KU 0038 pozycja wydawnictw naukowych

Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie

Wydawnictwa AGH, Krakw 2001
ISBN 83-88408-22-4
Redaktor Naczelny Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych:
prof. dr hab. in. Andrzej Wichur
Z-ca Redaktora Naczelnego: mgr Beata Barszczewska-Wojda
Recenzent: prof. dr hab. in. Kazimierz witkowski
Projekt okadki i stron tytuowych: Beata Barszczewska-Wojda
Opracowanie edytorskie: zesp redakcyjny UWND AGH
Korekta: Danuta Harnik
Skad komputerowy: Andre, tel. 423-10-10
Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych
al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw
tel. (0-12) 617-32-28, tel./fax (0-12) 636-40-38, e-mail: wydagh@uci.agh.edu.pl

Pamici Przyjaciela
Profesora Lucjana Sadoka
prac t powicam

7
Spis treci
Wykaz waniejszych oznacze ......................................................................... 9
. Wprowadzenie ................................................................................................. 15
2. Narzdzia cigarskie ....................................................................................... 19
2.1. Materiay do wyrobu cigade ................................................................... 19
2.2. Podzia i budowa cigade ......................................................................... 24
2.3. Objawy zuycia cigade ........................................................................... 35
2.4. Metody pomiaru ksztatu i stopnia zuycia cigade ................................ 37
3. Naprenia przy cignieniu penych profili okrgych ............................... 43
3.1. Wiadomoci oglne ................................................................................... 43
3.1.1. Tensor naprenia i tensor odksztacenia ........................................ 43
3.1.2. Transformacje tensorw i umowa sumacyjna ................................. 48
3.2. Wprowadzenie do teorii grnej granicy (grnej oceny) ........................... 50
3.3. Beztarciowy proces cignienia .................................................................. 57
3.4. Cignienie z przeciwcigiem .................................................................... 61
3.5. Analityczne okrelenie naprenia cignienia prtw i drutw ............... 69
3.5.1. Naprenie cignienia wedug Sachsa [40, 88] ............................. 69
3.5.2. Naprenie cignienia wedug Avitzura [4] .................................... 73
3.5.3. Zestawienie niektrych wzorw do obliczania
naprenia cignienia ...................................................................... 80
3.6. Optymalny kt cignienia .......................................................................... 85
4. Stan odksztacenia w procesie cignienia penych profili okrgych ......... 93
4.1. Odksztacenia zbdne ................................................................................ 97
4.2. Analityczne okrelenie odksztaceniowego czynnika
zbdnoci [73, 74] ..................................................................................... 103
4.2.1. Rozwizania dla sferycznego pola prdkoci ................................. 105
4.2.2. Rozwizanie dla zmodyfikowanego sferycznego
pola prdkoci [73, 74] .................................................................... 112
4.2.3. Analiza otrzymanych zalenoci ..................................................... 119
4.3. Wyniki pomiarw i oblicze ..................................................................... 131
4.3.1. Metody analizy stanu odksztacenia ............................................... 131
4.3.2. Wybrane dane dowiadczalne i obliczeniowe................................. 134
5. Wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych ............................................ 139
5.1. Wpyw parametrw procesu cignienia na wasnoci mechaniczne ........ 140

8
5.2. Wpyw obrbki cieplnej na wasnoci mechaniczne ................................ 147
5.3. Niejednorodno wasnoci ....................................................................... 150
6. Tarcie w procesie cignienia........................................................................... 159
6.1. Wpyw tarcia na proces cignienia ........................................................... 160
6.2. Smary i warstwy podsmarowe ................................................................... 163
6.3. Ocena efektywnoci smarowania .............................................................. 166
6.4. Metody pomiaru wspczynnika tarcia ..................................................... 173
7. Cignienie rur.................................................................................................. 181
7.1. Metody cignienia rur ............................................................................... 182
7.2. Naprenie cignienia rur .......................................................................... 194
7.2.1. Cignienie swobodne (cignienie na pusto) ................................... 194
7.2.2. Cignienie na korku i na dugim trzpieniu...................................... 200
7.3. Stan odksztacenia ..................................................................................... 202
7.3.1. Zmiana gruboci cianki przy swobodnym cignieniu rur ............. 203
7.3.2. Odksztacenia zbdne ...................................................................... 209
7.3.3. Wyniki pomiarw i oblicze ........................................................... 213
7.4. Nierwnomierno wasnoci .................................................................... 216
8. Niekonwencjonalne procesy cignienia......................................................... 219
8.1. Cignienie w warunkach smarowania hydrodynamicznego ..................... 219
8.1.1. Oglne wiadomoci o smarowaniu hydrodynamicznym ................ 219
8.1.2. Teoretyczne podstawy cignienia w warunkach smarowania
hydrodynamicznego ........................................................................ 224
8.1.3. Praktyczne aspekty cignienia w warunkach smarowania
hydrodynamicznego ........................................................................ 232
8.2. Cignienie przez obrotowe cigado ......................................................... 235
8.3. Cignienie z zastosowaniem ultradwikw ............................................ 239
8.3.1. Wpyw drga ultradwikowych na proces plastycznego
odksztacenia metali ........................................................................ 239
8.3.2. Wpyw drga ultradwikowych na proces cignienia................... 242
8.4. Cignienie stali w podwyszonych temperaturach ................................... 245
8.4.1. Dobr temperatury przerbki plastycznej ....................................... 246
8.4.2. Warstwy podsmarowe i smary......................................................... 250
8.4.3. Wasnoci mechaniczne i jako wyrobu gotowego....................... 252
8.5. Cignienie w cigadach rolkowych (walcowych) ................................... 253
8.5.1. Oglna charakterystyka cigade rolkowych .................................. 254
8.5.2. Teoretyczne aspekty cignienia w cigadach rolkowych .............. 256
8.5.3. Wybrane wyniki bada .................................................................... 262
9. Naprenia wasne w wyrobach cignionych ............................................... 263
9.1. Wpyw napre wasnych na wasnoci i jako wyrobw .................... 264
9.2. Wpyw parametrw procesu cignienia na naprenia wasne ................. 267
9.3. Metody pomiaru napre wasnych......................................................... 271
9.4. Metody zmniejszania napre wasnych ................................................. 279
Literatura .................................................................................................................. 283

9
Wykaz waniejszych oznacze
A
r
wyduenie rwnomierne,
A
100
wyduenie wzgldne prbki o bazie pomiarowej 100 mm,
a
i
wsprzdne pooenia pocztkowego,
a
ij
macierz transformacji,
C
1
, C
2
stae, zalene od rodzaju materiau oraz od wstpnego umoc-
nienia,
c dugo czci kalibrujcej cigada,
D
0
, D
k
pocztkowa i kocowa rednica cignionego wyrobu,
D
kz
, D
kw
kocowe rednice rury: zewntrzna i wewntrzna,
D
0z
, D
0w
pocztkowe rednice rury: zewntrzna i wewntrzna,
D
x
rednica bieca (w dowolnym przekroju prostopadym do
osi cignionego wyrobu),
E modu Younga (modu sprystoci wzdunej),
E
ij
tensor odksztace skoczonych w zapisie Eulera,
F
c
sia cignienia,
F
m
sia osiowego nacisku metalu na cigado,
F
0
sia przeciwcigu,
F
r
sia rozpierajca dzielone cigado,
f () funkcja kta dana rwnaniem (3.88b),
g
0
, g
k
pocztkowa i kocowa grubo cianki rury,
h grubo szczeliny (kocowa) pomidzy cignionym wyro-
bem a tulejk cinieniow,
h
2
wysoko stoka zgniatajcego cigada,
h
st
dugo pracujcej czci stoka zgniatajcego cigada,

10
J* cakowita moc odksztacenia,
K
1
, K
2
stae, zalene od rodzaju materiau oraz od metody cignienia,
K
r
rednia warto oporu plastycznego,
L dugo czci kalibrujcej cigada,
L
ij
tensor odksztace skoczonych w zapisie Lagrange,
l dugo tulejki cinieniowej,
l
ij
tensor odksztace nieskoczenie maych w zapisie Lagrange,
l
k
dugo czci kalibrujcej cigada,
MES metoda elementw skoczonych,
m czynnik tarcia,
n wykadnik w rwnaniu krzywej umocnienia; liczba obrotw
cigada obrotowego,
n
min
, n
max
skrajne przednie i skrajne tylne wycofanie korka swobodnego,
p cinienie smaru (w tulejce cinieniowej),
p
N
, p
n
nacisk normalny metalu na cigado,
q natenie przepywu smaru,
R promie biecy w materiale w peni odksztaconym,
R
m
wytrzymao na rozciganie,
R
0
, R
k
promie pocztkowy i kocowy wyrobu (
,
\
,
(
j

2
,
2
0
0
k
k
D
R
D
R ,
R
0,2
umowna granica plastycznoci,
R
kw
, R
kz
kocowe promienie rury: wewntrzny i zewntrzny,
R
0w
, R
0z
pocztkowe promienie rury: wewntrzny i zewntrzny,
r promie biecy; wsprzdna w ukadzie sferycznym,
r
0
, r
k
promienie wychodzce z geometrycznego rodka cigada,
opowiadajce powierzchniom sferycznym
2
i
1
(rys. 3.13),
S
0
, S
k
powierzchnia przekroju pocztkowego i kocowego wyrobu,
S
max
cakowita powierzchnia stokowa korka swobodnego,
S
r
rzeczywista powierzchnia styku stokowej czci korka z rur,
S
sx
teoretyczna powierzchnia stokowej czci korka swobodne-
go biorca udzia w odksztaceniu,
T, T
i
, T
ij
... tensory rzdu: zerowego, pierwszego, drugiego...
t czas,

11
u
i
skadowe wektora przemieszczenia (i = 1, 2, 3),
u
.
r
, u
.

, u
.

, ... skadowe prdkoci punktu w sferycznym ukadzie odniesienia,

V objto,
v prdko,
v
c
prdko cignienia,
v
i
wektor prdkoci przemieszczenia,
v
o
prdko ruchu materiau w tulejce cinieniowej,
v
o
, v
k
prdko czstek metalu w strefach I i III (rys. 3.13),
v
r
, v

, v

skadowe prdkoci w sferycznym ukadzie odniesienia (r, , ),

W praca odksztacenia plastycznego,
W

1
, W

2
praca cinania na powierzchniach
1
i
2
,
w

jednostkowa praca cinania na dowolnej powierzchni nie-

cigoci prdkoci,
w

1
,

w

2
jednostkowe prace cinania na powierzchniach
1
i
2
,
W
.
moc odksztacenia plastycznego,
W
.
b
moc idca na pokonanie nacigw i przeciwcigu,
W
.
i
moc idealnego odksztacenia plastycznego,
W
.
s
moc tarcia,
W
.

moc cinania na dowolnej powierzchni niecigoci prdkoci,

W
.

1
, W
.

2
moce cinania na powierzchniach
1
i
2
,
w
.
jednostkowa moc odksztacenia plastycznego,
x
i
osie ukadu odniesienia (i = 1, 2, 3); wsprzdne pooenia
chwilowego,
Z przewenie,
z wzgldny ubytek przekroju, gniot,
z
c
gniot cakowity,
z
d
gniot dodatkowy,
z
i
gnioty czciowe,
z
r
gniot redni,
kt cignienia (poowa kta rozwarcia stoka),

opt
optymalny kt cignienia,

12

z
zredukowany kt cignienia,
kt nachylenia stokowej czci korka swobodnego,

1
,
2
powierzchnie niecigoci prdkoci,
wspczynnik zapasu wytrzymaoci,

2
inynierskie odksztacenie postaciowe na powierzchni
2
,
wspczynnik ksztatu,
l zmiana dugoci,
wyduenie wzgldne w prbie rozcigania,

c
cakowite odksztacenie zastpcze (intensywno odkszta-
cenia),

cr
rednia cakowa cakowitego odksztacenia zastpczego,

H
odksztacenie jednorodne,

ij
tensor odksztace nieskoczenie maych w zapisie Eulera;
tensor odksztacenia,

.
ij
tensor prdkoci odksztacenia dla nieskoczenie maych od-
ksztace; tensor prdkoci odksztacenia,

L
,

,
r
skadowe odksztace zbdnych; odpowiednio skadowe:
wzduna, obwodowa i promieniowa,

rr
,

, ...,
r
skadowe tensora odksztacenia w sferycznym ukadzie od-
niesienia (r, , ),

.
rr
,
.

, ...,
.
r
skadowe tensora prdkoci odksztacenia w sferycznym
ukadzie odniesienia (r, , ),

x
,
y
,
z
skadowe tensora odksztacenia w kartezjaskim ukadzie od-
niesienia,

1
cakowite zastpcze odksztacenie przed osigniciem po-
wierzchni
1
,

II
rednie odksztacenie zastpcze w strefie II,

1
cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni
1
,

2
cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni
2
,
dynamiczny wspczynnik lepkoci,
kt okrelajcy pooenie ktowe dowolnej czsteczki (0 < < ),

1
kt zastpczy (
1
= arc tg (sin)),
wspczynnik wyduenia,

c
cakowity wspczynnik wyduenia,

13

D
wspczynnik wyduenia wynikajcy ze zmiany rednicy rury,

g
wspczynnik wyduenia wynikajcy ze zmiany gruboci
cianki rury,

max
maksymalna warto wspczynnika wyduenia,
wspczynnik tarcia,
wspczynnik (liczba) Poissona,
kt tarcia (tg = ),

c
naprenie cignienia,

co
naprenie cignienia przez obrotowe cigado,

cp
naprenie cignienia z przeciwcigiem,

H
naprenie cignienia gdy nie wystpuj odksztacenia zbdne,

h
naprenie idce na wytworzenie i podtrzymanie cinienia
smaru,

ij
tensor naprenia,

l
,

,
r
naprenia: wzdune, obwodowe i promieniowe,

0
naprenie przeciwcigu,

0kr
przeciwcig krytyczny,

p
naprenie uplastyczniajce,

x
naprenie wzdune w dowolnym przekroju prostopadym
do osi cignionego wyrobu,

z
wzdune naprenie wasne,

zp
wzdune naprenie wasne na powierzchni drutu,

1
,
2
,
3
naprenia gwne,
naprenie styczne,

max
maksymalne naprenie styczne,
napreniowy czynnik zbdnoci,
odksztaceniowy czynnik zbdnoci,

Al
,
Armco
,
Cu
,
303
odksztaceniowe czynniki zbdnoci odpowiednio dla: alumi-
nium, elaza Armco, miedzi, stali 303,

r
rednia warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci,

1
,
2
,
3
odksztaceniowe czynniki zbdnoci otrzymane na drodze
teoretycznej.

14

15
. Wprowadzenie
Cignienie uwaa si za jeden z prostszych procesw plastycznej przerbki metali.
Takie traktowanie procesu cignienia spowodowane zostao faktem, e zdecydowan
wikszo wyrobw cignionych stanowi prty, rury i druty o przekroju koowym,
z czym zwizany jest prosty ksztat obszaru odksztacenia i stosunkowo atwy do prze-
widzenia charakter pynicia metalu. Problem ulega znacznemu skomplikowaniu, gdy
wzi pod uwag technologie wytwarzania drog cignienia profili o ksztacie zoo-
nym, ktre otrzymywane s ze wsadu znacznie rnicego si ksztatem od wyrobu
gotowego. Wyroby ksztatowe nie maj w chwili obecnej duego udziau tonaowe-
go w cakowitej produkcji wyrobw cignionych. Obserwuje si jednak tendencje do
cigego rozszerzania ich asortymentu. Tendencje takie maj na celu denie do wyeli-
minowania pracochonnej i kosztownej obrbki skrawaniem, a take wykorzystania
szeregu zjawisk zwizanych z zastosowaniem procesu cignienia do ich wytwarzania.
Niezalenie od ksztatu wyrobu (przekrj koowy czy profilowy, rurowy czy pe-
ny) oraz jego wymiarw uzyskuje si w procesie cignienia bardzo dobr jako po-
wierzchni porwnywaln z powierzchni polerowan oraz bardzo wskie tolerancje
wymiarowe. Poza tym, ksztatujc odpowiednio struktur metalu przed cignieniem
drog obrbki cieplnej, uzyska mona wyroby finalne charakteryzujce si wysokimi
wasnociami wytrzymaociowymi przy rwnoczenie dobrych wasnociach pla-
stycznych. Wszystko to sprawia, e wyroby cignione s szeroko stosowane w przemy-
le maszynowym jako elementy konstrukcyjne. Wymieni tutaj naley przynajmniej
kilka wanych wyrobw produkowanych ze wsadu cignionego, a mianowicie: liny,
ruby, nity, spryny, oyska toczne, osie, way napdowe itp. Nie sposb pomin
rwnie drutu jako elementu konstrukcyjnego, np. w budownictwie, przemyle elektro-
technicznym, wkienniczym, oraz rur znajdujcych zastosowanie w energetyce, che-
mii, przemyle spoywczym i innych gaziach.
W procesach wytwarzania prtw i rur wystpuje cay szereg trudnoci technolo-
gicznych zwizanych z jakoci powierzchni wyrobw, uzyskaniem odpowiednich
wasnoci mechanicznych oraz wymaganych tolerancji wymiarowych. Czstokro wy-
stpuj wybraki spowodowane pkniciami wzdunymi lub poprzecznymi cignione-
go materiau, co powoduje jego cakowit nieprzydatno do dalszego przerobu. Zja-
wisko to spowodowane jest przede wszystkim utrat plastycznoci metalu, bdcej

16
skutkiem umocnienia, oddziaywaniem napre roboczych oraz napre wasnych
w powizaniu z nieodpowiedni struktur wewntrzn lub obecnoci wad pochodz-
cych z zabiegw poprzedzajcych proces cignienia. Prby eliminacji wymienionych
wad oraz konieczno poszukiwania nowych technologii, wynikajce z wprowadzania
do produkcji metali i stopw, czstokro charakteryzujcych si nisk plastycznoci
oraz wysokimi wasnociami wytrzymaociowymi spowodoway wyrany rozwj ci-
garstwa jako dziedziny wiedzy. Obserwuje si liczne rozwizania teoretyczne dce
do wyjanienia lub opisu szeregu zjawisk, jak rwnie pojawiaj si nowe technologie
bdce midzy innymi wynikiem obszernych bada laboratoryjnych opartych na prze-
sankach analitycznych.
Przykadowo do nowych, niekonwencjonalnych technologii zaliczy mona:
cignienie w warunkach smarowania hydrodynamicznego i hydrostatycznego,
cignienie z wykorzystaniem ultradwikw,
zastosowanie cigada obrotowego do procesu cignienia drutw i rur,
cignienie w podwyszonych temperaturach,
cignienie z zastosowaniem obrbki cieplno-plastycznej.
Rozwaania teoretyczne maj na celu rwnie znalezienie kryteriw powstawania
pkni, okrelenie optymalnych gniotw gwarantujcych uzyskanie danych wa-
snoci wyrobw oraz dobr ksztatu narzdzi, zapewniajcych jednorodne odkszta-
cenie przy moliwie niskim wydatku energii. Poszukuje si rwnie nowych kompo-
zycji smarw oraz warstw podsmarowych, poniewa zmniejszenie tarcia jest jedn
z drg intensyfikacji procesu cignienia. Wiele prac teoretycznych i dowiadczal-
nych powiconych ostatnio zostao zagadnieniu niejednorodnoci odksztacenia,
szczeglnie w aspekcie znalezienia zwizkw pomidzy parametrami procesu cignie-
nia, a oczekiwanym rozkadem intensywnoci odksztacenia. Problem ten jest szcze-
glnie wany, gdy pociga za sob nierwnomierno wasnoci na przekroju po-
przecznym cignionych wyrobw, a tym samym prowadzi moe do znacznego, lokal-
nego obnienia plastycznoci materiau.
Mwic o procesie cignienia, nie mona ogranicza si jedynie do samego zjawi-
ska odksztacenia metalu w cigadle. Na proces technologiczny skada si bowiem sze-
reg operacji, ktre rzutuj na wasnoci oraz jako wyrobu gotowego.
Zaliczy do nich naley:
obrbk ciepln przed i po procesie cignienia,
usuwania zgorzeliny,
zaostrzenie koca drutw, prtw lub rur w celu wprowadzenia materiau do
cigada,
szlifowanie,
uszczenie,
prostowanie.

17
Operacje szlifowania lub uszczenia prowadzi si w celu usunicia wad po-
wierzchniowych, a przede wszystkim warstwy odwglonej, ktrej obecno jest niedo-
puszczalna dla pewnych asortymentw wyrobw cignionych (np. stale oyskowe,
sprynowe).
Kada z wymienionych operacji moe wprowadzi zaburzenia do procesu techno-
logicznego, ktre bd miay wpyw na jako i wasnoci cignionego wyrobu. Nie-
waciwie przeprowadzona obrbka cieplna moe doprowadzi do niejednorodnej
struktury metalu bd te struktury jednorodnej, lecz niepodanej.
W procesie chemicznego usuwania zgorzeliny (trawienie w kwasach) wystpuje
czsto zjawisko zawodorowania stali przejawiajce si w obnieniu plastycznoci oraz
skonnoci stali do powstawania pkni. W procesie uszczenia obserwuje si po-
wierzchniowe umocnienie stali, ktre moe by przyczyn powstawania pytkich pk-
ni. Wymienione nieprawidowoci naley traktowa jako przykadowe, gdy nie wy-
czerpuj one caego szeregu zaburze moliwych do wystpienia na poszczeglnych
etapach procesu technologicznego.
W pracy pominito cay kompleks zagadnie zwizanych z obrbk ciepln oraz
zabiegami wykaczajcymi. Skrtowo potraktowano rwnie problemy tzw. przygoto-
wania powierzchni wsadu przed cignieniem, ze wzgldu na fakt, e opisane one zosta-
y do szczegowo w dostpnej w kraju literaturze. Zwrcono natomiast baczniejsz
uwag na sam proces cignienia, a w szczeglnoci na stan napre i odksztace.
Pokazano zastosowanie teorii grnej granicy do analizy procesu cignienia. Teoria ta
jest w literaturze krajowej stosunkowo mao znana, mimo e stwarza szerokie moli-
woci analizy procesu plastycznej przerbki metali. Opisano szeroko zagadnienie
nierwnomiernoci odksztacenia, niejednorodnoci wasnoci oraz napre wa-
snych, gdy problemy te s do oglnikowo traktowane w dostpnej w kraju litera-
turze. Poruszono rwnie zagadnienia niekonwencjonalnych procesw cignienia,
ktre coraz czciej s stosowane w celu wytwarzania wyrobw o specjalnych wasno-
ciach i wymaganiach. W wyborze tematyki zamieszczonej w niniejszej pracy kierowa-
no si zarwno programem studiw, jak i dostpnoci problematyki cigarskiej w lite-
raturze krajowej.

18

19
2. Narzdzia cigarskie
Ciagnienie jest w wikszosci przypadkw procesem plastycznej przerbki metali
na zimno, stosowanym do wyrobu drutw, prtw, profili specjalnych i rur. Proces
ciagnienia polegajacy na zmniejszaniu poprzecznego przekroju materialu, odbywa si
w odpowiednio uksztaltowanym narzdziu zwanym ciagadlem. Ciagadlo skonstruowa-
ne jest w taki sposb, aby zapewnic wymagana dokladnosc wymiarw i gladkosc po-
wierzchni ciagnionego materialu.
Typowe ciagadlo (ciagadlo monolityczne) sklada si z dwch wzajemnie z soba
zespolonych czsci:
1) oczka, wykonanego z materialu zdolnego do przeniesienia bardzo wysokich na-
ciskw oraz zapewniajacego uzyskanie powierzchni o wysokiej gladkosci,
2) oprawy metalowej zabezpieczajacej oczko przed zniszczeniem i ulatwiajacej za-
mocowanie ciagadla w gniezdzie ciagarki.
2.. Materiay do wyrobu cigade
Podstawowymi materialami stosowanymi do wyrobu ciagadel sa wgliki spiekane
oraz techniczny diament [26, 25, 99, 151]. Stal narzdziowa do pracy na zimno nie
znajduje obecnie wikszego zastosowania w produkcji ciagadel, gdyz nie zapewnia
wymaganych parametrw, takich jak: odpornosc na scieranie, mozliwosc uzyskania
niskich wsplczynnikw tarcia, twardosc itp.
Wgliki spiekane sa to spieki trudno topliwych wglikw metali z metalem wia-
zacym. Najczsciej stosowane do wyrobu narzdzi do przerbki plastycznej na zim-
no sa wgliki wolframu (WC), tytanu (TiC), tantalu (TaC), wanadu (VC), chromu
(Cr
2
C
3
) [26]. Metalem wiazacym jest glwnie kobalt, a niekiedy nikiel i zelazo. Ciagadla
wyrabiane sa z wglika spiekanego typu G, ktry otrzymywany jest droga spiekania
wglika wolframu przy uzyciu kobaltu jako materialu wiazacego. Stosowany zwykle
proces wytwarzania polega na mieleniu wymienionych skladnikw, ich wymieszaniu,
prasowaniu, spiekaniu i wykanczaniu ksztaltek za pomoca odpowiedniej obrbki. Pod-
stawowa zaleta tak otrzymanych narzdzi jest bardzo duza twardosc, niska scieralnosc

20
oraz mozliwosc uzyskiwania wysokiej gladkosci powierzchni droga polerowania. Cia-
gadla z wglikw spiekanych wykazuja duza trwalosc, przewyzszajaca wielokrotnie
trwalosc ciagadel stalowych.
Wlasnosci fizyczne i mechaniczne wglikw spiekanych uzaleznione sa w duzym
stopniu od ich skladu chemicznego. W tabeli 2.1 przedstawiono sklad chemiczny wgli-
kw spiekanych oraz ich podstawowe wlasnosci.
Wraz ze wzrostem zawartosci kobaltu maleje twardosc, wytrzymalosc na sciskanie,
odpornosc na scieranie i modul sprzystosci wzdluznej, natomiast rosnie wytrzymalosc na
zginanie. Nalezy podkreslic, ze wgliki spiekane odznaczaja si bardzo duza wytrzymalo-
scia na sciskanie (R
c
), wiksza od wytrzymalosci wszelkich znanych metali i stopw.
Przykladowo, wytrzymalosc na sciskanie hartowanej stali narzdziowej, ktrej twar-
dosc wynosi okolo 62 HRC R
c
2500 MPa, natomiast dla wglika G10 R
c
5800 MPa.
Wlasnosc ta ma istotne znaczenie dla narzdzi ciagarskich, gdyz umozliwia przerbk
plastyczna metali i stopw o bardzo duzych oporach odksztalcenia plastycznego.
Rozpatrujac wlasnosci wglikw spiekanych nalezy zwrcic uwag na ich wla-
snosci cieplne, a w szczeglnosci na przewodnictwo cieplne i rozszerzalnosc cieplna.
Podczas procesu ciagnienia wytwarza si znaczna ilosc ciepla, co powoduje wzrost
temperatury ciagadla. Temperatura ciagadla, w szczeglnosci na powierzchni otworu
roboczego, ma wplyw na wlasnosci smarw, a tym samym oddzialywuje na jakosc
koncowego wyrobu. Im wyzsze jest przewodnictwo cieplne, tym wiksze jest odpro-
wadzenie ciepla przez narzdzie i tym nizsza jest jego temperatura. Wgliki stosowane
do wyrobu ciagadel maja przewodnictwo cieplne zblizone do przewodnictwa cieplnego
stali. Wsplczynnik rozszerzalnosci liniowej wglikw stosowanych do wyrobu ciaga-
del waha si w granicach 3,64,210
6
[
o
C
1
] (w zakresie temperatur 20300
o
C) i jest
od 2 do 3 razy mniejszy od wsplczynnika rozszerzalnosci liniowej stali. Rznice roz-
szerzalnosci liniowej wykorzystuje si przy laczeniu oczek z oprawa stalowa. W wyni-
ku polaczenia tych elementw na skurcz cieplny, oczko ciagadla znajduje si pod wply-
wem naprzen sciskajacych. Sytuacja taka jest bardzo korzystna zwazywszy, ze wgli-
ki spiekane maja znikoma wytrzymalosc na rozciaganie. Przy doborze odpowiedniego
gatunku wglikw spiekanych do wyrobu ciagadel nalezy brac pod uwag wymiar
i rodzaj przerabianego materialu. Im twardszy i trudniej odksztalcalny jest metal, tym
twardszy i bardziej odporny na scieranie powinien byc wglik. Wraz ze wzrostem sred-
nicy otworu kalibrowego ciagadla wglik spiekany powinien wykazywac wiksza wy-
trzymalosc na zginanie ze wzgldu na mozliwosc wystapienia naprzen zginajacych. Do
wyrobu oczek ciagadel stosuje si wgliki spiekane w gatunkach: H10, G10, G15, G20
i G30 (tab. 2.1). Z gatunku H10 wykonuje si ciagadla do drutu o wymiarze otworu
kalibrowego ponizej 2 mm. Ze wzgldu na znaczna kruchosc spiek ten nie nadaje si do
wyrobu oczek ciagarskich o wikszym otworze kalibrowym [99]. Wgliki spieka-
ne G10 i G15 uzywa si na ciagadla do ciagnienia drutu, prtw i rur o najwik-
szym wymiarze otworu kalibrowego 40 mm [99]. Przy ciagnieniu metali niezelaznych
dopuszcza si uzywanie tych gatunkach wglikw rwniez dla wikszych wymia-
rw otworu kalibrowego. Gatunki G20 i G30 stosuje si do wyrobu oczek ciagarskich
o wymiarze otworu kalibrowego powyzej 40 mm [99, 137].

21
T
a
b
e
l
a

2
.

S
k
l
a
d

c
h
e
m
i
c
z
n
y

i

w
l
a
s
n
o
s
c
i

w

g
l
i
k

w

s
p
i
e
k
a
n
y
c
h

g
r
u
p
y

w
o
l
f
r
a
m
o
w
e
j

(
W
C

C
o
)

[
2
6
,

3
8
,

9
9
,

1
5
1
]
S
k

a
d

c
h
e
m
i
c
z
n
y
,

%
W
y
t
r
z
y
m
a

W
y
t
r
z
y
m
a

M
o
d
u

s
p
r

y
s
t
o

c
i
G
a
t
u
n
e
k
w

g
l
i
k

w
o
l
f
r
a
m
u
k
o
b
a
l
t
G

s
t
o

T
w
a
r
d
o

n
a

z
g
i
n
a
n
i
e
n
a

c
i
s
k
a
n
i
e
w
z
d

n
e
j
,
W
C
C
o
g
/
c
m
3
m
i
n
R
g
R
c
E
H
R
A
M
P
a
M
P
a
M
P
a
H
1
0
9
4
6
1
4
,
5

1
5
,
0
9
0
,
0
1
1
5
0
5
9
0
0
6
3
0

0
0
0
G
1
0
9
4
6
1
4
,
4

1
4
,
9
8
9
,
0
1
3
0
0
5
8
0
0
6
2
0

0
0
0
G
1
5
9
1
9
1
4
,
4
8
7
,
5
1
4
0
0

G
2
0
8
9
1
1
1
4
,
0

1
4
,
5
8
7
,
0
1
5
0
0
4
6
5
0
5
8
0

0
0
0
G
3
0
8
5
1
5
1
3
,
7

1
4
,
2
8
6
,
0
1
7
0
0
4
1
5
0
5
4
0

0
0
0
G
4
0
8
0
2
0
1
3
,
3
8
4
,
0
1
8
0
0
3
7
0
0
5
0
0

0
0
0
G
5
0
7
5
2
5
1
3
,
0
8
2
,
0
1
9
0
0
3
3
0
0
4
7
0

0
0
0

22
Oczka ciagadel do ciagnienia cienkich drutw wykonywane sa rwniez z technicz-
nego diamentu (diament monokrystaliczny). Ciagadla diamentowe, mimo ich wysokiej
ceny i trudnosci w obrbce otworu roboczego, sa niezastapione przy ciagnieniu dru-
tw ze stali stopowych lub stopw technicznych, gdy wymagany jest waski zakres
odchylek wymiarowych. Spowodowane jest to faktem, ze diament jest najtwardszy
i najmniej scieralny ze wszystkich znanych materialw. Twardosc diamentu w skali
Vickersa wynosi okolo 80 000 MPa (twardosc korundu w tej skali wynosi 30 000 MPa),
a jego scieralnosc jest okolo 150 razy mniejsza od scieralnosci korundu.
Stosowanie ciagadel diamentowych zaleca si do ciagnienia drutu [152]:
cienkiego okraglego o zawzonych odchylkach wymiarowych,
w przypadku stawiania wysokich wymagan co do jakosci jego powierzchni,
z duzymi prdkosciami (o srednicy w granicach 0,1850,75 mm),
ze stali wglowych i stopowych w przypadku utrudnionego smarowania.
Maksymalna srednica drutu ciagnionego w ciagadlach diamentowych wynosi
1 mm. W tabeli 2.2 podano wymiary srednic otworw kalibrujacych, dopuszczalne
odchylki i maksymalne owalnosci ciagadel diamentowych stosowanych w krajowych
ciagarniach.
Tabela 2.2
Zakres srednic otworw kalibrujacych ciagadel diamentowych,
dopuszczalne odchylki i owalnosc [152]
Zakres rednic otworu Dopuszczalne odchyki Maksymalna owalno
kalibrujcego otworu kalibrujcego otworu kalibrujcego
mm mm mm
0,2010,300 +0,002 0,003
0,003
0,3010,400 +0,002 0,003
0,003
0,401500 +0,003 0,004
0,003
0,5010,600 +0,003 0,005
0,004
0,6011,00 +0,003 0,005
0,005
Wymagania co do ksztaltu i budowy ciagadel diamentowych sa bardzo rzne, zale-
za w duzej mierze od tradycji danej wytwrni i na ogl nie sa ujte normami. Ciagadlo
diamentowe do ciagnienia drutw ze stali wglowych i stopowych (rys. 2.1, s. 25) ma

23
najczsciej stozek wejsciowy o kacie 3035
o
, plynnie przechodzacy w stozek sma-
rujacy, a nastpnie w stozek zgniatajacy o kacie 2 = 811
o
. Oprcz ciagadel z diamen-
tu naturalnego, gdzie oczko wykonane jest z pojedynczego monokrysztalu, szero-
kie zastosowanie znalazly ostatnio ciagadla z polikrystalicznego diamentu syntetyczne-
go. Pierwsze ciagadla z polikrystalicznego diamentu syntetycznego zostaly wykonane
w roku 1974 przez firm General Electric i nosily nazw COMPAX [151]. Doskona-
le wlasnosci diamentu spiekanego sprawily, ze produkcj tych ciagadel podjlo wiele
innych firm w RPA, USA, Anglii, RFN, Rosji. Niezaleznie od producenta ciagadla
z polikrystalicznego diamentu syntetycznego maja podobna budow. Czsc robocza
(tzw. oczko) stanowi rdzen wykonany ze spieczonego proszku diamentowego o odpo-
wiedniej granulacji (np. 350 m) w osnowie metalowej. Rdzen umieszcza si w pier-
scieniu wykonanym z wglika wolframu, a calosc zamocowana jest w oprawie ze stali
nierdzewnej.
Nalezy pamitac, ze wlasnosci monokrysztalu diamentu charakteryzuja si znaczna
anizotropia, gdyz wyraznie zaleza od kierunku krystalograficznego. Dodatkowo, w mo-
nokrysztale naturalnym wystpuja charakterystyczne plaszczyzny lupliwosci, co moze
czasami doprowadzic do pknicia oczka.
Drobne krysztaly diamentu syntetycznego maja w spieku statystycznie przypadko-
wa orientacj co powoduje izotropowosc wlasnosci, to znaczy, we wszystkich kierun-
kach wlasnosci spieku sa takie same.
Ciagadla typu Compax charakteryzuja si duza twardoscia i odpornoscia na sciera-
nie, a dodatkowo sa trwale do temperatury 850
o
C.
W tabeli 2.3 przedstawiono porwnanie wybranych wlasnosci diamentu naturalne-
go (monokrysztalu), diamentu polikrystalicznego stosowanego w ciagadlach SYNDIE
(firmy De Beers Industrial Diamond Division) oraz wglika spiekanego typu G o zawar-
tosci 6% Co [11].
Tabela 2.3
Wlasnosci diamentu polikrystalicznego, diamentu naturalnego (monokrysztal)
oraz wglika wolframu [11]
Diament Diament Wglik
Wasnoci
polikrystaliczny naturalny wolframu
w cigadach (wartoci rednie) o zawartoci
SYNDIE 6% Co
Modul Younga, MPa 841 964 630
Liczba Poissona 0,32 0,20 0,21
Wytrzymalosc na rozciaganie, MPa 1290 2600 1800
Wytrzymalosc na sciskanie, MPa 7610 8680 4500
Twardosc Knoopa, MPa 50 000 56 000 do 102 000 20 000

24
Polikrystaliczne ciagadla z diamentu syntetycznego wykazuja znacznie wiksza
zywotnosc w stosunku do ciagadel diamentowych monokrystalicznych oraz ciagadel
wykonanych z wglika wolframu.
W tabeli 2.4 przedstawiono porwnanie zywotnosci ciagadel SYNDIE firmy
De Beers Industrial Diamond Division dla rznych ciagnionych materialw [11].
Tabela 2.4
Zywotnosc ciagadel SYNDIE wykonanych z polikrystalicznego diamentu syntetycznego
w procesie ciagnienia drutw z rznych materialw [11]
rednica otworu
Wzrost ywotnoci
Cigniony materia kalibrujcego
cigada
W porwnaniu do
mm
Miedz 0,51,8 4 diament naturalny
1,54,6 200 wglik wolframu
Aluminium 0,52,2 3 diament naturalny
2,34,6 150 wglik wolframu
Stal nierdzewna 0,280,4 3 diament naturalny
0,40,8 8 diament naturalny
Stal wysokowglowa 0,251,2 3 diament naturalny
Stopy niklu 0,81,6 20 wglik wolframu
2.2. Podzia i budowa cigade
Podzial ciagadel zalezy od przyjtego kryterium. Do podstawowych kryteriw po-
dzialu zaliczamy:
ksztalt tworzacej (profil) strefy roboczej ciagadla,
ksztalt otworu kalibrowego (kalibrujacego),
budow ciagadla,
sposb pracy elementw ciagadla,
material oczka ciagadla.
Materialy sluzace do wyrobu oczka ciagadla zostaly omwione w poprzednim pod-
rozdziale, z ktrego wynika, ze ciagadla mozna podzielic na:
stalowe,
wglikowe,
diamentowe.

25
Nalezy przy tym pamitac, ze ciagadla stalowe stosuje si rzadko w praktyce cia-
garskiej, glwnie do ciagnienia rur. Ciagadla diamentowe natomiast wykonuje si z dia-
mentw monokrystalicznych (naturalnych i syntetycznych) oraz ze spiekanych poli-
krysztalw diamentowych.
Rys. 2.. Profil ciagadla stozkowego: I stozek smarujacy, II stozek roboczy (zgniatajacy),
III czsc kalibrujaca, IV stozek wyjsciowy
Rys. 2.2. Profil ciagadla lukowego
Ze wzgldu na ksztalt tworzacej strefy roboczej rozrzniamy ciagadla:
stozkowe (rys. 2.1),
lukowe (rys. 2.2).
W zaleznosci od ksztaltu otworu kalibrowego, ciagadla dzieli si na:
kolowe (o otworze okraglym),
ksztaltowe.
2
II
I
III
IV
D
k
2
c

h
2
c

h

26
Biorac z kolei za kryterium budow ciagadel rozrzniamy:
ciagadla monolityczne (rys. 2.7, s. 33).
ciagadla skladane (rys. 2.3).
Ze wzgldu na sposb pracy elementw ciagadla wyrzniamy:
ciagadla stale,
ciagadla obrotowe (rys. 2.4),
ciagadla rolkowe (rys. 2.5).
Rys. 2.3. Ciagadlo skladane [38]
Czsto mwi si o ciagadlach konwencjonalnych oraz o ciagadlach specjalnych.
Poprzez ciagadlo konwencjonalne rozumiemy najczsciej ciagadlo, ktre spelnia nast-
pujace kryteria:
ma stozkowy lub lukowy ksztalt strefy roboczej,
przekrj otworu kalibrowego jest kolem,
zbudowane jest jako ciagadlo monolityczne i stale,
smar dostaje si do obszaru odksztalcenia w sposb niewymuszony.
Wyjasnienia wymagaja rwniez pojcia zwiazane z kryterium budowy i sposobu
pracy ciagadel. W ciagadlach skladanych (rys. 2.3) strefa odksztalcenia zbudowana jest
z segmentw (wkladek) umieszczonych w specjalnej oprawie. Tego rodzaju ciagadla
uzywa si glwnie do ciagnienia wyrobw profilowych, zwlaszcza wwczas gdy wy-
magane sa bardzo male promienie zaokraglen narozy. W ciagadlach monolitycznych
oczko ciagadla jest jednolitym materialem.
Ciagadla obrotowe (rys. 2.4) wykonuja ruch obrotowy dokola osi. Sa to ciagadla
specjalnego zastosowania, szczeglnie tam, gdzie zalezy nam na obnizeniu wsplczyn-
nika tarcia (np. przy ciagnieniu wyrobw po mechanicznym usuwaniu zgorzeliny),
badz tez gdy dazymy do uzyskania wyrobu ciagnionego o przekroju kolowym posiada-
jacego minimalna owalizacj.
ruba regulacyjna
oprawa
wkadka

27
Rys. 2.4. Ciagadlo obrotowe [38]: 1 ciagadlo, 2 przekladnia zbata, 3 skrzynka smarowa,
4 silnik elektryczny
Rys. 2.5. Ustawienie walcw w ciagadlach rolkowych (walcowych) [38]: 1 ciagniony wyrb,
2 walce
3
2
4

2
2

28
W ciagadlach rolkowych (rys. 2.5) obszar odksztalcenia utworzony jest przez 2 do
6 rolek (walcw) nie napdzanych, ktre wykonuja ruch obrotowy na skutek tarcia
o powierzchni ciagnionego materialu. Ciagadla rolkowe (walcowe) znalazly szerokie
zastosowanie do ciagnienia wyrobw ksztaltowych o skomplikowanych nawet prze-
krojach poprzecznych.
Do najbardziej typowych i najczsciej stosowanych ciagadel zalicza si monoli-
tyczne ciagadla: stozkowe oraz lukowe.
Wysokosc oczka ciagadla stozkowego h (rys. 2.1) sklada si z szeregu przenikaja-
cych si stozkw, natomiast otwr ciagadla lukowego skonstruowany jest za pomoca
lukw o rznym promieniu (rys. 2.2).
Ciagadla stozkowe uzywane sa powszechnie do ciagnienia drutw, prtw i rur,
przy czym w zaleznosci od przeznaczenia wystpuja pewne rznice, o ktrych b-
dzie mowa w dalszej czsci rozdzialu. Ciagadla lukowe stosowane sa do ciagnienia
cienkich drutw z malymi gniotami. Przy takich warunkach ciagnienia uzyskujemy
w ciagadle lukowym znacznie wiksza powierzchni styku metalu z ciagadlem niz
w ciagadle stozkowym, a tym samym mamy mniejsze naciski jednostkowe. Sila cia-
gnienia przy ciagnieniu przez ciagadlo lukowe jest zwykle wiksza niz przy uzyciu
ciagadla stozkowego.
Stoek smarujcy. Glwnym zadaniem stozka smarujacego jest doprowadzenie
smaru do czsci roboczej ciagadla. Stozek ten wystpuje w ciagadlach przeznaczonych
do ciagnienia drutu okraglego i profilowego oraz prtw profilowych. W ciagadlach do
ciagnienia prtw okraglych i rur stozek smarujacy nie wystpuje i jego rol przejmuje
stozek zgniatajacy (roboczy). Wielkosc kata 2 stozka smarujacego (rys. 2.1) zalezy od
sposobu smarowania oraz od rodzaju ciagnionego profilu. Przy smarowaniu smarem
stalym (np. proszek mydla sodowego) 2 przyjmuje wartosc 4060
o
, natomiast przy
smarowaniu smarami plynnymi (oleje, emulsje) katy 2 sa wiksze i wahaja si w gra-
nicach 6090
o
[25]. Wysokosc stozka smarujacego h
1
powinna byc tak dobrana, aby
zapewnic wlasciwe warunki smarowania. Zbyt plytkie stozki smarujace utrudniaja do-
prowadzenie smaru do obszaru odksztalcenia i moga byc przyczyna zakleszczen i zry-
wania ciagnionego drutu. Wysokosc stozka smarujacego do ciagadel do drutu waha si
w granicach 2,57,0 mm.
Przy smarowaniu smarem stalym pozadane jest aby stozek smarujacy mial maly
kat rozwarcia i byl stosunkowo dlugi. Takie rozwiazanie prowadzi do lepszego naklada-
nia smaru na powierzchni metalu.
Stoek roboczy (zgniatajcy). Stozek roboczy jest najwazniejszym elementem
konstrukcyjnym ciagadla. W stozku tym odbywa si odksztalcenie plastyczne ciagnio-
nego metalu ze srednicy poczatkowej D
0
na srednic koncowa D
k
.
Stozek roboczy charakteryzowany jest przez dwie wielkosci (rys. 2.1):
1) kat rozwarcia 2, ktry nazywamy katem ciagadla ( kat ciagnienia),
2) wysokosc stozka h
2
.

29
Wysokosc stozka zgniatajacego powinna byc tak dobrana, aby umozliwic ciagnie-
nie materialu z najwikszym dopuszczalnym gniotem. Poniewaz przy ciagnieniu prtw
i drutw nie stosuje si gniotw jednorazowych wikszych od 50%, to produkowane
ciagadla sa przystosowane do gniotw maksymalnych w granicach 4050%. Wyni-
ka stad, ze w danym stozku zgniatajacym ciagadla powinien zmiescic si drut (prt)
o srednicy D
0
, ciagniony z gniotem rzdu 50%. Niedopuszczalne jest stosowanie
w ciagadle tak duzych gniotw, aby w odksztalceniu plastycznym bralo udzial zaokra-
glenie pomidzy stozkiem smarujacym i roboczym. Wysokosc stozka roboczego zalezy
(dla okreslonego D
0
i D
k
), od kata ciagadla 2; im kat ten jest mniejszy, tym h
2
jest
wiksze. Ze wzgldu na wytrzymalosc wglikw spiekanych wysokosc stozka zgnia-
tajacego powinna wynosic okolo 50% calkowitej wysokosci oczka (dla h = 30 mm,
h
2
15 mm). Ponadto przyjmuje si, ze w procesie odksztalcania powinno brac udzial
nie wicej niz
3
2
wysokosci. Wynika stad, ze na
3
2
wysokosci stozka powinna miescic
si srednica D
0
odpowiadajaca maksymalnemu stosowanemu gniotowi. Dlugosc pra-
cujacej czsci stozka zgniatajacego (h
st
) wyznacza si analitycznie.
Rys. 2.6. Schemat do obliczenia pracujacej dlugosci stozka roboczego
Na podstawie rysunku 2.6 mozna zapisac: ,
2
tg
0
st
k
h
D D

a stad
(
(
,
\
,
,
(
j

1
tg 2
1
0
k k
st
D
D
D
h
(2.1)
W rwnaniu (2.1) przez D
0
oznaczono srednic poczatkowa dla maksymalnego
wydluzenia
max
, mozliwego do zastosowania w danym ciagadle.

D
0
D
k

30
Zgodnie z definicja wsplczynnik wydluzenia mamy
k
S
S
0
(2.2)
Dla profili okraglych
,
2
0 0
(
(
,
\
,
,
(
j

k k
D
D
S
S
a stad

k
D
D
0
(2.3)
Wstawiajac (2.3) do (2.1) otrzymamy:

tg 2
1
k
st
D
h
(2.4)
gdzie:
h
st
dlugosc pracujacej czsci stozka zgniatajacego,
maksymalny, mozliwy do zastosowania wsplczynnik wydluzenia,
kat ciagnienia,
D
k
srednica czsci kalibrujacej.
Biorac pod uwag podane wyzej zalozenia, nalezy przyjac
.
3
2
2
h h
st

Kat ciagnienia jest uzalezniony w praktyce od wlasnosci mechanicznych ciag-
nionego metalu i od wielkosci stosowanych gniotw. Nalezy podkreslic, ze wplyw
kata na parametry procesu ciagnienia jest czsto niedoceniany i obserwuje si znacz-
na dowolnosc w ksztaltowaniu stozka roboczego przy regeneracji ciagadel w zakladach
produkcyjnych.
W zasadzie powinno si uzywac ciagadel o katach zblizonych do wartosci kata
optymalnego. Przez kat optymalny rozumie si taka wartosc kata ciagnienia, dla ktrego
przy danych parametrach procesu (gniot, wsplczynnik tarcia, przeciwciag) uzyskuje
si minimalna wartosc naprzenia ciagnienia. Szczeglowe rozwazania na temat opty-
malnego kata ciagnienia (
opt
) przedstawione zostana w dalszych rozdzialach.
Jak zaznaczono wczesniej, wartosc kata ciagnienia uzalezniona jest midzy inny-
mi od wlasnosci mechanicznych ciagnionego metalu. Obowiazuje tutaj zasada, ze im

31
twardszy jest metal, tym mniejsze sa katy ciagnienia, stad tez stale wysokowglowe
i stopowe ciagnie si w ciagadlach o kacie ciagnienia = 46
o
, a metale niezelazne przy
kacie = 912
o
.
W tabeli 2.5 przedstawiono najczsciej stosowane katy ciagnienia w zaleznosci od
rodzaju ciagnionego metalu.
Tabela 2.5
Przyblizone wartosci kata ciagnienia dla rznych metali i stopw [99]
Rodzaj cignionego materiau Kt cignienia
Aluminium 1213
o
Miedz, zloto, srebro 910
o
Mosiadz, braz 89
o
Stal mikka 78
o
Braz fosforowy, mosiadz twardy 67
o
Stal twarda 56
o
Metale i stopy twardsze od stali 5
o
Dla danego metalu lub stopu kat ciagnienia jest rwniez uzalezniony od rodzaju
ciagnionego profilu. Z danych zawartych w tabeli 2.6 widac, ze rury ciagnie si przez
ciagadla o zdecydowanie wikszym kacie ciagnienia niz prty i druty. Zwiazane jest to
z faktem, ze sily ciagnienia profili rurowych sa o wiele mniejsze niz profili pelnych o tej
samej srednicy zewntrznej, a przede wszystkim, duzy kat ciagnienia umozliwia znacz-
na redukcj srednicy przy stosunkowo malej wysokosci oczka ciagadla.
Nalezy zaznaczyc, ze katy stozka zgniatajacego sa wykonywane z dosc duzymi
odchylkami wynoszacymi 2
o
. Dopuszczalne odchylki pozostalych stozkw sa wik-
sze i wynosza 5
o
.
Tabela 2.6
Wartosci kata ciagnienia w zaleznosci od ciagnionego profilu [99]
Cigniony profil Kt cignienia
Drut okragly 4
o
, 6
o
, 9
o
, 12
o
Prty okragle 6
o
, 8
o
, 10
o
Rury 12
o
, 16
o
, 18
o
Drut profilowy i prty profilowe 6
o
, 8
o
, 10
o

32
Cz kalibrujca (otwr kalibrowy). Czsc kalibrujaca ciagadla nadaje ciagnio-
nemu materialowi ostateczny ksztalt i zadany scisly wymiar.
Ten element ciagadla charakteryzuja dwie wielkosci (rys. 2.1):
1) srednica otworu kalibrujacego, D
k
,
2) dlugosc otworu, c.
Dlugosc c nie moze byc zbyt mala, gdyz obserwuje si w takim wypadku szybkie
zuzycie otworu kalibrujacego. Przy zbyt duzej wartosci c wystpuja duze wartosci sil
tarcia, a tym samym wystpuje tendencja do zacierania si ciagnionego materialu.
Srednica otworu kalibrujacego i jego dlugosc sa parametrami wzajemnie ze soba zwia-
zanymi. Oglnie obowiazuje zasada, ze im mniejsza jest srednica D
k
, tym mniejsza
jest wartosc c, a stosunek
k
D
c
rosnie. W ciagadlach przeznaczonych do ciagnie-
nia drutu (D
k
= 0,514,0 mm) stosunek
k
D
c
waha si w granicach: 0 , 2 25 , 0
k
D
c
przy czym najczsciej przyjmuje si
1
2
;
2
3
;
1
1
;
4
3
;
2
1
;
3
1
;
4
1

k
D
c
.
Ciagadla do ciagnienia prtw (D
k
= 14,070 mm) maja stosunek
k
D
c
w grani-
cach 0,080,20.
W obydwu omwionych rodzajach ciagadel wyzsze wartosci
k
D
c
odpowiadaja
mniejszym srednicom otworu kalibrujacego.
W tabeli 2.7 zestawiono wartosci c dla ciagadel stosowanych do ciagnienia drutu,
prtw i rur.
Tabela 2.7
Dlugosc czsci kalibrujacej (c) ciagadel do ciagnienia drutu, prtw i rur [99]
Cigada do drutu Cigada do prtw Cigada do rur
zakres rednic, c zakres rednic, c zakres rednic, c
D
k
D
k
D
k
mm mm mm mm mm mm
0,51,5 0,5 1420 3 520 3
0,52,0 0,8 2030 3 2040 4
1,53,5 1,2 3040 4 4060 5
3,08,0 2,5 4050 4 6080 6
7,014,0 4,0 5060 5 8090 7
6070 6

33
Stoek wyjciowy. Stozek wyjsciowy ciagadla nie odgrywa tak istotnej roli
w procesie ciagnienia jak poprzednio omawiane elementy ciagadla. Glwnym jego zada-
niem jest bowiem ochrona czsci kalibrujacej.
Kat nachylenia tworzacej stozka (rys. 2.1 i rys. 2.7) dla ciagadel przeznaczonych
do ciagnienia drutw, prtw i rur wynosi 20
o
, 30
o
lub 45
o
.
Wysokosc stozka wyjsciowego h
3
nie jest dokladnie okreslona, lecz przyjmuje si,
iz powinna wynosic okolo 25% wysokosci oczka dla ciagadel o srednicy otworu kali-
browego D
k
mniejszej od 0,5 mm oraz okolo 20% wysokosci oczka dla D
k
> 0,5 mm
[25]. Odpowiednia wysokosc stozka wyjsciowego sprawia, ze strefa odksztalcenia
metalu znajduje si w srodkowej czsci oczka, co wywiera okreslony wplyw na wy-
trzymalosc oczka ciagadla.
Katalogi ciagadel stozkowych nie podaja promieni zaokraglen przy przejsciach
z jednego elementu ciagadla w drugi. Wiadomo jednak, ze ostre krawdzie przy przej-
sciu stozka zgniatajacego w czsc kalibrujaca, a takze czsci zgniatajacej w stozek
wyjsciowy doprowadzilyby do utrudnionego odksztalcenia metalu oraz do wystapienia
rys powierzchniowych na ciagnionym wyrobie. Wartosci promieni zaokraglen sa naj-
czsciej wynikiem technologii obrbki otworu ciagadla (szlifowanie, polerowanie)
i wynosza zwykle od kilku do kilkunastu milimetrw.
Rys. 2.7. Ciagadlo monolityczne do ciagnienia drutu: 1 oczko ciagadla wykonane z wglika
spiekanego, 2 oprawa stalowa
Na rysunku 2.7 pokazano typowe, monolityczne ciagadlo stozkowe do ciagnienia
drutu okraglego, a w tabeli 2.8 zestawiono wazniejsze wymiary opraw tego typu ciaga-
del oraz oczek w zaleznosci od srednicy otworu kalibrowego.
2
c
2
2
D
D
k
h

60
o
d

34
T
a
b
e
l
a

2
.
8
P
o
d
s
t
a
w
o
w
e

w
y
m
i
a
r
y

c
i
a
g
a
d
e
l

s
t
o
s
o
w
a
n
y
c
h

d
o

c
i
a
g
n
i
e
n
i
a

d
r
u
t

w

i

p
r

w

(
o
z
n
a
c
z
e
n
i
a

j
a
k

n
a

r
y
s
u
n
k
u

2
.
7
)

[
9
9
]
T
y
p

r
e
d
n
i
c
a

o
t
w
o
r
u
O
p
r
a
w
a
O
c
z
k
o
c
i

g
a
d

a
k
a
l
i
b
r
u
j

c
e
g
o
D
H
h
4
d

h
h
2
c
h
3
2

m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
m
I

W
0
,
1
5

1
,
0
2
8
1
2
2
1
0
7
2
0
,
5
0
,
3
9
0
I

W
0
,
1
0

1
,
0
2
8
1
2
2
1
0
4
3
0
,
5
0
,
3
7
0
I
0
,
5
0

1
,
5
2
8
1
2
2
1
0
7
2
,
2
0
,
5
1
,
8
9
0
I
I


0
,
5

2
,
0
4
3
2
0
2
,
5
1
5
1
0
4
,
2
0
,
8
2
9
0
I
I
I


1
,
5

3
,
5
4
3
2
5
2
,
5
2
0
1
4
5
,
8
1
,
2
3
6
0
I
V


3

8
5
3
3
3
3
3
0
2
0
9
2
,
5
3
,
5
6
0
V




7

1
4
7
5
4
5
3
,
5
4
5
3
0
1
4
4
5
6
0
V
K


1
4

1
8
1
3
5
5
0
5
4
5
2
8

4
3
6
0
V
I

K


1
8

2
8
1
5
0
5
5
5
5
5
3
0

4
3
6
0
V
I
I

K


2
8

3
8
1
7
0
6
0
5
7
0
3
2

5
4
6
0
V
I
I
I

K


3
8

4
6
2
0
0
6
5
5
8
5
3
4

5
4
6
0

35
2.3. Objawy zuycia cigade
W wyniku wystpowania w procesie ciagnienia bardzo znacznych naciskw, jak rw-
niez na skutek tarcia metalu o powierzchni ciagadla, ulega ono stopniowemu zuzyciu.
Typowymi objawami zuzycia ciagadel sa:
powikszenie srednicy otworu kalibrujacego poza dopuszczalna tolerancj,
wystpowanie licznych rys podluznych na powierzchni roboczej ciagadla,
utworzenie si tzw. pierscienia gniotowego,
zmiana ksztaltu przekroju poprzecznego otworu ciagadla,
pojawienie si pknic, wykruszen lub wzerw na powierzchni roboczej
ciagadla.
Wszystkie wymienione uszkodzenia ciagadel (za wyjatkiem pknic) mozna usu-
nac przez ponowne szlifowanie ciagadla. Liczba szlifowan zalezy od rodzaju i stopnia
zuzycia otworu ciagadla oraz od mozliwosci zachowania prawidlowego jego ksztaltu,
bez nadmiernego zmniejszenia wytrzymalosci oczka.
Poszczeglne elementy otworu ciagadla zuzywaja si niejednakowo. Poczatki zu-
zycia obserwuje si w stozku zgniatajacym, w miejscu styku powierzchni ciagadla
z materialem (w plaszczyznie wejscia metalu do ciagadla). W plaszczyznie tej zuzycie
ciagadla jest najwiksze i objawia si w postaci rowka zwanego pierscieniem gnioto-
wym (rys. 2.8).
Rys. 2.8. Schemat zuzycia otworu ciagadla z uwidocznionym pierscieniem gniotowym
Przyczyny wystpowania pierscienia gniotowego nie zostaly jednoznacznie wy-
jasnione. Za najbardziej sluszna uwaza si hipotez wysunita przez Wistreicha, wedlug
ktrej pierscien gniotowy powstaje w wyniku gwaltownej zmiany naprzen wyst-
pujacych w sciance ciagadla w plaszczyznie wejscia metalu do obszaru odksztalce-
nia. W obszarze wystpowania bardzo duzego gradientu naprzen wglik spiekany jest
bardziej podatny na wycieranie si, co w efekcie prowadzi do powstania pierscienia
gniotowego.
drutu
ksztat otworu
zuytego
piercie
gniotowy

36
Na proces tworzenia si pierscienia gniotowego wywiera wplyw szereg czynni-
kw, z ktrych do podstawowych mozna zaliczyc:
kat ciagnienia,
wartosc stosowanego przeciwciagu,
rodzaj i wlasnosci ciagnionego metalu.
Liczne obserwacje i spostrzezenia przemyslowe wskazuja, ze wraz ze wzrostem
kata ciagnienia powstaja w ciagadle glbsze i bardziej wyrazne pierscienie gniotowe.
Wzrost kata , przy pozostalych parametrach stalych, prowadzi do wzrostu nacisku
na powierzchni styku metal ciagadlo. Tym samym, w plaszczyznie wejscia powstaje
wikszy gradient naprzen w oczku ciagadla, co zgodnie z hipoteza Wistreicha dopro-
wadzi do powstania bardziej widocznego pierscienia gniotowego.
Ciagnienie z przeciwciagiem znacznie zmniejsza wielkosc pierscienia gniotowe-
go. Przy stosowaniu przeciwciagu ulega obnizeniu nacisk metalu na ciagadlo oraz
zmniejszaja si sily tarcia. W plaszczyznie wejscia metalu do ciagadla wystpuje tzw. stre-
fa odksztalcen sprzystych o bardzo malej dlugosci. Wyniki badan Pierlina, a takze
rozwazania teoretyczne wskazuja, ze wielkosc naprzen normalnych w strefie odksztal-
cenia sprzystego jest bardzo duza, przekraczajaca kilkakrotnie umowna granic pla-
stycznosci. Tak duze wartosci naprzen normalnych prowadza do lokalnego sprzyste-
go odksztalcenia ciagadla oraz do wystpowania w tym obszarze strefy trjosiowego
sciskania. Zastosowanie w procesie ciagnienia przeciwciagu krytycznego doprowadza
do calkowitej likwidacji strefy odksztalcen sprzystych, a tym samym eliminowane
jest wystpowanie bardzo wysokich naciskw normalnych przy wejsciu metalu do cia-
gadla [88, 102].
Ciagnienie materialw maloplastycznych i bardzo twardych zwiksza tendencj do
wystpowania glbokich pierscieni gniotowych. Zwiazane jest to scisle z wielkoscia
naciskw normalnych na powierzchni styku metal ciagadlo.
Pojawienie si pierscienia gniotowego powoduje dalsze, bardzo intensywne zuzy-
cie ciagadla. Wyrwane lub wylamane z oczka ziarna wglika wolframu sa zabierane
przez smar i rysuja powierzchnie robocza ciagadla. Rysy podluzne na powierzchni ro-
boczej ciagadla powstaja rwniez w wyniku bezposredniego kontaktu tracych si po-
wierzchni, szczeglnie w przypadku ciagnienia twardych materialw oraz niezupelnego
usunicia zgorzeliny.
Zuzycie otworu kalibrowego rozpatruje si w aspekcie przekroczenia dopuszczal-
nych wymagan co do ksztaltu, wymiarw i jakosci powierzchni. Wskutek wycierania
si wglika spiekanego wymiary otworu kalibrowego zmieniaja si w trakcie pracy.
W wyniku wystpujacej owalizacji wsadu, nieosiowego wejscia i wyjscia materialu
z ciagadla, obserwuje si zmian ksztaltu otworu kalibrowego. Pierwotnie okragly
otwr kalibrowy przyjmuje najczsciej ksztalt owalny. Owalnosc otworu uwaza si za
dopuszczalna, gdy rznica srednic w danym przekroju nie przekracza polowy tolerancji
wymiarowej.

37
Czstym objawem zuzycia ciagadel jest wystpowanie na powierzchniach robo-
czych tzw. nalepien. Nalepienia sa to przyspawane na powierzchni ciagadla czastecz-
ki ciagnionego metalu, powstale w wyniku chwilowego, gwaltownego wzrostu tempe-
ratury na tracych si powierzchniach. Taki wzrost temperatury jest powodowany miej-
scowymi pozostalosciami zgorzeliny, lokalnym zwikszeniem srednicy wsadu badz tez
obecnoscia na powierzchni ciagnionego metalu lusek i zawalcowan.
2.4. Metody pomiaru ksztatu i stopnia zuycia cigade
Sprawdzenie ksztaltu ciagadla polega na pomiarze wymiarw stozkw oraz otwo-
ru kalibrowego. Srednic otworu kalibrowego mozna mierzyc w rzny sposb w zalez-
nosci od zadanej dokladnosci i posiadanych mozliwosci pomiarowych.
Rozrznia si trzy rodzaje metod pomiaru srednicy:
1) metoda zaciagania drutu,
2) metody optyczne,
3) pomiary sprawdzianami i czujnikami.
Najprostsza metoda pomiaru srednicy otworu kalibrowego jest zaciaganie do bada-
nego ciagadla drutu, przy zalozonej wielkosci gniotu. Srednic drutu przeciagnitego
mozna w przyblizeniu uznac za rwna srednicy D
k
. Wymiar rzeczywisty D
k
jest z re-
guly wikszy lub mniejszy od srednicy zaciagnitego drutu w zaleznosci od wielkosci
zastosowanego gniotu, rodzaju materialu, kata stozka zgniatajacego i dlugosci otworu
kalibrowego. Zjawisko to spowodowane jest sprzystym odksztalceniem otworu ka-
librowego w wyniku dzialania sil rozpychajacych ciagadlo, a takze sprzysta zmiana
srednicy drutu po odjciu sily ciagnienia. W praktyce jednak najbardziej istotna jest
znajomosc srednicy ciagnionego drutu, a nie rzeczywisty wymiar D
k
ciagadla, stad tez
ta metoda jest najczsciej stosowana.
Do pomiaru srednicy otworu kalibrowego metodami optycznymi uzywa si pro-
jektorw i mikroskopw. Przy uzyciu tych metod mozna rwniez wykryc owalnosc
oraz falistosc obwodowa otworu kalibrowego. W przypadku zastosowania projektora
mierzy si srednic ostrego obrazu otworu kalibrowego na ekranie, a nastpnie dzielac
wynik przez powikszenie, otrzymuje si wartosc srednicy D
k
. Dla dokladnego pomiaru
srednicy D
k
stosuje si czsto mikroskopy warsztatowe lub uniwersalne, wyposazone
w okular mikrometryczny, co daje mozliwosc pomiaru z dokladnoscia do 1 m.
Srednic otworu kalibrowego, poczawszy od wymiaru ok. 2 mm, mierzyc mozna
z dosc duza dokladnoscia za pomoca czujnikw, tzw. srednicwek, wyposazonych
w wymienne koncwki dla okreslonych zakresw srednic. Pomiar czujnikami ma wiele
zalet, gdyz odznacza si latwoscia i krtkim czasem wykonania, daje wartosci bez-
wzgldne oraz stwarza mozliwosci wykrycia owalnosci otworu kalibrowego.
Wymiary stozka zgniatajacego, stozka smarujacego, stozka wyjsciowego i dlugosc
otworu kalibrowego okresla si rznymi metodami, przy czym w pewnych przypad-

38
kach jedna metoda mozna mierzyc kilka wartosci jednoczesnie. Metody pomiarowe
podzielic mozna na dwie grupy:
1) metody optyczne,
2) metody typu odwzorowania.
Do metod odwzorowania mozna zaliczyc:
metod zaciagania drutu,
metod odciskw i odleww,
metody czulkowo-pantograficzne.
Omwiona wczesniej metod zaciagania drutu mozna zastosowac do pomiaru kata
ciagnienia oraz dlugosci czsci kalibrujacej. Po wyjciu z ciagadla drutu zaciagnitego
na dlugosci kilku centymetrw nalezy mierzyc srednice D
k
i D
0
oraz dlugosc stozkowej
czsci odcisku l (rys. 2.9).
Rys. 2.9. Odcisk zaciagnitego drutu
Kat ciagnienia okresla si z zaleznosci
l
D D
k
2
tg
0


(2.5)
Przy ciagadlach o niewielkiej srednicy otworu kalibrowego pomiar dlugosci l wy-
konuje si przy uzyciu mikroskopu warsztatowego. Opisywana metoda pozwala rw-
niez zmierzyc dlugosc otworu kalibrowego c (rys. 2.10). W tym celu po zaciagniciu
drutu wlewa si do stozka wyjsciowego czynnik trawiacy, ktry nie atakuje wglika
spiekanego (np. rozcienczony kwas siarkowy, amoniakalny roztwr wody utlenio-
nej itp.). Odczynnik wytrawia drut w czsci wystajacej z otworu kalibrowego tak, ze
po wyjsciu drutu z ciagadla wyraznie widac odcisk odpowiadajacy dlugosci czsci ka-
librujacej ciagadla (rys. 2.10).
Metoda odciskw i odleww polega na odwzorowaniu ksztaltu otworu ciagadla
przez wykonanie odcisku przy uzyciu mikkiego metalu (najczsciej olowiu) badz tez
droga otrzymania odlewu z latwo topliwych metali lub mas. Pomiary ksztaltu tak otrzy-
manych odciskw i odleww przeprowadza si najczsciej metodami optycznymi. Sto-
sowanie odciskw i odleww pozwala na znalezienie wymiarw wszystkich elementw
ciagadla, a takze umozliwia wykrycie znacznej ilosci wad, jak na przyklad: graniastosc,
owalnosc, falistosc obwodowa oraz zbieznosc i lukowatosc otworu kalibrowego.
D
k

39
Rys. 2.0. Pomiar dlugosci otworu kalibrowego
Do wykonania odleww stosuje si glwnie olw oraz sztuczne zywice. Uzytecz-
nosc poszczeglnych materialw uzalezniona jest od wielkosci skurczu wystpujacego
po ochlodzeniu roztopionej masy.
Metodami czulkowo-pantograficznymi mozna odwzorowac wszystkie elementy
ciagadla, jak na przyklad stozki, promienie zaokraglen pomidzy stozkami, dlugosc
otworu kalibrowego. Na podstawie otrzymanego w drodze mechanicznej, optycznej lub
elektromechanicznej, powikszonego w odpowiedniej skali wykresu mozna ocenic pra-
widlowosc konstrukcji ciagadla, stopien zuzycia, a takze zmierzyc katy stozkw i dlu-
gosc czsci kalibrujacej.
Rys. 2.. Zasada dzialania alfametru Luega: 1 przeslona, 2 ekran, 3 ciagadlo, 4 pryzmat
Metody optyczne pomiaru katw stozka roboczego ciagadla polegaja na wykorzy-
staniu zjawiska odbicia promieni swietlnych od wypolerowanej powierzchni wewntrz-
nej ciagadla, co na ekranie daje w efekcie obraz stozkw w postaci pierscieni o rznej
szerokosci. Na rysunku 2.11 pokazano zasad dzialania alfametru Luega. Wiazka pro-
mieni rwnoleglych rzucona przez pryzmat (4) na wypolerowana robocza powierzch-
ni ciagadla (3) daje po odbiciu obraz wntrza ciagadla na ekranie (2). Czsc robocza
ciagadla jednostozkowego daje na ekranie obraz w postaci pojedynczego pierscienia,
2

4
3
c
powierzchnia
wytrawiona

40
ktrego szerokosc zalezy od dlugosci i kata stozka zgniatajacego ciagadla. Wewnatrz
pierscienia widoczna jest na ekranie biala, okragla plamka bdaca obrazem czsci kali-
brujacej ciagadla. Ograniczajac otrzymany pierscien dwoma prowadnicami (rys. 2.12)
i wykorzystujac odpowiednio skonstruowana podzialk mozna latwo zmierzyc kat stoz-
ka ciagadla. Konieczna jest jedynie znajomosc srednicy otworu kalibrowego ciagadla.
Rys. 2.2. Zasada pomiaru kata stozka przy uzyciu alfametru Luega
Ciagadlo wielostozkowe daje na ekranie obraz skladajacy si z kilku pierscieni (od-
powiadajacych liczbie stozkw). Zasada pomiaru katw jest identyczna jak dla ciagadla
jednostozkowego. Wady ciagadla, jak na przyklad pierscienie gniotowe, rysy, pknicia,
znajduja swoje odbicie na ekranie. Przykladowo, podluzne rysy sa widoczne w postaci
ciemnych linii rozchodzacych si promieniowo. Tak wic analizujac otrzymany na ekra-
nie obraz mozna ocenic stopien zuzycia ciagadla oraz stwierdzic typowe jego wady.
Podobnym urzadzeniem do alfametru Luega jest profiloskop BISRA (British Iron
and Steel Research Association). Przy pomocy profiloskopu BISRA mozna mierzyc
katy oraz badac jakosc powierzchni roboczych ciagadel.
Rys. 2.3. Powstawanie pierscienia swietlnego w profiloskopie BISRA
rednica kt
g g
ekran

41
Zasada dzialania profiloskopu jest podobna do zasady dzialania alfametru Luega.
Odbite od wypolerowanej powierzchni ciagadla promienie padaja na matowy ekran,
dajac obraz stozkw w postaci pierscieni (rys. 2.13). Szerokosc pierscieni g zalezy od
kata i wysokosci stozka h, a ich liczba odpowiada liczbie stozkw. Ciagadla lukowe
daja obraz swietlny bez wyraznych pierscieni.
Otrzymany na ekranie obraz ciagadla pozwala na latwa identyfikacj wad. Podluz-
ne rysy wystpuja na obrazie w postaci ciemnych linii biegnacych promieniowo na
calym obwodzie ciagadla. Pknicia sa widoczne jako ciemne linie o przebiegu nie-
promieniowym. Obraz pierscienia gniotowego jest widoczny wewnatrz pierscienia
stozka zgniatajacego. Nalepienie materialu wystpuje na obrazie w postaci wyraznych
ciemnych plam, podobnie jak wykruszenie na powierzchni, czy tez wzery o duzych
rozmiarach.

42

43
3. Naprenia przy cignieniu
penych profili okrgych
3.. Wiadomoci oglne
Dzialanie na metal sil zewntrznych powoduje w tym metalu wystpowanie napr-
zen, a koncowym skutkiem jest okreslony stan odksztalcenia. W zaleznosci od wielko-
sci naprzen wystpujacych w obciazonym silami zewntrznymi materiale, moga wy-
stpowac jedynie odksztalcenia sprzyste albo tez odksztalcenia plastyczne, ktrym to
zawsze towarzysza okreslone wartosci odksztalcen sprzystych. Istnieja czste przy-
padki, ze w pewnym obszarze obciazonego ciala mamy do czynienia z odksztalceniami
plastycznymi, natomiast w pozostalej czsci wystpuja jedynie odksztalcenia spr-
zyste. Nalezy zaznaczyc, ze jezeli rozpatruje si obszar odksztalcen plastycznych, to
w analizie zjawiska pomija si czsto towarzyszace im odksztalcenia sprzyste.
3... Tensor naprenia i tensor odksztacenia
Stan naprzen w dowolnym punkcie ciala jest opisany jednoznacznie przez tensor
naprzenia
ij
, ktry w zapisie macierzowym mozna przedstawic jako
(
(
(
,
\
,
,
,
(
j




33 32 31
23 22 21
13 12 11
ij
(3.1)
gdzie:

ij
dla i = j sa naprzeniami normalnymi,

ij
dla i j sa naprzeniami stycznymi.
Tensor naprzenia
ij
jest tensorem symetrycznym drugiego rzdu, co oznacza, ze
obowiazuje zaleznosc
ij
=
ji
. Stan naprzenia w dowolnym punkcie ciala jest wic
okreslony przez szesc niezaleznych skladowych tensora
ij
.

