez niego odgrnie reformy, dogbnie przeksztaciy jego poddanych w Europejczykw, czy te dokonaa si tu jedynie powierzchowna mimikra, upodobniajca ich tylko zewntrznie do mieszkacw Europy? By to dopiero pierwszy tego rodzaju eksperyment; ptora wieku pniej nastpny podja Japonia, a jeszcze wiek pniej przeksztacenia podobne zaczy si mnoy w pastwach Trzeciego wiata. Obecnie nie ulega ju wtpliwoci, e aby si zeuropeizowa, trzeba przyswoi wartoci duchowe cywilizacji europejskiej. Spoeczestwa przejmujce od Zachodu jedynie jego osignicia w dziedzinie techniki i systemu politycznego (demokracj, parlamentaryzm itd.) amerykanizuj si, ale si nie europeizuj. Czy Europa zatem daa si nabra, zmylona precedensowym charakterem tej moskiewskiej europeizacji, czy tylko udawaa, e w ni wierzy? Nie wierzy w istotno tej europeizacji Adam Mickiewicz, wiek poniej zesany do Sankt Petersburga, drwi ze stanowiska do niej europejskiego Zachodu, udowadniajc, i natchniona poezja argumentuje to mocniej od wszelkiej publicystyki: Piotr wskaza carom do wielkoci drog; Widzia on mdre Europy narody I rzek: Rosyj zeuropejczy mog, Obetn suknie i ogol brody. Ogoli, umy i ustroi chopa, Da mu bro w rce, kiesze narublowa,
22

I zadziwiona krzykna Europa: Car Piotr Rosyj ucywilizowa17. Wojna pnocna 1700-1721 bya pierwsz, w ktrej pastwo rosyjskie uczestniczyo jako koalicjant w konflikcie wewntrzeuropejskim. Ten debiut na salonach Europy, by precedensem, powtarzajcym si odtd a po obie wojny wiatowe XX wieku. W wojnie pnocnej gwnym przeciwnikiem Rosji bya Szwecja, rozbita militarnie w bitwie pod Potaw (1709) i w pokoju wojn t koczcym pozbawiona na rzecz Rosji dawniejszych jej zdobyczy nadbatyckich Inflant od Dwiny po Narw oraz Ingrii nadmorskiej krainy nad Zatok Fisk, pooonej pomidzy Estoni a Finlandi. Region ten nalea do Republiki Nowogrodzkiej, i wraz z ni wcielony zosta w 1478 roku do Wielkiego Ksistwa Mo skiewskiego, ale w nastpstwie zwyciskiej wojny Szwecji z Carstwem Moskiewskim sta si w roku 1617 posiadoci szwedzk, cakowicie odcinajc Carstwo od Batyku. Opanowany przez Piotra I ju na pocztku wojny pnocnej zosta od razu przewidziany przez niego jako miejsce nowej stolicy imperium, ktrej budow rozpoczto w roku 1703, nie czekajc na postanowienia pokoju, koczcego wojn pnocn. Gdy pokj ten zawierano, Sankt Petersburg, jako stolica Cesarstwa Rosyjskiego, by ju faktem dokonanym. Budowa Sankt Petersburga stanowia zwieczenie Piotrowego projektu europejskiego. Dla wiata zewntrznego miaa wiadczy, i z odzyskanego tutaj dostpu do Batyku Rosja nigdy ju nie zrezygnuje; dla wiata wewntrznego oznaczaa degradacj Moskwy jako stolicy pastwa, na rzecz nowej, nadbatyckiej stolicy Cesarstwa Rosyjskiego. To ostatnie stao si kamieniem obrazy dla przywi zanej do tradycji historycznej czci spoeczestwa. Jeszcze u schyku XIX wieku, za cara Aleksandra III (1881-1894), tradycjonalisty, najmniej europejskiego z nastpcw Piotra I, gdy odwiedza Moskw, witano go okrzykami: Carze, wracaj do matuszki Moskwy!. Z zachty tej skorzysta dopiero Lenin, ktry w rok po rewolucji bolszewickiej ustanowi w Moskwie stolic imperium sowieckiego. Tradycja dziejowa upominaa si o swe prawa rwnie od strony Rusi nadbatyckiej, gdzie Republika Nowogrodzka, najbardziej w pnym redniowieczu zeuropeizowana cz Rusi, zostaa opanowana w 1478 roku przez Wielkie Ksi stwo Moskiewskie (jeszcze jako wasala Zotej Ordy) i drakoskimi me todami mongolskimi odeuropeizowana: elita spoeczestwa nowogrodzkiego zostaa czciowo wymordowana na miejscu, reszt jej wywieziono w gb Rusi Moskiewskiej, stamtd dowieziono do Nowogrodu innych ludzi i w rezultacie Ru nadbatyck przetworzono cakowicie na mod moskiewsk. Nikoaj Michajowicz Karamzin (1766-1826), czoowy rosyjski historyk epoki Owiecenia, podsumowa t tragedi Nowogrodu Wielkiego sowami: dusza uleciaa, trup pozosta. Decyzj Piotra I o budowie w tym nadbatyckim regionie nowej stolicy pastwa, bdcej zarazem oknem do Europy, car niechccy reanimowa pami o Nowogrodzie Wielkim, jako regionalnym poprzedniku Sankt Petersburga. Ta pomiertna zemsta Nowogrodu nad Moskw zostaa w dawnej stolicy carw waciwie zrozumiana.
17

A. Mickiewicz, Przegld wojska, [w:] Dziea. Wydanie Narodowe, T. III, Warszawa 1948,

s. 290.

23

Kiedy caryca Katarzyna II (1764-1796) na odebranym Turcji wybrzeu wybudowaa Odess czarnomorski odpowiednik Sankt Petersburga jako poudniow bram do zamorskiego wiata, kade z tych miast traktowano z moskiewskiej perspektywy inaczej. Oba miasta byy wesoe, ttnice midzynarodowym yciem, otwarte na kontakty ze wiatem zewntrznym, jednak Odessa, ze swymi przestpczymi aferami, niczym rosyjskim eurosceptykom nie wadzia; inaczej ni Sankt Petersburg, wystawiony na wpywy zgniego Zachodu, zagraajce tradycjom staromoskiewskiej klaustrofobii w stosunku do Europy. Z tej przyczyny nowa stolica Rosji bya politycznie podejrzan zarwno za caratu, jak i za bolszewikw; Iwan Soenicyn w Archipelagu Guag szacowa, e czwarta cz mieszkacow Leningradu zostaa aresztowana i poddana represjom politycznym podczas wielkich czystek lat 30. XX wieku: analogie z dawn tragedi ludnoci Nowogrodu Wielkiego narzucaj si tutaj przemonie. Rozdwojenie cywilizacyjne Rosji po-Piotrowej, tak postrzega w 1840 roku poeta Wiktor Hugo: Rosja ma dwie stolice. Pierwsza, Sankt Petersburg, reprezentuje Europ, druga, Moskwa, reprezentuje Azj. Orze rosyjski, jak orze niemiecki, ma dwie gowy. Knia sta si ksiciem, ksi sta si carem, car sta si cesarzem. Przyznajmy, e owe przeistoczenia to istne awatary. Wadca moskiewski, wci zmieniajc skr, za kadym razem coraz bardziej upodabnia si do Europy, czyli do cywilizacji. Ale niechaj Europa nie zapomina, e upodabnia si to nie znaczy bynajmniej: utosamia si18. Nad usuniciem tej dwoistoci, nad prezentacj Cesarstwa Rosyjskiego jako pastwa par excellence europejskiego, pracowa w szczeglnoci Wasilij Nikiticz Tatiszczew (1686-1750), dyplomata i urzdnik ze szkoy Piotra I a ponadto uczony polihistor, zarazem historyk, geograf, etnograf i filozof: zbiera on materiay do historyczno-geograficznej encyklopedii Rosji oraz napisa piciotomow histori Rosji (obie wydawane pomiertnie w Sankt Petersburgu, pierwsza w 1793 r., druga sukcesywnie w latach 1769-1848). On to jest autorem koncepcji ustanawiajcej granic Europy z Azj wzdu grzbietw pasma gr Uralu. Ta koncepcja fizjo geograficzna miaa podoe jednoczenie orograficzne oraz hydrogeograficzne: przede wszystkim to drugie. Chodzio bowiem o to, aby Woga w ktrej rdowej czci dorzecza znajduj si ziemie macierzyste Wielkiego Ksistwa Mos kiewskiego i ktrej cae dorzecze zostao przez Iwana Grnego, pierwszego cara Moskwy, opanowane w poowie XVI wieku nazywana nastpnie Woga mat' rodnaja, zostaa z caym swym dorzeczem uznana za pooon w Europie. A poniewa wschodnie dopywy Wogi maj swe rda na zboczach Uralu, jego grzbiety byyby tym samym granic Europy z Azj. Tym to sprytnym manewrem wschodnia granica Europy zostaa z obrzea Bezodpywowego Rdzenia Eurazji przesunita a na grzbiety grskie Uralu. Zaledwie w dwa lata od mierci Tatiszczewa z Europy przysza zasadnicza krytyka owej uralskiej granicy. Krytykiem jej jej by filozof Wolter (waciwie Francois-Marie Arouet 1694-1778). Historyk epoki Owiecenia, Emanuel Rostworowski, tak prezentuje i komentuje jego stanowisko w tej sprawie: W r. 1752 Wolter
18

W. Hugo, Ren, Warszawa 1987, s. 503.

24

w Siecle de Louis XIV stawia Rosj poza obrbem Europy chrzecijaskiej, stanowicej rodzaj wielkiej republiki podzielonej na rne pastwa, ale majcej wsplne podoe religijne oraz wsplne zasady prawa publicznego i polityki, nieznane w innych czciach wiata. On te zaproponowal zmieni granice na mapie Europy i Azji. Przebiegszy wzrokiem te wszystkie obszerne prowincje spogldacie na wschd, gdzie granice Europy i Azji s jeszcze w nieadzie. Naleaoby da now nazw tej wielkiej czci wiata [podkrelenie moje A. P.]. Nazwa Ziemiami Arktycznymi czy te Ziemiami Pnocy wszystkie kraje, ktre rozcigaj si od Morza Batyckiego a do granicy Chin. Trzeba przyzna, e Wolterowska geografia bardziej odpowiadaa i odpowiada rzeczywistoci ni abstrakcyjna granica prowadzona brzegiem rzek czy grzbietami Uralu19.

Rys. 3. Rosja jako odrbna cz wiata.

Tak zrodzia si koncepcja wyonienia na obszarze Eurazji trzeciej czci wiata obok Europy i Azji, czci tamte dwie przegradzajcej; koncepcja rwnie rewolucyjna jak w astronomii heliocentryczna koncepcja Kopernika. I jedna i druga musiay dugo czeka na powszechn akceptacj. Kiedy upyn wiek od opublikowania dziea Kopernika, przeladowany przez inkwizycj Galileusz zmuszony zosta do publicznego wyrzeczenia si jego astronomicznej nauki. Nie inaczej byo z akceptacj geograficznej nauki Woltera. O kontynuujcej dzieo Piotra I, carycy Katarzynie II napisano: Ogromnie bya czu na to, eby postp w pastwie uwaany by za jej osobiste dzieo i eby Rosji nie zaliczano do Azji. Popieraa te u sie E. Rostworowski, Europa Owieconych, [w:] Dziesi wiekw Europy. Studia z dziejw kontynentu, Warszawa 1983, s. 152 i n.
19

25

bie nauki, dawaa impuls badaniom historycznym, ale biada, jeeli komu wyrwao si co o niezupenie europejskim pochodzeniu narodu rosyjskiego, a zwaszcza je go szlachty. By przykaz, e Rosja bya od pocztku etnograficznie i kulturalnie eu ropejska, a nieaska, spadajca na badaczw, gdy si doszperali czego odmiennego, bya zapowiedzi, co bdzie z rosyjskiemi uniwersytetami20. Panowanie swe rozpocza od carskiego ukazu polecajcego, aby Rosjanie uwaali si odtd za Europejczykw. Rozbawi on Francj epoki Owiecenia, w wieku porozbiorowym wspominali o tym autorzy polscy: O tym ciekawym ukazie wiedziaa Europa w przeszym wieku. Znakomity mwca i publicysta francuski mwi wyranie: Rosjanie nie s Europejczykami jak tylko dlatego, e tak owiadczya ich monarchini. S to godne wyrazy sawnego Mirabeau.21. Mirabeau mia suszno mwic, e Rosjanie s Europejczykami li tylko wskutek samowadnej decyzji swej wadczyni22.

Rys. 4. Heartland Mackindera.

Propozycj Woltera, aby t now cz wiata nazwa Ziemiami Arktycznymi trudno uzasadnia klimatem Rosji, jako caoci. Dla Cesarstwa Rosyjskiego z poowy XVIII wieku ma to uzasadnienie fizjogeograficzne, gdy zdecydowan wikszo jego wczesnego zasigu terytorialnego obejmowao zlewisko Morza Arktycznego; z Bezodpywowego Rdzenia Eurazji posiadao ono wwczas tylko dorzecze Wogi. Sytuacja zmienia si jednak w cigu XIX wieku, kiedy do nowych nabytkw imperium naleay gwnie obszary tego wntrza Eurazji. Porwnajmy na mapie z jednej strony zasig imperium carskiego w ostatniej fazie jego istnienia na pocztku XX wieku, a z drugiej strony zsumowane obszary eurazjatyckiego
20 21

Koneczny, Dzieje Rosji, dz. cyt., s. 198. F. Duchiski, Pisma, T. I, Rapperswil 1901, s. 121. 22 S. Buszczyski, Podole, Woy i Ukraina, Lww 1862, s. 93.

26

zlewiska Morza Arktycznego i Bezodpywowego Rdzenia Eurazji a zobaczymy, i s one nieomal identyczne. Identyczne nieomal rwnie z czym trzecim: z koncepcj Heartlandu, wtedy wanie (1904) przedstawion przez Halforda Mackindera. Wysunita ptora wieku po koncepcji Ziem Arktycznych, koncepcja Heartlandu stanowi kontynuacj i zarazem twrcze rozwinicie myli Woltera o nowej w Eurazji czci wiata, pooonej na wschd od Europy i na pnoc od Azji. Teraz pozostao ju tylko nadanie jej podobnego do pozostaych czci wiata imienia wasnego rodzaju eskiego. Bya nim Rosja, prezentowana jako sma cz wiata przez Encyklopaedia Britannica23, po prawdzie pno, bo dopiero u schyku XX wieku. W Rosji w lot pojto, e to ona jest owym Heartlandem, ktremu Mackinder prorokowa dominacj na globie ziemskim. Wanie owa wietlana przyszo przewidywana przez niego dla rosyjskiego Heartlandu, w tym samym roku, w ktrym Edward VII zawiera z Francj entente cordiale po stuleciach wrogoci midzy ni a Angli, nasuwa podejrzenie, e Geograficzna o historii24 bya ze strony dyplomacji brytyjskiej kukuczym jajem, podrzuconym Rosji (jak pniej osawione brytyjskie gwarancje dla Polski w 1939 roku), dla przycignicia jej do koalicji podczas spodziewanej w Europie Wielkiej Wojny Biaych Ludzi25. Przesanie: dzisiaj carze twoim jest Heartland, a jutro cay wiat, musiao na Mikoaja II podziaa rwnie mobilizujco, jak tamto sprzed czterech wiekw na jego poprzednika: teraz, wielki ksi, ty bdziesz naszym carem, Moskwa trzecim Rzymem, a czwartego ju nie bdzie. Ufny w zwycistwo, Mikoaj II wda si w wojny, najpierw na Wschodzie, nastpnie na Zachodzie, dla Rosji w skutkach rwnie aosne, jak dla Polski druga wojna wiatowa. Wojna z Japoni zakoczya si klsk i kompromitacj Rosji. Dla zmazania tej haby, wda si dziesi lat pniej w pierwsz wojn wiatow ze skutkiem jeszcze gorszym. Dla Rosji skoczya si ona w 1917 roku. Armie rosyjskie doznaway w niej kolejnych poraek i zostay odrzucone daleko na wschd, korpus oficerski wszcz rewolucj, ktra obalia carat, a w osiem miesicy po niej, rewolucja bolszewicka pogrya Rosj w kata strofie, przy ktrej blednie wielka smuta z przeomu XVI/XVII wieku. W wojnie domowej, jaka po tej rewolucji wybucha, po stronie antybolszewickiej uczestni czyy pastwa Ententy. Przy sztabie Denikina na poudniu Rosji, brytyjskim cznikiem by Halford Mackinder, swoj wczesn dziaalnoci nie pozostawiajc wtpliwoci, e by on takim samym agentem Londynu na Rosj, jak osawiony Lawrence of Arabia, w akcjach antytureckich podczas pierwszej wojny wiatowej. Zwycistwo bolszewikw wzmogo u pokonanych trosk o utrzymanie tosamoci Rosji w nowej sytuacji, a odpowiedzi na to bya idea jednej niepodzielnej eurazjatyckiej Rosji, ignorujcej sztuczny jej podzia wzdu pasma gr Uralu. Idea Rosji p Europy p Azji liczy sobie z gr ptora stulecia, ale koncepcja Rosji-Eurazji narodzia si w roku 1921 w Sofii, gdzie po ewakuacji wojsk

Encyclopaedia Britannica, [b. m. w.], 1997. J. H. Mackinder, The Geographical Pivot of History, Geographical Journal, vol. 23, no. 6, p. 421-437. 25 Jest to tytu cyklu powieciowego Arnolda Zweiga o pierwszej wojnie wiatowej.
24

23

27

generaa Wrangla znalaza si kolejna fala rosyjskiej emigracji26. Ewolucja pastwowoci sowieckiej pod rzdami Stalina spowodowaa, e aczkolwiek koncepcja ta, jako wrogiego pochodzenia bya przez ideologi komunistyczn przemilczana, poszczeglne jej elementy przenikay przecie do sowieckiej praktyki i wiadomoci. Po upadku Zwizku Sowieckiego, w postkomunistycznej Rosji, idea ta wy sza z tamtejszego podziemia intelektualnego i zaja na przeomie XX/XXI wieku dominujc pozycj w nauce i publicystyce Rosji dzisiejszej 27.Terminu RosjaEurazja nie wolno jednak tolerowa w jego neoimperialnej wykadni, odnoszonej do przestrzeni caej Eurazji28. Rosja jest bowiem tylko jedn z trzech czci Eurazji, obok Europy (zachodniego Rimlandu) i obok Azji (poudniowego Rimlandu). Zbilansujmy w podsumowaniu powyszego przegldu ewolucj pogldw, dzielcych Stary wiat, czyli wiat zwany staroytnym, na poszczeglne jego czci. Etap najdawniejszy to czasy, w ktrych wyrniano tylko dwie czci Starego wiata: Europ na jego pnocy i Azj na jego poudniu. Etap kolejny nastpi, kiedy z tego azjatyckiego poudnia wydzielono Libi-Afryk jako now cz wiata; z niej jedynie Egipt, oddzielony pwyspem synajskim od Azji, zdawa si przedueniem azjatyckiego yznego Pksiyca. Odtd przez dwa tysiclecia, zanim europejskie wielkie odkrycia geograficzne wyodrbniy kolejno cztery nowe, zaoceaniczne czci wiata, istnia mundus tripartitus. Rozciga si na dwch kontynentach: Afryce i znacznie wikszej od niej Eurazji. Ten ostatni dzielono nadal na Europ i Azj, z tym i odtd Europa nie bya ju Pnoc, tylko Za chodem, za Azja ju nie Poudniem tylko Wschodem. Ostatni etap nastpi kiedy na obszarze, na ktrym poszukiwano ldowej granicy Europy z Azj wyrosa Rosja, najwiksze pastwo globu, ktr ostatecznie uznano za sm cz wiata, a trzeci w Eurazji, gdzie mieci si pomidzy Europ i Azj; z niej jedynie pooon za wzgrzami Wadaju Ru Zalesk, w ktrej z czasem uksztatowao si pastwo moskiewskie, na podstawie jej etnicznego sowiaskiego osadnictwa i wyznaniowego zwizku z Bizancjum, traktowano jako wschodnie przeduenie Europy. Stary wiat ostatecznie sta si czteroczciowym: Europa jest jego czci pnocno-zachodni, Rosja pnocno-wschodni, Afryka poudniowo-zachodni, a Azja poudniowo-wschodni. Tym samym geograficznie powrci on do antycznego punktu wyjcia, w ktrym dychotomicznie dzielono go na Pnoc i na Poudnie: obecnie jest to Pnoc europejsko-rosyjska i afro-azjatyckie Poudnie.

Pogranicze Europy z Rosj

Geografowie antycznej Hellady precyzyjnie odrniali na rdziemnomorzu wybrzea europejskie od azjatyckich. Kiedy jej eglarze dotarli do ujcia Tanais (Donu) i stwierdzili, e tam wybrzea europejskie i azjatyckie si stykaj, geografowie ci przyjli, e od tego miejsca dalsza granica Europy z Azj musi biec rdldziem. Wniosek taki wydawa si oczywisty, ale okaza si bdny, kiedy rozpoznano, i rdldzie to Bezodpywowy Rdze Eurazji koczownicza officina
26 27

R. Paradowski, Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei, Warszawa 2003, s.45. Tame, s. 227 i n. 28 Tame, s. 265.

28

gentium, to szeroka przegroda pomidzy Europ i Azj, cywilizacyjnie nie naleca jednak do ani jednej, ani do drugiej z obu tych czci wiata, chocia swoimi cyklicznymi, niszczcymi najazdami nkajca obie z nich. Szukanie zatem we wntrzu Eurazji rdldowej granicy Europy z Azj byo brniciem w lepy zauek, trwajcym od zarania nowej ery, kiedy to zapocztkowa je Pomponiusz Mela wyznaczeniem tej granicy na Wile. Kiedy owo niespokojne wntrze Eurazji opanowaa Rosja i okiezaa jego koczownikw29, wyduman granic Europy z Azj zastpiy dwie rzeczywiste granice: Europy z Rosj oraz Azji z Rosj. W tej perspektywie stay si bezprzedmiotowymi dawne spory o to, czy Rosjanie s Europejczykami, czy Azjatami, zarwno te humorystyczne (jak ukaz carski Katarzyny II, nakazujcy Rosjanom, aby uwaali si za Europejczykw), jak i pejoratywne (jak skierowana do cara Aleksandra II powstacza Pie strzelcw: Do Azji precz, potomku Dyngis Chana). S oni po prostu Rosjanami, mieszkacami Rosji, trzeciej czci Eurazji. Granic europejsko-rosyjsk postrzega trzeba jako granic antropogeograficzn w dwojakim jej aspekcie: jako granic polityczn, przedstawiajc wielokrotnie zmieniajcy si w erze nowoytnej stan posiadania obydwu stron oraz jako, o wiele bardziej stabiln w czasie, granic cywilizacyjn. Granica polityczna wytyczona na pocztku XVI w., przez dwa nastpne stulecia ulegaa tylko stosunkowo niewielkim przesuniciom w obie strony; w stuleciu pomidzy wojn pnocn a wojnami napoleoskimi skokowo gwatownie przesuwaa si ku zachodowi, w gb Europy; w stuleciu midzy Kongresem Wiedeskim a pierwsz wojn wiatow niezmienna, w 30-leciu wojen wiatowych (1914-1945), ju jako granica europejsko-sowiecka, najpierw odepchnita ku wschodowi, potem w nastpstwie paktu Ribbentrop-Mootow, ponownie przesunita w stron zachodu; nakoniec, po rozpadzie Zwizku Sowieckiego, cofnita do punktu wyjcia: do strefy granicy europejsko-moskiewskiej z XVI wieku. Ta oscylacja granicy politycznej, ktra ruszya si ze strefy wyjciowej, by po wiekach znowu do niej powrci, wskazuje, w ktrym miejscu szuka trzeba europejsko-rosyjskiej granicy cywilizacyjnej. W tym aspekcie, na wnikliwe przemylenie zasuguje wypowied nastpujca: Nie ma adnej geograficznej definicji naszego kontynentu, lecz jest jedynie etniczna i kulturowa. Nie Ural jest granic tego kontynentu tylko okrelona linia, jaka oddziela sposb ycia Zachodu od sposobu ycia Wschodu30. Powiedziano, i niewane jest, kto mwi, tylko co mwi. Ot sensowno takiego rozumowania potwierdza zgodnie bogata literatura zajmujca si histori i geo grafi cywilizacji, a wyjto je z mowy Adolfa Hitlera, wygoszonej przy wypowiedzeniu przez Trzeci Rzesz wojny Stanom Zjednoczonym. Jest to puenta dla tych, ktrzy jeszcze dugo po tamtej wojnie bezmylnie bajali o Europie od Atlantyku do Uralu. Ot ta granica cywilizacyjna, oddzielajca Wschd, czyli Rosj, od Zachodu, czyli od Europy, biegnie wzdu zachodniej granicy Carstwa Moskiewskiego, ustanowionej w XVI wieku. To, co ono wczeniej opanowao w Rusi nadbatyckiej
29 Bogat literatur dotyczc tego procesu, wymownie charakteryzuje tytu ksiki R. Kapuci skiego, Kirgiz schodzi z konia, Warszawa 1968. 30 Kultureuropa Bemerkungen zu eine Kongress und eine Rede, Das Reich, nr 16/1943, s. 3.

29

i na Zadnieprzu, zostao dogbnie zmoskwiczone31, zanim powstao Cesarstwo Rosyjskie i na swoich nowych zdobyczach terytorialnych w Europie podjo analogiczn praktyk rusyfikacji. Dlaczego nie odniosa ona takiego samego sukcesu, jak owo moskwiczenie? Odpowied na to pytanie ma kluczowe znaczenie dla sprawy powstania i lokalizacji owej granicy cywilizacyjnej. Moskwa wchona ssiadujce z ni zachodnie pogranicze z tak sam jak u niej wschodniosowiask oraz prawosawn ludnoci i metodami, jakich sama dowiadczaa jako wasal Zotej Ordy, ujednolicia je na swj obraz i podobiestwo. Kiedy Cesarstwo Rosyjskie w rozbiorach Rzeczypospolitej zajo terytoria dzisiejszej Ukrainy i Biaorusi, byy one po wiekach powiza z cywilizacj zachodni, kulturowo zasadniczo od Moskwy odmienne we wszystkich dziedzinach: ustrojowej (od wielu pokole w wolnociach i przywilejach Rzeczypospolitej), wyznaniowej (jako unici, odczeni od prawosawia), jzykowej (odmiennej od jzyka rosyjskiego); przetworzy ich na Rosjan ju si nie udao. Tym bardziej odporn na rusyfikacj bya lud no innych narodw Europy, poddana wadzy carw. Zamknita w rosyjskim wizieniu narodw wyczekiwaa wydarzenia przynoszcego jej wyzwolenie. Cesarstwo Rosyjskie poszerzao swj stan posiadania w Europie przez stulecie pomidzy wojn pnocn (1700-1721) a Kongresem Wiedeskim (1815), kiedy ten stan posiadania doszed do maksimum. Odtd na kolejne stulecie (1815 -1914) uleg on zamroeniu. Dopiero Wielka Wojna, dopiero po wybuchu nastpnej, nazwana pierwsz wojn wiatow, przyniosa Cesarstwu Rosyjskiemu katastrof, wyczekiwan przez pokolenia poddanych cara. W chaosie jaki zapanowa po rewolucji bolszewickiej, Niemcy wymusiy na Rosji pokj brzeski, przesuwajcy jej zachodni granic do strefy, w ktrej cztery wieki wczeniej przebiegaa zachodnia granica Carstwa Moskiewskiego. Ksika Artura Kozowskiego wydarzenie to ko mentujca nosi trafny tytu, mwicy o wyparciu Rosji z Europy nie o wyparciu do Azji, tylko do siebie32. Niestety granica ta przetrwaa niewiele ponad p roku, jeszcze w tym samym 1918 roku, zawalia si, w nastpstwie koczcej Wielk Wojn kapitulacji Niemiec. Ale ponownie w XX wieku do tej samej granicy cywilizacyjnej powrcono miejmy nadziej, tym razem trwale kiedy rozpad si Zwizek Sowiecki i z jego zachodniego pogranicza wyonio si sze niepodlegych pastw europejskich: Biaoru, Estonia, Litwa, otwa, Modawia i Ukraina. Badajc porwnawczo rwnie zmiany, jakie nastpiy na pograniczu Azji z Rosj, gdzie po rozpadzie Zwizku Sowieckiego, pojawio si osiem niepodlegych pastw azjatyckich: Armenia, Azerbejdan, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Tady kistan, Turkmenia i Uzbekistan mona zrozumie mechanizm osigania, przez cigle najwiksze pastwo wiata, jego granic naturalnych. Pastwo moskiewskie, a po nim rosyjskie, rozszerzao si z atwoci na obszary zamieszkae przez ludy niezorganizowane pastwowo, o gospodarce zbieracko-owieckiej albo koczowniczej, pozwalajce si zasymilizowa, albo przynajmniej nad sob panowa. Kiedy jednak wkraczao na obszary o spoecznoci odmiennej cywilizacyjnie, po Zmoskwiczenie w czasach W. Ksistwa, a nastpnie Carstwa Moskiewskiego, byo tym samym (tylko znacznie skuteczniejszym), co rusyfikacja w czasach Cesarstwa Rosyjskiego. 32 A. Kozowski, Rosja wyparta z Europy. Geopolityka granicy pokoju brzeskiego 1918 r. , Toru 2000.
31

30

siadajcej wasn bogat histori i tradycj, spotykao si z czynnym oporem, w razie przeamania go, z oporem biernym, trwajcym dopty, a sprzyjajce okolicznoci pozwoliy na wyparcie intruza poza jego wasne granice cywilizacyjne. Pogranicze Europy z Rosj to zatem obszar pomidzy dwiema granicami: za chodni granic Carstwa Moskiewskiego (albo co praktycznie na jedno wychodzi obecn zachodni granic Federacji Rosyjskiej) a najgbiej w Europ sigajac granic Cesarstwa Rosyjskiego z lat 1815-1914. Obszar ten, to ta cz Europy, w ktr Cesarstwo Rosyjskie wdaro si za trzech jego wadcw: cara Piotra I, carycy Katarzyny II i cara Aleksandra I; obszar ten w znacznej jego czci przejty zosta nastpnie przez Zwizek Sowiecki i dopiero po jego rozpadzie w 1991 roku w caoci powrci do Europy33. Zdobycze Piotra I na Szwecji w nastpstwie wojny pnocnej 1700-1721 obszarem byy znacznie mniejsze od uzyskanych zarwno przez Katarzyn II, jak Aleksandra I, ale posiaday dla Cesarstwa ogromne znaczenie. Na obszarze odzy skanej Ingrii34 zbudowa car now stolic imperium, ktrej nada imi swojego patrona, witego Piotra. Rosyjsk zdobycz na Europie byy natomiast Inflanty Szwedzkie, obejmujce dzisiejsz Estoni i wiksz cz otwy wraz z jej stolic, Ryg. Wybrzea ich poszerzay rosyjskie batyckie okno do Europy, ale nie to byo dla Cesarstwa najwaniejsze, lecz ich kapita ludzki wwczas dla imperium pozyskany. Elit ludnoci Inflant stanowili tzw. Baltendeutsche Niemcy, osiedleni tu w czasach Pastwa Zakonnego Kawalerw Mieczowych, a do koca caratu niezwykle dla niego potrzebni w administracji, nawet na najwyszych urzdach pastwa, oraz w korpusie oficerskim do dowdcw armii wcznie. Tutaj w Dor pacie (dzisiejszym Tartu w Estonii) znajdowa si renomowany uniwersytet, za oony w 1632 roku przez krla Gustawa Adolfa. W imperium carskim, ktrego najstarsze uniwersytety rosyjskie na wzr europejski, powstawa zaczy znacznie pniej, uniwersytet w Dorpacie, z niemieckim jzykiem wykadowym, promie niowa intelektualnie na cae imperium. Wszystko to sprawiao, e Inflanty pod wadz carsk zajmoway pozycj uprzywilejowan, w ktrej rusyfikacji, w kadym razie ich niemieckiej czci ludnoci, nawet nie prbowano. W XIX w. uniwersytet dorpacki patronowa doniosemu przedsiwziciu geograficznemu, znanemu pod nazw uk Geodezyjny Struvego (Struve Geodetic Arc), za w rdach polskich niepoprawnie jako Poudnik Struvego. By to pomiar triangulacyjny pogranicza Europy z Rosj, na caej tego pogranicza szerokoci, od Morza Arktycznego po delt Dunaju, realizowany w latach 1816-1852, czyli przez ca epok pomidzy Kongresem Wiedeskim a wojn krymsk. uk geodezyjny Struvego liczy 2822 kilometry dugoci, cignc si od okolic norweskiego Hammerfestu (23 st. 38' E) na pnocy, do okolic Izmaiu (28 st.55' E) na poudniu, poprzez 34 punkty triangulacyjne, z ktrych najwaniejszym byo obserwatorium astronomiczne uniwersytetu w Dorpacie (26 st.43' E), od ktrego wymierzano
33 Obwd kaliningradzki w Prusach Wschodnich, jedyna obecnie enklawa Federacji Rosyjskiej w Europie, nigdy za caratu do Rosji nie nalea; jako up wojenny przyznany zosta Zwizkowi Sowieckiemu w 1945 roku przez koalicj zwycizcw z drugiej wojny wiatowej. 34 W odrnieniu od Inflant Szwedzkich, nie bya Ingria zdobycz na Europie, gdy to Szwecja zdobya j na Carstwie Moskiewskim w XVII wieku.

31

wsprzdne geograficzne reszty punktw triangulacyjnych tego uku, ktry ani nie prowadzi po jednym poudniku, ani po linii prostej, tylko amanej, ktrej punkty kracowe byy od siebie oddalone o ponad pi stopni dugoci geograficznej. Z dorpackiego obserwatorium astronomicznego przebieg tego uku koordynowa astronom Georg Wilhelm von Struve, ktrego nazwisko w uk geodezyjny nosi.

Rys. 5. Geodezyjny uk Struvego.

32

uk ten by wielkim osigniciem geografii fizycznej, pomocnym w wyznacze niu dokadnego ksztatu i rozmiaru Ziemi. W aspekcie antropogeograficznym istotne byo to, e aby jeden z jego kracw dotyka europejskiego Przyldka Pnocnego, musiano go umieci na terytorium norweskim; poza tym pocztko wym skrawkiem reszta uku Geodezyjnego Struvego znajdowaa si tylko na terytorium Cesarstwa Rosyjskiego. Jego ozdobionymi obeliskami punktami triangulacyjnymi, zaliczonymi przez UNESCO do Miejsc wiatowego Dziedzictwa, szczyci si obecnie osiem niepodlegych pastw. Do Norwegii bowiem doszo siedem pastw, wyonionych z opanowanego przez Cesarstwo Rosyjskie wschodniego pogranicza Europy: Finlandia, Estonia, otwa, Litwa, Biaoru, Ukraina i Modawia. W granicach Federacji Rosyjskiej nie pozosta obecnie nawet skrawek uku Geodezyjnego Struvego. Ta doniosa geopolityczna zmiana jest obrazem wyzwolenia pogranicza Europy z Rosj spod zaboru rosyjskiego. W nowej politycznej sytuacji, uk Geodezyjny Struvego sta si de facto ukiem Geodezyjnym Wschodniego Pogranicza Europy. Katarzyna II przyczya do Cesarstwa Rosyjskiego dwa olbrzymie terytoria z pogranicza Europy z Rosj. Uczestniczc we wszystkich trzech rozbiorach Rzeczypospolitej Obojga Narodw, zagarna w nich 463 tys. km2, czyli blisko dwie trzecie (63%) jej obszaru. Wielu historykw uwaa, e zabr Piotra I otworzy zaledwie morskie okno do Europy, dopiero Katarzyna II na ziemiach Rzeczypospolitej osadzia Rosj w Europie. Tutaj Cesarstwo Rosyjskie powikszyo si kosztem Europy. Inaczej sprawa przedstawia si w przypadku drugiego wielkiego terytorium, na Niu Czarnomorskim od Krymu do Dniestru, ktre Cesarstwo Rosyjskie odebrao wwczas Turcji. Ten obszar, poudniowa cz dzisiejszej Ukrainy, ju przed kilkoma wiekami zosta odebrany Europie przez tureckiego intruza, ktry wczeniej od Rosji wdar si na ziemie europejskie z wntrza Eurazji. Tutaj aneksja rosyjska oznaczaa tylko zmian zaborcy, panujcego na tym czarnomorskim obrzeu Europy. Caryca rozpocza proces rusyfikacji tych potureckich nabytkw zmian struktury etnicznej tej Nowej Rosji, poprzez napyw do nich osadnikw sowiaskich, tak rosyjskich, jak ukraiskich. Bardziej skomplikowane byo uzasadnienie wobec Europy powodw udziau Cesarstwa Rosyjskiego w rozbiorach Rzeczypospolitej. To wymagao argumentu powaniejszego od prostego wyzwalania od orientalnego despotyzmu. Argument ten przedstawia napis w starocerkiewnym jzyku na okolicznociowym medalu, ustanowionym przez caryc po dokoczeniu akcji rozbiorw: Ottorzennaja wozwratich, czyli: Przywrciam to, co byo oderwane. Oznacza to miao dokoczenie podjtego przez Moskw jeszcze na schyku redniowiecza programu zbierania ziem ruskich, zatem znowu wyzwolenie, lecz tym razem wschodniosowiaskich pobratymcw, od podziau dzielnicowego Rusi w poowie XI wieku, znajdujcych si w odrbnych organizmach pastwowych. e to rzekome wyzwolenie, byo dla dotknitych nim spoecznoci niebywa tragedi, wiadcz losy Nowogrodu Wielkiego w XV wieku. W XIX wieku wsplna akcja rusyfikacyjna caratu i cerkwi przyniosa sukces tylko w aspekcie wyznaniowym: udao si pod panowaniem rosyjskim zniszczy znienawidzon uni kocieln ze Stolic Apostolsk, ale ten powrt do prawosawia dla zdeterminowanych tego powrotu przeciwnikw prowadzi do dramatycznych, a czsto tragicznych skutkw; natomiast w pod33

stawowej sprawie tosamoci narodowociowej nie udao si ani Ukraicw, ani Biaorusinw przerobi na Rosjan przeciwnie wyszli oni z epoki porozbiorowej znacznie bardziej okrzepnici w swej narodowej odrbnoci, ni miao to miejsce przed poddaniem ich carskiej rusyfikacji.

Rys. 6. Osie komunikacyjne Rzeczypospolitej i ich wyjcia wschodnie.

Intencji Katarzyny II bronili historycy rosyjscy, jak Nikoaj Karamzin, tumaczcy, i w rozbiorach Rzeczypospolitej Rosja tylko swoje wzia, tylko ruskie ziemie. Nie jest to prawd, gdy owe Ziemie Zabrane, obejmoway take ziemie Batw Litw i poudniow cz otwy; poza tym, to co byo etnicznie rusk ziemi w gbokim redniowieczu, nie byo ni ju tak jednoznacznie u schyku XVIII wieku tam, gdzie osiedli na niej Polacy, czy ydzi, o mniej licznych innych grupach etnicznych nie wspominajc. Takim samym rozumowaniem indoktrynowano po drugiej wojnie wiatowej Polakw: zapomnijcie o Zabuu, bierzcie swoje ziemie na Nadodrzu. Owo zbieranie ziem ruskich przez caryc Katarzyn nie zostao doprowadzone do koca. Niemal caa Ru Czerwona, ze stoecznym Lwowem bya nieosigalna, gdy ju w pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej staa si u pem zaborcy austriackiego. Tam zbieranie ziem ruskich doprowadzi do koca dopiero Stalin w 1939 roku. Katarzyna II ustanowia zachodni granic Cesarstwa Rosyjskiego na Bugu, ktry do tego czasu nigdy rzek graniczn nie by, a od tamtego do roli rzeki granicznej raz po raz powraca; nie wzito pod uwag, i rednio 34

wieczn rusk ziemi byy obszary po obu stronach tego odcinka Bugu, jako ruskie Ksistwo Wodzimierskie, po acinie Lodomeria, aneksj ktrej zapowiedziaa w pierwszym rozbiorze Austria, nie orientujc si, gdzie ley owa kraina, po dzielona w XIV w. pomidzy Krlestwo Polskie i Wielkie Ksistwo Litewskie 35. Tutaj korekty, w zakresie zbierania ziem ruskich, rzd carski dokona dopiero w 1912 r., wydzielajc z terytorium byej Kongreswki zachodnie Pobue jako rusk guberni chemsk36. Granica na Bugu podzielia historyczn Lodomeri, granica na Niemnie podzie lia podobnie etniczne ziemie litewskie. Rzeki te stay si granic na odcinkach, ktrymi pyn poudnikowo. czc je granic ldow rwnie wytyczono w 1795 r. poudnikowo, nieomal lini prost, od Niemirowa nad Bugiem do Grodna nad Niemnem. Dokadnie tak sam granic wschodni Polski proponowali zachodni alianci Rosji po pierwszej wojnie wiatowej. Stara granica w nowej wersji, od nazwiska jej brytyjskiego pro jektodawcy nosi nazw linii Curzona. Obecna granica wschodnia Polski rni si od niej tylko w rejonie Puszczy Biaowieskiej, ktrej cz udao si wytargowa Polsce w 1945 r. od Zwizku Sowieckiego. Czy ta granica poudnikowa, wytyczona w strefie 24 stopnia E i uporczywie w to samo miejsce wracajca, ma jakie uwa runkowanie geopolityczne? Aby si co do tego upewni, naley poudnikowi 24 E przyjrze si w skali caego wschodniego pogranicza Europy, penicego przez wieki wewntrzn stref europejskiej obrony przed parciem Rosji wgb Europy w pnocnej i parciem Turcji wgb Europy w poudniowej czci przebiegu tego icie geopolitycznego poudnika. W strefie tego poudnika, przecinajcego ca Europ, od Przyldka Pnocnego po Kret, znajduje si dwanacie miast, ktre albo tak, jak Lww pooone s dok adnie na tym poudniku, albo jak wszystkie pozostae, pooeniem swym odchylaj si si od niego tylko o uamek stopnia geograficznego w kierunku wschodnim, bd zachodnim. Dwie miejscowoci Hammerfest na pnocy i Chania na poudniu znalazy si na mapie przebiegu poudnika 24 E przez Europ z tej przyczyny, e stanowi na nim jego punkty kracowe; wszystkie dziesi pozostaych miast to stolice pastw albo historycznych regionw i w tej funkcji, w roz strzygniciach geopolitycznych dotyczcych wschodniego obrzea Europy, rola ich bya i jest znaczca. Owe 12 miejcowoci dzieli si na trzy segmenty: pnocny od Hammerfestu do Rygi, centralny od Kowna do Lwowa i poudniowy od stolicy Siedmiogrodu o zmieniajcej si kolejno jego niemieckiej, wgierskiej i rumuskiej nazwie po kretesk Chani, ktra podobnie w atlasach figuruje zamiennie jako Kanea, Khania i Hania. Segment pnocny to historycznie strefa konfliktw Szwecji z moskiewskim, a nastpnie rosyjskim caratem, segment centralny to strefa konfliktw Rzeczypospolitej Obojga Narodw z tyme caratem, a segment poud niowy to strefa konfliktw tamtejszych pastw europejskich z naporem na nie imperium ottomaskiego. W tej kolejnoci, postpujc od pnocy ku poudniowi, doA. Piskozub, LODOMERIA. Podzielony i zapomniany centralny region Europy rodkowo Wschodniej, ANNUS ALBARUTHENICUS, 2010, s. 75-100. 36 To, nalece obecnie do Polski zachodnie Pobue, na dzisiejszej Ukrainie nazywane jest Zakierzonia, czyli obszar za lini Curzona patrzc na niego od strony ukraiskiej.
35

35

konajmy szczegowego przegldu dwunastu europejskich miejscowoci w strefie tego geopolitycznego poudnika 24 E pooonych. Hammerfest, znajdujcy si poza koem polarnym, na arktycznym kracu Europy, trafi do tego przegldu jako punkt kracowy przebiegu poudnika 24 E przez Europ. O jego wycznie lokalnej roli wiadczy znikoma liczba jego mieszkacow, odbiegajca od wielkoci zaludnienia miast tego poudnika, bdcych stolicami okolicznych krajw37; te bowiem licz ludnoci rzdu 300-400 tysicy (Kolozsvar/Klu, Brze, Grodno, Kowno, Tallinn), od 1/2 do 3/4 miliona (Helsinki, Ryga, Lww, Ateny), a nawet ponad milion (Sofia). Hammerfest zasuguje na wyrnienie z tego powodu, e w miejcowoci tej bierze pocztek zarwno geodezyjny uk zwizany z osob von Struvego, jak i geopolityczny poudnik 24 E, w tym charakterze przeze mnie pierwszego wprowadzony do nauki38. Pozostae miasta tego segmentu poudnika 24 E Helsinki, Tallinn i Ryga to obecne stolice pastw batyckich Finlandii, Estonii i otwy. Tallinn i Ryg wczy do Rosji car Piotr I w 1721 roku, Helsinki wraz z ca Finlandi car Aleksander I w roku 180 8. Na przykadzie tych miast stoecznych poudnika 24 E potwierdza si regua: jeeli miasta te s w posiadaniu Europy, wwczas ona zajmuje pozycj ofensywn wobec Rosji; jeeli przejmuje je Rosja, wwczas ona znajduje si w ofensywie przeciwko Europie, ktra musi si przed Rosj broni. Tallinn i Ryga znajduj si na zachodnim skraju Estonii i otwy, ale terytoria tych pastw sigaj od ich stolic daleko ku wschodowi, tam gdzie w przeszoci istniaa wschodnia granica Inflant. Helsinki nie le wprawdzie na zachodnim skraju Finlandii, ale jej terytorium siga daleko na wschd od Helsinek; sigaoby jeszcze dalej, gdyby uwzgldni jej historyczne aspiracje do posiadania Karelii. Powysza regua bez zmian obowizuje w odniesieniu do stolic regionalnych pooonych w granicach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, w rodkowym segmencie przebiegu poudnika 24 E poprzez Europ, natomiast w odniesieniu do stolic regionalnych w poudniowym segmencie trasy tego poudnika z t tylko zmian, e w regule tej naley sowo: Rosja, zastpi sowem: Turcja. Z czterech miast poudnika 24 E w jego segmencie rodkowym, trzy: Kowno, Grodno i Brze w nastpstwie ostatniego rozbioru Rzeczypospolitej stay si mia stami pogranicznymi Rosji; wszystkie trzy poprzednio naleay do Wi elkiego Ksistwa Litewskiego, ktrego przedrozbiorowe terytorium liczyo bezmaa 300 tys. km2. Obecnie 3/4 jego obszaru naley do niepodlegej Biaorusi. Grodno i Brze znajduj si na jej zachodnim pograniczu, za jej wschodnia granica przebiega w tym samym miejscu, gdzie przed rozbiorami wschodnia granica Rzeczypospolitej z Cesarstwem Rosyjskim. Niepodlega Litwa zajmuje pnocno-zachodni cz przedrozbiorowego Wielkiego Ksistwa Litewskiego, terytorium biaoruskim odgrodzona od obecnej Federacji Rosyjskiej. Ekspansja terytorialna Kata37 Krajw, czyli pastw lub historycznych regionw; jest to kalka niemieckiego Landu, postulowana przez regionalist Lecha Bdkowskiego, ktry dlatego swej publikacji o regionalimie da tytu O krajowoci (Londyn 1946). 38 A. Piskozub, Rozwj miast uzdrowiskowych w XIX wieku na obszarze przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, [w:] Problemy usug. Dowiadczenia i kierunki zmian, Uniwersytet Szczeciski 2010. W tym referacie z 2009 roku wskazaem na poudnik 24 E, jako wschodni granic rozmieszczenia tych uzdrowisk; le na nim Druskieniki i Truskawiec.

36

rzyny II w rodkowym segmencie poudnika 24 E zakoczya si w 1795 roku, ustanowieniem na nim zachodniej granicy Cesarstwa Rosyjskiego, podobnie jak ekspansja terytorialna Piotra I w pnocnym segmencie tego poudnika zakoczya si w 1721 roku, kiedy rosyjskie zdobycze w tamtym regionie potwierdzono w pokoju koczcym wojn pnocn. I jedne i drugie zdobycze okazay si stabilnymi, naruszya je dopiero pierwsza wojna wiatowa.

Rys. 7. Carskie gubernie w Europie jako czerta osiedosti dla ydw.

Linia poudnika 24 E podzielia od rozbiorw obszar dawnej Rzeczypospolitej na dwie czci. Mieszkacy mniejszej z nich, pooonej na zachd od tego po37

udnika, zaczli z czasem nazywa t znacznie wiksz wschodni cz przedrozbiorowej ojczyzny Ziemiami Zabranymi albo Kresami Wschodnimi, co nie wyraao zgody na ich zabr przez Rosj, tylko przyjcie do wiadomoci stanu faktycz nego uksztaltowanego w 1795 roku. Dawne pojcie kresw oznaczao pierwotnie lini obronn Rzeczypospolitej na niespokojnym Niu Czarnomorskim na ukraiskich kresach, gdzie od ujcia Rosi do Dniepru a po ujcie Siniuchy, sze cho rgwi lekkich strzego pogranicza. Kresy oznaczay tedy w istocie lini wojskowego pogranicza od Kozaczyzny i Ordy tatarskiej, siedzcych podwczas jeszcze na uj ciu Dniepru i na dolnem Dniestrze39. Dawne pojcie kresw jako fragmentu poudniowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej, po jej rozbiorach stao si nazw, odnoszon do caoci pierwotnego zaboru rosyjskiego, ptora raza wikszego od obecnego terytorium pastwa polskiego. Sytuacja polityczna ziem dawnej Rzeczypospolitej, lecych na zachd od poudnika 24 E, ustabilizowaa si na cae stulecie, dopiero po koczcym epok wojen napoleoskich Kongresie Wiedeskim w 1815 r. Przez pierwsze porozbiorowe dwudziestolecie pierwotny podzia tych ziem pomidzy zabory pruski i austriacki rycho zosta podwaony w nastpstwie wojen napoleoskich, w ktre oba te pastwa zaborcze si uwikay. Wojny te roznosiy po Europie idee rewolucji francuskiej 1789 roku, w szczeglnoci t, goszc wojn ludw przeciwko krlom. Ci ostatni byli stron jednoznacznie rozumian, identyfikacji wymagay natomiast owe ludy. Okazay si one grupami etnicznymi, w nastpstwie rewolucji obalajcymi pastwa dynastyczne, zastpujc je pastwami narodowymi. By to dopiero zalek procesu, ktry po 1870 roku pozostawi w Europie jedynie cesarstwo Habsburgw jako wielonarodowe pastwo dynastyczne. Sam Bonaparte by w stosunku do tej idei niekonsekwentny, ogaszajc si Cesarzem Francuzw, a swojemu licznemu rodzestwu rozdajc trony w rnych krajach Europy. Byy jednak miej sca, gdzie idea narodowa suya Cesarzowi Francuzw do osabiania jego przeciw nikw. Tak byo na ziemiach polskich w odniesieniu do zaboru pruskiego w 1807 r. i do zaboru austriackiego w 1809 r. Stworzone tutaj napoleoskie Ksistwo War szawskie byo najwczeniejsz koncepcj Polski etnicznej, czyli narodowego pastwa polskiego. Przeciwstawia si temu car Aleksander I, obawiajcy si zagroenia w przysz oci rwnie dla rosyjskiego porozbiorowego stanu posiadania. Jego zgod na okrojenie zaboru pruskiego uzyska Napoleon oddaniem z niego Rosji okrgu biaostockiego, za jego zgod na powikszenie Ksistwa Warszawskiego kosztem zaboru austriackiego, oddaniem z niego Rosji okrgu tarnopolskiego; ten ostatni musia jednak zwrci Austrii po upadku Napoleona, postanowieniem Kongresu Wiedeskiego. W odrnieniu od Piotra I i Katarzyny II, ktrzy sw ekspansj w gb Europy koczyli w strefie poudnika 24 E, obie gwne zdobycze terytorialne cara Aleksandra I w Europie obejmoway obszary, ktre albo w wikszoci (Wielkie Ksistwo Finlandii, 1808) albo w caoci (Kongresowe Krlestwo Polskie, 1815) znajdoway si na zachd od tego poudnika. Oba zostay przekazane carowi z ich rozleg autonomi, ktr car, przyjmujc tytuy krla Polski i wielkiego ksicia Finlandii, zaprzysig uszanowa. Jego nastpcy przysigi tej nie
39

J. Kolbuszewski, Kresy, Wrocaw 1996, s. 18.

38

dotrzymali, krok po kroku ograniczajc autonomi obu prowincji, a do cako witego jej zniesienia w Kongreswce w 1864 r., w Finlandii w 1908 r. Prze kroczenie tego Rubikonu, ktrym w Europie by poludnik 24 E, w ostatecznych tego konsekwencjach nie wyszo Rosji na dobre. Natrafia w obu tych prowincjach na spoeczestwo obywatelskie o europejskiej tosamoci cywilizacyjnej, odporne na wszelkie prby rusyfikacji, walczce z Rosj czynnie, jak Polacy w powstaniach, czy poprzez bierny, ale skuteczny opr, jak Finowie40, a w samej Rosji zaczy si mnoy gosy, aby zrezygnowa z obu tych prowincji, ktre cywilizacyjnie s dla Rosji nie do strawienia i tylko daj zy przykad innym poddanym imperium carskiego. Wymown ilustracj intencji caratu wobec ziem przez Rosj zabieranych Europie, jest czerta osiedosti, czyli strefa osiedlecza ydw w Rosji. Zaczto j tworzy ju w 1791 roku i przez nastepne 45 lat j rozszerzano, a ostatecznie obja cae terytorium zabrane Rzeczypospolitej (wraz z Kongreswk i zadnie przask Ukrain utracon po powstaniu Chmielnickiego) oraz zdobyte przez Katarzyn II na Turcji pobrzee czarnomorskie. Strefa ta stanowia gigantyczne getto, do ktrego zwoono ludno ydowsk z wntrza Rosji, w ktrym zabro niono jej przebywa. Ziemie zabrane Europie przez Rosj traktowano zatem jako rodzaj Rosji B, gorszej od witych ziem Trzeciego Rzymu. Czerta osiedosti rodzia tu dodatkowe upokorzenia i konflikty. Zlikwidowano j zaraz po obaleniu caratu w 1917 r., gdy w elicie nowej wadzy znaleli si pochodzcy z owej czerti osiedosti Lew Trocki i Feliks Dzieryski. Czy to do nich odnosio si proroctwo Fiodora Dostojewskiego: Zobaczycie yd i Polak zgubi kiedy Rosj. Koncepcja Polski etnicznej oznaczaa zerwanie z dziedzictwem unijnej, wielonarodowej i wielowyznaniowej Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Nie brano pod uwag, e inne zintegrowane w niej narody Litwini, Biaorusini, Ukraicy pod rwnie za polskim przykadem posiadania wasnych pastw narodowych, a wtedy rozszerzanie polskiego stanu posiadania poza poudnik 24 E moe sta si niemoliwe. Potwierdziy to tragiczne dzieje owych Kresw Wschodnich w XX wieku. Krzyujce si w stolicy osie komunikacyjne ziem polskich: Krakw Warszawa-Grodno, Pozna-Warszawa-Brze i Gdask-Warszawa-Lww miay w tych miastach poudnika 24 E bramy wypadowe ku wschodowi. Grodno byo bram prowadzc w dorzecze Niemna, Brze w dorzecze Dniepru, a Lww w dorzecze Dniestru. adnej z nich nie udao si utrzyma przy Polsce po drugiej wojnie wiatowej, wszystkie trzy natomiast znalazy si w Zwizku Sowieckim w 1939 r. Byo szczciem dla caej Europy, e Lww, zwany najbardziej wschodnim miastem Europy rodkowej, z jego daleko ku wschodowi wysunitym czerwonoruskim regionem, nie zosta podczas rozbiorw Rzeczypospolitej zagarnity przez Rosj. W wielonarodowym imperium Habsburgw sta si on ukraiskim Piemontem, ratujcym ukraisk zachodni tosamo cywilizacyjn oraz narodow i wyzna niow odrbno od Rosjan, dziki czemu mamy obecnie niepodleg Ukrain w postaci najwikszego obszarem pastwa Europy, ktra odzyskaa od Rosji naj dalsze swe historyczne ziemie, a nawet wykroczya poza nie w regionie Donbasu. Litewskie Kowno, biaoruskie Grodno i Brze, ukraiski Lww przyczyniy si do
40

W. Studnicki, Finlandia i sprawa fiska, Warszawa 1908.

39

tego, e Rosja ze strefy poudnika 24 E, cofn si musiaa a w stref graniczn XVI-wiecznego Carstwa Moskiewskiego.

Rys. 8. Najwczeniejsza koncepcja Polski etnicznej.

