A utor:

dr Marek A. Cichocki Okadka: Praca autorstwa Barbary Gietki z Zespou Szk Plastycznych w Rzeszowie, wyrniona w oglnopolskim konkursie na plakat pod hasem Traktat Rzymski jako ogniwo w procesie integracji europejskiej, ogoszonym przez UKIE w ramach V edycji programu Moja szkoa w Unii Europejskiej. Projekt graficzny serii: Techna Studio Skad i przygotowanie poligraficzne: Techna Studio

Publikacja nie jest przeznaczona do sprzeday Urzd Komitetu Integracji Europejskiej al. J.Ch. Szucha 23 00-580 Warszawa www.ukie.gov.pl Warszawa 2008 ISBN 978-83-7567-007-3

wiat posteuropejski Stany Zjednoczone Europy Czas wielkich obszarw Midzy Niemcami i Rosj czyli nigdzie

2 7 13 17

Zapomniana Europa
Traktat Rzymski z 1957 r. jest czsto uwaany za akt zaoycielski dzisiejszej integracji europejskiej punkt zwrotny w historii nowoczesnej Europy ktry pozwoli uwolni si od ciaru niedobrej przeszoci (dark legacy of the past1) narodowych konfliktw i przej do fazy zinstytucjonalizowanej wsppracy. Zmiana ta przyniosa Europie dugotrway stan pokoju i zamonoci. Punkt odniesienia stanowi katastrofa II wojny wiatowej, ktra doprowadzia do destrukcji kontynentu na skal nieznan w historii Europy w cigu ponad trzech stuleci, liczc od XVII w. Ogrom spustoszenia i upadku Europy po wojnie w przejmujcy, plastyczny i przemawiajcy do wyobrani sposb opisa w Dzienniku podry do Niemiec z 1945 r. Jerzy Stempowski2. Czy jednak wstrzs, jakim bya dla Europejczykw katastrofa II wojny wiatowej, jest wystarczajcym wyjanieniem fenomenu nastpujcej po niej integracji europejskiej i jej wyjtkowego sukcesu? Wybitny prawnik i teoretyk integracji, J.H.H. Weiler, zdaje si by absolutnie o tym przekonany, piszc: Bd co bd, dziao si to na pocztku lat 50. XX wieku, kiedy wieym wspomnieniem by jeszcze koszmar wojny a w szczeglnoci nieopisane bestialstwo niemieckich okupantw. Wiele lat miao jeszcze min, zanim nienawi osaba w takich krajach jak Holandia, Dania czy Francja. Wtedy, w roku 1950, idea wsplnoty opartej na rwnoci, w ktrej zapanuje dugotrway pokj midzy dawnymi wrogami bya czym wicej ni tylko mdr rad dowiadczonych mw stanu. Bya te wezwaniem do przebaczenia; do wysikw na rzecz przezwycienia zrozumiaej nienawici. W tamtym kontekcie historycznym Schumanowska koncepcja
1 2 3

pokoju odwouje si do szczeglnego dyskursu, do wyobrae i wartoci zwizanych z mioci i ask pojmowanymi po chrzecijasku i trudno si dziwi temu odwoaniu, jeli wzi pod uwag osobiste zaplecze ojcw zaoycieli Wsplnoty: Adenauera, de Gaspariego, Schumana i samego Monneta3. Powyszy fragment tumaczy jednak przede wszystkim motywy osobiste, psychologiczny kontekst zaangaowania si po 1945 r. wybitnych osobowoci na rzecz zmiany w Europie, ktre zaowocowao sukcesem integracji europejskiej. Nie odpowiada jednak na inne, rwnie wa ne pytanie: Jakie warunki, jakie oglne procesy sprawiy, e Traktat Rzymski nie sta si jeszcze jednym z niezliczonych porozumie zawieranych midzy pastwami w Europie, a projekt integracji europejskiej jeszcze jednym fantastycznym konceptem europejskiej jednoci, ktry pozosta tylko na papierze? Mwic krtko: Co sprawio, e Unia Europejska jest dzisiaj powszechn rzeczywistoci na prawie caym kontynencie? O tym, e zjednoczenie Europy jako naturalna odpowied na katastrof lat 1939-1945 wcale nie byo powszechnie uznawanym za Zachodzie aksjomatem, najlepiej wiadczy fakt upadku planu powoania Europejskiej Unii Obronnej w 1952 r.

wiat posteuropejski
W 1950 r. polski historyk, Oskar Halecki, wyda w Nowym Jorku znakomit ksik o Europie, The Limits and Divisions of European History 4. O wartoci tej pracy oraz o intelektualnej wielkoci jej autora wiadczy przede wszystkim trafne

Zob. Darker Legacies of Law in Europe, 2003, Ch. Joerges, N.S. Ghaleigh (eds.), Oregon. J. Stempowski, 2001, Od Berdyczowa do Lafitw, Woowiec. J.H.H. Weiler, 1999, The Constitution of Europe, Cambridge, s. 241. 4 O. Halecki, 2000, Historia Europy, jej granice i podziay, Lublin.

rozpoznanie decydujcych o przyszoci tendencji wspczesnego wiata. Krtko mwic, wedug Haleckiego wspczesny wiat bdzie wiatem posteuropejskim. Europa w redniowieczu i nowoytnoci tak wana zostaa dzisiaj zdetronizowana i utracia zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju wiata. Dawniej faktycznie mona byo by pewnym tego, e Europa jako dobrze zorganizowana cao rzeczywicie zajmowaa centraln pozycj w wiecie. Nie oznacza to jednak, e byo tak zawsze i e jest tak do dzisiaj. () To wanie dziki inicjatywie Europy zawizay si mniej lub bardziej cise wizi midzy wszystkimi czciami wiata, to wanie dziki Europie pojawiy si nowe korzyci i historyczne okazje dla krajw nieeuropejskich. Dzieje tego procesu to dzieje europejskich odkry, ekspansji i wpyww5. Ten okres jest jednak wedug Haleckiego epok definitywnie zamknit: Jasne jest, e wikszo, jeli nie cao okresu wspczesnego dziejw ludzkoci nie naley do epoki europejskiej. Historia wszystkich narodw europejskich trwa oczywicie nadal, jednake narody te nie stanowi ju wsplnoty na tyle wyodrbnionej spord innych ludw, aby z ich historii czyni, jak dotychczas, zrozumiae pole bada, caociowo rne od pozostaych. Ponadto narody te nie zajmuj ju uprzywilejowanej, wiodcej pozycji w wiecie. Ta wanie zmiana jest charakterystycznym elementem dziejw wspczesnoci. Cokolwiek bymy zatem myleli o tym czsto relatywnym okreleniu, ktre naley odrzuci od razu, gdy tylko kady nowy, przejciowy okres przestaje by wspczesnym dla historyka, wypadki zwane obecnie wspczesnymi wprowa5 6 7

dzaj nas w kolejn po europejskiej epok6. Spostrzeenie owej zasadniczej zmiany, jak byo utracenie przez Europ gwnej roli w rozwoju wiata, wydaje si absolutnie koniecznym punktem wyjcia dla zrozumienia takich wspczesnych fenomenw, jak globalizacja czy integracja europejska. Z tego punktu widzenia ta ostatnia nie moe by ju duej uwaana za prb odzyskania przez Europ centalnej pozycji jak to nieraz przedstawia si w uzasadnieniu powojennego, integracyjnego projektu europejskiego lecz zostaje trwale wpisana w logik deeuropeizacji wiata, staje si jej czci7.

Okadka ksiki Oskara Haleckiego Borderlands of Western Civilization (Simon Publications, 2001)

Co jednak w istocie oznacza diagnoza, wedug ktrej Europa utracia centraln pozycj? Na pewno nie koniec oddziaywania europejskiej kultury, tradycji, wartoci, nadal pozostajcych rdem istotnych inspiracji nawet w globalnym wiecie. Zmiana, zauwa ona midz y innymi przez Haleckiego, dotyczy nowej sytuacji tak trafnie opisanej przez greckiego filozofa i polito-

Tame, s. 20. Tame, s. 30. To tak, jakby kto utrzymywa, e Federacja Achajska czy Etolska byy dowodem odrodzenia si w V wieku przed Chrystusem greckiej dominacji, a nie jedynie elementem procesu stopniowego rozpadu tej dominacji.

Zapomniana Europa
loga, Panajotisa Kondylisa. Sytuacji, w ktrej Europa przestaje by podmiotem porzdkujcym nawet odlege przestrzenie wiata. To globalny wiat czyni Europ elementem wasnego porzdku i obszarem oddziaywania8. Nie naley ulega zudzeniu, nakazujcemu nam dzisiaj (szczeglnie w rozwaaniach nad historyczn etymologi integracji europejskiej) gwnie w II wojnie wiatowej widzie to przeomowe wydarzenie historyczne, ktre w peni uzmysowio Europejczykom sens owej zmiany. W 1950 r., a wic dokadnie w tym samym czasie, kiedy w Ameryce ukazaa si ksika Haleckiego, Carl Schmitt stara si w Der Nomos der Erde, pracy powiconej ewolucji prawa midzynarodowego, niejako ex post opisa istot zmiany, ktra zawaya na pozycji Europy w wiecie. Uwaa t zmian przede wszystkim za rezultat dugiego procesu, ktrego pocztki sigaj pierwszych dekad XIX w. Zajcie przez Europ centralnego miejsca w wiecie stao si moliwe dziki nowoytnoci i uksztatowaniu si specyficznego dla niej politycznego porzdku midzypastwowego ius publicum Europaeum. By to porzdek suwerennych, centralistycznie rzdzonych pastw terytorialnych. Pastwa te wystpoway wzgldem siebie jako autonomiczne, zamknite podmioty polityczno-prawne, jako swoiste personae morales, ktre, wchodzc we wzajemne relacje czy to na drodze monarchicznych koligacji rodzinnych, czy dyplomacji, czy wreszcie wojny (rozumianej jako prowadzenie polityki innymi metodami) tworzyy europejski porzdek rwnowagi si 9. W tym systemie pastwa znajdoway si wzgldem siebie w rwnorzdnych podmiotowych relacjach, jako
8 9 10