44
W oglnym przypadku stan naprzenia w kazdym punkcie ciala jest inny, mamy
wic do czynienia z tzw. polem naprzenia. Skladowe tensora naprzenia sa wwczas
funkcja polozenia
( ),
i ij ij
x
gdzie x
i
(x
1
, x
2
, x
3
) wsplrzdne punktw ciala w kartezjanskim ukladzie odnie-
sienia.
Stan odksztalcenia w dowolnym punkcie ciala dla odksztalcen skonczonych
(a wic dla odksztalcen plastycznych) jest jednoznacznie okreslony przez tensor od-
ksztalcen skonczonych:
w zapisie Langrangea
]
]
]
]
,
,

j
r
i
r
i
j
j
i
ij
a
u
a
u
a
u
a
u
L
2
1
(3.2)
w zapisie Eulera
]
]
]
]
,
,

j
r
i
r
i
j
j
i
ij
x
u
x
u
x
u
x
u
E
2
1
(3.3)
Uzyte w zaleznosciach (3.2) i (3.3) symbole maja nastpujace znaczenie:
u
i
(u
1
, u
2
, u
3
) wektor przemieszczenia,
a
i
(a
1
, a
2
, a
3
) wsplrzdne polozenia poczatkowego,
x
i
(x
1
, x
2
, x
3
) wsplrzdne polozenia chwilowego.
Tensory L
ij
oraz E
ij
nosza czsto w literaturze nazw uproszczona i nazywane sa
odpowiednio: tensorem odksztalcen skonczonych Langrangea, tensorem odksztalcen
skonczonych Eulera. Rznica pomidzy tensorami L
ij
oraz E
ij
wynika ze sposobu opisu
ruchu, a konkretnie ze sposobu opisu wektora przemieszczenia u
i
.
W zapisie Langrangea wektor u
i
jest opisywany funkcja polozenia poczatkowego
i czasu (u
i
= f (a
i
, t)), a w zapisie Eulera wektor ten jest funkcja polozenia chwilowego
i czasu (u
i
= f (x
i
, t)). Tensory L
ij
oraz E
ij
sa tensorami symetrycznymi drugiego rzdu,
tzn. ze E
ij
= E
ji
oraz L
ij
= L
ji
, co oznacza, ze szesc niezaleznych skladowych L
ij
oraz E
ij
opisuje w sposb jednoznaczny stan odksztalcenia w punkcie ciala. Oba tensory ze
wzgldu na dokladnosc opisu sa powszechnie stosowane do obliczen numerycznych
stanu odksztalcenia, a takze sa wykorzystywane do wyznaczania doswiadczalnego
skladowych stanu odksztalcenia w metodzie przyrostowej siatek.
Niestety poszczeglne skladowe tensorw L
ij
oraz E
ij
sa rwnaniami rzniczko-
wymi nieliniowymi, co powoduje znaczne komplikacje, szczeglnie gdy dazy si do
otrzymania rozwiazania analitycznego (a nie numerycznego). Stad tez, w analizie pro-

45
cesw plastycznej przerbki metali stosuje si czsto tensory odksztalcen nieskoncze-
nie malych. Podejscie takie jest obarczone niewielkim bldem jedynie wwczas, gdy
mamy do czynienia z tzw. odksztalceniami proporcjonalnymi lub z osiowo-symetrycz-
nym stanem odksztalcenia.
Tensory odksztalcen nieskonczenie malych w zapisie Langrangea (l
ij
) oraz Eule-
ra (
ij
) otrzymujemy z zaleznosci (3.2) i (3.3), pomijajac jako wielkosci nieskonczenie
male wyzszych rzdw czlony nieliniowe
(
(
,
\
,
,
(
j

i
r
i
r
a
u
a
u
: czlon np. . Otrzymujemy ww-
czas bardziej proste rwnania opisujace tensory odksztalcenia:
]
]
]
]
,
,

i
i
j
i
ij
a
u
a
u
l
2
1
(3.4)
]
]
]
]
,
,

i
j
j
i
ij
x
u
x
u
2
1
(3.5)
gdzie:
l
ij
tensor odksztalcen nieskonczenie malych Lagrangea,

ij
tensor odksztalcen nieskonczenie malych Eulera,
u
i
, x
i
, a
i
odpowiednio: wektor przemieszczenia, wsplrzdne polozenia chwi-
lowego, wsplrzdne polozenia poczatkowego.
Dla odksztalcen nieskonczenie malych zanika praktycznie rznica pomidzy ten-
sorami l
ij
oraz
ij
. Stad tez w dolnej czsci operowac bdziemy tensorem
ij
.
Tensor nieskonczenie malych odksztalcen
ij
mozna zapisac w formie macierzowej
(
(
(
,
\
,
,
,
(
j




33 32 31
23 22 21
13 12 11
ij
(3.6)
Zaleznosc (3.5) pozwala obliczyc skladowe tensora odksztalcenia
ij
, gdy znane sa
skladowe wektora przemieszczenia u
i
. Podstawiajac kolejno i = 1, 2, 3 oraz j = 1, 2, 3
otrzymamy:

(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

2
3
3
2
32 23
3
3
33
1
3
3
1
31 13
2
2
22
1
2
2
1
21 12
1
1
11
2
1
;
2
1
;
2
1
;
x
u
x
u
x
u
x
u
x
u
x
u
x
u
x
u
x
u
(3.7)

46
Wspomniane nieco wczesniej odksztalcenia proporcjonalne sa wwczas, gdy skla-
dowe tensora
ij
pozostaja w stalym do siebie stosunku w trakcie narastania obciazenia,
a mianowicie

11
:
22
:
33
:
12
:
23
:
31
= const.
Korzystajac z rwnania (3.5) mozna w latwy sposb otrzymac zwiazki opisujace
skladowe tensora prdkosci odksztalcenia. W tym celu nalezy obliczyc pochodna
czastkowa wzgldem czasu z obydwu stron rwnania (3.5):
( )
]
]
]
]
,
,

i
j
j
i
ij
x
u
x
u
t t 2
1
(3.8)
( )
ij ij
t

def
(3.9)
W rwnaniu (3.9)
.
ij
jest tensorem prdkosci odksztalcenia. Przeksztalcajac prawa
stron rwnania (3.8) otrzymamy
]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

+ (
,
\
,
(
j

]
]
]
]
,
,

t
u
x t
u
x x
u
x
u
t
j
i
i
j i
j
j
i
2
1
2
1
(3.10)
gdzie
t
u
i

pochodna czastkowa przemieszczenia wzgldem czasu; jest to wic

prdkosc przemieszczenia, a wic prdkosc ruchu czasteczki w obszarze
odksztalcenia.
Oznaczajac wektor prdkosci przemieszczenia przez v
i
, zapiszemy .
i
i
v
t
u

Z rwnan (3.8), (3.9) i (3.10) otrzymamy zaleznosc pozwalajaca na obliczenie

skladowych tensora prdkosci odksztalcenia
.
ij
, gdy znane jest wektorowe pole prd-
kosci przemieszczenia, czyli gdy znane jest wektorowe pole prdkosci punktw w ob-
szarze odksztalcenia
]
]
]
]
,
,

i
j
j
i
ij
x
v
x
v
2
1

(3.11)
Tensor prdkosci odksztalcenia jest tensorem symetrycznym (
.
ij
=
.
ji
), a jego skla-
dowe mozna zapisac w formie macierzowej
(
(
(
,
\
,
,
,
(
j




33 32 31
23 22 21
13 12 11

ij
(3.12)

47
Skladowe tensora prdkosci odksztalcenia dla sferycznego ukladu odniesienia
(rys. 3.1) oblicza si z nastpujacych zaleznosci [4]:
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

+ +

r
r
r
r
r
r
r
rr
u
r r
u
r
u
u
r
u
r
u
r
u
r r
u
r
u
r
u u
r
r
u
r
u
u
r
r
u

sin
1
2
1
ctg 1
sin
1
2
1
1
2
1
1
ctg
sin
1
(3.13)
gdzie:
r, , wsplrzdne sferyczne,
x
i
wsplrzdne kartezjanskie,
u
.
i
(u
.
r
, u
.

, u
.

) skladowe prdkosci przemieszczenia we wsplrzdnych sfe-

rycznych.
Rys. 3.. Sferyczny uklad odniesienia
x
3
x
2
x
1
0
r

48
W przypadku wystpowania symetrii osiowej wzgldem wsplrzdnej , jak ma
to miejsce w procesach ciagnienia i wyciskania profili okraglych, rwnania (3.13)
znacznie si upraszczaja. Otrzymujemy wwczas nastpujace zaleznosci na skladowe
tensora prdkosci odksztalcenia [4]

0
2
1
r
r
r
r
r
rr
u
r
r
u
r
u

(3.14)
Oznaczenia podane we wzorach (3.14) sa identyczne z oznaczeniami podanymi
w zaleznosciach (3.13).
3..2. Transformacje tensorw i umowa sumacyjna
Tensory rzdu zerowego (skalary np. temperatura, gstosc), rzdu pierwszego
(wektory np. prdkosc, sila), rzdu drugiego (np. naprzenie
ij
, odksztalcenie
ij
)
oraz wyzszych rzdw (np. tensor stalych sprzystosci C
ijkl
), reprezentuja soba pewne
okreslone wielkosci fizyczne.
Okreslona wielkosc fizyczna (np. prdkosc, naprzenie) nie moze zalezec od przy-
jtego ukladu odniesienia, jednak skladowe takiego tensora sa uzaleznione od przyjte-
go ukladu wsplrzdnych. Jezeli znamy skladowe tensora dla dowolnego wyboru osi
wsplrzdnych, to kazda transformacja (obrt) tego ukladu sprawi, ze zmienia si war-
tosci skladowych tensora opisujacego dana wielkosc. Nalezy miec jednak swiadomosc,
ze sama wielkosc fizyczna nie ulegnie zmianie podczas transformacji. Oznacza to, ze
zmienia si tylko sposb przedstawienia (opisu) danej wielkosci.
Prawa transformacji tensorw pozwalaja na okreslenie skladowych tensora w no-
wym ukladzie odniesienia, gdy znane sa skladowe tensora w starym ukladzie oraz ma-
cierz transformacji (a
ij
).
Jezeli przez T oznaczymy dowolny tensor w ukladzie osi x
i
, a przez T' ten sam
tensor w ukladzie x
i
' (po transformacji), to znajac macierz transformacji (a
ij
) mozemy
zapisac prawa transformacji dla tensorw rznego rzdu w nastpujacej postaci:
tensor rzdu zerowego (skalar)
T' = T (3.15a)
tensor rzdu pierwszego (wektor)
T
i
' = a
ij
T
j
(3.15b)
tensor rzdu drugiego
T'
ij
= a
ik
a
jl
T
kl
(3.15c)

49
Prawa transformacji tensorw wyzszych rzdw mozna zapisac mechanicznie,
korzystajac ze schematu wynikajacego z rwnan (3.15a3.15c), i tak na przyklad dla
tensora rzdu czwartego
mnop lp ko jn im ijkl
T a a a a T
(3.15d)
Symbole zastosowane w rwnaniach (3.15a3.15d) maja znaczenie:
T
j
, T
kl
, T
mnop
odpowiednio tensory rzdu pierwszego, drugiego i czwartego
przed transformacja (w starym ukladzie odniesienia),
a
ij
macierz transformacji,
T'
i
, T'
ij
, T'
ijkl
odpowiednio tensory rzdu pierwszego, drugiego i czwartego po
transformacji (w nowym ukladzie odniesienia).
Praktyczne korzystanie z rwnan (3.15) wymaga znajomosci wprowadzonej przez
Einsteina tzw. umowy sumacyjnej. Zgodnie z ta umowa, jezeli wskaznik literowy wy-
stpuje w tym samym wyrazie algebraicznym dwa razy, to automatycznie dokony-
wane jest sumowanie wzgldem tego wskaznika, przy czym wskaznik ten przyjmuje
wartosci liczbowe: 1, 2, 3.
Dla przykladu rozpatrzymy wyrazenie T'
i
= a
ij
T
j
. Po lewej stronie rwnosci wy-
stpuje tylko wskaznik i, natomiast po prawej stronie wskaznik i oraz dwukrotnie
wskaznik j. Zgodnie z umowa sumacyjna nalezy prawa stron rwnania sumowac
wzgldem wskaznika j, w efekcie czego otrzymamy
3 3 2 2 1 1
T a T a T a T
i i i i
+ +
(3.16)
Taki wskaznik, wzgldem ktrego odbywa si sumowanie, nazywany jest wskaz-
nikiem niemym. Wskazniki wystpujace pojedynczo w tym samym wyrazie (w oma-
wianym przykladzie jest to wskaznik i) nazywamy wskaznikami wolnymi. Wskazniki
wolne rwniez przyjmuja wartosci: 1, 2, 3. Chcac obliczyc skladowe T
1
, T
2
, T
3
nalezy
w rwnaniu (3.16) wstawic kolejno i = 1, 2, 3. Podobnie w rwnaniach (3.2) i (3.3)
wystpuja czlony:
j
r
i
r
j
r
i
r
x
u
x
u
a
u
a
u

oraz , gdzie wskaznik r jest wskaznikiem nie-

mym, wzgldem ktrego wykonuje si smarowanie. Przykladowo, dla pierwszego
z czlonw otrzymujemy:
.
3 3 2 2 1 1
j i j i j i j
r
i
r
a
u
a
u
a
u
a
u
a
u
a
u
a
u
a
u

Przedstawiona tutaj w duzym skrcie umowa sumacyjna pozwala na bardzo prosty

zapis wyrazen, ktre w pelnej (rozwinitej) postaci sa sumami kilkunastu, czy tez kil-
kudziesiciu wyrazw.

50
Korzystajac z bardzo przydatnego uproszczonego zapisu, przedstawimy teraz zna-
ne w literaturze wzory na prac i moc odksztalcenia plastycznego [4]:
jednostkowa praca odksztalcenia plastycznego
ij ij p
w
2
1
3
2
(3.17)
calkowita praca odksztalcenia plastycznego
dV wdV W
V
ij ij p
V


2
1
3
2
(3.18)
jednostkowa moc odksztalcenia plastycznego
ij ij p
w
2
1
3
2
(3.19)
calkowita moc odksztalcenia plastycznego
dV dV w W
V
ij ij p
V

2
1
3
2
(3.20)
W rwnaniach (3.173.20)
p
jest naprzeniem uplastyczniajacym, V objtoscia
odksztalconego ciala, zas
ij
i
.
ij
sa odpowiednio omwionymi wczesniej tensorami
odksztalcenia i prdkosci odksztalcenia. Rwnania (3.173.20) obowiazuja dla mate-
rialw spelniajacych warunek plastycznosci HuberaMisesaHenckyego.
3.2. Wprowadzenie do teorii grnej granicy (grnej oceny)
Istnieje szereg metod pozwalajacych na teoretyczna analiz stanu naprzenia i sta-
nu odksztalcenia w procesach plastycznej przerbki metali.
Do bardziej znanych i stosowanych zaliczyc nalezy metody:
uproszczonych rwnan rzniczkowych rwnowagi,
linii poslizgu i charakterystyk,
energetyczna,
wariacyjna,
grnej granicy (grnej oceny),
elementw skonczonych.
Ze wzgldu na szersze zastosowanie w dalszych rozdzialach teorii grnej granicy
przedstawione zostana obecnie podstawowe jej stwierdzenia i zalozenia.

51
Teori grnej granicy, w slad za Pragerem i Hodge [4, 108], mozna ujac w trzech
punktach.
1) Ze wszystkich kinematycznie dopuszczalnych pl prdkosci odksztalcenia tyl-
ko jedno pole minimalizuje wyrazenie na calkowita moc odksztalcenia (J*),
dana rwnaniem:
dS v T dS v dV J
S
i i
S V
ij ij p

+
,
2
1
3
2
*
(3.21)
gdzie:

p
naprzenie uplastyczniajace,

.
ij
tensor prdkosci odksztalcenia,
naprzenie styczne na powierzchniach nieciaglosci prdkosci ()
oraz na powierzchniach tarcia (S),
v prdkosc styczna na powierzchniach nieciaglosci prdkosci ()
oraz na powierzchniach tarcia (S),
V objtosc,
v
i
prdkosc,
T
i
naprzenia pochodzace od sil naciagu lub przeciwciagu.
2) Pole prdkosci odksztalcenia obliczone na podstawie kinematycznie dopusz-
czalnego pola prdkosci jest kinematycznie dopuszczalne.
3) Rzeczywista moc odksztalcenia, dostarczona do ukladu przez sily zewntrzne,
nie jest nigdy wiksza od mocy obliczonej na podstawie rwnania (3.21).
Nazwa teorii wzila si stad, ze calkowita moc odksztalcenia (J*) dana rwnaniem
(3.21) stanowi grna granic mocy wydatkowanej przez sily zewntrzne. Tylko dla rze-
czywiscie wystpujacego pola prdkosci, a zatem dla rzeczywistego pola prdkosci
odksztalcenia, moc obliczona (J*) oraz moc wydatkowana przez sily zewntrzne bda
sobie rwne. Jezeli zalozone pole prdkosci odksztalcenia nie bdzie odpowiadalo
polu rzeczywistemu, to wwczas moc obliczona (J*) bdzie zawsze wiksza od mocy
wydatkowanej przez sily zewntrzne, a wic sily wykonujace odksztalcenia, takie jak
na przyklad sila ciagnienia, sila spczania itp.
Biorac pod uwag, ze druga calka w rwnaniu (3.21) reprezentuje moc zuzyta
na pokonanie sil tarcia na powierzchniach tarcia (S) oraz moc wewntrznego scinania
na powierzchniach nieciaglosci prdkosci (), rwnanie (3.21) mozna przedstawic
w postaci [4]
b s i
W W W W J

+ +

(3.22)
W rwnaniu (3.22) J* jest calkowita obliczona moca odksztalcenia, zas
b s i
W W W W

, , ,

sa odpowiednio mocami: idealnego odksztalcenia plastycznego (czy-

52
stego odksztalcenia plastycznego), tarcia, wewntrznego scinania oraz moca idaca na
pokonanie dodatkowych sil zewntrznych, takich jak na przyklad naciagi i przeciwciagi.
Zgodnie z rwnaniem (3.21) poszczeglne czlony calkowitej mocy odksztalcenia
okreslonej wyrazeniem (3.22) sa opisywane zaleznosciami [4]:
dV W
V
ij ij p i

2
1
3
2
(3.23a)
dS v W
S
S

(3.23b)

d v W (3.23c)
dS v T W
i
s
i b

(3.23d)
W celu umozliwienia praktycznego korzystania z przytoczonych rwnan nalezy
blizej wyjasnic nastpujace pojcia:
pole prdkosci kinematycznie dopuszczalne,
powierzchnie nieciaglosci prdkosci oraz zjawisko wewntrznego scinania,
czynnik tarcia.
Obliczenie calkowitej mocy odksztalcenia zgodnie z rwnaniem (3.21) wymaga
zalozenia pewnego pola prdkosci ruchu czasteczki materialu w obszarze odksztalce-
nia. Najczsciej, ze wzgldu na ksztalt obszaru odksztalcenia, nalezy rozpatrywany
obszar podzielic na szereg stref. W kazdej strefie zarwno pole prdkosci, jak i jego
pochodne powinny byc ciagle. Rozpatrzmy dwie dowolne, sasiadujace ze soba strefy,
oddzielone od siebie powierzchnia graniczna (rys. 3.2). Wyrazenia opisujace wektor
prdkosci w strefie I i strefie II sa zwykle rzne. Ze wzgldu na prawa: stalej objto-
sci oraz ciaglosci strugi, skladowa normalna prdkosci poprzez granic rozdzielajaca
dwie strefy () powinna byc ciagla. Wystpowac jednak moze tak zwana prdkosc nie-
ciagla skierowana rwnolegle do powierzchni rozdzielajacej dwie strefy. Niech zatem v
1
oznacza prdkosc w kazdym punkcie na granicy stref () dla strefy I, a v
2
prdkosc dla
strefy II, przy czym w oglnym przypadku v
1
v
2
(rys. 3.2). Wektory prdkosci v
1
i v
2
mozna rozlozyc na skladowe normalne (v
n1
, v
n2
) i styczne do granicy stref (v
s1
, v
s2
).
Prawa stalej objtosci i ciaglosci strugi spelnione bda jedynie wwczas, gdy
2 1 n n
v v (3.24)
Rznica prdkosci
1 2 s s
v v v

(3.25)
jest nazywana prdkoscia nieciagla.

53
Rys. 3.2. Powierzchnia nieciaglosci prdkosci
W rwnaniu (3.25) prdkosc nieciagla (lub inaczej prdkosc styczna na po-
wierzchni nieciaglosci prdkosci) zapisano jako rznic wektorw
1 2
i
s s
v v

. Wektory
1 2
i
s s
v v

maja zawsze ten sam kierunek, lecz ich zwroty moga byc przeciwne (rys. 3.2)
lub zgodne.
W przypadku zgodnych zwrotw prdkosci v
s2
i v
s1
mamy
1 2 s s
v v v (3.26a)
a w przypadku zwrotw przeciwnych
1 2 s s
v v v + (3.26b)
Kwestia znaku (v) w rwnaniach (3.26) nie odgrywa istotnej roli, gdyz w calce
rwnania (3.23) wystpuje wartosc bezwzgldna |v|.
Jezeli rozpatrywana wewnatrz materialu strefa jest czsciowo ograniczona po-
wierzchnia narzdzia, to wwczas skladowa normalna zalozonego pola prdkosci po-
winna odpowiadac skladowej normalnej prdkosci narzdzia na powierzchni styku.
Przykladowo, przy spczaniu znana jest prdkosc ruchu narzdzia. Na powierzchni sty-
ku metal narzdzie skladowa normalna prdkosci narzdzia i skladowa normalna
przyjtego pola prdkosci powinny byc sobie rwne. Kiedy zalozone pole prdkosci
spelnia wymagania ciaglosci wewnatrz strefy oraz opisane wczesniej wymagania na
powierzchni rozgraniczajacej dwie strefy, to wwczas mwimy, ze mamy do czynienia
z kinematycznie dopuszczalnym polem prdkosci.
W literaturze spotkac mozna rwniez pewne modyfikacje definicji pola prdkosci
kinematycznie dopuszczalnego. W celu umozliwienia analizy pknic (pustek) w od-
v
n n 1 2
= v
v
2
v
1
v
n2
v
n1
v v v =


s s 2 1
v
s2
v
s1
Strefa I
Strefa II

54
ksztalcanym materiale dopuszcza si na granicy stref skokowa zmian skladowej nor-
malnej prdkosci. Jezeli v
n2
> v
n1
(rys. 3.2), to strefa II odsuwa si od strefy I po-
wstaje wwczas w tym miejscu pknicie, ktre moze przeksztalcic si w tzw. miej-
sce puste.
Powierzchni wewnatrz strefy odksztalcenia, na ktrej wystpuja prdkosci
styczne, nazywamy powierzchnia nieciaglosci prdkosci. Schematycznie zaznaczono
t powierzchni na rysunku 3.2.
Rys. 3.3. Sferyczne pole prdkosci w procesie ciagnienia
W przypadku procesu ciagnienia pelnych profili okraglych przyjcie najprostsze-
go pola prdkosci (rys. 3.3) prowadzi do wystapienia dwch powierzchni nieciaglosci
powierzchni
1
i
2
. Na powierzchni
1
prdkosc styczna jest rwna: v = v
k
sin, a na
powierzchni
2
: v = v
0
sin.
Prdkosci v
0
i v
k
sa odpowiednio prdkosciami wejscia i wyjscia materialu z cia-
gadla.
Ze wzgldu na fakt, ze kat (rys. 3.3) jest zmienny (0 ), prdkosci styczne
na powierzchniach
1
i
2
sa zmienne i przyjmuja wartosci rwne zero w osi ciagnione-
go metalu ( = 0) oraz wartosci maksymalne na powierzchni styku metalu z ciagadlem
( = ) . Obecnosc prdkosci v jest rwnoznaczna z wystpowaniem poslizgu na
powierzchniach nieciaglosci prdkosci . Zjawisko to najlepiej ilustruje rysunek 3.2,
gdzie czasteczki na powierzchni i przynalezne do strefy I poruszaja si ze zwrotem
prdkosci v
s1
, a czasteczki przynalezne do strefy II maja zwrot i prdkosc v
s2
. Wzajem-
ny poslizg dwch sasiadujacych ze soba stref jest wewntrznym scinaniem, zachodza-
cym na powierzchni nieciaglosci prdkosci . Mozna wic powiedziec, ze wystapienie
prdkosci stycznej na powierzchni rozdzielajacej dwie strefy pociaga za soba wystapie-
nie zjawiska wewntrznego scinania. Wewntrzne scinanie wymaga wydatkowania
okreslonej mocy, ktra reprezentuje czlon

w rwnaniu (3.22).
v
0
v
0
cos
v
k
cos
v
k
v
0
sin
v
k
sin

2
0
S
3
S
4

55
Odksztalcenia zwiazane z wewntrznym scinaniem nosza nazw odksztalcen
zbdnych. Nazwa wzila si stad, ze odksztalcenia te nie sa potrzebne do odksztalce-
nia plastycznego, lecz wystpuja ze wzgldu na okreslony charakter przeplywu mate-
rialu, powodujac zjawisko dodatkowego umocnienia. Szerzej na ten temat bdzie
mowa w dalszych rozdzialach przy omawianiu nierwnomiernosci odksztalcenia.
Nastpnym problemem przy omawianiu teorii grnej granicy jest wlasciwe okre-
slenie naprzenia stycznego wystpujacego w rwnaniu (3.23) na powierzchni nie-
ciaglosci prdkosci . Naprzenie jest naprzeniem scinajacym powodujacym wza-
jemny poslizg dwch sasiadujacych ze soba stref.
Do przeprowadzenia toku rozumowania wykorzystamy warunek plastycznosci Hu-
beraMisesaHenckyego (HMH), zapisany za pomoca naprzen glwnych
1
,
2
,
3
( ) ( ) ( )
2
1 3
2
3 2
2
2 1
2
2
+ +
p
(3.27)
Zaleznosc (3.27) mozna zapisac w postaci
p

3 1
(3.28)
W rwnaniu (3.28) jest wsplczynnikiem uwzgldniajacym wplyw sredniego
naprzenia glwnego
2
na warunek plastycznosci
3
2
1
(3.29)
Wsplczynnik osiaga wartosc maksymalna rwna
3
2
dla przypadku plaskiego
stanu odksztalcenia, a wtedy
2
= 0,5 (
1
+
3
).
Z rwnania (3.28) mamy wic
( )
p

3
2
max 3 1 (3.30)
Z rozwazan nad plaszczyznami dzialania ekstremalnych naprzen stycznych wy-
nika, ze maksymalne naprzenie styczne wynosi
2
3 1
max


(3.31)
Porwnujac (3.30) i (3.31), otrzymamy wartosc maksymalnego naprzenia stycz-
nego, jaka moze wystapic w odksztalcanym materiale
3
max
p

(3.32)
W wyrazeniu (3.23c) opisujacym moc wewntrznego scinania naprzenie styczne
jest wic opisywane zaleznoscia (3.32).

56
Ostatnim zagadnieniem wymagajacym wyjasnien we wprowadzeniu do teorii gr-
nej granicy jest blizsze sprecyzowanie tzw. czynnika tarcia. Szerzej o zagadnieniu tar-
cia w procesie ciagnienia bdzie mowa w dalszych rozdzialach. W tym miejscu przypo-
mnimy jedynie dwa najczsciej spotykane w literaturze zapisy naprzenia stycznego,
wystpujacego w plaszczyznie styku dwch tracych si powierzchni.
Zgodnie z prawem Coulomba naprzenia styczne w dowolnym punkcie na po-
wierzchni styku jest proporcjonalne do nacisku normalnego p
n
, dzialajacego pomidzy
dwoma cialami i skierowane jest przeciwnie do wzgldnego ruchu tych cial.
= p
n
(3.33)
Wsplczynnik tarcia przyjmuje si jako staly dla danego narzdzia i materialu
(przy ustalonych warunkach temperaturowych i okreslonej mikrogeometrii powierzch-
ni) oraz jako niezalezny od prdkosci wzgldnego ruchu.
Wielu badaczy preferuje inny opis naprzenia stycznego na powierzchni styku
dwch cial, zgodnie z ktrym naprzenie to jest stale i niezalezne od nacisku p
n
wyst-
pujacego pomidzy dwoma cialami. Przyjmuje si w tym wypadku, ze naprzenie po-
chodzace od tarcia jest proporcjonalne do maksymalnego naprzenia stycznego, ktre
moze wystapic w materiale, co mozna zapisac jako
= m
max
(3.34)
W rwnaniu (3.34) m jest czynnikiem tarcia przyjmujacym wartosci zgodnie z za-
leznoscia (3.35). Biorac pod uwag, ze naprzenie styczne pochodzace od tarcia musi
spelniac warunek 0
max
otrzymamy nastpujacy przedzial zmian wartosci czyn-
nika tarcia [4]
0 m 1 (3.35)
Uwzgldniajac zaleznosc (3.32), naprzenia styczne, pochodzace od tarcia, dla
ciala bdacego w stanie plastycznym okreslac bdzie zaleznosc
m
p
3

(3.36)
W przypadku braku tarcia czynnik tarcia przyjmuje wartosc m = 0, natomiast mak-
symalna wartosc naprzenia stycznego, jakie moze wystapic na powierzchni styku
dwch cial, otrzymamy dla m = 1. Rozwazania teoretyczne niektrych autorw nad
teoria grnej granicy wskazuja, ze moze byc ona stosowana jedynie wwczas, gdy
tarcie opisywane jest czynnikiem tarcia. W chwili obecnej nie mozna tego stwierdze-
nia przyjac za pewnik, czego dowodem sa opublikowane rozwazania teoretyczne,
w ktrych tarcie opisywane jest rwniez wsplczynnikiem tarcia zgodnie z prawem
Coulomba.

57
3.3. Beztarciowy proces cignienia
Rozpatrzmy najprostszy przypadek plynicia metalu przez stozkowe ciagadlo,
tzw. trjwymiarowy promieniowy, plastyczny przeplyw metalu (rys. 3.4). W tej uprosz-
czonej analizie procesu ciagnienia prtw i drutw pomija si sily tarcia na powierzch-
ni styku metalu z ciagadlem, a takze nie uwzgldnia si zjawiska umocnienia oraz
wewntrznego scinania.
Rys. 3.4. Schemat beztarciowego procesu ciagnienia (trjwymiarowy, promieniowy
przeplyw plastyczny)
Podczas odksztalcenia plastycznego liniowy element l wychodzacy z geometrycz-
nego osrodka ciagadla (rys. 3.4) odksztalci si na element o innej dlugosci, nie zmieni
jednak swego kierunku. Wynika stad, ze kierunek odksztalcenia elementu l (kierunek
do geometrycznego srodka ciagadla) jest jednym z kierunkw glwnych. Wszystkie
kierunki prostopadle do tego kierunku, a wic rwniez kierunki dzialania naprzen pro-
mieniowych
r
i obwodowych naprzen

(rys. 3.4 i 3.5) bda rwniez kierunkami
glwnymi na mocy twierdzenia, ze kierunki glwne sa ortogonalne.
W procesie ciagnienia prtw i drutw o przekroju kolowym wystpuje trjosiowy
stan naprzenia. Ze wzgldu jednak na osiowa symetri naprzen i odksztalcen bdzie-
my mieli do czynienia z tzw. walcowym stanem naprzenia, charakteryzujacym si
tym, ze

r
=

l
,
oraz z walcowym stanem odksztalcenia, charakteryzowanym jako

r
=


l
.

l
+d
l

l
dr

r
l

A
A
B
B
r
0
0
2
r
r
k

58
Odksztalcenie w kierunku wzdluznym (kierunek elementu l) jest dodatnie, tzn.
w tym kierunku mamy do czynienia ze wzrostem dlugosci elementu, natomiast od-
ksztalcenia w dwch prostopadlych kierunkach glwnych sa rwne i ujemne.
Rys. 3.5. Schemat naprzen dzialajacych na nieskonczenie maly element objtosciowy
w strefie odksztalcenia plastycznego beztarciowego procesu ciagnienia
Aby okreslic wielkosc i rozklad naprzen w beztarciowym procesie ciagnienia,
nalezy rozpatrzyc warunki rwnowagi elementu objtosciowego wydzielonego w ob-
szarze odksztalcenia, jak pokazano na rysunku 3.5. Element ten (rys. 3.4 i 3.5) jest
ograniczony czterema plaszczyznami wychodzacymi z geometrycznego srodka ciaga-
dla zawierajacymi w sobie nieskonczenie maly kat i dwoma plaszczyznami sferycz-
nymi o promieniach r oraz (r + dr). Rwnanie rwnowagi rozpatrywanego elementu
(rys. 3.5) ma postac
( )( ) 0 2
2 2 2 2
+ + m r dr r d
l l l
(3.37)
Wielkosc m w rwnaniu (3.37) jest wypadkowa sil pochodzacych od dzialania na-
przen

=
r
(rys. 3.5).
m =
r
r dr (3.38)
Po podstawieniu (3.38) do (3.37), uporzadkowaniu rwnania i opuszczeniu wiel-
kosci nieskonczenie malych rzdu drugiego otrzymamy
( )
0
2

+
r
dr
d
r l
l
(3.39)
a po podzieleniu przez dr uzyskamy rwnanie rzniczkowe w postaci
( )
0
2

r dr
d
r l l
(3.40)

r
r dr

r
r dr
m

r
d
r

l
r

[
]
r
+
d
r

[
+

]
r

d
r

l l
+d

59
Rozwiazanie rwnania (3.40) wymaga wzajemnego powiazania naprzen
r
i
l
.
Z warunku plastycznosci HMH danego rwnaniem (3.27), po podstawieniu
1
=
l
,

2
=
3
=

=
r
dla walcowego stanu naprzenia otrzymamy

l

r
=
p
(3.41)
Podstawiajac (3.41) do (3.40), otrzymamy
0
2

r dr
d
p
l
(3.42)
a po scalkowaniu
2
ln r C
p l

( )
2
ln 1 r C
p r
+ (3.43)
Rys. 3.6. Rozklad naprzen wzdluznych (
l
) oraz obwodowych (
r
=

) w beztarciowym procesie
ciagnienia prtw o przekroju kolowym
Stala calkowania C wystpujaca w rwnaniach (3.43) znajdujemy z warunkw
brzegowych procesu ciagnienia. Dla r = r
0
, a wic w plaszczyznie wejscia materialu do
ciagadla (rys. 3.6) naprzenie
l
= 0. Stala calkowania C wyniesie wic
2
0
ln r C
p
(3.44)

r
r

l

l

r

r

r
0
2 D

lk
x
k
x
0
x
D
k
2
D
k
2

l p
= ln
D
0
2

r p
= ln 1

60
Podstawiajac (3.44) do rwnan (3.43), otrzymamy zwiazki na naprzenie wzdluz-
ne
l
i obwodowe (
r
=

) w funkcji biezacego promienia r

2
0
ln (
,
\
,
(
j

r
r
p l (3.45)
]
]
]
]
,
,

,
(
,
\
,
(
j


1 ln
2
0
r
r
p r
Z zaleznosci geometrycznych (rys. 3.6) wynika, ze
D
D
r
r
0 0
; rwnania (3.45)
mozna wic zapisac w postaci
2
0
ln (
,
\
,
(
j

D
D
p l (3.46)
. 1 ln
2
0
]
]
]
]
,
,

,
(
,
\
,
(
j


D
D
p r
W rwnaniach (3.46) D jest biezaca srednica odksztalcanego materialu (rys. 3.6).
Rozklad naprzen
l
i

na dlugosci strefy odksztalcenia przedstawiono na rysun-

ku 3.6. Naprzenie wzdluzne
l
(majace kierunek do geometrycznego srodka ciagadla)
jest w calym obszarze odksztalcenia naprzeniem rozciagajacym (dodatnim), nato-
miast naprzenie obwodowe
r
=

jest naprzeniem sciskajacym.

Naprzenie ciagnienia w procesie beztarciowym jest rwne naprzeniu
l
w plasz-
czyznie wyjscia metalu z ciagadla, a wic dla D = D
k
i wynosi

(
(
,
\
,
,
(
j

ln ln
2
0
p
k
p c
k
l
D
D
D D
(3.47)
gdzie wsplczynnik wydluzenia.

c
jest naprzeniem ciagnienia w beztarciowym (idealnym) procesie ciagnienia
prtw i drutw okraglych. Jak wynika z przedstawionych rozwazan nad beztarciowym
procesem ciagnienia, naprzenie ciagnienia zalezy jedynie od naprzenia uplastycznia-
jacego materialu
p
oraz od wielkosci odksztalcenia. Nalezy jednak pamitac, ze roz-
wazania byly prowadzone z pominiciem umocnienia oraz wewntrznego scinania ma-
terialu.
Korzystajac z rwnania (3.47), okreslic mozna najwikszy teoretyczny gniot przy
ciagnieniu prtw i drutw o przekroju kolowym, przy zalozeniu materialu nie umac-
niajacego si oraz przy braku tarcia na powierzchni styku metal ciagadlo. Maksy-
malna wartosc naprzenia ciagnienia jest rwna wartosci naprzenia uplastyczniaja-
cego materialu, tzn.
c max
=
p
. Jezeli
c
>
p
, to wwczas ustanie proces ciagnie-

61
nia (ustanie przeplyw metalu przez ciagadlo) i nastapi zerwanie przeciagnitej czsci
materialu, podobnie jak ma to miejsce w prbie rozciagania. Podstawiajac w rwnaniu
(3.47)
c
=
p
, otrzymamy
2
0
ln
(
(
,
\
,
,
(
j

k
p p
D
D
(3.48)
Maksymalna, mozliwa do uzyskania w procesie ciagnienia wielkosc odksztalcenia
wyniesie wic
e
D
D
k
1
2
max
0

(
(
,
\
,
,
(
j
(3.49)
Za jedna z miar odksztalcenia mozna uwazac wzgldny ubytek przekroju, tzw.
gniot, okreslony zaleznoscia
2
0
1
(
(
,
\
,
,
(
j

D
D
z
k
(3.50)
Podstawiajac (3.49) do (3.50) otrzymamy maksymalna, teoretyczna wielkosc
gniotu w procesie ciagnienia prtw i drutw o przekroju kolowym
, 63 , 0
1
1
max

e
z
czyli z
max
= 63%.
Mozna wic powiedziec, ze w beztarciowym (idealnym) procesie ciagnienia, przy
pominiciu tarcia i wewntrznego scinania, wzgldny ubytek przekroju poprzecznego
w jednym ciagu (przejsciu) nie moze byc wikszy od 63%. W rzeczywistym procesie
ciagnienia wielkosci maksymalnych gniotw mozliwych do uzyskania w jednym ciagu
sa mniejsze, glwnie ze wzgldu na wystpujace w procesie tarcie na powierzchni sty-
ku metal ciagadlo.
3.4. Cignienie z przeciwcigiem
Przeciwciagiem nazywamy dodatkowa sil zewntrzna, niezalezna od sily ciag-
nienia, skierowana przeciwnie do kierunku ruchu ciagnionego materialu. Przeciw-
ciag w istotny sposb zmienia warunki odksztalcenia i wplywa na warunki silowe
i technologiczne procesu ciagnienia. W praktyce przemyslowej ciagnienie z przeciw-
ciagiem stosuje si glwnie przy ciagnieniu wielostopniowym. Podstawy teorii ciag-
nienia z przeciwciagiem opracowane zostaly przez Weisenberga i Siebla na poczatku
XX wieku.

62
Liczne badania wykazaly, ze zastosowanie przeciwciagu zwiksza sil ciagnienia,
lecz przyrost sily ciagnienia jest mniejszy od wartosci przylozonego przeciwciagu. Wy-
stpuje rwnoczesnie zmniejszenie nacisku metalu na ciagadlo, co w efekcie prowadzi
do zmiany warunkw odksztalcenia w stozku zgniatajacym ciagadla. Konsekwencja
zmniejszonego nacisku metalu na ciagadlo jest obnizenie wartosci sil tarcia, nizsza tem-
peratura odksztalcanego metalu oraz zwikszenie trwalosci ciagadla. Nalezy podkreslic,
ze zmniejszenie osiowej sily nacisku metalu na ciagadlo (F
m
) wystpuje przy dowolnie
malej wartosci sily przeciwciagu (F
0
), podczas gdy wzrost sily ciagnienia ma miejsce
dopiero przy przekraczaniu pewnej scisle okreslonej wartosci przeciwciagu (rys. 3.7).
Taka wartosc przeciwciagu, po przekroczeniu ktrej obserwuje si wzrost sily ciagnie-
nia, nazywamy sila przeciwciagu krytycznego i oznaczamy jako F
0kr
.
Rys. 3.7. Zmiana sily ciagnienia (F
c
) i osiowej sily nacisku metalu na ciagadlo (F
m
)
w funkcji przeciwciagu (F
0
)
Nacisk metalu na ciagadlo (F
m
), w takim ujciu jak przedstawiono na rysunku 3.7,
wymaga pewnego wyjasnienia. Jest to bowiem sila nacisku skierowana osiowo w kie-
runku ciagnienia, z jaka metal dziala na ciagadlo, czyli w efekcie jest to sila nacisku
ciagadla na plyt oporowa ciagarki. Sil F
m
obliczyc mozna jako sum rzutw sil na
kierunek ciagnienia, pochodzacych od nacisku normalnego p
N
i sil tarcia p
N
(rys. 3.8).
F
0
F
m
q
q
F = F + F
c m 0

q F
m
F
0kr
F
m
F




F
=

c
d
l
a
0
0

F
0x
F
0

63
Rys. 3.8. Schemat sil przy ciagnieniu z przeciwciagiem
Przy omawianym rozwiazaniu przyjto nastpujace zalozenia:
nacisk normalny p
N
na stozkowej czsci ciagadla jest staly na dlugosci strefy
odksztalcenia,
ciagadlo nie ma czsci kalibrujacej.
Oznaczajac odpowiednio przez F
1
i F
2
skladowa osiowa pochodzaca od nacisku
normalnego p
N
oraz skladowa osiowa pochodzaca od naprzen stycznych p
N
, mamy
2 1
F F F
m
+ (3.51)
Powierzchnia styku metalu z ciagadlem (S
s
) jest rwna

(
(
,
\
,
,
(
j

sin 4
2 2
0 k
s
D D
S
(3.52)
Skladowe sily nacisku metalu na ciagadlo (F
m
) obliczymy ze zwiazkw
) (
4
1
sin
2 2
0 1 k N s N
D D p S p F (3.53)
ctg ) (
4
1
cos
2 2
0 2 k N s N
D D p S p F (3.54)
Podstawiajac (3.53) i (3.54) do (3.51), otrzymujemy
) ctg 1 ( ) (
4
1
2 2
0
+
k N m
D D p F (3.55)
Nacisk metalu na ciagadlo p
N
znajdujemy ze wzoru (3.55)
) ctg 1 ( ) (
4
2 2
0
+

k
m
N
D D
F
p (3.56)

p
N
p
N
F
0
F
m
F
c

64
W pracy [146] wprowadzono wzr na nacisk p
N
z uwzgldnieniem dlugosci kali-
brujacej czsci ciagadla (l
k
)
( )( ) [ ]
k k k
m
N
l D D D
F
p
+ +

4 ctg 1
4
2 2
0
(3.56a)
Sila nacisku promieniowego (F
r
) na stozkowa czsc ciagadla (a wic sila majaca
kierunek p
N
) jest rwna
+

sin ) ctg 1 (
m
s N r
F
S p F (3.57)
Z zaleznosci (3.57) wynika, ze zmniejszenie, w wyniku zastosowania przeciwcia-
gu, sily F
m
jest rwnoznaczne ze zmniejszeniem sily nacisku promieniowego w stozku
zgniatajacym ciagadla.
Naprzenie przeciwciagu krytycznego okreslane jako
2
0
0
0
0
0
4
D
F
S
F
kr kr
kr

(3.58)
jest uzaleznione zarwno od wlasnosci ciagnionego materialu jak rwniez od parame-
trw procesu ciagnienia.
Wymienic tutaj nalezy:
rodzaj i wlasnosci ciagnionego materialu charakteryzowane przez: naprzenie
uplastyczniajace (
p
), umowna granic plastycznosci (R
0,2
);
warunki i parametry procesu ciagnienia, jak np. gniot (z), prdkosc ciagnie-
nia (v
c
), wsplczynnik tarcia ().
Na rysunkach 3.9 i 3.10 pokazano niektre wyniki przeprowadzonych ostatnio
przez Skolyszewskiego i wsplpracownikw [142, 145] badan przeciwciagu krytycz-
nego przy ciagnieniu cienkich drutw ze stali wysokostopowych i stopw specjalnych.
Oglnie mozna przyjac, ze dla drutw stalowych, krytyczne naprzenie przeciw-
ciagu rosnie wraz ze wzrostem naprzenia uplastyczniajacego ciagnionego materialu.
Dosc powszechnie przyjmuje si w literaturze, ze
0 kr
jest rwne naprzeniu wzdluz-
nemu (
lsp
) wystpujacemu na granicy strefy sprzystej i plastycznej (rys. 3.11)
lsp kr

0
(3.59)

65
Rys. 3.9. Wplyw umocnienia na naprzenie przeciwciagu krytycznego (
0kr
) dla cienkich dru-
tw ciagnionych z gniotem calkowitym z
c
= 67,3% [145]: (z
i
= 17%, D
0
= 1,4 mm, D
k
= 0,8 mm)
a) stop NH19; b) 1H18N9; c) H25N20S2
90
80
70
60
50
40
30
20
10
700 800 900 1000 1100 1200
R
0,2
, MPa
90
80
70
60
50
40
30
20
10
700 800 900 1000 1100 1200
90
80
70
60
50
40
30
20
10
1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600
R
0,2
, MPa
R
0,2
, MPa
a)
b)
c)

66
Rys. 3.0. Zmiany naprzenia przeciwciagu krytycznego w funkcji gniotu (z) [145]:
a) stop CuNi11Pr; b) H17; c) 1H18N9
60
50
40
30
20
10
0
12 14 16 18 20 22 24
z [%]
40
30
20
10
0
12 10 14 16 18 20 22 24
z [%]
50
40
30
20
10
0
12 10 14 16 18 20 22 24
a)
b)
c)

67
Rys. 3.. Rozklad nacisku jednostkowego w ciagadle na dlugosci
strefy odksztalcenia [145, 123]
W pracy [145] podjto prb znalezienia zaleznosci pomidzy
0 kr
a wartoscia
modulu Younga (E), dla wybranych gatunkw stali wysokostopowych. Wyznaczajac
doswiadczalnie w procesie ciagnienia
0 kr
oraz E Autorzy tej pracy otrzymali ciekawy
zwiazek
. 10 ) 2 , 5 0 , 4 (
4
0

E
kr
Przykladowe wartosci naprzenia przeciwciagu krytycznego uzyskane w bada-
niach [145]:
dla stali 1H18N9:
0 kr
= (4,34,9) 10
4
E,
dla stali H17:
0 kr
= (4,04,8) 10
4
E,
dla stali OH23J5:
0 kr
= (4,14,6) 10
4
E.
Nalezy w tym miejscu podkreslic, ze wartosc E nie jest stala dla danego materialu
w procesie ciagnienia i nalezy ja wyznaczyc doswiadczalnie.
Strefa odksztacenia sprystego
Strefa odksztacenia plastycznego

0

Isp

Isp

cp
D
k
D
0
I
sp
p
N
5
p
4
p

68
Reasumujac, wplyw przeciwciagu na proces ciagnienia ujac mozna w trzech
punktach.
1) Sila ciagnienia wykazuje wyrazny wzrost dopiero po przekroczeniu wartosci
sily przeciwciagu krytycznego F
0kr
. Stosujac wic przeciwciag mniejszy od
krytycznego, uzyskuje si zmniejszenie nacisku metalu na ciagadlo bez wzro-
stu sily ciagnienia. Wzrost sily ciagnienia przy F
0
> F
0kr
jest zawsze mniejszy
od wielkosci przylozonego przeciwciagu.
2) Wartosc przeciwciagu krytycznego zalezy od rodzaju ciagnionego materialu
i wielkosci stosowanego gniotu. Im wikszy jest stopien odksztalcenia tym
wyzsza jest wartosc przeciwciagu krytycznego.
3) Obnizenie nacisku metalu na ciagadlo przy
0
<
0kr
jest w przyblizeniu rwne
wartosci przylozonego przeciwciagu, a przy
0
>
0 kr
zawsze mniejsze niz
wielkosc przeciwciagu.
Na zakonczenie omawiania wplywu przeciwciagu na proces ciagnienia nalezy
wymienic kilka uwag na temat naprzen normalnych p
NSP
, wystpujacych w strefie od-
ksztalcen sprzystych (rys. 3.11). Rozwazania teoretyczne przeprowadzone przez Pier-
lina [88] przy pewnych upraszczajacych zalozeniach doprowadzily do otrzymania za-
leznosci
) 1 ( ) ctg 1 ( 2 +

E
p
lsp
NSP
(3.60)
gdzie:
p
NSP
nacisk normalny w strefie sprzystej,
E modul sprzystosci wzdluznej,
wsplczynnik Poissona,
wsplczynnik tarcia,
kat ciagnienia,

lsp
naprzenie wzdluzne na granicy stref sprzystej i plastycznej.
Wyniki badan i analiz prowadzonych przez: Pierlina, Pawelskiego i Armstroffa
wskazuja, ze wielkosc naprzen normalnych w strefie odksztalcenia sprzystego jest
bardzo duza, przewyzszajaca kilkakrotnie umowna granic plastycznosci. Rozklad na-
cisku p
N
na dlugosci strefy odksztalcenia w ciagadle, pokazany na rysunku 3.11, zostal
otrzymany analitycznie, metoda elementw skonczonych przez Sadoka i wsplpracow-
nikw [123].
Tak duze wartosci p
N
prowadza do:
wystpowania lokalnego sprzystego odksztalcenia ciagadla,
wystpowania strefy trjosiowego sciskania przy wejsciu w robocza czsc
ciagadla.

69
Zastosowanie w procesie ciagnienia przeciwciagu wikszego lub rwnego
0kr
prowadzi do zaniku strefy sprzystej. Wwczas zarwno
lsp
, jak i p
NSP
sa rwne zero.
Zanik tak bardzo duzych naprzen p
NSP
ma duze znaczenie ze wzgldu na zmniejsze-
nie zuzycia ciagadel, a przede wszystkim na zmniejszenie tendencji do wystpowania
tzw. pierscienia gniotowego na roboczej powierzchni ciagadla.
3.5. Analityczne okrelenie naprenia cignienia
prtw i drutw
Znajomosc sily ciagnienia jest konieczna zarwno przy projektowaniu operacji tech-
nologicznych, jak rwniez przy konstruowaniu ciagarek. Przy projektowaniu ciagw
nalezy znac stopien wytzenia materialu oraz sil ciagnienia, na podstawie ktrej mozna
dobrac w sposb wlasciwy typ ciagarki odpowiedni do realizacji procesu ciagnienia.
Doswiadczalne wyznaczenie sily ciagnienia nie zawsze jest mozliwe, stad tez wy-
br wzoru analitycznego, ujmujacego wplyw podstawowych parametrw procesu ma
bardzo istotne znaczenie.
W literaturze [88, 137, 152, 68, 37] spotkac mozna wiele wzorw pozwalajacych
na obliczenie naprzenia badz tez sily ciagnienia. Wyprowadzone one zostaly w oparciu
o rzne teorie (np. uproszczonych rwnan rzniczkowych, energetyczna, wariacyjna itp.)
oraz przy przyjciu bardziej lub mniej istotnych zalozen rzutujacych na dokladnosc
i wiarygodnosc uzyskiwanych wynikw. Z tego tez wzgldu w niniejszym opracowaniu
podane zostanie jedynie wyprowadzenie wzoru Sachsa oraz wzoru Avitzura. Wzr
Sachsa wyprowadzony zostal w oparciu o metod uproszczonych rwnan rzniczko-
wych, natomiast wzr Avitzura na podstawie teorii grnej granicy. Nalezy podkreslic,
ze wikszosc znanych w literaturze wzorw zostala wyprowadzona metoda uproszczo-
nych rwnan rzniczkowych, a wystpujace w nich rznice wynikaja glwnie ze sposo-
bu wydzielenia nieskonczenie malego elementu bdacego w rwnowadze w obszarze
odksztalcenia oraz ze sposobu uwzgldniania umocnienia odksztalcanego metalu.
3.5.. Naprenie cignienia wedug Sachsa [40, 88]
Jak juz wspomniano wczesniej, rozwiazanie przedstawione przez Sachsa jest ty-
powym przykladem zastosowania metody uproszczonych rwnan rzniczkowych,
otrzymanych w wyniku rozpatrzenia warunkw rwnowagi elementu objtosciowe-
go w obszarze odksztalcenia. Na rysunku 3.12 pokazano element objtosciowy ograni-
czony w obszarze odksztalcenia dwoma plaszczyznami prostopadlymi do osi ciagnio-
nego metalu (kierunek x) odleglymi od geometrycznego srodka ciagadla odpowiednio
o x oraz x + dx. Zgodnie z zalozeniem Sachsa we wszystkich punktach plaszczyzny
prostopadlej do osi ciagnionego metalu istnieje jednorodny stan naprzenia. Oznacza
to, ze wartosc naprzenia
x
nie zalezy od wsplrzdnej y, jest natomiast zalezna od
wsplrzdnej x.

70
Rys. 3.2. Schemat naprzen dzialajacych na metal w obszarze odksztalcenia
Rozpatrzmy rwnowag statyczna elementu objtosciowego pokazanego na ry-
sunku 3.12. Warunek rwnowagi bdzie spelniony wwczas, gdy suma rzutw wszyst-
kich sil na kierunek osi x bdzie rwna zero. W rwnaniu rwnowagi wystapia sily
pochodzace od naprzen:
x
, nacisku p
N
oraz naprzen stycznych p
N
(przy zalozeniu
tarcia wg Coulomba).
Sposb obliczania wartosci poszczeglnych skladowych podano ponizej.
a) Sila skladowa pochodzaca od naprzen
x
4 4
) ( ) (
2 2
1

+ +
x x x x x x
D dD D d F
(3.61)
Po wykonaniu mnozenia i uproszczeniu wyrazw zawierajacych iloczyny rz-
niczek rzdu drugiego i trzeciego (traktujemy te wyrazy jako nieskonczenie
male wyzszych rzdw) otrzymamy
) 2 (
4
1 x x x x x
dD d D D F +

(3.62)
b) Sila skladowa pochodzaca od nacisku jednostkowego p
N
.
W celu znalezienia sily F
2
pochodzacej od dzialania nacisku p
N
konieczne jest
okreslenie pola powierzchni, na ktra dziala nacisk p
N
. Nacisk p
N
, jak rwniez
jednostkowa sila tarcia p
N
, dzialajaca na pobocznicy elementarnego stozka
scitego, ktrego powierzchnia dS wynosi

cos
dx
D dS
x
(3.63)
y
x

c

x

x x
+d

0
0 x
dx
p
N

pN

71
Sila skladowa F
2
jest wic rwna

sin
cos
2
dx
D p F
x N
(3.64)
Poniewaz z warunku geometrycznego (rys. 3.12) wynika, ze

tg 2
x
dD
dx (3.65)
to ostatecznie rwnanie (3.64) przyjmie postac
x x N
dD D p F

2
2
(3.66)
c) Sila skladowa pochodzaca od naprzen stycznych p
N
. cos
cos
3

dx
D p F
x N
Uwzgldniajac zaleznosc (3.65), otrzymamy

tg 2
3
x
x N
dD
D p F (3.67)
Warunki rwnowagi rzutw sil na os x mozemy zapisac w postaci
0
3 2 1
+ + F F F (3.68)
Podstawiajac (3.62), (3.66) i (3.67) do rwnania (3.68), otrzymamy
0
tg 2 2
) 2 (
4

+ +

x
x N x x N x x x x x
dD
D p dD D p dD d D D (3.69)
Mnozac obustronnie (3.69) przez
x
D
4
, otrzymamy rwnanie rzniczkowe rw-
nowagi rzutw sil na kierunek ciagnienia (kierunek x) w postaci
0
tg
1 2 2
(
(
,
\
,
,
(
j

+ + +
x N x x x
dD p d D (3.70)
Rozwiazanie rwnania (3.70) wzgldem
x
wymaga dodatkowego rwnania wia-
zacego naprzenia wzdluzne
x
z naciskiem jednostkowym p
N
. W tym celu nalezy

72
wykorzystac warunek plastycznosci HuberaMisesaHenckyego (HMH), ktry dla wal-
cowanego stanu naprzenia (dwa naprzenia glwne sa sobie rwne) przyjmuje postac
p

3 1
(3.71)
Podstawiajac
1
=
x
, zas
3
= p
N
, warunek plastycznosci mozna zapisac jako
p N x
p + (3.72)
Nacisk jednostkowy p
N
wyrazony przez naprzenie uplastyczniajace
p
oraz
rozciagajace naprzenie
x
(przyjte jako naprzenie glwne) bdzie okreslony zalez-
noscia
x p N
p (3.73)
Przyjmujac dla ustalonego procesu ciagnienia stala wartosc wsplczynnika tar-
cia oraz kata ciagnienia i oznaczajac
B

tg
(3.74)
po wykorzystaniu (3.73), (3.74) i (3.70) oraz po prostych przeksztalceniach algebraicz-
nych otrzymamy rwnanie rzniczkowe o zmiennych rozdzielonych, ujmujace zmian
naprzenia osiowego
x
w funkcji biezacej srednicy D
x
x
x
p x
x
D
dD
B B
d 2
) 1 (

+

(3.75)
Rozwiazanie rwnania (3.75) prowadzi ostatecznie do zaleznosci
B
B
D
B
C
p
B
x x
+
+
1
) (
2
(3.76)
Stala calkowania C w rwnaniu (3.76) okreslamy z warunkw brzegowych, ktre
dla procesu ciagnienia maja postac:
ciagnienie bez przeciwciagu dla D
x
= D
0
mamy
x
= 0,
ciagnienie z zastosowaniem przeciwciagu dla D
x
= D
0
mamy
x
=
0
.
Uwzgldniajac warunek brzegowy w przypadku ciagnienia z przeciwciagiem
(jako bardziej oglny), otrzymamy
B
p
D
B
B
B
C
2
0
0
1
(
,
\
,
(
j +
(3.77)

73
Podstawiajac (3.77) do (3.76), otrzymamy zaleznosc na naprzenie osiowe
x
w funkcji srednicy biezacej D
x
B
x
p
B
x
p
x
D
D
D
D
B
B
2
0
0
2
0
1
1
(
(
,
\
,
,
(
j

+
]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

(3.78)
Naprzenie ciagnienia
c
jest rwne naprzeniu
x
w plaszczyznie wyjscia mate-
rialu z ciagadla, czyli dla D
x
= D
k
(rys. 3.12). Podstawiajac zatem do (3.78) D
x
= D
k
,
otrzymamy wzr na naprzenie ciagnienia, ktry podany zostal przez Sachsa
B
k
p
B
k
p
c
D
D
D
D
B
B
2
0
0
2
0
1
1
(
(
,
\
,
,
(
j

+
]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

(3.79)
Sachs nie sprecyzowal dokladnie, co nalezy przyjac za
p
. Mozna jednak sadzic,
ze jest to naprzenie uplastyczniajace metalu przeciagnitego (umocnionego).
W wyprowadzeniu wzoru (3.79) nie wzito pod uwag wszystkich istotnych dla
procesu ciagnienia czynnikw. Nie uwzgldniono w rozwazaniach czsci kalibrujacej
ciagadla, gdzie wystpuja dosc znaczne wartosci sil tarcia.
Rwnanie plastycznosci (3.72) nie jest w pelni sluszne, gdyz nacisk jednostko-
wy p
N
nie jest naprzeniem glwnym. Pamitamy, ze naprzenia glwne sa ortogonal-
ne, podczas gdy kierunki dzialania
x
i p
N
tworza z soba kat (90
o
), a wic kierunki
omawianych naprzen sa prostopadle jedynie dla = 0.
Wszystko to sprawia, ze wartosci naprzen ciagnienia obliczane wg wzoru Sachsa
sa nizsze od naprzen ciagnienia wystpujacych w rzeczywistosci.
3.5.2. Naprenie cignienia wedug Avitzura [4]
Teoretyczna analiza procesu ciagnienia prtw i drutw o przekroju kolowym
przedstawiona przez Avitzura oparta zostala na teorii grnej granicy, ktrej oglne za-
sady podane zostaly w podrozdziale 3.2. Obliczenie poszczeglnych czlonw calkowi-
tej mocy odksztalcenia zgodnie z rwnaniami (3.23) wymaga znajomosci wektorowe-
go pola prdkosci w obszarze odksztalcenia.
Avitzur rozpatrywal rzne pola prdkosci i znane sa jego rozwiazania dla pola
trjkatnego [2], sferycznego [4] oraz dla pola prdkosci, wynikajacego z przyjcia
tzw. oglnych granic strefy odksztalcenia [169]. Nalezy pamitac, ze zgodnie z teoria
grnej granicy tylko jedno pole prdkosci minimalizuje wyrazenie na calkowita moc
odksztalcenia jest to rzeczywiste pole prdkosci. Rozpatrywanie rznych pl prd-
kosci uzasadnione jest faktem, ze w zaleznosci od zmiennych parametrw procesu
ciagnienia (gniot, kat ciagnienia, tarcie) zmieniac si bdzie ksztalt strefy odksztalce-
nia plastycznego. Wystapia w takich przypadkach rzne ksztalty powierzchni nieciag-
losci prdkosci oraz rzne rzeczywiste pola prdkosci.

74
Rys. 3.3. Sferyczne pole prdkosci [4]
Dalsze rozwazania przedstawione zostana dla najbardziej typowego i najczsciej
przyjmowanego ksztaltu obszaru odksztalcenia plastycznego opisywanego tzw. sfe-
rycznym polem prdkosci (rys. 3.13). Odksztalcany metal zostal podzielony na trzy
strefy. W strefie I (material nieodksztalcony) oraz w strefie III (material w pelni od-
ksztalcony) prdkosc poszczeglnych czastek metalu jest stala i posiada jedynie skla-
dowa osiowa. W strefie I prdkosc jest rwna v
0
, a w strefie III wynosi ona v
k
. Z prawa
stalej objtosci wynika zaleznosc
2
0
0
(
(
,
\
,
,
(
j

R
R
v v
k
k
(3.80)
Strefa odksztalcenia plastycznego II jest ograniczona dwiema koncentrycznymi
powierzchniami sferycznymi
1
i
2
oraz powierzchnia stozkowa ciagadla o kacie roz-
warcia stozka 2. Promienie r
0
i r
k
powierzchni sferycznych
1
i
2
wychodza z geo-
metrycznego srodka ciagadla. Na rysunku 3.13 pokazano trajektori ruchu dowolnej
Strefa I Strefa II Strefa III
0
L

A
A
v
0
v
0
sin
v
k
sin
v
0
c
o
s

v
k
c
o
s

v
k
S
4

1
S
3
r
r k
R

75
czasteczki A, ktrej polozenie w strefie II wyznacza kat oraz promien biezacy r. Cza-
steczka A porusza si w strefie I z prdkoscia v
0
rwnolegle do osi ciagadla. Na po-
wierzchni
2
nastpuje zmiana kierunku prdkosci czasteczka porusza si w stron geo-
metrycznego srodka ciagadla. Ponowna zmiana kierunku ma miejsce na powierzchni
1
i w efekcie w strefie III czasteczka porusza si z prdkoscia v
k
rwnolegle do osi ciagadla.
Rwnanie okreslajace pole prdkosci w obszarze odksztalcenia (strefa II) otrzy-
mac mozna z prawa ciaglosci strugi. Przy przyjciu sferycznego ukladu odniesienia
(r, , ) (rys. 3.1) skladowe prdkosci ruchu dowolnej czasteczki sa rwne
0
cos
2
2

u u
r
r v v u
k k r r

(3.81)
W rwnaniu (3.81) kat zmienia si w granicach od 0 do , a znak minus
w wyrazeniu na skladowa prdkosci u
.
r
wystpuje ze wzgldu na fakt, ze skladowa ta
skierowana jest do geometrycznego srodka ciagadla, a wic w kierunku malejacych
wartosci promienia biezacego r. Skladowe u
.

oraz u
.

sa rwne zero, gdyz kazda cza-
steczka w strefie II plynie do geometrycznego srodka ciagadla, wzdluz pewnego pro-
mienia r. Pole prdkosci dane rwnaniem (3.81) jest kinematycznie dopuszczalne, gdyz
spelnia warunki podane w podrozdziale 3.2. Powierzchnie
1
i
2
sa powierzchniami
nieciaglosci prdkosci. Na podstawie pola prdkosci (3.81) obliczyc mozna prdkosci
styczne v na powierzchniach nieciaglosci prdkosci
1
i
2
oraz na powierzchniach
tarcia S
3
i S
4
(rys. 3.13).
Wartosci bezwzgldne |v| wyniosa:
wzdluz
1
sin
1 k
v v (3.82)
wzdluz
2
sin
0 2
v v (3.83)
wzdluz S
3
2
2
3
cos
r
r v v
k k

(3.84)
wzdluz S
4
k
v v
3
(3.85)
Znajac pole prdkosci w obszarze odksztalcenia, mozna obliczyc poszczeglne
skladowe calkowitej mocy odksztalcenia dane rwnaniami (3.23).

76
Moc czystego odksztacenia plastycznego (
i
W

) obliczamy na podstawie rwna-

nia (3.23a), podstawiajac odpowiednie skladowe tensora prdkosci odksztalcenia. Dla
sferycznego ukladu odniesienia skladowe tensora prdkosci odksztalcenia oblicza si
zgodnie z rwnaniami (3.14). Dla pola prdkosci danego rwnaniami (3.81) skladowe
te wynosza
3
2
cos
2 2 2
r
r v
k k rr




3
2
sin
2
1
r
r v
k k r



(3.86)
0
r

Element objtosci dV w rwnaniu (3.23a) jest rwny
dr d r dV sin 2
2
(3.87)
Po podstawieniu do (3.23a) zaleznosci (3.86) oraz (3.87) oraz wykonaniu calko-
wania, otrzymamy wyrazenie na moc czystego odksztalcenia plastycznego
k
k k p i
R
R
f R v W
0 2
ln ) ( 2

(3.88a)
W rwnaniu (3.88) f () jest pewna funkcja kata dana rwnaniem
]
]
]
]
]
]
,
,
,
,

,
+
+

2
2
2
sin
12
11
1 cos
12
11
12
11
1
ln
12 11
1
sin
12
11
1 ) (cos 1
sin
1
) ( f
(3.88b)
Funkcja f () dla kata mniejszego od 45
o
moze byc pomijana, gdyz przyjmuje war-
tosci bardzo bliskie jednosci.
Przykladowo:
dla = 0
o
, f () = 1,00000
dla = 10
o
, f () = 1,00064
dla = 20
o
, f () = 1,00264
dla = 45
o
, f () = 1,01590.

77
W procesie ciagnienia kat jest zawsze mniejszy od 45
o
, w zwiazku z czym moz-
na pominac wartosc funkcji f (), a rwnanie (3.88a) zapisac w postaci
k
k k p i
R
R
R v W
0 2
ln 2

(3.88c)
Moc wewntrznego cinania (

W

) na powierzchniach nieciaglosci prdkosci

1
i
2
obliczamy z rwnania (3.23c) dla prdkosci stycznych danych zaleznosciami
(3.82) i (3.83). Jak podano wczesniej, naprzenie styczne (scinajace) na powierzch-
niach
1
i
2
zgodnie z rwnaniem (3.32) wynosi
.
3
p

Moc wewntrznego scinania

zapisac mozna za pomoca zaleznosci

2 0 1
2 2 1 1
sin
3
sin
3
2 1
2 1
2 1

+ +





d v d v
d v d v W W W
p
k
p

(3.89)
Elementy powierzchni d
1
i d
2
okreslaja zaleznosci


d r d
d r d
k
sin 2
sin 2
2
0 2
2
1
(3.90)
Podstawiajac (3.90) do (3.89) i wykonujac calkowania, otrzymamy wyrazenie na
moc wewntrznego scinania na powierzchniach nieciaglosci prdkosci
1
i
2
w postaci
(
,
\
,
(
j

ctg
sin 3
2
2
2
k k p
R v W

(3.91)
Moc
s
W

niezbdn do pokonania si tarcia na powierzchniach tarcia S

3
i S
4
(rys. 3.13) obliczamy z zaleznosci (3.23b) dla prdkosci stycznych okreslonych rwna-
niami (3.84) i (3.85).
4 3
2
2
4 4 3 3
4 3
4 3
cos
dS v dS
r
r v
dS v dS v W
k
S
k k
S
S S
S


+

(3.92)

78
Element powierzchni stozkowej dS
3
jest rwny (rys. 3.13)

sin
2
1
1 3
R d
R dS
(3.93)
Promien R
1
wystpujacy w rwnaniu (3.93) i zaznaczony na rysunku 3.13 zmienia
si w granicach od R
k
do R
0
. Powierzchnia cylindrycznej czsci ciagadla S
4
wynosi
(rys. 3.13)
L R S
k
2
4
(3.94)
Naprzenie styczne na powierzchniach S
3
i S
4
pochodzace od tarcia, opisane
zaleznoscia wynikajaca z przyjcia czynnika tarcia m, zgodnie z (3.36) wynosi:
3
p
m

. Podstawiajac do (3.92) rwnania (3.93), (3.94) i (3.36) oraz wykonujac cal-
kowania, otrzymamy wyrazenie na moc konieczna do pokonania sil tarcia na po-
wierzchniach styku metalu z ciagadlem
L R v m
R
R
R v m W
k k p
k
k k p s
+
3
2
ln ) (ctg
3
2
0 2

(3.95)
Moc
b
W

idc na pokonanie naprenia przeciwcigu

0
obliczamy z rwnania
(3.23d), pamitajac, ze moc t nalezy dodatkowo wydatkowac, w zwiazku z czym
w rwnaniu (3.22) obowiazuje znak plus, a omawiana moc okreslona jest zgodnie
z (3.23d) rwnaniem
. dS v T W
i
S
i b

W omawianym procesie ciagnienia mamy T

i
=
0
, v
i
= v
0
, zas S = R
2
0
. Wykorzy-
stujac podane rwnania, otrzymamy
S v dS v dS v T W
S
i
S
i b


0 0 0 0

(3.96)
a ostatecznie po uwzgldnieniu rwnania ciaglosci strugi mamy
0
2
0
2
0 0

k k b
R v R v W

(3.97)
Calkowita moc J* dostarczona do ukladu przez sily zewntrzne okreslona jest jako
iloczyn naprzenia ciagnienia
c
i przeplywu materialu v
k
R
2
k
c k k
R v J
2 *
(3.98)

79
Zgodnie z rwnaniem (3.22) moc dostarczona do ukladu przez sily zewntrzne ma
byc rwna
.
*
b s i
W W W W J

+ + +

Podstawiajac do zaleznosci (3.22) rwnania (3.88a), (3.91), (3.95), (3.97), (3.98)
oraz dzielac obustronnie przez wyrazenie
p k k
R v
2
, otrzymamy wzr Avitzura [4]
na wzgldne naprzenie ciagnienia w postaci
]
]
]
,

,
+ +

+
+ +

k k
k p p
c
R
L
m
R
R
m
R
R
f
0
2
0 0
ln ) (ctg ctg
sin 3
2
ln ) ( 2
(3.99)
Rwnanie (3.99) wyprowadzone zostalo dla przypadku, gdy tarcie opisywane jest
czynnikiem tarcia m. Prowadzac identyczny tok rozumowania otrzymac mozna wzr
na naprzenie ciagnienia przy opisie tarcia wg Coulomba. W tym przypadku wzgldne
naprzenie ciagnienia okresla zaleznosc
( )
1
0 0 0
0 0
2 1 ln ln 1 ctg 2
ctg
sin
3
2
ln ) ( 2

(
(
,
\
,
,
(
j
+

]
]
]
]
,
,

,
+
(
(
,
\
,
,
(
j
(
(
,
\
,
,
(
j
(
(
,
\
,
,
(
j

+ (
,
\
,
(
j

+
(
(
,
\
,
,
(
j
+

k k k k p
k p p
c
R
L
R
L
R
R
R
R
R
R
f
(3.100)
Nalezy podkreslic, ze wzory (3.99) i (3.100) ujmuja wszystkie podstawowe para-
metry procesu ciagnienia, jednakze w wyprowadzeniach nie uwzgldniono zjawiska
umocnienia (podobnie jak w wyprowadzeniu wzoru Sachsa).
Do obliczen praktycznych z wystarczajaca dokladnoscia mozna przyjac, ze
p
wy-
stpujace we wzorach (3.99) i (3.100) jest srednia wartoscia naprzenia uplastyczniaja-
cego materialu przed ciagnieniem
pp
i po ciagnieniu
pk
.
2
pk pp
p
+
(3.101)
W literaturze znalezc mozna rozwiazania podane przez Avitzura [5] dla materialu
umacniajacego si, gdzie biezaca wartosc naprzenia uplastyczniajacego jest uzalez-
niona od chwilowej intensywnosci odksztalcenia.

80
3.5.3. Zestawienie niektrych wzorw
do obliczania naprenia cignienia
Poza przytoczonymi juz wzorami Sachsa (3.79) oraz Avitzura (3.99) i (3.100) spo-
tkac mozna w literaturze szereg innych wzorw pozwalajacych na analityczne okresle-
nie naprzenia ciagnienia. Jak wspomniano wczesniej wzory te zostaly wyprowadzone
w oparciu o rzne teorie przy przyjciu w wyprowadzeniach szeregu uproszczen.
Bardzo wiele rznic wystpuje przy uwzgldnianiu w analizie zjawiska umocnienia
materialu. Czsc autorw pomija umocnienie, inni zas staraja si opisac je rznymi
zaleznosciami matematycznymi, majacymi odzwierciedlac zmian wlasnosci metalu
w zaleznosci od wzrostu odksztalcenia.
Znajac naprzenie ciagnienia
c
, mozna latwo obliczyc sil ciagnienia F
c
jako ilo-
czyn naprzenia ciagnienia
c
i pola przekroju poprzecznego materialu wychodzacego
z ciagadla
k c c
S F (3.102)
Przytoczone ponizej wzory sa najczsciej spotykane w literaturze i zalecane do
obliczen, jako dajace dobra zgodnosc z wartosciami naprzen znalezionych doswiad-
czalnie. W zapisie matematycznym wzorw starano si ujednolicic oznaczenia, aby
uniknac pomylek w praktycznym poslugiwaniu si nimi.
1) WZR GUBKINA
a
k
k
cl
a
k
r c
S
S
S
S
S
S
b
a
K
(
(
,
\
,
,
(
j
+
+

+ + +
]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

0
0
0
ln tg ) 1 ( 925 , 0 125 , 0 1
(3.103)
gdzie:
1
tg
2
cos
2
cos
1

a
b = a +1
2) WZR PIERLINA
a
k
a
k
r c
s
s
s
s
a
a
K
(
(
,
\
,
,
(
j
+
]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

+
+

0
0
0
2
1
1
2
cos
1
(3.104)

81
gdzie:
( ) 1 cos ctg 1
2
+
z
a
( )
( ) +


tg 2
tg
tg
0
0
k k
k
z
l D D
D D
3) WZR SCHNEIDERA I KOWALCZYKA
pk k
k k
k
k
k
k
pp c
l
D D
l
D
D
b
D
D D
b D
D
b
b
a

+
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j
+ +

+
]
]
]
]
,
,

(
,
\
,
(
j
+

+
+

4 4
1 ln 1
2
ln
2
2
cos
2
0
0
2
0
2 2
0 0
2
(3.105)
gdzie:
( )
2 2
0
2
0
k
pp pk
D D
D

( ) +
2
cos ctg 1 a
( ) +
2
cos ctg 1 2 2 b
4) WZR TARNAWSKIEGO
( )
]
]
]
,

,
+ + + +

+
cD ac q
R
l
R
l
K
k
k
k
k
r
c
ln 1
2
2
1
(3.106)
gdzie:
( ) + ln ctg tg sin 6 , 1
2
D
r
K
q
0

q c 1
ctg a
2
k
k
D
R

82
We wzorach (3.103)(3.106) przyjto nastpujace oznaczenia:
D
0
, D
k
srednice: poczatkowa i koncowa ciagnionego materialu,
K
plp
, K
plk
wartosci rzeczywistej granicy plastycznosci metalu przed i po ciag-
nieniu,
K
r
srednia wartosc oporu plastycznego,
l
k
dlugosc cylindrycznej czsci ciagadla,
S
0
, S
k
pole przekroju poprzecznego materialu przed i po ciagnieniu,
S
cl
powierzchnia cylindrycznej czsci ciagadla,
kat ciagnienia,
wsplczynnik wydluzenia ,
0
(
(
,
\
,
,
(
j

k
S
S
wsplczynnik tarcia wg Coulomba,
kat tarcia ( = tg),

c
naprzenie ciagnienia,

0
naprzenie przeciwciagu,

pp
,
pk
naprzenie uplastyczniajace materialu przed i po ciagnieniu (doty-
czy wzoru (3.105)).
Praktyczne korzystanie z przytoczonych wzorw wymaga blizszego wyjasnienia
pojcia oporu plastycznego, ktry w dalszym ciagu utozsamiany bdzie z naprzeniem
uplastyczniajacym
p
.
Rzeczywisty opr, ktry stawiaja metale silom odksztalcajacym, oceniamy na
podstawie naprzenia rzeczywistego, okreslonego z prby rozciagania. W niniejszym
opracowaniu stosowana jest konsekwentnie nazwa: naprzenie uplastyczniajace
p
.
Opr plastyczny (naprzenie uplastyczniajace) zalezy od rodzaju metalu, wielko-
sci odksztalcenia, temperatury i prdkosci odksztalcenia.
Rzeczywista krzywa rozciagania (wykres naprzen rzeczywistych) konstruuje si
zwykle w ukladzie naprzenie rzeczywiste (
rz
) przewzenie (Z) lub naprzenie rze-
czywiste wydluzenie (). Na podstawie analizy rzeczywistej krzywej rozciagania
mozna udowodnic [43, 137], ze dla metali umacniajacych si w przyblizeniu wg linii
prostej obowiazuje zaleznosc
( )
m R rz pl
R Z K
R
1 (3.107)
gdzie:
K
pl
naprzenie rzeczywiste odpowiadajace umownej lub fizycznej granicy pla-
stycznosci,

rz
R
naprzenie rzeczywiste odpowiadajace wytrzymalosci metalu na rozciaganie,
R
m
wytrzymalosc na rozciaganie (naprzenie umowne),
Z
R
przewzenie w momencie powstawania szyjki w prbie rozciagania.