Trzeci, poudniowy segment przebiegu przez Europ poudnika 24 E stanowi, odmiennie od obu poprzednio omwionych, nie pogranicze Europy z Rosj, lecz Europy z autentyczn Azj. Azj t reprezentowao imperium osmaskie, ktre w XIV wieku wkroczyo z Azji Mniejszej na Bakany, rozpoczynajc ekspansj w gb poudniowo-wschodniej Europy. Imperium osmaskie nazywano w Europie Turcj, chocia oficjalnie tak nazw pastwo to przyjeo dopiero po obaleniu sutanatu z kocem pierwszej wojny wiatowej. Idc za t europejsk tradycj, ten segment poudnika 24 E nazywajmy pograniczem Europy z Turcj. Imperium sutaskie w swym rozwoju wyprzedzao rozwj imperium carskiego o ca epok. Zaleno od chanatu mongolskiego zrzucio dwa wieki wczeniej od Moskwy. Poprzez Dardanele wdaro si do Europy w 1354 roku, ptora wieku wczeniej od moskiewskiego zaboru pierwszych obszarw litewskiego Zadnieprza. W 1453 roku, zdobyo Konstantynopol, odtd jako Stambu stanowicy tureckie okno do Europy; wyprzedzio tym o dwa i p stulecia budow Sankt Petersburga, jako rosyjskiego okna do Europy. W 1526 roku zadao Wgrom klsk, w nastpstwie ktrej opanowao przewaajc wikszo tego pastwa; znowu dwa i p wieku przed podobnym sukcesem terytorialnym carycy Katarzyny II, w trzech rozbiorach Rzeczypospolitej. Wwczas to oba imperia osigny swj maksymalny stan posiadania w Europie i niezagroone cieszyy si nim przez ptora stulecia. Wypieranie Turcji
40

z Europy zaczo si po nieudanej wyprawie na cesarski Wiede w 1683 roku, wypieranie Rosji z Europy w ponad dwa wieki pniej, po katastrofalnych dla niej skutkach wczenia si w pierwsz wojn wiatow. Poudnik 24 E (Geopolityczny Poudnik Piskozuba) Wsprzdne geograficzne miast europejskiej ciany wschodniej
Szeroko geograficzna 70 st. 40' N 60 st. 10' N 59 st. 25' N 56 st. 57' N 54 st. 54' N 53 st. 42' N 52 st. 06' N 49 st. 50' N 46 st. 49' N 42 st. 41' N 37 st. 59' N 35 st. 31' N Ludno w tysicach 9 570 400 724 366 328 310 725 306 1 165 745 56

Miasto Hammerfest Helsinki Tallin Ryga Kowno Grodno Brze Lww Kolozsvar/Klu Sofia Ateny Chania

Dugo geograficzna 23 st. 45' E 24 st. 56' E 24 st. 45' E 24 st. 06' E 23 st. 54' E 23 st. 50' E 23 st. 42' E 24 st. 00' E 23 st. 35' E 23 st. 19' E 23 st. 44' E 24 st. 02' E

Etapy przechodzenia Europy z defensywy do ofensywy przeciwko imperium osmaskiemu, wyznaczao jej odzyskiwanie stolic, pooonych na poudniku 24 E. Pierwsz odzyskano ju w 1699 roku w pokoju w Karowicach, w ktrym Turcja musiaa odda wszystkie jej wgierskie zdobycze, w tym Siedmiogrd, z pooon na poudniku 24 E stolic Kolozsvarem, drugim po Budapeszcie co do wielkoci miecie Wgier; po pierwszej wojnie wiatowej, jako rumuski Klu sta si cen tralnym miastem zachodniej Rumunii, w rywalizacji obu tych pastw o posiadanie Siemiogrodu, zatara si pami o tureckim nad nim panowaniu. Drug stolic na poudniku 24 E byy Ateny, zwrcone przez Turcj w 1829 roku, na mocy pokoju w Adrianopolu, zatwierdzajcego niepodlego Grecji; trzeci bya Sofia, zwrco na przez Turcj w 1878 roku, na mocy pokoju w San Stefano, proklamujcego niepodlego Bugarii. Zarwno Grecja, jak i Bugaria uzyskay zaledwie cz ich obecnego terytorium, pomidzy nimi posiadoci tureckie wci jeszcze sigay
41

w gb Bakanw a do Morza Joskiego, daleko na zachd od poudnika 24 E. Byo jednak tylko kwesti czasu, aby oba te pastwa okrzepy na tyle, by Grecja na morzu wypara Turcj z wysp Morza Egejskiego, a Bugaria na ldzie zepchna Turcj na obrzee Morza Marmara, bronice dostpu do obu cienin tego morza i przede wszystkim do Stambuu; wtedy Turcja, odcita od dostpu do tego, co jej jeszcze pozostao w gbi Bakanw, rycho zostaa i tego pozbawiona. Dokadnie tak si stao podczas obu wojen bakaskich stoczonych bezporednio przed pier wsz wojn wiatow. To, co Turcji pozostao na zachd od Morza Marmara tzw. Turcja europejska, stanowi resztwk osmaskiego panowania w Europie, podobnie niewielk, jak Ingria z Sankt Petersburgiem w Federacji Rosyjskiej. W wiekach rednich na trzecim kracu Europy, w ssiedztwie Cieniny Gibraltarskiej, przez dwa i p wieku istnia arabski Emirat Granady, rwnie maa pozostao po wielo wiekowym panowaniu Arabw na pwyspie Iberyjskim; Hiszpania przeja go dopiero w pamitnym roku pierwszej zaatlantyckiej wyprawy Kolumba. Dla dopenienia obrazu przebiegu poudnika 24 E przez Europ pozosta tylko jego poudniowy kraniec, przecinajcy wysp Kret. Jest co symbolicznego w tym, e znajduje si on na wyspie, ktrej cywilizacja minojska z drugiego tysiclecia p.n.e., patronowaa powstawaniu cywilizacji helleskiej, ktra nastpnie przerosa w cywilizacj acisk na zachodzie i cywilizacj bizantyjsk na wschodzie naszej czci wiata. W tej kreteskiej kolebce cywilizacji europejskiej wkracza w Europ doniosy geopolityczny poudnik, prowadzcy std przez 35 rwnolenikw, w linii prostej liczc 3 889 km dugoci, nim za koem polarnym osignie w Hammerfecie swj przeciwlegy kraniec.

SUMMARY
Eurasia Three Parts of the World on a Common Continent Euro-Russian border should be considered in two antropogeographical terms: as a political border and as a civilization frontier. Author decribes the Struve Geodetic Arc, which is a chain of survey triangulations stretching from Hammerfest in Norway to the Black Sea. Author draws attention also to the 24 E meridian as an eastern border of Europe. It was an inner zone of European defense against Russia's urge deep into northern Europe, and against urge of Turkey in the southern part of Europe. It is truly geopolitical meridian.

42

Wojciech WODARSKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 4

ANTYCZNE WYCHOWANIE W PRZESTRZENI

Przestrze wok nas
Stwierdzenie Rudolfa Kjellena1, e: kade pastwo jest oenione z wasn przestrzeni2 rodzi domniemanie rozlicznych skutkw spoecznych. Owoce takiego zwizku: religia, ustrj polityczny, systemy: kratyczny, militarny, wycho wawczy i in., tworz sie wzajemnych, nie zawsze uwiadomionych powiza i zalenoci. Artyku ten bdzie prb odnalezienia nieswoistych przyczyn gbokiego zrnicowania dwch rwnolegle funkcjonujcych modeli wychowawczych staroytnej Grecji: spartaskiego i ateskiego. W ocenie autora, dotychczasowe badania naj starszych europejskich systemw wychowawczych skoncentrowane byy na analizie porwnawczej i na wykazywaniu ich wzajemnych przewag lub uomnoci. Rezultaty wskazujce na wyszo modelu ateskiego wydaje si, i byy zbyt ob cione idealizacyjnym pitnem. Odpowiaday one bardziej na potrzeby ideologw politycznych i dziaaczy pedagogicznych szukajcych w przeszoci wzoru do na ladowania i legitymizmu dla wasnych decyzji politycznych w sferze edukacyjnej, nie uwzgldniay za prawie w ogle dominujcych u staroytnych prawodawcw aspektw teleologicznych i uwarunkowa przestrzennych, w ktrych oba te tak rne ustroje i systemy wychowawcze zostay wygenerowane. Najprawdopodobniej takie nastawienie badawcze byo wiadome, bo z perspektywy nauk pedagogi cznych, problem odnalezienia rde opozycji obu systemw nie by do rozwizania pierwszoplanowy i konieczny. Z drugiej strony brakowao by moe odpowiedniego aparatu badawczego. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by podj prb odpowiedzi na pytanie o przyczyn tak gbokich rnic w doktrynie i metodzie wychowawczej obu polais i poszukaniu ich genezy w przestrzeni3. Praca ta jest w pewnym stopniu eksperymentalna, gdy do zbadania problematyki pedagogicznej zastosowane zostan instrumenty, ktrymi na co dzie w swych analizach posuguje si geopolityka4. Pedagogika to bezwtpienia nauka o ogromnym dorobku, z niezliczon liczb koncepcji, definicji, literatury i badaczy. Geopolityka, no c, tu zdania s mocno podzielone, a burzliwe dyskusje trwaj. Nie ma jeszcze pewnoci, czy to ju samo dzielna dyscyplina, jak chc jej apologeci5, czy te jest ona tylko uytecznym do pracy naukowej paradygmatem badawczym, a moe jak powtpiewaj inni, jest ona jeszcze in statu nascendi, i do prawdy nie wiadomo co z tego zarodka si zrodzi6.
J. Macaa, Nieco zapomniany Karl Haushofer, Geopolityka, nr 1/2008, s. 73. 2 <http://www.facebook.com/notes.php?id=27233457533&start=0&hash>. 3 Tame. 4 L. Sykulski, Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr wok semiotyki geopolitycznej, [w:] Midzy histori a geopolityk, (red.), R. Domke, Czstochowa 2009, s. 176 i n. 5 T. Klin, Geopolityka: spr definicyjny we wspczesnej Polsce, Geopolityka nr 1/2008, s. 6 i n. 6 Tame, s. 12.
1

43

Na pocztku nowej drogi badawczej do rde systemw wychowawczych Sparty i Aten, warto uzmysowi sobie znaczenie przywoywanej wczeniej prze strzeni, czym ona jest i co te si w niej dzieje. Geograficzna przestrze przepojona jest polityk (). Rezygnacja z przestrzeni jest przeto rezygnacj z ycia, a wic rwnie z politycznej egzystencji. Od tego wychodzi geopolityka (), by analizowa i bada dystrybucj wadzy politycznej na ziemi, zmiany tej dystrybucji, prawidowoci, ktre ni rzdz7. Nauki spoeczne badajc swe zjawiska, odeszy daleko od waciwej istoty przestrzeni. Wikszo szczegowych dyscyplin ignoruje jej istnienie, cho przecie wszystko dzieje si w jakim miejscu przestrzeni. Cywilizacje rodz si i umieraj, kultury i religie podnosz si i upadaj, a pastwa powstaj i znikaj. Przestrze domaga si wic badania.

Geopolityczna przestrze mistrzw

Przekonanie o fundamentalnym znaczeniu uwarunkowa przestrzennych na ewentualny wybr miejsca do ycia, tempo i kierunki rozwoju spoecznego, a porednio te na wybr pedagogiki, jest aktualne z rnym nateniem przez wszystkie niemal wieki. Kady z twrcw wielkich teoretycznych systemw, poczwszy od: Platona, Arystotelesa, Machiavelliego, Monteskiusza, a umownie koczc na Le Bonie, bada zaleno urzdze spoecznych od warunkw rodowiska geograficznego. Doskona i chyba pierwsz prb mylenia geopolitycznego da Platon w dialogu Prawa. Ju w pierwszych zdaniach, przedstawiciel Krety mwi: Kreta bowiem, jeeli idzie o jej naturalne uksztatowanie, nie jest, jak widzicie, tak jak na przykad Tesalia rwnin. Dlatego te Tesalczycy uywaj raczej koni , my natomiast uprawiamy biegi (). A w takich warunkach konieczne jest posiada bro lekk i biec bez obcienia (). Ze wzgldu na wojn wszystko u nas zostao uradzone8. Z geopolitycznego punktu widzenia, istotne jest uznanie w dialogu przez Platona, wiodcej roli uksztatowania terenu dla sposobu wychowania militarnego i wynikajcych z tego praw. III ksiga Praw stanowica o pocztkach pastwa, zawiera rwnie w swych rozwaaniach aspekt przestrzenny. Powstanie nowego pastwa, a w konsekwencji wszystkich jego urzdze politycznych i administracyjnych, badane jest przez Platona w kontekcie zaistniaej katastrofy ekologicznej. wiat po tej katastrofie jeli mona by o nim powiedzie, e jeszcze przedpolityczny i przedpedagogiczny, jawi si jako: niezmierne jakie pustkowie (). Ludzie rozproszyli si i yli w rozbiciu na poszczeglne domostwa i rody (), nastpnie schodz si razem i cz w liczniejsze gromady () i bior si do uprawiania ziemi u podna gr () wsplne w ten sposb stwarzaj domostwo. Opis ten mona by jeszcze uzupeni sowami Homera: Zebra nie maj, gdzie radni si schodz, zakonu ni prawa, ale na grskich mieszkaj wysoko pitrzcych si szczytach, w grotach sklepionych, a kady sam zakon sprawuje i prawo pord swych dzieci i on, a poza tym o siebie nie dbaj9. Arystoteles w swej Polityce rwnie
7 8

T. Gabi, Powrt geopolityki, Staczyk nr1/1995. Platon, Prawa, Warszawa 1997, s. 14. 9 Tame, s. 95 i n.

44

poszukuje najlepszego ustroju, bez trudu te odnale mona liczne nawizania do geografii i jej wpywu na polityk oraz pedagogik. W ocenie czci komentatorw, to Arystoteles jest pierwszym materialist i determinist przyrodniczym w historii, a to najpewniej z racji podnoszonych przez niego w analizach politycznych, takich parametrw jak: liczba ludnoci pastwa, wielko i jako obszaru kraju oraz wpyw klimatu na rozwizania ustrojowe. W zakresie tych dwch pierwszych miar Arystoteles radzi: Liczba ludnoci winna by, o ile monoci, najwiksza, ale i tak dobrana, by umoliwia samowystarczalno ycia i by pozwalaa na atwe dokonanie przegldu stosunkw (), kady pochwali kraj, ktry jest samowystarczalny (), co do rozlegoci i wielkoci obszar tak si winien przedstawia aby zapewni mieszkacom ycie wygodne, swobodne, a zarazem umiarkowane. Autor zaleca wic swoist optymalizacj liczby ludnoci w relacji do miejsca i panujcych w nim warunkw oraz moliwoci gospodarczych10. Co do uksztatowania powierzchni, autor daje nawet bardziej czytelne dyrektywy: Kraj powinien by trudno dostpny dla nieprzyjaci, a swoim swobodnie umoliwia wyjcie (...), musi ono by dobrze pooone zarwno w stosunku do ldu, jak i morza (), mie cis czno ze wszystkimi miejscowociami kraju (...) i w ogle atwego transportu. W kwestii uwarunkowa klimatycznych autor zaleca twrcom miast i ustrojw: pooenie wyniose biorc pod uwag cztery wzgldy. A przede wszystkim wzgld na zdrowie. Miasta bowiem pooone na pochyoci skierowanej ku wschodowi i wystawione na wiatry wiejce od wschodu s zdrowsze; na drugim miejscu stoj miasta osonite od pnocy, bo te maj agodniejsz zim11. Czytajc powysze wskazania Arystotelesa, nie trudno oczyma wyobrani doj do przekonania, i to wanie Ateny by y wyidealizowanym miejscem odniesienia, zarwno jeli chodzi o pooenie geo graficzne, ustrj jak i model wychowawczy. Machiavelli badania swe, zaprezentowane w Rozwaaniach nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwusza, podobnie jak dwaj poprzedni utopici rozpocz od dygresji przestrzennych. Radzi on, by: przy zakadaniu miast unika okolic jaowych i szuka jak najbardziej yznych, dziki czemu miasto stanie si wiksze i silniejsze, zdolne do odparcia najedcw i do zniewolenia tych, ktrzy chcieliby zagrozi jago wielkoci12. Autor chwali przy tej okazji i Tezeusza zaoyciela Aten, i Eneasza twrc potgi Rzymu13. W czasach nowoytnych, to jednak Monteskiuszowi przypisano rol lidera w propagowaniu pogldw geopolitycznych. Pisana przez blisko dwadziecia lat rozprawa: O duchu praw, pozwala Monteskiusza nazwa wielkim klimatologiem politycznym, bo wanie klimat podnis on do rangi najwaniejszego determinantu wszelkich fenomenw spoecznych. Niemal caa trzecia cz rozprawy powicona jest zwizkom i wpywom klimatu na prawa i wychowanie14. Pisze On: Jeeli prawd jest, i charakter ducha i namitnoci bardzo s rne w rozmaitych klimatach, prawa powinny by si stosowa i do rnic tych namitnoci, i do rni
Arystoteles, Polityka, Warszawa 1964, s. 294 i n. Tame, s. 311 i n. 12 M. Machiavelli, Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwusza , Warszawa 2005, s. 137 i n. 13 Tame, s. 138. 14 Monteskiusz, O duchu praw, Krakw 2003, s. 209 i n.
11 10

45

charakterw. Rol za prawodawcy jest prawidowe odczytanie ducha narodu i pjcie za nim. Skadaj si na niego: klimat, religia, prawa, zasady rzdu, przykady minionych rzeczy, obyczaje, zwyczaje15. Gustaw Le Bon nie jest zaliczany do kanonu pisarzy geopolitycznych. Sam zreszt myla o sobie jako o psychologu. Jest on autorem wielu wykadw psychologicznych, choby: Psychologii tumu, Psychologii socjalizmu, Psychologii wychowania i innych. Rekonstrukcja jego pogldw pozwala jednak doszuka si tam wielu przestrzennych uwika, a jego samego uzna za kontynuatora poszukiwa przestrzennych i psychologicznych wskazanych choby przez Monteskiusza. Ten ostatni, co zostao wykazane, ducha narodu i praw wiza z natur bardzo mocno. Le Bon ciar swoich rozwaa przenis na aspekt psychologiczny i socjologiczny, a przestrze jest u niego bardziej domniemana. Interesuje go ona raczej jako instrument transferu wielkich idei miedzy narodami. W swej ksice: Psychologia rozwoju narodw, poszukuje Le Bon rzdzcych histori praw oglnych i zasady tworzcej dusz narodu. Doszed on do wniosku, i dusza narodu jest zwizana organicznie z miejscem w przestrzeni. Jest ona generatorem idei i instytucji, i tyko te idee i ich wytwory, ktre maj silny zwizek z miejscem gdzie dusza narodu ma swoj siedzib, maj szans na uczestniczenie w procesach dugiego trwania. Uzna rwnie za skazane na porak midzynarodowe i midzykulturowe transfery instytucji spoecznych i systemw wychowawczych. Pisa On o tym: Przy ich pomocy, naprawiajc niesuszne prawa natury prbujemy odlewa z jednej formy mzgi Murzynw z Martyniki, Gwadelupy i Senegalu (). Nieziszczalna to chimera16.

Przestrze Hellady kolebka bohaterw i filozofw

Geografia przestrzeni yciowej czowieka wpywa na jego kultur, mity, wizi spoeczne i wychowanie, a wzory struktur spoecznych bywaj niekiedy narzucane przez pooenie geograficzne17. Bez popadania w przesadny determinizm geograficzny i bez oceny gbokoci wpywu, nawet intuicyjnie uzna trzeba zasadnicz rol czynnikw przyrodniczych na ksztatowanie fenomenw spoecznych. Brytyjski historyk Trevelyan napisa, e: histori rzdzi geografia, a Napoleon powiedzia: Jeli znamy geografi przeciwnika, znamy rwnie i jego polityk zagraniczn. Badane modele spoeczne wykazuj raz to wiele podobiestw, innym razem wiele rnic w zwizku ze swym pooeniem. Tote dziwi nie moe, w ocenie Platona, i: paska jak st Tesalia bya krain koni, a ustrojem feudalizm. O Krecie za opisanej przez staroytnego geografa Strabo czytamy, e: wyspa za jest grzysta i lesista, ale obfituje w urodzajne wwozy18, dlatego wg Platona dominowali w tych warunkach naturalnych onierze biegacze. Kreta ustrj miaa

Tame, s. 209. G. Le Bon, Psychologia rozwoju narodw, Nowy Scz 1999, s. 15. 17 Historia powszechna tom 3. Staroytny Egipt, Grecja i wiat helleski , Biblioteka Gazety Wyborczej 2007, s. 135. 18 Strabo, Opis Krety, s. 5.
16

15

46

podobny do lakoskiego. Lakoska Sparta w oczach Homera wklsa i opada bya kolebk ludu wadcw19. Omawiajc Spart i Ateny, Norman Davies za kim staroytnym nazwa t pierwsz brzydk, drug za pikn. Nie wytumaczy jednak przyczyn tej estetyki20. Sparta i Ateny, cho nie brak im na pocztkowym etapie wielu wsplnych elementw cywilizacyjnych, to od wiekw lokalizowane s jako bieguny spoeczne: ustrojowe, militarne i wychowawcze. Ta pseudomanichejska pokusa podziau wiata na: adny i brzydki, tyraski i demokratyczny, prostacki i owiecony, agog i paideie, nie jest moe sprawiedliwa, to jednak staa si ulubiona przez wielu badaczy analitykw. Skomplikowany wiat atwiej bowiem zrozumie, sklasyfi kowa i opisa redukujc go do prostych zerojedynkowych podziaw wedug prostych recept. W geopolityce taka metoda poznawcza ma rwnie powodzenie, a jej przejawem jest tzw. klucz schmittaski, ktrym wielu geopolitykw prbuje otwo rzy bramy wiedzy o wiecie. Carl Schmitt analizujc sytuacj geopolityczn doszed do takiego oto przekonania, e od zawsze przestrze jest aren rywalizacji dwch ywiow: ldu i morza. Uosabianych dla bardziej plastycznej wizji, odpo wiednio przez mitycznych: behemota i lewiatana, a w jzyku polityki przez telluro kracj (wadza ziemi) i tallassokracj (wadza morza). Takich stereotypicznych par potworw w historii byo wiele: Mykeny v. Troja, morska Kartagina v. ldowy Rzym i in. Oczywicie jedn z lepiej udokumentowanych rywalizacyjnych par s Sparta i Ateny. Ta pierwsza: militarystyczna, kastowa i ldowa, druga: kupiecka, demokratyczna i morska. Rdzeniem Sparty rozoonej na poudniowym kracu Pwyspu Peloponeskiego, jest dolina rzeki Eurotas. Wypywa ona z gr Chelmos, a po 80 kilometrach, two rzc przy kocu biegu trudno dostpne bagna, wpada do Morza Egejskiego. Ten uwaany za najyniejszy obszar Grecji waciwej, zamykaj jeszcze: od pnocy gry Chelmos, na zachodzie gry Tajget, a od wschodu Parnon21. W tej grskiej klatce ujta zostaa powierzchnia blisko 1100 km2. Ograniczona ze wszystkich stron przestrze Sparty bardzo szybko zacza powodowa u swoich mieszkacw stany klaustrofobiczne. Dotkliwy by zwaszcza deficyt ziemi uprawnej. Nie by to jednak wycznie problem Sparty. Dla wikszoci ssiednich polais sposobem na rozadowanie napi ekonomicznych i demograficznych bya dziaalno kolonizacyjna i w tym wanie kierunku, drog morsk podyy midzy innymi Ateny. Dla bitnych grali z Lakonii, pierwszym z wyboru sposobem rozwizania tego problemu wydawaa si ekspansja na terytoria ssiednie. Sparta, aby powikszy rozmiary swego terytorium, wybraa wic najbardziej agresywny model rozwojowy wojny. Byo to postpowanie tym bardziej nietypowe jak na tamte czasy, bowiem wikszo poleis nie zmieniao znaczco swego obszaru. Wojny toczone byy nie o przestrze yciow, a raczej o cele wzniose i abstrakcje, takie jak: uznanie religii, zwierzchnictwa, czy te o mio i honor. Ten wanie spartaski wybr polityczny mia brzemienne skutki. Wymusi on wprowadzenie odpowiednich rozwiza ustrojowych i dostosowanie si do nowych wymaga i okolicznoci. Rwnie system
19

Historia powszechna, dz. cyt. s. 135. 20 N. Dawies, Europa, Warszawa 2009, s. 289. 21 M. Kalmer (red.), Europa Regiony i pastwa historyczne,Warszawa 2000, s. 315.

47

wychowawczy musia zosta poddany aktualizacji, tak by by spjnym z nowym modelem rozwojowym i innymi paradygmatami spoecznymi. Po kolejnych wojnach, Lakonia, bo jest to szersze pojcie georaficzno-polityczne stosowane dla nazwy terytorium Sparty i okolic, zajmowaa ju blisko 4100km2 i bya organizmem spoecznym kilkukrotnie wikszym ni interesujca nas rwnie Attyka z Atenami22. Mona by stwierdzi, e to od tego wanie momentu Sparta staje si Spart23. Od poczenia w IX wieku24 piciu wiosek (synojkizm) do wieku VIII postpuje stabilizacja wewntrznych procesw ustrojowych: przestrzennych i spoecznych. Co ciekawe, na bazie takiej picioramiennej siatki osadniczej, nie zostay uruchomione w Sparcie powszechne gdzie indziej procesy centrystyczne i nie wyksztacio si centrum urbanistyczne. Sparta te jako jedyne polis nie ograniczya swej przestrzeni murami miejskimi, bowiem obron jej zabezpieczao mstwo i niedostpne mury Parnonu i Tajgetu25. W pocztkach VI w. domyka si proces ksztatowania terytorium i optymalizacji wielkoci populacji. Liczca sobie blisko 40 tys. mieszkacw Sparta, dysponowaa ok. 10 tysiczn armi, ktra zapewni musiaa bezpieczestwo wewntrzne oraz kontrol na zewntrz na relatywnie duym terytorium. Polityka zewntrza za, przechodzi z fazy ekspansji do fazy polityki sojuszy. To rwnie odrnia Spartan od innych wsplnot starogreckich. Tak uksztatowane na przestrzeni kilku wiekw stosunki geopolityczne, brak zabezpiecze obronnych, rozlege, zamieszkane przez wrogie spoecznoci niestabilne terytoria nabyte w drodze ekspansji, ograniczona do rolnictwa i hodowli moliwo rozwoju gospodarczego, wymuszay szereg specyficznych ustrojowych procesw dostosowawczych, o ktrych w dalszej czci. Porwnywaln, jeli nie wiksz ni Lakonia-Sparta, przynajmniej w ocenie czci komentatorw, rol w dziejach Hellady i wiata odegraa Attyka niewielka kraina liczca ok. 1600 km2 i gwne jej miasto Ateny26. Attyka ley na przejciu z Grecji rodkowej do poudniowej i posiada odmienn fizjografi ni lakoska Sparta. Charakterystyczn jej cech jest kilka yznych rwnin oddzielonych od siebie pasmami gr: Hymet, Pentelikon, Parnes. Ateny ujte s z trzech stron w okowy gr. Czwarty bok otwiera si szeroko na morsk przestrze Zatoki Saroskiej na Morzu Egejskim. Niezwykle rozwinita linia brzegowa stanowia bodaj najwiksze bogactwo suchej i mao urodzajnej krainy ze stolic w Atenach. Jak sdzi wielu, to wanie blisko morza wymuszaa niejako na mieszkacach otwarto i gocinno, a w sferze gospodarczej aktywno na morzu, rozwijanie floty i budow portw27. Ateny wybray wic morze jako przestrze swej dominacji. Przez wzgld wanie na ten kierunek rozwojowy, stworzyy sobie tylko specyficzne urzdzenia ustrojowe, jake odmienne od tych z ldowej i rolniczej Sparty.

22 23

B. Bawo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, Warszawa 1988. s. 215. Tame, s. 219. 24 Dla uatwienia przy wszystkich datach nie s dopisywane oznaczenia przed nasza er. 25 J. Dbrowski, Historia staroytna, Krakw 1948, s. 53. 26 Tame, s. 56. 27 Tame, s. 57.

48

Tellurokracja w dolinie Eurotasu

Analiza ustrojw politycznych obu polais ma dug i bogat tradycj. Zajmowali si ni przecie prawie wszyscy wielcy filozofowie polityczni. Niestety ich zdania s na tyle podzielone, e trudno wyrobi sobie jednoznaczny pogld na to, ktry z modeli by lepszy. Z perspektywy geopolitycznej wyglda jednak tak, e kady by dobry na swj sposb, bo uwzgldnia specyfik miejsc w ktrych funkcjono wa. Mit Sparty rodzi si przez dugie wieki w sprzyjajcych zreszt dla siebie warunkach. Zawsze istniao silnie zapotrzebowanie praktykw i teoretykw pa stwa na dobry wzr do naladowania. Std te szybko wyidealizowany model spar taski zacz peni t rol. Spart okrela kilka fundamentalnych poj: ldowy i grski (wic ograniczony i trudno dostpny) obszar, ekspansja terytorialna i wynikajca std konieczno przebudowy i dostosowania systemu spoecznopolitycznego oraz agoge czyli sobie tylko waciwy system wychowawczy. Ocena lacedemoskiego ustroju u wikszoci komentatorw bya pozytywna. Przechodzia od zachwytw, do co najwyej stanu pewnych wtpliwoci. Platon wielki admirator Sparty, widzia w zastosowanych tam rozwizaniach rwnoczenie bosk interwencj i przejaw ludzkiego geniuszu, ktry objawi si w ustrojowej syntezie warunkw naturalnych z normami stanowionymi. Pisa on o tym ustroju, e: bg jaki zatroszczy si o was. Przewidujc przyszo, zaszczepi u was zamiast jedno piennej, podwjn odrol krlw i w ten sposb cign nieco wadz krlewsk w karby miary. Nastpnie kto z ludzkiego ju rodu, ale obdarzony moc () sprzga roztropn moc staroci () i uprawnienia dwudziestu omiu starcw () czyni rwne mocy krlewskiej. A trzeci wasz zbawca (), poniewa widzia, e wadza u was nie przestaje wci jeszcze nadyma si i pieni, naoy jakby w dzido, wprowadzajc urzd eforw (). Tak to krlewska wasza monarchia zespolona z wadz tych, ktrzy uprawnieni s do rzdzenia i ujta w karby miary nie tylko przetrwaa, ale pomoga przetrwa innym28 .Urzdzone w taki oto sposb pastwo byo ideaem, ktry chwali: Machiavelli: Prawa uwzgldniajce rol krla, monych i ludu i stworzy (Likurg) ustrj, ktry przetrwa 800 lat we wzorowym porzdku i spokoju przynoszc wieczn chwa swemu twrcy29 i Monteskiusz: Tymi to drogami Sparta kroczy ku wielkoci i chwale30. Tukidydes, w tym samym zreszt duchu co Platon, forsowa pogld, i Sparta to kraj, w ktrym prawodawcy ustanowili eunoie, rozumian jako stan rzdw dobrego prawa, dobrego podziau i staoci. Biorc pod uwag fakt, e w burzliwych czasach, bez gbszych reform, pastwo to przetrwao okoo 800 lat, a w porwnaniu ze Spart, Ateny miay krtki ywot31. Trudno autorowi Wojny peloponeskiej odmwi pewnej racji. Stary system spoeczny Sparty uleg gbokiej przebudowie pod wpywem doko nanej ekspansji terytorialnej. Majc pod kontrol rozlege wrogie terytoria, yjc
28 29

Platon, Prawa, dz. cyt., s. 112. N. Machiavelli, Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwusza, dz. cyt., s. 144. 30 Monteskiusz, O duchu praw, dz. cyt., s. 40. 31 N. Machiavelli, Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwusza, dz. cyt., s. 145.

49

w stanie cigego, ocierajcego si o paranoj zagroenia, Spartiaci musieli urz dzi swoje pastwo w taki sposb, aby bez adnych przeszkd mc powici si funkcjom wojskowym. Trudno tu mwi wic, przynajmniej na pocztku, o jakim przesadnym umiowaniu onierskiego stylu ycia. Po prostu zmiany zewntrze i wewntrzne narzuciy im tak konieczno. System spoeczny ulega powolnym dostosowaniom do nowych okolicznoci. Jeszcze w VII w. Sparta postrzegana jest jako normalna polis, otwarta na wiat, a w stosunkach spoecznych z przewag ywiou arystokratycznego. Rewolucja spartaska zwizana jest z osob mitycznego Likurga. On to zacz przeksztaca pastwo w kierunku tego, co dzi znamy jako ustrj lacedemoski. Peni praw posiadali wycznie Spartanie, ktrzy po reformie hoplickiej, nabyli status homoioi: jednakowych, rwnych, podobnych do siebie. Rwnie system ekonomiczny uleg gbokiej przebudowie. Z obiegu usunito pienidze oparte na kruszcach, a do wymiany handlowej uywano odtd tylko pienidzy elaznych. Zajciem jedynie godnym i dopuszczalnym dla Spartiatw staa si wojna i poskramianie helotw. Wszyscy Spartiaci otrzymywali rwne dziay ziemi kleros, ktre by niezbywalne i niepodzielne, a ich upraw zajmowali si odtd przywizani do ziemi chopi heloci. Heloci rekrutowali si z ludw zamieszkujcych podbite terytoria. Czsto podnosili rewolty nie godzc si z nowym statusem spoecznym i niewolniczym jarzmem. Z helotami wie si instytucja tajemniczego zabijania kryptei. Wydaje si jednak, i miaa ona bardziej charakter prewencyjny przed ewentualnymi buntami niewolnikw, niby stanowia element systemu wychowawczego, jak twierdz niektrzy badacze. Zwaszcza, e do instytucji tej dopuszczani byli nieliczni, najlepsi modziecy, ktrzy ukoczyli ju agoge. Moliwo transferu midzy gwnymi grupami spoecznymi bya ograniczona. Ruch w d powodowany by nagann postaw etyczn Spartiaty albo niewydolnoci ekonomiczn i stanowi degradacj do grupy hypomeiones niszych. To za wizao si z utrat czci uprawnie niekoniecznie na zawsze. O wiele bardziej dotkliwe byo przejcie do grupy tresanges tych, co stchrzyli, skd zdaje si, i nie byo ju powrotu. Ruchy ku grze sytemu spoecznego byy ograniczone do minimum, a jedyn w zasadzie przepustk do awansu spoecznego byo mstwo na polu bitwy. Mechanizm ten pozwala na wyjcie z grupy helotw, nie przydawa jednak peni praw nalenych homoioi. Z perspektywy historycznej i politycznej, trudno po pierwsze odmwi powyszemu systemowi oryginalnoci, po drugie co wydaje si waniejsze, system ten na tle innych polais okaza si wzgldnie trway i skuteczny. Okaza si on rwnie natchnieniem dla wielu wspczesnych filozofw i politykw.

Lewiatan w morzu polityki

Pord badaczy jest wielu takich, ktrzy sdz, i to Ateny odegray najwa niejsz rol w yciu Hellady. Mitologia pierwszorzdn rol w ksztatowaniu pocztku polis oddaje Tezeuszowi, ktry wybawi Ateny od wadzy Minotaura. Chyba najwikszym znawc i apologet ateskiego ustroju by Arystoteles. Gbokie ana lizy zawar w swym dziele Polityka; przeznaczy w nim dla Aten kilka rozdziaw. Natomiast Ustrj polityczny Aten w caoci powici analizie historycznej i po50

litycznej miasta. Punktem wyjcia do zjednoczenia Attyki, by podobnie jak w Sparcie proces synojkizmu. Kiedy si rozpocz, trudno w mrokach dziejw dostrzec, ale lady tego wydarzenia obecne s i dzi w ludowym obrzdzie synoikia, obchodzonym jako coroczne wito. Proces ksztatowania polis przebiega do koca VII stulecia wedug oglnohelleskiej normy i bez wikszych napi. Swj bieg przez histori rozpoczy Ateny od ustroju monarchicznego, a po usu niciu ostatniego krla Kodrosa, przeszy do fazy rzdw szlacheckich. Nastpnie za pod wpywem kolejnej tranzycji ustrojowej, wstpiy do stanu oligarchicznego, ktry otworzy przed Atenami drzwi do demokratyzacji.32 Po upadku monarchii, szlachetnie urodzeni eupatrydzi, skupili w swych rkach peni wadzy politycznej oraz kontrol nad wszystkimi stosunkami ekonomicznymi. Nieznony dla pozostaych ten stan i dodatkowo rozpoczte pod wpywem dziaalnoci koloni zacyjnej przemiany spoeczno-gospodarcze, wzmagay niezadowolenie nowo powstajcej grupy rzemielnikw i kupcw. Rwnie kryzys agrarny, spowodowany skupieniem w rkach szlachty prawie caego areau, czeka ju tylko na odpowiedni moment do gwatownego wybuchu. Ateny, chyba tylko dziki opiece bogw, unikny losu ssiednich polais, w ktrych reformy nie zdyy wyprzedzi krwawej rewolty. Za pierwszego ateskiego prawodawc, cho jeszcze nie refor matora, uchodzi Drakon (prawa drakoskie). Wedug utrwalonej opinii, decyzjami swoimi jeszcze bardziej wzmocni panujcy ustrj szlachecki, a do historii prze szed jako ten, ktry prawa zwyczajowe pierwszy spisa i zinterpretowa. Narasta jce cinienie spoeczne wymagao podjcia szybkich dziaa legislacyjnych, ktre podziaaby jak balsam na rany spoeczne. Trudu tego podj si pochodzcy z arystokracji Solon. Reformy prowadzi dwukierunkowo. Z jednej strony zmienia ustrj polityczny, a z drugiej dokonywa koniecznych przemian spoeczno-gospodarczych33. Rola Solona w procesie demokratyzacji Aten jest wg niektrych przeceniona. S wic tacy, ktrzy twierdz, e cz zasug oddanych Atenom jest mu przypisana niesprawiedliwie, bowiem kto inny by ich autorem. Jednak to Solon zosta wprowadzony do panteonu wielkich prawodawcw obok: Mojesza, Likurga, () i wielu innych, zaoycieli republik i krlestw, ktrzy tyle zdziaali dla powszechnego dobra jedynie dlatego, e w rkach swych skupili ca wadz34. Cytowany wczeniej Machiavelli wyej jednak ceni dziaalno Likurga. Solonowi zarzuci zwaszcza nietrwao zastosowanych urzdze pastwowych: Ustanowi on rzdy ludowe, ktre okazay si tak krtkotrwae, e jeszcze za ycia samego prawodawcy zagarn w miecie wadz tyran Pizystrates35. Reformy Solona dokonay jednak ostatecznej przebudowy systemu spoecznego. Model oparty na kryterium urodzenia zastpiony zosta modelem z cenzusem majtkowym jako kryterium wejcia do systemu obywatelskiego. Timokracja ta ustanowia cztery gwne grupy posiadajce prawa polityczne. Jak to ju zostao zaakcentowan e, charakterystycznym rytem ateskiego ustroju bya nietrwao reform i gwatow Arystoteles, Ustrj polityczny Aten, Warszawa 1973, s. 11. B. Brawo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, dz. cyt., s. 237. 34 N. Machiavelli, Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Liwusza, dz. cyt., s. 161. 35 Tame, s. 144.
33 32

51

no zjawisk spoecznych im towarzyszcym. Ocena reform Solana dokonana przez jemu wspczesnych bya jednoznacznie za. Wszyscy mieli poczucie niezadowolenia, tote z atwoci wahado nastrojw spoecznych wychylio si w stron tyranii. Wadza spocza w rkach Pizystrata, a pniej jego synw, ale co ciekawe, w tradycji utrwali si przekaz o czasach wielkiego dobrobytu i rozmachu inwesty cyjnego36. Trudno w tym miejscu nie pokusi si o postawienie by moe obrazoburczej tezy, i to w spartaskiej politei wicej byo demokracji, ni w ateskiej timokracji. W tej pierwszej, wrd obywateli panowaa prawdziwa i bezwzgldna rwno, take w dostpie do wszystkich organw wadzy (z wyczeniem fasadowej roli dziedzicznych krlw). W tej drugiej, ilo uprawnie i zdolno do sprawowania urzdw powizana zostaa z wielkoci majtku, co skutecznie blokowao system polityczny i ograniczao alternacj elit wadzy. Rozszczelnienie systemu za czasw panowania Peryklesa nie uratowao Aten przed zbliajc si klsk wojny ze Spart, a pniej z Macedoni.

Wychowanie w przestrzeni
Jeli wczeniej udao si udowodni powizania systemu spoeczno-politycznego z uwarunkowaniami przestrzennymi, to w konsekwencji zwizek taki zachodzi rwnie z wychowaniem, ktre jest wan sfer dziaalnoci pastwa. Oczywicie nie jest on tak bezporedni, bo midzy przestrzeni a wychowaniem lokuj si wanie spoeczno-polityczne urzdzenia ustrojowe. Systemy wychowawcze, zwaszcza te, ktre s przedmiotem naszego badania, wypywaj wprost z oczeki wa stawianych im przez wadz, a ustrj tej staroytnej wadzy ma swoj zasad nicz przyczynowo w przestrzeni. Mona by wic mechanizm zwizku pr zestrzeni, wadzy i wychowania opisa metafizyczn regu, i: przyczyna przyczyny, jest przyczyna skutku37. Arystoteles twierdzi i: wychowanie winno by rzecz pastwa i takie samo dla wszystkich38. Przywoywany wielokrotnie Platon, problemem wychowania zajmowa si bardzo powanie. Cho wydaje si, i pogldy jego w tej sprawie nie byy zbyt odkrywcze czy wiee, i raczej w duej mierze oparte zostay na obser wacji istniejcych ju systemw. Z pewnoci pedagogiczna propozycja Platona nie bya prost recepcj rozwiza zastosowanych w Sparcie, ale ducha tego systemu nie trudno w jego naukach poczu. I tak, ju choby dylemat dla kogo wychowywa modego czowieka, filozof rozstrzyga podobnie jak w Sparcie na korzy pastwa! Pisa on: e, gdy modzi otrzymaj takie (naleyte) wychowanie, wyrosn na dzielnych ludzi, a jako tacy wszystko czyni bd piknie, a take wrogw zwy cia w walce39. Realizowan z powodzeniem w Sparcie wczesn specjalizacj odnajdujemy u Platona jako nastpujc dyrektyw: Twierdz wic, e kady, kto ma kiedy dobrze wykonywa jaki zawd, wiczy si w nim powinien od razu, od
36 37

Tame, s. 251. G. Dogiel, Metafizyka, Krakw 1992, s. 42. 38 Arystoteles, Ustrj polityczny Aten, dz. cyt., s. 337. 39 Platon, Prawa, dz. cyt., s. 39.

52

samego dziecistwa i zarwno w zabawie jaki i przy powanych zajciach musi mie wci do czynienia z tym wszystkim, co z t rzecz pozostaje w zwizku40. Model platoski, podobnie zreszt jak spartaski i ateski, w istocie swej by modelem wychowania obywatelskiego polityke techne41, Platon odrni kwesti wychowania od ksztacenia. Wychowaniem Platon nazywa bdzie: zaprawianie do cnoty i pobudzanie chopca od lat najwczeniejszych do tego, eby zapragn i poda gorco sta si wzorowym obywatelem, umiejcym zarwno rzdzi jak i podporzdkowywa si zarzdzeniom zgodnie z nakazami sprawiedliwoci42. Ucze i krytyk prac Platona Arystoteles te nie ma cienia wtpliwoci, e: prawodawca powinien zaj si w pierwszym rzdzie wychowaniem modziey. Jeli tak si w pastwie nie dzieje, to cierpi na tym ustroje, gdy obywatele musz by odpowiednio do ustroju wychowani43. Jake dobitnie pogld ten ilustruje upastwowienie procesu wychowawczego, w taki oto sposb, e celowo wychowania podporzdkowana jest wycznie interesowi pastwa i spoeczestwa, a jako i kade pastwo-polis, dziaajc w odmiennej przestrzeni, majc inny ustrj ma inne cele, to te inne ma sposoby i cele wychowawcze. Majc na uwadze wypowied Arystotelesa o wychowaniu odpowiednim do ustroju pastwa oraz pamitajc o zasadniczych rnicach w ustrojach obu podmiotw politycznych i ich odmiennych uwarunkowaniach przestrzennych, mona podj prb analizy stojcych do siebie w opozycji systemw wychowaw czych: spartaskiego i ateskiego.

Agoge wychowanie dla pastwa

Sparta w zwizku ze sw geografi i systemem spoeczno-politycznym bya militarystyczna. Jej ustrj mia na celu ochron integralnoci pastwa, zapewnienie bezpieczestwa obywatelom i periojkom, poprzez dostarczenie armii dobrych onierzy bezwzgldnie oddanych pastwu, posusznych dowdcom i wietnie posugujcych si broni. Biorc pod uwag to, kiedy rozpoczy si procesy pastwotwrcze w Sparcie mona uzna, i system wychowania powsta tam wczeniej ni w Atenach. Wczenie te mody Spartiata do systemu wchodzi. Kade dziecko uwaano za wasno pastwa i ju w chwili narodzenia p oddawane byo pierwszej, nierzadko miertelnej prbie. Kady noworodek, ktry wykazywa najmniejsze choby oznaki saboci uznawany by przez gerontw za zbyteczny ciar dla pastwa i skazywany na mier. Wyrok wykonywano w grach Tajget. Dziecko, ktre uznano za przydatne do dalszej suby dla pastwa wracao pod opiek matki. Noworodki mskie do szstego roku ycia, dziewczynki do czasu zampjcia, na ktre prawo zezwalao po ukoczeniu osiemnastego roku ycia. Rwnolegle z wychowaniem domowym, dziewczynki od sidmego roku ycia uczestniczyy w zinstytucjonalizowanym systemie. Wychowanie kobiet miao na celu przygotowanie ich do funkcji macierzyskich. Do rodzenia zdrowego potom40 41

Tame, s. 42. Platon, Protagoras, Warszawa 2004, s. 54. 42 Platon, Prawa, dz. cyt., s. 43. 43 Arystoteles, Ustrj polityczny Aten, dz. cyt., s. 337.

53

stwa, silnych onierzy dla armii, w zwizku z tym du cze czasu wypeniay im zajcia wyrabiajce nawyki higienicznego trybu ycia. Uprawiay wic gimnastyk i sporty. Mogy te powici si, oczywicie bez zbdnej przesady, zajciom ze piewu, taca i muzyki. Trzeba przyzna, e pozycja kobiet spartaskich bya zna cznie korzystniejsza na tle innych pastw helleskich. Cieszyy si one do du swobod, zwaszcza w sprawach prowadzenia domu i interesw handlowych44. Za architekta spartaskiego modelu wychowawczego uznany zosta Likurg. Gdyby przyj to za prawd, oznaczaoby to datowanie pocztkw agoge na przeom VIII i IX w. Trzeba jednak zaoy, e w praktyce mielimy raczej do czy nienia z rozpoczciem przez Likurga dugotrwaego procesu, ni z jednorazowym i ostatecznie domknitym modelem45. Ustrj Sparty zosta skodyfikowany w tekcie Wielkiej Retry. Tam te znalazy si konieczne wskazania dla prawidowo pro wadzonego procesu wychowawczego. Jego cech charakterystyczn, prcz surowoci i bezwzgldnoci metod, bya otwarto i powszechno. Obejmowa on opiek kadego chopca zrodzonego w zwizku Spartiaty ze Spartank, ale te Spartiaty i niewolnicy. Do systemu wchodziy rwnie dzieci hypomeiones niszych i tresanges tych co stchrzyli. Tym samym, pomimo gorszego statusu rodzicw, uczestnictwo i ukoczenie agoge stwarzao dla wszystkich dzieci rwne szanse awansu yciowego. Nadzr nad procesem sprawowali eforowie, cho spotka mona w literaturze pogld, i to jeden z gerontw zwany pajdonomos sta na czele caej edukacji46. Po pozytywnej kwalifikacji przy narodzinach, dzieci przez pierwsze lata byy luno zwizane z pastwowym systemem wycho wawczym. Pastwo upominao si o nie gdy koczyy szsty rok ycia. Do tego czasu ciar wychowania spoczywa na barkach matek i opiekunek. W sidmym roku ycia nastpowaa pierwsza inicjacja do sytemu pastwowego. Pierwsze lata agoge upyway dziecku na zabawach w grupie rwieniczej. Nie by t o jednak stan beztroski, jak by mogo si nam wydawa, bowiem gry i zabawy miay charakter rywalizacyjny, a na dzieci wywierano nieustann presj walki o przywdztwo. Ju wtedy prbowano rozpozna w nich przyszych dowdcw i najwyszych administratorw47. Dla dwunastolatka spartaskie przedszkole koczyo si. By jednak rozpocz nowy etap, dziecko musiao przej kolejn inicjacj. Obrzd ten polega na wykonaniu chosty przed otarzem Artemidy Orthia. By to jeden z licznych testw na odporno fizyczn i psychiczn. Nastpowaa wic kolejna radykalna zmiana w wiecie dziecka. Pastwo ostatecznie oddzielao go od matki i opiekunki, a mody Spartiata musztrowa si na najblisze osiem lat w zamknitym obozie, gdzie panoway icie spartaskie warunki. Baraki, w ktrych mieszkali byy liche i nieogrzewane. Spali na posaniach z trzciny, ktre sami musieli sobie zorganizowa. Posiadali jedno ubranie na cay rok, a caoroczne wdrwki odbywali boso. Jedzenie ograniczano im do niezbdnego minimum, zmuszajc modych wojow nikw do samodzielnego uzupeniania diety. Powszechn praktyk bya kradzie. Ostatnie dwa lata agoge, to okres tzw. efebi. By to kurs, na ktrym gwny nacisk
44 45

J. Dbrowski, Historia staroytna, dz. cyt., s. 56. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, dz. cyt., s. 218. 46 K. Poznaski, Historia wychowania repetytorium, Warszawa 2001, s. 6. 47 Plutarch, Likurg, [w:] J. Dbrowski, Historia staroytna, Krakw 1948, s. 228.

54

pooono na szkolenie wojskowe. Tu przed zakoczeniem szkolenia wojskowego, na podstawie wieloletnich obserwacji, dokonywano wyboru najlepszych adeptw do elitarnej grupy 300 hippeis jedcw48. Stanowili oni gwardi przyboczn krla i brali udzia w najbardziej sekretnych misjach49. Na marginesie warto obali pewien stereotyp dotyczcy instytucji kryptei. Panuje do powszechny pogld, i krypteja bya obrzdem inicjacji dla wszystkich koczcych agoge. Ta cieszca si z saw instytucja pastwowa, polegaa na blisko rocznej izolacji od spoecze stwa i na dokonywaniu skrytobjczych zamachw na najbardziej niezadowolonych i mogcych w przyszoci stanowi przywdztwo buntu, helotach. Do kryptei powoywani byli jednak wycznie ci, ktrzy zaliczeni zostali wczeniej do grupy hippeis. Pozostali wic absolwenci agoge nie mieli z ni nic wsplnego50. Tward szko ycia Spartiata koczy w wieku lat dwudziestu. Bya to cezura wejcia w wiek dorosy, do grona penoprawnych obywateli. Kolejne dziesi lat to w yciu obywatela Sparty suba wojskowa. Po ukoczeniu lat trzydziestu mg on zaoy rodzin, natomiast do penej dyspozycji pastwa pozostawa jako hoplita lub hippeis do szedziesitego roku ycia. Osobnego omwienia wymaga kwestia ksztacenia intelektualnego. Bo cho w yciu Sparty bardziej liczya si niezomno ducha i hart ciaa ni sprawno intelektu, to bynajmniej sfera ta nie bya cakiem zaniedbana. Integralnym elemen tem agoge bya nauka czytania i pisania. Wrd Spartan nie byo co prawda wielkich filozofw, tragikw, komediopisarzy, ale te nie byo analfabetyzmu, co przyzna trzeba byo ogromnym osigniciem cywilizacyjnym na tle epoki. Zna cznie wiksz uwag powicano nauce arytmetyki, ktra musiaa chyba mie zastosowanie w sprawach militarnych, bo przecie handel i inne zajcia byy zakazane. Nauka piewu prowadzona bya rwnie na potrzeby armii. Warto wspomnie o jeszcze jednym wanym aspekcie agoge. Stanowio ono doskonay instrument pozytywnej selekcji i wymiany elit wadzy. Wszystkie prby, kady egzamin, liczne inicjacje poddawane byy wnikliwej obserwacji tak, e kada wybi tna jednostka bya identyfikowana i od razu przydzielana do ponadprzecitnych funkcji i zada, najpierw w grupie rwieniczej, pniejw armii lub organach wadzy. Zamykajc t cz analizy spartaskiej telluropedagogiki, ktra cho porednio, to jednak wypywaa z ekologicznych uwarunkowa Lakonii, mona uzna, i badany system wychowawczy na pewnym etapie rozwojowym osiga zaoone przez prawodawcw cele. Pastwo lakoskie przetrwao 800 lat, co byo ewene mentem jak na tamte czasy. Ustrj we wszystkich jego elementach okaza si niezwykle trway i stabilny, co byo przedmiotem zazdroci, ale i wielu bada porwnawczych i apologii. Sparta wyksztacia cae pokolenia patriotw zdolnych do najwikszych powice. Ginli oni nie tylko w obronie wasnej polis, ale nie szczdzili te krwi dla sprawy oglnohelleskiej, by przywoa ra z jeszcze bohaterstwo obrocw Termopil. Zbudowano spoeczestwo obywateli rwnych sobie,
Rol hippeis wspaniale odtworzy reyser F. Miller w filmie 300, w ktrym przypomnia jeden z najwietniejszych spartaskich epizodw, bitw pod Termopilami w trakcie II wojny perskiej. 49 E. Bravo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, dz. cyt., s. 222. 50 Tame, s. 229.
48

55

zapewniajc im sprawiedliwy dostp do karier i awansw. System ten po upywie blisko trzydziestu wiekw jawi si nam jako brutalny i niecywilizowany, jednak bezspornie mia on swoje osignicia. Majc tak skp wiedz rdow, po winnimy chyba da wiar, e dla tak specyficznie pooonej w przestrzeni Sparty, by to ustrj polityczny i wychowawczy najlepszy z moliwych.

Tallassopedagogika - wiatr od morza

Wraz z upywem czasu obraz Aten stawa si coraz bardziej wyidealizowany. Zrodzi si pogld o wrcz idealnych ateskich systemach: spoecznym, politycz nym oraz wychowawczym. Wydaje si jednak, e sprawa nie jest tak oczywista, biorc choby pod uwag niestabilno demokracji ateskiej i jej liczne ofiary z najwikszych umysw epoki zoone na otarzu populizmu, by wspomnie zabjstwo sdowe Sokratesa, ktre Norwid skomentowa nastpujco: Co ty Atenom zrobi, Sokratesie, e ci ze zota statu niesie, otruwsz y pierwej. Mniej drastyczne kary wygnania dotkny wielkich filozofw np. Protagorasa, dowdcw wojskowych i przywdcw politycznych. Rwnie Platon kilkakrotnie ucieka z dusznych i ochlokratycznych Aten. Oczywicie nie podlega dyskusji powszechny pogld o ogromnym wkadzie Aten w rozwj cywilizacyjny Europy i wiata. Ale nie mona te zapomina, e wytwory ateskiej cywilizacji miay charakter do ekskluzywny, a cz spoeczestwa obywatelskiego bya niepimienna i nie korzystaa ze wspaniaego dorobku. System wychowawczy Aten ogldany w geopolitycznym wietle wydaje si by wypadkow wielu czynnikw przestrzennych i politycznych. Ju choby otwarcie Aten na morze rozwj handlu i zwizana z tym konieczno spotykania si z ludmi innych kultur politycznych, religii i filozofii, musiao to mie wpyw na powstanie innej ni w Sparcie ateskiej duszy narodu, ustroju i wychowania. Trudno nie podzieli w tym miejscu przestrzennych wnioskw Le Bona, e instytucje i metody wychowania grup spoecznych s w istocie dostosowane do specyficznych miejscowych uwarunkowa psychologicznych. Pisa on, e: instytucje i wychowanie odpowiadajce pewnym jednostkom i pewnym narodom, dla innych mog by wprost szkodliwe51. Ateska tallasopedagogika nie bya systemem tak jednoznacznie zorientowanym na osiganie celw pastwowych, ale z ca pewnoci zawieraa w sobie elementy: polityke techne. Pocztkw systematycznego procesu wychowawczego naley si doszukiwa w ramach reformatorskich dziaa podjtych przez Solona w VI w., a nastpnie w procesach, ktre prowadzili kolejno: Pizystrat, Klejstenes, a zwaszcza Perykles. Przeciwnie do tego co oferowa ustrj Sparty, ksztacenie w Atenach miao charakter prywatny i nie byo ono powszechne. System otwiera si wycznie dla chopcw, ktrzy osignli sidmy rok ycia, udawali si do jednej z prywatnych szk, by sta si piknymi i dobrymi. Obowizek dobrego wychowania kalokagati, ale nie obowizek szkolny, wynika z przepisw prawa. Nie bya to jednak, co do stosowanych metod, cisa dyrektywa. Wybr odpowiednich narzdzi by efekt osign, by spraw uznania nauczyciela. Na tle systemu spartaskiego sytuacja
51

G. Le Bon, Psychologia rozwoju narodw, dz. cyt., s. 14.

56

kobiet ateskich bya zdecydowanie gorsza, nie tylko dla tego, i zamykano przed nimi dostp do ksztacenia (wyjtek, cho chyba niechlubny, robiono dla ekskluzywnych kurtyzan), ale skazywano je na swoisty areszt domowy, ktry opuszcza mogy jedynie przy okazji wit lub uroczystoci52. Dopiero w dobie kryzysu, po klsce Aten ze Spart w wojnie peloponeskiej, pojawiy si gosy otwarcia instytucji publicznych dla kobiet i tak w tej sprawie pisa Arystofanes: Kobietom twierdz trzeba odda pastwow rce, bo one przecie w naszych domach s szafarkami i strami mienia53. Pomimo podobnych pogldw Platona, oczekiwanie to dugo jeszcze pozostao niespenione. Ateskie nauczanie przez pierwsze trzy lata wypenione byo pisaniem na pocignitych woskiem tabliczkach, czytaniem prostych tekstw oraz rachunkami. Nastpnie okoo dziesitego roku ycia ucze zajmowa si czytaniem poezji: liryk Folicydesa i Solona, ale przede wszystkim krloway teksty Homera. Rwnolegle prowadzona bya edukacja muzyczna. Po skoczeniu czternastu lat, opiek nad modziecem przejmowa nauczyciel gimnastyki po to, by wytrenowa go we wszystkich dyscyplinach wchodzcych w skad pentahtlonu i przygotowa do trudw trwajcej dwa lata efebi suby wojskowej, ktra koczya cay cykl wychowania ateskiego. Dwudziestoletni Ateczyk, ktry skoczy kurs stawa si penoprawnym obywatelem. Osobn ciek, ktra pozwalaa na uzyskanie znacznie wyszego stopnia formacji, byo uczestnictwo w szkoach, w ktrych nabywao si specjalistyczne umiejtnoci takie jak: retoryka, sztuka erystyki, sztuka filozofo wania i inne. Wytwory cywilizacyjne Aten na szczcie rozlay si na cay cywilizowany wiat. Przetrway i stay si rdem wielu inspiracji. Korzystamy z nich do dzi. Jednak w lokalnym wymiarze oba systemy ostatecznie poniosy klsk. Bo jeli wzi pod uwag gwny cel staroytnych prawodawcw, jakim bya niepodlego, to zarwno Sparta jak i Ateny kocowego egzaminu nie zday. System Sparty okaza si niewydolny zwaszcza demograficznie tak, e po upywie VIII wiekw Sparta na tle nowych aktorw politycznych bya ju za maa i za saba. Spoe czestwo Aten ulego za zepsuciu i anomii54. Najpierw w greckiej przestrzeni rozbysa gwiazda Teb, ktra zdemontowaa obszar wpyww Sparty. A po upadku Teb na aren wkroczya Macedonia, ktra zdobya panowanie nad ca Hellad. W krtkim czasie zmieni si ukad si, a reakcje Sparty i Aten byy spnione i nieodpowiednie, by niekorzystne procesy zatrzyma. Paradoksalnie jednak to wraz ze wiatow ekspansj Macedoczykw dla greckich ideaw i wartoci otwara si nowa globalna przestrze. Wydaje si, e ju nigdy pniej uwarunkowania przestrzenne nie wywary tak silnego pitna na zjawiska spoeczne. Cywilizacja z lokalnej stawaa si bardziej globalna. W coraz mniejszym stopniu determinanty przestrzenne uzyskiway tak gboki jak w staroytnoci wpyw na elementarne fenomeny spoeczne. W ocenie autora warto byo zwrci uwag na przestrzenne uwarunkowania spartaskiego i ateskiego modelu wychowawczego, bowiem bya to w historii
52 53

Historia Powszechna, dz. cyt., s. 380. Arystofanes, Sejm kobiet, Warszawa 2003, s. 346. 54 J. Dbrowski, Historia staroytna, dz. cyt., s. 89.

57

rzecz unikalna. Wydaje si rwnie, i teza o przestrzennym charakterze wi elu rozwiza ustrojowych obu polais zostaa dostatecznie wyeksponowana, i pozwoli to na jeszcze lepsze poznanie przyczyn zrnicowania obu systemw.

SUMMARY
Antique upbringing in space In the opinion of the author, it was worthwhile to note the spatial conditions of the Spartan and Athenian educational model, because it was a unique thing in history. It also seems that the argument about the spatial nature of many constitutional arrangements of the two polais has been sufficiently exposed, and this will have a better understanding of the causes differentiation of the two systems.

58

Valentin MIHAYLOV
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 4

GEOPOLITYCZNE POOENIE SERBII W WARUNKACH

POSTJUGOSOWIASKIEJ TRANSFORMACJI

Wstp
Geopolityczne pooenie pastwa lub innego podmiotu stosunkw midzynaro dowych to kompleksowa, syntetyczna kategoria, czca poszczeglne elementy pooenia geograficznego stanowice determinanty jego miejsca w globalnych i regionalnych procesach geopolitycznych. Geopolityczne pooenie i jego komponenty rozpatrywane s najczciej w trzech skalach przestrzenno -geograficznych: poziom makrogeograficzny pozycjonowanie wobec wielkich mocarstw i sojuszw geopolitycznych; poziom mezogeograficzny pooenie kraju w stosunku do subregionw danego kontynentu; poziom mikrogeograficzny, przedstawiajcy pooenie geopolityczne kraju na tle bezporedniego otoczenia geograficznego, wobec tzw. ssiadw pierwszej rangi. W minionych dwch dekadach jako wany element instrumentarium badawczego geopolityki mona rwnie zaliczy kate gori geopolityka wewntrzna, odnoszc si do geopolitycznego znaczenia poszczeglnych regionw kraju, aktywnoci ruchw etnopolitycznych, midzyregionalnych zrnicowa spoeczno-gospodarczych oraz specyfiki geografii wyborczej. Celem niniejszego artykuu jest analiza geopolitycznego pooenia Serbii oraz podstawowych komponentw (geostrategicznego, geodemograficznego, etnopolitycznego i geoekonomicznego) w okresie postjugosowiaskim. Aktualno tematu powoduje fakt, i w ostatnich dwch dekadach rozwj Serbii kwalifikuje si do najbardziej problemowych kwestii we wspczesnej teorii i praktyce geografii politycznej i geopolityki Europy. Ten kraj poudniowo-europejski wci znajduje si na drodze ku penej transformacji ustrojowej i otwierania si wobec regio nalnych, europejskich i globalnych struktur geopolitycznych i geoekonomicznych.

