You are on page 1of 149

65 lat od sfaszowanych wyborw

60 lat od uchwalenia Konstytucji PRL


Stalinizm po polsku
Wydanie specjalne 6/2012 Cena 19,99 z (w tym 8% VAT) Indeks 381-055 ISSN 1730-0525
P O M O C N I K
H I S T O R Y C Z N Y
Polity ych
treci POLITYKI. Czytaj nasz tygodnik w innowacyjnej formie w komputerze, tablecie, e-czytniku i smartfonie.
Polityka Cyfrowa. Dostpne formaty: Polityka Cyfrowa. Co zyskujesz?
Taniej oszczdzasz nawet do 50% w stosunku do ceny wyda
drukowanych.
Szybciej najnowszy numer POLITYKI ju we wtorek wieczorem.
Wicej dostp do AudioPolityki, wydawnictw specjalnych,
archiwum POLITYKI.
atwiej patno poprzez popularne systemy transakcyjne.
Bez ryzyka darmowa wersja demonstracyjna.
Bez barier moliwo przenoszenia plikw midzy
urzdzeniami.
Wygodniej wystarczy dostp do Internetu.
www.polityka.pl/cyfrowa
Polityka Cyfrowa funkcjonuje
na zasadzie prenumeraty.
33
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
J e r z y Ba c z y s k i
Redaktor Naczel ny POLITYKI
Le s z e k B d k o ws k i
Redaktor Wydania
Stalin uzyska od sojusznikw praktycznie wszystko, czego chcia, co zwykle przypisuje
si chorobie Roosevelta i jego podatnoci na stalinowski czar. Obu przywdcw
[Roosevelta iChurchilla] oskarono, e sprzedali Europ Wschodni Stalinowi pisze
okonferencji jataskiej (1945r.) wswej wietnej ksice Stalin. Dwr czerwonego cara
angielski historyk Simon Sebag Montefore. I dalej: Ale sam Stalin zawsze uwaa, e
sia rozstrzygnie otym, kto bdzie rzdzi Europ Wschodni, ktr okupowao dziesi
milionw onierzy radzieckich. Po wojnie opowiada dowcip, pokazujcy jego pogldy na
Jat: Churchill, Roosevelt iStalin poszli na polowanie. Wreszcie udao im si ustrzeli
niedwiedzia. Churchill powiedzia: Ja wezm skr. Niech Roosevelt i Stalin podziel
si misem. Roosevelt powiedzia: Ja wezm skr. Niech Churchill iStalin podziel si
misem. Stalin milcza, wic Churchill i Roosevelt zapytali go: Panie Stalin, a co pan
powie?. Stalin odpar po prostu: Niedwied naley do mnie wkocu ja go zabiem.
Niedwied by Hitlerem, askra Europ Wschodni.
Po Jacie Stalin mg zaprowadza sw rewolucj na zdobytym terenie. W tym celu
nie wycofa zEuropy rodkowej iWschodniej oddziaw Armii Czerwonej, ktre pobiy
wojska Hitlera. Wramach tej rewolucji przed 65 laty sfaszowano wPolsce wybory, arwno
60 lat temu, 22 lipca 1952r., uchwalono Konstytucj Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (jak
nazwano pastwo wasalne wobec Moskwy), do ktrej Stalin osobicie wnosi poprawki.
Porzdek jataski przetrwa wEuropie p wieku. Pierwsza dekada dla krajw, ktre
znalazy si za tzw. elazn kurtyn, oznaczaa panowanie stalinizmu w czystej postaci:
komunistycznej utopii realizowanej za pomoc terroru. O fanatykach obiediencji
moskiewskiej w Polsce tak pisa Aleksander Wat: Walka klasowa, zaostrzenie walki
klasowej i kompletny monolityzm ideowy, straszna nienawi do wszelkich herezji.
Kompletna abdykacja zwasnej myli.
Iwanie stalinizmowi wwersji polskiej jest powicony kolejny Pomocnik Historyczny.
Przedmiotem naszego zainteresowania nie s po prostu dzieje Polski w powojennej
dekadzie. Bierzemy pod lup te aspekty historii, wktrych odcisno si pitno stalinizmu.
Caa Europa odbudowywaa si zpowojennych zniszcze, wwielu miejscach dochodzio
do migracji ludnoci, zmian politycznych, wymiany elit; budowano fabryki, wytwarzano
samochody ipralki, stawiano domy, modernizowano rolnictwo, zwalczano analfabetyzm
itd. Jakie byy materialne, ludzkie, psychospoeczne koszty zastosowania w tych
obszarach wzorca stalinowskiego? To historia zpozoru odlega, ale wcaej swej zoonoci
i wielowarstwowoci jest badana dopiero od 20 lat. Wczeniej zbyt wiele archiww
byo niedostpnych, obowizywa te pewien nazwijmy go tak peerelowski kanon
poprawnoci wofcjalnym przedstawianiu powojennej przeszoci (synne biae plamy!).
Co si zatem zdarzyo w Polsce pod rzdami czerwonego cara, jego namiestnikw
idworzan?
Zapraszamy do lektury
Pitno czerwonego cara
4
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Migracje: wysiedlenia, powroty, izolacja ........................................... 10
Polska powojenna: fundamenty prawno-ustrojowe ................... 13
Teoria ipraktyka stalinizmu: maszyna zjej rubkami ............... 16
Statystyka mierci: niwo stalinizmu ................................................. 17
PZPR iZMP: partia ijej janczarzy .......................................................... 20
Demoludy: europejska gwardia Stalina ............................................ 22
Ziemie Odzyskane: osadnicy na piastowskim ............................... 27
Korekta granic: ropa dla Moskwy ....................................................... 28
Cenzura: rzeczywisto wykreowana ............................................... 34
Zprac UB: raport oboksie .................................................................... 37
Wyroki mierci: zabrako desek .......................................................... 40
Wielkie mobilizacje: na stonk, opokj .......................................... 46
Samokrytyka: zkrgosupa cyfra 6 ................................................ 48
RWE: gos zaguszany .............................................................................. 53
Alfabet Stalina: Wielki Motorniczy .................................................... 56
Na co umar Stalin? Na szczcie ........................................................ 61
Socjalistyczna dyscyplina pracy: na mocy Kodeksu karnego ... 67
Socjalistyczny zakad pracy: wrobocie jak wdomu ................. 73
FSO: szczliwej drogi, towarzyszu kierowco! ................................ 74
Elektryfikacja: druga noga komunizmu .......................................... 76
Hufce pracy: synkowie Stalina ............................................................. 77
Prywaciarze: na bazarach ipodwrkach ......................................... 82
Polska Kronika Filmowa: ideologia ihumor ................................. 88
Telewizja: obraz na prb ..................................................................... 90
Rynek wydawniczy: prasa, ksika, ruch .......................................... 92
Cuda iobjawienia: mdlcie si za ten pogaski wschd .......... 95
Kocioy: wierni po wojnie ..................................................................... 97
PKiN: dar narodu radzieckiego ........................................................ 109
Metro: dziura pod Wis ....................................................................... 110
Sport: tyzna czowieka socjalizmu .............................................. 119
Stachanowcy: dogonimy, przegonimy, zarobimy ..................... 128
Boom demograficzny: Nowy Czowiek na porodwce ........... 132
Zprasy: codzienno midzy wierszami ........................................ 134
Moda: jak si ubra? ............................................................................... 136
Kwaterunek: izba wielofunkcyjna .................................................... 137
Trudna modzie: chuligani ibikiniarze .......................................... 138
Prostytucja: wytwr okrelonych stosunkw
ekonomiczno-spoecznych .............................................................. 139
Andrzej Garlicki ,.| 1. '+' .+.' '.|. ,..,.',
+.|. '...,.' '.:' '.|... '' '', + |+': m..
'|+'...m ,:)),, . ':+. .:..| ,:))+,
'.''..,|+ '''''
Micha Gowiski ,.| 1. '+', ..:' '|' . '|',
|:.:|,' '.|:.+|..,, +.|. '...,.' ,.+. ,....,.' ,-
,'.. . .++.' ''', .:'..: ,+..'. ..m.,,
m.. '.m.+ , ,''. ,:)),, !+...: +1+-
..: 'm:.|+.: 1 . :):),: ,:)):,, '::.:'.+1+
'm:.|+.: 1 . :),:): ,:)),,, !.+ . |+..:
'':..+ ,:)),, '.m.+ . ... 1+': ,.),
Mariusz Jastrzb 1., '.|.,', +1...'| . '+|:1.:
'+.' ',:..,.' |'+1:m.. ':.+ 'm.'.:,
|+|.. .,1+ +'+1:m..'. ,1....' '.|...
,1+..:, '.:,: '.1'.: ,1+..+..+
,.::,, .+ |:m+| |+'...m. .+,.+ m.. '.'
'.|: ,'. '.'':m +,+|.:..+ '.1...
. +.|,'. , ,.:.'.: .,|'. . ''.:
. '+|+.' :)+):), ,.+,
Jerzy Kochanowski ,.| 1. '+', ,.+....'
'.|,|.|. '.|.,..: '...:.,|:|. '+.+.'.:,
..:' .:1+'.,. '.:'1. '.|.,..:,
|+|.. ,.''.'.+ ,'.,m. 1...+m.
+.., .,.:' . ''.: :)++:)) ,.:,
Mariusz Mazur 1. '+', '.|.,', +1...'|
. '.|,|...: '.|... '...:.,|:|. !+... ...:-
''1.'.:, . '.''...:, +.|. m.. '.,++.1.,
'.+ ..+|+ ,.,, . ...:'. |:.1:..,,.,m
'.+ ..: ...:'+ . ,.,++.1.:
'm...|,..:, . '.:.: '''. '.1.:,
. ''' :)++:), ,.),
Piotr Oska 1., '.|.,', +1...'| . '.|,|...:
'|.1.. ''.|,..,.' '|', +.|. '.'. !,1':..:
.., ,.,,+1'. ,.,++.1, . ''.: ,.:,,
..:..:, .,1+ m.. ',|.+ , |+'...m. |..,+'.:
..|+ . ...,|.. ......: . ''.: :)++:),
,.,,
Andrzej Paczkowski ,.| 1. '+' .+.'
'.|.,..,.', ,.+..,: . '.|,|...: '|.1..
''.|,..,.' '|' . '':..m ...|+, ..:' '+1, ''',
+.|. '...,.' ,.''.'+.,., . |,m m.. +..+ '.+
'm...m. ,.,+.|., :)),,, 1 |+.+.:
.,..|.+ 1 ,.+.1..:, '''. '..: 1 ,.|.:|.
''' ,:))),, ., |.+.: :|+ ..+| ,
'.,.,.:' 1 '.|... 'm...m. . ''.: ,.),
Jarosaw Paka 1., '.|.,', ,.+..,: . |..'...m
'.|... !...:, ,..+1.,m ,.: 'm ',|'+
'.|.. . .1:' '+.|+, +.|. '.'. .:.:.+ '|:|+.
!. ,:):),,, ..+|.+ .,'.+ ,.,,
,.,|..,: '..+|. !..'++ ''.-,m.:.'.:
Polska droga przez stalinizm.................................................. 88
Stalinizm, wersja wzorcowa................................................. 14 14
Tomasz ijego ekipa................................................................... 18 18
Zalecono towarzyszowi Bierutowi ................................ 23 23
Wybory: Pukownik Pakin raportuje............................. 26 26
Omj Rozmarynie, czyli Konstytucja PRL................. 29 29
Znienawidzeni ibezwzgldni. Zkart bezpieki...... 32 32
Proces jako teatr polityczny................................................ 38 38
Szeptanka: Stalin to pieroski ciul................................. 42 42
Utopia nowego czowieka................................................... 45 45
Jzyk wsubie utopii.............................................................. 50 50
Sta-lin, Bie-rut. Okulcie jednostki................................. 55 55
zy prawdziwe ina pokaz..................................................... 59 59
Walczyk na lodzie wStalinogrodzie............................... 62 62
Rytuay: Kaecie, to idziemy................................................. 64 64
Armia wstalinowskim szynelu.......................................... 68 68
Ciar budowy socjalizmu................................................... 72 72
Czarny rynek na ratunek........................................................ 78 78
10 dni, ktre wstrzsny portfelem............................... 83 83
Natchniony traktor, czyli realizm nierealistyczny... 86 86
Koci: Granice ustpstw..................................................... 93 93
Sprawa ydowska...................................................................... 98 98
Postawy Polakw: onierze wyklci........................... 102
Postawy Polakw: Jzef Sigalin.......................................
Postawy Polakw: Edward Osbka-Morawski......
Postawy Polakw: Stefan Mossor.................................... 116 116
Postawy Polakw: Literaci................................................... 120 120
Postawy Polakw: Wincenty Pstrowski...................... 124 124
Postawy Polakw: Szepty ibluzgi..................................
Zmiana klimatu..........................................................................
Pojecha dumnie, wrci wtrumnie..............................
te wiato Padziernika..................................................
Spis treci
DETAL E
55
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Sawomir Poleszak 1., '.|.,', .+.:'..' ' '''
. '.''...:, '+1+. 1.:,. ,''.: ,1.:m.+ ..:,1-
':...: .+ 'm...|,..: +,+.+|. .:,.:,.,
+|,.+ .:1+'|.+ .+.:'.: ||'+. ,''.:
,1.:m.+ ..:,1':...: :)++:),, .:1+'|.
.+.:'., ,....'+ ''' '+m. . ',.+..:1'..
Jarosaw Rybak ,.''..,|+, +,m.,: . |:m+|,'
.,'., +.|. '.:' ,:1.|'+.' ,:.,+'.,.' ''
Jan Skrzyski 1., '.|.,', ,.+..,: . ..,:,'.m
:.|..m ''.1+...., |+|.. .,1+ '..+|. ':.'+
'+, /+1.+ ,.), .+ '.+ ':.'.,.' '.|..+
'm.|:|. '.., ''|..'. ,.:.,, .:1+'|.
.+.:'., ,.m+ ''. . ''.1+.. '|.1.+
1.:,. ,,.,. .':. 'm...m. . 1,'|+|..,
Robert Spaek '.|.,', ,.+....' '''
. '+.+..:, +.|. . .:1+'|. ,.+. 1|,..,.'
'.|... ,'.|,..:, ''', |+|.. ,.''.'.+
'+1+ . ''' '.1.: . m:.'+..m,
,.,.:1+'.,+, .::,
Pawe piewak 1. '+', ,.| '...:.,|:|.
'+.+.'.:, '.:....' /+'+1. '.|... !,'.
',:..:, '.|,|.|. '.,'.., 1,.:'|. ,1.'.:
'.|,|.|. '.|.,..:, +.|. '...,.' ,.+., |+|..
.,1+ ,1'm..+ ,.:.,, ..:..:, m.. '+m.
, 'm...m.: ,.,,
Wiesaw Wadyka ,.| 1. '+', ,.+....'
'...:.,|:|. '+.+.'.:, ,:.,+'..,: .
. '.|... '' '' .+ ''', ..|:.:.,: . .+.+
'+|+m. , .+ ,.:m:m :), ., +.|. . .:1+'|.
'.''..+|. '.:' '.''..,|+ '''''
Marcin Zaremba 1., +1...'| .+ ',1.+':
'.|.,..,m '...:.,|:|. '+.+.'.:
. . '.|,|...: '|.1.. ''.|,..,.' '|',
+.|. m.. 'm...m, ':.|,m.+.,+, .+.,.+'.m
'+.,.+'.|,..+ ':.|,m.+.,+ .+1,
'm...|,..:, . ''.: ,.:,
Dziennikarze iwsppracownicy POLITYKI
Jan Dziadul, Marek Henzler, Tomasz Kalita,
Iwona Kochanowska, Marcin Koodziejczyk,
Zdzisaw Pietrasik, Adam Szostkiewicz,
Marian Turski, Tadeusz Zawadzki
Studenci Instytutu Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego
Anna Augustowska, Wojciech Gil,
Piotr Kulczycki, Jamina Kurczewska,
Grzegorz Kurek, Joanna Miciska,
Piotr Okniski, Pawe Pawlos,
Przemysaw Pazik, Joanna Sawicka,
Olga Szczepaska, Marek Wsiski
1944 1944
21 Moskwie powstaje Polski Komitet Wyzwolenia Narodo-
wego (PKWN) zEdwardem Osbk-Morawskim na czele.
22.07. PKWN ogasza wChemie Manifest do narodu polskiego.
31.08. dekret okarach m.in. dla faszystowsko-hitlerowskich
zbrodniarzy i zdrajcw Narodu Polskiego, tzw. sierpniwka.
6.09. dekret PKWN oreformie rolnej.
7.10. dekret PKWN outworzeniu Milicji Obywatelskiej.
7.10. utworzenie Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego (PUR),
zajmujcego si masowymi powojennymi przesiedleniami,
zarwno Polakw, jak Niemcw.
30.10. dekret PKWN oochronie pastwa, skierowany przeciwko
wrogom demokratycznego ustroju.
31.12. PKWN przeksztaca si wRzd Tymczasowy Rzeczpospo-
litej Polskiej, uznany przez ZSRR 4.01.1945. Premier Edward
Osbka-Morawski, wicepremier Wadysaw Gomuka.
11
19 y Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego
powoane zostaje Centralne Biuro Kontroli Prasy, Publikacji
iWidowisk; od 5.07.1946 jako Gwny Urzd KPPiW.
411.02. konferencja wJacie.
2728.03. wPruszkowie NKWD aresztuje przywdcw
polskiego podziemia; sdzeni wMoskwie wtzw. procesie
szesnastu (1821.06.).
21.04. Rzd Tymczasowy podpisuje wMoskwie Ukad
oprzyjani, wzajemnej pomocy iwsppracy; 16.08. umowa
ogranicy polsko-sowieckiej.
8.05. kapitulacja III Rzeszy.
24.05. powstaje Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego (KBW),
przeznaczony gwnie do zwalczania zbrojnego podziemia.
28.06. powstaje Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej;
5.07. uznany przez rzdy Wielkiej Brytanii iUSA, ktre wyco-
fay poparcie dla rzdu polskiego na uchodstwie.
17.07.2.08. konferencja wPoczdamie.
22.08. powstaje Polskie Stronnictwo Ludowe.
2.09. powstaje Zrzeszenie Wolno iNiezawiso (WiN)
zpk. Janem Rzepeckim na czele.
12.09. rzd ogasza ustanie konkordatu midzy Polsk aStolic
Apostolsk.
16.11. dekret oprzestpstwach szczeglnie niebezpiecznych
wokresie odbudowy pastwa, m.in. oddajcy jurysdykcj
wsprawach bezpieczestwa publicznego sdom
wojskowym.
16.11. powstaje Komisja Specjalna do Walki zNaduyciami
iSzkodnictwem Gospodarczym. (Istniaa do 1954).
19 19
3.01. ustawa oprzejciu na wasno pastwa podstawowych
gazi gospodarki narodowej, tzw. ustawa onacjonalizacji.
22.01. dekret oodpowiedzialnoci za klsk wrzeniow
ifaszyzacj ycia pastwowego.
21.02. powoanie Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej
(ORMO).
30.06. tzw. referendum ludowe wsprawie organizacji pastwa,
zgonym hasem Bloku Stronnictw Demokratycznych
3 razy TAK; wedug sfaszowanych wynikw na 1 pytanie
twierdzco odpowiedziao 68,2 proc., na 2 77,1, ana 3 91,4.
Znane dzi rzeczywiste wyniki to: 26,9, 42,0 oraz 66,9 proc.
4.07. pogrom kielecki; ponad 40 ofiar miertelnych.
Wrzesie/grudzie masowe aresztowania dziaaczy PSL.
1947 1947
4.01.3.02. proces Zarzdu Gwnego WiN. Wkolejnych
procesach (sierpie igrudzie 1947 oraz luty 1951)
zapady wyroki mierci idugoletniego wizienia.
19.01. wybory do Sejmu Ustawodawczego, oficjalnie wygrane
przez Blok Stronnictw Demokratycznych;
na PSL oddano 10,3 proc. gosw.
5.02. Bolesaw Bierut, dotychczasowy prezydent KRN,
wybrany przez Sejm na prezydenta RP (do 20.11.1952);
premierem Jzef Cyrankiewicz.
19.02. ustawa oustroju izakresie dziaania najwyszych organw
Rzeczpospolitej Polskiej, tzw. maa konstytucja.
25.02. ustawa oamnestii, gwnie dla winiw politycznych.
24.04. pocztek akcji Wisa przesiedlenie ludnoci ukraiskiej
iemkowskiej (ok. 150tys.) zpoudniowo-wschodniej Polski
na ziemie zachodnie.
2.06. pocztek tzw. bitwy ohandel, majcej wyeliminowa
prywatn inicjatyw.
2.07. ustawa oPlanie Odbudowy Gospodarczej na lata 19471949,
tzw. plan trzyletni.
9.07. Polska odrzuca amerykaski plan pomocy dla Europy
(tzw. plan Marshalla).
Waniejsze wydarzenia w latach 194456, majce zwizek z instalo-
waniem i realizowaniem stalinowskiego modelu komunizmu w Polsce
Podrczne kalendarium
6
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
27.07. grnik Wincenty Pstrowski ogasza wspzawodnictwo
pracy.
2227.09. wSzklarskiej Porbie powstaje Biuro Informacyjne
Partii Komunistycznych iRobotniczych (tzw. Kominform).
21.10. wicepremier Stanisaw Mikoajczyk (PSL) ucieka zkraju.
88
03. proces dowdztwa NSZ; kara mierci
dla komendanta gwnego Stanisawa Kasznicy.
25.02. powoanie Powszechnej Organizacji Suba Polsce
dla modziey wwieku 1621 lat. Rozwizana wgrudniu 1955.
15.06. Kominform wysuwa haso kolektywizacji rolnictwa, po-
wtrzone wgrudniu na zjedzie zjednoczeniowym PPS/PPR.
21.07. scalenie organizacji modzieowych wZwizek
Modziey Polskiej.
21.07. inauguracja we Wrocawiu Wystawy Ziem Odzyskanych.
2528.08. we Wrocawiu obraduje wiatowy Kongres
Intelektualistw wObronie Pokoju.