83
We wzorach Gubkina, Pierlina, Tarnawskiego, a takze w innych wzorach na napr-
zenie ciagnienia, ktre spotkac mozna w literaturze, wystpuje tzw. sredni opr pla-
styczny K
r
. Jezeli nie sa podane dodatkowe zastrzezenia, K
r
oblicza si z zaleznosci
2
plk plp
r
K K
K
+
(3.108)
Rzeczywiste naprzenia K
plp
i K
plk
odpowiadajace umownej lub fizycznej granicy
plastycznosci okresla si z rzeczywistych krzywych rozciagania sporzadzonych dla
obu stanw metalu. Jezeli nie dysponuje si takimi wykresami, to mozna w przyblize-
niu poslugiwac si srednia wartoscia wytrzymalosci na rozciaganie [102]
2
mk mp
r
R R
K
+
(3.109)
gdzie: R
mp
i R
mk
oznaczaja poczatkowa i koncowa wytrzymalosc materialu na rozciaganie.
Dla uzyskania dokladniejszych wartosci sredniego oporu plastycznego Pierlin [38]
zaleca stosowanie wzoru
mk
k
k
mp
k
r
R
S S
S
R
S S
S
K
+
+
+

0 0
0
(3.110)
Avitzur [1] w celu okreslenia naprzenia uplastyczniajacego
p
(oporu plastyczne-
go K) proponuje sporzadzenie wykresu rozciagania w ukladzie


c
, gdzie

jest
naprzeniem rzeczywistym, a
c
intensywnoscia odksztalcenia. Przykladowo wykres
taki pokazano na rysunku 3.14.
Rys. 3.4. Krzywa umocnienia miedzi M1E [82]
400
300
200
100
0
0,00 0,05 0,10 0,15 0,20 0,25 0,30 0,35 0,40 0,45 0,50

p
, MPa

p
= 95,3(1 + 53,7 )
c
0,394

84
Dla prby jednoosiowego rozciagania intensywnosci odksztalcenia
c
jest od-
ksztalceniem logarytmicznym ze wzgldu na zwiazek
) 1 ( ln +
c
(3.111)
w ktrym jest wydluzeniem wzgldnym.
Naprzenie rzeczywiste oblicza si ze znanej zaleznosci
( )
u
S
F
+ 1
(3.112)
gdzie
u
jest naprzeniem umownym okreslonym z prby rozciagania.
Bardzo interesujaca i godna polecenia jest propozycja Wistreicha [4] okreslania
naprzenia uplastyczniajacego
p
. Wistreich proponuje sporzadzenie tzw. rozciagni-
tego wykresu w ukladzie: naprzenie rzeczywiste

intensywnosc odksztalcenia
c
(rys. 3.15).
Rys. 3.5. Rozciagnity wykres: naprzenie rzeczywiste intensywnosc odksztalcenia,
dla stali o symbolu A1S11024 [4]
W celu konstrukcji takiego wykresu nalezy poddac material procesowi ciagnienia
przez kolejne ciagadla, zadajac pewne znane wielkosci odksztalcenia. Po kazdym cia-
gu pobieramy prbk do przeprowadzenia prby rozciagania i wykonujemy wykres
rzeczywisty rozciagania w ukladzie
c
. Tak sporzadzone wykresy nanosimy na
uklad odniesienia
p

c
,

przy czym punkt odpowiadajacy odksztalceniu rwnemu
zero przesuwamy w prawo (rys. 3.15) o wielkosc calkowitego sumarycznego odksztal-
cenia zadanego w danym ciagadle. Intensywnosc odksztalcenia w procesie ciagnienia
obliczamy z zaleznosci
k
c
D
D
0
ln 2 (3.113)
620
551
482
413
344
275
207
138
69
0
0 0,1 0,2 0,3 0,4
Intensywno odksztacenia
c

85
Tak skonstruowane krzywe rozciagania nosza nazw rozciagnitego wykresu
naprzenie odksztalcenie. Otrzymana w wyniku nalozenia si wykresw krzywa na-
przenie odksztalcenie sluzyc moze do okreslenia naprzenia uplastyczniajacego
p
dla dowolnej wartosci odksztalcenia.
Na marginesie podanej konstrukcji rozciagnitego wykresu naprzenie od-
ksztalcenie nalezy zaznaczyc, ze pominito tu wystpowanie tzw. odksztalcen zbd-
nych, o ktrych bdzie mowa w dalszych rozdzialach.
3.6. Optymalny kt cignienia
Z przytoczonych w podrozdziale 3.5 analitycznych metod okreslenia naprzenia
ciagnienia wynika, ze jest ono uzaleznione od nastpujacych parametrw:
wielkosci odksztalcenia z,
naprzenia uplastyczniajacego (oporu plastycznego)
p
,
kata ciagnienia ,
wsplczynnika tarcia ,
wartosci stosowanego przeciwciagu
0
,
dlugosci czsci kalibrujacej ciagadla l
k
.
Mozemy wic zapisac, ze
( ). , , , , ,
0 k p c c
l z
Analiza podanych wzorw prowadzi do wniosku, ze naprzenie ciagnienia rosnie
wraz ze wzrostem: odksztalcenia, wlasnosci wytrzymalosciowych metalu, wsplczyn-
nika tarcia i dlugosci czsci kalibrujacej ciagadla.
Wplyw przeciwciagu na naprzenie (sil) ciagnienia zostal szczeglowo omwio-
ny w podrozdziale 3.4.
Pozostalo zatem pytanie: jaka jest zaleznosc naprzenia ciagnienia
c
od kata cia-
gnienia ? Analiz prowadzic mozna zarwno w oparciu o dane eksperymentalne, jak
rwniez droga analityczna.
Wistreich [164] przeprowadzil badania przy zastosowaniu szeregu ciagadel o iden-
tycznej srednicy czsci kalibrujacej rzniacych si jedynie zmieniajacym si w szero-
kim zakresie katem ciagnienia. Przez tak przygotowane ciagadla ciagniono prty wy-
konane z tego samego materialu o identycznej srednicy poczatkowej, obrbce cieplnej
i stanie powierzchni przy uzyciu takiego samego smaru. W trakcie ciagnienia rejestro-
wano sil ciagnienia.
Na rysunku 3.16 przedstawiono wyniki badan [164], jako zaleznosc wzgldnego
naprzenia ciagnienia
(
,
\
,
(
j

p
c
od kata ciagnienia . Jak widac (rys. 3.16), wraz ze wzro-
stem gniotu dla danego kata rosnie naprzenie ciagnienia. Wszystkie krzywe obra-
zujace wplyw kata ciagnienia na wzgldne naprzenie ciagnienia wykazuja lokalne mi-
nimum.

86
Rys. 3.6. Wplyw kata ciagnienia i gniotu na wzgldna wartosc naprzenia ciagnienia
wg Wistreicha [164]
Oznacza to, ze dla dowolnej kombinacji parametrw procesu istnieje taki kat ciag-
nienia , dla ktrego naprzenie ciagnienia osiaga wartosc minimalna. Kat, przy kt-
rym wystpuje minimum naprzenia, nazywany jest optymalnym katem ciagnienia
i oznaczany symbolem
opt
.
Podobny charakter krzywych obrazujacych zmian naprzenia ciagnienia w funk-
cji kata otrzymac mozna na drodze analitycznej, wykorzystujac podane wczesniej wzo-
ry na naprzenie ciagnienia. Na rysunku 3.17 pokazano charakter zmian krzywych teo-
retycznych uzyskanych na podstawie wzoru Avitzura (3.99), dla ciagnienia bez prze-
ciwciagu (
0
= 0) przez ciagadla o dlugosci czsci kalibrujacej rwnej zero.
Rys. 3.7. Wplyw kata ciagnienia i wielkosci gniotu na wzgldne naprzenie ciagnienia [4]
wykresy zbudowano na podstawie zaleznosci (3.99)
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
Gniot z
0,45
0,40
0,35
0,30
0,25
0,20
0,15
Mied
Kt
optymalny
Kt cignienia ,
o
W
z
g
l

d
n
e

n
a
p
r

e
n
i
e

c
i

g
n
i
e
n
i
a
Kt cignienia ,
o

p
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
z = 50%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%

0
= L =
m =
0
0,03

87
Analiza rwnania (3.99) pozwala na wyjasnienie fizycznej strony zjawiska wyst-
powania optymalnego kata ciagnienia. Przy zalozeniu braku przeciwciagu oraz przyj-
ciu dla ulatwienia analizy, ze ciagadlo nie posiada czsci kalibrujacej (L = 0) rwnanie
(3.99) przyjmie postac
( ) ( )
k k p
c
R
R
m
R
R
f
0
2
0
ln ctg
3
2
ctg
sin 3
2
ln 2 +
]
]
]
,

(3.114)
Zmiana wzgldnego naprzenia ciagnienia danego rwnaniem (3.114) w zalez-
nosci od kata ciagnienia reprezentowana jest krzywa 4 na rysunku 3.18.
Rys. 3.8. Zmiana skladowych wzgldnego naprzenia ciagnienia w funkcji kata [4]:
1 skladowa zwiazana z czystym odksztalceniem plastycznym,
2 skladowa zwiazana z wewntrznym makroscinaniem,
3 skladowa niezbdna do pokonania sil tarcia,
4 wzgldne naprzenie jako suma krzywych: 1, 2, 3
Jak wynika z zaleznosci (3.114), wzgldne naprzenie ciagnienia
p
c

jest suma
trzech skladowych.
1) Czlon ( )
k
R
R
f
0
ln 2 reprezentuje t czsc wzgldnego naprzenia ciagnie-
nia, ktra pochodzi od mocy idealnego (czystego) odksztalcenia plastyczne-
go (W

) (rys. 3.18, krzywa 1). Skladowa wzgldnego naprzenia ciagnienia po-

trzebna do idealnego odksztalcenia plastycznego okresla zaleznosc
( )
k p
i
R
R
f
0
ln 2

(3.115)
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
0 2 4 6 8 10 12
Kt cignienia ,
o

N
a
p
r

e
n
i
e

w
z
g
l

d
n
e

0
= L =
m =
0
0,03
4
1
3
2

88
Jak wspomniano wczesniej, dla malych wartosci kata mozna przyjac, ze
f () = 1, zatem mozna z dobrym przyblizeniem przyjac, ze
p
i

nie zalezy od
kata , a rwnanie (3.115) przyjmie postac
2
0 0
ln ln 2
(
(
,
\
,
,
(
j

k k p
i
D
D
R
R
(3.115a)
Nalezy podkreslic, ze zaleznosc (3.115a) jest identyczna z rwnaniem (3.47)
na naprzenie ciagnienia dla beztarciowego procesu ciagnienia otrzymanego
z analizy trjwymiarowego promieniowego plastycznego przeplywu metalu.
2) Czlon
]
]
]
,

ctg
sin 3
2
2
przedstawia skladowa wzgldnego naprzenia ciag-
nienia tracona na wewntrzne makroscinanie materialu (rys. 3.13) na po-
wierzchniach nieciaglosci prdkosci
1
i
2
. Dla kata = 0 skladowa ta jest
rwna zeru i wzrasta w przyblizeniu liniowo wraz ze wzrostem kata ciagnienia
(rys. 3.18, krzywa 2). Stosowanie duzych katw ciagnienia powoduje wzrost
naprzenia ciagnienia z tytulu wewntrznego makroscinania.
3) Czlon ( )
k
R
R
m
0
ln ctg
3
2
reprezentuje t czsc wzgldnego naprzenia ciag-
nienia, ktra idzie na pokonanie sil tarcia na stozkowej powierzchni ciagadla
(rys. 3.13). Gdy kat maleje do zera, to powierzchnia styku metalu z ciaga-
dlem rosnie do nieskonczonosci (dla skonczonej wartosci gniotu), a tym sa-
mym czsc naprzenia ciagnienia niezbdnego do pokonania sil tarcia rwniez
rosnie do nieskonczonosci. Wzrost kata ciagnienia powoduje zmniejszanie
si powierzchni styku metalu z ciagadlem oraz zmniejszenie prdkosci stycz-
nej v
3
(rwnanie (3.84)) na powierzchni S
3
. W wyniku otrzymamy zmniejsze-
nie wartosci naprzenia ciagnienia niezbdnego do pokonania tarcia, wraz ze
wzrostem kata . Zmian omawianej skladowej wzgldnego naprzenia ciag-
nienia przedstawia krzywa 3 (rys. 3.18).
Nalozenie na siebie krzywych 1, 2, 3 (rys. 3.18) daje wypadkowa wzgldnego na-
przenia ciagnienia reprezentowanego przez krzywa 4 posiadajaca charakterystyczne
minimum.
Wyprowadzenie wzoru pozwalajacego na analityczne obliczenie optymalnego ka-
ta ciagnienia sprowadza si do okreslenia minimum funkcji
c
=
c
(). Przykladowo
przedstawiony zostanie schemat wyprowadzenia wzoru na optymalny kat ciagnienia
w oparciu o rwnanie (3.99). Warunkiem koniecznym istnienia ekstremum funkcji jest
zerowanie si pierwszej pochodnej . 0

(
(
,
\
,
,
(
j
p
c

89
Podstawiajac za
p
c

rwnanie (3.99), mamy

( ) ( ) 0 ln ctg ctg
sin 3
2
ln 2
0
2
0 0

]
]
]
,

,
+ +

+ +

k k k p
R
L
m
R
R
m
R
R
f (3.116)
Obliczajac pochodna czastkowa zgodnie z (3.116) oraz przyjmujac uproszczenia,
ze:
( ) , 1 f dla 45
o
,
( )
0

f
, dla 45
o
,
2
3
1
1
sin
cos

,
otrzymamy wzr na optymalny kat ciagnienia w postaci
(
(
,
\
,
,
(
j

k
opt
R
R
m
0
ln
2
3
(3.117)
Analogiczne postpowanie z wykorzystaniem rwnania (3.100), otrzymanego
w oparciu o teori grnej granicy przy przyjciu tarcia wg Coulomba, doprowadza do
nastpujacego wzoru na optymalny kat ciagnienia
k k p
opt
R
R
R
R
0 0 0
ln ln 1
2
3 3
(
(
,
\
,
,
(
j

(3.118)
W literaturze spotkac mozna wiele wzorw na optymalny kat ciagnienia, z ktrych
najczsciej zalecane, dajace dobra zgodnosc obliczen z danymi doswiadczalnymi,
przedstawiono ponizej.
1) WZR GELEI
z
z
opt

2
6 , 2
(3.119)
Optymalny kat ciagnienia
opt
z zaleznosci (3.119) otrzymuje si w radianach.
2) WZR HERMANA
ln 6 2 sin
opt
(3.120)

90
3) WZR TARNAWSKIEGO
( )
77 , 0
ln 2 1
tg
2


c
opt
(3.121)
gdzie:
c = 1 q
r
K
q
0

4) WZR WISTREICHA
( ) 1 5 , 53
o

(3.122)
We wzorach (3.119) do (3.122) przyjto nastpujace oznaczenia:
z gniot,
wsplczynnik tarcia,
wsplczynnik wydluzenia.
Z przytoczonych wzorw wynika, ze optymalny kat ciagnienia zalezy od wielko-
sci odksztalcenia i wsplczynnika tarcia, a ponadto wzr Tarnawskiego ujmuje dodat-
kowo wplyw przeciwciagu. Analizujac wzr Tarnawskiego, uwzgldniajacy najwik-
sza liczb parametrw procesu, widzimy, ze wzrost gniotu oraz wsplczynnika tarcia
(dla 0,25) powoduje zwikszenie
opt
, natomiast wzrost przeciwciagu przesu-
wa
opt
w kierunku katw mniejszych. Na rysunku 3.19 pokazano przebiegi zmian
optymalnego kata ciagnienia otrzymane na podstawie wzoru Tarnawskiego (3.121).
Rys. 3.9. Zmiany wartosci optymalnego kata ciagnienia w zaleznosci od: wsplczynnika wydluze-
nia (krzywa 1), wsplczynnika tarcia (krzywa 2), wsplczynnika przeciwciagu (krzywa 3) [137]
2
1
3
K

oo
p
t
14
12
10
8
6
4
2
0
0 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50
1 1,11,21,31,41,51,61,71,81,92,0
0 0,1 0,3 0,5 0,7 0,91,0
q

91
Pierlin [102] podaje, ze wartosc optymalnego kata ciagnienia zalezy rwniez od:
rodzaju ciagnionego metalu, przy czym dla materialw twardszych wystpuja
mniejsze katy
opt
przy pozostalych parametrach stalych,
sredniej srednicy ciagnionego metalu okreslonej jako
.
2
0 k
r
D D
D
+

Im wiksza jest srednia srednica ciagnionego metalu D

r
(tzn. im grubsze sa prty)
tym kat
opt
przesuwa si w kierunku wikszych wartosci. Zjawisko to zwiazane jest ze
wzrostem powierzchni tarcia.
Powstaje pytanie: czy dla katw wikszych od
opt
zachodzi monotoniczny wzrost
naprzenia ciagnienia?
Rys. 3.20. Tworzenie si strefy martwej w procesie ciagnienia [4]
Wedlug Avitzura [4] wzrost naprzenia ciagnienia dla katw

>
opt
ma miejsce
tylko do pewnej krytycznej wartosci kata ciagnienia
kr
. Dla

=
kr
pojawia si
tzw. strefa martwa (rys. 3.20). Material przylegajacy do powierzchni ciagadla staje si
nieruchomy, a wewnatrz materialu tworzy si nowa powierzchnia scinania o kacie stoz-
ka 2
1
. Wewnatrz materialu tworzy si wic kanal plynicia, ktrego obecnosc wyni-
ka z faktu, ze plynicie po nowo utworzonej powierzchni scinania wymaga mniejszej
energii (mocy) niz plynicie po powierzchni ciagadla.
Wynika stad, ze
1

(
(
,
\
,
,
(
j

>
(
(
,
\
,
,
(
j

p
c
p
c
kr
(3.123)
Strefa martwa

1
2
kr
2
1

92
Na rysunku 3.21 przedstawiono schematycznie charakter zmian wzgldnego na-
przenia ciagnienia w przypadku wystpowania strefy martwej. Wzr do obliczenia
wartosci kata
1
(rys. 3.20) zostal wyprowadzony przez Avitzura [4] w oparciu o zasa-
d minimum mocy potrzebnej do odksztalcenia i ma postac
(
(
,
\
,
,
(
j

k
R
R
0
1
ln
2
3
(3.124)
W wyprowadzeniu rwnania (3.124) przyjto szereg uproszczen zblizonych do
zalozen podanych przy wyprowadzeniu wzoru (3.117) na
opt
, przyjmujac jednocze-
snie, ze czynnik tarcia m jest rwny jednosci (dla ciagnienia ze strefa martwa).
Rys. 3.2. Zmiana wzgldnego naprzenia ciagnienia w funkcji kata w przypadku wystpowania
strefy martwej [4]

p
0
opt

kr

93
4. Stan odksztacenia w procesie cignienia
penych profili okrgych
Podczas ciagnienia pelny prt okragly znajdujacy si w strefie odksztalcenia, ob-
ciazony jest w oglnym przypadku sila ciagnienia F
c
, sila przeciwciagu F
0
, silami po-
chodzacymi od nacisku normalnego p
N
oraz od naprzen stycznych dT (rys. 4.1). Ze-
spl sil obciazajacych ciagniony metal wywoluje w nim okreslony stan naprzenia,
ktry jest z kolei przyczyna wystapienia pewnego stanu odksztalcenia.
W osi ciagnionego metalu wystpuje stan naprzenia i odksztalcenia pokazany na
rysunku 4.1. Wystpuje w tym przypadku odksztalcenia glwne
1
majace kierunek
dzialania sily F
c
oraz dwa rwne co do wielkosci odksztalcenia glwne
2
i
3
. Od-
ksztalcenie
1
jest dodatnie, tzn. ze w tym kierunku wystpuje przyrost dlugosci ele-
mentu liniowego, natomiast odksztalcenia
2
i
3
sa ujemne, czyli w kierunkach glw-
nych 2 i 3 nastpuje skrcenie dlugosci elementu liniowego.
Rys. 4.. Schemat dzialania sil przy ciagnieniu oraz stan naprzenia i odksztalcenia
w osi ciagnionego metalu
Rwnosc odksztalcen
2
i
3
oraz znak wystpujacych odksztalcen sa oczywiste,
jezeli wezmie si pod uwag symetri osiowa odksztalcanego metalu oraz fakt wzrostu
dlugosci materialu przy rwnoczesnym zmniejszeniu jego srednicy.
p
N
d
T

D
k
F
c
F
0

94
Stozkowy ksztalt strefy odksztalcenia oraz tarcie wystpujace na powierzchni
styku metalu z ciagadlem sprawiaja, ze w warstwach lezacych poza osia ciagnione-
go metalu stan odksztalcenia rzni si od pokazanego (rys. 4.1). O charakterze plyni-
cia metalu w obszarze odksztalcenia byla juz czsciowo mowa w podrozdzialach 3.2
oraz 3.5.2, zagadnienie to wymaga jednak dalszej doglbnej analizy.
Bardziej szczeglowe rozwazania dotyczace tego problemu mozna znalezc m.in.
w pracach Minina [85], Avitzura [4], Pierlina [102] oraz Lukszy [73, 74].
Charakter plynicia metalu przez stozkowe ciagadlo badac mozna doswiadczalnie
na podstawie analizy zmian ksztaltu i wymiarw prostokatnej siatki wsplrzdnych
naniesionej na przekroju wzdluznym przechodzacym przez os symetrii ciagnionego
profilu. Na rysunku 4.2 przedstawiono schemat zmian siatki wsplrzdnych przy
ciagnieniu pelnego profilu okraglego przez stozkowe ciagadlo, otrzymany w wyniku
licznych badan.
Siatka sklada si z kwadratw z wpisanymi okrgami. Na podstawie schematu
(rys. 4.2) mozna przedstawic szereg wnioskw odnosnie charakteru plynicia metalu,
a tym samym o stanie odksztalcenia w stozku zgniatajacym ciagadla [102].
Siatka wsplrzdnych majaca przed ciagnieniem ksztalt kwadratu przyjmuje po
ciagnieniu ksztalty:
w warstwach centralnych zblizone do prostokatw wydluzonych w kierunku
ciagnienia i skrconych w kierunku promieniowym;
w warstwach zewntrznych zblizone do rwnoleglobokw rwniez wydluzo-
nych w kierunku ciagnienia i skrconych w kierunku promieniowym.
Rys. 4.2. Schemat zmian ksztaltu siatki wsplrzdnych przy ciagnieniu pelnego profilu okraglego
przez stozkowe ciagadlo [102]

2
5
5
6
6
7
3
8
7
8
9 9

2
4

1
1
x x
ln
s
0
s
k

95
Katy proste midzy liniami siatki wsplrzdnych zmieniaja si po ciagnieniu
w katy ostre i rozwarte, przy czym intensywnosc znieksztalcenia katw zwiksza si
(idac od srodka na zewnatrz) tym bardziej, im wikszy jest kat ciagnienia i wsplczyn-
nik tarcia .
Wpisane w kwadraty okrgi, wchodzac w obszar odksztalcenia, ulegaja sciskaniu
w kierunku dzialania naprzen normalnych p
N
oraz ulegaja skrceniu. Zmieniaja si
tym sposobem w elipsy coraz bardziej wydluzone przy przesuwaniu si w kierunku
plaszczyzny wyjscia ze stozkowej czsci ciagadla. Duze osie elips, znajdujacych si
w tym samym rzdzie siatki, z reguly nie pokrywaja si z linia laczaca srodki elips
(porwnaj kierunki linii 2 3, 5 5, 6 6 itd.).
Tym samym duze osie elips tworza z osia ciagadla (x x) katy stopniowo zmniej-
szajace si w kierunku plaszczyzny wyjscia. Po wyjsciu z obszaru odksztalcenia elipsy
sa skrcone w stosunku do osi ciagadla. Duze osie elips tworza z kierunkiem ciagnienia
kat stopniowo zwikszajacy si od warstw centralnych do powierzchni. Jedynie elip-
sy, ktrych srodek lezy na osi ciagadla, maja duze osie rwnolegle do kierunku ciagnie-
nia ( = 0).
Linie poprzeczne siatki wsplrzdnej, pierwotnie prostopadle do osi ciagadla, przyj-
muja po ciagnieniu ksztalt lukw skierowanych wypukloscia w kierunku ciagnienia.
Krzywizna tych linii zwiksza si w miar ich wchodzenia w stref odksztalcenia.
Taki charakter zmian ksztaltu linii poprzecznych wskazuje, ze prdkosc ruchu punktw
w kierunku osiowym (x x) jest uzalezniona od ich polozenia wzgldem osi ciagadla.
Punkty polozone w warstwach centralnych maja prdkosc wiksza od punktw znajdu-
jacych si w warstwach bliskich powierzchni metalu. Zjawisko to jest tym bardziej
widoczne im wikszy jest kat ciagnienia i wsplczynnik tarcia . Z kolei nierozer-
walna ciaglosc metalu sprawia, ze tendencja do wystpowania rznic prdkosci po-
midzy myslowo wyodrbnionymi warstwami metalu jest zahamowana poprzez wysta-
pienie w materiale oporw przeciwdzialajacych scinaniu midzy warstwowemu. Przy
ciagnieniu metalu o znacznej dlugosci, ugicia linii poprzecznych sa wzgldnie male
i tylko na koncu prta pierwotnie plaski przekrj ulegnie znacznemu ugiciu do we-
wnatrz dajac charakterystyczne wglbienie (rys. 4.3).
Rys. 4.3. Wglbienie powstale na koncu ciagnionego prta jako skutek niejednorodnosci
odksztalcenia
Linie siatki, rwnolegle do osi ciagadla przed ciagnieniem, po wyjsciu z obszaru
odksztalcenia pozostaja rwnolegle, lecz dlugosc pomidzy nimi ulega zmniejszeniu.
W obszarze odksztalcenia linie te skierowane sa do geometrycznego srodka ciagadla.
Kierunek cignienia

96
Nalezy w tym miejscu podkreslic, ze zmiana ksztaltu elementw siatki wsplrzd-
nych rozpoczyna si w plaszczyznie wejscia metalu do ciagadla, lecz na powierzchni
zblizonej do powierzchni sferycznej, skierowanej wypukloscia przeciwnie do kierunku
ciagnienia (linia przerywana na rys. 4.2). Uzyskany doswiadczalnie ksztalt strefy od-
ksztalcenia pokrywa si z ksztaltem strefy odksztalcenia przyjtym w cytowanych
w podrozdziale 3.5.2 rozwazaniach Avitzura.
Rozpatrzmy charakter zmian ksztaltu pojedynczego elementu siatki wsplrzd-
nych (rys. 4.4). Na rysunku 4.4b pokazano ksztalt elementu siatki lezacego w osi ciaga-
dla, natomiast na rysunku 4.4c lezacego w warstwie posredniej pomidzy osia i po-
wierzchnia metalu. Taki ksztalt uzyskuje si po zakonczeniu odksztalcenia.
Przeksztalcenie kwadratu w prostokat, a okrgu w elips, spowodowane jest wy-
stpowaniem jedynie odksztalcen glwnych. Przeksztalcenie kwadratu i okrgu w rw-
noleglobok i elips (rys. 4.4c) zwiazane jest ze zmiana katw, czyli odksztalceniom
elementw liniowych musza towarzyszyc odksztalcenia postaciowe.
Rys. 4.4. Schemat zmiany ksztaltu oczka sieci kwadratu i kola (a) w prostokat i elips (b), bez do-
datkowego odksztalcenia postaciowego, oraz w rwnoleglobok i elips (c), przy obecnosci dodatko-
wego odksztalcenia postaciowego [102]
Kazde odksztalcenie postaciowe zwiazane jest ze scinaniem wystpujacym we-
wnatrz materialu. Mozemy wic powiedziec, ze odksztalceniom warstw metalu nie le-
zacych w osi ciagadla towarzyszy wewntrzne scinanie, co w efekcie prowadzi do wy-
stapienia w materiale dodatkowych odksztalcen postaciowych. Prowadzi to do wzrostu
pracy odksztalcenia oraz powoduje zjawisko nierwnomiernosci odksztalcenia na
przekroju poprzecznym ciagnionego prta. Dodatkowe odksztalcenia postaciowe sa
tym wiksze, im wikszy jest kat ciagnienia i wsplczynnik tarcia.
Miara dodatkowych odksztalcen postaciowych (wewntrznego scinania) moze
byc kat skrcenia osi elipsy (rys. 4.2 i 4.4) w stosunku do osi ciagadla. Jak wynika
z rysunku 4.2, wartosc kata jest rwna zero dla elips polozonych w osi ciagadla
i wzrasta dla elips lezacych w warstwach coraz bardziej odleglych od osi x x. Oznacza
to, ze dodatkowe odksztalcenia postaciowe nie wystpuja w osi ciagadla i przyjmuja
maksymalna wartosc na powierzchni metalu.
r
0
a
b

r
1
a) b) c)

97
Obliczajac intensywnosc odksztalcenia
c
dla poszczeglnych, myslowo wyodrb-
nionych warstw metalu, otrzymamy ich charakterystyczny rozklad pokazany na rysun-
ku 4.2. W osi ciagnionego materialu dodatkowe odksztalcenia postaciowe nie wyst-
puja, czyli intensywnosc odksztalcenia
c
jest rwna
k k
S
S
D
D
0 0
ln ln 2 , a wic jest rw-
na intensywnosci odksztalcenia wystpujacej w prbie jednoosiowego rozciagania.
Wzrost dodatkowych odksztalcen postaciowych w warstwach metalu coraz bardziej
odleglych od osi powoduje wzrost intensywnosci odksztalcenia.
Teoretyczne wyjasnienie wystpowania zjawiska wewntrznego scinania, a wic
dodatkowych odksztalcen postaciowych, podano w dalszych rozdzialach.
4.. Odksztacenia zbdne
W procesie ciagnienia pelnych wyrobw cylindrycznych, mimo osiowej symetrii
naprzen, wystpuje niejednorodnosc odksztalcenia na przekroju poprzecznym goto-
wego wyrobu. Podstawowa przyczyna tego zjawiska jest stozkowy ksztalt obszaru od-
ksztalcenia, ktry powoduje wymuszony przeplyw metalu. W wyniku takiego przeply-
wu wystpuja w materiale tzw. odksztalcenia zbdne, ktre w niczym nie przyczyniaja
si do zamierzonej zmiany wymiarw geometrycznych wyrobu, a powoduja jedynie
dodatkowe, niepozadane odksztalcenie materialu [13].
Odksztalcenia zbdne sa wynikiem sumowania si odksztalcen zwiazanych z we-
wntrznym scinaniem na granicach obszaru odksztalcenia i w jego wntrzu. Nalezy
w tym miejscu wyraznie rozgraniczyc mikroskopowe scinanie, ktre lezy u podstaw
mechanizmw odksztalcenia plastycznego, od makroskopowego scinania wystpuja-
cego na granicach i we wntrzu obszaru odksztalcenia plastycznego.
Odksztalcenia zbdne sa przyczyna niejednorodnosci odksztalcenia, co z kolei
pociaga za soba niejednorodnosc wlasnosci gotowego wyrobu.
W typowych pomiarach wlasnosci mechanicznych wyrobu (najczsciej jest to sta-
tyczna prba rozciagania) wyznacza si srednia wartosc okreslonej wlasnosci, pomija-
jac zupelnie fakt jej niejednorodnosci wewnatrz materialu. Jest oczywiste, ze stopien
niejednorodnosci odksztalcenia rzutuje na uzyskiwane w pomiarach wartosci wlasno-
sci mechanicznych. Przykladowo, zmieniajac kat ciagnienia przy stalej wartosci gniotu
(odksztalcenia jednorodnego), otrzymamy rzne wartosci umownej granicy plastycz-
nosci, wytrzymalosci na rozciaganie, wydluzenia itp. [65].
Z punktu widzenia wlasnosci oraz jakosci ciagnionego materialu, nalezy tak do-
bierac parametry, aby niejednorodnosc odksztalcenia byla mozliwie mala. Poniewaz
niejednorodnosc odksztalcenia jest wynikiem sumowania si odksztalcen jednorod-
nych oraz odksztalcen zbdnych, nalezy stosowac takie parametry procesu, aby od-
ksztalcenia zbdne byly jak najmniejsze.

98
Do oceny wartosci odksztalcen zbdnych stosuje si zwykle w literaturze tzw. czyn-
niki zbdnosci [13, 1, 41], ktre definiowane sa nastpujaco:
odksztalceniowy czynnik zbdnosci
H
c

(4.1)
gdzie:
c
calkowite zastpcze odksztalcenie (intensywnosc odksztalcenia),

H
odksztalcenie jednorodne,
naprzeniowy czynnik zbdnosci
H
c

(4.2)
W niektrych publikacjach czynniki oraz nosza nazw czynnikw pracy zbd-
nej [1, 41].
Czynnik definiowany zaleznoscia (4.2) opisuje poziom odksztalcen zbdnych
w sposb posredni, poprzez oddzialywanie tych odksztalcen na wartosc naprzenia
ciagnienia.
Wczesne teorie ciagnienia drutu i prtw, przykladowo prace Siebla [138] oraz
Krbera i Eichingera [49] uwzgldnialy wplyw odksztalcen zbdnych na naprzenie
ciagnienia poprzez dodanie oddzielnego czlonu w rwnaniach na
c
. Pzniejsze prace,
a przede wszystkim prace Wistreicha [164] oraz Johnsona i Rowe [41] wykazaly, ze
wplyw odksztalcen zbdnych na naprzenie ciagnienia winien byc uwzgldniany po-
przez czynnik mnozny, a nie czlon dodatkowy. Naprzeniowy czynnik zbdnosci ,
definiowany zaleznoscia (4.2) jest wlasnie takim czynnikiem, ktry okresla wplyw
odksztalcen zbdnych na wartosc naprzenia ciagnienia. Naprzenie
c
w zaleznosci
(4.2) jest rzeczywistym naprzeniem ciagnienia, natomiast
H
jest pewnym hipote-
tycznym naprzeniem ciagnienia, w przypadku niewystpowania odksztalcen zbd-
nych (tzn. naprzeniem ciagnienia potrzebnym na wykonanie jedynie odksztalcen jed-
norodnych).
Metoda wyznaczenia czynnika , omwiona obszernie przez Weistreicha [164,
165] oraz Johnsona i Rowe [41], polega na precyzyjnym pomiarze naprzenia ciagnie-
nia
c
oraz porwnaniu tego naprzenia z naprzeniem
H
obliczonym ze wzorw,
w ktrych nie uwzgldniono wystpowania wewntrznego scinania, a jedynie tarcie
i odksztalcenie jednorodne. Podstawowa niedogodnoscia oraz zrdlem bldw tej me-
todyki jest uzaleznienie wartosci od rodzaju teorii sluzacej do analitycznego okresle-
nia naprzen
H
.
Dodatkowo niezbdne jest precyzyjne wyznaczenie wartosci wsplczynnika tarcia
(lub czynnika tarcia), ktry wystpuje we wszystkich znanych wzorach na naprzenie
ciagnienia.

99
Biorac pod uwag wymienione niedogodnosci, do oceny odksztalcen zbdnych
stosuje si czsciej w literaturze odksztalceniowej czynnik zbdnosci.
Odksztalceniowy czynnik zbdnosci mozna okreslic na podstawie zaleznosci
(4.1), gdy znane sa wartosci calkowitego odksztalcenia zastpczego
c
(intensywnosci
odksztalcenia) oraz odksztalcenia jednorodnego
H
. Odksztalcenie jednorodne dla pro-
cesu ciagnienia pelnych wyrobw cylindrycznych przez stozkowe ciagadlo opisywane
jest znana zaleznoscia [13]
k
H
D
D
0
ln 2 (4.3)
Tak wic, znajac poczatkowa D
0
i koncowa srednic D
k
ciagnionego wyrobu,
mozna okreslic odksztalcenie jednorodne. Nalezy podkreslic, ze odksztalcenie jedno-
rodne w procesie ciagnienia pelnych wyrobw cylindrycznych jest takie samo, jak in-
tensywnosc odksztalcen w prbie rozciagania w zakresie wydluzenia rwnomiernego.
Calkowite odksztalcenie zastpcze (intensywnosc odksztalcenia) dla procesw
osiowo-symetrycznych dane jest zaleznoscia [73]
( )
]
]
]
,

,
+ + +

2 2 2 2
2
2
3
3
2
r L H c
(4.4)
W literaturze brak jest rozwiazan teoretycznych pozwalajacych na obliczenie
oczekiwanych wartosci skladowych odksztalcen zbdnych
L
,

,
r
. Stad tez wyzna-
czenie
c
na podstawie zaleznosci (4.4) wymaga doswiadczalnego okreslenia tych skla-
dowych.
Najstarsza i najczsciej stosowana metoda badania odksztalcenia w procesie ciag-
nienia jest analiza zmian ksztaltu i wymiarw siatki koordynacyjnej, naniesionej na
wzdluznym przekroju ciagnionego wyrobu. Biorac pod uwag zjawiska wystpujace
w obszarze odksztalcenia nalezy stosowac przyrostowa metod analizy siatek [13, 9],
albowiem rozpatrywanie stanw poczatkowego i koncowego prowadzi do wystapienia
znacznych bldw w ocenie wielkosci odksztalcenia.
Coraz czsciej do badania odksztalcen w procesach przerbki plastycznej stosuje
si odpowiednio znacznikowane materialy modelowe. Podstawowym wymogiem sta-
wianym materialom modelowym jest warunek, aby mechanika ich plynicia byla jak
najbardziej zblizona do symulowanego materialu. Zagadnienie to jest szczeglnie waz-
ne przy ilosciowej ocenie odksztalcen, kiedy to od materialu modelowego wymaga si
geometrycznego podobienstwa w ksztalcie krzywej rozciagania oraz tej samej co dla
badanego materialu wrazliwosci na prdkosc odksztalcenia.
Trudnosci laboratoryjne wystpujace przy bezposrednich pomiarach odksztalcen
sprawily, ze do okreslania calkowitego zastpczego odksztalcenia
c
stosuje si czsto me-
tod superpozycji krzywych umocnienia materialu nieodksztalconego i odksztalconego.
Metod t wykorzystali midzy innymi Wistreich [164] oraz Blazynski [19, 16, 17].

100
Istot metody superpozycji wykresw przedstawiono schematycznie na rysunku 4.5.
Krzywe umocnienia, w ukladzie naprzenie rzeczywiste rzeczywiste odksztalce-
nie, otrzymuje si z prby jednoosiowego rozciagania, skrcania lub z prby sciskania
w plaskim stanie odksztalcenia. Prba sciskania nie wchodzi w zasadzie w rachub ze
wzgldu na znaczne trudnosci wyeliminowania tarcia na powierzchniach styku prbki
z narzdziem.
Krzywa podstawowa (rys. 4.5) odnosi si do nieodksztalconego materialu w stanie
wyzarzonym. Krzywa szczeglowa jest to krzywa umocnienia materialu ciagnionego
z okreslona wartoscia odksztalcenia jednorodnego,
k
H
D
D
0
ln 2 . Calkowite zastp-
cze odksztalcenie
c
otrzymuje si poprzez przesunicie krzywej szczeglowej do mo-
mentu pokrycia si z krzywa podstawowa (rys. 4.5). Metoda superpozycji krzywych
umocnienia polega wic na porwnaniu srednich naprzen uplastyczniajacych materia-
lu rozciaganego i ciagnionego.
Rys. 4.5. Schemat metody superpozycji krzywych umocnienia
O ile do koncepcji superpozycji krzywych umocnienia nie mozna miec zastrzezen,
to technika jej realizacji narzuca okreslone ograniczenia i moze byc zrdlem bldw
pomiarowych. Podstawowa trudnosc wystpuje w ocenie momentu dopasowania krzy-
wych: podstawowej i szczeglowej. Obie krzywe nie zawsze posiadaja te same nachy-
lenia w stosunku do osi odcitych. Stad tez wartosc
c
, dla ktrej obie krzywe si
pokrywaja, moze byc uzalezniona od subiektywnej oceny wykonujacego operacj su-
perpozycji.
0

p
2
3
1
1 krzywa podstawowa
2 krzywa szczegowa
3 krzywa szczegowa
po przesuniciu

101
Znaleziono doswiadczalnie [13, 1], ze w operacjach ciagnienia prtw oraz pod-
czas wyciskania odksztalceniowy czynnik zbdnosci mozna opisac zaleznoscia
+
2 1
C C (4.5)
gdzie: C
1
i C
2
sa stalymi zaleznymi od rodzaju ciagnionego materialu oraz od wstpne-
go umocnienia.
Wsplczynnik ksztaltu dla ciagnionych pelnych wyrobw cylindrycznych jest
definiowany w literaturze w rzny sposb:
wedlug Wistreicha [165]

+

k
k
D D
D D
0
0
1
(4.6)
wedlug Johnsona i Rowe [41]

+

sin 2
cos 1
0
0
2
k
k
D D
D D
(4.7)
wedlug Caddella i Atkinsa [1]

+
sin
0
0
3
k
k
D D
D D
(4.8)
W dalszej czsci pracy uzywana bdzie definicja wsplczynnika ksztaltu wedlug
Caddella i Atkinsa, dana rwnaniem (4.8). Uwzgldniajac zaleznosc (4.8) w rwnaniu
(4.5) otrzymamy:

+
+ sin
0
0
2 1
k
k
D D
D D
C C (4.9)
Z rwnania (4.9) wynika, ze dla danego materialu odksztalceniowy czynnik zbd-
nosci jest uzalezniony od kata ciagnienia oraz od wartosci odksztalcenia jednorodnego.
Wzrost kata ciagnienia przy stalym odksztalceniu powoduje wzrost wartosci czyn-
nika . Oznacza to, ze wzrost kata przy stalej wartosci odksztalcenia jednorodnego
powoduje zwikszenie odksztalcen zbdnych.
Wzrost odksztalcenia
(
(
,
\
,
,
(
j
k
D
D
0
stosunkiem danego przy stalej wartosci kata ciagnie-
nia prowadzi do obnizenia wartosci czynnika zbdnosci. Oznacza to, ze zmniejsza si
udzial odksztalcen zbdnych w calkowitym zastpczym odksztalceniu.

102
Wartosc stalych C
1
i C
2
sa uzaleznione od rodzaju ciagnionego materialu oraz od
wstpnego umocnienia. W tabeli 4.1 zestawiono wartosci tych stalych, wyznaczonych
eksperymentalnie w pracach Caddella i Atkinsa oraz Johnsona i Rowe [41], dla wybranych
materialw nie posiadajacych wstpnego umocnienia (materialy w stanie wyzarzonym).
Tabela 4.
Wartosci wykladnika umocnienia n oraz stalych we wzorach (4.5) i (4.9)
dla wybranych materialw w stanie wyzarzonym [1, 41]
Materia
= C

+ C
2

3
C

C
2
n
Miedz 1,00 0,16 0,50
Aluminium 0,89 0,092 0,23
303 Stainless Steel 0,87 0,15 0,52

(wg B.S.)
Zelazo Armco 0,86 0,105 0,30
Zamieszczone w tabeli 4.1 miedz i aluminium sa materialami handlowo czystymi,
natomiast 303 Stainless Steel (wg B.S.) jest austenityczna stala chromowo-niklowa od-
porna na korozj, zblizona skladem chemicznym do stali 1H18N9.
Z analizy danych zawartych w tabeli 4.1 oraz z rwnania (4.5) wynika, ze dla ma-
lych wartosci
3
czynniki zbdnosci moga przyjmowac wartosci mniejsze od jednosci.
Male wartosci
3
wystapia dla ciagnienia z duzymi gniotami przez ciagadla o malym
kacie . W takich przypadkach rwnania empiryczne na czynniki zbdnosci traca swj
sens fizyczny, albowiem calkowite zastpcze odksztalcenie nie moze byc mniejsze od
odksztalcenia jednorodnego. Spostrzezenie to zostalo potwierdzone przez obliczenia
zawarte w dalszej czsci pracy, ktre wykazaly, ze odksztalceniowy czynnik zbdnosci
obliczony z wzoru empirycznego dla zelaza Armco i aluminium, przyjmuje wartosci
mniejsze od jednosci dla szerokiego zakresu kombinacji gniotw i katw ciagnienia.
Kolejnym istotnym parametrem procesu ciagnienia jest tarcie wystpujace na po-
wierzchni styku metal-ciagadlo. Tarcie charakteryzowane jest najczsciej przez czyn-
nik tarcia (m) lub wsplczynnik tarcia (). W literaturze nie wystpuja jednoznaczne
opinie odnosnie do wplywu tarcia na czynniki zbdnosci. Spowodowane jest to bra-
kiem odpowiedniej ilosci badan oraz trudnosciami w precyzyjnym pomiarze wartosci
wsplczynnika (czynnika) tarcia.
Wistreich [13] sugeruje, ze tarcie moze miec wplyw na wielkosc odksztalcen
zbdnych, natomiast Atkins i Caddell [1] uwazaja, ze wplyw tarcia na czynnik nalezy
traktowac jako oddzialywanie drugorzdne.
Jak wspomniano wczesniej, stale C
1
i C
2
sa uzaleznione nie tylko od rodzaju ciag-
nionego materialu, lecz rwniez od wielkosci wstpnego umocnienia przed ciagnie-

103
niem. Z danych zawartych w tabeli 4.1 wynika, ze dla tych samych wartosci otrzyma-
my rzne wartosci czynnikw w zaleznosci od rodzaju ciagnionego materialu.
Wyniki badan nad wplywem wstpnego umocnienia na czynniki zbdnosci sa
skromne. Podstawowa tego przyczyna sa trudnosci w uzyskaniu jednorodnego wstp-
nego umocnienia prbek przeznaczonych do procesu ciagnienia. W zasadzie jedyna
metoda jest prba rozciagania, gdzie do momentu powstawania szyjki mozna uzyskac
odksztalcenie jednorodne.
Zastosowanie rozciagania do zadawania wstpnego umocnienia ogranicza zakres
badan do wielkosci odksztalcen wynikajacych z wydluzenia rwnomiernego.
Z rozwazan Atkinsa i Caddella [1] wynika, ze dla materialw wstpnie umocnio-
nych wykresy w funkcji staja si mniej nachylone w stosunku do osi odcitych.
Wynika stad, ze dla danego gniotu i kata ciagnienia czynnik jest mniejszy dla mate-
rialw wstpnie umocnionych przed ciagnieniem.
Nalezy stwierdzic, ze analiza zmian czynnikw zbdnosci w oparciu o rwnanie
empiryczne jest w znacznym stopniu utrudniona. Stale C
1
i C
2
zostaly wyznaczone dla
kilku zaledwie metali i stopw. Rwnania nie ujmuja bezposrednio wplywu wstpnego
umocnienia oraz wsplczynnika tarcia. Dodatkowo, wyniki obliczen sa pozbawione
sensu fizycznego dla wielu kombinacji gniotu i kata ciagnienia, albowiem wynika, ze
calkowite zastpcze odksztalcenie jest mniejsze od odksztalcenia jednorodnego.
Wprowadzenie na szeroka skal coraz szybszych maszyn cyfrowych pozwolilo na za-
stosowanie do analizy procesu ciagnienia metody elementw skonczonych (MES). Me-
toda ta uznawana jest powszechnie za najdokladniejsza metod analityczna umozliwiajaca
precyzyjne wyznaczenie stanu odksztalcenia. Stosujac MES uzyskac mozna m.in. skla-
dowe tensora odksztalcenia, co pozwala na wyznaczenie rozkladu calkowitego zastp-
czego odksztalcenia. Znajac rozklad calkowitego zastpczego odksztalcenia mozna wy-
znaczyc na podstawie rwnania (4.1) rozklad odksztalceniowego czynnika zbdnosci
oraz jego wartosc srednia. Podejscie takie mozna znalezc midzy innymi w pracy [103].
Otrzymanie rozkladu calkowitego zastpczego odksztalcenia oraz czynnika za
pomoca MES wymaga dostpu do programw, ktre opracowane zostaly dla procesu
ciagnienia pelnych wyrobw cylindrycznych. Dodatkowo dosc precyzyjnie musza byc
wyznaczone warunki brzegowe procesu.
Wymienione niedogodnosci i ograniczenia sprawily, ze w dalszej czsci pracy
przedstawiono wyprowadzenia stosunkowo prostych wzorw analitycznych, ktre
umozliwiaja obliczenie odksztalceniowego czynnika zbdnosci na podstawie znajomo-
sci podstawowych parametrw procesu ciagnienia.
4.2. Analityczne okrelenie
odksztaceniowego czynnika zbdnoci [73, 74]
Odksztalcenie jednorodne w procesie ciagnienia pelnych wyrobw o przekroju
kolowym dane jest rwnaniem (4.3). Intensywnosc odksztalcenia (calkowite odksztal-
cenie zastpcze) w prbie jednoosiowego rozciagania do momentu powstania szyjki

104
rwniez wynosi
k
D
D
0
ln 2 , jezeli za D
k
przyjmiemy srednic prbki w zakresie wydluze-
nia rwnomiernego. Efekt rozciagania w zakresie wydluzenia rwnomiernego jest
identyczny jak efekt ciagnienia. Biorac pod uwag cel przerbki plastycznej, otrzymu-
jemy w obu przypadkach zmniejszenie srednicy materialu. Na skutek wymuszonego
przeplywu materialu przez ciagadlo powstaja jednak w materiale odksztalcenia zbdne,
w wyniku czego calkowite odksztalcenie zastpcze jest wiksze od odksztalcenia jed-
norodnego. Odksztalcenia zbdne sa efektem sumowania si odksztalcen zwiazanych
ze scinaniem na granicach obszaru odksztalcenia i w jego wntrzu, a scinanie na grani-
cach obszaru odksztalcenia jest z kolei wynikiem obrotw czastek materialu na po-
wierzchni wejscia do ciagadla oraz na powierzchni wyjscia. Biorac pod uwag, ze
intensywnosc odksztalcenia przy rozciaganiu i odksztalcenie jednorodne w procesie
ciagnienia sa sobie rwne, mozna przyjac za sluszne nastpujace zalozenie: odksztalce-
nia zwiazane ze scinaniem na powierzchniach nieciaglosci prdkosci sa w calosci od-
ksztalceniami zbdnymi.
Przy takim zalozeniu, w oparciu o sferyczne pole prdkosci, wyprowadzono anali-
tyczne formuly pozwalajace na ocen odksztalcen zbdnych w procesie ciagnienia pel-
nych wyrobw cylindrycznych.
Wzory na czynnik zbdnosci wyprowadzone zostana w oparciu o definicj dana
rwnaniem (4.1), gdzie w calkowitym, zastpczym odksztalceniu
c
uwzgldnione bdzie
odksztalcenie zwiazane ze scinaniem na granicach obszaru odksztalcenia plastycznego.
W tym miejscu konieczne jest uzasadnienie wyboru sferycznego pola prdkosci.
W analizie naprzenia ciagnienia oraz wyciskania wsplbieznego pelnych wyrobw
cylindrycznych znalazlo zastosowanie wiele rznych, kinematycznie dopuszczalnych
pl prdkosci.
Zaproponowane przez Avitzura [3, 4, 5, 6, 7] sferyczne pole prdkosci (rys. 3.13)
jest szczeglnym przypadkiem przeplywu promieniowego, gdzie powierzchnie nie-
ciaglosci prdkosci sa koncentrycznymi powierzchniami sferycznymi o promieniach r
0
i r
k
wychodzacymi z geometrycznego srodka ciagadla. Dalsze prace Avitzura i Zim-
mermana [169], majace na celu uzyskanie nizszej grnej granicy wydatkowanej (roz-
proszonej) mocy, doprowadzily do opracowania tzw. uoglnionych granic strefy pla-
stycznej dla przeplywu promieniowego. Ksztalt tych granic zostal uzalezniony od para-
metrw procesu ciagnienia.
Znane sa prace Osakady i Niimi [93], ktrzy opracowali uoglnione rwnanie dla
przeplywu promieniowego, ujmujace wszystkie mozliwe ksztalty granic strefy plastycznej.
Wikander i Stahlberg [163, 162] zaproponowali sferyczne powierzchnie nieciaglo-
sci prdkosci, przy czym polozenie srodkw tych powierzchni na osi wyrobu jest para-
metrem wariacyjnym, okreslanym droga minimalizacji mocy procesu odksztalcenia.
Na uwag zasluguje rwniez trjkatne pole prdkosci opracowane przez Avitzura
i wsplpracownikw [3], ktre w pewnych zakresach odksztalcenia i kata ciagnienia
daje nizsza grna granic wydatkowanej mocy w porwnaniu z typowym polem sfe-
rycznym.

105
Obecnosc powierzchni nieciaglosci prdkosci pociaga za soba wystapienie skoko-
wej zmiany kierunku plynicia czasteczek materialu. Taka zmiana kierunku ruchu jest
malo prawdopodobna z punktu widzenia kinematyki przeplywu materialu przez ciaga-
dlo. Stad tez opracowano pola prdkosci nie posiadajace powierzchni nieciaglosci
prdkosci [55].
Analiza wartosci naprzen otrzymywanych dla rznych pl prdkosci, ktre posia-
daja powierzchnie nieciaglosci prdkosci, wskazuje, ze zaproponowane przez Avitzura
sferyczne pole prdkosci daje dla warunkw procesu ciagnienia umiarkowanie dobre
rozwiazanie. Wskazuja na to midzy innymi porwnania z wartosciami naprzen cia-
gnienia uzyskanymi dla uoglnionych granic strefy plastycznej [169], dla trjkatnego
pola prdkosci [3], a takze wyniki otrzymane przez Wikandera i Stahlberga [163].
Jako warunki procesu ciagnienia mozna przyjac zmiany parametrw tego procesu
w zakresie:
kat ciagnienia 0 15
o
,
wzgldny ubytek przekroju 0 z 50%,
czynnik tarcia 0 m 0,2.
Nalezy podkreslic, ze w rzeczywistosci nie ma jednego uniwersalnego pola prd-
kosci, ktre dla dowolnej kombinacji parametrw procesu ciagnienia dawaloby zawsze
najnizsza grna granic wydatkowanej (rozproszonej) mocy. Tak wic wybr sferycz-
nego pola prdkosci jest wynikiem kompromisu pomidzy dokladnoscia oceny przybli-
zonego ksztaltu strefy uplastycznionej a mozliwoscia uzyskania stosunkowo prostego
rozwiazania analitycznego dla odksztalceniowego czynnika zbdnosci. W pierwszej
kolejnosci zostana przedstawione rozwiazania dla sferycznego pola prdkosci, gdzie
zmiana kierunku ruchu czasteczki materialu nastpuje skokowo na powierzchniach
nieciaglosci prdkosci. Poniewaz taka zmiana prdkosci ruchu jest dyskusyjna z punk-
tu widzenia kinematyki przeplywu materialu, w dalszej czsci pracy zostanie zapropo-
nowane rozwiazanie dla zmodyfikowanego pola prdkosci, nie posiadajacego po-
wierzchni nieciaglosci prdkosci.
4.2.. Rozwizania dla sferycznego pola prdkoci
Zaproponowane przez Avitzura sferyczne pole prdkosci pokazano na rysun-
ku 3.13 i opisano w podrozdziale 3.5.2. Odksztalcony material jest podzielony na trzy
strefy, w ktrych pole prdkosci jest ciagle. W strefie I (material nieodksztalcony) oraz
w strefie III (material w pelni odksztalcony) prdkosc kazdej czasteczki jest stala i po-
siada jedynie skladowa osiowa wynoszaca odpowiednio v
0
i v
k
. Z prawa stalej objtosci
wynika zaleznosc (3.80).
Strefa II, bdaca strefa odksztalcenia plastycznego, jest ograniczona powierzchnia
stozkowa ciagadla o kacie rozwarcia 2 oraz dwiema koncentrycznymi powierzchnia-
mi sferycznymi
1
i
2
. Na powierzchni
2
nastpuje skokowa zmiana kierunku ruchu
czasteczek, w wyniku czego pojawia si na tej powierzchni skladowa styczna prdko-

106
sci wynoszaca v
0
sin. Podobne zjawisko zmiany kierunku ruchu wystpuje na po-
wierzchni
1
, gdzie pojawia si prdkosc styczna wynoszaca v
k
sin. Na powierzch-
niach tych wystpuje wic zjawisko wewntrznego makroscinania, ktre, jak zalozono
wczesniej, jest w calosci zrdlem powstawania odksztalcen zbdnych.
Wewnatrz strefy II czasteczki materialu plyna do geometrycznego srodka ciaga-
dla. Przy przyjciu sferycznego ukladu odniesienia (r, , ) skladowe prdkosci dowol-
nej czasteczki dane sa rwnaniami (3.81):
0
cos
2
2

v v
r
r v v
k k r
(3.81)
gdzie: 0 ,
r
k
r r
0
.
Rozwizanie w oparciu o prac cinania [73, 76, 75]
Obliczenie skladowych odksztalcenia zwiazanego z wystpowaniem prdkosci
stycznych na powierzchniach
1
i
2
wymaga okreslenia skladowych prdkosci od-
ksztalcenia, a nastpnie skorzystania z oglnej zaleznosci

t
ij ij
dt (4.10)
Zgodnie z (4.10) obliczenie skladowych odksztalcenia wymaga calkowania skla-
dowych prdkosci odksztalcenia wzgldem czasu. Skokowa zmiana kierunku ruchu
czasteczek metalu na powierzchniach
1
i
2
pociaga za soba koniecznosc calkowania
po czasie rwnym zero. Poniewaz takie calkowanie jest niedopuszczalne, wic od-
ksztalcenia zwiazane ze scinaniem na powierzchniach
1
i
2
zostana wyznaczone dro-
ga posrednia bez wykorzystania zaleznosci (4.10).
Jednostkowa praca scinania W

na dolnej powierzchni nieciaglosci prdkosci

moze byc wyznaczona z rwnania [24]:
) (
p k p
w

(4.11)
gdzie:

k
calkowite zastpcze odksztalcenie po przejsciu powierzchni nieciaglosci
prdkosci,

p
calkowite zastpcze odksztalcenie przed osiagniciem powierzchni nie-
ciaglosci prdkosci.
W rwnaniu (4.11)
p
jest srednim naprzeniem uplastyczniajacym w zakresie
odksztalcenia od
p
do
k
. Odksztalcenia zwiazane ze scinaniem na powierzchniach
1
i
2
obliczyc wic mozna na podstawie jednostkowej pracy scinania.

107
Moce scinania zwiazane z powierzchniami nieciaglosci prdkosci
1
i
2
sa sobie
rwne i wynosza [4]
(
,
\
,
(
j

2 sin
2
1
3
2
2 1
k k
p
r v W W

(4.12)
Dla sferycznego pola prdkosci opisanego zwiazkami (3.81), rzniczka czasu
przejscia dowolnej czasteczki przez stref II wynosi (rys. 3.13)

cos
2
2
k k
r
r v
dr r
v
dr
dt
(4.13)
Oglny zwiazek pomidzy praca i moca odksztalcenia dany jest rwnaniem

t
dt W W

(4.14)
Przyjmujac w rwnaniu (4.14) czas calkowania rwny maksymalnemu czasowi
przejscia czasteczki przez stref II ( = ) oraz wykorzystujac zwiazki (4.12) i (4.13),
otrzymamy wyrazenie na prac scinania wykonana na powierzchniach nieciaglosci
prdkosci
1
i
2
( )
3 3
0
cos
2 sin
2
1
3 3
2 1
k
p
r r W W

(
,
\
,
(
j

(4.15)
Objtosc strefy II wynosi
( )( ) cos 1
3
2
3 3
0 k
r r V (4.16)
Jednostkowe prace scinania na powierzchniach
1
i
2
otrzymamy dzielac wyraze-
nie (4.15) przez objtosc strefy II. W wyniku otrzymamy
( )
(
,
\
,
(
j

cos cos 1
2 sin
2
1
3 2
2 1
p
w w
(4.17)
Z drugiej strony, jednostkowa prac scinania wykonana na powierzchni
2
mozna
przedstawic zaleznoscia
( )
0
2 2

p
w (4.18)
gdzie:

2
calkowite zastpcze odksztalcenie po przejsciu powierzchni
2
,

0
odksztalcenie wstpne (poczatkowe).

108
Porwnujac (4.17) i (4.18) otrzymamy
( )
( )
0
2
cos cos 1
2 sin
2
1
3 2


(
,
\
,
(
j

p
p
(4.19)
a stad
( )
.
cos cos 1
2 sin
2
1
3 2
1
0
2

(
,
\
,
(
j

+

Na powierzchni
1
jednostkowa praca scinania wynosi
( )
1
1 1

p
w (4.20)
gdzie:

1
calkowite zastpcze odksztalcenie po przejsciu powierzchni
1
(rys. 3.13),

1
calkowite zastpcze odksztalcenie przed osiagniciem powierzchni
1
.
Porwnujac stronami (4.17) i (4.20) otrzymamy
( )
( )
1
1
cos cos 1
2 sin
2
1
3 2


(
,
\
,
(
j

p
p
a stad
( )
(
,
\
,
(
j

+

cos cos 1
2 sin
2
1
3 2
1
1
1
(4.21)
Srednie odksztalcenie zastpcze w strefie II, wynikajace ze sferycznego pola prd-
kosci, wynosi [4]
( )
k
D
D
f
0
II
ln 2 (4.22)
Jak wykazano w podrozdziale 3.5.2, funkcja f () przyjmuje wartosci bliskie jed-
nosci dla katw mniejszych od 45%.
Stad tez w rwnaniu (4.22) mozna dla warunkw procesu ciagnienia przyjac
f () = 1 i w efekcie otrzymamy
k
H
D
D
0
II
ln 2
(4.23)

109
Srednie odksztalcenie zastpcze wynikajace ze sferycznego pola prdkosci jest
rwne odksztalceniu jednorodnemu, dla katw stosowanych w procesie ciagnienia.
Calkowite odksztalcenie zastpcze przed osiagniciem powierzchni
1
jest suma
odksztalcen

2
i
II
. Uwzgldniajac zaleznosci (4.19) i (4.23) otrzymamy
( )
k
D
D
0
0 II 1
ln 2
cos cos 1
2 sin
2
1
3 2
1
2
+

(
,
\
,
(
j

+ +

(4.24)
Podstawiajac zaleznosc (4.24) do (4.21) otrzymamy wyrazenie na calkowite za-
stpcze odksztalcenie po przejsciu powierzchni nieciaglosci prdkosci
1
( )
(
,
\
,
(
j

+ +

cos cos 1
2 sin
2
1
3
1
ln 2
0
0
1
k
D
D
(4.25)
Zakladajac brak wstpnego umocnienia materialu, co jest rwnoznaczne przyjciu

0
= 0 w rwnaniu (4.25), otrzymamy
( )
(
,
\
,
(
j

+

cos cos 1
sin
2
1
3
1
ln 2
0
1
k
D
D
(4.26)
Zgodnie z przyjtymi wczesniej zalozeniami, calkowite zastpcze odksztalcenie

1
jest rwne odksztalceniu
c
w rwnaniu (4.1)
c

1
(4.27)
Uwzgldniajac (4.27) oraz wstawiajac do rwnania (4.1) zaleznosci (4.26) i (4.23)
otrzymamy wyrazenie na odksztalceniowy czynnik zbdnosci
( )
(
,
\
,
(
j

+
cos cos 1
2 sin
2
1
ln 3 2
1
1
0
1
k
D
D
(4.28)
Rwnanie (4.28) na odksztalceniowy czynnik zbdnosci wyprowadzono przyjmu-
jac maksymalny czas przejscia czasteczki przez stref II. Przyjcie maksymalnego cza-
su ( = ) w rwnaniu (4.13) ma swoje uzasadnienie, gdyz wwczas wszystkie cza-
steczki materialu, ktre osiagnly powierzchni
2
, zdaza przemiescic si do po-
wierzchni
1
. Z analizy przeplywu materialu wynika, ze ostatnia czasteczka, ktra

110
opusci stref II, jest czasteczka lezaca na powierzchni wyrobu, a wic czasteczka
okreslona polozeniem katowym = . Pierwsza natomiast czasteczka, ktra opu-
sci stref II, jest czasteczka lezaca w osi ciagnionego wyrobu, okreslona polozeniem
katowym = 0.
Rozwizanie przy wykorzystaniu zaoenia Osakady i Niimi [73, 74]
Osakada i Niimi [93] sugeruja, ze tzw. inzynierskie odksztalcenie postaciowe na
wejsciowej nieciaglosci prdkosci jest rwne stosunkowi prdkosci stycznej do prd-
kosci promieniowej, wystpujacych na tej nieciaglosci. Nalezy zaznaczyc, ze podobne
podejscie wystpuje we wczesnej pracy Krbera i Eichingera [49], ktrzy dodatkowa
prac zwiazana z przejsciem nieciaglosci prdkosci obliczali na podstawie kata obrotu
nieskonczenie malego elementu.
Dla rozpatrywanego, sferycznego pola prdkosci (rys. 3.13) mamy:
prdkosc styczna na powierzchni
2


sin
0
2
v v (4.29)
prdkosc promieniowa na powierzchni
2
cos
0
v v
r
(4.30)
Zgodnie z sugestia Osakady i Niimi, inzynierskie odksztalcenie postaciowe
2
na
powierzchni nieciaglosci prdkosci
2
wynosi
r
v
v
2
2

(4.31)
a uwzgldniajac zaleznosci (4.29) i (4.30) otrzymamy

tg
2
(4.32)
Odksztalcenie

2
nalezy zamienic na odksztalcenie zastpcze, korzystajac z ogl-
nej zaleznosci
( )
2
1
2 2 2 2
2
3
2
2
1
3
2
]
]
]
,

,
+ + +
r rr ij ij c (4.33)
Na nieciaglosci
2
, dla sferycznego pola prdkosci, skladowe tensora odksztalce-
nia wynosza:
2
2
1
0
0






r
r
rr
(4.34)

111
Zaleznosc
2
2
1


r
wynika z powszechnie znanej definicji, ze odksztalcenia
2
ij
dla i j nosza nazw inzynierskich odksztalcen postaciowych lub katw odksztal-
cenia postaciowego.
Podstawiajac (4.34) do (4.33) oraz uwzgldniajac (4.32), otrzymamy zaleznosc na
zastpcze odksztalcenie (
c
) wynikajace ze scinania na powierzchni
2
( )

tg
3
1
2
c
(4.35)
Wedlug Osakady i Niimi [93] odksztalcenie scinania na wyjsciowej powierzchni
nieciaglosci prdkosci jest takie samo, jak na nieciaglosci wejsciowej
( ) ( )
2 1


c c (4.36)
Calkowite zastpcze odksztalcenie w materiale przeciagnitym jest rwne
( ) ( )
1 2
II

+ +
c c c
(4.37)
Uwzgldniajac w rwnaniu (4.37) zaleznosci (4.23), (4.35) oraz (4.36), otrzyma-
my rwnanie opisujace rozklad calkowitego zastpczego odksztalcenia w materiale po
ciagnieniu
+ tg
3
2
ln 2
0
k
c
D
D
(4.38)
gdzie 0 .
Wstawiajac do rwnania (4.1) zaleznosc (4.38) i (4.3), otrzymamy wyrazenie na
odksztalceniowy czynnik zbdnosci
+ tg
ln 3
1
1
0
2
k
D
D
(4.39)
Poniewaz
2
=
2
(), wic rwnanie (4.39) opisuje rozklad odksztalceniowego
czynnika zbdnosci na przekroju poprzecznym wyrobu. Z tego tez wzgldu nie mozna
porwnywac wartosci
2
wedlug (4.39) z wartosciowych czynnikw zbdnosci, otrzy-
manymi z rwnan empirycznych, czy tez na podstawie wyprowadzonej wczesniej za-
leznosci (4.28). W celu umozliwienia takich porwnan nalezy wprowadzic pojcie
sredniej wartosci odksztalceniowego czynnika zbdnosci
H
r c
r

(4.40)
W rwnaniu (4.40)
cr
jest srednia calkowa calkowitego odksztalcenia zastpczego.

112
Na podstawie rwnania (4.38) otrzymamy

]
]
]
,

,
+

d
D
D
k
cr
0
0
tg
3
2
ln 2
1
(4.41)
Calkujac rwnanie (4.41) oraz uwzgldniajac, ze dla
2
0

obowiazuje
0 cos 1, srednia wartosc zastpczego odksztalcenia (
cr
) jest rwna

cos ln
3
2
ln 2
0
k
cr
D
D
(4.42)
Po podstawieniu rwnan (4.42) i (4.3) do (4.40) otrzymamy wyrazenie na srednia
wartosc odksztalceniowego czynnika zbdnosci
k
r
D
D
0
2
ln 3
cos ln
1

(4.43)
Podobnie jak dla czynnika zbdnosci
1
, okreslonego wzorem (4.28), wartosci
czynnika
2r
, okreslonego wzorem (4.43), uzaleznione sa od kata ciagnienia oraz od
odksztalcenia jednorodnego.
4.2.2. Rozwizanie
dla zmodyfikowanego sferycznego pola prdkoci [73,74]
Obecnosc powierzchni nieciaglosci prdkosci pociaga za soba wystapienie skoko-
wej zmiany kierunku plynicia czasteczek materialu na tych nieciaglosciach. Utrudnia
to obliczenie odksztalcen zwiazanych ze scinaniem na podstawie zaleznosci (4.10).
W rozwazaniach zamieszczonych w podrozdziale 4.2.1 niedogodnosc t omini-
to, obliczajac droga posrednia odksztalcenie zwiazane ze scinaniem na powierzchniach

1
i
2
.
Wyznaczenie calkowitego odksztalcenia z uwzgldnieniem scinania na powierzch-
niach nieciaglosci
1
i
2
wymaga rozszerzenia tych powierzchni w strefy o okre-
slonym ksztalcie. Pozwoli to na calkowanie prdkosci odksztalcen zgodnie z rwna-
niem (4.10). Rwnoczesnie, eliminacja powierzchni nieciaglosci prdkosci urealnia
ksztalt strefy plastycznej. Wskazuja na to zarwno Osakada i Niimi [93], jak rwniez
prace Kobayashi i wsplpracownikw [55].
W niniejszej pracy przedstawiona zostanie wlasna koncepcja modyfikacji sferycz-
nego pola prdkosci, polegajaca na zastapieniu powierzchni nieciaglosci
1
i
2
strefa-
mi o okreslonym ksztalcie.

113
Modyfikacja sferycznego pola prdkoci
Na rysunku 4.6 przedstawiono schematycznie sposb zamiany powierzchni nie-
ciaglosci prdkosci
2
na stref. Zalozono, ze w obszarze wejscia materialu do ciagadla
kazda czasteczka materialu porusza si po luku o promieniu rwnym odleglosci tego
punktu od osi wyrobu (w materiale nieodksztalconym). Oznacza to, ze czasteczka leza-
ca na powierzchni wyrobu porusza si po luku o promieniu R
0
, natomiast promien luku
czasteczki lezacej w osi wyrobu jest rwny zeru. Wszystkie promienie lukw posiadaja
wsplny srodek 0
1
, lezacy na osi wyrobu w odleglosci r
0
od geometrycznego srodka
ciagadla 0 (rys. 4.6). Na rysunku 4.6 zaznaczono trajektorie ruchu trzech dowolnych
punktw materialnych A, B i C.
Rys. 4.6. Zamiana powierzchni nieciaglosci prdkosci
2
na stref (strefa wejscia)
W wyniku przyjtego zalozenia zaniknla powierzchnia nieciaglosci
2
, a w jej
miejsce pojawila si strefa, ktra w dalszych rozwazaniach nazywana bdzie strefa
wejscia. Strefa wejscia ograniczona jest ze strony lewej powierzchnia 0
1
K, a ze strony
prawej powierzchnia 0
1
L (rys. 4.6).
Ksztalt strefy wejscia wskazuje, ze material zaczyna odksztalcac si plastycznie
(zmniejsza swoja srednic) przed osiagniciem styku z ciagadlem. To zjawisko, pozor-
nie dalekie od rzeczywistosci, zostalo jednak stwierdzone doswiadczalnie w procesie
wyciskania wsplbieznego. Przykladowo, Osakada i Niimi [93] otrzymali dla wyciska-
nia wsplbieznego wyrazne zmniejszenie srednicy wyrobu przed osiagniciem po-
wierzchni matrycy dla z = 50% i = 10
o
.
Przy zamianie na stref powierzchni nieciaglosci
1
poczyniono identyczne zalo-
zenia jak dla strefy wejscia. Przyjto, ze w obszarze powierzchni
1
dowolna czastecz-
ka materialu porusza si po luku o promieniu rwnym odleglosci tej czasteczki od wy-
robu w materiale w pelni odksztalconym. Oznacza to, ze dla punktw lezacych na
powierzchni wyrobu promien luku wynosi R
k
, a dla punktw lezacych w osi wyrobu
promien jest rwny zeru. W odrznieniu od strefy wejscia promienie lukw nie posia-
daja wsplnego srodka i tworza miejsce geometryczne punktw nie bdace linia prosta.
0
1
0

2
r
0
A
B
C
K
L

114
Na rysunku 4.7 pokazano schematycznie zmian powierzchni
1
na stref (dalej
zwana strefa wyjscia) oraz zaznaczono trajektorie ruchu dwch dowolnych punktw
materialnych A i B. Strefa wyjscia ograniczona jest z lewej strony powierzchnia 0
2
M,
a ze strony prawej powierzchnia 0
2
N. Punkt 0
2
lezy na osi wyrobu w odleglosci r
k
od
geometrycznego srodka ciagadla.
Rys. 4.7. Zamiana powierzchni nieciaglosci prdkosci
2
na stref (strefa wyjscia)
Granice stref wejscia i wyjscia okreslono na podstawie zaleznosci geometrycz-
nych, a rwnania zapisano we wsplrzdnych sferycznych (r, , ).
Promien biezacy w strefie wejscia (rys. 4.6) zmienia si w granicach
r
s
r r
c
(4.44)
gdzie:
r
c
promien okreslajacy polozenie prostej 0
1
K,
r
s
promien okreslajacy polozenie prostej 0
1
L.
Z zaleznosci geometrycznych otrzymano
1
0
cos

r
r
c
(4.45)
oraz
cos
0
r r
s
(4.46)
gdzie:

sin
0
0
R
r
(4.47)
( ) sin tg arc
1
(4.48)
0
2
0

r
k
A
B
N
M

115
Promien biezacy w strefie wyjscia (rys. 4.7) zmienia si w granicach
sw cw
r r r (4.49)
gdzie:
r
sw
promien okreslajacy polozenie krzywej 0
2
M,
r
cw
promien okreslajacy polozenie krzywej 0
2
N.
Z zaleznosci geometrycznych otrzymano
]
]
]
,

,
(
,
\
,
(
j

1 cos 2
sin
tg arc sin
sin
k cw
r r (4.50)
oraz
( ) cos 2
k sw
r r (4.51)
gdzie

sin
k
k
R
r
(4.52)
W pracach [74, 73] przedstawiono wyprowadzenie rwnan na skladowe prdkosci
dowolnego punktu materialnego w strefie wejscia:
skladowa promieniowa
r
r
v v
r
0
0

(4.53)
skladowa v

]
]
]
,

ctg
sin
1
0
0
r
r
v v (4.54)
Zgodnie z przyjtymi zalozeniami, skladowa v

prdkosci dowolnego punktu ma-

terialnego w strefie wejscia jest rwna zeru
0

v (4.55)
Poszukiwania pola prdkosci dowolnego punktu materialnego w strefie wyjscia
(4.7) prowadzily do ukladw rwnan, mozliwych do rozwiazania jedynie droga nume-
ryczna. Biorac pod uwag fakt, ze pole prdkosci stanowi punkt wyjscia do obliczenia
skladowych prdkosci odksztalcenia, a nastpnie skladowych odksztalcenia, swiado-
mie zrezygnowano z wprowadzenia pola prdkosci w postaci niefunkcyjnej. Dodatko-
wo miano na wzgldzie aspekty praktyczne przeplywu materialu pokazanego na rysun-
ku 4.7. Przyjcie przeplywu materialu w strefie wyjscia jak na rysunku 4.7 jest rwno-

116
znaczne zalozeniu, ze promien przejscia czsci stozkowej ciagadla w czsc cylindrycz-
na jest rwny
k
D
2
1
. W rzeczywistosci, promien ten jest wynikiem obrbki mechanicz-
nej ciagadla i jego dlugosc jest wielkoscia niekontrolowana.
W dalszych rozwazaniach przyjto zalozenie, ze odksztalcenia postaciowe w stre-
fie wyjscia sa rwne odksztalceniom postaciowym w strefie wejscia.
Skadowe prdkoci odksztacenia
oraz skadowe odksztacenia w strefie wejcia
Skladowe tensora prdkosci odksztalcenia dla sferycznego ukladu odniesienia ob-
licza si z zaleznosci (3.13).
Wykorzystujac zaleznosci (3.13) oraz rwnania (4.53), (4.54) i (4.55) opisujace
skladowe prdkosci w strefie wejscia, obliczono skladowe tensora prdkosci odksztal-
cenia w tej strefie.
Skladowe prdkosci odksztalcenia liniowego wynosza:
2
0
0
r
r
v
rr

(4.56)
]
]
]
,

1 cos
sin
cos
0
2
0
r
r
r
v
(4.57)
( ) +

2
2
0
0
0
ctg 1
sin
ctg
r
r
v
r
v
(4.58)
Skladowe prdkosci odksztalcenia postaciowego sa rwne:
(
,
\
,
(
j

sin
ctg 2
2
1
0
2
0
0
r
v
r
r
v
r

(4.59)
0
r

(4.60)
Nalezy zaznaczyc, ze otrzymane skladowe prdkosci odksztalcenia liniowego
spelniaja warunek stalej objtosci
. 0 + +


rr
Skladowe tensora odksztalcenia w strefie wejscia obliczono na podstawie oglnej
zaleznosci

t
t
ij ij
dt
0

(4.62)

117
Czas wystpujacy w rwnaniu (4.62) mozna obliczyc, rozpatrujac elementarna
zmian dlugosci promienia w strefie wejscia dr = v
r

.
dt, a stad
r
v
dr
dt (4.63)
Uwzgldniajac rwnanie (4.53), otrzymamy na podstawie (4.63)
0 0
r v
rdr
dt
(4.64)
Calkowanie rwnan od (4.56) do (4.58) zgodnie z zaleznoscia (4.62), przy
uwzgldnieniu rzniczki czasu danej zaleznosci (4.64), pozwolilo na wyznaczenie skla-
dowych tensora odksztalcenia w strefie wejscia [73, 74]:
( ) ( )( ) [ ]
]
]
]
,

cos
cos
1
sin
cos
cos cos ln ctg
1
2
1
2
(4.65)
( ) ( )( ) [ ]
]
]
]
,

1
1
2
cos
1
cos
sin
ctg
cos cos ln ctg 1 (4.66)
( ) ( )( ) [ ]
]
]
]
,

,




cos
cos
1
sin 2
1
cos cos ln ctg
1
1 r
(4.67)
0
r
(4.68)
gdzie
1
dane jest rwnaniem (4.48).
Skladowe odksztalcenia liniowego spelniaja warunek stalej objtosci
. 0 + +
rr
Z przeprowadzonych obliczen wynika, ze w strefie wejscia wystpuje tylko jedna
skladowa odksztalcenia postaciowego
r
, dana rwnaniem (4.67). Skladowa ta jest
wynikiem obrotu czasteczek materialu w strefie wejscia. Nalezy pamitac, ze w sfe-
rycznym polu prdkosci (rys. 3.13) obrt czasteczek lub mwiac inaczej zmiana
kierunku ich ruchu wystpuje w sposb skokowy na powierzchniach nieciaglosci
prdkosci
1
i
2
, powodujac wystapienia zjawiska wewntrznego makroscinania.
Analogicznie, w rozpatrywanym, zmodyfikowanym polu prdkosci, makroscinanie
mozna utozsamiac z wystpujacymi w strefach wejscia i wyjscia odksztalceniami po-
staciowymi.