Terytorium i granice
Wspczesna Serbia jest pastwem bakaskim, rodkowoeuropejskim i dunaj skim. Kraj naley do Europy rodkowej, ktrej cz stanowi Wojwodina, zwana rwnie Panosk Serbi, zajmujca 27% powierzchni kraju. Rzeka Sawa oddziela Wojwodin od bakaskiej czci Serbii zajmujcej 73% jej oglnej przestrzeni1. Po secesji Czarnogry w 2006 r., po prawie 90 latach, Serbia znw naley do kategorii pastw wewntrzkontynentalnych, ktre nie posiadaj dostpu do morza. W pew nym stopniu ta wada geostrategiczna jest zapeniona przez gst sie hydro -

Omawiana granica przechodzi przez sam serbsk stolic. Terytorium dzielnic Nowego Belgradu i Zemunu, zlokalizowane na pnocy od Sawy, do 1918 r. naleao do Austro -Wgier.

59

graficzn terytorium Serbii. Midzynarodowe znaczenie w kontaktach gospodar czych pastwa maj rzeki eglowne tj. Dunaj, Sawa, Morawa, Begej i Cisa. W ocenach geopolitycznych przewaa stanowisko, e w wyniku rozpadu Jugosawii najbardziej przegran jest najwiksza jej Republika Serbia. W swych dzisiej szych granicach, ten kraj posiada mniejsze terytorium w porwnaniu do stanu przed pierwsz wojn wiatow. Po ogoszeniu niezalenoci Czarnogry w maju 2006 r. i upadku ostatecznej, tzw. trzeciej Jugosawii, terytorium Republiki Serbii liczyo 88 361 km. Wyczajc z jej terytorium prowincj Kosowo i Metohija, rozwijajc si od 1999 r. niezalenie od Belgradu, pod protektoratem wsplnoty midzynaro dowej, Serbia obecnie mieci si w 77 474 km. W tych granicach Serbia zajmuje zaledwie 30,3 % terytorium byej Jugosawii.

Pastwo graniczne

Ogem, km

Ldowe, km

Rzeczne, km

Wgry

166

6,9

154

92,7

12

12,2

Rumunia

544

22,7

267

49,1

277

50,9

Bugaria

371

15,4

342

92,2

29

7,8

Macedonia

252

10,5

252

100

Albania *

122

5,1

122

100

Czarnogra

236

9,8

232

98,3

1,7

BiH

391

16,3

165

42,2

226

58,7

Chorwacja

315

13,1

183

58,1

132

41,9

Ogem

2397

100

1717

71,6

680

28,4

Tab. 1. Dugo granic pastwowych Republiki Serbii. Opracowanie wasne na podstawie: Statistiki godinjak Srbije 2009. Republiki zavod za statistiku, Belgrad. 60

Ze wzgldu na zbieno etniczn i religijn oraz na utracony dostp do morza, utrata Czarnogry powinna by dla Serbii bardziej dramatyczna w swych geostrate gicznych skutkach ni utrata Kosowa i Metohii2. Jednak Serbowie przyjli spokojnie wyniki referendum w Czarnogrze w maju 2006 r., ktre zadecydoway o niepodlegoci republiki, a stosunki serbsko-czarnogrskie rozwijaj si stosunkowo pragmatycznie. Oznacza to, e Belgrad ju powoli rezygnuje ze zudze o idei jugosowiaskiej. Ziemia kosowska natomiast jest gbiej zakorzeniona w serbskiej psychologii narodowej i jest mocniejszym elementem sakralnej i symbolicznej geografii Serbii. W porwnaniu do Czarnogry, Kosowo nie jest czci idei jugosowiaskiej, lecz pozostaje elementem serbskiego projektu narodowego. Do roku 2010 poudniowa serbska prowincja Kosowo zostaa uznana za odrbne pastwo przez ponad 70 krajw. Dla wadz w Belgradzie obszar Kosowa sta si typowym terytorium nieefektywnym, ktre Z. Rykiel definiuje jako terytoria okupowane przez obce wojska, kontrolowane przez partyzantw oraz wyczone spod jurysdykcji pastwa lub jego kontroli wojskowej3. W pozimnowojennej i postjugosowiaskiej polityczno-geograficznej konfiguracji Europy Poudniowo-Wschodniej, Serbia dzieli wsplne granice z omioma suwerennymi pastwami (tab.1). S midzy nimi trzy kraje nalece do UE Wgry, Rumunia i Bugaria. Z oglnej dugoci granicy pastwowej na t grup krajw przypada 45%. Po utracie kontroli nad Kosowem, Serbia zostaa oddzielona od bezporedniego ssiedztwa z Albani. Z punktu widzenia jednak prawa midzynarodowego i jego rnych interpretacji, 352-kilometrowa granica midzy Serbi a Kosowem, pozostaje dyskusyjna. cznie po etnoterytorialnym podziale Jugosawii utworzono ponad 3000 km nowych granic (wczajc sporne granice Kosowa jako nienalene pastwo), ktre wczeniej znajdoway si wewntrz federacji jako granice administracyjne republik federacyjnych.

Serbia w bakaskich, europejskich i globalnych ukadach geostrategicznych

Jako segment globalnego i europejskiego adu geopolitycznego, Serbia tradycyj nie zajmuje cz strefy kontaktowej bezporednich wpyww Eurazji, Mitteleuro py i Bliskiego Wschodu. Terytorium Serbii jest czci bakaskiego wza geopo litycznego wypeniajcego zarwno w aspekcie geopolitycznym, jak i cywilizacyj nym, funkcje przejciowe. Zdaniem M. Gricia (2002), polityczna i ekonomiczna specyfika tego obszaru jest determinowana przez jego pooenie na skrzyowaniu. Wpyw na polityczno-geograficzn organizacj Bakanw ukazuje rwnie charakter relacji midzy centrum a peryferi. W tych uwarunkowaniach po szczeglne orodki etnopolityczne tradycyjnie dyy do narzucenia wasnego modelu rozwoju nad pozostaymi narodami. W rezultacie historyczno -geograficznego zespolenia wymienionych przesanek uksztatowa si wspczesny poli centryczny charakter przestrzeni bakaskiej. W rnych fazach historycznych, w konsekwencji wzajemnego terytorialnego przenikania i czenia si procesw
2 3

. , , , 3/2006, s. 42. Z. Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2006, s. 96.

61

spoeczno-politycznych, wyodrbniono kilka obszarw (punktw), ktre dyy do utrwalenia si jako ogniwa koncentracji wadzy. Ani jeden z tych punktw nie zdy jednak przebi si jako orodek wyszego rzdu. Natomiast ewolucja organizacji przestrzennej Bakanw, w tym organizacja polityczno -geograficzna, znajduje si w zalenoci od osignitego historycznego kompromisu pomidzy sprzecznymi interesami poszczeglnych orodkw4. Na strefach podporzdkowanych lokalnym jednostkom politycznym i militarnym naoyy si, zarwno jak i w niniejszej epoce, szukajce rozszerzenia swoich stref wpyww wielkie mocarstwa.

Rys. 1. Midzynarodowe korytarze transportowe na terytorium Serbii. rdo: Invest in Serbia/Location. Skill. Profit. Serbia Investment and Export Promotion Agency.

O geostrategicznym znaczeniu serbskiego terytorium wiadcz jego funkcje porednicze w transkontynentalnych kontaktach midzy przemysowo rozwinit Europ Zachodni i rodkow a bogatym w zasoby naturalne Bliskim i rodkowym Wschodem (Sekulovi, Gigovi, 2009)5. Na terytorium Serbii krzyuje si kilka midzynarodowych szlakw transportowych, dziki ktrym odbywa si znaczna cz handlu midzy krajami bakaskimi a Europ rodkow i Zachodni (ryc.1). Najbardziej istotne geopolityczne i geoekonomiczne znaczenie maj dwa korytarze transportowe: 1) droga wodna Dunaju paneuropejski korytarz transportowy 7, dajca moliwo krajowi do utrzymywania kontaktw gospodarczych z dziewicioma pastwami europejskimi oraz zabezpieczajca dostp do basenu Morza Czarnego. Wraz z Rumuni, Serbia posiada moliwo kontrolowania eglugi midzy rodkowym a Dolnym Dunajem dziki zbudowanym w przygranicznym odcinku rzeki zaporom wodnym elektrowni elazna Wrota; 2) paneuropejski korytarz transportowy 10 - Istambu-Powdiw-Sofia-Belgrad oraz Ateny-Saloniki
M. Gri, Geopolitike determinante meuetnikih odnosa na Balkanu , Zbornik Radova, Geografski fakultet Unizerziteta u Beogradu, L, 2002, s. 3-4. 5 D. Sekulovi, L. Gigovi, inioci geopolitikog poloaja Srbije, Globus, 34/2009, s. 44.
4

62

przez Skopie-Nisz-Belgrad-Zagrzeb-Lubljana w kierunku Europy rodkowej i Zachodniej. W minionym XX w. globalny bilans si na bakaskiej szachownicy zmienia si kilkakrotnie. Na pocztku tego stulecia w Europie Poudniowo-Wschodniej krzyoway si wpywy trzech orodkw geopolitycznych i kulturowo-cywilizacyjnych Mitteleuropa, Imperium Osmaskie oraz Rosja. W uksztatowanym adzie geopolitycznym po drugiej wojnie wiatowej Serbia, jako cz Jugosawii, zajmowaa specyficzne miejsce w geopolitycznej architekturze Europy. Do 1991 r. Jugosawia nie naleaa do ponadnarodowych organizacji dwch rywalizujcych blokw (Wsplnota Europejska i NATO oraz Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i Ukad Warszawski). wczesna sytuacja zapewniaa utrzymywanie szcze glnych stosunkw i korzyci w relacji zarwno z Zachodem, jak i ze Wschodem. Historyczne warunki umoliwiajce prowadzenie geopolitycznej linii aktywnego niezaangaowania zakoczyy si w wyniku wewntrznych i zewntrznych transformacji, ktre day impuls polityczno-geograficznej dekompozycji Jugosawii. Po ukoczeniu zimnej wojny zasig strefy wpyww globalnych orodkw geopolitycznych uleg radykalnym transformacjom. Tradycyjny biegun geopolityczny Mitteleuropa i jej podstawowy element Niemcy, pomimo zachowanych powanych geoekonomicznych pozycji w Europie rodkowej -Wschodniej, stanowi dzi integraln cz geopolitycznego bloku euroatlantyckiego pod przewodnictwem Stanw Zjednoczonych. Kraje postsocjalistyczne z Europy Poudniowo Wschodniej zmieniy swoje orientacje geopolityczne integrujc si z politycznowojskowymi oraz gospodarczymi strukturami Zachodu. W sumie Serbia jest obecnie jedynym krajem w tym regionie, pozostajcym w zoonych relacjach z UE i NATO organizacjami, majcymi geostrategiczn inicjatyw w sferze mil itarnej, politycznej i gospodarczej. Zarzuty do wadz serbskich spowodowane niewystarczajc wspprac z Trybunaem Karnym w Hadze byy przyczyn zawieszenia kwestii rozpoczcia negocjacji do czonkowstwa w UE 3-ego maja 2006 r. Po dwch latach, ze wzgldu na postp we wsppracy z Uni i wypenianiu kryteriw politycznych, w kwietniu 2008 r. zostao podpisane Porozumienie o Stabilizacji i Partnerstwie. Oznacza to punkt zwrotny w stosunkach midzy UE i Serbi. W strategicznych priorytetach UE, Serbia rozpatrywana jest w szerszym kontekcie, jako partner nalecy do geopolitycznego obszaru Bakanw Zachodnich. W bliskiej przyszoci kontrowersje wok midzynarodowego statusu Kosowa i rozbiene stanowiska Belgradu z wikszoci krajw UE s w stanie spowodowa kolejne zahamowanie integracji europejskiej Serbii. Pomimo, e uznanie niepodlegego Kosowa przez Serbi nie jest (na chwil obecn) koniecznym warunkiem do czonkowstwa w UE, w tej kwestii pojawiaj si napicia midzy Belgradem a Bruksel. Niepodlego Kosowa uznay ju 22 kraje UE. Jednoczenie wadze Serbii, reprezentujc w tej sprawie postawy spoeczestwa deklaruj, i nigdy nie uznaj ogoszonej niepodlegoci Kosowa. W tym kierunku rzd korzysta z wszystkich moliwych prawnych i dyplomatycznych rodkw do zatrzymania tego obszaru w swoim suwerennym terytorium pastwowym. Na pocztku XXI w. kraje Europy Poudniowo-Wschodniej s ju albo czonkami NATO, albo znajduj si pod protektoratem euroatlantyckim (Macedonia, Bonia i Hercegowina, Kosowo). Eskalacja sporw etnopolitycznych na obszarze
63

Bakanw Zachodnich i ich umidzynarodowienie wymagaa interwencji midzynarodowych si pokojowych. Na rzecz utrzymania bezpieczestwa, tylko w Kosowie rozmieszczono ponad 16 tys. onierzy z 37 krajw (stan z 2008 r.) 6. W tym kontekcie szczeglnie istotna dla Serbii i caego regionu jest kwestia bezpieczestwa, ktrej gwnym globalnym czynnikiem jest Sojusz Pnocnoatlantycki. Na obecnym etapie, serbska wsppraca z aliansem ogranicza si do programu Partnerstwo dla Pokoju. W niniejszej sytuacji nie ma jednoznacznych sygnaw wskazujcych czy bdzie to ostatni punkt wsppracy czy tylko pocztek integracji Serbii z NATO. Tym bardziej, e pod koniec roku 2007, Zgromadzenie Narodowe uchwalio Rezolucj w sprawie obrony suwerennoci, terytorialnej integralnoci i konstytucyjnego adu Republiki Serbii. W tym dokumencie proklamowano neutralno kraju w stosunku do istniejcych sojuszy wojskowych 7. Polityka pastwa w tej kwestii moe doczeka si zmiany dopiero po przeprowadzeniu referendum oglnonarodowego8. Zblienie z NATO jest ide wspieran obecnie przez nieliczne grono serbskich ekspertw. Gwnymi argumentami o korzyciach, ktre zabezpie czyyby geostrategiczne zblienie z aliansem pnocnoatlantyckim to moliwo modernizacji armii wedug najbardziej nowoczesnych wiatowych wzorcw oraz moliwo jednoczenia pastw Europy Poudniowo-Wschodniej poprzez ustanowienie wsplnego systemu bezpieczestwa. Dodatkowo, w zglobalizowanej epoce, liczc tylko na wasny potencja, izolowana Serbia nie bdzie w stanie utrzymywa swojego bezpieczestwa. W latach 90-tych moliwoci Rosji do panowania nad geostrategiczn sytuacj na tym obszarze ulegy znacznej redukcji. Prby Rosji do prowadzenia wasnej linii geopolitycznej mona oceni jako najmniej skuteczne w cigu ostatnich 200-250 lat. Po 2000 r. gwnym narzdziem do okazywania wpyww stao si uzalenienie wikszoci pastw regionu od rosyjskich surowcw paliwowych. Wektor rosyjskoeurazjatycki serbskiej geopolityki w pewnym stopniu straci na znaczeniu jakim cechowa si w latach 90-tych, w czasach zaostrzenia konfrontacji midzy Jugosawi a Zachodem. W rozwaaniu moliwych scenariuszy midzynarodowej integracji Serbii, opcja prorosyjska nie powinna by ani cakowicie zignorowana, ani wyolbrzymiona. Linia proeuropejska ostatnich rzdw w Belgradzie prowadzona jest rwnolegle z polityk partnerstwa z Federacj Rosyjsk. Serbska gospodarka liczy na przycignicie rosyjskich inwestycji w infrastrukturze i przemyle naftowym. Ponadto, Serbia jest jedynym europejskim krajem poza Wsplnot Niepodlegych Pastw, z ktrym Rosja ma podpisane umowy na rzecz bezcowej wymiany handlowej. W 2008 r. podpisano umow dotyczc budowy na terytorium Serbii odcinka gazocigu Poudniowy strumie. Z pragmatycznego punktu widzenia, wzajemnych stosunkw z Rosj nie powinno si jednak sakralizowa. Rosyjskich inwestycji w sektorze paliwowym nie mona porwna z potencjalnym

D. Duli, Interes Srbije u evroatlantskim integracijama, Vojno Delo, 4/ 2008, s. 48. Rezolucija Narodne skuptine o zatiti suvereniteta, teritorijalnog integriteta i ustavnog poretka Republike Srbije, 26.12.2007. 8 Z krajw czonkowskich UE do NATO nie nale: Szwecja, Finlandia, Austria, Irlandia, Malta i Cypr.
7

64

postpem gospodarczym i technologicznym, ktry zapewniaby wsppraca z krajami UE oraz Europejsk Przestrzeni Gospodarcz.

Geodemograficzne pooenie
Czynnik demograficzny naley do najwaniejszych komponentw geopolitycznego potencjau pastwa i wpywa w sposb fundamentalny na jego bezpiecze stwo. Geodemograficzne pooenie Serbii oraz caego obszaru postjugosowiaskiego skomplikowao si w wyniku masowych przesiedle ludnoci w trakcie dziaa wojennych w latach 90-ych. Szacuje si, e okoo poowa ludnoci Boni i Hercegowiny zmienia miejsce swego zamieszkania. Ten proces dotkn rwnie Serbi. Midzy 1991 r. a 1995 r. w Republice Serbii przyjto okoo 790 tys. uchodcw z Boni, Hercegowiny i Chorwacji oraz ponad 200 tys. z Kosowa, w drugiej poowie 1999 r. Znaczna ich cz zamieszkaa w kraju na stae. Spis ludnoci z 2002 r. zarejestrowa 371 tys. osb przesiedlonych do Serbii (3,5% ludnoci). Jednoczenie dua liczba osb przesiedlonych skoncentrowana jest w Wojwodinie. Ich odsetek wynosi 9,2% i obejmuje co dziesitego mieszkaca pnocnej prowincji9.
104 103 102 101 100 99 98 97 96 95 94 93 92 104 103 102 101 100 99

BiH Bugaria Chorwacja Czarnogra Macedonia

98 97 96 95 94 93

Rumunia SERBIA Sowenia Wgry Albania

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

92

Rys. 2. Indeks dynamiki ludnoci Serbii na tle krajw byej Jugosawii i pozostaych ociennych pastw w okresie 1998-2008 (w %, 1998 = 100). Opracowanie wasne na podstawie: Statistiki godinjak Srbije 2009. Republiki zavod za statistiku, Belgrad; Statistiki ljetopis 2009 / Dravni zavod za statistiku, Zagreb; Makedonija vo brojki 2009; Draven zavod za statistika, Skopje; Statistiki godinjak 2000, 2009. Zavod za statistiku Crne Gore, Podgorica; Statistiki godinjak Republike Srpske 2009 . Republiki zavod za statistiku, Banja Luka, decembar 2009; Statistiki godinjak/ljetopis Federacje Bosne i Hercegovine 2009; Federalni zavod za statistiku, Sarajevo; www.instat.gov.al Strona internetowa Urzdu statystycznego Albanii; www.nsi.bg Strona internetowa Urzdu statystycznego Bugarii; www. stat.si Strona internetowa Urzdu statystycznego Sowenii; www.insse.ro/cms/rw/pages/ index.ro.do Strona internetowa Urzdu statystycznego Rumunii; www.ksh.hu Strona internetowa Urzdu statystycznego Wgier.

R. Stevanovi, Izbeglitvo i demografski rast stanovnitva Srbije, Stanovnitvo, 1-4, 2005,

s. 45.

65

Wspczesna Serbia ssiaduje z kilkoma krajami o odmiennych modelach rozwoju demograficznego (ryc.2). Procesy oraz struktury ludnociowe w Serbii s w znacznym stopniu pokrewne z tymi w wikszoci z krajw Europy Poudniowo Wschodniej, w ktrych pod wzgldem wyznaniowym przewaa ludno chrzeci jaska (prawosawna lub katolicka). Ujemn tendencj w indeksie dynamiki ludnoci cechuj si Chorwacja, Rumunia, Bugaria, Wgry, nalece do najbardziej starzejcych si pastw w Europie. W ostatnich dwch dziesicioleciach Serbi ogarny rwnie procesy starzenia si ludnoci i formowania regresywnej struktury wiekowej. Negatywne perspektywy demograficzne rysuje zmniejszajcy si przy rost naturalny. Jest to gwny czynnik, ktry doprowadzi do 3-procentowego obnienia liczby ludnoci w okresie 1998-2008, pomimo dopywu uchodcw z byych republik jugosowiaskich. W 2007 r. przyrost naturalny spad do 4,7 , podczas gdy w 1990 r. zachowa jeszcze dodatnie, choby minimalne, wartoci 0,2 . Na dzie 1 stycznia 2010 r., liczba ludnoci kraju oszacowana jest na 7 mln 306 tys. Wedug prognoz amerykaskiego orodka badawczego Population Reference Bureau, Serbia naley do pierwszej dziesitki pastw na wiecie, ktrej przypisuje si najwysze zmniejszenie ludnoci do 2050 roku. Zgodnie z prognozami, w tym roku ludno Serbii wynosi bdzie 5,8 mln. (World population data sheet 2008)10. Niepokojce jest rwnie, e w roku 2007 w 157 ze wszystkich 165 gmin w kraju (95 %) zarejestrowano ujemny przyrost naturalny. Dodatnie wartoci utrzymuj si jedynie na ograniczonym obszarze poudniowych gmin z przewag Albaczykw i boniackich Muzumanw. Najbardziej niekorzystne perspektywy demograficzne rysuj si gwnie w centralnych czciach Serbii oraz w przygranicznych obsza rach na Wschodzie i Pnocy. Niektrzy serbscy eksperci, do ktrych naley m.in. S. Miovi (2009), postrzegaj tendencje wyludnienia jako potencjalne wewntrzne zagroenie w sferze geostrategicznej, szczeglnie istotne dla zdolnoci obronnej pastwa11. Poudniowe czci Serbii ssiaduj z zachodnio-bakaskimi obszarami zamieszkaymi przez ludno muzumask, cechujc si odmiennymi procesami biologicznej reprodukcji i dynamiki ludnoci. Oceniajc wspczesne geopolityczne pooenie Serbii, Sekulovi i Gigovi (2008) kad nacisk na serbskie ssiedztwo z dwoma historycznymi muzumaskimi Trjktami Bermudzkimi. Pierwszy z nich to obszar Kosowo Albania Macedonia, drugi z rozmieszczeniem Muzumanw boniackich w trjkcie Chorwacja - Bonia i Hercegowina - Serbia12. Sia oddziaywania czynnika demograficznego na sytuacj geopolityczn oraz na strategiczne bezpieczestwo najlepiej ilustruje przykad Kosowa. Na zaostrzenie stosunkw midzyetnicznych wpyw miay odmienne modele demograficznego zachowania. Wysoki wskanik przyrostu naturalnego ludnoci albaskiej w drugiej poowie XX wieku by podstaw do dalszej kulturowej i politycznej presji nad Serbami oraz do radykalizacji pretensji polityczno-terytorialnych. Przyrost Kosowa
World population data sheet 2008, Population Reference Bureau, s. 1-16. S. Miovi, Uzroci opadanja prirodnog prirataja stanovnitva Srbije posle Drugog svetskog rata i njegove posledice, Vojno Delo, 3/2009, s. 154-158. 12 D. Sekulovi, L. Gigovi, Evropska komponenta geopolitikog poloaja Srbije, Vojno delo, 3/2008, s. 9-21.
11 10

66

obecnie jest najwyszy w Europie 9,7 (2008 r.). Dziki sprzyjajcym wskanikom demograficznym dla kosowskich Albaczykw, a take emigracjom lud noci nie-albaskiej w 1999 r., odsetek Serbw w populacji Kosowa w okresie 1948-2006. zmniejszy si z 24 do 5%. Zgodnie z obliczeniami Urzdu statystycznego Kosowa z 2006 r., Serbowie na tym obszarze stanowi 111 300 osb13.

Etnopolityczne pooenie
Do najwaniejszych czynnikw etnopolitycznego pooenia Serbii mona zaliczy: struktur etnopolityczn pastw na terenie byej Jugosawii i w Europie Poudniowo-Wschodniej, rozprzestrzenienie narodowoci serbskiej poza granicami kraju oraz terytorialn specyfik etnicznych grup i etnopolitycznych wsplnot w Serbii. Rozmieszczenie terytorialne Serbw w i poza granicami kraju tradycyjnie przyciga aktywno twrcw projektw nacjonalistycznych. O ile 100 lat temu koncepcja o Wielkiej Serbii obejmowaa nieomal cay obszar dawnej Jugosawii to po rozpadzie federacji obserwuje si znaczne zawenie jego terytorium. Dzisiaj rodowiska nacjonalistyczne przyjmuj, e wariant o potencjalnej reintegracji jest moliwy dla serbskich obszarw etnicznych z Serbii waciwej, Republiki Serbskiej Boni i Hercegowiny, Kosowa i Metohii, byej Serbskiej Krainy w Chorwacji oraz Czarnogry. Zgodnie z szacunkami Ministerstwa diaspory poza terytorium kraju yje okoo 3-3,5 mln osb narodowoci serbskiej. Autochtoniczne grupy serbskiej wsplnoty etnicznej skupiaj si we wszystkich graniczcych ze wspczesn Serbi pa stwach, z wyjtkiem Bugarii. Najwicej Serbw skoncentrowanych jest w Boni i Hercegowinie, gdzie obejmuj 37% ludnoci, w Czarnogrze (32%) oraz w Chorwacji (4,5%). Ze wzgldu na geograficzn blisko swoich najliczniejszych diaspor i ich kompaktowo terytorialn, Belgrad posiada pewne moliwoci do okazy wania wpyww na geopolityk wewntrzn kilku ssiednich bakaskich pastw. Tym samym, Serbi kwalifikuje si do nielicznej kategorii maych i rednich krajw europejskich, ktre s nie tylko poddawane wpywom geopolitycznym wielkich mocarstw. Wspczesne rozmieszczenie terytorialne Serbw jest rezultatem dramatycznych zmian geopolitycznych i etnoterytorialnych w ostatnich 20 latach. Najbardziej jest to zauwaalne wrd wsplnoty serbskiej w Boni i Hercegowinie, w ktrej w wy niku wojny okoo poowa ludnoci zmienia swoje miejsce zamieszkania. Po wojnie domowej (1991-1995) Serbowie skupiaj si gwnie w powstaej w wyniku porozumie w Daytonie (grudzie 1995 r.), jako cz Federacji Boni i Herce gowiny, Republice Serbskiej. W zamieszkaej przez 1,471 tys. osb republice federacyjnej, boniaccy Serbowie stanowi 88 % ludnoci. Ten podmiot federacyjny posiada szeroki zakres uprawnie administracyjno-politycznych, ponadto cechuje si wysok komplementarnoci kulturowo-psychologiczn oraz utrzymuje cise kontakty gospodarcze z Serbi.

13

Demografske promene Kosova u periodu 1948-2006, Zavod za statistiku Kosowa, Pritina,

2008.

67

Warty do odnotowania jest rwnie fakt, i po rozpadzie Jugosawii istotne zmiany w wiadomoci narodowej wystpuj wrd obywateli Czarnogry. Struktura narodowociowa Czarnogry staje si narodowociowo bardziej heterogeniczna. W 1991 r., zaledwie 9,3% ludnoci republiki zadeklarowao narodowo serbsk. Udzia tej grupy zwikszy si w 2003 r. do 32%, natomiast odsetek Czarnogrcw szacuje si na 43%. L. Gigovi (2006) opisuje jako transfer etniczny proces wiadczcy o zmianach w wiadomoci ludnoci muzumaskiej. Cz tej grupy, identyfikujcej si po Drugiej Wojnie wiatowej z narodowoci czarnogrsk, przesza na tosamo boniack. Zmiany te odnotowano podczas spisu ludnoci w 2003 r. Obecnie Boniacy stanowi 7,8% ludnoci Czarnogry. Ponadto 4% ludnoci okrelia sw przynaleno etniczn jako muzumask. W latach 90-tych XX w. w sposb istotny zmienia si sytuacja polityczna Serbw w Chorwacji. Proklamujc sw niezaleno od jugosowiaskiej federacji, Republika Chorwacja odebraa Serbom ich status jednego z dwch narodw kons tytucyjnych Chorwacji. W wyniku ucieczki Serbw, na skutek dziaa wojennych i szczeglnie po likwidacji samoogoszonej Republiki Serbskiej Krajny w 1995 r., ich liczba zmalaa do 201 tys. (2001 r.). W sumie dzisiaj Serbowie walcz o kul turowe i polityczne prawa, ale osabieni demograficzne ju nie s liczcym si czynnikiem we wewntrznej geopolityce Chorwacji. Na tym samym etapie, wspczesne pastwo serbskie, w skad ktrego zalicza si 37 mniejszoci narodowych, ma przed sob niejedno wewntrzne wyzwanie w sferze narodowociowej. Wedug danych z ostatniego spisu powszechnego z 2002 r, do mniejszoci narodowych naley 1 mln 135 tys. obywateli kraju. Serbowie stanowi 82,8%. Drugie miejsce pod wzgldem liczby swoich przedstawicieli (3,9%) zajmuje autochtoniczna wsplnota wgierska. Odsetek pozostaych mniejszoci narodowych stanowi mniej ni 2%: Boniacy 1,8%, Romowie 1,4%, Jugosowianie 1,1%, Chorwaci 0,94%, Czarnogrcy 0,92% i inni. W okresie przemian ustrojowych, pojawiy si rwnolegle powane wyzwania dla wewntrznej geopolityki Serbii. Oprcz spornego z punktu widzenia prawa midzynarodowego terytorium Kosowa, w granicach Serbii mona wyodrbni trzy obszary zachowujce potencja do przyszych konfliktw etnopolitycznych, pomimo, e scenariusz kosowski jest w nim mao prawdopodobny. Wspln cech tych obszarw jest pooenie na terenach przygranicznych. S nimi: 1) Pnocna prowincja autonomiczna Wojwodiny zamieszkiwana przez rne wsplnoty narodowe i religijne. W 2002 r. odsetek etnicznych Serbw w Wojwodinie wynosi 65%. Wgrzy stanowili 14,3% ludnoci prowincji, z najwyszym odsetkiem w przygranicznym okrgu plnocnobaczkim (43,5%). Regionalizm Wojwodiny, majcy wielowiekowe podoe kulturowo-historyczne w ramach tradycji rodkowoeuropejskiej, nie naley jednak traktowa w wskich kategoriach nacjonalizmu jednej tylko wsplnoty narodowej. Wojwodina nadal wyrnia si wyszym poziomem rozwoju gospodarczego i socjalnego od bakaskich poudniowych i wschodnich czci Serbii. Z przyczyn kulturowo-historycznych, regionalizm tego obszaru nie naley jednak traktowa jako wski separatystyczny nacjonalizm jednej wsplnoty etnicznej. W ostatnich latach Wojwodanci, jak okrelaj siebie mieszkacy tego regionu autonomicznego oraz ich polityczni reprezentanci, d do zmian ustawowych i do nadania wadzom Wojwodiny wicej kompetencji admini 68

stracyjnych i gospodarczych14; 2) W Sandaku, regionie znajdujcym si w przygranicznej czci z Czarnogr i Boni i Hercegowin, pojawiaj si rwnie napicia na tle etnopolitycznym i wyznaniowym. Poow jego mieszkacw stanowi boniaccy Muzumanie. Ich liderzy polityczni czsto demonstruj aspi racje autonomiczne15; 3) Poudniowy obszar doliny Preszewa, obejmujcy gminy Bujanovac, Preszewo i Medveda, bezporednio przylegajce do Kosowa, zaludniony jest w znacznej mierze przez Albaczykw. Ich odsetek w gminie Preszewo siga ponad 87%. Do 2001 r. w tym rejonie istniaa albaska Armia wyzwolenia walczca o przyczenie tego obszaru do Kosowa. Ten niewielki obszar przylegajcy do granicy Serbii z Macedoni i Kosowem ma istotne znaczenie geostrategiczne przez gmin Preszewo przechodzi odcinek europejskiego korytarza numer 10 w kierunku Skopie-Saloniki-Ateny.

5. Geoekonomiczne pooenie
Rozpad jugosowiaskiej federacji oraz utworzenie nowych granic pastwowych pocigno za sob powane konsekwencje dezintegracyjne w dziedzinie gospodarczej. Jeszcze w latach 90-tych wikszo rynkw byych republik jugosowiaskich okazaa si dla gospodarki Serbii rynkami zewntrznymi. Niekorzystne konsekwencje na gospodarcze kontakty Serbii miao przywrcenie najbardziej rozwinitych ssiadw Jugosawii Austrii i Grecji, do grupy pastw drugiej rangi ssiedztwa geograficznego, Wochy za do trzeciej. W zwizku z tym znaczcy wpyw na transformacj gospodarcz Serbii, ktr mona uzna za niekorzystn, stanowi sytuacja geopolityczna i geoekonomiczna w regionie Bakanw Zachodnich, w bezporednim ssiedztwie ze sabo lub rednio rozwinitymi pastwami pod wzgldem gospodarczym, technologicznym i infrastrukturalnym. Do tej grupy oczywicie, naley i sama Serbia. Najbogatszy i najbardziej rozwinity kraj ssiedni jakim s Wgry, znajduje si w drugiej poowie pastw wedug rozwoju gospo darczego i jakoci ycia w UE. Biorc pod uwag tendencje w dynamice strategicznych wskanikw ekono micznych oraz ewolucje geopolitycznego pooenia Serbii, postsocjalistyczny rozwj jej gospodarki naley rozpatrywa w dwch gwnych fazach: od 1991 do 2000 i po 2000 r. W latach 90-tych do izolacji geoekonomicznej Sojuszowego Pastwa Jugosawii przyczynio si wprowadzenie przez ONZ 31 maja 1992 r. embarga ekonomicznego, ktre trwao do 22 listopada 1995 r. W tych warunkach doszo do rozkwitu szarej strefy w wielu bakaskich pastwach. Dodatkowo, kondycja spoeczno-ekonomiczna pastwa odczua negatywne dziaania wojenne w Chorwacji oraz Boni i Hercegowinie, w tym doszo do wzrostu budetowych
Warto zaznaczy, i na pocztku XXI w., w czasach denia do rozwoju rwnowaonego pastw i regionw, urzeczywistnienie podobnych aspiracji, z jednej strony, doprowadzioby do pogbia nia istniejcych wyranych regionalnych dysproporcji w rozwoju polityczno-administracyjnym, gospodarczym i spoecznym Serbii. Z drugiej strony, wadze centralne bd si zderza z kolejnymi trud nymi sytuacjami, gdy podobne rozwizania niewtpliwie zaktywizuj istniejce separatystyczne ru chy etnoterytorialne. 15 Do gwnych terytorialnych skupisk boniackich Muzumanw nale gminy Tutin i Novi Pazar z okrgu raszkiego oraz Sijenica, Priboj i Prijepolje z okrgu zlatiborskiego.
14

69

wydatkw socjalnych i problemw zwizanych z zabezpieczeniem mieszka dla setek tysicy uchodcw.
Bezrobocie w% PKB na 1 mieszkaca, w euro Miesiczne wynagrodzenie, w euro

Pastwo

BiH

29,0

7 000

408

Chorwacja

13,9

15 500

752

Czarnogra

14,7

10 700

443

Kosowo

40,0

210

Macedonia

34,5

7 770

283

Sowenia

6,7

22 800

939

Serbia

18,8

9 300

436

Tab. 2. Wybrane wskaniki spoeczno-ekonomiczne dla pastw powstaych na terenie byej Jugosawii w 2008 r. Opracowanie wasne na podstawie: F. tiblar, Uticaj globalne krize na Crnu Goru i Zapadni Balkan, Podgorica 2009; Handbook of Statistic, 2009. Central, East and Southeast Europe, The Vienna Institute for International Economic Studies.

Przeom pierwszej fazy nastpi dziki kilku powanym zmianom geopolitycznym i geoekonomicznym: zakoczenie konfliktu zbrojnego w Kosowie (pomimo rozwizania niekorzystnego dla Serbii), koczcego okres serii konfliktw zbrojnych w byej Jugosawii; zmiana reimu S. Miloevicia w padzierniku 2000 r.; uznanie przez ONZ Sojuszniczego pastwa Jugosawii (Serbia i Czarnogra) 1 listopada 2000 r.; stopniowe zniesienie sankcji midzynarodowych i przywrcenie warunkw do normalizacji dwustronnych kontaktw politycznych i gospodarczych z pozostaymi krajami oraz organizacjami midzynarodowymi. Geoekonomiczne pooenie i dziedzictwo Serbii z XX wieku podsumowa w nastpujcych 6 punktach M. Gri (2001): 1) naruszone rodowisko przyrodnicze i wyczerpane zasoby naturalne; 2) przestarzaa struktura i nieadekwatna do wspczesnoci jako gospodarki narodowej; 3) ciar wewntrznych i zewntrznych zadue; 4) okupowana cz terytorium kraju i negatywne skutki znisz 70

cze wojennych; 5) negatywny wizerunek i niekorzystne pooenie polityczne; 6) naruszony bilans demograficzny16. O susznoci tych wnioskw wiadczy co najmniej powany spadek przypadajcego Serbii odsetka oglnego PKB Jugo sawii. Tu przed rozpadem federacji, w 1989 r., wynosi on 34,4% (bez danych o Kosowie)17. Na tle oglnej wartoci PKB, wyliczony jako suma PKB krajw postjugosowiaskich w roku 2008, odsetek Serbii zmniejszy si do 24,3%18. Jednak od pocztku reform w 2001 r. obserwuje si stay wzrost tego strategicznego wska nika. W okresie 2001-2008 redni roczny wzrost PKB wynis 5,4%. Pomimo tendencji wzrostu, Serbia zachowuje powany dystans wobec najbardziej rozwinitych byych republik jugosowiaskich pod wzgldem jakoci ycia, rozwoju infra struktury i modernizacji gospodarki. O tym wiadczy zajmowane przez Serbi czwarte miejsce w wielkoci PKB na jednego mieszkaca. W 2008 r. rozmiar tego wskanika szacuje si na 9 300 euro. Naley wzi pod uwag, e po przezwycieniu najciszych kryzysowych lat, dynamicznie wzrasta poziom redniego wynagrodzenia w kraju. Rozmiar wynagrodzenia powikszy si 27-krotnie w stosunku do poziomu z 1998 r. wynoszc w 2008 r. 436 euro neto. W porwnaniu do stabilizacji i tendencji wzrostu PKB oraz poziomu zarobkw po 2000 r. dynamika bezrobocia jest niestabilna i nadal utrzymuje wysoki poziom. Wskanik ten jest korzystniejszy w porwnaniu do Boni oraz Hercegowiny i Kosowa (tab.2), ale pozostaje wyszy ni w Sowenii, w ktrej oszacowano go na 6,7%. Wszystkie te dane wiadcz o pogbiajcej si dyferencjacji spoecznoekonomicznej byej przestrzeni jugosowiaskiej. Wspczesne geoekonomiczne pooenie Serbii w Europie, oceniane na podstawie geograficznej struktury wymiany handlowej, nie rni si zasadniczo w porwnaniu do wikszoci krajw bakaskich. W pierwszej dekadzie XXI w. jedno czenie przebiegajce zmiany w gospodarce Serbii w krajach postjugosowiaskich, procesy globalizacji oraz europejskiej integracji pastw z Europ rodkowo Wschodni, wpyny na utrzymywany poziom i na geograficzn struktur handlu zagranicznego. W okresie 1999-2008 odnotowywuje si w nim stay wzrost. Oywienie gospodarki i powikszenie pac realnych powoduje zapotrzebowanie i popyt na wiksze iloci towarw. Znaczna ich cz zabezpieczana jest przez import, co powoduje ogromny deficyt handlowy. Na licie eksportu dominuj to wary pochodzenia rolinnego, artykuy spoywcze, papierosy i tyto, odzie, obuwie, wyroby chemiczne, produkty farmaceutyczne (wysyane gwnie do Rosji), aparatura elektroniczna, wyroby metalowe. Pomimo tego, e obecnie 94% z eksportowanych towarw przypada na przetwrstwo przemysowe, utrzymywanie negatywnego salda w zagranicznym handlu jest w znacznym stopniu zwizane z gwatownym zmniejszeniem produkcji przemysowej.

16 M. Gri, Komponente geografskog poloaja Srbije, Zbornik Radova, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, LIX/2001, s. 16-17. 17 Statistiki godinjak Jugoslavije 1991, Savezni zavod za statistiku, Beograd. 18 Statistiki godinjak Srbije 2009, Republiki zavod za statistiku, Beograd.

71

1999 r.

BiH 21,9

2008 r.

BiH 12,2 Czarnogra 11,7

Pozostae kraje 42 %

Pozostae kraje 41

Niemcy 12,1
Niemcy 10, 4

Francja 4,1

Wochy 10,6 Rosja 5% Macedonia 8,7

Macedonia 4,5 Sowenia 4,6 Rosja 5

Wochy 10, 3

Szwajcaria 7

Rys. 3 i 4. Geograficzna struktura eksportu Serbii w 1999 i 2008 w proc. Opracowanie wasne na podstawie: Statistiki godinjak Srbije 2000, 2009.
1999 r.

Pozostae kraje 44,9

Niemcy 13,7 Wochy 9,9

2008 r.

Rosja 15,3

Pozostae kraje 41

Niemcy 11,8

Rosja 7,3 BiH 5,5 Bugaria 5,1 Macedonia 3,8

Austria 2,5 Rumunia 2,7 Wochy 9,5 Chiny 7,5 Wgry 4,6

Grecja 3

Wgry Austria 3,3 3,5

BiH Francja 3,8 3,2

Rys. 5 i 6. Geograficzna struktura importu Serbii w 1999 r. i 2008 r. w proc. Opracowanie wasne na podstawie: Statistiki godinjak Srbije 2000, 2009.

Strategiczne znaczenie dla serbskiego eksportu odgrywaj kontakty z krajami postjugosowiaskimi (ryc. 3 i 4). W 2008 r. na t grup krajw przypada 37% iloci eksportowanych z Serbii towarw. Znaczny wzrost w geograficznej struktu rze importu odnotowywuj Rosja i Chiny, co jest w ostatnich latach spowodowane nie tylko ekspansj gospodarcz obu krajw, ale rwnie ich pozytywnymi stosun kami geopolitycznymi z Serbi w minionym 20 -leciu (ryc. 5 i 6). Najwaniejszymi partnerami gospodarczymi Serbii w cigu ostatnich 10-15 lat, podobnie jak w przypadku pozostaych krajw Europy Poudniowo-Wschodniej, pozostaj Rosja, Niemcy i Wochy. Z tymi krajami Serbia utrzymuje negatywny bilans handlowy, ktry jest najbardziej widoczny w stosunkach z Rosj. Serbski deficyt wynosi prawie 3 mld dolarw w wyniku dominacji importu rosyjskiej ropy naftowej i gazu (ponad 80 % serbskiego importu z Rosji). Jednoczenie wymiana handlowa z krajami UE wci utrzymuje si na niezadowalajcym poziomie. W analizie porwnawczej pastw zachodnich Bakanw E. Pere zaznacza, i odsetek krajw unijnych jest najmniejszy w geograficznej strukturze eksportu Serbii. Na rok 2007 udzia ten
72

wynosi 54,5%, podczas gdy na UE przypada 82,9% eksportu Albanii, 71% Chorwacji, 67,4% Macedonii19. Do najwikszych wyzwa dla Serbii w sferze gospodarczej zalicza si zmniej szenie administracyjnych ogranicze dla zagranicznych inwestorw. Midzy 1989 a 2000 r., do Serbii i Czarnogry wpyno zaledwie 0,09% (100 mln dolarw) z inwestycji do wszystkich byych pastw socjalistycznych (nie liczc azjatyckich republik byego ZSRR)20. Byo to bezporedni konsekwencj geopolitycznej destabilizacji oraz wprowadzenia midzynarodowych sankcji ekonomicznych. Od 2000 roku jako rezultat liberalizacji rynku krajowego, inwestycje zagraniczne wzrastaj w szybkim tempie. Midzy 2004 r. a 2008 r. ich ogln warto oceniono przez pastwow agencj inwestycji zagranicznych na wicej ni 13 mld dolarw. W czowce wedug pochodzenia kapitau znalazy si firmy z Austri (2504 mln), Grecj (1611), Norwegi (1556), Niemcami (1302), Wochami (722) i Soweni (605 mln dolarw)21. W wyniku podpisania porozumienia o liberalizacji handlu z UE w 2009 r., mona si spodziewa wzrostu zainteresowania serbsk gospodark przez zagraniczne korporacje. Bya to jedna z dugo oczekiwanych decyzji, ktra powinna przyczyni si do stopniowego zniesienia barier celnych i wzrostu wymiany handlowej midzy Serbia a UE. Tym samym, mona liczy na dalsz stabilizacj krajowej gospodarki i popraw geoekonomicznego pooenia kraju.

Zakoczenie
Etnopolityczna dezintegracja Jugosawii, konflikty zbrojne, izolacja dyplomatyczna i sankcje ekonomiczne doprowadziy do istotnych zmian geopolitycznego pooenia i geostrategicznych pozycji Serbii. W pierwszym dziesicioleciu XXI w., Serbia rozwija si jako samodzielny podmiot geopolityczny i w tym nowym for macie poszukuje swojego miejsca we wspczesnej europejskiej geopolityce. Znajdujcy si czciowo na Bakanach, czciowo w Europie rodkowej kraj prbuje prowadzi wielowektorow geopolityk. Oznacza to utrzymywanie strategicznych relacji z geograficznie oddalon od siebie Rosj i starania o poprawienie i wzmoc nienie stosunkw z krajami UE i USA. Wiele jeszcze pozostaje do udoskonalenia w stosunkach miedzy Serbi a pozostaymi krajami post-jugosowiaskimi, tj. wzmocnienie kontaktw gospodarczych oraz przywrcenie warunkw do otwartego politycznego dialogu niezbdnego do rozwizania licznych regionalnych sporw i wznowienia warunkw do wsppracy. Jako europejski kraj o redniej wielkoci, geopolityczne pooenie Serbii kszta tuje si w duym stopniu pod wpywem czynnikw zewntrznych. Dlatego naj bardziej niekorzystn sytuacj dla Serbii stanowiby scenariusz o izolowanym
19

E. Pere, The Significance of Economic Trade Relation for Regional Integration in the West Balkans, Geographica Pannonica, 4/2009, s. 163. 20 I. Hamilton, W. F. Carter, N. Pichler-Milanovi, Impact of Foreign Direct Investment on City Transformation in Central and Eastern Europe, Demografija, 2/2005, s. 131. 21 Dane o inwestycjach zagranicznych na 2004-2008 rok Serbskiej Agencji Inwestycji Zagranicznych: <www.siepa.gov.rs/site/en/home/>.

73

rozwoju geopolitycznym, co oznaczaoby zachowanie elementw modelu z lat 90tych. Jak wskazuj jednak reformy przeprowadzone na pocztku XXI w. jest to mao prawdopodobne. Pomimo pozytywnych zmian oraz posuni ku modernizacji i europeizacji kraju, przywrcenie przestrzeni Republiki Serbii w penowartociowy podmiot europejskich struktur politycznych i gospodarczych wymaga jeszcze wielu stara. Realizacja celw nowej proeuropejskiej polityki Serbii zalee bdzie od dalszego cigu transformacji i skutecznego rozwizywania nagromadzonych problemw o charakterze geopolitycznym, etnopolitycznym i instytucjonalnym.

SUMMARY
Geopolitical Position Of Serbia Under The Condition of Post-Jugoslav Transformation After the demise of Yugoslavia, the geopolitical position of Serbia has changed dramatically. A series of wars in the 90-s and international economic sanction has resulted in Serbias isolation from the main currents of market reforms and European integration in Central and Eastern Europe. What is more, the country faced further territorial losses due to the secession of Montenegro in 2006 and the proclamation of independence of the southern province of Kosovo in 2008. In its current borders the country occupies only 30,3% of the ex-Yugoslav Federation. Despite the territorial losses, the area occupied by contemporary Serbia retained some of its features important for the whole Europe. Several international transport corridors cross the Serbian territory and consequently the country plays a significant role in trade between Central and Western Europe and the Balkan countries, including Turkey. The article discusses the close relationship between safety issues in the geopolitics of the Balkans and the geo-demographic or ethno-political situation. After the secession of Kosovo, which is inhabited in almost 95% by Albanians, modern Serbia still possesses three areas of high risk of ethno-political conflicts, namely: Vojvodina, Sandak and Preevo. Their characteristics have also been considered in the paper. In the post-socialist period being of main interest in this paper, Serbia has undergone two major phases: till 2000 and after 2000. The breakthrough between them occurred due to some major changes connected with geopolitical and geoeconomic position of Serbia: the end of the Kosovo crisis and conflicts in the former Yugoslavia, the change of the Miloevi regime in October 2000; recognition by UN of the Alliance state of Yugoslavia (Serbia and Montenegro) on 1st of November 2000, the gradual introduction of international sanctions and restoration of conditions for the normalization of bilateral political and economic relations with other countries and international organizations.

74

Pawe OLSZEWSKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 4

GEOPOLITYCZNE ZNACZENIE KAUKAZU POUDNIOWEGO PO I WOJNIE WIATOWEJ

Ze wzgldu na pooenie geopolityczne i znaczenie surowcowe Kaukaz, a szczeglnie jego poudniowa cz, odgrywa bardzo due znaczenie w stosunkach midzynarodowych. Sytuacj na jego obszarze zainteresowane s zarwno Rosja, jak i Stany Zjednoczone, a take NATO i Unia Europejska. Podobna sytuacja za istniaa u schyku I wojny wiatowej i po jej zakoczeniu, gdy regionem poudnio wokaukaskim zainteresowane byy najpierw Niemcy i Turcja, a nastpnie mocarstwa Ententy oraz biaa i czerwona Rosja. Przedstawienie roli w stosunkach midzynarodowych po I wojnie wiatowej trzech niepodlegych republik Poudnio wego Kaukazu: Gruzji, Armenii i Azerbejdanu istniejcych w latach 1918 -1921 jest zasadniczym celem tego artykuu. Po rewolucji padziernikowej w Rosji w 1917 r. na Poudniowym Kaukazie zaczo dochodzi do szybkich przeobrae wewntrznych, w wyniku ktrych 22 kwietnia 1918 r. powstaa Zakaukaska Federacyjna Republika Demokratyczna obejmujca obszar Gruzji, Armenii i Azerbejdanu. Decyzja o oddzieleniu si Po udniowego Kaukazu (Zakaukazia) od Rosji i proklamowanie powstania niepod legego pastwa zostaa podjta przez przedstawicieli ludnoci Gruzji, Armenii i Azerbejdanu pod wpywem trudnej sytuacji militarnej Zakaukazia, ktremu zagraaa okupacja ze strony wojsk tureckich. Proces rozkadu armii rosyjskiej na froncie rosyjsko-tureckim spowodowa, i wojska tureckie rozpoczy ofensyw w kierunku Zakaukazia. Niewielkie formacje ormiasko-gruziskie nie byy w stanie przeciwstawi si wojskom tureckim, ktre ju od poowy listopada 1917 r. rozpoczy dziaania zaczepne w Anatolii wschodniej, zbliajc si do granicy rosyjsko-tureckiej z roku 19141. Celem dziaa Turkw byo zajcie wanych ze wzgldw strategicznych obszarw ropononych znajdujcych si w okolicach Baku. Przedstawiciele Zakaukazia u schyku 1917 r. i na pocztku 1918 r. prbowali uzyska pomoc militarn ze strony pastw Ententy2. Jednak mocarstwa zachodnie nie mogy udzieli tego wsparcia. Dlatego w marcu 1918 r. lokalny organ wadzy na Zakaukaziu Sejm Zakaukaski zgodzi si na rozpoczcie rokowa pokojowych z Turcj3.
Les Grandes Puissances, L`Empire Ottoman et les Armniens dans les Archives Franaises (1914-1918). Recueil de Documents, (red.), A. Beylerian, Paris 1983, s. 446; J. Kawtaradze, Gruzja w zarysie historycznym, Warszawa 1929, s. 139-140; P. Olszewski, Polityka pastw Ententy wobec Zakaukazia w latach 1918-1921, Piotrkw Trybunalski 2001, s. 26-27. 2 Archives du Ministre des Affaires trangres, Nantes (MAE N), Petrograd, vol. 54; Papers Re lating to the Foreign Relations of the United States. 1918 Russia (PRFRUS Russia 1918), vol. II, Washington 1932, s. 580-584, 587, 590. 3 MAE N, Athnes, Fonds A, vol. 386; P RFRUS Russia 1918, vol. II, s. 624.
1

75

Rokowania rozpoczy si w Trapezuncie (Trabzonie) 12 marca 1918 r. 14 kwietnia zostay one zerwane, gdy Sejm Zakaukaski nie chcia zgodzi si na dania delegacji tureckiej, aby ogosi niepodlego Poudniowego Kaukazu4. W trakcie rokowa w Trapezuncie wojska tureckie kontynuoway ofensyw prze ciwko oddziaom zakaukaskim, zajmujc 15 kwietnia Batumi i tym samym wkraczajc na obszar rosyjskiego Zakaukazia5. Naciski wadz tureckich spowodoway, i politycy poudniowokaukascy zdecydowali si na proklamowanie 22 kwietnia 1918 r. niezalenoci Zakaukazia od Rosji. Takie stanowisko przyjto pomimo tego, i znaczna cz politykw gruziskich i ormiaskich oraz w mniejszym stopniu azerbejdaskich bya zwolennikami pozostania tego regionu w demokratycznej Rosji odbudowanej, po obaleniu wadzy bolszewikw6. Po proklamowaniu niepodlegoci Zakaukaskiej Federacyjnej Republiki Demokratycznej wznowiono rokowania turecko-zakaukaskie 11 maja 1918 r. w Batumi. Na konferencji w Batumi pojawia si take reprezentacja Niemiec, ktra prbowaa ograniczy dominacj Turcji na Poudniowym Kaukazie. Jednak zbyt daleko idce dania terytorialne przedstawicieli Turcji wysuwane kosztem republiki za kaukaskiej doprowadziy do przerwy w rokowaniach batumskich7. Rnice w stanowiskach przedstawicieli ludnoci gruziskiej, ormiaskiej i azerbejdaskiej spowodoway rozwizanie 26 maja 1918 r. Zakaukaskiej Federacyjnej Republiki Demokratycznej8. Natomiast na jej miejsce powstay trzy niepodlege pastwa: Gruzja, Armenia i Azerbejdan. Po proklamowaniu niepodlegoci przez Demokratyczn Republik Gruzji 26 maja 1918 r., ju dwa dni pniej politycy gruziscy podpisali w Poti szereg umw polityczno-wojskowo-gospodarczych z przedstawicielami rzdu niemieckiego. Wspomniano w nich o nawizaniu wstpnych stosunkw politycznych midzy obydwoma pastwami, o wkroczeniu wojsk niemieckich do Gruzji oraz o wywozie surowcw, zwaszcza gruziskiego manganu przez firmy niemieckie9. Wedug ocen gruziskich politykw nawizanie bliszych stosunkw z Niemcami miao uniemoliwi podporzdkowanie Gruzji Turcji. Podobnie uwaaa strona niemiecka, ktra bya szczeglnie zainteresowana eksploatacj gruziskich
4 Z. Awaow, Niezawisimost Gruzii w miedunarodnoj politikie 1918 -1921, New York 1982, s.3032; W. Materski, Georgia Rediviva. Republika Gruziska w stosunkach midzynarodowych 1918 -1921, Warszawa 1994, s. 42. 5 T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923, Warszawa 1980, s. 235. 6 Les Grandes Puissances..., dz. cyt., s. 560-561; J. Kawtaradze, Gruzja w zarysie historycznym, dz. cyt., s. 142. 7 Z. Awaow, Niezawisimost Gruzii w miedunarodnoj politikie 1918-1921, dz. cyt., s.38, 42, 4546; R. G. Hovannisian, The Republic of Armenia, vol. I: The First Year,1918-1919, Berkeley 1971, s. 28; P. Olszewski, Polityka pastw Ententy wobec Zakaukazia w latach 1918 -1921, dz. cyt., s. 32-34. 8 Les Grandes Puissances..., dz. cyt., s. 605, 609; Z. Awaow, Niezawisimost Gruzii w miedunarodnoj politikie 1918-1921, dz. cyt., s. 61. 9 Archiwum Akt Nowych (AAN), Ambasada RP w Londynie (L), sygn.297, s.22; Politika Germanii w Zakawkazie w 1918 godu. Sbornik dokumientow, (red.), G. W. Pipiji, Tbilisi 1971, s. 16, s. 34-35, 39-41, 50; Z. Awaow, Niezawisimost Gruzii w miedunarodnoj politikie 1918 -1921, dz. cyt., s. 66-68; J. Kuruliszwili, Gruzja pod jarzmem bolszewickim, Warszawa 1922, s. 4-6; T. Swietochowski, Russia and Azerbaijan. A Borderland in Transition, New York 1995, s. 68; W. Materski, Georgia Rediviva..., dz. cyt., s. 54-55, 61-62.