Giandomenico Tiepolo, Menuet (1754)

integralne caoci, niby-osoby. I chocia pastwa te, jak twierdzi w XVIII w. Vattel, nie podlegay we wzajemnych relacjach adnym moralnym systemom wartoci ani adnym moralnym czy prawnym instancjom, to wane jako integralne, racjonalnie uporzdkowane, cywilizowane podmioty polityczne ksztatoway je podug rwnie racjonalnych i cywilizowanych regu dyplomacji lub sztuki wojennej. Jeden z obserwatorw przyrwna ten mechanizm stosunkw midzynarodowych do menueta, piszc: W XVIII wieku, prawdziwej epoce rwnowagi (w Europie), nastpio nagle reinversement des alliances, zmiana figur niczym w menuecie, przypyw i odpyw tanecznej ruchliwoci. Pary, ktre w trakcie taca stykaj si ze sob na krtk chwil, s czsto bardzo osobliwe, barwne niczym arlekiny. Panuje wieczny niepokj, podejrzliwo10. Wedug Schmitta przede wszystkim to dziki temu polityczno-prawnemu porzdkowi midzy pastwami ktry Weber, a pniej Huntington, charakteryzowali jako wyjtkow, niespotykan gdzie indziej

P. Kondylis, Europa u progu XXI wieku, Nowa Europa, 1(3)/2006. Na ten temat zob. R. Koselleck, 1959, Kritik und Kriese, Freiburg/Mnchen, s. 32-39. Europejskie wizje pisarzy niemieckich w XX wieku, 2001, L. yliski (red.), Pozna, s. 52.

prb racjonalizacji wadzy Europa uzyskaa w wiecie swoj centraln, dominujc pozycj. Za spraw najpierw odkry geograficznych, a pniej polityki kolonializmu ius publicum Europaeum rozprzestrzeniao wasne rozumienie porzdku na inne obszary, docierajc do najdalszych zaktkw wiata. Ten wanie walor racjonalnego porzdkowania wszystkiego, co jawio si jako dotd nieuporzdkowane, dzikie, barbarzyskie, pozwala przypisa rozszerzaniu si europejskiej racjonalnoci znaczenie misji cywilizacyjnej. W tym sensie to, co do dzisiaj nazywane jest prawem midzynarodowym i co wyrasta z dawnego pojcia ius gentium, wyraao europocentryczne wyobraenie o porzdku wiata, przypominajcym ptolemeuszowsk konstelacj planet. Jej centrum stanowia nowoytna Europa zoona z suwerennych pastw, nonikw cywilizacji i racjonalnego porzdku. Jak zauwaa Schmitt, prawo midzynarodowe oznaczao w rzeczywistoci europejskie prawo midzynarodowe, prawo europejskich cywilizowanych pastw11. Jednak pod koniec XIX w. rozpada si ten szczeglny europejski status prawa midzynarodowego, a wraz z nim destrukcji ulega racjonalno stosunkw midzy pastwami, od czasw nowoytnych uosabiana przez koncepcj ius publicum Europaeum . Jej miejsce zajmuj strukturalny chaos, pusty normatywizm i pytki uniwersalizm, bezskutecznie starajce si opanowa faktyczne stosunki midzy niezliczon liczb heterogenicznych, pozornie rwnoprawnych, rwnie suwerennych pastw12. Schmitt stwierdza take, e ten proces rozpadu by nie do powstrzymania. Z tej perspektywy take I wojna wiatowa staa si wydarzeniem odsana11 12 13 14

jcym w caej wyrazistoci konsekwencje procesu destrukcji nowoytnego porzdku midzynarodowego, chocia na pocztku wszyscy uwaali, e (...) jest to europejska wojna midzy pastwami w starym stylu. Prowadzce dziaania wojenne mocarstwa traktuj si jako rwnoprawne, suwerenne pastwa, uznajce nawzajem swj charakter i traktujc si jako iusti hostes w myl zasad ius publicum Europaeum 13. Nieuchronno jakociowej zmiany, ktr nis rozpad nowoytnej racjonalnoci, pocigajc za sob destrukcj samego sensu europejskiego prawa midzynarodowego i prowadzc do jej najbardziej naocznych skutkw w toku I wojny wiatowej, wynikaa z dugotrwaych i gbokich procesw, zachodzcych w Europie w XIX w. Jednym z najwaniejszych rde tej zmiany by rozkad racjonalnoci pastwowej jako nowoytnej formuy organizacji prawa, instytucji i zasobw ludzkich, umoliwiajcej zachodniej Europie dokonanie imponujcego skoku na drodze ku nowoczesnoci oraz imperialne podporzdkowanie sobie najdalszych zaktkw wiata. Jednak pod koniec XIX w. formua ta zaczyna si wyranie wyczerpywa. Wydarzenia I wojny wiatowej dobitnie ukazay, e racjonalne, zbiurokratyzowane, homogeniczne pastwo typu europejskiego, ktre uformowao si w XVI i XVII w., a w XIX w. przeszo demokratyczn i narodow ewolucj, przestao by struktur zdoln do mobilizacji rodkw technicznych i ludzkich, gwarantujcej dalszy rozwj i ekspansj Europy w wiecie. Rozpoczyna si okres bezsilnoci pastw 14. Chcc odda nastrj tej schykowoci, niemiecki pisarz, Heinrich Mann, zanotowa w 1924 r.: Po ostatniej wojnie

C. Schmitt, 1997, Der Nomos der Erde, Berlin, s. 205. Tame, s. 207. Tame, s. 232. C. Schmitt, 1991, Vlkerrechtliche Grossraumordnung, Berlin, s. 13.

Zapomniana Europa
nasz blask przygas. Stalimy si miertelni; wiat po raz pierwszy liczy si z kocem naszej hegemonii (). Osabienie lku, jakim Europa napawaa obcych, zanik szacunku, jakim cieszya si daleko w wiecie, pokazuj, w jakim faszu musielimy y u nas w domu. () Kade pastwo europejskie ma jeszcze mocarstwowo we krwi, cho przecie nie jest ono adnym mocarstwem w stosunku do zmienionego wiata pozaeuropejskiego15. Rosnce wrd europejskich elit intelektualnych XIX w. poczucie kryzysu i towarzyszce mu przekonanie (przynajmniej od 1830 r.) o wyranej erozji europejskiego pastwa typu nowoytnego wzmagay dodatkowo czynione w Europie niepokojce obserwacje dotyczce powolnej amerykanizacji wiata i spychania starego kontynentu na margines dziejw przez nowe, pene energii amerykaskie imperium. Te obawy i schykowe nastroje (obecne np. w refleksjach Goethego i Burckhardta nad histori i przyszoci Europy) bez wtpienia podsycaa coraz bardziej popularna na kontynencie heglowska wizja kresu dziejw europejskiego ducha. Sam Hegel, rozwijajc myl o staroci europejskiego ducha i wybiegajc w przyszo, dostarcza rnego rodzaju niepokojcych sugestii rozpoczynajc spekulacje na temat moliwego przeniesienia si ducha dziejw, a wraz z nim centrum wiata, w inne rejony geograficzne. W Wykadach z filozofii dziejw stwierdza bowiem, e to Ameryka jest krajem przyszoci (...) ktrego dziejowa donioso ma dopiero objawi si w nadchodzcej epoce i do ktrego (...) tskni ci wszyscy, ktrych nudzi historyczna zbrojownia starej Europy16 . Z kolei gdzie indziej przyrwnuje wspczesn Europ
15 16 17

do ciasnej klatki, ktrej mieszkacy dziel si na tych (...) ktrzy nale do zamykajcych, oraz tych, ktrzy znaleli sobie w tej klatce miejsce, gdzie nie musz dziaa ani na rzecz krat, ani przeciwko nim17. Co znamienne, temu europejskiemu wizieniu, temu ciasnemu, niewystarczajcemu, statycznemu kontynentalnemu wiatu Hegel przeciwstawia nie tylko Ameryk jako prawdopodobny kraj przyszoci, ale rwnie potn, dynamiczn, rozrastajc si Rosj. Proces uchodzenia z europejskiego kontynentu ducha dziejw na przestrzeni XIX w. w bardzo heglowski sposb (nawizujc m.in. do wizji XIX-wiecznej Europy jako ciasnej klatki) opisuje take Schmitt. Jego diagnoza koresponduje z tezami Oskara Haleckiego, dotyczcymi koca epoki europejskiej i rozpowszechnionego jeszcze do poowy XX w. przekonania o oczywistym europocentrycznym charakterze wiata. Zgadza si take z rosncym po I wojnie wiatowej poczuciem nieuchronnego amerykanizowania si wiata i spychania Europy na margines gwnego nurtu idei, wprawiajcych dzieje w ruch. Pod koniec lat 20. Max Rychner zauwaa: Ameryka prbuje wiadomie przeciwstawia si Europie. Zaczyna si czu centrum wiata, co my rednio i szczodrze liczc czynimy od dwch tysicy lat. Krg ziemski wyduy si w elips z dwiema ogniskowymi. Do niedawna Europa bya dla nas punktem odniesienia dla wszystkich zjawisk na wiecie. Ameryka uchodzia natomiast zaledwie za kawaek Europy lecy na innej ziemi a my nie docenialimy nowej ziemi. Wszystkiemu, co istnieje, przypisywalimy udzia w sensie wiata. Caa historiografia zostaa zorganizowana na pod-

Europejskie wizje pisarzy, op. cit., s. 100-101. K. Lwith, 2001, Od Hegla do Nietzschego, Warszawa, s. 60. Tame, s. 61.