118
Wyprowadzenie wzoru
Wartosc calkowitego odksztalcenia zastpczego w materiale przeciagnitym moz-
na obliczyc ze zwiazku (4.4)
( )
2
1
2 2 2 2
2
2
3
3
2
]
]
]
,

,
+ + +
r L H c
(4.69)
Wedlug Blazynskiego [13], wystarczajaco dokladnie wartosci calkowitego od-
ksztalcenia zastpczego mozna otrzymac droga sumowania wzdluz strefy kazdego od-
ksztalcenia scinania oddzielnie, a nastpnie nalezy podstawic ich koncowe wartosci do
wyrazenia na
c
.
W rozpatrywanym przypadku odksztalcenie scinania w strefie wejscia opisuje tyl-
ko skladowa odksztalcenia postaciowego
r
dana rwnaniem (4.67), a dwie pozostale
skladowe,

oraz
r
, sa rwne zeru.
W strefie wyjscia wystapi rwniez tylko jedna skladowa odksztalcenia postacio-
wego
r
ze wzgldu na zalozony, identyczny jak w strefie wejscia, charakter przeply-
wu materialu.
Odksztalceniowy czynnik zbdnosci dla zmodyfikowanego, sferycznego pola
prdkosci wyprowadzono przy nastpujacych zalozeniach:
calkowite odksztalcenie zbdne w przeciagnitym materiale jest suma od-
ksztalcen postaciowych
r
w strefach wejscia oraz wyjscia;
odksztalcenie postaciowe
r
w strefie wyjscia jest rwne odksztalceniu
r
w strefie wejscia.
Przy uwzgldnieniu powyzszych zalozen w rwnaniu (4.4) otrzymamy nastpuja-
ce wyrazenie na calkowite zastpcze odksztalcenie
2
1
2 0 2
4 ln 3
3
2
]
]
]
,

,
+
r
k
c
D
D
(4.68)
gdzie
r
dane jest rwnaniem (4.67).
Rwnanie (4.68) opisuje rozklad calkowitego odksztalcenia zastpczego w prze-
ciagnitym materiale w funkcji kata . Kat zmienic si moze w zakresie
0 .
Korzystajac z definicji odksztalceniowego czynnika zbdnosci oraz uwzgldnia-
jac rwnanie (4.68), otrzymamy
k
r
D
D
0 2
2
3
ln 3
4
1

+
(4.69)

119
Rwnanie (4.69) pozwala na obliczenie rozkladu odksztalceniowego czynnika
zbdnosci na przekroju poprzecznym przeciagnitego wyrobu.
Z powodw omwionych wczesniej wprowadzono pojcie sredniej wartosci od-
ksztalceniowego czynnika zbdnosci, definiowanego zaleznoscia (4.40).
W zaleznosci (4.40)
cr
nalezy przyjac jako srednia calkowa calkowitego od-
ksztalcenia zastpczego

(
(
,
\
,
,
(
j
+

0
2
1
2 0 2
4 ln 3
3
2 1
d
D
D
r
k
cr (4.70)
Wstawiajac (4.70) oraz (4.3) do zaleznosci (4.40), otrzymamy wyrazenie na sred-
nia wartosc odksztalceniowego czynnika zbdnosci
k
r
r
D
D
d
D
D
0
2
1
0
2
0
0 2
3
ln 2
4 ln 3
3
2 1

(
(
,
\
,
,
(
j
+

(4.71)
Po prostych przeksztalceniach wyrazenie (4.71) przyjmie postac

(
(
(
(
,
\
,
,
,
,
(
j

d
D
D
k
r
r
2
1
0
0 2
2
3
ln 3
4
1
1
(4.72)
gdzie
r
dane jest rwnaniem (4.67).
Obliczone na podstawie (4.72) wartosci
3r
moga byc porwnywane z wartoscia-
mi obliczonymi wzorami empirycznymi oraz wczesniej wyprowadzonymi wzorami
(4.28) i (4.43).
4.2.3. Analiza otrzymanych zalenoci
W poprzednim podrozdziale wyprowadzono rwnania pozwalajace na ocen od-
ksztalcen zbdnych w procesie ciagnienia pelnych wyrobw cylindrycznych.
Rwnania (4.28), (4.43) oraz (4.72) okreslaja srednia wartosc odksztalceniowego
czynnika zbdnosci w przeciagnitym materiale przy pominiciu wstpnego odksztalcenia:
( )
(
,
\
,
(
j

+
cos cos 1
2 sin
2
1
ln 3 2
1
1
0
1
k
D
D
(4.28)

120
k
r
D
D
0
2
ln 3
cos ln
1

(4.43)

(
(
(
(
,
\
,
,
,
,
(
j

d
D
D
k
r
r
2
1
0
0 2
2
3
ln 3
4
1
1
(4.72)
Rwnania (4.39) i (4.69) pozwalaja na obliczenie rozkladu odksztalceniowego
czynnika zbdnosci na przekroju poprzecznym przeciagnitego wyrobu:
k
D
D
0
2
ln 3
tg
1

+
(4.39)
k
r
D
D
0 2
2
3
ln 3
4
1

+ (4.69)
Wpyw parametrw procesu cignienia na odksztaceniowy czynnik zbdnoci
Z analizy wzorw (4.28), (4.43) oraz (4.72) wynika, ze wartosci odksztalceniowe-
go czynnika zbdnosci uzaleznione sa od dwch parametrw procesu ciagnienia:
1) kata ciagnienia,
2) odksztalcenia jednorodnego.
Wzrost kata ciagnienia, przy stalej wartosci odksztalcenia jednorodnego, powodu-
je wzrost czynnika zbdnosci. Wynika stad, ze wzrost kata ciagnienia powoduje wysta-
pienie wikszych odksztalcen zbdnych. Zjawisko to zwiazane jest bezposrednio ze
zwikszaniem si makroscinania na powierzchniach nieciaglosci prdkosci. Rozpatru-
jac hipotetyczny proces ciagnienia, dla ktrego kat zmierza do zera, otrzymamy na
podstawie analizowanych wzorw, ze czynnik zbdnosci dazy do jednosci. Oznacza
to, ze zanikaja odksztalcenia zbdne, a calkowite odksztalcenie zastpcze jest rwne
odksztalceniu jednorodnemu. Przyjcie = 0, przy stalej i skonczonej wartosci od-
ksztalcenia jednorodnego, upodobni proces ciagnienia do jednoosiowego rozciagania.
Zanikaja wwczas powierzchnie nieciaglosci prdkosci, a w zwiazku z tym w odksztal-
canym materiale nie wystapi makroscinanie odpowiedzialne za powstawanie odksztal-
cen zbdnych.
Drugim parametrem wplywajacym na odksztalceniowy czynnik zbdnosci jest
wartosc odksztalcenia jednorodnego. Z analizy wzorw (4.28), (4.43) i (4.72) wynika,

121
ze wzrost odksztalcenia jednorodnego, przy stalej wartosci kata , powoduje zmniej-
szenie wartosci czynnikw
1
,
2r
,
3r
. Oznacza to zmniejszenie udzialu odksztalcen
zbdnych w calkowitym zastpczym odksztalceniu.
Nalezy podkreslic, ze otrzymane na podstawie wyprowadzonych wzorw kierunki
zmian odksztalceniowego czynnika zbdnosci sa zgodne z opublikowanymi w literatu-
rze danymi eksperymentalnymi, ktre zostaly omwione w podrozdziale 4.1.
Na rysunkach 4.84.10 pokazano przebiegi zmian czynnikw
1
,
2r
,
3r
w za-
leznosci od wielkosci odksztalcenia i kata ciagnienia. Obliczenia wykonano na pod-
stawie wzorw (4.28), (4.42) i (4.72), przyjmujac zmiany kata ciagnienia w zakre-
sie 0 15
o
oraz zakladajac wartosci odksztalcen jednorodnych w zakresie
. 40 , 1 02 , 1
0

k
D
D
Zalozony zakres zmian odksztalcen jednorodnych odpowiada zmianie wzgldne-
go ubytku przekroju (gniot) w granicach od 3,88% do 48,98%. W tabeli 4.2 podano
wartosci odksztalcen jednorodnych stosowanych w obliczeniach.
Tabela 4.2
Wartosci odksztalcen jednorodnych stosowane w obliczeniach
1,02 1,03 1,05 1,10 1,15 1,20 1,25 1,30 1,40
Gniot
z %
3,88 5,74 9,30 17,36 24,39 30,56 36,00 40,83 48,98
0,0396 0,0591 0,0976 0,1906 0,2795 0,3646 0,4463 0,5247 0,6729
Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.84.10 widac, ze zaleznosc czynnikw
zbdnosci od kata jest bardzo bliska zaleznosci liniowej, przy czym kat nachylenia
krzywych zmniejsza si wraz ze wzrostem odksztalcenia jednorodnego.
Zwraca uwag fakt otrzymywania duzych wartosci odksztalceniowych czynnikw
zbdnosci w zakresie malych odksztalcen jednorodnych , 05 , 1
0
(
(
,
\
,
,
(
j

k
D
D
szczeglnie dla du-
zych katw ciagnienia. W zakresie odksztalcen mniejszych od 05 , 1
0

k
D
D
(gniot 9,30%)
wartosci czynnikw
1
,
2r
,
3r
silnie reaguja na zmiany kata ciagnienia.
Dla gniotw duzych, zmiany wartosci czynnikw
1
,
2r
,
3r
w zaleznosci od
kata ciagnienia sa znacznie mniejsze.
Otrzymany na podstawie analizowanych zaleznosci charakter zmian czynnikw
zbdnosci
1
,
2r
,
3r
potwierdza omawiane wczesniej zjawisko wystpowania du-
zych odksztalcen zbdnych w procesie ciagnienia z malymi gniotami przez ciagadla
o duzym kacie ciagnienia.
k
D
D
0
k
H
D
D
0
ln 2

122
Rys. 4.8. Wplyw kata ciagnienia i odksztalcenia jednorodnego na odksztalceniowy czynnik
zbdnosci
1
(obliczono wg rwnania (4.28))
Rys. 4.9. Wplyw kata ciagnienia i odksztalcenia jednorodnego na odksztalceniowy czynnik
zbdnosci
2r
(obliczono wg rwnania (4.43))
3,0
2,8
2,6
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
=1,02
D
0
D
0
D
k
D
k
1,03 1,05
=1,10
1,15
1,20
1,25
1,30
1,40

o
3,0
2,8
2,6
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
=1,02
D
0
D
0
D
k
D
k
1,03
1,10
1,15
1,25
1,30
1,40

o
=1,05
1,20

123
Rys. 4.. Porwnanie wplywu kata ciagnienia i odksztalcenia jednorodnego na odksztalceniowe
czynniki zbdnosci:
1
,
2r
,
3r
Rys. 4.0. Wplyw kata ciagnienia i odksztalcenia jednorodnego na odksztalceniowy czynnik
zbdnosci
3r
(obliczono wg rwnania (4.72))
3,0
2,8
2,6
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
D
0
D
0
D
k
D
k
1,03
1,10
1,15
1,30

o
=1,05
1,20
=1,02
3,0
2,8
2,6
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0 2 4 6 8 10 12 14 16
D
0
1,05 1,05

o
=1,20
=1,05
1,20
1,20
D
k
D
k
D
0

2r

3r

124
Na rysunku 4.11 pokazano przykladowo przebiegi zmian
1
,
2r
,
3r
dla dwch
wielkosci odksztalcenia jednorodnego. Dla ustalonego kata ciagnienia oraz odksztalce-
nia jednorodnego wartosci czynnikw
1
,
2r
,
3r
wyraznie rznia si pomidzy soba.
W calym zakresie analizowanych odksztalcen i katw obowiazuje zaleznosc

1
>
2r
>
3r
(4.73)
Zaleznosc (4.73) nie jest spelniona jedynie dla granicznego przypadku gdy = 0,
gdyz wwczas czynniki zbdnosci
1
,
2r
,
3r
sa rwne jednosci.
Dla ustalonych parametrw procesu ciagnienia najwyzszy poziom odksztalcen
zbdnych otrzymuje si z rwnania (4.28) na czynnik
1
. Czynnik zbdnosci
1
wypro-
wadzono droga wyznaczenia odksztalcen zbdnych w oparciu o jednostkowa prac sci-
nania na powierzchniach nieciaglosci prdkosci.
Najnizsze wartosci odksztalcen zbdnych otrzymuje si ze wzoru (4.72) na wspl-
czynnik
3r
. Spowodowane to jest wprowadzeniem stref scinania w miejsce po-
wierzchni nieciaglosci prdkosci. Zaproponowany w podrozdziale 4.2.2 ksztalt tych
stref pociaga za soba wystapienie znacznie mniejszych odksztalcen zbdnych, zwiaza-
nych z makroscinaniem w obszarach wejscia i wyjscia. Zgodnie z przyjtymi zaloze-
niami (rys. 4.6) material zaczyna si odksztalcac plastycznie (zmniejsza swoja sred-
nic) juz przed osiagniciem powierzchni ciagadla. Obrt myslowo wyodrbnionych
elementw materialu nie odbywa si skokowo, lecz zachodzi w sposb lagodny,
w okreslonym czasie, wynikajacym z drogi przejscia przez stref wejscia (wyjscia).
Czynnik zbdnosci
2r
przyjmuje wartosci posrednie, ktre leza jednak znacznie
blizej czynnika
1
.
Rwnania (4.39) i (4.69) pozwalaja na wyznaczenie rozkladw wartosci odksztal-
ceniowych czynnikw zbdnosci
2
,
3
na przekroju poprzecznym przeciagnitego
wyrobu. Zgodnie z rwnaniem (4.1) rozklad wartosci czynnika jest rwnoznaczny
z rozkladem wartosci calkowitego odksztalcenia zastpczego. Informuje wic bezpo-
srednio o niejednorodnosci odksztalcenia na przekroju poprzecznym wyrobu po ciag-
nieniu. Na podstawie rwnan (4.39) i (4.69) obliczono wartosci czynnikw
2
i
3
,
a uzyskane wyniki pokazano przykladowo na rysunkach 4.12 i 4.13.
W osi ciagnionego wyrobu (dla = 0) czynniki
2
i
3
sa rwne jednosci, co ozna-
cza, ze calkowite odksztalcenie zastpcze jest rwne odksztalceniu jednorodnemu.
Wzrost kata powoduje wzrost lokalnych wartosci czynnikw
2
i
3
, przy czym szyb-
kosc tego wzrostu wyraznie zalezy od odksztalcenia danego stosunkiem .
0
k
D
D
Im mniej-
szy jest stosunek
k
D
D
0
, tym bardziej wartosci czynnikw
2
i
3
reaguja na zmiany kata .
Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.12 i 4.13 widac, jak duze sa lokalne warto-
sci odksztalcen zbdnych w przypadku ciagnienia z niewielkimi gniotami przez ciaga-
dla o duzym kacie ciagnienia (0 ). Swiadczy to rwnoczesnie o znacznej niejed-
norodnosci odksztalcenia, ktra najczsciej jest niekorzystna z punktu widzenia jako-
sci ciagnionego materialu.

125
Rys. 4.2. Rozklad wartosci odksztalceniowego czynnika zbdnosci
2
(obliczono wedlug rwnania (4.39))
Rys. 4.3. Rozklad wartosci odksztalceniowego czynnika zbdnosci
3
(obliczono wedlug rwnania (4.69))
5,0
4,6
4,2
3,8
3,4
3,0
2,6
2,2
1,8
1,4
1,0
0 2 4 6 8 10 12

o
1,05
1,15
1,20
1,10
1,30
D
0
D
k
=1,03
4,6
4,2
3,8
3,4
3,0
2,6
2,2
1,8
1,4
1,0
0 2 4 6 8 10 12

o
1,05
1,15
1,20
1,10
D
0
D
k
=1,03

126
Porwnanie otrzymanych wartoci z opublikowanymi w literaturze
danymi dowiadczalnymi oraz z wartociami obliczonymi metod
elementw skoczonych
Wyniki badan odksztalceniowego czynnika zbdnosci sa w literaturze przedsta-
wione w postaci wzorw empirycznych (4.5). W tabeli 4.1 zestawiono wartosci stalych
C
1
i C
2
dla czterech materialw:
miedzi i aluminium (handlowo czystych),
zelaza Armco,
303 Stainless Steel (wedlug B.S.).
Na podstawie empirycznego wzoru (4.5), wykorzystujac dane zawarte w tabeli 4.1,
wykonano obliczenia odksztalceniowych czynnikw zbdnosci
Cu
,
303
,
Armco
i
Al
,
przyjmujac zmiany kata ciagnienia oraz odksztalcenia jednorodnego w zakresach:
. 40 , 1 02 , 1
, 15 0
0
o


k
D
D
Na rysunkach 4.14 i 4.15 przedstawiono zmiany wartosci czynnikw w zaleznosci
od kata ciagnienia dla rznych odksztalcen jednorodnych, danych stosunkiem D
0
/D
k
.
Porwnanie wynikw otrzymywanych na drodze teoretycznej oraz na podsta-
wie wzoru empirycznego jest utrudnione. Dla ustalonych warunkw procesu ciagnie-
nia
(
(
,
\
,
,
(
j
const , const
0
k
D
D
wartosci czynnikw
Cu
,
303
,
Armco
i
Al
wyraznie
rznia si midzy soba, a dodatkowo wystpuje opisywana wczesniej zaleznosc

1
>
2r
>
3r
.
W calym zakresie analizowanych wartosci
k
D
D
0
i kata najwyzsze wartosci przyj-
muja czynniki
Cu
,
303
, przy czym
Cu
>
303
. Czynniki zbdnosci
Armco
i
Al
sa
zdecydowanie mniejsze.
Dla malych wartosci
k
D
D
0
i duzych katw jest
Armco
>
Al
, a dla odwrotnej
kombinacji kata i odksztalcenia wystpuje nierwnosc przeciwna.
Z danych w tabeli 4.1 wynika, ze wykladniki umocnienia (n) dla miedzi i stali 303
sa niemal rwne, a rwnoczesnie sa wyraznie wiksze od wykladnikw umocnienia
zelaza Armco i aluminium. Wzajemne uszeregowanie wartosci czynnikw
Cu
,
303
,

Armco
i
Al
sugeruje, ze materialy o wikszym n posiadaja wyzsze wartosci dla
tych samych gniotw i katw ciagnienia. Sugestia ta moze byc midzy innymi wyni-
kiem techniki wyznaczania metoda superpozycji krzywych umocnienia, gdzie po-
rwnuje si srednie wartosci naprzen uplastyczniajacych materialu rozciaganego
i ciagnionego.

127
Rys. 4.4. Porwnanie wartosci odksztalceniowych czynnikw zbdnosci otrzymanych na drodze teo-
retycznej (linie ciagle) oraz na podstawie empirycznego wzoru (4.5) linie przerywane
(
(
,
\
,
,
(
j
05 , 1
0
k
D
D
Rys. 4.5. Porwnanie wartosci odksztalceniowych czynnikw zbdnosci otrzymanych na drodze teo-
retycznej (linie ciagle) oraz na podstawie empirycznego wzoru (4.5) linie przerywane
(
(
,
\
,
,
(
j
10 , 1
0
k
D
D
2,8
2,6
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0,8
0 2 4 6 8 10 12 14 16

=1,05
D
0
D
k

Cu

303

2r

Al

3r

Armco
2,6
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
0,8
0 2 4 6 8 10 12 14 16

=1,10
D
0
D
k

Cu
303

2r

Al

3r

Armco

128
Wyniki obliczen wskazuja, ze czynniki , dla okreslonych kombinacji gniotu
i kata ciagnienia, przyjmuja wartosci mniejsze od jednosci. Oznacza to, ze rwnanie
empiryczne traci w takich warunkach swj sens fizyczny, albowiem calkowite zastp-
cze odksztalcenie nie moze byc mniejsze od odksztalcenia jednorodnego. Zjawisko to
wystpuje szczeglnie wyraznie dla zelaza Armco i aluminium (rys. 4.15).
Nalezy podkreslic, ze odksztalceniowe czynniki zbdnosci
1
,
2r
,
3r
, obliczo-
ne na podstawie wyprowadzonych wzorw, przyjmuja wartosci wiksze od jednosci
dla dowolnej kombinacji gniotu i kata ciagnienia .
Z analizy przebiegu krzywych na rysunkach 4.14 i 4.15 mozna stwierdzic, ze war-
tosci czynnikw , obliczone na drodze teoretycznej oraz wedlug wzoru empiryczne-
go, sa do siebie zblizone. Wyraznie widac, ze
Cu
i
303
sa blizsze wartosciom
1
i
2r
,
podczas gdy
Al
i
Armco
oscyluja wokl
3r
. W calym zakresie analizowanych
k
D
D
0
oraz katw wystpuje nierwnosc
1
>
Cu
>
2r
>
303
.
Wartosci
3r
, w zaleznosci od kombinacji gniotu i kata ciagnienia, moga byc
wiksze lub mniejsze od
Armco
i
Al
.
Z analizy wyprowadzonych wzorw wynika, ze wartosc czynnikw
1
,
2r
,
3r
nie zaleza od rodzaju ciagnionego materialu. Wzr empiryczny natomiast, poprzez sta-
le C
1
i C
2
, wyraznie uzaleznia wartosc od rodzaju ciagnionego materialu. W jaki
sposb mozna wyjasnic t zasadnicza rznic wystpujaca pomidzy wyprowadzony-
mi wzorami analitycznymi a wzorem empirycznym?
Jezeli przyjmiemy, ze odksztalcenia zbdne sa wynikiem makroscinania na grani-
cach i we wntrzu obszaru odksztalcenia plastycznego, to ich wielkosc powinna byc
uzalezniona jedynie od charakteru przeplywu metalu przez obszar odksztalcenia. Po-
przez charakter przeplywu nalezy rozumiec pole prdkosci czastek materialu oraz
ksztalt granic strefy odksztalcenia plastycznego. W analizie teoretycznej przeplywu
materialu przez stozkowe ciagadlo przyjmuje si, ze pole prdkosci oraz granice strefy
odksztalcenia plastycznego zaleza tylko od kata ciagnienia oraz od wielkosci odksztal-
cenia jednorodnego. Podczas ciagnienia rznych materialw ze stala wartoscia od-
ksztalcenia jednorodnego (gniotu) przez ciagadlo o danym kacie powinien wic wy-
stapic taki sam charakter przeplywu, a tym samym, mozna oczekiwac takich samych
wartosci odksztalcen, zwiazanych z makroscinaniem. Wynika stad, ze podczas ciagnie-
nia rznych materialw wystapia takie same co do wartosci odksztalcenia zbdne, czyli
odksztalceniowy czynnik zbdnosci przyjmie t sama wartosc.
W przedstawionym powyzej rozumowaniu pominito zagadnienie wplywu tarcia
na odksztalcenia zbdne.
Analiza wplywu tarcia wymaga precyzyjnej znajomosci wartosci wsplczynnika
(czynnika) tarcia oraz dokladnej oceny wplywu tarcia na zmiany pola prdkosci cza-
stek materialu i na zmiany ksztaltu granic strefy plastycznej.
Przykladowo, teoretyczne rozwazania Wikandera i Stahlberga [163, 161] wykazu-
ja, ze granice strefy plastycznej staja si wypukle ze wzrostem tarcia. Rwnoczesnie
jednak Autorzy stwierdzaja, ze moc wydatkowana na powierzchniach nieciaglosci
prdkosci prawie nie zalezy od tarcia [163].

129
Reasumujac mozna stwierdzic, ze podczas ciagnienia rznych materialw, przy
zastosowaniu tego samego smaru i przy zachowaniu stalych wartosci gniotu i kata ,
moga wystapic rzne wartosci wsplczynnika (czynnika) tarcia. Zmiany tarcia nie
maja jednak istotnego wplywu na charakter przeplywu materialu na ciagadlo, a tym
samym nie moga rzutowac na wartosc odksztalceniowego czynnika zbdnosci.
Innym wyjasnieniem uzaleznienia stalych C
1
i C
2
od rodzaju ciagnionego materia-
lu moze byc rzne zachowanie si materialw w obszarze wejscia do ciagadla. Nalezy
pamitac, ze czynnik
3r
wyprowadzony dla zmodyfikowanego pola prdkosci (gdzie
material zmniejsza swa srednic przed osiagniciem powierzchni ciagadla), przyjmuje
znacznie mniejsze wartosci niz czynnik

1
i
2r
. Wplyw rodzaju ciagnionego materia-
lu na ksztalt strefy plastycznej oraz na wystpowanie odksztalcenia przed zetkniciem
si z ciagadlem wymaga oddzielnych badan doswiadczalnych.
Z przeprowadzonych rozwazan wynika, ze trudno jest znalezc logiczne wyjasnie-
nie, dlaczego stale C
1
i C
2
we wzorze empirycznym tak wyraznie zaleza od rodzaju
ciagnionego materialu. Wydaje si, ze duza rol odgrywa tutaj mozliwosc wystapienia
bldw doswiadczalnych.
Ze wzgldu na brak obiektywnych danych doswiadczalnych wyznaczono srednie
wartosci odksztalceniowego czynnika zbdnosci na podstawie rozkladw calkowitego
odksztalcenia zastpczego, opublikowanych w pracy [29].
Opublikowane w pracy [29] rozklady
c
otrzymano metoda elementw skonczonych
(MES) dla czterech wartosci odksztalcenia jednorodnego
(
(
,
\
,
,
(
j
30 , 1 ; 20 , 1 ; 10 , 1 ; 05 , 1
0
k
D
D
i dla stalej wartosci kata = 6
o
. Wyniki porwnania pokazano na rysunku 4.16. Z ry-
sunku 4.16 wynika, ze wartosci
r
otrzymane na podstawie metody elementw skon-
czonych sa mniejsze od
1
, a wiksze od
3r
.
Rys. 4.6. Porwnanie wartosci odksztalceniowego czynnika zbdnosci wyznaczonego
na podstawie MES z wartosciami
1
,
2r
,
3r
[74]
2,0
1,8
1,6
1,4
1,2
1,0
1,05 1,10 1,25 1,30

1,15 1,20
D
0
D
k

2r

3r
6
o

r wg [29]
MES
Kobayashi

130
Dla malego gniotu 05 , 1
0

k
D
D
obliczone wedlug [29]
r
jest bliskie
1
, a dla gnio-
tw wikszych przyjmuje wartosci mniejsze od
2r
. Zblizone wyniki uzyskano w pra-
cy [103].
Na rysunku 4.17 pokazano porwnanie wartosci czynnikw
1
,
2r
oraz
3r
z wartosciami
r
obliczonymi metoda elementw skonczonych. Dla malych odksztal-
cen 03 , 1
0

k
D
D
odksztalceniowy czynnik zbdnosci wyznaczony metoda elementw
skonczonych przyjmuje wartosci bardzo bliskie
3r
. Podobnie przedstawia si porw-
nanie wartosci dla odksztalcenia 30 , 1
0

k
D
D
[103]. Mozna wic przyjac, ze wartosci
odksztalceniowego czynnika zbdnosci otrzymane na podstawie wyprowadzonych
w pracy wzorw sa porwnywalne z wartosciami wyznaczonymi metoda elementw
skonczonych.
Zachodzi pytanie: ktry z wyprowadzonych wzorw nalezy stosowac do obliczen
odksztalceniowego czynnika zbdnosci? W chwili obecnej nie mozna dac na to pytanie
jednoznacznej odpowiedzi. Biorac pod uwag przeprowadzone porwnania z wzorem
empirycznym i z wartosciami
r
otrzymanymi z metody elementw skonczonych moz-
na stwierdzic, ze opublikowane w literaturze wartosci odksztalceniowego czynnika
zbdnosci sa mniejsze od
1
i wiksze od
3r
.
Rys. 4.7. Porwnanie wartosci odksztalceniowego czynnika zbdnosci wyznaczonego
na podstawie MES z wartosciami
1
,
2r
,
3r
[103]
3,4
3,0
2,5
2,2
1,8
1,4
2 4 10 12

6 8

2r

3r

r
MES
D
0
D
k
=1,03

r MES

131
Tak wic wyprowadzone wzory na
1
i
3r
okreslaja przedzial, w ktrym powinny
si znalezc rzeczywiste wartosci odksztalceniowego czynnika zbdnosci.
Dla praktycznych obliczen mozna zalecic wzr (4.43) na
2r
. Wartosci
2r
miesz-
cza si w przedziale

3r
<
2r
<
1
,
przy czym sa blizsze
1
niz
3r
. Nalezy pamitac, ze wzr na
3r
wyprowadzono dla
bardzo lagodnej zmiany kierunku plynicia materialu w strefie wejscia do ciagadla, co
pociagnlo za soba wystapienie niewielkich odksztalcen zbdnych.
W celu przeprowadzenia weryfikacji wyprowadzonych wzorw konieczne jest
opracowanie precyzyjnej metody pomiaru odksztalcen zbdnych, w ktrej to metodzie
wyeliminowane bda opisane wczesniej zrdla bldw i niedokladnosci pomiarowych.
4.3. Wyniki pomiarw i oblicze
4.3.. Metody analizy stanu odksztacenia
Lokalne wartosci odksztalcenia wyznaczac mozna analitycznie lub doswiadczal-
nie. Do metod analitycznych, szczeglnie w zastosowaniu do procesu ciagnienia, zali-
czyc nalezy: metod elementw konczonych (MES) [125, 124, 62, 61, 120], metod
grnej oceny oraz opisane w podrozdziale 4.2 metody wykorzystujace rzne pola prd-
kosci w obszarze odksztalcenia [73, 74, 60, 79].
Przykladowo, w pracy [120] podano nieco zmodyfikowane wzory, w stosunku do
przedstawionych w podrozdziale 4.2. Stosujac odpowiednie przeksztalcenia alge-
braiczne oraz niewielkie uproszczenia mozna zapisac w bardziej przyjaznej formie
rwnania (4.26) oraz (4.68), ktre opisuja rozklad calkowitego zastpczego odksztal-
cenia (
c
) w materiale w pelni odksztalcanym:
dla sferycznego pola prdkosci
+ sin
3
2
ln 2
0
k k
c
R
R
R
R
(4.74)
dla zmodyfikowanego sferycznego pola prdkosci
( )
2
2
2
2 2
1
1 ln 2
2
1
4 3
3
2

]
]
]
]
,
,

+
t
t
t
t
s
c
(4.75)
gdzie:
R promien biezacy materialu odksztalconego (0 R R
k
),
, sin
k
R
R
t
. ln
0
k
D
D
s

132
Szczeglowy opis metod analitycznych znalezc mozna w dostpnej literaturze [88,
104]. Nalezy jednak pamitac, ze uzyskanie dokladnego wyniku z obliczen numerycznych
wymaga precyzyjnej znajomosci warunkw brzegowych, do ktrych w pierwszej kolej-
nosci mozemy zaliczyc: tarcie na powierzchni metal narzdzie, krzywa umocnienia
(uwzgldniajaca warunki procesu), ksztalt strefy odksztalcenia.
Metody doswiadczalne sluza zwykle do weryfikacji rozwiazan analitycznych. Do
najczsciej uzywanych metod doswiadczalnych zalicza si:
metod przyrostowa siatek koordynacyjnych [9, 13, 61, 62, 120],
metod znacznikw,
metod wykorzystujaca odpowiednio spreparowane materialy modelowe,
pomiary twardosci [66, 62, 61, 120]
Analiz doswiadczalna stanu odksztalcenia w ciagnionych wyrobach przeprowa-
dza si najczsciej metoda przyrostowa siatek koordynacyjnych lub metoda wykorzy-
stujaca pomiary twardosci (w szczeglnosci twardosc Vickersa).
Metal odksztalcany plastycznie na zimno (ponizej temperatury rekrystalizacji) ule-
ga umocnieniu, ktrego wielkosc lokalna zalezy od lokalnej wartosci intensywnosci
odksztalcenia (
c
). Wzrost
c
powoduje zwikszenie wlasnosci wytrzymalosciowych
(wytrzymalosc na rozciaganie, naprzenie uplastyczniajace, twardosc) oraz obnizenie
wlasnosci plastycznych (wydluzenie, przewzenie, udarnosc). Wykorzystanie pomiarw
twardosci do doswiadczalnej oceny lokalnych wartosci
c
wymaga konstrukcji tzw. krzy-
wej twardosci. Poprzez krzywa twardosci nalezy rozumiec krzywa zmian twardosci
(HV, HB) w funkcji intensywnosci odksztalcenia (
c
). Konstrukcja krzywej twardosci na-
strcza dosc duze trudnosci doswiadczalne, gdyz nalezy zapewnic jednorodnosc odksztal-
cenia w kolejnych, odksztalcanych prbkach. Najczsciej rzne wielkosci odksztalce-
nia zadaje si droga rozciagania lub sciskania. Stosujac sciskanie, nalezy bezwzgldnie
wyeliminowac tarcie na powierzchniach czolowych w celu zapewnienia jednorodnosci
odksztalcenia. Stosowac mozna specjalnie spreparowane prbki (tzw. prbki Rastiega-
jewa) posiadajace wybranie materialu na powierzchniach czolowych [107].
Na rysunkach 4.18 i 4.19 pokazano przykladowe krzywe twardosci dla miedzi
oraz dla stopw aluminium.
Rys. 4.8. Zaleznosc twardosci Vickersa HV0,5 od intensywnosci odksztalcenia
c
dla miedzi [93]
140
120
100
80
60
40
0 0,5 1,0 1,5 2,0

c
T
w
a
r
d
o

V
i
c
k
e
r
s
a

H
V
0
,
5

133
Rys. 4.9. Zwiazki pomidzy twardoscia (HB), intensywnoscia odksztalcenia (
c
) i naprzeniem
uplastyczniajacym (
p
) uzyskane na podstawie badan prbek Rastiegajewa dla wybranych stopw
aluminium [107]
Znajomosc krzywej twardosci pozwala na stosunkowo latwe okreslenie lokalnych
wartosci intensywnosci odksztalcenia. Na odpowiednio przygotowanej powierzchni
wyrobu nalezy zmierzyc twardosc (HV lub HB) i z krzywej twardosci odczytac odpo-
wiadajaca danej twardosci wartosc
c
. Otrzymanie rozkladu odksztalcenia (rozkladu
c
)
wymaga stosowania mozliwie niskich obciazen przy pomiarach twardosci (np. rzdu
550 N). Stosowac mozna rwniez pomiary mikrotwardosci, lecz w takim przypadku
musimy si liczyc z oddzialywaniem poszczeglnych skladnikw mikrostruktury mate-
rialu na lokalna mikrotwardosc.

p
110
100
90
80
70
60
50
0
0 100 200 N/mm
2
400
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4
HB( )
p
HB( )
c
H
B

2
,
5
/
6
2
,
5

c
AlMg3
80
70
60
50
40
30
20
0
0 100 150 50 N/mm
2
250
0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4
HB( )
p
HB( )
c
H
B

2
,
5
/
6
2
,
5

c
AlMgSi1
140
130
120
110
100
90
80
70
0 100 200 300 N/mm
2
500
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4
HB( )
c
H
B

2
,
5
/
6
2
,
5

c
HB( )
p
AlMg4,5Mn
110
100
90
80
70
60
50
0 100 200 N/mm
2
400
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4
H
B

2
,
5
/
6
2
,
5

c
HB( )
p
AlCuMg2
HB( )
c

134
4.3.2. Wybrane dane dowiadczalne i obliczeniowe
Rozklady intensywnosci odksztalcenia oraz poszczeglnych skladowych stanu
odksztalcenia otrzymane metoda elementw skonczonych sa publikowane w wielu ar-
tykulach i materialach konferencyjnych. Znacznie rzadziej pojawiaja si publikacje
opisujace wyniki badan doswiadczalnych. Zwiazane jest to z pracochlonnoscia, czaso-
chlonnoscia oraz kosztami eksperymentu.
Przedstawione w podrozdziale 4.2.3 rozklady naprzeniowego czynnika zbdno-
sci (
2
oraz
3
) mozna traktowac jako rozklady wzgldnej intensywnosci odksztalce-
nia. Zgodnie z rwnaniem (4.1) czynnik jest stosunkiem intensywnosci odksztalcenia
(
c
) do odksztalcenia jednorodnego
H
. Odksztalcenie jednorodne w procesie ciagnie-
nia prtw i drutw okraglych jest dane rwnaniem (4.3) i zalezy jedynie od srednicy
poczatkowej i koncowej ciagnionego wyrobu.
Z rwnania (4.1) otrzymujemy
.
H c

Poniewaz
H
= constans dla danego ciagu (D
0
D
k
), wic rozklad
c
jest taki sam
jak rozklad czynnika .
W pracy [81] (rys. 4.20) przedstawiono rozklady intensywnosci odksztalcenia wzdluz
promienia ciagnionego prta otrzymane analitycznie dla trjkatnego pola prdkosci.
Rys. 4.20. Rozklady intensywnosci odksztalcenia wzdluz promienia ciagnionego prta
dla rznych katw ciagnienia [81]
W pracach [60, 125, 124, 62, 61] podano wyniki obliczen rozkladw intensywno-
sci odksztalcenia otrzymane metoda elementw skonczonych.
Na rysunkach 4.21 oraz 4.22. pokazano rozklady intensywnosci odksztalcenia
otrzymane doswiadczalnie metoda przyrostowa siatek oraz metoda elementw skon-
czonych (MES). Przykladowa prbk laboratoryjna uzywana w badaniach ilustruje ry-
sunek 4.23.
0 2 4 6 10
0,25
0,20
0,15
0,10
8

=

1
2
o

=
6
o
z = % 9
Odlego od osi prta, mm

=
4
o

=
8
o

135
Rys. 4.2. Rozklady intensywnosci odksztalcenia w ciagnionym prcie [124]: a) wyniki eksperymentu
(metoda przyrostowa siatek); b) metoda elementw skonczonych
W pracach [61, 62, 66, 95] podano wyniki rozkladw intensywnosci odksztalcenia
otrzymane na podstawie pomiarw twardosci HV5 (HV5 oznacza, ze zastosowano
w pomiarach obciazniki o masie 5kg). Przykladowo, na rysunku 4.24 pokazano roz-
klady
c
w prtach ciagnionych z rznymi gniotami (z) przez ciagadla o kacie 2 = 6
o
i 2 = 20
o
. Nalezy zwrcic uwag, ze zastosowanie bardzo malego kata ciagadla
(2 = 6
o
) prowadzi do wystapienia niewielkiej niejednorodnosci odksztalcenia.
0,2
0,1
0,0
= 6 ; = 1,136
o
R
R
0
k
0,2
0,3
0,1
0,0
= 6 ; = 1,136
o
R
R
0
k
a)
b)

136
Rys. 4.22. Eksperymentalne i teoretyczne wyniki rozkladu intensywnosci odksztalcenia w ciagnionym
prcie ze stali nierdzewnej [120]: a) MES program FORGE 2; b) metoda przyrostowa siatek
Rys. 4.23. Prbka uzywana w badaniach laboratoryjnych do wyznaczania rozkladu
c
metoda przyro-
stowa siatek [120]: a) sposb mocowania obu czsci prbki; b) siatka koordynacyjna naniesiona na
wzdluznym przekroju prbki
2
5
3
0
2
0
1
5
1
0
0,2
0,3
0,1
0,0
2 = 20
= 22,0 mm
FORGE2

o
D
0
0 , 2 2
0 , 2 6
0,22
0,26

Q Q
4
20
8
5
10
10
90
10
D
0
250
0
0
5
1
0
R

[
m
m
]
2
5
3
0
2
0
1
5
1
0
0,2
0,3
0,1
0,0
2 = 20
= 22,0 mm

o
D
0
0 , 2 2
0,26
a) b)
a)
b)

Rys. 4.26. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia cignionego prta dla duych gniotw [00]:
a) z = 7,4%; 2 = 8
o
i 20
o
; b) z = 24,0%; 2 = 2
o
i 20
o
Rys. 4.25. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia cignionego prta dla maych gniotw [20]:
a) z = 5,7%; 2 = 20
o
i 6
o
; b) z = 9,3 %; 2 = 20
o
i 6
o
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
2 = 6 , = 20,6 mm, = 5,7%
o
D z
0
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0
R, mm
2 = 20 , = 21,0 mm, = 9,3%
o
D z
0
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0
R, mm
2 = 6 , = 21,0 mm, = 9,3%
o
D z
0
0,50
0,40
0,30
0,20
0,10
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
2 = 20 , = 20,6 mm, = 5,7%
o
D z
0

c

c
0,30
0,25
0,20
2 = 8 , = 22,0 mm, = 17,4%
o
D z
0
0,45
0,35
0,25
2 = 20 , = 22,0 mm, = 17,4%
o
D z
0
0,45
0,40
0,35
0,30
0,25
0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0
R, mm
2 = 12 , = 23,0 mm, = 24,4%
o
D z
0
0,50
0,45
0,40
0,35
0,30
0,25
0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0
R, mm
2 = 20 , = 23,0 mm, = 24,4%
o
D z
0

c
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa
metoda siatek
MES
FORGE 2
a)
b)
a)
b)

137
Rys. 4.24. Rozklady intensywnosci odksztalcenia w ciagnionych prtach otrzymane
metoda pomiarw twardosci HV5 [61]
Mozna zadac sobie w tym miejscu pytanie: ktra z opisanych metod wyznaczania
lokalnych wartosci intensywnosci odksztalcenia (
c
) daje wyniki najblizsze rzeczywi-
stosci? W literaturze przewaza poglad, ze najdokladniejsze rozwiazanie otrzymac moz-
na stosujac profesjonalne programy oparte o metod elementw skonczonych (MES)
pod warunkiem jednak, ze potrafimy precyzyjnie okreslic warunki brzegowe procesu:
tarcie, temperatur oraz zmian naprzenia uplastyczniajacego (krzywa umocnienia).
W pracy [120] przedstawiono ciekawe porwnanie rozkladw intensywnosci odksztal-
cenia w prtach ciagnionych.
Rozklady te otrzymano doswiadczalnie stosujac dwie metody:
1) metod przyrostowa siatek,
2) metod pomiaru twardosci HV5 (masa obciaznikw wynosila 5 kg).
Teoretyczne rozklady
c
otrzymano rwniez dwiema metodami:
1) na podstawie rwnan (4.74) i (4.75) wyprowadzonych dla sferycznego i zmody-
fikowanego sferycznego pola prdkosci,
2) metoda elementw skonczonych.
Dla metody elementw skonczonych zastosowano dwa programy:
1) program opracowany przez M. Pietrzyka i M. Packo [125, 124] (wyniki na ry-
sunkach 4.25 i 4.26 (na wklejce)) oznaczono jako MES,
2) komercyjny program FORGE2 opracowany w cole des Mines de Paris,
CEMEF, Sophia Antipolis [53].
*
*
*
*
* *
*
*
* 0,40
0,30
0,20
0,10
0,00
0,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10,0
R , mm
z = 9,3%, 2 = 6
o
z = 24,4%, 2 = 20
o
z = 17,4%, 2 = 20
o
*****

138
Na rysunkach 4.25 i 4.26 (na wklejce) zamieszczono porwnanie rozkladw in-
tensywnosci odksztalcenia otrzymane rznymi metodami dla tych samych warunkw
ciagnienia prtw.
Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.25 i 4.26 widac, jak znaczne rznice moga
wystapic pomidzy lokalnymi wartosciami
c
w zaleznosci od przyjtej metody anali-
tycznej lub doswiadczalnej.
Przedstawione w rozdziale czwartym rozwazania na temat stanu odksztalcenia od-
nosza si glwnie do technologii jednociagowej, tzn. do takich przypadkw, gdzie od-
ksztalcenie realizowane jest w jednym ciagu. Problem staje si bardziej skomplikowa-
ny, gdy stosujemy technologi wielociagowa i gniot calkowity osiagany jest w wyniku
kilku lub kilkunastu gniotw czsciowych, jak to ma miejsce w przypadku ciagnie-
nia drutw. Niejednorodnosc odksztalcenia powstajaca w kazdym kolejnym ciagu ma
wplyw na charakter plynicia w ciagu nastpnym. Niejednorodnosc odksztalcenia po-
woduje okreslona niejednorodnosc wlasnosci, co znacznie utrudnia analiz procesu.
Rys. 4.27. Rozklady intensywnosci odksztalcenia wzdluz promienia drutw ciagnionych z rzna
liczba ciagw (gniot calkowity jest wielkoscia stala oraz: D
0
= 2,0 mm, D
k
= 1,0 mm, 2 = 12
o
) [57]
W pracach [95, 57] przedstawiono wyniki badan laboratoryjnych oraz obliczen nume-
rycznych wplywu umocnienia wstpnego oraz historii odksztalcenia na niejednorod-
nosc odksztalcenia i niejednorodnosc wlasnosci wyrobw ciagnionych technologia
wielociagowa. Na rysunku 4.27 pokazano rozklady intensywnosci odksztalcenia
wzdluz promienia drutw ciagnionych z rzna iloscia ciagw (przy tej samej wielkosci
gniotu calkowitego).
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
0,8 1,2 1,6 2,0 2,4
intensywno odksztacenia
Stal SpG1H1M
4 cigi
6 cigw
8 cigw
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
0,8 1,2 1,6 2,0 2,4
intensywno odksztacenia
Stal 1H18N9
4 cigi
6 cigw
8 cigw

139
5. Wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych
Proces ciagnienia prowadzi si glwnie w temperaturze otoczenia, a zatem w tem-
peraturze nizszej od temperatury rekrystalizacji wikszosci znanych metali i stopw.
W przypadku plastycznego odksztalcenia, zachodzacego w temperaturze nizszej od
temperatury rekrystalizacji, wystpuje zjawisko umocnienia. Oglnie, umocnieniem
nazywa si caloksztalt zmian wlasnosci metalu w wyniku plastycznego odksztalcenia
na zimno. Zmianie ulegaja wlasnosci mechaniczne, elektryczne, magnetyczne i inne,
jak na przyklad odpornosc metalu na korozj.
Rozpatrujac zmiany wlasnosci mechanicznych mozna stwierdzic, ze wraz ze
wzrostem umocnienia wzrastaja wlasnosci wytrzymalosciowe (naprzenie uplastycz-
niajace, wytrzymalosc na rozciaganie, twardosc), natomiast obnizaja si wlasnosci pla-
styczne materialu, do ktrych zaliczamy: wydluzenie, przewzenie i udarnosc. Jest to
zasada, od ktrej niekiedy zdarzaja si drobne odstpstwa, mozna, na przyklad, zaob-
serwowac wzrost przewzenia wraz ze wzrostem wielkosci odksztalcenia.
Szczeglowe wyjasnienie zjawiska umocnienia znalezc mozna w dostpnej lite-
raturze [10, 33, 21, 110]. W tym miejscu podane zostana jedynie podstawowe stwier-
dzenia.
Umocnienie, towarzyszace odksztalceniu plastycznemu na zimno, powodowane
jest glwnie przez wzajemne oddzialywanie dyslokacji i rozdrobnienie ziarn, co pro-
wadzi do takich zmian w strukturze, przy ktrych ruch dyslokacji staje si utrudniony.
Nalezy w tym miejscu przypomniec, ze odksztalcenie plastyczne scisle jest zwiazane
z ruchem (trwalym przemieszczeniem) dyslokacji.
Naprzenie styczne konieczne do przemieszczania si dyslokacji jest proporcjo-
nalne do pierwiastka kwadratowego z gstosci dyslokacji. Odksztalcenie plastyczne
prowadzi do wzrostu gstosci dyslokacji w wyniku dzialania zrdel FrankaReada oraz
na skutek rozmnazania si dyslokacji przy wielokrotnym poslizgu poprzecznym. Ozna-
cza to, ze w miar wzrostu odksztalcenia nalezy przykladac coraz wiksze naprze-
nia, aby doprowadzic do ruchu dyslokacji, a co za tym idzie do dalszego odksztalce-
nia plastycznego.
W metalach o sieci regularnej poslizg zachodzi w plaszczyznach i wzdluz prostych
przecinajacych si. W wyniku tego zjawiska nie mamy do czynienia z poslizgiem poje-
dynczym, lecz z poslizgiem wielokrotnym, dla ktrego charakterystyczne jest oddzia-

140
lywanie wzajemne dyslokacji, prowadzace w efekcie do tworzenia si zlozonych konfi-
guracji i barier. Tworza si dyslokacje osiadle (np. typu LomeraCottrella), ktre po-
woduja hamowanie badz tez blokowanie ruchu dyslokacji.
W wyniku odksztalcenia plastycznego nastpuje rozdrobnienie ziarn, a tym sa-
mym zmniejsza si droga swobodna ruchu dyslokacji. Wszystko to sprawia, ze post-
pujace odksztalcenie plastyczne wymaga uzycia coraz wikszych sil zewntrznych,
oraz prowadzi do zmian wlasnosci odksztalcanego metalu.
5.. Wpyw parametrw procesu cignienia
na wasnoci mechaniczne
Podstawowym parametrem procesu ciagnienia, determinujacym wlasnosci mecha-
niczne wyrobw ciagnionych, jest wielkosc zadanego odksztalcenia. Obowiazuje tutaj
oglna zasada, ze im wiksze odksztalcenie, tym wyzsze sa wlasnosci wytrzymaloscio-
we i tym mniejsze wlasnosci plastyczne.
Na wlasnosci mechaniczne ciagnionych wyrobw oddzialywuja rwniez pozosta-
le parametry procesu:
kat ciagnienia,
tarcie,
obrbka cieplna ciagnionego materialu.
Analizujac wplyw wielkosci odksztalcenia, nalezy rozrznic dwa podstawowe
przypadki zadawania gniotu:
1) technologi jednociagowa,
2) technologi wielociagowa.
Technologia jednociagowa, stosowana glwnie przy ciagnieniu prtw i rur pole-
ga na tym, ze obrobiony wstpnie cieplnie material jest odksztalcany w jednym przej-
sciu z okreslonym gniotem w celu uzyskania zadanych wymiarw przekroju poprzecz-
nego. Na rysunkach 5.1 i 5.2 pokazano przykladowo zmiany wlasnosci mechanicz-
nych wyrobw ciagnionych ze stali konstrukcyjnych (technologia jednociagowa).
Zgodnie z oglna zasada zmian wlasnosci mechanicznych obserwujemy wzrost
wlasnosci wytrzymalosciowych (R
m
, R
0,2
) oraz obnizenie wlasnosci plastycznych
(A
5
, Z) w funkcji gniotu. Nalezy zaznaczyc, ze technologia jednociagowa ma ograni-
czenie w maksymalnej wartosci stosowanego odksztalcenia wynikajace z faktu, ze na-
przenie ciagnienia nie moze przekroczyc wartosci naprzenia uplastyczniajacego wy-
robu wychodzacego z ciagadla.
Technologia wielociagowa stosowana jest powszechnie do ciagnienia drutw,
gdzie pomidzy kolejnymi wyzarzeniami rekrystalizujacymi wystpuje kilka do kilku-
nastu przejsc. W takim przypadku wlasnosci mechaniczne zaleza nie tylko od wartosci
odksztalcenia calkowitego, lecz rwniez od wielkosci stosowanych gniotw czscio-
wych (lub mwiac inaczej od liczby ciagw przy stalej wartosci gniotu calkowitego).

141
Rys. 5.. Zmiana wytrzymalosci na rozciaganie (R
m
) i wydluzenia wzgldnego (A
100
)
w funkcji gniotu dla prtw ze stali 45 normalizowanych przed ciagnieniem [122]
Rys. 5.2. Zmiana wlasnosci mechanicznych drutu (ciagnionego technologia jednociagowa)
ze stali 36HNM w zaleznosci od gniotu [63]
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
500
400
25
20
15
10
5
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
A
,

%
1
0
0
A
100
R
m
gniot , % z
1000
900
800
700
600
50
40
30
20
10
90
80
70
60
50
0 10 20 30 40 50
A ,
5
%
z,
%
R
R
A
z
m
0,2
5



2 = 12
o
2 = 18
o
Gniot, %

142
Rys. 5.3. Zmiana wlasnosci mechanicznych drutw ciagnionych ze stali wglowych: a) 0,03% C wy-
zarzony; b) 0,35% C patentowany; c) 0,70% C patentowany; d) 0,84% C patentowany [152]
2600
2400
2200
2000
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
R

R

R

m
s
p
,
,
,
M
P
a
0
,
2
80
60
40
20
0
L
i
c
z
b
a

s
k
r

c
e

28
24
20
16
12
8
4
0
0 20 40 60 80100 0 20 40 60 801000 20 40 60 801000 20 40 60 80100
L
i
c
z
b
a

p
r
z
e
g
i

Gniot, %
R
R
R
m
sp
0,2
80
60
40
20
0
W
y
d

e
n
i
e
p
r
z
e
w

e
n
i
e

%
Wyduenie
Przewenie
a) b) c) d)

143
Na rysunku 5.3 przedstawiono charakter zmian wlasnosci mechanicznych dru-
tw ciagnionych ze stali wglowych. W pracy [152] nie podano precyzyjnie, jakie
stosowane byly gnioty czsciowe. O ich wielkosci mozna sadzic na podstawie polo-
zenia punktw lezacych na krzywych zmian wlasnosci (sa to punkty pomiarowe). Dru-
ty ze stali wglowych ciagnie si zwykle z gniotami czsciowymi w granicach
1520%. Z rysunku 5.3 widac, ze wraz ze wzrostem gniotu calkowitego wzrasta: wy-
trzymalosc na rozciaganie (R
m
), granica sprzystosci (R
sp
) i umowna granica plastycz-
nosci (R
0,2
) materialu. Dla calkowitego odksztalcenia przekraczajacego 80% wzrost
tych wlasnosci jest bardzo szybki, co dowodzi wystpowania bardzo intensywnego
umocnienia. Zmiany przewzenia drutw sa stosunkowo niewielkie, natomiast wy-
dluzenie wzgldne zmienia si w dosc charakterystyczny sposb. Dla malych gniotw
(ponizej 20%) obserwujemy bardzo szybkie obnizanie si wydluzenia wzgldnego
(A
100
), po czym dla gniotw wikszych wydluzenie to zmienia si w niewielkim
stopniu i pozostaje na bardzo niskim poziomie. Liczba skrcen oraz liczba przegic
(rys. 5.3) zmniejszaja si wraz ze wzrostem odksztalcenia, przy czym obserwuje si
takie zakresy gniotw, gdzie wlasnosci te sa nieomal stale (a nawet wzrastajace). Takie
zachowanie si liczby skrcen i liczby przegic jest zwiazane z powstajaca w trakcie
ciagnienia tekstura.
Jak wspomniano wczesniej, na charakter zmian wlasnosci mechanicznych wywie-
ra wplyw nie tylko wielkosc, lecz rwniez sposb realizacji odksztalcenia. Duze zna-
czenie odgrywa wielkosc gniotw czsciowych, ich rozklad (gnioty malejace i rosnace)
oraz wielkosc gniotu w ostatnim ciagu. Nalezy tutaj pamitac, ze wymagana wiel-
kosc odksztalcenia calkowitego (np. dla drutw gniot okolo 90%) zrealizowac mozna,
stosujac rzne kombinacje gniotw czsciowych. Istnieje oglna zasada, ze dla uzy-
skania duzej wytrzymalosci drutu na rozciaganie nalezy stosowac mala liczb ciagw
o duzych gniotach czsciowych, natomiast dobre wlasnosci plastyczne (przede wszyst-
kim ilosc skrcen) otrzymuje si, stosujac duza liczb ciagw o mozliwie malych gnio-
tach [152].
Pierlin [102] podaje, ze zwikszenie liczby ciagw przy tej samej wartosci gniotu
calkowitego prowadzi do wzrostu dodatkowego odksztalcenia postaciowego w war-
stwach zewntrznych ciagnionych wyrobw. W warstwach tych wzrastaja naprzenia
wlasne rozciagajace i odpowiednio wzrastaja naprzenia wlasne sciskajace w war-
stwach centralnych. Taki rozklad naprzen wlasnych prowadzi do wczesniejszego p-
kania warstw zewntrznych w prbie rozciagania, a co za tym idzie do obnizenia
wytrzymalosci na rozciaganie [102].
Na rysunkach 5.4 i 5.5 przedstawiono zmian wytrzymalosci na rozciaganie (R
m
)
w funkcji calkowitego wsplczynnika wydluzenia () dla rznych wielkosci gnio-
tw czsciowych. Zmniejszenie gniotw czsciowych przy tej samej wielkosci od-
ksztalcenia calkowitego prowadzi do wyraznego obnizenia wytrzymalosci metalu na
rozciaganie.

144
Na rysunkach 5.6 i 5.7 pokazano zmiany wytrzymalosci na rozciaganie (R
m
),
umownej granicy plastycznosci (R
0,2
) oraz stosunku R
0,2
/R
m
(zapas plastycznosci) w za-
leznosci od zastosowanego schematu ciagnienia, dla stali nierdzewnej 1H13 [142].
Rys. 5.6. Wlasnosci wytrzymalosciowe drutw ze stali 1H13 w zaleznosci od zastosowanego
schematu ciagnienia (z
c
= 58%; 5,5 mm) [142]:
1 6 ciagw (z
r
= 13,5%);
2 4 ciagi (z
r
= 19,5%);
3 2 ciagi (z
r
= 35,5%)

400
R

m
,
M
P
a
350
300
250
200
1,0 1,2 1,4 1,61,8 2,0
1
2
3
R
R
R R
0,2
0,2
m
m
/
R R
0,2
/
m
R R
0,2
, , MPa
m
1200
1000
800
600
400
200
0
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
3 2 1
Schemat cignienia
180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
80
1
2
3
1 2 34 56 78910

R

m
,
M
P
a
Rys. 5.4. Zmiana wytrzymalosci na rozciaga-
nie drutu aluminiowego w zaleznosci od wiel-
kosci gniotw czsciowych [102]: 1 z
i
= 35%,
2 z
i
= 25%, 3 z
i
= 15%
Rys. 5.5. Zmiana wytrzymalosci na rozciaga-
nie drutu miedzianego w zaleznosci od liczby
ciagw [102]: 1 przy jednym ciagu, 2 przy
piciu ciagach, 3 przy dziewiciu ciagach

145
Rys. 5.7. Wlasnosci wytrzymalosciowe drutw ze stali 1H13 w zaleznosci od zastosowanego
schematu ciagnienia (z
c
= 38%, 3,0 mm) [142]:
4 4 ciagi (z
r
= 12%);
5 3 ciagi (z
r
= 15%);
6 2 ciagi (z
r
= 22%);
7 1 ciag ((z
r
= z
c
= 38%)
Charakter zmian wlasnosci drutw ze stali nierdzewnej w zaleznosci od liczby
ciagw jest taki sam jak dla drutw aluminiowych i nierdzewnych.
Przy stalej wielkosci odksztalcenia wlasnosci mechaniczne wyrobw ciagnionych
sa uzaleznione od wielkosci kata ciagnienia . Zjawisko to jest scisle zwiazane z wy-
stpujaca wewnatrz materialu nierwnomiernoscia odksztalcenia. Wczesniej wykaza-
no, ze wzrost kata ciagnienia prowadzi do wzrostu dodatkowych odksztalcen posta-
ciowych, bdacych wynikiem wewntrznego scinania. Wzrost kata powoduje rw-
niez zmniejszenie powierzchni styku metalu z ciagadlem, z czym zwiazany jest wzrost
naciskw na powierzchni styku metal ciagadlo oraz pogorszenie warunkw smaro-
wania. Wszystko to sprawia, ze ciagnienie przy stosowaniu wikszych katw prowadzi
do wzrostu wlasnosci wytrzymalosci materialu przy rwnoczesnym pogorszeniu jego
wlasnosci plastycznych.
Na rysunkach 5.8 i 5.9 pokazano zmiany wlasnosci plastycznych i wytrzymalo-
sciowych stali: konstrukcyjnej wglowej (St5), automatowej (A11), lozyskowej
(LH15), w zaleznosci od zastosowanego w badaniach kata ciagnienia [65].
Na wlasnosci mechaniczne wyrobw ciagnionych wywieraja rwniez wplyw: prze-
ciwciag, prdkosc ciagnienia, rodzaj stosowanego smaru i warstwy podsmarowej oraz
panujaca w obszarze odksztalcenia temperatura.
R
R
R R
0,2
0,2
m
m
/
R R
0,2
/
m
R R
0,2
, , MPa
m
800
700
600
500
400
300
200
100
0
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0,0
7 6 5 4
Schemat cignienia

146
Rys. 5.8. Wplyw kata ciagnienia na zmiany wlasnosci plastycznych wybranych stali (z = 9,75%) [65]:
a) wydluzenie (A
100
); b) wydluzenie rwnomierne (A
r
); c) przewzenie (Z)
Czynniki te wzajemnie na siebie oddzialywuja i trudno jest jednoznacznie okreslic
wplyw kazdego z nich oddzielnie na wlasnosci mechaniczne. Przykladowo, wzrost
tarcia prowadzi do wzrostu dodatkowych odksztalcen postaciowych, lecz rwnocze-
snie obserwuje si wyzsza temperatur w obszarze odksztalcenia, ktra doprowadzic
moze do obnizenia wlasnosci wytrzymalosciowych. Wzrost prdkosci ciagnienia ula-
twia z reguly lepsze zabieranie smaru do obszaru odksztalcenia, lecz rwnoczesnie
wzrasta temperatura, ktra ma duzy wplyw na wlasnosci smaru, a co za tym idzie na
wsplczynnik tarcia.
A
1
0
0
,

%
A
r
,

%
Z
,

%
60
55
50
45
40
35
25
20
15
10
5
15
10
5
0
ST5
H15
A11
z = 9,75%
6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,5 10,0 9,0
Kt cignienia ,
o
a)
b)
c)

147
Rys. 5.9. Wplyw kata ciagnienia na zmiany wlasnosci wytrzymalosciowych wybranych stali
(z
c
= 9,75%) [65]: a) umowna granica plastycznosci (R
0,2
); b) wytrzymalosc na rozciaganie (R
m
)
5.2. Wpyw obrbki cieplnej na wasnoci mechaniczne
Stosowanie rznych zabiegw obrbki cieplnej przed ciagnieniem ma na celu
uksztaltowanie odpowiedniej struktury metalu, podatnej na odksztalcenie plastyczne,
a jednoczesnie gwarantujacej uzyskanie wymaganych wlasnosci mechanicznych i eks-
ploatacyjnych po ciagnieniu.
R
m
,

M
P
a
800
750
700
650
600
550
500
ST5
H15
A11
z = 9,75%
R
0
,
2
,

M
P
a
800
750
700
650
600
550
500
6,0 6,5 7,0 7,5 8,0 8,5 9,5 10,0 9,0
Kt cignienia ,
o
a)
b)

148
W zaleznosci od gatunku stali, wymiarw oraz wymaganych wlasnosci wyroby
stalowe moga byc poddawane przed ciagnieniem rznym zabiegom obrbki cieplnej:
patentowaniu,
wyzarzaniu normalizujacemu,
wyzarzaniu rekrystalizujacemu,
wyzarzaniu zmikczajacemu,
ulepszaniu cieplnemu,
innym specjalnym zabiegom obrbki cieplnej (np. przesycaniu).
Stal o danym skladzie chemicznym bdzie wykazywac rzne wlasnosci poczatko-
we i rzna podatnosc na odksztalcenie plastyczne w zaleznosci od rodzaju zabiegu ob-
rbki cieplnej poprzedzajacej ciagnienie. Stale patentowane posiadaja jednorodna,
drobna struktur bdaca drobnoplytkowa mieszanina ferrytu i cementytu, ktra charak-
teryzuje si dobra podatnoscia na odksztalcenie plastyczne oraz mozliwymi do uzyska-
nia wysokimi wlasnosciami wytrzymalosciowymi. Podobne cechy posiadaja stale,
ulepszane cieplnie przed ciagnieniem, przy czym wlasnosci mechaniczne sa silnie uza-
leznione od temperatury odpuszczania. Na rysunkach 5.10 i 5.11 przedstawiono zmia-
ny niektrych wlasnosci mechanicznych stali 45 i stali 40H, ulepszanych cieplnie
przed ciagnieniem [122].
Rys. 5.0. Wykres zaleznosci R
m
, R
0,2
, A
100
w funkcji gniotu calkowitego (z) dla prtw ze stali 45
o srednicy poczatkowej 12,0 mm ciagnionych po rznych zabiegach obrbki cieplnej [122]
R f z
R
m
= ( ); normalizowanie
0,2
= ( ); hart. i odpuszcz. w temp 600 C
= ( ); hart. i odpuszcz. w temp 550 C
f z
A f z
o
o
100
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
500
400
25
20
15
10
5
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
gniot , % z
A
1
0
0
,

%
R

R

m
,
,
M
P
a
0
,
2

149
Rys. 5.. Wykres zaleznosci R
m
, R
0,2
, A
100
w funkcji gniotu calkowitego (z) dla prtw ze stali 40H
o srednicy poczatkowej 12,0 mm ciagnionych po rznych zabiegach obrbki cieplnej [122]
Z przedstawionych na rysunkach zaleznosci wynika, ze zastosowanie ulepszania
cieplnego przed ciagnieniem prowadzi do uzyskania znacznie wyzszych wlasnosci wy-
trzymalosciowych stali w porwnaniu do ciagnienia po normalizacji (stal 45) czy tez
ciagnienia ze stanu zmikczonego (stal 40H).
Pomimo duzego wzrostu wytrzymalosci prty ciagnione po ulepszaniu cieplnym
wykazuja dobry zapas plastycznosci, scharakteryzowany stosunkiem R
0,2
/R
m
. Potwier-
dza to rwniez charakter zmian wydluzenia A
100
, ktre w zakresie gniotw powyzej
25% rzni si nieznacznie dla badanych rodzajw obrbki cieplnej.
Na rysunku 5.12 zamieszczono wyniki badan zmian wlasnosci mechanicznych sta-
li 37HS, ktra przed ciagnieniem poddawana byla rznym zabiegom obrbki cieplnej:
wyzarzaniu izotermicznemu (wariant A),
wyzarzaniu zmikczajacemu (wariant B),
wyzarzaniu sferiodyzujacemu (wariant C),
ulepszaniu cieplnemu (wariant D).
1400
1300
1200
1100
1000
900
800
700
600
500
25
20
15
10
5
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
gniot , % z
R

R

m
,
,
M
P
a
0
,
2
R f z
R
m
= ( ); normalizowanie
0,2
= ( ); hart. i odpuszcz. w temp 600 C
= ( ); hart. i odpuszcz. w temp 550 C
f z
A f z
o
o
100

150
Nalezy zwrcic uwag na wystpowanie ogromnych rznic we wlasnosciach tej
samej stali, ciagnionej z takim samym gniotem w zaleznosci od zastosowanego warian-
tu obrbki cieplnej.
Rys. 5.2. Zmiany wlasnosci mechanicznych prtw ze stali 37HS ciagnionych
po rznych zabiegach obrbki cieplnej [144]
5.3. Niejednorodno wasnoci
Nierwnomiernosc odksztalcenia opisana w rozdziale 4 jest przyczyna powstawa-
nia niejednorodnosci wlasnosci na przekroju poprzecznym ciagnionych wyrobw. Na
skutek wystpowania dodatkowych odksztalcen postaciowych (odksztalcen zbd-
nych), osiagajacych zwykle najwiksza wartosc na powierzchni wyrobu, mamy do czy-
nienia z tzw. dodatkowym umocnieniem. Myslowo wyodrbnione warstwy metalu
wykazuja rzny stopien umocnienia ze wzgldu na zmieniajaca si na przekroju po-
przecznym intensywnosc odksztalcenia. Umocnienie wynikajace z odksztalcenia jed-
norodnego wystapi jedynie w osi ciagnionego wyrobu. W miar oddalania si od osi
rosna odksztalcenia zbdne, wzrasta intensywnosc odksztalcenia i metal podlega coraz
wikszemu umocnieniu, a zatem oczekiwac mozna wzrostu wlasnosci wytrzymaloscio-
wych i obnizania si wlasnosci plastycznych. Dodatkowymi czynnikami powodujacy-
mi niejednorodnosc wlasnosci sa m.in.:
rozklad temperatury w obszarze odksztalcenia,
tekstura powstajaca w trakcie ciagnienia,
rznice w wielkosci ziarna wynikajace z zabiegw obrbki cieplnej.
R
,

0
,
2
M
P
a
H
B
1000
800
600
400
260
240
220
200
180
0 5 10 15 20 25
Gniot , % z
B
C
C
A
A
D
D
B
R
,

m
M
P
a
1000
800
600
400
16
14
12
10
8
0 5 10 15 20 25
Gniot , % z
B
C
A
A
D
B
D
C

151
Tradycyjnie przeprowadzane badania wlasnosci mechanicznych (prba jednoosio-
wego rozciagania) informuja nas jedynie o srednim poziomie tych wlasnosci w prbce
o okreslonych wymiarach (objtosci). W zasadzie dosc rzadko si okresla lokalne wla-
snosci mechaniczne wyrobw ze wzgldu na komplikacje eksperymentalne.
Do metod najczsciej stosowanych w takich badaniach wykorzystuje si:
pomiary twardosci [114, 66, 80],
rozciaganie miniprbek [80, 78, 135, 119].
Pomiar twardosci metoda Brinella, a przede wszystkim pomiar twardosci Vicker-
sa przy malym obciazeniu wglbnika (ok. 50N) pozwala na okreslenie lokalnych war-
tosci niektrych wlasnosci mechanicznych. W wielu pracach [21, 51, 106, 107] poda-
wane sa empiryczne zwiazki pomidzy twardoscia materialu (H), a jego wytrzymalo-
scia na rozciaganie (R
m
) oraz umowna granica plastycznosci (R
0,2
).
Zwiazki te maja najczsciej postac funkcji liniowej
H a R
m
(5.1)
H c R
2 , 0
(5.2)
gdzie H oznacza twardosc Brinella lub Vickersa, natomiast a i c sa wsplczynnikami.
Wsplczynnik a uzalezniony jest m.in. od stosunku R
0,2
/R
m
. Dla twardosci HB
przyjmuje on wartosci zblizone do 0,35, a dla twardosci HV (dla HV < 640) firma
Zwick zaleca stosowac wsplczynnik a = 3,208 (gdy R
m
jest w MPa lub w N/mm
2
).
W pracach [119, 135] podano funkcyjna postac wsplczynnika a uzalezniona od inten-
sywnosci odksztalcenia (
c
)
2
24 , 10 37 , 6 67 , 3
c c
a +
(5.3)
Rwnanie (5.3) jest zaleznoscia empiryczna uzyskana doswiadczalnie dla stali
nierdzewnej 1H18N9T. Wsplczynnik c w rwnaniu (5.2) zalezy od skladu chemiczne-
go materialu i jego wstpnej obrbki cieplnej. Wartosc wsplczynnika c dla stali jest
w przyblizeniu rwna 3,0 (dla R
0,2
w MPa).
Nalezy pamitac, ze a i c wystpujace w rwnaniach (5.1) i (5.2) sa wsplczynni-
kami zmieniajacymi swoje wartosci w okreslonym zakresie, w zaleznosci od wielu pa-
rametrw zwiazanych z badanym materialem, obrbka cieplna oraz zastosowana meto-
da pomiarw twardosci. Dla danego materialu, odksztalcanego na zimno, mozna zbu-
dowac doswiadczalne wykresy zaleznosci: R
m
= f (H) oraz R
0,2
= f (H), ktre nastpnie
moga byc wykorzystywane do wyznaczenia rozkladw R
m
i R
0,2
w rznych proce-
sach przerbki plastycznej. W taki wlasnie sposb otrzymano zaleznosc (5.3) dla stali
1H18N9T.

152
Przykladowe rozmieszczenie punktw pomiarowych HV, sluzace do wyznacze-
nia
c
oraz do okreslenia R
m
i R
0,2
w wyrobach ciagnionych pokazano na rysunkach
5.13 i 5.14.
Rys. 5.3. Sposb wykonania odciskw twardosci HV na przekrojach poprzecznych prta
Rys. 5.4. Sposb wykonania odciskw twardosci HV na przekrojach poprzecznych (a)
i wzdluznych (b) ciagnionych rur [113]
1 mm
a)
b)

153
Metoda miniprbek wyznaczania lokalnych wlasnosci mechanicznych jest pra-
cochlonna i czasochlonna. Polega ona na wyciciu wzdluz osi ciagnionego wyrobu
kilku prbek (o mozliwie malym przekroju poprzecznym) lezacych w rznej odleglo-
sci od osi. Przykladowe miejsca wycicia miniprbek z ciagnionej rury (scianka rury
g = 3,6 mm) pokazano na rysunku 5.15.
Rys. 5.5. Miejsca wycicia miniprbek z rury o nominalnej grubosci scianki g = 3,6 mm [113]
Przekrj miniprbek powinien byc mozliwie maly, aby uzyskac informacje o lo-
kalnych wlasnosciach mechanicznych. W pracach [79, 78, 113] stosowano miniprb-
ki o przekroju kwadratowym (bok kwadratu wynosil 1 mm lub 2 mm) o dlugosci
50100 mm. Miniprbki otrzymuje si najczsciej technika cicia elektroiskrowe-
go. Parametry cicia elektroiskrowego nalezy tak dobrac, aby otrzymac wysoka ja-
kosc powierzchni miniprbek oraz minimalne oddzialywanie generujacego si ciepla
na struktur i warstw wierzchnia obrabianego materialu. Na rysunku 5.16 pokazano
miniprbki otrzymane metoda cicia elektroiskrowego z ciagnionych prtw miedzia-
nych o srednicy 20 mm.
Rys. 5.6. Miniprbki wykonane metoda cicia elektroiskrowego [82]
1
2
3
4
5
6
60
o
60
o
60
o

154
Rys. 5.7. Wyniki pomiarw twardosci na przekrojach poprzecznych prtw miedzianych ciagnionych
z rznymi gniotami: z = 9,0%; 24,0%; 36,0% [80]; a) = 4
o
; b) = 8
o
; c) = 12
o
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
110
100
90
80
70
60
Odlego od osi prbki, mm
H
V
5
z = 36%
z = 24%
z = 9%
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
110
100
90
80
70
60
Odlego od osi prbki, mm
H
V
5
z = 36%
z = 24%
z = 9%
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
110
100
90
80
70
60
Odlego od osi prbki, mm
H
V
5
z = 36%
z = 24%
z = 9%
a)
b)
c)

155
Jak zaznaczono wczesniej, pomiary twardosci (HV) przy malym obciazeniu
wglbnika (np. masa obciaznikw 5 kg) sa najczsciej stosowana metoda wyznaczania
nierwnomiernosci wlasnosci mechanicznych ciagnionych wyrobw. Na rysunku 5.17
pokazano rozklady twardosci HV5 (masa obciaznikw 5 kg) na przekrojach poprzecz-
nych prtw miedzianych ciagnionych z rznymi kombinacjami gniotu (z) i kata ciag-
nienia (). Na podstawie przeprowadzonych pomiarw sporzadzono wykresy prze-
strzenne (rys. 5.18) po wczesniejszej aproksymacji wynikw pomiarw.
Rys. 5.8. Przestrzenne rozklady twardosci na przekrojach poprzecznych
ciagnionych prtw miedzianych [80]
Przestrzenne rozklady twardosci w sposb obrazowy i niezwykle plastyczny od-
zwierciedlaja charakter plynicia metalu i zwiazana z plyniciem niejednorodnosc od-
ksztalcenia. Lokalne minima twardosci wskazuja na obszary, gdzie calkowite zastpcze
odksztalcenie jest mniejsze, a lokalne maksima informuja o obszarach, gdzie wystpuje
duza intensywnosc odksztalcenia. Dysponujac rozkladami twardosci mozna wyzna-
czyc przyblizone rozklady R
0,2
oraz R
m
, korzystajac z zaleznosci (5.1) i (5.2). Nalezy
z = 9%; = 8
o
HV5
z = 36%; = 8
o
HV5
HV5
8
o
z = 24%; = 8
o

156
jednak pamitac, ze korzystanie z tych zaleznosci wymaga znajomosci wsplczynni-
kw a oraz c, ktre to wsplczynniki sa zalezne nie tylko od rodzaju materialu, lecz
czstokroc rwniez od intensywnosci odksztalcenia. Stad tez do oceny lokalnych wla-
snosci wytrzymalosciowych i plastycznych stosuje si czasami metod miniprbek.
Na rysunkach 5.19 i 5.20 pokazano rozklady wlasnosci mechanicznych na przekrojach
ciagnionych prtw miedzianych i stalowych.
Rys. 5.9. Rozklady wlasnosci mechanicznych na przekrojach poprzecznych prtw miedzianych
ciagnionych z gniotem z = 9 % przez ciagadla o rznym kacie ciagnienia [80]: a) = 4
o
; b) = 6
o
;
c) = 8
o
; d) = 12
o
Z przebiegu krzywych na rysunku 5.19 szczeglnie wyraznie widac wplyw kata
ciagnienia na zmiany wlasnosci plastycznych w miedzianych prtach (dla stalej wielko-
sci gniotu). Wzrost kata powoduje wyrazne obnizenie wydluzenia (A
80
) i wydluze-
nia rwnoramiennego (A
r
) w warstwach materialu zblizonych do powierzchni pr-
ta. W warstwach tych obserwuje si rwniez wyrazny spadek zapasu plastycznosci,
ktry opisywany jest stosunkiem R
0,2
/R
m
(krzywe R
0,2
zblizaja si do krzywych R
m
,
350
300
250
200
150
100
25
20
15
10
5
0
0 2,25 4,5 6,75 9
Odlego od osi prbki, mm
R R
m
, , MPa
0,2
z = 9%; = 12
o
A , A ,
80
%
r
350
300
250
200
150
100
25
20
15
10
5
0
0 2,25 4,5 6,75 9
Odlego od osi prbki, mm
R R
m
, , MPa
0,2
z = 9%; = 8
o
A , A ,
80
%
r
350
300
250
200
150
100
25
20
15
10
5
0
0 2,25 4,5 6,75 9
Odlego od osi prbki, mm
R R
m
, , MPa
0,2
z = 9%; = 6
o
A , A ,
80
%
r
350
300
250
200
150
100
25
20
15
10
5
0
0 2,25 4,5 6,75 9
Odlego od osi prbki, mm
R R
m
, , MPa
0,2
z = 9%; = 4
o
A , A ,
80
%
r
A
A
80
0,2
r
m
R
R
A
A
80
0,2
r
m
R
R
A
A
80
0,2
r
m
R
R
A
A
80
0,2
r
m
R
R
a) c)
b) d)

157
co oznacza, ze stosunek R
0,2
/R
m
zbliza si do jednosci). Znaczne obnizenie wydluzenia
(A
80
i A
r
) oraz zapasu plastycznosci w warstwach materialu lezacych blisko powierzchni
moze byc bezposrednia przyczyna pojawiania si na powierzchni zarodkw pknic, ktre
nastpnie moga si rozwijac w makropknicia pod wplywem naprzen rozciagajacych.
Identyczny charakter zmian wlasnosci mechanicznych wystpuje dla ciagnionych
prtw ze stali nierdzewnej (rys. 5.20). Wyraznie widac wzrost lokalnych wartosci R
m
i R
0,2
idac w kierunku od osi prta do jego powierzchni. Poniewaz zmiany R
0,2
sa bar-
dziej intensywne, wic stosunek R
0,2
/R
m
przyjmuje w warstwach zewntrznych o wiele
wyzsze wartosci niz w poblizu osi wyrobu, co wskazuje na znaczne obnizenie si zapa-
su plastycznosci w warstwach przypowierzchniowych ciagnionych prtw.
Rys. 5.20. Rozklady wlasnosci mechanicznych na przekrojach poprzecznych prtw ze stali
1H18N9T ciagnionych z rznymi gniotami (z = 5,7%; 9,3%; 17,4%; 24,4%) przez ciagadlo o takim
samym kacie 2 = 20
o
[78]: a) wlasnosci wytrzymalosciowe; b) wlasnosci plastyczne
R
R
m
,

,

M
P
a
0
,
2
R
0
,
2
/
R
m
R
0
,
2
/
R
m
R
R
m
,

,

M
P
a
0
,
2
800
700
600
500
400
300
800
700
600
500
400
300
0 2,25 4,50 6,75 9,00
z = 5,7%, 2 = 20
o
R
m
R
0,2
0 2,25 4,50 6,75 9,00
z = 9,3%, 2 = 20
o
R
m
R
0,2
0 2,25 4,50 6,75 9,00
z = 17,4%, 2 = 20
o
R
m
R
0,2
0 2,25 4,50 6,75 9,00
z = 24,4%, 2 = 20
o
R
m
R
0,2
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
60
50
40
30
20
0 2 4 6 8 10
2 = 20
o
,z = 5,7%
A
100
R
0,2
/R
m
60
50
40
30
20
0 2 4 6 8 10
2 = 20
o
,z = 9,3%
A
100
R
0,2
/R
m
40
35
30
25
20
15
10
0 2 4 6 8 10
2 = 20
o
,z = 17,4%
A
100
R
0,2
/R
m
12
10
8
6
4
0 2 4 6 8 10
2 = 20
o
,z = 24,4%
A
100
R
0,2
/R
m
Odlego od osi, mm
Odlego od osi prbki, mm
a)
b)

158
Na zjawisko obnizania si plastycznosci w warstwach przypowierzchniowych bar-
dzo wyraznie wskazuja rwniez przebiegi krzywych A
100
. Przykladowo, dla kombina-
cji maly gniot (z = 5,7 %) i duzy kat ciagnienia ( = 20
o
) wydluzenie A
100
w warstwie
bliskiej powierzchni prta jest okolo 3 razy mniejsze od A
100
w poblizu osi (rys. 5.20).
Krzywe zmian A
100
wzdluz promienia wykazuja w wielu przypadkach lokalne maksi-
mum. Przyczyny wystpowania tego maksimum trudno jest jednoznacznie wyjasnic.
Liczbowe rznice pomidzy wartosciami wlasnosci mechanicznych na powierzch-
ni i w osi ciagnionych prtw ze stali 1H18N9T (R
m
, R
0,2
, A
100
) oraz srednie war-
tosci tych wlasnosci podano w tabeli 5.1 [78].
Tabela 5.
Rznice pomidzy wartosciami wlasnosci mechanicznych na powierzchni i w osi ciagnionych
prtw ze stali 1H18N9T oraz srednie wartosci (R
m
)
r
, (R
0,2
)
r
, (A
100
)
r
na przekroju prtw [78]
Gniot Kt R
m
R
0,2
A
00
(R
m
)
r
(R
0,2
)
r
(A
00
)
r
% cigada MPa MPa % MPa MPa %
6
o
29,2 97,8 3,04 637,6 419,0 50,23
8
o
6,5 131,4 42,87 642,5 438,2 44,41
5,7
12
o
54,1 156,8 23,90 639,4 432,1 43,37
20
o
84,7 212,9 27,50 629,7 437,0 42,15
6
o
34,2 73,0 14,40 640,3 452,0 33,68
12
o
47,9 106,3 12,60 660,2 449,6 39,40
9,3
16
o
7,0 127,5 32,00 654,7 457,9 38,80
20
o
120,4 235,9 28,55 686,7 495,8 35,44
8
o
36,8 62,6 1,90 658,8 520,3 21,50
12
o
40,8 103,8 10,63 699,4 547,0 19,78
17,4
16
o
57,9 161,6 19,54 692,8 526,8 18,12
20
o
126,7 210,6 25,80 711,5 533,5 21,69
12
o
69,5 113,2 11,00 730,7 596,7 11,68
16
o
77,7 145,3 6,52 748,8 592,8 14,26
24,4
18
o
138,7 175,2 4,80 734,4 568,5 11,96
20
o
112,6 159,4 3,67 723,0 588,8 8,05
Podsumowujac mozna powiedziec, ze badania wykazaly wystpowanie oglnej
tendencji wzrostu wlasnosci wytrzymalosciowych i obnizenie si wlasnosci plastycz-
nych w warstwach materialu lezacych blisko powierzchni w stosunku do warstw osio-
wych. Rznice moga osiagac znaczne wartosci (tab. 5.1). Obserwuje si wyrazne
obnizenie plastycznosci w poblizu powierzchni ciagnionych wyrobw, co moze byc
przyczyna powstawania pknic w trakcie dalszych procesw przerbki plastycznej.