76

surowcw mineralnych na czele z manganem, a Gruzja bya jego najwikszym wiatowym eksporterem ju przed I wojna wiatow10. 4 czerwca 1918 r. Gruzja, Armenia i Azerbejdan podpisay dwustronne porozumienia pokojowe z Turcj. Spord tych trzech ukadw szczeglnie nieko rzystne byo porozumienie turecko-ormiaskie. Na jego mocy wikszo terytorium Armenii zostaa zajta przez Turcj11. Natomiast najkorzystniejsze porozumienie z Turcj zawar Azerbejdan. Jego wadze uzyskay obietnic pomocy zbrojnej Tur cji w walce o podporzdkowanie rzdowi azerbejdaskiemu Baku, ktry znajdowa si pod kontrol lokalnego rzdu uznajcego zwierzchnictwo Rady Komisarzy Ludowych w Moskwie12. Takie sformuowania traktatu azerbejdasko-tureckiego wynikay ze wspomnianego ju denia Turkw do zajcia szybw naftowych w okolicach Baku. Korzystne z punktu widzenia wszystkich trzech nowo utworzonych republik zakaukaskich byo w traktatach stwierdzenie, i rzd w Stambule uzna formalnie niepodlego tych pastw13. W zwizku z podpisaniem porozumie pastw poudniowokaukaskich z Mocar stwami Centralnymi rzdy pastw Ententy nie uznay niepodlegoci republik zakaukaskich, uwaajc je za satelity Niemiec i Turcji. Jednak takie stanowisko nie oznaczao cakowitego braku zainteresowania sytuacj w tym regionie ze strony szczeglnie Wielkiej Brytanii. Na pocztku sierpnia 1918 r. dowdztwo brytyjskie w pnocnej Persji wysao niewielki kontyngent wojskowy do Baku, aby wspomc lokalne oddziay ormiasko-rosyjskie, bronice miasta przed zajciem przez wojska turecko-azerbejdaskie. Taka decyzja wynikaa ze zmiany sytuacji politycznej w Baku, gdzie po obaleniu rzdu probolszewickiego powsta nowy demokratycz ny orodek wadzy, ktry nie uznawa rzdu Lenina i zwrci si o pomoc zbrojn do wadz brytyjskich14. Wysanie kontyngentu wojsk brytyjskich miao zapobiec zajciu z bakijskiej ropy naftowej przez wojska tureckie. Jednak ostatecznie Brytyjczycy musieli wycofa si z miasta, natomiast 16 wrzenia 1918 r. Baku zajy wojska turecko-azerbejdaskie15. We wrzeniu 1918 r. Turcja i Niemcy praktycznie podporzdkoway sobie gospodarczo, politycznie i wojskowo Poudniowy Kaukaz. W ten sposb obydwa mocarstwa uzyskay nie ograniczon moliwo eksploatacji zasobw surowcowych tego regionu. Jednak nie miao to wikszego praktycznego znaczenia, gdy jesieni 1918 r. Niemcy i Turcja zaczy odnosi klski militarne w walkach
National Republic of Georgia, Hearings before the Committee on Foreign Affairs House of Representatives, Washington 1926, s. 145-148; M. Mdzik, Dziaalno spoeczno-kulturalna i polityczna Polakw w Gruzji na przeomie XIX i XX wieku, Lubin 1987, s. 16. 11 R. G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence 1918, Berkeley 1967, s. 192-198. 12 T. Swietochowski, The Russian Azerbaijan 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge 1985, s. 130. 13 Politika Germanii..., dz. cyt., s. 54; Z. Awaow, Niezawisimost Gruzii w miedunarodnoj politikie 1918-1921, dz. cyt., s. 95-96. 14 Ministre de la Defense, Service Historique de lArme de Terre, Chteau de Vincennes (AA), Srie: 16N, vol. 3186; Archives du Ministre des Affaires trangres, Paris (MAE P), Srie: Levant 1918-1940 (Levant), Caucase-Kurdistan, vol. 2, s. 226, 291; PRFRUS 1918 Russia, vol. 2, s. 637-638; W.E.D. Allen, P. Muratoff, Caucasian Battlefields. A History of the Wars on Turco-Caucasian Border 1821-1921, Cambridge 1953, s. 492-493; T. Swietochowski, The Russian, dz. cyt., s. 137. 15 P. Olszewski, Polityka..., dz. cyt., s. 41-42.
10

77

z pastwami Ententy w Europie i na Bliskimi Wschodzie, w wyniku ktrych ostatecznie 11 listopada 1918 r. zakoczyy si dziaania militarne I wojny wiatowej. Klska Pastw Centralnych oraz wycofanie wojsk tureckich i niemieckich z republik zakaukaskich spowodowaa, i region ten zacz ponownie odgrywa due znaczenie geostrategiczne, tym razem w polityce zwyciskich mocarstw Ententy. Kaukaz Poudniowy sta si szczeglnie wany dla zwyciskich mocarstw w kontekcie ich polityki wobec szybko zmieniajcej si sytuacji na poudniu Rosji i w Anatolii wschodniej. W wyniku podpisanych porozumie rozejmowych zwyciskich mocarstw z Tur cj i Niemcami, a take na mocy wczeniejszego porozumienia brytyjsko -francuskiego, dotyczcego wspierania orodkw antybolszewickich w Rosji, na obszar Zakaukazia od poowy listopada 1918 r. zaczy wkracza wojska brytyjskie16. Oddziay brytyjskie pod dowdztwem gen. Williama M. Thomsona najpierw 17 listopada 1918 r. zajy Baku, a nastpnie najwaniejsze punkty strategiczne na obszarze Azerbejdanu. Natomiast 23 grudnia Brytyjczycy zajli Batumi i do pocztku stycznia 1919 r. najwaniejsze punkty strategiczne na terenie Gruzji17. W wyniku okupacji wojskowej przede wszystkim Gruzji i Azerbejdanu oddziay brytyjskie, liczce wiosn 1919 r. 60 000 onierzy, kontroloway przedsibiorstwa wydobycia oraz przetwrstwa ropy naftowej i innych najwaniejszych zakaukaskich surowcw, linie kolejowe, a take ropocig czcy Baku z Batumi 18. Charakter militarnej obecnoci wojsk brytyjskich na Zakaukaziu, a zwaszcza cisa kontrola Baku i Batumi przez Brytyjczykw wskazywao, i starali si oni przede wszystkim uatwi wasnym firmom wywz z tego regionu surowcw, a zwaszcza ropy naftowej, ktrej olbrzymie zapasy znajdoway si w Azerbejdanie. Obecno militarna wojsk brytyjskich na Poudniowym Kaukazie miaa take uatwi dowz zaopatrzenia dla Armii Ochotniczej, operujcej na Pnocnym Kaukazie. Formacja ta na pocztku 1919 r. staa si najwikszym orodkiem militarnym biaych na poudniu Rosji, ktr popieray mocarstwa Ententy w jej walce przeciwko bolszewikom. Wsparciu ochotnikw miao take suy wysanie w grudniu 1918 r. do Odessy kontyngentu wojsk francusko-greckich19. Poparcie Armii Ochotniczej i jej dowdcy gen. Antona Denikina spowodowao, i rzdy mocarstw Ententy nadal nie uznaway niepodlegoci republik zakauMAE N, Petrograd, vol. 10; MAE P, Srie: Y Internationale 1918-1940 (Y), vol. 15, s. 284; Diplomacy in the Near East. A Documentary Record, vol. 2: 1914-1956, (red.), J. C. Hurewitz, Princeton 1956, s. 36-37. 17 MAE P, Srie: Europe 1918-1940 (Europe), URSS, vol. 832, s. 13, s. 16; tame, vol. 833, s. 129; A. B. Kadiszew, Intierwiencya i gradanskaja wojna w Zakawkazje, Moskwa 1960, s. 164; R. G. Hovannisian, The Republic, vol. 1, s. 60; T. Swietochowski, The Russian, dz. cyt., s. 141; W. Materski, Georgia, dz. cyt., s. 103-104. 18 MAE P. Levant, Caucase-Kurdistan, vol. 3, s. 165-166; D. Lloyd George, Prawda o traktacie wersalskim, t. II, Warszawa 1939, s. 342; P. Olszewski, Polityka..., dz. cyt., s. 68-70. 19 G. A. Brinkley, The Volunteer Army and Allied Intervention in a South Russia 1917-1921. A Study in Politics and Diplomacy of the Russian Civil War, Notre Dame 1966, s. 89; P. Masson, La Marine Franaise et la Mer Noire (1918-1919), Paris 1982, s. 71-73; J. J. Bruski, Petlurowcy. Centrum Pastwowe Ukraiskiej Republiki Ludowej na wychodstwie (1919 -1924), Krakw 2000, s. 61.
16

78

kaskich20. Zwaszcza, e gen. Denikin by przeciwnikiem niepodlegoci Gruzji, Armenii i Azerbejdanu, uwaajc ich obszar za cz Rosji. Jednak obecno wojsk brytyjskich w republikach zakaukaskich spowodowaa, i dowdztwo brytyjskie w tym regionie musiao nawiza stosunki z lokalnymi rzdami, aby uatwi obecno swoich oddziaw, a zarazem uatwi zakup i wywz surowcw brytyjskim firmom. Taka polityka bya szczeglnie wana w relacjach Brytyjczykw z rzdem Azerbejdanu, dlatego gen. Thomson wsppracowa z rzdem Fathali Khan Khoiskiego w Baku oraz zaakceptowa istnienie azerbej daskiego parlamentu21. Podobnie wyglday stosunki dowdztwa brytyjskiego na Poudniowym Kaukazie z wadzami w Tyflisie (Tbilisi) i w Erewaniu. Taka przychylna postawa lokalnych wadz brytyjskich wobec rzdw republik zakaukaskich, sprzeczna z oficjalnym stanowiskiem rzdu w Londynie, wynikaa take z geopolitycznej oceny sytuacji na Poudniowym Kaukazie w kontekcie przyszych relacji rosyjsko-brytyjskich reprezentowanej przez cz k politycznych i wojskowych Wielkiej Brytanii. Cz brytyjskich dyplomatw i wojskowych wywodzcych si szczeglnie z brytyjskich formacji wojskowych stacjonujcych w Indiach uwaaa, i po obaleniu wadzy bolszewikw Rosja wrci do tradycyjnej rywalizacji z Wielk Brytani o wpywy na Bliskim i rodkowym Wschodzie. Dlatego naley wykorzysta chwilowe osabienie Rosji, aby stworzy na Poud niowym Kaukazie barier z probrytyjsko nastawionych pastw, ktre w przyszoci utrudniyby ekspansj Rosji w kierunku poudniowymi oraz dayby Wielkiej Bry tanii czas na umocnienie jej pozycji w Mezopotamii i Persji22. Obecno militarna pastw Ententy na Zakaukaziu spowodowaa, i kwesti okrelenia polityki zwyciskich mocarstw wobec republik zakaukaskich zajmowali si take przedstawiciele mocarstw w trakcie Konferencji Pokojowej w Paryu. Ju na pocztku jej obrad 28 stycznia 1919 r. premier brytyjski Dawid Lloyd George wskaza, i rzd w Londynie traktuje obecno swoich wojsk w tym regionie jako tymczasow. Ponadto nie by on zainteresowany sprawowaniem kontroli nad tym obszarem w ramach mandatu z ramienia Ligi Narodw23. Wypowied polityka brytyjskiego zapocztkowaa toczce si przez kilka miesicy dyskusje w trakcie obrad Konferencji Pokojowej w Paryu wrd przed stawicieli Wielkiej Brytanii, Francji, Woch i USA na temat zastpienia wojsk angielskich na Zakaukaziu przez oddziay Woch i USA oraz przejcia przez te mocarstwa powiernictwa mandatowego nad czci lub caoci terytorium Poudniowego Kaukazu. Rozmowy te byy prowadzone przede wszystkim w kontekcie
20 MAE N, Londres Ambassade 1914-1920, Srie B (Londres B), vol. 45; MAE P, Confrence de la Paix (Paix), vol. 298, s. 48, MAE P, Europe, URSS, vol. 832, s. 7; MAE P, Levant, CaucaseKurdistan, vol. 3, s. 15-18; I Documenti Diplomatici Italiani, seste serie: 1918-1922 ( DDI), vol. I, Roma 1955, s. 265. 21 G. A. Brinkley, The Volunteer Army and Allied Intervention in a South Russia 1917-1921. A Study in Politics and Diplomacy of the Russian Civil War, dz. cyt., s. 89, 95-97; T. Swietochowski, The Russian, dz. cyt., s. 145-146. 22 P. Olszewski, Polityka..., dz. cyt., s. 58. 23 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. The Paris Peace Conference 1919 (PRFRUS PPC), vol. III, Washington 1942, s. 758-771; P. Olszewski, Ententa wobec tzw. mandatu zakaukaskiego (1919-1920), Studia z Dziejw Rosji i Europy rodkowo-Wschodniej, T. XXXII (1997), s. 50-51.

79

zapewnienia opieki mandatowej z ramienia Ligi Narodw dla ludnoci ormiaskiej w Turcji, aby uchroni t ludno przed negatywnymi skutkami jej pozostawienia pod wadz tureck. W trakcie pocztkowej dyskusji na temat powiernictwa manda towego nad obszarami Armenii tureckiej, stanowicej obszar Anatolii wschodniej graniczcej z Zakaukaziem, proponowano rozszerzy ten mandat na terytorium Zakaukazia, obejmujc take Armeni rosyjsk, czyli istniejc na tym terenie De mokratyczn Republik Armenii oraz Gruzj24. Dyskusje dyplomatw zachodnich na temat mandatu ormiaskiego na pocztku 1919 r. spowodoway, i problem zakaukaski w polityce mocarstw zachodnich w tym okresie by zwizany z polityk mocarstw Ententy nie tylko wobec Rosji, ale take wobec Turcji. W lutym 1919 r. w trakcie obrad Konferencji Pokojowej w Paryu pojawi si projekt objcia powiernictwem mandatowym Gruzji i Azerbejdanu przez Wochy, przy jednoczesnym pozostawieniu mandatu nad Armeni tureck i rosyjsk Stanom Zjednoczonym. Jednoczenie wojska woskie miayby zastpi oddziay angielskie w Gruzji i Azerbejdanie. Politycy woscy pocztkowo wyrazili zainteresowanie t propozycj wysunit przez D. Lloyd Georgea25. W marcu 1919 r. brytyjski premier D. Lloyd Georgea i francuski premier Georges Clemenceau wywierali naciski na pk Edwarda Housea, bliskiego wsppracownika amerykaskiego prezydenta Woodrow T. Wilsona, aby rzd USA podj si mandatu ormiaskiego. Zreszt prezydent Wilson wydawa si by w tym okresie bardzo przychylnie nastawiony wobec projektu amerykaskiego mandatu nad Armeni26. Szczeglnie aktywna w forsowaniu pomysu mandatw USA i Woch nad czciami Zakaukazia bya dyplomacja brytyjska. Wynikao to w duym stopniu z faktu, i obecno wojsk angielskich na obszarze Poudniowego Kaukazu okazaa si o wiele trudniejsza, ni pocztkowo przewidywali brytyjscy wojskowi i dyplo maci. Aby utrzyma przynajmniej pozory stabilizacji sytuacji wewntrznej na Zakaukaziu, wojskowi brytyjscy musieli ingerowa w liczne spory terytorialne w tym regionie. Spord nich do najwaniejszych nalea konflikt midzy Gruzj i Armi Ochotnicz o zwierzchnictwo nad Abchazj oraz spr ormiasko-azerbejdaski o Grski Karabach i Nachiczewan. Konflikt midzy Gruzj i Armi Ochotnicz o Abchazj rozpocz si ju latem 1918 r., gdy 5 lipca 1918 r. wojska gruziskie zajy Soczi. We wrzeniu 1918 r. doszo do rozmw przedstawicieli rzdu gruziskiego z reprezentacj dowdztwa Armii Ochotniczej. W ich trakcie ochotnicy domagali si rezygnacji Gruzji z Soczi. Jednak rzd Gruzji odrzuci to danie i rozmowy zakoczyy si fias kiem27.
PRFRUS PPC, vol. III, s. 816-817. DDI, vol. II, s. 190-191, 209-211; PRFRUS PPC, vol. III, s. 955-956; P. Olszewski, Notiziario Commerciale przyczynek do historii gruzisko-woskich kontaktw gospodarczych w latach 19191921, Pro Georgia. Prace i Materiay do Dziejw Stosunkw Gruzisko-Polskich, R. VI, Warszawa 1997, s. 38-39. 26 MAE N, Ankara, vol. 1, s. 40-42; D. Lloyd George, Prawda o traktacie wersalskim, T. I, s. 261; P. C. Helmreich, From Paris to Svres. The Partition of the Ottoman Empire at the Paris Peace Conference of 1919-1920, Ohio 1974, s. 50. 27 W. Materski, Georgia..., dz. cyt., s. 74-76.
25 24

80

W styczniu 1919 r. doszo do wznowienia walk i na pocztku lutego 1919 r. siy biaych zajy Soczi, wypierajc z miasta formacje gruziskie. Armia Ochotnicza podja te dziaania pomimo naciskw ze strony przedstawicieli dowdztwa brytyjskiego na Poudniowym Kaukazie. W specjalnej nocie wystosowanej 22 stycznia 1919 r. do gen. A. Denikina zakazao ono wkraczania oddziaw ochot nikw w gb Abchazji bez porozumienia z dowdztwem brytyjskim28. Po zawieszeniu dziaa militarnych w Abchazji przedstawiciele rzdu gruziskiego ustali z reprezentantami Sprzymierzonych, e niewielkie oddziay brytyjskie bd rozmieszczone midzy wojskami gruziskimi i biaych. Jednak formacje te miay by rozmieszczone w ten sposb, i sankcjonoway zajcie terenw poudniowej Abchazji przez Armi Ochotnicz29. Takie stanowisko dowdztwa brytyjskiego na Zakaukaziu wynikao z faktu, i niewielkie oddziay brytyjskie nie byy w stanie przeciwstawi si ochotnikom. Ponadto Armia Ochotnicza bya popierana przez rzd brytyjski, natomiast wiosn 1919 r. Gruzja nie bya adn liczc si alternatyw dla tej formacji w walce przeciwko bolszewikom. W kwietniu 1919 r. doszo do wznowienia walk midzy Armi Ochotnicz i Gruzj w Abchazji. Wykorzystujc zaangaowanie biaych w walki przeciwko bolszewikom, wojska gruziskie zaatakoway 17 kwietnia 1919 r. Abchazj, zajmujc jej obszar a do rzeki Mechadyr. Ponownie interweniowali Anglicy, ktrzy tym razem domagali si, aby wojska gruziskie wycofay si na dawne pozycje na poudnie zajmowane przed ofensyw kwietniow. W trakcie rozmw w maju 1919 reprezentantw rzdu w Tyflisie z gen. Williamem H. Beach przedstawicielem Brytyjczykw strona gruziska wyrazia zgod na to danie pod warunkiem, e tereny opuszczone przez siy gruziskie nie zostan zwrcone ochotnikom, ale zostan zamienione w stref buforow kontrolowan przez wojska angielskie lub woskie. Ostatecznie rozmowy zakoczyy si fiaskiem, poniewa gen. Beach nie mg obie ca wprowadzenia wojsk alianckich do poudniowej Abchazji. Ponadto nie mg wyrazi zgody na danie rzdu gruziskiego, aby udzieli Gruzji formalnej gwarancji w imieniu rzdu w Londynie, e Armia Ochotnicza nie zaatakuje tej zakau kaskiej republiki30. W okresie obecnoci wojsk brytyjskich na Poudniowym Kaukazie wydawao si, i Brytyjczycy odnieli sukces w zakoczeniu innych konfliktw terytorialnych w tym regionie: sporw midzy Armeni i Azerbejdanem o zwierzchnictwo nad Grskim Karabachem i Nachiczewanem. Konflikty o przynaleno pastwow tych regionw wybuchy ju po proklamowaniu niepodlegoci Azerbejdanu i Armenii 28 maja 1918 r. Szczeglne spory wzbudza konflikt w Grskim Karabachu, gdzie przewag uzyskaa lokalna ludno ormiaska, ktrej oddziay do koca 1918 r. opanoway wikszo terenw zamieszkaych przez Ormian w Karabachu. Po wkroczeniu
28 Bibliothque de Documentation Internationale Contemporaine, Nanterre, France, Archives de la Rpublique Indpendante de la Gorgie (1918-1921) (AR), vol. 70. 29 Diemokraticzeskoje prawitielstwo Gruzii i anglijskoje komandowanije, (red.), S. J. Sef, Tiflis 1928, s. 24-27; A. I. Denikin, Oczerki russkoj smuty, T. IV: Wooruonnyje Siy Juga Rosii, Berlin 1925, s. 156. 30 Diemokraticzeskoje prawitielstwo..., dz. cyt., s. 53-56; A. I. Denikin, Oczerki..., dz. cyt., s. 161-162; W. Materski, Georgia..., dz. cyt., s. 119.

81

wojsk brytyjskich na Zakaukazie gen. Thomson nakaza wstrzymanie ormiaskiej ofensywy i do Grskiego Karabachu wprowadzono niewielkie siy brytyjskie31. Nastpnie 15 stycznia 1920 r. gen. Thomson przekaza Grski Kar abach pod tymczasow administracje republiki azerbejdaskiej. Decyzja ta zostaa potwierdzona 3 kwietnia 1919 r.32. Naley sdzi, i decyzja o przekazaniu Grskiego Karabachu Azerbejdanowi wbrew stanowisku lokalnej ludnoci ormiaskiej wynikaa ze wspomnianej ju proazerbejdaskiej postawy lokalnego dowdztwa brytyjskiego na Zakaukaziu, ktra mia uatwi firmom brytyjskim wywz ropy naftowej z Azerbejdanu. Natomiast 24 kwietnia 1919 r. dowdztwo brytyjskie na Zakaukaziu przekazao Armenii wadz nad Nachiczewanem33. T decyzj, podjt z kolei wbrew proazerbejdaskiej postawie muzumaskiej ludnoci Nachiczewanu, naley traktowa jako rekompensat dla Armenii za utrat innych ziem na rzecz Azerbejdanu. Jednak decyzje Brytyjczykw o przynalenoci Grskiego Karabachu i Nachiczewanu okazay si nietrwae. Ju w kocu czerwca 1919 r., po wycofaniu nie licznych oddziaw brytyjskich z Nachiczewanu, w regionie tym doszo do wybu chu antyormiaskiego powstania. W jego rezultacie nieliczne ormiaskie oddziay i administracja musiay opuci Nachiczewan do koca lipca 1919 r.34. Podobna sytuacja miaa miejsce kilka miesicy pniej w Grskim Karabachu. Po okresie pozornej stabilizacji sytuacji wewntrznej w regionie oraz prb normalizacji sto sunkw midzy lokaln ludnoci ormiask i przedstawicielami administracji azerbejdaskiej w regionie, w marcu 1920 r. doszo do wybuchu antyazerbejdaskiego powstania w Grskim Karabachu35. Zarwno przykad Nachiczewanu, jak i Grskiego Karabachu, pokazywa, i narzucone przez Brytyjczykw decyzje terytorialne byy bardzo nietrwae i utrzy myway si przede wszystkim dziki obecnoci kontyngentu wojsk angielskich w tych regionach. Natomiast po wycofaniu Brytyjczykw z Zakaukazia okazyway si niemoliwe do dalszego utrzymania. Naley sdzi, i obawa rzdu w Londynie przed dalszym uwikaniem si w narastajce konflikty terytorialne na Poudniowym Kaukazie bya jedn z gwnych powodw decyzji rzdu Dawida Lloyd Georgea o wycofaniu swoich wojsk z tego obszaru. Ewakuacja wojsk brytyjskich z Zakaukazia rozpocza si latem 1919 r.36. Wynikaa ona take ze zmian w rosyjskiej polityce rzdu brytyjR. G. Hovannisian, The Republic..., dz. cyt., s. 86, 89; A. T. Minassian, La Rpublique dArmnie 1918-1920, Paris 1989, s.133. 32 T. Swietochowski, Russia and Azerbaijan..., dz. cyt., s. 76; R.G. Hovannisian, The Republic..., vol. I, s. 162; P. Olszewski, Polityka, dz. cyt., s. 101. 33 MAE P, Levant, Caucase-Kurdistan, vol. 4, s. 92, 101-102; AAN, Akta Leona Wasilewskiego, sygn. 43, s. 50. 34 A. Ter Minassian, dz. cyt., s. 128-129; R. G. Hovannisian, The Republic of Armenia, Vol. II: From Versailles to London, 1919-1920 r., Berkeley 1982, s. 65-71; A. L. Altstadt, The Azerbaijani Turks. Power and Identity under Russian Rule, Stanford 1992, s.105. 35 F. Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia (1917-1921), New York 1951, s. 283-284; T. witochowski, Azerbejdan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowo w podzielonym kraju , Warszawa 1998, s. 111; A. L. Altstadt, The Azerbaijani Turks. Power and Identity under Russian Rule, dz. cyt., s. 103. 36 AAN, L, sygn. 936, s. 41; PRFRUS PPC, vol. VII, s. 647-648; Documents on British Foreign
31

82

skiego. Wadze brytyjskie stopniowo rezygnoway z bezporedniego zaangaowania swoich wojsk w Rosji w zamian intensyfikujc dostawy sprztu wojskowego dla Armii Ochotniczej. Rozpocza ona od lipca 1919 r. ofensyw w kierunku Moskwy. Podobne stanowisko prezentowaa Francja, ktra ju w kwietniu 1919 r. wycofaa swoje oddziay z Rosji poudniowej37. Oddziay brytyjskie zostay wycofane z Zakaukazia do koca padziernika 1919 r. Nie oznaczao to jednak rezygnacji Londynu z aktywnoci szczeglnie gospodarczej w tym regionie. Zwaszcza, e nadal wojska brytyjskie kontroloway Batumi najwaniejszy port czarnomorski Poudniowego Kaukazu, poprzez ktry wywoono surowce z Zakaukazia38. Take sojusznicy Wielkiej Brytanii, szczeglnie Francja i Wochy, prboway prowadzi aktywn dziaalno zwaszcza ekonomiczn na terenie republik zakaukaskich. Szef francuskiej misji wojskowej na Zakaukaziu ppk Pierre August Chardigny wskazywa na atrakcyjno regionu dla firm francuskich , jako rynku zbytu dla francuskich towarw przemysowych oraz obszar, gdzie mona zakupi due iloci ronego rodzaju surowcw. W styczniu 1919 r. w Tyflisie rozpocza dziaalno Francusko-Gruziska Izba Handlowa, ktra uzyskaa poparcie Chardigny39. Take Wosi wykazywali due zainteresowanie dziaalnoci gospodarcz na Zakaukaziu. W maju 1919 r. w Gruzji, a nastpnie w Azerbejdanie, przebywa a woska misja wojskowa pod kierownictwem pk Melchiade Gabby, ktra take interesowaa si moliwoci oywienia wosko-zakaukaskich kontaktw gospodarczych40. Jej obecno nie oznaczaa jednak wysania wojsko woskich na Poudniowy Kaukaz, aby zastpiy Brytyjczykw na tym obszarze. Pomimo wspomnianych ju oywionych dyskusji wiosn 1919 r. wrd uczestnikw Konferencji Pokojowej w Paryu na temat zastpienia wojsk brytyjskich na Zakaukaziu przez formacje woskie i amerykaskie, ostatecznie w sierpniu 1919 r. zarwno rzd woski, jak i amerykaski, odmwi wysania swoich wojsk do tego regionu oraz przejcia powiernictwa mandatowego nad jego czci. Negatywna odpowied w przypadku Wochw wynikaa ze zmiany rzdu w tym pastwie oraz ocen, i obecno woj skowa w Gruzji i Azerbejdanie bdzie zbyt kosztowna dla budetu pastwa woskiego, przeywajcego kryzys gospodarczy41. Natomiast odmowa wadz amerykaskich wynikaa z narastajcych de izolacjonistycznych w USA42.
Policy. 1919-1939. First Series, (DBFP), vol. III, London 1949, s. 482-484, 533. 37 S. de Gasquet, La France et les mouvements nationaux ukrainiens, [w:] Recherches sur la France et le Problme des Nationalits pendant la Premire Guerre Mondiale (Pologne, Ukraine, Lithua nie), sous la direction de G. H. Soutou, Paris 1995, s. 166-168; P. Masson, La Marine Franaise et la Mer Noire (1918-1919), dz. cyt., s. 193-200. 38 R. G. Hovannisian, The Republic, dz. cyt., s. 109; P. Olszewski, Kwestia batumska w polityce Ententy po I wojnie wiatowej, Dzieje Najnowsze, R.XXXI (1999), nr 1, s. 52. 39 MAE P. Levant, Caucase-Kurdistan, vol. 3, s. 233; A. I. Czocheli, Politika Francyi w otnoszenii Gruzii w 1917-1921 godach, Tbilisi 1980, s. 18-24, 34. 40 MAE P, Levant, Caucase-Kurdistan, vol. 4, s.131, 149; P. Olszewski, Polityka, dz. cyt., s. 115. 41 MAE P, Europe, Italie, vol. 78, s. 155; PRFRUS PPC, vol. V, s. 688-689; tame, vol. VII, Washington, s. 649; T. Wituch, Od Trypolisu do Lozanny. Polityka Woch wobec Turcji i Bliskiego Wschodu w latach 1912-1922, Warszawa 1986, s. 142. 42 J. Kiwerska, Midzy izolacjonizmem a zaangaowaniem. Europa w polityce Stanw Zjednoczo -

83

Jednak jeszcze przed tymi decyzjami uczestnicy paryskiej konferencji pokojowej 5 lipca 1919 r. przyjli rezolucj o stworzeniu urzdu Wysokiego Komisarza do Spraw Armenii z ramienia rzdw USA, Francji, Woch i Wielkiej Brytanii oraz mianowaniu na to stanowisko amerykaskiego pukownika Williama N. Haskella43. Pomimo, i decyzja ta miaa suy przede wszystkim uatwieniu koordynacji po mocy humanitarnej pastw zachodnich dla ludnoci ormiaskiej w Armenii tureckiej i rosyjskiej, to jednoczenie moga stworzy wraenie wrd Ormian i czci proormiasko nastawionej opinii publicznej w pastwach europejskich i w Stanach Zjednoczonych, i jest to krok w kierunku realizacji w przyszoci planu amerykaskiego mandatu nad Armeni. Tak zreszt interpretowaa t decyzj przynajmniej cz przedstawicieli wadz brytyjskich na Zakaukaziu44. Sytuacja polityczna, a przede wszystkim militarna republik zakaukaskich zacza ulega radykalnym zmianom u schyku 1919 r. i na pocztku 1920 r. Wynikay one z przeobrae sytuacji w Rosji. Ofensywa Armii Ochotniczej w kierunku Moskwy zakoczya si klsk i od koca padziernika 1919 r. Armia Czerwona przesza do kontrofensywy wypierajc siy ochotnikw na poudnie45. W marcu 1920 r. oddziay biaych musiay opuci Pnocny Kaukaz, ktry zosta opanowany przez bolszewikw46. Klski Armii Ochotniczej pn jesieni 1919 r. spowodoway, i uczestnicy Konferencji Pokojowej w Paryu musieli zmieni swoj polityk wobec kwestii rosyjskiej, w tym take wobec pastw poudniowokaukaskich. W grudniu 1919 r. przedstawiciele zwyciskich mocarstw wysunli koncepcj stworzenia kordonu sanitarnego z pastw ssiadujcych z Rosj od zachodu. Miay one stworzy barier, ktra odizolowaaby zanarchizowan Rosj od reszty kontynentu europejskiego. Do pastw tworzcych t barier zaliczono obok Polski, Finlandii i pastw nadbatyckich, take republiki zakaukaskie. 13 grudnia 1919 r. reprezentanci zwyciskich mocarstw uczestnikw Konferencji Pokojowej uchwalili rezo lucj, w ktrej stwierdzono, i pastwom tym zostanie udzielona wszelkiego rodzaju pomoc w przypadku, gdy bdzie zagroona ich niepodlego47. Te wyrane zmiany w polityce rosyjskiej zwyciskich mocarstw zwizane byy take z rezy gnacj mocarstw z dalszej pomocy materiaowej dla orodkw biaych w Rosji w ich walce z bolszewikami, ktre to wsparcie okazao si nieskuteczne w walce z czerwonymi. Poniewa w styczniu 1920 r. nadal rosa groba podporzdkowania Poudniowego Kaukazu Rosji Radzieckiej, gdy Armia Czerwona kontynuowaa zwycisk ofensyw przeciwko ochotnikom w kierunku poudniowym. Dlatego przedstawiciele pastw Ententy 11 stycznia 1920 r. podjli decyzj o uznaniu de facto rzdw Gruzji i Azerbejdanu, natomiast 19 stycznia 1920 r. uznano take de facto
nych od Wilsona do Roosevelta, Pozna 1995, s. 90-91. 43 PRFRUS PPC, vol. VI, s. 741; tame, vol. VII, s. 28. 44 AR, vol. 68; DBFP, vol. III, s. 324-325. 45 DBFP, vol. III, s. 647, 672-673. 46 PRFRUS PPC, vol. IX, s. 837-838; S. Ciesielski, Rosja-Czeczenia. Dwa stulecia konfliktu, Wrocaw 2003, s. 119. 47 PRFRUS PPC, Vol. IX, s. 847-857; Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. 1919 Russia (PRFRUS Russia 1919), Washington 1937, s. 126.

84

rzd Armenii48. Ta diametralna zmiana zakaukaskiej polityki zwyciskich mocarstw, ktre do tej pory nie uznaway niepodlegoci republik zakaukaskich, wynikaa przede wszystkim z prby wzmocnienia wewntrznego tych krajw, aby mogy przeciwstawi si bolszewikom. W toku styczniowych posiedze Konferencji Pokojowej debatowano rwnie nad moliwoci militarnego wzmocnienia pastw poudniowokaukaskich. 19 stycznia 1920 r. na posiedzeniu Rady Premierw zwyciskich mocarstw w Paryu po raz pierwszy wysuchano wypowiedzi w trakcie obrad konferencji przedstawicieli rzdw Gruzji i Azerbejdanu na temat moliwoci przeciwstawienia si tych pastw grobie sowietyzacji. Zarwno dyplomaci gruziscy, jak i azerbejdascy wskazywali na znaczny potencja mobilizacyjny obydwu pastw, ktre przy po mocy dostaw uzbrojenia od zwyciskich mocarstw bd w stanie przeciwstawi si Armii Czerwonej49. Te optymistyczne oceny dyplomatw zakaukaskich podwaay raporty ekspertw wojskowych Aliantw, ktrzy wskazywali, i bez wysania znacznych si zbrojnych mocarstw alianckich, obejmujcych co najmniej 3 dywizje piechoty oraz bez moliwoci kontroli Morza Kaspijskiego przez Brytyjsk Marynark Wojenn, republiki zakaukaskie nie bd mogy skutecznie przeciwstawi si atakowi Armii Czerwonej. Wojskowi wskazywali na brak moliwoci wysania formacji pastw zachodnich na Zakaukazie. Poza tym cz dyplomatw zachodnich, szczeglnie Winston Churchill, obawiaa si, e bro wysana do republik zakaukaskich moe dosta si w rce bolszewikw w przypadku podporzdkowania tych krajw Rosji Radzieckiej50. Pomimo, i ostatecznie dyplomaci zachodni podjli decyzj o wysaniu sprztu wojskowego do republik zakaukaskich, to brak przekonania o zdolnoci tych pastw do przeciwstawienia si bolszewikom spowodowaa, i pierwsze dostawy broni przybyy na Poudniowy Kaukaz dopiero w lipcu 1920 r. Po wycofaniu wojsk brytyjskich z Gruzji i Azerbejdanu jesieni 1919 r., w Batumi pozostawa jeszcze 2000 kontyngent onierzy angielskich. Ofensywa Armii Czerwonej w kierunku Kaukazu w styczniu 1920 r, spowodowaa, i rzd w Londynie, obawiajc si, aby Batumi nie wpado w rce bolszewikw, 12 lutego 1920 r. rozpocz wycofywanie swoich wojsk z tego portu51. Co prawda 20 lutego 1920 r. Brytyjczycy zawiesili ewakuacj, jednak nieokrelona do tej pory kwestia przyszej przynalenoci Batumi staa si przedmiotem obrad konferencji alianckiej w Londynie. 27 lutego 1920 r. Uczestnicy konferencji postanowili stworzy na obszarze miasta Batumi i prowincji batumskiej wolne pastwo nadzorowane przez Lig Narodw. W Batumi miay stacjonowa trzy bataliony wojska: brytyj ski, francuski i woski52. Jednak narastajce niebezpieczestwo podporzdkowania caego Zakaukazia Rosji bolszewickiej spowodowao, i na kolejnym spotkaniu przedstawicieli zwyciskich mocarstw w Londynie 25 marca 1920 r. zrezygnowano z tego projektu, natomiast Batumi postanowiono przekaza Gruzji53.
48 49

P. Olszewski, Polityka..., dz. cyt., s. 160-161, 167-168. PRFRUS PPC, vol. IX, s. 892-897. 50 DBFP, vol. III, s. 751-755; PRFRUS Russia 1919, s. 902-903. 51 AAN, L, sygn. 937, s. 77-78; DBFP, vol. XII, London 1962, s. 558, 562. 52 MAE N, Londres B, vol. 331; DBFP, vol. VII, s. 253-255. 53 P. Olszewski, Polityka..., dz. cyt., s. 178-179.

85

Kwestia przynalenoci pastwowej Batumi, ktra bya rozwaana w trakcie posiedze konferencji w Londynie, bya cile zwizana z potrzeb wypracowania wsplnego stanowiska Wielkiej Brytanii, Francji i Woch wobec przebiegu przyszych granic Armenii. Problem ten by z kolei zwizany z koniecznoci ustalenia warunkw traktatu pokojowego z Turcj, ktrego jednym z elementw byo okrelenie granicy turecko-ormiaskiej w Anatolii wschodniej. Dyplomaci zachodni w trakcie obrad konferencji najpierw w Londynie w lutym i marcu 1920 r., a nastpnie w San Remo w kwietniu 1920 r. rozwaali moliwo przekazania Armenii znacznej czci Anatolii wschodniej kosztem Turcji. Byo to zgodne, zarwno z postulatami terytorialnym delegacji rzdu ormiaskiego na Konferencj Pokojow w Paryu, jak i proormiasko nastawionej duej czci opinii publicznej pastw Sprzymierzonych. Du rol w tej kwestii odgryway take naciski amerykaskiego prezydenta W.T. Wilsona, ktry pomimo oficjalnego wycofania delegacji USA z obrad paryskiej konferencji pokojowej, pod wpywem silnego lobby proormiaskiego w Stanach Zjednoczonych, wywiera naciski na uczestnikw konferencji, aby uzna roszczenia ormiaskie wobec te rytorium wschodniej Turcji54. Problem granicy ormiasko-tureckiej omawiano ju w trakcie obrad konferencji w Londynie w marcu 1920 r. Ju wwczas wojskowi eksperci aliantw, szczeglnie Brytyjczycy, opowiadali si przeciwko przekazaniu Armenii zbyt duego o bszaru wschodniej Turcji. Wskazywali oni, i Armenia nie posiadaa wystarczajcej liczby onierzy, aby opanowa i utrzyma tereny Armenii tureckiej, ktre byy jednym z gwnych centrw rozwijajcego si ruchu nacjonalistw tureckich. Podkrelano, i w przypadku przekazania tych ziem Armenii potrzebne byoby wysanie okoo 60 000 onierzy alianckich, aby zabezpieczy wadz Armenii nad tym regionem55. Negatywne stanowisko zwyciskich mocarstw w kwestii przyznania Armenii terytoriw Turcji zostao potwierdzone w trakcie kolejnej konferencji Sprzymierzonych w San Remo w kwietniu 1920 r. Jednoczenie ze wzgldw w duym stopniu propagandowych uczestnicy konferencji wystosowali 26 kwietnia 1920 r. apel do prezydenta W.T.Wilsona, aby podj si roli arbitra w s prawie ustalenia przebiegu granicy ormiasko-tureckiej56. 22 maja 1920 r. amerykaski prezydent przyj t propozycj57. Po zakoczeniu Konferencji w San Remo na Zakaukaziu doszo do wydarze, ktre cakowicie zmieniy sytuacj w regionie. 27 kwietnia 1920 r. wprowadzono wadz radzieck w Azerbejdanie, ktry zosta cakowicie podporzdkowany Rosji bolszewickiej58. Sowietyzacja Azerbejdanu i znacjonalizowanie przez nowy rzd komunistyczny przemysu naftowego oznaczao przerwanie wywozu ropy naftowej z Azerbejdanu przez firmy brytyjskiej i inne pastwa zachodnie. Od tej chwili caa wydobyta ropa naftowa zacza by wysyana do Rosji Radzieckiej.
54 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States. 1920 (PRFRUS 1920), vol. III, Washington 1936, s. 752. 55 DBFP, vol.XIII, London 1963, s. 36-38. 56 PRFRUS 1920, vol. III, s. 779-783; P. Olszewski, Polityka, dz. cyt., s. 202-203. 57 PRFRUS 1920, vol. III, s. 783. 58 F. Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia (1917-1921), dz. cyt., s. 283-285; T. Swietochowski, The Russian, dz. cyt., s. 180-182; tene, Azerbejdan i Rosja..., dz. cyt., s. 112-113.

86

Z inicjatywy Moskwy wadze radzieckiego Azerbejdanu zaatakoway Gruzj i Armeni. Atak przeciwko Gruzji rozpocz si 2 maja 1920 r. Jednak w zwizku z intensyfikacj walk na Ukrainie wynikajcych z rozpoczcia wyprawy kijow skiej przez wojska polsko-ukraiskiej, bolszewicy musieli zrezygnowa z ofensywy w kierunku Tyflisi. 7 maja 1920 r. podpisano traktat pokojowy midzy Gruzj i Rosj Radzieck, natomiast 12 czerwca 1920 r. zawarto gruzisko-azerbejdaski ukad pokojowy. Pierwsze oceny tych porozumie sformuowane przez przed stawicieli pastw zachodnich na Zakaukaziu wskazyway, by moe troch przesadnie, i ukady te oznaczay nieomal cakowite podporzdkowanie si Gruzji Rosji bolszewickiej59. Azerbejdan rozpocz take walki zbrojne przeciwko Ar menii, wysyajc swoje oddziay do Grskiego Karabachu, gdzie ju od marca 1920 r. miao miejsce lokalne powstanie ormiaskie przeciwko wadzy Baku nad tym obszarem. Komplikujca si sytuacja na Zakaukaziu spowodowaa, i 17 czerwca 1920 r. rzd brytyjski podj decyzj o ewakuacji swoich oddziaw z Batumi i przekazaniu tego portu Gruzji. W Batumi od 20 maja 1920 r. stacjonowa take batalion francuski. Aby osabi negatywny wydwik wycofania si oddziaw alianckich z ostatniego punktu na Poudniowym Kaukazie i zlikwidowa wraenie tej ewakuacji, jako ucieczki Brytyjczykw przed grob ataku ze strony oddziaw bol szewickich na Batumi, wysano specjalnego przedstawiciela rzdu brytyjskiego pk Claudea B. Stokesa. 28 czerwca 1920 r. podpisa on porozumienie z rzdem Noe ordanii o przekazaniu przez Wielk Brytani prowincji batumskiej Gruzji. Na mocy tego samego porozumienia rzd gruziski zagwarantowa Armenii i Azerbejdanowi moliwo swobodnego korzystania z batumskiego portu dla wywozu swoich towarw za granic. Ostatecznie 7 lipca 1920 r. wojska gruziskie zajy Batumi, natomiast 9 lipca 1920 r. zakoczono ewakuacj si Sprzymierzonych z miasta i prowincji60. Wycofanie wojsk angielskich i francuskich nie oznaczao jednak zamknicia kwestii poudniowokaukaskiej w polityce zwyciskich mocarstw. Pastwa zachod nie zdecydoway si ostatecznie wesprze militarnie Armeni i Gruzj. 15 lipca 1920 r. do portu w Poti dotary pierwsze dostawy brytyjskiego uzbrojenia dla Armenii. Obejmoway one 25 000 karabinw, 400 karabinw maszynowych oraz 56 mln sztuk amunicji. W zamian za zgod rzdu gruziskiego na tranzyt tego adunku przez terytoriw Gruzji uzyska on 27% caej dostawy61. Dostawy uzbrojenia dla Armenii poprawiy krytyczn sytuacj armii ormia skiej, ktra nadal toczya walki w Grskim Karabachu i Zangezurze z bolszewickim Azerbejdanem wspieranym przez oddziay Rosji Radzieckiej. Poniewa walki
MAE N, Rome Quirinal Ambassade, Srie A (Rome A), vol. 620; tame, vol. 627; MAE N, Londres B, vol. 51; MAE P, Europe, URSS, vol. 653, s. 70; Okkupacya i fakticzeskaja aneksija Gruzii. O politiczeskoj i prawowoj ocenkje naruszenia dogowora miedu Gruzi jej i Sowietskoj Rossijej ot 7 maja 1920 goda. Dokumienty i matieriay, Tbilisi 1990, s. 77-83, W. Materski, Georgia..., dz. cyt., s. 176-179; P. Olszewski, Polityka bolszewikw wobec niepodlegej Gruzji w latach 1918-1921, Dzieje Najnowsze, R. XXIX (1997), nr 3, s. 12 -14. 60 P. Olszewski, Polityka bolszewikw wobec niepodlegej Gruzji w latach 1918 -1921, dz. cyt., s. 215-218. 61 MAE P, Europe, URSS, vol. 644, s. 97; AA, Srie: 20N, vol . 186.
59

87

z Armeni powodoway konieczno zaangaowania duych si Armii Czerwonej, ktre byy potrzebne do walki przeciwko Polakom oraz pacyfikacji wystpie antyradzieckich w Azerbejdanie, dlatego rzd w Moskwie 3 sierpnia 1920 r. zaproponowa wadzom ormiaskim zawarcie rozejmu. 11 sierpnia 1920 r. wadze w Erewanie zaakceptoway t propozycj. Ustalono, i wojska bolszewickie doko naj tymczasowej okupacji obszarw spornych midzy Armeni i Azerbejdanem: Karabachu, Zangezuru i Nachiczewanu. Natomiast o ich ostatecznej przynalenoci pastwowej miay zadecydowa przysze ormiasko-azerbejdaskie rokowania pokojowe62. Dzie wczeniej, 10 sierpnia 1920 r. pastwa Ententy podpisay traktat pokojowy z Turcj w Svres pod Paryem. Porozumienie to miao due znaczenie z punktu widzenia zakaukaskiej polityki mocarstw, poniewa Demokratyczna Republika Armenii obok Francji, Wielkiej Brytanii i Woch bya sygnatariuszem tego traktatu. Mogo to wiadczy o penoprawnym traktowaniu Armenii przez zwyciskie mocarstwa. Mogo take na to wskazywa podpisanie tego samego dnia porozumienia Wielkiej Brytanii, Francji, Woch, Japonii z Armeni w sprawie zagwarantowania praw mniejszociom narodowym w tym kraju. W porozumieniu znalazo si stwierdzenie o uznaniu Demokratycznej Republiki Armenii przez mocarstwa za niepodlege pastwo, z ktrym nawi stosunki dyplomatyczne63. Co prawda traktat sevrski ostatecznie nie wszed w ycie w zwizku z przeo braeniami sytuacji wewntrznej w Turcji, jednak przynajmniej w momencie jego podpisania wydawa si on wany szczeglnie z punktu widzenia wzmocnienia midzynarodowej pozycji politycznej i dyplomatycznej Armenii. Podobne znaczenie moga mie nota amerykaskiego Sekretarza Stanu Bainbridgea Colby z 10 sierpnia przedstawiajca stosunek rzdu USA wobec sytuacji wewntrznej w Rosji. W dokumencie tym wspomniano o gotowoci Stanw Zjednoczonych do uznania niepodlegoci Armenii w przeciwiestwie do braku zgody dyplomacji amerykaskiej na uznanie niepodlegoci Gruzj i i Azerbejdanu64. Taka postawa dyplomacji amerykaskiej wynikaa ze wspomnianych ju silnych nastrojw proormiaskich wrd czci opinii publicznej USA. Zreszt take w podpisanym w Svres traktacie z Turcj, zgodnie z wczeniej przyjtymi ustaleniami konferencji w San Remo, znalazy si wzmianki na temat arbitrau prezydenta Wilsona w sprawie przebiegu granicy turecko-ormiaskiej. Biorc pod uwag wspomniane wyej proormiaskie nastawienie prezydenta Wilsona, taki sposb wytyczenia zachodniej granicy Armenii wydawa si bardzo korzystny z punktu widzenia interesw Armenii. Jesieni 1920 r. pastwa zachodnie wznowiy dostawy uzbrojenia do Armenii i Gruzji. Dyplomaci pastw zakaukaskich rozpoczli take zabiegi o uznanie de iure niepodlegoci swoich pastw przez zwyciskie mocarstwa. Przykadem tych dziaa byy rozmowy gruziskiego ministra spraw zagranicznych Eugena Gege czkori 30 wrzenia 1920 r. z premierem Francji George Leygues i 21 padziernika
Tame; MAE N, Rome A, vol. 627. MAE N, Berlin Ambassade, Srie: B (Berlin B), vol. 566; AAN, Delegacja RP przy Lidze Naro dw, T. XIII, s. 25-26. 64 MAE P, Srie: Amrique 1918-1940, tats-Unis, vol. 3, s. 13-15; tame, vol. 77, s. 10-11.
63 62

88

1920 r. z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych George N. Curzonem. Jednak zarwno reprezentant Francji, jak i Wielkiej Brytanii, negatywnie ustosunkowali si do tej propozycji. Wskazywali na trudn sytuacj polityczn Gruzji oraz wysuwali obawy, i w przypadku uznania Gruzji i Armenii przez pastwa zachodnie bd one musiay take uzna niepodlego Azerbejdanu, ktry by zaleny od Rosji bolszewickiej65. Przeciwko uznaniu de iure republik zakaukaskich przemawiaa take ponownie pogarszajca si sytuacja militarna, szczeglnie Armenii. W zwizku z zakoczeniem walk polsko-bolszewickich, rzd Lenina 15 padziernika 1920 r. przerwa rozmowy pokojowe z wadzami Armenii. Jednoczenie Armeni zaatakoway od poudniowego zachodu oddziay nacjonalistw tureckich. W wyniku ofensywy Turkw, ktrzy zajli znaczn cz Armenii, rzd w Erewaniu musia zgodzi si 18 listopada 1920 r. na podpisanie z nimi zawieszenia broni i oddanie Turkom prowincji Kars i Aleksandropol66. W kilka dni po podpisaniu ormiasko-tureckiego zawieszenia broni, 22 listopada 1920 r. prezydent Woodrow T.Wilson przedstawi decyzje dotyczce przebiegu granicy ormiasko-tureckiej. Nie liczc si zupenie z sytuacj istniejc w Anatolii wschodniej, amerykaski prezydent przekaza Armenii znaczn cz tzw. Armenii tureckiej: wilajety Bitlis i Erzerum, wschodni cz wilajetu Wan oraz miasto Tireboli pooone nad Morzem Czarnym. W wyniku arbitrau Armenia uzyskaa znaczne obszary Turcji na ktrych dominowaa ludno muzumaska wrogo nastawiona wobec Ormian. Przekazanie tych terenw Armenii byo moliwe jedynie w przypadku wysania duych amerykaskich si zbrojnych na terytorium wschodniej Turcji. Jednak tak moliwo wykluczy prezydent Wilson w pimie wystosowanym 31 listopada 1920 r. do Sekretarza Generalnego Ligi Narodw Erica Drummonda. Dlatego postanowienia arbitraowe prezydenta Wilsona nie miay adnego praktycznego znaczenia67. Zdajc sobie spraw z pogarszajce si sytuacji militarnej i politycznej zakau kaskich republik, rzdy Armenii i Gruzji, a take demokratyczny rzd azerbej daski obalony w kwietniu 1920 r. przez komunistw, prboway wzmocni pozycj midzynarodow swoich pastw w wyniku ich przyjcia do Ligi Narodw. Miano nadziej, i przyjcie republik zakaukaskich do tej organizacji uatwi for malne uznanie ich niepodlegoci przez zwyciskie mocarstwa, ktre byy czonkami Ligi Narodw. Jednak ostatecznie 16 grudnia 1920 r. Zgromadzenie Oglne Ligi Narodw odrzucio kandydatury tych pastw do organizacji. Dominujcy wpyw na to negatywne stanowisko Ligi miaa postawa przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Francji i Woch. Uwaali oni, i w przypadku przyjcia pastw poud niowokaukaskich do Ligi Narodw rzdy republik zakaukaskich bd domagay si pomocy zbrojnej ze strony innych czonkw organizacji w przypadku, gdy bdzie zagroona ich niepodlego ze strony bolszewikw, albo jak w przypadku AzerbejAR, vol. 96; DBFP, vol. VIII, s. 307-308; tame, vol. XII, s. 639-641. AA, 20N, vol. 186; MAE N, Beyrouth, vol. 173; MAE N, Londres Ambassade 1921-1940, Srie: C, vol. 593; AAN, L, sygn. 89, s. 28 -29; DBFP, vol. XII, s. 643-644; A.Ter Minassian, dz. cyt., s. 221-222; F. Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia (1917-1921), dz. cyt., s. 288. 67 MAE P, Srie: Socit de Nations, vol. 2241, s. 66 -80; PRFRUS 1920, vol. III, s. 790, 793, 796804, 807-808.
66 65

89

danu, jego emigracyjny rzd bdzie zabiega o pomoc, aby uwolni ten kraj spod wadzy bolszewikw68. Sytuacja ta wydawaa si bardzo realna zwaszcza, e jeszcze przed ostatecznym odrzuceniem kandydatur republik przez Lig Narodw 2 grudnia 1920 r. wprowadzono wadz radzieck w Armenii69. W wyniku sowietyzacji Armenii ulego pogorszeniu pooenie wojskowo -polityczno-ekonomiczne Gruzji ostatniej niepodlegej republiki Poudniowym Kaukazie. Pomimo oficjalnej normalizacji stosunkw Gruzji z bolszewick Rosj i Azerbejdanem, wadze w Moskwie wykorzystay uzalenienie gospodarki Gruzji od azerbejdaskiej ropy naftowej, przerywajc jesieni dostawy tego surowca i utrudniajc funkcjonowanie gospodarki republik. Ponadto wadze bolszewickie popieray dziaalno na terenie Gruzji gruziskich komunistw, ktrzy prowadzili agitacj antyrzdow, wykorzystujc pogarszajc si sytuacj ekonomiczn szcze glnie robotnikw70. Dyplomaci gruziscy zdajc sobie spraw z trudnego pooenia swojego pastwa i groby jego sowietyzacji podjli ponowne dziaania, aby uzyska uznanie de iure niepodlegoci Gruzji ze strony zwyciskich mocarstw. Mieli oni nadziej, i w ten sposb wzmocni pozycj Gruzji w jej relacjach z bolszewikami. Na dziaania te pewien wpyw miaa take postawa dyplomacji francuskiej, ktra wydawaa si szczeglnie przychylnie nastawiona do uznania de iure Gruzji. wiadczya o tym rozmowa ministra spraw zagranicznych Gruzji Eugena Gegeczkori z prezydentem Francji Alexandrem Millerandem 12 stycznia 1921 r. W jej trakcie polityk francuski wskaza, i Francja ju zdecydowaa si uzna de iure Gruzj, ale nie zostao to jeszcze oficjalnie ogoszone, gdy Francja musi podj t decyzj wsplnie z innymi mocarstwami. Dyplomaci gruziscy uzyskali take informacje, i rzd Woch rwnie opowiada si za uznaniem de iure Gruzji71. Progruziska postawa wadz francuskich spowodowaa, i Gegeczkori wysa 21 stycznia 1921 r. not do Przewodniczcego Rady Najwyszej Sprzymierzonych z prob o uznanie de iure Gruzji przez Rad Najwysz. W pimie wskazywano, i akt ten uatwi nawizanie przez Gruzje kontaktw gospodarczych z pastwami europejskimi oraz wzmocni pozycj polityczn republiki. Podkrelano take, i Gruzja spenia wszystkie warunki prawa midzynarodowego wymagane od niepodlegego pastwa. W odpowiedzi na to pismo Rada Najwysza Sprzymierzonych 26 stycznia 1921 r. zdecydowaa si uzna de iure niepodlego Gruzji pod warunkiem, e reprezentant rzdu tego kraju wyrazi tak formaln prob. 27 stycznia 1920 r.

P. Olszewski, Polityka..., dz. cyt., s. 237-242. A. B. Kadiszew, Intierwiencya i gradanskaja wojna w Zakawkazje, Moskwa 1960, s. 329-332, F. Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia (1917-1921), dz. cyt., s. 288; A. Ter Minassian, dz. cyt., s. 234-235. 70 AA, 20N, vol. 186; MAE P, Europe, URSS, vol. 653, s. 79-90; AAN, MSZ, sygn. 6676, s. 35; S. Blank, Bolshevik Organizational Development in Early Soviet Transcaucasia. Autonomy vs. Centralization 1918-1924, [w:] Transcaucasia. Nationalism and Social Change. Essays in the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia, (red.), R. G. Suny, A. Arbor, Michigan 1983, s. 329; W. Materski, Georgia..., dz. cyt., s. 178-179, 181-182, 198-199. 71 MAE P, Europe, URSS, vol. 653, s. 231; tame, vol. 655, s. 33 -34.
69

68

90

Gegeczkori wystosowa oficjaln not w tej sprawie do Rady Najwyszej Sprzy mierzonych i tego samego dnia Rada uznaa de iure niepodlego Gruzji72. Take 27 stycznia 1921 r. Rada Najwysza Sprzymierzonych uznaa de iure otw i Estoni. Przedstawiciele tych dwch krajw w przeciwiestwie do reprezentanta Gruzji nie musieli wysya specjalnych not z prob o uznanie de iure swoich pastw. Ta rnica w procedurze uznania moga wiadczy o innym stosunku mo carstw do krajw nadbatyckich i Gruzji. Zwizane to byo z korzystniejszym pooeniem militarno-politycznym otwy i Estonii w stosunku do Gruzji73. Formalna proba w przypadku Gruzji moga sugerowa, i proszc o uznanie de iure wadze republiki bior na wasn odpowiedzialno wynikajce z tego aktu skutki, za ktre rzdy mocarstw zachodnich nie bd cakowicie odpowiada. Przede wszystkim chodzio o obowizek udzielenia pomocy wojskowej w przypadku naruszenia suwerennoci tej zakaukaskiej republiki. Dlatego naley sdzi, i dyplomaci za chodni traktowali akt uznania de iure Gruzji jedynie jako formalny gest, ktry nie oznacza obowizku ponownego zaangaowania si mocarstw Ententy na Poudniowym Kaukazie. W kwesti uznania de iure Gruzji szczeglnie mocno zaangaowaa si dyplomacja francuska. Wynikao to z widocznego u schyku 1920 r. i na pocztku 1921 r. denia Francji do wzmocnienia pastw powstaych na kresach dawnej Rosji carskiej, aby mogy one samodzielnie przeciwstawi si Rosji bolszewickiej. Zwa szcza, e jeszcze przed sowietyzacj Armenii, w listopadzie 1920 r. doszo do ostatecznego pokonania przez bolszewikw Armii Ochotniczej , popieranej przez rzd francuski. Ostatnie oddziay ochotnikw 14 listopada 1920 r. opuciy Krym. W ten sposb zosta zlikwidowany ostatni liczcy si orodek antybolszewicki w europejskiej Rosji74. Po upadku Armii Ochotniczej Francja postanowia wspiera pastwa istniejce na kresach dawnej Rosji. Dlatego take z inicjatywy dyplomacji francuskiej Rada Najwysza Sprzymierzonych zdecydowaa si uzna de iure otw i Estoni. Natomiast zgoda przedstawicieli Wielkiej Brytanii i Woch na uznanie de iure Gruzji wynikaa ze wzgldw propagandowych. Politycy brytyjscy musieli wzi pod uwag stanowisko czci brytyjskiej opinii publicznej, ktra bya zwolenni kiem uznania niepodlegoci pastw z kresw dawnej Rosji carskiej. Ponadto akt uznania zosta wydany w imieniu Rady Najwyszej Sprzymierzonych, dlatego jego ewentualne negatywne skutki rozkaday si na trzy mocarstwa, a nie tylko na Wielk Brytani. Poza tym w zwizku z normalizacj stosunkw midzy Wielk Brytani i Rosj Radzieck w styczniu 1920 r. trway ju negocjacje midzy przedstawicielami tych dwch pastw, ktre doprowadziy do podpisania 16 marca angielsko-radzieckiego porozumienia handlowego, Brytyjczycy i tak mieli moliwo eksploatacji surowcw gruziskich za porednictwem bolszewikw, w przy-

AR, vol. 96; MAE N, Berlin B, vol. 566; MAE N, Rome A, vol.620; MAE P, Y, vol. 430, s. 173; National Republic, dz. cyt., s. 208; Z. Awaow, Niezawisimost Gruzii w miedunarodnoj politikie 1918-1921, dz. cyt., s. 309-310. 73 K. Hovi, Alliance de Revers. Stabilization of Frances Alliance Policies in East Central Europe 1919-1921, Turku 1984, s. 116-118. 74 PRFRUS 1920, vol. III, s. 625.