stawie czysto europejskich przesanek. Wszystkie perspektywy przecinay si na jednej i tej samej paszczynie: europejskiej, a cilej rzecz biorc zachodnioeuropejskiej. To si zmieni. Stoimy na progu epoki, w ktrej wszystko, co si wydarzy, bdzie dotyczyo caej ziemi, a nie tylko jednego kontynentu albo jednego narodu18. Co znamienne, Rychner porwnuje now sytuacj, rysujc si midzy Europ i Ameryk po I wojnie wiatowej, do tej midzy schodzc ze sceny historii Hellad i rosncym w potg Rzymem. Wedug Schmitta nieliczni w XIX w., tacy jak Tocqueville, dostrzegali ju symptomy tego procesu19. Ale z dalszej perspektywy obserwatora po dwch wojnach wiatowych XX w. ten proces wydawa si wprost oczywisty 20. W 1950 r. Schmitt konstatuje w odniesieniu do Ameryki: Nowy Zachd roci sobie tytu do tego, by by prawdziwym Zachodem, prawdziwym okcydentem, prawdziw Europ. Nowy Zachd, Ameryka, chce dotychczasowy Zachd, Europ, wyprze z jego dotychczasowego miejsca w dziejach wiata, z dotychczasowgo rodka wydarze. () Orodek cywilizacji przenosi si dalej na zachd, do Ameryki. Stara Europa, podobnie jak stara Azja i Afryka, staje si czci przeszoci21. To roszczenie Ameryki do zachodniego przywdztwa nie byo zdaniem Schmitta bezzasadne i wynikao z cakowitego skostnienia Europy. Europa w XIX w., przynajmniej od klski rewolucji europejskiej 1848 r., stawaa si coraz bardziej pozbawion idei, skostnia i pust formu. Jej gwn
18 19

trosk byo kurczowe trzymanie si i obrona status quo. Miliony rozczarowanych i pozbawionych zudze Europejczykw opuszczay w XIX wieku star, reakcyjn Europ, aby uda si do Ameryki i rozpocz tam, w nowych, dziewiczych warunkach, nowe ycie. Faszywy cezaryzm Napoleona III oraz reakcyjne tendencje w innych pastwach Europy po 1848 roku dobitnie pokazyway, e Europa nie jest w stanie rozwizywa spoecznych, politycznych i duchowych problemw, ktre jeszcze dekad przed 1848 rokiem byy z tak moc podnoszone we Francji, Niemczech czy we Woszech22. W porwnaniu z tak Europ Ameryka moga si wydawa prawdziwym nowym centrum wolnego wiata, rdem nowych inspiracji i nadziei. Ameryka jawia si jako wielka szansa podjcia prawdziwych, szczerych idei europejskich symbol sprzeciwu zarwno wobec korupcji angielskiego parlamentaryzmu, jak i degeneracji francuskiego absolutyzmu z XVIII wieku, ale take wobec ciasnoty i braku wolnoci ponapoleoskiej restauracji i metternichowskiego reakcjonizmu w wieku XIX23.

Stany Zjednoczone Europy

Europa XIX i XX w. symbolizuje niemoc nowoytnych pastw; potga rozumnoci ius publicum Europaeum blednie szczeglnie wyranie wobec rosncej potgi Ameryki i Rosji. Jakie jest wic rozwizanie? I wojna wiatowa i nastpujca po niej w krtkim czasie II wojna wiatowa miay dla

Europejskie wizje pisarzy, op. cit., s 130. Zob. symptomatyczny pod tym wzgldem tekst o Tocquevilleu Historiographia in Nuce, 1950, w: Ex Captivitate Salus, Erfahrungen der Zeit 1945/47, Kln, polski przekad w Przegldzie Politycznym, nr 71/2005. 20 Zob. na ten temat analizy Garyego L. Ulmena, American Imperialism and International Law: Carl Schmitt on the US in World Affairs, Telos; oraz Toward a New World Order: Introduction to Carl Schmitts The Land Appropriation of a New World, Telos No. 109 Fall 1996. 21 Nomos, op. cit., s. 265-266. 22 Tame, s. 267. 23 Tame, s. 266.

Zapomniana Europa
wyrastajcego z europejskiej nowoytnoci pluralistycznego wiata demokratycznych pastw narodowych podobnie przeomowe znaczenie, jak w wiecie helleskim wojna peloponeska dla pluralistycznego ukadu poleis, greckich pastw-miast. Trwajca 27 lat wojna spowodowaa w staroytnej Grecji kryzys dotychczasowego porzdku politycznego, na ktry skadaa si wielo partykularnych wsplnot politycznych (Arnold Toynbee nazwaby je pastwami parafialnymi), i pojawienie si globalnego, uniwersalnego pastwa hellenistycznego. A wydarzenia XIX i XX w. w Europie nie tylko uwiadomiy niemoc nowoytnych pastw, ale take uruchomiy procesy prowadzce do poszukiwania nowych rozwiza. Rozwizania te zakaday rne moliwoci przekroczenia terytorialnej suwerennoci pastwowej i stworzenie nowych form wsppracy ponadnarodowej, zmierzajce do stworzenia bardziej uniwersalnego adu polityczno-gospodarczego w Europie. Ta idea staa si punktem wyjcia dla intelektualnego ruchu Paneuropy okresu midzywojennego. Richard Coudenhove-Kalergi, zaoyciel i duchowy przywdca tego ruchu, wierzy, e dalsza eskalacja partykularyzmw europejskich pastw narodowych staa si przeciwskuteczna. Jego zdaniem najdobitniej dowodziy tego antagonizmy niemiecko-francuskie. Nowy ad na kontynencie naleao wic budowa na podstawach demokratycznego europeizmu, a nie, jak dotychczas, narodowego imperializmu pastw. Celem byo stworzenie nowej potgi paneuropejskiej zdolnej do przezwycienia kryzysu: Taka zjednoczona Europa byaby zdolna i powoana do tego, aby dziki swemu centralnemu pooeniu midzy Angli i Ameryk z jednej strony, a Rosj i Orientem z drugiej strony, dziki tradycji i zdolnoci swych mieszkacw jeszcze przez dugi czas by kulturalnym centrum wiata 24 . Paneuropa miaa wic by wielkoci stworzon midzy dwiema potgami, Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Sowieckim (zaliczanym do odrbnego krgu cywilizacyjnego Euroazji), rwnowac polityczne i gospodarcze wpywy obu potg. Wszelako warunkiem koniecznym do tego, aby tak wizj zjedoczenia Europy zrealizowa w praktyce, bya relatywizacja dotychczasowej formuy nowoytnego pastwa, ktra jak widzielimy zdaniem wielu obserwatorw dotara do swego kresu za spraw globalnej wojny. Dlatego Coudenhove-Kalergi stwierdza z charakterystyczn dla siebie emfaz: Przysze rozdzielenie narodu i pastwa

Richard hr. Coudenhove-Kalergi (1894-1972)

bdzie rwnie wielkim czynem kultury, co rozdzia Kocioa i pastwa. Pojcie narodu pastwowego przeyje si tak samo, jak pojcie kocioa pastwowego i ustpi formule: wolny nard w wolnym

24

Europejskie wizje pisarzy, op. cit., s. 82.

pastwie25. Kalergi rozumia, e to przezwycienie dotychczasowego porzdku Europy, zbudowanego na pastwach narodowych, bdzie procesem dugotrwaym. Zakada powstanie przede wszystkim wsplnego europejskiego organizmu gospodarczego na zasadzie zwizku celnego, ktry otworzyby drog do powstania europejskiego bytu politycznego Stanw Zjednoczonych Europy. Rdzeniem nowego europejskiego organizmu miay by zdaniem Kalergiego Francja i Niemcy ze wzgldu na swj potencja demograficzny, gospodarczy i kulturalny. Kalergi swoj koncepcj Paneuropy przedstawi w 1920 r. w dugiej rozmowie z sdziwym prezydentem Czechosowacji Tomaszem Masarykiem, a szerzej wyoy j w ksice Paneuropa. W 1924 r. dziki energicznej dziaalnoci Kalergiego powstaa Unia Paneuropejska z siedzib w wiedeskim Hofburgu. W skad Unii wchodziy Krajowe Rady Paneuropejskie. W Polsce rada taka powstaa w 1925 r., a na jej czele stan Aleksander Lednicki26. W 1926 r. Kalergi przygotowa memoria Organizacja wiata a Paneuropa, w ktrym przedstawi swoj wizj globalnego porzdku. Zgodnie z ni Liga Narodw miaa ulec zasadniczemu przeksztaceniu w organizacj skupiajc pastwa caego wiata. Powinny one zosta poczone w kilka wielkich organizacji ponadnarodowych, takich jak Zwizek Pastw Imperium Brytyjskiego, Zwizek Narodw Radzieckich, Unia Panamerykaska, Federacja Pastw Wschodniej Azji i Paneuropa. Wzajemne relacje midzy tymi federacjami miay zosta ujte w ramy powstaego z przeksztaconej Ligi Oglnowiatowego Stowarzyszenia Federa25 26

Aleksander Lednicki (1866-1934)

cji z siedzib w Genewie. W czci memorandum powiconego Paneuropie Kalergi przedstawi trzy gwne cele projektu europejskiego na najblisze lata: stworzenie wsppracy gospodarczej pastw europejskich, utrzymanie pokoju oraz uregulowanie kwestii mniejszoci narodowych. Znaczce, e za najwiksze wyzwanie dla pokoju w Europie Kalergi uznawa konflikt sowiasko-germaski, ktry jego zdaniem mg by rozwizany wycznie dziki korekcie ustanowionych w Wersalu granic27. Duym propagandowym sukcesem Kalergiego byo zorganizowanie w Wiedniu pod koniec 1926 r. pierwszego Kongresu Paneuropejskiego z udziaem 2000 delegatw z 24 pastw europejskich. Z polskiej perspektywy polityczne zaoenia Kalergiego mogy si wydawa atrakcyjne przede wszystkim ze wzgldu na wyran wymow antysowieck. yczliwie patrzono take w Polsce na ide wsplnego europejskiego organizmu gospodarczego. Kalergi krytycznie podchodzi jednak do porzdku Ligi Narodw w Europie i uwaa, e porzdek wersalski

Tame, s. 97 J. Tombiski, Pocztki ruchu paneuropejskiego w Polsce, Prace Historyczne, zeszyt 118/1995, Krakw. 27 K. Fiedor, 1991, Niemieckie plany integracji Europy na tle zachodnioeuropejskich doktryn zjednoczeniowych 1918-1945, Wrocaw, s.106-107.