159
6. Tarcie w procesie cignienia
Wzgldny ruch pomidzy dwoma stykajacymi si cialami powoduje pojawienie
si na powierzchni styku tych cial oporu zwanego tarciem, ktry przeciwdziala ich
wzajemnemu przesuwaniu si. Do przezwycizenia powstalego oporu konieczna jest
okreslona sila, nazywana sila tarcia. Naprzenia styczne obliczone jako stosunek sily
tarcia do powierzchni tarcia nazywany naprzeniem tarcia. W procesach ciagarskich
spotyka si w zasadzie dwie teorie okreslajace wartosc naprzenia stycznego wystpu-
jacego na powierzchni styku dwch tracych si powierzchni.
Zgodnie z prawem Coulomba naprzenie styczne w dowolnym punkcie po-
wierzchni styku jest proporcjonalne do nacisku p pomidzy dwoma cialami i jest skie-
rowane przeciwnie do wzgldnego ruchu pomidzy tymi cialami: = p. Wspl-
czynnik tarcia jest staly dla danego narzdzia (przy ustalonych warunkach tempe-
raturowych i okreslonej mikrogeometrii powierzchni) oraz nie zalezy od prdkosci
wzajemnego przemieszczania tracych si powierzchni. Naprzenie tarcia jest zmienne
w zaleznosci od zmieniajacego si nacisku na powierzchni styku dwch cial.
Drugi sposb opisu tarcia wykorzystuje zalozenie stalej wartosci tarcia na po-
wierzchni styku. Naprzenie styczne opisywane jest podana wczesniej zaleznoscia
(3.34) o postaci
.
max
m
Jak podano w rozdziale 3, m jest czynnikiem tarcia zas
max
maksymalnym napr-
zeniem stycznym, jakie moze wystapic w materiale w momencie uplastycznienia. Na-
przenie to, zgodnie z rwnaniem (3.32), moze wynosic
.
3
max
p

Wiadomo rwniez, ze czynnik tarcia zmienia si w granicach 0 m 1. Oglnie
naprzenie zapisane wic bdzie za pomoca rwnania (3.36) w postaci
.
3
p
m

160
6.. Wpyw tarcia na proces cignienia
Wystpujace w procesie ciagnienia tarcie znacznie ogranicza mozliwosci intensy-
fikacji tego procesu. Wzrost tarcia obniza mozliwa do stosowania prdkosc ciagnienia
oraz zmniejsza maksymalne wielkosci odksztalcen w jednym ciagu. Liczne badania
wykazaly, ze na pokonanie sil tarcia zuzywa si okolo 3050% calkowitej sily ciagnie-
nia. Jezeli uwzgldnimy jeszcze sil potrzebna na pokonanie oporw dodatkowych od-
ksztalcen plastycznych (odksztalcen zbdnych), to okaze si, ze udzial sily potrzebnej
do wykonania idealnego odksztalcenia plastycznego jest zwykle mniejszy od 50%.
Oznacza to, ze okolo 50% energii tracimy bezproduktywnie na tarcie oraz odksztalce-
nia zbdne.
Z analizy przedstawionych w podrozdziale 3.5 wzorw wynika, ze wzrost wspl-
czynnika tarcia prowadzi do wzrostu naprzenia ciagnienia, przy czym czulosc wzorw
na zmiany wsplczynnika tarcia jest rzna.
W zakresie wartosci wsplczynnika tarcia = 0,020,15 mozna w przyblize-
niu przyjac liniowa zaleznosc naprzenia ciagnienia od wsplczynnika tarcia. Pamitac
nalezy, ze maksymalna wartosc naprzenia ciagnienia nie moze byc wiksza od napr-
zenia uplastyczniajacego materialu przeciagnitego
pk
pk c

max
(6.1)
Poniewaz
), , , , , (
0 p c c
z
to dla danego materialu, przy stalych wartosciach kata ciagnienia oraz naprzenia prze-
ciwciagu, wzrost wsplczynnika tarcia zmniejsza maksymalna, mozliwa do uzyskania
wielkosc gniotu w jednym ciagu.
W praktyce przemyslowej niedopuszczalny jest taki dobr parametrw ciagnienia,
aby naprzenie ciagnienia osiagnlo wartosc naprzenia uplastyczniajacego materialu
po ciagnieniu (
pk
). Stosunek
1 <

pk
c
(6.2)
nosi nazw wsplczynnika zapasu wytrzymalosci. Wlasciwy jego dobr zapewnia
plynny przebieg procesu ciagnienia, bez pknic poprzecznych ciagnionego wyrobu,
spowodowanych nadmierna wartoscia naprzenia ciagnienia. Dla ciagnienia prtw
i rur przyjmuje si wsplczynnik zapasu wytrzymalosci 0,7, natomiast dla ciagnie-
nia drutu zmniejsza si wraz z malejaca srednica drutu, osiagajac dla drutw bardzo
cienkich wartosc = 0,4.
Na rysunku 6.1 pokazano wyniki badan doswiadczalnych zmian wsplczynni-
ka zapasu wytrzymalosci w zaleznosci od odksztalcenia rzeczywistego (ln) przy cia-
gnieniu drutw ze stali wysokostopowej 1H13. Na rysunku zaznaczono grna i dolna
granic przerbki plastycznej (odpowiednio: GGPP oraz DGPP).

161
Rys. 6.. Wsplczynnik zapasu wytrzymalosci dla rznych srednic poczatkowych drutu
w funkcji odksztalcenia rzeczywistego. Material: stal 1H13 [146]
Wystpujace w procesie ciagnienia tarcie wywiera wplyw na warunki temperatu-
rowe procesu. Wydzielanie si ciepla przy ciagnieniu na zimno jest wynikiem tarcia
oraz pracy odksztalcenia plastycznego. Badania wykazaly, ze tylko okolo 10% ciepla
pozostaje w wyniku tarcia, natomiast pozostale 90% jest wynikiem odksztalcenia pla-
stycznego [111].
Cieplo zwiazane z praca odksztalcenia plastycznego powoduje prawie rwnomier-
ny wzrost temperatury na przekroju ciagnionego wyrobu, natomiast cieplo powstale
w wyniku tarcia prowadzi do wzrostu temperatury warstwy powierzchniowej metalu
oraz warstwy powierzchniowej oczka ciagadla.
Stad tez najwyzsza temperatura wystpuje w warstwie powierzchniowej ciagnio-
nego wyrobu. Temperatura powierzchni oczka ciagadla jest wyzsza od temperatury po-
wierzchni ciagnionego metalu i waha si w granicach 100300
o
C, przy czym w pew-
nych przypadkach moze osiagnac miejscowo wartosc kilkuset stopni C. Taki lokalny
wzrost temperatury moze miec miejsce, gdy w pewnym obszarze zwikszy si tarcie,
np. w wyniku nie usunitej z powierzchni metalu zgorzeliny, braku doplywu smaru,
dostania si do obszaru odksztalcenia luznych czastek obcych materialw itp. Na sku-
tek wystapienia bardzo wysokiej temperatury moga si pojawic tzw. nalepienia meta-
lu na powierzchni roboczej ciagadla, co powoduje wystapienie glbokich rys mecha-
nicznych na ciagnionym wyrobie.
Do podstawowych parametrw wplywajacych na temperatur w oczku ciagadla
mozna zaliczyc:
prdkosc ciagnienia,
kat ciagnienia,
wielkosc gniotu,
wlasnosci wytrzymalosciowe ciagnionego metalu,
rodzaj smaru i warstwy podsmarowej,
stan powierzchni ciagnionego wyrobu.
Dla stalej wartosci gniotu temperatura w ciagadle jest tym wyzsza, im wiksza jest
prdkosc ciagnienia. Spowodowane to jest iloscia ciepla pozostajaca w jednostce czasu.
GGPP
DGPP
0,2
0,2
0,3 0,4 0,5
0,4
0,6
0,8
1,0
ln

c
R
mk
D
D
0
0
= 3,8 mm
= 8,5 mm
=

162
Na podstawie literaturowych danych mozna przyjac, ze temperatura w ciagadle
wzrasta w przyblizeniu proporcjonalnie do pierwiastka szesciennego z prdkosci ciag-
nienia.
Zmniejszenie kata ciagnienia prowadzi zwykle do wzrostu temperatury w ciaga-
dle. Zjawisko to zwiazane jest ze wzrostem powierzchni tarcia, co pociaga za soba
wzrost pracy potrzebnej do pokonania sil tarcia.
Zwikszanie gniotu oraz wzrost naprzenia uplastyczniajacego ciagnionego mate-
rialu powoduja wzrost temperatury w ciagadle w wyniku wikszego zapotrzebowania
na prac odksztalcenia plastycznego. Zastosowanie dobrych smarw oraz odpowied-
nich warstw podsmarowych prowadzi z kolei do obnizenia temperatury w ciagadle.
Nalezy w tym miejscu podkreslic, ze temperatura generujaca si w procesie ciag-
nienia wywiera znaczacy wplyw na wlasnosci smarne smarw ciagarskich oraz na
wlasnosci mechaniczne ciagnionego wyrobu. Szczeglnie przy ciagnieniu drutw ob-
serwuje si pewne zmiany wlasnosci mechanicznych spowodowane przez temperatur
(jako wynik starzenia).
Wyniki badan wielu autorw wskazuja, ze uzycie do ciagnienia smaru zapewniaja-
cego niskie wartosci wsplczynnika tarcia prowadzi do wystapienia nizszych tempera-
tur w ciagadle. Spowodowane to jest zmniejszeniem si udzialu ciepla wydzielonego
na skutek obecnosci sil tarcia. Nagrzewanie si ciagnionego wyrobu prowadzi do wzro-
stu temperatury warstewki smaru rozdzielajacej trace si powierzchnie. Wzrost tempe-
ratury smaru wplywa na jego wlasnosci, co z kolei powoduje zmiany warunkw tarcia
w ciagadle. Ma to duze znaczenie z uwagi na skutecznosc dzialania dodatkw aktyw-
nych i polarnych wystpujacych w smarze.
Badania Rittmana [111] wykazaly, ze wraz ze wzrostem nacisku i temperatury,
w ciagadle maleje oddzialywanie dodatkw polarnych, a rosnie wplyw dodatkw ak-
tywnych. Dodatki aktywne pod wplywem wysokich temperatur panujacych w ciagadle
reaguja chemicznie z powierzchnia ciagnionego metalu, tworzac trudno scieralna war-
stw, skutecznie rozdzielajaca trace si powierzchnie.
Tarcie jest rwniez przyczyna wystpowania nierwnomiernosci odksztalcenia,
a co za tym idzie nierwnomiernosci wlasnosci na przekroju ciagnionego wyrobu.
Z nierwnomiernoscia odksztalcenia jest scisle zwiazane zjawisko powstawania napr-
zen wlasnych. Oglnie mozna przyjac, ze wzrost tarcia prowadzi do powstania w mate-
riale wikszych co do wartosci naprzen wlasnych, ktre z reguly na powierzchni wy-
robu sa rozciagajace.
Naprzenia wlasne moga z kolei powodowac okreslone wady materialu, jak na
przyklad pkanie powierzchniowe, pknicia glbokie sigajace do srodka materialu,
luski itp. Material, w ktrym wystpuja duze naprzenia wlasne, wykazuje tendencje
do krzywienia si, co z kolei moze powodowac klopoty technologiczne zwiazane z dal-
szym prostowaniem.
Nalezy rwniez pamitac, ze nadmierne tarcie jest przyczyna szybkiego zuzycia
ciagadel oraz sprawia znaczne trudnosci w uzyskaniu powierzchni gotowego wyrobu
o malej chropowatosci.

163
6.2. Smary i warstwy podsmarowe
Stosowane w ciagarstwie smary i warstwy podsmarowe sa dosc szeroko opisane
w krajowej literaturze [137, 152, 153, 36].
Podstawowym zadaniem smarw ciagarskich jest utworzenie warstewki smaru
(blonki smaru) pomidzy stykajacymi si powierzchniami metalu i ciagadla. Warstwa
smaru rozdzielajaca trace si powierzchnie powinna miec taka grubosc, aby do mini-
mum zmniejszyc liczb punktw bezposredniego styku metalu z ciagadlem. Wytrzyma-
losc blonki smaru na przerwanie uzalezniona jest od wlasnosci smaru oraz warunkw
procesu ciagnienia determinujacych wielkosc temperatury oraz naciskw w strefie od-
ksztalcenia.
Znaczna rznorodnosc ciagnionych metali, jak rwniez zmienne warunki procesu
ciagnienia sprawiaja, ze w praktyce ciagarskiej uzywa si wielu smarw rzniacych si
skladem chemicznym i konsystencja.
Ze wzgldu na konsystencj substancje smarujace dzieli si na:
suche,
plciekle,
ciekle.
Biorac pod uwag sklad chemiczny, smary mozna podzielic na:
oleje mineralne,
oleje roslinne i tluszcze zwierzce,
mydla,
wglowodory stale,
emulsje.
W procesie ciagnienia prtw i drutw najczsciej stosuje si smary ciekle, bdace
kompozycja rznych olejw, badz tez smary stale, ktrych glwnym skladnikiem
sa mydla. Przy ciagnieniu cienkich drutw powszechnie uzywa si emulsji olej woda
z dodatkiem mydla jako emulgatora.
Typowe smary ciagarskie na bazie olejw mineralnych zawieraja zwykle pewne ilosci
dodatkw tzw. polarnych i aktywnych, ktre znacznie poprawiaja wlasnosci smarw.
Polarnosc smaru polega na tym, ze lancuchy czasteczek pewnych substancji ukla-
daja si w sposb zorientowany w stosunku do powierzchni metalu, przyczepiajac si
jednym koncem do atomw metalu. Polarnosc wykazuja lancuchy czasteczek tlusz-
czw, kwasw tluszczowych i mydel, natomiast oleje mineralne nie polaryzuja si.
Obecnosc dodatkw polarnych w smarze zwiksza jego przyczepnosc do powierzchni
metalu, a tym samym ulatwia doprowadzenie smaru do obszaru odksztalcenia.
Dodatki aktywne (powierzchniowo czynne) sa to substancje zawierajace skladniki
siarkowe, chlorowe i fosforowe. Pod wplywem temperatury panujacej w ciagadle za-
chodza reakcje chemiczne, w wyniku ktrych powstaja na powierzchni ciagnionego
metalu zwiazki chemiczne siarki, chloru lub fosforu. Obecnosc tych zwiazkw znacz-

164
nie poprawia skutecznosc smarowania, gdyz ulatwia rozdzielenie tracych si po-
wierzchni. Nalezy zaznaczyc, ze do zajscia reakcji chemicznych potrzebna jest odpo-
wiednio wysoka temperatura, co oznacza, iz dodatki aktywne bda poprawiac skutecz-
nosc smarowania tylko w okreslonych warunkach procesu ciagnienia.
Wprowadzenie chloru do smaru odbywa si przez bezposrednie chlorowanie w-
glowodorw lub przez wprowadzenie do smaru zwiazkw chemicznych zawierajacych
atomy chloru. Powstajace w wyniku reakcji chemicznych chlorki metaliczne sa niezbyt
trwale i pod wplywem wilgoci ulegaja hydrolizie, co moze powodowac korozj po-
wierzchni ciagnionego metalu.
Uzycie zwiazkw siarki w charakterze dodatkw aktywnych powoduje powstanie
na powierzchni ciagnionego metalu warstwy siarczkw. Zaleta warstw siarczkowych jest
ich wiksza odpornosc na dzialanie wilgoci oraz lepsza, w porwnaniu z warstwami chlor-
kowymi, zwilzalnosc przez oleje mineralne. Dodatkowo zwiazki siarki dzialaja jako inhi-
bitor utrudniajacy proces utleniania olejw i smarw. Warstwa siarczkw jest jednak
mniej skuteczna od warstwy chlorkowej, co przejawia si mniejszym obnizaniem sil tarcia.
W przypadku stosowania jako dodatkw aktywnych zwiazkw fosforu uzyskuje
si na powierzchni metalu warstwy fosforkw. Fosforki ulegaja latwemu scinaniu
w procesie ciagnienia, co prowadzi do uzyskania gladkiej powierzchni metalu. Zwiazki
fosforu wykazuja szczeglnie korzystne dzialanie w obecnosci zwiazkw chloru.
Z innych dodatkw wprowadzanych do smarw (oprcz dodatkw aktywnych
i polarnych) nalezy wymienic grafit i dwusiarczek molibdenu. Substancje te ze wzgl-
du na swoja struktur maja dobre wlasnosci smarujace, a ponadto wykazuja odpornosc
na dzialanie wysokich temperatur.
Przygotowanie powierzchni drutw, prtw i rur do procesu ciagnienia polega na
usuniciu zgorzeliny (droga trawienia lub metodami mechanicznymi) oraz na wytwo-
rzeniu na powierzchni warstwy podsmarowej. Warstwa podsmarowa przylegajaca sci-
sle do powierzchni metalu oddziela skutecznie trace si powierzchnie, sprawiajac, ze
tarcie zachodzi na granicy podklad podsmarowy ciagadlo, a nie na powierzchni styku
metal ciagadlo.
Podkladom podsmarowym stawia si nastpujace wymagania:
powinny byc scisle zwiazane z powierzchnia ciagnionego metalu,
powinny si charakteryzowac odpowiednia porowatoscia w celu ulatwienia za-
bierania smaru do obszaru odksztalcenia,
nie moga byc trudne do usunicia z powierzchni metalu.
W warunkach przemyslowych stosowane sa nastpujace metody wytwarzania
podkladw podsmarowych:
brunacenie,
wapnowanie,
fosforanowanie,
miedziowanie,
boraksowanie,
szczawianowanie.

165
Do bardziej nowoczesnych podkladw podsmarowych nalezy zaliczyc podklady
solankowe. Oprcz znanej metody sporzadzania podkladw solankowych, bdacych
roztworami wapna i chlorku sodu, pojawily si ostatnio oryginalne zestawy podkladw
solankowych produkowanych przez wyspecjalizowane firmy.
Brunacenie jest jednym ze starszych sposobw wytwarzania warstwy podsmaro-
wej, ktry moze byc stosowany przy ciagnieniu drutw przeznaczonych na wyroby
o niskich wymaganiach. W wyniku dzialania wody, czasem nieco zakwaszonej, tworzy
si na powierzchni stali warstewka wodorotlenku zelazawego Fe(OH)
2
, ktry nastpnie
przechodzi w wodorotlenek zelazowy Fe(OH)
3
o charakterystycznym brunatnym za-
barwieniu. Ciagnienie drutw z zastosowaniem brunacenia jako warstwy podsmarowej
odbywa si z malymi prdkosciami.
Wapnowanie ma na celu neutralizacj resztek kwasu pozostalego po procesie tra-
wienia oraz wytworzenie na powierzchni wyrobu cienkiej warstwy czystego wodoro-
tlenku wapnia. Neutralizacja przebiega zgodnie z reakcja
Ca(OH)
2
+ H
2
SO
4
= CaSO
4
+ 2H
2
O.
Powstaly w wyniku neutralizacji siarczan wapnia (gips) opada na dno kadzi w po-
staci szlamu. Jakosc wytworzonej warstwy podsmarowej zalezy od parametrw proce-
su, a przede wszystkim od jakosci zastosowanego wapna, stzenia Ca(OH)
2
, tempera-
tury kapieli i czasu zanurzenia metalu. Podstawowa wada warstwy wapniowej jest jej
zdolnosc do pochlaniania dwutlenku wgla z atmosfery, co prowadzi do powstawania
na powierzchni metalu wglanu wapnia.
Fosforanowanie nalezy do chemicznego procesu obrbki powierzchniowej stali
solami manganowymi i zelazowymi lub solami cynkowymi kwasu fosforowego, w wy-
niku ktrego na powierzchni metalu tworzy si warstwa drobnych krysztalw fosfo-
ranw cynku, zelaza lub manganu. Powloki fosforanowe dziki swej porowatosci
oraz przyczepnosci do powierzchni metalu stwarzaja doskonale warunki do zabierania
smaru do obszaru odksztalcenia, co w efekcie prowadzi do widocznego obnizenia
sily ciagnienia pozwalajac na intensyfikacj gniotw i wzrost prdkosci ciagnienia.
Warstwa fosforanw dziala rwniez jako ochrona przed korozja [153]. Zabiegowi
fosforanowania mozna poddawac nieomal wszystkie gatunki stali przeznaczone do
ciagnienia.
Miedziowanie polega na wytworzeniu warstewki miedzi na powierzchni stali
przez zanurzenie jej w slabo zakwaszonym roztworze siarczanu miedzi. Zelazo jako
metal bardziej aktywny wypiera miedz z roztworw jej soli
CuSO
4
+ Fe = FeSO
4
+ Cu.
Wydzielajaca si miedz osiada na powierzchni metalu, dajac dobra warstw pod-
smarowa. Proces miedziowania stosuje si przy ciagnieniu drutw z duzymi prdko-
sciami oraz przy ciagnieniu rur. W przypadku ciagnienia rur miedziowanie przeprowa-
dza si najczsciej po operacji fosforanowania.

166
Boraksowanie przeprowadza si w tych przypadkach, gdy z uwagi na material
oraz stosowanie duzej prdkosci ciagnienia powloka wapniowa nie zdaje egzaminu.
Powloki boraksowe naklada si bezposrednio na powierzchni metalu badz tez stosuje
si je lacznie z powlokami fosforanowymi lub szczawianowymi. Do sporzadzenia
kapieli uzywa si boraksu dziesiciowodnego (Na
2
B
4
O
7

.
10 H
2
O) lub piciowodnego
(Na
2
B
4
O
7

.
5 H
2
O). Proces boraksowania prowadzi si przy temperaturze okolo 90
o
C
przez okres kilkunastu minut. Otrzymana warstwa boraksowa posiada znaczna adhezj,
co prowadzi do bardziej skutecznego smarowania.
Szczawianowanie polega na wytworzeniu na powierzchni metalu warstwy szcza-
wianu zelazowego. Proces szczawianowania przeprowadza si w kapielach zawiera-
jacych kwas szczawiowy, dodatki aktywne (np. chlorki, siarczki, zelazocyjanki) oraz
tzw. przyspieszacze (np. sole tytanu i molibdenu). Powloka szczawianowa jest trwala
tylko do temperatury 140
o
C i w temperaturach wyzszych ulega rozkladowi. Duza zale-
ta warstw szczawianowych jest latwosc ich wytwarzania oraz stworzenie dobrych wa-
runkw do zabierania smaru do obszaru odksztalcenia. Do podstawowych wad mozna
zaliczyc:
rozpuszczanie si w alkaliach, co sprawia ze stosowac je mozna tylko do cia-
gnienia na sucho;
mozliwosc wystapienia nawglania stali podczas obrbki cieplnej, co moze
byc przyczyna korozji midzykrystalicznej oraz obnizenia wlasnosci plastycz-
nych stali.
Proces szczawianowania stosuje si zarwno dla stali wglowych, jak rwniez sto-
powych i wysokostopowych.
6.3. Ocena efektywnoci smarowania
W chwili obecnej brak jest jednoznacznie obiektywnych metod oceny jakosci
smarw pod wzgldem ich przydatnosci do procesu ciagnienia. Ocen jakosci i przy-
datnosci smaru znacznie utrudnia stosowanie rznorodnych warstw podsmarowych
oraz bardzo szeroki asortyment stali przeznaczonych do ciagnienia. Stal walcowana,
stanowiaca wsad do ciagnienia, charakteryzuje si zwykle pewna owalizacja oraz cz-
stokroc znaczna iloscia wad powierzchnionych, ktre zaburzaja proces ciagnienia po-
przez nadmierny wzrost temperatury, czy tez wystpowanie nalepien metalu na po-
wierzchni ciagadla. Owalizacja wsadu oraz wystpowanie wad powierzchniowych
utrudnia przeprowadzenie analizy porwnawczej pomidzy poszczeglnymi smarami,
ze wzgldu na niemoznosc stworzenia identycznych warunkw ciagnienia. Na skutecz-
nosc smarowania oddzialuje rwniez mikrogeometria powierzchni wyrobu, a wic gl-
bokosc i ksztalt nierwnosci powierzchni.
Skutecznosc smarowania nalezy rozpatrywac w ukladzie smar warstwa podsma-
rowa. Smary doskonale spelniajace swe zadanie przy wsplpracy z okreslona warstwa

167
podsmarowa moga byc mniej przydatne w przypadku zastosowania innych warstw
podsmarowych [147, 146]. Analiza przydatnosci smarw do procesu ciagnienia jest
utrudniona, gdyz wymaga uwzgldnienia calego szeregu kombinacji smar warstwa
podsmarowa. Nie ma obecnie uniwersalnych smarw, ktre zapewnilyby identyczne
warunki smarowania dla rznych warstw podsmarowych.
Na rysunku 6.2 pokazano zmiany sily ciagnienia uzyskane doswiadczalnie przy
ciagnieniu stali wysokostopowej OH23J5 dla stalego gniotu, rznych smarw i warstw
podsmarowych [69].
Rys. 6.2. Srednie wartosci sily ciagnienia przy zastosowaniu rznych smarw i warstw podsma-
rowych w ciagnieniu stali OH23J5 [69]: 1 proszek mydla sodowego (p.m.s.), 2 smar STEA
GORCY YD, 3 p.m.s. + 50% sody, 4 p.m.s. + 10% tarflenu, 5 p.m.s. + 20% talku, 6 smar
HOLIFA W7. Warstwy podsmarowe: A wapno, B tzw. wapno czerwone, C boraks
Za podstawowe kryterium oceny jakosci smaru przyjmuje si srednia wartosc sily
ciagnienia. Sila ciagnienia zalezy od wielkosci sil tarcia (przy pozostalych stalych
parametrach procesu), a tym samym pozwala na dokladne porwnanie skuteczno-
sci smarowania. Im lepszy jest technologicznie smar, tym mniejsza jest sila ciagnie-
nia. Przykladowo na rysunku 6.3 pokazano zmiany sredniej wartosci sily ciagnienia
w funkcji prdkosci ciagnienia, w zaleznosci od rodzaju stosowanego smaru.
Waznym czynnikiem informujacym o jakosci smaru jest rwniez charakter zmian
sily ciagnienia w czasie. Rysunek 6.4 przedstawia schematycznie dwa oscylogramy zmian
sily ciagnienia w czasie, dla ktrych srednia wartosc sily ciagnienia (F
cr
) jest taka sa-
ma. W takim przypadku o jakosci smaru informuje rznica pomidzy maksymalna i mi-
nimalna sila ciagnienia (F
max
F
min
). Im ta rznica jest wiksza, tym wlasnosci smarne
sa gorsze, gdyz zwiksza si czstotliwosc miejscowego zrywania blonki smaru roz-
dzielajacej trace si powierzchnie [34]. Przy opracowywaniu wynikw pomiarw za-
miast operowac wartoscia (F
max
F
min
) korzystniej jest analizowac wartosc odchylenia
standardowego sily ciagnienia, a wic srednie odchylenie sily od jej wartosci sredniej.
OH23J5
4,50
4,25
4,00
3,75
3,50
3,25
3,00
2,75
A B C
1
1
1
2
2
2
3
3
3
4
4
4
5
5
5
6
6

168
Rys. 6.3. Srednia wartosc sily ciagnienia w funkcji prdkosci ciagnienia w zaleznosci od rodzaju
stosowanego smaru. [67]: 1 olej ACP1, 2 olej Castrol M399, 3 proszek mydla
Rys. 6.4. Przykladowe oscylogramy sil ciagnienia
Na rysunku 6.5 pokazano rzeczywiste oscylogramy zmian sily ciagnienia w czasie
otrzymane doswiadczalnie dla ciagnienia drutw ze stali 1H13 [130].
Rys. 6.5. Przebieg sily ciagnienia dla najlepszych i najgorszych warunkw smarowania
przy ciagnieniu drutw ze stali 1H13 z gniotem z = 22,4% [130]
Prdko cignienia m/min v ,
c
W
a
r
t
o

r
e
d
n
i
a

s
i

y

c
i

g
n
i
e
n
i
a

F

c

r
Stal 40H Stal 55
KN
34
32
30
28
15 30 50 15 30 50
1
2
3
1
2
3
czas czas
F
c
F
c
F
c

r

F
m
i
n
F
m
a
x
F
c

r

0
0
2
4
4
6
8 12 16 20 24
czas, s
F
c

,

k
N
F
c r
= 3,8 kN dla myda sodowego i podk. wapna
F
c r
= 4,71 kN dla Holifa ST7 i podk. wapna

169
Rys. 6.6. Wplyw rodzaju smaru na srednia wartosc sily ciagnienia dla rznych gatunkw stali
(z = 17%) [130]: a) v
c
= 0,3 m/s; b) v
c
= 2,0 m/s
Wplyw rodzaju smaru na wielkosc sily ciagnienia dla rznych gatunkw stali ciag-
nionych z takim samym gniotem pokazano na rysunku 6.6 [130].
W literaturze czsto spotyka si ocen jakosci smaru na podstawie uzyskiwanych
przy jego uzyciu wartosci wsplczynnika tarcia. Takie potraktowanie zagadnienia jest
wlasciwe, jezeli istnieje mozliwosc doswiadczalnego wyznaczenia wsplczynnika tar-
cia w warunkach maksymalnie zblizonych do rzeczywistych warunkw procesu ciag-
nienia. Realizacja takiego pomiaru jest uciazliwa i dlatego najczsciej okresla si war-
tosc wsplczynnika tarcia na podstawie pomiaru sredniej sily ciagnienia. Nastpnie
wykorzystuje si odpowiednio przeksztalcone wzory na sil ciagnienia. Dokladnosc tej
metody uzalezniona jest od dokladnosci pomiaru sily ciagnienia oraz od dokladnosci
zastosowanego do obliczen wzoru. Doswiadczalne wyznaczanie wartosci wsplczyn-
nika tarcia jest ze wszech miar celowe, gdyz pozwala na porwnanie ilosciowe, jakosci
i skutecznosci smarowania przy uzyciu rznych smarw, dla rznych materialw, przy
zmiennych parametrach procesu (gniot, kat ciagnienia, srednica itp.).
Na wielkosc wsplczynnika tarcia wplywa wiele czynnikw, z ktrych najwaz-
niejsze to: rodzaj ciagnionego materialu, jakosc smaru i warstwy podsmarowej, stan
powierzchni wyrobu i ciagadla, wielkosc gniotu, nacisk metalu na ciagadlo, prdkosc
F
c

r

F
c

r

1
H
1
8
N
9
N
H
1
9
0
0
H
1
7
N
1
4
M
2
H
2
5
N
2
0
S
2
700
650
600
550
500
450
400
350
300
250
200
700
600
500
400
300
200
Holifa VP 24/1 olej rzepakowy emulsja
a)
b)

170
ciagnienia, wielkosc przeciwciagu itp. Z danych literaturowych [4, 102, 137] wyni-
ka, ze wsplczynnik tarcia przy ciagnieniu na zimno waha si w granicach 0,020,10,
a w pewnych przypadkach moze osiagac wartosc = 0,15. W tabeli 6.1 zestawiono
srednie wartosci wsplczynnikw tarcia wystpujace przy ciagnieniu pelnych prtw
okraglych z gniotami w zakresie 1530%.
Tabela 6.
Srednie wartosci wsplczynnika tarcia wystpujace przy ciagnieniu pelnych profili okraglych [102]
Materia cigada
Lp. Cigniony metal Stan metalu
wgliki techniczny
spiekane diament
1 stale niskowglowe
wyzarzony 0,06 0,05
umocniony 0,05 0,04
2 stale o duzej wytrzymalosci wyzarzony 0,050,08
3 miedz i stopy Cu-Ni
wyzarzony 0,07 0,06
umocniony 0,06 0,05
4 brazy, nikiel wyzarzony 0,06 0,05
i stopy niklu umocniony 0,05 0,04
5 aluminium
wyzarzony 0,10 0,09
umocniony 0,09 0,08
6 stopy aluminiowe
wyzarzony 0,08 0,07
umocniony 0,07 0,07
7 wolfram i molibden
nagrzewane do
0,25 0,20
700900
o
C
Jak juz wspomniano, wsplczynnik tarcia zmienia si wraz z prdkoscia ciagnie-
nia. Zjawisko to jest zwiazane przede wszystkim z warunkami temperaturowymi panu-
jacymi w ciagadle, z czym laczy si m.in. oddzialywanie dodatkw aktywnych i polar-
nych w smarze. Na rysunku 6.7 przedstawiono przykladowo wyniki badan doswiad-
czalnych zmian wsplczynnika tarcia przy ciagnieniu prtw stalowych z rznymi
prdkosciami [67]. Wsplczynnika tarcia, ktrych wartosci naniesiono na rysunku 6.7,
obliczano na podstawie sredniej sily ciagnienia, wykorzystujac do tego wzr Siebla.
Z przedstawionych zaleznosci wynika, ze wzrost prdkosci ciagnienia powoduje obni-
zenie wsplczynnika tarcia. Stwierdzenia tego nie mozna jednak uoglniac, bowiem
proces ciagnienia prowadzony byl przy zastosowaniu wzgldnie malych prdkosci
ciagnienia. Mozna oczekiwac, ze dalszy wzrost prdkosci ciagnienia spowoduje wysta-
pienie w obszarze odksztalcenia wysokich temperatur, co w efekcie doprowadzi do po-
gorszenia warunkw smarowania i wzrostu wsplczynnika tarcia. Jak juz wspomniano
wczesniej, tarcie mozna rwniez opisywac za pomoca tzw. czynnika tarcia m. Czynnik
tarcia w procesie ciagnienia waha si zwykle w granicach 0,010,15, a wic przyjmuje

171
wartosci zblizone do wsplczynnika tarcia [4]. W tabeli 6.2 podano wyznaczone do-
swiadczalnie wartosci czynnika i wsplczynnika tarcia w procesie ciagnienia, znale-
zione metoda wyznaczenia optymalnego kata ciagnienia [4].
Rys. 6.7. Zmiana wartosci wsplczynnika tarcia w funkcji prdkosci ciagnienia w zaleznosci
od stosowanego smaru [67]: 1 olej ACP1, 2 olej Castrol M399, 3 proszek mydla
Na rysunku 6.8 pokazano orientacyjna wsplzaleznosc m od , otrzymana przez
porwnanie wzorw (3.106) i (3.99) przy rwnoczesnym pomiarze doswiadczalnym
naprzenia ciagnienia [68]. Otrzymane zaleznosci nie odpowiadaja danym zawartym
w tabeli 6.2. W badaniach stosowano walcwk charakteryzujaca si znaczna chropo-
watoscia powierzchni oraz owalizacja, co rzutowalo na wielkosc tarcia oraz wprowa-
dzalo do pomiarw niekontrolowane, trudne do uwzgldnienia czynniki.
Rys. 6.8. Wyznaczona doswiadczalnie zaleznosc pomidzy czynnikiem a wsplczynnikiem tarcia [68]
0,120
0,110
0,100
0,090
0,080
0,070
0,060
0,050
1
2
2
3
3
1

stal stal 40H 55

15 15 30 30 50 50
Prdko cignicia m/min v
c
,
0,16
0,12
0,08
0,04
0 0,04 0,08 0,12 0,16
Wspczynnik tarcia
C
z
y
n
n
i
k

t
a
r
c
i
a

m
Stale: 40H, 55, H15
= 9

172
Tabela 6.2
Ocena tarcia przy plyniciu metalu przez stozkowo zbiezne ciagadla [4]
Warto Warto
Optymalny
Czynnik
rednia
Wspczynnik
rednia
Gniot % kt cignienia czynnika wspczynnika

opt
tarcia
tarcia
tarcia
tarcia
o m m
Stal niskowglowa
10 6,0 0,1389 0,08469
15 6,5 0,1057 0,06647
20 8,25 0,1242 0,1219 0,08076 0,08116
25 9,25 0,1213 0,08181
30 10,50 0,1262 0,08873
35 11,00 0,1148 0,08453
Stal C 1024 (wg norm USA)
20 7,40 0,09993 0,06494
25 8,00 0,09067 0,09073 0,06114 0,06249
30 8,80 0,08850 0,06224
35 9,40 0,08377 0,06165
Miedz (wg badan Wistreicha)
5 2,80 0,06209 0,03679
10 3,90 0,05867 0,03576
15 5,00 0,06255 0,03931
20 6,00 0,06565 0,04266
25 6,80 0,06546 0,06166 0,04147 0,04232
30 7,50 0,06428 0,04517
35 8,00 0,06061 0,04460
40 8,50 0,05776 0,04479
45 9,20 0,05790 0,04768
Jakosc smaru ciagarskiego mozna rwniez oceniac, biorac pod uwag grubosc
warstwy smaru pozostalego na przeciagnitym wyrobie. Ocena taka jest jednak utrud-
niona, gdyz wymaga z kolei wiarygodnych pomiarw grubosci warstwy smaru.
Za ruchowe kryterium przydatnosci smaru mozna uznac maksymalna mozliwa do
uzyskania dla danego smaru prdkosc ciagnienia przy zapewnieniu dobrej, czystej po-
wierzchni wyrobu.
Stosowane sa obecnie dosc czsto (w warunkach laboratoryjnych) urzadzenia do
oceny chropowatosci powierzchni wyrobw. Przyjmujac za kryterium oceny skutecz-
nosci smarowania parametry sluzace do opisu chropowatosci powierzchni, mozna ta
droga oceniac jakosc i przydatnosc smaru do procesu ciagnienia.

173
6.4. Metody pomiaru wspczynnika tarcia
Wartosc wsplczynnika tarcia nalezy okreslac takimi metodami, ktre mozliwie
wiernie odzwierciedlaja charakter plynicia metalu przez ciagadlo. Stad tez powszech-
nie znane sposoby wyznaczania wsplczynnika tarcia, np. metoda stozkw Siebla
i Pompa, czy tez metoda klina, nie znajduja w ciagarstwie zastosowania. Pierwsza
z nich odzwierciedla bowiem warunki procesu sciskania (spczania), natomiast druga
w duzym przyblizeniu mozna odniesc do procesu walcowania.
Istnieje jednak wiele innych metod pozwalajacych na wyznaczenie wsplczynni-
ka tarcia w procesie ciagnienia. Przeglad podstawowych metod przedstawiono w pra-
cy [116]. Oglnie mozna przyjac, ze doswiadczalne wyznaczenie wsplczynnika tarcia
polega na pomiarze i rejestracji pewnych parametrw procesu ciagnienia, ktrych wiel-
kosci wstawiane sa do wzorw na wsplczynnik tarcia, wyprowadzonych przy okreslo-
nych zalozeniach.
Metoda wirujcego cigada opracowana przez Sachsa w 93 r. [37]
W oparciu o warunek rwnowagi sil w obszarze odksztalcenia ciagadla wykonuja-
cego ruch obrotowy Sachs wyprowadzil wzr na wsplczynnik tarcia w postaci

+ (
,
\
,
(
j

tg
) 1 ( 23 , 1 1
3
2
2
v
n
D F F
F F
k c cw
cw c
(6.3)
gdzie:
F
c
sila ciagnienia przez nieruchome ciagadlo,
F
cw
sila ciagnienia przez wirujace ciagadlo (ciagadlo obrotowe),
n liczba obrotw ciagadla na minut,
v prdkosc ciagnienia,
wsplczynnik wydluzenia,
D
k
srednica wyrobu po ciagnieniu,
kat ciagnienia.
Jezeli liczba obrotw ciagadla na minut wyniesie
( )
,
1
9 , 0
2
3
+

k
D
v
n
wwczas rwnanie (6.3) przyjmie postac

tg
cw
cw c
F
F F
(6.4)

174
Jak widac, metoda ta polega na pomiarze sily ciagnienia w ciagadle nieruchomym i wi-
rujacym, co pozwala (przy znajomosci pozostalych parametrw procesu: n, v, , D
k
, )
obliczyc wsplczynnik tarcia. Do wyznaczenia wsplczynnika tarcia nie jest wymaga-
na znajomosc naprzenia uplastyczniajacego
p
.
Wedlug Pierlina [102] metoda wirujacego ciagadla posiada szereg wad, ktre wy-
mieniono ponizej.
Wyprowadzenie rwnania (6.3) oparto o uproszczone rwnanie rwnowagi, co
sprawia, ze jest ono sluszne tylko dla ciagadel o malym kacie i nie posiadaja-
cych czsci cylindrycznej.
Warunki wprowadzenia smaru do obszaru odksztalcenia sa rzne dla ciagadla
stacjonarnego i wirujacego.
Obliczanie wsplczynnika tarcia na podstawie rwnania (6.4) wymaga stoso-
wania duzych prdkosci katowych.
Przy wykonywaniu eksperymentu obserwuje si duzy rozrzut wynikw.
Metoda rednich naciskw jednostkowych
Metoda ta polega na pomiarze obwodowego odksztalcenia w obciazonym ciagadle
[102, 36]. W tym celu, ciagadlo z odpowiednio naklejonym czujnikiem tensometrycz-
nym obciaza si przez wprowadzenie do przestrzeni roboczej ciagadla smaru pod wy-
sokim cisnieniem. Schemat urzadzenia pomiarowego pokazano na rysunku 6.9.
Rys. 6.9. Schemat urzadzenia do wyznaczania wsplczynnika tarcia metoda srednich naciskw jed-
nostkowych: 1 przewd doprowadzajacy smar, 2 glowica dociskajaco-uszczelniajaca, 3 ciaga-
dlo, 4 uklad tensometrw oporowych, 5 uszczelnienie, 6 podstawa
Zmieniajac cisnienie smaru i notujac wskazania czujnika tensometrycznego, wy-
kresla si charakterystyk ciagadla w ukladzie odksztalcenie obwodowe cisnienie
smaru. Cisnienie wywierane przez smar na sciank ciagadla nalezy traktowac jako
sredni nacisk jednostkowy (p
nr
). Nastpnie ciagnie si przez to samo ciagadlo metal,
notujac wskazania czujnika tensometrycznego i okreslajac, wg sporzadzonej wczesniej
charakterystyki, sredni normalny nacisk jednostkowy p
nr
.
2
1
5
3
4
6

175
Wsplczynnik tarcia oblicza si z zaleznosci

]
]
]
]
,
,

tg 1
) (
nr k p
c
p S S
F
(6.5)
gdzie:
F
c
sila ciagnienia,
kat ciagnienia,
p
nr
sredni normalny nacisk jednostkowy na ciagadlo,
S
p
, S
k
poczatkowy i koncowy przekrj ciagnionego materialu.
Poniewaz warunki odksztalcenia ciagadla pod wplywem cisnienia smaru rznia
si od warunkw odksztalcenia przy ciagnieniu, nie mozna opisanej metody uwazac za
bardzo dokladna.
Metody obliczeniowe
Polegaja na obliczeniu wsplczynnika tarcia ze wzorw otrzymanych przez prze-
ksztalcenie rwnan na naprzenie (sil) ciagnienia. Korzystanie z tak otrzymanych
wzorw wymaga znajomosci sily (naprzenia) ciagnienia, naprzenia uplastyczniaja-
cego, kata ciagnienia oraz innych parametrw, takich jak np. wsplczynnik wydluze-
nia, dlugosc czsci kalibrujacej ciagadla. O dokladnosci metody decyduja dokladnosc
zastosowanego do obliczen wzoru oraz dokladnosc pomiaru parametrw wystpuja-
cych we wzorze, a przede wszystkim sily ciagnienia.
Nie ze wszystkich wzorw na naprzenie ciagnienia mozna obliczyc wsplczyn-
nik tarcia, gdyz w wielu z nich wystpuje w postaci uwiklanej. Z kolei czsc wzorw
nie uwzgldnia szeregu parametrw wplywajacych w sposb istotny na naprzenie cia-
gnienia. Nalezy miec swiadomosc, ze przyjcie do obliczen wsplczynnika tarcia wzo-
ru na naprzenie ciagnienia jest rwnowazne zalozeniu, iz wzr ten daje 100% zgod-
nosc wynikw obliczen naprzenia z wartoscia wyznaczona doswiadczalnie.
Do najczsciej stosowanych wzorw, z ktrych po przeksztalceniu obliczyc moz-
na wsplczynnik tarcia, zaliczyc nalezy:
wzr Tarnawskiego (3.106), ktry po przeksztalceniach i niewielkich uprosz-
czeniach przyjmuje postac
+
(
(
,
\
,
,
(
j

+ +

ln ctg 1
2
) ln (
c
K R
l
D c q
K
r
c
k
k
r
c
(6.6)
gdzie:
, tg ln sin 6 , 1 D

,
0
r
K
q

; 1 q c

176
wzr Siebla
]
]
]
]
,
,

(
(
,
\
,
,
(
j

1
3
2
ln
1
r
c
K
(6.7)
wzr Hilla i Tuppera



ctg ln
ln
r
r c
K
K
(6.8)
We wzorach (6.6) do (6.8) przyjto oznaczenia:

c
naprzenie ciagnienia,

0
naprzenie przeciwciagu,
K
r
srednia wartosc naprzenia uplastyczniajacego,
kat ciagnienia,
wsplczynnik wydluzenia,
l
k
dlugosc czsci kalibrujacej ciagadla,
2
k
k
D
R promien czsci kalibrujacej ciagadla.
Jednym z bardziej dokladnych sposobw okreslania wsplczynnika tracia jest za-
proponowana przez Mc Lellana [83] w 1948 r. metoda dzielonego ciagadla. Metod t
stosowali w swych badaniach m.in. Wistreich [165], Yang [168], Siewierdienko i Zilkin
[141] oraz Sadok [116]. Istota metody polega na przeciagniciu metalu przez ciagadlo
przecite na dwie rwne czsci plaszczyzna przechodzaca przez os, przy rwnoczesnym
pomiarze sily ciagnienia i sily rozpierajacej dwie polwki ciagadla. Na rysunku 6.10
pokazano przykladowe rozwiazanie przyrzadu do pomiaru wspomnianych wyzej sil. Rw-
nanie pozwalajace na obliczenie wsplczynnika tarcia wyprowadzone zostalo w oparciu
o warunki rwnowagi elementu wycitego w obszarze odksztalcenia. Rozpatrywano
warunki rwnowagi sil w kierunku ciagnienia i w kierunku do niego prostopadlym (kie-
runek sil rozpierajacych ciagadlo), w wyniku czego otrzymano rwnanie [141].
( ) S l D S
F
F
S
F
F
l D S
k k
c
r
c
r
k k
+ +
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j
+

ctg
ctg
(6.9)
gdzie:
S = S
0
S
k
rznica przekrojw poczatkowego i koncowego ciagnionego wyrobu,
F
c
sila ciagnienia,
F
r
sila rozpierajaca ciagadlo,
kat ciagnienia,
D
k
, l
k
odpowiednio: srednica i dlugosc czsci kalibrujacej ciagadla.

177
Rys. 6.0. Przyrzad badawczy do pomiaru wsplczynnika tarcia metoda dzielonego ciagadla [116]:
1 sruby, 2 dzielone ciagadlo, 3 jarzmo, 4 tensometry oporowe
Jezeli w rwnaniu (6.9) pominie si dlugosc czsci kalibrujacej ciagadla jako pa-
rametr w malym stopniu wplywajacy na wielkosc mierzonych sil, to otrzymamy
+

(
(
,
\
,
,
(
j
+

(
(
,
\
,
,
(
j


ctg
ctg
ctg 1
ctg
r c
r c
c
r
c
r
F F
F F
F
F
F
F
(6.10)
Rwnanie (6.10) mozna przeksztalcic do postaci
+

ctg
1
ctg
c
r
c
r
F
F
F
F
(6.10a)
1 3 1
4 4
3
2

178
Dla zwykle stosowanych katw ciagnienia, wielkosc 1/ jest bardzo mala w sto-
sunku do ctg
c
r
F
F
i mozna ja pominac. Otrzymamy wwczas uproszczone rw-
nanie

ctg
r
c
F
F
(6.10b)
W przypadku dokladnych pomiarw do obliczen wsplczynnika tarcia nalezy sto-
sowac rwnanie (6.9), jako ze istnieje pewien wplyw czsci kalibrujacej ciagadla na
wielkosc sily ciagnienia i sily rozpierajacej ciagadlo.
Oryginalna metod pomiaru wsplczynnika tarcia proponuje Avitzur [4]. Z anali-
zy plynicia metalu przez stozkowe ciagadlo przy zastosowaniu teorii grnej granicy
otrzymano wzory (3.99) i (3.100) na wzgldne naprzenie ciagnienia:
przy zalozeniu czynnika tarcia m
( ) ( ) , ln ctg ctg
sin
3
2
ln 2
0
2
0 0

+ +

+ +

k k k p p
c
R
L
m
R
R
m
R
R
f
przy zalozeniu tarcia wg prawa Coulomba
( )
.
2 1
ln ln 1 ctg 2 ctg
sin 3
2
ln 2
0 0 0
2
0
k
k k k p k p
c
p
c
R
L
R
L
R
R
R
R
R
R
f
+

+
]
]
]
]
,
,

+ (
,
\
,
(
j

+ +

Z przeprowadzonych w podrozdziale 3.6 rozwazan wynika, ze naprzenie ciagnie-

nia jest m.in. funkcja kata , przy czym istnieje taki kat, zwany optymalnym katem
ciagnienia (
opt
), ktry minimalizuje sil potrzebna do odksztalcenia. Rzniczkujac
rwnania (3.99) i (3.100) wzgldem i przyrwnujac pochodne do zera (po podstawie-
niu =
opt
), otrzymamy wyrazenia:
dla rwnania (3.99)
0 ln ) ctg 1 ( 2
3
1
ln ) ( ) cos ( sin
12
11
1 sin 2
0
0 2

]
]
]
,

,
+
+
]
]
]
]
,
,

,

k
opt opt
k
opt opt opt opt
R
R
m
R
R
f
(6.11)

179
dla rwnania (3.100)
0 ln ln 1
sin
cos
1
3
2
ln ) ( ) (cos sin
12
11
1 sin 2
0 0 0
0 2

(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

+
+
]
]
]
]
,
,

,

k k p opt
opt opt
k
opt opt opt opt
R
R
R
R
R
R
f
(6.12)
Przeksztalcajac wyrazenia (6.11) i (6.12) wzgldem m i , otrzymamy rwnania na
czynnik i wsplczynnik tarcia w funkcji optymalnego kata ciagnienia

]
]
]
]
,
,

,
+ +

) ( ) (cos sin
12
11
1 sin 3
ln
ctg 1
2
2
0
opt opt opt opt
k
opt opt
f
R
R
m
(6.13)
k k p
opt opt
k
opt opt opt opt
R
R
R
R
R
R
f
0 0 0
0 2
ln ln 1
) ctg 1 (
3
1
ln ) ( ) (cos sin
12
11
1 sin 2
(
(
,
\
,
,
(
j
+

+
]
]
]
,

,


(6.14)
W rwnaniach (6.13) i (6.14) wystpuja jedynie:
. , ,
0 0
p
k
opt
R
R

Przy pominiciu wplywu przeciwciagu otrzymamy, ze czynnik i wsplczynnik tar-

cia sa funkcja kata optymalnego i wielkosci odksztalcenia danej stosunkiem R
0
/R
k
.
Wynika stad, ze okreslenie m lub sprowadza si w efekcie do eksperymentalnego
wyznaczenia optymalnego kata ciagnienia dla danej wielkosci odksztalcenia. W meto-
dzie tej nie zachodzi potrzeba wyznaczania naprzenia uplastyczniajacego
p
. Metody-
k doswiadczalnego okreslania kata optymalnego przedstawiono w podrozdziale 3.6.
Wartosci czynnika i wsplczynnika tarcia zebrane w tabeli 6.2 zostaly wyznaczone
w przedstawiony wyzej sposb na podstawie pomiaru optymalnego kata ciagnienia.
Rwnania (6.13) i (6.14) mozna nieco uproscic przyjmujac, ze wartosc funkcji f () dla
=
opt
jest rwna w przyblizeniu jednosci.

180

181
7. Cignienie rur
Rury okragle bez szwu walcowane na goraco, jak rwniez rury ze szwem, poddaje
si ciagnieniu na zimno w celu uzyskania czystej, gladkiej powierzchni (zewntrznej
i wewntrznej) i dokladnych wymiarw scianki oraz srednicy. Ciagnie si na gotowo
rury zarwno o bardzo duzych wymiarach, np. 120 (1012) mm, jak rwniez rurki
o srednicy zewntrznej 0,3 mm przy grubosci scianki 0,1 mm.
Podczas ciagnienia rur zmieniaja si ich wymiary zewntrzne i wewntrzne,
w zwiazku z czym nalezy wprowadzic dodatkowe wskazniki odksztalcenia: wspl-
czynnik wydluzenia wzgldem srednicy (
D
) oraz wsplczynnik wydluzenia wzgldem
scianki rury (
g
). Na rysunku 7.1 podano oznaczenia wykorzystywane przy definiowa-
niu obu wsplczynnikw.
Rys. 7.. Oznaczenia podstawowych wymiarw rury: a) przed ciagnieniem; b) po ciagnieniu
Calkowity wsplczynnik wydluzenia (
c
) jest okreslany zaleznoscia
g D
k ks
s
k
c
g D
g D
S
S

0 0 0
(7.1)
gdzie:
ks
s
D
D
D
0
(7.2)
k
g
g
g
0
(7.3)
D
0
w
D
k
s
g
0
g
k
a) b)

182
2
0 0
0
w z
s
D D
D
+
srednia srednica poczatkowa,

2
kw kz
ks
D D
D
+
srednia srednica koncowa,
g
0
, g
k
poczatkowa i koncowa grubosc scianki.
Operujac odksztalceniami logarytmicznymi otrzymamy zaleznosc
g D c
+ ln ln ln (7.4)
7.. Metody cignienia rur
Stosowane w praktyce przemyslowej metody ciagnienia rur pokazano schema-
tycznie na rysunku 7.2.
Rys. 7.2. Metody ciagnienia rur: a) ciagnienie swobodne; b) ciagnienie na korku cylindrycznym;
c) ciagnienie na korku swobodnym; d) ciagnienie na dlugim trzpieniu
Ciagnienie swobodne stosuje si w przypadku, gdy zamierzamy zmienic jedynie
srednice (zewntrzna i wewntrzna) ciagnionej rury, podczas gdy grubosc scianki rury
pozostaje w przyblizeniu stala. Pozostale trzy metody maja zastosowanie wwczas, gdy
oprcz zmiany srednicy rury zamierzamy rwniez zmniejszyc (w sposb kontrolowany)
cigado
cigado
cigado
korek
korek
trzpie
cigado erdzina
a) b)
c) d)

183
grubosc scianki rury. Zmniejszenie grubosci scianki uzyskuje si poprzez umieszczenie
wewnatrz rury dodatkowego narzdzia (korek cylindryczny, korek swobodny lub dlugi
trzpien), ktre uczestniczy w odksztalceniu rury tworzac z ciagadlem szczelin, przez
ktra przeplywa material. Kazda z wymienionych metod wykazuje okreslona specyfik
oraz posiada wiele wad i zalet, ktre warunkuja jej praktyczne (przemyslowe) zastoso-
wanie.
Ciagnienie swobodne (znane rwniez jako ciagnienie na pusto) charakteryzuje si
brakiem narzdzia wewnatrz ciagnionej rury, co powoduje wystpowanie powierzchni
swobodnej (powierzchnia wewntrzna) w trakcie odksztalcenia.
Ciagnienie na korku cylindrycznym polega na umieszczeniu wewnatrz rury sztyw-
no zamocowanego narzdzia (zwanego korkiem) o ksztalcie walca (cylindra). Korek
cylindryczny utrzymywany jest w stalym polozeniu przez zerdzin, zamocowana
w odpowiedni sposb w ciagarce lawowej.
Cecha charakterystyczna ciagnienia rur na korku swobodnym (na korku plywaja-
cym) jest suwliwe zamocowanie narzdzia wewntrznego (korka swobodnego), ktre
utrzymuje si w strefie odksztalcenia na skutek rwnowazenia si sil na niego dzialaja-
cych, wykonujac niewielkie ruchy posuwisto-zwrotne.
W metodzie ciagnienia rur na dlugim trzpieniu (ciagnienie na dragu) umieszczone
wewnatrz rury narzdzie w postaci dlugiego walca przesuwa si wraz z rura przez cia-
gadlo tak, ze po zakonczeniu procesu otrzymujemy rur i trzpien polaczone ze soba
silami sprzystego oddzialywania.
Na rysunku 7.3 pokazano schemat ciagnienia rur na pusto z zaznaczeniem wyst-
pujacego w tym procesie schematu stanu naprzenia i odksztalcenia.
Rys. 7.3. Schemat ciagnienia rur na pusto: a) schemat stanu naprzenia; b), c) mozliwe schematy
stanu odksztalcenia

D
0z
D
kw
D
0w
D
kz
A
A
g
0
g
k
F
c
A A

r

r

r

l

l

l
a) b) c)
l
k

184
Na wycity myslowo w sciance rury element (w obszarze odksztalcenia) dzialaja
trzy naprzenia glwne (rys. 7.3):

l
wzdluzne naprzenie rozciagajace,

r
,

promieniowe i obwodowe naprzenia sciskajace.

Naprzenie promieniowe
r
zmienia si wzdluz grubosci scianki, przyjmujac
maksymalna wartosc
r
= p
n
na powierzchni styku rury z ciagadlem oraz wartosc mini-
malna
r
= 0 na powierzchni wewntrznej rury. Mozna przyjac, ze zmiana ta jest linio-
wa, w zwiazku z czym srednia wartosc naprzenia
r
(wystpujaca w srodku grubosci
scianki) jest rwna polowie nacisku jednostkowego p
n
wystpujacego na powierzchni
styku metalu z ciagadlem.
Wartosc i znak odksztalcen
r
zaleza od stosunku naprzen
l
i

. Pod wplywem
sciskajacych naprzen

(przy zalozeniu, ze wplyw naprzen

r
jako mniejszych od

pomijamy) metal poplynie do srodka rury, powodujac wzrost grubosci scianki.

Rwnoczesnie, dzialanie rozciagajacych naprzen
l
dazy do zmniejszenia grubosci
scianki, czyli do pocienienia scianki rury. W zaleznosci od tego, czy przewazy efekt
dzialania naprzen

, czy tez naprzen

l
, otrzymamy koncowa grubosc scianki wik-
sza lub mniejsza od poczatkowej. Przy wzajemnym rwnowazeniu si oddzialywania
naprzen
l
i

scianka rury nie ulegnie zmianie.

Ciagnienie rur na korku cylindrycznym, ktrego schemat pokazano na rysunku 7.4,
jest czsto stosowanym w praktyce sposobem ciagnienia, gdy wymagana jest rwno-
czesna zmiana srednicy rury i jej grubosci scianki.
Rys. 7.4. Schemat ciagnienia rur na korku cylindrycznym z podzialem na strefy odksztalcenia: I strefa
ciagnienia na pusto, II strefa ciagnienia ze zmiana grubosci scianki, III strefa kalibrujaca

D
0z
D
kw D
0w
D
kz
A
A
g
0
g
k
F
c
A A

r

r

l

l
II
III
l
k
I

185
W celu zabezpieczenia przed przesuwaniem si korka wraz z rura (na skutek dzia-
lania sil tarcia) korek zamocowany jest na zerdzinie, ktra jednoczesnie moze byc po-
dawana emulsja smarujaca. Zamocowanie korka nie jest calkowicie sztywne i pod
wplywem dzialajacych sil moze si on nieco przemieszczac, jednakze jego cylindrycz-
ny ksztalt zapewnia otrzymanie scianki rury o jednakowej grubosci.
Obszar odksztalcenia przy ciagnieniu rur na korku cylindrycznym podzielic moz-
na na trzy strefy (rys. 7.4):
strefa I strefa ciagnienia na pusto, nie rzniaca si niczym od schematu cia-
gnienia opisanego wczesniej;
strefa II strefa ciagnienia z jednoczesna zmiana srednicy i redukcja grubosci
scianki rury;
strefa III strefa kalibrujaca, gdzie w zasadzie wystpuja jedynie odksztalcenia
sprzyste.
Analityczne wyznaczenie dlugosci stref I i II napotyka na pewne trudnosci, albo-
wiem nie mozna si kierowac jedynie geometrycznymi wymiarami ciagadla, rury i kor-
ka. W strefie I mamy do czynienia z ciagnieniem na pusto, z czym zwiazana jest nie-
kontrolowana zmiana grubosci scianki. W przypadku pogrubienia scianki w strefie I
dlugosc strefy II ulegnie wydluzeniu i na odwrt.
Ciagnienie rur na korku swobodnym, ktrego schemat pokazano na rysunku 7.5
jest procesem bardzo czsto stosowanym w praktyce przemyslowej, gdyz pozwala na
ciagnienie rur z rwnoczesna redukcja srednicy i grubosci scianki przy dosc wysokich
wsplczynnikach wydluzenia (
c
1,70). Proces ten mozna prowadzic na wszystkich
rodzajach ciagarek lawowych lub ciagarek bbnowych. Stwarza to mozliwosc ciagnie-
nia dlugich rur w szerokim zakresie srednic i grubosci scianki.
Rys. 7.5. Schemat ciagnienia rur na korku swobodnym: I strefa swobodnego ciagnienia, II strefa
odksztalcenia scianki na stozkowej czsci korka, III strefa odksztalcenia scianki na cylindrycznej
czsci korka, IV strefa kalibrujaca
c

I II III IV
n
x

186
Korek w obszarze odksztalcenia ustawia si samorzutnie pod wplywem sil nan
dzialajacych (rys. 7.5), tworzac szczelin midzy zewntrzna powierzchnia korka a we-
wntrzna powierzchnia ciagadla.
Podczas przesuwania si rury przez tak utworzona szczelin dzialaja na korek na-
stpujace sily:
na stozkowa czsc korka dzialaja naciski normalne wywolujace sil N
s
oraz
sily tarcia T
s
= N
s
;
na walcowa czesc korka dzialaja naciski normalne wywolujace sil N
w
oraz
sily tarcia T
w
= N
w
.
Rzutujac sily na kierunek ciagnienia, otrzymamy warunek rwnowagi sil w postaci
0 cos sin
w s s
N N N
stad
( )
w s
N N cos sin (7.5)
Poniewaz N
s
> 0 oraz N
w
> 0, z rwnania (7.5) otrzymac mozna zaleznosc
sin cos > 0 (7.6)
Z nierwnosci (7.6) wynika, ze tg > , czyli ze kat nachylenia stozkowej czsci
korka musi byc wikszy od kata tarcia ( > , gdzie kat tarcia).
Polozenie korka w stosunku do ciagadla oraz jego przemieszczanie si w strefie
odksztalcenia byly przedmiotem wielu badan eksperymentalnych i rozwazan teoretycz-
nych. Przemieszczanie si korka w obszarze odksztalcenia jest wynikiem zmiennosci
warunku rwnowagi sil w trakcie procesu ciagnienia.
Wszystkie wielkosci w warunku (7.5) sa bowiem zmienne:
N
s
jako iloczyn nacisku jednostkowego i powierzchni czsci stozkowej korka
aktualnie stykajacej si z rura,
N
w
uzalezniony jest od wlasnosci sprzystych metalu i ciagadla,
wsplczynnik tarcia zmienia si wewnatrz strefy odksztalcenia i w zasadzie
jest rzny dla czsci stozkowej i dla czsci cylindrycznej korka,
wszystkie rznice w geometrii rury wsadowej oddzialuja na sily obciazajace
korek swobodny.
Polozenie korka wzgldem ciagadla okreslane jest w literaturze jako wycofanie
korka. Liczbowo wycofanie korka definiuje si jako odleglosc pomidzy przejsciem
czsci stozkowej w walcowa w korku i ciagadle (wielkosc n
x
na rys. 7.5). Korek
w obszarze odksztalcenia wykonuje stale ruchy posuwisto-zwrotne wzdluz osi ciagnio-
nej rury, dostosowujac swe polozenie do chwilowego warunku rwnowagi dzialaja-
cych nan sil.

187
Pierlin [100] wprowadza w swych rozwazaniach pojcia: skrajnego przedniego
n
min
i skrajnego tylnego n
max
polozenia korka w obszarze odksztalcenia, i na tej podsta-
wie formuluje kryterium stabilnosci korka w postaci
max min
n n n
x
< (7.7)
Skrajne przednie polozenie korka n
min
obliczyc mozna z zaleznosci geometrycz-
nych
2
tg
min


k
g n
(7.8)
Skrajne tylne polozenie korka mozna jedynie okreslic przy zalozeniu braku tarcia
pomidzy korkiem a rura. Z zaleznosci geometrycznych wynika zwiazek pozwalajacy
na obliczenie n
max
(
(
,
\
,
,
(
j

cos
sin
ctg
sin
0 0
max
k
k
k
g
g g
g
g
n
(7.9)
Biorac pod uwag zaleznosci (7.8) i (7.9) mozna zapisac nierwnosc (7.7) w po-
staci
(
(
,
\
,
,
(
j

<

cos
sin 2
tg
0
k
k
x k
g
g g
n g
(7.10)
Granic osiowego przemieszczania korka okreslona nierwnoscia (7.10) mozna
przyjac jako kryterium stabilnosci procesu ciagnienia; im ten zakres jest wikszy, tym
proces ciagnienia jest bardziej stabilny, i na odwrt.
Stabilnosc procesu ciagnienia rur na korku swobodnym ma duze znaczenie prak-
tyczne. Jezeli parametry procesu bda tak dobrane, ze korek bdzie mial tendencj do
nadmiernego przesuwania si w kierunku ciagnienia (tzn. n
x
< n
min
), to nastapi zaklesz-
czenie rury w ciagadle i jej zerwanie. Przypadek przeciwny, polegajacy na nadmiernym
wycofaniu korka (n
x
> n
max
), prowadzi do wyrzucenia korka swobodnego z obszaru
odksztalcenia, czyli proces ciagnienia bdzie przebiegal jak w ciagnieniu rur na pusto.
Stabilnosc procesu ciagnienia rur na korku swobodnym oceniac mozna rwniez na
podstawie analizy tzw. funkcji U, ktra definiowana jest jako stosunek dwch po-
wierzchni styku [88]
1 <
S
S
U
r
(7.11)
gdzie S
r
jest rzeczywista powierzchnia styku stozkowej czsci korka z rura.

188
Powierzchnia S w rwnaniu (7.11) moze byc okreslona dla dwch przypadkw.
1) S = S
max
jest to przypadek, gdy do utrzymania korka w rwnowadze wyko-
rzystana jest cala powierzchnia stozka korka swobodnego
( )

sin 4
2 2
max
d d
S
k
(7.12)
2) S = S
sx
, gdzie S
sx
oznacza teoretyczna powierzchni stozkowej czsci korka
bioracej udzial w odksztalceniu [88]
( )
( )
]
]
]
]
]
]
]
,
,
,
,
,

,
+

(
,
\
,
(
j
+

(
,
\
,
(
j
+

d
g g
g g
S
k
k
sx
sin
sin
cos sin
2
tg
sin
cos sin
2
tg
0
0
(7.13)
Rzeczywista powierzchnia styku rury ze stozkowa powierzchnia korka (S
r
) wy-
nika z warunku rwnowagi korka w obszarze odksztalcenia opisywanym rwna-
niem (7.5). W rwnaniu tym N
s
i N
w
mozna wyznaczyc za pomoca:
r s s
S p N (7.14)
( )
w x k w
p n l d N + (7.15)
gdzie: p
s
, p
w
naciski jednostkowe na stozkowa i walcowa powierzchni stozka.
Powierzchni S
r
mozna obliczyc z zaleznosci [88]
( )

+

cos sin
x k
r
n l d
S
(7.16)
We wzorach od (7.12) do (7.16) przyjto nastpujace oznaczenia:
d srednica czsci cylindrycznej korka,
d
k
srednica oznaczona na rysunku 7.5,
g
0
, g
k
poczatkowa i koncowa grubosc scianki rury,
l
k
dlugosc czsci cylindrycznej ciagadla,
n
x
chwilowe wycofanie korka (rys. 7.5),
kat ciagnienia,
kat nachylenia tworzacej stozkowej czsci korka (rys. 7.5).

189
Biorac pod uwag dwie mozliwosci opisu powierzchni S we wzorze (7.11), funk-
cj U mozna traktowac jako dwie niezalezne funkcje:
max
1
S
S
U
r
(7.17)
sx
r
S
S
U
2
(7.18)
gdzie: S
r
, S
max
i S
sx
sa dane odpowiednio rwnaniami: (7.16), (7.12), (7.13).
Analiza procesu ciagnienia za pomoca funkcji U polega na ocenie zdolnosci do-
stosowania si polozenia korka w obszarze odksztalcenia. Im funkcja U ma wartosc
mniejsza od jednosci, tym stabilniejszy jest proces, tzn. mniejsza bdzie obawa wy-
rzucenia korka z obszaru odksztalcenia, czy tez jego nadmiernego przesunicia do
przodu, co w efekcie prowadzi do zakleszczenia i zerwania rury. Graniczna wartosc
funkcji U, przy ktrej proces ciagnienia jest mozliwy, wynosi U = 1 (tzn. U
1
= 1 lub
U
2
= 1). Na rysunkach 7.6 i 7.7 pokazano przykladowo przebiegi funkcji U w zalezno-
sci od podstawowych parametrw procesu ciagnienia: rznicy katw ( ), wspl-
czynnika tarcia , kata ciagnienia oraz wsplczynnika wydluzenia
g
[149, 148].
Jak wynika z przedstawionych wykresw, funkcja U posiada wyrazne minimum lezace
na przeciciu dwch galzi tej funkcji. Galaz krzywej na lewo od minimum opisana
jest funkcja U
1
, a na prawo od minimum funkcja U
2
. Rznica katw ( ) odpo-
wiadajaca minimum funkcji U jest optymalna ze wzgldu na stabilnosc procesu
ciagnienia. Nalezy zatem unikac stosowania zbyt malych rznic katw ( ), gdyz
powoduje to wzrost funkcji U
1
. Przy zbyt duzych wartosciach ( ) rosnie nadmier-
nie wartosc funkcji U
2
.
Nalezy przy tym pamitac, ze proces ciagnienia rur na korku swobodnym jest
mozliwy jedynie wtedy, gdy U
1
< 1 oraz U
2
< 1. Z analizy przebiegw funkcji U wyni-
kaja nastpujace oglne spostrzezenia [88, 149, 148]:
wzrost wsplczynnika tarcia oraz wsplczynnika wydluzenia
g
powoduje
wzrost wartosci funkcji U;
wartosc funkcji U jest silnie uzalezniona od rznicy katw ( ), przy czym
istnieje taka optymalna rznica tych katw, dla ktrej funkcja U osiaga wartosc
minimalna (U
min
);
zwikszenie kata ciagnienia oraz wsplczynnika wydluzenia
g
przesuwa U
min
w kierunku wikszych wartosci ( ) oraz poszerza zakres optymalnej rzni-
cy katw ( );
zmniejszenie wsplczynnika tarcia obniza wartosc U
min
oraz dopuszcza stoso-
wanie wikszych rznic katw ( ), nawet przy wikszych wsplczynni-
kach wydluzenia
g
.

190
Rys. 7.6. Przebiegi funkcji U w zaleznosci od rznicy katw ( ), kata ciagnienia
oraz wsplczynnika tarcia
(
(
,
\
,
,
(
j
0 , 1 ; 33 , 1 ; 333 , 1
0
g
l
k
D g
[149]: a) = 16
o
; b) = 18
o
Rys. 7.7. Przebiegi funkcji U w zaleznosci od rznicy katw ( ), wzgldnej dlugosci czsci
kalibrujacej ciagadla
0
g
l
k
oraz wsplczynnika wydluzenia
g
( = 18
o
;
D
= 1,17; = 0,075) [149]:
a)
g
= 1,176; b)
g
= 1,333
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0

o
3
o
5
o
7
o

U
3 ,48
o

=
0,00
0,075
0,050
= 6
o
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0

o
3
o
5
o
7
o

U
4 ,8
o

=
0,00
0,075
0,050
= 8
o
U

U
2 U
2
U
2
U
2
U
2
U
2
,
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0
,
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0

o
3
o
5
o
7
o

U U
3 ,30
o

o
3
o
5
o
7
o

5 ,6
o

U
2
U
2
U
2
U
2
U
2
U
2
=
3
2

g
= ,76
l
k
g
0
=
3
2

g
= ,333
l
k
g
0
a) b)
a) b)

191
Jak wynika z przedstawionych rozwazan, analiza funkcji U pozwala z wystarcza-
jaca dokladnoscia na ocen warunkw ciagnienia na korku swobodnym.
Oprcz przedstawionej analizy polozenia korka wedlug Pierlina oraz za pomoca
funkcji U, spotkac mozna w literaturze inne rozwiazania, z ktrych do najciekawszych
zaliczyc nalezy metody oparte o model energetyczny procesu ciagnienia. Rozwazania
Bramleya i Smitha [24], Pawelskiego i Amstroffa [97] oraz Avitzura [2] wskazuja, ze
wycofanie korka n
x
ma nie tylko geometryczny charakter, lecz posiada duze znaczenie
fizyczne.
Avitzur [2] wysuwa przypuszczenie, ze istnieje takie optymalne wycofanie kor-
ka n
opt
oraz takie polozenie teoretycznego punktu przeplywu materialu
opt
, gdzie
= f (, , D), dla ktrych wzgldne naprzenie ciagnienia
c
/
p
osiagnie wartosc mi-
nimalna (rys. 7.8).
Rys. 7.8. Hipotetyczne minimum naprzenia ciagnienia wedlug Avitzura [2]
Sadok i Pietrzyk [127] przeprowadzili analiz polozenia korka swobodnego
w oparciu o prac odksztalcenia przy rwnoczesnym uwzgldnieniu prdkosci ruchu
korka w obszarze odksztalcenia. Analizujac zmian wzgldnej pracy odksztalcenia
w funkcji wycofania korka (rys. 7.9), wysunli hipotez, ze punkt przecicia krzywych
otrzymanych dla rznych prdkosci przesuwania si korka okresla rzeczywiste wyco-
fanie korka w obszarze odksztalcenia. Na podstawie tej hipotezy okreslono numerycz-
nie wycofanie korka w zaleznosci od: wsplczynnika wydluzenia
g
, grubosciennosci
rury
z
D
g
0
0
oraz rznicy katw ( ).

p min

opt
+

n
o
p
t
n
m
in
n
x
n
m
a
x
n
t

192
Z wykresw przedstawionych na rysunku 7.10 wynika, ze wycofanie korka jest
tym wiksze, im bardziej gruboscienna jest rura oraz im wikszy jest wsplczynnik
wydluzenia
g
.
Wzrost rznicy katw ( ) powoduje wiksze wycofanie korka, natomiast zmiana
wydluzenia calkowitego
(
(
,
\
,
,
(
j

z
g
D
g
0
0
i stalym przy nie powoduje zmian polozenia korka
w obszarze odksztalcenia.
Rys. 7.9. Wplyw prdkosci przesuwania korka na zmian wzgldnej pracy odksztalcenia [127]:
v
rp
prdkosc rury na wejsciu do strefy odksztalcenia scianki rury, v
k
prdkosc poruszania si
korka swobodnego
Rys. 7.0. Wycofanie korka swobodnego w funkcji wsplczynnika wydluzenia
g
dla rur o rznej
grubosciennosci g
0
/D
0z
( = 16
o
) [127]: 1 ( ) = 6
o
; 2 ( ) = 4
o
; 3 ( ) = 2
o
Wycofanie korka, mm
W
z
g
l

d
n
a

p
r
a
c
a

o
d
k
s
z
t
a

c
e
n
i
a
Rzeczywiste
wycofanie
korka
0 < < <
k k rp 2
v v v
R
v
k
= 0 v v
k k
=
v v
k2 k
= v v
rp k
=

g
=
g
0
g
k
W
y
c
o
f
a
n
i
e

k
o
r
k
a

,

m
m
n
6,0
5,5
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
,5
,0
0,5
, ,2 ,3 ,4,5 ,6 ,7
g
0
D
0z
= 0,08
g
0
D
0z
= 0,2
g
0
D
0z
= 0,6
g
0
D
0z
= 0,20

2
3

193
Rys. 7.. Schemat ciagnienia rur na dlugim trzpieniu: I strefa swobodnego ciagnienia, II strefa
redukcji grubosci scianki, III strefa kalibrujaca
Schemat ciagnienia rur na dlugim trzpieniu pokazano na rysunku 7.11.
Istota tej metody polega na tym, ze rur naklada si na trzpien stalowy, ktrego
srednica jest rwna srednicy wewntrznej rury po ciagnieniu, a dlugosc musi byc wik-
sza od koncowej dlugosci rury. Trzpien powinien byc wykonany ze stali o duzej twar-
dosci i wytrzymalosci. Trzpien przechodzi wraz z rura przez ciagadlo, a nastpnie jest
z rury wyciagany.
Wyciagnicie trzpienia jest mozliwe jedynie po zastosowaniu dodatkowej operacji
takiej, jak na przyklad rozwalcowanie, ktre prowadzi do niewielkiego zwikszenia
srednicy rury.
Koniecznosc rozwalcowywania rur lub innej operacji pozwalajacej na wyciagnicie
trzpienia znacznie ogranicza zastosowanie tej metody ciagnienia w praktyce przemyslowej.
Ciagnienie rur na dlugim trzpieniu stosuje si w nastpujacych przypadkach:
ciagnienie rur walcowanych w walcarkach pielgrzymowych; rury takie charak-
teryzuja si znaczna nierwnomiernoscia grubosci scianki i zastosowanie in-
nych metod ciagnienia jest ograniczone;
ciagnienie rur ze stali malo plastycznych i szybko umacniajacych si, gdy po
kazdym ciagu wymagane jest wyzarzanie;
ciagnienie rur cienkosciennych wrazliwych na wystpowanie duzych naprzen
rozciagajacych;
ciagnienie rur o malych srednicach wewntrznych;
ciagnienie rur ze zmienna gruboscia scianki na dlugosci rury.