72

91

padku gdyby doszo do sowietyzacji take tego pastwa. Take wzgldy propagan dowe spowodoway, i rzd woski zaakceptowa uznanie de iure Gruzji. Uznanie de iure Gruzji przez zwyciskie mocarstwa nie zmienio sabej pozycji republiki w ich polityce. wiadczyy o tym kolejne wydarzenia, ktre miay miejsce w Gruzji w lutym i w marcu 1921 r. 12 lutego 1921 r. doszo do wybuchu powstania antygruziskiego wrd ludnoci muzumaskiej w powiecie borczaliskim, ktry by obszarem spornym midzy Gruzj i Armeni. Wadze powstacze kontrolowane przez komunistw wezway na pomoc oddziay Armii Czerwonej, ktre 15 lutego 1921 r. wkroczyy na terytorium Gruzji. Nastpnego dnia powoano w Gruzji rzd komunistyczny. 25 lutego 1921 r. oddziay bolszewickiej zajy Tyflis. Walki trway do 18 marca 1921 r., kiedy ostatni fragment gruziskiego terytorium Batumi zosta podporzdkowany oddziaom bolszewickim, natomiast rzd Demokratycznej Republiki Gruzji uda si na emigracj75. W ten sposb doszo do podporzdkowania Rosji Radzieckiej ostatniej niepodlegej republik poudniowokaukaskiej oraz zostaa zamknita kwestia zakaukaska w polityce zwyciskich mocarstw. Wraz z sowietyzacj Gruzji Poudniowy Kaukaz przesta odgrywa na kilkadziesit lat samodzielne znaczenie w polityce wiatowej. Reasumujc kwestie geopolitycznego znaczenia Poudniowego Kaukazu po I wojnie wiatowej naley podkreli, i sytuacja w tym regionie wzbudzaa due zainteresowanie zwyciskich mocarstw Ententy. Wynikao to ze znaczenia geo strategicznego i surowcowego tych ziem. Szczeglnie du rol na tym obszarze odgrywaa zaraz po zakoczeniu I wojny wiatowej Wielka Brytania z uwagi na obecno swoich wojsk w republikach zakaukaskich. Polityka pastw zachodnich wobec Poudniowego Kaukazu w duym stopniu bya ksztatowana przez stosunek mocarstw wobec wojny domowej w Rosji, a zwaszcza przez pryzmat poparcia dla Armii Ochotniczej, walczcej z bolszewikami. Dlatego w 1919 r., w okresie sukcesw militarnych ochotnikw, pastwa zachodnie nie uznaway niepodlegoci republik zakaukaskich, uwaajc ich obszar za cz Rosji. Sytuacja ulega zmianie od schyku 1919 r., gdy Armia Ochotnicza zacza ponosi klski w walce z czerwonymi. Narastajca groba podporzdkowania Poudniowego Kaukazu Rosji Radzieckiej skonia mocarstwa Ententy do uznania de facto republik zakaukaskich, a nastpnie do udzielenia im pomocy zbrojnej. Jednak wobec przewagi militarnej Rosji bolszewickiej dziaania te nie miay wikszego praktycznego znaczenia i ostatecznie cay region poudniowokau kaski zosta zsowietyzowany. adnego znaczenia poza wydwikiem propagandowym nie miao te uznanie de iure Gruzji przez mocarstwa w styczniu 1921 r. Sytuacja na obszarze Poudniowego Kaukazu, a szczeglnie w Armenii i dziaa nia rzdu ormiaskiego, miay take pewien wpyw na przeobraenia sytuacji w Anatolii wschodniej, a tym samym porednio na terenie caej Turcji. Proormia ska postawa mocarstw zachodnich, szczeglnie Stanw Zjednoczonych, przyczyniAAN, Instytucje Wojskowe 1918-1939, sygn. 296/II-9, s. 114-115; DBFP, vol. XII, s. 664, s. 669; National Republic, dz. cyt., s. 208-211; F. Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia (1917-1921), dz. cyt., s. 318-319, s. 323-325; A. B. Kadiszew, Intierwiencya i gradanskaja wojna w Zakawkazje, dz. cyt., s. 392-397; S. Blank, dz. cyt., s. 331; R. G. Suny, The Making The Making of the Georgian Nation, Bloomington and Indianapolis 1994, s. 210; W. Materski, Georgia..., dz. cyt., s. 214-220, 222-223.
75

92

a si do wzmocnienia silnego ju antagonizmu turecko-ormiaskiego i skonia przywdcw ruchu nacjonalistw tureckich do wystpienia zbrojnego przeciwko Armenii, pretendujce do duej czci obszaru Anatolii wschodniej. W efekcie doszo do walk ormiasko-tureckich, ktre uatwiy wprowadzenia wadzy radzieckiej w Demokratycznej Republice Armenii. Ponadto proormiaska postawa mocarstw zachodnich jeszcze mocniej zantagonizowaa ludno tureck przeciwko deniom mocarstw Ententy do podporzdkowania sobie Turcji, uatwiajc przywdcom nacjonalistw tureckich pozyskanie wikszej liczby zwolennikw wrd tureckiej ludnoci, szczeglnie wschodniej Anatolii. Podsumowujc problematyk geopolitycznego znaczenia Kaukazu Poudniowego po I wojnie wiatowej naley stwierdzi, i przeobraenia sytuacji w tym regionie i polityka zwyciskich mocarstw wobec republik poudniowokaukaskich miaa wpyw na sytuacj w Rosji poudniowej oraz we wschodniej Anatolii. Zarazem rosyjska i turecka polityka zwyciskich mocarstw wpywaa rwnie na zmiany sytuacji militarnej, politycznej i gospodarczej na Zakaukaziu.

SUMMARY
Geopolitical importance of the South Caucasus after World War I The main subject of the article is to present role in international relations of three independent republics of South Caucasus: Georgia, Armenia and Azerbaijan, existing in 19181921. Due to the geostrategic importance of the Southern Caucasus aroused great interest of superpowers: the United Kingdom, France, Italy and the United States. A special role in this region play Great Britain, whose troops were stationed in the republics of South Caucasus in 1919. Initially, the governments of the victorious powers did not recognize the independence of the South Caucasus states, because they considered this area as a part of Russia. This was due to support by Western governments Volunteer Army, operating in the North Caucasus and fought against the Bolsheviks. The command of this formation did not recognize the independence of the South Caucasus countries. Southern-Caucasus policy of the victorious powers was changed at the turn of 1919 and 1920, the Volunteer Army began to suffer defeats in battles with troops of Soviet Russia. The growing threat of dependence on Russias South Caucasus republics led Bolshevik, that the victorious powers in January 1920, recognized governments of Georgia, Armenia and Azerbaijan, and gave them military aid. However, Soviet Russia's military superiority meant that the actions of Western countries did not have much practical significance, and finally to March 1921, the entire Southern Caucasus was sovietized.

93

Zbigniew SZCZEPASKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 4

BELUDYSTAN. KONFLIKT TOSAMOCI I POLITYKI

Obszar Pakistanu to nie tylko scena, na ktrej rozgrywa si znany konflikt z jednostkami talibskimi i pasztuskimi separatystami. To rwnie teren dziaa sepa ratystycznych w jego mniej znanej prowincji Beludystanie. Gwnymi aktorami tego konfliktu s zamieszkujcy ten obszar Beludowie i rzd federalny Pakistanu 1. Nie trudno nie zauway take konfliktu wewntrznego pomidzy samymi Beludami, a dokadniej, pomidzy tradycyjnymi przywdcami, sardarami2 a przedstawicielami rnych grup narodowo-wyzwoleczych. W wyniku sporw granicznych i rnej polityki wobec mieszkacw pogranicza, konflikt ten mia rwnie wpyw na stosunki pomidzy Afganistanem i Pakistanem. Beludowie s spoecznoci o silnych wiziach plemiennych. Charakterystyczne jest dla niej istnienie rywalizacji midzyplemiennej, zwizane z tym zawieranie nietrwaych sojuszw, oraz silna, wewntrz-plemienna wadza sardarw. Osob politycznie spajajc zrnicowane plemiona by pierwotnie chan Kalatu. Pierwsz struktur pastwow, pod ktrej oddziaywaniem znalaza si wikszo plemion beludyckich, stworzy Nasir Khan rzdzcy Kalatem od 1749 roku3. Terytorium Beludystanu jest w przewaajcej czci pustynne i o maej g stoci zaludnienia. W zwizku z tym, znaczna cz tego obszaru nie jest objta dostatecznym nadzorem administracji centralnej Pakistanu i jest sabo kontrolowa na przez armi federaln. W poczeniu z trybalizmem stwarza to dogodny obszar do rozwoju ruchw partyzanckich, w walce z ktrymi armia federalna wci nie odnosi znaczcych sukcesw. Aby zrozumie skomplikowan struktur spoeczno-polityczn oraz istotne historyczne wydarzenia, ktre wpyny na obecne postawy wrd Beludw, przeledzona zostanie ewolucja konfliktu, od czasw nieskutecznych prb penego podporzdkowania obszaru zamieszkanego przez Beludw przez Imperium Brytyjskie do czasw wspczesnych.

Prby podporzdkowania przez Brytyjczykw

Wiek XIX stanowi okres rywalizacji mocarstw kolonialnych. Wadze In dii Brytyjskich staray si rozszerza terytoria zalene od kolonii na zachd w kierunku Iranu. Stao si to szczeglnie zasadne wobec postpujcej ekspansji Rosji.
1 Celowo pominito tutaj Pasztunw zamieszkujcych Beludystan. Pozostawiono t grup jako osobny wtek konfliktu ludw pogranicza z rzdem federalnym Pakistanu. Pomimo to, starano si za znaczy ich udzia w wydarzeniach, kiedy wydawao si to istotne. 2 Sardar przywdca plemienny, militarny. Zob. A. Kashani, M. A. Kashani, The Persian-English Pocket Dictionary, Tehran 1997, s. 485. 3 S. S. Harisson, Baluch Nationalism and Superpower Rivalry, [w:] International Security, 5:3, Cambridge 1980, s. 156.

95

Wybr odpowiedniej polityki zewntrznej by wany, nie tylko z uwagi na zawioci rywalizacji kolonialnej, ale rwnie ze wzgldu na nieprzewidywalno Beludw i Pasztunw, zamieszkujcych terytorium dzisiejszego Afganistanu i zachodniego Pakistanu. Ludno t charakteryzowaa waleczno i zacieko, co w poczeniu z trudnymi warunkami geograficznymi sprawiao, e bya oni bardzo trudna do podporzdkowania nawet dla armii brytyjskiej4. Pocztkowo zaczto stosowa wobec Beludw polityk zamknitych drzwi, niejako odseparowujc si od czci ich terytoriw i opacajc ich przywdcw, w celu zminimalizowania groby napadw na kontrolowane terytorium. Gdy jednak okazaa si ona nieskuteczna, rozpoczto stosowanie alternatywnej polityki otwartych drzwi. Na caym obszarze Beludystanu brytyjska wadza kolonialna zacza by utrzymywana dziki systemowi dirg i levy5. W roku 1876 Robert Sandeman wynegocjowa ukad z chanem Kalatu i jego sardarami, ktry potwierdza jego przywdztwo nad obszarem Beludystanu, de facto uzalenione od Brytyjczykw6. Pniej nastpio wytyczenie linii demarkacyjnej, zwan Lini Duranda, rozgraniczajc stref wpyww brytyjskich i obszar pastwa buforowego Afganistanu7. Warto tutaj wspomnie, e w 1928 roku Reza Szach wczy cz Beludystanu do Iranu. Stao si to w momencie, gdy wdz plemienny Dost Mohammed zdoa stworzy krlestwo na terenach obecnego iraskiego Beludystanu8. Nie ma to bezporedniego wikszego zwizku z opisywanym pakistaskim konfliktem, lecz ma istotny wpyw na postawy niektrych organizacji narodowociowych uczest niczcych w nim, ze wzgldu na ich ponad regionalny charakter oraz idee utworzenia Wielkiego Beludystanu9. rda historyczne z okresu wpyww Imperium Brytyjskiego, opisywane przez Titusa (1998), wskazuj na du niezaleno plemion beludyckich i trudno w ich podporzdkowaniu nawet przez tak skuteczne wojska jak brytyjska armia kolonialna10. Silny trybalizm, poczucie niezalenoci i tradycyjna samorzdno, s jednymi z najsilniejszych czynnikw permanentnego konfliktu na omawianym obszarze, take wspczenie.

4 Zob. P. Titus, Honor the Baloch, Buy the Pushtun: Stereotypes, Social Organization and History in Western Pakistan, [w:] Modern Asian Studies, 32, 3, Cambridge 1998, s. 660. 5 W przypadku Beludw, dirga bya rad skadajc si z przywdcw plemiennych, sardarw, Tu: wykorzystywana przez Brytyjczykw do rzdzenia terenami plemiennymi przy minimalnym na kadzie kosztw. Natomiast levy byy to paramilitarne oddziay dowodzone przez Brytyjczykw, rza dziej przez plemiennych przywdcw, utworzone w celu utrzymywania porzdku, przekazywania wie ci itp. Zob. P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, [w:] International Journal of Middle East Studies, 32, 1, 2000, s. 49. 6 P. Titus, Honor the Baloch, Buy the Pushtun: Stereotypes, Social Organization and History in Western Pakistan, dz. cyt., s. 667-687; N. Swidler, Kalat: The Political Economy of a Tribal Chiefdom, [w:] American Ethnologist, 19, 3, 1992, s. 555. 7 Zob. J. Sierakowska-Dyndo, Afganistan - narodziny republiki, Warszawa 2002, s. 42. 8 S. S. Harisson, Baluch Nationalism and Superpower Rivalry, dz. cyt., s. 153. 9 Bya to idea zjednoczenia wszystkich terytoriw zamieszkanych przez Beludw w jeden orga nizm terytorialny. Wznoszona, midzy innymi, przez Front Wyzwolenia Beludystanu. Zob. <http:// www.balochvoice.com> (5.05.2010). 10 P. Titus, dz. cyt., i n.

96

Ju w czasach kolonialnych i we wczesnym okresie pokolonialnym, sardarowie i aktywici organizacji narodowociowych aspirowali do wadzy. Podporzdkowani byli oni jednak chanowi Kalatu. Chan jawi si sardarom jako tradycyjny wadca beludyckich plemion. Natomiast organizacjom narodowociowym przedstawia si jako przywdca narodu.

Powstanie Pakistanu
Gdy Brytyjczycy opuszczali swoje kolonie w Indiach, pozostawili nie rozwi zan kwesti Linii Duranda. Rzd nowo powstaego pastwa Pakistanu uzna j jako midzynarodow granic, natomiast wadze Afganistanu wci uwaay j tyl ko za lini oddzielajc strefy wpyww. Napicia pomidzy Afganistanem i Paki stanem ksztatoway wydarzenia w pierwszych latach okresu pokolonialnego11. W 1947 roku przywdcy plemienni z byego Brytyjskiego Beludystanu12 opowiedzieli si za przyczeniem do Pakistanu. Natomiast chan Kalatu, Ahmed Yar Khan ogosi swj kraj niepodlegym, wskazujc na status swojego chanatu wobec Indii Brytyjskich, jako taki sam, jaki mia Nepal. Nowe pastwo istniao przez okres 9 miesicy. W maju 1948 roku chan Kalatu podpisa jednak akcesj swojego pastwa do Pakistanu. Natomiast jego brat, Abdul Karim, w protecie przeciw temu posuniciu, wyruszy ze zbrojn grup do Afga nistanu. Nastpnie, nie doczekawszy si pomocy od wadz tego pastwa, powrci, by walczy z armi Pakistanu13. Przegra i zosta osadzony w wizieniu. Wiele organizacji narodowociowych przeciwstawiao si temu, w jaki sposb Beludystan zosta wczony do Pakistanu. Rzd tego nowego pastwa borykajcy si z problemem ulokowania milionw uchodcw, ktrzy napynli po podziale z Indiami, postpowa z nimi bezwzgldnie. W latach 1947-1948 Liga Muzumaska zdoaa zdusi i powstrzyma ambitne ruchy narodowociowe14. Natomiast lojalni wobec nowego pastwa sardarowie weszli w konflikt z Lig Muzumask, w ktrej upatrywali zagroenie dla wasnej tradycyjnej samorzdnoci. W wyniku tego konfliktu utworzyli oni Federacj Plemiennych Sardarw Beludystanu. Natomiast czonkowie zdelegalizowanej Partii Narodowej Pastwa Kalatu utworzyli opozycyjn Lig Muzumask Beludyckich Stanw15. Okres pierwszych lat istnienia Pakistanu wydaje si by czasem, w ktrym dokonywaa si polaryzacja stanowisk przywdcw beludyckich oraz nastpowao pogbianie si podziaw pomidzy niektrymi sardarami a aktywistami ruchw narodowociowych. Naley zaznaczy, e cz sardarw bya jednoczenie przy11 P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in PostColonial Balochistan, dz. cyt., s. 48. 12 Obszar ten skada si z trenw, ktre Afganistan odda Brytyjczykom w 1879 roku poprzez traktat Gandamak, oraz z terenw plemienia Mari-Bugti. 13 Przed tym wydarzeniem armia Kalatu zostaa wczona do armii pakistaskiej. Por. P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 50. 14 W okresie tym sia oddziaywania ruchw narodowociowych byo marginalna w porwnaniu do wadzy jak dysponowali sardarowie. Zob. tame, s. 51. 15 Tame.

97

wdcami narodowcw. Mona przypuszcza zatem, e podzia wrd Beludw wynika raczej z przynalenoci plemiennej, ni z prostej opozycji pomidzy tradycyjnymi przywdcami, a aktywistami organizacji narodowociowych.

Wprowadzenie One Unit

Polityka wewntrzna Pakistanu zmienia si w 1955 r. wraz z utworzeniem nowej jednostki terytorialnej One Unit, ktra stanowia poczenie wszystkich regionw zachodniego Pakistanu w jedn prowincj. Powstanie tej jednostki te rytorialnej miao na celu ustanowienie przeciwwagi dla Bengalczykw ze Wschod niego Pakistanu. Chan Kalatu i cz sardarw, pocztkowo przystali na t administracyjn zmian wprowadzon przez rzd pakistaski. Natomiast przywdcy ruchw narodowociowych sprzeciwiali si temu widzc w One Unit zagroenie dla autonomii Beludystanu. Zaczy tworzy si midzyregionalne alianse polityczne, w wyn iku ktrych stworzona zostaa Narodowa Liga Awamska. Partia ta stanowia jedn z waniejszych si politycznych w Beludystanie przez nastpne dwadziecia lat16. Z czasem, opozycja wobec nowego podziau terytorialnego zwikszaa si. Take chan Kalatu ostatecznie zmieni stanowisko wobec One Unit. Rozpocz kampani na rzecz odtworzenia Kalatu, w wyniku ktrej zosta wkrtce aresztowany i osdzony. Doprowadzio to w 1958 roku do militarnego przewrotu stanu. Wprowadzono stan wojenny, zdelegalizowano wszystkie pakistaskie partie i aresztowano czonkw Narodowej Ligii Awamskiej17. Nastpi wzrost dziaa partyzanckich. Za przykad aktywnego przywdcy tego okresu moe tu posuy, sardar plemienia Zarakzai Nauroz Khan, ktry poprowadzi powstanie, dajc zniesienia One Unit i uwolnienia chana. Powstanie krwawo stumiono. Nauroz Khan zosta aresztowany i wraz z kilkoma innymi przywdcami, stracony18. Sta si mczennikiem, wci przywoywanym w Beludystanie jako przykad przywdcy walczcego z rzdem Pakistanu. Rwnie inni politycy i przywdcy beludyccy dziki aresztowaniom zyskiwali na swoim wize runku spoeczno-politycznym. Dziaalno partii politycznych zostaa ponownie zalegalizowane w roku 1962. Lata 60-te byy okresem rzdw Ayub Khana, ktry prbowa wprowadzi system zwany Podstawowymi Demokracjami, majcy na celu przypieszenie rozwoju zapnionych regionw. Bya to struktura administracyjnie piciopoziomowa, w zamyle majca dziaa bez udziau partii politycznych. Do ich wadz weszli nie ktrzy sardarowie. Mimo to, wci nawoywano do zniesienia One Unit, a take dano wprowadzenia zmian w konstytucji, uwolnienia winiw politycznych,

A. Kapur, Pakistan in crisis, Londyn 1991, s. 33-34. Take: P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 61. 17 A. Kapur, Pakistan in crisis, dz. cyt., s. 43-45; P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: EthnoNationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 56. 18 P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in PostColonial Balochistan, dz. cyt., s. 58

16

98

zniesienia cenzury w prasie i zapewnienia czci miejsc w lokalnym samorzdzie dla przedstawicieli ludnoci miejscowej19. Rzd w odpowiedzi na dziaalno polityczn i protesty sardarw Marriego, Mengala i Bugtiego, odebra im tytuy przywdcw plemiennych. Spotkao si to z niezadowoleniem ich wspplemiecw. Nowi sardarowie, oddelegowani przez rzd Pakistanu, zostali zamordowani, a jednostki armii pakistaskiej zaatakowane20. Opozycja przeciw rzdzcemu Pakistanem Ayubowi Khanowi urosa w si. W 1969 roku przeciw niemu wystpoway ju nie tylko partie polityczne, ale rwnie studenci, robotnicy i pracownicy umysowi. Zrzeszenia studenckie, takie jak Organizacja Studentw Beludyckich, pocztkowo agitoway tylko za polepszeniem warunkw, w jakich si uczyli i yli. Jednak, wraz z aresztowaniami studen tw i zamykaniem akademikw, organizacja ta zacza si radykalizowa. Studenci zaczli wystpowa jawnie przeciwko One Unit i systemowi dirg. W latach siedemdziesitych cz liderw studenckich organizacji staa si przywdcami party zantki21. Jak wynika z analizy przebiegu sytuacji w latach szedziesitych, ostre wystpienia przeciwko organizacjom i przywdcom opozycyjnym wobec rzdu central nego, nie tylko nie spowodoway rozbicia tych organizacji i uciszenia protestw, ale zwikszyy ich aktywno i nasiliy dania. Lata szedziesite to rwnie okres zych stosunkw pomidzy Pakistanem i Afganistanem. Afganistan zosta oskarony o organizowanie beludyckich jednostek militarnych i wspieranie atakw na terytorium Pakistanu. Kontakty dyplomatyczne pomidzy obu krajami zostay zawieszone. Relacje pomidzy Afganistanem i Pakistanem polepszyy si dopiero wraz pojawieniem si Dauda Khana , jako prezydenta Afganistanu22.

Nowy podzia terytorialny

W roku 1970 One Unit zostao zniesione przez nastpc Ayuba Khana na stano wisku prezydenta Pakistanu, Yahy Khana. Spowodowao to due podziay wrd aktywistw na terenie Beludystanu, ktrych powodem bya rnica zda na temat ksztatu nowej prowincji. W samej Narodowej Partii Awamskiej nastpi podzia pomidzy jej beludyckimi i pasztuskimi przedstawicielami23. Ostatecznie rzd Pakistanu wybra opcj stworzenia prowincji Beludystanu w granicach w jakich znajduje si ona obecnie. Wywoao to niezadowolenie wrd pasztuskich przywdcw, w tym synnego pasztuskiego aktywisty Samada

Wicej, zob. A. Kapur, Pakistan in crisis, dz. cyt., s. 51-52; Take: P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 58 20 Tame. 21 Tame, s. 57. 22 H. Haqqani, Pakistan: Between Mosque and Military, 2005, s. 175-176, tame, s. 58. 23 Szerzej, zob. P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 58-59. Take: A. Kapur, Pakistan in crisis, dz. cyt., s. 33-34.

19

99

Khana, jako e pasztuskie tereny pozostaway podzielone nawet na terytorium samego Pakistanu. Natomiast przywdcy beludyccy triumfowali24. Zaraz po powstaniu nowej prowincji odbyy si wybory. Wrd partii politycz nych najwicej gosw zdobya Narodowa Partia Awamska25. Jej przywdcy spotkali si w Dakce z przedstawicielami bangladeskiej Ligi Awamskiej w celu nawi zania wsppracy. Kryzys zwizany z rzdami zwyciskiej Ligii Awamskiej we Wschodnim Paki stanie spowodowa, e Pakistan pogry si w wojnie domowej. Wszelka dziaalno polityczna zostaa zawieszona, a przywdcy aresztowani. Wkrtce doszo do krwawej secesji Wschodniego Pakistanu Bangladeszu. W wyniku tego, w 1971 roku do wadzy w Pakistanie doszed Zulafiqar Ali Bhutto. Prezydent ten stara si nie dopuci do utworzenia rzdu prowincjonalnego przez Narodow Lig Awamsk. Odwoanie rzdu prowincjonalnego stao si jednym z gwnych powodw wybuchu wojny partyzanckiej w Beludystanie26. W latach 1973-1977 doszo do 178 potyczek z armi pakistask. Przez ten cay okres tendencje separatystyczne wzmacniay si. Dokonywano regularnych zamachw bombowych w Kwetcie. Organizowano zasadzki na konwoje wojskowe27. Wikszo partyzantw walczya o uwolnienie przywdcw Narodowej Ligi Awamskiej, przywrcenie rzdu prowincji oraz wiksz autonomi dla Beludystanu. Natomiast przywdcy Ludowego Frontu Wyzwolenia Beludystanu wzywali ju do zjednoczenia caego terytorium zamieszkanego przez Beludw. Wedug Ramana (2004) organizacja ta prbowaa naladowa walk niepodlegociow Bangladeszu28. Nie miaa ona jednak wtedy wystarczajcego poparcia, jako e wci niewielu beludyckich przywdcw otwarcie opowiadao si za wolnym Be ludystanem. Rzd Zulfiqara Alego Bhutto skutecznie pacyfikowa dziaania ruchw narodowociowych za pomoc armii i lotnictwa pakistaskiego. Prezydent Pakistanu uzyska nawet wsparcie od szacha Iranu, ktry zapowiedzia pomoc Pakistanowi w przypadku interwencji Indii w Beludystanie. W 1974 roku iraskie helikoptery wojskowe i Pakistaskie Siy Powietrzne wsplnie zaatakoway obozy i wioski beludyckie29.
P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in PostColonial Balochistan, dz. cyt., s. 55, 58. 25 Tame, s. 56.; A. Kapur, Pakistan in crisis, Londyn 1991, s. 74. 26 S. S. Harisson, Baluch Nationalism and Superpower Rivalry, dz. cyt., s. 159. Po stronie rebeliantw wystpoway osoby, ktre czyy zwizki plemienne z uwizionymi przywdcami, gwnie z Khanem Bakhshem Marrim i Ataullahem Mengalem, oraz sympatycy ideologii nacjonalistycznej. 27 Tame, s. 153.; P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 61.; Take zob. T. H. Johnson, M. C. Mason, No Sign until the Burst of Fire. Understanding the Pakistan-Afghanistan Frontier, [w:] International Security, 32, 4, 2008, s. 43. 28 B. Raman, Balochistan: The Hour of Reckoning, South Asian Analysis Group, Paper no. 1220, 13.1.2005, http://www.southasiaanalysis.org/papers13/paper1220.html (25.01.2009); P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 62. 29 S. S. Harisson, Baluch Nationalism and Superpower Rivalry, dz. cyt., s. 154.; Take: B. Raman, Balochistan: The Hour of Reckoning, dz. cyt.
24

100

Wikszo obozw partyzanckich miecia si natomiast w Afganistanie, gdzie rzdy w tym czasie sprawowa Daud. Partyzantka beludycka uzyskaa wiele po mocy od rzdu tego kraju. Otrzymali oni cznie 750 tysicy dolarw jako subsydia dla uchodcw30. Daud wezwa nawet ONZ do przyznania Beludom, jako uchodcom, rodkw finansowych. Rzd federalny Pakistanu w odpowiedzi na dziaania Afganistanu zacz wspiera muzumaskie radykalne organizacje31. W 1976 roku, w wyniku porozumienia z Pakistanem i pod presj Iranu, prezydent Daud, ograniczy aktywno partyzantki na swoich terenach. Spotkao si to z niezadowoleniem Beludw32. Represje rzdu federalnego wywoane sukcesami Ligi Awamskiej i wynikajc ej z tego secesji Pakistanu Wschodniego, spowodowa wybuch dziaa partyzanckich o nie spotkanej do tej pory skali i dugoci trwania. Powstanie niepodlegego Bang ladeszu obudzio w przywdcach beludyckich organizacji narodowociowych nadzieje na wywalczenie pewnego zakresu niezalenoci przez Beludystan. Konflikt nabra take szerszego charakteru midzynarodowego.

Rzdy generaa Zii

Wojna partyzancka zakoczya si w 1977 roku, gdy nowy prezydent Pakistanu, genera Zia-ul-Haq, wypuci z wizie przywdcw Narodowej Ligi Awamskiej33. W samej organizacji nastpiy podziay, a cz przywdcw udaa si za granic. Beludowie zaczli dy do porozumienia pomidzy poszczeglnymi plemionami, ktre do tej pory walczyy raczej w imi swoich interesw wewnt rznych34. Wskazuje to na formowanie si gbszej wiadomoci narodowej, ponad tosamoci ple mienn. Lata 1977-1988 to rwnie okres rzdw wojskowych Zia -ul-Haqa, ktre zaznaczyy si polityk przeladowa i kontrolowanego rozwoju w prowincji. Ze strony beludyckiej zaczy pojawia si oskarenia o wykorzystywanie zasobw natural nych Beludystanu poza t prowincj. Genera Zia wystosowa niezrealizowane obietnice wykorzystywania czci gazu, wydobywanego w Beludystanie, w Kwetcie. Wraz z okupacj Afganistanu przez Armi Czerwon, powstao zagroenie militarnego przejcia przez Zwizek Radziecki Beludystanu, poniewa stanowi on strategiczny obszar w tym regionie wiata35. Z tego wzgldu Stany Zjednoczone bliej zainteresoway si tym obszarem. By to okres wsparcia dla rzdu w Islama badzie, poniewa Pakistan stanowi zaplecze dla mudahedinw walczcych z okupantem radzieckim na terenie Afganistanu.
Nastpcy Dauda: Khalq i Parcham, kontynuowali t polityk wobec partyzantki beludyckiej. Por.: S. S. Harisson, Baluch Nationalism and Superpower Rivalry, dz. cyt. s. 160. Zob. take: J. Sierakowska-Dyndo, Afganistan - narodziny republiki, dz. cyt., s. 160. 31 P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in PostColonial Balochistan, dz. cyt., s. 62-63. 32 J. Sierakowska-Dyndo, Afganistan narodziny republiki, dz. cyt., s. 61. 33 W 1975 roku rzd federalny jako gubernatora Beludystanu ustanowi chana Kalatu. 34 S. S. Harisson, Baluch Nationalism and Superpower Rivalry, dz. cyt., s. 159. 35 Tame, s. 157.
30

101

Natomiast w Beludystanie lata osiemdziesite byy okresem wzgldnego spo koju. Wrd przywdcw rodzia si ch wznowienia dziaa przeciw rzdowi centralnemu, gdy tylko nadarzy si ku temu stosowna okazja. W prowincjonalnych wyborach w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych zwyciya nowa generacja beludyckich i pasztuskich przywdcw36. Konflikt z rzdem federalnym zacz nabiera w okresie rzdw Zii coraz silniejszego charakteru ekonomicznego. Beludystan przez cay okres istnienia w granicach Pakistanu, a przynajmniej przez jego wiksz cz, by regionem zapnionym rozwojowo. Wzrost wydobycia z naturalnych oraz rozwj inwestycji w regionie sprawiy, e miejscowi przywdcy zaczli coraz wyraniej upo mina o wasne prawa do korzystania z trenu Beludystanu. Dodatkowo istnia problem ignorowania przez wadze federalne ekonomicznych potrzeb miejscowej ludnoci oraz faworyzowanie siy roboczej spoza prowincji. Prawdopodobnie, wadze Pakistanu obawiay si aktw sabotau ze strony pracownikw beludyckich. Natomiast zasoby mineralne regionu uwaano za wsplne dobro federacji. Polityka ta wyranie wpywaa jednak w sposb negatywny na nastroje Beludw wobec rzdu centralnego i bya jednym z powanych czynnikw konfliktogennych. Ten stan pogbia si take przez cay okres rzdw nowego prezydenta.

Okres rzdw Musharafa

Od czasu gdy w 1994 roku Musharaf przej wadz, polityka tego nowego prezydenta wobec Beludystanu miaa charakter ambiwalentny. Z jednej strony byy to inwestycje na terenie prowincji, midzy innymi, budowa portu w Gwa darze37 oraz autostrady. Z drugiej strony istnia zdecydowany sprzeciw wobec da partyzantki beludyckiej i militarne przeciwstawianie si jej dziaaniom38. Rzd federalny wci by oskarany przez Beludw o wykorzystywanie pl gazononych prowincji bez jednoczesnych korzyci z tego tytuu dla Beludystanu. Take zarzucano wadzom niewtajemniczanie przywdcw beludyckich w proces decyzyjny w sprawie portu Gwadar oraz sprowadzanie do pracy nad tym projektem pracownikw spoza prowincji39. W zwizku z tym, rozpoczy si cige ataki na wojsko, przedstawicieli rzdu centralnego oraz infrastruktur przesyow gazu. Dokonywano je metodami par tyzanckimi, poprzez zasadzki, podkadanie materiaw wybuchowych. Zdarzay si

P. Titus, N. Swidler, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in PostColonial Balochistan, dz. cyt., s. 64; S. S. Harisson, Baluch Nationalism and Superpower Rivalry, dz. cyt., s. 154. 37 Port Gwadar jest inwestycj budowlan na wybrzeu Mekranu. Powstaje on przy wydajnej pomocy pracownikw z Chin i inwestycji chiskiego rzdu. 38 Zob. S. Baloch, The Balochistan Conflict: Towards a Lasting Peace, 2007, <http://spaces.brad. ac.uk:8080/download/attachments/748/Brief7finalised1.pdf> (24.01.2009), s. 4. 39 B. Raman, Balochistan: The Hour of Reckoning; Take: F. Grare, Pakistan: The Resurgence of Baluch Nationalism, [w:] Carnegie Endowment. Carnegie Paper, 65, 2006, s. 9.

36

102

czasami wybuchy bomb w miejscach publicznych. Do wikszoci atakw z 2004 roku przyznawaa si Armia Wyzwolenia Beludystanu40. Nie zawsze jednak mona jednoznacznie oskara partyzantk beludyck o wszystkie zamachy na terenie prowincji. Za przykad moe posuy eksplozja bomby 13 grudnia 2004 roku w Gwadarze, w ktrej zgino trzech chiskich inynierw. Przypuszcza si, e jej sprawcami byli raczej separatyci ujgurscy dziaa jcy na terenie Pakistanu i prowadzcy dziaania separatystyczne wobec Chin. Niemniej jednak, rosnce zagroenie dla chiskich pracownikw w Gwadarze powodowao, e zwikszano federalne siy militarne na tym terenie, co dodatkowo podburzyo beludyckich separatystw. Nastpoway bardzo czste ataki rakietowe na obozy wojskowe w Kwetcie oraz punkty strategiczne, m.in. linie przesyowe gazu ziemnego41. W styczniu 2005 roku partyzanci zaatakowali urzdzenia na najwikszym zou tego surowca, w wyniku czego najwiksza instalacja wydobywcza musiaa zosta zamknita. Pod koniec 2005 roku armia pakistaska rozpocza operacj wojskow zmierzajc do ostatecznego spacyfikowania nacjonalistw beludyckich42. Rezultatem tych dziaa stao si jednak ponowne zintensyfikowaniem dziaa party zanckich. Nadmieni naley, e Musharaf unika prowadzenia penych dziaa wojennych przeciwko beludyckim ruchom narodowociowych, poniewa jednoczenie prowadzi walki z jednostkami talibskimi w poudniowym Waziristanie. Prawdopodobnie, w celu ukrycia powstania w Beludystanie, rzd w Islamabadzie wlicza onierzy wasnej armii, polegych w wyniku walk z partyzantami, jako ofiary atakw AlQaidy43. Nastpiy masowe aresztowania czonkw Partii Narodowej Beludystanu. W kwietniu 2006 roku pakistaskie siy bezpieczestwa zabiy Nawaba Akbara Bugtiego. Protesty zwizane z jego mierci przeksztaciy si w silne zamieszki 44. Okres rzdw generaa Musharafa charakteryzowa si autorytatywnym stosunkiem prezydenta do wszelkich organizacji narodowociowych. Charakterystyczne byy rwnie inwestycje w prowincji, ktre poza umiejscowieniem na jej obszarze, przynosiy jej mieszkacom znikome zyski. Rozwj caego Pakistanu zaley od stabilizacji w Beludystanie. Ta bogata w zoa naturalne prowincja jest obszarem o szczeglnym znaczeniu strategicznym. Jednak polityka eksploatacji Beludystanu, nie sprzyjaa jego rozwojowi. To z kolei wpywao ujemnie na bezpieczestwo w prowincji i jej stabilno wewntrzn.
Wedug Nawaba Akbara Khana Bugtiego, oprcz Armii Wyzwolenia Beludystanu duy udzia w dziaaniach partyzanckich mia take Front Wyzwolenia Beludw oraz Ludowa Armia Wyzwolenia Beludw. Wielokrotnie atakowali rwnie czonkowie plemienia Marri Baloch. Na terenie Beludystanu istniay take liczne obozy treningowe dla przyszych partyzantw. Zob. B. Raman, Balochistan: The Hour of Reckoning. 41 B. Raman, Balochistan: The Hour of Reckoning, dz. cyt. 42 A. Bansal, Balochistan: Continuing Violence and Its Implications, [w:] Strategic Analysis, 30, 1, 2006. 43 Zob. B. Raman, Balochistan: The Hour of Reckoning; Take: F. Grare, Pakistan: The Resurgence of Baluch Nationalism, dz. cyt., s. 3-5. 44 Zob. S. Baloch, The Balochistan Conflict: Towards a Lasting Peace, dz. cyt., s. 4.
40

103

Restytucja rzdu cywilnego

Jak podaje raport Human Rights Watch, w 2008 roku, po rezygnacji Perveza Musharrafa z funkcji prezydenta Pakistanu, wyborach i przywrceniu rzdw cywilnych, wznowiono dialog pomidzy przedstawicielami Islamabadu a reprezentantami Beludystanu w celu rozwizania konfliktu. W 2008 roku nowy rzd przeprosi za naduycia jakich dopuszczono si podczas prezydencji Musharrafa. Wypuszczono take wysoko postawionych winiw politycznych oraz zapowiedziano ch osignicia porozumienia pomidzy rzdem federalnym Paki stanu a prowincj45. Wedug raportu, aktywno zarwno beludyckiej partyzantki, jak i pakistaskiej armii zmniejszya si, a sytuacja w Beludystanie znacznie si poprawia. Cho zaznaczono take, e proces wyjaniania sytuacji osb, ktre zaginy za rzdw Musharrafa, wci by zbyt wolny46. Pomimo to, jak wynika z raportu Human Rights Watch za 2009 rok, wojsko pakistaskie kontynuowao w tym okresie prace wywiadowcze na terenie Beludystanu, wci aresztujc i torturujc zatrzymanych. Dziao si to pomimo wspomnia nego, publicznego przyznania przez rzd Zardariego amania praw czowieka na tym obszarze47. Takie dziaania armii doprowadzay do ponownych powanych star z miejscow ludnoci48. Pierwsza poowa roku 2010 bya okresem kontynuacji, lub wrcz intensyfikacji, atakw ze strony beludyckiej partyzantki. Gwnym ich celem bya ponownie infrastruktura, jednostki wojskowe armii federalnej oraz przedstawiciele organizacji midzynarodowych49. Pocztkowy okres rzdw cywilnych wskazuje na kolejn ambiwalencj w sto sunkach z Beludystanem. Pomimo rzdowych zapewnie poprawy stosunkw z przedstawicielami tej prowincji i poprawy sytuacji w niej, armia wci dokonuje brutalnych pacyfikacji i aresztowa. Rezultatem tych dziaa jest pogarszajca si sytuacja w Beludystanie i radykalizacja postaw jej mieszkacw wobec konfliktu.

Human Rights Watch, World Report 2009, <http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/wr 2009_web_1.pdf> (19.01.2009), s. 289. 46 Tame, s. 289. 47 Human Rights Watch, World Report 2010, <http://www.hrw.org/sites/default/files/reports/wr 2010.pdf> (10.03.2010), s. 334. Zob. take: M.I. Khan, Mystery of Balochistan disappearances, BBC 4.01.2010, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8486736.stm> (15.04.2010). 48 Przykadem moe by tutaj odkrycie zwok beludyckich przywdcw, uprzednio zaginio nych po aresztowaniach, Doprowadzio to do powanych zamieszek w prowincji, zob.: Riots as Ba loch chiefs found dead, BBC 9.04.2009, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/7991385.stm> (5.05.2010). 49 Zob. A. Maqbool, Balochistan reaches boiling point, 7 January 2010 <http://news.bbc.co.uk/ 2/hi/south_asia/8444354.stm> (5.05.2010). Zob. Balochistan's worsening situation, BBC 04.03. 2009, <http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/7918173.stm> (5.05.2010). Cho nie wszystkie zamachy mona jednoznacznie przypisa beludyckiej partyzantce, por.: Fatal explosion hits Pakistani city, Al-Jazeera 21.0.3.2010, <http://english.aljazeera.net/news/asia/2010/03/20103217435090292.html> (15.04.2010); Deaths in Pakistan hospital blas, Al-Jazeera 16.04.2010 <http://english.aljazeera.net/ news/asia/2010/04/2010416681216329.html> (5.05.2010).

45

104

Podsumowanie
Analiza historii konfliktu pomidzy przywdcami i aktywistami beludyckimi a rzdem Pakistanu wykazuje wielo czynnikw wpywajcych na jego ewolucj. Skadaj si na nie zarwno spory wewntrzne wrd Beludw, jak i zmienna polityka rzdu Pakistanu wobec Beludystanu, a take jego relacje z lokalnymi wadzami i aktywistami. Aby wykaza skomplikowany charakter konfliktu, zestawione zostan gwne czynniki, ktre wpyny na jego rozwj, a nawet pogbia nie si w niektrych okresach historii Pakistanu. Przegld wczesnych wiadectw kontaktw przedstawicieli brytyjskich wadz kolonialnych z Beludami, pozwala zauway due poczucie niezalenoci wrd tej spoecznoci, oraz silny wpyw trybalizmu na ich dziaania jednostkowe. Przy naleno plemienna i lojalno wobec sardara bya, i wci jest, jednym z gwnych czynnikw wpywajcych na postaw Beluda. Podobne analogie moemy znale chociaby we wspczesnej Somalii lub Jemenie, gdzie moliwoci podporzdkowania ludnoci miejscowej s ograniczone, a wpywy zewntrzne uzalenione od wizi klanowych lub plemiennych. Natomiast rnica wzgldem ssiednich Pasztunw polegaa zasadniczo na braku rady zoonej z grupy niezalenych przedstawicieli plemienia, bdcej samorzdem na poziomie plemiennym50. U Beludw wadza plemienna bya reprezentowana przez jednostk w postaci wybieralnego sardara51. Taka struktura wskazuje na du zaleno Beludw od wadzy przywdcy i w zwizku z tym, atwo w formowaniu przez niego jednostek oporu. Wynika to ze zwyczajowej, penej lojalnoci czonka plemienia wobec sardara. Odwoa si tutaj mona do kolejnego analogicznego przykadu, a mianowicie, sufickiego przywdcy religijnego szajcha. W obydwu przypadkach, osoba taka ma bardzo czsto wystarczajco duy autorytet, aby podlegajce sobie jednostki poprowadzi do walki. Nastpnym czynnikiem o duym wpywie na konflikt byo powszechne wrd Beludw poczucie dominacji obcej spoecznoci, w tym przypadku wikszoci etnicznej Pakistanu Pendabczykw. Nie by to tylko wpyw kulturowy, ale rwnie polityczny i ekonomiczny. Beludowie wielokrotnie protestowali przeciw obsadzaniu stanowisk administracyjnych przez Pendabczykw, oraz przeciw zatrudnianiu, w inwestycjach na terenie prowincji, pracownikw spoza Belu dystanu. Obawiano si rwnie, zwizanego z tym, zachwiania struktury etnic znej prowincji i kolonizacji jej ziem przez Pendabczykw. Kwesti sporn jest to, czy dziaania rzdu federalnego wynikay bardziej z przezornej polityki i nieufnoci wobec ludnoci miejscowej, czy by moe istnia tutaj system przywilejw wzgldem wikszoci etnicznej w pastwie. Niemniej jednak, ludno miejscowa odczuwaa to jako ch podporzdkowania jej Pendabczykom.

Mowa tu o pasztuskich dirgach. Zob. J. Sierakowska-Dyndo, Afganistan narodziny republiki, dz. cyt., s. 13. 51 P. Titus, Knights, Not Pawns: Ethno-Nationalism and Regional Dynamics in Post-Colonial Balochistan, dz. cyt., s. 667-668.

50

105

Naley wzi pod uwag rwnie tendencje rzdu federalnego do tworzenia tosamoci pakistaskiej w miejsce tosamoci lokalnych. Czst o wskazywano, szczeglnie w pierwszych dekadach istnienia Pakistanu, na dominacj Mohadirw52. Podkrelano w tym aspekcie wprowadzenie jzyka urdu jako oficjalnego jzyka w pastwie. Jest to kolejny czynnik majcy wpyw na konflikt i wicy si z charakterem spoecznym ludnoci. Szczeglnie jest to widoczne w polityce Pakistanu wobec kultury i jzyka beludyckiego. Wyranie wida tutaj dwie prze ciwstawne tendencje: do centralizacji tosamoci i do autonomizacji tosamoci lokalnej. Rzd centralny promowa jedno narodow rwnie poprzez odwoywanie si do wartoci islamu, szczeglnie w rejonach, gdzie istniay silne wizi plemienne. Do tego celu wykorzystywa przywdcw religijnych, ulemw i szajchw53. Jednak separatyzm beludycki ma wyrane cechy narodowociowe, pozareligijne. Wskazano take na nike zyski dla prowincji z wykorzystywania jej z mineralnych i doprowadzenie do zapnienia ekonomicznego w prowincji. Pomimo deklaracji i prb wprowadzenia reform przez wielu przywdcw pakistaskich, albo nie dochodziy one do skutku, albo nie przynosiy one spodziewanego efektu. Mimo, e prowincja jest miejscem o strategicznym znaczeniu dla kraju, jej ludno jest w wikszoci niedopuszczana do korzystania z zyskw z wykorzystania bogactw naturalnych Beludystanu i marginalizowana przez rzd federalny. Nie bez znaczenia dla konfliktu s rwnie udane pacyfikacje powsta belu dyckich. Pomimo tego, e ich gwnym motywem zapewne bya ch penego podporzdkowania sobie ludnoci prowincji przez wadze w Islamabadzie, powodoway one jednake radykalizacj miejscowych organizacji. Za przykad poda tu mona Organizacj Studentw Beludyckich, ktrej czonkowie przystpili do walki zbrojnej po prbach pacyfikacji studenckich protestw54. W wyniku agresywnych dziaa rzdu powstaway nowe bardziej radykalne organizacje, takie jak, Ludowy Front Wyzwolenia Beludystanu. Nawouj one nie tylko do uzyskania autonomii, ale wrcz do zjednoczenia ziem zamieszkanych przez Beludw i uzyskania niepodlegoci przez Beludystan. Warto przypomnie, e Pakistan wystpowa militarnie przeciw Beludom w latach 1958, 1961-66, 1973-76 i w czasie piastowania urzdu prezydenta przez Musharafa po 1994 roku55. Zabjstwa przywdcw beludyckich dostarczay natomiast mczennikw, ktrzy stawali si symbolami walki o niezaleno Beludystanu. Wraz z areszto waniami, takie operacje rzdu federalnego czsto koczyy si silnymi wystpie niami ludnoci i zwikszaniem si nastrojw antyfederalnych. Dziaania wadz pakistaskich mona wytumaczy obaw secesji poszczeglnych prowincji. Szcze-

Mohadirami nazywani s uchodcy z terenw Indii, dla ktrych jzykiem rodzimym jest urdu. Najwicej z nich przybyo w czasie podziau Indii Brytyjskich na Pakistan i Indie. Zob. T. Rahman, Language and Ethnicity in Pakistan, [w:] Asian Survey, 37, 9, 1997, s. 108-109. 53 H. Haqqani, Pakistan: Between Mosque and Military, dz. cyt., i n. 54 Zob. Pakistan: The Forgotten Conflict in Balochistan, [w:] Crisis Group Asia Briefing, 69, 2007, s. 12. 55 T. Rahman, Language and Ethnicity in Pakistan, dz. cyt., s. 883; F. Grare, Pakistan: The Resurgence of Baluch Nationalism, dz. cyt., s. 7.

52

106

glnie, jeli wemie si pod uwag, e w historii Pakistanu dokonaa si ju jedna secesja, w postaci powstania niepodlegego Bangladeszu. Konkludujc, w konflikcie beludyckim mamy do czynienia w z nastpujcymi czynnikami: 1. ekonomicznym zapnienie rozwojowe regionu; eksploatacja zasobw mineralnych bez adekwatnych korzyci dla prowincji; brak wykorzystania miejscowego potencjau ludnociowego. 2. politycznym nie dopuszczanie do wadzy miejscowych politykw; ustanawianie decyzji dotyczcych prowincji bez konsultacji z miejscowymi przywdcami. 3. etniczno-kulturowym marginalizowanie kultury beludyckiej; prby wprowadzenia tosamoci pakistaskiej, bd muzumaskiej, w miejsce beluduckiej. Wszystkie wymienione powyej czynniki maj swoje podoe w wczeniej przedstawionym charakterze i strukturze spoecznej oraz politycznej Beludw. Wszystkie one s take zalene od siebie i wpywaj na rozwj oraz trwanie konfliktu. Mona by zapewne wyrni wicej czynnikw, lecz wymienione powyej s najbardziej istotne. Przyczyniaj si one w sposb znaczny do trwania nastrojw antyfederalnych i sprzyjaj opisywanemu konfliktowi. Natomiast wszelkie prby siowego podporzdkowania prowincji przez rzd w Islamabadzie koczyy si niepowodzeniem. Okresy wzgldnego spokoju przeplatay si z wybuchami walki partyzanckiej. Wskazuje to bardziej na tymczasow pacyfikacj powsta i chwilowe powstrzymanie realizacji da beludyckich przywdcw, ni trwae podporzdkowanie prowincji wobec wadz Pakistanu. Konflikt ten jest moliwy do rozwizania jedynie poprzez zapewnienie eko nomicznego rozwoju prowincji, uwzgldniajcego miejscow ludno i wprowadzenie samorzdnoci Beludystanu. Szczeglnie staje si to moliwe w 2010 roku, gdy po dugim okresie rzdw wojskowych nastpia zmiana rzdu w Isla mabadzie, na cywilny, bardziej przychylny samorzdom lokalnym. Rokuje to na dzieje na moliwo realnego rozwizania konfliktu. Niemniej, nasuwaj ponisze pytania. Czy wszyscy Beludowie zadowol si autonomi swojego regionu, po ponad pidziesiciu latach, mniej lub bardziej otwartego konfliktu z rzdem w Islamabadzie? Czy przy duej czstotliwoci zmian stanowisk rzdu Pakistanu, znanych z jego historii, jest moliwe utrzymanie przychylnej polityki wobec prowincji? Czy armia pakistaska gotowa jest wstrzyma dziaania pacyfi kacyjne na terenie Beludystanu?

SUMMARY
Baluchistan. Identity and politics conflict Pakistan is the place of a less-known conflict between Baluch national movements and federal government in Islamabad, which bear deeply on geopolitics in the region. Pakistani federal forces have been trying to suppress Balochi national movements for more than 50 107

years. Its aim was to replace Baluch identity with Pakistani, or at least muslim one, by force. The goal hasnt been reached so far, with most attempts being counter -productive in its results. Moreover, the conflict made national movement switch from mainly political one to national insurgency. The main factor of the conflict is Pakistani government and militarys disregard for Baluchis economical, political and cultural aims.

108

Aleksandra CHOPEK
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY 2011, T. 4

STRATEGIA CHIN NA PRZEOMIE XX/XXI WIEKU

Chiny s jednym z najprniej rozwijajcych si centrw gospodarczych XXI wieku. Nie oznacza to jednak, e w najbliszej dekadzie stan si one nowym supermocarstwem. Zdaniem Z. Brzeziskiego, o sile pastwa wiadcz nie tylko wysokie wskaniki gospodarcze, ale take wydolno danego systemu ekonomicz nego, stan rodowiska midzynarodowego, efektywno elit politycznych czy dyscyplina spoeczestwa. Brzeziski, odwouje si tu do przypadku Japonii, kiedy to obserwujc jej rozwj gospodarczy, przepowiadano, e przejmie ona rol Stanw Zjednoczonych, a jednak tak si nie stao56. Jednym z kluczowych czynnikw dla budowania potgi pastwa jest strategia polityki zagranicznej. Pierwotnie pojciem strategii zajmowano si w rodowiskach wojskowych, ktre czyy je ze stosowaniem siy, potgi oraz przemocy w sto sunkach midzynarodowych. W latach 60-tych XX wieku, termin ten znalaz si w krgu zainteresowania socjologw i politologw. Kojarzyli go oni z posiadaniem odpowiedniej wiedzy, informacji oraz sposobami ich wykorzystania przez decydentw polityki zagranicznej, wojskowych, dyplomatw oraz doradcw. Strategi zaczto utosamia ze sztuk mierzenia oraz czenia wszelkich rodkw narodo wych, pastwowych, czy midzynarodowych57 w celu zmaksymalizowania prawdopodobiestwa realizacji wczeniej ustalonych de i zaoe. Za Sownikiem myli politycznej strategi mona okreli jako zesp planw obejmujcych wszystkie moliwoci rozwoju sytuacji58. J. Kukuka wyrnia strategie sektorowo-branowe, wrd ktrych mona wskaza na strategi polityczn, ekonomiczn, obronn, dyplomatyczn i rozwojow. One z kolei buduj tak zwane narodowo-pastwowe polistrategie, bdce wycznie w zakresie kompetencji pastwa. Ich ksztat jest wypadkow indywidualnych preferencji danego kraju, celw i interesw innych aktorw oraz specyfiki rodowiska midzynarodowego. Ich tre zawiera okrelone wartoci, ktre pokrywaj si z dominujcym trendem mylowym w polityce danego pastwa. Polistrategia opiera si na operacyjno-aksjologicznej paszczynie polityki zagranicznej, jednak w odrnieniu od niej, zajmuje si prognozowaniem moliwych sytuacji, ktry to proces podlega cigemu dostosowywaniu do zmieniajcych si warunkw59. Z kolei R. Kuniar poddaje krytyce stwierdzenie, i polistrategia peni pomocniczy charakter wzgldem polityki zagranicznej pastwa. Jego zdaniem, w dobie nie zwykej zmiennoci i niepewnoci polityki, ktra wynika z niestaoci si politycznych, a w konsekwencji cigle zmieniajcych si wartoci, celw i interesw, tru56 57

Z. Brzeiski, Wielka szachownica. Gwne cele polityki amerykaskiej, Warszawa 1998, s. 201. J. Kukuka, Midzynarodowe Stosunki Polityczne, Warszawa 1978, s. 166. 58 R. Scruton, Sownik myli politycznej, Pozna 2002, s. 393. 59 J. Kukuka, Midzynarodowe Stosunki Polityczne, dz. cyt., s. 167.

109

dno jest myle i dziaa w sposb strategiczny. Autor ten uwaa, e wielkie, pastwowe strategie powinny cywilizowa polityk w sensie jej stosunku do naj wyszych interesw pastwowych i podlegajcych zmianie celw polityki zagranicznej60. Oznacza to, e strategia powinna by odporna na wahania polityki wewntrznej i zagranicznej pastwa. Trafnie rwnie R. Kuniar definiuje pojcie strategii, posugujc si w tym celu wskazaniem na jej cechy ch arakterystyczne. Nale do nich: caociowy pod wzgldem przestrzennym i funkcjonalnym charakter, dugofalowo, jest wynikiem starannej analizy rodowiska swego dziaania, szczeglnie pod ktem czynnikw sprzyjajcych i utrudniajcych jej realizacj, jest uporzdkowan pod wzgldem hierarchicznym struktur celw, ktra istnieje w pewnej relacji z zasobami, instrumentami oraz metodami ich osigania, jest okrelana i realizowana przez moliwie j ednolity, zintegrowany podmiot w postaci pastwa lub wsplnoty midzynarodowej61. Jak wynika z powyszego opisu, strategia stanowi funkcj okrelonego celu, wiedzy na temat moliwoci jego realizacji, potencjau, ktry bdzie wspiera owe dziaania oraz chci jej urzeczywistnienia. Dokonujc analizy wspczesnej strategii Chin, mona zauway, i pastwo to przeszo gbok ewolucj w sposobie postrzegania stosunkw midzynarodowych. Zmiany te mona uj w nastpujcy sposb: przejcie od postrzegania stosunkw midzynarodowych przez pryzmat ideologii marksistowskiej w stadium postkomunistyczne, w kierunku nacjonalistycznego mocarstwa62, przejcie od postrzegania stosunkw midzynarodowych jako gry o sumie zerowej na rzecz gry o obustronnych korzyciach, przejcie od podejrzliwoci i wrogoci w stosunku do systemu midzynarodowego do identyfikacji z systemem midzynarodowym63. Efektem wyej wymienionych przemian jest otwarcie si Chin na wiat zewntrzny oraz zwikszenie moliwoci oddziaywania tego mocarstwa na ksztat adu midzynarodowego. Rozwj gospodarczy oraz wzrost politycznych powiza midzynarodowych otworzyy dla Chin kanay artykulacji, obrony i legitymizacji ich interesw, wyraenia pogldw oraz promocji tego pastwa w wiecie64. Z drugiej za strony, wzrost parametrw potgi Chin, takich jak potencja gospodarczy, budzi niepokj wrd innych mocarstw, zwaszcza ze strony Stanw Zjednoczonych, ktre obawiaj si zachwiania rwnowagi w regionie Azji. Aby mc odpowiedzie na pytanie, w jakim stopniu Chiny d do uzyskania pozycji mocarstwa, wpierw naleaoby wskaza na motywy ich dziaania oraz istot strategii, ktr realizuj na arenie midzynarodowej.
60

R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Warszawa 2006, s. 178-

179. Tame, s. 180. Z. Brzeziski, Wybr. Dominacja czy przywdztwo, Krakw 2004, s. 131 63 J. Qingguo, Chinas new leadership and strategic relations with United States, Center for contemporary conflict, 2005, wrzesie; <http://www.ccc.nps.navy.mil/si/index.asp>. 64 Tame.
62 61

110

Niewtpliwie punktem zwrotnym w chiskim sposobie odbierania rzeczywi stoci midzynarodowej byo zakoczenie zimnej wojny. Po rozpadzie systemu dwubiegunowego, pozostao tylko jedno supermocarstwo. Zmiana ukadu si w wiecie, wymagaa od Chin zrewidowania na nowo ich stosunku do Stanw Zjednoczonych. Co prawda jeszcze w poowie lat 90-tych wadze chiskie postrzegay Ameryk tylko w kategoriach zagroenia, jednak pogld ten uleg zmianie. Zadecydowa o tym m.in. kryzys tajwaski w 1996 roku, ktry ukaza mo liwo interwencji zbrojnej Stanw Zjednoczonych oraz ich nieuniknionego za angaowania w ten konflikt. Due znaczenie miao take pokojowe przejcie Hongkongu, co uwiadomio Chinom jak skuteczne mog by wanie pokojowe metody rozwizywania problemw midzynarodowych. Wadze w Pekinie zday sobie spraw, e Stany Zjednoczone posiadaj zbyt duy potencja i wpywy polityczne na to, aby ignorowa ich rol podczas ksztatowania wasnej strategii polityki zagranicznej. Stwierdzono rwnie, e najbardziej optymalnymi warunkami dla rozwoju potgi Chin, bdzie pokojowy i stabilny porzdek midzynarodowy w regionie Azji i Pacyfiku65, co wymaga budowania przyjaznych relacji z Waszyngtonem. W 2002 roku prezydent Hu Jintao powiedzia w swym przemwieniu: historia i rzeczywisto mwi nam, e wsppraca pomidzy Chinami a USA bdzie dla nas obu korzystna, a konfrontacja nikogo nie zrani. Wzrost r elacji chisko-amerykaskich bdzie suy realizacji naszych fundamentalnych interesw66. Sowa te wskazuj na gotowo Chin do wspdziaania ze Stanami Zjed noczonymi, jednoczenie daj do zrozumienia, e wadze chiskie przewiduj konfrontacj z Ameryk, co z kolei jest dowodem na mocarstwowe denia Chin. Rwnie istotnym momentem, ktry wpyn na zmian strategii Chin w wy miarze wojskowym, bya wojna w Zatoce Perskiej w 1991 roku. Stwierdzono ww czas, i forma wojny zmienia si od mechanizacji do informatyzacji. Informatyzacja staa si kluczowym czynnikiem w podwyszeniu zdolnoci prowadzenia wojny. Konfrontacja midzy tymi dwoma systemami staa si decydujca w kon frontacji na polu bitwy67. Nie trzeba si domyla jak bardzo wana jest kondycj a armii chiskiej w kontekcie Tajwanu oraz pozycji Chin w regonie Azji i Pacyfiku, gdzie Stany Zjednoczone jako potga militarna posiadaj swoje strefy wpyww. Chiny musz liczy si z ryzykiem wojny w Tajwanie, zwaszcza, e w 2002 roku USA opracoway plan pod nazw U.S. Posture Reviev, dotyczcy uycia broni atomowej przez Ameryk, jeli Chiny zaatakuj Tajwan. Zakadano take rozbudow narodowego bd regionalnego systemu antyrakietowego, co podwaaoby znacze nie potencjau militarnego Chin, ktry w tej sytuacji zostaby zneutralizowany. Pozwalaoby to Stanom Zjednoczonym na posugiwanie si szantaem w stosunku do Chin oraz prowokowanie Pekinu do rozpoczcia wycigu zbroje, co wpynoby negatywnie na ich gospodark, a przede wszystkim mijaoby si z zaoon strategi68. Ju po wojnie w Zatoce Perskiej zmieniono strategi obronn z wojny
65 E. Haliak, Zmiana ukadu si USA-Chiny a transformacja porzdku midzynarodowego, urawia Papers, Z. 7, Warszawa 2005, s. 128-129. 66 J. Qingguo, Chinas new leadership and strategic relations with United States, dz. cyt. 67 Tame. 68 R. Olszewski, Bezpieczestwo wspczesnego wiata, Toru 2005, s. 53-54.