Zapomniana Europa
nie gwarantuje na Starym Kontynencie dugotrwaego pokoju. Dlatego w jednej ze swych kolejnych broszur Pazifismus postulowa jednoznacznie potrzeb (...) zmiany granic niektrych pastw Starego Kontynentu28. To za stao w jaskrawej sprzecznoci z doktryn polskiej polityki zagranicznej, nakazujc obron nienaruszalnoci wersalskiego status quo. W latach 30. nastpio wyrane zblienie Kalergiego do pozycji niemieckiej polityki domagajcej si zasadniczej rewizji traktatu wersalskiego. W 1932 r. wystpi on z inicjatyw zwoania konferencji rewidujcej postanowienia Wersalu. Za gwne punkty uzna kwesti oddania Niemcom Gdaska i kwesti korytarza, zwrot Niemcom kolonii oraz stworzenie europejskiej armii z rwnoprawnym udziaem Niemiec. Wierzy, e w ten sposb uda si powstrzyma radykalizacj niemieckiej polityki i rysujcy si na horyzoncie konflikt oglnoeuropejski. Te propozycje wywoay jednak zdecydowan krytyk w Polsce, take ze strony dotychczasowych zwolennikw ruchu paneuropejskiego. Z kolei w 1934 r., w zupenie nowej ju sytuacji politycznej w Niemczech, niemieckie ministerstwo spraw zagranicznych ocenio polityk Kalergiego jako wprawdzie oderwan od realnego wpywu na sytuacj w Europie, ale jednoczenie bardzo poyteczn z punktu widzenia niemieckich celw. Postulowao w zwizku z tym moliwie jak najdalej idce zaangaowanie si niemieckiej polityki w ruch paneuropejski w celu zdominowania go29. Po takich deklaracjach i wobec wyranie proniemieckich pogldw Kalergiego w tym samym roku polskie ministerstwo spraw zagranicznych wydao jednoznacznie negatywn opini co do dalszego zaan28 29 30

gaowania Polski w ruch paneuropejski: Stosunek Polski do organizacji Paneuropy i jego kierownika hr. Coudenhove-Kalergi przeszed w ostatnich latach dwie fazy. Pocztkowo istniay pewne dane do przypuszcze, i akcja hr. Coudenhove-Kalergi moe by poyteczna z punktu widzenia postulatw naszej polityki midzynarodowej. Nastpstwem tych przypuszcze byo nasze przychylne stanowisko do akcji paneuropejskiej (...). Paneuropa, a w szczeglnoci jej kierownik, zawiedli nasze oczekiwania. Poszczeglne wystpienia hr. Coudenhove-Kalergi nie szy zupenie po linii wytycznej naszej polityki midzynarodowej, a w pewnej mierze mogy by nawet szkodliwe i wprowadzajce zamt. Z tej przyczyny stanowisko Pana Ministra Becka jest obecnie wobec Paneuropy zupenie negatywne30. Zwykle uwaa si, e zwolennikami ruchu paneuropejskiego byli naiwni idealici, oderwani od politycznych realiw pisarze, intelektualici, artyci: Hauptmann, Rilke, Zweig, Einstein, Freud, Hofmanstahl. Ta ocena nie jest zupenie sprawiedliwa, jeli zway, e Kalergi zdoby dla swoich dziaa przychylno nie tylko prezydenta Masaryka, ale take premiera Francji, Herriota (zwolennika stworzenia regionalnego prozumienia europejskiego rwnych pastw), czy byego ministra spraw zagranicznych Woch, Sforzy. Od 1927 r. honorowym przewodniczcym Unii Paneuropejskiej by Aristide Briand jakkolwiek by go ocenia polityk z krwi i koci, jeden z gwnych architektw konferencji w Locarno i wynikajcych z niej wielu midzynarodowych ukadw, ktre miay nada Europie nowy, bardziej obiecujcy ksztat, tchn w ni ducha integracyjnej wsppracy. Briand, ktry lubi pastwowemu

Tame, s. 97. Tame, s. 133. Za: Tombiski, op. cit., s. 91.

10

nacjonalizmowi przeciwstawia przykad monarchii habsburskiej jako formuy sfederalizowanej wsplnoty rnych narodw, jzykw i kultur, uwaa, e nowoytna struktura pastwa narodowego jako podstawa ycia politycznego w Europie odesza wraz z I wojn wiatow w przeszo. Jak zauwaa Jerzy ukaszewski, Briand (...) rozumia, e wiat taki, jaki istnia przed wybuchem konfliktu, zosta unicestwiony raz na zawsze (), e tradycyjna dyplomacja nie jest ju w stanie zagwarantowa pokoju ani zapewni warunkw do postpu gospodarczego i dobrobytu. Zdaje sobie spraw, e pastwa europejskie szybko trac na znaczeniu wobec mocarstw Wschodu i Zachodu. Do jednego ze swych ppracownikw mwi: >> Niedugo bdziemy osaczeni przez dwie grone potgi, Stany Zjednoczone i Rosj. Widzi Pan, i utworzenie Stanw Zjednoczonych Europy jest niezbdne << . ywi przekonanie, e bariery celne stanowi wielk przeszkod w rozwoju ekonomicznym Europy. W rozmowie z Andr Beaugitteem deklaruje: >>Wsplny rynek jest koniecznoci nie do unikncia. Zapisz to w moim testamencie z wielkim przekonaniem, aby moi nastpcy zrozumieli, e jest to jedno z ich podstawowych zobowiza << 31. Na fali ukadw lokarneskich dziaania Brianda na rzecz jednoci europejskiej zaczy w poowie lat 20. wyranie nabiera autonomicznego charakteru wobec ruchu paneuropejskiego. Nastpio zblienie midzy politykami Francji i Niemiec, Herriotem, Briandem i niemieckim ministrem spraw zagranicznych, Stresemannem. Briand komentuje je dobitnie, stwierdzajc: (...) w Locarno mwilimy po europejsku32. Szczeglnie w Warszawie ta deklaracja musiaa jednak brzmie bardzo dwu31 32

Aristide Briand (1962-1932)

znacznie, jeli wzi pod uwag skutki uzgodnie lokarneskich dla Polski i Europy rodkowej. Uznaje si jednak ukad z Locarno za wielki sukces idei jednoczenia Europy. Na fali nowego polokarneskiego porzdku w Europie Briand przystpi w latach 1929-1930 do konstruowania wasnego, stricte ju politycznego, planu zjednoczenia kontynentu, znacznie wychodzcego poza dotychczasowe dziaania ruchu paneuropejskiego. Filarem Stanw Zjednoczonych Europy miay si sta wedug niego trzy due pastwa europejskie: Francja, Niemcy i (inaczej ni w paneuropejskich planach Kalergiego) Wielka Brytania.

J. ukaszewski, 2002, Cel: Europa, Warszawa, ss. 2, 51-66. Niemieckie plany..., op. cit., s. 139.

11

Zapomniana Europa
W ich cieniu miay funkcjonowa pozostae, sabsze gospodarczo kraje. Briand wierzy, e w ten sposb stworzy silny gospodarczo blok pastw, zdolnych oprze si kapitaowemu naciskowi Stanw Zjednoczonych. Oficjalnie przedstawi swj projekt integracyjny na X Zgromadzeniu Ligi Narodw 8 wrzenia 1929 r. Liga zrzeszaa wwczas 27 pastw europejskich. W swoim wystpieniu Briand stwierdzi: Myl, e midzy narodami, ktre s geograficznie zgrupowane jako narody Europy, powinien istnie rodzaj wizi; narody te powinny mie w kadej chwili moliwo nawizania kontaktu, dyskutowania swych interesw, uchwalania wsplnych decyzji, ustalania midzy sob wizi solidarnoci, ktra by im pozwalaa w dowolnej chwili przeciwstawi si okolicznociom powanym, gdyby takie powstay. T oto wi pragnem stworzy33. Plan Brianda zakada powoanie Stanw Zjednoczonych Europy rzdzonych m.in. za porednictwem konferencji europejskiej, zoonej z przedstawicieli wszystkich narodw kontynentu. Nastpnym krokiem Brianda byo opracowanie w maju 1930 r. specjalnego memorandum dotyczcego ustanowienia midzy pastwami struktury federalnej, ktr sam nazywa Stowarzyszeniem Europejskim, Organizacj Europejsk albo Uni Europejsk. Struktura ta miaa by w zamyle Brianda zwizkiem regionalnym w myl artykuu 21 Paktu Ligi Narodw. Jej organami miay by konferencja europejska, zrzeszajca wszystkie pastwa europejskie nalece do Ligi Narodw, komitet polityczny jako instancja wykonawcza oraz sekretariat. Projekt zakada doprowadzenie do powstania unii celnej i wsplnego rynku europejskiego. Cele ekonomiczne byy jednak wyranie
33 34 35