31.08.3.09. Gomuka usunity zkierownictwa PPR
pod zarzutem odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego
(11.1949 oskarony ponadto obrak czujnoci wlatach
okupacji itolerowanie wpartii wrogiej agentury).
Nowym sekretarzem generalnym PPR zostaje
Bolesaw Bierut.
519.11. proces oskaronych oszpiegostwo dziaaczy PPS-WRN
(m.in. Kazimierza Puaka, skazany na 10 lat, zmar
wwizieniu).
1521.12. Kongres Zjednoczeniowy PPR iPPS; utworzenie
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR, rozwizana
wstyczniu 1990); przewodniczcym Komitetu Centralnego
zostaje Bolesaw Bierut (do 17.03.1954, nastpnie jako
Isekretarz do swojej mierci 12.03.1956).
16 12 na rynek prasowy wchodzi Trybuna Ludu, organ KC PZPR
tpujc Gos Ludu i Robotnika).
1949 1949
58.01. wMoskwie utworzono Rad Wzajemnej Pomocy
Gospodarczej (RWPG).
2023.01. szczeciski zjazd Zwizku Zawodowego Literatw
Polskich (przemianowany na ZLP) wytycza kierunek realizmu
socjalistycznego wliteraturze; inicjuje podobne zjazdy
twrcw zrnych dziedzin.
7.04. Sejm uchwala ustaw olikwidacji analfabetyzmu.
15.06. kongres zwizkw zawodowych powouje Centraln
Rad Zwizkw Zawodowych.
2.07. ustanowiono Order Budowniczych Polski Ludowej iOrder
Sztandaru Pracy jako najwysze odznaczenia pastwowe.
22.07. uroczyste otwarcie warszawskiej Trasy W-Z.
12.09. warszawski kongres 11 organizacji kombatanckich powo-
uje Zwizek Bojownikw oWolno iDemokracj (ZBoWiD).
Utworzona przy nim Komisja Ksiy inicjuje tzw. ruch ksiy
patriotw.
6.11. marszaek ZSRR Konstanty Rokossowski mianowany
na marszaka Polski; obejmuje kierownictwo MON.
2729.11. Kongres Jednoci Ruchu Ludowego; zpoczenia
SL iPSL powstaje Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL).
7.03. ustawa oplanowanym zatrudnianiu absolwentw szk
rednich iwyszych wprowadza tzw. nakaz pracy.
2.08. decyzja olikwidacji ZHP jako samodzielnej organizacji
iwcielenie do ZMP (jako Organizacja Harcerska ZMP,
przeksztacona w 08.1956 wOrganizacj Harcersk
Polski Ludowej); ZHP reaktywowany 12.1956.
20.03. ustawa oupastwowieniu dbr kocielnych, tzw. dbr
martwej rki, iutworzeniu Funduszu Kocielnego.
14.04. rzd iepiskopat podpisuj porozumienie okrelajce sto-
sunki pomidzy pastwem aKocioem rzymskokatolickim.
1618.04. kongres zjednoczeniowy organizacji studenckich
powouje Zrzeszenie Studentw Polskich.
21.07. ustawa oPlanie Rozwoju Gospodarczego iBudowy
Podstaw Socjalizmu 19501955, tzw. plan szecioletni.
16.10. przy KC PZPR powstaje Instytut Ksztacenia Kadr Nauko-
wych, jako zaplecze do nauczania marksizmu-leninizmu.
28.10. ustawy: ozmianie systemu pieninego (wymiana
gotwki wstosunku 1:100 oraz zmiana cen, opat i pac
w stosunku 3:100); ozakazie posiadania obcych walut
izotych monet, zota iplatyny.
11.11. aresztowanie stojcego na czele organizacji Nie
gen. Augusta Emila Fieldorfa, Nila; wtajnym procesie skazany
na kar mierci. Wyrok wykonano 24.02.1953.
11
1 widacja wita 3 Maja iniektrych wit kocielnych
jako wolnych od pracy; ustanowienie witem pastwowym
1 Maja.
15.02. korekta granicy pomidzy Polsk aZSRR; przesiedlenia
ludnoci.
17.03. uchwaa Rady Ministrw wsprawie budowy Nowej
Huty.
28.03.6.04. pokazowy proces dziaaczy Stronnictwa Pracy;
kary od doywocia do dugoletniego wizienia.
29.06.2.07. IKongres Nauki Polskiej; postulat centralizacji nauki.
6.07. ukad zgorzelecki pomidzy Polsk aNRD ogranicy midzy
obu pastwami.
31.07. 31.08. pokazowy proces generaw ioficerw
zgen. Stanisawem Tatarem na czele zapocztkowa
tzw. procesy odpryskowe wWojsku Polskim.
2.08. aresztowanie Wadysawa Gomuki; uwolniony 13.12.1954.
30.11. powstaje X Departament MBP do ochrony PZPR
izwalczania odchyle wpartii. Zlikwidowany 12.1954.
11
1 prowadzenie obowizkowych dostaw zwierzt rzenych;
dostaw mleka (24.04.); dostaw zb (10.07.);
ziemniakw (28.08.). Dwie ostatnie uchylone dopiero wpa-
dzierniku 1971.
10.04. powstaje Stowarzyszenie PAX zBolesawem Piaseckim
na czele.
3.05. Rozgonia Polska Radia Wolna Europa rozpoczyna
emisj programu.
22.07. uchwalenie konstytucji; zmiana nazwy pastwa
na Polska Rzeczpospolita Ludowa.
25.10. emisja pierwszego programu telewizyjnego ze stacji
dowiadczalnej Instytutu cznoci.
20.11. po zniesieniu przez konstytucj funkcji prezydenta
Bolesaw Bierut staje na czele rzdu (do 18.03.1954).
1953 1953
9 kret Rady Pastwa oobsadzaniu stanowisk kocielnych,
wprowadza m.in. wymg lubowania wiernoci PRL.
4.03. tzw. dekrety marcowe Rady Pastwa, zaostrzajce represje
za naruszanie wasnoci spoecznej iuchylanie si od pracy.
5.03. mier Jzefa Stalina.
7.03. zmiana nazwy Katowic na Stalinogrd
(powrt do pierwotnej nazwy 10.12.1956).
8.03. zawieszenie dziaalnoci Tygodnika Powszechnego;
12.07. przekazany Stowarzyszeniu PAX (do maja 1956).
14.03. aresztowanie marszaka Michaa Roli-ymierskiego;
zwolniony wmarcu 1955.
8.05. memorandum episkopatu Non possumus, protestujce
przeciwko antykocielnej polityce rzdu.
77
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
W TEJ SERII
POMOCNIKW HISTORYCZNYCH
UKAZAY SI DOTYCHCZAS
cznie sprzedalimy ich ju blisko 490tys.
egzemplarzy. Dziewi ostatnich pozycji
jest jeszcze do kupienia wnaszym sklepie
internetowymwww.skleppolityki.pl
1422.09. proces oskaronego oszpiegostwo iusiowanie
obalenia ustroju biskupa kieleckiego Czesawa Kaczmarka.
25/26.09. aresztowanie iinternowanie (do 26.10.1956) prymasa
Stefana Wyszyskiego.
5.12. na Zachd ucieka wicedyrektor X Departamentu MBP
Jzef wiato. Od jesieni 1954 waudycjach Rozgoni Polskiej
Radia Wolna Europa demaskuje dziaania wadzy
iSuby Bezpieczestwa.
11
1017.03. II Zjazd PZPR; korekta planu 6-letniego; Bierut
Isekretarzem KC PZPR, na czele rzdu staje Jzef
Cyrankiewicz, bdzie peni t funkcj nieprzerwanie przez
kolejne 16,5 r. (do 23.12.1970 najduej urzdujcy premier
powojennej Polski).
2.05. inauguracja dziaalnoci Studenckiego Teatru Satyrykw
(STS).
2.08. likwidacja wydziaw teologicznych na uniwersytetach
wKrakowie iWarszawie; powoanie Akademii Teologii
Katolickiej.
7.12. likwidacja Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego;
utworzenie Ministerstwa Spraw Wewntrznych
oraz Komitetu ds. Bezpieczestwa Publicznego.
1955 1955
26 miera filmu Andrzeja Wajdy Pokolenie, pierwszego
tzw. szkoy polskiej.
marzec rozpoczyna dziaalno Klub Krzywego Koa.
14.05. pastwa bloku socjalistycznego podpisuj wWarszawie
sojusz polityczno-wojskowy, tzw. Ukad Warszawski.
21.07. oddanie do uytku Paacu Kultury iNauki.
21.07. wwarszawskim Arsenale otwarta zostaje wystawa Modej
Plastyki; odejcie od socrealizmu.
31.07.14.08. wWarszawie odbywa si V wiatowy Festiwal
Modziey iStudentw.
21.08. w Nowej Kulturze ukazuje si Poemat dla dorosych
a Wayka.
1956 1956
1425.02. XX Zjazd KPZR; tajny referat Nikity Chruszczowa
Okulcie jednostki ijego nastpstwach; wmarcu tekst
dociera do Polski.
12.03. wMoskwie umiera Bolesaw Bierut.
20.03. Isekretarzem PZPR zostaje Edward Ochab (do 21.10.1956).
23.04. aresztowanie byego wiceministra MBP Romana
Romkowskiego idyr. X departamentu MBP Anatola Fejgina.
27.04. ustawa oamnestii obejmujca przede wszystkim
przestpstwa polityczne.
24.05. zBiura Politycznego istanowiska wicepremiera
ustpuje Jakub Berman; wmaju 1957 usunity zpartii.
2829.06. wPoznaniu protest robotnikw zakadw
im. H. Cegielskiego przeradza si wwielotysiczne
demonstracje iwalki uliczne, stumione przez wojsko.
1921.10. obraduje VIII Plenum KC PZPR, Wadysaw Gomuka
wybrany na Isekretarza KC PZPR.
opracowani e Iwona Kochanowska
8
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Polska droga przez stalinizm
Bzielo }ozefa Stalina bylo konstiukcj soliun. Zanim zajmiemy si
w kolejnych aitykulach poszczegolnymi elementami tej buuowli
w powojennej Polsce, izucmy okiem na calosc.
ANDRZEJ PACZKOWSKI
99
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
STALINIZM. Stalinizm mona okreli jako system opar-
ty na upastwowieniu gospodarki irozcigniciu przy
uyciu przemocy kontroli pastwa nad caym yciem
spoecznym (wnajszerszym tego sowa znaczeniu) oraz
na przejciu omnipotentnego pastwa wmonopolistycz-
ne wadanie przez scentralizowan, zhierarchizowan,
opart na zasadzie wodzowskiej parti komunistyczn,
ktra legitymizowaa si wizj wiatowej rewolucji ispe-
nienia utopii. System ten, zarwno wswym oryginalnym
sowieckim wydaniu jak i pniej, powstawa w trakcie
ewolucji: wpierwszym przypadku wynikao to zfaktu, i
nie by konceptem gotowym do uycia wmomencie zdo-
bycia wadzy przez bolszewikw; w pozostaych gdy
stopniowo dziaa osabiaa opr przed jego wprowa-
dzeniem lub te wynikaa zukadu si na wiecie.
POD OKIEM ARMII CZERWONEJ.
Mona zca pewnoci stwierdzi,
i rozpoczcie tej ewolucji w Polsce
w zupenoci zalene byo od fak-
tu, i w wyniku przebiegu II wojny
wiatowej na ziemie polskie wesza
Armia Czerwona. Prawdopodo-
biestwo, e polscy komunici na-
wet wzmocnieni sojusznikami, kt-
rych udao im si pozyska zdo-
byliby wadz bez obecnoci wojsk
sowieckich i bez sowieckiego para-
sola ochronnego wstosunkach mi-
dzynarodowych, byo bliskie zeru.
Wymownie wiadczy otym fakt, e
blisko dwa lata po uzyskaniu dominacji wpastwie, dys-
ponujc wszystkimi rodkami przymusu i propagandy,
przy obecnoci wojsk NKWD imajc poparcie ocienne-
go mocarstwa, Polska Partia Robotnicza wraz ze swymi
aliantami uzyskaa wreferendum (czerwiec 1946r.) nie
wicej ni 1/4 gosw imusiaa uciec si do sfaszowania
wynikw. Nie jest natomiast pewne, czy bez impulsu
nacisku lub rozkazu zMoskwy przekroczona zostaaby
trudna do zdefniowania, ale wyczuwalna linia dzielca
brutaln, nawet zbrodnicz, dyktatur lat 194448 od
systemu stalinowskiegosensu stricto.
PRZEDPOLE STALINIZACJI. Wiele faktw wiadczy, i
zanim impuls nastpi, tendencje do przekroczenia tej
granicy byy bardzo zaawansowane: si zdawiono jaw-
n i konspiracyjn opozycj, rozbudowano aparat przy-
musu, ktry znajdowa si cakowicie wrkach PPR (ijej
moskiewskiego protektora), PPR kontrolowaa admini-
stracj pastwow oraz wojsko, podporzdkowaa sobie
cakowicie lub wznacznym stopniu sojusznicze par-
tie polityczne (od jesieni 1947r. take PSL, zdekapitowa-
ne po ucieczce czci przywdcw); podjte zostay kroki
do wypchnicia na margines ycia publicznego Kocio-
a katolickiego; po radykalnej reformie rolnej (1944 r.)
i rwnie radykalnej nacjonalizacji przemysu (1946 r.)
rozpoczto likwidacj sektora prywatnego w handlu
i w tych dziaach (jak drobny przemys przetwrczy),
ktre do tej pory nie zostay zetatyzowane, odrzucono
umiarkowane projekty planowania gospodarczego, sta-
wiajc na centralizacj zarzdzania oraz przyspieszon
industrializacj; odrzucono udzia w planie Marshalla
i obecno w kraju kapitau zagranicznego dystansujc
si wten sposb od rynku wiatowego, atake rozpocz-
to usuwanie zachodnich wzorw kulturowych.
WPEZANIE W STALINIZM. Tak czy inaczej wiosn
1948r. podjto wMoskwie ostateczne przygotowania do
rozcignicia wzoru sowieckiego na zdominowane ju
przez komunistw pastwa Europy rodkowo-Wschod-
g g j
niej. Rozpoczto je wsposb charakterystyczny dla sta-
linizmu wanie: od wykrycia odstpstw ideologicznych.
Wodpowiednich komrkach aparatu KC WKP(b) spo-
rzdzono analizy sytuacji w partiach komunistycznych
Jugosawii, Polski, Wgier i Czechosowacji, przy czym
osi przewodni byo pojcie odchylenia prawicowo-
-nacjonalistycznego. Wydarzenia potoczyy si tak, i
odchylecy jugosowiascy (Tito) zwycisko oparli si
naciskowi iwrezultacie oderwali si od Zwizku Sowiec-
kiego, odchylecom czechosowackim udao si roz-
my zarzuty idokona zwrotu bez zmian personalnych,
awPolsce wszystko skrupio si na Gomuce, ktry p-
nym latem 1948r. zosta odsunity od wadzy.
Jeli przejcie do nowej fazy nastpio z inicjatywy
sowieckiej, miao ono jak podkrela w swym eseju
Stalinizm w Polsce Andrzej Wer-
blan autentyczne poparcie prze-
waajcej czci komunistw, kt-
rych pogldy nie wykraczay poza
horyzont doktrynalny i praktyczny
dowiadczenia radzieckiego, trakto-
wanego zicie religijn nabonoci,
jako przedmiot wiary oraz wzorzec
postaw i praktyk rewolucyjnych.
Istotne byy ponadto nawyk posu-
szestwa wobec kadorazowej linii
generalnej wytyczanej w Ojczy-
nie wiatowego Proletariatu oraz
g j y y j j y
lk przed znalezieniem si w gronie
odstpcw. Cho nie obyo si bez
pewnych wstrzsw, partia jako ca-
o szybko dostosowaa si do nowego kursu. Ponadto
wstrzs wPPR nie mia tak przynajmniej wynika zdo-
tychczasowych bada powaniejszych reperkusji wpo-
gldach i postawach spoeczestwa. Wprawdzie sygna-
lizowano np., e na wie ozapowiadanej kolektywiza-
cji chopi tu iwdzie zakopywali pod miedzami kamie-
nie (aby w stosownym czasie mc ponownie wytyczy
granice swoich pl), ale nie s znane publiczne odruchy
wobronie Gomuki ani objawy szczeglnego niepokoju
czy paniki. Take inny waruneksine qua nonstalinizacji
poczenie PPR iPPS (grudzie 1948r.) polegajce na
wchoniciu partii Cyrankiewicza przez parti Bieruta
nie wywoa szoku, gdy od duszego czasu wiele m-
wiono o organicznej jednoci ruchu robotniczego, aco
najmniej od wiosny 1948r. przygotowania do tej operacji
toczyy si pod dyktando komunistw. To, co wydarzyo
si wPolsce wdrugiej poowie 1948r., niektrzy history-
cy okrelaj jako przeom. Waciwiej jest mwi owpe-
zaniu wstalinizm.
STALINOWSKA PRZEBUDOWA KRAJU. Czy przeom,
czy wpezanie w rezultacie w 1953 r. Polska zasadni-
czo rnia si od tej pi lat wczeniejszej. Najbardziej
oczywiste, bo materialne, byy rnice wpejzau gospo-
darczym: wielkie inwestycje w znacznej czci zwiza-
ne z przemysem surowcowym, chemicznym i mecha-
nicznym (wtym zbrojeniowym), budowa infrastruktury
transportowej, powstanie nowych dzielnic mieszkanio-
wych anawet caego tzw. socjalistycznego miasta (No-
wa Huta) budowanych na sowieck mod itd. Powane
zmiany zaszy te wpejzau spoecznym: masowe prze-
mieszczenia gwnie modych ludzi ze wsi imaych
miasteczek do miast i nowo powstajcych fabryk, poja-
wienie si tzw. nowej inteligencji, wywodzcej si najcz-
ciej z tych samych rodowisk, objcie przez jej przed-
stawicieli (aczsto przez robotnikw) stanowisk kierow-
niczych, bujny rozrost warstwy urzdniczej, margina-
lizacja i tak niezbyt licznego drobnomieszczastwa
oraz starej inteligencji. Zmienio si zachowanie ludzi
..:.: |.m..
:...:, .+
.:m.+.' '''.,
)+, .
'.'1 -m+,.,
. '+.+..:, ),, .
!+..|:|+... ..
,.|.:|, ,1 ':.:,,
':+.+ .:..|+
,...+ ' :'.:|+.
' '/'',, |':'+.1.+
/+.+1'.:
,,.:.1....,
'+1, '+|.+,,
:|+ ,.+.'.:...+
,,.:m.:.,
.+ m+.+'+
'.|+.|:
''.'.:
,',+...
.+ |+...'.
,''.: m...|.+
'.., .+.1.:,,
10
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
K
oniec II wojny wiatowej przynis prze-
sunicie granic Polski na zachd i znacz-
ne (o ok. 20 proc.) zmniejszenie jej te-
rytorium. Liczba ludnoci w wyniku strat
wojennych i przesunicia granic spada
z35mln w1938r. do ok. 24mln w1945r. (wok.
70 proc. mieszkajcych na wsi). Rozpoczy si
rnorodne ruchy migracyjne.
Powojenna Polska miaa sta si krajem
monoetnicznym. Dlatego, zgodnie z polece-
niem Midzysojuszniczej Rady Kontroli, w lu-
tym 1946 r. rozpoczto wysiedlanie Niemcw.
Wcigu dwch lat prawie 3mln osb musiao
opuci swoje domy. Wielu zrobio to ju wcze-
niej, uciekajc pod koniec wojny albo tu po
jej zakoczeniu. Przed wojn na tych terenach
mieszkao ok. 7 mln Niemcw. W 1950 r. pozo-
stao ich 200300 tys. Formalnie akcji przesie-
dle nigdy nie ukoczono. Wysiedleniami ob-
jto take mniejszoci narodowe na wschodzie
Polski; 480tys. Ukraicw, 40tys. Biaorusinw
i15tys. Litwinw skierowano za Bug.
Wdrug stron te by duy ruch. Zterenw
przez Polsk utraconych na rzecz ZSRR, w ra-
mach repatriacji przybyo prawie 2 mln osb.
Z niemieckich stref okupacyjnych powrci-
o 1,5 mln robotnikw przymusowych, jecw
i winiw kacetw. Reemigrowao ponadto
niemal 150 tys. cywilw z Europy Zachodniej
iBakanw oraz niemal 100tys. onierzy zPol-
skich Si Zbrojnych (wikszo z nich jednak
zostaa na Zachodzie). Z ZSRR wrcio 280 tys.
przesiedlecw z lat 194041, wywiezionych
zterenw najechanej Polski na Daleki Wschd.
Poow ztej grupy stanowili ydzi, ktrzy osie-
dlili si gwnie na Dolnym lsku. (We Francji
pozostao ponad 400 tys. Polakw, w Niem-
czech ok. 300 tys., w ZSRR ok. 1,5 mln, tu jed-
nak nie wszyscy zwasnej woli). Wsumie do Pol-
ski wlatach 194449 przybyo ok. 4,1mln osb,
awysiedlono ok. 3,5mln.
Znaczne byy rwnie migracje wewntrz-
ne. Polacy zterenw wschodnich icentralnych
(zdewastowanych iprzeludnionych) przemiesz-
czali si na ziemie zachodnie, ktre ostatecznie
(wraz z repatriantami) zaludnio w sumie po-
nad 5mln przesiedlecw. Wzmoony by ruch
ludnoci ze wsi do miast, zwizany najpierw
z odbudow gospodarki kraju w ramach pla-
nu trzyletniego (194749, wtym czasie do miast
wyemigrowao 1,1mln mieszkacw wsi), ana-
stpnie planu szecioletniego (195056), zaka-
dajcego intensywn industrializacj (w cigu
pierwszych czterech lat planu co roku wyje-
dao ze wsi ponad 100 tys., w latach 195556
ok. 50tys. osb rocznie).
W1949r. doszo do zamknicia kraju. Wpro-
wadzono restrykcyjn ustaw paszportow.
Granice zabezpieczono wieami straniczymi,
pasami kontrolnymi i zasiekami z drutw kol-
czastych. Polityka izolacji wzorowana na ZSRR
miaa pomc wadzom wcieli w ycie now
ideologi.