D
0z
D
kw
D
0w
D
kz
g
0
g
k
F
c
l
k
I II
III

194
7.2. Naprenie cignienia rur
Szczeglowe wyprowadzenie wzorw na naprzenie ciagnienia rur znalezc mozna
w dostpnej literaturze [88]. Problem analitycznego wyznaczenia naprzenia ciagnie-
nia jest jednak bardziej skomplikowany niz dla ciagnienia prtw i drutw. Zwiazane
jest to przede wszystkim z wystpowaniem powierzchni swobodnej (powierzchnia we-
wntrzna rury) oraz dodatkowego narzdzia w przypadku ciagnienia na korku, czy tez
na dlugim trzpieniu. Dodatkowe narzdzie komplikuje analiz ze wzgldu na koniecz-
nosc precyzyjnego wyznaczenia ksztaltu i wymiarw kolejnych stref w obszarze od-
ksztalcenia oraz pojawienie si sil (naprzen) tarcia pomidzy materialem a korkiem
(trzpieniem). Stad tez wzory na naprzenie ciagnienia maja bardziej skomplikowana
postac i zwykle wystpuja w postaci zlozonej z wielu czlonw, ktre to czlony zwiaza-
ne sa z kolejno wystpujacymi strefami w obszarze odksztalcenia.
7.2.. Cignienie swobodne (cignienie na pusto)
W literaturze spotkac mozna szereg wzorw pozwalajacych na analityczne okre-
slenie naprzenia ciagnienia przy ciagnieniu rur na pusto. Wikszosc wzorw powstala
w oparciu o metod tzw. cienkich przekrojw, ktra sprowadza si do myslowego wy-
cicia nieskonczenie malego elementu w obszarze odksztalcenia, ulozenia warunku
rwnowagi oraz rozwiazania tak otrzymanego rwnania rzniczkowego. Do najbar-
dziej znanych wzorw otrzymanych ta metoda zaliczyc nalezy wzr Smirnowa [150]
oraz Pierlina [88].
Szczeglowe wprowadzenie wzoru Smirnowa mozna znalezc w dostpnej literatu-
rze [88]. Na rysunku 7.12 pokazano element objtosciowy wydzielony przez dwie po-
ludnikowe powierzchnie zawierajace w sobie nieskonczenie maly kat i dwie plasz-
czyzny normalne do tworzacej stozkowej czsci ciagadla. Rwnanie rwnowagi sil
dzialajacych na tak wydzielony element wzgldem tworzacej stozkowej czsci ciaga-
dla ma postac
0
sin
tg
sin
2 2
) ( ) (

+
+ (
,
\
,
(
j
(
,
\
,
(
j +
+ + +

dr
p
dr
g
g
g
dg g
d dg g d
n
l l l
(7.19)
W rwnaniu (7.19) p
n
jest naciskiem jednostkowym na powierzchni styku metalu
z ciagadlem.
Ukladajac warunek rwnowagi sil wzgldem osi normalnej do tworzacej stozko-
wej czsci ciagadla otrzymuje si zaleznosc


cos
r
g
p
n
(7.20)

195
Rys. 7.2. Element objtosciowy i dzialajace nan naprzenia (wg Smirnowa) [88]
Po uporzadkowaniu rwnania (7.19), uwzgldnieniu (7.20) oraz warunkw geo-
metrycznych otrzymamy rwnanie rzniczkowe na naprzenie ciagnienia
0
sin
cos 1 cos
2
1

+ (
,
\
,
(
j

+ (
,
\
,
(
j

g
p
r r r
g
dr
dg
g r
g
dr
d
n l l l
(7.21)
Rozwiazanie rwnania (7.21), przy przyjciu warunku plastycznosci w postaci
p l
+

oraz zalozeniu stalej grubosci scianki g = g
0
= const, prowadzi do wzoru na wzgldne
naprzenie ciagnienia [150]
]
]
]
]
]
]
]
,
,
,
,
,

,
(
(
(
(
,
\
,
,
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

tg
0
cos
2
1
sin
2
1
1
tg
1
g r
g r
k
p
l
(7.22)
gdzie:

l
naprzenia ciagnienia,

p
naprzenie uplastyczniajace, ktre dla procesu ciagnienia rur na zimno
mozna przyjac jako rwne granicy wytrzymalosci na rozciaganie R
m
,
d
r
r
s
in

s
i
n

p
n
p
n

g

l l
+ d

l
+ d
r + dr

r

g + dg

196
wsplczynnik uwzgldniajacy wplyw sredniego naprzenia glwnego
*
r
na warunek plastycznosci
(
,
\
,
(
j

3
2
1
,
*
r
srednie naprzenie glwne
(
,
\
,
(
j

n r
p
2
1
przypadku omawianego dla ,
kat ciagnienia,
wsplczynnik tarcia,
kz k
D r
2
1

koncowy zewntrzny promien rury,

z
D r
0 0
2
1

poczatkowy zewntrzny promien rury,

g grubosc scianki rury (g = g
0
= const).
Wsplczynnik w rwnaniu (7.22) przyjmuje wartosc = 1,1 dla rur cienkoscien-
nych oraz = 1,15 dla rur grubosciennych, dla ktrych 2 , 0 1 , 0
r
g
[150].
Innym wzorem na naprzenie ciagnienia przy swobodnym ciagnieniu rur jest wzr
Pierlina [102], ktry wyprowadzony zostal w oparciu o rwnanie rwnowagi elementu
objtosciowego, wycitego dwoma plaszczyznami prostopadlymi do osi ciagadla.
Pierlin wprowadza w swych rozwazaniach tzw. zredukowany kat ciagnienia
z
,
ktrego wielkosc okresla si z zaleznosci
( )
( ) +


tg 2
tg
tg
0
0
k kz z
kz z
z
l D D
D D
(7.23)
gdzie:
D
0z
i D
kz
odpowiednio: srednica poczatkowa zewntrzna i srednica koncowa
zewntrzna,
l
k
dlugosc czsci kalibrujacej ciagadla,
kat ciagnienia.
Kat
z
jest hipotetycznym katem nachylenia tworzacej, laczacej punkt wejscia metalu
do ciagadla z koncem czsci kalibrujacej ciagadla. Koncowa postac wzoru Pierlina na
naprzenie ciagnienia
c
przy swobodnym ciagnieniu rur mozna zapisac nastpujaco:
a
s
ks
ls
a
s
ks
pr c
D
D
D
D
a
a
(
(
,
\
,
,
(
j
+
]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

+

0 0
1
1
15 , 1 (7.24)
gdzie:

pr
srednia wartosc naprzenia uplastyczniajacego,

ls
naprzenie wzdluzne na granicy strefy odksztalcenia sprzystego i pla-
stycznego,

1
tg 1
ctg 1

z
z
a

z
zredukowany kat ciagnienia dany rwnaniem (7.23),
D
0s
, D
ks
srednia srednica poczatkowa i koncowa rury.

197
Rys. 7.3. Kinematycznie dopuszczalne pole prdkosci przy swobodnym ciagnieniu rur [4]
Rwnanie (7.24) jest sluszne dla malych katw ciagnienia ( < 15
o
) oraz dla
wsplczynnikw tarcia nie przekraczajacych wielkosci = 0,15.
W literaturze spotkac mozna wzory na naprzenie ciagnienia wyprowadzone przy
uzyciu innych metod analitycznych. Przykladowo przytoczymy rozumowanie Avitzu-
ra [4] oparte o teori grnej granicy (grnej oceny). Na rysunku 7.13 pokazano jedno
z najprostszych, kinematycznie dopuszczalnych pl prdkosci. Przedstawione pole
prdkosci nie odzwierciedla we wlasciwy sposb rzeczywistego procesu ciagnienia,
albowiem zaklada, ze scianka rury ulega tylko pocienieniu (g
k
< g
0
). Wynika to z faktu,
ze material plynie do geometrycznego srodka ciagadla 0 (rys. 7.13). Wzr Avitzura
zostal wyprowadzony dla podanego na rysunku 7.13 pola prdkosci przy zalozeniu, ze
naprzenie ciagnienia rury jest rznica pomidzy naprzeniem ciagnienia prta pelne-
go przez ciagadlo o kacie oraz naprzenia ciagnienia hipotetycznego wewntrznego
rdzenia przez ciagadlo o kacie
i
(rys. 7.13), co mozna zapisac
rdzenia c prta c rury c
) ( ) ( ) ( (7.25)
Naprzenie prta (
c
) oblicza si ze wzoru (3.99). W przypadku braku przeciwcia-
gu rwnanie (3.99) mozna zapisac w postaci
( )

]
]
]
]
,
,

,
+
(
(
,
\
,
,
(
j
+

+
+
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

kz kz
z
kz
z
prt
p
c
R
L
R
R
m
R
R
f
0
2
0
ln ctg ctg
sin 3
2
ln 2
(7.26)
R
0z
R
kw
R
0w
R
zw
g
0
g
k

i

0

0
v
c
v
0
cos
v
0
cos
v
0
sin

v
0
Strefa I Strefa II Strefa III L

198
Naprzenie ciagnienia wewntrznego rdzenia oblicza si na podstawie zaleznosci
(7.26), zakladajac m = 0 (co oznacza brak tarcia) oraz przyjmujac =
i
( )
(
(
,
\
,
,
(
j

+
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

i
i
i
kw
w
i
rdze
p
c
R
R
f ctg
sin 3
2
ln 2
2
0
(7.27)
Poniewaz z prawa stalej objtosci wynika zaleznosc
kz
z
kw
w
R
R
R
R
0 0
(7.28)
to rwnanie (7.27) mozna zapisac jako
( )
(
(
,
\
,
,
(
j

+
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

i
i
i
kz
z
i
rdze
p
c
R
R
f ctg
sin 3
2
ln 2
2
0
(7.29)
Uwzgldniajac wplyw przeciwciagu na naprzenie ciagnienia oraz przyjmujac
f () = f (
i
) = 1, na podstawie (7.25), (7.26), (7.29) mozna otrzymac rwnanie na
wzgldna wartosc naprzenia przy swobodnym ciagnieniu rur

(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

]
]
]
]
,
,

,
+
(
(
,
\
,
,
(
j
+

+
(
(
,
\
,
,
(
j

+
(
(
,
\
,
,
(
j
+

i
i
i
z
w
kz kz
z
z
w
kz
z
p p
c
R
R
R
L
R
R
m
R
R
R
R
ctg
sin
ln ctg
ctg
sin
1
1
ln 3
3
2
3
2
2
2
0
0 0
2 2
0
0
0 0
gdzie:

c
naprzenie ciagnienia,

p
naprzenie uplastyczniajace,

0
naprzenie przeciwciagu,
kat ciagnienia,
m czynnik tarcia,
L dlugosc czsci kalibrujacej ciagadla.
Kat
i
(rys. 7.13) obliczamy z zaleznosci
(
(
,
\
,
,
(
j
sin sin arc
0
0
z
w
i
R
R
(7.31)
(7.30)

199
Na rysunkach 7.147.16 pokazano zmiany wzgldnego naprzenia ciagnienia
,
\
,
,
(
j

p
c
w funkcji odksztalcenia danego stosunkiem
(
(
,
\
,
,
(
j
z
kz
R
R
0
tarcia, kata ciagnienia i grubo-
sci scianki rury. Krzywe na rysunkach otrzymano na podstawie wzoru (7.30). Jak wyni-
ka z rysunku 7.15, przy ciagnieniu rur, podobnie jak przy ciagnieniu pelnych profili
okraglych, wystpuje optymalny kat ciagnienia. Jak pamitamy, optymalnym katem
ciagnienia nazywamy taki kat ciagnienia, dla ktrego naprzenie ciagnienia osiaga
wartosc minimalna (przy pozostalych parametrach stalych). Rzniczkujac rwnanie
(7.30) wzgldem i przyrwnujac pochodna do zera, otrzymamy (przy pewnych
uproszczeniach matematycznych) przyblizona zaleznosc, pozwalajaca wyznaczyc ana-
litycznie optymalny kat ciagnienia
3
0
0
0
1
ln
2
3
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

z
w
kz
z
opt
R
R
R
R
m (7.32)
Rwnanie (7.32) jest sluszne tylko dla malych wartosci optymalnego kata ciagnie-
nia. W przeciwnym wypadku (tzn. dla duzych
opt
) kat optymalny nalezy okreslic nu-
merycznie na podstawie rwnania (7.30).
Rys. 7.4. Wzgldne naprzenie ciagnienia przy swobodnym ciagnieniu rur na pusto
w funkcji odksztalcenia i tarcia [4]
,
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0
,5
0,4 0,50,60,7 0,8 0,9 ,0
R
kz
R
0z
Odksztacenie,
m = 0
0,02
0,04
0,06
0,
0,2
R
0w
R
0z
= 0,8
L
R
0z
= 0
= 6
o

200
Rys. 7.5. Wzgldne naprzenie ciagnienia przy swobodnym ciagnieniu rur na pusto
w funkcji kata ciagnienia i tarcia [4]
Rys. 7.6. Wzgldne naprzenie ciagnienia przy ciagnieniu rur na pusto
w funkcji grubosci scianki i tarcia [4]
7.2.2. Cignienie na korku i na dugim trzpieniu
Schemat ciagnienia rur na korku cylindrycznym przedstawia rysunek 7.4. Napr-
zenie ciagnienia mozna wyznaczyc przyjmujac, ze naprzenie na koncu strefy I
(rys. 7.4) jest naprzeniem przeciwciagu dla strefy II.
Przy takim zalozeniu Jemielianienko i Alszewski wyprowadzili wzr na wzdluzne
naprzenie rozciagajace wystpujace na koncu strefy II [88]
]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j
+
(
(
,
\
,
,
(
j

+

3 3
0 0 3
3 II
II
1
1
a
x
k
c
a
x
k
p l
S
S
S
S
a
a
(7.33)
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
,5
0 5 0 5 20 25 30 35
Kt cignienia,
o
m = 0
0,0
0,03
0,05
0,08
0,0
R
0w
R
0z
= 0,8
R
kz
R
0z
= 0,75
L
R
0z
= 0
,
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
,5
0 0, 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 ,0
m = 0,
0,08
0,02
0,06
0,0
0,05
0,04
0
0,03
0,2
R
0w
R
0z
R
kz
R
0z
= 0,75
L
R
0z
= 0
= 6
o

201
W rwnaniu (7.33) poszczeglne symbole oznaczaja:

lII
wzdluzne naprzenie rozciagajace na koncu strefy II (rys. 7.4) przy ciag-
nieniu na korku cylindrycznym,

p
II
srednia wartosc naprzenia uplastyczniajacego w strefie II,
S
0x
poprzeczny przekrj rury na koncu strefy I,
S
k
poprzeczny przekrj rury na koncu strefy II,

c
naprzenia wzdluzne na koncu strefy I.
Wielkosc a
3
we wzorze (7.33) jest opisana zaleznoscia
( )
1
tg tg tg 1 tg 1
1
3

kz
kw
D
D
a (7.34)
gdzie:
kat ciagnienia,
wsplczynnik tarcia,
D
kw
, D
kz
koncowe srednice rury: wewntrzna i zewntrzna.
Wzdluzne naprzenie ciagnienia na koncu strefy I oblicza si na podstawie dowol-
nego wzoru na naprzenie ciagnienia przy ciagnieniu na pusto, np. z rwnania (7.22)
lub (7.24).
Na rysunku 7.11 pokazano schemat ciagnienia rur na dlugim trzpieniu. Podobnie
jak przy ciagnieniu na korku cylindrycznym obszar odksztalcenia podzielic mozna na
trzy strefy. Ciagnienie rur na dlugim trzpieniu rzni si od ciagnienia na korku cylin-
drycznym tym, ze sily tarcia wystpujace pomidzy wewntrzna powierzchnia rury
a trzpieniem maja kierunek ciagnienia. Wsplczynniki tarcia na powierzchniach sty-
ku rura ciagadlo i rura trzpien mozna przyjac jako jednakowe. Sily tarcia wyst-
pujace na dlugim trzpieniu powinny byc rwne silom tarcia wystpujacym na korku
cylindrycznym. Wzory na naprzenie ciagnienia wyprowadzone dla korka cylindrycz-
nego mozna zatem dostosowac do warunkw ciagnienia na dlugim trzpieniu, zmienia-
jac znaki elementw rwnan, ktre uwzgldniaja sily tarcia wystpujace pomidzy rura
a trzpieniem.
Przykladowo, wzr Pierlina [102] na naprzenie ciagnienia na korku cylindrycz-
nym, po dostosowaniu go do warunkw dlugiego trzpienia ma nastpujaca postac
z z
A
kx
k
c
A
kx
k z
ps ck
S
S
S
S
A

(
(
,
\
,
,
(
j
+
]
]
]
]
]
,
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

+
tg tg
2
II
2 2
1
tg
1 1 , 1
(7.35)

202
Znaczenie symboli w zaleznosci (7.35) jest nastpujace:

ck
naprzenie ciagnienia na dlugim trzpieniu,

ps
II
srednia wartosc naprzenia uplastyczniajacego w strefie II (rys. 7.11),
wsplczynnik tarcia,

z
zredukowany kat ciagnienia,

c
naprzenie wzdluzne na koncu strefy I, ktre okreslic mozna z zaleznosci
(7.22) lub (7.24),
S
k
koncowy przekrj poprzeczny rury,
S
kx
przekrj poprzeczny rury na koncu strefy I.
Wielkosc A
2
i
z
wystpujace we wzorze (7.35) oblicza si z zaleznosci:
k kw
z kw
g g D
D
A
+ +

0
2
cos
1 (7.36)
( )
( ) +


tg 2
tg
tg
0
0
k kz z
kz z
z
l D D
D D
(7.37)
Szczeglowe wyprowadzenie wzoru na naprzenie ciagnienia rur na korku swo-
bodnym podano w pracy [88]. Wzr jest bardzo skomplikowany, gdyz w wyniku po-
dzialu obszaru odksztalcenia na strefy (rys. 7.5), koncowa zaleznosc na naprzenie
ciagnienia (naprzenie na koncu strefy IV) uwzgldnia kolejne wzory na naprzenia
wystpujace na koncu stref I, II i III.
7.3. Stan odksztacenia
Stan odksztalcenia w procesach ciagnienia rur jest nieco trudniej opisac oraz ana-
lizowac w porwnaniu z ciagnieniem prtw i drutw o przekroju kolowym. Zwiazane
jest to z faktem wystpowania powierzchni swobodnej, jaka jest powierzchnia we-
wntrzna rury w procesie ciagnienia na pusto. W procesach ciagnienia z kontrolowana
zmiana grubosci scianki rury wystpuje narzdzie wewntrzne (korek, trzpien) ustala-
jace grubosc szczeliny, przez ktra przeplywa material rury. Na tym wewntrznym na-
rzdziu wystpuja znaczne naciski oraz sily tarcia, ktre wplywaja znaczaco na niejed-
norodnosc odksztalcenia. Nalezy rwniez pamitac, ze we wszystkich procesach ciag-
nienia rur wystpuje zawsze strefa ciagnienia swobodnego, w ktrej plynicie metalu
w kierunku grubosci scianki jest niekontrolowane, a wynika z wzajemnie nakladajace-
go si wplywu naprzen wzdluznych i obwodowych. Na stan odksztalcenia ma rwniez

203
wplyw ksztalt korka swobodnego i jego stabilnosc w procesie ciagnienia. Dodatkowo
uwzgldnic nalezy zjawisko zaginania si materialu przed zetkniciem z powierzchnia
ciagadla (w plaszczyznie wejscia) oraz odginanie si materialu w plaszczyznie wyjscia
ze stozkowej czsci ciagadla.
7.3.. Zmiana gruboci cianki przy swobodnym cignieniu rur
Zmiana grubosci scianki jest wielkoscia niekontrolowana w procesie swobodnego
ciagnienia rur, albowiem uzalezniona jest od wzajemnego stosunku naprzen wystpu-
jacych w obszarze odksztalcenia. Mozliwosc okreslenia oczekiwanej zmiany grubosci
scianki ma duze znaczenie praktyczne, gdyz pozwala na wlasciwe zaprojektowanie
procesu technologicznego. Zagadnienie to ma szczeglne znaczenie przy ciagnieniu
rur cienkosciennych o waskich tolerancjach wymiarowych, gdzie nie uwzgldnienie
nie kontrolowanych zmian grubosci scianki moze doprowadzic do przekroczenia do-
puszczalnych odchylek wymiarowych. Stad tez zagadnieniu temu poswicono w litera-
turze dosc duzo uwagi, prbujac znalezc formuly empiryczne i analityczne, pozwalaja-
ce na okreslenie oczekiwanej zmiany grubosci scianki. Analiza tych formul przeprowa-
dzona przez Jermanoka wskazuje, ze dobra zgodnosc z danymi doswiadczalnymi daje
zaleznosc SmirnowaAlejewa i Guna [102].
( )

+
(
(
,
\
,
,
(
j
+
+
(
(
,
\
,
,
(
j

2
1 3
3
ln 1 ln
ln
2
2
0 2
2
0
0
k
z
kz
z
k
D
D
D
D
g
g
(7.38)
gdzie:
. ctg 1
,
2
0
0 0
+

z
z
D
g D
Poniewaz obliczenia wedlug rwnania (7.38) sa utrudnione, wic przy ciagnieniu
swobodnym z gniotami nie przekraczajacymi 30% mozna stosowac znacznie prostsza
zaleznosc Szewakina, Czerniawskieg i Lamina [102]
0 0 0
0
2
0
0
0
13 10 3
6
1
g D
D
D
g
D
g
g
g
z z z

]
]
]
]
,
,

,
(
(
,
\
,
,
(
j

(
(
,
\
,
,
(
j

(7.39)
gdzie:
g bezwzgldna wielkosc zmiany grubosci scianki,
D = D
0s
D
ks
(rys. 7.1).

204
Liczne badania doswiadczalne, jak rwniez analiza znanych w literaturze zalezno-
sci analitycznych wskazuja, ze na zmian grubosci scianki wywieraja wplyw takie pa-
rametry procesu ciagnienia, jak: wielkosc odksztalcenia, grubosciennosc rury (opisy-
wana stosunkiem grubosci scianki do promienia rury), wsplczynnik tarcia oraz kat
ciagnienia.
Oprcz gotowych formul matematycznych, pozwalajacych na okreslenie zmiany
grubosci scianki, w literaturze spotkac mozna wiele rozwiazan analitycznych, ktre
wymagaja zastosowania metod numerycznych, albowiem sa to z reguly uklady rwnan
rzniczkowych. Typowym przykladem takiego rozwiazania jest podejscie Smirnowa
i Skorniakowa [150]. Wychodzac ze zwiazkw pomidzy naprzeniami i odksztalce-
niami (dla jednorodnego stanu naprzenia), otrzymali oni rwnanie rzniczkowe opi-
sujace zmian grubosci scianki w postaci
r
g
r
g
r
g
r
g
r
g
dr
dg
l p
p l
(
,
\
,
(
j
(
,
\
,
(
j

(
,
\
,
(
j
(
,
\
,
(
j

cos
2
1 cos
4
1 2
cos 1 cos
2
1 2
(7.40)
Rwnanie (7.40) tworzy lacznie z rwnaniem (7.21) uklad dwch nieliniowych
rwnan rzniczkowych, ktry mozna rozwiazac numerycznie. Smirnow i Skorniakow
[150] przeprowadzili obliczenia dla nastpujacych parametrw procesu ciagnienia:
kat ciagadla 2 = 20
o
, wsplczynnik tarcia zmienny w zakresie = 00,3; wielkosc
odksztalcenia definiowana stosunkiem (r/r
0
gdzie r
0
= 0,5D
0z
) zmienna w zakresie
10,7; co odpowiada gniotowi w granicach 030%.
Wyniki tak przeprowadzonych obliczen pokazano na rysunku 7.17. Z wykresw
przedstawionych na tym rysunku wynikaja ponizsze wnioski.
Najwiksze pogrubienia scianki wystpuja dla wsplczynnika tarcia = 0.
Wzrost tarcia powoduje mniejsze pogrubienie scianki lub wiksze pocienienie
(w zaleznosci od gniotu r/r
0
oraz od grubosciennosci rury okreslonej stosun-
kiem g
0
/r
0
).
Bardzo duzy wplyw na zmian grubosci scianki wywiera grubosciennosc rury
opisywana stosunkiem g
0
/r
0
. Dla rur cienkosciennych (g
0
/r
0
male) obserwuje
si pogrubienie scianki w calym zakresie stosowanych gniotw przy czym
tendencja ta maleje wraz ze wzrostem wartosci g
0
/r
0
. Dla rur grubosciennych
(g
0
/r
0
duze) wystapic moze niewielkie pogrubienie scianki (dla gniotw ma-
lych) badz tez pocienienie scianki (dla gniotw duzych).
Innym przykladem rozwiazania analitycznego z wykorzystaniem metod nume-
rycznych sa rozwazania Pawelskiego i Rdigera [34] oraz Sadoka i Pietrzyka [129],
oparte o zasad minimalizacji energii zuzywanej w procesie ciagnienia.

205
Z rozwazan Pawelskiego i Rdigera wynika, ze calkowita moc W
.
potrzebna do
odksztalcenia plastycznego rury w procesie swobodnego ciagnienia rur jest rwna
z s
W W W W

+ +
0
(7.41)
gdzie:
W
.
0
moc czystego odksztalcenia plastycznego,
W
.
s
moc tracona na tarcie na powierzchni styku metalu z ciagadlem,
W
.
z
moc sil zginajacych przy wejsciu i wyjsciu metalu z ciagadla.
Rys. 7.7. Zmiana grubosci scianki w procesie ciagnienia rur na pusto w funkcji g
0
/r i r/r
0
przy 2 = 20
o
oraz dla rznych wartosci wsplczynnika tarcia [88] (r
0
= 0,5D
0z
, r
k
r r
0
; r
k
= 0,5D
kz
)
0
8
6
4
2
0
2
4
6
8
0
0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7

g
g
0
,
%
r
r
0
= 0,2
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0
8
6
4
2
0
2
4
6
8
0
0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7

g
g
0
,
%
r
r
0
= 0,
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0
8
6
4
2
0
2
4
6
8
0
0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7

g
g
0
,
%
r
r
0
0,0 0,0
0,0
0,0
g
0
r
0
=
g
0
r
0
=
g
0
r
0
=
g
0
r
0
=
= 0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0
8
6
4
2
0
2
4
6
8
0
0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7

g
g
0
,
%
r
r
0
= 0,3
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

206
Grubosc scianki rury wychodzacej z ciagadla wyznaczana jest na podstawie mini-
mum zuzycia mocy w procesie ciagnienia. W rozwazaniach tych wychodzi si ze zna-
nej zasady, ze metal plynie w obszarze odksztalcenia w taki sposb, aby na zrealizowa-
nie procesu odksztalcenia zuzytkowac jak najmniej mocy. Okreslenie grubosci scianki
rury sprowadza si wic do rozwiazania rwnania
0

g
W

(7.42)
Na rysunku 7.18 pokazano przykladowo rozwiazanie otrzymane dwoma metodami
energetyczna i uproszczonych rwnan rzniczkowych dla przypadku beztarciowego
procesu ciagnienia [129]. Jak wynika z przebiegu krzywych, charakter zmian grubosci
scianki jest dla obydwu metod zblizony, wystpuja jednak wyrazne rznice wielko-
sciach zmian grubosci scianki.
Rys. 7.8. Zmiana grubosci scianki w beztarciowym procesie swobodnego ciagnienia rur [129]. Li-
nia ciagla oznaczono krzywe uzyskane metoda minimalizacji energii, a linia przerywana krzywe uzy-
skane metoda uproszczonych rwnan rzniczkowych
Podobna zasad wykorzystuje Avitzur [4] analizujac zmian grubosci scianki przy
uzyciu teorii grnej granicy. Na rysunku 7.19 pokazano przyjte przez Avitzura kine-
matycznie dopuszczalne pole prdkosci. Prdkosc v w strefie II (rys. 7.19) uzalezniona
jest od dwch zmiennych katw
0
i
k
, ktrych wielkosci sa z kolei determinowane
przez minimum mocy wynikajacej z teorii grnej granicy. Nalezy zwrcic uwag na
fakt, ze jezeli kat
k
rosnie (rys. 7.19), to koncowa grubosc scianki wzrasta i odwrotnie.
Kolejnosc analizy zaproponowanej przez Avitzura jest nastpujaca [4]:
1) okreslenie pola prdkosci w strefie II oraz prdkosci stycznych na powierzch-
niach
1
,
2
i
3
(rys. 7.19);
2) obliczenie skladowych calkowitej mocy odksztalcenia, a wic mocy odksztal-
cenia idealnego W
.
i
, mocy wewntrznego scinania W
.

oraz mocy traconej na

tarcie W
.
s
;
,20
,5
,0
,05
,00
0,95
0,90
0,85
0,80
D
0z
g
0
=0
g
0
g
D
0z
D
0z
D
0z
D
0z
D
0z
g
0
g
0
g
0
g
0
g
0
D
kz
D
0
=20 =0
=20
=5
=5
0,9 0,8 0,7 0,6 0,5

207
3) ulozenie bilansu mocy oraz znalezienie wzoru na naprzenie ciagnienia, gdzie
zmiennymi parametrami sa m.in. katy
0
i
k
;
4) okreslenie takich wartosci katw
0
i
k
, ktre minimalizuja wyrazenie na na-
przenie ciagnienia (a tym samym minimalizuja calkowita moc odksztalcenia).
Rys. 7.9. Schemat swobodnego ciagnienia rury z zaznaczonym polem prdkosci umozliwiajacym
analiz zmiany grubosci scianki [4]
Znajac wartosci katw
0
i
k
, ktre dla ustalonych pozostalych parametrw pro-
cesu, minimalizuja naprzenie ciagnienia, mozna obliczyc stosunek grubosci scianki
koncowej od poczatkowej z zaleznosci
k w z
kw kz k
R R
R R
g
g
+
+

ctg tg 1
ctg tg 1
0
0 0 0
(7.43)
Rwnanie (7.43) otrzymac mozna po prostych przeksztalceniach uwzgldniajac
zaleznosci geometryczne wynikajace z rysunku 7.19. Wyniki obliczen dla szerokiego
zakresu zmian parametrw procesu ciagnienia pokazano na rysunkach 7.207.22.
Z przebiegu przedstawionych na rysunkach krzywych wyciagnac mozna podobne
wnioski jak z zaleznosci otrzymanych przez Smirnowa i Skorniakowa (rys. 7.17) Nale-
zy w tym miejscu zwrcic uwag, ze Avitzur ogranicza slusznosc swych rozwazan
jedynie do rur cienkosciennych, dla ktrych (R
0z
R
0w
) << R
0w
. Ponadto czsc obliczen
zostala przeprowadzona dla kata ciagnienia = 6
o
(rys. 7.20 i 7.22), ktry jest znacznie
mniejszy od katw stosowanych w praktyce przemyslowej.
R
0z
R
kw
R
0w
g
0
g
k

0

k
v
c
v
0
Strefa I
S
t
r
e
f
a

I
I
Strefa III
R
zw

4
v
r
0
r
k

208
Rys. 7.20. Wplyw odksztalcenia (stosunek R
kz
/R
0z
) i tarcia na zmian grubosci scianki
przy swobodnym ciagnieniu rur [4]
Rys. 7.2. Wplyw kata ciagnienia i tarcia na zmian grubosci scianki przy swobodnym ciagnieniu [4]
Rys. 7.22. Wplyw grubosciennosci rury (stosunek R
0w
/R
0z
) i tarcia na zmian grubosci scianki
przy swobodnym ciagnieniu [4]
m = 0,00
0,05
0,
0,2
0,4
0,8
,
,0
0,9
0,8
g
0
g
k
0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 ,0
R
kz
R
0z
R
0w
R
0z
= 6
o
= 0,8
m = 0,00
0,05
0,
0,2
,05
,00
0,95
0,90
0,85
0,80
0,75
g
0
g
k
2 4 6 8 0 24682022 24
Kt cignienia,
o
m = 0
0,05
0,
0,2
,
,0
0,9
0,8
g
0
g
k
0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 ,0
R
0W
R
0z
R
kz
R
0z
=0,75
= 6
o

209
7.3.2. Odksztacenia zbdne
Zagadnienie odksztalcen zbdnych w ciagnionych i walcowanych rurach zostalo
najbardziej obszernie opisane w pracach Blazynskiego [13,14,19,16,17,18]. Podobnie
jak dla ciagnienia profili pelnych odksztalceniowy czynnik zbdnosci jest opisywany
jako stosunek calkowitego zastpczego odksztalcenia do odksztalcemia jednorodnego.
Badania doswiadczalne wykazaly, ze odksztalceniowy czynnik zbdnosci dla ciagnie-
nia rur jest zalezny od odksztalcenia jednorodnego i moze byc opisany rwnaniami
empirycznymi jako funkcja wsplczynnika ksztaltu . Na rysunku 7.23 pokazano wy-
niki badan zmian czynnika dla rznych metod ciagnienia rur [18].
Rys. 7.23. Zaleznosc pomidzy czynnikiem zbdnosci i odksztalceniem jednorodnym
w rurach stalowych ciagnionych na zimno rznymi metodami [18]
2

0 0,25 0,50 0,75 ,0

Odksztacenie jednorodne
H
C
z
y
n
n
i
k

z
b

d
n
o

c
i

N
a

p
u
s
t
o
K
o
r
e
k

c
y
l
.
D

u
g
i

t
r
z
p
i
e

kt cignienia
= 20
o
= 8
o
= 6
o
= 5
o
= 2
o
= 5
o
= 5
o
= 25
o
= 20
o
= 0
o

210
Z zamieszczonych na rysunku 7.23 danych doswiadczalnych wynika niezwy-
kle ciekawe spostrzezenie. Dla tej samej wartosci odksztalcenia jednorodnego (
H
)
wartosc odksztalceniowego czynnika zbdnosci bardzo wyraznie zalezy od metody
ciagnienia. Czynnik przyjmuje najwiksze wartosci dla ciagnienia swobodnego, co
wskazuje, ze w tej metodzie ciagnienia wystpuje najwiksza niejednorodnosc od-
ksztalcenia i generuja si najwiksze odksztalcenia zbdne. Jak zaznaczono wczesniej,
badania doswiadczalne wykazaly, ze czynnik mozna przedstawic jako funkcj wspl-
czynnika ksztaltu w postaci rwnania
+
2 1
K K (7.44)
gdzie: K
1
i K
2
sa pewnymi stalymi zaleznymi od metody ciagnienia oraz od rodzaju
ciagnionego materialu.
Wsplczynnik ksztaltu jest rznie definiowany w zaleznosci od metody ciag-
nienia rury. W przypadku ciagnienia rur na pusto Blazynski [19] definiuje czynnik
ksztaltu jako stosunek sredniego pola przekroju poprzecznego rury do pola po-
wierzchni styku rury z ciagadlem. Przy zalozeniu, ze grubosc scianki rury jest stala , tak
zdefiniowany czynnik mozna opisac zaleznoscia [19]
( ) [ ]
( )( )
kz z kz z
kz z
D D D D
g D D g
+
+

0 0
0 0 0
sin 4
(7.45)
Rwnanie (7.45) mozna uproscic zakladajac, ze odksztalcenie jednorodne
H
przyjmuje male wartosci dla swobodnego ciagnienia rur. Wwczas otrzymamy
(
(
,
\
,
,
(
j

H
h
a
4
3
tg
sin
(7.46)
gdzie
z
D
g
a
0
0

(7.47)
Poniewaz mozna przyjac z bardzo niewielkim bldem, ze tg h
H H

(
(
,
\
,
,
(
j

4
3
4
3
,
wic rwnanie (7.47) przyjmuje postac
H
a

3
sin 4
(7.48)
gdzie a dane jest rwnaniem (7.47), natomiast wielkosc odksztalcenia jednorodnego
H
mozna obliczyc z zaleznosci
(
(
,
\
,
,
(
j

0 0
0
ln
3
2
g D
g D
z
kz
H (7.49)

211
Wsplczynniki ksztaltu dla ciagnienia na korku cylindrycznym i na dlugim
trzpieniu zostaly wyprowadzone przy zalozeniu, ze strefa ciagnienia swobodnego
w tych procesach jest bardzo mala. Wsplczynnik zdefiniowano jako stosunek sred-
niego przekroju poprzecznego rury w strefie odksztalcenia do powierzchni styku rury
z ciagadlem. W wyniku otrzymano [19]
H

3
sin 2
(7.50)
gdzie
(
(
,
\
,
,
(
j

k
H
g
g
0
ln
3
2
(7.51)
Zaleznosc (7.51) na odksztalcenie jednorodne dla ciagnienia na korku cylindrycz-
nym i na dlugim trzpieniu otrzymano przy zalozeniu, ze pomijana jest (jako mala) stre-
fa ciagnienia swobodnego. Oznacza to, ze pominito zmian srednicy rury wynikajaca
z ciagnienia swobodnego.
Blazynski, stosujac metod superpozycji krzywych umocnienia (otrzymanych
w prbie sciskania dla plaskiego stanu odksztalcenia), otrzymal nastpujace rwnania
empiryczne dla ciagnienia rur ze stali wglowej (stal o zawartosci 0,12% C) [19]
dla ciagnienia na dlugim trzpieniu
sin 193 , 0 35 , 1
H c
(7.52)
a po uwzgldnieniu rwnania (7.50)
167 , 0 35 , 1 (7.53)
dla ciagnienia na korku cylindrycznym
sin 153 , 0 2
H c
(7.54)
a po uwzgldnieniu rwnania (7.50)
132 , 0 0 , 2 (7.55)
dla ciagnienia swobodnego
+ sin 15 , 0 4 , 2
H c
(7.56)
a po uwzgldnieniu rwnania (7.48)

(
(
,
\
,
,
(
j
+
0
0
06 , 0 4 , 2
g
D
z
(7.57)

212
Na rysunku 7.24 pokazano korelacj pomidzy wartosciami czynnika wyznaczo-
nymi doswiadczalnie oraz obliczonymi na podstawie rwnan: (7.53), (7.55) i (7.57).
Rys. 7.24. Korelacja pomidzy odksztalceniowym czynnikiem zbdnosci i wsplczynnikiem ksztaltu
w procesach ciagnienia rur stalowych [18]
Dla ciagnienia swobodnego oraz ciagnienia na korku cylindrycznym korelacja po-
midzy i jest zadawalajaca.
Dla ciagnienia na dlugim trzpieniu zaznaczono pole korelacji (pole zakreskowane),
gdyz dla tej metody ciagnienia wystpuja znaczne rozbieznosci uzaleznione midzy
2

0 0,2 0,4 0,6 0,8 ,0 ,2 ,4

Wspczynnik ksztatu
C
z
y
n
n
i
k

z
b

d
n
o

c
i

Na pusto
Korek cyl.
Dugi
trzpie
Kt
cignienia
(
o
)
0
2
5
8
20
25

213
innymi od kata ciagnienia. Nalezy jednak pamitac, ze w tej metodzie ciagnienia wy-
stpuje znaczne zaklcenie stanu odksztalcenia spowodowane operacja wyjmowania
trzpienia z przeciagnitej rury.
7.3.3. Wyniki pomiarw i oblicze
Wysoki poziom odksztalcen zbdnych w rurach ciagnionych na pusto znajduje
swoje odzwierciedlenie w wynikach opublikowanych badan rozkladu intensywnosci
odksztalcenia na przekroju rury. Obliczenia teoretyczne
c
prowadzono zwykle z wy-
korzystaniem profesjonalnych programw wykorzystujacych metod elementw skon-
czonych (MES) [126, 58, 132, 118, 112].
Badania doswiadczalne prowadzono stosujac rzne metody badawcze, przy czym
najczsciej wykorzystywano:
metod przyrostowa siatek [126],
metod pomiarw twardosci [118, 112, 113].
Nalezy w tym miejscu przypomniec, ze metoda pomiarw twardosci wymaga zna-
jomosci tzw. krzywej twardosci (np. krzywa HV = f (
c
).
Na rysunku 7.25 pokazano teoretyczne i doswiadczalne wyniki rozkladw inten-
sywnosci odksztalcenia na grubosc scianki miedzianej rury ciagnionej swobodnie.
Rys. 7.25. Rozklady intensywnosci odksztalcenia (
c
) na grubosci scianki miedzianej rury ciagnionej
swobodnie (D
0z
= 27 mm; g
0
= 5,5 mm; D
kz
= 21 mm) [126]: a) wyznaczone doswiadczalnie metoda
przyrostowa siatek; b) wyznaczone teoretycznie metoda elementw skonczonych
a) b)
k
i
e
r
u
n
e
k

c
i

g
n
i
e
n
i
a
z
,

m
m
k
i
e
r
u
n
e
k

c
i

g
n
i
e
n
i
a
z
,

m
m

214
Rys. 7.26. Otrzymany doswiadczalnie (metoda twardosci) rozklad intensywnosci odksztalcenia na
grubosci scianki rury stalowej (stal 1H18N10T) ciagnionej swobodnie [113] (schemat ciagnienia:
25 3,6 22 3,6; 2 = 32
o
)
Podobne rozklady
c
otrzymane dla rur stalowych pokazano na rysunkach 7.26 i 7.27.
Wyniki przytoczonych badan wskazuja na zupelnie inny charakter rozkladu inten-
sywnosci odksztalcenia (
c
) na przekroju ciagnionej rury w porwnaniu do profili pel-
nych. W przypadku ciagnienia prtw i drutw
c
wzrastaja od osi wyrobu do jego
powierzchni w przyblizeniu monotonicznie. Obecnosc powierzchni swobodnej przy
ciagnieniu rur na pusto zmienia wyraznie stan odksztalcenia. W rurach ciagnionych
swobodnie obserwuje si maksymalne wartosci
c
przy powierzchni wewntrznej rury,
natomiast w warstwach srodkowych (w poblizu srodka grubosci scianki) wystpuje
minimum wartosci
c
(rys. 7.257.27). Wyjasnienia takiego rozkladu intensywnosci
odksztalcenia nalezy szukac w charakterze plynicia metalu w obszarze odksztalcenia.
Warstwy metalu lezace przy powierzchni zewntrznej sa hamowane i maja utrudnione
plynicie w porwnaniu z warstwami wewntrznymi. Wystpowanie minimum w roz-
kladach
c
jest wynikiem wystpowania dwukrotnego ugicia linii plynicia w plasz-
czyznie wejscia i w plaszczyznie wyjscia z ciagadla. To ugicie linii plynicia mozna
traktowac jako zginanie materialu, ktre pociaga za soba wystapienie dodatkowych
odksztalcen postaciowych (odksztalcen zbdnych).
Dwukrotne ugicie linii plynicia powoduje wystapienie w srodku grubosci scian-
ki tzw. plaszczyzny obojtnej. Obserwacje te sa zgodne z zachowaniem si metalu
w procesach prostego zginania, w ktrych zawsze wystpuje zrznicowanie odksztal-
cen warstw zewntrznych i wewntrznych, polozonych po obu stronach plaszczyzny
obojtnej.

c
2
4
6
8

8
2
0
2
2
2
4
R
,

m
m
k
ie
r
u
n
e
k

c
i
g
n
ie
n
ia
o

r
u
r
y

215
Rys. 7.27. Otrzymane doswiadczalnie rozklady intensywnosci odksztalcenia na grubosci scianki rury
stalowej (stal 1H18N10T) ciagnionej swobodnie przez ciagadlo stozkowe [113]: a) 25 3,6 mm
21 3,6 mm, 2 = 32
o
(z = 18,7%); b) 25 3,6 mm 20 3,6 mm, 2 = 32
o
(z = 23,4%)
Badania porwnawcze rozkladw intensywnosci odksztalcenia dla rznych metod
ciagnienia rur wykazaly, ze dla takich samych wartosci odksztalcenia jednorodnego
wartosci
c
sa najwiksze dla ciagnienia swobodnego. Dodatkowo, przy ciagnieniu
swobodnym wystpuje najwiksza niejednorodnosc rozkladu
c
na przekroju ciagnio-
nej rury.
Na rysunku 7.28 pokazano przykladowo rozklady intensywnosci odksztalcenia
w rurze miedzianej ciagnionej na korku cylindrycznym [160].
Z przebiegu izolinii w materiale w pelni odksztalconym widac (rys. 7.28), ze in-
tensywnosc odksztalcenia na grubosci scianki wzrasta od powierzchni zewntrznej do
powierzchni wewntrznej rury. Dla omawianego przypadku nie obserwuje si wic mi-
nimum wartosci
c
usytuowanego w poblizu polowy grubosci scianki rury.
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0

c
pow. zewntrzna pow. wewntrzna
0,0 0,3 0,6 0,9 ,2 ,5 ,8 2, 2,4 2,7 3,0 3,3 3,6
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0
pow. zewntrzna pow. wewntrzna
0,0 0,3 0,6 0,9 ,2 ,5 ,8 2, 2,4 2,7 3,0 3,3 3,6
a)
b)

216
Rys. 7.28. Izolinie pokazujace rozklad intensywnosci odksztalcenia na przekroju wzdluznym rury
miedzianej ciagnionej na korku cylindrycznym [160]: (D
0z
= 27 mm; g
0
= 5,5 mm; D
kz
= 21,0 mm;
g
k
= 4,4 mm; 2 = 32
o
): a) obliczenia teoretyczne (MES); b) wyniki doswiadczalne (metoda siatek)
7.4. Nierwnomierno wasnoci
W pracach [113, 112] przedstawiono wyniki obszernych badan laboratoryjnych,
w ktrych wyznaczono rozklady wlasnosci mechanicznych na przekrojach poprzecz-
nych rur swobodnie ciagnionych.
Do wyznaczenia tych rozkladw wykorzystano dwie metody doswiadczalne:
1) metod oparta na pomiarach twardosci, wykorzystujaca zaleznosci pomidzy
twardoscia oraz innymi wlasnosciami wytrzymalosciowymi (R
0,2
, R
m
),
2) metod rozciagania miniprbek, odpowiednio wycitych ze scianki rury.
Pierwsza z wymienionych metod jest metoda posrednia, pozwalajaca na stosunko-
wo szybka ocen rozkladu wlasnosci wytrzymalosciowych. Wymaga jednak wcze-
sniejszego okreslenia zwiazkw twardosci z wlasnosciami wytrzymalosciowymi, co
rozwinito szerzej w rozdziale piatym. Druga metoda, rwniez opisana w rozdziale
piatym, ma charakter pomiaru bezposredniego, jednakze jest znacznie bardziej klopo-
tliwa technicznie.
z , mm 30 25 20 5 0 5
4
9
4
r, mm
Intensywno odksztacenia
Teoria
0,6 0,6
0
,0
2
0
,
0
4
0
,
0
8
0
,

2
0
,

5
0
,2
0
,2
5 0
,3 0
,4
0
,4
5
0
,5
0
,6
0,64
0,60 0,60
0,22 0,22
0,64
z , mm
30 25 20 5 0 5
4
9
4
r , mm
Intensywno odksztacenia
Dowiadczenie
0,58
0
,5
8
0
,
0
2
0
,
0
4
0
,
0
8
0
,

2
0
,

5
0
,2
0
,2
5 0
,3
0
, 4 0
,4
8
0
,5
4
0,6
0,64
0,6
0,68
0,22
a)
b)

217
Na rysunku 7.29 zamieszczono wyniki badan rozkladu R
0,2
i R
m
na grubosci scianki
rury stalowej (stal 1H18N10T) ciagnionej przez stozkowe ciagadlo z rznymi odksztal-
ceniami. Zastosowano w tych badaniach metod wykorzystujaca pomiary twardosci.
Rys. 7.29. Rozklady wlasnosci wytrzymalosciowych na grubosci scianki rur stalowych (stal
1H18N10T) ciagnionych swobodnie przez stozkowe ciagadlo [113]: a) 25 3,6 mm 22 3,6 mm;
2 = 32
o
; b) 25 3,6 mm 21 3,6 mm; 2 = 32
o
; c) 25 3,6 mm 20 3,6 mm; 2 = 32
o
pow. zewntrzna pow. wewntrzna
200
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9 ,2 ,5 ,8 2, 2,4 2,7 3,0 3,3 3,6
R , R ,
m 0,2
MPa
R
m
R
0,2
pow. zewntrzna pow. wewntrzna
200
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9 ,2 ,5 ,8 2, 2,4 2,7 3,0 3,3 3,6
R , R ,
m 0,2
MPa
R
m
R
0,2
pow. zewntrzna pow. wewntrzna
200
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9 ,2 ,5 ,8 2, 2,4 2,7 3,0 3,3 3,6
R , R ,
m 0,2
MPa
R
m
R
0,2
a)
b)
c)

218
Zgodnie z oczekiwaniami, najwyzsze wartosci R
0,2
i R
m
wystpuja na powierzchni
wewntrznej rury, na co wskazywaly omwione w poprzednim punkcie rozklady inten-
sywnosci odksztalcenia.
Na rysunku 7.30 zamieszczono wyniki badan rozkladu wlasnosci mechanicznych
na grubosci scianki rur, otrzymane metoda rozciagania miniprbek. Schemat sposobu
wycicia miniprbek pokazano na rysunku 5.15.
Rys. 7.30. Rozklady wlasnosci mechanicznych na przekroju poprzecznym rur stalowych
(stal1H18N10T) ciagnionych na pusto, wyznaczone na podstawie badan miniprbek [113]: a) 25
3,6 mm 22 3,6 mm; 2 = 32
o
; b) 25 3,6 mm 21 3,6 mm; 2 = 32
o
Podobnie jak na rysunku 7.29 najwiksze wartosci R
0,2
i R
m
wystpuja na po-
wierzchni wewntrznej rur. Nalezy rwniez zwrcic uwag (rys. 7.30) na zmiany wla-
snosci plastycznych opisywanych przez wydluzenie rwnomierne (A
r
) i wydluzenie
wzgldne A
30
(gdzie 30 oznacza dlugosc bazy pomiarowej w mm). Na powierzchni
wewntrznej rury obserwuje si wyrazny, szybki spadek wartosci A
r
i A
30
. Takie lo-
kalne obnizenie si wlasnosci plastycznych moze byc przyczyna powstawania pknic
w ciagnionym materiale.
pow. zewntrzna pow. wewntrzna
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9 ,2 ,5 ,8 2, 2,4 2,7 3,0 3,3 3,6
R , R ,
m 0,2
MPa
R
m
R
0,2
A
30
A
r
30
25
20
5
0
5
0
A , A
r , 30
%
pow. zewntrzna pow. wewntrzna
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9 ,2 ,5 ,8 2, 2,4 2,7 3,0 3,3 3,6
R , R ,
m 0,2
MPa
R
m
R
0,2
A
30
A
r
30
25
20
5
0
5
0
A , A
r , 30
%
a)
b)

219
8. Niekonwencjonalne procesy ciqgnienia
Za konwencjonalny proces ciagnienia uwaza si taki proces, w ktrym ciagadlo
(monolityczne lub skladane) pozostaje w spoczynku, smar dostaje si do obszaru od-
ksztalcenia w sposb naturalny i pozostaje w stozku smarujacym pod cisnieniem at-
mosferycznym, a material wchodzacy do ciagadla posiada temperatur otoczenia.
Do procesu ciagnienia przeznacza si coraz czsciej materialy bardzo twarde o nis-
kiej plastycznosci, ktre odksztalcane w normalnych warunkach procesu stwarzaja
ogromne problemy techniczne zwiazane midzy innymi z wystpowaniem nieocze-
kiwanych pknic, nadmiernym zuzyciem narzdzi czy tez powstawaniem rys po-
wierzchniowych. W wielu przypadkach odbiorcy zadaja wyrobu ciagnionego o bardzo
waskich odchylkach wymiarowych, a dodatkowo o wysokiej kolowosci (tzn. o takim
ksztalcie poprzecznym, ktry zblizony jest do idealnego kola). Rozwj przemyslu spo-
wodowal zapotrzebowanie na bardzo glboko przetworzone wyroby ciagnione, jak na
przyklad rury cienkoscienne czy tez bardzo cienkie druty (o srednicy ponizej 0,1mm).
Wymienione wyzej aspekty techniczne i technologiczne spowodowaly rozwj
technologii ciagnienia majacych na celu zapewnienie osiagnicia specjalnych wyma-
gan i wlasnosci wyrobu gotowego.
Rozwinly si tak zwane niekonwencjonalne technologie ciagnienia, w ktrych
midzy innymi:
ciagadlo nie jest w spoczynku,
smar podawany jest pod cisnieniem,
material jest podgrzewany przed procesem ciagnienia.
Technologie te pozwalaja w wielu przypadkach na przezwycizenie trudnosci
technicznych wystpujacych w procesie tradycyjnym.
8.1. Ciqgnienie w warunkach smarowania hydrodynamicznego
8.1.1. Oglne wiadomosci o smarowaniu hydrodynamicznym
W procesach ciagnienia mamy czsto do czynienia z tarciem plsuchym, tzn. ta-
kim, gdy na powierzchniach tracych tylko niektre obszary rozdzielone sa osrodkiem
lepkim, badz tez z tarciem plplynnym, tzn. gdy w obecnosci smaru istnieja miejsca

220
bezposredniego kontaktu tracych si cial. Przy wlasciwym doborze smaru oraz war-
stwy podsmarowej moze wystapic rwniez tarcie graniczne, charakteryzujace si cal-
kowitym rozdzieleniem powierzchni tracych warstewka smaru o granicznie cienkiej
grubosci. Ten rodzaj tarcia wystapic moze przy zastosowaniu smaru z dodatkiem sub-
stancji powierzchniowo czynnych, zwikszajacych przyczepnosc smaru do powierzch-
ni ciagnionego metalu. Im lepiej rozdzielone sa trace powierzchnie, tym mniejsze
wystpuja sily tarcia, a tym samym korzystniej przebiega proces ciagnienia. Stad tez
ciagle poszukiwania nowych kompozycji smarw zabezpieczajacych warunki tarcia
granicznego. Nowe, wlasciwie dobrane smary oraz warstwy podsmarowe zapewnia-
ja najczsciej zmniejszenie sil tarcia o kilka, czy tez kilkanascie procent. Radykalne
zmniejszenie sil tarcia uzyskac mozna przez stworzenie takich warunkw smarowania,
gdy trace si powierzchnie rozdzielone bda gruba warstwa smaru, calkowicie roz-
dzielajaca trace si powierzchnie. Warstwa smaru powinna miec grubosc wiksza od
wysokosci chropowatosci odksztalcanego metalu i ciagadla. Taki rodzaj smarowania
nosi rodzaj smarowania plynnego (hydrodynamicznego).
W tradycyjnym procesie ciagnienia ciagniony metal przechodzi przez pewna obj-
tosc smaru znajdujacego si przed ciagadlem. Smar w smarowniczce jest w tym przy-
padku pod cisnieniem atmosferycznym i dostaje si do obszaru odksztalcenia na skutek
przyczepiania si do ruchomego metalu. Duza ilosc smaru odpada, zas naciski wyst-
pujace w ciagadle sprawiaja, ze grubosc warstwy smaru jest bardzo mala.
Stworzenie warunkw smarowania plynnego wymaga wymuszonego podawania
smaru do obszaru odksztalcenia. Wytworzenie i utrzymanie warstewki smaru o odpo-
wiedniej grubosci uzyskac mozna przez podawanie smaru pod cisnieniem do obszaru
odksztalcenia.
Najstarszym sposobem wymuszonego podawania smaru jest opatentowana w 1931 ro-
ku przez firm AEG metoda polegajaca na doprowadzeniu smaru pod wysokim cisnie-
niem do hermetycznej komory, gdzie umieszczone sa dwa ciagadla (rys. 8.1). W ciaga-
dle roboczym (3) zachodzi wlasciwe odksztalcenie, natomiast w ciagadle uszczelniaja-
cym (5) usytuowanym od strony wejscia do komory cisnieniowej wielkosc gniotu nie
przekracza 10%. Taki sposb smarowania, przy ktrym smar doprowadzony jest do obsza-
ru odksztalcenia pod wysokim cisnieniem wytworzonym za pomoca pomp, nosi nazw
smarowania hydrostatycznego. Badania wykazaly, ze stworzenie warunkw smarowa-
nia plynnego wymaga stosowania cisnien bliskich wartosci naprzenia uplastyczniaja-
cego ciagnionego metalu. Podstawowym mankamentem smarowania hydrostatycznego
jest koniecznosc stosowania pomp wysokiego cisnienia oraz skomplikowanych uszczel-
nien, co znacznie podraza koszty i utrudnia przemyslowe zastosowanie tej metody.
Drugim, o wiele prostszym sposobem wytworzenia cisnienia smaru w obszarze od-
ksztalcenia jest tzw. hydrodynamiczne podawanie smaru. Metoda ta polega na umiesz-
czeniu przed ciagadlem tulejek o odpowiedniej konstrukcji, w ktrych na skutek zabierania
smaru przez ciagniony metal wytwarza si wysokie cisnienie, osiagajace maksymalna
wielkosc w plaszczyznie wejscia metalu do ciagadla. Wytworzenie si cisnienia jest wyni-
kiem dzialania sil lepkosci w szczelinie pomidzy tulejka a ciagnionym materialem.

221
Rys. 8.1. Schemat przyrzadu firmy AEG do ciagnienia drutu pod cisnieniem: 1 ciagniony drut,
2 uszczelnienie, 3 ciagadlo robocze, 4 komora cisnieniowa, 5 ciagadlo uszczelniajace
Prekursorami zastosowania smarowania hydrodynamicznego byli Mc Lellan i Ca-
meron (patent angielski z roku 1944), a nastpnie w latach picdziesiatych Christo-
pherson i Naylor [31, 32]. Uzyskane pozytywne wyniki spowodowaly szybki rozwj
metody hydrodynamicznego smarowania. Pojawilo si wiele opracowan teoretycz-
nych, wsrd ktrych na szczeglna uwag zasluguja prace Kolmogorowa [47, 48].
Na rysunku 8.2 przedstawiono opatentowane w roku 1955 narzdzie Christopher-
sona i Naylora pozwalajace na wytworzenie cisnienia smaru o wartosci bliskiej warto-
sci naprzenia uplastyczniajacego ciagnionego metalu.
Rys. 8.2. Urzadzenie Christophersona i Naylora do ciagnienia w warunkach smarowania hydrody-
namicznego: 1 ciagniony drut, 2 tulejka wytwarzajaca cisnienie, 3 uszczelnienie, 4 ciagadlo,
5 oprawa ciagadla
Narzdzie to charakteryzuje si duza dlugoscia tulejki cisnieniowej l oraz bardzo
mala szczelina h pomidzy tulejka cisnieniowa i drutem (h = 0,070,10 mm). Przy za-
P
5 4 3 2 1
1 2 3 4 5
h
l

222
stosowaniu smarw o duzej lepkosci uzyskano cisnienie smaru przy wejsciu do ciaga-
dla rzdu 320 MPa, a na przeciagnitym drucie otrzymano warstewk smaru o grubosci
0,0020,015 mm. Christopherson i Naylor prowadzili badania nad wplywem wielkosci
szczeliny (h), dlugosci tulejki (l) oraz prdkosci ciagnienia (v
c
) na wielkosc cisnienia
smaru i sil ciagnienia. Stwierdzili oni, ze cisnienie smaru jest tym wiksze, im dluzsza
jest tulejka oraz im mniejsza jest szczelina pomidzy drutem a wewntrzna srednica
tulejki. Cisnienie wzrasta rwniez wraz ze wzrostem prdkosci ciagnienia. Cisnienie
smaru moze niekiedy osiagnac taka wartosc, ze nastapi zmniejszenie przekroju po-
przecznego materialu przed wejsciem do obszaru odksztalcenia.
Przemyslowe zastosowanie urzadzenia Christophersona i Naylora napotykalo na
szereg trudnosci zwiazanych przede wszystkim z duza dlugoscia tulejek cisnieniowych
(ok. 80 cm). Tak znaczna dlugosc tulejek cisnieniowych spowodowana byla zastoso-
waniem jako smaru olejw mineralnych, ktre charakteryzuja si niewielka lepkoscia.
Badania przeprowadzone przez BISRA przy uzyciu proszku mydla jako srodka smaru-
jacego, a wic substancji o duzej lepkosci, doprowadzily do powstania znacznie ko-
rzystniejszej konstrukcji ciagadla cisnieniowego, pokazanej na rysunku 8.3.
Rys. 8.3. Ciagadlo cisnieniowe konstrukcji BISRA: 1 tulejka cisnieniowa, 2 uszczelnianie,
3 ciagadlo, 4 pierscien uszczelniajacy, 5 obudowa
Tulejka cisnieniowa (1) konstrukcji BISRA ma ksztalt dyszy, o zmiennym kacie
nachylenia tworzacej w stosunku do kierunku ciagnienia. Szczelina pomidzy ciagnio-
nym wyrobem a powierzchnia tulejki jest zmienna, przyjmujac najmniejsza wartosc na
koncu tulejki (tzn. w plaszczyznie wejscia do ciagadla). Taki ksztalt tulejki cisnienio-
wej ulatwia zabieranie proszku mydla oraz umozliwia uzyskanie wysokich cisnien przy
stosunkowo niewielkiej dlugosci tulejki. Zastosowanie przemyslowe narzdzi kon-
strukcji BISRA pozwolilo na zwikszenie zywotnosci ciagadel od 3 do 20 razy [152].
1
2
3
4
5

223
Dalsze badania przemyslowe i laboratoryjne prowadzone w bylym ZSRR oraz w Pol-
sce (Instytut Metalurgii Zelaza w Gliwicach i Centralne Laboratorium Przemyslu Wyrobw
Metalowych w Zabrzu) doprowadzily do opracowania konstrukcji tzw. wielostopnio-
wych ciagadel cisnieniowych przeznaczonych do ciagnienia drutu (rys. 8.4 i 8.5). Kon-
strukcje te charakteryzuja si obecnoscia jednego lub dwch ciagadel, tzw. oporowo-
-roboczych poprzedzajacych wlasciwe ciagadlo robocze (8) oraz tulejki cisnieniowej (5).
Rys. 8.4. Ciagadlo cisnieniowe konstrukcji Kolmogorowa do ciagnienia stali niskowglowych i me-
tali niezelaznych: 1 obudowa, 2 ciagadlo robocze, 3 podkladka uszczelniajaca, 4 ciagadlo
wytwarzajace cisnienie, 5 tulejka zaciskowa, 6 nakrtka
Rys. 8.5. Ciagadlo cisnieniowe dwustopniowe konstrukcji IMZ Gliwice: 1 korpus, 2 komo-
ra chlodzenia, 3 tulejka zaciskowa, 4 specjalna nakrtka, 5 tuleja cisnieniowa, 6 podkladka,
7 uszczelnienie, 8 ciagadlo robocze, 9 ciagadlo oporowo-robocze
1 3 4 5
1 6 8 9 3 5 4
2 7 7

224
W ciagadle cisnieniowym dwustopniowym konstrukcji IMZ w Gliwicach (rys. 8.5)
wymiar otworu kalibrujacego ciagadla oporowo-roboczego (9) dobiera si tak, aby le-
zal on w polowie pola rzeczywistych odchylek wymiarowych ciagnionego drutu. Cia-
gadlo to stwarza drugi stopien sprzenia smaru i rwnoczesnie stanowi uszczelnienie
komory cisnieniowej poprzedzajacej ciagadlo robocze. Utworzona w ten sposb komo-
ra cisnieniowa spelnia w pewnym sensie rol zbiornika lagodzacego wahania cisnien
wytwarzanych przez tulej cisnieniowa (5).
W wielostopniowym ciagadle cisnieniowym wystpuje ponadto efekt przeciwcia-
gu w wyniku obecnosci ciagadel oporowo-roboczych. Przeciwciag ten (zwany rwniez
przeciwciagiem wlasnym) zmniejsza nacisk metalu na ciagadlo robocze, co w efekcie
pozwala na stosowanie mniejszych cisnien smaru niezbdnych do calkowitego rozdzie-
lenia tracych si powierzchni. Wielostopniowe ciagadlo cisnieniowe stosowac mozna
do wszystkich metali i stopw, a w szczeglnosci do materialw szybko umacniajacych
si i trudno odksztalcalnych.
8.1.2. Teoretyczne podstawy ciqgnienia
w warunkach smarowania hydrodynamicznego
Niedowizij i Pietruchin [91], a za nimi szereg innych autorw [134, 117], rozpa-
trujac zagadnienie wielkosci naprzen wystpujacych przy ciagnieniu w warunkach
smarowania hydrodynamicznego czynia zalozenie, ze naprzenie to sklada si z dwch
czsci:
1) naprzenia potrzebnego do wytworzenia i podtrzymania cisnienia smaru w tu-
lejce cisnieniowej,
2) naprzenia niezbdnego do wykonania odksztalcenia plastycznego (z pomini-
ciem sil tarcia).
Pominicie sil tarcia w analizie zjawiska jest uzasadnione faktem calkowitego roz-
dzielenia tracych si powierzchni warstewka smaru o znacznej grubosci. Naprzenie
potrzebne do podtrzymania cisnienia okreslic mozna wykorzystujac podstawowe rw-
nania hydrodynamiki cieczy, ktre opisuja przeplyw lepkiego smaru przez szczelin.
Teoria ciagnienia w warunkach smarowania hydrodynamicznego oparta jest wic na
hydrodynamice cieczy niutonowskiej.
Na rysunku 8.6 pokazano schematycznie rozklad prdkosci przeplywu smaru
w tulejce cisnieniowej, a na rysunku 8.7 sily dzialajace na element objtosciowy sma-
ru przeplywajacego przez szczelin utworzona przez wewntrzna powierzchni nie-
ruchomej tulejki cisnieniowej oraz zewntrzna powierzchni ciagnionego metalu po-
ruszajacego si z prdkoscia v
0
. Dzialanie sil adhezyjnych, wystpujacych pomidzy
czasteczkami smaru a ciagnionym metalem oraz sil tarcia wystpujacych w war-
stwie smaru, wywolywanych lepkoscia cieczy, powoduje zmiennosc cisnienia smaru p
w szczelinie.

225
Rys. 8.6. Rozklad prdkosci przeplywu smaru podczas smarowania hydrodynamicznego:
1 ciagadlo, 2 tulejka cisnieniowa
Rys. 8.7. Sily dzialajace na element objtosciowy smaru w tulejce cisnieniowej
Ukladajac warunek rwnowagi sil dzialajacych na element smaru przedstawiony
na rysunku 8.7 otrzymamy
0
(
(
,
\
,
,
(
j

+ + (
,
\
,
(
j

+ dx dy
y
dx dy dx
x
p
p dy p
x
x x
(8.1)
Po wymnozeniu i uporzadkowaniu rwnanie (8.1) przyjmie postac
dx
dp
dy
d
x

(8.2)
1 2

x
0
l
y
y
d
y
p
D
1
D
0
d
p
v
0
x
x dx

x
+
p +

x
p
y
x
dy
dx

226
Naprzenie styczne
x
, dzialajace w smarze w kierunku przeciwnym do kierunku
ciagnienia, jest proporcjonalne do zmiany chwilowej prdkosci ruchu czasteczek v
x
smaru wzgldem wsplrzdnej y, a wsplczynnikiem proporcjonalnosci jest dynamicz-
ny wsplczynnik lepkosci
dy
v d
x
x
(8.3)
Rwnanie (8.3) wynika z podstawowych praw hydrodynamiki cieczy niutonow-
skiej.
Uwzgldniajac zaleznosc (8.3) w rwnaniu (8.2), otrzymamy rzniczkowe rwna-
nie ruchu smaru w tulejce cisnieniowej
dx
dp
dy
v d
x

1
2
2
(8.4)
gdzie:
v
x
lokalna prdkosc przeplywu smaru w tulejce cisnieniowej,
p lokalne cisnienie smaru w tulejce cisnieniowej,
dynamiczny wsplczynnik lepkosci smaru.
Calkowanie rwnania (8.4) jest mozliwe, gdyz wartosc
dx
dp
nie zalezy od wspl-
rzdnej y. Przeprowadzajac calkowanie rwnania (8.4) oraz uwzgldniajac warunki
brzegowe niezbdne do wyznaczenia stalych calkowania (rys. 8.7):
D y v
d y v v
x
p x
2
1
dla ; 0
,
2
1
dla ;
0


(gdzie D jest biezaca wewntrzna srednica tulejki cisnieniowej), otrzymamy rwna-
nie okreslajace prdkosc przeplywu czastek smaru w dowolnym rozpatrywanym prze-
kroju [134]
( ) y D
d D
v
d D
y
d D
y
dx
dp
v
p
p p
x
2
4 2
1
0 2

+
(
(
,
\
,
,
(
j
+
+

(8.5)
Drugie podstawowe rwnanie hydrodynamiki opisujace przeplyw smaru w tulejce
cisnieniowej wyznacza si, okreslajac jednostkowe natzenie przeplywu smaru q, ktre
wynosi

2
2
D
d
x
p
dy v q (8.6)

227
Po podstawieniu (8.5) do (8.6), rozwiazaniu elementarnych calek oraz uporzadko-
waniu otrzymamy rwnanie rzniczkowe okreslajace cisnienie smaru p na dlugosci tu-
lejki cisnieniowej
]
]
]
]
,
,

3 2
0
) (
96
) (
24
p p
d D
q
d D
v
dx
dp
(8.7)
W warunkach smarowania hydrodynamicznego w tulejce cisnieniowej powinien
istniec taki przekrj, w ktrym cala ilosc smaru zabierana jest przez metal (tzn. nie
wystpuje wycofywanie smaru z tulejki cisnieniowej). W takim przypadku strumien
natzenia przeplywu q moze byc opisany zaleznoscia
h v q
0
3
1
(8.8)
W rwnaniu (8.8) h oznacza wysokosc szczeliny w przekroju, w ktrym cala ilosc
smaru zabierana jest przez metal. Podstawiajac (8.8) do (8.7) otrzymamy
]
]
]
]
,
,

3
0
2
0
) (
32
) (
24
p p
d D
h v
d D
v
dx
dp
(8.9)
gdzie:
D biezaca srednica wewntrzna tulejki cisnieniowej,
dynamiczny wsplczynnik lepkosci smaru ( = (t, p)).
Rwnania (8.9) i (8.5) tworza uklad dwch rwnan rzniczkowych opisuja-
cych ruch smaru w szczelinie pomidzy tulejka wytwarzajaca cisnienie, a zewntrzna
powierzchnia ciagnionego metalu. Rwnania te moga byc wykorzystywane do ana-
litycznego okreslenia wielkosci cisnienia smaru oraz wartosci naprzenia potrzebne-
go do wytworzenia i podtrzymania cisnienia smaru w obszarze odksztalcenia plas-
tycznego.
Wielkosc wytworzonego cisnienia smaru jest uzalezniona od parametrw geome-
trycznych tulejki cisnieniowej (dlugosc, kat nachylenia tworzacej w przypadku tulejki
stozkowej, wielkosc szczeliny h), prdkosci ciagnienia, temperatury oraz rodzaju sto-
sowanego smaru. Cisnienie smaru mozna okreslic analitycznie rozwiazujac rwnanie
(8.9). Podstawowa trudnoscia na jaka napotyka si przy rozwiazaniu tego rwnania jest
wlasciwy dobr dynamicznego wsplczynnika lepkosci , ktry jest funkcja tempera-
tury i cisnienia. Przykladowe zaleznosci dynamicznego wsplczynnika lepkosci oleju
mineralnego oraz olejw typu SAE przedstawiono na rysunku 8.8.

228
Rys. 8.8. Zaleznosc dynamicznego wsplczynnika lepkosci
t
od temperatury [128]:
1 olej mineralny, 2 olej SAE 50, 3 olej SAE 20, 4 olej SAE 10
Z wystarczajaca dla obliczen praktycznych dokladnoscia mozna przyjac, ze w za-
kresie temperatur 50100
o
C zaleznosc ta opisywana jest rwnaniem [48]
m
t
t
(
,
\
,
(
j

50
50
(8.10)
gdzie:

t
dynamiczny wsplczynnik lepkosci przy danej temperaturze (Ns/m
2
),

50
dynamiczny wsplczynnik lepkosci przy temperaturze 50
o
C (Ns/m
2
),
m parametr zalezny od kinematycznego wsplczynnika lepkosci przy tempe-
raturze 50
o
C (rys. 8.9).
Rys. 8.9. Zaleznosc parametru m od kinematycznego wsplczynnika lepkosci v
50
[48]
Drugim czynnikiem, od ktrego zalezy lepkosc smarw plynnych, jest cisnienie.
Dla wikszosci stosowanych olejw ich lepkosc znacznie wzrasta wraz ze wzrostem
1,2
1,1
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
temperatura t, C
o
d
y
n
a
m
i
c
z
n
y

w
s
p

c
z
y
n
n
i
k

l
e
p
k
o

c
i
,
N

s
1 2
3
4
3,0
2,5
2,0
1,0
0 20 40 60 80100 x10
6
v
50
, m /s
2
m

229
cisnienia. Oglna zaleznosc pomidzy lepkoscia dynamiczna a cisnieniem mozna opi-
sac rwnaniem [35, 47]
( ) p
p
, exp
0
(8.11)
Wartosc stalej empirycznej dla rznych smarw podano w pracach [35, 48]. Wy-
korzystujac zaleznosc (8.10) i (8.11), gradient cisnienia smaru w tulejce cisnieniowej
mozna opisac rwnaniem [128]
( )
]
]
]
]
,
,

3
0
2
0
) (
32
) (
24
, exp
p p
t
d D
h v
d D
v
p
dx
dp
(8.12)
Podstawiajac do rwnania (8.12) zaleznosc geometryczna (rys. 8.6)
( ) , tg + x l h d D
p
gdzie:
l dlugosc tulejki cisnieniowej,
h koncowa szczelina pomidzy ciagnionym wyrobem a tulejka cisnieniowa,
kat nachylenia tworzacej tulejki cisnieniowej,
oraz calkujac z uwzgldnieniem warunku brzegowego (dla x = 0, p = 0), otrzymamy:
dla tulejki o ksztalcie cylindrycznym ( = 0)
(
,
\
,
(
j

2
0
2
1 ln
1
h
l v
p
t
(8.13)
dla tulejki o ksztalcie stozkowym ( > 0)
( )

]
]
]
]
,
,

,
+
+

2
0
tg
tg 3 2 2
tg
2
1 ln
1
l h
l h
h
v
p
t
(8.14)
Rwnania (8.13) i (8.14), wyprowadzone przez Sadoka i Pietrzyka [128] dla przy-
padku swobodnego ciagnienia rur, sa zblizone do wzorw podanych przez Kolmogoro-
wa [48], wyprowadzonych i sprawdzonych przy ciagnieniu drutw. Nalezy tutaj zazna-
czyc, ze proces swobodnego ciagnienia rur rzni si od ciagnienia drutw znacznie
mniejszymi prdkosciami v
0
i koniecznoscia stosowania wikszych szczelin h pomi-
dzy ciagnionym wyrobem a tulejka cisnieniowa.
Na podstawie rwnan (8.13) i (8.14) obliczono wielkosci cisnienia smaru plynne-
go dla parametrw wystpujacych w procesie swobodnego ciagnienia rur. Na rysun-
kach 8.10 i 8.11 pokazano obliczone wielkosci cisnienia plynnego smaru w zaleznosci
od: dlugosci tulejki cisnieniowej, prdkosci ciagnienia, temperatury, kata oraz wiel-
kosci szczeliny h.