podporzdkowane celowi nadrzdnemu osigniciu politycznej jednoci kontynentu. Ten prymat integracji politycznej nad wspprac ekonomiczn by zreszt gwnym punktem krytyki projektu Brianda zgaszanej przez wiele pastw, m.in. Angli, Niemcy czy Polsk. W oficjalnej odpowiedzi polskiego MSZ na memorandum Brianda znajdujemy wielce dyplomatyczn ocen: Rzd polski, ktry zawsze przywizywa jak najwiksze znaczenie do wysikw zmierzajcych w kierunku zacieniania wizw solidarnoci europejskiej, zapoznawszy si z memorandum rzdu francuskiego z 17 maja 1930 roku w sprawie organizacji systemu Unii Europejskiej, moe jedynie wyrazi yw rado z powodu tej szczliwej inicjatywy, ktr pragnie jak najserdeczniej poprze34. Jednak ju wewntrzna ocena memorandum w polskim MSZ bya znacznie mniej entuzjastyczna. Polska dyplomacja uwaaa, e koncepcja europejskiej federacji moe osabi znaczenie powersalskich zobowiza traktatowych, na ktrych po I wojnie wiatowej zbudowano porzdek midzynarodowy w Europie. Krytycznie oceniano fakt, e projekt Brianda wyprzedza w caoci ducha umw lokarneskich, ktre stawiay przecie w bardzo dwuznacznym wietle trwao polskiej granicy zachodniej. Zdaniem polskiego MSZ celem Brianda byo przede wszystkim zbudowanie w Europie ukadu pozwalajcego Francji kontrolowa Niemcy, take za porednictwem jej sojusznikw z Europy rodkowej i w ten sposb zachowa dominujc pozycj w Europie 35. Ta polska ocena nie odbiegaa od pogldw dominujcych na temat koncepcji Unii Europejskiej w Londynie czy Berlinie.

Tame, s. 148. Tame, s. 162. Tame, s. 155-157.

12

Czas wielkich obszarw

Ruch paneuropejski oraz koncepcje Brianda byy prb zarwno znalezienia odpowiedzi na zjawisko rozpadania si europejskiego, odziedziczonego po nowoytnoci, systemu suwerennych pastw, jak i sprostania coraz silniejszej konkurencji ze strony formujcych si nowych wiatowych potg, Ameryki i Rosji, oraz ich ideologii panamerykanizmu i pansowiaszczyzny. Przyczyny poraki samego ruchu nie tkwiy jednak wycznie w jego idealizmie. Koncepcja wsppracy ponadnarodowej w ramach federacyjnej struktury Stanw Zjednoczonych Europy, tak jak j widzia Briand, zderzya si ze zjawiskiem o wiele silniejszym w owym czasie, czyli z wizj budowy wielkiego europejskiego obszaru opartego na skoncentrowanej w jednym narodzie woli. To nie Francja czy Wielka Brytania, lecz Niemcy miay da impuls do urzeczywistnienia si tego procesu. I to nie wsppraca w ramach struktury federalnej miaa powsta na jego kocu, lecz struktura Rzeszy, wykraczajca zasadniczo poza ograniczenia zwizane z nowoytnym pastwem narodowym. Dlatego pocztkowo nazizm jako forma faszyzmu mg mie dla niektrych ludzi we Francji, w Anglii czy w Europie rodkowej36 posmak nowej uniwersalnej idei, jednoczcej cay kontynent europejski. I to zapewne z tego powodu niektrzy zwolennicy ruchu paneuropejskiego askawym okiem spogldali na retoryk nowej Europy midzywojennego niemieckiego nacjonalizmu. Podstaw nowego europejskiego uniwersalizmu, ktrego centrum umiejscowio si w Niemczech, miaa by wola jako wyraz denia najwaniejszego
36

narodu Europy do nowej potgi. Podmiotem tej woli by wic wybrany nard, ujty w sposb aktywistyczny i masowy. Natomiast jej form polityczn miaa by Rzesza, przeciwstawiona nowoytnej koncepcji pastwa i ciasnemu, narodowemu partykularyzmowi XIX w.37. Zdaniem Ferdinanda Liona wyrazicielem zupenie nowej siy w Europie po I wojnie wiatowej sta si wanie nard niemiecki.

Symbol midzynarodowego ruchu paneuropejskiego

Za spraw rewolucji francuskiej to francuski entuzjazm (mona przypuszcza, e Lion ma tutaj na myli uniwersalizm owieceniowy) sta si gwn ide Europy, ratujc j w XIX w. przed mechaniczno-praktyczn mentalnoci wiata anglosaskiego. Lecz obecnie (...) wiat woli jest rwnie potny jak wiat francuskiego entuzjazmu. () Ulotna istota entuzjazmu polega oczywicie na tym, e potrafi on by tylko chwilowym odurzeniem (). Wola jest obecnie czym europejskim. Nawiasem mwic, mdra Europa ju nadstawia ucha. Ona nie okazuje pogardy, lecz czuje fascynacj now Europ znajdujc si w Niemczech [podkrelenie M.C.]. Jednak wola gbsza, bardziej cierpica, mdrzejsza od entuzjazmu nie ulegnie, tak jak on,

37

Symptomatyczne dla tego typu fascynacji w Polsce s niektre pisma Ferdynanda Goetla, przede wszystkim jego Pod znakiem faszyzmu z 1938 r. Na temat koncepcji Rzeszy po I wojnie wiatowej w Niemczech zob. np. A. Mohler, 1989, Die konservative Revolution in Deutschland 1918-1932, Darmstadt, s. 24-25.

13

Zapomniana Europa
zatracie. Ona, take w sensie politycznym, pokona rzeczywisto38. Chwil pniej Lion stwierdza: Tak jak chrzecijaska Europa znalazaa ustrj polityczny w monarchii uniwersalnej, a wspczesna rzeczywisto w rwnowadze, tak rwnie wola nadaje Europie system polityczny39. W jaki sposb ta nowa formua woli mocy konkretnego narodu czya si z polityczn koncepcj Rzeszy, mona dokadnie przeledzi na przykadzie popularnego w latach 20. w Niemczech tekstu rewolucyjnego konserwatysty Arthura Mllera van den Brucka Das Dritte Reich 40 (1923). Van den Bruck odwouje si do koncepcji Rzeszy przede wszystkim ze wzgldu na to, i chce podkreli odmienno politycznego rozwoju Niemiec w Europie, od redniowiecza poczwszy niemieckie Sonderweg. Ale z jego argumentacji wynika rwnie w sposb oczywisty, e signicie po termin Resza ma by odpowiedzi na definitywny upadek XIXwiecznej liberalnej koncepcji pastwa demokratyczno-narodowego. Van den Bruck krytykuje wic konserwatywnych niemieckich patriotw, czsto wywodzcych si take z niemieckiej tradycji liberalnej 1848 r., za to, e odpowiedzi na wyzwania wspczesnoci poszukuj w formule silnego, niemieckiego pastwa na wzr zachodni. Wedug niego ta formua nie jest ju zdolna zmobilizowa si niemieckiego narodu w stopniu adekwatnym do potrzeb. Nie wystarcza do tego, by zaktualizowaa si owa wola, o ktrej wczeniej wspomina take Lion. Tu potrzebna jest nowa forma organizacji, wykraczajca poza dotychczasowe mechanizmy mobilizowania zasobw ludzkich oraz materialnych,
38 39 40

do ktrych przyzwyczaio nas nowoytne pastwo nowa forma, ktra w przypadku Niemiec ma by w istocie signiciem do starych, przednowoytnych koncepcji Rzeszy. Nie idzie o to, aby pastwo zwizkowe przeksztaci z powrotem w zwizek pastw, lecz o to, aby stworzy Rzesz, ktra jest jednym i drugim stwierdza van den Bruck i ktra znosi to przeciwiestwo, przenoszc je na wysz paszczyzn. Tylko w takim pastwie bdzie moliwe zastpienie parlamentaryzmu demokratycznym przedstawicielstwem narodu, dziki ktremu wola nadawa bdzie kierunek sile yciowej narodu41. Najwyraniej van den Bruck zdawa sobie spraw z tego, e to przejcie od formuy pastwa nowoytnego o nowej politycznej formie jest take procesem charakterystycznym dla oglnowiatowej zmiany polityki. Uwaa, e ju w czasie I wojny wiatowej konflikt midzy narodami by konfliktem o to, kto zdoa zbudowa swoj Rzesz, co byo rwnoznaczne ze zdobyciem prymatu w wiecie. Kady z tych narodw sam pragn by Rzesz, Rzesz i obszarem panowania idei aciskiej, anglosaskiej, wszechsowiaskiej42. Tym samym przyznawa, e konflikt ten mia zupenie nowy charakter i by nieporwnywalny z wczeniejszymi konfliktami w Europie, ktre rozgryway si wedug nowoytnej, westfalskiej logiki. Stosunek van den Brucka do Rzeszy mia wyranie mesjanistyczny charakter. Uwaa on, e Rzesz mog stworzy tylko Niemcy, ju to z racji swych historycznych zwizkw z t ide, ju to ze wzgldu na misj, ktra zostaa im powierzona (Idea wiecznego pokoju jest oczywicie ide trzeciej

41 42

Europejskie wizje pisarzy, op. cit., s. 55. Tame, s. 56. Fragmenty w polskim przekadzie: T. Gabi, 1999, Rewolucja konserwatywna w Niemczech 1918-1933, wybr i opracowanie W. Kunicki, Pozna, s. 359-384. Tame, s. 375. Tame, s. 383.