Liczba podry zagranicznych, liczona przed
wojn w setkach tysicy rocznie, w pierwszej
poowie lat 50. oscylowaa wok kilku tysicy,
zczego ogromn wikszo stanowiy podre
subowe, przede wszystkim do republik ZSRR.
Prywatnie do krajw kapitalistycznych wyje-
dao do kilkuset osb rocznie. Wedug ob-
licze Dariusza Stoli (w ksice Kraj bez wyj-
cia?), w1954r. na 27mln mieszkacw Polski
tylko 2tys. osb (0,007 proc. ludnoci) otrzyma-
o zgod na prywatny wyjazd zagraniczny, za
zgod na emigracj 0,0002 proc. Statystycz-
nie rzecz ujmujc, atwiej byo wwczas zosta
ministrem ni emigrantem komentuje Stola.
Nielegalne przekroczenie granicy trakto-
wano jako zdrad, za ktr grozia kara od 1
do 3 lat wizienia. Zbiegw cigano nie zwa-
ajc na koszty. Wiele osb odmawiao po-
wrotu z legalnych wyjazdw zagranicznych.
Zrobili tak np. Czesaw Miosz (art. s. 120) ikom-
pozytor Andrzej Panufnik. Najbardziej spek-
takularna w czasach stalinizmu bya ucieczka
wysokiego funkcjonariusza MBP, Jzefa wiaty
(art. s. 32). Ale byy te spektakularne powroty
np. w 1951 r. Antoniego Sonimskiego, ktry
spdzi wojn wLondynie.
W kilka tygodni po mierci Stalina amne-
sti objto wZSRR Polakw zwizie iagrw.
W styczniu 1954 r. na stacji w Brzeciu wysie-
dli pierwsi repatrianci z drugiej powojennej
fali transportw. W poowie 1954 r. rozpocz-
to kampani wzywajc do powrotu emigran-
tw zkrajw zachodnich. Wprowadzono zmia-
ny wpolityce paszportowej. Liczba prywatnych
wyjazdw zagranicznych wzrosa kilkakrotnie.
Popularne stao si organizowanie zbiorowych
wycieczek do krajw znajdujcych si wgrani-
cach bloku sowieckiego.
J oanna Sawicka
MI GRACJE WYSI EDL ENI A, POWROTY, I ZOL ACJA
i wygld miast i miasteczek: egalitaryzacja pod wzgl-
dem ubioru czy miejsca zamieszkania (lud wchodzi do
rdmiecia), powszechne uczestnictwo w organiza-
cjach spoecznych, od zwizkw zawodowych przez Li-
g Kobiet po Towarzystwo Przyjani Polsko-Radzieckiej,
dziesitki tysicy uczestnikw wspzawodnictwa pracy
i czynw produkcyjnych, miliony w pochodach pierw-
szomajowych, udzia wniezliczonych maswkach w za-
kadach pracy, wszechobecne slogany ihasa polityczne.
Znaczn cz tych zmian przedstawia si jako jedy-
ny inajbardziej skuteczny sposb przeksztacenia Polski
zzacofanego kraju chopskiego wnowoczesne pastwo
przemysowe. Nie miejsce tu na weryfkacj takiej opinii
choby przez porwnania z innymi krajami, ktre mo-
dernizoway si winnych warunkach ustrojowych. Wy-
starczy konstatacja, e wlatach 194953 nastpiy zmia-
ny ocharakterze skokowym, azarazem trwaym: pozo-
stay ztych lat nie tylko huty, ale take przekonanie wie-
lu rodowisk, e awans spoeczny, ktry przeyy iktry
utosamiano zawansem kraju jako caoci, by moliwy
wycznie dziki impetowi, ktry nadaa sowiecka wer-
sja socjalizmu.
PARTIA WSZDZIE. Jednak wokresie stalinizmu nie tyl-
ryki i przeorywano wiadomo licz-
znych. Wtych samych latach ostatecz-
nie uksztatoway si kluczowe instytucje izasady syste-
mu. Nastpio wnikanie liczcej blisko 1,5mln czon-
kw partii komunistycznej we wszystkie segmenty
ycia: w fabrykach, urzdach, szkoach, spdzielniach
czy pegeerach istniao ponad 50 tys. komrek PZPR,
a poziom upartyjnienia kadry ofcerskiej, aparatu bez-
pieczestwa czy wymiaru sprawiedliwoci siga 80
90proc. Komrki PZPR miay za zadanie nie tylko kon-
trol nad funkcjonowaniem instytucji, wktrej istniay,
ale take byy podstawowym instrumentem mobilizacji
bezpartyjnych. W1950r. wprowadzono system nomen-
klatury, czyli list stanowisk kierowniczych, ktre mogy
by obsadzane tylko na wniosek lub za zgod odpowied-
niej instancji partyjnej. Po kilku latach obejmowaa gru-
bo ponad 100 tys. stanowisk. Nastpi rozrost zawodo-
wego aparatu partyjnego (do ok. 13tys. osb), awstruk-
turze instancji partyjnych powstay piony odpowiadajce
resortom administracji pastwowej isprawujce nad ni-
mi piecz. Wten sposb partia nie tyle kontrolowaa, ile
wrcz wchaniaa pastwo.
POWSZECHNE UPASTWOWIENIE. Moliwe to byo
m.in. dziki skrajnej centralizacji zarzdzania gospo-
dark icisemu planowaniu, zwyznaczaniem cen, asor-
tymentu iwolumenu produkcji caego przemysu, wtym
drobnego. Zadekretowano priorytet sektorw produku-
jcych jak okrelano wmarksistowskim jzyku rodki
produkcji izepchnito na dalszy plan te, ktre wytwa-
rzay artykuy konsumpcyjne. Tylko po czci zwiza-
ne to byo z istniejcym napiciem midzynarodowym
(wojna wKorei), bardziej zzaoeniami doktrynalny-
mi. W system planowania wtaczano nawet rzemioso
irolnictwo, m.in. przez obowizek odstawiania do pa-
stwowych punktw skupu podstawowych produktw.
W1949r. rozpoczto kolektywizacj rolnictwa.
W 1950 r. zniesiono tradycyjny podzia na samorzd
iterenow administracj, wprowadzajc na mod so-
wieck system rad (narodowych). Znikny resztki au-
11 11
':,+|..+... '.:.
. 1.1: .+ .:m.:
+.'1..:, )+, .
tonomii organizacji spoecznych i stowarzysze, ktre
czono idzielono wedle politycznych potrzeb, astano-
wiska kierownicze znalazy si wsystemie nomenklatu-
ry. Np. w1949r. kilkanacie organizacji kombatanckich
poczono w jedn (Zwizek Bojownikw o Wolno
i Demokracj), w ktrej rami przy ramieniu znaleli
si uczestnicy powsta lskich z lat 191921 oraz d-
browszczacy zwojny domowej wHiszpanii. rodowiska
y
twrcze, na specjalnie zwoywanych zjazdach lub nara-
dach, deklaroway realizm socjalistyczny jako obowi-
zujc norm.
SOWIECKI WASAL. KULT STALINA. Wwiadomoci spo-
ecznej z pojciem stalinizm utosamiane s przede
wszystkim (lub nawet wycznie) dwa zjawiska: obec-
no sowiecka w Polsce oraz skala i charakter terroru.
Symbolem stao si powoanie w listopadzie 1949 r. na
stanowisko ministra obrony narodowej (i czonka Biu-
ra Politycznego KCPZPR) sowieckiego marszaka Kon-
stantina Rokossowskiego, czemu towarzyszyo objcie
nieomal wszystkich dowdczych stanowisk w wojsku
przez ofcerw sowieckich, ktrzy od 1950 r. stali na-
wet na czele wywiadu. Pnocna Grupa Wojsk ZSRR do
grudnia 1956 r. stacjonowaa poza midzynarodowym
porzdkiem prawnym, tzn. bez umowy z rzdem PRL,
co mona uzna nawet za form okupacji. Wcentralnych
urzdach pojawili si doradcy zMoskwy.
Nieomal caa industrializacja bazowaa nasowieckich
technologiach, we wzajemnych obrotach wystpowaa
czsto nieekwiwalentno na korzy Zwizku Sowiec-
kiego. Gospodarka polska zostaa wistocie przykuta do
sowieckiej, co miao dalekosine iniezwykle trwae ne-
gatywne skutki dla jej stanu. Znaczna cz decyzji zr-
nych dziedzin z decyzjami personalnymi wcznie
podejmowana bya po konsultacji lub wrcz zrekomen-
dacji Moskwy. Wszkoach wprowadzono obowizkowe
nauczanie jzyka rosyjskiego, wiele podrcznikw (take
uniwersyteckich) byo tumaczeniami zrosyjskiego.
Publicznie uznanym najwyszym autorytetem sta si
Stalin, ktry osobicie wprowadza poprawki do konsty-
tucji uchwalonej w1952r., aprzejawy jego kultu niewiele
rniy si od tych, ktre wystpoway w Zwizku So-
wieckim. I tak dalej. Czsto dyskutuje si nad tym, jak
okreli status midzynarodowy PRL. Dla opisania okre-
su stalinowskiego (atake lat 194448) znacznie bardziej
waciwym wydaje si termin wasal ni satelita. Ten dru-
gi odpowiada raczej stanowi po 1956 r. Rnica wbrew
pozorom jest istotna.
PASTWO TERRORU. Aczkolwiek po 1956r. wojsko co
najmniej kilkakrotnie wystpowao zbrojnie wobronie
ustroju i pastwa, a suby bezpieczestwa (notorycz-
nie uywajc rodkw poza- czy bezprawnych, a nawet
zbrodniczych) prowadziy dziaalno operacyjn za-
rwno zwalczajc przejawy opozycji jak i kontrolujc
spoeczestwo (a szczeglnie te grupy, ktre uwaane
byy za faktycznie lub potencjalnie antypastwowe)
byo to w istocie nieporwnywalne ze stanem, ktry
istnia wczeniej.
Polsk lat 194455 bez wikszego wahania mona okre-
li jako pastwo terroru, wktrym zbdne byo ogasza-
nie stanu wyjtkowego. Zinteresujcego nas tutaj punktu
widzenia naley jednak zastanowi si, czy istniay rni-
ce midzy okresem prestalinowskim (194448) istalini-
12
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
zmem. Szukajc bardziej syntetycznych okrele propo-
nuj zdajc sobie spraw znieuchronnego uproszczenia
pojcia: terror masowy iterror powszechny.
TERROR MASOWY. Pierwszy, wystpujcy w latach
194448, charakteryzowa si tym, e by w znacznym
stopniu skierowany przeciwko realnym i aktywnym
przeciwnikom nowej wadzy. Poniewa imi ich by-
o milion, a nader czsto stosowano taktyk odpowie-
dzialnoci zbiorowej i uderze w lepo, liczba osb do-
tknitych bezporednio terrorem bya ogromna: wedle
szacunkowych wci danych zgino zapewne ok. 8tys.
osb, sam aparat bezpieczestwa oblicza (w 1979 r.),
e bezpieka aresztowaa w tym czasie ok.156tys. osb.
Liczby te naley uwaa za minimalne, rzeczywiste byy
prawie na pewno wysze, a naley uzupeni je o dzie-
sitki tysicy aresztowanych przez NKWD. Tym nie-
mniej, jeli kto nie dziaa w konspiracji, nie wspiera
jej, nie mieszka na terenach, na ktrych przeprowadza-
no masowe obawy wpocigu za chopcami zlasu, nie
by aktywny wpartii opozycyjnej ani nie piastowa przed
wojn wyszych stanowisk wadministracji pastwowej
raczej nie stawa si obiektem terroru.
TERROR POWSZECHNY. Po 1948r. liczba aresztowa
wedle tych samych niepenych iminimalnych danych
zmalaa: wlatach 194952 aparat bezpieczestwa uwizi
ok. 71tys. osb, natomiast represje mogy dotkn nie-
omal kadego. Rozptana walka z Kocioem skutkowaa
uwizieniem nie tylko ksiy, ale i biskupw, ajej zwie-
czeniem byo internowanie prymasa Stefana Wyszy-
skiego. Rozpoczte latem 1948 r. poszukiwanie wroga
wewntrznego doprowadzio do aresztowania Gomu-
ki igrona komunistycznych aktywistw, aprzygotowa-
nia do procesu Gomuki pocigny za sob m.in. wy-
krycie spisku w wojsku. Ale nie
tylko dlatego uywam okrelenia
terror powszechny, e adne miej-
sce w spoecznej hierarchii nie
chronio przed przeladowaniami.
Uywam go take dlatego, e nie-
zwykle poszerzony zosta reper-
tuar dziaa podlegajcych repre-
sjom i w rezultacie podlegay im
take osoby, ktre nie prowadziy
aktywnoci politycznej: do wi-
zie szy tysice chopw, ktrzy
nie wywizali si z dostaw obo-
wizkowych; inynierowie i ro-
botnicy fabryk, w ktrych miay
miejsce awarie, traktowane nie-
omal automatycznie jako sabota
lub dywersja (w1952r. ponad 2tys.
aresztowanych); osoby posdzone
o spowodowanie paniki w celu
szkodzenia interesom mas pracu-
jcych; ludzie, ktrzy nieopatrz-
nie przekazywali innym informa-
cje zasyszane zzagranicznych radiostacji czy opowiada-
jcy plotki, co traktowane byo jako wroga propaganda
(w 1952 r. aresztowano pod tym zarzutem ponad 3 tys.
osb, w 1953 r. do obozw pracy skierowano w trybie
administracyjnym ok. 2,7tys. podobnych przestpcw).
Od 1949r. trafay do wizie osoby zwolnione znich
na mocy amnestii z1945 r. i1947r., nawet jeli po wyj-
ciu na wolno nie podejmoway adnej zorganizowa-
nej dziaalnoci. Towarzyszyy temu zmasowana, brutal-
na kampania nienawici, ktra osigaa kolejne apogea
w trakcie pokazowych procesw, szeroko propagowana
szpiegomania, masowy werbunek tajnych wsppracow-
nikw zreguy opierajcy si na zastraszaniu, sianie nie-
ufnoci, rozbijanie lojalnoci grupowej, nawet rodzinnej.
Wci miay miejsce przejawy oporu. Gwnie wrd
modziey, gdzie miay charakter polityczny, ale take na
wsi w obronie przed kolektywizacj czy wrd robotni-
kw wwalce opoziom ycia (np. w1951r. wielodniowe
strajki wZagbiu Dbrowskim czy wyrardowie). Nie
one jednak byy powodem zasigu icharakteru represji.
Jakkolwiek czsto mwi si o aberracji czy irracjonali-
zmie stalinowskiego terroru, mia on gbokie znaczenie
funkcjonalne dla systemu jako konstytutywny skadnik
fazy nazywanej wczenie budow podstaw socjalizmu.
POLSKA SPECYFIKA. Pozostaje na koniec kwestia: czy
mwi o stalinizmie w Polsce, czy te o stalinizmie po
polsku? Wydaje si, e okrelenia te nie wykluczaj si,
a raczej s komplementarne. Mona bowiem uzna za
oczywiste, i bez stalinizmu w Zwizku Sowieckim nie
byoby go w Polsce, w ktrej powstanie samoistnej od-
miany totalitarnego komunizmu wydaje si nieomal
nieprawdopodobne. Istniay jednak pewne wyrniki:
wPolsce by on nieco inny nie tylko ni wjego sowiec-
kim mateczniku, ale take ni wpozostaych krajach ko-
munistycznych.
Wbrew dosy rozpowszechnionym pogldom chyba
nie byy polsk specyfk np. przejawy oporu spoeczne-
go (strajki, sprzeciw wobec kolektywizacji, modzieowe
spiski), gdy zdarzay si one take winnych krajach. Ra-
czej nie jest te zasadne przekonanie, e tylko wPolsce
jeszcze przed wejciem wstalinizm dokonano fzycznej
rozprawy zprzeciwnikami nowego ustroju. Wprawdzie
wcakowicie innym kontekcie, gdy wramach likwida-
cji reimw kolaborujcych zIII Rzesz, ale wszdzie
wcznie zCzechosowacj (np. stracenie ks. Tiso) wy-
eliminowane zostay dawne elity, aczsto take ich o-
nierze. Wpozostaych krajach komunistycznych wiksze
byo natomiast natenie represji wobec Kociow (ju
w1949r. wyrok doywotniego wizienia dla kardynaa
Mindszentyego na Wgrzech czy internowanie arcybi-
skupa Pragi Berana), ktre wczeniej ni Koci katolic-
ki w Polsce skapituloway przed komunistami. Szybsze
byo tempo kolektywizacji: w1955r. kochozy (rnego
typu) obejmoway od 27 proc. uytkw rolnych wNRD,
do 60 proc. w Bugarii, podczas gdy w Polsce niespe-
na 10 proc. Nie odby si wPolsce wielki proces pokazo-
wy ani Gomuki, ani adnej osoby zpartyjnego kierow-
nictwa, aprocesy takie miay miejsce winnych krajach
(z wyjtkiem NRD). Stalinizm po polsku by te mniej
radykalny, jeli chodzi o stosunek do symboli narodo-
wych: czerwone gwiazdy, ktrymi ozdobiono np. czapki
czeskich kolejarzy, wPolsce zreguy byy widoczne tylko
na cmentarzach onierzy Armii Czerwonej. Nie zbudo-
wano w Warszawie pomnika Stalina, co miao miejsce
wPradze czy Budapeszcie.
Nie pomniejszajc znaczenia tego rodzaju odmienno-
ci, wydaje si, e wistocie miay charakter drugorzdny.
Lata stalinizmu byy okresem bardzo daleko posunitej
unifkacji caego regionu. Ale najwaniejsze, i wlatach
tych powstay lub uformoway si podstawowe elemen-
ty systemu socjalistycznego jako takiego. Po 1956r., po
odwily ipolskim padzierniku, wycofano si znp. zfor-
sowania kolektywizacji czy wymogu uprawiania sztuki
wedle zasad socrealizmu, ale podstawowe elementy po-
zostay niezmienione lub bardzo nieznacznie zmodyf-
kowane: wszechobecno monolitycznej partii, system
nomenklatury, planowanie izasady gospodarki nakazo-
wo-rozdzielczej, priorytety inwestycyjne. Mimo licznych
zwrotw, zakrtw, przeomw stanowiy jego esencj.
A po 1989r.
Andrzej Paczkowski
'.:.|.,
,.:m+..+,
.'.,+..: ',+'...
..,.:,
,'''.: ,'+'+|,
,.::.|.+.:
. |,m 'm...'.
'.|.,..,m
,.|+ , . ,.:..:,
1:'+1.: ,.,:..:,,
13 13
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Polska powojenna: fundamenty prawno-ustrojowe
Granice. Ju 26 lipca 1944r. doszo do podpi-
sania pomidzy PKWN aZSRR umowy oprze-
jciu administracji na ziemiach na zachd od
Bugu. Granica wschodnia, zbliona do tzw. linii
Curzona z1919r., zostaa potwierdzona na kon-
ferencji wJacie. Natomiast granic zachodni
(na Nysie uyckiej i Odrze) ostatecznie usta-
lono wPoczdamie. Do Polski wczono obszar
dawnego Wolnego Miasta Gdaska oraz cz
Prus Wschodnich. Granica z Czechosowacj
wrcia do przebiegu z1937r.
Ustrj polityczny. Do oglnikowy Ma-
nifest promoskiewskiego Polskiego Komitetu
Wyzwolenia Narodowego z22 lipca 1944r. za-
powiada utworzenie niepodlegego i demo-
kratycznego pastwa polskiego, wktrym zo-
stan przeprowadzone daleko idce reformy
spoeczno-gospodarcze. Dokument odwoy-
wa si do konstytucji marcowej (z 1921 r.) ja-
ko podstawy prawno-ustrojowej odradzajce-
go si pastwa. Legitymizowano wnim PKWN
przez wrzeczywistoci fikcyjne powoanie
go przez utworzon przez komunistw woku-
powanej Polsce Krajow Rad Narodow.
W Jacie zagwarantowano Polsce przeprowa-
dzenie wolnych wyborw. 28 czerwca 1945 r.
powsta koalicyjny Tymczasowy Rzd Jednoci
Narodowej (premier Edward Osbka-Moraw-
ski PPS, wicepremierzy: Wadysaw Gomu-
ka PPR iStanisaw Mikoajczyk SL/PSL). Naj-
waniejsze teki objli komunici. Alianci uznali
rzd ju wlipcu 1945r.
Funkcj parlamentu sprawowaa Krajowa
Rada Narodowa, ktra w nawizaniu do or-
dynacji z 1922 r. liczya 444 posw nie po-
chodzcych jednak z wyborw, lecz delego-
wanych przez partie i organizacje. Przewag
w KRN (77,7 proc.) miay partie tzw. bloku de-
mokratycznego (PPR, PPS, SD, ludowcy). Dru-
gim oprcz uchwalanych przez KRN ustaw
sposobem stanowienia prawa byy dekrety pre-
zydenta KRN (Bolesaw Bierut). Po referendum
zczerwca 1946r., wktrym spoeczestwo ja-
koby opowiedziao si za zniesieniem Senatu,
KRN uchwali w listopadzie 1946 r. picioprzy-
miotnikow ordynacj wyborcz do Sejmu
Ustawodawczego. Przewidywaa ona wybr
444 posw, w tym 72 z tzw. listy pastwo-
wej. Istotnym novum wstosunku do ordynacji
z1922r. byo obdarzenie czynnym prawem wy-
borczym wojskowych wsubie czynnej.
Zmanipulowane wybory odby y si
w styczniu 1947 r. Nowy Sejm uchwali tzw.
Ma Konstytucj. Jako wzr przyjto w niej
ponownie konstytucj marcow, poszerzo-
n o Manifest PKWN i referendum czerwco-
we. Potwierdzono trjpodzia wadzy: usta-
wodawcza Sejm; wykonawcza prezydent,
Rada Pastwa irzd; sdownicza niezawisy
wymiar sprawiedliwoci. Nowym organem by-
a Rada Pastwa, wktrej skad wchodzili: pre-
zydent, marszaek i wicemarszakowie Sejmu
oraz prezes NIK. Rada nadzorowaa dziaalno
rad narodowych wszystkich szczebli, zatwier-
dzaa dekrety zmoc ustawy uchwalane przez
Rad Ministrw na podstawie penomocnictw
Sejmu, moga wprowadza stan wojenny lub
wyjtkowy, miaa take inicjatyw ustawo-
dawcz. Sejm wybra Bolesawa Bieruta na sta-
nowisko prezydenta RP, funkcj premiera po-
wierzono Jzefowi Cyrankiewiczowi.