111

lokalnej w warunkach normalnych na strategi wojny w warunkach zaawansowa nej technologii, za w 1997 roku postanowiono zmodernizowa armi pod wzgl dem jakociowym i technologicznym. Z kolei wojna w Iraku w 2003 roku jeszcze bardziej uwiadomia Chinom zacofanie technologiczne oraz anarchiczno sposobu dowodzenia armi. Stworzono wic program pod nazw rewolucja w sprawach wojskowych wedug chiskiej specyfiki , ktrego istota sprowadza si do przej mowania amerykaskiej technologii oraz wykorzystywania saboci przeciwnika w konkretnych warunkach terenowych, klimatycznych i innych69. Potencja militarny bdzie odgrywa pierwszorzdn rol w dochodzeniu Chin do statusu mocarstwa w regionie Azji i Pacyfiku, gdzie prcz Stanw Zjednoczonych, wyz waniem staje si Japonia, ktra zdaniem Z. Brzeziskiego jest o krok od stania si mocarstwem atomowym, gdy dysponuje grup wysoce wyszkolonych naukow cw, ktrzy maj moliwo skonstruowania bomby atomowej z 44 reaktorw, ktre to pastwo posiada70. Militarne i gospodarcze zagroenie dla Chin stanowi take Indie, ktre jako demokratyczne pastwo regionu flirtuj ze Stanami Zjednoczonymi. Wedug Heritage Foundation, Ameryka powinna nawiza strategiczny dialog z Indiami w celu ograniczenia dominacji Chin w regionie Azji i Pacyfiku. W lipcu 2011 roku Sekretarz Stanu USA Hilary Clinton odbya wizyt w Indiach, ktra miaa na celu zapocztkowanie wsplnych inicjatyw w zakresie polityki zagranicznej obu pastw, w tym w dziedzinie bezpieczestwa71. Reasumujc powysze rozwaania, geneza wspczesnej strategii Chin tkwi w nastpujcych kwestiach: stanowi ona reakcj na postzimnowojenny ukad si w wiecie, w ktrym naj silniejszym ogniwem s Stany Zjednoczone, std te Chiny kontestuj ten porzdek i zmierzaj do przeksztacenia go w kierunku multipolaryzmu, wynika z przekonania, i przyszo i bezpieczestwo Chin bd zaleay od ich rozwoju ekonomicznego, ktry jest take niezbdny dla wzrostu potencjau militarnego, jest cile zwizana z napitymi stosunkami z Tajwanem, zwaszcza po 1996, kiedy to nowo wybrani liderzy d do ogoszenia suwerennoci, ma na celu przeciwdziaa negatywnym reakcjom ze strony innych pastw wobec ekonomicznego i militarnego rozwoju Chin. Szczeglnie dotyczy to pastw Azji Poudniowo-Wschodniej, z ktrymi Chiny posiaday morskie i terytorialne spory, jak i Stanw Zjednoczonych, ktre mogyby wykorzysta niech tych pastw, aby wzmocni sw pozycj w regionie72. Wyej wskazane motywy spowodoway, i gwnymi celami strategii polityki zagranicznej Chin, realizowanymi od drugiej poowy lat 90-tych stao si: promowanie Chin jako odpowiedzialnego gracza na arenie midzynarodowej,
E. Haliak, Zmiana ukadu si USA-Chiny a transformacja porzdku midzynarodowe go, dz. cyt., s. 92-94.
69

Z. Brzeziski, Wybr. Dominacja czy przywdztwo, dz. cyt., s. 133. L. Curtis, D.Cheng, The China challenge: A strategic vision for U.S. India Relations, The Heritage Foundation, Washington 2011, Nr 2583. 72 A. Goldstein, Chinas grand strategy and U.S foreign policy, Foreign Policy Research Institute, Washington 2005, wrzesie, <http://www.fpri.org>.
71

70

112

 wypracowywanie partnerstwa z gwnymi mocarstwami, w celu zapewnienia sobie odpowiedniego kontekstu politycznego, umoliwiajcego kontynuowanie dugiego procesu modernizacji, ktry jest niezbdny do tego, aby sta si wielkim mocarstwem73, osignicie statusu mocarstwa globalnego jako cel dugoterminowy. E. Haliak zwraca uwag take na bardziej szczegowe cele strategiczne, wrd ktrych wymienia: budowa konkurencyjnej wobec rozwinitych gospodarek Zachodu gospodarki Chin, zapewnienie integralnoci terytorialnej, rozbudowa i unowoczenienie chiskiego potencjau militarnego74. Jak wida, zaoenia te s logiczn kontynuacj mocarstwowych ambicji Pekinu. Badajc strategi Chin , mona opisa j z perspektywy trzech koncepcji: 1) koncepcji wielobiegunowoci, 2) koncepcji strategicznego partnerstwa, 3) koncepcji pokojowego wzrostu75. Postrzeganie rzeczywistoci midzynarodowej w wymiarze multipolarnym zwizane jest z zaamaniem si systemu dwubiegunowego w latach 90-tych oraz przeciwstawieniem si niekwestionowanemu prymatowi Stanw Zjednoczonych w wiecie. Jeeli przyjmiemy zaoenie, e najbardziej korzystn dla Waszyngtonu sytuacj, z punktu widzenia realizacji ich interesw, jest utrwalenie si jedno biegunowego adu midzynarodowego, wtedy to Pekin nie mgby uzyska pozycji mocarstwa w regionie Azji i Pacyfiku, gdy musiaby dzieli wpywy przynajmniej midzy USA i Japoni, a take musiaby si pogodzi z ogoszeniem niepodlegoci przez Tajwan. Natomiast wielobiegunowy ksztat porzdku midzynarodowego stanowi dla Chin najbardziej optymalne rozwizanie zarwno jeli chodzi o ich interesy, jak i pogldy na stosunki midzynarodowe. Wadze chiskie odwouj si do stwierdzenia, e wielobiegunowy ad wiatowy pozwala na aktywno na arenie midzynarodowej pastw o rnym systemie politycznym. W przeciwiestwie do unilateralizmu, w tym systemie wzrastajca wspzaleno ekonomiczna nie powoduje dyskryminacji, czy te wykorzystywania biedniejszych pastw z racji ich suwerennoci. Multilateralizm dotyczy take wsppracy w ramach organizacji midzynarodowych w wymiarze regionalnym, jak i globalnym, co niewtpliwie oznacza budowanie mechanizmu konsultacji, ktry z kolei przyczynia si do tworzenia systemu bezpieczestwa zbiorowego oraz wzrostu poziomu zaufania76. Pomimo tego, e koncepcja ta silnie oddziauje na strategi Pekinu, podlega ona rwnie gosom krytyki. Okazuje si bowiem, e nie ma pomysu na to, ile biegunw powinien posiada porzdek midzynarodowy. Do zakoczenia zimnej
Tame. E. Haliak, Stosunki midzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Warszawa 1999 , s. 171. 75 A. Koodziejczyk, Chiskie wizje rzeczywistoci midzynarodowej, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu XXI wieku..., dz. cyt., s. 350. 76 E. Haliak, Stosunki midzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, dz. cyt., s. 110-111.
74 73

113

wojny Chiny tworzyy tzw. trjkt strategiczny wraz z USA i ZSRR, jednak po rozpadzie systemu jataskiego nie dokonay ostatecznego wyboru, co do swego miejsca w wiatowym ukadzie si77. Problem ten wynika z turbulentnoci i nieprzewidywalnoci adu wiatowego w XXI wieku oraz z pragmatyzmu i specyfiki chiskiej polityki zagranicznej, ktra rzdzi si wasnymi reguami i nie podlega prostej analizie. Interesujcy i zarazem prawdopodobny scenariusz przedstawia T. o-Nowak. Ukazuje ona moliwe modele adw midzynarodowych, gdzie w dziedzinie politycznej, ekonomicznej i naukowo-technologicznej centrum stanowi ukad trzech orodkw siy: USA Chiny Unia Europejska (bd Francja), za w dziedzinie bezpieczestwa mamy do czynienia z konfiguracj USA Chiny Francja (lub Unia Europejska)78. Teorie te uznaj za wielce prawdopodobne, e Chiny znajd si w klubie najwikszych mocarstw wiata, ktre bd kreowa multipolarny ad midzynarodowy. Koncepcja strategicznego partnerstwa ma za zadanie umoliwi realizacj idei wielobiegunowoci stosunkw midzynarodowych. Jej istota sprowadza si do podpisywania kolejnych porozumie o stosunkach partnerskich (rnego stopnia) z kolejnymi pastwami, uznawanymi przez ChRL za mocarstwa wiatowe lub regionalne79. W ramach tej strategii Pekin buduje relacje nie tylko z pastwami, ale take wsppracuje z organizacjami midzynarodowymi, ktre wedle tej kon cepcji rozumiane s take jako mocarstwa. Std te Chiny tak bardzo sobie ceni sw obecno w instytucjach midzynarodowych. Jest to niewtpliwie dua zmiana w ich podejciu do wiata zewntrznego, gdzie jako Pastwo rodka patrzyy z gry i z dystansem na innych aktorw stosunkw midzynarodowych. W osta tnich latach przechodz one tzw. globaln socjalizacj, czego przejawem jest budowanie pokojowych stosunkw z pastwami ssiadujcymi oraz z mocarstwami wiatowymi80. Jest to bardzo pragmatyczne podejcie, ktre wynika z zaoenia, i wspczesne stosunki midzynarodowe podlegaj wysokiemu stopniowi wspza lenoci, wic jedynym wyjciem jest akceptacja istniejcego stanu rzeczy. Oceniajc realizacj koncepcji strategicznego partnerstwa przez Chiny, mona zauway due zaangaowanie wadz w Pekinie na rzecz wsppracy midzynarodowej i regionalnej. Chiny uczestnicz w najwikszych organizacjach midzynarodowych. Od 2003 roku s czonkiem wiatowej Organizacji Handlu (WTO)81. Dziki temu ich relacje handlowe mog funkcjonowa w oparciu o klauzul naj wyszego uprzywilejowania, co znacznie powiksza wymian handlow, a tym samym przyczynia si do ich rozwoju ekonomicznego82. Wedug danych Central Intelligence Aagency, w 2010 roku Chiny zajy II miejsce w wiecie, tu po pastwach Unii Europejskiej, pod wzgldem wartoci
A. Koodziejczyk, Chiskie wizje rzeczywistoci midzynarodowej, dz. cyt., s. 350. T. o-Nowak, Paradygmat realistyczny projekcje porzdku midzynarodowego w XXI wieku, [w:] Porzdek midzynarodowy u progu..., dz. cyt., s. 42-55. 79 A. Koodziejczyk, Chiskie wizje rzeczywistoci midzynarodowej, dz. cyt., s. 352. 80 E. Haliak, Stosunki midzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, dz. cyt., s. 169. 81 A. Dudek, wiatowa organizacja handlu, [w:] Organizacje w stosunkach midzynarodowych. Istota, mechanizmy dziaania, zasig, (red.), T. o-Nowak, Wrocaw 2004, s. 130. 82 E. Haliak, Region Azji i Pacyfiku pod znakiem demokratyzacji i liberalizacj, Rocznik strategiczny, 2004/2005, s. 331.
78 77

114

eksportu oraz III miejsce pod wzgldem wartoci importu, ustpujc kolejno miejsca Stanom Zjednoczonym i Unii Europejskiej83. Nastpnym celem na drodze budowania mocarstwowoci w wymiarze gospodarczym jest denie Pekinu do bycia uczestnikiem elitarnego klubu pastw G-8. Ju w 2003 roku prezydent Hu Jintao zosta zaproszony na szczyt w Evian84. Obecno Chin w tej instytucji bdzie miao istotne znaczenie, gdy: zostan one uznane, zwaszcza przez pastwa Zachodu, za mocarstwo gospo darcze, a to z kolei wzmacnia ich pozycj polityczn w aspekcie globalnym, formalnie zostanie zaakceptowana odmienno systemu politycznego Chin, grupa pastw G-8 moe by paszczyzn konsultacji, negocjacji, a take konfrontacji Chin z najwikszymi potgami jak USA , Japonia , Unia Europejska oraz Rosja. Wanym aspektem realizacji koncepcji strategicznego partnerstwa jest wsppraca w wymiarze regionalnym. Mona nawet zaryzykowa stwierdzenie, e jest ona punktem wyjcia do budowania potgi Chin w skali globalnej, pod warunkiem, e to one zdobd pozycj lidera w regionie Azji i Pacyfiku, ktrej osignicie bdzie zaleao od stopnia zrwnowaenia wpyww USA na tym obszarze, wyniku rozwizania kwestii Tajwanu oraz Korei Pnocnej, a take od hamowania mocarstwowych de Japonii. W zwizku z tym, Pekin chce peni rol lokomotywy gospodarczej regionu, ktra wypchnie jak najdalej poza nawias integracji ekono miczno-politycznej wpywy Stanw Zjednoczonych. W tym celu Chiny zaczy rozwija wspprac z pastwami ASEAN, dziki ktrej w 2010 roku powstaa jedna z najwikszych na wiecie stref wolnego handlu. Jest ona trzecim w wiecie, tu za Uni Europejsk oraz NAFTA, ugrupowaniem integracyjnym pod wzgldem wielkoci powierzchni85. ACFTA jest take najwiksza stref wolnego handlu, jeli chodzi o liczb ludnoci86. Jej ide jest utworzenie strefy wolnego przepywu dbr pomidzy pastwami czonkowskimi w celu podniesienia konkurencyjnoci gospo darki regionu w stosunku do reszty wiata87. Chiny rwnie stay si ordownikiem idei stworzenia nowej organizacji regionalnej, pod nazw Wsplnota Wschodnioazjatycka, ktra by skupiaa pastwa regionu Azji i Pacyfiku, bez udziau USA, Kanady, Australii i Nowej Zelandii 88. Byoby to wic ugrupowanie gboko osadzone na filarze kultury wschodnio azjatyckiej, ktre mogoby wystpowa, jako wsplny gos tego regionu w stosunkach midzynarodowych. Koncepcje multilateralizmu i strategicznego partnerstwa s silnie wspierane przez ide pokojowego wzrostu, ktra stanowi kwintesencj chiskiego sposobu dochodzenia do statusu mocarstwa. Pojcie to mona analizowa w trzech wymiarach. Po pierwsze, jako wzrost potgi Chin w pokojowym otoczeniu zewntrznym,
<https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html>. E. Haliak, Zmiana ukadu si..., dz. cyt., s. 86. 85 D. Shambaugh, Facing reality in china policy, Foreign Affairs, Nowy Jork 2001, stycze/luty, s. 56-58. 86 A. Gradziuk, Implikacje umowy o wolnym handle ASEAN-Chiny (AFTA), [w:] Biuletyn, (red.), S. Dbski, Polski Instytut Spraw Midzynarodowych, Warszawa 2010, Nr 8. 87 <http://www.asean.org/7665.htm>. 88 E. Haliak, Region Azji i Pacyfiku ..., dz. cyt., s. 323-324.
84 83

115

czego warunkiem jest zapewnienie wsppracy na rzecz bezpieczestwa midzyna rodowego. Po drugie, chodzi tu o pokojowy wzrost jako metody osigania pozycji mocarstwa. Po trzecie, pokojowy wzrost ma sprzyja budowaniu pokoju w skali wiata89. Przy analizie tego zaoenia, naley rwnie zaznaczy, e jest ono ele mentem pragmatycznej retoryki wadz chiskich, ktre chc w ten sposb zapewni innych o tym, e mog by dla nich partnerem, a nie zagroeniem. Naley jednak mie na uwadze to, e Chiny nie zaakceptuj wszystkich aspektw wspczesnego adu midzynarodowego, a w szczeglnoci druzgoccej przewagi Waszyngtonu oraz dotychczasowego statusu Tajwanu90. Na tej podstawie dyplomacja pokojowego wzrostu powinna by traktowana raczej jako tymczasowy kierunek chiskiej strategii dziaania, pozwalajcy na regeneracj si i przygotowania na bardziej agresywn polityk zagraniczn. W praktyce przejawia si ona poprzez: kultywowanie dobrych relacji ze wiatem zewntrznym dziki polityce ssie dztwa, regionalnej kooperacji, zwaszcza z pastwami rozwijajcymi si, zaangaowanie w rozwizywanie problemw midzynarodowych za pomoc wielostronnych mechanizmw wsppracy, na przykad poprzez Organizacji Narodw Zjednoczonych91. Jej rda wynikaj z przekonania, e zbyt agresywny i ostentacyjny wzrost potgi Chin, mgby wywoa niech i strach wrd innych pastw. Z perspek tywy interesw gospodarczych, pokojowe osiganie zamierzonych celw wydaje si najbardziej rozsdnym rozwizaniem, gdy tylko w ten sposb s w stanie wzbudzi zaufanie u swych partnerw handlowych oraz przekona ich do wsp pracy politycznej, co jest naczelnym warunkiem przeamania uprzedze wytworzonych jeszcze za czasw zimnej wojny. Istotne jest tutaj podkrelenie znaczenia tej koncepcji dla pielgnowania relacji chisko-amerykaskich. Ot oba pastwa, czy tego chc, czy nie, s ze sob poczone wizami ekonomicznymi i bezpieczestwa (np. problem rozprzestrzeniania broni jdrowej), co jest wynikiem procesu glo balizacji. Istniej take kwestie, ktre zwikszaj ryzyko konfrontacji obu potg (chodzi tu przede wszystkim o spraw Tajwanu), dlatego te, rzdy tych pa stw skazane s na wypracowywanie drg porozumienia92. W tej sytuacji polityka pokojowego wzrostu ma by sygnaem w kierunku niezbdnej dla obu graczy wsppracy midzynarodowej. W tym kontekcie warto omwi koncepcj Nialla Fergusona. W 2007 roku przedstawi on pojcie Chimerica, ktre oznaczao ekonomiczn zaleno pomidzy Stanami Zjednoczonymi a Chinami. Jego zdaniem, sprzenie gospodarek tych dwch mocarstw napdzao rozwj wiatowej ekonomii. Relacja midzy tymi dwoma pastwami polegaa na tym, e Chiny poyczay pienidze Ameryce, a Ameryka je chtnie przyjmowaa od Chin 93. Dziki tej symbiozie Chiny w latach 2000-2008 czterokrotnie zwikszyy swj produkt krajowy brutto, zaczy importowa zachodni technologi oraz stworzyy miejsca
A. Koodziejczyk, Chiskie wizje rzeczywistoci midzynarodowej, dz. cyt., s. 353-354. E. M. Medeiros, M. T. Fravel, Chinas new diplomacy, Foreign Affairs, Nowy Jork 2005, listopad/grudzie, s. 34. 91 J.Qingguo, Chinas new leadership and strategic relations with United States, dz. cyt. 92 D. Shambaugh, Facing reality in china policy, Foreign Affairs, Nowy Jork 2001, stycze/luty, s. 56-58. 93 <http://www.chinahush.com/2009/12/14/the-disaster-of-chimerica-can-both-sides-be-losers/>.
90 89

116

pracy, zwaszcza dla biednej rolniczej ludnoci. Z kolei dla Ameryki chimery czny ukad pozwoli na wielk konsumpcj dbr. W rezultacie, w latach 20002008 Stany Zjednoczone wyday wicej ni ich dochd narodowy94. W czasach Chimerici Amerykanie yli na kredyt, ktry zasilany by przez chiskie oszczdnoci. Jednak kryzys finansowy w 2007 roku zaburzy ten ukad. 95 Pokaza on, e Stany Zjednoczone nie mog y wycznie za poyczone pienidze. W 2009 roku Nail Fergusson na amach gazety The New York Times stwierdzi, e Chimerica bardziej suy Chinom ni Stanom Zjednoczonym. Ten nowy stan rzeczy okreli ukadem 10:10, ktry polega na tym, e Chiny w wyniku zalenoci ekonomicznej otrzymay 10% wzrost gospodarczy, za Ameryka 10% stop bez robocia. Wedug Fergussona, nie tylko Ameryka traci na tym ukadzie, ale take jej najwiksze rynki eksportowe oraz jej lojalni sprzymierzecy96. To powoduje, e z punktu widzenia interesu USA podane byoby zakoczenie tego ukadu97. Jak twierdz amerykascy ekonomici, dziki temu rozstaniu USA mogyby uregulowa kurs dolara tak, aby poprawi konkurencyjno swojego eksportu, zwaszcza w stosunku do Chin. Ich zdaniem, koniec Chimerici moe take zmniejszy ufno Amerykanw w sztuczne stymulowanie krajowymi zakupa mi. Ponadto, rewaluacja chiskiej waluty mogaby zmniejszy ryzyko sztucznego osabiania walut wzgldem dolara, gdy saby dolar wobec euro i jena wzmacnia i tak silny ju chiski eksport, a osabia eksport pastw Unii Europejskiej98. Jeliby prbowa uj kwintesencj strategii Chiskiej Republiki Ludowej w kilku sentencjach, to naleaoby zaznaczy, e posiada ona dwie zasadnicze fazy. Pierwsz jest dostosowanie warunkw otoczenia wewntrznego i zewntrznego Chin do niezakconego rozwoju parametrw potgi, za drug jest osignicie zdolnoci mocarstwa i udzia w wiatowej grze politycznej prowadzonej przez najwiksze potgi. Obserwowalna ekspansja dyplomatyczna i gospodarcza Chiskiej Republiki Ludowej, zapocztkowana w latach siedemdziesitych XX wieku, porzucenie polityki izolacjonizmu oraz zmikczenie autorytarnego reimu politycznego, daje podstawy do stwierdzenia, e Pastwo rodka dojrzao do integracji z systemem midzynarodowym. Pekin jest obecnie jednym z najprniej rozwijajcych si orodkw polityczno-gospodarczych, ktry zaczyna odgrywa aktywn rol w wymiarze regionalnym i wiatowym. Jego filozofia prowadzenia stosunkw zew ntrznych osadzona jest na trzech filarach: wielobiegunowoci, strategicznego partnerstwa oraz pokojowego wzrostu. Jest to wielce widoczna transformacja chiskiego podejcia do zasad obowizujcych w stosunkach midzynarodowych. Ju w poowie lat dziewidziesitych Chiny nawizay wspprac z krajami ASEAN. W 1995 roku zainicjoway one spotkania w formule ASEAN+3, ktra poszerzaa paszczyzn wsppracy tej organizacji wanie o Chiny, Japoni i Kore Pd. Udao si im take wypracowa dwustronny mechanizm kooperacji w postaci
94 95

N. Fergusson, M. Schularick, The Great Wallop, The New York Times, New York 2009. N. Fergusson, Diminished Returns, The New York Times, New York 2009. 96 Tame. 97 N. Fergusson, M. Schularick, The End of Chimerica, Boston 2009, s. 5. 98 N. Fergusson, M. Schularick, The Great Wallop, dz. cyt.

117

spotka ASEAN + Chiny. W ramach wzmacniania swych relacji z krajami ASEAN zostao podpisanych kilka istotnych porozumie, m.in. Wsplna Deklaracja o Wsppracy w Niemilitarnych Problemach Bezpieczestwa, czy te Porozumienie Ramowe o Wsppracy Ekonomicznej, dziki ktremu ma zosta utworzona do 2010 roku strefa wolnego handlu99. W midzyczasie stay si one uczestnikiem Azjatycko-Europejskich Spotka Asia -Europe Meeting, ktrych przewodni ide jest budowanie politycznego dialogu. Rwnie znaczcym osigniciem byo stworzenie pierwszej, regionalnej, multilateralnej instytucji pod nazw Szanghajska Organizacja Wsppracy, ktrej przedmiotem zainteresowania s problemy handlu, jak i wsppracy na rzecz zwalczania terroryzmu. W imi ukadania pokojowych relacji z pastwami ssiadujcymi, rzd chiski zdecydowa si take na rozwi zanie kwestii sporw granicznych z Kazachstanem, Kirgistanem, Laosem, Rosj, Tadykistanem, Wietnamem oraz Indiami. Byo to na tyle wane posunicie, e Pekin zgodzi si na czciow rezygnacj z wczeniej stawianych da100. Prba utrzymywania dobrych relacji z ssiadami, zwaszcza z Rosj przynosi Chinom korzyci w postaci umw paliwowych. W lutym 2009 roku Chiny i Rosja podpisay 20 letni umow o wartoci 25 miliardw dolarw, na mocy ktrej Chiny uzyskaj do 2029 roku ropy importowanej z Rosji i Azji Centralnej. Wikszo ropy ma pochodzi ze wschodniej czci Syberii. Rosja zacza take sprzedawa swojemu ssiadowi energi elektryczn uzyskiwan z dorzecza rzeki Bureja i to w niszej cenie, ni swoim obywatelom w regionie Bagowieszczesk101. Okazuje si, e region Syberii zaczyna odgrywa istotn rol w gospodarce Chin, a take Chiny mog w przyszoci warunkowa rozwj Syberii. Obecnie mo na zaobserwowa na obszarach przygranicznych oddolne tendencje integracyjne pomidzy Rosj a Chinami w obszarze polityki, gospodarki, kultury czy obyczajowoci. Kada z tych sfer oddziauje na siebie. Powszechnym zjawiskiem stao si przekraczanie granicy z Rosj przez biednych mieszkacw Chin w celu poszukiwania pracy. Chiczycy pracuj za znacznie mniejsze wynagrodzenie ni obywatele Rosji, co powoduje niezadowolenie wrd rosyjskiej ludnoci. Wedug raportw przedstawianych w prasie rosyjskiej istniej przygraniczne miasta jak Bagowieszczesk, gdzie poow populacji stanowi Chiczycy. Przy granicy po stronie rosyjskiej istnieje wiele wiosek zamieszkiwanych przez chisk ludno, ktre w ogle nie s wyznaczone na mapach. W niektrych miastach Chiczycy zasiadaj w strukturach samorzdowych102. Nie majc danych statystycznych oraz ze wzgldu na to, e cz Chiczykw pracuje zapewne nielegalnie, trudno jest okreli skal zjawiska. Wedug danych pastwowego Uniwersytetu w Bagowieszczesku, corocznie wzrasta liczba studentw uczcych si jzyka chiskiego. Okazuje si, e wicej studentw uczy si jzyka chiskiego ni angielskiego, dlatego zamykane s studia z jzykiem francuskim i niemieckim. Wysoko postawieni pracownicy uniwer 99 E. Haliak, Zmiana ukadu si USA-Chiny a transformacja porzdku midzynarodowego , dz. cyt., s. 104. 100 E. S. Medeiros, M. Taylor Fravel, Chinas new diplomac, New York 2003, s. 25-26. 101 J. Kucera, China is the destiny of Siberia, Washington 2009. 102 Tame.

118

syteccy twierdz, e Chiny s nieuniknionym kierunkiem dla Syberii. Uwaaj oni, i teraniejszo i przyszo Syberii zaley od sytuacji w China ch. Ich zdaniem, integracja jest nieunikniona, pozostaje tylko pytanie w jakiej postaci bdzie ona przebiegaa. Niektrzy jednak sdz, e przyszo integracji rosyjsko -chiskiej, ktra ju rozpocza si oddolnie w przygranicznych regionach bdzie ostate cznie zaleaa od wadz Rosji. Zwolennicy tej opinii twierdz, e Syberia traktowana jest jako dobro narodowe, gdzie rol jej mieszkacw jest pomoc rzdowi Rosji w eksploatacji jej zasobw. Pomimo korzyci pyncych ze wsppracy z Chinami, Ros janie s do nieufni wobec intencji Pekinu103. Przejawem wysoko kooperatywnej postawy Chin jest ich zaangaowanie w proces prowadzenia szeciostronnych rozmw z Kore Pnocn, podczas ktrych day si pozna jako wiarygodne mocarstwo dyplomatyczne, dce do wypra cowania wsplnymi siami zadawalajcego wszystkie strony rozwizania104. Niezalenie od ostatecznego wyniku negocjacji, w wiadomoci mocarstw biorcych w nich udzia, a wic Korei Poudniowej, Stanw Zjednoczonych, Rosji i Japonii, zapisze si informacja, mwica o tym, e Chiny chc i bd uczestniczy w ksztatowaniu midzynarodowego systemu bezpieczestwa. Wyej przedstawione fakty s jednymi z wielu dowodw na to, e wadze chiskie d do zdobycia dominacji w wymiarze regionalnym, jak i wiatowym przy uyciu pokojowych rodkw w postaci soft power.

SUMMARY
Chinas strategy at the turn of the 20th and 21st century Peoples Republic of China is one of the most emerging markets in the world. Its eco nomy and military capabilities have attracted attention of the other world powers in recent years. How should the United States, who has created a special economic relation with China, called Chimerica, respond to this new player in the world game? Can the Chinas peaceful rise threaten its neighbors from the Asia and Pacific Region? What would be the new world order? The aim of the article is to respond to those questions by providing the analysis of the new Chinas strategy in post-Cold War era. At first, the author introduces idea of strategy and then presents his interpretation of the origins, elements and main goals of the Chinas foreign policy. In addition he explains evolution of the Chinese perception of the international relations and indicates the examples of the new strategys implement ation.

103 104

Tame. A. Wu, What Chine whispers to North Korea, Washington 2005.

119

II. MATERIAY I ANALIZY

John Halford MACKINDER
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2011, T. 4

DEMOKRATYCZNE IDEAY A RZECZYWISTO (ROZDZIA VI)

Oddajemy do rak czytelnikw szsty rozdzia wybitnego dziea J. H. Mackindera Demokratyczne ideay a rzeczywisto (przekady poprzednich rozdziaw ukazyway si w Geo polityce oraz Przegldzie Geopolitycznym). Rozdzia o tyle wany, e zawiera synn maksym J. H. Mackindera, dotyczc panowania nad wiatem. Ponadto autor bardzo szeroko rozwija w nim koncepcj tzw. pasa rodkowego pastw, znajdujcych si midzy Niemcami a Rosj, znan w polskiej literaturze przedmiotu jako koncepcja Midzymorza, jako gwarancje bezpieczestwa midzynarodowego. W nawiasach kwadratowych znajduje si oryginalna numeracja stron wydania londyskiego z 1919 roku. Autor niniejszego przekadu bdzie wdziczny za wszelkie krytyczne uwagi dotyczce tumaczenia, ktre prosimy nad sya na adres Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego.

[191] VI. Wolno narodw

Sprzymierzeni wygrali wojn. Lecz jak zwyciylimy? Jej przebieg peen jest przestrg. Zostalimy ocaleni, przede wszystkim dziki gotowo brytyjskiej floty i przez decyzj, ktra wysaa j w morze. W ten sposb brytyjskie linie komunika cyjne z Francj zostay zabezpieczone. Ta gotowo i decyzja byy rezultatem bry tyjskiego zwyczaju do zwracania uwagi na jedn kluczow kwesti spord wielu spraw, ktre pozostawiamy zaniedbane. Jest to sposb dziaania uzdolnionego amatora. Ponadto zostalimy ocaleni dziki wspaniaemu zwycistwu francuskiego geniuszu nad Marn1, przygotowywanym przez wiele lat pogbionych studiw na wspanialej francuskiej uczelni Ecole Militaire2. Pod innymi wzgldami armia francuska nie bya tak dobrze przygotowana jak mogaby by, nie liczc odwagi. Po trzecie, zostalimy ocaleni poprzez powicenie nie ma ku temu adnej wtpliwoci starej brytyjskiej armii zawodowej pod Ypres3, nazw, ktra pozoPierwsza bitwa nad Marn (cud nad Marn) (5 -9 wrzenia 1914 r.) kilkudniowa bitwa I wojny wiatowej pomidzy wojskami francusko-angielskimi a wojskami niemieckimi. Bitwa, ktra powstrzymaa dalszy marsz Niemcw na zachd. Plan wojny byskawicznej Alfreda von Schlieffena nie powid si, tym samym nie udao si Niemcom wyeliminowa z wojny Francji. 2 cole Militaire (Szkoa Wojskowa) paac mieszczcy wysz uczelni wojskow i inne obiekty Ministerstwa Obrony, na wschodnim kracu Pl Marsowych, w pobliu kompleksu zabudowa Inwalidw. Zespl budowli powsta z inicjatywy Madame de Pompadour, ktra w 1750 r. wsplnie z ban kierem Josephem Paris-Duverney wysuna projekt stworzenia szkoy oficerskiej dla 500 studentw, pocztkowo synw ubogich oficerw armii Ludwika XIV. Projekt popar krl Ludwik XV, chccy nawiza do tradycji swojego wielkiego poprzednika, ktry stworzy nieopodal Paac Inwalidw. Pro jekt architektoniczny paacu stworzy Jacque-Ange Gabriel, a budow realizowano w latach 17511773. Rwnolegle stworzono teren wicze dla studentw, noszcy do dzi nazw Pola Marsowe. 3 Pierwsza bitwa pod Ypres ostatnia wiksza bitwa I wojny wiatowej w roku 1914. Cz tzw. wycigu do morza. Brytyjski Korpus Ekspedycyjny zosta mocno osabiony podcza s I bitwy pod
1

121

stanie na zawsze w historii zaraz za Termopilami. W skrcie, zostalimy ocaleni dziki [192] wyjtkowemu geniuszowi i wyjtkowemu bohaterstwu, od rezultatw miernego przewidywania i gotowoci. Jest to wymowne wiadectwo zarwno siy, jak i saboci demokracji. Potem przez dwa lata walki ustabilizoway si, stajc si wojn okopw na ldzie a okrtw podwodnych na morzu, wojn cierania si, w owym czasie ko rzystn dla Brytanii, lecz niekorzystn dla Rosji. W 1917 roku Rosja wybucha, by pniej si zawali4. Niemcy zwyciali na Wschodzie, lecz odoyli zupene podporzdkowanie. Sprzymierzeni wygrali wojn. Lecz jak zwyciylimy? Jej prze bieg peen jest przestrg. Zostalimy ocaleni, przede wszystkim dziki gotowo brytyjskiej floty i przez decyzj, ktra wysaa j w morze. W ten sposb brytyjskie linie komunikacyjne z Francj zostay zabezpieczone. Ta gotowo i decyzja byy rezultatem brytyjskiego zwyczaju do zwracania uwagi na jedn kluczow kwesti spord wielu spraw, ktre pozostawiamy zaniedbane. Jest to sposb dziaania uzdolnionego amatora. Ponadto zostalimy ocaleni dziki wspaniaemu zwycistwu francuskiego geniuszu nad Marn, przygotowywanym przez wiele lat pogbionych studiw na wspanialej francuskiej uczelni Ecole Militaire. Pod innymi wzgldami armia francuska nie bya tak dobrze przygotowana jak mogaby by, nie liczc odwagi. Po trzecie, zostalimy ocaleni poprzez powicenie nie ma ku temu adnej wtpliwoci starej brytyjskiej armii zawodowej pod Ypres, zwan nazw Sowian, aby najpierw uderzy na swoich zachodnich przeciwnikw. Europa Zachodnia mu siaa woa o pomoc Ameryk, poniewa sama nie byaby w stanie odwrci biegu wydarze na Wschodzie. Znowu potrzebny by czas, poniewa Ameryka, trzecia z pord wielkich demokracji, bya najgorzej z nich przygotowana do wojny. Czas ten zosta kupiony dziki bohaterstwu brytyjskich marynarzy, powiceniu brytyjskiej eglugi handlowej oraz wytrwaoci francuskich i brytyjskich onierzy odpierajcych ofensyw Niemcw we Francji, ktra to w zupenoci ich pogrya. W skrcie, raz jeszcze przeciwstawilimy niemieckiej organizacji charakter i waciwy wgld w kluczowe kwestie i ledwo zdoalimy zwyciy. Za pi dwu nasta Brytania zaakceptowaa zasad [193] pojedynczego dowdztwa strategicz nego, raz jeszcze ustpujc Ecole Militaire. Lecz cay ten zapis zachodniej i oceanicznej walki, tak znakomity, a jednoczenie tak upokarzajcy, ma niewielki bezporedni wpyw na przesiedlenia mi dzynarodowe5. Nie byo adnego bezporedniego sporu pomidzy Europ Wschodni a Zachodni. Miny ju czasy, kiedy Francja zaatakowaaby Niemcy, aby odzyska Alzacj i Lotaryngi. Nigdy nie zapominajmy, e wojna rozpocza si jako prba ujarzmienia Sowian, ktrzy wszczli rewolt przeciwko Berlinowi. Wszyscy wiemy, e zabjstwo austriackiego (niemieckiego) arcyksicia w sowiaskiej Boni stanowio pretekst i w ten sposb austriackie (niemieckie) ulti matum w stosunku do sowiaskiej Serbii stanowio metod wymuszajc wojn 6.
Ypres, ale daa ona aliantom czas na przegrupowanie si. 4 Autor sugeruje, e rewolucje rosyjskie 1917 roku (lutowa i padziernikowa) znacznie przyczyniy si do klsk Rosji ponoszonych na froncie z Niemcami. 5 W oryginale the International Resettlement. 6 28 czerwca 1914 roku arcyksi austriacki Franciszek Ferdynand, nastpca tronu zosta zastrze lony w Sarajewie w Boni przez Gawrio Principa serbskiego nacjonalist nalecego do organizacji

122

Lecz nie mona zby czsto przypomina, e wydarzenia te byy rezultatem za sadniczego antagonizmu pomidzy Niemcami, ktrzy chcieli by panami Europy Wschodniej, a Sowianami, ktrzy odmawiali podporzdkowania si im. Jeeli Niemcy postanowiyby sta w defensywie na swoim krtkim froncie z Francj, a rzuciyby swoje gwne siy przeciwko Rosji, to jest prawdopodobne, e nominalnie istniaby dzi pokj na wiecie, lecz przysonity niemieck Europ Wschodni, zarzdzajc caym Sercem Ldu. Brytyjskie i amerykaskie narody wyspiarskie nie [194] zdayby sobie sprawy ze strategicznego niebezpieczestwa, dopki nie byoby ju za pno. Jeli nie chcemy zostawi sobie kopotw na przyszo, to nie moemy teraz zaakceptowa adnych rezultatw wojny, ktre ostatecznie nie rozstrzygaj zagad nienia pomidzy Niemcami a Sowianami w Europie Wschodniej. Musimy mie rwnowag pomidzy Niemcami a Sowianami oraz ich prawdziw niepodlego. Nie sta nas na pozostawienie takiego stanu stosunkw w Europie Wschodniej i w Sercu Ldu, ktre stwarzaj moliwo przyszych podbojw, poniewa ledwo ucieklimy od obecnych zagroe. Kiedy zwyciski wdz rzymski wkracza do miasta, pord caego zawraca jcego gow splendoru triumfu, mia za sob w rydwanie niewolnika, ktry szepta mu do ucha, e jest on miertelny. Gdy nasi politycy rozmawiaj z pokonanym wrogiem, pewien zwiewny cherubin powinien szepta im od czasu do czasu: Kto panuje nad Europ Wschodni rzdzi Sercem Ldu, Kto panuje nad Sercem Ldu rzdzi Wysp wiata, Kto rzdzi Wysp wiata panuje nad wiatem. ***** [195] Wicehrabia Grey7 raz przypisa cay bieg obecnych wydarze pogwaceniu prawa publicznego Europy, gdy Austria podara traktat berliski 8 przez aneksj Boni i Hercegowiny w 1908 roku9. Bez wtpienia by to kamie milowy w historii, lecz pocztek okupacji tych dwch sowiaskich prowincji Turcji przez Austri w 1878 roku, na mocy tego traktatu berliskiego, zapewne mia wiksze zna Czarna Rka. Natychmiast po tym zabjstwie Niemcy ogosiy cakowite poparcie dla dalszych dziaa Austrii, prowokujc j tym samym do wypowiedzenia wojny Serbii, podczas gdy Francja zapewni a o swoim poparciu Rosj. 7 Edward Grey, pierwszy wicehrabia Grey of Fallodon KG (1862-1933) polityk brytyjski, minister spraw zagranicznych, krewny Charlesa, 2. hrabiego Grey, premiera Wielkiej Brytanii z lat 18301834, czonek Partii Liberalnej, minister w rzdach Henryego Campbella -Bannermana i Herberta Henryego Asquitha. 8 Traktat berliski kocowy akt kongresu berliskiego (13 VI 13 VII 1878), na ktrym Wielka Brytania, Francja, Austro-Wgry, Niemcy, Wochy, Rosja oraz Turcja rzdzona przez Abdula Hamida II dokonay ratyfikacji oraz czciowej rewizji traktatu z San Stefano, podpisanego 3 marca tego samego roku. Najwaniejszym postanowieniem traktatu byo ustanowienie Ksistwa Bugarii. W imie niu Bugarii, ktra zostaa wykluczona z rozmw pokojowych, rozmowy dyplomatyczne prowadzia Rosja. 9 Aneksja Boni i Hercegowiny przez Austro-Wgry (jako wsplnego terytorium, administrowanego przez Wiede i Budapeszt) w 1908 wywoaa wrzenie w kraju. Radykalna modzie (Moda Bo nia) organizowaa zamachy na przedstawicieli wadz austriackich. To ona zorganizowaa zamach na arcyksicia Ferdynanda, ktry rozpocz I wojn wiatow.

123

czenie. Oznaczao to dla wiadomoci sowiaskiej ostrzeenie, e pruscy Niemcy stoj za austriackimi Niemcami w swojej przewadze nad krajem, za ktry Sowianie walczyli z Turkami w wojnie 1876 roku10, ktra jak pamitamy, doprowadzia do kongresu w Berlinie. Wojna ta rozpocza si powstaniem sowiaskim w Boni i Hercegowinie przeciwko Turcji i staa si europejsk ze wzgldu na sympati ssiadujcych ze sob Sowian z Serbii i Czarnogry, co zmusio ich rwnie do walki przeciwko Turkom. Po 1878 roku nastpio kilka lat wahania Rosji, podczas gdy Niemcy zaczy rozbudowywa swj potencja demograficzny. Wtedy, w 1895 roku, nastpi alians pomidzy caratem a republik francusk11. Francja potrzebowaa sojusznika ze wzgldu na wci otwart alzack ran po swojej stronie, a Rosja potrzebowaa alianta ze wzgldu na obecno tyrana po swojej. Rosja i Francja nie [196] byy bezporednimi ssiadami, wic nieporwnywalno demokracji i autokracji nie bya w tych okolicznociach wystarczajc przeszkod, by nie zezwoli na to maestwo. Lecz niemniej jednak wynikao to rwnie w jakiej mierze z potrzeby, w ktrej znajdowaa si Rosja. W 1905 roku, gdy Rosja bya osabiona po wojnie z Japoni i swojej pierwszej rewolucji, Niemcy narzuciy jej karzce j co12. W rezultacie w 1907 roku Rosja zasza tak daleko, e zaakceptowaa porozumienie nawet z Brytani, jej rywalem od dwch pokole i sprzymierzya si ze swoim niedawnym wrogiem, Japoni. Znowu mamy dowd nacisku pod jakim si znajdowaa, zwaszcza jeli przypomnimy sobie niemieckie wpywy na jej sdownictwo i biurokracj. Dlatego w 1908 roku Austria podja akcj w odniesieniu do Boni i Herce gowiny, do ktrej wicehrabia Grey przywizywa tak du wag, zadajc cios tam, gdzie byy ju siniaki. May ssiad Serbia zaprotestowa, a dua siostra Rosja j wspara, co oznaczao dla niej definitywne zamkniecie drzwi dla historycznych aspiracji narodowoci serbskiej, dumnie dzieronej a do wielkiej klski pod Kosowem w czternastym wieku13. Lecz cesarz w Berlinie zaoy w Wiedniu sw lnic zbroj i potrzsn swoj pancern pici w kierunku twarzy cara w [197] Piotrogrodzie. Po kilku niezwykle niewygodnych latach, w 1912 roku nastaa Pierwsza Wojna Bakaska14, kiedy zjednoczeni bakascy Sowianie odparli szkoX Wojna rosyjsko-turecka konflikt midzy Rosj a Wielk Port w latach 1877 -1878. Na frontach dziaania wojenne toczyy si od 24 kwietnia 1877 do 31 stycznia 1878 roku. Wojna miaa wielkie znaczenie dla wyzwolenia narodw bakaskich spod panowania tureckiego. Rosja odzyskaa poud niow cz Besarabii i przyczya okrg Karsu, a Rumunia odzyskaa Dobrud. 11 Sojusz francusko-rosyjski zwany dwuporozumieniem sojusz militarny pomidzy Francja a Rosj, ktry zosta ustanowiony w 1892 roku i przetrwa a do roku 1917. Sojusz wszed w ycie w 1894 roku. 12 W oryginale punishing Tariff. 13 Bitwa na Kosowym Polu bitwa odbya si w 1389 roku. Wojska tureckie dowodzone przez Murada I stary si w boju i zaday powane straty Serbom oraz sojuszniczym wojskom sowiaskim pod wodz ksicia serbskiego azarza. Bitwa z militarnego punktu widzenia nie zostaa rozstrzygnita. Obie strony poniosy due straty. Serbowie stracili wielu wanych przywdcw i w konse kwencji bitwa zapocztkowaa upadek pastwa serbskiego Serbia staa si wasalem imperium osmaskiego, co umoliwio Osmanom podbj Pwyspu Bakaskiego. Serbia ostatecznie w 1459 roku dostaa si pod panowanie Turcji. Bitwa miaa wielkie znaczenie dla powstania wiadomoci narodo wej Serbw. 14 Pierwsza wojna bakaska (9 X 1912 30 V 1913) konflikt zbrojny pomidzy Lig Bakask, czyli antytureckim sojuszem pastw bakaskich (Bugaria, Serbia, Grecja, Czarnogra), a Turcj.
10

124

lon przez Niemcw armi tureck. W 1913 roku Sowianie bugarscy, zamiast zoenia sporu terytorialnego ziem zabranych od Turcji pod arbitra cara , tak jak przewidywa traktat bakaskiego przymierza15, zostali wmieszani przez niemieck intryg w atak na serbskich Sowian. Wybucha Druga Wojna Bakaska16, w ktrej Bugarzy ponieli klsk, w zwizku z interwencj Rumunw i traktatem w Buk areszcie, ktry zaciga surowy hamulec dla niemieckich ambicji i dawa now nadziej dla kwestii sowiaskiej w Austrii. Niezwykle wymowny raport zosta wysany z Berlina do Parya, trzy miesice po zawarciu traktatu w Bukareszcie, przez ambasadora francuskiego M. Julesa Cambona17. Wyjani on kwesti, e kiedy tylko nadarzy si okazja, Niemcy za mierzaj zdobywa za pomoc swojego miecza pozycj, ktrej nie zdobyy za czyim porednictwem. Zgromadzone dowody ukazuje nam, e w przecigu tygodnia od zamordowania arcyksicia Franciszka Ferdynanda18 Niemcy zdecydoway si wykorzysta ten pretekst, eby rozstrzygn t kwesti si. Austria poszukiwaa narzucenia takich warunkw kary na Serbi za wspudzia [198] w zabjstwie, jakich nie mgby zaakceptowa aden wolny nard i, gdy Serbia staraa si i na jak najwiksze ustpstwa, a nawet Austria si zawahaa, Niemcy przyspieszyy umocnienie jej sporu z Rosj, ostateczn podpor Sowiaszczyzny. Gdyby Rosja ulega tak jak w 1908 roku, stanaby wobec zagadnienia odnowienia ukadu celnego z Niemcami w 1916 roku, bez innej opcji jak poddanie si w ekonomiczn niewol. Wszystko to jest znan histori, lecz koniecznym jest mie to stale na wzgldzie, jeeli wemiemy pod uwag fakt, e klucz do ponownego rozstrzygni cia znajduje si na Wschodzie, chocia decydujce walki miay miejsce na Zacho dzie. Jak do tego doszo, e Niemcy popeniy podwjny bd, atakujc Francj i czy nic to poprzez Belgi? Niemcy znay sabo Rosji; nie udziy si co do powodze nia operacji walec parowy19. Wybr znacznie trudniejszej ofensywy musia opiera si na zaoeniu, e by moe brytyjska demokracja, a z pewnoci ame rykaska, bd z ich punktu widzenia pogrone we nie. Sdziy, e niemiecki nadczowiek bdzie rzdzi wiatem i mylay, e widz krtkie cicie a do koca, zamiast dugiego przejcia poprzez Serce Ldu, nad ktrym wadanie przypadao im w sposb nieunikniony, a mogy pozbawi Wyspiarzy [199] ich przyczka we Francji. Lecz istnia inny, nawet silniejszy powd dlacze go tak
Prawdopodobnie chodzi o czwrprzymierze pastw bakaskich z 1912 roku, ktre wydao Turcji wojn. 16 Druga wojna bakaska (29 VI 10 VIII 1913) konflikt zbrojny pomidzy Bugari a Serbi i jej sojusznikami: Grecj, Czarnogr, Rumuni oraz walczc przeciwko Bugarii Turcj. 17 Jules Cambon (1845-1935), dyplomata francuski, gubernator Algierii. Brat Pierrea Paula. W latach (1907-1914) ambasador Francji w Berlinie. 18 Chodzi o zamach w Sarajewie 28 czerwca 1914 r. 19 W pierwszych miesicach I wojny wiatowej dowdztwo rosyjskie zamierzao poprzez tereny poudniowej Maopolski rozwin zasadnicz ofensyw w kierunku lska, Moraw, a dalej w stron serca monarchii austriackiej Wiednia. Rosyjski walec parowy jak propaganda nazwaa ofensyw rosyjsk zdoby Lww, obleg potn twierdz przemysk i przekroczywszy Dunajec zmierza w kierunku Krakowa. W cikich walkach, trwajcych od 16 do 25 listopada 1914 roku, zaatakowana ze skrzyda 9 Armia rosyjska nie zostaa, co prawda rozbita, ale powstrzymano jej ruch na zachd. Pastwa centralne oddaliy tym samym grob utraty lskiego okrgu przemysowego.
15

125

postpiy znajdoway si w ucisku mierci ekonomicznej. Byy odcite od sowiaskich rynkw, surowcw i szerokich pl uprawnych, a co roku ich rodzinom przybywao milion nowych ludzi do wykarmienia i utrzymania. Lecz aby rozwija to ogromne dziaajce przedsibiorstwo ich potencjau demograficznego, tak silne do podbojw, jeeli utrzymanoby jego rozwj, lecz zarazem tak nienasycenie godne, rozbudoway one Hamburg i cae to miasto stanowi podstaw dla wypraw zamorskich i rodzimego przemysu. Hamburg posiada swj wasny impet i nie lea na Wschodzie. W ten sposb niemiecka strategia zostaa uprzedzona przez polityczn konieczno. Skutek by taki, e Berlin popeni podstawowy bd. Walczy na dwch frontach bez zupenego zdecydowania si, na ktrym chce zwyciy. Mona zaatakowa wroga na obu skrzydach, prawym i lewym, lecz jeeli sia nie jest wy starczajca do unicestwienia naley wczeniej zadecydowa, ktre z uderze bdzie pozorowane, a ktre stanowi bdzie prawdziwy atak. Berlin nie dokona wyboru pomidzy politycznymi celami Hamburgiem i zamorskimi dominiami, a Bagdadem i Sercem Ldu i w ten sposb jego cel strategiczny rwnie pozosta niepewny. ***** [200] Niemiecki bd przy nieodpartym przeznaczeniu, da nam zwycistwo. Kluczow kwesti jest, e powinnimy skupi nasze myli na stabilnym, ponow nym rozstrzygniciu spraw w Europie Wschodniej i w Sercu Ldu. Jeeli za akceptujemy cokolwiek poza kompletnym rozwizaniem kwestii wschodniej w jej najszerszym sensie, uzyskamy zaledwie odroczenie, a nasi potomkowie stan wobec koniecznoci zebrania swej potgi na nowo do oblenia Serca Ldu. Podstawa rozstrzygnicia musi mie charakter terytorialny, poniewa w Europie Wschodniej oraz w rwnie duej mierze w pozostaej czci Serca Ldu, musimy liczy si z regionami, w ktrych rozwj ekonomiczny dopiero co si rozpocz. Chyba e w przyszoci nastpi przyrost ludnoci, przy nierwnomiernym osadnictwie. Bez wtpienia naley podkreli, e niemiecka mentalno moe ulec zmianie ze wzgldu na porak Niemiec. Jednake kt byby na tyle ufnym, aby uwierzy w przyszy pokj na wiecie ze wzgldu na zmian mentalnoci jakiego narodu. Cofnijmy si do starego Froissarda20, czy do Szekspira21, a odnajdziemy Anglikw, Szkotw, Walijczykw i Francuzw ze wszystkimi ich charakterystycznymi cechami, ktre ulegy zmianie. Prusak jest wyranym typem czowieka ze swoimi zaletami i [201] wadami i bdzie roztropnym z naszej strony, jeeli bdziemy postpowa wedle zaoenia, e jego gatunek bdzie dziedziczony zgodnie ze
Jean Froissart (ok. 13371405) francuski duchowny, pochodzcy z Valenciennes, jeden z waniejszych kronikarzy Francji. Jego najwaniejszym dzieem s Kroniki, bdce wanym dzieem w dorobku europejskiej historiografii doby redniowiecza. Froissart opisa w swoim dziele histori Anglii i Francji oraz ssiadujcych z nimi krajw Europy Zachodniej w okresie od 1327 do 1400. Jego dzieo jest szczeglnie wanym przyczynkiem do badania pierwszych trzydziestu lat wojny stuletniej. 21 William Szekspir (1564-1616) angielski poeta, dramaturg, aktor. Powszechnie uwaany za jednego z najwybitniejszych pisarzy literatury angielskiej oraz reformatorw teatru. Napisa okoo 40 sztuk, 154 sonety, a take wiele utworw innych gatunkw.
20

126

swoim typem. Jak wielka nie byaby klska, ktr pod koniec zadamy naszemu gwnemu wrogowi, moemy ni jedynie obniy warto naszych dokona, jeeli nie rozpoznamy w pnocnym Niemcu, jednego z trzech, czy czterech najbardziej mskich ras ludzkoci. Nawet odnonie rewolucji w Niemczech nie moemy by tacy pewni co do jej ostatecznego efektu. Niemieckie rewolucje z 1848 roku byy prawie, e komiczne w swojej bezskutecznoci. Poczwszy od Bismarcka22 by tylko jeden niemiecki kanclerz, obdarzony polityczn intuicj i [wanie] on von Blow23 ogosi w swoim dziele Niemcy Imperialne, e: Niemcy zawsze dokaczaj swoje naj wiksze dziea pod silnym, stabilnym i mocnym kierownictwem. Koniec obecnego nieporzdku moe sta si jedynie now bezwzgldn organizacj pod nowymi bezwzgldnymi organizatorami, ktrzy nie cofn si przed osigniciem postawionych przed sob celw. Oczywicie naley tu powtrzy, e chocia pruska mentalno pozostanie niezmieniona, a naprawd stabilna pruska demokracja spowolni swj rozwj, to w kocu Niemcy, w kadym przypadku, bd tak wyniszczone, e nie bd w stanie wyrzdzi nikomu krzywdy przez wiksz cz stulecia, dopki nie dojd do siebie. Jednake, czy nie jest to w tej [202] kwestii bdne rozumienie prawdziwej natury bogactwa i biedy w nowoczesnych warunkach? Czy nie jest produktywn ta potg, ktra liczy obecnie raczej na cakowite bogactwo? Czy nie po winnimy wszyscy i obecnie w jakim stopniu rwnie amerykanie wydawa naszego zamroonego kapitau i czy nie powinnimy wszyscy, wcznie z Niemcami, znw rozpoczyna produktywnego wycigu praktycznie od podstaw? wiat by zdziwiony gwatownoci z jak Francja odbudowaa si po swojej klsce z 1870 roku24, a sia jej produkcji przemysowej bya wtedy niczym w porwnaniu do dzisiejszej. Ostrone obliczenia w odniesieniu do Brytanii prowadz do wniosku, e wzrost jej potgi produkcyjnej, cznie z reorganizacj i wprowa dzeniem nowych metod wymuszonych przez wojn, powinien daleko przewyszy zyski i zatapianie funduszy rwnych jej ogromnym wojennym dugom. Bez wt pienia wydalimy rezolucje paryskie i moemy odmawia nieposusznym Niemcom surowcw, ktrymi mog z nami rywalizowa. Jednake, jeeli uciekniemy si do tych metod, opnimy dziaanie naszej Ligi Narodw, utrzymujc Lig Sprzymierzonych. Co wicej, czy jestemy pewni, e zwyciymy w wojnie ekonomicznej? Bez wtpienia moemy obciy Niemcy, lecz obcienie moe jedynie prowadzi
Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schnhausen (1815-1898) niemiecki polityk, premier Prus, kanclerz Rzeszy zwany elaznym Kanclerzem. Przyczyni si do zjednoczenia Niemiec. W poli tyce wewntrznej zwolennik ewolucyjnego konserwatyzmu. 23 Ksi Bernhard Heinrich Karl Martin von Blow (1849 -1929) niemiecki polityk, dyplomata, kanclerz II Rzeszy oraz premier Prus w latach 1900-1909. W roku 1887 wyrazi nadziej, i przyszy konflikt zbrojny pozwoli na wypdzenie Polakw z polskich ziem zagarnitych przez Niemcy. W czasie swojego urzdowania skupia si gwnie na sprawach zagranicznych. Prowadzi polityk impe rialn i mocarstwow, ktr znaczyy m.in.: interwencja w Chinach i dalsza rozbudowa floty. 24 Wojna francusko-pruska 1870-1871 konflikt zbrojny midzy Francj i Prusami. Bezporedni przyczyn bya prba osadzenia przez Bismarcka na tronie Hiszpanii pruskiego ksicia. By to ksi Leopold von Hohenzollern-Sigmaringen. Natomiast wewntrznie bya wynikiem toczcej si rywalizacji Francji i Prus o dominacj w Europie. Wojn zakoczono podpisaniem trakt atu pokojowego 10 maja 1871 roku we Frankfurcie.
22

127

do zwikszenia ich korzyci. Czy Napoleon nie ograniczy armii pruskiej po zwycistwie pod Jen25 do 42 000 ludzi [203] wraz ze sztandarami26 i czy Prusy nie zyskay na obejciu tego zakazu, zapocztkowujc cay nowoczesny system zaci ganych na krtki okres czasu armii narodowych? Wojna ekonomiczna z Niemcami wyczerpuje Sowian i obecnie Serce Ldu na dusz met bdzie jedynie suy do podkrelania rnicy pomidzy Kontynentem a Wyspami oraz pomidzy potg ldow a potg morsk i nikt, kto rozwaa jedno Wielkiego Kontynentu w obec nych, nowoczesnych czasach kolei elaznych, nie moe dostrzec bez zaniepokojenia, z jednaj strony przygotowa do wojny wiatowej, ktra bdzie nieunikniona, jak i ostatecznych rezultatw minionej wojny. My, narody zachodnie, ponielimy tak olbrzymie ofiary w tym konflikcie, e nie sta nas na to, aby zaufa czemukolwiek, co moe wydarzy si w Berlinie. Innymi sowy musimy zostawi t kwesti do rozstrzygnicia pomidzy Niemcami a Sowianami i musimy dostrzec, e Europa Wschodnia, tak samo jak Zachodnia, podzielona jest na powstrzymujce si nawzajem narody. Jeeli to uczynimy, to nie tylko zredukujemy Niemcw do ich waciwej pozycji na wiecie, wystarczajcej kademu pojedynczemu narodowi, lecz rwnie stworzymy warunki poprzedzajce powstanie Ligi Narodw. Moecie argumentowa, e jeli ustalimy ostateczny pokj [204] to pozosta wimy tak gorzkie uczucia, e nie bdzie moliwa do wykorzystania adna Liga Narodw. Moemy rzecz jasna mie w pamici rezultaty aneksji Alzacji w 1871 roku27, lecz lekcje historii nie mog odbywa si na bazie wycznie poszcze glnych przypadkw. Wielka amerykaska wojna domowa zostaa rozstrzygnita i do dzi dnia poudniowcy s tak samo lojalni pastwu jak przedstawiciele pnocy. Dwie kwestie, niewolnictwa murzyskiego oraz prawa poszczeglnych stanw do oddzielenia si od federacji, zostay ostatecznie rozstrzygnite i zako czyy przyczyny sporu. Wojna burska rwnie zostaa stoczona do koca i po dzi dzie genera Smuts28 jest honorowym czonkiem brytyjskiego gabinetu. Wojna 1866 roku pomidzy Prusami a Austri zostaa rozstrzygnita, a w przecigu kilku lat Austria sformowaa podwjne przymierze z Prusami. Jeeli nie zabezpieczymy teraz penych rezultatw zwycistwa w tej wojnie i nie rozstrzygniemy spornych kwestii pomidzy Niemcami a Sowianami, to pozostawimy niewyrane wraenie, ktre nie bdzie bazowao na zacierajcym si wspomnieniu poraki, lecz na codziennej irytacji milionw spord dumnego narodu.