230
Z przedstawionych wykresw (rys. 8.10 i 8.11) wynika, ze przy stosowanych
w praktyce swobodnego ciagnienia rur prdkosciach v
0
< 1 m/s oraz szczelinach
h 0,05 mm nie ma mozliwosci wytworzenia warunkw smarowania hydrodynamicznego
przy uzyciu smarw plynnych. Znacznie korzystniejsze warunki do wytworzenia odpo-
wiedniego cisnienia wystpuja przy stosowaniu jako smaru proszku mydla, ktry mozna
zaliczyc do cial lepko-plastycznych. Zagadnieniem przeplywu tego rodzaju smaru w tu-
lejkach cisnieniowych zajmowali si Kolmogorow [48] oraz Sadok i Pietrzyk [128].
Rys. 8.10. Zmiana cisnienia plynnego smaru w funkcji dlugosci tulejki cisnieniowej l,
dla rznych prdkosci v
0
[128]
Rys. 8.11. Zmiana cisnienia plynnego smaru w funkcji dlugosci tulejki cisnieniowej l,
w rznych temperaturach [128]
6
5
4
3
2
1
60
50
40
30
20
10
50 60 70 80 90100110120130140150
dugo tuleji cinieniowej , mm l
= 0
o
= 0,5
o
t = 40
o
h = 0,05 mm
v
0
= 1
v
0
= 0,7
v
0
= 0,1
v
0
= 0,4
7
6
5
4
3
2
1
0
70
60
50
40
30
20
10
0
50 60 70 80 90100110120130140150
dugo tuleji cinieniowej , mm l
t = 20
o
= 0
o
= 0,5
o
v = 0,4 m/s
h = 0,05 mm
t = 40
o
t = 60
o

231
Przykladowe wyniki uzyskane przez Sadoka i Pietrzyka [128] przedstawia ry-
sunek 8.12. Z przebiegu krzywych wynika, ze cisnienie proszku mydla w tulejce cis-
nieniowej maleje wraz ze wzrostem temperatury i wysokosci szczeliny h.
Rys. 8.12. Zaleznosc cisnienia proszku mydla sodowego od dlugosci stozkowej tulejki cisnieniowej
( = 1
o
) [128]
Na zakonczenie przedstawionych rozwazan nalezy zadac pytanie: jak duze powin-
no byc cisnienie smaru na koncu tulejki cisnieniowej (lub w plaszczyznie wejscia me-
talu do ciagadla) w procesach ciagnienia drutw i rur? Wedlug Kolmogorowa [47]
w przypadku ciagnienia wyrobw o pelnym przekroju poprzecznym cisnienie smaru
powinno byc wyzsze od naprzenia uplastyczniajacego materialu o 540%. Wwczas
mozna mwic o stworzeniu warunkw smarowania hydrodynamicznego.
Nieco inaczej wyglada problem cisnienia smaru przy ciagnieniu swobodnym rur.
Cisnienie smaru bliskie naprzeniu uplastyczniajacemu ciagnionego materialu dopro-
wadziloby do utraty statecznosci ciagnionej rury, rozumianej jako lokalne zapadnicie
scianki, czy tez zmian ksztaltu calego przekroju poprzecznego rury przed wejsciem do
obszaru odksztalcenia. Przy swobodnym ciagnieniu rur cisnienie smaru powinno byc
tak dobrane, aby stworzyc warunki smarowania hydrodynamicznego, nie powodujac
jednoczesnie zmian ksztaltu rury w tulejce cisnieniowej. Cisnienie smaru przy ciagnie-
niu swobodnym rur powinno byc tyle razy mniejsze od naprzenia uplastyczniajacego
metalu, ile razy promien rury jest wikszy od jej grubosci scianki.
22
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
20 30 40 50 60 70 80
dugo tuleji cinieniowej , mm l
220
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
0
t = 80
o
t = 80
o
t = 80
o
t = 100
o
t = 100
o
t = 100
o
t = 40
o
t = 40
o
t = 40
o
t = 60
o
t = 60
o
t = 60
o
h = 0,3 mm
h = 0,4 mm
h = 0,5 mm
p
,

M
P
a
p
,

k
G
/
m
m
2

232
p
z
D
g
p
0
2
(8.15)
gdzie:
p cisnienie smaru na koncu tulejki cisnieniowej,
g grubosc scianki rury,
D
0z
poczatkowa zewntrzna srednica rury,

p
naprzenie uplastyczniajace metalu przeznaczonego do ciagnienia.
Z zaleznosci (8.15) korzysta si powszechnie przy wyprowadzaniu wzorw na na-
przenie ciagnienia rur w warunkach smarowania hydrodynamicznego.
8.1.3. Praktyczne aspekty ciqgnienia
w warunkach smarowania hydrodynamicznego
Podstawowym walorem zastosowania ciagnienia drutu w warunkach smarowania
hydrodynamicznego jest wzrost trwalosci ciagadel. Doswiadczenia i obserwacje prze-
myslowe zarwno w kraju, jak i za granica wskazuja na znacznie mniejsze zuzycie cia-
gadel, co przejawia si we wzroscie ich trwalosci 34-krotnie (w pewnych szczegl-
nych przypadkach nawet 20-krotnie) w stosunku do tradycyjnych metod smarowania
[88, 152]. Zjawisko to zwiazane jest bezposrednio ze zmniejszeniem sil tarcia oraz
znacznym obnizeniem temperatury w oczku ciagadla. Zmniejszenie sil tarcia w wyniku
zastosowania smarowania hydrodynamicznego prowadzi do obnizenia naprzenia
ciagnienia. Badania Kolomogorowa wskazuja, ze przy ciagnieniu drutu zastosowa-
nie ciagadel cisnieniowych prowadzi do obnizenia naprzenia ciagnienia w granicach
2729%. Dla swobodnego ciagnienia rur przez ciagadla cisnieniowe obnizenie napr-
zenia ciagnienia jest nieco mniejsze i wynosi okolo 15% [134]. Nalezy w tym miejscu
zaznaczyc, ze zmniejszenie naprzenia ciagnienia jest wynikiem dwch przeciwstaw-
nych sobie efektw. Z jednej strony zmniejsza si ta czsc naprzenia, ktra idzie na
pokonanie sil tarcia, a z drugiej strony niezbdne jest przylozenie okreslonej sily po-
trzebnej na wytworzenie i podtrzymanie cisnienia smaru.
Wikszosc wzorw na naprzenie ciagnienia w warunkach smarowania hydrody-
namicznego wyprowadzono przy zalozeniu, ze naprzenie ciagnienia jest suma dwch
skladowych:
1) naprzenia idacego na wytworzenie i podtrzymanie cisnienia w tulejce cisnie-
niowej
h
,
2) naprzenia idacego na wykonanie czystego odksztalcenia plastycznego,
od
.
Przykladowo, wyprowadzone przez Niedowizija i Pietruchina rwnanie na calko-
wite naprzenie przy ciagnieniu drutw
ch
ma postac [88, 91]
k
p p
k
od h ch
D
D
H
h
h
H
D
h D
0
2
0
ln 2
4 6
1
3
8
+
]
]
]
]
]
]
]
,
,
,
,
,

,
(
,
\
,
(
j

+ + (8.16)

233
gdzie:

h
naprzenie na wytworzenie i podtrzymanie cisnienia smaru,

od
naprzenie idace na wykonanie czystego odksztalcenia plastycznego,
D
0
, D
k
srednice drutu, odpowiednio: poczatkowa i koncowa,
H minimalna szczelina, przy ktrej cala ilosc smaru zabierana jest przez
ciagniony drut,
h szczelina pomidzy drutem a wewntrzna powierzchnia tulejki cisnie-
niowej.
Wzr Sadoka [88] na calkowite naprzenie ciagnienia przy swobodnym ciagnie-
niu rur w warunkach smarowania hydrodynamicznego ma postac:
( )( )
( )( )
]
]
]
]
,
,

,
+
+ +
+
(
(
,
\
,
,
(
j


+
tg 3 2
tg 2 tg 2
cos
cos
ln
0
l h g D
l h l h
g D
g D
kz kz
z
p od h ch
(8.17)
gdzie:

h
,
od
, h jak we wzorze (8.16),
D
0z
, D
kz
srednice zewntrzne rury, odpowiednio: poczatkowa i koncowa,
l dlugosc tulejki cisnieniowej,
g grubosc scianki rury,
kat ciagnienia,
kat nachylenia tworzacej stozka tulejki cisnieniowej do osi ciag-
nienia,
wsplczynnik uwzgldniajacy wplyw sredniego naprzenia glwne-
go na warunek plastycznosci
(
(
,
\
,
,
(
j

3
2
0 , 1 .
Wzory (8.16) i (8.17) zostaly wyprowadzone z wykorzystaniem warunkw Kolo-
mogorowa dotyczacych wielkosci cisnienia smaru w tulejce cisnieniowej:

p
p dla wzoru (8.16),

p
z
D
g
p
0
2
dla wzoru (8.17).
W wyprowadzeniach tych wzorw nie uwzgldniono tej czsci naprzenia, ktra
jest zwiazana z nierwnomiernoscia odksztalcenia. Podejscie takie mozna tlumaczyc
faktem, ze w przypadku smarowania termodynamicznego nierwnomiernosc odksztal-
cenia jest znacznie mniejsza niz przy ciagnieniu konwencjonalnym. Zwiazane jest to
z wystpowaniem o wiele mniejszych sil tarcia, ktre jak opisano to wczesniej
wywieraja wplyw na nierwnomiernosc odksztalcenia. Na tej podstawie mozna stwier-
dzic, ze przy ciagnieniu przez ciagadla cisnieniowe pewne wlasnosci mechaniczne
bda rznily si od wlasnosci uzyskiwanych przy ciagnieniu konwencjonalnym. Naj-

234
wiksze rznice wystpuja we wlasnosciach plastycznych. Przykladowo, druty ze stali
sprzynowych ciagnionych przez ciagadlo cisnieniowe wykazuja znacznie wiksza
liczb skrcen w stosunku do ciagnienia przez ciagadla tradycyjne [152].
Mniejsze sily tarcia przy ciagnieniu przez ciagadla cisnieniowe i zwiazana z tym
mniejsza nierwnomiernosc odksztalcenia jest przyczyna wystpowania mniejszych
naprzen wlasnych w wyrobie gotowym. Wielkosc i znak naprzen wlasnych maja
istotne znaczenie dla uzytkownikw wyrobw ciagnionych, gdyz oddzialuja na wla-
snosci eksploatacyjne tych wyrobw. Duze wartosci rozciagajacych naprzen wla-
snych (wzdluznych i obwodowych), ktre zwykle wystpuja w powierzchniowych
warstwach wyrobw ciagnionych, sa przyczyna nieoczekiwanych pknic (powierzch-
niowych oraz sigajacych do polowy srednicy), wyboczen (podczas obrbki mecha-
nicznej) oraz zdaniem wielu autorw obnizaja wytrzymalosc zmczeniowa. Uzy-
skiwanie wic przy ciagnieniu w warunkach smarowania hydrodynamicznego mniej-
szych wartosci naprzen wlasnych jest powazna zaleta tego procesu.
Zastosowanie ciagadel cisnieniowych w praktyce przemyslowej ciagarni drutu do-
prowadzilo do znacznego zwikszenia gniotw czsciowych. Szczeglnie jest to widoczne
przy ciagnieniu drutw ze stali stopowych, dla ktrych zastosowanie smarowania hy-
drodynamicznego spowodowalo prawie dwukrotne zwikszenie gniotw czsciowych
[152]. W efekcie, zastosowanie smarowania hydrodynamicznego pozwolilo na znaczne
zmniejszenie ilosci ciagw, niekiedy nawet o polow. Rwnoczesnie, dziki mniejszym
temperaturom wystpujacym w obszarze odksztalcenia bylo mozliwe zwikszenie, w wie-
lu przypadkach, prdkosci ciagnienia. Zastosowanie ciagadel cisnieniowych w ciagar-
niach drutu pozwolilo na zmniejszenie pewnej ilosci obrbek cieplnych (przesycanie,
wyzarzanie), z czym wiaze si bezposrednio obnizenie kosztw wytwarzania.
Podobne efekty daje zastosowanie ciagadel cisnieniowych do procesu ciagnienia
rur. Wyniki badan laboratoryjnych potwierdzily mozliwosc stosowania wikszych
gniotw w jednym ciagu bez obawy pknic scianki rury, wystapienia pknic po-
przecznych czy tez rys powierzchniowych. Mozliwe i uzasadnione jest rwniez stoso-
wanie wikszych prdkosci ciagnienia.
Jakosc powierzchni wyrobw ciagnionych przez ciagadlo cisnieniowe (szcze-
glnie rur) moze byc gorsza w porwnaniu do procesu tradycyjnego. Gruba warstwa
smaru rozdzielajaca trace si powierzchnie ogranicza, a czsto wic uniemozliwia
zmniejszenie chropowatosci powierzchni. Stad tez wyrb ciagniony przez ciagadlo
cisnieniowe moze miec chropowatosc powierzchni zblizona do chropowatosci materia-
lu przed ciagnieniem. W procesie konwencjonalnym, przy wlasciwym doborze smaru
i warstwy podsmarowej, uzyskuje si mniejsza chropowatosc powierzchni wyrobu
ciagnionego w porwnaniu ze wsadem.
Nalezy jednak zaznaczyc, ze zastosowanie smarowania hydrodynamicznego
w praktyce przemyslowej zwiazane jest z koniecznoscia stosowania specjalnie skon-
struowanych ciagadel (rys. 8.4 i 8.5), w ktrych umieszczone sa: tuleja cisnieniowa,
ciagadla oporowe i robocze, system uszczelnien, chlodzenie wodne itp. Wiaze si to
z dodatkowymi kosztami zwiazanymi z wykonaniem odpowiednich elementw ciaga-

235
dla cisnieniowego. Znaczne trudnosci wystpuja rwniez przy rozbieraniu ciagadla
cisnieniowego w celu w celu wymiany i regeneracji jego elementw skladowych. Cis-
nienie smaru powoduje bowiem wzajemne zakleszczanie si elementw ciagadla.
Zastosowanie smarowania hydrodynamicznego pociaga za soba wiksze zuzycie
smaru na jednostk masy ciagnionego wyrobu, co zwiksza koszty ciagnienia. W efek-
cie smarowanie hydrodynamiczne jest w praktyce stosowane okazjonalnie, jedynie
tam, gdzie zawodza tradycyjne smary i tradycyjne sposoby smarowania w szczeglno-
sci dla stali wykazujacych sklonnosci do nalepiania si na ciagadlo (np. niektre stale
austenityczne).
8.2. Ciqgnienie przez obrotowe ciqgadlo
Ciagadlo obrotowe, pokazane na rysunku 2.4, wykonuje w trakcie ciagnienia ruch
obrotowy wokl wlasnej osi. Ciagadlo napdzane jest najczsciej silnikiem poprzez
odpowiednio skonstruowana przekladni mechaniczna. Obroty ciagadla sa regulowane
w zakresie od zera do kilkuset obrotw na minut.
Pierwsze badania nad mozliwoscia zastosowania ciagadla obrotowego zostaly
przeprowadzone w roku 1928 przez Greenwooda i Thompsona, a nastpnie na poczatku
lat trzydziestych ubieglego wieku Sachs przedstawil pierwsze rozwazania teoretyczne.
W Instytucie Metalurgii Zelaza (IMZ) w Gliwicach zaprojektowano i wykonano
w latach 195962 ciagadlo obrotowe przystosowane do ciagnienia walcwki i drutu po
mechanicznym usuwaniu zgorzeliny. W Instytucie Metalurgii AGH w latach 198286
prowadzono obszerne badania laboratoryjne ciagnienia rur przez obrotowe ciagadlo
[159, 131, 133].
Wymienione badania jednoznacznie wykazaly, ze zastosowanie ciagadla obroto-
wego powoduje istotne zmiany w przebiegu procesu ciagnienia i prowadzi midzy in-
nymi do:
obnizenia naprzenia ciagnienia,
mozliwosci stosowania wikszych odksztalcen w jednym ciagu,
wyraznej poprawy kolowosci ciagnionego wyrobu,
zmiany warunkw smarowania w obszarze odksztalcenia.
Wielu producentw ciagarek do ciagnienia drutu (ciagarki wielostopniowe) prze-
widuje konstrukcyjna mozliwosc stosowania ciagadel obrotowych lub tez wyposaza te
ciagarki w takie ciagadla. Obowiazuje tutaj zasada, ze obrotowe ciagadlo wystpuje
pojedynczo w maszynie ciagarskiej i jest usytuowane jako pierwsze lub jako ostatnie
ciagadlo. Jako pierwsze, w ukladzie wielostopniowym, wystpuje ciagadlo obrotowe
w przypadku ciagnienia walcwki, w szczeglnosci przy rwnoczesnym stosowaniu
mechanicznego usuwania zgorzeliny. Zastosowanie ciagadla obrotowego ma w takim
przypadku podwjne, pozytywne oddzialywanie na proces ciagnienia.

236
1) Walcwka wchodzaca do pierwszego ciagadla ma zwykle okreslona owaliza-
cj, wynikajaca z procesu walcowania na goraco. Ciagadla obrotowe w sku-
teczny sposb eliminuja t wad walcwki i na skutek ruchu obrotowego po-
woduja uzyskanie po pierwszym ciagu drutu o dobrej kolowosci. Pociaga to za
soba znaczne podwyzszenie trwalosci dalszych ciagadel.
2) Na powierzchni walcwki po mechanicznym usuwaniu zgorzeliny zawsze
pozostaje niewielka ilosc pylu zgorzelinowego, a czasami pozostaja plamy
nie usunitej w pelni zgorzeliny. Taka powierzchnia walcwki stwarza o wiele
gorsze warunki smarowania i powoduje szybkie zuzywanie si pierwszego cia-
gadla. Zastosowanie ciagadla obrotowego zmienia korzystnie warunki smaro-
wania i zwiksza trwalosc ciagadla.
Zastosowanie ciagadla obrotowego jako ostatniego ciagadla w ciagarce wielostop-
niowej powoduje uzyskiwanie wyrobu gotowego o doskonalej kolowosci.
Jedna z najwazniejszych zalet ciagnienia przez obrotowe ciagadlo jest obnizenie
sily ciagnienia w stosunku do ciagadla klasycznego. Mniejsza sila ciagnienia, a wic
i mniejsze naprzenie ciagnienia, powoduja mniejsze wytzenie ciagnionego materia-
lu, czyli mniejsze niebezpieczenstwo wystpowania pknic.
Obnizenie naprzenia ciagnienia stwarza rwniez mozliwosc zwikszenia gnio-
tw jednostkowych, w takim zakresie, aby nie przekroczyc dopuszczalnych wartosci
wsplczynnika zapasu wytrzymalosci. Nalezy jednak w tym miejscu wyraznie zazna-
czyc, ze w materiale ciagnionym przez obrotowe ciagadlo pojawia si moment skrca-
jacy bdacych wynikiem wirowania ciagadla i wywolanego tym obrotem obwodowym
naprzeniem stycznym pochodzacym od tarcia. Ten moment powoduje zmian stanu
naprzenia i moze miec negatywny wplyw na wytzenie materialu.
Nowak i Bazan [92] wyprowadzili wzr na naprzenie ciagnienia prtw i drutw
przez obrotowe ciagadlo. Wykorzystali metodyk analizy zaproponowana przez Sachsa
(opisana w podrozdziale 3.5.1), przyjmujac zalozenie, ze wypadkowa sila tarcia odchyla
si na skutek obrotw o kat
x
od tworzacej stozka roboczego ciagadla (rys. 8.13).
Na rysunku 8.13. skladowa tarcia t

= t cos
x
(gdzie: t = p
N
) oznacza naprze-
nie tarcia dzialajace wzdluz tworzacej stozka. Uwzgldniajac t skladowa i rozpatrujac
warunek rwnowagi elementu taki sam jak na rysunku 3.12, otrzymamy rwnanie rz-
niczkowe (podobne do otrzymanego w podrozdziale 3.5.1) w postaci
( ) 0 cos ctg 1
2 2
+ +

x
x
N
x
x
x
x
D
p
D dD
d
(8.18)
gdzie
x
kat skrcenia sil tarcia (rys. 8.13) zmienny na dlugosci strefy odksztalcenia
(pozostale oznaczenia jak na rysunku 3.12).

237
Rys. 8.13. Rozklad sil tarcia w dowolnym punkcie strefy odksztalcenia przy ciagnieniu
przez obrotowe ciagadlo [92]
Niestety, wzr na cos
x
w zaleznosci (8.18) ma skomplikowana postac i uniemoz-
liwia analityczne rozwiazanie rwnania rzniczkowego. Rozwiazanie rwnania (8.18)
uzyskano [92], przyjmujac pewna srednia wartosc kata
r
. W efekcie otrzymano wzr
na naprzenie ciagnienia pelnych profili okraglych przez obrotowe ciagadlo.
[ ]
) (
0
) (
1
1
a a
pr co
a
a

+
+
(8.19)
gdzie:

co
naprzenie ciagnienia przez obrotowe ciagadlo,
a cos
r
ctg,

pr
srednia wartosc naprzenia uplastyczniajacego,
wsplczynnik wydluzenia
(
(
(
,
\
,
,
,
(
j
(
(
,
\
,
,
(
j

2
0
k
D
D
,

0
naprzenie przeciwciagu.
Wartosci cos
r
obliczyc mozna ze wzoru
1 2
0
2 2 2 2
0
2 2
1 2
1
1 2
1
cos

+
+
+

D k D k
r (8.20)
gdzie:
,
c
v
n
k
n obroty ciagadla,
v
c
prdkosc ciagnienia.
kierunek prdkoci
obwodowej
v
0
t
u
p

=

N
t t

= cos
x

x
kierunek prdkoci
wypadkowej
v
kierunek prdkoci
wzdu tworzcej
stoka roboczego
v

238
Na rysunku 8.14 pokazano obliczone na podstawie (8.19) zmiany wzgldnego na-
przenia ciagnienia w funkcji parametru k. Parametr k (gdzie k = n/v
c
) wyraza liczb
obrotw ciagadla na jednostk dlugosci przeciagnitego materialu.
Rys. 8.14. Wzgldne naprzenie ciagnienia w funkcji parametru k
Z analizy przebiegu krzywych (rys. 8.14) wynikaja ciekawe spostrzezenia odno-
snie do wplywu obrotw ciagadla na przebieg procesu ciagnienia.
Naprzenie ciagnienia zmniejsza si intensywnie do pewnej krytycznej warto-
sci parametru k, a nastpnie stabilizuje si na pewnym ustalonym poziomie.
Graniczna wartosc parametru k jest midzy innymi zalezna od srednicy (D)
ciagnionego wyrobu.
Dla mniejszych gniotw obserwuje si wiksze obnizenie naprzenia ciagnie-
nia w wyniku zastosowania ciagadla obrotowego.
Im wiksze jest tarcie przy ciagnieniu przez ciagadlo stacjonarne, tym wiksze b-
dzie obnizenie naprzenie ciagnienia przy zastosowaniu ciagadla obrotowego.
Jak wspomniano wczesniej, obrt ciagadla powoduje powstanie momentu skrca-
jacego, ktry zmienia stan naprzenia w ciagnionym materiale.
Wartosc tego momentu jest uzalezniona od czterech parametrw procesu:
1) wsplczynnika wydluzenia (),
2) wsplczynnika tarcia (),
3) srednicy ciagnionego wyrobu (D
0
),
4) parametru
c
v
n
k .
D
0
= 3 mm
D
0
= 5 mm
D
0
= 10 mm
D
0
= 20 mm
= 0,05
= 1,8
= 1,2
0,8
0,6
0,4
1,0

co

c
0 0,5 1,0 0,5 2,0
k,
obr
mm

239
Z rozwazan teoretycznych wynika [92], ze moment skrcajacy rosnie wraz ze
wzrostem: , , D
0
oraz k.
Na wprowadzenie ciagadla w ruch obrotowy potrzebna jest okreslona energia.
Doswiadczenia wykazaly, ze mimo wyraznego spadku sily ciagnienia calkowita ilosc
energii dostarczonej do ukladu przy ciagnieniu przez ciagadlo obrotowe jest wiksza,
niz przy ciagnieniu przez ciagadlo stacjonarne.
Zastosowanie ciagadla obrotowego zmienia rwniez warunki temperaturowe procesu
ciagnienia. Temperatury ciagadla i wyrobu sa znacznie wyzsze niz przy ciagadle stacjo-
narnym. Wynika stad, ze zastosowanie ciagadla obrotowego wymaga stworzenia mozli-
wosci do intensywnego chlodzenia ciagadla. Wzrost temperatury w oczku ciagadla
zmienia wlasnosci smarw i moze miec wplyw na wlasnosci mechaniczne ciagnionego
wyrobu, szczeglnie przy ciagnieniu materialw o niskiej temperaturze rekrystalizacji.
Jak wspomniano wczesniej, obrotowe ciagadlo mozna rwniez stosowac do procesu
ciagnienia rur, w szczeglnosci gdy zalezy nam na rurach o mozliwie malej odchylce ko-
lowosci. Przeprowadzone badania laboratoryjne wykazaly [131, 133], ze podczas procesu
ciagnienia rur obrotowe ciagadlo powoduje wyrazne obnizenie naprzenia ciagnienia, lecz
rwniez ma wplyw na zmian grubosci scianki i na poziom naprzen wlasnych. Wzrost pa-
rametru k powoduje obnizenie naprzenia ciagnienia, co z kolei powoduje wiksze pogru-
bienie scianki ciagnionej rury. Badania doswiadczalne wykazaly, ze naprzenia ciagnie-
nia dla swobodnego ciagnienia rur przez obrotowe ciagadlo jest mniejsze o 1428%
w stosunku do ciagadla stacjonarnego. To stosunkowo niewielkie obnizenie naprzenia
ciagnienia powoduje blisko dwukrotnie wiksze pogrubienie scianki ciagnionej rury.
Pomiary naprzen wlasnych wykazaly, ze zastosowanie ciagadla obrotowego nie
zmienia charakteru rozkladu tych naprzen na grubosci scianki rury, lecz powoduje
niewielki wzrost ich wartosci w stosunku do ciagnienia przez ciagadlo nieruchome.
8.3. Ciqgnienie z zastosowaniem ultradzwikw
Energia zwiazana z drganiami ultradzwikowymi (13800 kHz) znalazla szero-
kie zastosowanie w rznych dziedzinach techniki. Prowadzone od wielu lat badania
wykazaly mozliwosc zastosowania tych drgan w procesach ciagnienia drutw, prtw
i rur. Badano midzy innymi wplyw amplitudy i czstotliwosci drgan, kierunku drgan
w stosunku do kierunku ciagnienia oraz wplyw drgan ultradzwikowych na parametry
silowe procesu, jakosc powierzchni wyrobw oraz wlasnosci otrzymanych wyrobw
[141, 140, 139, 96].
8.3.1. Wplyw drgan ultradzwikowych
na proces plastycznego odksztalcenia metali
O wplywie drgan ultradzwikowych na struktur i wlasnosci materialu decyduja
dwa efekty:
1) akustycznego odprzania,
2) akustycznego umocnienia.

240
Efekt akustycznego odprzania zachodzi podczas nalozenia drgan ultradzwiko-
wych w trakcie procesu odksztalcenia i przejawia si obnizeniem statycznego naprze-
nia koniecznego do uzyskania plastycznego odksztalcenia (rys. 8.15).
Efekt akustycznego umocnienia polega na wyraznym podwyzszeniu naprzenia
uplastyczniajacego po wylaczeniu drgan ultradzwikowych uprzednio nalozonych na
proces odksztalcenia (rys. 8.15).
Rys. 8.15. Zmiany naprzenia przy rozciaganiu monokrysztalu cynku z periodycznym wlaczaniem
drgan ultradzwikowych o rznej intensywnosci [56]
Efekt akustycznego odprzania zaobserwowano nie tylko w prbie jednoosiowego
rozciagania, lecz rwniez w prbie skrcania prbek wykonanych z rznych materia-
lw. Wyjasnienie tego zjawiska jest scisle zwiazane z rola dyslokacji w procesie pla-
stycznego odksztalcenia.
W trakcie plastycznego odksztalcenia na zimno rosnie umocnienie materialw
jako wynik:
wzrostu gstosci dyslokacji;
reakcji pomidzy dyslokacjami, ktre prowadza do powstania tzw. dyslokacji
osiadlych;
zatrzymanie ruchu dyslokacji na rznego rodzaju barierach (zmniejszanie dro-
gi swobodnej ruchu dyslokacji).
Podtrzymanie odksztalcenia plastycznego wymaga przylozenia zewntrznej ener-
gii, majacej na celu aktywacj dyslokacji zatrzymanych w ruchu, badz tez wytworzenia
nowych dyslokacji. Taka energia moze byc przykladowo: energia mechaniczna, ener-
0 0,5 1,0
320
240
160
80

, MPa10
3
l
h
a
b c
d
f
e
g
k

241
gia cieplna lub energia drgan ultradzwikowych. Tak wic, obnizenie naprzen przy
nalozeniu drgan ultradzwikowych w procesie plastycznego odksztalcenia (rys. 8.15
odcinki: ab, ef ) mozna tlumaczyc aktywacja zatrzymanych w ruchu dyslokacji, w wy-
niku czego ulatwiony staje si proces ich poslizgu. Proces aktywacji dyslokacji zacho-
dzi tylko wwczas, gdy doplywa do odksztalcanego mechanicznie materialu dodatko-
wa energia zewntrzna.
Tym samym wyjasnic mozna efekt akustycznego umocnienia. Procesom aktywacji
dyslokacji towarzyszy zjawisko tworzenia si nowych dyslokacji, ktre po wylaczeniu
drgan ultradzwikowych powoduja wzrost naprzenia uplastyczniajacego. Zjawisko to
zostalo zaobserwowane przez Langeneckera [56].
W trakcie prb rozciagania monokrysztalw cynku z nalozeniem drgan ultra-
dzwikowych o rznej intensywnosci (intensywnosc drgan w W/cm
2
). Na rysun-
ku 8.15 pokazano krzywa rozciagania monokrysztalu cynku, otrzymana dla okresowo
wlaczanych drgan ultradzwikowych. W punkcie a (na krzywej) wlaczono drgania
o intensywnosci 5 W/cm
2
i mozna zaobserwowac zjawisko akustycznego odprzenia,
polegajace na obnizeniu naprzenia uplastyczniajacego (punkt b na krzywej). Na od-
cinku bc odksztalcenie zachodzilo z nalozeniem drgan ultradzwikowych o intensyw-
nosci 5 W/cm
2
. Po wylaczeniu drgan naprzenie wzrasta do poziomu odpowiadajace-
mu odksztalceniu w normalnych warunkach (punkt d). Ze wzgldu na mala intensyw-
nosc drgan nie wystapilo tutaj zjawisko akustycznego umocnienia. Po zastosowaniu
ultradzwikw o wikszej intensywnosci (ponad 25 W/cm
2
) naprzenie uplastyczniaja-
ce obniza si bardziej niz w pierwszym przypadku (punkt f ).
Po wylaczeniu drgan naprzenie uplastyczniajace wzrasta do poziomu o wiele
wyzszego (punkt h) w stosunku do wartosci wystpujacej w normalnym procesie roz-
ciagania (punkt g).
Wystapil w tym przypadku efekt akustycznego umocnienia rozciaganego ma-
terialu. Umocnienie to wywolane zostalo przez energi drgan ultradzwikowych, kt-
re spowodowalo uruchomienie zrdel FrankaReada, w wyniku czego wzrosla gs-
tosc dyslokacji. Wzrost gstosci dyslokacji wraz z towarzyszacym mu odksztalce-
niem prowadzi do powstania wikszej ilosci przeszkd dla ruchu dyslokacji (prze-
cicia linii dyslokacji, dyslokacje osiadle), co jest bezposrednia przyczyna wzrostu
umocnienia.
Waznym czynnikiem oddzialywujacym na proces plastycznego odksztalcenia jest
tarcie na powierzchni styku metal narzdzie. Liczne badania modelowe oraz bezpo-
srednie pomiary [140, 139, 96] wykazaly jednoznacznie, ze drgania ultradzwikowe
powoduja obnizenie wsplczynnika tarcia. Badania wykazaly, ze najwiksze obnizenie
wartosci wsplczynnika tarcia wystpuje wwczas, gdy wektor prdkosci drgan jest
rwnolegly do wektora sil tarcia na tracych si powierzchniach. Siewierdienko wyka-
zal [140, 139], ze wplyw ultradzwikw na wsplczynnik tarcia wyraznie zalezy od
prdkosci wzajemnego poslizgu tracych si powierzchni. Im ta wielkosc jest wiksza

242
tym oddzialywanie drgan jest mniejsze. Z nielicznych badan nad wplywem drgan ultra-
dzwikowych na zmiany tarcia w procesie ciagnienia na szczeglna uwag zasluguja
pomiary Pasierba [96]. W tabeli 8.1 zestawiono zmierzone wartosci wsplczynnika tar-
cia w procesie ciagnienia.
Tabela 8.1
Wsplczynniki tarcia w procesie ciagnienia drutw z drganiami ultradzwikowymi i bez drgan [96]
(czstotliwosc 16,87 kHz, amplituda 0,0080,016 mm)
Zmierzone wartosci wsplczynnika tarcia
Lp. Material
z zastosowaniem drgan
bez ultradzwikw
ultradzwikowych
1 Aluminium (A1) 0,13 0,07
2 Miedz (M1E) 0,12 0,08
3 Mosiadz (M63) 0,095 0,065
4 Stal (St1) 0,14 0,11
Z danych zawartych w tabeli 8.1 wynika jednoznacznie, ze zastosowanie drgan
ultradzwikowych obniza wyraznie wsplczynnik tarcia w procesie ciagnienia.
8.3.2. Wplyw drgan ultradzwikowych na proces ciqgnienia
Do procesu ciagnienia stosuje si przetworniki o mocy 0,530 kW wytwarzajace
drgania ultradzwikowe. Przetworniki moga wykorzystywac odwrotny efekt piezo-
elektryczny lub zjawisko magnetostrykcji. Zjawisko magnetostrykcji polega na tym, ze
materialy ferromagnetyczne zmieniaja swoje wymiary pod wplywem zmiennego pola
magnetycznego. Praktycznie stosowany w procesie ciagnienia zakres czstotliwosci
drgan wynosi 1324 kHz. W celu zwikszenia amplitudy drgan przetwornik laczony
jest z tzw. koncentratorem drgan. Koncentrator jest to zwykle stalowy prt o zmiennym
przekroju poprzecznym posiadajacym dlugosc rezonansowa. Na rysunku 8.16 pokaza-
no schematycznie urzadzenie pozwalajace na ciagnienie drutu z zastosowaniem drgan
ultradzwikowych (drgania wzdluzne).
Mozna wyrznic kilka schematw pozwalajacych na wprowadzenie ciagadla
w drgania ultradzwikowe (rys. 8.16 oraz rys. 8.17).
Najczsciej stosowane sa rozwiazania ze wzdluznym drganiem ciagadla, chociaz
mozna rwniez stosowac drgania poprzeczne oraz obwodowe. Przy ciagnieniu rur na
korku mozna wprowadzic w drgania zarwno ciagadlo, jak i korek. Zastosowanie
drgan ultradzwikowych do procesw ciagnienia drutw i rur prowadzi do wyraznego
obnizenia naprzenia ciagnienia, zmian wlasnosci mechanicznych oraz jakosci ciag-
nionego wyrobu. Na rysunku 8.18 pokazano zmiany w czasie sil ciagnienia dla od-
ksztalcania z drganiami ultradzwikowymi i bez drgan.

243
Rys. 8.16. Ciagnienie drutu z zastosowaniem drgan ultradzwikowych (drgania wzdluzne): 1 ciagniony
drut, 2 ciagadlo, 3, 4 koncentrator (skladany), 5 przetwornik, 6 reflektor rezonansowy (rolki)
Rys. 8.17. Mozliwe rodzaje drgan ciagadla w stosunku do kierunku ciagnienia
(1 ciagadlo, 2 koncentrator): a) poprzeczne; b) obwodowe
Rys. 8.18. Zmiany sily ciagnienia drutu aluminiowego (a) i stalowego (b) przy ciagnieniu z ultra-
dzwikami i bez ultradzwikw [140]: 1 bez ultradzwikw, 2 z ultradzwikami o amplitudzie
0,013 mm, 3 z ultradzwikami o amplitudzie 0,010 mm
Szczeg A
2
1
6 5 4 3 A B

/
2
2 1
1
2
300
200
100
0
800
600
400
200
0 8 16 0 4 8
czas, s
F
c
, N F
c
, N
1
2
1
1 1
3
2
a) b)
a) b)

244
Widzimy, ze zastosowanie drgan ultradzwikowych spowodowalo wyrazne obni-
zenie sily (naprzenia) ciagnienia tym wiksze, im wiksza jest amplituda drgan.
Obnizenie naprzenia ciagnienia pod wplywem drgan ultradzwikowych spowo-
dowane jest nakladaniem si kilku efektw:
obnizenia naprzenia uplastyczniajacego,
zmniejszenia sil tarcia na powierzchni styku metal narzdzie,
obnizenia naprzenia uplastyczniajacego w wyniku generowania si ciepla
w obszarze odksztalcenia.
W licznych badaniach stwierdzono, ze zmniejszenie sily ciagnienia (F
c
) jest zrz-
nicowane w zaleznosci od rodzaju ciagnionego materialu oraz od zmiennych parame-
trw procesu takich jak:
prdkosc ciagnienia,
wielkosc gniotu,
kierunek drgan w stosunku do kierunku ciagnienia,
energia drgan,
czstotliwosc drgan.
Badania wykazaly, ze zastosowanie drgan o odpowiedniej energii moze spowodo-
wac obnizenie sily ciagnienia (F
c
) nawet o 50%. Na wielkosc (F
c
) ma jednak wplyw
prdkosc ciagnienia. Przy stalej wartosci energii drgan doprowadzonych do ukladu,
wzrost prdkosci ciagnienia, powoduje mniejsze obnizenie sily ciagnienia. F
c
maleje,
gdyz ze wzrostem prdkosci ciagnienia maleje rwniez ilosc energii drgan przypadaja-
ca na jednostk objtosci ciagnionego wyrobu.
Podobny wplyw wywiera zmiana gniotu. Wzrost odksztalcenia (przy stalej ener-
gii drgan) powoduje mniejsze obnizenie sily ciagnienia. Nalezy sadzic, ze wzrost sily
ciagnienia spowodowany wzrostem gniotu powoduje zjawisko tlumienia drgan ultra-
dzwikowych.
Wzrost energii drgan (wzrost amplitudy drgan) powoduje wiksze obnizenie sily
ciagnienia, w szczeglnosci dla materialw o mniejszej temperaturze topnienia, dla
ktrych cieplo generowane przez drgania ultradzwikowe powoduje znaczace obnize-
nie naprzenia uplastyczniajacego.
Cieplo generowane w obszarze odksztalcenia ma wplyw na zmiany wlasnosci me-
chanicznych ciagnionego wyrobu. Oddzialywanie to jest szczeglnie widoczne przy
ciagnieniu metali kolorowych.
Oprcz ciepla, na wlasnosci mechaniczne wyrobw wplywaja rwniez:
efekt akustycznego umocnienia,
zmiany niejednorodnosci odksztalcenia spowodowane obecnoscia drgan ultra-
dzwikowych.
Dla materialw o niskiej temperaturze rekrystalizacji zastosowanie drgan ultra-
dzwikowych powoduje obnizenie wlasnosci wytrzymalosciowych i wzrost wlasnosci
plastycznych.

245
Koncern Columbia Summerhill jako pierwszy w swiecie (w roku 1966) zastosowal
drgania ultradzwikowe do ciagnienia rur. Byl to generator o mocy akustycznej 1,5 kW
generujacy drgania o czstotliwosci 15 kHz. Nastpnie drgania ultradzwikowe zasto-
sowano w zakladach zrzeszonych w Uniform Tubes oraz w zakladach koncernu Bell
Telephone (USA).
Wyniki obserwacji przemyslowych wykazaly, ze drgania ultradzwikowe wywie-
raja korzystny wplyw na proces ciagnienia, gdyz powoduja:
mozliwosc zwikszenia gniotw,
popraw jakosci powierzchni wyrobw,
obnizenie sily ciagnienia,
zawzenie tolerancji wymiarowych,
mozliwosc ciagnienia cienkich drutw ze stali i stopw trudnoodksztalcalnych
(np. stopy cyrkonu, niob),
mozliwosc ciagnienia rur o bardzo duzej cienkosciennosci
(
(
,
\
,
,
(
j
500
g
D
.
Wymienione korzystne efekty drgan ultradzwikowych w procesie ciagnienia sa
glwnie spowodowane obnizeniem wsplczynnika tarcia oraz zjawiskiem akustyczne-
go odprzenia.
8.4. Ciqgnienie stali w podwyzszonych temperaturach
Ciagnienie stali w podwyzszonych temperaturach znane jest rwniez w literaturze
pod nazwami:
ciagnienie na cieplo,
ciagnienie na plgoraco.
W tej technologii ciagnienia material jest wstpnie podgrzewany do temperatur
wyzszych od temperatury otoczenia i nizszych od temperatury rekrystalizacji. W takim
zakresie temperatur wystpuje zwykle wyrazna poprawa plastycznosci stali, a takze
obnizenie wlasnosci wytrzymalosciowych. Poprawa plastycznosci jest spowodowana
glwnie aktywacja dyslokacji (w wyniku doprowadzenia energii cieplnej), podobnie
jak w przypadku ciagnienia z zastosowaniem ultradzwikw.
Ciagnienie na cieplo stosuje si glwnie w przypadku ciagnienia tzw. stali trudno
odksztalcalnych, ktre charakteryzuja si mala plastycznoscia w temperaturze otocze-
nia. Pojcie stale trudno odksztalcalne nie jest scisle zdefiniowane. W praktyce
przyjmuje si, za stale trudno odksztalcalne takie stale, ktre mozna przerabiac na zim-
no z gniotem czsciowym nie wikszym niz 20%, a po gniocie sumarycznym ok. 40%
nalezy stosowac wyzarzanie [109].
Do takich stali mozna zaliczyc m.in.:
stale narzdziowe,
stale szybkotnace,
stale zaworowe,
niektre stale odporne na korozj.

246
Przerbka plastyczna na zimno takich stali wymaga stosowania malych gnio-
tw czsciowych i sumarycznych, co z kolei powoduje koniecznosc wielu wyzarzan
midzyoperacyjnych. Nalezy pamitac, ze kazde wyzarzanie zwiazane jest ze wzro-
stem kosztw produkcji, a dodatkowo moga wystapic niekorzystne zmiany w materiale
(np. odwglenie) [42]. Zwykle po operacji wyzarzania nalezy usunac zgorzelin i nalo-
zyc odpowiednie warstwy podsmarowe.
Podwyzszenie plastycznosci stali poprzez podniesienie temperatury przerbki pla-
stycznej moze doprowadzic do wyeliminowania wyzej wymienionych niekorzystnych
zjawisk.
Wprowadzenie ciagnienia na cieplo wymaga jednak rozwiazania szeregu proble-
mw technologicznych, do ktrych nalezy zaliczyc:
dobr temperatury przerbki plastycznej,
sposb nagrzewania materialu przed ciagnieniem,
dobr warstwy podsmarowej oraz smarw,
ocen wlasnosci mechanicznych wyrobu po ciagnieniu na cieplo,
ocen zuzycia narzdzi.
Przeprowadzic rwniez nalezy analiz ekonomiczna przedsiwzicia, z uwzgld-
nieniem wszystkich czynnikw generujacych koszty oraz elementw technologii po-
wodujacych obnizenie kosztw wytwarzania.
8.4.1. Dobr temperatury przerbki plastycznej
Dobr wlasciwej temperatury ciagnienia stali w podwyzszonych temperaturach
jest najbardziej skomplikowanym problemem technicznym. Temperatura powinna byc
tak dobrana, aby zapewnic:
mozliwosc zrealizowania kilku ciagw bez midzyoperacyjnej obrbki ciepl-
nej (badz tez stosowanie gniotw czsciowych o ekonomicznie i technicznie
uzasadnionej wielkosci);
wlasciwe warunki smarowania, z czym zwiazane sa bezposrednio jakosc po-
wierzchni wyrobu i zuzycie ciagadel;
zadane przez odbiorc wlasnosci gotowego wyrobu (lub mozliwosc uzyskania
tych wlasnosci poprzez obrbk cieplna po zakonczeniu procesu ciagnienia).
Generalnie problem polega na tym, aby wzrost plastycznosci z tytulu podwyzsza-
nia temperatury przerbki plastycznej nie spowodowal niekorzystnych zmian struktu-
ralnych w stali.
W wikszosci przypadkw optymalna temperatur stali w procesie ciagnienia wy-
znacza si doswiadczalnie. Bardzo przydatne sa wykresy zmian wlasnosci mechanicz-
nych stali w zaleznosci od temperatury odksztalcania otrzymane w prbach plastome-
trycznych lub w prbie jednoosiowego rozciagania. Wikszosc nowoczesnych maszyn
wytrzymalosciowych jest dodatkowo wyposazona w specjalne piece umozliwiajace
rozrywanie prbek w rznych temperaturach. Z badan takich uzyskac mozna wykresy

247
zmian: R
m
, R
0,2
, A
100
i przewzenia w funkcji temperatury rozciagania. W wielu publi-
kacjach znalezc mozna wykresy zmian wlasnosci mechanicznych rznych stali w za-
leznosci od temperatury rozciagania [30, 109, 105, 84]. Na rysunkach 8.198.21 po-
kazano przykladowo otrzymane doswiadczalnie zmiany wlasnosci mechanicznych
dwch stali szybkotnacych (SW7M, SW18) oraz stali sprzynowej 60S2A.
Rys. 8.19. Zmiany wlasnosci mechanicznych stali SW7M w zaleznosci od temperatury [109]
Rys. 8.20. Wlasnosci mechaniczne drutu ze stali szybkotnacej SW18 w podwyzszonych
temperaturach [105]
1000
800
600
400
200
0
100
80
60
40
20
0
200 300 400 500 600 700 800
P
r
z
e
w

e
n
i
e

,

%
z
W
y
d

e
n
i
e

A
Temperatura, C
o
z
A
R
m
20 100 300 500 700
800
700
600
500
400
300
200
100
0
80
70
60
50
40
30
20
10
R R
m
, , MPa
0,2
o
C
R
m
R
0,2
Z
A
100

248
Rys. 8.21. Wlasnosci mechaniczne drutu ze stali sprzynowej 60S2A okreslone w podwyzszonych
temperaturach [105]
Problem doboru odpowiedniej temperatury stali w procesie ciagnienia na cieplo
mozna przesledzic, biorac pod uwag zmiany wlasnosci stali SW18 pokazane na rysun-
ku 8.20. W zakresie temperatur 20350
o
C wystpuja niewielkie zmiany wlasnosci
mechanicznych. Wydluzenie A
100
(typowa wielkosc okreslajaca plastycznosc) wzrasta
niewiele i wynosi zaledwie 8% w temp. 350
o
C. Nieco wiksze sa zmiany przewzenia
(Z), ktre w temp. 350
o
C osiaga wartosc 35%. Rwnoczesnie w omawianym zakresie
temperatur wystpuje monotoniczne obnizenie si wlasnosci wytrzymalosciowych
(R
0,2
, R
m
). Krzywe zmian wlasnosci plastycznych (A
100
, Z) wskazuja na wystpowanie
kruchosci stali w zakresie temperatur 350500
o
C. Oznacza to, ze w tym zakresie tem-
peratur wystpuje obnizenie plastycznosci tej stali mimo wzrostu temperatury od-
ksztalcenia. Dalszy wzrost temperatury (powyzej 500
o
C) powoduje wzrost A
100
i Z, co
oznacza wyrazna popraw plastycznosci stali, lecz rwnoczesnie dosc szybko obnizaja
si wlasnosci wytrzymalosciowe.
Biorac pod uwag, ze:
temperatury 20350
o
C powoduja niewielka popraw plastycznosci,
w zakresie temperatur 350500
o
C wystpuje zakres kruchosci (obnizenie pla-
stycznosci),
20 100 200 300 400 500 600
700
600
500
400
300
200
100
0
90
80
70
60
50
40
30
20
10
R R
m
, , MPa
0,2
C
o
R
m
R
0,2
Z
A
100
Z, A
100
, %

249
wielu autorw zaleca stosowanie temperatur 500600
o
C jako optymalnych przy ciag-
nieniu na cieplo stali szybkotnacej SW18.
Nalezy rwniez pamitac, ze zastosowanie zbyt wysokich temperatur, dla ktrych
wytrzymalosc na rozciaganie materialw jest niska, jest niekorzystne ze wzgldu na
stabilnosc procesu ciagnienia. Male wartosci R
m
ograniczaja wartosc naprzenia ciag-
nienia (
c
< R
m
), co powoduje koniecznosc stosowania malych odksztalcen, gdyz
w przeciwnym wypadku moze wystpowac niekontrolowane zrywanie materialw
w trakcie procesu ciagnienia.
Trudno jest podac optymalne temperatury ciagnienia dla konkretnych stali, gdyz
jak zaznaczono wczesniej, wymaga to przeprowadzenia stosownych badan.
W literaturze [42, 30, 109, 105, 84] podawane sa czsto zalecane zakresy tempera-
tur przy ciagnieniu na cieplo okreslonych grup stali:
stale martenzytyczne: 400700
o
C,
stale zaworowe: 580700
o
C,
stale szybkotnace: 500700
o
C.
Rozpatrujac zagadnienie doboru temperatury ciagnienia, nalezy rwniez wziac
pod uwag sposb nagrzewania materialu przed ciagnieniem. Sposb nagrzewania ma
bowiem wplyw na grubosc i jakosc powstajacej zgorzeliny oraz na niejednorodnosc
temperatury na przekroju poprzecznym nagrzewanego wyrobu.
Urzadzenia nagrzewajace sa najczsciej wbudowane w jedna lini z maszyna cia-
garska (jednociag lub wielociag).
W charakterze urzadzen grzewczych stosuje si najczsciej:
wanny z olowiem lub roztopionymi solami,
przelotowe piece gazowe,
przelotowe piece elektryczne,
generatory do grzania indukcyjnego lub oporowego.
Stosowanie przelotowych piecw gazowych i elektrycznych nie jest dobrym roz-
wiazaniem, ze wzgldu na tendencj do tworzenia si znacznej ilosci zgorzeliny oraz
na mozliwosc przegrzania materialu, szczeglnie, gdy nagrzewane sa male przekroje.
Wanny z olowiem lub roztopionymi solami, pomijajac oczywiscie problem ochro-
ny srodowiska, posiadaja szereg zalet:
nie tworzy si zgorzelina na nagrzewanym materiale,
nie wystpuje zjawisko przegrzewania materialu (nawet o malych przekro-
jach),
cienka warstwa olowiu lub soli pozostajaca na powierzchni po opuszczeniu
wanny stanowi pewnego rodzaju warstw podsmarowa.
Podstawowymi wadami wanien olowiowych jest wysoka toksycznosc par Pb oraz
ograniczenie temperatury nagrzewania do wartosci maksymalne 500550
o
C.

250
Za najbardziej nowoczesne i efektywne sposoby nagrzewania uwaza si nagrze-
wanie indukcyjne i kontaktowo-oporowe. W przypadku nagrzewania indukcyjnego
wykorzystuje si generatory wysokiej czstotliwosci, ktre czsto umieszczone sa po-
sobnie, tzn. jeden za drugim. Takie rozwiazanie stwarza mozliwosc szybkiego nagrze-
wania wyrobu do temperatury ok. 700
o
C.
Nagrzewanie kontaktowo-oporowe zapewnia szybkie i skuteczne nagrzanie wyro-
bu do temp. 1000
o
C, w krtkim czasie i przy niewielkiej ilosci tworzacej si zgorzeliny.
Stosowanie duzych mocy generatorw (rzdu kilkuset kVA) wiaze si z mozliwoscia
wystapienia lokalnego przegrzania materialu w miejscu styku z rolka (elektroda) do-
prowadzajaca prad elektryczny.
Schemat urzadzenia do ciagnienia drutu w podwyzszonych temperaturach pokaza-
no na rysunku 8.22.
Rys. 8.22. Schemat ciagarki jednostopniowej do ciagnienia drutu w podwyzszonych temperatu-
rach (z nagrzewem indukcyjnym) [30]: 1 bben rozwijajacy, 2 drut, 3 prostownica rolkowa,
4 induktor, 5 smarownica, 6 ciagadlo, 7 bben odbierajacy (ciagnacy)
8.4.2. Warstwy podsmarowe i smary
Temperatury nagrzewania stali w procesie ciagnienia na cieplo znacznie ograni-
czaja mozliwosci zastosowania odpornych na takie warunki warstw podsmarowych.
Czsto stosowane w praktyce warstwy fosforanowe sa odporne na dzialanie tem-
peratury do 200
o
C, a w temperaturze 450
o
C nastpuje ich calkowity rozklad. Czasami
stosuje si te warstwy (lacznie z grafitem jako czynnikiem smarujacym) pod warun-
kiem szybkiego, najczsciej indukcyjnego, nagrzewu [90].
Warstwa miedzi elektrolitycznej stanowi dobry podklad podsmarowy lecz jedynie
w temperaturach ponizej 200
o
C. W wyzszych temperaturach nastpuje szybkie utlenie-
nie si miedzi co powoduje wyrazny wzrost sily ciagnienia. Nalezy jednak pamitac, ze
warstwa miedzi jest korzystna przy nagrzewie oporowym ze wzgldu na swoja dobra
przewodnosc elektryczna.
Warstwa olowiowa wytwarza si samorzutnie podczas nagrzewania materialu
w wannach z roztopionym Pb. Warstwa Pb nie jest trwala i ulega usuniciu w dwch
pierwszych ciagach.
Jak wynika z tego krtkiego przegladu, trudno jest wskazac odpowiednia warstw
podsmarowa do ciagnienia stali w podwyzszonych temperaturach. Dlatego tez czsto
1 2 3 4 6 7

251
rezygnuje si z warstwy podsmarowej i ciagnie si jedynie przy uzyciu odpornych na
dzialanie temperatury smarw.
Smary stosowane w przerbce plastycznej na cieplo powinny spelniac nastpujace
wymagania [90]:
zmniejszac tarcie pomidzy materialem i narzdziem, i nie dopuszczac do po-
wstawania zatarc,
chronic narzdzie przed nadmiernym zuzyciem,
wykazywac odpornosc na dzialanie wysokich temperatur,
wytwarzac oslon zabezpieczajaca stal przed nadmiernym utlenieniem.
Zwykle uzywane w procesie ciagnienia smary sa malo skuteczne w zakresie prze-
rbki plastycznej na cieplo. Stad tez przy ciagnieniu w podwyzszonych temperaturach
stosuje si specjalne kompozycje skladajace si czsto z tzw. nosnika oraz z substancji
smarujacych, odpornych na dzialanie wysokich temperatur. Nosnikiem jest zwykle
ciecz (woda, benzyna), ktra odparowuje na powierzchni wyrobu, osadzajac na nim
rwnoczesnie substancje smarujace.
Do typowych substancji smarujacych stosowanych w przerbce plastycznej na
cieplo zaliczamy [90]:
Grafit utlenia si w temperaturze 540
o
C i traci swoje wlasnosci smarne;
dla celw smarowania grafit powinien byc czysty i bardzo roz-
drobniony.
MoS
2
dwusiarczek molibdenu utlenia si w zakresie temperatur 370
425
o
C i traci swoje wlasnosci smarne, lecz powstajacy tlenek
(MoO
3
) tez wykazuje wlasnosci smarne.
WS
2
dwusiarczek wolframu jest bardzo drogim smarem, lecz utlenia si
dopiero w temperaturze 600
o
C.
B
2
O
3
zwiksza zakres temperatur skutecznego dzialania grafitu i MoS
2
,
gdyz topiac si (w temp. 460
o
C) oblewa ich czasteczki i zabezpie-
cza przed utlenianiem.
Tlenki metali dobre wlasnosci smarne wykazuja nastpujace tlenki: PbO, Bi
2
O
3
,
B
2
O
3
.
Boraks (Na
2
B
4
O
7
) wykazuje dobre wlasnosci smarujace, stosowany jest
lacznie z tlenkami metali i z grafitem.
Ciagnienie na cieplo, mimo stosowania rznych smarw, charakteryzuje si
zwikszonym zuzyciem narzdzi. Wykazuje szybszy wzrost srednicy ciagadla oraz
wiksza owalizacja otworu kalibrowego.
Ciagadla stosowane do ciagnienia na cieplo maja czsto oczko wykonane z wgli-
ka wolframu z dodatkiem wglika tytanu. Czasami stosuje inny niz kobalt material
osnowy (Cr, Ni). Nalezy jednak zaznaczyc, ze do 600
o
C tradycyjne ciagadla wgliko-
we (tzn. wglik wolframu z osnowa kobaltowa) sa odporne na dzialanie temperatury.

252
8.4.3. Wlasnosci mechaniczne i jakosc wyrobu gotowego
Zmiany wlasnosci mechanicznych stali ciagnionych na cieplo nalezy rozpatrywac
indywidualnie w zaleznosci od odksztalcenia i zakresw stosowanych temperatur.
Zmiany struktury spowodowane przez obrbk plastyczna w podwyzszonych tempera-
turach moga miec rznorodny charakter w zaleznosci od wielkosci odksztalcenia, tem-
peratury i prdkosci odksztalcenia oraz szybkosci chlodzenia gotowego wyrobu [46].
Oglnie mozna przyjac, ze wzrost prdkosci odksztalcenia i obnizenie temperatury
przerbki plastycznej powoduja wzrost umocnienia materialu, natomiast wzrost tem-
peratury i odksztalcenia sprzyjaja zdrowieniu i rekrystalizacji dynamicznej, co w efek-
cie powoduje zwykle popraw wlasnosci plastycznych. Bardziej szczeglowe informa-
cje na temat wlasnosci uzytkowych przedmiotw ze stali ksztaltowanych na plgoraco
(na cieplo) znalezc mozna w pracy [ 46]. Na rysunkach 8.23 i 8.24 przedstawiono zmia-
ny wlasnosci mechanicznych stali szybkotnacej (SW18) ciagnionej na zimno (tempe-
ratura 20
o
C) i w temperaturach podwyzszonych (320540
o
C) w zaleznosci od gniotu
calkowitego.
Rys. 8.23. Wplyw gniotu calkowitego i temperatury ciagnienia na wlasnosci mechaniczne
ciagnionego drutu ze stali szybkotnacej [105]
1200
1100
1000
900
800
0 10 20 30 40 50 60
R
m
MPa
20 C
o
320 C
o
370 C
o
540 C
o
z, %
30
20
10
0
0 10 20 30 40 50 60
Z
%
20 C
o
320 C
o
370 C
o
540 C
o
z, %
20
10
0
0 10 20 30 40 50 60
A
100
%
20 C
o
320 C
o
370 C
o
540 C
o
z, %

253
Rys. 8.24. Zaleznosc liczby skrcen drutu ze stali szybkotnacej od gniotu calkowitego
i temperatury ciagnienia [105]
Jakosc powierzchni wyrobw ciagnionych na cieplo w duzym stopniu zalezy od
jakosci powierzchni wsadu, skutecznosci smarowania oraz od stanu powierzchni robo-
czej ciagadla. Mozna jednak przyjac, ze wystpowanie temperatur, w ktrych obserwu-
je si wzmozone tworzenie zgorzeliny, powodowac bdzie obnizenie jakosci po-
wierzchni ciagnionego wyrobu.
Temperatura ciagnienia na cieplo ma rwniez wplyw na tolerancj wymiarowe
gotowego wyrobu. Zwiazane jest to bezposrednio z rozszerzalnoscia ciagadla pod
wplywem ciepla oraz ze skurczem wyrobu podczas chlodzenia z temperatury przerbki
do temperatury otoczenia.
Obnizenie wlasnosci wytrzymalosciowych ciagnionego wyrobu, w wyniku pod-
niesienia temperatury odksztalcenia, powoduje najczsciej zmniejszenie naprzenia
ciagnienia. Nalezy jednak pamitac, ze przy ciagnieniu na cieplo wystpuje zwykle
wiksze tarcie, co z kolei prowadzi do wzrostu tego naprzenia.
8.5. Ciqgnienie w ciqgadlach rolkowych (walcowych)
Ciagadlo rolkowe (walcowe) stanowi uklad nie napdzanych rolek (walcw) po-
siadajacych odpowiednio wyprofilowany wykrj. Rolki umieszczone w obudowie
ulozone sa wzgldem siebie pod okreslonym katem tak, aby uzyskac wymagany wy-
krj zamknity.
Na rysunku 2.5 (s. 27) pokazano stosowane w praktyce uklady rolek. Rolki wykonane
sa w calosci ze stali narzdziowej do pracy na zimno lub z wglikw spiekanych. Sto-
suje si rwniez rolki skladane, gdzie na stalowy walec naklada si koszulk wglikowa
0 10 20 30 40 50 60, 5
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
20 C
o
320 C
o
370 C
o
540 C
o
l
i
c
z
b
a

s
k
r

c
e

z, %

254
z uksztaltowanym wykrojem. Rolki posiadaja najczsciej lozyska igielkowe, ktre
moga przenosic duze obciazenia przy malych gabarytach [158]. W Polsce ciagadla rol-
kowe sa nazywane najczsciej aparatami Fuhra lub glowicami tureckimi.
8.5.1. Oglna charakterystyka ciqgadel rolkowych
Pierwsze ciagadlo rolkowe zostalo zbudowane w roku 1890 przez firm Mossber-
gand Granville. W roku 1947 Celikow i wsplpracownicy opracowali metod walco-
wania ciagnienia ksztaltownikw teownikowych o zmiennym polu przekroju wyko-
rzystujac w tym celu glowice 3 i 4 rolkowe [86].
Od polowy ubieglego wieku obserwuje si gwaltowny rozwj konstrukcji ciagadel
rolkowych przeznaczonych do ciagnienia drobnych ksztaltownikw precyzyjnych oraz:
prtw o rznych ksztaltach przekrojw poprzecznych,
prtw o powierzchni karbowanej (typu stal zbrojeniowa),
prtw i drutw okraglych.
Ciagadla rolkowe posiadaja szereg zalet, do ktrych mozna zaliczyc:
mniejsza niz w ciagadle tradycyjnym sil ciagnienia;
mozliwosc stosowania duzych gniotw czsciowych, co prowadzi w efekcie do
zmniejszenia ilosci ciagw;
mozliwosc otrzymywania wyrobw o cyklicznie zmieniajacym si przekroju
poprzecznym oraz wyrobw o karbowanej powierzchni;
obnizenie pracochlonnosci i kosztw produkcji;
mozliwosc prowadzenia procesu ciagnienia bez smaru i warstwy podsmarowej;
konstrukcj ciagadla rolkowego, ktra pozwala na jego zamontowanie w kaz-
dej ciagarce do drutu i prtw;
latwosc szlifowania i polerowania rolek roboczych.
Nalezy jednak podkreslic, ze ciagadla rolkowe sa zwykle mniej sztywne od ciaga-
del monolitycznych. W efekcie trudniej jest uzyskac tak waskie tolerancje wymiarowe
jak w ciagadlach konwencjonalnych (monolitycznych).
W praktyce przemyslowej stosuje si najczsciej ciagadla dwurolkowe i czterorol-
kowe. Ciagadla dwurolkowe znalazly zastosowanie do produkcji ksztaltownikw oraz
drutu okraglego. Proces technologiczny wykonywania ksztaltownikw polega na cia-
gnieniu z wsadu okraglego w dwch lub trzech ciagach w wykrojach ksztaltowych.
Wszystkie wykroje sa wycite w jednej parze walcw (rys. 8.25).
Ciagadla tego typu mozna montowac w ciagarkach bbnowych w miejsce sma-
rowniczki. Srednice walcw wynosza zwykle od 60 mm do ok. 200 mm. Na rysun-
ku 8.26 pokazano ciagadlo dwurolkowe pracujace w ukladzie tandem, ktre znalazlo
zastosowanie do ciagnienia drutu okraglego. Para walcw pionowych i para walcw
poziomych posiadaja kalibrowanie w ukladzie owal kolo.

255
Rys. 8.25. Przyklad kalibrowania walcw w ciagadle rolkowym [158]
Rys. 8.26. Ciagadlo rolkowe do ciagnienia trudno odksztalcalnych drutw okraglych z walcami pra-
cujacymi w dwch plaszczyznach [38]: 1 para walcw poziomych, 2 para walcw pionowych
Ciagadla rolkowe czterowalcowe dziela si na kilka typw konstrukcyjnych w za-
leznosci od mozliwosci regulowania polozenia poszczeglnych walcw. Przykladowo
na rysunku 8.27 pokazano schemat ciagadel uniwersalnych z regulacja wszystkich wal-
cw lub tylko dwch walcw (pionowych).
Srednice walcw w ciagadlach czterorolkowych zmieniaja si w szerokich grani-
cach od 40 mm do 300 mm [158]. Prdkosc ciagnienia moze dochodzic do kilku me-
184

1
2
0

1
2
0
1 2

256
trw na sekund. Typowe ciagadla czterorolkowe umozliwiaja ciagnienie ksztaltowni-
kw z odchylkami: 0,01 mm. Na rysunku 8.28 pokazano przykladowe ulozenie wal-
cw przy ciagnieniu ksztaltownikw.
Rys. 8.27. Ciagadlo czterorolkowe uniwersalne: a) regulacja polozenia wszystkich walcw;
b) regulacja polozenia tylko walcw pionowych
Rys. 8.28. Schematy ulozenia walcw w ciagadle rolkowym przy ciagnieniu ksztaltownikw
8.5.2. Teoretyczne aspekty ciqgnienia w ciqgadlach rolkowych
W pracach [154, 170] przedstawiono wyprowadzenie wzorw na: naprzenie cia-
gnienia, nacisk metalu na walce oraz optymalny kat chwytu przy ciagnieniu plaskowni-
ka przez ciagadlo rolkowe. Wyprowadzone wzory stosowac mozna rwniez dla prze-
kroju kwadratowego oraz dla profili o zblizonych ksztaltach. Calosc analizy teoretycz-
nej przeprowadzono w oparciu o metod energetyczna. Dla praktycznych obliczen
otrzymane wzory mozna przedstawic w uproszczonej postaci [154, 170]:
( )
]
]
]
,

+ (
,
\
,
(
j
+

1 2 1
2
ln
2
m
s
c
(8.21)
a) b)
cigniony ksztatownik

257
oraz
1
2
ln
2

s
c
p
(8.22)
gdzie:

c
naprzenie ciagnienia plaskownika przez rolkowe ciagadlo,
p
c
sredni nacisk metalu na rolk,

3
p
s

p
naprzenie uplastyczniajace,
wsplczynnik wydluzania,
polowa kata chwytu,
wsplczynnik tarcia pomidzy rolka a metalem,
m parametr okreslajacy polozenie plaszczyzny neutralnej w procesie ciagnienia
(0,5 m 1).
Parametr m, ktry okresla polozenie plaszczyzny neutralnej w procesie ciagnienia
mozna wyznaczyc z zaleznosci
(
(
,
\
,
,
(
j

+
r
c c
D
D
m 1 5 , 0 (8.23)
gdzie:

c
wsplczynnik tarcia w czopie rolki,
wsplczynnik tarcia pomidzy rolka i metalem,
D
c
, D
r
odpowiednio: srednica czopa i srednica rolki.
Porwnujac rwnania (8.21) i (8.22) z analogicznym rwnaniem na
c
i p
c
dla
ciagnienia plaskownika przez ciagadlo monolityczne mozna zauwazyc, ze:
rwnania te staja si identyczne dla czynnika m = 1,0,
sila ciagnienia przez ciagadlo rolkowe jest znacznie mniejsza od sily ciagnienia
w ciagadle monolitycznym.
Zmniejszenie sily ciagnienia jest wynikiem znacznego zmniejszenia mocy idacej
na pokonanie tarcia. Dla czynnikw m = 0,550,60 moc sil tarcia podczas ciagnienia
przez ciagadlo rolkowe jest kilkakrotnie mniejsza od mocy tarcia w ciagadle monoli-
tycznym. Wzrost wsplczynnika tarcia powoduje zblizenie si wartosci parametru m
do 0,5 i dlatego sila ciagnienia w ciagadlach rolkowych jest slabiej uzalezniona od ,
niz ma to miejsce w ciagadlach monolitycznych.
Na rysunku 8.29 pokazano teoretyczne zmiany wzgldnego naprzenia ciagnienia
(
(
,
\
,
,
(
j

s
c
2
w funkcji wsplczynnika wydluzenia dla dwch wartosci polowy kata chwy-
tu ( = 3
o
i = 9
o
).

258
Przebiegi krzywych otrzymano z rwnania (8.21). Na rysunku 8.30 przedstawio-
no porwnanie zmierzonych i obliczonych wartosci wzgldnego naprzenia ciagnienia
(
(
,
\
,
,
(
j

s
c
2
oraz wzgldnego nacisku metalu na rolk
(
(
,
\
,
,
(
j

s
c
p
2
.
Rys. 8.29. Teoretyczne zmiany wzgldnego naprzenia ciagnienia
(
(
,
\
,
,
(
j

s
c
2
w funkcji wsplczynnika
wydluzenia
(
(
,
\
,
,
(
j
5 , 0 ; 01 , 0
r
c
c
D
D
[154, 170]: a) polowa kata chwytu = 3
o
; b) polowa kata
chwytu = 9
o
Z przebiegu krzywych na rysunkach 8.29 i 8.30 wynikaja ciekawe spostrzezenia.
Wplyw wsplczynnika tarcia na naprzenie ciagnienia jest tym mniejszy, im
mniejszy jest kat chwytu. Nalezy pamitac, ze dla danego gniotu kat chwytu
rosnie, gdy maleje srednica rolki.
Wobec niewielkiego wplywu tarcia na naprzenie ciagnienia nie wystpuje ko-
niecznosc stosowania rolek o duzej gladkosci powierzchni. Gladkosc rolek po-
winna zabezpieczac jedynie odpowiednia jakosc powierzchni wyrobu.
Naciski metalu na rolk (p
c
) sa wiksze od naciskw w ciagadle monolitycz-
nym. Wniosek ten wynika bezposrednio z warunku plastycznosci jezeli male-
je
c
, to musi rosnac p
c
.
0,8
0,6
0,4
0,2
0,8
0,6
0,4
0,2
1,1 1,3 1,5 1,7 1,9 2,1

c
2
s
= 0,05
= 0,10
= 0,15
= 0,20
= 0,05
= 0,10
= 0,15
= 0,20
a)
b)

259
Rys. 8.30. Porwnanie zmierzonych i obliczonych (linie ciagle) wartosci wzgldnego naprzenia
ciagnienia
(
(
,
\
,
,
(
j

s
c
2
oraz wzgldnego nacisku metalu na rolk
(
(
,
\
,
,
(
j

s
c
p
2
w zaleznosci od wsplczynnika
wydluzenia ( = 5
o
;

c
= 0,01) [154, 170]
Korzystajac z rwnania (8.21) oraz ze znanej zaleznosci na wsplczynnik zapasu
wytrzymalosci, wyprowadzic mozna wzr na maksymalny wsplczynnik wydluzenia
przy ciagnieniu plaskownika przez ciagadlo rolkowe [154]
( )
]
]
]
]
]
,
,
,

+

2
1 2 1
1
exp
max
m
(8.24)
gdzie m jest dane rwnaniem (8.23), a pozostale oznaczenia jak w rwnaniu (8.21).
Na rysunku 8.31 pokazano obliczone na podstawie rwnania (8.24) przebiegi
zmian wydluzania
max
w zaleznosci od: polowy kata chwytu , stosunku srednicy
czopa (D
c
) do srednicy rolki (D
r
) dla rznych wartosci wsplczynnika tarcia .
0,9
0,7
0,5
0,3
0,1
1,3
0,9
0,5
1,3 1,5 1,7 1,9 2,1

c
2
s
p
c
2
s
= 0
= 0,1
= 0,2
= 0,20
= 0,15
= 0,10
= 0,05

260
Rys. 8.31. Przebiegi zmian wydluzania maksymalnego przy ciagnieniu plaskownika
w zaleznosci od parametrw procesu ciagnienia
Wyniki obliczen wskazuja (rys. 8.31), ze maksymalny wsplczynnik wydluzenia
dla ciagadel rolkowych jest wyraznie wikszy od mozliwego do uzyskania wydluzenia
w ciagadlach monolitycznych. Ponadto mozna zauwazyc, ze
max
rosnie wraz ze wzro-
stem kata chwytu oraz ze zmniejszaniem si wsplczynnika tarcia. Wplyw stosunku
srednicy czopa do srednicy rolki (D
c
/D
r
) jest niewielki.
Nalezy zaznaczyc, ze rzeczywiste, stosowane w praktyce wartosci
max
sa mniej-
sze od przedstawionych na rysunku 8.31, gdyz sa uzaleznione od takich czynnikw, jak:
ksztalt przekroju poprzecznego ciagnionego wyrobu,
plastycznosc materialu,
wytrzymalosc rolek odksztalcajacych.
Zmiana naprzenia ciagnienia w zaleznosci od kata chwytu wykazuje charakte-
rystyczne minimum, jak dla naprzenia
c
w ciagadle monolitycznym. Biorac pod uwa-
g rwnanie (8.21), mozna obliczyc optymalny kat chwytu, przy ktrym naprze-
nie ciagnienia osiagnie wartosc minimalna.
= 0,05
= 0,10
= 0,15
= 0,20
2,5
2,3
2,1
1,9
1,7
0,04 0,08 0,12 0,16
2,3
o
4,6
o
6,9
o
9,2
o
Poowa kta chwytu
M
a
k
s
y
m
a
l
n
y

w
p

c
z
y
n
n
i
k

w
y
d

e
n
i
a

m
a
x
D
c
D
c
D
r
D
r
= 0,8
= 0,5

261
Obliczajac pochodna
c
wzgldem kata i przyrwnujac do zera, otrzymamy [154]
ln ) 1 2 ( 2 m
opt
(8.25)
gdzie;

opt
polowa optymalnego kata chwytu,
m dane jest rwnaniem (8.23),
wsplczynnik tarcia pomidzy rolka i materialem,
wsplczynnik wydluzenia.
Przy zalozeniu, ze luk styku rolki ciagadla z materialem mozna zastapic ciciwa,
otrzymamy przyblizona zaleznosc na polow kata chwytu podczas ciagnienia plasko-
wnika [154]
r
D
h
2

(8.26)
gdzie:
h gniot bezwzgldny,
D
r
srednica rolki.
Porwnujac rwnanie (8.26) i (8.25), otrzymamy wzr umozliwiajacy obliczenie
takiej srednicy rolki (D
r
), dla ktrej naprzenie ciagnienia osiagnie wartosc minimalna
( )

ln 1 2 4 m
h
D
r
(8.27)
gdzie oznaczenia jak we wzorach (8.26) i (8.21)
W pracach [156, 157] mozna znalezc wyprowadzenie wzoru na naprzenie
ciagnienia drutu okraglego w ciagadle rolkowym pracujacym w ukladzie posobnym
(rys. 8.26) o kalibrowaniu owal kolo.
Podstawa wyprowadzenia byl bilans mocy, w ktrym uwzgldniono moce:
odksztalcenia plastycznego,
tarcia na powierzchniach styku materialu z rolkami oraz w czopach rolek,
pochodzace od naprzenia ciagnienia i przeciwciagu.
Przy zalozeniu braku poszerzenia oraz po uwzgldnieniu wielu uproszczen mozna
otrzymac inzynierski wzr na naprzenie ciagnienia (
c
) drutu okraglego w ciagadle
rolkowym, posiadajacym 4 rolki robocze w ukladzie posobnym (rys. 8.26) o kalibrowa-
niu owal kolo [156, 157]:
( )
0
0
09 , 1 538 , 0 ln +
]
]
]
]
,
,

,
+
d
R
n
r
c c pr c
(8.28)
gdzie:

pr
srednia wartosc naprzenia uplastyczniajacego,
n wsplczynnik uwzgldniajacy nierwnomiernosc odksztalcenia,

c
calkowity wsplczynnik wydluzenia,
R
r
promien rolki (R
r
= 0,5 D
r
),
d
0
poczatkowa srednica drutu,

0
naprzenie przeciwciagu.

262
W pracach [156, 157] nie podano precyzyjnie, jakie wartosci moze przyjmowac
wsplczynnik n, ktry uwzgldnia nierwnomiernosc odksztalcenia. Pomijajac szcze-
glowa analiz tego zagadnienia wydaje si, ze wsplczynnik n we wzorze (8.28) moz-
na traktowac jako odksztalceniowy czynnik zbdnosci . W obliczeniach praktycznych
mozna wic przyjac w przyblizeniu, ze n =
2r
(gdzie =
2r
dane jest wzorem (4.43)).
8.5.3. Wybrane wyniki badan
Warunki ciagnienia oraz konstrukcja ciagadel rolkowych istotnie wplywaja na pa-
rametry silowe procesu. Przykladowo, zmiana srednicy rolek wplywa zarwno na na-
przenie ciagnienia, jak i na sily nacisku metalu na rolki. W pracy [155] stwierdzono,
ze wzrost sily nacisku metalu na rolk jest w przyblizeniu opisywany zaleznoscia
2
1
2
1
D
D
F
F

(8.29)
gdzie: F
1
i F
2
oznaczaja sily nacisku dla rolek o srednicach D
1
i D
2
.
W pracy [155] stwierdzono rwniez, ze przy ciagnieniu drutu okraglego w ciaga-
dle rolkowym nastpuje zmniejszenie sily ciagnienia w stosunku do ciagadla monoli-
tycznego (gniot 30%) o 36% dla wyzarzonej miedzi i o 23% dla stali stopowej.
Wlasnosci wyrobw ciagnionych przez ciagadla rolkowe rznia si nieco w sto-
sunku do ciagnienia konwencjonalnego:
wystpuja najczsciej troch mniejsze wlasnosci wytrzymalosciowe i lepsze
wlasnosci plastyczne,
obserwuje si mniejsze naprzenia wlasne,
wystpuje mniejsza niejednorodnosc odksztalcenia.
Przemyslowe zastosowanie ciagadel rolkowych spowodowalo wystapienie szere-
gu korzystnych zjawisk o znaczeniu technicznym i ekonomicznym. Zaobserwowano
wyrazne obnizenie kosztw ciagnienia, co spowodowane zostalo midzy innymi przez:
mniejsze zuzycie energii,
zmniejszenie liczby zabiegw obrbki cieplnej,
eliminacj podkladw podsmarowych i drogich smarw,
mniejsze zuzycie narzdzi.
Rolki ciagadel rolkowych nie wymagaja czstej regeneracji i charakteryzuja si
znaczna trwaloscia. Nalezy jednak pamitac, ze eliminacja smarw oraz stosowanie
rolek o znacznej chropowatosci moze spowodowac pogorszenie jakosci powierzchni
ciagnionych wyrobw.