Administracja terenowa. Wzorowano
j na przedwojennym systemie administra-
cji pastwowej (podzia trzystopniowy: gmi-
na, powiat, wojewdztwo). Tzw. Ziemie Odzy-
skane podzielono na okrgi administracyjne
i wyznaczono penomocnikw rzdu. W ma-
ju 1946 r. utworzono trzy nowe wojewdz-
twa (olsztyskie, szczeciskie i wrocawskie)
oraz nadano Warszawie i odzi status miast
wydzielonych na prawach wojewdztw. Ad-
ministracja terenowa podlegaa Ministerstwu
Administracji Publicznej, ana zachodzie Mi-
nisterstwu Ziem Odzyskanych. Nowym, for-
sowanym przez komunistw, pomysem byo
powoywanie rad narodowych rnych szcze-
bli, o kompetencjach nie do koca sprecyzo-
wanych (kontrolne, planistyczne, obsada sta-
nowisk). Dopiero reforma administracyjna
z 20 marca 1950 r. nadaa im jasny status te-
renowych organw wadzy pastwowej. Za-
stpiy zarwno jednostki samorzdu teryto-
rialnego, jak i organy administracji terenowej
(prezydia rad narodowych poszczeglnych
szczebli), sprawoway tym samym jednocze-
nie funkcje prawodawcze iwykonawcze.
Bezpieczestwo publiczne. Prawo kar-
ne zmodyfikowano w sposb sobie wygod-
ny: przestpstwa pospolite traktowane byy
wedug przedwojennego Kodeksu karnego
i Kodeksu postpowania karnego, natomiast
polityczne sdzone byy wedug nowego woj-
skowego Kodeksu karnego.
Reformy spoeczno- gospodarcze.
ycie gospodarcze regulowao w zasadzie
prawodawstwo przedwojenne, doranie mo-
dyfikowane dekretami i ustawami. Dotyczy-
y one najistotniejszych zagadnie wasno-
ciowych, takich jak nacjonalizacja przemysu
iinnych dziaw gospodarki narodowej (usta-
wa z3stycznia 1946r.) czy reforma rolna (de-
kret z6wrzenia 1944r.). Konstytucja marcowa
podkrelaa nienaruszalne prawo wasnoci,
aby wic przeforsowa zmiany, kwestie te pod-
dano pod referendum narodowe 30 czerwca
1946r. (synne 3 x TAK). Gospodark poddano
centralnemu systemowi planowania.
W kwestii stosunkw z Kocioem nowa
wadza ju 12 wrzenia 1945 r. wypowiedziaa
konkordat iwydanym kilka dni pniej dekre-
tem zmienia prawo maeskie (wano je-
dynie lubw cywilnych, wprowadzenie roz-
wodw).
Godo, barwy narodowe, hymn, nazwa.
Chocia w Manifecie PKWN ani razu nie pa-
da nazwa Rzeczpospolita Polska, to wanie jej
uywano oficjalnie a do 1952 r., kiedy zosta-
a zastpiona przez Polsk Rzeczpospolit Lu-
dow. Barwy narodowe ihymn pozostawiono
bez zmian, modyfikacji ulego jedynie godo.
Ju tworzone w 1943 r. wZSRR oddziay polskie
posugiway si orem bez korony, takiego te
uywaa KRN (odwoujc si do wizerunku ora
piastowskiego) inaczelne organy wadzy pa-
stwowej (oklnik prezesa RM z1945r. wspra-
wie oznak ipieczci). Oficjalnie korony pozba-
wia ora konstytucja z1952r.
Te ramy prawno-ustrojowe partia komuni-
styczna i tak zapeniaa dowolnie ustalanymi
przez siebie treciami. Nie zmienio tej prakty-
ki uchwalenie 22 lipca 1952 r. Konstytucji PRL,
ktra ostatecznie uregulowaa praktycz-
nie do 1989r. ustrj pastwa iprerogatywy
gwnych organw pastwowych.
Iwona Kochanowska
.+...: '''. . ), .+...: '''. . ), . . ),
''. , )+, .+...: '''. , )+, . .+ .+...: '''. , )+, .
.:m.: .|.+..: .+ ..'1 . | .: .:m.: .|.+..: .+ ..'1 '1.:
|. .:m.: 1,'+.: |. .:m.: 1,'+.:
14
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Stalinizm, wersja wzorcowa
JZEF STALIN. Sekretarz generalny sowieckiej partii ko-
munistycznej, szef rzdu, naczelny dowdca si zbrojnych,
marszaek, wreszcie generalissimus ofcjalne tytuy J-
zefa Stalina mona mnoy, ale aden nie oddaje charak-
teru jego wadzy. By dwudziestowiecznym tyranem, sta-
nowi obok Adolfa Hitlera najdoskonalsze wcielenie
tego staroytnego terminu oznaczajcego okrutnego, de-
spotycznego wadc, ktry narzuca swoj wol, nie liczc
si zniczym. Hitler rzdzi Niemcami dwanacie lat, Sta-
lin sta na czele Zwizku Radzieckiego lat niemal trzy-
dzieci od mierci Lenina w1924r. do wasnego zgonu
w 1953 r. Gwne cechy zbudowanego przeze systemu
przetrway znacznie duej, awtakich skansenach komu-
nizmu jak Korea Pnocna trwaj do dzi.
0to weulug jakiego wzoica miala byc pizebuuowana Polska i inne
kiaje wschouniej Euiopy, ktoie po II wojnie swiatowej uostaly si
w sfei wlauztwa }ozefa Stalina.
JAN SKRZYSKI
Josif Wissarionowicz Dugaszwili nie zrobiby poli-
tycznej kariery, gdyby nie rewolucja bolszewicka. Uro-
dzony w1878r. wgruziskim miasteczku Gori syn wiej-
skiego szewca ichopki analfabetki traf do seminarium
duchownego. Matka chciaa, aby zosta popem, ale mo-
dy Josif rycho zamieni prawosawie na wiar wdogma-
ty marksizmu. Nikczemnej postury, bardzo niski, ztwa-
rz pokryt dziobami po ospie ilew rk sztywn zpo-
wodu wypadku w dziecistwie, obdarzony by jednak
du inteligencj isporo czyta. Gdy go wyrzucono zse-
minarium, wstpi do rosyjskiej partii socjaldemokra-
tycznej, zktrej w1903r. wyodrbni si frakcja bolsze-
wikw, przyj pseudonim Koba i sta si zawodowym
rewolucjonist. Jak pisze jego biograf Simon Sebag Mon-
|,|:+ :|+
'|+'..+, '.+
'+| ,
15 15
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
mona byo dosta jedynie na kartki. Obok obszarw
ndzy powstaj wwczas wyspy komunistycznego do-
statku specjalne sklepy i stowki dla elity partyjnej.
Kadry decyduj owszystkim podkrela Stalin. Dla
nas obiektywne trudnoci nie istniej. Jeeli sprawy nie
posuwaj si do przodu albo id wzym kierunku, to nie
trzeba szuka przyczyny wjakichkolwiek obiektywnych
powodach: to jest wina kadr. Od tego by ju tylko krok
do stwierdzenia, e nie istnieje nic takiego jak przypad-
kowa awaria czy bd jest tylko sabota. Rezultatem
byy setki procesw kadry zarzdzajcej przemysem,
specjalistw rnych dziedzin iinynierw oskaranych
oszkodnictwo.
Dopenieniem tej drugiej rewolucji rosyjskiej by-
a przymusowa kolektywizacja ziemi chopskiej. Wraz
z tzw. rozkuaczaniem i przyspieszonym uprzemyso-
wieniem kraju kolektywizacja tworzya jak pisze Ni-
colas Werth w Czarnej ksidze komunizmu program
brutalnego przeksztacenia gospodarki ispoeczestwa,
ktry zakada likwidacj mechanizmw rynkowych,
wywaszczenie chopw i wydobycie bogactw natural-
nych rkami milionw wyjtych spod prawa tzw. kua-
kw (najzamoniejszych chopw) i innych ofar stali-
nowskiej rewolucji.
Drog do wykorzystania pracy niewolniczej przy bu-
dowie socjalizmu otworzy dekret owysaniu wszystkich
winiw skazanych na kary powyej trzech lat wizienia
do obozw pracy we wschodnich ipnocnych regionach
Rosji. Stalin przekaza nadzr nad obozami GPU dla
zarzdzania tym wielkim, tyle penitencjarnym co eko-
nomicznym, przedsiwziciem powsta Guag (od rosyj-
skiego skrtu Gwnego Zarzdu Obozw). Miliony nie-
'.....: ..+.
.+ '.1..: '+.+.
.+m.'.:,
,.|:' '+| ,
tefore, wid ycie kaukaskiego bandyty, organizujc
strajki inapady na banki dla zdobycia funduszy dla par-
tii, przerywane kilkukrotnymi zesaniami na Syberi.
Karier partyjn zawdzicza Leninowi, ktry w1912r.
wczy go, jako przedstawiciela mniejszoci narodo-
wych, do Komitetu Centralnego. Zgodnie zrewolucyjn
mod przybra nowy, dwiczniejszy pseudonim: Sta-
lin. Trzyma si uboku przywdcy bolszewikw, ale nie
odegra wielkiej roli podczas rewolucji padziernikowej.
Mocniej zapisa si whistorii wojny domowej jako orga-
nizator obrony Carycyna, gdzie pokaza, na co go sta,
masowo rozstrzeliwujc podejrzanych okontrrewolucj.
Leninowi, ktry zaleca jeszcze ostrzejsze rodki, odpo-
wiedzia: Moecie by pewni, e rka nam nie zadry.
Jako bezwzgldny wykonawca polece szefa partii zo-
sta przeze mianowany w1922r. sekretarzem general-
nym WKP(b). Jego wadza jeszcze wzrosa, gdy Lenin
dozna wylewu, co wyczyo go zbiecego kierowania
sprawami pastwa. Lekcewaony przez wielu biurokrata
cierpliwie tka sie powiza, ktra wrezultacie pozwo-
lia mu wygra z takimi bohaterami Padziernika, jak
Lew Trocki, Grigorij Zinowjew, Lew Kamieniew czy Ni-
koaj Bucharin. Otwarta walka o sched rozpocza si
po mierci Lenina. Wdz rewolucji pozostawi politycz-
ny testament, wktrym skrytykowa nadmiern brutal-
no idz wadzy Stalina. Rwnie cierpkie sowa skie-
rowa jednak take pod adresem innych przywdcw
bolszewickich, tote wszyscy woleli schowa pod sukno
niewygodny dokument.
ROZPRAWA Z RYWALAMI DO WADZY. W moskiew-
skiej rozgrywce opanowanie nad parti ikrajem midzy
1924 a 1927 r. najzrczniejszy okaza si gruziski pro-
wincjusz. Wobec swoich towarzyszy zKC okaza rwn
bezwzgldno co wobec wrogw rewolucji, zaprzgajc
do wewntrzpartyjnego sporu bezpiek GPU. Pora-
ka w walce politycznej ze Stalinem oznaczaa usuni-
cie z partii, oskarenie o zdrad, aresztowanie, proces
iwkocu wyrok mierci. Mimo uznania swoich bdw,
wyraenia skruchy i poparcia dla polityki, przeciwko
ktrej wczenie protestowali, jego rywale nie zaznali spo-
koju. Kamieniew iZinowjew wraz zczternastoma inny-
mi dziaaczami zostali skazani na mier w pierwszym
procesie moskiewskim w 1936 r. Bucharina oraz jego
siedemnastu towarzyszy rozstrzelano dwa lata pniej.
Trockiego w1929r. wyrzucono zZSRR, ale w1940r. zo-
sta na rozkaz Stalina zamordowany wMeksyku.
POTGA NA GUAGU. Trockizm sta si wrogiem nu-
mer jeden w sowieckiej propagandzie, ale Stalin nie
przywizywa nadmiernej wagi do rewolucyjnych teo-
rii. Chcia skupi wswoich rkach absolutn wadz nad
parti izbudowa potg ojczyzny proletariatu. Temu
suy ogoszony w1929r. plan picioletni, zakadajcy
fantastyczny wzrost produkcji: wydobycie wgla miao
wzrosn trzykrotnie, produkcja surwki piciokrotnie,
nafy dziesiciokrotnie. Jakby tego byo mao, Stalin
rzuci haso wykonania planu wcztery lata. Zapaci za
to proletariat. Robotnicy zostali ujci wkarby wojskowej
dyscypliny pracy. rubowano normy, zniesiono niedzie-
y j y j j
le, surowe kary groziy za najmniejsze wykroczenia. Lu-
dzie zostali praktycznie przywizani do miejsca pracy.
Spor cz wielkich budw komunizmu, jak Kana Bia-
omorski midzy Morzem Biaym a Batykiem, zreszt
kompletnie bezuyteczny, wznieli winiowie.
Dziki tym drakoskim metodom powsta radziecki
przemys, ale stao si to kosztem bezlitosnej eksploatacji
ludnoci i radykalnego obnienia stopy yciowej. Real-
ne pace robotnikw spady opoow. Od 1929r. niemal
wszystkie artykuy spoywcze i wiele przemysowych
wolnikw dostarczyy Guagowi dwie fale masowego ter-
roru najpierw kolektywizacja, apotem wielka czystka.
WOJNA Z CHOPAMI. Historycy okrelaj przymusow
kolektywizacj rosyjskiej wsi jako wojn domow wy-
powiedzian przez pastwo chopskiemu narodowi. Na
wsi mieszkao trzy czwarte ludnoci ZSRR, 130mln lu-
dzi utrzymywao si zrolnictwa. Odebranie im wasno-
ci, wcielenie si do kochozw, zesanie milionw do a-
grw ina osiedlenie wodlegych rejonach byo, jak oce-
nia Jerzy Holzer, najwiksz wdziejach Europy operacj
na ywym organizmie spoecznym. Operacja, ktrej ce-
lem byo przejcie przez pastwo caej produkcji rolnej
iuzyskanie wten sposb rodkw na industrializacj, na
16
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
W
ol, aby ludzie popierali mnie ze strachu
ni z przekonania, bo przekonania mo-
g si zmieni mia powiedzie Sta-
lin szefowi bezpieki na pocztku lat 30. Sowiecki
dyktator wasne pogldy dostosowywa do oko-
licznoci ich fundamentem by nie tyle mark-
sistowsko-leninowski schemat, ale denie do
wadzy absolutnej. Zmienia teorie wzalenoci
od potrzeby usunicia kogo w danej chwili
ocenia Bucharin. Teoria bya dla tyrana z Krem-
la przede wszystkim funkcj politycznej praktyki,
ideologiczne tezy ogaszane na rnych etapach
stanowiy narzdzie racjonalizacji. Tote hasa
jednego etapu mogy si diametralnie zmieni
na nastpnym, a ich zwolennicy z wiernych sy-
nw partii przeistaczali si wzdrajcw. (Znakomi-
cie opisa to George Orwell w Roku 1984).
Na pocztku, by ustabilizowa reim po pa-
roksyzmach wojny domowej, Stalin reprezen-
towa lini umiarkowan, rezygnujc z impe-
ratywu wszechwiatowej rewolucji na rzecz
koncepcji budowy socjalizmu w jednym kraju.
Wspiera polityk NEP, ktra dopuszczaa ele-
menty rynku wgospodarce, odchodzc od to-
talnej kontroli pastwa. Jednak przej skrajnie
lewicowy program Trockiego, gdy ju go poko-
na. W1929r. kraj mia ruszy ca par naprzd
do socjalizmu. Oznaczao to powrt do komu-
nizmu wojennego, cakowite upastwowienie
iforsown industrializacj. Wraz zkolektywiza-
cj ziemi w ZSRR zostaa zrealizowana utopia
socjalistycznej wasnoci rodkw produkcji,
ktra leaa u podstaw komunistycznego pro-
jektu. W praktyce powsta system gospodarki
nakazowej, totalnie podporzdkowany admini-
stracji partyjno-pastwowej, tzw. nomenklatu-
rze, dziaajcy jak mawia Wdz niczym ma-
szyna zjej rubkami.
Oryginalny wkad Stalina do rewolucyjnej dia-
lektyki stanowia teza orosncym oporze wroga
klasowego w miar zbliania si do socjalizmu.
Byo to na bakier z doktryn marksistowsk, ale
suyo uzasadnieniu terroru lat 30. Wielki terror
skrywa si za parawanem wielkiego kamstwa.
W jego apogeum uchwalono konstytucj ZSRR
(1936 r.). Ndzne bytowanie milionw ludzi so-
wiecka propaganda przedstawiaa jako szczli-
we ycie w kraju pyncym mlekiem i miodem.
Kult Stalina najwikszego geniusza wszystkich
czasw inarodw rozbudowano do monstru-
alnych rozmiarw. Fanatyczni wyznawcy No-
wej Wiary gotowi byli zamkn oczy na rzeczy-
wisto, jeli nie zgadzaa si z ideologicznymi
zaklciami. Fenomen zniewolonych umysw,
oktrym pisa Czesaw Miosz (art. s. 120), dotkn
nie tylko mieszkacw bloku sowieckiego, ale
wielu intelektualistw na Zachodzie. (JS)
TEORI A I PRAKTYKA STAL I NI ZMU MASZYNA Z JE J RUBKAMI
pocztku wymierzona gwnie wkuakw, szyb-
ko przybraa charakter totalny. Wszystkich rolni-
kw wcielono wraz zcaym dobytkiem, zpomo-
c GPU iwojska, do kochozw. Mimo biernego,
awwielu wypadkach take zbrojnego oporu cho-
pw, midzy 1930 a 1934 r. cakowicie zlikwido-
wano indywidualn wasno roln partia prze-
ja totaln kontrol nad yciem obywateli Kraju
Rad. Swobodna zmiana miejsca zamieszkania zo-
staa zniesiona z chwil wprowadzenia w 1932 r.
paszportw wewntrznych, ktrych kochonicy
nie otrzymali.
W dziele budowy swego nieludzkiego systemu
komunici mieli wsparcie wielu intelektualistw
ipisarzy inynierw ludzkich dusz, wedle okre-
lenia Stalina. Przeciwko nam wystpuj wszyscy,
ktrych historia skazaa na zagad, ito powoduje,
e cigle jeszcze znajdujemy si wstanie wojny domowej
pisa w Prawdzie w1930r. Maksym Gorki. Ztego
mona wycign tylko jeden wniosek jeeli wrg nie
poddaje si naley go zniszczy. Sowa te otwieray de-
kad, ktrej miertelne niwo daleko przekroczyo krwa-
we dokonania rewolucji i wojny domowej. Najwiksz
ofar ponieli chopi podczas kolektywizacji rozstrze-
lano dziesitki tysicy ludzi, ponad dwa miliony
deportowano, setki tysicy zmary na zesaniu.
WIELKI GD. Ludobjczej miary tej zbrodni
pastwa na wasnych obywatelach dopeni wielki
gd wlatach 193233, ktry pochon ok. 6mln
ludzi. Nie by on wynikiem katastrofy naturalnej,
lecz efektem dziaa reimu, ktry odebra cho-
pom cae ziarno, eksportujc zboe nawet wtedy,
gdy klska godu bya ju oczywista. Wie zostaa
poddana rygorom okupacyjnym. GPU na rozkaz
Stalina otoczyo rejony godu kordonem sanitar-
nym postawiono blokady na drogach, zawieszo-
no sprzeda biletw kolejowych. Wieniacy szu-
kajcy ratunku wmiastach byli odsyani na wie
lub aresztowani, wielu umierao przy drogach ina
rogatkach. Ogoszony w1932r. dekret przewidywa ka-
r mierci lub 10 lat obozu za kradzie mienia spoecz-
nego; nazywano go prawem okosach, gdywin wik-
szociskazanych byo zerwanie kilku kosw zboa zpl
kochozowych.
Wrezultacie polityki Stalina ogromne regiony Ukra-
iny, najyniejsze w ZSRR, praktycznie wymary. Rol-
nictwo dugo nie byo wstanie podniec si zkl-
ski, jak kolektywizacja bya take w sferze pro-
dukcyjnej. Z punktu widzenia wadzy sowieckiej
najwaniejsze byo jednak zamanie wszelkiego
ducha oporu ipodporzdkowanie wszystkich za-
sobw kraju reimowi.
WIELKA CZYSTKA. Przetrcenie krgosupa ko-
munistycznej elity nastpio podczas kolejnego
obrotu stalinowskiej spirali terroru. Pretekst do
wielkiej czystki dao w grudniu 1934 r. zabj-
stwo szefa partii w Leningradzie Siergieja Ki-
rowa. Rozbudowana bezpieka pod now nazw
NKWD natychmiast przystpia do dziaania.
Dekret ozwalczaniu dziaalnoci terrorystycznej
nakazywa przeprowadzenie dochodzenia wci-
gu dziesiciu dni, zaoczne osdzenie inatychmia-
stow egzekucj wyroku. Za wystarczajcy dowd uzna-
wano przyznanie si oskaronych do winy, wydobyte za
pomoc tortur. Za domniemane czyny aresztowanych
odpowiadaa take ich rodzina. Zatrzyma dokonywa-
no wnocy. Sparaliowane strachem miasta przemierza-
y duszegubki winiarki NKWD nikt nie wiedzia,
czy jad po ssiada, czy po niego.
Uwizionym stawiano spreparowane zarzu-
ty o spisek, zdrad, szpiegostwo, sabota i inne
przestpstwa przeciw pastwu. Najgoniejsze
byy wielkie procesy pokazowe, wktrych skaza-
no dawnych konkurentw Stalina. Ale do cel u-
bianki iinnych wizie traf mg kady. Zdzie-
sitkowano kadry partyjne i rzdowe, sowieck
dyplomacj, kierownictwo zagranicznych partii
komunistycznych (Komunistyczna Partia Polski
zostaa zlikwidowana, ajej przywdcy rozstrzela-
ni) i dowdztwo Armii Czerwonej. Ostrze terro-
ru nie omino te jego wykonawcw organw
bezpieczestwa, cznie z dwoma kolejnymi sze-
fami NKWD. Wielki terror uderzy we wszyst-
kie warstwy spoeczne od czonkw Politbiura
i KC do najzwyklejszych obywateli. Na kadego
aresztowanego czonka partii ocenia Robert Conquest
przypadao siedmiu przeladowanych bezpartyjnych.