14

Rzeszy43 ). Podstaw nowej politycznej formy jest wic nowa formua niemieckiego nacjonalizmu jako misji w wiecie. Van den Bruck formuuje j w sposb zupenie otwarty, zadziwiajco dokadnie wspbrzmicy z charakterystyczn dla heideggerowskiego Bycia i czasu z 1927 r. retoryk ontologiczn, w ktrej byt jest wynikiem woli bycia, a dziki utrzymywaniu tej woli utwierdza si w byciu. Zdaniem van den Brucka Niemcw na tle innych narodw wyrnia ich ponadnarodowe posannictwo. Miao si ono przejawia ju w redniowiecznej koncepcji Rzeszy. Koncepcja ta zawieraa wyobraenia o szczeglnej europejskiej misji, ktrej chrzecijaska i cesarska reprezentacja zastrzeona bya, jak wierzylimy, dla narodu niemieckiego44. To posannictwo pozostaje zdaniem van den Brucka take wyzwaniem dla Niemiec po I wojnie wiatowej: Jest ono, rzecz jasna, najtrudniejszym, najstarszym i najbardziej dramatycznym problemem naszej historii. Nie y tylko dla nas samych, lecz dla wszystkich narodw, wznie pomnik niemiertelnoci, w ktrym przysze epoki i najdalsi ludzie rozpozna mogliby nasz historyczny byt taka bya najgbsza wola przenikajca cay niemiecki byt (). Wielko narodu polega na tym, e wzrasta on ponad siebie i siebie daje innym, e posiada co nadto, co moe innym ofiarowa45. To dlatego dla van den Brucka nie istniaa sprzeczno midzy nowym niemieckim mesjanistycznym nacjonalizmem a postulatem uniwersalizmu, ktry miaa wciela w ycie Rzesza. W przeciwiestwie do konserwatywnego patriotyzmu, ktry faktycznie jest ograniczony swym partykularyzmem, nacjona43 44 45 46 47

lizm mia by wyrazem szczeglnego niemieckiego denia do uniwersalizmu, jako projektu obejmujcego ca Europ: Niemiecki nacjonalizm jest na swj sposb manifestacj niemieckiego uniwersalizmu. I jak najbardziej nakierowany jest na europejsk cao, ale nie po to, aby, jak si wyrazi Goethe wieku dojrzaego, >> rozpyn si w tym, co powszechne << , lecz po to, aby zachowa nard jako szczeglny byt. () Romaski nacjonalizm myli tylko o samym sobie. Nacjonalizm niemiecki myli wspzalenociami. Myli, biorc pod uwag przesunicia punktw cikoci w historii (). Chce raczej zachowa to, co niemieckie, w tym, co si staje, rodzi si wok nas, w rewolucyjnych zmianach nadchodzcej epoki. Chce zachowa Niemcy, poniewa s centrum [podkrelenie M.C.], poniewa jedynie std mona utrzyma Europ w rwnowadze std, a nie z zachodu. (...) To jest nasza stara i wieczna misja puentuje swe rozwaania van den Bruck46. Koncepcje van den Brucka mona traktowa jako ideologiczny refleks planw nowego gospodarczego i politycznego porzdku w Europie, ktre pojawiaj si w Niemczech po I wojnie wiatowej i ktrym faszyzm nadaje pozr powszechnej, dziejowej racjonalnoci. Ju w 1930 r. w niemieckim ministerstwie spraw zagranicznych oraz w ministerstwie gospodarki Rzeszy powstaje plan uczynienia z Europy Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej gospodarczej caoci jako swoistego zaplecza dla Niemiec47. Plany te opieray si na wczeniejszej koncepcji Mitteleuropa , ktr w czasie I wojny wiatowej zaproponowa Friedrich Naumann: gospodarczej

Tame, s. 379. Tame, s. 364. Tame, s. 377. Tame, s. 361-362. B. Grczyska-Przybyowicz, Konsolidacja Europy w koncepcjach i praktyce niemieckiej (1930-1940), Przegld Zachodni, nr 3/2000, s. 113-130.

15

Zapomniana Europa
konsolidacji Europy rodkowej i Wschodniej pod polityczn kuratel Niemiec. Sama idea sigaa w niemieckiej polityce jeszcze 1871 r. Po dojciu do wadzy Hitlera w krgach NSDAP i przy wsparciu niemieckiego przemysu wypracowano doktryn gospodarki wielkiego obszaru (Groraumwirtschaft ) 48. Zgodnie z t doktryn w wyniku swoistego procesu uzaleniania kraje Europy rodkowej i Wschodniej oraz Poudniowo-Wschodniej miay by wczane w jeden gospodarczy organizm, ktrego rdzeniem miaa by Rzesza. Jak wyrazi to jeden z teoretykw gospodarki wielkiego obszaru, R. Hhn: W Europie oraz w zwizanych z ni przestrzeniach yciowych panuje niemiecka myl o pastwie i faszystowska idea imperium, ktra przystosowaa si do historii i narodowego kierunku obecnych czasw. O Rzeszy nie moemy mwi jako o abstrakcyjnej wielkoci, lecz jako o yciowym rdzeniu wielkiej przestrzeni. Rzesza jest dla nas wiodc potg i nosicielem nowego politycznego porzdku49. W perspektywie nazistw koncepcja wielkiej gospodarczej przestrzeni tworzya wic ekonomiczn podstaw politycznej formuy Rzeszy, ktra z kolei miaa by nowoczesn emanacj woluntarystycznie pojmowanego nacjonalizmu niemieckiego. Cao postrzegano jako drog do nowego politycznego porzdku w Europie. W przypadku koncepcji gospodarki wielkiego obszaru oraz nowego europejskiego porzdku dla jej nazistowskich teoretykw, np. K. Haushofera, czy praktykw, np. H. Schachta, inspiracj bya midzy innymi idea Paneuropy Coudenhove-Kalergiego. Na pocztku lat 30. uwaali oni, e tylko nazistowska Trzecia Rzesza moe urzeczywistni goszone przez ruch paneuropejski postulaty scalenia gospodarczego i politycznego Europy50. Charakterystyczne byy przy tym polityczne i kulturalne uwarunkowania tej koncepcji. Stworzenie wielkiego obszaru z przywdcz rol Rzeszy miao zapobiec opanowaniu Europy rodkowej przez konkurencyjne z punktu widzenia nazistw idee panslawizmu, bolszewizmu i katolicyzmu. Miao rwnie kompensowa Niemcom zaniechanie kolonialnej ekspansji zamorskiej, ktra

Mitteleuropa (Velhagen & Klasing, 1901)

48

49 50

Szerzej na ten temat zob. K. Fiedor, 1991, Niemieckie plany integracji Europy na tle zachodnioeuropejskich doktryn zjednoczeniowych 1918-1945, Wrocaw, s. 256-371. Take: A. Wolf-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, 1979, Pozna; Przestrze i polityka. Z dziejw niemieckiej myli politycznej, 2000, Pozna, s. 227-321; Ch. Joerges, Europe a Grossraum? Shifting Legal Conceptualisations of the Integration Project, w: Darker Legacies, op. cit. Niemieckie plany, op. cit., s. 257. Tame, ss. 129-130, 259.

16

prowadziaby w sposb nieunikniony do konfliktu z Angli i Francj. Skierowanie uwagi na regiony Europy rodkowej i Poudniowo-Wschodniej miao take siln motywacj rasistowsko-kulturaln. Regiony te uwaano za pozbawione wasnej kultury, zamieszkane przez podludzi, rasy nisze51.

Midzy Niemcami i Rosj czyli nigdzie

W przytaczanej ju ksice Haleckiego mona znale wymowny fragment, dotyczcy caego regionu Europy rodkowej i Wschodniej, do ktrego naley Polska: Rozbir Rzeczpospolitej Polskiej midzy Rosj i cesarstwo niemieckie sprawi, i region ten znikn z mapy Europy na ponad sto lat. Powstao wraenie, e midzy zachodnioeuropejskimi Niemcami a now Rosj, identyfikowan teraz ze wschodni Europ, nie ma nic52. Halecki nazywa wic t cz kontynentu zapomnian Europ Wschodni lub wrcz sercem Europy. W tekstach innego polskiego historyka, Piotra Wandycza, ktrego od Haleckiego dzielio cae pokolenie, mona spotka bardzo podobn diagnoz sytuacji53. Z tego punktu widzenia, zgodnie z tym, co przewidywa pod koniec XVIII w. Edmund Burke, rozbiory Polski byy wydarzeniem przede wszystkim destabilizujcym porzdek Europy rodkowej i Wschodniej, a take zaday powany cios caemu europejskiemu porzdkowi. Obecny brutalny rozbir i zabr Polski
51

bez pretekstu wojny, nawet bez cienia racji, naley uzna za pierwsze powane naruszenie wspczesnego systemu politycznego Europy pisa Burke w 1772 r54. Faktycznie jeli bowiem powstay w XVII w. porzdek europejski opiera si na rwnowadze suwerennych pastw, traktowanych jako niby-osoby, moralno-polityczne caoci, to rozbiory byy quasi-europejskim kanibalizmem, dokonanym w najbardziej owieconych czasach w historii Europy. Odrzucenie podstawowej zasady westfalskiego systemu bezpieczestwa nienaruszalnoci suwerennej wadzy w przypadku rozbiorw Polski dokonao si pod hasem tolerancji. dajc rwnouprawnienia religijnego w Polsce, Katarzyna II wprowadzia tam w 1767 r. swoje wojska, by wyegzekwowa to rwnouprawnienie. Jak zauwaa w swych Pamitnikach August Poniatowski, w ten sposb droga do rozbiorw Polski zostaa otwarta55. Robert Cooper myli si wic bardzo, piszc, e to dopiero wojna midzy Niemcami i Francj w 1871 r. pokazaa nieskuteczno westfalskiego porzdku w Europie, co w konsekwencji doprowadzio do katastrofy I wojny wiatowej56. Nieobecno caego regionu rodkowo-wschodniej Europy, na ktr zwraca uwag Halecki, skoczya si wraz z I wojn wiatow. Ponowne odkrycie (wraz z traktatem wersalskim) nieprawdziwoci twierdzenia, e midzy Rosj i Niemcami niczego nie ma, nie zawsze spotykao si w Europie ze zrozumieniem. Pytanie o to, w jaki sposb odzy-

52 53 54 55 56

Fiedor przytacza bardzo znaczcy z tego wzgldu cytat z ksiki A. Brackmanna, Krisis und Aufbau: Nard niemiecki by jedynym nosicielem kultury na wschodzie i w swym charakterze gwnego mocarstwa w Europie ochrania on kultur zachodni, krzewic j w tamtych bezkulturowych krajach. Przez wieki tworzy on wa wschodni przeciw niekulturze i osania Zachd przed barbarzystwem. Strzeg granic przed Sowianami, Awarami, Wgrami i ustanawia na miejsce owych barbarzyskich zrzesze nowe pastwa, ktre z wolna i systematycznie z jego pomoc i pod jego opiek wrastay w kultur zachodni, s. 276. Europa i jej granice, op. cit., s. 119. P. Wandycz, 2006, Cena wolnoci, Krakw. Za: P. Wandycz, 1988, Z dziejw dyplomacji, Londyn, s. 35. O reakcjach w Europie na rozbiory Polski zob. F. Rosset, D. Triaire, 2006, Jan Potocki, Warszawa, s. 30. R. Cooper, 2003, The Breaking of Nations, New York, s. 10.