25 Bitwa pod Jen-Auerstedt to seria dwch bitew stoczonych 14 padziernika 1806 r. przez woj ska napoleoskie z siami pruskimi krla Fryderyka Wilhelma III w czasie kampanii pruskiej. W jej wyniku wojska francuskie rozbiy armi prusk, a cae Krlestwo Prus dostao si pod panowanie Francji. W bitwie pod Jen 56-tysiczna armia Napoleona rozbia doszcztnie 72-tysiczn armi ksicia Fryderyka Ludwika Hohenlohe. Ponad 12 tysicy Prusakw polego lub zostao rannych, a prze szo 15 tysicy pomaszerowao do francuskiej niewoli. Zdobycz wojenna bya rwnie imponujca 200 armat i 30 sztandarw. 26 W oryginale colours. 27 Chodzi o aneksj przez Niemcy w wyniku wojny z Francj w 1871 roku Alzacji i Lotaryngii. 28 Jan Christiaan Smuts (1870-1950) poudniowoafrykaski polityk, filozof i wojskowy. Premier Zwizku Poudniowej Afryki w latach 1919-1924 oraz 1939-1948. W czasie I i II wojny wiatowej suy w armii brytyjskiej w stopniu marszaka polnego.

128

***** Warunek stabilnoci przy terytorialnej reorganizacji Europy Wschodniej jest taki, e powinna by ona podzielona na trzy, a nie na [205] dwa bloki pastw. Za sadnicz koniecznoci powinien by acuch niepodlegych pastw pomidzy Niemcami a Rosj29. Rosjanie s, i przez jedno do dwch pokole na pewno tak pozostanie, beznadzieje niezdolni do opierania si niemieckiej penetracji na jakiej kolwiek podstawie oprcz militarnej autokracji, chyba e zostan osonici przed bezporednim atakiem. Rosyjskie chopstwo nie umie czyta. Otrzymao jedyn nagrod jakiej oczekiwao, kiedy stano rami w rami z rewolucjonistami z miast. Teraz jako drobni waciciele nie wiedza za bardzo, jak zarzdza w swoich wa snych gospodarstwach. Klasa rednia tak si nacierpiaa, e byaby nawet skonna zaakceptowa panowanie znienawidzonych Niemcw. Kultur30 dobrze wie, jak wpyn na robotnikw miejskich, ktrzy stanowi jedynie nieznaczn mniejszo rosyjskiej populacji, lecz ze wzgldu na jej wzgldne wyksztacenie oraz ich kon trol nad centrami komunikacyjnymi, obecnych wodarzy kraju. [206] W opinii tych, ktrzy znaj Rosj najlepiej, autokratyczne rzdy pewnego rodzaju s prawie e nieuniknione, jeeli ma ona polega na swojej wasnej potdze, aby stawi czoo Niemcom. Sowianie oraz pokrewne narody, ktre zamieszkuj pas graniczny miedzy Niemcami a Rosj, s znacznie zrnicowani. Rozwamy wpierw Czechw: czy nie stali si dowodem przeciwko bolszewizmowi i nie podkrelili swoich zdolnoci narodowotwrczych w niezwykle trudnych warunkach? Czy nie pokazali nadzwy czajnych umiejtnoci politycznych w stworzeniu od pocztku i utrzymaniu sowiaskiej Czechosowacji, pomimo otoczenia z trzech stron przez Niemcy, a z czwartej przez Wgry? Czy nie uczynili rwnie Czechosowacji orodkiem nowoczesnego przemysu i nowoczesnego nauczania? W kadym razie nie zabrako im woli do porzdku i niepodlegoci. Pomidzy Batykiem a Morzem rdziemnym mamy siedem nie germaskich narodw, kady na skal europejskiego pastwa drugiej klasy Polakw, Czechosowakw (Czechw i Sowakw), Wgrw (Madziarw), poudniowych Sowian (Serbw, Chorwatw i Sowecw), Rumunw, Bugarw i Grekw. Dwch z nich byo naszymi obecnymi wrogami Wgrzy i Bugarzy. Ale Madziarowie i [208] Bugarzy s otoczeni przez pi innych narodw i aden z nich nie jest zdolny wyrzdzi innym krzywdy bez wsparcia ze strony Prus. Pozwlmy sobie wyliczy teraz te siedem narodw. Najpierw mamy Polakw, jakie 20 milionw ludzi, z rzek Wis jako ich wodn arteri komunikacyjn i z historycznymi miastami, Krakowem i Warszaw. Polacy s generalnie bardziej
Szczegy dyskusji na temat zmian terytorialnych, ktre tutaj ledzimy, rzecz jasna stan si w duej mierze przestarzae wraz z ogoszeniem decyzji konferencji pokojowej. Jednake moim celem nie jest debatowanie nad pewnymi rozwizaniami problemw, z ktrymi niedugo trzeba bdzie si zmierzy, lecz nadanie konkretnego aspektu oglnej koncepcji, ktr staram si zbudowa. Bd j rozwija koncepcj na bazie tego co napisaem na temat poszczeglnych kwestii, prezentujcych mj pogld na ten temat w Boe Narodzenie 1918 roku. [przyp. autora] 30 Enigmatyczne okrelenie J. H. Mackindera obejmujce caa niemieck kultur, z naciskiem na agresywn i ekspansyjn mentalno; przeciwiestwo zachodniego liberalizmu i demokracji.
29

129

cywilizowanym narodem ni Rosjanie, nawet w tej czci Polski, ktra bya zwi zana z Rosj. W pruskiej prowincji poznaskiej cieszyli si oni korzyciami pyn cymi z Kultur, bez pewnego obnienia wartoci, ktre przyniosa ona ze sob dla niemieckiego gospodarza. Bez wtpienia istniej silne podziay partyjne pord Polakw, lecz obecnie dlatego, e arystokracja galicyjska nie jest ju przekupywana dla poparcia tronu Habsburgw przez zaprzestanie ucisku Rusinw z Galicji Wschodniej, wic przynajmniej jeden motyw partyjny, jeden powierzchowny interes, powinien znikn. Jakim sposobem nowej Polsce musi by zapewniony dostp do morza ba tyckiego, nie tylko dlatego, e jest to kluczowe dla jej niezalenoci ekonomicznej, lecz rwnie dlatego, i podanym jest posiadanie polskich okrtw na Batyku, ktry pod wzgldem strategicznym jest zamknitym morzem Serca Ldu. Ponadto musi istnie cakowity bufor terytorialny pomidzy Niemcami a Rosj. [209] Niestety prowincja Prus Wschodnich, gwnie niemiecka pod wzgldem mowy, a junkierska z sentymentu, zostanie odcita od Niemiec przez jakikolwiek polski skrawek schodzcy do morza. Dlaczego nie rozwaymy wymiany ludnoci pomidzy Prusami na wschd od Wisy, a polskim Poznaniem?31 Podczas tej wojny odebrano nam o wiele wiksze rzeczy, zarwno w kwestii zwykego transportu, jak rwnie i organizacji. Dawniej przy radzeniu sobie z takimi trudnociami dyplo maci uciekali si do rnego rodzaju serwitutw, jak powiedzieliby prawnicy. Lecz prawo zwyczajowe nad wasnoci innych zwykle staje si uciliwe i prowadzi do sporw. Czy przez to ludzko nie bdzie musiaa paci za ponoszenia kosztw radykalnych w tym przypadku lekarstw, aplikowanych hojnie wzgldem poszczeglnych pacjentw? Kady waciciel powinien posiada moliwo zamiany swojej wasnoci i zachowania swojej narodowoci, bd zachowania swojej wasnoci i zmiany narodowoci. Lecz jeeli wybierze t drug [210] alternatyw to nie moe mie adnych gwarancji dla specjalnych praw w odniesieniu do szkolnictwa i przywilejw socjalnych. Stany Zjednoczone w swoich szkoach surowo narzucaj jzyk angielski wszystkim swoim imigrantom. Ze wzgldu na zdobywcw w dawnych czasach, ktrzy bezlitonie wykonali swe dzieo, kraje takie jak Francja czy Anglia do dzi s homogeniczne i wolne od takiej mieszanki ras, ktra czyni Bliski Wschd plag caej ludzkoci. Dlaczego nie mielibymy wykorzysta potgi naszego nowoczesnego transportu i organizacji, aby osign ten sam szczliwy stan rzeczy, w sposb sprawiedliwy i szczodry. Powody, aby tak uczyni w tym konkretnym przypadku s daleko idce. Polski Pozna mgby ugry, straszliwie ujadajc, wschodni granic Niemiec, a niemieckie Prusy Wschodnie mogyby by odskoczni dla niemieckiej penetracji w gb Rosji. Nastpnymi spord naszych ludw granicznych s Czesi i Sowacy, do tej pory oddzieleni oddzieleni lini dzielca Austri od Wgier, tak jak Polacy byli podzieleni granicami pomidzy Rosj, Prusy i Austri. Czesi i Sowacy licz cz nie moe jakie dziewi milionw. Stworzyli jeden z bardziej [211] mnych ma Odkd napisaem ten akapit M. Venizelos w wywiadzie dla korespondenta Timesa, datowa nym w Paryu 14 stycznia 1919 roku, uy tych oto sw: Pozostawi to znw jakie setki tysicy Grekw pod tureckimi rzdami w rodku Azji Mniejszej. Jest na to tylko jedno lekarstwo i naley do nie go zachci, masowy i wzajemny transfer ludnoci [przyp. autora].
31

130

ych narodw Europy i s obdarzeni nadzwyczajnym krajem, oferujcym im w giel, metale, drewno, energi wd, zboe i wino oraz pooenie porodku gwnej linii kolejowej, prowadzcej z Batyku i Warszawy do Wiednia i Adriatyku. Pniej przechodzimy do Sowian Poudniowych jugo oznacza poudniowy z ich trzema plemionami: Sowecw, Chorwatw i Serbw. Licz one okoo dwunastu milionw. Rwnie one byy rozczonkowane lini pomidzy Austri i Wgry. Ponadto s podzielone przez rywalizujce ze sob kocioy, aciski i gre cki. Dla kadego kto zna Bakany, jest to rzeczywiste, wymowne wiadectwo co do rezultatu tyranii austro-wgierskiej, e rzymskokatoliccy Sowecy i Chorwaci mogli zawrze pakt na Korfu z greckokatolickimi Serbami32. Sowianie Poudniowi maj dostp do dalmatyskich portw na Adriatyku i jednej ze wiatowych magi strali kolejowych, biegncej w d Bezpiecznej Doliny33 do Belgradu, a stamtd przez korytarz Morawy i Maricy do Konstantynopola. Rumunia jest nastpnym pastwem Europy rodkowo-Wschodniej. Jej centrum Rumunii jest wielki transylwaski bastion Karpat, z yznymi dolinami, bogatymi w metale grami, zasobami ropy i niezwykymi lasami. Transylwaskie chopstwo jest [212] rumuskie, ale uprzywilejowana mniejszo madziarska i saksoska sprawuje rzdy. Rwnie tutaj nie powinno by niemoliwych do wykonania dzia a politycznych, aby zorganizowa sprawiedliw zamian domostw, bd pene przyjcie rumuskiego obywatelstwa, chocia naley przyzna, e wrogo pomidzy Saksonami a Rumunami nie jest tak ostra, jak pomidzy Prusakami a Polakami. Pozostaa cz Rumunii, obecne krlestwo, jest ochron Transylwanii od wschodu i poudnia, zasilan przez transylwaskie rzeki. Ta yzna ochrona okopu jest jednym z gwnych europejskich rde ropy, zboa oraz kukurydzy; dwanacie milionw Rumunw bdzie bogatym ludem. W Gaaczu34, Braili35 i Konstancy36 posiadaj oni porty nad Morzem Czarnym i w podstawowym interesie wolnych ludw powinno lee, aby rumuskie okrty pyway po tym morzu, poniewa jest to naturalnie zamknity akwen Serca Ldu. Czas ten nigdy nie nadejdzie, jeli Liga Narodw nie bdzie zdolna do spojrzenia na Batyk i Morze Czarne z przekona niem, e dla Serca Ldu stanowi one podstaw dla caego potnego militaryzmu. Cywilizacja istnieje dziki kontrolowaniu natury oraz samej siebie i dlatego Liga Narodw, jako najwyszy organ zjednoczonej ludzkoci, musi mie Serce Ldu i jego potencjalnych organizatorw pod dokadn obserwacj. Z tych samych [213] powodw zwierzchnictwo policji w Londynie i w Paryu ma charakter narodowy, a nie jedynie municypalny.

32 W 1917 roku przewodniczcy Komitetu Jugosowiaskiego, Ante Trumbi i premier Serbi i Nikola Pai, podpisali na wyspie Korfu deklaracj o zjednoczeniu Sowian poudniowych w niezale nym krlestwie pod panowaniem dynastii Karadziordziewiciw. 33 Zapewne chodzi o dolin rzeki Sawy. 34 Gaacz (rum. Galai) miasto we wschodniej Rumunii, pooone na lewym brzegu Dunaju, pomidzy ujciami do niego Prutu i Seretu. 35 Braia (rum. Brila) miasto we wschodniej czci Rumunii, w okrgu Braia, nad brzegiem Dunaju. 36 Konstanca (rum. Constana) najwikszy port handlowy Rumunii, lecy nad Morzem Czarnym, a take stolica okrgu administracyjnego Konstanca.

131

Grecy byli pierwszym z naszych siedmiu narodw rodkowego pasa, ktrym udao si wyzwolenie spod niemieckiej kontroli w tej wojnie z tego prostego powodu, e zamieszkuj obszar poza Sercem Ldu i w zwizku z tym dostpny dla potgi morskiej. Lecz obecnie, w czasach okrtw podwodnych i samolotw, posiadanie Grecji przez wielk potg Serca Ldu prawdopodobnie mogoby nie ze sob kontrol nad Wysp wiata. Historia Macedonii rozegraaby si na nowo. Przejdmy teraz do Madziarw i Bugarw. Prawda jest taka, e oba byy niezalene, ale eksploatowane przez Prusy. Kady kto dobrze zna Budapeszt zo rientowany jest w stosunku do gboko obcych uczu Wgrw wzgldem Niemcw; ostatnie przymierze wypywao wycznie z obowizku, a nie z serc. Rzdzca kasta Madziarw w liczbie okoo miliona uciskaa pozostae dziewi milionw swojego wasnego narodu nie mniej ni pozostae nacje. Sojusz z Prusami poniewa w rzeczywistoci by to bardziej sojusz z Prusami, ni z Austri zawarty by dokadnie w zamian za poparcie dla madziarskiej oligarchii. Bez wtpienia Wgrzy rodzili gbokie uczucia wrogoci pord Sowian i Rumunw, lecz jeeli nie bdzie adnego zysku czerpanego z gospodarowania Sowianami dla niemieckich korzyci, demokratyczne Wgry, prdzej czy pniej, zaadoptuj si do nowych warunkw. Pamitajmy, e walka Bugarw jako sojusznika Serbw przeciwko Turkom i spr pomidzy Serbami a Bugarami, bd co bd, na razie peen goryczy, ma charakter rodzinny. Jest to spr dotyczcy obecnego rozwoju i bardziej opiera si na rywalizacji organizacji kocielnych w obecnej postaci. Bugarom nie wolno pozwoli na wykorzystanie skutkw ich zdrady podczas Drugiej Wojny Bakaskiej, lecz jeeli sprawiedliwe rozgraniczenie miedzy nimi zostanie podyktowane przez Sprzymierzonych, oba narody, bugarski i serbski, gboko obawiajce si wojny, prawdopodobnie zaakceptuj je z radoci. Pr zez dwadziecia lat tylko jedna wola, niemieckiego cara Ferdynanda37, liczya si w Bugarii. Najistotniejsz kwesti o strategicznym znaczeniu w odniesieniu do krajw Midzymorza w Europie Wschodniej, jest, e najbardziej cywilizowane z nich, Polska i Czechosowacja, pooone s na pnocy, na pozycjach najbardziej naraonych na niemieck agresj. Mocno niezalene narody Polski i Czechosowacki nie mog istnie, chyba e jako wierzchoek obszernego klina niepodlegoci, rozcigajcego si od Adriatyku i Morza Czarnego a po Batyk. Lecz siedem [215] niepodlegych pastw, z cakowit liczb ludnoci ponad szedziesit milionw, poprzecinane kolejami spajajcymi ich mocno ze sob i posiadajcymi dostp do oceanu przez morza adriatyckie, czarne i batyckie, razem mog efektywnie rwnoway Niemcw z Prus i z Austrii i nic wicej nie jest im do tego potrzebne. Po nadto Liga Narodw powinna mie moliwo wysyania flot wojennych w ramach prawa midzynarodowego na morze czarne i batyckie.

Ferdynand I Koburg (1861-1948) wadca Bugarii z dynastii Sachsen-Coburg-Gotha; car Bugarii w latach 1908-1918.

37

132

***** Wielkie dzieo midzynarodowych mw stanu zostao ukoczone i wydaje si, e nie bdzie niemoliwym realizacja demokratycznego ideau Ligi Narodw, ktrej mira przeladowa z oddali nasze zachodnie narody na pustyni wojny. Jakie s podstawowe warunki, ktre musz zosta spenione, jeeli mamy mie praw dziw i skuteczn Lig Narodw? Wicehrabia Grey w swoim ostatnim pamflecie wyoy dwa takie warunki. Pierwszy by taki, e idea musi zosta przyjta z uwag i przekonaniem przez wadze wykonawcze pastw. Drugi brzmia, e rzdy i narody pastw skonne s stwierdzi, e rozumiej wyranie, e narzuci to pewne ograniczenia na narodowe [216] dziaania kadego z nich i moe spowodowa pewne niewygodne zobowizania. Silniejsze narody musz zrezygnowa z prawa czynienia swoich interesw uprzywilejowanymi, kosztem sabszych, za pomoc siy. S to znakomite i niezbdne tezy, lecz czy stanowi dla nas dostatecznie wiele? Zanim przedsiwzimy jakie oglne zobowizania, czy nie warto rozway co warto mie na myli w konkretnych warunkach? Nasza Liga bdzie si musiaa liczy z okrelon rzeczywistoci. Przed wojn istnia zalek Ligi Narodw. Jej czonkami byy pastwa wsptworzce system prawa midzynarodowego. Czy nie musielimy walczy w tej wojnie tylko dlatego, e dwa spord wikszych pastw zamay prawo midzynarodowe, wpierw w odniesieniu do jednego, a p niej do innych maych pastw i czy te dwa wiksze pastwa prawie e nie osi gny sukcesu w pokonaniu niezwykle potnej Ligi Narodw, ktra int erweniowaa w imieniu prawa? W obliczu tego faktu, czy bdzie wystarczajcym stwier dzi, e silniejsze narody musz zrzec si prawa do forsowania swoich interesw si kosztem sabszych? Jednym sowem, czy nasze ideay nie wpltuj nas w pe wne bdne koo dopki nie zderzymy ich z rzeczywistoci? Czy nie jest jasne, e jeli nasza Liga ma przetrwa to nie moe istnie aden nard na tyle silny, aby mie jakkolwiek szans przeciwstawi si oglnej [217] woli ludzkoci? Lub, ujmujc to w inny sposb, nie moe istnie aden dominujcy partner, czy nawet grupa partnerw w naszej Lidze. Czy znamy jaki przypadek skutecznej federacji posiadajcej dominujcego partnera? W Stanach Zjednoczonych mamy wielkie stany Nowy Jork, Pensylwani, Illinois, lecz aden z nich nie moe liczy na wicej ni ma cz z caej unii. W Kanadzie mamy Quebec i Ontario rwnowace si nawzajem, tak wic mae prowincje dominium prawdopodobnie nigdy nie bd nkane przez inne. W Zwizku Australijskim mamy w przyblieniu rwne stany Nowej Poudniowej Walii i Wiktorii. W Szwaj carii nawet taki kanton jak Berno nie jest dominujcym. Czy federacja niemiecka nie ma pretensji wobec dominacji Prus? Czy gwn trudnoci nie jest sposb sukcesji na Wyspach Brytyjskich, nawet jeeli Irlandczycy wyra midzy sob zgod na dominacj Anglii? Czy wojna ta nie wzia swojego pocztku z tego, e pozwolilimy prawie e dominujcym Niemcom na rozrost ich potgi w Europie? Czy wielkie wojny w przeszoci Europy nie bray si z faktu, e pastwo w s ystemie europejskim, pod rzdami Napoleona38, Ludwika XIV39, czy Filipa II40,
38

Chodzi o Napoleona I Bonaparte (1769-1821), cesarza Francuzw.

133

stawao si zbyt potne? Czy nie [218] jest koniecznym, jeeli nasza Liga Na rodw ma jakiekolwiek szanse na sukces, aby stan twarz w twarz wobec tego faktu i nie lekceway go? Czy nie istnieje rwnie inna rzeczywisto, z ktra naley si liczy, realia dziaajcego przedsibiorstwa? Jeeli narody naszej Ligi zdecyduj si na spokojne ycie to istniej dla mnie dwie drogi, za pomoc ktrych moemy stawi czoo rzeczywistoci dziaajcego przedsibiorstwa, w odniesieniu do czasw obecnych i do przyszoci. Co rozumiemy obecnie przez t rzeczywisto najlepiej bdzie oznajmi przez konkretne rozwaania nad pastwami zdolnymi jako jednostki do bycia sprzymierzonymi razem. Imperium brytyjskie jest dobrze dziaajcym przedsibiorstwem. Nie przekonamy wikszoci Brytyjczykw do zaryzykowania cigoci imperium, ktre tak triumfalnie zdao egzamin w tej wojnie, dla adnego papierowego projektu uniwer salnej ligi. Jednake wynika z tego, e rzdzce jednostki imperium brytyjskiego mog wzrasta na swoich miejscach jedynie przez stopniowy proces, jako jednostki naszej Ligi. Obecnie stosunki szeciu z nich s wreszcie, w rzeczy samej, relacjami rwnoci oraz, pod rzdami ich brytyjskiej ligi, niezalenoci. W zeszym roku pado ostatnie sowo na ten temat. Premierzy dominiw od tego czasu komunikuj si bezporednio z premierem [219] Zjednoczonego Krlestwa, a ju nie poprzez podlegego mu sekretarza kolonialnego. Parlament w Westminsterze nie jest ju duej nazywany imperialnym, lecz parlamentem Zjednoczonego Krlestwa oraz dominiw zamorskich, lecz w ten sposb rwno wszystkich dominiw powinna by rozpoznawana prze takie tytuy, jak np. Krl Wszystkich Brytyjczykw. Nawet w odniesieniu do realiw chocia w niektrych kwestiach same nazwy staj si realiami czy nie mamy teraz pewnoci, e Zjednoczone Krlestwo, Kanada i Australia bd miay kade osobn flot i armi, ktre bd znajdowa si pod zjednoczonym dowdztwem jedynie na wypadek wojny? Rwnie odnonie do populacji, czy niej jest teraz kwesti zaledwie kilku lat zanim Kanada i Australia stan si rwne swojej Ojczynie pod wzgldem potgi? Mamy wic teraz trzy mniejsze dominia Now Zelandi, Afryk Poudniow i Now Funlandi liczone s cznie dla rwnowagi z trzema duymi dominiami. Francja i Wochy s dobrze dziaajcymi przedsibiorstwami. Czy zamierzaj one wstpi do Ligi w ktrej podmiotem bdzie brytyjskie imperium? Na szczcie osignlimy jednolite dowdztwo strategiczne w ostatnich etapach wojny, tak wic [220] nazwa Wersal posiada teraz dodatkowy wymiar historyczny. Ju nie tylko przez swoich ambasadorw, lecz rwnie w osobie swoich premierw, Zjedno czone Krlestwo, Francja i Wochy, nabieraj zwyczaju zasigania wzajemnych porad. Te trzy kraje Europy Zachodniej nie s niedopasowane przez jak decy dujc nierwno co do wielkoci, aby nie by stowarzyszonymi czonkami Ligi. Czy nie jest prawdopodobne, e okazja nadarzy si, kiedy premierzy Kanady i Aus39 Ludwik XIV Wielki, Krl Soce (1638-1715) krl Francji i Nawarry 16431715, syn Ludwika XIII, z dynastii Burbonw. 40 Filip II (1527-1598) krl Neapolu i Sycylii w latach 1554-1598, wadca Niderlandw w latach 1555-1598, krl Hiszpanii w latach 1556-1598 i Portugalii w latach 1580-1598 (jako Filip I) z dynastii Habsburgw.

134

tralii zostan wezwani na konferencj wraz z premierami Zjednoczonego Krle stwa, Francji i Woch? Nadarz si okazje o znacznie wikszej wartoci, jeeli uznamy dzisiaj dobrze dziaajce przedsibiorstwo i nie bdziemy usiowa osi gn postpu jedynie na papierze. Pamitajmy, e wymagao to niebezpieczestwa niemieckiej ofensywy 1918 roku, aby uzyska jedno dowdztwa strategicznego. A wwczas co ze Stanami Zjednoczonymi? Niedobrze jest udawa, e oddzielne amerykaskie stany mog by jednostkami w naszej Lidze, bowiem republika walczya w najwikszej wojnie w historii przed ostatni wojn41, po to, aby zespawa je razem. Mimo tego Stany Zjednoczone stworzyy co na podobiestwo dominujcego partnera w stosunku do podzielonych krajw sojuszniczych [221] Europy Zachodniej. Stany Zjednoczone musz znale si w naszej lidze i oznacza to, e sprawnym wspdziaaniem szeciu Brytyjczykw musi trzyma si razem jako przeciwwaga. Na szczcie 3000 mil nie bronionej granicy w Ameryce Pnocnej to dobry omen, chocia, eby by szczerym, moe to znaczy wicej, jeeli kraje, ktre dzieli ta granica bd mniej nierwne. Dowiadczenie mogoby by bardziej surowe. Ale potrzeba racjonalnego zrwnowaenia potgi pomidzy spor liczb czon kw Ligi, nie moe w takim razie w wypadku przyszych kryzysw a wystpi one ani troch by naraona na niebezpieczestwo dominacji. Potrzeba ta jest mniej palca w odniesieniu do wyspiarskich, ni do kontynentalnych czonkw. Istniej oczywiste ograniczenia potgi morskiej. Istniej rwnie granice naturalne, ktre wyznaczaj ekspansj kadej wyspiarskiej, czy nawet pwyspowej, bazy danego mocarstwa. Sprawdzianem Ligi bdzie Serce Ldu kontynentu. Natura oferuje tam wszystkie wstpne warunki cakowitej dominacji na wiecie i jedynie czowiek przez umiejtno przewidywania i danie solidnych gwarancji moe zapobiec jej zdobyciu. Pomimo swoich rewolucji narody niemiecki i rosyjski s sprawnie dziaajcymi przedsibiorstwami, kade z potnym historycznym impetem. [222] Dlatego pozwlmy idealistom, ktrzy kiedy teraz narody zamknite s w jeden wiatowy system, widz w Lidze Narodw jedyn alternatyw dla pieka na ziemi, skoncentrowa ich uwag na waciwym podziale Europy Wschodniej. Wraz z pasem rodkowym w peni niepodlegych pastw pomidzy Niemcami a Rosj osign one swj cel, a bez nich nie. Jakakolwiek mniejsza linia pomidzy niemieckimi potgami a Rosj, taka jak bya rozwaana przez Neumanna 42 w jego Europie rodkowej, pozostawiaby Niemcw i Sowian znw we wzajemnej rywalizacji i adna trwaa stabilizacja nie mogaby mie miejsca. Lecz rodkowa war stwa, wsparta przez pozostae narody z Ligi wiatowej, zakoczy etap rozczon kowania Europy Wschodniej na wicej ni dwa bloki pastw. Ponadto, pastwa z tej warstwy, o zblionej sile, bd same w sobie niezwykle podan grup dla rekrutacji do Ligi. Rwnoczenie usuniemy w ten sposb pokus i otworzymy si na wiatowe Imperium, lecz kt moe stwierdzi co wydarzy si pord samych narodw
Chodzi o wojn secesyjn (1861-1865). Friedrich Naumann (1860-1919) politolog niemiecki; sformuowa koncepcj jednoci Europy rodkowej pod patronatem Niemiec, tzw. Mitteleuropy.
42 41

135

niemieckiego i rosyjskiego? Istniej ponadto przesanki, e Prusy, ktre w przeciwiestwie do Anglii czy Francji, s czysto sztuczn struktur, rozpadn si na kilka pastw federacyjnych. W jednym regionie Prusacy przynale historycznie do [223] Europy Wschodniej, a w innym do Europy Zachodniej. Czy nie jest prawdopodobnym, e Rosjanie podziel si na pewn liczb pastw w formie jakiej lunej federacji? Niemcy i Rosja urosy do wielkich imperiw nie wchodzc ze sob w konflikt, lecz narody pasa rodkowego Polacy, Czechosowacy, Wgrzy, Rumunii, Serbowie, Bugarzy i Grecy s za bardzo odmienne od siebie, aby czy si w innym celu ni obrona. Wreszcie za bardzo rni si zarwno od Niemcw, jak i Rosjan, aby mogli zaufa oparciu si na jakiejkolwiek nowej organizacji, ktregokolwiek z wielkich ssiadw, zmierzajcej do stworzenia imperium Europy Wschodniej. S pewne strategiczne pozycje w Sercu Ldu i Arabii, ktre musz by trakto wane jako wiatowej wagi, poniewa ich posiadanie moe uatwi, bd zapobiec wiatowej dominacji. Jednake nie znaczy to, e byoby mdre, aby powierzy je natychmiast nie wyprbowanej administracji midzynarodowej. Jest tutaj rwnie konieczne, aby zachowa w wiadomoci prawd o dobrze dziaajcym przedsi biorstwie. Kondominium nie jest, jako zasada, sukcesem, z tego powodu, e agenci spek ochraniajcy mocarstwa prawie e w sposb nieunikniony staj po stronie lokalnych narodowoci, czy partii. Najbardziej efektywn metoda kontroli midzynarodowej zdaje si by ta z [224] penomocnictwem jakiego mocarstwa, jako powiernika ludzkoci innego mocarstwa, rzecz jasna, w wypadku rnicy stanowisk. To bya metoda wyprbowana eksperymentalnie, gdy Austro-Wgrom zostaa powierzona administracja nad Boni i Hercegowin na kongresie berliskim43 i bya o tyle skuteczna, o ile rozpatrywany by awans materialny ochranianych prowincji. Nie ma powodu dla ktrego nowa zasada i fakty dziaajcego przedsibiorstwa nie miaby by pogodzone ze sob w przypadku Panamy, Gibraltaru, Malty, Suezu, Adenu i Singapuru przez potraktowanie republiki amerykaskiej i imperium brytyjskiego, jako wiatowych powiernikw pokoju na Oceanie oraz cienin czcych baseny Oceanu. Jednake moe sprowadza si to jedynie do regulacji istniejcych faktw. Zasada ta moe si sprawdzi, tak jak wikszoci innych wiatowych zasad, w odniesieniu do Serca Ldu i Arabii. Mieszkacy wiatowych wysp nie mog by obojtni na losy zarwno Kopenhagi, jak i Kon stantynopola, czy wreszcie kanau kiloskiego, ktre dla wielkiego mocarstwa Serca Ldu i Europy Wschodniej mog stanowi przygotowanie, wraz z Batykiem i Morzem Czarnym, do wojny na oceanie. Podczas ostatniej wojny uyto caej potgi morskiej sprzymierzonych do utrzymania Morza Pnocnego i wschodniej czci Morza [225] rdziemnego. Odpowiednia akcja okrtw podwodnych, bazujcych na Morzu Czarnym na pocztku wojny, mogaby prawdopodobnie zapewni bezpieczestwo armii operujcej na ldzie naprzeciw Kanau Sueskiego. Jednake wynika z tego, e Palestyna, Syria i Mezopotamia, Bosfor i Dardanele oraz wyjcia z Batyku musz by w jaki sposb umidzynarodowione. W przy padku Palestyny, Syrii i Mezopotamii, jest zrozumiae, e Brytania i Francja uzyskaj midzynarodowe zaufanie. Dlaczego nie rozwiemy problemu Konstan43

Kongres berliski odby si w 1878 roku.

136

tynopola czynic to historyczne miasto Waszyngtonem Ligi Narodw? Kiedy sie kolei pokryje Wysp wiata, Konstantynopol stanie si jednym z najlepiej dostp nych miejsc na kuli ziemskiej. Z Konstantynopola przewodzce narody Zachodu, mogyby wysya wiato bezporednio na te obszary, uciskane przez wiele poprzednich stuleci, w ktrych jest ono najbardziej podane z punktu widzenia caej ludzkoci. Z Konstantynopola moglibymy zespawa ze sob Zachd ze Wschodem i cigle penetrowa Serce Ldu oceaniczn wolnoci. ydowskie narodowe osadnictwo w Palestynie stanowi bdzie jeden z naj waniejszych rezultatw [226] wojny. Sta nas obecnie, aby mwi otwarcie na ten temat. yd, przez wiele stuleci zamknity w getcie i odcity od wikszoci prestio wych pozycji w spoeczestwie, rozwin si w niezrwnany sposb i sta si znienawidzony przez przecitnego chrzecijanina z powodu swojej doskonaoci, nie mniejszej od swoich umiejtnoci. Niemiecka penetracja bya prowadzona w wielkich centrach handlowych wiata w znaczniej mierze przez ydowskie agencje, tak jak niemiecka dominacja w Europie Poudniowo-Wschodniej zostaa osignita przez Wgrw i Turkw, przy pomocy ydw. ydzi znajduj si pord bolszewickiego kierownictwa w Rosji. Bezdomny, inteligentny yd najmuje si do internacjonalistycznej roboty i chrzecijastwo nie ma wikszego prawa by tym faktem zaskoczone. Lecz nie bdzie miejsca dla tego typu zaj w naszej Lidze niezalenych, zaprzyjanionych narodw. Dlatego Narodowy Dom, w fizycznym i historycznym centrum wiata, powinien zjednoczy ydw44. Powinny powsta standardy oceniania, ktre narzuciliby sobie ydzi, nawet pord tych duych spoecznoci ydowskich, ktre pozostan jako sprawnie dziaajce przedsibiorstwa poza Palestyn. Jednake oznacza to bdzie szczer akceptacj kwestii narodowociowej, o ktrej niektrzy ydzi zdaj si zapomina. [227] Istniej tacy, ktrzy usiuj tworzy rozrnienie pomidzy ydowsk religi a hebrajsk ras, lecz z pewnoci popularny wizerunek ich oglnej tosamoci nie jest taki zy. W duych i ludnych regionach Azji i Afryki, ktre le poza piercieniem wiel kich pusty i wyyn istniej dziaajce przedsibiorstwa, jak brytyjskie posiadoci w Indiach45, ktrych wstrznicie byoby w istocie szalestwem w naszym popiechu realizacji wiatowej rwnowagi dla naszej Ligi Narodw. Lecz jest kluczowym, aby ani Kiauchau ani Afryka Wschodnia nie wrciy do mocarstwa, ktre upatrzyo ich wyostrzonym okiem stratega, a do dnia kiedy armie ma szerujce ldem bd mogy znale w kadym z nich ju przygotowan cytadel. Ponadto, ktre zagarno je z wyranym zamiarem, aby Chiczycy i Murzyni zostali wykorzystani jako dodatkowy potencja demograficzny dla pomocy w pod boju wiatowej Wyspy. Nikt nie morze przewidzie jak rol moe odegra poowa rasy ludzkiej, ktra yje w Indiach46, lecz oczywistym obowizkiem ludw wyspiarskich jest chroni Hindusw i Chiczykw przed podbojem ze strony Serca Ldu.

W oryginale should make the Jew range himself. W oryginale british Raj. 46 Autor ma na myli szeroko pojte Indi, czyli razem z Indonezj, a po archipelag wysp japo skich.
45

44

137

Niemiecka Afryka Poudniowo-Zachodnia i niemieckie kolonie australoazjatyckie nie mog zosta im zwrcone. Zasada niepodlegoci w ramach Ligi zakada, e zalenie od midzynarodowego [228] zaufania w przypadku kilku niezwykle wanych kwestii, kady nard musi by panem w swoim wasnym domu i zasada ta odnosi si do Afryki Poudniowej i Australii. Kada inna zasada zasiaaby ziarno przyszych sporw oraz mogaby zahamowa proces rozbrojenia. ***** Tyle w odniesieniu do rozpoczcia dziaalnoci przez Lig i sprawnie dziaaj cego przedsibiorstwa w chwili obecnej. Pozostaje nam omwi dziaajce przedsibiorstwo w przyszoci. Wicehrabia Grey opisa stan umysu, ktry byby wy magany, kiedy podejmiemy t wielkie midzynarodowe przedsiwzicie: czy w tej kwestii da si jeszcze doda co bardziej precyzyjnego? Wyraziem swoje przekonanie, e zarwno wolny handel typu leseferystycznego47, jak i drapiena protekcja typu niemieckiego s zasadami imperium i oba pracuj na rzecz wojny. Na szczcie modsi Brytyjczycy odmawiaj przyjcia kon cepcji wolnego handlu z Manchesteru48. Wykorzystuj niezaleno podatkow gwarantowan im przez ojczyzn, dc do ekonomicznego ideau, ktry zosta zapowiedziany przez wielkiego amerykaskiego ma stanu, Aleksandra Hamiltona49 ideau w peni niezalenego narodu, zachowujcego rwnowag w caym swym rozwoju. Wcale [229] nie oznacza to faktu, e wielki midzynarodowy han del nie powinien istnie, lecz powinien to by handel na tyle kontrolowany, e jego efekt zawsze prowadziby do rwnowagi, a nie do narastania jednostronnej prze wagi ekonomicznej, bez nadziei na popraw. Stabilna Liga Narodw nie wydaje mi si moliwa, jeeli jakiemukolwiek narodowi zezwala si na praktykowanie handlowej penetracji, a przedmiotem tej penetracji jest pozbawianie innych narodw ich susznych udziaw w bardziej zoonych formach zatrudnienia i nieuniknionym jest, e oglna irytacja bdzie si rodzi o tyle, o ile bdzie to postpowa. Ani, mwic jasno, nie bdzie zbyt wiel kiej rnicy w skutkach, jeli niektre narody, zostan zredukowane do pozycji taniej siy roboczej, wynikajcych z przemysowej specjalizacji innego kraju pod
47 Leseferyzm (fr. laissez faire) sformuowany przez francuskich fizjokratw, ale najpeniej zrealizowany w dziewitnastowiecznej Wielkiej Brytanii pogld filozoficzno -ekonomiczny, goszcy wolno jednostki, zwaszcza w wymiarze spoeczno-ekonomicznym. Rola pastwa miaa by ograniczona do roli nocnego stra, ktry mia strzec fundamentalnych zasad wolnoci gospodarowania i prywatnej wasnoci. Rozumowanie leseferystw jest oparte na zaoeniu, e kady czowiek kieruje si zasad korzyci materialnej (homo oeconomicus). Zesp pogldw leseferystw zwizany by cile z owieceniowymi koncepcjami wolnoci jednostki oraz ide praw naturalnych. 48 W kocu XVIII wieku Adam Smith stworzy podstawy nauki ekonomii polit ycznej kapitalizmu, a take podwaliny pod rozwj angielskiej szkoy ekonomii politycznej, zwanej szko manchestersk. Przedstawiciele szkoy manchesterskiej zakadali, e czynnikiem sprawczym postpu gospodarczego jest denie do zysku. W tym celu naley pozostawi jednostce jak najwiksz swobod, a pastwo powinno jak najmniej ingerowa w gospodark, bowiem pierwsz zasad dobrego rzdu jest non nocere. 49 Alexander Hamilton (1755/1757-1804) polityk amerykaski, przywdca Federalistw, twrca dolara amerykaskiego.

138

rzdami reimu nieograniczonego kobdenizmu50. Gdziekolwiek przemys jest na tyle rozwinity w jednym kraju, e moe liczy na nie mniej ni wiatowy rynek dla swoich indywidualnych produktw, rwnowaga ekonomiczna innych krajw skania nas do zaniepokojenia. adne wane pastwo po tej wojnie nie pozwoli sobie na bycie pozbawionym jakiegokolwiek kluczowego czy podstawowego przemysu51. Dopki nie [230] wyczerpiemy obydwu kategorii, moemy zauway, e jestemy w stanie rwnie przyswoi sobie atrakcyjny, pozytywny idea oglnej nie zalenoci ekonomicznej, niezalenie od bdcej napdzan za pomoc jednego czy drugiego rodka, w przypadku zwykej obronnoci. Jeeli podejmiemy prb utrzy mania negatywnego kobdenizmu z pewnymi wyjtkami, to bardzo szybko zbudujemy due i nieksztatne ciaa jedynie doranej maszynerii. Oglny system niewiel kich zobowiza i premii uniemoliwi nam szybkie i atwe radzenie sobie z kad trudnoci, jaka si pojawi, poniewa bdziemy posiada odpowiedni machin kontroli w swoim rku. Lecz nie bd tutaj wchodzi w szczegy zagadnie doty czcych machiny, zajmuj si bowiem kwesti ideau i celu. Kobdenici wierzyli, e midzynarodowy handel jest dobry sam w sobie, i taka specjalizacja pomidzy krajem a krajem, pod warunkiem, e [231] wzrasta ona lepo pod kierownictwem naturalnych przyczyn, nie powinna by udaremniana. Z drugiej strony Berliczyk rwnie popiera specjalizacj ekonomiczn pord narodw, lecz robi to w sposb fachowy, gromadzc w swoim wasnym kraju te przemysy, ktre daj najwiksze, i wysoce wyspecjalizowane, zatrudnienie. Rezultat jest ten sam w kadym przypadku; jako sprawnie dziaajce przedsibiorstwo przemysowe uciska ono nard i pozbawia go, tak jak inne narody, penej niezalenoci. Ostateczne rnice spro wadzaj si do kwestii sporu i kolizji. Istniej trzy postawy intelektualne odnonie do dziaajcego przedsibiorstwa, ktre zwiastuj tragedi. Istnieje leseferyzm, ktry jest kapitulacj i fatalizmem. Postawa ta stwarza warunki porwnywalne z tymi do choroby zapanej przez samo zaniedbanie. Ciao ludzkie jest dziaajcym przedsibiorstwem, ktre staje si wytrcone z rwnowagi w swoich funkcjach, jest organicznie zainfekowane, tak e pod koniec adna porada lekarska, czy nawet chirurgiczny skalpel nie moe pomc, poniewa zatrzymanie choroby oznacza zatrzymanie samego ycia. Bez wtpienia, w ciepym socu Brytanii w rodku ostatniego stulecia wydawao si, e md rzejsza filozofia polityczna moga istnie doranie i pokada ufno w prze zornoci. Na szczcie choroba nie rozwina si do fatalnego stadium, [232] gdy pooono nas na st chirurgiczny w sierpniu 1914 roku52. Ale milion mczyzn
Chodzi o doktryn Richarda Cobdena (1804 -1865) brytyjskiego polityka i ekonomisty; zwolennika liberalizmu gospodarczego. Jego pogldy utosamiano pniej z francuskim leseferyzmem. 51 Rnica pomidzy tymi dwoma terminami nie zawsze jest zauwaalna. Kluczowy przemys, to taki, ktry poza tym, e sam jest wzgldnie niewielki, jest niezbdny dla innych i o wiele wikszych przemysw. Przykadowo, w ten sposb barwniki aniliny o wartoci dwch milionw funtw rocznie byy wykorzystywane w Wielkiej Brytanii przed wojn w przedsibiorstwach tekstylnych i papierni czych o rocznym zysku 200 milionw. Proporcja bya mniej wicej taka, jak klucza do drzwi, ktre je otwiera. Podstawowe przemysy to takie, ktre nie posiadaj takiego charakteru maego klucza. Taki przykadowo jest w dwudziestym wieku przemys stalowy. Dobrze jest zachowa ten podzia, poniewa rne miary ochronne bd mogy by potrzebne w tych dwch przypadkach [przyp. autora]. 52 Chodzi o przystpienie Anglii do pierwszej wojny wiatowej.
50

139

w wieku poborowym, sklasyfikowanych jako niezdatnych do suby wojskowej zoyo si na znak, za ktry przynajmniej moemy dzikowa Bogu, e wojna przysza kiedy to si stao. Kolejn postaw intelektualn w odniesieniu do dziaajcego przedsibiorstwa jest panika. Bya to postawa Prus, chocia ukryta pod paszczykiem schlebiajcej im filozofii nadczowieka, nie mniej przyjemna, gdy bya wiarygodna, ni wygodne wyznawanie leseferyzmu. Jednake Kultur w prostym rozumieniu oznacza, e bdc optani ide wspzawodnictwa i doboru naturalnego, ktra zostaa dosadnie wyraona w darwinizmie, i bdc przeraeni, Prusacy zdecydowali, e jeeli w ostatecznoci ludzie, aby przetrwa zaczn zjada si nawzajem to stan si kanibalami! Tak wic w pocie czoa kultywowali oni si i skuteczno zawodo wego boksera. Lecz potwornie sprawnie dziaajce przedsibiorstwo, w ktre si przeistoczy si ich kraj roso godniejsze i godniejsze i w kocu musieli oni pozwoli je nakarmi. Poowa okrutnych i samolubnych rzeczy, jakie czyniono na tym wiecie, czyniono z powodu paniki. Trzeci postaw jest ta anarchistw i bolszewikw bez wtpienia wprowadzaj oni rozrnienie pomidzy sob, ale czy [233] rozbijemy dziaajce przedsibiorstwo, czy podzielimy je na kawaki, to w praktyce czyni to niewielk rnic. Postawa ta oznacza spoeczne samobjstwo. Koniecznym jest wprowadzenie dys cypliny w zachodnich demokracjach podczas okresu przebudowy, obojtnie czy bolszewizm zaistniaby w rodkowej, czy we Wschodniej Europie. Kraje zachodnie s zwycizcami i same s w stanie przestrzec cay wiat przed przechodzeniem przez tak czsto powtarzajce si cykle w wypadku poszczeglnych narodw idealizm, nieporzdek, gd, tyrani. Pod warunkiem, e nie bdziemy si spieszy, aby rozebra na czci biec machin spoeczn, lecz realizowa nasze ideay przez skuteczne dziaanie dyscypliny spoecznej, powinnimy wprowadzi stabiln wydajno produkcji, fundamentaln zasad, jak moemy rzec, na ktrej teraz, bardziej ni kiedykolwiek, spoczywa cywilizacja. Nie zapominajmy, e niead na caym wiecie oznacza brak jakiejkolwiek utrzymywanej narodowej bazy, jako punktu wyjcia dla przywracania porzdku, a tym samym w niesprecyzowany sposb przedua anarchi i tyrani. Kilka stuleci zajo, aby znw osign stan cywilizacji, ktry by osignity, kiedy wiat rzymski zaama si w staroytnoci. Ale, jeeli dryfowanie w kierunku ucisku dziaajcego przedsibiorstwa pro wadzi do choroby narodu i jeli [234] nie moemy wpada w panik dlatego, e prowadzi to do zbrodni, ani ponadto buntowa si przeciw temu, dlatego e pro wadzi to do samobjstwa, to jaka droga otwiera si przed nami? Z pewnoci kon troli, ktra w demokracji oznacza samokontrol. Jeeli ta wojna czegokolwiek dowioda, to tego e te gigantyczne siy nowoczesnej produkcji s moliwe do kontro lowania. Przedtem wielu zakadao, e wojna wiatowa przyniesie tak powszechny kryzys finansowy, jaki nie powinien mie miejsca. Jednak, kiedy faktycznie si to zdarzyo, jak atwo niemieckie i brytyjskie systemy kredytowe zostay uwolnione w prosty sposb od korzystania z narodowych kredytw, aby dostarcza rda kre dytw indywidualnych, ktre zostay wyszarpnite z nieprzyjacielskiej ziemi. Kiedy raz zezwolimy na kontrol nad dziaajcym przedsibiorstwem jako naszym celem, wtedy idealn jednostk pastwow naszej Ligi musi by nard o zrwnowaonym rozwoju ekonomicznym. Surowce s nierwno dystrybuowane
140

na wiecie, ale podstawowa gonitwa ludzi, poza rosncymi rynkami ywnoci przynalenymi do danego regionu, tworzy si w tych dniach, lecz we wzgldnie maej czci caego przemysu. Mineray musz by wydobywane w kopalniach, a bie ca produkcja moe ulec zwikszeniu jedynie w obrbie strefy zwrotnikowej, lecz zarwno mineray, jaki i bieca produkcja s obecnie atwe do transportu i gwny przemys moe dlatego by lokowany wedug wyboru i woli ludzkoci. Jestemy takimi, jakimi czyni nas nasze zajcia; kada dorosa jednostka jest odcinita cechami swojego zawodu. Jest tak rwnie z narodami i aden szanujcy si nard od tego czasu nie pozwoli sobie na bycie pozbawionym swoich udziaw w gw nym przemyle. Lecz przemysy te s tak ze sob splecione, e nie mog rozwija si bez rwnowagi miedzy jednym a drugim. Jednake wynika z tego, e kady nard bdzie dy do rozwoju w kadej znaczcej dziedzinie aktywnoci przemy sowej i powinno mu si na to pozwoli. Jestem gboko przekonany, e jest to pewien idea, ktry moe pracowa na rzecz pokoju. W zwykym spoeczestwie jest to notorycznie trudnym dla ludzi o znacznych rnicach w bogactwie, by by przyjacimi w prawdziwym tego sowa znaczeniu; ten pikny zwizek nie wspgra z patronatem i zalenoci. Bez wtpienia cywilizacja opiera si na wymianie usug, lecz powinna to by rwna wymiana. Nasz gospodark pienin okrela si jako rwne usugi o bardzo zr nicowanej wartoci, z punktu widzenia jakoci zatrudnienia w przemyle, jakie one daj. eby by zadowoleni musimy znale sposb, aby ochroni pewn rwno szans w rozwoju narodowym. TUMACZENIE I OPRACOWANIE: RADOSAW DOMKE

141

Jacek BARTYZEL
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2011, T. 4

DWIE AMERYKI. AMERYKA ROMASKA I AMERYKA FENICKA

Czoowi metapolitycy poudniowoamerykascy (Carlos A. Disandro, Alberto Buela czy Primo Siena), reorientujcy refleksj geopolityczn na tory humani styczne i transcendentalne, od dawna zwracaj uwag na fundamentaln przeciw stawno dwu Ameryk, powstaych i rozwijajcych si w zupenie odmiennym kontekcie religijnym, kulturalnym i politycznym. W tej krtkiej nocie strecimy zasadnicze myli jednego z tych autorw argentyskiego filologa klasycznego, filozofa, teologa i poety Carlosa Alberta Disandro (1919-1984). Punktem wyjcia jego refleksji jest teza, i Ameryka jako kontynent stanowi geograficzny, geologiczny i kosmograficzny odpowiednik pkuli wschodniej; to przestrze geopolityczna otwarta na sakralizacj, jaka dokonaa si w naszej czci wiata, ale do czasu jej odkrycia przez Kolumba i innych konkwistadorw dzie wicza i niejako upiona. Odkrycie Ameryki zmienia t sytuacj: odtd spotykaj si w niej i cz ze sob geografia z histori. Ameryka staje si przestrzeni geopolityczn wczon w dziedzictwo Imperium Rzymskiego i jego redniowiecznych nastpstw, na czele z religijnymi (chrzecijastwem). Z t sam chwil jednak nastpuje na pkuli zachodniej odtworzenie sigajcego staroytnoci podziau wiata (post)rzymskiego na dwie czci: centrum (przestrze wewntrzn) i peryferie imperium. Owo odtworzenie przebiera posta polaryzacji na zromanizowan Ameryk hiszpask (Amrica hispnica romanizada) oraz peryferyjn Ameryk brytyjsk (Amrica britnica), ktra jest oddzielona od wikszoci wiata jak pisa ju o staroytnej Brytanii poeta Wirgiliusz. Tu wana dystynkcja terminologiczna. T cz Ameryki, w ktrej odtworzona zostaa przestrze wewntrzna imperium rzymsko-redniowiecznego nazywana bya i tak powinno pozosta Ameryk Hiszpask (Hispania rzymska to zarwno nowoytna Espaa, jak Portugalia i przestrze lusitanidad, czyli w tym wypadku przede wszystkim Brazylia), Iberoameryk (Iberoamrica) i Ameryk Romask (Amrica Romnica), ale nie Ameryk acisk (Amrica Latina). Ten ostatni koncept nazewniczy, tak dzi rozpowszechniony, by w ogle nieznany do poowy XIX wieku. Zosta on wymylony przez chilijskiego masona, progresist i liberaa Francisco Bilbao w 1856 roku, i natychmiast podchwycony przez propagand cesarza Francuzw Napoleona III; rozpropagowa j zwaszcza ideolog panlatynizmu Michel Chevalier oraz autorzy periodyku Revue de races latines. Zmiana nazwy nie bya wic niewinn korekt, gdy zbiegay si w niej konkretne interesy, z jednej strony francuskie (denie do budowy wasnego, narodowego imperium i wyparcia oraz zatarcia hiszpaskiego pitna kontynentu Francuzi to przecie te kulturowo rasa latyska), z drugiej za amerykaskich (kreolskich) liberaw buntownikw przeciwko prawowitej wadzy krla Hiszpanii nad wicekrlestwami amerykaskimi, ktrzy te chcieli zerwa nie tylko ju polityczn, ale i kulturow oraz religijn wi z hiszpasko-rzymsk Macierz.
143

Powoanie (vocacin) Ameryki Hiszpaskiej/Romaskiej/Iberoameryki zawiera si w pojciu hispanidad, ktre jest identyczne z Ekumenicznym Imperium Powszechnym (Imperio Ecumnico Universal), jako zadaniem do wypenienia przekazanym przez Rzym (bdcy z kolei dziedzicem kultury greckiej i caej tradycji indoeuropejskiej) katolickim narodom romaskim. Konkwista Ameryki przez Hiszpanw i Portugalczykw oznaczaa wczenie Ameryki do tego ekumenicz nego, katolickiego, rzymskiego imperium. Potwierdza to nawet pnocnoamerykaski (ale tylko z urodzenia) poeta Thomas Stearns Eliot sowami: jako spadkobiercy cywilizacji europejskiej jestemy jeszcze obywatelami Cesarstwa Rzymskiego. W rzeczywistoci oznacza to trway i niepojednalny antagonizm pomidzy rzymsk przestrzeni wewntrzn Ameryki a tym, co powstao (czy raczej te zostao odtworzone) na jej pnocnych peryferiach. T przestrze Disandro nazywa Ameryk Fenick (Amrica Fenicia), z racji jej korzeni historycznych i antropologicznych. Ameryka Pnocna zostaa skolonizowana gwnie przez angielskich purytanw, zjudaizowanych i interpretujcych fanatycznie prawo mojeszowe. Uwaajc si za ras wybran i wzbudzajc w sobie tego samego ducha, co Izraelici staroytni, purytanie praktykowali analogiczn polityk radykalnego unicestwienia napotkanych (indiaskich) Filistynw. Na t rnic religijn (a w konsekwencji take etyczn) nakada si inna: geopolityczna. Ameryka purytaska i anglofoska jest talassokratyczna w typie fenickim, napdzana zmysem handlu morskiego (comercial martimo), co znakomicie koresponduje z doktryn religijn kalwinizmu, goszcego, i sukces ekonomiczny jest znakiem askawoci Boej. Dla Amerykanw z Pnocy, tak samo jak dla staroytnych Fenicjan, eglowa (navegar) znaczy handlowa, tworzc jednoczenie wzdu szlakw handlowych strefy swojej dominacji i siy. Przeciwnie, charakter konkwisty przedsiwzitej przez narody iberyjskie (Hiszpanw i Portugalczykw) unaocznia rys wskazujcy na ich rzymsko: ot, tak samo jak dla Rzymian, conquistar znaczy dla nich obj na trwae w posiadanie odkryt i zdobyt ziemi, natomiast eglowanie przez morze jest tylko rodkiem, nigdy celem. To cywilizacja geokratyczna. Ameryka Pnocna (Stany Zjednoczone), im bardziej wzrastaa w si, tym chtniej porwnywaa si do Rzymu, ale to tylko (samo)oszustwo; w rzeczywistoci to nie nowy Rzym, lecz wspczesna kopia fenickiej Kartaginy. Ostateczn konsekwencj jest odmienny charakter imperiw budowanych przez dziedzicw Rzymu Hiszpanw i dziedzicw Fenicji/Kartaginy (pnocnych) Amerykanw. Konkwistadorzy iberyjscy wczali nie tylko ziemi, ale i jej mieszkacw do Imperium Ekumenicznego, przede wszystkim chrzczc ich, a wic czynic z nich chrzecijan katolikw o tej samej randze moralnej, yjcych pod tym samym kodeksem etyczno-prawnym, opartym o zasady wyoone w Monarchii Dantego: wolno, mio, sprawiedliwo (dopiero nieszczsna niepodlego, przesiknita europejskim liberalizmem i jakobinizmem, wypaczya to trjprawo w triad rewolucyjn, w ktrej braterstwo karykaturuje mio, a rwno sprawiedliwo, pograjc kraje romanoamerykaskie w chaosie oscylujcym miedzy anarchi a militarnym despotyzmem). Talassokratyczne imperium pnoc noamerykaskie opasuje wiat sieci powiza komercyjnych, uzaleniajcych
144

ekonomicznie, i wojskowych baz w strategicznie wanych punktach, z ktrych moe w kadej chwili interweniowa, zmuszajc do posuszestwa, gdy tylko hege mon uzna swoje interesy handlowe i polityczne (co w tym wypadku jest waciwie jednoci) za zagroone. ad duszy i zbawienie poddanych nie interesuje hegemona tego imperium.
Artyku ukaza si pierwotnie na portalu legitymizm.org.