Represje dotkny ludzi, ktrzy mogli by podejrzani
onieposuszestwo, ale take tych, co do ktrych lojal-
noci nie mona byo mie wtpliwoci. Centrala wyzna-
czaa limity aresztowa i egzekucji dla poszczeglnych
republik iobwodw, najczciej przekraczane przez gor-
'.'.++
'':'|,..+.,., ,'+'+|
).) .
'.., 1..:'
1 1..., ...+
..,|+ '''', '.+
'm.|..,+ '.:.'.
)) .
17 17
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
liwych katw. Bilans lat wielkiego terroru sporzdzi Ni-
colas Werth: 720 tys. egzekucji, okoo miliona zgonw
wobozach ina zesaniu, 7mln uwizionych.
Jednym z najstraszniejszych i najmniej znanych
aktw masowego terroru jest tzw. operacja polska. Ob-
ja ona zamieszkaych w ZSRR, gwnie na Ukrainie
i Biaorusi, Polakw, ktrych obciono win za klsk
godu iopr wobec kolektywizacji. Przeladowania pol-
skiej mniejszoci, liczcej ok. 600tys. osb, byy, nawet
jak na stalinowskie standardy, wyjtkowo ostre. Z po-
nad 140 tys. aresztowanych pod zarzutem szpiegostwa
na rzecz Polski stracono 111tys. ludzi prawie 80 proc.
Biorc pod uwag liczb ofar, odsetek wyrokw mierci
oraz prawdopodobiestwo zatrzymania, Polacy pisze
Timothy Snyder wycierpieli podczas wielkiego terroru
wicej ni jakakolwiek inna narodowo wZSRR.
Stalin osobicie pilnowa organizacji czystki, okrela
kierunki ledztw iprzebieg gwnych procesw, podpi-
sywa listy osb przeznaczonych do rozstrzelania, wy-
znacza kontyngenty aresztowa dla poszczeglnych
rejonw. Stale pogania bezpiek domagajc si wicej
aresztowa iwyrokw. Sam da tesygna do jej zako-
czenia, odwoujc wlistopadzie 1938r. szefa NKWD Ni-
koaja Jeowa, ktry pniej zosta stracony.
Wynikiem wielkiej czystki, obok setek tysicy bez-
imiennych ofar, byo zdziesitkowanie sowieckich elit.
Potencjalni rywale szefa partii zostali fzycznie wyelimi-
nowani, sama myl o nieposuszestwie na wszystkich
szczeblach pastwa cakowicie wykorzeniona nastpi-
a niczym nieograniczona, jednoosobowa dyktatura Sta-
lina. Zwycistwo w walce z rzeczywistymi i urojonymi
wrogami nie spowodowao jednak stpienia represji.
MORDY WOJENNE I POWOJENNE. Lata wojny nazna-
czone zostay kolejnymi zbrodniami mordowaniem
winiw obozw i wizie przed nadejciem Niemcw,
deportacjami wielkich grup ludnoci z ziem podbitych
(Polacy zziem wschodnich Rzeczpospolitej), anawet ca-
ych narodw (Niemcy nadwoascy, ludy kaukaskie),
likwidacj niekomunistycznych si politycznych. Machi-
na NKWD nie przerwaa pracy nawet wnajtrudniejszych
momentach wojny, tpic potencjalnych wrogw we-
wntrznych, szukajc odpowiedzialnych za klski. Szcze-
glne miejsce na tej dugiej licie zajmuje mord 22 tys.
ofar zbrodni katyskiej w1940r. podpis Stalina iinnych
przywdcw ZSRR fguruje na rozkazie ich likwidacji.
Wojna z Niemcami, ktra w wyniku polityki Stalina
omal nie przyniosa upadku wadzy sowieckiej, umoc-
nia jednak w rezultacie jego pozycj. Generalissimus
nie tylko utwierdzi swoj wadz wZSRR, ale poszerzy
granice swego imperium, instalujc dyktatury komu-
nistyczne w Europie rodkowo-Wschodniej. W podpo-
g g j y y
rzdkowanych Moskwie krajach powtrzy si cykl ter-
roru, forsownej industrializacji, kolektywizacji wsi iwe-
wntrzpartyjnych czystek.
Zwycistwo wojenne nie zaowocowao zagodzeniem
reimu wRosji. Przeciwnie, midzy 1944 i1946r. liczba
winiw Guagu wzrosa oprawie poow! Do obozw
trafli jecy uwolnieni z niemieckiej niewoli, onierze
powracajcy zZachodu irobotnicy przymusowi. Atak-
e przeciwnicy realni i potencjalni wadzy sowiec-
kiej zkrajw batyckich, Ukrainy, Polski. mier milio-
y j y
nw mieszkacw ZSRR, zniszczenie kraju oraz wymu-
szanie dostaw ze zrujnowanej wsi zaowocowao nowym
godem, ktry przynis p miliona ofar. Odpowiedzi
na kryzys byo wprowadzenie w1947r. nowych drako-
skich przepisw kady zamach na wasno pastwo-
w lub kochozow podlega karze od piciu do dwu-
dziestu piciu lat agru. W nastpnych latach skazano
ztego paragrafu ok. 1,3mln ludzi.
OSTATNIA RUNDA TERRORU. Ostatnie pi lat y-
cia Stalina to kolejna odsona terroru. Liczba winiw
Guagu bije wtedy wszelkie rekordy osigajc w 1950 r.
2 561 351 osb. Wiele wskazuje na to, e starzejcy si
tyran szykowa nastpn wielk czystk. Na pierwszy
ogie poszli zwyciscy dowdcy wojskowi marszaek
Gieorgij ukow uratowa gow za cen odsunicia na
boczny tor, ale skazano wielu generaw. Kolejnym ce-
lem stay si elity partii zLeningradu, na czele zszefem
Komisji Planowania Andriejem Wozniesieskim, roz-
strzelane w1950r. Represje spady te na dziaaczy po-
woanego wczasie wojny ydowskiego Komitetu Anty-
faszystowskiego. Jego przewodniczcy aktor Solomon
Michoels pad w1948r. ofar skrytobjstwa na rozkaz
Stalina. Komitet i jego czonkw zlikwidowano, a wa-
dze wszczy kampani antysemick pod hasem wal-
ki zkosmopolityzmem. Jej ofarami byli m.in. ydowscy
pisarze iintelektualici, atake ofcerowie bezpieki nie-
waciwego pochodzenia, prowadzcy wczeniej bezli-
tosne ledztwa. Do obozu trafa nawet ona Mootowa.
W 1952 r. wszczto ledztwo przeciwko grupie lekarzy,
wwikszoci ydw, opiekujcych si lokatorami Krem-
la. Wstyczniu 1953r. Prawda poinformowaa oaresz-
towaniu terrorystycznej grupy lekarzy, ktrzy poprzez
szkodliwe leczenie dyli do skrcenia ycia przywd-
cw ZSRR wspdziaajc zydowsk organizacj Joint,
kierowan przez wywiad amerykaski.
Kremlowskich lekarzy i wiele innych osb, najbli-
szych ludzi Stalina nie wyczajc, uratowaa mier wo-
dza 5 marca 1953r. (art. s. 59). Jego ostatnimi ofarami
byo kilkaset osb zadeptanych podczas pogrzebu.
Jan Skrzyski
St at yst yka mi erci : ni wo st al i ni zmu

miertelne niwo stalinizmu to przede wszystkim masowe zabijanie wasnych


obywateli w czasach pokoju. Liczby ofiar nie da si dokadnie ustali z powo-
du braku wiarygodnych rde. Mona jedynie przedstawia szacunki na podstawie
fragmentarycznych iniepewnych danych. Anne Applebaum podaje na podstawie
wylicze Stowarzyszenia Memoria, e pod rzdami Stalina wsowieckich obozach
koncentracyjnych, jak okrela agry, mier ponioso co najmniej 2 749 163 osb;
786 098 zostao zabitych w egzekucjach. 18 mln osb przeszo przez agry; repre-
sjom, takim jak aresztowanie, wizienie izesanie poddano wsumie 28,7mln. Ofiary
miertelne reimu sowieckiego na obszarze Polski, krajw batyckich, Biaorusi, Ukra-
iny izachodniej Rosji (wlatach 193345) wylicza wksice Skrwawione ziemie Timo-
thy Snyder. Wedug jego szacunkw wielki gd pochon 3,3mln istnie, astalinow-
ski terror wnajostrzejszej fazie wlatach 193738 ok. 700tys. Znacznie wiksze liczby
dla caej epoki stalinowskiej podaje Robert Conquest wswojej monografii Wielkie-
go terroru 20mln zabitych, ok. 40mln przeladowanych. (JS)
|.+., '.:''.:
.1. .+ ''.+...:,
||.+|.+ ),, .
18
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Tomasz i jego ekipa
Biogiafie czolowych polskich stalinistow zostaly ufoimowane pizez
wiai w iuealy komunizmu, ale takze pizez cigly stiach. Latami zyli
w lku pizeu wizieniem, toituiami, egzekucj, a pizeue wszystkim -
pizeu ouizuceniem pizez Stalina i Paiti.
PIOTR
OSKA
Bolesaw Bierut (18921956)
Wszyscy, ktrzy zetknli si z towarzy-
szem Tomaszem (jeden z konspiracyj-
nych pseudonimw Bieruta) podkre-
lali, e by przeciwiestwem Gomuki.
Spokojny, wyciszony, zawsze taktowny
i uprzejmy, zdaniem niektrych wrcz
niemiay. Chtnie sucha i nie narzuca
si ze swoim zdaniem raczej zachowy-
wa je dla siebie.
Przyszy prezydent urodzi si w bied-
nej rodzinie i mimo ambicji nie mia
szans na akademickie wyksztacenie. Jak
twierdzi Staszewski Bierut by samo-
STALIN RUGA BIERUTA. W padzierniku 1944 r. Bole-
saw Bierut wrci do Warszawy z wizyty w Moskwie
i na posiedzeniu Biura Politycznego Polskiej Partii Ro-
botniczej relacjonowa przebieg swojej rozmowy ze Sta-
linem. Opowie t zapisa wswoich pamitnikach Wa-
dysaw Gomuka: Stalin iMootow podnieli si od sto-
u, wzili pod pachy Bieruta i przeszli wsplnie w inne
miejsce obszernej sali, w ktrej odbywao si przyjcie.
(...) Rozmowa ta miaa przebieg szczeglny. Stalin od ra-
zu zmieni swj poprzedni jowialny ton inapad na Bie-
ruta w sposb brutalny, uywajc wulgarnego jzyka.
() Czto ty, job twoju ma, dieajesz w Polsze? Kakoj
ztiebia komunist, ty sukin syn. Bierut jak nam mwi
przypuszcza, e Stalin, podpiwszy sobie, w ten spo-
sb zabawia si znim, e po prostu artuje. Wymylania
Stalina przyjmowa wic zumiechem. Zbdu wypro-
cie szef NKWD odcign prezydenta na
bok i ostrzeg: Odie si od towarzy-
sza Stalina, bo bdzie niedobrze. Wicej
Bierut do sprawy nie wraca.
Zdrugiej strony troska odawnych ka-
pepowcw nie przeszkadzaa mu odma-
wia prawa aski skazywanym na mier
onierzom AK, atake wtrca do wizie-
nia wsptowarzyszy oskaronych o od-
chylenie prawicowo-nacjonalistyczne.
Do historii przeszed Bierut nie tylko
jako przywdca PZPR wnajbardziej po-
nurym i krwawym okresie jej dziejw,
ale take za spraw okolicznoci swojej
mierci. Umar nagle wMoskwie, wkilka-
nacie dni po ogoszeniu przez Chrusz-
czowa tajnego referatu na XX Zjedzie.
Przyczyn zgonu bya zadawniona cho-
roba serca, zapewne spotgowana
przez psychiczny wstrzs, jednak Pola-
cy snuli domysy, e zosta zamordowa-
ny (art. s. 142).
Po wojnie kryy plotki, e Bierut to
przybrane nazwisko i e w latach trzy-
dziestych zosta zwerbowany przez
NKWD. Tak wersj poda rwnie Jzef
wiato waudycjach Wolnej Europy. Dzi-
siaj historycy s zgodni: nie ma adnych
dowodw na agenturalne uwikanie
Bieruta. Zwrot agent sowiecki pod je-
go adresem mona rozumie tak, e sta
na czele partii, ktra strzega interesw
stalinowskich w Polsce i wiernie wyko-
nywa dyrektywy Moskwy.
ukiem, mia bardzo szeroki zakres zain-
teresowa, duo czyta, literatur pikn
zna do dobrze, pali si do astronomii,
architektury, ale byy w nim jakie kom-
pleksy nie do przeamania: lojalno wo-
bec Zwizku Radzieckiego par force ifa-
natyczna wiara wdogmaty, ktra waya
na jego decyzjach.
Prawdopodobnie wanie te cechy
osobowoci przypady do gustu Stalino-
wi, ktry zdecydowa si powierzy mu
najwysze stanowisko w powojennej
Polsce mimo e Tomasz cz okupacji
spdzi wPolsce, awic nalea do frak-
cji, ktrej Moskwa nie darzya nadmier-
nym zaufaniem. Niewykluczone, e przy-
chylno dyktatora Bierut zaskarbi sobie
donosem na Gomuk, wysanym jesz-
cze z okupowanej Warszawy, w ktrym
oskary sekretarza PPR, e czyni on bez
przerwy zygzaki od sekciarstwa do skraj-
nego oportunizmu iodwrotnie.
Na korzy Bieruta trzeba przyzna,
e jako jedyny mia odwag upomina
si o towarzyszy z KPP, ktrzy przepa-
dli bez wieci w okresie Wielkiej Czyst-
ki. Bierut wierzy, e przynajmniej cz
ocalaa iyje gdzie wagrach. Nie wie-
dzia, e wszyscy dawno zostali rozstrze-
lani. Nagabywany Stalin robi zdziwion
min, gono zastanawia si, co mogo
sta si z takimi dobrymi towarzysza-
mi, i poleca Berii ich odszukanie. Teatr
ten powtarza si kilkakrotnie, a wresz-
19 19
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
go szczcia wimi zwycistwa wiatowej rewolucji, ktra
utoruje drog do wiata idealnie sprawiedliwego. Raczej
nikt zpolskich komunistw nie mia wwczas przesanek,
by fantazjowa o stanowiskach i zaszczytach, godzi si
natomiast na ycie wubstwie iniewygodzie, wcigym
zagroeniu aresztowaniem, ledztwem, wizieniem.
Ideologia marksistowska stanowia upragnion re-
cept na zbudowanie nowego spoeczestwa i klucz do
zrozumienia wiata. Kuszca okazaa si zwaszcza dla
pewnej grupy wrd polskich ydw (art. s. 98), pragn-
cej uciec od politycznej dyskryminacji ijednoczenie ze-
rwa z judaizmem. Komunizm sowiecki by na miar
historii zmieniajcej wiat wspomina po latach Julian
Stryjkowski. By ideologi rewolucyjn zmieniajc ra-
dykalnie umow spoeczn, dajc wadz ucinionym,
mia zaprowadzi ad i sprawiedliwo oglnoludzk.
Jest to waciwie realizacja mitu oprzyjciu Mesjasza.
Zdrugiej strony trzeba pamita, e wiara wrewolu-
cyjn utopi uczynia zpolskich komunistw bezwzgld-
nych fanatykw. Przyjli zasad, e cel uwica rodki,
aposuszestwo dyrektywom Kominternu (czyli de fac-
to Stalinowi) jest nakazem sumienia partyjnego, wa-
niejszym od lojalnoci wobec ojczyzny, rodziny iprzyja-
ci. Snujc marzenia o Polskiej Republice Rad, godzili
si na pozbawienie kraju suwerennoci iuzalenienie go
od Moskwy.
CIE WIELKIEJ CZYSTKI. Gdy Wielka Czystka w ZSRR
(193738 r.) wraz z milionami innych ofar pochona
te cae kierownictwo KPP, przyszli wodarze PRL zaj-
mowali na tyle odlege stanowisko w partyjnej hierar-
chii, e umknli uwadze NKWD. W latach 30. czoowi
polscy komunici (wrd nich Warski, Leski, Koszut-
ska, Prchniak) przybywali do Moskwy na wezwanie
wadzi go Mootow, zwracajc si do niego podobnie jak
Stalin obraliwymi sowami: Czto ty, durak, uybajesz-
sia? Zdie nie szutki, adieo serioznoje [Czego si durniu
umiechasz? To nie arty, tylko powana sprawa].
Struchlay Bierut zapewni, e stara si sumiennie wy-
penia wyznaczone mu zadania, ale jeli tow. Stalin stra-
ci do niego zaufanie, gotw jest ustpi ze wszystkich sta-
nowisk. Wodpowiedzi usysza kolejn porcj wyzwisk:
Gdybymy nie mieli ju do Was zaufania, sami bymy
Was zdjli bez zbdnych ceregieli powiedzia Mootow.
Napa Stalina i Mootowa na Bieruta nie bya spo-
wodowana jego osobistymi, okrelonymi przewinienia-
mi zanotowa Gomuka. Faktycznie bya ona adre-
sowana do caego kierownictwa partii, stanowia wyraz
krytyki naszej dziaalnoci politycznej na wyzwolonym
obszarze Polski, zwaszcza naszego postpowania wobec
obszarnikw, ktre zdaniem Stalina byo liberalne,
tostojowskie. Osob Bieruta wybrali na przekanik,
majcy przedstawi ich pogldy istanowisko caemu kie-
rownictwu PPR. Besztajc wulgarnie, besztali poprzez
niego, niejako zaocznie, cae Biuro Polityczne naszej par-
tii. Warto doda, e czonkowie kierownictwa na tym sa-
mym posiedzeniu jednomylnie podjli decyzj ozmianie
kursu politycznego zgodnie zwytycznymi Stalina.
IDEOWI I POSUSZNI. Przytoczona opowie dobrze
ilustruje okolicznoci, jakie uformoway generacj pol-
skich stalinistw: ludzi gboko ideowych, azarazem bez-
wzgldnie posusznych wobec Moskwy. Niemal wszyscy
czonkowie elity rzdzcej Polsk wokresie stalinowskim
z ruchem komunistycznym zwizali si przed wojn.
Wwczas by to wybr, ktrego z pewnoci nie mona
uzna za koniunkturalny. Oznacza radykalny sprzeciw
wobec otaczajcej rzeczywistoci, powicenie osobiste-
Jakub Berman (190184)
Arthur Bliss-Lane, pierwszy amerykaski
ambasador w powojennej Warszawie,
zanotowa we wspomnieniach: W cza-
sie oglnej rozmowy przy obiedzie Ber-
man wypowiada si swobodnie i ze
znawstwem na temat wszelkich proble-
mw rzdu. Jasne byo dla mnie od ra-
zu, e ten czowiek ma ogromn wadz.
() Wydawa mi si czowiekiem wybit-
nie inteligentnym. Spokojny w zacho-
waniu, noszcy si z godnoci, mwi
wytwornie, lecz dobitnie, a jego ruchli-
we i wraliwe usta wymawiay dokad-
nie kad sylab. () Wprzeciwiestwie
do niektrych ewidentnych komunistw
jego wygld nie wiadczy zupenie
o brutalnoci czy prostactwie. Miaem
si pniej dowiedzie, e by jednym
z gwnych agentw Kremla w Polsce,
jednym zkierujcych marionetkami .
Jakub Berman, przez wielu uwaany
za drug po Bierucie osob wpastwie,
by najlepiej wyksztaconym czonkiem
stalinowskiego kierownictwa. W 1925 r.
ukoczy Wydzia Prawa Uniwersytetu
Warszawskiego, nastpnie pod kierun-
kiem prof. Ludwika Krzywickiego przy-
gotowa rozpraw doktorsk zsocjologii.
Po wojnie da si pozna jako erudy-
ta owytwornych manierach, ale te jako
pewny siebie cynik, zrcznie onglujcy
ideologiczn nowomow. Berman? Jak
aktor, gra rol wspomina Jerzy Mo-
rawski. Kiedy przemawia, to jak ad-
wokat przyodziany w tog. Unosi gos,
uywa grnolotnych zwrotw i zdania
szpikowa pokrtnymi formukami, kt-
re gdyby je wycisn okazayby si
puste, pozbawione sensu. By, pami-
tam, taki czas, jeszcze w PPR, kiedy po
korytarzach szeptem szo: towarzysz Ja-
kub przemwi, trzeba i posucha, po-
wie co ciekawego. Iwszyscy szli, ja te.
Apotem, jak pytano mnie, co konkretnie
powiedzia, nie umiaem powtrzy.
W kierownictwie partii Berman od-
powiada m.in. za polityk kulturaln
iowiatow, ale rol, ktra zapewnia mu
niesawne miejsce wpolskiej historii, by-
o czonkostwo wKomisji Biura Politycz-
nego ds. Bezpieczestwa Publicznego
i zwizany z ni nadzr nad funkcjono-
waniem maszyny terroru (art. s. 32). Wraz
zBierutem ustala scenariusz najwaniej-
szych procesw pokazowych, wytycza
te kierunki kolejnych ledztw.
Co znamienne, rozliczany ze swojej
dziaalnoci w1956r. podkrela, e przez
cay okres stalinowski y wstanie zagro-
enia, obawiajc si, e sam padnie ofiar
walki zkosmopolityzmem czystki za-
inicjowanej przez sowieckiego dyktato-
ra wobec ydowskich komunistw. ka-
jc, ali si czonkom Biura Politycznego:
Ja sam chodziem ze stryczkiem na szyi,
wiedziaem, e prdzej czy pniej pj-
d na szafot.
20
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
U
koronowaniem dziaalnoci komunistw wdeniu do konsolidacji wa-
dzy w Polsce byo utworzenie w 1948 r. dwch wielkich, zarzdzanych
centralnie, struktur: Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Zwizku
Modziey Polskiej. By to zarazem kres ograniczonego, powojennego plura-
lizmu politycznego.