17

Zapomniana Europa
skanie przez Polsk pastwowoci moe wpyn na rekonstrukcj regionu Europy midzy Niemcami i Rosj, pojawiao si w wikszoci rozwaa dotyczcych geopolityki europejskiej oraz polskiej polityki zagranicznej po 1918 r. 57. Z oczywistych powodw gwny nurt myli politycznej II Rzeczypospolitej koncentrowa si na umacnianiu odzyskanej niepodlegoci, a w dziedzinie polityki midzynarodowej na utrzymaniu wersalskiego status quo 58. Jednoczenie za spraw ewolucji Niemiec i Rosji po I wojnie wiatowej problem, w jaki sposb po XIX w. zostanie zagospodarowana przestrze midzy tymi dwoma pastwami, sta si zasadniczy dla egzystencji Polski. Przez duszy czas gwnym punktem odniesienia dla bezpieczestwa II Rzeczpospolitej by sojusz z Francj. Ale poszukiwano take innych rozwiza. Dlatego bardzo wczenie (...) koncepcja [regionalnej] federacji staa si czci wikszego planu utworzenia bloku pastw graniczcych z Rosj i zagroonych jej zaborcz polityk. W efekcie wspomnianej ewolucji, na przeomie lat 1919 1920, wrd ewentualnych partnerw Polski widziano Finlandi, Estoni, otw, Biaoru, Ukrain, Gruzj, Armeni oraz Rumuni59. Praktyczne prby budowy regionalnego, europejskiego bloku pastw, ktry byby w stanie zrwnoway w jakim stopniu polityk Niemiec oraz sowieckiej Rosji w Europie, byy wic podejmowane przez dyplomacj II Rzeczpospolitej od samego pocztku. Jeszcze na pocztku lat 20. podjto prb zblienia z pastwami batyckimi, ktre w praktyce miao polega na corocznych konsultacjach ministrw spraw zagranicznych i uzgadnianiu stanowisk w polityce wobec Rosji oraz innych wanych kwestii midzynarodowych. W 1922 r. udao si nawet podpisa podczas konferencji w Warszawie ukad o wsppracy midzy Polsk, Findlandi, otw i Estoni. Nie zosta on jednak ratyfikowany przez fiski parlament, wikszo parlamentarzystw wyranie przedkadaa bowiem bliskie kontakty z Berlinem nad niezbyt pewn w owym czasie now perspektyw bliszych stosunkw z Warszaw 60. Rwnie na pocztku lat 20. w rodowisku Wodzimierza Wakara i Tadeusza Howki krystalizowaa

Bitwa pod Zonnebeke (kola kpt. Franka Hurleya, 1917)

57 58 59 60

zob. P. Eberhardt, 2006, Twrcy polskiej geopolityki, Krakw. M. Maciejewski, Federacja europejska w polskich koncepcjach, Politeja, nr 1(3)/2006, s. 152. O nowy ksztat Europy, 2003, J. Koczowski, S. ukasiewicz (red.), Lublin, s. 63. Tame, s. 64.

18

si idea stworzenia szerokiego zwizku politycznego i gospodarczego Narodw Odrodzonych. Zwizek ten mia obejmowa wszystkie kraje midzy Rosj i Niemcami: te, ktre si wyzwoliy (Finlandia, Estonia, otwa, Litwa, Polska, Czechosowacja, Jugosawia), oraz te, ktre dyy do wyzwolenia (Biaoru, Ukraina, Gruzja, Azerbejdan). Wakar, bdc jednym z twrcw koncepcji Midzymorza oraz polskiego prometeizmu w polityce wschodniej, uwaa, e podobnie jak w przeszoci Polska moe odzyska w swej czci Europy pozycj dominujc wycznie drog rekonstrukcji wielonarodowego bytu politycznego. Da temu wyraz w opublikowanym w 1920 r. eseju historycznym Idea Jagielloska w dobie obecnej. Celem tej polityki miao by stworzenie sytuacji, w ktrej (...) pomidzy Niemcami a Rosj stanby olbrzymi zwizek ludw wyzwolonych, ktry by im nie da moliwoci ponownych podbojw. Na wieki zostayby one unieszkodliwione, chciwo swoj musiayby umiarkowa, pokj sprawiedliwy pomidzy narodami zaistniaby na zawsze, a od nas Niemcy i Rosja nauczyyby si wreszcie uczciwego ycia narodowego. Jest to cel wielki, dla ktrego warto pracowa61. Taki punkt widzenia na polsk polityk w Europie na pocztku lat 20. podzielao wiele rodowisk, niezalenie od politycznych sympatii lewica, konserwatyci czy narodowi demokraci. Koncepcja stworzenia bloku pastw midzy Zachodem i Wschodem Europy ponownie odya w latach 30. wobec zmieniajcej si niekorzystnie sytuacji w Niemczech oraz w Rosji. W rodowisku polskiego MSZ przy wsparciu Sztabu Gwnego, nie bez inspiracji ze strony samego Jzefa Pisudskiego Jzef Beck wychodzi z inicjatywn budowy blo61

Wodzimierz Wakar (1885-1933)

ku polityczno-wojskowego, nazywanego rwnie Trzeci Europ. Blok ten mia obejmowa Polsk, Szwecj, Finlandi, Estoni, otw, Rumuni, Jugosawi i Bugari. Wszystkie te koncepcje mona oczywicie zaklasyfikowa jako prby stworzenia klasycznej przeciwwagi, podejmowane przez polityk polsk w obliczu narastajcego niebezpieczestwa z strony Berlina oraz Moskwy. Wydaje si jednak, e stanowiy one take wyraz tendencji znacznie gbszej, nie tylko mylenia w kategoriach zwykego, tradycyjnego check & balance w regionie. Wypyway przynajmnie z dwch wanych przesanek. Po pierwsze z chci politycznej rekonstrukcji obszarw midzy Niemcami i Rosj, ostatecznie wchonitych przez wielkie mocarstwa pod koniec XVIII w. wraz z rozbiorami Rzeczpospolitej. W tym kontekcie pojawia si myl o odnowieniu, a take o gruntownym uaktualnieniu idei jagielloskiej w polskiej polityce. Druga przesanka to coraz mocniejsze przekonanie, e w wytworzonym po I wojnie wiatowej pooeniu geopolitycznym Polska musi szuka szerszej podstawy dla politycznego i gospodarczego dziaania

W. Wakar, 1919, Zwizek Ludw Wyzwolonych, Warszawa, s. 15, za: O nowy ksztat, op. cit., s. 64-65.

19

Zapomniana Europa
na kontynencie ni tylko ta, ktr dawaa odzyskana po 1918 r. pastwowo. Znacznie pniej, bo ju w drugiej poowie XX w., t myl Rowmund Pisudski uj w swoich tekstach dotyczcych dylematw polskiej sytuacji geopolitycznej w formu wyranej dyrektywy politycznej, stwierdzajc, e (...) fakt przeycia si koncepcji jagielloskiej w takiej postaci, w jakiej bya zrealizowana w przeszoci, nie oznacza bynajmniej, aby z punktu widzenia polskiej racji stanu potrzeba uwielokrotnienia naszego potencjau pastwowego przez zwizki z innymi narodami (znajdujcymi si w podobnej do nas sytuacji) bya dzi mniejsza (). Wprost przeciwnie. () Konieczno wytworzenia w naszym rejonie organizmu pastwowego o wikszym potencjale ni tylko narodu polskiego jest dzi rwnie aktualna jak dawniej62. Mona wic zaoy, e rne koncepcje budowy cilejszej wsppracy midzy pastwami Europy rodkowej, Pnocnej, Wschodniej, wreszcie regionu naddunajskiego, wyraay rwnie coraz wyraniej uwiadomion potrzeb stworzenia w tej czci kontynentu zorganizowanego, ponadnarodowego obszaru jako elementu polskiej racji stanu. Mona i naley umacnia byt pastwowy Polski, ale z geopolitycznego punktu widzenia nie jest to warunek wystarczajcy do rwnoprawnego funkcjonowania Polski w Europie XX w. Jak trzewo prorokowa zaraz po I wojnie wiatowej Henryk Elzenberg: (...) mocartswem nie bdziemy; w wiecie, gdzie panuje elazo, nasz kolej zdarze nie potoczymy; nie rokuje nam tego ani nasza liczebno, ani nasze przyrodzone zdolnoci; niech si, ile chc, wysilaj nasi statyci, przodownictwo w grze tego wiata nie bdzie naszym udziaem. Co pozostaje?63. Propozycja zaangaowania si
R. Pisudski, 1998, Pisma wybrane, Warszawa, s. 57. H. Elzenberg, 1991, Z filozofii kultury, Krakw, s. 197. 64 Zob. P. Wandycz, 1988, Z dziejw dyplomacji, Londyn, s. 73-77.
62 63