145

III. RECENZJE WADYSAW STUDNICKI, ROSJA W AZJI WSCHODNIEJ, WYDAWNICTWO ANTYK MARCIN DYBOWSKI, KOMORW 2009, SS. 85.
Posta Wadysawa Studnickiego-Gizberta (1867-1953) na cay okres rzdw komunistw w Polsce zostaa objta cisymi rygorami cenzury. W PRL (take w erze po 1956 roku) nie mogo si ukaza ani jedno zwarte opracowanie naukowe, powicone spucinie tego myliciela politycznego i geopolitycznego, a take aktywnego polityka, nie wspominajc o wznawianiu ktregokolwiek z jego dzie. Po okresie komunistycznym pozostaa w ten sposb jeszcze jedna (z wielu) luka w polskim dorobku nauk historycznych i politycznych, dotkliwa szczeglnie dla polskiej geopolityki, do ktrej wsptwrcw wypada Studnickiego zaliczy 1. W minionych latach rzeczona luka sukcesywnie zapenia si, dziki wysikom ta kich autorw, jak Jacek Gzella2, Gawe Strzdaa3 czy Marek Figura4. Ponadto, na pocztku obecnej dekady toruskie wydawnictwo Adam Marszaek oddao czytel nikom czterotomowy wybr prac Studnickiego5. W roku 2009 wydawnictwo Antyk, kierowane przez Marcina Dybowskiego, przygotowao natomiast reprinty sze ciu dzie myliciela, w tym czterech powiconych problematyce geopolitycznej. Chronologicznie pierwsz z nich jest niewielkiej objtoci ksika Rosja w Azji Wschodniej, opublikowana po raz pierwszy we Lwowie w 1904 r. Omwione po niej wydanie stanowi pierwsze od ponad wieku wznowienie tej pracy. Pocztek polskiej geopolityki datuje si niekiedy symbolicznie na rok 19016, wic go z publikacj dzieka Rola rzek w historii i geografii narodw autorstwa Eugeniusza Romera (1871-1954)7, wybitnego geografa, uwaanego za ojca geopolityki polskiej8. Wspomniana data ma charakter czysto umowny, poniewa pozycje istotne dla geopolityki w Polsce ukazyway si jeszcze w XIX wieku, jak zwaszcza prace geografw Wincentego Pola (1807-1872) i Antoniego Rehmana (1840-1917); warto wymieni take pierwsz ksik Wadysawa Studnickiego, zatytuowan Wspczesna Syberia, gdzie autor, analizujc polityczne znaczenie

Zob. P. Eberhardt, Twrcy polskiej geopolityki, Krakw 2006, s. 103-123. J. Gzella, Zaborcy i ssiedzi w myli spoeczno-politycznej Wadysawa Studnickiego (do 1939 roku), Toru 1998. 3 G. Strzdaa, Problem niemiecki w myli politycznej Wadysawa Studnickiego , Wrocaw 2006 (praca niepublikowana). 4 M. Figura, Rosja w myli politycznej Wadysawa Studnickiego, Pozna 2008. 5 W. Studnicki, Pisma wybrane, t. 1, Z przey i walk, Toru 2002; tene, Pisma wybrane, t. 2, Polityka midzynarodowa Polski w okresie midzywojennym, Toru 2002; tene, Pisma wybrane, t. 3, Ludzie, idee i czyny, Toru 2001; tene, Pisma wybrane, t. 4, Tragiczne manowce. Prby przeciwdziaania katastrofom narodowym 1939-1945, Toru 2001. 6 Zob. L. Sykulski, Geopolityka w Polsce: dzi i jutro, Geopolityka, 2009, nr 1 (2), s. 4. 7 E. Romer, Rola rzek w historyi i geografii narodw, Lww 1901. 8 Zob. haso Romer Eugeniusz Mikoaj, [w:] L. Sykulski, Geopolityka. Sownik terminologiczny, Warszawa 2009, s. 85-86.
2

147

Syberii dla cesarstwa rosyjskiego, uwzgldni obszernie determinanty geograficzne i klimatyczne9. Pocztek XX wieku by okresem niejako fundamentalnym dla rozwoju polskiej geopolityki. Powrt sprawy polskiej na aren polityki midzynarodowej i od rodzenie aspiracji politycznych samych Polakw zaowocoway w Polsce uwan obserwacj zmian w midzynarodowym ukadzie si i dyskusjami o ewentualnych moliwociach odbudowy polskiej pastwowoci. W ich toku rodziy si programy terytorialne dla tej ostatniej, czemu towarzyszy namys nad geograficznymi pod stawami Polski jako bytu pastwowego. Wadysaw Studnicki od pocztku zabiera gos w tych sporach fundamentalnej wagi. Do grona twrcw polskiej geopolityki pozwalaj zaliczy go stosowane przeze metody analizy polityki midzynarodowej i kierujcych ni czynnikach, widoczne ju w pracy Rosja w Azji Wschodniej. Studnicki to cecha charakterystyczna jego rozwijanej przez kilkadziesit lat myli geopolitycznej uznawa Rosj za czynnik kluczowy dla pooenia Polski, podzielonej wwczas wci pomidzy trzy pastwa zaborcze. Wyraa przekonanie o zalenoci od polityki prowadzonej przez to pastwo sytuacji Polakw we wszystkich trzech zaborach, mimo rozdzielenia ich granicami pastwowymi: Rosya wywiera olbrzymi wpyw na pooenie nietylko rosyjskiego zaboru, ale wszystkich dzielnic naszych (s. 5). Jako przykady wskazywa m.in. odstpienie przez niemiecki rzd Leo von Capriviego od antypolskiej polityki wewntrznej w wyniku okresowego pogorszenia relacji Niemiec z Rosj czy opozycj austriackich krgw ministerialnych wobec przyznania Galicji autonomii, poczon z obaw, i gali cyjska autonomia stanie si narzdziem wpywu Rosji na sytuacj wewntrzn w Austro-Wgrzech. Polityka Rosji wzgldem Polski pozostaje za zalena od caoksztatu polityki zagranicznej pastwa rosyjskiego i jego pozycji w ujmowanym dynamicznie midzynarodowym ukadzie si: Pooenie ywiou polskiego poprawiao si lub pogarszao w Rosyi, zalenie od jej polityki zewntrznej, od siy jej na zewntrz. Dziki to zawikaniem polityki midzynarodowej czyni koncesye narodo wi polskiemu Aleksander I, wskutek hegemonii swej w Europie Mikoaj I wzmocni ucisk, niweczc na Litwie i Rusi lady kultury polskiej we wszystkich dziedzinach, nawet w dziedzinie religii (zniesienie unii). Poraka krymska osabia nieco ucisk rzdowy w pierwszych latach panowania Aleksandra II, podobny wpyw miao sabe powodzenie ora rosyjskiego w wojnie tureckiej 1877/8 r. (s. 5). Studnicki uwzgldnia wic nie tylko zaleno polityki zagranicznej pastwa od czynnikw wewntrznych co w nowoczesnych studiach strategicznych jest truizmem ale take, odwrotnie, zaleno jego polityki wewntrznej od sukcesw i trudnoci w realizacji swojej strategii w polityce zagranicznej. (W Rosji w Azji Wschodniej posugiwa si ju zreszt pojciem strategii zob. tame, s. 25, 27). Omawiana tu praca stanowi przykad stosowania przeze takiego wielowymiarowego spojrzenia na zachowanie si orodkw siy. Uchwycenie zwizku polityki wewntrznej Rosji z jej polityk zagraniczn doprowadzio Studnickiego do prze konania o potrzebie wnikliwego analizowania nasilonej aktywnoci tego pastwa na obszarze, wydawaoby si, od Polski najbardziej odlegym Azji Wschodniej (Da9

Zob. W. Studnicki, Wspczesna Syberya. Z map Syberyi i kolei syberyjskiej, Krakw 1897.

148

lekiego Wschodu)10. Polskiego czytelnika przekonywa o niej sowami: Fakt, i Rosya posiada na Wschodzie olbrzymiej wagi interesy pastwowe i silnych przeciwnikw, fakt, e ju uroli tam jej antagonici, z ktrymi utrzymywa powinna pokj zbrojny, wojn brzemienny, osabia j na Zachodzie, wywouje nowe kombi nacye i komplikacye polityczne, nie moe wic nie wpywa porednio i bez porednio na nasze stosunki11 (s. 5). Nowe terytoria, zasoby ludnociowe, zoa surowcw, szlaki komunikacyjne i handlowe, pozyskiwane przez Rosj poprzez eks pansj w Azji, dostarczaj jej nowych instrumentw w polityce prowadzonej take na kierunkach innych, ni dalekowschodni (s. 11). Dominujc cz swojej ksiki (rozdziay 2-9) autor powici na szczegowe rozwaenie znaczenia poszczeglnych czci Azji Wschodniej dla polityki rosyj skiej w przypadku ich opanowania przez Rosj inaczej mwic, ich znaczenia geopolitycznego. Do krain wanych pod tym wzgldem dla pastwa rosyjskiego zalicza on w pierwszej kolejnoci Manduri, Kore oraz Mongoli (s. 11). Z tego punktu widzenia, za kluczow cz terytorium Rosji uzna stanowicy wrota do tych krain Kraj Nadamurski (pooony na pnoc od rzeki Amur), ktry, jak jedni twierdz, ma by znacznem rdem potgi jej na Wschodzie, a zdaniem innych wymaga bdzie od Rosyi coraz to nowych zdobyczy terytoryalnych i zarazem pono szenia coraz to wikszych ofiar materyalnych (s. 12). Opanowanie Kraju Nadamurskiego, ostatecznie przyczonego do pastwa rosyjskiego w latach 1858 -1860, otwiera drog w gb Azji, na poudnie, do lecej midzy Mongoli a Kore Mandurii: pnocno-wschodniej czci wczesnego cesarstwa Chin i zarazem ojczyzny wadajcej Pastwem rodka od XVII wieku dynastii Qing. W ocenie Studnickiego Rosja pozostaje uzaleniona od sprowadzanych z Mandurii dostaw ywnoci, poniewa jej dalekowschodnie posiadoci s nader ubogie pod wzgldem rolniczym i co za tym idzie, niezdolne samodzielnie wyywi stacjonujce w nich powane siy wojskowe. Bez utrzymywania w nich silnych wojsk, Rosja nie mogaby za zrealizowa caej swej dalekowschodniej strategii, dlatego niezbdne okazuje si uzyskanie przez ni kontroli nad Manduri. Znaczenie Manduryi jako spichlerza dla utrzymania wojsk rosyjskich na Wschodzie dowodzi ta okoliczno, i gdy w 1901 roku z powodu wypadkw w Manduryi dowz byda odcity by od niej, wyywienie miast i wojsk w kraju zabajkalskim napotkao na wielkie trudnoci (s. 28-29). Opanowanie Mandurii zapewnioby wic trwae bezpieczestwo rosyjskich prowincji na Dalekim Wschodzie w tym sensie, e wyeliminowaoby ryzyko ich utraty w razie przerwania dostaw zaopatrzenia z tego najbliszego rda ale wedug Studnickiego to nie jedyny powd, dla ktrego pastwo carw dy bdzie do zawadnicia t krain. Posunicie rosyjskiej pla cwki dalekowschodniej z Kraju Nadamurskiego daleko na poudnie, w stron wschodniego wybrzea morskiego Azji, tworzyoby pomost dla dalszej ekspansji Rosji w Azji: oznaczaoby odcicie przez ni Pwyspu Koreaskiego od ldu, otoczenie Mongolii z trzech stron oraz, przede wszystkim, otwarcie przez Nizin Mandursk atwej drogi do Chin od strony wschodniej (od pnocy utrudnianej
10 Studnicki stosowa pojcie Azji Wschodniej w sposb rozszerzajcy, wczajc do niej m. in. Mongoli, Tybet czy wschodni Syberi. 11 Zob. haso zbrojny pokj, [w:] L. Sykulski, Geopolityka..., dz. cyt., s. 109.

149

przez mongolskie pustynie, za od zachodu przez gry Azji rodkowej). Rosya poda Manduryi tak ze wzgldu na zaleno ekonomiczn swych prowincyj pogranicznych od kraju tego, () jak ze wzgldu na to, i Mandurya jest posterunkiem niezbdnym Rosyi dla zdobycia Korei i organicznego zespolenia terytoryum z portem Artura, potrzebnym dla szachowania Pekinu, dla dalszych zdobyczy na Chinach (s. 27). Zawadnicie Manduri, wskazuje Studnicki, daoby pastwu rosyjskiemu dostp do stanowicego wyjcie na Ocean Spokojny Morza tego, skd jednoczenie flota rosyjska mogaby bezporednio zagrozi Peki nowi. Rosja uzyskaaby te dziki niemu poczenie ldowe z siami zbrojnymi stacjonujcymi w twierdzy Port Artur na Pwyspie Liaotuskim, wydzierawionej przez ni od Chin jeszcze w 1898 r., ale odcitej od terytorium pastwa rosyjskiego, z ktrym twierdza ta utrzymuje czno wycznie za pomoc linii kolejowej, przeprowadzonej przez Manduri za zgod Chin i atwej do przerwania. Strategiczne pooenie Mandurii czyni z jej zdobycia jeden z najwaniejszych etapw rosyjskiej polityki na Dalekim Wschodzie. Nie znaczenie Manduryi dla Rosyi bezporednie, ale porednie przedewszystkiem jest wane, jako terenu, czcego Sybery z Chinami, Kore i oceanem. Ju w r. 1898 Rosya uzyskaa koncesy ku poczeniu posiadoci syberyjskich z portowem miastem swym Wadywostokiem via Mandurya. W r. 1898 podczas oglnego rabunku terytory[u]m chiskiego Rosya zawadna portem Artura, posiada przez to nie zamarzajcy port na oceanie Wielkim, posiada zarazem wan placwk strategiczn w pobliu Pekinu, z ktrej zagraa moe Niebieskiemu pastwu, zdobywa na niem koncesye, przygotowywa si do zaboru Chin wreszcie. Ot okoliczno, e kolej elazna mandurska czy posiadoci rosyjskie z Port Arturem, nadaje olbrzymie znaczenie tej kolei dla Rosyi. Aby jednak wykorzysta kolej pod wzgldem strategicznym, trzeba by go spodarzem na terenie kolei, trzeba mie wojsko w Manduryi, trzeba nawet stworzy tam kolonie rosyjskie (s. 30). Zdaniem Studnickiego, rol zaplecza ekonomicznego i aprowizacyjnego dla dalekowschodniej grupy rosyjskich wojsk obok Mandurii odegra moe Korea, dlatego w planach Rosji znajduje si zajcie rwnie Pwyspu Koreaskiego (s. 33). Oprcz Korei, Manduria ssiaduje z Mongoli, nad ktr cesarstwo rosyjskie zdoao ju rozcign protektorat w 1901 r. W ten sposb Rosjanie uchwycili jeszcze jedn drog do Chin, wiodc przez pooony na poudniu Mongolii wwz Si-uan-tse. Przejcie Si-u[a]n-tse jest nie tylko wane jako gwny punkt drogi, jest ono rwnie ogromnie wane pod wzgldem strategicznym, na co wskazywa w r. 1638 Taitsong-Chungtaidi, twrca dynastyi mandurskiej, mwic po opanowaniu wwozu tego: Pan tego przejcia, jest panem Chin (s. 25). W 1901 r. wwz, oficjalnie dla zabezpieczenia granicy przed bandami rozbjnikw, zosta obsadzony wojskiem i ufortyfikowany przez Rosj, ktra tym samym otwara sobie od pnocy dostp do Pastwa rodka. Omawiajc przebieg i konsekwencje opanowania Mongolii przez pastwo rosyjskie, Studnicki zauwaa: Europa nie interesowaa si t spraw, jakkolwiek od jej powodzenia zaley w znacznej mierze warto rubla rosyjskiego, siejcego niepokj w Galicyi wschodniej, w sowiaskich okrgach Wgier i na Bakanach, jakkolwiek od rozstrzygnicia jej zalee musi ilo wojska, ktre Rosya trzyma moe w kraju zabajkalskim i minusiskim, ilo wojska, niezbdnego dla ochrony toru kolejowego Syberyi (s. 25). ledzc wzajemn zaleno polityki rosyjskiej na
150

kierunkach dalekowschodnim i wschodnioeuropejskim, polski myliciel potwierdza swj pogld, i geopolityka musi postrzega otoczenie orodka siy jako cao, jeli chce zrozumie interakcje zachodzce pomidzy nim a innymi orodkami. W opinii Studnickiego waciwe, dugofalowe cele polityki Rosji na Dalekim Wschodzie s wyranie widoczne. Pastwo rosyjskie, dc do opanowania Mon golii, Mandurii i Korei, uchwycenia drg wiodcych do Chin z pnocy, p nocnego wschodu i wschodu oraz usadowienia si zbrojnie na chiskich granicach i w basenie Morza tego, dokonuje okrenia osabionego Pastwa rodka. W ten sposb przygotowuje si do wielkiej operacji jego podboju jako wstpu do walki o hegemoni w Eurazji. Jeeli Mandurya, Korea, Mongolia i Tybet posiadaj przedewszystkiem znaczenie dla Rosyi posterunkw, wzmacniajcych jej wpywy i potg w Azyi, to Chiny ze sw wielomilionow ludnoci kulturaln posiada jc znaczn sfer potrzeb, bdc ju dzi niemaym a wci wzrastajcym rynkiem zbytu, przedstawiaj dla Rosyi olbrzymie znaczenie. Zawadnicie Chinami moe wytworzy z Rosyi potg, zdoln do podbicia Azyi i Europy (s. 45). Prbujc przewidzie moliwe konsekwencje takiego scenariusza wydarze, polski myli ciel wyraa przekonanie, i poczenie Rosji i Chin w jednym organizmie politycznym powstanie imperyum chisko rosyjskiego (s. 45) przyniosoby w rezultacie nie rusyfikacj Chin, ale schiszczenie Rosji. Ludy zamieszkujce Rosj znacznie ustpuj Chiczykom pod wzgldem kultury rolnej i handlowej, dlatego jak zdaniem Studnickiego jednoznacznie wskazuj dane statystyczne na terenach zamieszkiwanych wsplnie przez ludno chisk i rosyjsk, nie rozdzielonych granicami pastwowymi, Chiczycy szybko zyskuj supremacj nad Rosjanami. Rosyjska penetracja Chin zakoczy si podobnie, jak najazd mandurski w XVII wieku: asymilacj najedcw (s. 59-60). W moliwej ekspansji kultury chiskiej na Rosj Studnicki widzia powany problem dla pastw ssiadujcych z t ostatni, poniewa z polityczno-wojskowego zagroenia ze strony Rosji uczyniaby ona dodatkowo zagroenie cywilizacyjne: Azyatyckie zdobycze Rosyi zrobi j pastwem azyatyckiem, byoby to jednak jeszcze niebezpieczniejsze wobec tego, e miaoby ono europejsk militarno-pastwow organizacy (s. 60). Jako drugi strategiczny cel azjatyckiej polityki Rosji wskazuje Studnicki Indie. Przypomina rosyjskie plany opanowania Indii snute od czasw Piotra I i Katarzyny II. Jak pokazuje, przez cay wiek XIX pastwo carw konsekwentnie torowao sobie drog do Indii, opanowujc kolejno Taszkient, Samarkand i Kokan (w obecnym Uzbekistanie), Turkmeni z miastem Merw i w ten sposb posuwajc si przez Azj rodkow coraz dalej na poudnie. Polski geopolityk zwraca uwag na budow przez Rosj linii kolejowej przez pustyni Kara-kum, umoliwiajcej szybki przerzut wojsk pomidzy Kaukazem a Azj rodkow i stamtd do Indii (s. 8). W nastpnej kolejnoci kluczowego znaczenia geopolitycznego nabiera dla Rosji Tybet, przez ktry prowadzi szlak na Pwysep Indyjski. W ostatnich czasach nawizuje Rosya stosunki z Tybetem, owem niedostpnem dotd dla Europejczykw pastwem Dalai-Lamy. A stamtd, z Tybetu cignie si midzy wierzchokami Keczenzan i Tehemen dugi wwz Sikkim, jedyna naturalna droga, prowadzca z Azyi rodkowej do zatoki Bengalskiej. () Od r. 1890 jest Sikkim ksistwem niezalenem od Tybetu, pod protektoratem Anglii. Rosya dy do zdobycia protektoratu nad Tybetem (s. 8-9). W tym kontekcie brzemienne w konsekwencje moe si okaza
151

oficjalne uznanie przez dalajlam w 1902 r. caratu za uniwersalnego protektora politycznego buddyzmu w Azji, za ktrego wczeniej uznawany by formalnie cesarz chiski (s. 42)12. To przeniesienie centrum georeligijnego oznacza bowiem, i ywa w Azji idea panbuddyzmu pracowa bdzie odtd na korzy polityki rosyjskiej (s. 40). Obok drobiazgowej (chwilami do przesady) analizy praktycznej polityki Rosji ukierunkowanej na opanowanie Dalekiego Wschodu, Chin oraz Indii i zdobycie w ten sposb hegemonii w Azji, Studnicki nie pomija te ideowo-politycznej podbudowy tych de. Dostarcza jej rozwijajcy si w pastwie carw nurt na zywany przeze rosyjskim panazyatyzmem (s. 6-9). W tym, co polski geopolityk opatruje ow nazw widzie naley budzcy dzi ogromne zainteresowanie rosyjski eurazjanizm13, ktrego narodziny Studnicki umia dostrzec, a za ktrego gwnego reprezentanta uznawa Espera ksicia Uchtomskiego (1861-1921). Co interesujce, pojcie panazjatyzmu pojawio si rwnie w tytule jednego z pary artykuw powiconych azjatyckiej polityce Rosji, jakie w 1904 r. w tym samym momencie, co Studnicki sw ksik w wydawanym we Lwowie Przegldzie Wszechpolskim opublikowa Jan Ludwik Popawski (1854-1908)14. Autor artykuw w odniesieniu do rosyjskich projektw w Azji zamiennie stosuje te nazw panmongolizmu. Podobnie jak Studnicki, Popawski widzi cel polityki Petersburga w zawadniciu Chinami i Indiami, czego przygotowaniu suy ma w jego ocenie wczeniejsze podporzdkowanie sobie przez pastwo carw Mandurii, Korei, Mongolii i Tybetu, a take Turkiestanu; zwraca rwnie uwag na stra tegiczne znaczenie rosyjskiego przyczka w Port Artur. Wyraa pogld, i w razie skutecznej realizacji tych dalekosinych planw potga Rosji zwikszyaby si radykalnie, podnoszc j do rangi monarchii wiatowej15. Rosja w Azji Wschodniej oraz artykuy Popawskiego, jako jedne z najwczeniejszych w Polsce tekstw powiconych pocztkom rosyjskiego eurazjanizmu, posiadaj wic znaczenie prekursorskie16; pierwszestwo merytoryczne wydaje si przy tym nalee do ksiki Studnickiego, przez wzgld na obszerniejsz podstaw faktograficzn i bardziej wielopaszczyznowy charakter analizy. Wadysaw Studnicki, koncentrujc si na zobrazowaniu azjatyckiej polityki Rosji, nie ukazuje posuni tego pastwa jako dziejcych si w prni, lecz w dynamicznym wspoddziaywaniu z otaczajcymi go w przestrzeni orodkami siy. Pokazuje, jak rosyjska strategia ekspansji zderza si w Azji z podobn ymi deniami innych mocarstw: Japonii i Wielkiej Brytanii w Tybecie (s. 45), Wielkiej Brytanii i Niemiec w Chinach (s. 46-48) co nie przeszkadza jej jednak wsp12 Studnicki cytuje w tym miejscu m.in. nastpujce sowa posa dalajlamy wygoszone podczas powrotu z Petersburga do Tybetu: Tak, wracam do Lassy, osi wiata. Tak, z Lassy moc i potga pyn bd wiecznie. Tak, Budda jest centrem. (). Tak, przenis Budda Pekin z nad morza tego na Biae morze. I Biay cesarz jest odtd panem i rozdawc darw religii , (s. 42). 13 Zob. haso eurazjanizm [w:] L. Sykulski, Geopolityka..., dz. cyt., s. 26. 14 J. L. Popawski, Walka o panowanie nad Azy I. Polityka zaborcza Rosji, Przegld Wszechpolski, 1904, nr 3; tene, Walka o panowanie nad Azy II. Panazyatyzm, 1904, nr 4. 15 P. Eberhardt, Twrcy polskiej geopolityki, Krakw 2006, s. 33-34. 16 Nie jest wykluczona moliwo bezporedniej wymiany pogldw pomidzy autorami, ktrzy w 1904 r. byli obaj zwizani z galicyjskim ruchem narodowo-demokratycznym.

152

pracowa z Niemcami nad osabieniem Austro-Wgier w Europie Wschodniej (s. 77-78) a przede wszystkim Japonii na wschodnim wybrzeu Azji (ksika zostaa napisana ju podczas toczcej si wojny rosyjsko-japoskiej). Polski geopolityk stara si przewidzie moliwe konsekwencje tych makro -procesw politycznych. Wiele z jego przewidywa, obiektywnie rzecz biorc, nie sprawdzio si. Chiny nie wczyy si do wojny rosyjsko-japoskiej po stronie Japonii (s. 75). Austro-Wgry nie wyzyskay konfliktu wicego Rosj militarnie na Dalekim Wschodzie do zaatakowania jej od strony zachodniej i wydarcia jej Krlestwa Polskiego (s. 78-80). Wojna zakoczya si, zgodnie prognoz Studnickiego, klsk Rosji, jednak pomimo utraty niektrych nabytkw terytorialnych (Port Artur) na rzecz Japonii nie nastpio w rezultacie adne z przewidywanych przeze rozstrzygni: ani cofnicie si pastwa rosyjskiego do granic z 1895 r., sprzed pene tracji Mandurii, ani tym bardziej powrt do granic z 1854 r., t. j. utrata kraju Nadamurskiego, stanowicego geograficznie jedn cao z Mandury i tym samym odcicie Rosji od Pacyfiku (s. 76). Mimo to niewtpliwie zasuguje na uwag wi doczna w dziele metoda analizy, uwzgldniajca okrelenie celw (zarwno cz stkowych, jak i dugofalowych), jakie zamierza osign dany orodek siy, zesta wienie moliwie wszystkich znanych dziaa, ktre maj suy ich osigniciu, analiz historyczn, badanie zasobw ludzkich i siy militarnej danego orodka, a take czynnikw ekonomicznych i wewntrzpolitycznych, ktre wpywaj na jego posunicia, usytuowanie jego dziaa w przestrzeni geograficznej i rozpatrzenie interakcji pomidzy tym orodkiem a jego rywalami. Inne przewidywania Studni ckiego zrealizoway si jednak zaskakujco trafnie. Polski geopolityk na podstawie wydarze XIX stulecia wysnu wniosek, i zaangaowanie si Rosji w wikszy zewntrzny konflikt zbrojny pociga za sob w Polsce wybuch powstania przeciw temu zaborcy. Wojna Rosyi w 1828 r. wzmocnia w nas fal uczu narodowych, osabiajc nieco wiar w potg tego pastwa. Mielimy rok 1830-1831. Poraka krymska miaa te same skutki, a konsekwency ich by rok 1863 (s. 83). Autor odnosi t obserwacj do toczcej si wojny rosyjsko-japoskiej. I rzeczywicie, z jej zakoczeniem w Krlestwie Polskim rozpocz si zryw 1905 roku. W swojej analizie Wadysaw Studnicki dostrzega rol, jak w rosyjskiej polityce ekspansji odgrywa kolej najszybszy wwczas rodek lokomocji ldowej. Jego spojrzenie wykazuje tu podobiestwo do pogldw ojca geopolityki Hal forda Mackindera (1861-1947), wyoonych w synnym artykule Geograficzna o historii, ogoszonym zreszt w tym samym roku, co Rosja w Azji Wschodniej. Wedug brytyjskiego geografa pojawienie si wyposaonego we wasny napd rodka szybkiego transportu, w wielkiej mierze niezalenego od warunkw tere nowych i atmosferycznych, zrewolucjonizowao proces przestrzennego rozwoju pastw. Uczony ten dodawa, i w zwizku z tym rozwj kolei (zwaszcza trans kontynentalnej) w Rosji zapewni jej w obrbie eurazjatyckiej masy ldowej pozycj porwnywaln do tej, jak na morzach miaa wwczas Wielka Brytania17. Stadnicki, podobnie jak Mackinder, przeomowe znaczenie kolei dla ekspansji rosyj skiego orodka siy widzia w moliwoci efektywnego poczenia ze sob najodJ. H. Mackinder, Geograficzna o historii, przekad M. Radoszko, M. Szymu, (red.) R. Potocki, Czstochowa 2009, s. 43-45.
17

153

leglejszych nawet geograficznie punktw, take rozdzielonych terenami trudnymi do sforsowania dla konwencjonalnego transportu ldowego (np. pustyniami), oraz szybkiego przemieszczania wojska na wielkie odlegoci. W przeciwiestwie jed nak do brytyjskiego geopolityka Polak zauwaa atwo przerwania linii kolej owych, w razie konfliktu pozwalajc skutecznie uderzy w wojenn machin Rosji i sparaliowa jej dziaanie nawet nielicznemu i sabo uzbrojonemu przeciwnikowi (s. 19, 24-25, 30). Lektura reprintu Rosji w Azji Wschodniej nie dla wszystkich czytelnikw, nawet zainteresowanych geopolityk i/lub geohistori, okae si atwa, tym bar dziej, e wydawca zrezygnowa z jakiegokolwiek opracowania tekstu oryginalnego. Zabrako wic wstpu, ktry prezentowaby to powstania dziea i ewentualnie syl wetk intelektualn jego autora. Nie wprowadzono take do tekstu jakichkolwiek przypisw, wyjaniajcych czynione czsto przez Studnickiego odwoania do zdarze, postaci i pogldw z epoki, ktre miay znaczenie dla problematyki ksiki, a ktre mog by w wikszoci nieznane wspczesnemu czytelnikowi. Temu ostatniemu lektury nie uatwi wreszcie zachowanie oryginalnej pisowni, tzn. archai cznej z dzisiejszego punktu widzenia ortografii i interpunkcji. S to, jak si wydaje, konsekwencje dokonanego wyboru przez wydawc, aby udostpni badaczom i innym zainteresowanym tekst dziea w stanie integralnym, bez adnych skrtw, zmian czy innych ingerencji. Mimo tych mankamentw, wznowienie pisanej ywym, cho zarazem chodnym i skupionym stylem pracy Studnickiego jest przyczynkiem do wypenienia istotnej luki w rodzimym pimiennictwie geopolitycznym, wytwarzanej przez fakt, i prace polskich klasykw geopolityki s w zdecydowanej wikszoci przypadkw do stpne jedynie w edycjach przedwojennych. Miejmy nadziej, e coraz wicej z nich bdzie przywracane wspczesnemu czytelnikowi. ADAM DANEK

154

IRENEUSZ WOJEWDZKI, KAZIMIERZ SOSNKOWSKI PODCZAS II WOJNY WIATOWEJ. KSI NIEZOMNY CZY HAMLET W MUNDURZE?, WARSZAWA 2009, SS. 631.
Nakadem Narodowego Centrum Kultury ukazaa si niedawno monografia po dejmujca problematyk biografii generaa Kazimierza Sosnkowskiego w okresie II wojny wiatowej. Jak podkrela sam autor, posta Naczelnego Wodza coraz czciej jest pomijana w rodzimej historiografii, przymia j bowiem osoba tragicznie zmarego poprzednika, Wadysawa Sikorskiego. Mimo wszystko to ciekawe i smutne zarazem, e dawny szef I Brygady, bliski wsppracownik Jzefa Pisudskiego, ktry w okresie powstania warszawskiego sta na czele caoci Polskich Si Zbroj nych, a po wojnie odgrywa znaczc rol wrd polskiej emigracji politycznej, nie doczeka si przez tyle lat rzetelnej biografii. Tym bardziej cieszy najnowsza ksi ka modego historyka ze rodowiska Uniwersytetu Zielonogrskiego, ktra wyczerpujco wypenia szecioletni okres wojny w opisie ycia generaa. Monografia skada si z piciu rozdziaw: I. W drodze do niepodlegoci i w wolnej Polsce, II. U boku Sikorskiego, III. W opozycji, IV. Naczelny Wdz oraz V. Emigrant. W pierwszym z nich dowiadujemy si najwaniejszych rzeczy o pierwszym eta pie ycia Kazimierza Sosnkowskiego, od dziaalnoci konspiracyjnej w zaborze ro syjskim (Organizacja Bojowa PPS, Zwizek Walki Czynnej, Zwizek Strzelecki, Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych), poprzez dziaalno w I Brygadzie Legionw Polskich, gdzie by praw rk Komendanta w zakresie spraw wojskowych, wojn polsko-bolszewick i sub oficersk w Odrodzonej Polsce, a po udzia w wojnie obronnej Polski w 1939 roku. W II RP, zwaszcza po nieudanej prbie samobjczej podczas przewrotu majowego (s. 61-63), Sosnkowski pozostawa w cieniu, zajmujc wane, cho nie pierwszo planowe stanowisko wojskowe oraz o wiele mniej znaczce stanowiska polityczne. Po mierci Marszaka zosta jeszcze bardziej odsunity przez sanatorw od poli tyki biecej. W kwestiach relacji SosnkowskiPisudski, autor podkrela ogromn estym, jak cieszy si Szef u Komendanta. Zdaje si jednak, e Naczelnik Pastwa nie potrafi naleycie oceni talentw Sosnkowksiego i powierzy mu bardziej odpowiedzialnych stanowisk. A moe nie chcia...? Wojna z Niemcami zastaa Sosnkowksiego jako inspektora Armii Polesie z dala od frontu. Nasz bohater jednak uda si od razu do kwatery gwnej, skd skierowano go do Armii Karpaty, w celu usprawnienia jej dziaania, jednak bez wyranych kompetencji rozkazodawczych (s. 74). Autor podkrela, e Sosnkowski w kampanii nie ustrzeg si bdw, jednak wykaza si determinacj i charakterem, dziki czemu jego autorytet wzrs (s. 77)1. Kolejny rozdzia przedstawia rol, jak odgrywa genera po ewakuacji wojsk polskich do Francji, a pniej do Wielkiej Brytanii. Po internowaniu polskich wadz
1 Dokadny opis dziaa generaa podczas polskiej wojny obronnej moemy odnale na kartach jego autobiografii powiconej tamtym wydarzeniom. Zob. K. Sosnkowski, Cieniom wrzenia, Warszawa 1988.

155

w Rumunii by on jednym z najpowaniejszych kandydatw do objcia urzdu prezydenta RP, jednak brak informacji o tym, gdzie Sosnkowski wwczas przebywa, uniemoliwi powierzenie mu tej zaszczytnej funkcji. Po przyjedzie do Parya, co prawda, nowo wyznaczony prezydent Raczkiewicz odda mu do dyspozycji swj urzd, genera jednak odmwi, godzc si jedynie przyj stanowisko nastpcy miertelnie chorego prezydenta. Wpyno to na pogorszenie si stosunkw z nowym premierem, Wadysawem Sikorskim (s. 83). Ostatecznie Sosnkowski zosta wyznaczony ministrem bez teki oraz kierownikiem prac wojskowych w kraju. Rozdzia ten dokadnie ilustruje nam skomplikowane relacje na linii SosnkowskiSikorski oraz problemy z piastowaniem przez naszego bohatera funkcji zwierzchnika Zwizku Walki Zbrojnej. Trzeci rozdzia opisuje dramatyczny dwuletni okres w yciu polityczno-wojskowym naszej postaci, midzy lipcem 1941 a lipcem 1943 roku, ktry cechowaa postawa opozycyjna wobec oficjalnych polskich wadz emigracyjnych w Londynie. Szar eminencj rzdu polskiego na uchodstwie, niezwykle nieprzychyln w stosunku do generaa, by wtedy minister bez teki Stanisaw Kot, obdarzony przez premiera ogromnymi kompetencjami jak podaje autor odpowiadajcymi waciwie funkcji wicepremiera (s. 104). Jest to dalszy etap sporw o zwierzchnictwo konspiracji w kraju i jego struktury. W rozdziale tym I. Wojewdzki podkrela te spore zasugi Sosnkowskiego w celu uratowania resztek polskiego wojska i personelu cywilnego z Francji do Wielkiej Brytanii w II poowie czerwca 1940 roku. Najwaniejszym i najobszerniejszym rozdziaem jest ten, dotyczcy dziaalnoci Sosnkowskiego jako Naczelnego Wodza Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie w okresie lipiec 1943-wrzesie 1944. Bodaje najbardziej ciekawym aspektem z tego okresu jest postawa generaa wobec wybuchu 1 sierpnia 1944 roku powstania w okupowanej stolicy Polski. W polskiej historiografii, zarwno okresu PRL -u, jak i III RP, naroso wiele mitw, pprawd i niedomwie wobec tego wydarzenia. Do dzi wrd historykw (i politykw!) tocz si spory o legalno tzw. awantury warszawskiej, jak bohaterskie walki okrzykn Jzef Stalin i jego poplecznicy. Czy powstacy zamali przysig wojskow, nie realizujc wyranego rozkazu o rozpoczciu walk? Czy Kazimierz Sosnkowski wyda tego typu rozkaz? Autor w tej biografii skania si raczej ku opinii, e Wdz Naczelny, nie udzielajc wyranych dyrektyw co do zakazu rozpoczcia walk, da powstacom woln rk w ocenie sytuacji na miejscu, a tym samym cicho przyzwoli na jego wybuch. Jednak ju po jego wybuchu Sosnkowski nie szczdzi wysikw, aby zorganizowa pomoc dla walczcej stolicy. Swoim niezwykle dosadnym w brzmieniu rozkazem dla Wojska Polskiego z 1 wrzenia 1944 roku, bdcym zarazem krytyk biernego stanowiska aliantw we wrzeniu 1939 roku oraz wobec powstania warszawskiego (s. 412), genera spowodowa silne naciski polityczne Brytyjczykw, ktrych rezultatem byo odwoanie go ze stanowiska Naczelnego Wodza PSZ. Ostatni rozdzia dotyczy jesieni ycia politycznego i osobistego generaa. Podejmuje opis dziaalnoci emigracyjnej Sosnkowskiego w Kanadzie, a do mier ci w 1969 roku. W tym czasie genera boryka si ze znacznymi problemami fina nsowymi, ktre utrudniay mu dziaalno polityczn. Jakby tego byo mao rzd Wielkiej Brytanii w pierwszych latach utrudnia mu przyjazd na swoje terytorium, problemy z wiz czynia te ambasada USA w Kanadzie, co sprawiao, e swoj
156

obecno na terytorium Kanady Naczelny Wdz okrela jako internowanie (s. 425). W latach 50. uda si jednak z kilkoma misjami mediacyjnymi nad Tamiz, aby sprbowa pogodzi zwanion emigracj polsk. Fiasko tych stara przyj bolenie. W latach 60. XX wieku jego dziaalno publiczna ucicha, Sosnkowski zaszy si na swojej farmie, tumaczc poetw niemieckich i francuskich. Czy nasz bohater by tytuowym ksiciem niezomnym, czy te bardziej Hamletem w mundurze? Najnowsza monografia Ireneusza Wojewdzkiego zdaje si wskazywa na to, e i jednym, i drugim. Z jednej strony bowiem cechowaa Naczelnego Wodza niezomna postawa wobec legalnych polskich wadz na obczynie, problemu granic oraz stosunku do ZSRR. Z drugiej za w biecej polityce nierzadko mona byo odnie wraenie, e genera waha si, odwleka podejmowanie kategorycznych decyzji, ba si sprecyzowanego stanowiska. C, mona zasuge rowa twierdzenie, e posta byego szefa I Brygady doskonale oddaje zoono natury czowieka, rozbitego wewntrznie i trudnego do jednoznacznej oceny. Z tego te powodu wypada zapozna si z ksik, nie tylko ze wzgldu na jej walory bio graficzno-naukowe, ale i ciekaw prb studium ludzkiej psychiki, obcionej brzemieniem trudnych historycznych wyborw. RADOSAW DOMKE

157

LESZEK SYKULSKI, GEOPOLITYKA, CZYLI POCHWAA REALIZMU. SZKICE TEORIOPOZNAWCZE, WARSZAWSKA FIRMA WYDAWNICZA, WARSZAWA 2011, SS. 160.
Zagadnienia teoretyczne w badaniach geopolitycznych staj si stopniowo coraz bardziej popularne wrd badaczy polsk ich. Jest to naturalny proces w okolicznociach, w ktrych wzrost liczby publikacji empirycznych i eksper ckich powoduje zauwaenie niedostatkw w zakresie definiowania poj, metod poznawczych i oglnych wzorw wyjaniania. W p rzypadku geopolityki wyst puje jeszcze dodatkowy bodziec w postaci zarzutu o niedostatki teoretyczne, ktry formuowany jest przez przeciwnikw uznania bada geopolitycznych za naukowe. Recenzowana praca z pewnoci wychodzi na przeciw oczekiwaniom usystematyzowania dorobku teoretycznego geopolityki. Jej Autor, znany przede wszystkim jako jeden z inicjatorw samoorganizacji rodowiska geopolityczn ego w Polsce, od kilku lat prowadzi refleksj dotyczc umiejscowienia geopol ityki pord dyscyplin naukowych, stosowania rnych metod i technik bada wczych, a take w licznych publikacjach argumentuje na rzecz uznania geo polityki za rwnoprawn nauk i dziedzin wiedzy. Geopolityka, czyli pochwaa rea lizmu stanowi zatem owoc refleksji Autora nad zagadnieniami traktowanymi jako szczeglnie istotne i zarazem niedoprecyzowane w dotychczas opublikowanych tekstach w dziedzinie geopolityki. Jak mona sdzi, tytuowa teza o pochwale realizmu nawizuje do ujmow ania bada geopolitycznych w kategoriach Realpolitik , a wic z odrzuceniem aspektw emocjonalnych i etycznych przy rwnoczesnym skoncentrowaniu si na ukadzie si i interesach pastw oraz innych orodkw siy. Takie podejcie ma szereg zalet: 1) ustanawia specyficzny kierunek poznawczy, co moe owocowa przyj ciem jednolitych, precyzyjnych metod badawczych; 2) uatwia zrozumienie przyczyn postpowania innych (tzn. obcych sojuszy, mocarstw itp.); 3) wreszcie daje nam samym zobiektywizowany wgld w nasze postpow anie (tzn. naszego kraju, cywilizacji itp.). Pewne novum stanowi kategoria metaparadygmatu geopolitycznego (np. s. 10), ktr Autor wprowadza do obiegu intelektualnego w Polsce. Jak mona sdzi, pojcie to omija kontrowersje zwizane z uznawaniem geopolityki bd za paradygmat badawczy, bd za odrbn dyscyplin naukow. Jest to zapewne kategoria wystarczajco szeroka, aby pomieci w niej badania naukowe w o brbie geopolityki. Mona spodziewa si w przyszoci dokadniejszej charakt erystyki pojcia metaparadygmatu geopolitycznego w odrbnych publikacjach. Do rozwaa Autora na temat rnic pomidzy geografi polityczn a geo polityk (s. 29 -33) warto byoby doda i takie (by moe dyskusyjne), e geografia polityczna zajmuje si opisaniem przede wszystkim formalnych struktur politycznych na Ziemi: powszechnie uznanych de iure terytoriw pastw i ich podziaw administracyjnych, porednio zatem take sojuszy i organizacji midzynarodowych . Geopolityka natomiast ma za zadanie uchwyci ukad si
159

w przestrzeni. A zatem nie traktuje pastw jako rwnych sobie, lecz precyzuje ich hierarchi. Np. geograficzna mapa bezpieczestwa Europy w okresie zi mnej wojny moe pokaza pastwa wraz z ich przynalenoci do NATO, OUW oraz kraje neutralne; lecz mapa geopolityczna z tego okresu wyeksponuje supermocarstwa, mocarstwa redniej rangi, gwne bazy wojskowe z pominiciem pastw nieliczcych si w ukadzie si oraz wyeksponuje potencjalne kierunki konfrontacji zbrojnej. Poza tym, geopolityka w wikszym stopniu ni geografia polityczna powinna uwzgldnia niepastwowe orodki siy, zwaszcza teryt orialnie zorganizowane quasi-pastwa, a take pastwa formalnie nieuznawanie (jak Somaliland), grupy zbrojne ( jak talibowie czy Hezbollah). Przykadowo wsp czesny Afganistan nie stanowi w adnym razie podmiotu geopolitycznego, cho formalnie jest uznawany za pastwo przez spoeczno midzynarodow w ONZ. Oglnie, jeeli rozpatrywa mankamenty recenzowanej ksiki, to naley wymieni nadmierny pastwowocentryzm. Jest to przypuszczalnie skutek apr obaty Leszka Sykulskiego dla tzw. neoklasycznego ujcia geopolityki (s. 9), kt re nawizuje do geopolityki klasycznej, wzbogacajc j o nowe odczytanie p oprzednich wzorw poznawczych bez odrzucenia ich jako bdnych. Poniewa praca bdzie z pewnoci wskazwk dla wielu badaczy, przydaby si jednak mocniejszy nacisk pooony na znacznie wiksze znaczenie aktorw niepastwowych. Metody badawcze musz przecie uwzgldnia zmieniajce si rea lia, a rosnca potga aktorw niepastwowych nie stanowi postmodernistycznej fanaberii, lecz fakt potwierdzany rnego rodzaju wskanikami o charakterze ilociowym. Do polemiki skaniaj opinie Autora o przejciu tez geopolitykw pr zez zwolennikw szkoy realizmu politycznego w teorii stosunkw midzynarodowych (s. 116-120). Jak stwierdza Leszek Sykulski: zachodni akademiccy realici, t acy jak Hans Morgenthau czy Edward Carr, dok onywali ekstrapolacji mylenia () geopolitycznego do teorii stosunkw midzynarodowych bez zajknicia si o faktycznych rd ach intelektualnych tych teorii (s. 120) . Tymczasem obaj wymienieni intelektualici szeroko czerpali przecie z dorobku wybitnych prekursorw realizmu na gruncie filozofii (Machiave lli, Hobbes) czy praktyki politycznej (Bismarck, Rhodes, Napoleon, Palmerstone). Co wicej, niektrzy geopolitycy epoki klasycznej (zwaszcza Haushofer) budowali swe rozwaania w oparciu o dorobek tych samych postaci. I wreszcie pamitajmy o Spykmanie, ktry czy badania cile geopolityczne z budowaniem teorii stosunkw mi dzynarodowych opartej na realizmie. Teza Autora o ukrytym rodowodzie nurtu realistycznego w stosunkach midzynarodowych budzi sprzeciw. Zachowajmy prawo dochodzenia do wnioskw poprzez rne drogi intelektualne. Przytoczenia wymaga rwnie inna teza o charakterze dyskusyjnym: Mona powiedzie, e pastwa nie posiadaj sumie, pastwa posiadaj interesy. To nie polityka pastwa wynika z etyki, ale to etyka jest funkcj polityki (s. 86). Nie w kadej sytuacji tak sformuowane twierdzenie mona uzna za prawdz iwe. Przyjrzyjmy si zrnicowaniu zamonych pastw w wydatkach rzdowych na pomoc rozwojow i charytatywn, kierowan do krajw biedniej szych. Niektre z nich, zwaszcza pastwa Europy Pnocnej , przeznaczaj na ten cel n a160

wet kilkakrotnie wicej od zachodnich mocarstw i Japonii (liczc wg relacji do PKB). Niewtpliwie umoliwia im to ich wysoki poziom bogactwa, jednak to, na co pastwa wysoko rozwinite przeznaczaj pewnego rodzaju w olne zasoby (w tym wypadku finansowe), mona rwnie dobrze umieszcza w kategorii et yki, ktra rzutuje na uprawian polityk a wic zachodzi tu zaleno odwro tna. Natomiast pastwa jako byty w duym stopniu zinstytucjonalizowane nie posiadaj sumie, maj je jednak spoeczestwa, rne grupy spoeczne i je dnostki. Badaniem tych aspektw zajmuj si nawet odrbne periodyki nauko we o zasigu midzynarodowym. W tym sensie geopolityka ma za zadanie bada pastwa przez pryzmat ich interesw, a nie z gry uznawa, e nie istniej z agadnienia etyczne w stosunkach midzypastwowych. Zamykajc uwagi krytyczne naley wspomnie, i w pracy znalazo si kilka prostych bdw faktograficznych (niekiedy waciwie redakcyjnych), ktre sta nowi zapewne wynik popiechu. Chyba w ten sposb naley tumaczy brak podania rde cytatw (np. s. 117). Inny mankament: Mackinder wok wi atowej Wyspy nie sytuowa Indonezji (s. 104), ktra zostaa utworzona po II woj nie wiatowej, lecz Malaje. W przypisie i bibliografii omykowo skrcono tytu The Geography of the Peace i przypisano autorstwo tego dziea Mackinderowi (s. 107, 127) zamiast Spykmanowi. W ksice wystpuj te inne drobne wpa dki, w tym bdy literowe (m.in. s. 21, 61) czy bdne nazwisko w przypisie Michio (s. 13) to imi, a nazwisko autora Hiperprzestrzeni to Kaku. Prawdopodobnie za cytowan prac z lat 1960-tych Leszek Sykulski odnis si do cz asookresw (s. 55) trzeba zatem przypomnie, e pojcie to stanowi bd jzykowy. Wreszcie do uchybie mona zaliczy bezkrytyczne przedstawienie siedmiu praw Ratzla (s. 42), a przecie cz z nich ulega oczywistej dezakt ualizacji, a niektre (szczeglnie szste) domagayby si krytyki nawet na po dstawie powszechnej wiedzy dostpnej w wczesnej epoce imperializmu. Recenzowan prac naley poleci zwaszcza modym badaczom geopolit yki, ktrzy powinni mie moliwo lepszej orientacji w zagadnieniach teor etycznych. Wiele fragmentw ksiki ma waciwie charakter podrcznika; zebrano w nich np. metodologi ogln geopolityki (s. 37 -46), rodzaje metod badawczych (podrdz. 2.3), paradygmaty geopolityczne (rdz. 3). W niektrych przypadkach brakuje jednak dokadniejszego przeoenia regu teoretycznych na moliw do realizacji praktyk badawcz. Dotyczy to zwaszcza trudniejszych zagadnie, jak chociaby problematyki wejcia/wyjcia w analizie systemowej (s. 92-93). Ewentualnym pozytywnym efektem moe by natomiast inspiracja do samodzielnej, pogbionej refleksj i czytelnika, ktra moe zaowocowa w przyszoci rozwojem intelektualnym modych badaczy. Na koniec warto nadmieni, e Autor zamieci rwnie bogat bibliografi geopolityki klasycznej: niemieckiej, francuskiej, brytyjskiej i amerykaskiej. Moe to uatwi wyszukiwanie starszych prac, w ktrych podjto aktualne po dzi dzie problemy. Rekomendujc dzieo pt. Geopolityka, czyli pochwaa r ealizmu, naley podkreli, e zawiera ono usystematyzowany zbir refleksji A utora z istotnym uwzgldnieniem wkadu te oretycznego innych dyscyplin i paradygmatw naukowych, w tym filozofii nauki, biologii, cybernetyki, psychologii polityki. Interdyscyplinarno recenzowanej pracy oraz jej usystematyzowany
161

charakter to gwne zalety. Dlatego te ksik trzeba uzna za godn polecenia dla wszystkich badaczy geopolitycznych, ktrzy zainteresowani s pogbi eniem swojej wiedzy teoretycznej i umiejtnoci korzystania w badaniach geop olitycznych z wielkiego dorobku nauki. TOMASZ KLIN

162

NOTY O AUTORACH
JACEK BARTYZEL doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, kierownik Katedry Hermeneutyki Polityki i profesor nadzwyczajny Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu (Wydzia Politologii i Studiw Midzynarodowych) , teatrolog, historyk myli politycznej, filozof polityki. ADAM DANEK (ur. 1985) magister nauk politycznych, doktorant w Instytucie Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Jagielloskiego. Autor dziesiciu publikacji naukowych, w tym ksiki Stanisaw Bukowiecki jako geopolityk (2010). Gwne zainteresowania naukowe: historia idei, geografia sakralna. RADOSAW DOMKE doktor; adiunkt w Zakadzie Historii Najnowszej Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogrskiego; prezes Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego i wiceprezes Instytutu Geopolityki; autor pidziesiciu piciu publikacji z zakresu historii naj nowszej i geopolityki; obecnie przygotowuje prac powicon Halfordowi Mackinde rowi; z-ca red. nacz. Przegldu Geopolitycznego. Ostatnio opublikowa ksiki: Ziemie Zachodnie i Pnocne Polski w propagandzie lat 1945 -1948 (2010) i Galopujca epoka. Szkice z historii XX wieku (2011). VALENTIN MIHAILOV bugarski geopolityk, doktor geografii. PAWE OLSZEWSKI doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, absolwent Humanistycznego Studium Doktoranckiego przy Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu dzkiego. Stypendysta Tempus Phare, Rzdu Francuskiego, Fundacji Kociusz kowskiej w Nowym Jorku, Fundacji Paryskiej Kultury, Fundacji Batorego; prowadzi badania naukowe w Paryu, Nantes, Nowym Jorku, Waszyngtonie i Instytucie Hoovera w Stanfordzie. Pracuje na stanowisku adiunkta w Instytucie Historii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia w Piotrkowie Trybunalskim. Przedmiot zainteresowa badawczych to dzieje Kaukazu i Rosji w XIX i XX w., a zwaszcza okres pierwszej wojny wiatowej i pierwsze lata po jej zakocze niu. ANDRZEJ JZEF ROMAN PISKOZUB (ur. 1933) profesor zwyczajny, doktor habilitowany. Specjalno naukowa: geografia historyczna oraz historia i geografia cywilizacji. Zao yciel i kierownik Katedry Nauki o Cywilizacji na Uniwersytecie Gdaskim (1992 2002). Doctor honoris causa Uniwersytetu Szczeciskiego (1999). Emerytowany profesor Instytutu Historii Uniwersytetu Gdaskiego (2003). JAKUB POTULSKI doktor habilitowany, profesor w Instytucie Politologii Uniwersytetu Gdaskiego; ostatnio opublikowa m.in. Wprowadzenie do geopolityki (2010) i Geopolityka w wiecie ponowoczesnym (2011). LESZEK SYKULSKI redaktor naczelny Przegldu Geopolitycznego, prezes Instytutu Ge opolityki w Czstochowie, sekretarz Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego (p rezes w latach 2008-2009). ZBIGNIEW PRZEMYSAW SZCZEPASKI absolwent kulturoznawstwa (specjalno: stosunki midzykulturowe) na Wydziale Orientalistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. WOJCIECH WODARSKI nauczyciel historii w szkole redniej w Zielonej Grze.

163

INFORMACJE DLA AUTORW

1. W Przegldzie Geopolitycznym (dalej: PG) publikowane s jedynie oryginalne artykuy, materiay, recenzje i sprawozdania z zakresu szeroko rozumianej geopolityki. Przez pojcie geopolityki redakcja PG rozumie przede wszystkim: (a) interdyscyplinarn nauk, (b) paradygmat badawczy z pogranicza nauk spoecznych i przyrodnicznych, (c) teori wyjaniania stosunkw midzynarodowych (tzw. realizm geopolityczny), (d) doktryn polityczn. 2. Proponowana publikacja przechodzi dwa etapy recenzji: recenzj wewntrzredakcyjn oraz recenzj zewntrzn, przeprowadzan przez samodzielnego pra cownika naukowego. Recenzja zewntrzna nie dotyczy materiaw zamwionych przez Instytut Geopolityki. 3. Objto artykuu nie powinna przekracza jednego arkusza wydawniczego (ok. 40 tys. znakw ze spacjami, tj. ok. 22 stron maszynopisu). Recenzja nie powinna obejmowa wicej ni 15 tys. znakw ze spacjami (ok. 8 stron maszy nopisu). Redakcja PG (dalej: redakcja) zastrzega sobie prawo do skracania oraz adjustacji tekstw. 4. Redakcja przyjmuje materiay do publikacji w jzykach: polskim, rosyjskim, angielskim, francuskim, niemieckim oraz hiszpaskim. Kady tekst powinien zawiera krtkie podsumowanie w jzyku angielskim lub polskim w przypadku materiaw obcojzycznych (75-150 wyrazw). W przypadku przekadw na jzyk polski redakcja prosi o doczenie materiau oryginalnego. 5. Proponowane teksty powinny by sporzdzone w powszechnie dostpnych edytorach tekstw typu Microsoft Word lub OpenOffice. Mona je nadsya drog elektroniczn na elektroniczny adres redakcji (podany na stronie redakcyjnej) lub na adres Instytutu Geopolityki. Materiay do publikacji powinny spenia ponisze kryteria: a) wielko czcionki tekstu: 12 pkt, czcionka przypisw: 10 pkt, interlinia: 1,5 wiersza, wszystkie marginesy: 2,5 cm; b) na pierwszej stronie powinno znale si imi i nazwisko autora (autorw) oraz peny wyrodkowany tytu, ktry powinien by pogrubiony i mie wielko 14 pkt.; wszystkie rdtytuy w tekcie powinny by pogrubione i wyjustowane do lewej strony oraz mie wielko 12 pkt; c) akapity i wszelkiego rodzaju przypisy poiwnny mie wcicie o szer. 0,5 cm; d) cytaty powinny zaczyna si w dolnej i koczy w grnej frakcji tekstu; e) zaczone do tekstu mapy powinny by sporzdzone wycznie w kolorystyce czarno-biaej lub odcieniach szaroci; f) standardowy przypis powinien zawiera nastpujce dane: inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, miejsce i rok wydania, numer strony. W przypisach bibliograficznych nie stosujemy adnych wyrnie w postaci pogrubienia, kursywy, itp.; w przypadku periodykw naukowych zaczynamy jak wyej jeli chodzi o tytu, nastpnie podajemy rok wydania, numer tomu, numer czasopisma, stron; w przypadku artykuw z prac zbiorowyc h zaczynamy notk bibliograficzn tak jak wyej, po czym postpujemy wg schematu: [w:] tytu: redakcja, miejsce i data wydania, strona; w przypadku
165

odnonie przypisw internetowych zaczynamy standardowo podajc inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, po czym podajemy, po przecinku w nawiasach typu < > peny adres internetowy z podaniem daty korzy stania z Internetu; g) pozycje bibliograficzne pisane cyrylic piszemy wycznie w oryginale. Autorw prosi si o niedokonywanie samodzielnej transkrypcji ani transliteracji; h) w przypadku powtarzajcych si pozycji bibliograficznych wprowadzamy oglnie znane sposoby cytowania: tene, tame, dz. cyt. 6. Na kocu tekstu naley zaczy krtk not o autorze. 7. Instytut Geopolityki jako prywatna instytucja naukowo-badawcza nie identyfikuje si z adnym ugrupowaniem politycznym, ani z adn ide geopolityczn. Wszelkie materiay prezentowane na amach PG, o ile nie zaznaczono tego wczeniej, nie mog by utosamiane z pogldami redakcji, ani te nie reprezentuj oficjalnego stanowiska stowarzyszenia Instytut Geopolityki. REDAKCJA PRZEGLDU GEOPOLITYCZNEGO

166