PZPR powstaa na tzw. Zjedzie Zjednoczeniowym, odbywajcym
si wgmachu Politechniki Warszawskiej 1521 grudnia 1948r., wwy-
niku poczenia PPR iPPS. Scalenie poprzedziy czystki wszeregach
socjalistw. Na szczycie partyjnej hierarchii znajdowa si Zjazd
(zwoywany co cztery lata), na ktrym wybierano Komitet Central-
ny, jego Biuro Polityczne iSekretariat KC, kierowany przez Isekre-
tarza. Urzd ten sprawowa do marca 1956 r. Bolesaw Bierut. Na
szym szczeblu stay komitety wojewdzkie, powiatowe igminne,
szym ogniwem byy podstawowe organizacje partyjne (POP), dzia-
akadach pracy, uczelniach iwwikszych instytucjach. Zebrania in-
ano plenami. Obowizywaa zasada tzw. centralizmu demokratycz-
mokracja w dyskusji i wyborach wadz, dyscyplina w realizowaniu
ch uchwa); wpraktyce wszystkie decyzje zapaday wnajwszym
dzy.
cie osb na najwyszych szczeblach hierarchii piastowao czsto
artyjnych stanowisk (np. Bierut pi), a dodatkowo kada z nich
nkcje pastwowe. Zmiany personalne nastpoway w tym gronie
rzadko. Obok Bolesawa Bieruta najsilniejsz pozycj mieli Hilary
Jakub Berman. Faktyczna dyktatura kierownictwa partii zmusza-
a wszystkich jej czonkw do bezwzgldnego posuszestwa. Niepokornych
zmuszano do samokrytyki lub wydalano z szeregw. Obowizywa kult Bieru-
ta, ajedyn drog awansu byo gorliwe wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom
kierownictwa. Zacht do lojalnoci byy przywileje np. wpostaci dostpu do
mieszka ispecjalnych, dobrze zaopatrzonych tzw. sklepw za tymi firankami.
Partia, tu po jej powstaniu, miaa ok. 1,5mln czonkw, co stanowio 6 proc.
ludnoci Polski. Ok. 60 proc. stanowili robotnicy, 25 proc. chopi. Wnastpnych
latach udzia robotnikw mala, a rs tzw. pracownikw umysowych. Liczba
czonkw nieco spada, w caym okresie stalinowskim nie zesza jednak poni-
ej miliona.
Utworzony na wzr sowieckiego Komsomou ZMP powsta 21 lipca 1948 r. pod-
czas Kongresu Jednoci Modziey we Wrocawiu, z poczenia Zwizku Walki
Modych, Zwizku Modziey Demokratycznej, Zwizku Modziey
Wiejskiej i Organizacji Modziey Towarzystwa Uniwersyte-
tu Robotniczego. W1951r. przy ZMP utworzono Organizacj
Harcersk. Zetempowcy stanowili zaplecze dziaa wadzy:
w swoich zielonych koszulach i czerwonych krawatach ma-
zerowali wmanifestacjach, wczali si wdziaania spoeczne
wspierali akcje propagandowe.
W pierwszym roku funkcjonowania ZMP skupia ponad
5mln czonkw, w1951r. jego liczebno wzrosa do ponad mi-
liona, awszczytowym okresie, w1955r., do ponad 2mln czonkw
(ponad 40 proc. modziey). Wikszo znich nie zgaszaa si do organi-
zacji zwasnej woli, lecz wwyniku przymusu ze strony zakadu pracy, rodowiska
szkolnego, rodziny czy zobawy przed szykanami (np. nieprzyjciem na studia).
Na szczycie struktury dziaay Krajowy Zjazd (zwoywany co dwa lata), Rada
Naczelna iZarzd Gwny; na niszych zarzdy wojewdzkie, powiatowe, miej-
skie idzielnicowe, zakadowe, gminne iszkolne. Podstawowymi ogniwami ZMP
byy liczce od piciu do pidziesiciu osb koa: pracownicze, szkolne, wiejskie,
miejskie lub fabryczne.
Organizacja, scentralizowana jak PZPR, dya do objcia cakowitym nadzo-
rem codziennego ycia swych czonkw, kandydatw badano pod ktem wia-
topogldowym, aprzyjtych do Zwizku angaowano wszereg aktywnoci. Naj-
waniejsze byy odbywajce si kilka razy wmiesicu zebrania k. Wygaszano
tam referaty otematyce ideologicznej, spoeczno-politycznej, omawiano spra-
wy organizacyjne, ana koniec odpiewywano Midzynarodwk. Niepopraw-
ne zachowanie lub sabe wyniki wnauce wymagay okazywania skruchy wobec
kolektywu. Dugotrwaa niesubordynacja lub nieostrone formuowanie pogl-
dw czsto koczyy si wydaleniem zorganizacji.
Wstyczniu 1957r. ZMP rozwizano, na jego miejsce powoano Zwizek Mo-
dziey Socjalistycznej. (Odrodziy si ZMW, ZHP, na kilka lat ZMD). Rwnie
wstyczniu, ale 33 lata pniej, rozwizana zostaa PZPR.
J oanna Sawicka
PZPR I ZMP PARTI A I JE J JANCZARZY
Kominternu i oskareni o wspprac z sanacyjn
policj kolejno stawali przed plutonem egzekucyjnym
lub przepadali w archipelagu Guag (skrt od Gawno-
je Uprawlenije agierej, organu NKWD zarzdzajcego
obozami pracy przymusowej przyp red.). Ocaleli ci,
ktrzy wSieradzu iRawiczu odsiadywali sanacyjne wy-
roki za dziaalno komunistyczn, m.in. Bolesaw Bie-
rut, Wadysaw Gomuka, Roman Romkowski, Alfred
Lampe, Leon Kasman, Franciszek Mazur, Zenon Nowak.
Echa moskiewskich procesw, docierajce do War-
szawy, Pragi czy Parya, nie pozostawiay zudze, e
czystka zatacza coraz szersze krgi. Co znamienne, cho-
cia dziaacze KPP mogli spodziewa si zagroenia, po-
susznie wypeniali polecenia sowieckiego kierownic-
twa. Staa sprawa wyboru: czy lepiej i na mier, czy
lepiej, by zciebie zrobili zdrajc iodszczepieca mwi
Kasman, przyszy naczelny Trybuny Ludu, w rozmo-
wie zTeres Torask. Gdyby [wzywany] nie pojecha,
ogoszono by, e prowokator. () Czowiek byby odizo-
lowany, odcity od tego, czym y. Po prostu skoczony.
Nawet wiadomo o zlikwidowaniu KPP nie nadw-
tlia ich wiary w komunizm. Nagle, w 1938 r., znowu
jak grom zjasnego nieba: partia rozwizana opowiada
Kasman. Nie wiadomo dlaczego, nie wiadomo za co,
rozwizana ikoniec. To byo gorsze ni grom. Niektrzy
zaczli wtpi wparti, ainni jeszcze bardziej zaparli si
wswoim fanatyzmie. Ja zaparem si, e partia to wi-
to. Jak absolutna wikszo moich wsptowarzyszy
wwizieniu. e to pomyka, trzeba odczeka isi wyja-
ni. Siedzielimy, uczylimy si, trzymalimy si hardo.
Sza wojna, najazd hitlerowski, czuo si napicie.
Hilary Minc (190574)
Uchodzi za trzeciego, obok Bieruta iBer-
mana, czonka rzdzcego triumwiratu.
Gwny architekt polityki gospodarczej,
21 21
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
WOJNA. KARIERY NA NOWYCH TORACH. We wrzeniu
1939r., wobliczu klski pastwa, wadze otworzyy bra-
my wizie iwypuciy osadzonych. Wikszo polskich
komunistw skierowaa si ku terytoriom zajtym przez
Zwizek Sowiecki. Objli tutaj podrzdne stanowiska
w lokalnej administracji, niektrzy zostali aresztowa-
ni. Dopiero z czasem byym kapepowcom umoliwiono
wstpowanie do WKP(b) z zachowaniem stau czon-
kowskiego. Jednak o tworzeniu nowej partii nie mogo
by jeszcze mowy, aniemiao formuowane nadzieje na
odrodzenie Polski wnowym, lepszym (czyli komunistycz-
nym) ksztacie spotykay si zkategoryczn odmow.
Dopiero wybuch wojny niemiecko-sowieckiej pchn
kariery polskich komunistw na nowe tory. Na pocztku
Moskwa potrzebowaa tylko zakonspirowanej organiza-
cji dywersyjnej, ktra nkaaby Niemcw na gbokim
zapleczu frontu, a zarazem stanowia przyczek poli-
tyczny wPolsce, przeciwwag dla AK iDelegatury Rz-
du. Wten sposb narodzia si Polska Partia Robotnicza.
Gdy po bitwie pod Stalingradem szala zwycistwa za-
cza przechyla si na stron sowieck, Stalin projek-
tujc ju swe przysze imperium przystpi do budowa-
nia elity majcej w przyszoci rzdzi Polsk. Zadanie
doboru kadr powierzy bezporednio Wandzie Wasilew-
skiej, przedwojennej socjalistce, ktrej jak si wydaje
ufa nieporwnanie bardziej ni dawnym funkcjona-
riuszom KPP.
Wasilewska cigna ludzi do Moskwy, do tworzone-
go wanie Zwizku Patriotw Polskich. Cz wrd
nich m.in. Jakub Berman, Roman Zambrowski, Alek-
sander Zawadzki, Hilary Minc przebywaa wwczas
w szkole Kominternu w Kusznarenkowie, ale niektrzy
dostarczani byli przez NKWD wprost zagrw. Wasilew-
ska wspominaa pniej: Miaam takie wypadki, e nie
do lokalu ZPP, ale do domu konwojent przyprowadza
mi delikwenta: Wanda Lwowna, zakluczonnyj taki
i taki do Waszego rozporzdzenia. Tak wic niektrzy
ludzie, ktrzy przyjedali do ZPP wezwani przez nas,
wogle nie wiedzieli, wjakim charakterze idokd jad.
Wrd ludzi, ktrzy na szczyty wadzy trafli niemal
wprost zwiziennej celi, byli m.in. Zygmunt Modzelew-
ski, po wojnie minister spraw zagranicznych, oraz Fran-
ciszek Mazur, czonek Biura Politycznego PPR i PZPR.
Ja te siedziaem, owszem, jak wielu innych relacjo-
nowa Stefan Staszewski. Zautopsji poznaem sposoby
wymuszania zezna, azjatyckie okruciestwo. Faktem
jest te, e zamiast uciec od komunizmu jak najdalej, po
powrocie do Polski wczyem si wbudow socjalizmu.
Ju na etapie tworzenia zrbw nowej wadzy stali-
nowscy dygnitarze mieli wiadomo, e wkadej chwi-
li mog zosta zpowrotem strceni wotcha rwnie
byskawicznie, jak wczeniej wywindowani zostali zowej
otchani na polityczne szczyty. Ten wanie lk stanowi
zapewne w oczach Stalina najwaniejsz gwarancj lo-
jalnoci.
KRAJOWCY I MOSKALE. Niewtpliwie zbiorow biogra-
f polskich stalinistw naley kreli na tle rodowiska
dziaaczy komunistycznych, ktrzy okres wojny spdzi-
li w okupowanej Polsce. Wielu historykw uywa po-
j krajowcy i moskale dla rozrnienia tych dwch
grup wpowojennej elicie wadzy. Odmienno tych ro-
Jzef Cyrankiewicz (191189)
Jako jedyny w cisej elicie wadzy nie
wywodzi si zruchu komunistycznego.
W modoci dziaacz PPS i bliski wsp-
pracownik Adama Ciokosza, wyrnia
si zdolnociami oratorskimi i talentem
politycznym. By inteligentny, mia du-
dziaaczy dawnej PPS, ktrzy dla karie-
ry, beneficjw irnych dobrych rzeczy
wyciu stracili wszystko, wcznie zho-
norem.
twrca planu forsownej industrializa-
cji. Przed wojn odebra solidne wy-
ksztacenie ekonomiczne i prawnicze,
we Francji obroni nawet doktorat, jed-
nak swoje koncepcje gospodarcze for-
muowa wycznie na bazie ideologicz-
nych dogmatw. By czowiekiem duej
miary onieprzecitnym aparacie mylo-
wym charakteryzowa go Stefan Sta-
szewski. Jednak wszystkie jego wielkie
koncepcje byy faszywe, poniewa po-
chodziy ze zego rda leninowsko-
stalinowskiego marksizmu, a zabrako
mu wyobrani, by zrozumie, e nie tyl-
ko on zmienia wiat, ale iwiat si zmie-
nia bez jego udziau. System pogldw
Minca () przez lata pozosta wzasadzie
taki, jaki by dwadziecia czy trzydzieci
lat wczeniej, i nie zmieni si, chocia
nastpoway coraz to nowe znamienne
wydarzenia.
Do historii przeszed nie tylko jako bu-
downiczy hut ifabryk, ale te likwidator
prywatnej przedsibiorczoci. W kwiet-
niu 1947 r. na posiedzeniu KC PPR jako
minister przemysu i handlu proklamo-
wa tzw. bitw ohandel (art. s. 72).
e powodzenie u dziewczt wspomi-
naa go Lidia Ciokoszowa. By zdecy-
dowanym przeciwnikiem wsppracy
z komunistami. Gdy wybucha wojna
(), zosta wkraju istan na czele pod-
ziemnej PPS-WRN w Krakowie. Mia
bohatersk kart dziaalnoci. Zosta
aresztowany, by torturowany na Mon-
telupich, wysany do Owicimia, gdzie
dziaa w obozowej konspiracji. Potem
by wMauthausen. Po powrocie zobozu
odby zasadnicz rozmow z Zygmun-
tem Zaremb i powiedzia mu: Sojusz-
nicy nas zdradzili. Nie mamy innej drogi,
jak oprze si oRosj. Dlatego przecho-
dz na tamt stron.
Stanwszy na czele koncesjonowa-
nej przez wadze PPS zosta jak pisaa
Dbrowska grabarzem wasnej par-
tii. Obejmujc w1947r. funkcj premiera
(ktr, zniewielkimi przerwami, sprawo-
wa bdzie przez wier wieku) przyj
na siebie rol gwnego administratora
komunistycznej dyktatury.
Jego akces do obozu nowej wadzy
by raczej wynikiem koniunkturalizmu
ni ideowego wyboru. Cyrankiewicz od
pocztku da si pozna jako mionik
wystawnego ycia, dobrych trunkw
i jedzenia, luksusowych samochodw.
W prywatnych rozmowach dystanso-
wa si od komunistycznej ideologii,
chocia na uytek publiczny doskonale
przyswoi sobie zasady propagandowej
nowomowy. Ciokosz widzia wnim zde-
klarowanego cynika i zalicza do tych
22
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
P
astwa Europy Wschodniej, ktre
po II wojnie wiatowej dostay si
wwyniku jataskiej ugody Wiel-
kiej Trjki pod nadzr Zwizku Sowiec-
kiego, nazywano krajami demokracji lu-
dowej; potocznie demoludami.
Albania. W listopadzie 1944 r. wadz
przeja Komunistyczna Partia Alba-
nii (od 1948 r. Albaska Partia Pracy).
I sekretarzem (do 1985 r.) by Enver Ho-
da (Hoxha). Wmarcu 1946r. ogoszono
powstanie Ludowej Republiki Albanii.
Josip Broz-Tito (patrz niej) chcia z niej
utworzy republik jugosowiask. Pro-
jekt unii w1948r. Hoda odrzuci; zacie-
ni wspprac z ZSRR (potem z ChRL)
iwprowadzi dyktatur.
Bugaria. Bugarska Partia Komuni-
styczna pod przewodnictwem Georgi
Dymitrowa przeja wadz we wrzeniu
1946r.; zniesiono monarchi iogoszono
powstanie Bugarskiej Republiki Ludo-
wej. W 1948 r. resztki partii socjaldemo-
kratycznej wczono do BPK. Dymitrow
by I sekretarzem do 1949 r., do 1954 r.
Wyko Czerwenkow, a do 1989 r. Todor
iwkow.
Czechosowacja. Pomimo wygra-
nych przez Komunistyczn Parti Cze-
chosowacji wyborw w maju 1946 r.
zachowano wzgldny pluralizm (funk-
cj prezydenta w latach 194648 peni,
urzdujcy jeszcze przed wojn, Edvard
Bene). Wlutym 1948r. KPCz, zKlemen-
tem Gottwaldem na czele, dokonaa
przewrotu. Ogoszono powstanie Repu-
DEMOL UDY EUROPE JSKA GWARDI A STAL I NA
publiki Demokratycznej w padzierniku
1949r. SED staa si parti rzdzc. Wlip-
cu 1950r. funkcj sekretarza generalnego
obj Walter Ulbricht (do 1971 r.), w NRD
rozpocz si stalinowski terror iczystki.
Rumunia. Po wkroczeniu w 1944 r.
wojsk sowieckich do Rumunii przez
pierwsze trzy lata panowa wzgldny
pluralizm. Wgrudniu 1947r., po zmusze-
niu krla Michaa Ido abdykacji, Rumu-
ska Partia Komunistyczna proklamowaa
powstanie Rumuskiej Republiki Ludo-
wej i przeja niepodzieln wadz. Se-
kretarzem generalnym do 1965 r. by
Gheorghe Gheorghiu-Dej, przy czym
w latach 195455 zastpi go Gheorghe
Apostol (a od 1965 r. Nicolae Ceauescu).
RPK w1948r. przyja nazw Rumuskiej
Partii Robotniczej.
Wgry. Po wyborach w1947r. wiksze
ugrupowania zmuszono do utworzenia
koalicji partii demokratycznych, mniej-
sze za rozbito. Nastpnie rozpoczto
czystk wWgierskiej Partii Socjaldemo-
kratycznej, ajej resztki wczerwcu 1948r.
poczono z Wgiersk Parti Komuni-
styczn i utworzono Wgiersk Parti
Pracujcych (od 1956 r. Wgierska So-
cjalistyczna Partia Robotnicza). Sekreta-
rzem generalnym by do 1956 r. Mtys
Rkosi. Po kontrolowanych wyborach
w maju 1949 r. WPP przeja cakowit
wadz, rozpocz si terror. Prba oba-
lenia dyktatury wpadzierniku 1956r. za-
koczya si krwaw interwencj wojsk
sowieckich.
J oanna Sawicka
dowisk zasadzaa si m.in. na specyfce ich aktywnoci
politycznej. Podczas gdy dziaacze podziemnej PPR, od
1943r. kierowanej przez Wadysawa Gomuk, czuli si
bardziej onierzami prowadzcymi bezporedni wal-
k zniemieckim okupantem, ludzie zkrgu ZPP dziaali
wzaciszu gabinetw: prowadzili tajne negocjacje, uka-
dali programy i teksty proklamacji, byli przyjmowani
przez najwyszych sowieckich dygnitarzy.
Wojenne dowiadczenie obu grup byo cakowicie
odmienne pisa historyk Jaf Schatz. Kierownictwo
PPR, ktremu Stalin okazywa brak zaufania ipodejrz-
liwie kontrolowa, byo przearte frustracj i niechci
do moskali, zktrymi dzieliy ich take rnice zda
odnonie taktyki dziaania. Rnice midzy rodzimy-
mi komunistami i moskalami, pynce z odmien-
nych drg kariery, dowiadcze okupacyjnych, trady-
cji ideologicznych i skadu narodowociowego, miay
si gboko odcisn na powojennej historii ruchu ko-
munistycznego. Jak podkrela Schatz, dla wzajemnego
postrzegania obu rodowisk, atake dla sposobu, wjaki
odbierao je spoeczestwo, niezmiernie istotny by fakt,
e wielu prominentnych moskali byo z pochodzenia
ydami.
Wanie konfikt dwch frakcji na przeomie lat 40.
i 50. zakoczony druzgoczcym, cho przejciowym
zwycistwem moskali mia si okaza jednym znaj-
waniejszych czynnikw determinujcych histori PZPR
a do pocztku lat 70.
KRGI WADZY. Elit rzdzca Polsk w okresie stali-
nowskim stanowia silnie zintegrowana, kilkudziesi-
cioosobowa grupa dziaaczy, od czasw przedwojennych
pozostajcych wbliskiej zayoci idysponujcych wa-
dz bez precedensu w historii kraju. (Najwszy krg
tworzyli Bierut, Berman iMinc). Wci przebywali oni
we wasnym gronie, spotykajc si po kilka razy dziennie
na posiedzeniach BP, Sekretariatu KC iRady Ministrw.
Wtym samym towarzystwie spdzali te wikszo cza-
su wolnego gwnie wpilnie strzeonej iodizolowanej
od otoczenia dzielnicy willowej wKonstancinie. Wspl-
nie jedzili na wakacje do specjalnych orodkw wczaso-
wych wPolsce lub na Krymie.
Jednoczenie pod pozorami zayoci czaia si gbo-
ka wzajemna nieufno. Czonkowie stalinowskiej elity
yli ze wiadomoci, e lada dzie wybuchn moe ko-
lejna czystka. Nawet w przyjacielskich rozmowach sta-
rannie wayli sowa, nasuchiwali gabinetowych plotek,
gotowi odci si od dawnych towarzyszy, gdyby okazao
si, e tzw. organy (MBP) powziy wobec nich podejrze-
nia. Podczas uroczystych akademii frenetycznie klaskali
na dwik sowa Stalin, pielgnowali kontakty zsowiec-
k ambasad isowieckimi doradcami, traktujc je jako
polis ubezpieczeniow wrazie katastrofy.
Na ponury art zakrawa fakt, e nawet Bierut wswoim
prywatnym kalendarzyku, wrubryce telefon pogotowia
ratunkowego, zapisa: Moskwa KC, tel. WCz 2447.
Pi otr Oska
bliki Czechosowackiej, zaprowadzono
stalinowski terror. Po mierci Gottwal-
da w1953r. Isekretarzem zosta Antonn
Novotn (do 1968r.).
Jugosawia. Po wyeliminowaniu opo-
zycji, w listopadzie 1945 r. Komunistycz-
na Partia Jugosawii, zJosipem Broz-Tit
na czele, przygniatajc wikszoci wy-
graa wybory. Proklamowano powstanie
Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosa-
wii. Wczerwcu 1948r. KPJ zostaa wyklu-
czona zKominformu. Tito przewodniczy
KPJ (od 1952r. Zwizek Komunistw Ju-
gosawii) do swej mierci w1980r.