Polski w projekt wielkiego obszaru pastw Europy rodkowej, pnocnej i regionu naddunajskiego, rozumiana w szerszym historycznym kontekcie take jako rekonstrukcja utraconego pod koniec XVIII w. serca Europy, wydawaa si zupenie oczywist odpowiedzi na to pytanie. Projekt dawa konkretn, praktyczn propozycj, wytyczajc drog polskiej polityce zagranicznej w obliczu trudnych do rozwikania dylematw geopolitycznych. Impulsem do tego byo nie tylko rosnce bezporednie zagroenie ze strony Rosji i Niemiec. Istotne znaczenie miay take procesy integracyjne, zachodzce w Europie Zachodniej w latach 20., ktrych synonimem stay si Locarno i polityka Brianda. Aleksander Skrzyski w kontekcie Locarno stwierdza w 1925 r., e Francja opucia Polsk, genera Sikorski wyrokowa, e nowy ukad midzy Paryem i Berlinem popycha Niemcy w kierunku jeszcze bardziej agresywnej polityki wobec Polski, a Stanisaw Rymar z Narodowej Demokracji twierdzi wrcz, e polityka Brianda doprowadza nas do rozpoczy64. Wszyscy oni wyraali powszechne chyba wrd Polakw poczucie, i niezalenie od tego, czy w znaczeniu polityczno-filozoficznym polityk Brianda i Locarno bdziemy ocenia jako wielki krok w tworzeniu w Europie midzynarodowych struktur bezpieczestwa i wsppracy, to w swych praktycznych konsekwencjach (brak gwarancji dla Polski ze strony Berlina) polityka ta czynia cay obszar Europy midzy Niemcami i Rosj ponownie terenem ostrej rywalizacji o dominacj midzy dwiema potgami. Z tego faktu polityka francuska chyba nie zdawaa sobie w peni sprawy, a w kadym razie nie przypisywaa mu naleytego znaczenia, skoro starania Polski o uzyskanie niemieckich gwarancji,

20

tzw. wschodnie Locarno, i poczenie tej kwestii z terminem wycofania wojsk francuskich z Nadrenii nie znalazy zrozumienia w Paryu. Briand w rozmowach z niemieckim ambasadorem w 1927 r. wrcz uskara si na polsk polityk w tym wzgldzie 65. Oczekiwania Polski wyraane wobec jej strategicznego sojusznika odbierano w Paryu jako uciliwo. Wobec rozwoju sytuacji w Niemczech oraz w Rosji sowieckiej polskie plany zintegrowania obszaru midzy tymi dwiema potgami nie mogy si zakoczy powodzeniem. W konsekwencji ten obszar Europy sta si na rnych poziomach najwiksz ofiar II wojny wiatowej. Niemiecki historyk, Andreas Hillgruber, uznajc globalny charakter II wojny wiatowej, stawia jednoczenie tez, e w swej istocie wojna ta bya przede wszystkim niemieck wojn na wschodzie. Mona wic j uzna za konsekwencj stworzonych wczeniej koncepcji budowy wielkiego niemieckiego obszaru na wschodzie Europy. W pierwszym okresie zauwaa Hillgruber od 1939 roku do wiosny 1941, celem [wojny] byo zniemczenie tak zwanych terenw wschodnich wczonych do Rzeszy Wielkoniemieckiej po klsce Polski. W tym celu przeprowadzono przymusowe ponowne osiedlenia Niemcw z pastw batyckich, Woynia oraz Besarabii, a jednoczenie zlikwidowano czciowo polskie elity, masy ludnoci w tak zwanej Generalnej Guberni podporzdkowano niemieckiemu panowaniu. W cigu tego procza Stalin w pozostawionej mu czci Polski wschodniej uprawia poprzez deportacje i masowe mordy Katy polityk w stosunku do polskich elit, zmierzajc do penej asymilacji tych obszarw66. Zdaniem
65 66

Hillgrubera pierwotn przyczyn II wojny wiatowej byo wic starcie si przynajmniej czterech rnych koncepcji zagospodarowania przestrzeni midzy Niemcami i Rosj, ktra od 1772 r. z kilkoma krtkimi przerwami pozbawiona zostaa politycznej podmiotowoci. Pierwsz koncepcj nowego porzdku i nowej przestrzeni yciowej na wschodzie reprezentowa Hitler. Drug koncepcj pruskiego wschodu rozwijay powilhelmiskie konserwatywne elity, ktrych przedstawiciele, tacy jak von Staufenberg czy von Moltke, zginli wskutek nieudanego zamachu na Hitlera. Trzecia koncepcja federacyjnej rekonstrukcji obszaru midzy Niemcami i Rosj po upadku II Rzeczypospolitej rozwijana bya przy wsparciu rzdu brytyjskiego przez strony polsk i czesk. Wreszcie pojawia si czwarta koncepcja, Stalina wczenia do sowieckiego imperium rodka Europy. W wyniku rozstrzygni, przyniesionych przez II wojn wiatow, ta ostatnia koncepcja zatriumfowaa na dugie dziesiciolecia. W ten sposb dyskusje toczone na emigracji, midzy innymi w ramach zainicjowanej przez Feliksa Grossa Rady Planowania Europy rodkowej i Wschodniej czy na amach prowadzonej przez niego Nowej Europy67, a dotyczce rekonstrukcji obszarw midzy Niemcami i Rosji, nigdy nie mogy si sta rzeczywistym projektem dla Europy. Jeszcze w 1943 r. genera Sikorski wyszed z inicjatyw stworzenia konfederacji wschodnioeuropejskiej, ktra mogaby z czasem sta si zalkiem szerszego organizmu ponadnarodowego, majcego wspln rad, wspln polityk zagraniczn oraz wspln armi. Jego projekt spotyka si z uznaniem przedstawicieli innych rzdw emigracyjnych, m.in. Paula-Henri Spaaka, jednego z p-

Tame, s. 82 A. Hillgruber, 1990, Dwie katastrofy, w: Historikerstreit. Spr o miejsce III Rzeszy w historii Niemiec, Londyn, s. 15-16. 67 Zob. F. Gross, 1994, Federacje i konfederacje europejskie. Rodowd i wizje, Warszawa.

21

Zapomniana Europa
niejszych ojcw integracji europejskiej68. Jednak po konferencji w Teheranie nic z tych ambitnych planw nie wyszo. Europa rodkowa i Wschodnia oraz jej denia do samodzielnej integracji staj si cen, ktr Zachd postanowi zapaci za lojalno oraz wsparcie sowieckiego sojusznika. Ten nowy, przeraajcy dla wielu stan rzeczy doskonale odda Feliks Gross we wspomnieniach z konferencji w San Francisco z 1945 r., ustanawiajcej Organizacj Narodw Zjednoczonych instytucj, ktrej idea pojawia si w rozmowach Wielkiej Trjki wanie w Teheranie: Zainteresowanie opinii publicznej w San Francisco skupia si przede wszystkim na delegacji sowieckiej. Tumy ludzi wyczekuj przed luksusowym St. Francis Hotel, by obejrze delegatw sowieckich. () Delegacja sowiecka cieszy si nie tylko zainteresowaniem ulicy kalifornijskiej. Wszystkie kontynentalne delegacje europejskie staraj si pozyska sympati sowieckiej delegacji. Przedstawiciele pastw europejskich obawiaj si przede wszystkim jednego: podejrze, e dziaalno ich jest >> antyrosyjska <<. Unikaj te kontaktw, ktre by mogy narazi ich na jakiekolwiek podejrzenia. Przedstawiciel Belgii Spaak np. odmwi wrcz spotkania z przedstawicielem polskich lewicowych, demokratycznych ugrupowa w obawe, by nie zarzucono mu, e jest >> antyrosyjski << 69.

Zapocztkowanie procesu integracji europejskiej, ktrego jednym z waniejszych symboli sta si Traktat Rzymski z 1957 r., nie byo jedynie prost reakcj na traumatyczne przeycia wywoane wyniszczeniem Europy wskutek II wojny wiatowej. To oczywiste, jeeli wemie si pod uwag, e wyniszczenie to dotyczyo przede wszystkim terenw Europy rodkowej i Wschodniej, Rosji i Niemiec, a wic (z wyjtkiem czci tego ostatniego kraju) terenw, ktre nie weszy po wojnie w zasig procesw integracji europejskiej, prowadzcych do powstania Unii Europejskiej. Nie sposb jednak nie zauway, e proces ten od pocztku wyraa wol stworzenia europejskiego projektu politycznego.

Jego korzenie sigaj zjawisk, ktrym Europa podlegaa przynajmniej od czasu I wojny wiatowej. Zjawiska te wyraay si przede wszystkim w nieodwracalnym sabniciu Europy wobec reszty wiata. Suwerenne pastwa europejskie, przeksztacajc w XIX w. swoje ustroje w formu narodowych demokracji, w XX w. nie byy ju w stanie nie tylko porzdkowa zewntrznych regionw na wiecie, ale take utraciy zdolno do utrzymania midzypastwowego porzdku rwnowagi si na kontynencie. Integracja europejska bya wic efektem tego wyranego osabienia Europy, stracenia przez pastwa europejskie moliwoci prowadzenia polityki w skali wiatowej.

68 69

P.-H. Spaak, 1969, Memoiren eines Europaers, Hamburg, s. 117-127. F. Gross, 2002, Wartoci, nauka i wiadectwa epoki, Warszawa, s. 17.

22

Publikacja jest dostpna w Centrum Informacji Europejskiej Urzdu Komitetu Integracji Europejskiej ul. Krucza 38/42 00-512 Warszawa tel.: (22) 455-54-54 fax: (22) 455-54-53 mail: cie@mail.ukie.gov.pl

2007-03-15 09:06:57

23

Zapomniana Europa
Notatki

24