263
9. Naprenia wasne w wyrobach cignionych
Naprzeniami wlasnymi, znanymi rwniez w literaturze pod nazwa naprzen
szczatkowych lub naprzen wewntrznych, nazywamy takie naprzenia, ktre wyst-
puja w materiale nieobciazonym zadnymi silami zewntrznymi. Naprzenia wlasne
powstaja w wyniku: niejednorodnego odksztalcenia plastycznego na zimno, nierwno-
miernego nagrzewania lub ochladzania, przemian fazowych lub strukturalnych.
Naprzenia wlasne mozna klasyfikowac, przyjmujac rzne kryteria, jak na przy-
klad obszar wystpowania, kierunki dzialania, przyczyny powodujace ich powstawanie.
Biorac pod uwag obszar wystpowania, rozrznia si trzy rodzaje naprzen
wlasnych:
1) naprzenia pierwszego rodzaju, rwnowazace si w obszarach tego samego
rzdu, co obszar calego ciala (makroobjtosci);
2) naprzenia drugiego rodzaju, rwnowazace si w obszarach odpowiadajacych
wymiarom ziarn (mikroobjtosci);
3) naprzenia trzeciego rodzaju, rwnowazace si w obszarach odpowiadajacych
wymiarom elementarnej sieci krystalograficznej (submikroobjtosci).
W dalszej czsci rozdzialu bdzie mowa wylacznie o naprzeniach wlasnych
pierwszego rodzaju, jako o naprzeniach oddzialywujacych w widoczny sposb na
wlasnosci wyrobw ciagnionych.
W zaleznosci od kierunku dzialania (rys. 9.1) naprzenia wlasne podzielic mozna
na: wzdluzne (
z
), obwodowe (

) oraz promieniowe (
r
).
Jak juz wspomniano wczesniej, odksztalcenie plastyczne na zimno prowadzi zwy-
kle do powstania okreslonego stanu naprzen wlasnych. Dzieje si to w sytuacji, gdy
obciazenie zewntrzne powoduje odksztalcenie plastyczne jedynie czsci objtosci
ciala. Plastycznie odksztalcone czsci ciala uniemozliwiaja czsciom odksztalconym
sprzyscie, zajcie pierwotnego polozenia. Powstaje w ten sposb stan naprzen wla-
snych, ktry utrzymuje si wewnatrz ciala po odjciu naprzen zewntrznych. Napr-
zenia wlasne powstaja rwniez, gdy cala objtosc materialu ulegnie plastycznemu od-
ksztalceniu, lecz wystapi przy tym nierwnomiernosc odksztalcenia pomidzy po-
szczeglnymi czsciami ciala. Nierwnomiernosc odksztalcenia przy ciagnieniu profili
okraglych (omwiona w rozdziale 4), mimo wystpowania symetrii odksztalcen i na-

264
przen wzgldem osi ciagadla, jest powodowana rwnoczesnym oddzialywaniem na-
stpujacych czynnikw:
stozkowym ksztaltem obszaru odksztalcenia, ktry powoduje wystapienie ma-
kroscinania na powierzchniach nieciaglosci prdkosci,
dzialaniem naciskw normalnych na powierzchni styku metal ciagadlo po-
wodujacych hamowanie ruchu zewntrznych warstw metalu,
dzialaniem sil tarcia.
Rys. 9.. Schemat dzialania naprzen wlasnych w ukladzie wsplrzdnych: r, z,
W zwiazku z tym, na wielkosc i charakter rozkladu naprzen wlasnych wplyw
wywierac bda te parametry procesu ciagnienia, ktre decyduja o nierwnomiernosci
odksztalcenia. Do najbardziej istotnych parametrw nalezy zaliczyc: sposb realizacji
i wielkosc gniotu, tarcie na powierzchni styku metalu z ciagadlem, kat ciagnienia oraz
gatunek i wlasnosci ciagnionej stali.
9.. Wpyw napre wasnych
na wasnoci i jako wyrobw
W wyrobach stalowych otrzymanych droga przerbki plastycznej na zimno po-
wstaja naprzenia wlasne, ktrych wielkosc, rozklad i znak (rozciagajace, sciskajace)
uzaleznione sa od parametrw procesu odksztalcenia. Wyroby te stanowia w wielu
przypadkach gotowe elementy konstrukcyjne, ktre podczas eksploatacji narazone
sa na dzialanie obciazen statycznych badz tez zmiennych co do wartosci obciazen
cyklicznych. Nastpuje wwczas nakladanie si pola naprzen wlasnych z polem na-
przen pochodzacych od obciazen zewntrznych.
Z

r
r

265
Naprzenia wlasne moga wywierac zarwno korzystny, jak i w wielu przy-
padkach ujemny wplyw na wlasnosci wyrobw. Okreslone stany naprzen wlas-
nych moga doprowadzic do widocznych zmian wlasnosci eksploatacyjnych wyrobw
(np. wytrzymalosci zmczeniowej), jak rwniez moga byc przyczyna powstawania
okreslonych wad (np. pknic, wyboczen, lusek powierzchniowych) w procesie wy-
twarzania.
Badania nad wplywem naprzen wlasnych na wytrzymalosc zmczeniowa oraz
mechanizm powstawania i rozprzestrzeniania si pknic sa prowadzone od wielu lat
w rznych krajach. Na podstawie opublikowanych danych [12, 50, 94] nie mozna jed-
nak okreslic jednoznacznie scislych zwiazkw ilosciowych. Znaczna trudnosc stwarza
bowiem oddzielenie i wyodrbnienie wplywu naprzen wlasnych od wplywu innych
czynnikw (konstrukcyjnych, technologii wytwarzania), ktre czsto towarzysza pro-
cesowi powstawania naprzen wlasnych. Wikszosc autorw jest jednak zdania, ze na
wytrzymalosc zmczeniowa elementw istotny wplyw wywiera charakter rozkladu,
wielkosc oraz znak naprzen wlasnych w warstwie powierzchniowej.
Stwierdzono doswiadczalnie, ze powierzchniowa przerbka plastyczna, jak np. sru-
towanie, mlotkowanie, prowadzaca do umocnienia warstw powierzchniowych i wy-
tworzenia w nich naprzen wlasnych sciskajacych powoduje istotne zwikszenie wy-
trzymalosci zmczeniowej. Badania wykazaly rwniez niekorzystny wplyw naprzen
wlasnych rozciagajacych. Rosenthal i Sines [94] wykazali wzrost wytrzymalosci zm-
czeniowej o 23% pod wplywem naprzen wlasnych sciskajacych oraz obnizenie o 30%
pod wplywem naprzen wlasnych rozciagajacych.
Rozpatrujac wplyw naprzen wlasnych na zmczenie uwzgldnic nalezy fakt
umocnienia warstwy powierzchniowej wyrobu. Ciagnienie na zimno prowadzi najcz-
sciej do powstania naprzen wlasnych rozciagajacych w warstwie powierzchniowej
drutw i prtw, a rwnoczesnie obserwuje si wzrost wytrzymalosci zmczeniowej.
Wzrost wytrzymalosci zmczeniowej tlumaczyc mozna tym, ze pozytywny wplyw
umocnienia jest wikszy od niekorzystnego oddzialywania naprzen wlasnych rozcia-
gajacych. Rozdzielenie wplywu tych czynnikw w analizie wynikw badan jest ko-
nieczne, gdyz w przeciwnym wypadku prowadzic moze do bldnych wnioskw.
Naprzenia wlasne powstajace w wyniku przerbki plastycznej badz tez obrbki
cieplnej moga na tyle obnizyc jakosc gotowego wyrobu, ze uniemozliwiaja jego dalsze
zastosowanie jako elementu konstrukcyjnego. Campus [94] podaje przyklad pknicia
stalowego dwuteownika 550 przy braku jakiegokolwiek obciazenia. Prowadzone dla
tego przypadku badania wykazaly w szyjce dwuteownika obecnosc bardzo duzych na-
przen wlasnych, powstalych w wyniku chlodzenia od temperatury walcowania. Licz-
ne badania [52, 102, 136] potwierdzaja niekorzystny wplyw naprzen wlasnych, szcze-
glnie rozciagajacych, na jakosc wyrobw otrzymanych w procesie ciagnienia. Duze
wartosci rozciagajacych naprzen wlasnych (szczeglnie obwodowych

), ktre
wystpuja w warstwach zewntrznych moga byc przyczyna wzdluznego pkania rur
oraz prtw. Pknicia takie sa obserwowane na koncach rur lub prtw, a nawet na
calej ich dlugosci, bezposrednio po zakonczeniu procesu ciagnienia badz tez w trakcie

266
dalszej obrbki mechanicznej (np. prostowania). Pknicia wywolane przez naprzenia
wlasne pojawiaja si najczsciej przy ciagnieniu metali o malej plastycznosci, kiedy
naprzenia wlasne osiagaja wartosci bliskie naprzeniu uplastyczniajacemu. Wg Sche-
persa i Peitera [136] wystapienie pola naprzen wlasnych jest jedynie warunkiem wstp-
nym powstania pknicia. Pknicie powodowane jest bowiem przez spitrzenie napr-
zen na wadach wewntrznych (luska, mikropknicie, wtracenia niemetaliczne itp.),
w wyniku ktrego przekroczona zostaje miejscowa wytrzymalosc rozdzielcza materia-
lu, a nagromadzona w polu naprzen energia wewntrzna powoduje szybkie rozprze-
strzenianie si pknicia.
Wystpowanie naprzen wlasnych rozciagajacych na powierzchni ciagnionych
wyrobw moze byc rwniez przyczyna powstawania charakterystycznych pknic
powierzchniowych tzw. lusek, co obniza jakosc badz tez dyskwalifikuje gotowy wy-
rb [102].
Rozpatrujac wplyw naprzen wlasnych na jakosc wyrobw ciagnionych nalezy
rwniez uwzgldnic zachowanie si tych wyrobw podczas nastpujacej po ciagnieniu
obrbki mechanicznej. Stan rwnowagi wewntrznej wyrobu zostaje naruszony na
skutek wykonania nacic i otworw, co prowadzi do ustalenia si nowego stanu rwno-
wagi, w wyniku ktrego obserwuje si wypaczenie lub skrzywienie obrabianego detalu
[52]. Na wielkosc i charakter tego zjawiska maja wplyw wszystkie skladowe stanu na-
przen wlasnych.
Naprzenia wlasne moga miec rwniez wplyw na wytrzymalosc elementw pod-
danych dzialaniu obciazen statycznych, lecz uzaleznione to jest w znacznym stopniu
od plastycznosci materialu. Dla nieomal wszystkich materialw moment zniszczenia
pod wplywem obciazen zewntrznych jest poprzedzony okreslona wielkoscia odksztal-
cenia plastycznego. Wplyw dodatkowego odksztalcenia plastycznego na istniejacy we-
wnatrz materialu stan naprzen wlasnych jest dobrze znany. Oglnie mozna przyjac, ze
takie dodatkowe odksztalcenie plastyczne prowadzi do znacznych zmian naprzen
wlasnych (najczsciej do ich zmniejszenia lub zaniku). Wynika stad, ze dla materialw
plastycznych naprzenia wlasne nie wywieraja wplywu na wytrzymalosc statyczna.
Nalezy jednak w tym miejscu uscislic, jaki material uznaje si za plastyczny z punktu
widzenia oddzialywania naprzen wlasnych. Birgier [12] badajac to zagadnienie, przyj-
muje jako kryterium wielkosc wydluzenia rwnomiernego (A
r
) w prbie rozciaga-
nia. Jako granic podzialu na materialy plastyczne i kruche przyjmuje wartosc wy-
dluzenia rwnomiernego A
r
= 4%. Dla materialw kruchych (A
r
< 4%) mala wartosc
odksztalcenia plastycznego poprzedzajacego zniszczenie materialu nie powoduje cal-
kowitego zaniku naprzen wlasnych. Wobec tego podczas obliczen wytrzymaloscio-
wych uwzgldnic nalezy superpozycj naprzen wlasnych i naprzen zewntrznych.
O wytrzymalosci materialw kruchych decyduje w duzej mierze wytrzymalosc warstw
powierzchniowych, w ktrych wystpuja defekty i wady. Obecnosc w warstwach po-
wierzchniowych naprzen wlasnych rozciagajacych moze wyraznie obnizyc wytrzy-
malosc materialu.

267
9.2. Wpyw parametrw procesu cignienia
na naprenia wasne
Typowy rozklad naprzen wlasnych wzdluznych, promieniowych i obwodowych
na srednicy ciagnionego drutu (prta) pokazano schematycznie na rysunku 9.2. W nor-
malnych warunkach procesu ciagnienia naprzenia wlasne wzdluzne i obwodowe sa
rozciagajace na powierzchni oraz sciskajace w osi drutu (prta). Naprzenia wlasne
promieniowe sa zwykle sciskajace w calym przekroju. Przedstawione (rys. 9.2) sche-
maty rozkladu moga ulegac znacznym zmianom w zaleznosci od warunkw procesu
ciagnienia. Przykladowo, mozna tak dobrac parametry procesu, ze na powierzchni dru-
tu naprzenia wlasne wzdluzne i obwodowe bda sciskajace. Na rysunku 9.3 pokazano
rozklady wzdluznych naprzen wlasnych w drucie stalowym o srednicy 3 mm ciagnio-
nym z rznymi wielkosciami gniotw czsciowych.
Rys. 9.2. Schemat rozkladu naprzen wlasnych na srednicy ciagnionego drutu: a) naprzenia
wzdluzne (
z
); b) naprzenia promieniowe (
r
); c) naprzenia obwodowe (

)
Rys. 9.3. Rozklady wzdluznych naprzen wlasnych (
z
) w drucie stalowym o srednicy 3 mm ciag-
nionym z rznymi wielkosciami gniotw czsciowych (gniot sumaryczny z = 70%) [71]: 1 z
i
= 15%,
2 z
i
= 25%, 3 z
i
= 33%
drutu
0
+

drutu
0
+

drutu
0
+

N
a
p
r

e
n
i
a

c
i
s
k
a
j

c
e
N
a
p
r

e
n
i
a
r
o
z
c
i

g
a
j

c
e
a) b) c)
600
400
200
0
200
,5 ,4 ,3 ,2 , ,0 0,9 0,8 0,7
Odlego od osi drutu, mm
2
3

268
O wielkosci i rozkladzie naprzen wlasnych decyduje glwnie wielkosc gniotu
oraz sposb jego realizacji (jeden ciag, czy kilka ciagw).
W analizie nalezy rozrzniac wplyw:
calkowitej wielkosci gniotu zadanego w jednym ciagu,
gniotu sumarycznego (calkowitego) przy okreslonej wielkosci gniotw cz-
sciowych,
wielkosci gniotw czsciowych przy stalej wielkosci gniotu sumarycznego.
Problemem wplywu gniotu realizowanego w jednym ciagu zajmowalo si wielu
autorw, w tym m.in. Bhler [28, 27], Kreher [52], Schepers i Peiter [136]. Opubliko-
wane w literaturze badania wskazuja, ze zmiana wzdluznych naprzen wlasnych (
zp
)
wystpujacych na powierzchni drutu (prta) ma w wikszosci przypadkw przebieg
zblizony do przedstawionego na rysunku 9.4. Dla bardzo malych gniotw (z < 1%)
obserwuje si wystpowanie w warstwach powierzchniowych naprzen wlasnych sci-
skajacych. Zwikszenie gniotu prowadzi do zmiany znaku naprzen oraz powoduje
bardzo szybki ich wzrost, az do osiagnicia wartosci maksymalnych w zakresie gnio-
tw pomidzy 10% a 20%. Przy dalszym zwikszaniu gniotu wystpuje tendencja
zmniejszania wartosci wzdluznych naprzen wlasnych tak, ze przy gniotach bardzo
duzych mozna oczekiwac ponownej zmiany ich znaku. Omwiony charakter zmian
wzdluznych naprzen wlasnych w warstwie powierzchniowej jest typowy i wystpuje
zarwno w prtach, jak i drutach. Zmiany pozostalych parametrw procesu ciagnienia
nie prowadza do istotnych zmian tego przebiegu.
Rys. 9.4. Wplyw gniotu zrealizowanego w jednym ciagu na wzdluzne naprzenia wlasne
wystpujace w warstwie powierzchniowej drutu [52]
Zagadnienie wplywu gniotu sumarycznego przy okreslonej wartosci gniotw cz-
sciowych nie zostalo w pelni wyjasnione. W publikacjach spotkac mozna rozbiezne
stwierdzenia, wynikajace m.in. z niezachowania porwnywalnych parametrw wyj-
sciowych procesu ciagnienia. Oglnie mozna przyjac, ze dla sredniej wartosci gniotw
czsciowych, naprzenia wlasne wzrastaja do wielkosci gniotu sumarycznego rzdu
468
35
234
7
0
7
0 0 20 30 40
Gniot , % z

269
z = 50%. Dla gniotw wikszych krzywe zmian wykazuja nieciagly charakter, uzalez-
niony od innych parametrw procesu ciagnienia.
Decydujacy wplyw na wielkosc naprzen wlasnych, przy stalej wartosci gniotu
sumarycznego, wywiera wielkosc gniotw czsciowych. Zagadnienie to jest szczegl-
nie istotne w procesie ciagnienia drutu, gdzie ze wzgldu na stosowanie duzych gnio-
tw calkowitych istnieje mozliwosc rznych kombinacji gniotw czsciowych. Wik-
szosc autorw jest zdania, ze male gnioty czsciowe (rzdu 15%) prowadza do wyst-
powania w warstwach powierzchniowych drutu naprzen wlasnych rozciagaja-
cych, wikszych co do wartosci, niz w przypadku stosowania sredniej wartosci gnio-
tw czsciowych rzdu 25% (rys. 9.3). Decydujacy wplyw na wielkosc naprzen wla-
snych wywiera gniot w ostatnim ciagu. Badania Bhlera [28] wykazaly, ze stosowanie
w ostatnim ciagu gniotw bardzo malych (z
i
< 2%) powoduje znaczne obnizenie napr-
zen wlasnych. Stwierdzenie to doprowadzilo do opracowania metody tzw. dodatkowe-
go ciagnienia, pozwalajacej na znaczne zmniejszenie naprzen wlasnych w warstwie
powierzchniowej drutw.
Pogorszenie warunkw smarowania oraz wzrost kata ciagnienia prowadza do
wzrostu nierwnomiernosci odksztalcenia, co jest rwnoznaczne ze wzrostem napr-
zen wlasnych. Na rysunku 9.5 pokazano wplyw kata ciagnienia na wzdluzne naprze-
nia wlasne w warstwie powierzchniowej (
zp
).
Rys. 9.5. Wplyw gniotu i kata ciagnienia na wielkosc wzdluznych naprzen wlasnych w warstwie
powierzchniowej drutu mosiznego [102]: 1 = 4
o
, 2 = 8
o
, 3 = 16
o
Na wielkosc naprzen wlasnych ma rwniez wplyw rodzaj obrbki cieplnej po-
przedzajacej ciagnienie. Obowiazuje tutaj oglna zasada, ze im wyzsze wlasnosci wy-
trzymalosciowe uzyska si w wyniku obrbki cieplnej, tym wyzsze powstana naprze-
nia wlasne [77].
Na rysunku 9.6 pokazano rozklady wzdluznych naprzen wlasnych w ciagnionych
prtach stalowych (stal 40H) w zaleznosci od rodzaju obrbki cieplnej przed ciagnie-
2
3

540
450
360
270
80
90
0
0 0 20 30 40 50 60 70
Gniot , % z

270
niem. Im nizsza jest temperatura odpuszczania, tym wiksze sa wlasnosci wytrzymalo-
sciowe stali i tym wiksze wzdluzne naprzenia wlasne powstaja w wyniku ciagnienia.
Szczeglowy opis wplywu parametrw procesu ciagnienia na naprzenia wlasne
w prtach i drutach znalezc mozna w pracy [71].
Rys. 9.6. Rozklady wzdluznych naprzen wlasnych
z
wzdluz promienia prta w zaleznosci od ro-
dzaju obrbki cieplnej przed ciagnieniem [77]: 1 normalizowanie, 2 hartowanie i odpuszczanie
w 600
o
C, 3 hartowanie i odpuszczanie w 550
o
C; 4 hartowanie i odpuszczanie w 500
o
C
Bardzo niebezpieczne sa naprzenia wlasne wystpujace w ciagnionych rurach.
Szczeglnie naprzenia obwodowe moga w okreslonych przypadkach byc przyczyna
pkania rur na calej ich dlugosci. Ze wzgldu na znaczna ilosc zmiennych parametrw
procesu ciagnienia trudno jest szczeglowo omwic ich wplyw na wielkosc i rozklad
naprzen wlasnych. Obowiazuje tutaj oglna zasada, ze zmiany parametrw procesu
ciagnienia prowadzace do zwikszenia nierwnomiernosci odksztalcenia powoduja
powstanie w rurze wikszych naprzen wlasnych. Stad tez, najwiksze naprzenia wla-
sne wystpuja zwykle w rurach swobodnie ciagnionych, gdyz w tej metodzie ciagnie-
nia mamy do czynienia z najwiksza nierwnomiernoscia odksztalcenia.
Przykladowo na rysunku 9.7 pokazano rozklady obwodowych naprzen wlasnych
wzdluz grubosci scianki ruru ciagnionej na korku swobodnym. Pokazany charakter
rozkladu naprzen wlasnych obwodowych jest identyczny z rozkladem naprzen wla-
snych wzdluznych i wystpuje w wikszosci procesw ciagnienia rur (ciagnienie swo-
bodne, na korku cylindrycznym). W rurach ciagnionych na zimno na powierzchni ze-
wntrznej oczekiwac nalezy naprzen wlasnych (obwodowych i wzdluznych) rozcia-
gajacych, a na powierzchni wewntrznej naprzen sciskajacych.
Na zakonczenie nalezy podkreslic, ze naprzenia wlasne nie moga przekroczyc
wartosci .
3
2
p
W przeciwnym wypadku spowoduja w materiale lokalne odksztalce-
nie plastyczne, ktre doprowadzi do ustalenia si nowej rwnowagi naprzen wlasnych
o wartosciach mniejszych od granicy plastycznosci materialu.
400
300
200
00
0
2,00 2,0 2,20 2,30 2,40 2,50 2,60 2,70
Promie prta , mm r

z
,

M
P
a
3 4
2
Powierzchnia prta
z = 3,98%

271
Rys. 9.7. Rozklady obwodowych naprzen wlasnych (

) wzdluz grubosci scianki rury ciagnionej na

korku swobodnym w zaleznosci od kata ciagnienia () [143]:
g
= 1,11;
D
= 1,34; = 0,21 rad
9.3. Metody pomiaru napre wasnych
Wsplczesny stan teorii plastycznosci nie pozwala na precyzyjne okreslenie droga
analityczna oczekiwanych wartosci naprzen wlasnych. Podejmowane liczne prby
teoretycznego wyznaczenia rozkladu naprzen wlasnych w procesie ciagnienia spro-
wadzaja si zwykle do wyznaczenia pola naprzen w plaszczyznie wyjscia materialu
z ciagadla, a nastpnie na odjciu wartosci naprzen pochodzacych od sily ciagnienia.
Stosujac rzne metody analityczne, oblicza si najczsciej rozklad osiowego (wzdluz-
nego) naprzenia na przekroju wyrobu po opuszczeniu ciagadla. Od otrzymanego roz-
kladu naprzen osiowych odejmuje si naprzenie ciagnienia, gdyz zaklada si rwno-
mierne odciazenie materialu po ustapieniu dzialania sily ciagnienia [45]. Otrzymana
w ten sposb rznica jest poszukiwanym naprzeniem wlasnym. Podobne postpowa-
nie mozna przeprowadzic dla pozostalych skladowych naprzen wlasnych. Poniewaz
opisana metoda teoretyczna budzi szereg watpliwosci, do oceny naprzen wlasnych
stosuje si zwykle metody doswiadczalne.
Wszystkie metody doswiadczalne sa oparte na wyznaczaniu zmian wlasnosci fi-
zycznych w materiale, w ktrym wystpuje okreslony stan naprzen wlasnych, badz tez
800
700
600
500
400
300
200
00
0
00
200
300
400
Grubo cianki rury , mm g
2,7 2,3 ,9 ,5 , 0,7 0,3
O
b
w
o
d
o
w
e

n
a
p
r

e
n
i
a

w

a
s
n
e

,

M
P
a

0,3477 rad
0,328 rad
0,2799 rad

P
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
a

w
e
w
n

t
r
z
n
a

r
u
r
y
P
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
a

z
e
w
n

t
r
z
n
a

r
u
r
y

272
na pomiarze odksztalcen powstalych w wyniku naruszenia istniejacego wewnatrz ciala
stanu rwnowagi. Do okreslenia naprzen wlasnych stosuje si nastpujace metody:
mechaniczne, chemicznego lub elektrolitycznego trawienia, rentgenowskie i magne-
tyczne. Metody magnetyczne polegaja na wyznaczaniu zmian przenikliwosci mag-
netycznej lub strumienia indukcji w materiale, w ktrym wystpuje stan naprzen
wlasnych. Istota pomiaru metodami rentgenowskimi sprowadza si do okreslenia
zmian wymiarw sieci krystalograficznej pod wplywem naprzen wlasnych. Obie te
metody sa metodami nieniszczacymi, pozwalajacymi na kontrol gotowych wyrobw.
Pozostale z wymienionych metod prowadza do calkowitego lub czsciowego
zniszczenia badanych elementw. Najczsciej do wyznaczenia naprzen wlasnych
w wyrobach ciagnionych stosuje si metody mechaniczne, ktre polegaja na pomiarze
odksztalcen badanego elementu w wyniku naruszenia istniejacego stanu rwnowagi
naprzen wlasnych droga usunicia czsci materialu.
Do zwykle stosowanych metod mechanicznych naleza [54] :
metoda wzdluznego rozcinania konca drutu (rys. 9.8),
metoda nacinania poprzecznego rowka (rys. 9.9)
metoda wzdluznego szlifowania warstw drutu (rys. 9.10).
Rys. 9.8. Rozchylenie koncw drutu w wyniku wzdluznego rozcicia
Rys. 9.9. Drut z nacitym poprzecznym rowkiem oraz schemat linii ugicia
l
h
h
/
2
d
y
x
f
0,5( ) l b b/2
l /2
l
b
A B

273
Rys. 9.0. Odksztalcenie drutu po wzdluznym zeszlifowaniu do polowy srednicy
Wyznaczenie naprzen wlasnych w oparciu o wymienione metody mechaniczne
jest oparte na nastpujacych zalozeniach:
stan naprzen wlasnych jest osiowo-symetryczny i nie zalezy od wsplrzdnej
rwnoleglej do osi drutu,
naprzenia obwodowe i promieniowe nie wplywaja na ugicie drutu,
o ugiciu drutu decyduja tylko naprzenia wzdluzne (
z
), ktrych rozklad
zmienia si liniowo wzdluz promienia drutu.
Zalozenie liniowego rozkladu naprzen
z
umozliwilo wyprowadzenie stosunko-
wo prostych wzorw pozwalajacych na obliczenie
z
na podstawie pomiarw ugi-
cia drutu.
W metodzie wzdluznego rozcinania konca drutu zaburzenie stanu rwnowagi
naprzen wlasnych osiaga si poprzez przecicie wzdluzne konca drutu na pewnej dlu-
gosci (rys. 9.8). W wyniku tej operacji ustala si nowy stan rwnowagi naprzen
wlasnych, ktremu odpowiada okreslony stan odksztalcenia, przejawiajacy si rozchy-
leniem koncw drutu na odleglosc h. Wzdluzne naprzenie wlasne na powierzchni
drutu (
zp
) obliczyc mozna ze wzoru [136, 54]
2
144 , 0
l
Edh
zp
(9.1)
gdzie:

zp
wzdluzne naprzenie wlasne na powierzchni drutu,
E modul Younga,
d srednica drutu,
l dlugosc nacicia,
h rozchylenie koncw drutu (rys. 9.8).
Stosowanie wzoru (9.1) uwarunkowane jest odpowiednia dlugoscia nacicia.
Badania Lambera [54] wykazaly, ze nacicie powinno miec dlugosc wiksza od
pewnej wartosci krytycznej (l
kr
), ktra nalezy wyznaczyc doswiadczalnie. Dla l l
kr
wartosc naprzen
zp
nie zalezy od dlugosci nagicia.
Istota metody nacinania poprzecznego rowka (rys. 9.9) polega na zaklceniu stanu
rwnowagi naprzen wlasnych poprzez wykonanie rowka o odpowiedniej dlugosci,
sigajacego swoja glbokoscia do polowy srednicy. Badania wykazaly [28, 54], ze sto-
A B
l

274
sunek dlugosci drutu pomidzy podporami (l) do dlugosci rowka (b) powinien wynosic
10 6
b
l
. W metodzie nacinania poprzecznego rowka, wzdluzne naprzenie wlasne
na powierzchni drutu (
zp
) obliczyc mozna z zaleznosci [54]
( ) b l b r
EIf
zp

2
48
3
(9.2)
gdzie:

zp
wzdluzne naprzenia wlasne na powierzchni drutu,
E modul Younga,
r promien drutu (r = 0,5 d),
b dlugosc rowka,
l odleglosc pomidzy podporami,
f strzalka ugicia drutu (rys. 9.9),
I moment bezwladnosci plkola wzgldem osi neutralnej (I = 0,1098 r
4
).
Na wyniki obliczen duzy wplyw wywiera dokladnosc wykonania rowka, a takze
krzywizna drutu po ciagnieniu. Obserwuje si rwniez efekt dzialania karbu (jako wy-
nik nacicia rowka).
Metoda wzdluznego szlifowania warstw drutu, znana rwniez jako metoda Sachsa
Linicusa, polega na naruszeniu stanu rwnowagi poprzez wzdluzne zeszlifowanie
drutu na okreslonej dlugosci (pomidzy dwoma podporami) az do polowy srednicy
(rys. 9.10). Wskutek ustalenia si nowego stanu rwnowagi naprzen wlasnych drut
ugina si. Mierzac strzalk ugicia drutu ( f ) pomidzy podporami, mozna wyznaczyc
naprzenie
zp
z zaleznosci [54]
3 2
48
r l
EIf
zp

(9.3)
gdzie:

zp
wzdluzne naprzenie wlasne na powierzchni drutu,
E modul Younga,
l dlugosc drutu pomidzy podporami (rys. 9.10),
r promien drutu (r = 0,5 d),
f strzalka ugicia drutu pomidzy podporami,
I moment bezwladnosci plkola wzgldem osi neutralnej (I = 0,1098 r
4
).
Dokladnosc metody SachsaLinicusa zalezy od technologii wzdluznego szlifowa-
nia warstw materialu, a w szczeglnosci od grubosci pojedynczo usuwanej warstwy
oraz od generujacego si w operacji szlifowania ciepla. Nalezy rwniez pamitac, ze
kazda obrbka mechaniczna usuwania warstw materialu wprowadza dodatkowe napr-
zenia wlasne, jako wynik okreslonego mechanizmu szlifowania czy tez skrawania.
Metoda elektrolitycznego trawienia stanowi pewna odmian opracowanej w 1911
roku mechanicznej metody obtaczania Heyna i Bauera [39]. Zasada pomiaru polega na

275
doswiadczalnym wyznaczeniu zmian dlugosci drutu powstalych w wyniku usuwania
z jego powierzchni koncentrycznych warstw materialu. Podstawowa zaleta tej metody
w stosunku do metod mechanicznych jest fakt, ze podczas usuwania warstw meta-
lu z powierzchni wytrawianych elementw nie powstaja dodatkowe naprzenia wla-
sne spowodowane obrbka mechaniczna. Na rysunku 9.11 pokazano schematycznie
elektrolizer stosowany do pomiaru naprzen wlasnych [72, 77].
Rys. 9.. Urzadzenie do elektrolitycznego trawienia drutw: 1 podstawa, 2 kolumny, 3 olowiana
wanna, 4 plaszcz stalowy, 5 trawiony drut, 6 dlawik, 7 zaciski pradowe, 8 czujnik zegarowy
6
7
5
4
3
2

7
8

276
Usuwanie warstw materialu polega na rozpuszczaniu si metalu, ktry stano-
wi anod w komrce elektrolitycznej. Rwnanie matematyczne sluzace do obliczenia
wzdluznych naprzen wlasnych (
z
) wyprowadzono przy nastpujacych zalozeniach:
dlugosc drutu (l
0
) jest bardzo duza w stosunku do jego promienia (r),
stan naprzen wlasnych jest osiowo-symetryczny i nie zalezy od wsplrz-
dnej z (jezeli za os z przyjmie si os drutu),
we wszystkich punktach rwnooddalonych od osi drutu stan naprzen wla-
snych jest taki sam.
Najstarszym wzorem sluzacym do obliczenia wzdluznych naprzen wlasnych (na
podstawie danych doswiadczalnych) jest wzr Heyna i Bauera [39]
( ) ( )
( )
0
2 2
1
0 1
2
1 0
2
l r r
l l r l l r
E
n n
n n n n
z

(9.4)
gdzie:

z
wzdluzne naprzenie wlasne,
E modul Younga,
r, l
0
promien i poczatkowa dlugosc drutu,
n, (n 1) indeksy okreslajace kolejny numer usunitej warstwy metalu.
Rwnanie (9.4) pozwala obliczyc srednia wartosc wzdluznych naprzen wlasnych
w usunitej warstwie metalu o grubosci (r
n1
r
n
) na podstawie pomiaru zmian dlugo-
sci prbki badanego drutu. Podstawowa wada rwnania (9.4) jest mozliwosc obliczenia
jedynie sredniej wartosci naprzenia
z
; a wic wiarygodnosc wynikw uzalezniona
jest od grubosci usuwanej warstwy metalu.
Na szczeglna uwag zasluguje rwnanie wyprowadzone przez Wysoczina [167],
ktre pozwala na obliczenie wartosci naprzen
z
dla dowolnego promienia biezacego r
wytrawianej prbki. Rwnanie to, wyprowadzone z uwzgldnieniem zmian rozkladu
naprzen wlasnych w wyniku warstwowego trawienia metalu, zapisac mozna w postaci
]
]
]
,

l
dr
l d r
l
E
z
) (
2
0
(9.5)
gdzie:
E, l
0
jak we wzorze (9.4),
r promien biezacy wytrawionego drutu,
l funkcja okreslajaca wydluzenie prbki w zaleznosci od promienia bie-
zacego r.
Funkcj l(r) wyznacza si na podstawie danych eksperymentalnych droga aprok-
symowania punktw pomiarowych okreslana rodzina krzywych. Poniewaz l(r) jest

277
funkcja malejaca, wartosc pochodnej
dr
l d ) (
nalezy wstawic do rwnania (9.5) ze zna-
kiem przeciwnym [72].
Wyznaczajac doswiadczalnie naprzenia wlasne nalezy pamitac, ze nie moga one
przekraczac wartosci naprzenia uplastyczniajacego (
p
) materialu po ciagnieniu.
Oczywiscie nalezy uwzgldnic lokalna wartosc naprzenia
p
.
Do wyznaczenia naprzen wlasnych w ciagnionych rurach stosuje si najcz-
sciej metod roztaczania i obtaczania Sachsa [23] lub metod Sachsa i Espeya [115].
Metoda Sachsa i Espeya pozwala na wyznaczenie naprzen wlasnych: wzdluznych,
obwodowych i promieniowych, droga pomiaru odksztalcen rury powstalych w wyniku
(rys. 9.12):
rozcicia wzdluznego rury (dla naprzen obwodowych) lub wycicia beleczki
(dla naprzen wzdluznych),
usunicia warstw metalu ponad warstwa rozpatrywana,
usunicie warstwy rozpatrywanej.
Krtki opis metody Sachsa i Espeya mozna rwniez znalezc w pracy [143].
Rys. 9.2. Schemat prbki do badania naprzen wlasnych i obwodowych
metoda Sachsa i Espeya [143]
Metoda roztaczania i obtaczania Sachsa polega na pomiarze odksztalcen wzdluz-
nych i obwodowych w rurze podczas usuwania warstw metalu metoda mechaniczna
lub droga wytrawiania. W przypadku roztaczania rury tensometry pomiarowe usytu-
owane sa na powierzchni zewntrznej rury. Przy obtaczaniu rury tensometry mierzace
odksztalcenia wzdluzne i obwodowe sa umieszczone na powierzchni wewntrznej
~
6
0
7
0

278
rury. Naprzenia wlasne wzdluzne (
z
), obwodowe (

) i promieniowe (
r
) mozna ob-
liczyc z nastpujacych wzorw [23]:
dla metody roztaczania
( )
]
]
]
,

S
S S
E
c z
2
1
( )
]
]
]
,

S
S S
S
S S
E
c
c
2 1
2
(9.6)
Q
S
S S E
c
r

2
1
dla metody obtaczania
( )
]
]
]
,

,
+

x
x z
S
S S
E
0
2
1
( )
]
]
]
,

+
+

x
x
x
x
S
S S
S
S S
E
2
1
0
0
2
(9.7)

x
x
r
S
S S E
2
1
0
2
We wzorach (9.6) i (9.7) przyjto oznaczenia:

z
,

,
r
odpowiednio, naprzenie wlasne: wzdluzne, obwodowe i promieniowe,
E modul Younga,
liczba Poissona,
S
c
calkowity przekrj poprzeczny rury wraz z otworem,
S biezacy przekrj otworu,
S
x
biezacy przekrj calkowity wraz z otworem,
S
0
przekrj otworu wewntrznego w rurze,
= + ,
= + ,
0
0
l
l l
odksztalcenie wzdluzne rury,
0
0
D
D D
odksztalcenie obwodowe rury,
l biezaca dlugosc rury,
l
0
poczatkowa dlugosc rury,
D biezaca zewntrzna srednica rury,
D
0
poczatkowa zewntrzna srednica rury.

279
Zaleznosci i moga byc otrzymywane w funkcji przekroju (S lub S
x
), a nastpnie
aproksymowane okreslona rodzina krzywych. Po apoksymacji wyznacza si pochodne
x x
S S S S

i oraz , w celu uzyskania konkretnych wzorw sluzacych do obli-
czenia naprzen wlasnych.
Jest szereg testw pozwalajacych na sprawdzenie poprawnosci otrzymanych wy-
nikw.
Na wykresie rozkladu naprzen
z
wzdluz grubosci scianki rury powierzchnia
pod krzywa, ktra reprezntuje sciskanie, powinna byc rwna powierzchni nad
krzywa, ktra reprezentuje rozciaganie.
Promieniowe naprzenia
r
powinny byc rwne zero na zewntrznej i we-
wntrznej powierzchni rury.
Naprzenia w punktach wewntrznych, otrzymane metodami obtaczania i roz-
taczania, powinny miec taka sama wartosc.
9.4. Metody zmniejszania napre wasnych
Najczsciej stosowana metoda zmniejszania naprzen wlasnych jest wyzarzanie.
Liczne badania wykazaly, ze naprzenia wlasne w drucie ciagnionym ulegaja praktycz-
nie calkowitemu zanikowi w wyniku wyzarzania w temperaturze 500
o
C. Im wyzsza
jest temperatura wyzarzania, tym mniejsze sa naprzenia wlasne. Nalezy jednak pami-
tac, ze wzrost temperatury wyzarzania wplywa bardzo wyraznie na wlasnosci mecha-
niczne ciagnionego wyrobu. Operacja wyzarzania jest skutecznym, lecz bardzo drogim
sposobem zmniejszenia naprzen wlasnych, gdyz oprcz kosztw operacji wyzarzania
doliczyc rwniez nalezy koszt usunicia tlenkw z powierzchni wyrobw lub koszt
atmosfery ochronnej. Dlatego tez poszukuje si innych metod pozwalajacych na obni-
zenie naprzen wlasnych, najlepiej bezposrednio w procesie ciagnienia.
Do bardzo skutecznych metod zmniejszania naprzen wlasnych w wyrobach cia-
gnionych jest metoda tzw. dodatkowego ciagnienia opracowana przez Bhlera [28].
Ciag dodatkowy zrealizowac mozna jako ostatnie,niezalezne przejscie, badz tez
stosuje si w ostatnim ciagu dwa ciagadla w ukladzie posobnym (ciagadla w ukladzie
tandem). W tym drugim przypadku, w pierwszym ciagadle stosuje si gniot glwny,
a w drugim gniot dodatkowy (z
d
). Na rysunku 9.13 przedstawiono wyniki badan wply-
wu wielkosci gniotu w ciagnieniu dodatkowym (z
d
) na zmian wzdluznych naprzen
wlasnych w warstwie powierzchniowej drutw ze stali niskowglowej. W polu pomi-
dzy krzywymi zawarte sa wszystkie punkty pomiarowe. Z rysunku 9.13 wynika, ze
najwiksze zmniejszenie wzdluznych naprzen wlasnych w warstwie powierzchniowej
ciagnionego drutu zachodzi przy gniocie dodatkowym wynoszacym okolo 0,8%. Jest
to taki gniot, przy ktrym mozna oczekiwac wystapienia maksymalnych naprzen wla-
snych sciskajacych w ciagnieniu glwnym (rys. 9.4). Oglnie mozna przyjac, ze naj-

280
wiksze obnizenie wartosci naprzen wlasnych wystpuje w zakresie gniotw dodatko-
wych od 0,5% do 2% i nie zalezy od kata ciagadla dodatkowego. Pewne przesunicia,
optymalnej wartosci gniotu dodatkowego zwiazane sa z wlasnosciami wytrzymaloscio-
wymi ciagnionego drutu. Wzrost wytrzymalosci drutu powoduje przesunicie optymal-
nej gniotw dodatkowych w kierunku wikszych wartosci. Z rysunku 9.13 wynika, ze
stosowanie w ciagu dodatkowym gniotw wikszych od 6% nie powoduje zmniejsze-
nia naprzen wlasnych.
Rys. 9.3. Wplyw gniotu dodatkowego (z
d
) na obnizenie wzdluznych naprzen wlasnych w warstwie
powierzchniowej drutw ze stali niskowglowej [28]:
zd
wzdluzne naprzenia wlasne po ciagnie-
niu dodatkowym,
zg
wzdluzne naprzenia wlasne po ciagnieniu glwnym
Na rysunku 9.14 pokazano wyniki badan rozkladu wzdluznych naprzen wlasnych
powstajacych w drucie ciagnionym przez dwa ciagadla pracujace w ukladzie tandem
w zaleznosci od rozkladu gniotw (na ciagadlo pierwsze z
1
i drugie z
2
) [64].
Bardzo skutecznym i ekonomicznym sposobem zmniejszania naprzen wlasnych
jest stosowanie operacji prostowania. W wyniku prostowania wyrobw ciagnionych
zmniejszaja si wyraznie naprzenia wlasne oraz zachodzi zmiana rozkladu tych napr-
zen. Podczas prostowania, ktre jak wiadomo polega na wielokrotnym przeginaniu
materialu, wystpuja niewielkie odksztalcenia plastyczne w warstwach zewntrznych,
podczas gdy srodek materialu ulega jedynie odksztalceniom sprzystym. To dodatkowe
odksztalcenie plastyczne powoduje czsciowe zmniejszenie naprzen wlasnych oraz
wyrazna zmian ich rozkladu. Na powierzchni prostowanego wyrobu moga wystapic
nawet naprzenia wlasne sciskajace.
Nalezy pamitac, ze prty i rury sa zwykle prostowane po procesie ciagnienia,
w celu likwidacji krzywizny, powstajacej w wyniku wystpowania nierwnomiernosci
00
80
60
40
20
0
0 2 3 4 5 6 7
Gniot dodatkowy , % z
d

0
0
%

281
odksztalcenia oraz jako skutek nieosiowego ustawienia ciagadla w stosunku do dziala-
jacej sily ciagnienia. Tak wic, mozna oczekiwac, ze wyprostowane prty i rury maja
znacznie mniejsze naprzenia wlasne niz bezposrednio po procesie ciagnienia.
Rys. 9.4. Rozklady wzdluznych naprzen wlasnych (
z
) w drutach stalowych ciagnionych przez dwa
ciagadla pracujace w ukladzie tandem dla rznych schematw ciagnienia ( 1,65 mm 1,50 mm)
[64]: A ciagnienie przez jedno ciagadlo (z
i
= 16,6%), B z
1
= 6,8% oraz z
2
= 11,3%, C
1
z
1
= 8,3%
oraz z
2
= 9,0%, C
2
z
1
= 10,0% oraz z
2
= 7,3%, D z
1
= 14,0% oraz z
2
= 3,0%
Sytuacja wyglada zupelnie inaczej dla drutw, ktre ciagnione zwykle na wielo-
ciagach, nawijane sa na bben zbiorczy ciagarki.
Po zdjciu z bbna ciagarki krag drutu moze ulec gwaltownej deformacji w wyni-
ku dzialania naprzen wlasnych, ktre daza przeciez do uzyskania stanu rwnowagi.
Poszczeglne zwoje drutu moga ulec znieksztalceniu (tzw. semkowanie) w wyniku,
ktrego wystapi ich poplatanie, uniemozliwiajace rozwinicie drutu z krgu. Takie
znieksztalcone krgi drutu stanowia odpad technologiczny. Aby zapobiec temu zjawi-
sku, nalezy obnizyc wartosc naprzen wlasnych przed nawiniciem drutu na bben
zbiorczy ciagarki. W tym celu stosuje si tzw. deformatory wielorolkowe. Deformatory
sa to urzadzenia prostujace, skladajace si z kilku odpowiednio ulozonych wzgldem
siebie rolek. Umieszcza si je pomidzy ostatnim ciagadlem a bbnem, na ktry nawija
si drut. Drut przechodzac przez deformator ulega wielokrotnemu przegiciu (tak jak
w typowej prostownicy promieniowej), w wyniku czego zostaja zmniejszone naprze-
nia wlasne. Skutecznosc dzialania deformatora zalezy od parametrw procesu wielo-
krotnego przeginania. Na rysunku 9.15 pokazano wyniki badan zmian wzdluznych na-
przen wlasnych w drucie ze stali 1H18N9 ciagnionych w osmiu ciagach z zastoso-
waniem dodatkowego ciagnienia z malym gniotem (z
d
= 3,8%) oraz deformatora
wielorolkowego [70].
200
50
00
50
0
50
00
0,500 0,550 0,600 0,650 0,700
Promie , mm r
0,750
A
C

C
2
B
D
P
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
a
d
r
u
t
u

282
Rys. 9.5. Wplyw prostowania w deformatorze oraz dodatkowego ciagnienia (z
d
= 3,8%)
na rozklad wzdluznych naprzen wlasnych w drucie ze stali 1H18N0 [70]
Niewielkie obnizenie naprzen
z
(rys. 9.15) w wyniku zastosowania deformatora
swiadczy o niewlasciwym doborze parametrw przeginania.
Dla ciagnionych rur stosuje si, podobne jak dla drutu, metody zmniejszania na-
przen wlasnych, a wic prostowanie i wyzarzanie.
W pracy [87] zwrcono rwniez uwag, na skutecznosc innych metod:
ciagnienie przez dwa ciagadla pracujace w ukladzie tandem,
dociaganie (dodatkowe ciagnienie) z malym gniotem,
ciagnienie przez ciagadlo o stozkowej czsci kalibrujacej.
Mozliwe jest rwniez laczenie wymienionych wyzej metod. Przykladowo, auto-
rzy pracy [87] zaobserwowali najwiksze zmniejszenie wzdluznych i obwodowych
naprzen wlasnych dla rur ciagnionych przez dwa ciagadla pracujace w ukladzie tan-
dem, dla przypadku, gdy drugie ciagadlo posiadalo stozkowa czsc kalibrujaca (kat
nachylenia 1
o
).
Przy projektowaniu procesu technologicznego ciagnienia prtw, drutw i rur na-
lezy dobrac takie parametry procesu, aby wystapily mozliwie male naprzenia wlasne.
Nalezy zaznaczyc, ze sezonowanie wyrobw ciagnionych nie ma wikszego wplywu
na wielkosc naprzen wlasnych.
500
000
500
0
500
000
200 250 300 350 400 450 500
Promie drutu, m

z
,

M
P
a
po dodatkowym cignieniu
po prostowaniu w deformatorze
po cignieniu

283
Literatura
[1] Atkins A.C., Caddell R.M.: The incorporation of work hardening and redundant work in rod
drawing analyses. Int. J. Mech. Sci., vol. 10, nr 10, 1968, s. 1528
[2] Avitzur B.: Drawing of precision tubes by the floating plug technique. Bethlehem, Lehigh Uni-
versity 1975
[3] Avitzur B., Hahn W.C., Iscovici S.: Limit analysis of flow through conical converging dies.
Journal of the Franclin Institute, vol. 299, No. 5, May 1975, s. 339358
[4] Avitzur B.: Metal Forming. Processes and Analysis. Mc Graw-Hill Book Company 1968
[5] Avitzur B.: Strain-hardening and strain-rate effect in plastic flow through conical converging
dies. Trans. ASME, ser. B, vol. 89, No. 3, 1967, s. 556562
[6] Avitzur B.: Study of flow through conical converging dies. Wire Industry, July 1982, s. 503504
[7] Avitzur B.: Study of flow through conical converging dies. Wire Industry, August 1982, s. 613619
[8] Bednarski T.: Mechanika plastycznego plynicia. Warszawa, PWN 1995
[9] Bednarski T.: Przyrostowa metoda analizy siatek w badaniach kinematyki procesw obrbki
plastycznej. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 8, z. 2, Krakw 1982, s. 175192
[10] Bernsztejn M.L., Zajmowskij W.A.: Struktura i wlasnosci mechaniczne metali. Warszawa,
WNT 1973
[11] Bex P.A.: SYNDIE wire drawing die blanks. Materialy firmy De Beers Industrial Diamond
Division
[12] Birgier I.A.: Ostatocznyje napria:enija. Moskwa, Maszgiz 1963
[13] Blazynski T.Z.: Metal Forming. Tool Profiles and Flow. London, Macmillan Press 1976
[14] Blazynski T.Z.: Odksztalcenia zbdne w procesach wytwarzania rur. ZN AGH Metalurgia
i Odlewnictwo, t. 3, z. 4, Krakw 1977, s. 445458
[15] Blazynski T.Z.: Wplyw metody ciqgnienia na wlasnosci mechaniczne ciqgnionych rur stalo-
wych. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 7, z. 1, Krakw 1981, s. 1529
[16] Blazynski T.Z., Cole I.M.: An investigation of sinking and mandrel drawing process. Proc.
Inst. Mech. Engrs, vol. 178, 196364, s. 867894
[17] Blazynski T.Z., Luksza J.: The influence of an ordered flow pattern on the properties of cold
plug-drawn seamless tubing. J. Mech. Working Technology, 15 (1987), s. 3951
[18] Blazynski T.Z.: Design of Tools for Deformation Processes. London and New York, Elsevier
Applied Science Publishers Ltd. 1986

284
[19] Blazynski T.Z.: Geometry factors and inhomogeneity of flow in rotary piercing and cold dra-
wing of seamless tubing. Int. J. Mech. Sci., vol. 21, 1979, s. 527536
[20] Blazynski T.Z.: Plasticity and modern metal forming technology. London and New York, Else-
vier Applied Science Publishers Ltd. 1989
[21] Blicharski M.: Wstp do in:ynierii materialowej. Warszawa, WNT 1998
[22] Blazewski S., Mikoszewski J.: Pomiary twardosci metali. Warszawa, WNT 1981
[23] Botros B.M.: Residual stress in cold ironed tubes. Int. J. Mech. Science, vol. 2, Pergamon
Press 1960, s. 195205
[24] Bramley A.N., Smith D.J.: Tube drawing with a floating plug. Metals Technology, nr 7, 1976,
s. 322331
[25] Bryjak E., Bujok A.: Ciqgadla z wglikw spiekanych. Katowice, WGH 1955
[26] Bryjak E.: Wgliki spiekane i ich zastosowanie. Katowice, WGH 1959
[27] Bhler H., Buchholtz H.: Einfluss der Querschnittsverminderung beim Kaltziehen auf die
Spannungen in Rundstangen. Archiv. fr Eisenhttenwesen, nr 7, 1934, s. 427430
[28] Bhler H., Kreher P.J.: Beitrag zur Frage der Eigenspannungen in gezogenen Stahldrhten.
Draht, nr 8, 1968, s. 531537
[29] Chan C.C., Oh S.A., Kobayashi S.: Final Report to AFML, (1977), AFMLTR-77-96
[30] Chasin G.A. i in.: Elektrotiermiczieskaja obrabotka i tieploje woloczienie stali. Moskwa, Izd.
Mietallurgia 1984
[31] Christopherson D.G., Naylor H.: The Promotion of Fluid Lubrication in Wire Drawing. Scien-
tific Lubrication, nr 3, 1956, s. 2327
[32] Christopherson D.G., Naylor H.: The Promotion of Fluid Lubrication in Wire Drawing. The
Wire Industry, nr 260, vol. 22, 1955, s. 885887
[33] Dobrzanski L.: Metaloznawstwo z podstawami nauki o materialach. Warszawa, WNT 1996
[34] Flender M.C., Funke P.: Verauche ber die Eignung von Trockenziehmitteln mit unterschied-
lichem chemischem Aufbau fr der Drahtzug. Stahl u. Eisen, nr 4, 1975, s. 134138
[35] Fuller D.D.: Teoria i praktyka smarowania. Warszawa, PWT 1960
[36] Gierzynska M.: Tarcie, zu:ycie i smarowanie w obrbce plastycznej metali. Warszawa, WNT
1983
[37] Golis B., Knap F., Pilarczyk J.: Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki ciqgnienia. Czsc 1.
Skrypt Politechniki Czstochowskiej, 1992
[38] Grochowski E., Grosman F., Oskdra K.: Maszyny ciqgarskie. Katowice, Wyd. Slask 1976
[39] Heyn E., Bauer O.: ber Spannungen in Kaltgerecten Metallen. Intern. Zeitschrift fr Metallo-
graphie, nr 1, 1911, s. 1647
[40] Hoffman O., Sachs G.: Wprowadzenie do teorii plastycznosci. Warszawa 1959
[41] Johnson R.W., Rowe G.W.: Redundant work in drawing cylindrical stock. J. Inst. of Metals,
vol. 96, 1968, s. 97105
[42] Kaliszewski E., Kozlowski S.: Ciqgnienie na cieplo drutw ze stali wysokostopowych. Wiado-
mosci Hutnicze, 1112/1987, s. 308312
[43] Katarzynski S., Kocanda S., Zakrzewski M.: Badania wlasnosci mechanicznych metali. War-
szawa, WNT 1956
[44] Knap F., Golis B., Pilarczyk J.: Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki ciqgnienia. Czsc 3.
Skrypt Politechniki Czstochowskiej, 1993

285
[45] Knap F.: Napr:enia wlasne w ciqgnionych drutach i wyrobach z drutu. Monografie, nr 25,
Wyd. Politechniki Czstochowskiej, 1991
[46] Kocanda A.: Wlasnosci u:ytkowe przedmiotw ze stali ksztaltowanych na plgorqco. Mecha-
nik, nr 2, 1987, s. 9198
[47] Kolmogorow W.L. i in.: Woloczienie w rie:ymie :ydkostnogo trienia. Moskwa, Izd. Mietallur-
gia 1967
[48] Kolmogorow W.L., Orlow S.I., Kolmogorow G.L.: Gidrodinamiczieskaja podacza smazki.
Moskwa, Izd. Mietallurgia 1975
[49] Krber F., Eichinger A.: Die Grundlagen der bildsamen Verformung. Mitteilungen aus der
Kaiser-Wilhelm Inst. fr Eisenforschung, t. 22, 1940, s. 5780
[50] Krasilnikow L.A.: Ostatocznyje napria:enija i cikliczieskaja procznost cholodno tjanutoj
i otpuszcziennoj stalnoj prowoloki. Stal, nr 6, 1966, s. 562565
[51] Kraszczienko W.P., Oksamietnaja O.B.: O wzaimoswiazi mie:du procznostiu i twiordostiu mie-
tallow w szyrokom diapazonie tiempieratur i skorostiej dieformirowanija. Probl. Procznosti,
nr 8, 1989, s. 47
[52] Kreher P.J.: Zur Frage der Eigenspannungen beim Kaltziehen von Drhten und Rohren.
Metall, nr 10, 1970, s. 10681073
[53] Kusiak J.: Program FORGE2 do projektowania technologii kucia matrycowego. Hutnik,
60 (1993), s. 324326
[54] Lamber T., Wojnarowski J.: Mechaniczne metody pomiaru osiowych napr:en wlasnych w dru-
tach stalowych. Zeszyty Naukowe Polit. Slaskiej, Seria: Hutnictwo, z. 1, 1971, s. 316
[55] Lambert E.R., Mehta H.S., Kobayashi S.: A new upper-bound method for analysis of some
steady-state plastic deformation processes. J. of Eng. for Ind., Trans. ASME, ser. B., vol. 91,
1969, s. 731742
[56] Langenecker B.: Work hardening of zinc crystal by high amplitude ultrasonic waves. Pro-
ceedings American Society for Testing. Materials, vol. 62, 1962, s. 602609
[57] Luksza J. i in.: Wplyw warunkw i historii odksztalcenia na niejednorodnosc wlasnosci mecha-
nicznych w wyrobach osiowosymetrycznych wytwarzanych technologiq wielociqgowq. Spra-
wozdanie z realizacji projektu badawczego KBN Nr 7 T08B009 (praca niepublikowana), Kra-
kw, styczen 2000
[58] Luksza J., Majta J., Ruminski M.: Modeling of the effects of strain induced martensitic trans-
formation on the mechanical behavior in drawn tubes. Steel Research, No. 12, 68 (1997),
s. 541545
[59] Luksza J., Majta J., Sadok L.: Ciqgnienie stali stopowych z zastosowaniem przeciwciqgu. Hut-
nik, nr 1, 1990, s. 36
[60] Luksza J., Majta J.: Odksztalcenia zbdne w prtach i drutach ciqgnionych. Hutnik, nr 4, 1989,
s. 134137
[61] Luksza J., Packo M., Kusiak J., Sadok L.: Analiza metodq elementw skonczonych i wizjopla-
stycznosci procesu ciqgnienia prtw. Archives of Metallurgy, vol. 40, nr 3, 1995, s. 345358
[62] Luksza J., Packo M., Kusiak J., Sadok L.: Analysis of strains in rod drawing processes using
FEM and visioplastic methods. Proc. Int. Conf. on Metallurgy and Materials Technology, Sao
Paulo, vol. 6, 1994, s. 255269
[63] Luksza J., Packo M., Ryczko Z.: Zale:nosc wlasnosci mechanicznych niektrych gatunkw
stali konstrukcyjnych od parametrw procesu ciqgnienia. Hutnik, nr 5, 1986, s. 132135

286
[64] Luksza J., Palczynski C.: Napr:enia wlasne w drutach ciqgnionych przez ciqgadla w ukladzie
tandem. Hutnik, nr 7, 1991, s. 240242
[65] Luksza J., Pis J.: Wplyw kqta ciqgnienia na wlasnosci mechaniczne wybranych gatunkw stali.
Hutnik, nr 1, 1984, s. 37
[66] Luksza J., Ruminski M.: Zastosowanie pomiarw twardosci do analizy procesu ciqgnienia.
Hutnik Wiadomosci Hutnicze, nr 5, 1993, s. 164170
[67] Luksza J., Sadok L., Skolyszewski A.: Badania nad skutecznosciq smarowania przy ciqgnieniu
prtw stalowych z r:nymi prdkosciami. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 6, z. 4, Kra-
kw, 1980, s. 491508
[68] Luksza J., Sadok L.: Wybrane zagadnienia z ciqgarstwa. Krakw, Skrypt uczelniany AGH,
nr 1025, 1986
[69] Luksza J., Skolyszewski A., Majta J.: Zastosowanie tarflenu jako srodka smarujqcego w ciq-
garstwie. Hutnik, nr 6, 1989, s. 224225
[70] Luksza J., Skolyszewski A., Schffer R.: Residual stress in fine wires drawn by multi-pass
technique. Archives of Metallurgy, vol. 41, nr 2, 1996, s. 237250
[71] Luksza J., Wosiek E.: Napr:enia wlasne w prtach i drutach stalowych ciqgnionych na zimno.
Hutnik, nr 1, 1977, s. 4549
[72] Luksza J., Wosiek E.: Obliczenia napr:en wlasnych na podstawie danych eksperymentalnych
uzyskanych metodq elektrolitycznego wytrawiania. Hutnik, nr 4, 1977, s. 192195
[73] Luksza J.: Analityczna ocena odksztalcen zbdnych w procesie ciqgnienia pelnych wyrobw
cylindrycznych. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, nr 105 (wyd. spec.), 1987
[74] Luksza J.: Analiza teoretyczna odksztalcen zbdnych w procesie ciqgnienia pelnych wyrobw
cylindrycznych. Archives of Metallurgy, vol. 35, Issue 1, 1990, s. 123170
[75] Luksza J.: Odksztalceniowy czynnik pracy zbdnej omwienie wyprowadzonej formuly anali-
tycznej. Zeszyty Nauk. AGH Metal. i Odl., t. 11, z. 1, 1985, s. 99106
[76] Luksza J.: Strain factor of redundant work in drawing cylindrical stock. Arch. Hutnictwa,
t. 30, z. 1, 1985, s. 93104
[77] Luksza J.: Wzdlu:ne napr:enia wlasne w prtach stalowych ulepszanych przed ciqgnieniem.
Wiadomosci Hutnicze, nr 6, 1977, s. 223228
[78] Majta J., Luksza J., Sadok L.: Nierwnomiernosc wlasnosci mechanicznych ciqgnionych pr-
tw stalowych. Hutnik Wiadomosci Hutnicze, nr 4, 1993, s. 110113
[79] Majta J., Luksza J., Sadok L.: The estimation of mechanical properties distribution in plastic
working products: example for the drawing process. Journal of Materials Proc. Technology,
34 (1992), s. 389396
[80] Majta J., Luksza J.: Experimental assessment of the inhomogeneity of mechanical properties in
the rods after drawing. Archives of Metallurgy, vol. 37, nr 2, 1992, s. 187200
[81] Majta J., Luksza J.: Niejednorodnosc odksztalcenia w drutach i prtach ciqgnionych. Hutnik
Wiadomosci Hutnicze, nr 5, 1992, s. 160162
[82] Majta J.: Analityczna i eksperymentalna ocena rozkladu wlasnosci mechanicznych w pelnych
okrqglych wyrobach ciqgnionych. Praca doktorska, Krakw, AGH 1991
[83] Mc Lellan G.D.S.: Journal of the Iron and Steel Institute. No. 111, 1948
[84] Milczarek E.: Plastyczne wlasnosci stali w temperaturze obrbki na plgorqco. Mechanik,
nr 2, 1987, s. 6364
[85] Minin P.I.: Issliedowanie woloczienia prutkow i prowoloki. Maszgiz 1948

287
[86] Misiolek W.: Teoretyczne podstawy produkcji ksztaltownikw w ciqgadlach rolkowych. Rudy
i Metale Niezelazne, nr 5, 1981, s. 273277
[87] Misra S.K., Polakowski N.H.: In-Process Control of Residual Stress in Drawn Tubing. Trans-
actions of the ASME, Journal of Basic Engineering, December 1969, s. 810815.
[88] Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Przerbka plastyczna. Podstawy teoretyczne. Katowice,
Wyd. Slask 1986
[89] Muster A.: Nagrzewanie stali do obrbki na plgorqco. Mechanik, nr 2, 1987, s. 6566
[90] Muster A.: Smarowanie w operacjach ksztaltowania staliwa na plgorqco. Mechanik, nr 2,
1987, s. 8790
[91] Niedowizij J.N., Pietruchin S.J.: Woloczienie prowoloki w re:ymie gidrodinamiczieskogo trie-
nia. Stal, nr 6, 1969
[92] Nowak S., Bazan J.: Analiza parametrw silowych procesu ciqgnienia z obrotowym ciqga-
dlem. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, nr 3, 1977, s. 347365
[93] Osakada K., Niimi Y.: A study on radial flow field for extrusion through conical dies. Int.
Mech. Sci., vol. 17, 1975, s. 241254
[94] Ostatocznyje napria:enija. Sbornik statiej. Moskwa, Izd. Inostrannoj Litieratury 1967
[95] Packo M., Luksza J., Kaminski R.: Stan odksztalcenia w wyrobach wstpnie umocnionych
przed ciqgnieniem. Hutnik Wiadomosci Hutnicze, nr 1, 2000, s. 718
[96] Pasierb A.: Wplyw drgan ultradwikowych na parametry silowe i tarcie w procesie ciqgnie-
nia. Praca habilitacyjna, Krakw, AGH 1979
[97] Pawelski O., Armstroff O.: Untersuchungen ber das Ziehen von Stahlrohren mit fliegendem
Dorn. Stahl u. Eisen, nr 24, 1968, 13481354
[98] Pawelski O., Rdiger U.: Berechnung der Wanddickennderung beim Hohlzug von Rohren.
Arch. Eisenhttenwes., t. 47, nr 8, 1976, s. 483487
[99] Piaskowski S., Stolarz G.: Narzdzia z wglikw spiekanych do obrbki plastycznej i innych
zastosowan. Katalog Poradnik, Katowice, Wyd. Slask 1965
[100] Pierlin I.L.: Ob ustojcziwosti prociessa woloczienia trub czieriez woloki s samoustanawliwa-
juszcziejsia (plawajuszcziej) oprawkoj. Cwietnyje Mietally, No. 9, 1958, 5861
[101] Pierlin I.L., Iwanow A.I.: Obrabotka cwietnych mietallow i splawow. Moskwa, Mietallurgizdat
1953
[102] Pierlin I.L., Jermanok M.Z.: Tieoria woloczienia. Moskwa, Izd. Mietallurgia 1971
[103] Pietrzyk M., Luksza J., Sadok L.: Finite element analysis of the shear strain in the axisymme-
tric drawing. Proc. 2nd Int. Conf. on Technology of Plasticity. Stuttgart, 1987, s. 835840
[104] Pietrzyk M.: Metody numeryczne w przerbce plastycznej. Skrypty uczelniane AGH, nr 1303,
Krakw, Wyd. AGH 1992
[105] Pilarczyk J.W. i in.: Warm drawing of high speed steel and spring steel wires. Wire Industry,
February 1995, s. 143148
[106] Piwnik J.: Analiza procesw obrbki plastycznej metali z uwzgldnieniem ich wzmocnienia.
Obrbka Plastyczna, t. XXIV, zeszyt 4, 1985, s. 153158
[107] Phlandt K.: Material Testing for the Metal Forming Industry. BerlinHeidelberg, Springer-
-Verlag 1989
[108] Prager W., Hodge P.G.: Theory of Perfectly Plastic Solids. London, Chapman and Hall, Ltd.
1951

288
[109] Prajsnar T., Zglobicki E.: Wybrane zagadnienia dotyczqce ciqgnienia drutw z trudnoodksztal-
calnych stali narzdziowych. Hutnik, nr 6, 1974, s. 290295
[110] Przybylowicz K.: Podstawy teoretyczne metaloznawstwa. Warszawa, WNT 1999
[111] Rittman K.: Archiv. Eisenhttenwesen, nr 4, 1971
[112] Ruminski M., Luksza J., Kusiak J., Packo M.: Analysis of the effect of die shape on the distri-
bution of mechanical properties and strain field in the tube sinking process. Journal of Mate-
rials Processing Technology, 8081 (1998), s. 683689
[113] Ruminski M.: Stan odksztalcenia oraz rozklad wlasnosci mechanicznych w ciqgnionych rurach
stalowych. Praca doktorska, Krakw, AGH 1999
[114] Ruminski M.: Zastosowanie pomiarw twardosci do oceny lokalnych wlasnosci mechanicz-
nych materialw odksztalconych plastycznie. Hutnik Wiadomosci Hutnicze, nr 7, 1993,
s. 220226
[115] Sachs G., Espey G.: The measurement of residual stresses in metal. Iron Age, t. 148, 1941,
s. 296
[116] Sadok L. i in.: Analiza metod okreslania wsplczynnika tarcia. ZN AGH Metalurgia i Odlew-
nictwo, z. 28 (spec.), Krakw 1972, s. 235250
[117] Sadok L. i in.: Mo:liwosc wytworzenia warunkw tarcia hydrodynamicznego przy swobodnym
ciqgnieniu rur. Hutnik, nr 3, 1974, s. 125129
[118] Sadok L., Kusiak J., Packo M., Ruminski M.: State of strain in the tube sinking process. Jour-
nal of Materials Processing Technology, 60 (1996), s. 161166
[119] Sadok L., Luksza J., Majta J.: Inhomogeneity of mechanical properties in stainless steel rods
after drawing. Journal of Mater. Proc. Technology, 44 (1994), s. 129141
[120] Sadok L., Luksza J., Packo M., Burdek M.: Analysis of the strain state in the stainless steel
rods after drawing. Journal of Mater. Process. Technol., 45 (1994), s. 305310
[121] Sadok L., Luksza J., Skolyszewski A.: Wlasnosci mechaniczne stali 45 i 40H uzyskane drogq
zastosowania wysokotemperaturowej obrbki cieplno-mechanicznej w procesie ciqgnienia.
ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 1, z. 3, Krakw 1975, s. 355368
[122] Sadok L., Luksza J., Skolyszewski A.: Zagadnienie ciqgnienia prtw wstpnie ulepszanych
cieplnie. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, z. 63, Krakw 1974, s. 133141
[123] Sadok L., Packo M., Pietrzyk M.: Problem of stress and strain concentration in the entry and
exit planes in the drawing process. Steel Research, No. 6, 59 (1988), s. 275278
[124] Sadok L., Packo M.: Application of numerical techniques to the analysis of strains in the dra-
wing process. Steel Research, No. 8, 60 (1989), s. 351355
[125] Sadok L., Pietrzyk M., Packo M.: Finite element method in application to the analysis of axi-
symmetrical processes. Archives of Metallurgy, vol. 34, nr 1, 1989, s. 5769
[126] Sadok L., Pietrzyk M., Packo M.: Strains in the tube-sinking process evaluated by the finite
element method and experimental technique. Steel Research, No. 6, 62 (1991), s. 255260
[127] Sadok L., Pietrzyk M.: Analiza pracy korka swobodnego w obszarze odksztalcenia. Hutnik,
nr 2, 1981, s. 6265
[128] Sadok L., Pietrzyk M.: Cisnienie smaru w procesie swobodnego ciqgnienia rur w warunkach
tarcia hydrodynamicznego. Hutnik, nr 11, 1976, s. 481
[129] Sadok L., Pietrzyk M.: Zagadnienie zmiany grubosci scianki w procesie swobodnego ciqgnie-
nia rur. Archiwum Hutnictwa, nr 2, 1979, s. 255264

289
[130] Sadok L., Skolyszewski A., Luksza J.: Skutecznosc smarowania przy ciqgnieniu drutw ze
stali wysokostopowych. Hutnik Wiadomosci Hutnicze, nr 11, 1995, s. 479484
[131] Sadok L., Szulc W., Luksza J.: Technologiczne aspekty ciqgnienia rur na korku swobodnym
przez obrotowe ciqgadlo. Zesz. Nauk. Polit. Switokrzyskiej, Mechanika, 37, Kielce 1985,
s. 183191
[132] Sadok L., Urbanski S.: Strain state in the tube sinking process. Archives of Metallurgy, vol. 33,
nr 1, 1988, s. 3547
[133] Sadok L., Urbanski S.: Theoretical and practical aspects of tube sinking by a rotary die. Steel
Research, No. 6, 60 (1989), s. 263268
[134] Sadok L., Wosiek E.: Charakterystyka procesu swobodnego ciqgnienia rur w warunkach tarcia
hydrodynamicznego. Hutnik, nr 4, 1971, s. 197202
[135] Sadok L., Luksza J., Majta J., Skolyszewski A.: Analysis of mechanical properties in stainless
steel rods after drawing. J. Mater. Proc. Technol., 45 (1994), s. 293298
[136] Schepers A., Peiter A.: Untersuchung der technologischen und Eigenspannungen gezogener
Automatensthle. Stahl und Eisen, t. 79, nr 6, 1959, s. 337345
[137] Schneider M.: Ciqgarstwo. Katowice, WGH 1961
[138] Siebel E.: Erkenntnisse ber die mechanischen Vorgnge beim Drahtziehen. Stahl und Eisen,
t. 66/67, 1947, s. 171
[139] Siewierdienko W.P., Klubowicz W.W., Stiepanienko A.W.: Ultrazwuk i plasticznost. Minsk,
Izd. Nauka i Tiechnika 1976
[140] Siewierdienko W.P., Klubowicz W.W., Stiepanienko A.W.: Prokatka i woloczienie s ultrazwu-
kom. Minsk, Izd. Nauka i Tiechnika 1970
[141] Siewierdienko W.P., Zylkin W.Z.: Osnowy tieorii i tiechnologii woloczienia prowoloki iz tita-
nowych splawow. Minsk, 1970
[142] Skolyszewski A., Luksza J., Packo M.: Some problems of multi-stage fine wire drawing of
high-alloy steels and special alloys. J. Mater. Proc. Technol., 60 (1996), s. 155160
[143] Skolyszewski A., Luksza J.: Napr:enia wlasne w rurach stalowych ciqgnionych na korku
swobodnym. Hutnik, nr 1, 1981, s. 1520
[144] Skolyszewski A., Makarski S.: Wplyw obrbki cieplnej na podatnosc do ciqgnienia, wlasnosci
oraz jakosc prtw ze stali 37HS. Hutnik, nr 5, 1986, s. 136138
[145] Skolyszewski A., Packo M.: Back tension value in the fine wire drawing process. J. Mater.
Proc. Technol., 8081 (1998), s. 380387
[146] Skolyszewski A., Sadok L., Luksza J.: Dry drawing of high alloy steel and special alloys:
influence of history of deformation on mechanical properties. Wire Industry, March 1996,
s. 279284
[147] Skolyszewski A.: Badania nad skutecznosciq smarowania przy ciqgnieniu wybranych gatun-
kw stali stopowych. Hutnik, nr 3, 1979
[148] Skolyszewski A.: Funkcja U i pochodna sily ciqgnienia jako kryterium stabilnosci korka swo-
bodnego. Hutnik, nr 2, 1986, s. 4449
[149] Skolyszewski A.: Optymalizacja procesu ciqgnienia rur na korku swobodnym ze szczeglnym
uwzgldnieniem odksztalcen zbdnych. Praca doktorska. Krakw, AGH 1979
[150] Smirnow W.S., Skorniakow A.N.: Napria:enia i deformacji pri woloczienij trub biez oprawki.
Trudy LPJ, No. 308, 1968

290
[151] Steininger Z., Grosman F.: Podstawy cigarstwa. Skrypt uczelniany Politechniki Slaskiej,
nr 1412, Gliwice 1988
[152] Steininger Z.: Cignienie drutw stalowych wybrane zagadnienia. Katowice, Wyd. Slask
1975
[153] Steininger Z.: Obrbka cieplna i powierzchniowa drutw stalowych. Katowice, Wyd. Slask
1977
[154] Stiepanienko W.J. i in.: Siowyje usilia pri wooczieni czieriez rolikowoju wooku. Izw. Wyz.
Ucziebn. Zawied. Cziorn. Metal., nr 8, 1973, s. 97103
[155] Strandell P.O.: Roller Dies for Wire Drawing. Scand. J. Metallurgy, nr 2, 1973, s. 710
[156] Szliomienzon B.Ch. i in.: Napriaenije wooczienia prowooki w rolikowoj wookie so schiemoj
kalibrowki krug-owa-krug. Izw. Wyz. Ucziebnych Zawied. Cziorn. Mietal., nr 7, 1984, s. 7073
[157] Szliomienzon B.Ch. i in.: Napriaenije wooczienia prowooki w rolikowoj wookie po schie-
mie kalibrowki krug-owa-krug. Stal, nr 9, 1984, s. 63
[158] Sztobryn J.: Cignienie stalowych, drobnowymiarowych ksztatownikw precyzyjnych przy
uyciu cigade rolkowych. Wiadomosci Hutnicze, nr 11, 1989, s. 302312
[159] Szulc W.: Wybrane aspekty cignienia rur na korku swobodnym przez obrotowe cigado. Pra-
ca doktorska, Krakw, AGH 1985
[160] Urbanski S., Packo M., Stahlberg U., Keife H.: Cylindrical mandrel drawing of tubes. A matrix
method simulation compared with experiment. J. Mater. Proc. Technol., 32 (1992), s. 531543
[161] Wikander B., Stahlberg U.: Optimal die-angles and redundant power factor in extrusion and
wire drawing according to an upper bound solution III. Scand. J. of Metallurgy, vol. 10, 1981,
s. 6366
[162] Wikander B., Stahlberg U.: Strain distribution in an extruded and drawn product according to
an upper bound solution II. Scand. J. of Metallurgy, vol. 10, 1981, s. 913
[163] Wikander B., Stahlberg U.: An upper bound solution for extrusion and wire drawing. Scand. J.
of Metallurgy, vol. 9, 1980, s. 255260
[164] Wistreich J.G.: Investigation of the Mechanics of Wire Drawing. Proc. Inst. Mech. Engrs (Lon-
don), vol. 169, s. 654, 1955
[165] Wistreich J.G.: The Fundamentals of Wire Drawing. Metallurgical Review, vol. 3, No. 10,
1958, s. 97142
[166] Wosiek E. i in.: Cignienie prtw po ulepszaniu cieplnym z ewentualnym wykorzystaniem
obrbki cieplno-mechanicznej i wykorzystaniem cigade hydrodynamicznych do tych proce-
sw. Praca badawcza Zakladu Plastycznej Przerbki Metali, nr 24604003, Krakw 1974
[167] Wysoczin W.D.: Eksperimentalnoje opriedielienie ostatocznych napriazienii w stalnoj prowo-
onie. Stalnyje kanaty sbornik. Kijew, Izd. Tiechnika 1969, nr 6, s. 284286
[168] Yang S.T.: On the mechanics of wire drawing. Transactions of ASME, ser. B, No. 4, 1961,
s. 523530
[169] Zimmerman Z., Avitzur B.: Metals flow through conical converging dies a lower upper
bound approach using generalized boundaries of plastic zone. Trans. ASME, ser. B, vol. 92,
No. 1, 1970, s. 119129
[170] Zelezniak L.M. i in.: Woprosy primienienia rolikowych wook w proizwodstwie poosowych
profiliej. Obrabotka Mietallow Dawlienijem, 1973, s. 118124