NRD. W sowieckiej strefie okupacyjnej
Niemiec w kwietniu 1946 r. z poczenia
Komunistycznej Partii Niemiec i Socjal-
demokratycznej Partii Niemiec powsta-
a Socjalistyczna Partia Jednoci Niemiec
(SED), ktrej sekretarzami generalnymi
(do 1950r.) byli Wilhelm Pieck iOtto Gro-
tewohl. Po utworzeniu Niemieckiej Re-
'|+.1+. '.1'..
,.+1 | '++m. '.+,.
|. 1:m'.+.,.
'.1.:,
23 23
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Zalecono towarzyszowi
Bierutowi
0 czym iozmawiali polscy i sowieccy towaizysze w czasie spotkan
na najwyzszym szczeblu1 }ak swiauczy publikowany tu uokument,
tematyka bywala bogata: ou zalecen zmian peisonalnych
w polskich wlauzach po zwikszenie poglowia kiow.
ANDRZEJ PACZKOWSKI
KANAY ZALECE. wiadomo istnienia zaleno-
ciPRLod Zwizku Sowieckiego bya wrd Polakw po-
wszechna, natomiast wiedza ojej mechanizmach znacz-
nie skromniejsza. W istocie dopiero swobodny dostp
do archiww centralnych instytucjiwadzy (partyjnych
ipastwowych), aod 1991 r. take do czcidokumen-
tw sowieckich ktre z oczywistych powodw maj
zasadnicze znaczenie umoliwi podjcie prby odpo-
wiedzina kluczowe pytanie: jakiby rzeczywisty wpyw
Sowietw na decyzje, ktre podejmowano wWarszawie.
Najoglniej rzecz biorc podstawow form przekazy-
wania opiniiizalece (rekomendacji) wadzom polskim
byy kontakty bezporednie. Miay one miejsce nieomal
wycznie podczas wizyt wMoskwie warszawskich do-
stojnikw partyjnych, gdy sowieccy bardzo rzadko po-
jawiali si nad Wis, a Stalin jedyny raz na ziemiach
polskich by w1913 r. Miay miejsce take rozmowy te-
lefoniczne, przy czym ze Stalinem ze strony polskiej pro-
wadzi je chyba wycznie Bierut, take wtedy, gdy funk-
cjonowa w duumwiracie z Gomuk. Niektre sprawy
zaatwiane byy za porednictwem ambasadora sowiec-
kiego w Warszawie czy to w formie listw, ktre wr-
cza, czy przekazywania przez niego trecipolece, kt-
re otrzymywa zcentrali. Na podstawie dotychczas zna-
nych rde mona sdzi, e ambasador nie podejmo-
wa decyzjina miejscu. Przekazywa informacje iswoje
stanowisko do Moskwy iczeka na postanowienia, ktre
tam zapadn.
'.,'| !'.,
' .1'., . '+,:'..,
,.:.1....,
'.+,.:, '+1,
'+.1.:, ':+.
.:..|, , ':.:, ,|+':
. '+,:'.., ,.:m.:.
,m.+.: '1.
:1... '+.1.:,
1.+.1 ''+-
!.+.'. '+.+.+,
.:...:. )+, .
24
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
ZAPISY SPOTKA. Zarwno zrosyjskich jak ipolskich
archiww znamy kilka zapisw spotka na najwyszym
szczeblu, m.in. relacj z rozmowy ze Stalinem zoo-
n przez Bieruta czonkom Biura Politycznego KC PPR
w padzierniku 1944 r., obszerny zapis spotkania Go-
muki z Georgim Dymitrowem, wczesnym szefem
Wydziau cznoci Midzynarodowej KC partii so-
wieckiej zmaja 1945 r., notatk Gomukizrozmowy ze
Stalinem zlistopada 1945 r. czy zapis rozmowy Stalina
zprzywdcamiPPS zsierpnia 1946 r. Spotkania te mia-
y z reguy charakter nie tylko poufny, ale take tajny
wtym znaczeniu, e nie ukazyway si adne informacje
o ich odbyciu si, a nawet o samym fakcie wyjazdu do
Moskwy. Po mierciStalina system komunikacjimidzy
moskiewskim suwerenem a wasalami nie zosta zmie-
niony i na ile mona wnosi z dokumentw trwa
a do 1956 r.
RAPORTY Z POLSKI. Przywdcy sowieccy otrzymywa-
lispor liczb raportw dotyczcych sytuacjiwPolsce.
Niektre byy przekazywane wprost z ambasady, inne
trafay do nich za porednictwem odpowiedniej ko-
mrkiKC. Najpewniej bezporednio lub via odpowied-
nie ministerstwo przekazywane byy raporty gwnego
doradcy przy MBP. Zwraca uwag, e materiay te zre-
guy byy krytyczne lub bardzo krytyczne wobec pol-
skich liderw, wczym celowaliobaj kolejniambasado-
rzy wlatach, oktrych tu mowa Lebiediew (do 1951r.)
i Popow. Np. pierwszy z nich od 1949 r. kilkakrotnie
sugerowa Moskwie dokonanie zmian personalnych,
gwnie przez popraw skadu narodowego, iwypisy-
wa prawdziwe androny. Materiay tego rodzaju wyko-
rzystywane byy m.in. w przygotowywaniu si do roz-
mw zPolakami.
KOMENTARZ DO NOTATKI Z GRUDNIA 1953 R. Na pew-
no tak byo wprzypadku przedstawianego tu spotkania
zBierutem zkoca grudnia 1953 r. Wszyscy czonkowie
Prezydium KC (jak nazywaa si wwczas najwysza in-
stancja sowiecka) otrzymali obszern notatk przygo-
towan wWydziale cznocizZagranicznymiPartia-
miKomunistycznymina podstawie raportu amb. Popo-
wa. Wdokumencie tym mowa jest m.in. onaruszaniu
zasad wewntrzpartyjnej demokracji i norm ycia par-
W
zwizku ze zbliajcym si zjazdem Polskiej Zjednoczonej
PartiiRobotniczej [IIZjazd PZPR odby si wdniach 1017
marca 1954 r. wszystkie przypisy wnawiasach kwadrato-
wych pochodz od redakcji] tow. tow. Malenkow G.M., Mootow
W.M., Chruszczow N.S., Buganin N.A. [Georgij M. Malenkow by
premierem, Wiaczesaw M. Mootow ministrem spraw zagranicz-
nych, Nikita S. Chruszczow I sekretarzem KC, Nikoaj A. Buga-
nin wicepremierem; wszyscy byliczonkamiPrezydium KC] przy-
jli28 grudnia tow. B. Bieruta. Wspotkaniu uczestniczy take am-
basador ZSRR wPolsce tow. Popow G.M.
W czasie rozmowy na Kremlu i pniej na daczy poruszono
problemy politykigospodarczej rzdu polskiego, sytuacjipolitycz-
nej w Polsce, a take pewne zagadnienia organizacyjne zwizane
zdziaalnoci KC PZPR.
1. W dziedzinie polityki gospodarczej kierownictwo KC KPZR
zwrcio uwag tow. Bieruta na fakt, e poziom ycia ludzipra-
cy, azwaszcza robotnikw iurzdnikw, jest wci jeszcze ni-
ski, za rodkizaradcze podejmowane przez polskich przyjaci
s niewystarczajce. Wskazano, e projektowana podwyka pac
realnych o15% wcigu dwch lat jest niewielka ikonieczne jest
wykorzystanie rezerw kraju dla powaniejszej podwykipac re-
alnych. Tow. Bierut prbowa udowodni, e realna paca unich
nie obniya si, co jednak nie odpowiada faktom, izmuszony
by uzasadni to cznymizarobkamikilku czonkw rodziny.
Oczywicie ma to znaczenie, jednake obliczanie zarobkw re-
alnych prowadzane jest zawsze (w przeliczeniu) na jednego pra-
cujcego. Wskazano tow. Bierutowi, e dane, ktre ogoszono,
s polskimidanymiurzdowymi. Kierownictwo KCKPZR za-
Notatka z rozmow odbytych przez 8oleslawa 8ieruta
z kierownictwem sowieckim 28 grudnia 1953 r.
tyjnego, obraku krytykiwyszych ogniw aparatu isa-
mokrytyki, osabocipracy ideologicznej, opowanych
bdach wpolityce personalnej, odsuwaniu od wanych
spraw marszaka Rokossowskiego iAleksandra Zawadz-
kiego. Autor raportu uzna te za niewaciwe, i Bie-
rut opiera si na Bermanie (cho jest wiele materiaw
powanie go kompromitujcych) iMincu, awcisym
kierownictwie PZPR znajduj si wci dziaacze zbyej
PPS, ktrzy nie budz politycznego zaufania. Porw-
nujc tre tego materiau znotatk ospotkaniu mona
uzna, i ambasador wpyn zasadniczo na zalecenia
przedstawione Bierutowi.
Zarwno informacja przekazana kierownictwu so-
wieckiemu jak inotatka ospotkaniu znajduj si wtrud-
no dostpnym dla zagranicznych badaczy Archiwum
Prezydenta FederacjiRosyjskiej, azostay opublikowa-
ne w II tomie wydawnictwa Sowieckij faktor w Wo-
stocznoj Ewropie. Tom ten opracowa zesp history-
kw z Instytutu Sowianoznawstwa Rosyjskiej Akade-
miiNauk pod kierownictwem Tatiany W. Wookitinej.
Notatk, ktr po spotkaniu sporzdzi dla Malenkowa
amb.Popow, publikujemy bez skrtw izmian.
Andrzej Paczkowski
'.:1|+....:'
'|+'..+, +m'++1.
/''' . ''.: '.'|.
':'.:1.:. ., ,+'
1.:'+. '.,..
1,,'m+|,..:,
1.,|.,: ,.:..+
1'+ ,.:,1:.|+
.:..|+ ,1.+
.....:
,|'+..+
'+.+.+, )+) .
25 25
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
lecio tow. Bierutowi jeszcze raz przejrze tezy przedzjazdowe,
aby nada im charakter bardziej alarmujcy i eby nie patrze
na sytuacj wPolsce przez rowe okulary.
2. W zakresie rolnictwa zwrcono uwag, i sytuacja, w ktrej
Polska nie jest w stanie zaspokoi swojego zapotrzebowania
na ywno, a zwaszcza na zboe, jest cakowicie niezadowa-
lajca. Zaznaczono, e Polska w ostatnich latach systematycz-
nie ucieka si do wzrostu importu zboa i zalecono, by zwr-
ci na to szczegln uwag, poniewa przedwojenna Polska
eksportowaa 600 tys. ton zboa (rocznie). Tow. Bierut prbo-
wa usprawiedliwi t sytuacj nieurodzajem w minionych la-
tach. Rwnoczenie okazao si, e ostatnio Polska cakowi-
cie zlikwidowaa rezerwy zboa sigay one 1,2 miliona ton,
obecnie w rezerwach pastwowych pozostao ok. 11 tys. ton,
a ponadto obnieniu cen detalicznych na niektre produkty
[obnik cen przeprowadzono 14 listopada 1953 r. ] towarzy-
szyo znaczne zmniejszenie si pastwowych rezerw ywnoci.
Zalecono zwrci baczn uwag, aby Zjazd wypowiedzia si
na ten temat [i] aby postawi zadanie Polska moe i powin-
na by samowystarczalna w dziedzinie zaopatrzenia w zboe.
W dziedzinie hodowli wskazano, e bez rozwizania pro-
blemu zboa trudno mwi o rozwoju hodowli. Szczegln
uwag zwrcono na rogacizn i zwikszenie pogowia krw.
W sprawie kolektywizacjizwrcono uwag, e kochozw jest na
razie bardzo mao (naley do nich okoo 5% gospodarstw chop-
skich), e trzeba kolektywizowa, e konieczne jest zaplanowa-
nie przedsiwzi na szersz skal i ich realizacja. Aby mona
byo szerokim frontem rozwin kolektywizacj, konieczne jest
oywienie pracy rad (w tym) przeprowadzenie wyborw do rad
lokalnych w1954 r. [Wybory takie odbyy si 5grudnia 1954r.].
Naley powanie wzmc prac zbiednymichopami. Wkolek-
tywizacji wykorzysta form ZUZ [zrzeszenia uprawy ziemi,
najmniej zaawansowana forma spdzielniprodukcyjnych], aby
przygotowa si do wyszej, spdzielczej formy prowadzenia
gospodarki. Wskazano tow. Bierutowi na nienormalno sytu-
acjina wsi, gdzie masow prac polityczn zastpuje administro-
wanie iaresztowanie kilku tysicy chopw (tylko cz znich to
kuacy). Polityka taka moe doprowadzi do naruszenia sojuszu
zpracujcym chopstwem. Zwrcono take tow. Bierutowiuwa-
g na konieczno znalezienia dodatkowych obszarw pod za-
siew pszenicy, yta iinnych upraw. Wczasie rozmowy okazao
si, e Polska wrozwoju rolnictwa nastawia si wpewnym sensie
na model duski.[Trudno powiedzie oco chodzio. By moe
miano na myliistnienie prywatnych gospodarstw rodzinnych
irozbudow spdzielnizbytu izaopatrzenia zamiast (lub obok)
spdzielniprodukcyjnych]. Tow. Bierut potwierdzi to.
3. Szczegowo rozpatrzono zagadnienie dalszego rozwoju prze-
mysu ikierunkw inwestycji. Wskazano tow. Bierutowi, e pla-
nuj oni rozwj przemysu w oderwaniu od bazy surowcowej,
zwaszcza w zakresie metalurgii. Polityka taka stawia Zwizek
Sowiecki przed faktami dokonanymi i w rzeczywistoci pol-
scy przyjaciele jakby prbuj planowa w pewnych dziedzi-
nach rozwj gospodarki ZSRR, co jest nienormalne, a nawet
szkodliwe. Dlatego polscy przyjaciele musz radykalnie zrewi-
dowa swe stanowisko i znale rezerwy surowcowe w Polsce.
Uzgodniono, e Polacy starannie zrewiduj poszczeglne pozy-
cje planu na 1954 r. ipoprawiona wersja zostanie skierowana do
Moskwy, gdzie radzieccy i polscy specjalici rozpatrz j oraz
okoo 15 stycznia 1954 r. przedo uwagiipropozycje.
4. Tow. Bierut zwrci si do kierownictwa KC KPZR z kilko-
ma probami: a) przydzieli PRL 25 ton zota, b) [przydzie-
li] 300 tys. ton zboa (w tym 100 tys. ton ziarna na pasze),
c) w 1954 r. wydzieli dodatkowo 300 [sic! prawdopodob-
nie 300 tys. ] ton rudy elaza, d) wydzieli w 1954 r. 200 tys.
ton rudy manganu (zamiast uzgodnionych 117 tys. ton).
Zdecydowano, aby przeprowadzi niezbdne obliczenia oraz
wyraono opini, e problem [przekazania] zota budzi due
wtpliwocizpunktu widzenia celowocitego kroku.
5. Zinicjatywy kierownictwa KC KPZR rozpatrzono spraw rozdzie-
lenia stanowisk przewodniczcego Rady Ministrw ikierownika
partii. Tow. Bierut zgadza si na podzia stanowisk, jednak wyrazi
yczenie pozostania na stanowisku kierownika partii,anie wRa-
dzie Ministrw. Zdanie kierownictwa KC KPZR byo nastpuj-
ce: Przewodniczcy Rady Ministrw tow. Bierut, on te prze-
wodniczy Biuru Politycznemu, natomiast na pierwszego sekreta-
rza rekomendowa tow. Zawadzkiego A[leksandra]. Tow. Bierut
owiadczy, e Zawadzki ma duy autorytet w spoeczestwie,
jednake wpartii[jego] autorytet [jest] niewystarczajcy, prcz
tego czsto choruje. [Bierut, ktry wlatach 194854 peni funk-
cj przewodniczcego KC iod listopada 1952 r. by jednoczenie
premierem, po zjedzie zrezygnowa zfunkcjipastwowej, obej-
mujc nowo wprowadzon funkcj Isekretarza KC. Zawadzkiza-
chowa stanowisko przewodniczcego Rady Pastwa, ktre pia-
stowa od listopada 1952 r., iczonkostwo wBiurze Politycznym].
Tow. Bierut zaproponowa utworzenie prezydium KC w liczbie
20 osb i sekretariatu politycznego 9 osb. Propozycja ta nie
zostaa jednak podtrzymana izalecono stworzenie operatywnego
Biura Politycznego wskadzie 11 osb, ktre by si zbierao co ty-
dzie oraz Sekretariatu [skadajcego si] z45 osb do pracy bie-
cej. [Ostatecznie po zjedzie wybrano 13 czonkw Biura Poli-
tycznego i4zastpcw czonkw oraz 4-osobowy sekretariat KC].
6. Rozpatrzono rwnie niektre zagadnienia personalne izaleco-
no, by towarzysz Bierut przenis Bermana do pracy w Radzie
Ministrw, pozostawiajc go wBiurze Politycznym [Tak te si
stao: po zjedzie Berman przesta by jednym zsekretarzy KC
ipozostajc czonkiem Biura Politycznego obj stanowisko wi-
cepremiera], atow. Minca zwolni zobowizkw przewodnicz-
cego [Pastwowej] KomisjiPlanowania [Gospodarczego], pozo-
stawiajc go w Biurze Politycznym i Radzie Ministrw. [Takie
decyzje zostay podjte: po zjedzie Minc odszed ze stanowiska
w PKPG, zachowujc stanowisko wicepremiera i czonkostwo
wBiurze Politycznym]. Zalecono, aby powanie zaj si wysu-
waniem do kadr kierowniczych nowych, oddanych partii, towa-
rzyszy polskiej narodowoci. Wysunito sugesti, eby ostronie
rozway problem usunicia zkierownictwa byych PPS-owcw,
szczeglnie Cyrankiewicza. [Cyrankiewicz zachowa swoje po-
zycje, a nawet powrci na stanowisko premiera (od listopada
1952 r. by wicepremierem). O jedn pk niej znaleli si
natomiast dwaj inni b. pepeesowcy: Adam Rapacki z czonka
Biura Politycznego przeszed do kategorii zwykych czon-
kw KC]. Jednoczenie zalecono wczy tow. Rokossowskiego
do bardziej aktywnej pracy wBiurze Politycznym iwprowadzi
go do nowego skadu BP. [Rokossowskizosta, rzecz jasna, wy-
brany na czonka Biura Politycznego, natomiast trudno stwier-
dzi, czy otrzymywa jakie specjalne zadania ocharakterze po-
litycznym. Wkadym razie wposiedzeniach Biura Politycznego
uczestniczy].
7. Zalecono tow. Bierutowizwrcenie uwagina artyleri wzwizku
z powanymi sygnaami o zej sytuacji z amunicj. Jest bardzo
moliwe, e wtej dziedzinie ma miejsce wiadome szkodnictwo.
8. Zalecono zamknicie w Warszawie instytutw brytyjskie-
go i francuskiego jako legalnej formy prowadzenia dziaalno-
ciszpiegowskiej. [By moe notujcy przebieg rozmw pomyli
si, by moe przywdcy sowieccy bylile poinformowani, gdy
Instytut FrancuskiwWarszawie zosta zamknity ju wstycz-
niu 1950 r. Jak wynika zpolskich dokumentw, wkocu grudnia
1953 r. sowieckiambasador wParyu sugerowa swoim polskim
kolegom co innego ni przywdcy radziliBierutowi: ocieplenie
stosunkw zFrancj, wtym m.in. czciowe otwarcie instytu-
tu. British Council przetrwa lata stalinowskie, cho stosowano
rne szykany (np. legitymowanie przez posterunek MO osb
wchodzcych do budynku)].
9. Ze wzgldu na wag problemw tow. Bierut zaproponowa aby
20 stycznia kierownictwo KC KPZR przyjo szeciu czonkw
Biura Politycznego [KC PZPR], by zich udziaem omwi pro-
blemy wysunite w obecnej rozmowie. Otrzyma na to zgod
pod warunkiem, e tow. Bierut take bdzie obecny. [Nie udao
si stwierdzi, czy takie spotkanie miao miejsce. Wprotokoach
najwyszych instancjiPZPR brak jakichkolwiek wzmianek tak-
e opobycie Bieruta wMoskwie wgrudniu 1953 r.].
26
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Pukownik Pakin raportuje
ZOBOWIZANIE DO WYBORW. W lipcu 1945 r. do
Poczdamu, gdzie odbywao si kolejne po Teheranie iJa-
cie spotkanie Wielkiej Trjki (przywdcw USA, Wiel-
kiej Brytanii iZSRR), zostaa wezwana delegacja polska.
Od 5 lipca Wielka Brytania i Stany Zjednoczone uzna-
way powoany 28 czerwca w Warszawie Tymczasowy
Rzd Jednoci Narodowej, co automatycznie oznaczao
cofnicie uznania dla rzdu londyskiego, ktrego pra-
cami kierowa wybitny dziaacz Polskiej Partii Socjali-
stycznej Tomasz Arciszewski.
Warunkiem uznania rzdu warszawskiego, w ktrym
wicepremierem i ministrem rolnictwa zosta Stanisaw
Mikoajczyk, prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego, by-
o zobowizanie si rzdu do przeprowadzenia wnajbli-
szym czasie wolnych, demokratycznych wyborw. Dekla-
racj tej trecizoya te wezwana do Poczdamu delegacja
polska. Wjej skad wchodzili m.in.: Bolesaw Bierut, Wa-
dysaw Gomuka, Edward Osbka-Morawski, Stanisaw
Mikoajczyk, Stanisaw Grabski, Micha Rola-ymierski.
Mikoajczyk liczy, e wybory potwierdz olbrzymie
poparcie dla Polskiego Stronnictwa Ludowego iwten spo-
sb PSL zdobdzie wadz. Byy to rachuby naiwne, bo ko-
munici nawet specjalnie nie ukrywali, e wadzy raz zdo-
bytej nie oddadz. Zamierzali przeprowadzi wybory, ale
nie miay by one ani wolne, ani demokratyczne. Nie na-
ley przy tym zapomina, e tradycje parlamentarne byy
w spoeczestwie polskim raczej rachityczne. Uatwiao
to komunistom zadanie, tym bardziej e wspierani przez
Stalina zoburzeniem odrzucili wysanie przez mocarstwa
zachodnie do Polski obserwatorw. Uznali to za bezprece-
densow ingerencj wwewntrzne sprawy Polski.
0 ile pizy falszowaniu wynikow iefeienuum (1946 i.) caly tiuu spaul na baiki pizybylej
z Noskwy ekipy pou uowouztwem pplk. Aiona Palkina, o tyle wyboiy (1947 i.) falszowali juz
polscy fachowcy, a Palkin pizyslany na piosb Bieiuta byl w ouwouzie.
ANDRZEJ
GARLICKI
'++ ,.,++.1.:
,.:1 .:|:.:.1.m
'+.+.+, .:...:.
)+ .
POLSKA: IDEA WSPLNEJ LISTY. Zanim doszo do wy-
borw w Polsce (19 stycznia 1947r.), odbyy si one w kil-
ku innych krajach Europy, ktre dostay si w sfer wpy-
ww Moskwy (art. s. 22). W Polsce jednak sytuacja bya
szczeglnie skomplikowana. Nie tylko dlatego, e byo to
najwiksze pod wzgldem terytorium iludnoci pastwo
sowieckiej strefy wpyww owielkim znaczeniu strate-
gicznym dla Moskwy. Rwnie dlatego, e Polska ani
przez chwil nie kolaborowaa zIII Rzesz, czego nie da
si powiedzie oBugarii, Rumunii iWgrzech. WPol-
sce wczasie wojny istnia masowy ruch oporu, wktrym
w przeciwiestwie do Jugosawii komunici odgry-
wali marginaln rol.
Polacy mieli te jak najgorsze dowiadczenia histo-
ryczne zRosj ize Zwizkiem Sowieckim. Pami wia-
roomnegozamania paktu onieagresji izajcia, wci-
sym wspdziaaniu z III Rzesz we wrzeniu 1939 r.,
czci terytorium II Rzeczpospolitej bya wci wiea.
Podobnie jak odmowa udzielenia pomocy powstaniu
warszawskiemu. Istniao te w spoeczestwie polskim
silne poczucie krzywdy z powodu utraty ziem wschod-
nich zWilnem iLwowem.
Komunici nie mogli miezudze, e wwolnych wy-
borach wprowadz do parlamentu liczc si reprezen-
tacj. Postanowili wic sprbowa przeprowadzi goso-
wanie, ktrego wynik byby z gry uzgodniony zlegaln
opozycj, czyli zPSL. Idea utworzenia Bloku Stronnictw
Demokratycznych zrodzia si w kierownictwie Polskiej
Partii Robotniczej jesieni 1945r. Naleao do niej przeko-
na kierownictwo PPS, co, cho nie bez trudnoci, udao
si osign, ale spraw kluczow byo przekonanie PSL.
27 27
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
..+...: '''.
.+1 1., ',
. + |,'.:m, '+1'+
|,1..'+ ..:.
'''., '..:..:
)+ .
Gdyby si to udao, podzia mandatw nastpiby w re-
zultacie negocjacji jeszcze przed gosowaniem, awybory
stayby si plebiscytem. Przy jednej wsplnej licie wybor-
ca nie miaby wpywu na skad wybranego parlamentu.
Idea blokw wyborczych miecia si w polskiej i eu-
ropejskiej tradycji parlamentarnej. Stronnictwa ozblio-
nych programach zawieray porozumienia przedwybor-
cze, by nie osabia si we wzajemnej walce i w drodze
negocjacji ustalay porzdek miejsc na wsplnej licie.
Odmienno koncepcji PPR polegaa na tym, e wspl-
na lista obejmowa miaa wszystkie stronnictwa biorce
udzia wwyborach.
PUAPKA NA PSL. Wlutym 1946r. przedstawiciele PPR,
PPS iPSL czterokrotnie spotykali si wsprawie utworze-
nia bloku. Zzachowanych protokow wynika, e od po-
cztku bya to puapka zastawiona na PSL. Procentowy
bowiem podzia zdobytych przez blok mandatw miaby
wyglda nastpujco: PPR, PPS, PSL i SL po 20 proc.,
Stronnictwo Demokratyczne i Stronnictwo Pracy po
10 proc. To oznaczao, e najliczniejsze stronnictwo,
PSL, musiaoby si zadowoli t sam liczb mandatw,
co fkcyjne Stronnictwo Ludowe, cakowicie podporzd-
kowane PPR.
Mikoajczyk odbi pieczk i zada 75 proc. man-
datw dla wsi, celowo nie okrelajc zasad ich podzia-
u pomidzy PSL i SL. Stefan Korboski, wwczas bli-
ski wsppracownik Mikoajczyka, zanotowa 10 lute-
go 1946r.: Trzy dni temu rozmawiali nasi zPPS iPPR
owsplnym bloku wyborczym, ale bez rezultatu. Obie te
partie bardzo nas oto naciskaj, lecz bronimy si jak mo-
emy, bo wybory na jedn list to kapitulacja ikoniec.
KOSZTOWNY BD MIKOAJCZYKA. Ostatecznie Mi-
koajczykowi udao si storpedowa pomys wsplnej
listy, ale wtrakcie rozmw popeni kosztowny bd po-
lityczny. W pewnym momencie przywoa mianowicie
ZIEMIE ODZYSKANE OSADNI CY NA PI ASTOWSKIM
P
rzesunicie granic Polski na zachd, po-
stanowione na konferencji w Poczdamie
(1945 r.), postawio przed wadzami zada-
nie: jak wytumaczy straty na wschodzie i na-
bytki na zachodzie? W tej drugiej sprawie, aby
podkreli, e terytoria te s nie tyle zdobyte na
Niemcach, co od wiekw przynalene pastwu
polskiemu (w czasach bowiem piastowskich le-
ay w jego granicach), nazywano je Ziemiami
Odzyskanymi, polskimi ziemiami zagrabiony-
mi, odwiecznymi ziemiami piastowskimi. Cen-
zura pilnowaa, by nie pisano i nie mwiono
o nich jako o rekompensacie za tereny utraco-
ne na wschodzie (Kresy). Goszono, e poszerzo-
ne oZiemie Odzyskane pastwo polskie moe
przeszkodzi w odrodzeniu si niemieckiego
imperializmu. Gwarantem nowych granic mia
by Zwizek Sowiecki, std konieczno sojuszu
z ZSRR. Problem potraktowano ustrojowo, skoro
trzecie pytanie w referendum z 1946 r. brzmiao:
Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Pa-
stwa Polskiego na Batyku, Odrze i Nysie u-
yckiej?. W latach nastpnych z Odry i Nysy
uczyniono wrcz papierek lakmusowy peere-
lowskiego patriotyzmu.
Do realizacji planu zasiedlenia ziem powo-
ano cay szereg instytucji. Osadnictwem kie-
rowa Pastwowy Urzd Repatriacyjny. Jesz-
cze w listopadzie 1944 r. zosta reaktywowany
przedwojenny Polski Zwizek Zachodni. W lu-
tym 1945 r. powoano Instytut Zachodni, ktry
skupia historykw, archeologw, geografw,
etnologw, ekonomistw i prawnikw. W listo-
padzie 1945 r. powstao Ministerstwo Ziem Od-
zyskanych, z Wadysawem Gomuk na czele,
ktre miao zaj si administracj i scaleniem
nowych ziem z reszt kraju. W latach 194550
dziaaa Komisja Ustalania Nazw Miejscowoci,
ktra miaa przywraca polskie nazwy w miej-
sce niemieckich, jednak w praktyce najczciej
nadawaa je na nowo.
By zwiza emocjonalnie Polakw z proble-
matyk Ziem Odzyskanych, krcono filmy, pisa-
no reportae i ksiki, rozklejano plakaty, kom-
ponowano piosenki, organizowano obchody
imanifestacje. Co roku odbyway si Tygodnie
Ziem Zachodnich, w kwietniu 1946 r. impreza
pt. Trzymamy stra nad Odr. Uwieczeniem
takich dziaa bya Wystawa Ziem Odzyska-
nych, zorganizowana we Wrocawiu w padzier-
niku 1948 r., prezentujca dorobek polityczny,
gospodarczy i kulturalny Polski na przejtych
terenach. Wystaw odwiedzio ponad 1,5 mln
goci. Nieprzypadkowo take we Wrocawiu
odby si wwczas Kongres Jednoci Modziey
(w lipcu 1948 r.) oraz wiatowy Kongres Intelek-
tualistw w Obronie Pokoju (w sierpniu 1948 r.).
Trzeba przyzna, e w kwestii Ziem Odzy-
skanych dziaano nie tylko z propagandowym
rozmachem, ale i skutecznie. Do 1948 r. na te-
reny wcielone wprowadzio si ok. 4,8 mln lu-
dzi. Udao si odbudowa wiele fabryk i bu-
dowli miejskich, zagospodarowa grunty rolne.
Z czasem starano si likwidowa odrbny sta-
tus tych terenw, a podkrela udan unifika-
cj z macierz.
J oanna Sawicka
przykad Francji, ktra wsprawie potrzeby zmian kon-
stytucji przeprowadzia 21 padziernika 1945r. referen-
dum ludowe.
Wten sposb zrodzia si niezwykle korzystna dla ko-
munistw idea przeprowadzenia referendum w Polsce.
Pozwalao to przede wszystkim odsun wczasie wybo-
ry. Referendum umoliwiao te poznanie rzeczywiste-
go ukadu si. Wreszcie stwarzao moliwo sprawdze-
nia wpraktyce sposobw faszowania wynikw, co wcale
nie byo takie proste. Wkomisjach wyborczych bowiem
znajdowa si mieli przedstawiciele stronnictw, przeciw-
ko ktrym wybory miay by faszowane. Konieczne te
byo przygotowanie cakiem sporej liczby tych, ktrzy
mieli faszowa.
Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SL i SD) zgosi ini-
cjatyw przeprowadzenia referendum ludowego wspra-
wie przemian ustrojowych w Polsce. Po kilku dniach
PSL wsparo ten pomys. Znalazo si bowiem wsytuacji,
zktrej nie miao dobrego wyjcia. Wezwanie do bojkotu
byoby dla spoeczestwa niezrozumiae, anieudany boj-
kot byby klsk polityczn.
REFERENDUM. 27 kwietnia 1946 r. Krajowa Rada Na-
rodowa wyznaczya na 30 czerwca termin referendum.
Uczestnicy mieli odpowiedzie na trzy pytania. Pierwsze
dotyczyo zniesienia senatu, drugie reform spoecznych
igospodarczych, trzecie zachodnich ipnocnych granic
Polski. (PPR z sojusznikami forsowaa haso 3 x tak).
Dopiero wkocu maja PSL zdecydowao si wezwa
swych zwolennikw do gosowania przeciwko zniesie-
niu senatu. Nie wynikao to z przywizania do dwu-
izbowoci parlamentu, czemu przez cae dwudziesto-
lecie midzywojenne ruch ludowy by przeciwny, lecz
z koniecznoci odrnienia si od stronnictw bloku.
PSL nie mogo wezwa do gosowania przeciwko refor-
mie rolnej lub Ziemiom Odzyskanym. Pozostawa wic
tylko senat (2 x tak, 1 x nie).
28
USTRZYKI
DOLNE
LWW
RZESZW
BEZ
HRUBIESZW
TOMASZW
LUBELSKI
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Przygotowania PPR do referendum nie ograniczay
si do zrcznej zreszt propagandy. wiczono rwnie
yg g y
terror. Nieznani sprawcy bili do utraty przytomnoci
aktywistw PSL. Na szerok skal stosowano bezprawne
aresztowania, a na wsie o silnych wpywach PSL doko-
nywano swoistych najazdw. Najgoniejszy by na wie
Wwolnica koo Puaw. Spalono wwczas 101 domw
mieszkalnych i ponad 400 budynkw gospodarczych.
Dwie osoby zginy wpomieniach.
Wreszcie przysza niedziela 30 czerwca 1946r. Wedle
ofcjalnych danych, ktre wydaj si do wiarygodne,
frekwencja wyniosa ponad 85 proc. Natomiast wyniki
okazay si cakowit porak komunistw. Przez niedo-
patrzenie komisja wyborcza wKrakowie ogosia wyniki
prawdziwe. Wedle nich pozytywnie na pierwsze pytanie
odpowiedziao zaledwie 16 proc. gosujcych, na drugie
33 proc., na trzecie za 69 proc.
SFASZOWANE WYNIKI REFERENDUM. Wstrzymano
wic ogoszenie wynikw oglnopolskich iprzystpiono
do ich faszowania. 4 lipca doszo wKielcach do pogro-
mu ludnoci ydowskiej. Te kompromitujce Polsk wy-
darzenia odbiy si szerokim echem wprasie wiatowej.
12 lipca ogoszono ofcjalne wyniki referendum. We-
dle nich na pierwsze pytanie pozytywnie odpowiedzia-
o 68,2 proc. gosujcych, na drugie 77,3 proc., na trze-
cie 94,4. Prof. Andrzej Paczkowski, ktry przeanalizo-
wa cile tajn do niedawna dokumentacj referendum,
stwierdza, e na pierwsze pytanie pozytywnie odpowie-
dziao 30,5 proc. gosujcych, na drugie 44,5 proc., na
trzecie 68,3 proc. Taka bya skala faszerstwa.
TERAZ WYBORY. Po tych dowiadczeniach kierownic-
two PPR ju zmniejszymi obawami mogo podj decy-
zj oprzeprowadzeniu wyborw do Sejmu Ustawodaw-
czego. Termin wyznaczono na 19 stycznia 1947r. Wadze
bezpieczestwa jeszcze bardziej zaostrzyy terror wobec
spoeczestwa. Wedle raportu, przedoonego Stalino-
wi przez gwnego doradc radzieckiego wpolskim Mi-
nisterstwie Bezpieczestwa Publicznego pk. Siemiona
Dawydowa, zwerbowano prawie 22 tys. czonkw ko-
misji obwodowych, co stanowio 47 proc. ich skadu,
i 153 czonkw komisji okrgowych (43 proc.). Przed
wyborami prewencyjne aresztowania objy ok. 80 tys.
osb. Ponad 400 tys. wskazanych przez bezpiek osb
skrelono zlist uprawnionych do gosowania.
W czasie wyborw nagminnie stosowano praktyk
grupowego jawnego gosowania. Wzakadach pracy ina
wsiach organizowano wsplne przemarsze do punktw
gosowania i demonstracyjne jawne gosowanie. A mi-
mo tych wszystkich dziaa determinacja spoeczestwa
okazaa si na tyle silna, e wadzom nie udao si wy-
musi zakadanych wynikw. Signito wic do spraw-
dzonych wreferendum metod faszowania. Oile jednak
przy faszowaniu wynikw referendum prawie cay trud
spad na barki przybyej z Moskwy ekipy pod dowdz-
twem ppk. Arona Pakina, otyle wybory faszowali ju
polscy fachowcy, appk Pakin przysany na prob Bie-
ruta by wodwodzie.
KOLEJNE FASZERSTWO. Laureat Nagrody Historycz-
nej POLITYKI Czesaw Oskowski w ksice pt. Wy-
bory do sejmu z 19 stycznia 1947 r. w Polsce stwier-
dza: Przygotowania do sfaszowania wyborw wadze
podjy bezporednio po referendum. Na dugo przed
dniem gosowania rozstrzygnito podstawowe kwestie
prawne, organizacyjne oraz zdecydowano o wynikach
wyborw. W porwnaniu z referendum wadze znacz-
nie lepiej przygotoway si do sfabrykowania rezultatw
wyborczych. Pozostawiono take znacznie mniej ladw
dokonanego faszerstwa.
Ofcjalne wyniki wyborw ogoszono 3 lutego 1947r.
Blok uzyska mia 80,1 proc., PSL 10,3 proc. Reszta go-
sw pada na inne listy, na og zalene od komunistw.
Wedug raportu ppk. Pakina dla Stalina na partie blo-
ku wrzeczywistoci pado ok. 50 proc. gosw, co wydaje
si moliwe.
ELAZNA KURTYNA. Wybory polskie odbyy si wcza-
sie, gdy elazna kurtyna, by uy okrelenia Winstona
Churchilla, ju waciwie wpeni dzielia demokratycz-
n Europ od pastw podlegych Moskwie. Zachd po-
zby si juzudze co do wujaszka Stalina ifakt sfa-
szowania wyborw wPolsce nie wywar wikszego wra-
enia. Rozwieway si te polskie nadzieje na to, e uda
si ograniczy wadz komunistw. Przyszo rysowaa
si wczarnych barwach. Okazaa si zreszt jeszcze gor-
sza, ni wwczas przypuszczano.
Andrzej Garlicki
Korekt a grani c: ropa dl a Moskwy
P
olsko-sowiecka umowa graniczna zostaa podpi-
sana przez komunistyczne wadze powojennej
Polski 16 sierpnia 1945r. Podkrelano, e nowa granica
wschodnia opiera si na rozmieszczeniu narodowo-
ci, ajej przebieg jest sprawiedliwy inaturalny. Owa
linia przyjaznego ssiedztwa jak nazyway j mani-
festy komunistw zostaa skorygowana w1951r., gdy
zapada decyzja owymianie 480 km kw. wokolicach
Beza (dla ZSRR) na podobny powierzchniowo obszar
w rejonie Ustrzyk Dolnych (tzw. worek bieszczadzki,
dla Polski). Wersja oficjalna mwia, e to Polska wyst-
pia zinicjatyw, a zamiana odcinkw terytoriw jest dla niej korzystna. Wrze-
czywistoci to Moskwa dyktowaa warunki. Prawdziwym powodem byo odkrycie
wokolicach Beza z ropy igazu ziemnego oraz ch przejcia przez ZSRR caej
linii kolejowej KrystynopolRawa Ruska.
Postanowiono, e ludno zamienianych terenw, jeli chce je opuci, moe
zabra ze sob majtek ruchomy, zwierzta gospodarskie, sprzt rolniczy oraz nie
wmontowane urzdzenia przedsibiorstw. Nieruchomoci za wraz zliniami pro-
dukcyjnymi fabryk przechodziy na wasno nowych administratorw, przy czym
nie mieli oni obowizku wypacenia odszkodowa.
Wieci oumowie wywoay panik. Ludzie niszczyli budynki gospodarcze iplo-
ny. WPolsce pojawiay si plotki orychym przyczeniu do ZSRR take Rzeszow-
szczyzny iBiaostocczyzny. WLublinie masowo wycofywano oszczdnoci zPKO.
Prawd jest, e planowano dalsze korekty granicy, ale na mniejsz skal. Odstpio-
ny bratniemu narodowi mia zosta region Hrubieszowa, realizacj zamierze
przerwaa mier Stalina.
Grzegorz Kurek
'+m,+..+ ,.:1
.,'.+m. 1 ':,m.
'|+.1+..:
,)+) .,
,'+'+|.+.+
..+..'+ .+
.' '.|.'.'.:,
. 1.
29 29
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
O mj Rozmarynie,
czyli Konstytucja PRL
SEJM USTAWODAWCZY, MAA KONSTYTUCJA, PRE-
ZYDENT BIERUT. Sejm wyoniony 19 stycznia 1947 r.
w sfaszowanych wyborach nazwano Ustawodawczym,
bo gwnym jego zadaniem miao by uchwalenie usta-
wy zasadniczej, czyli konstytucji. Ju wmiesic po wy-
borach, 19 lutego, Sejm przyj ustaw konstytucyj-
n o ustroju i zakresie dziaania najwyszych organw
Rzeczpospolitej Polskiej, ktr potocznie nazywano Ma-
Konstytucj (art. s. 13).
Przemawiajc ztej okazji wimieniu klubu PPR pose
Zenon Kliszko stwierdzi, co zanotowano w stenogra-
mie sejmowym, e projekt Maej Konstytucji jest prb
stopienia w jedn logiczn i zwart cao dwch ele-
mentw: demokratycznych tradycji konstytucyjnych
oraz nowych elementw ustrojowych wyrastajcych
zgbokich przeobrae spoecznych igospodarczych.
I o to chodzio dyskusja konstytucyjna miaa toczy
si w mtnej pianie frazesw ukrywajcych rzeczywi-
ste intencje.
Piojekt konstytucji PRL fiimowal zespol piof. Stefana Rozmaiyna,
tekst popiawil osobiscie }ozef Stalin, a popiawki te naniosl
Boleslaw Bieiut.
ANDRZEJ GARLICKI
'+1'+ ...,|:
.,1+..+ '.|,|..,.
'''
'|.1:... ' ..
,1.+ ,.'1.
-m+,.: '++
,,.:.+,.: ,.,:'|
'.|,|..,. '''
'.+'., ),. .
Uchwalenie Maej Konstytucji i kilku ustaw ustrojo-
wych (m.in. ustawy owyborze prezydenta Rzeczpospoli-
tej) zaspokoio potrzeby nowej wadzy iodsuwao wnie-
okrelon przyszo podstawowe zadanie Sejmu Usta-
wodawczego.
Na prezydenta przytaczajc wikszoci gosw
(418za, 24 przeciw) wybrano Bolesawa Bieruta. Formal-
nie, bo taki by wymg prawa, wystpowa jako bezpartyj-
ny, wrzeczywistoci nadal by czonkiem Biura Politycz-
nego KC PPR. Utrzymywano to wtajemnicy idlatego po-
siedzenia Biura Politycznego odbyway si wBelwederze.
ROZPRAWA Z PSL. Sejm Ustawodawczy zaczyna kaden-
cj wbardzozoonej sytuacji wewntrznej izmieniaj-
cym si ukadzie zagranicznym. Najpilniejszym zada-
niem politycznym dla wadz byo dokoczenie eliminacji
mikoajczykowskiego Polskiego Stronnictwa Ludowego.
W krgach kierowniczych PSL zacza si ksztatowa
opozycja wobec Mikoajczyka. Tacy dziaacze jak Jzef
30
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Nieko, Czesaw Wycech, a nawet bliski kiedy wsp-
pracownik nieyjcego ju wwczas Wincentego Witosa
Wadysaw Kiernik uwaali, e bezkompromisowe sta-
nowisko Mikoajczyka prowadzi donikd. Stefan Kor-
boski, zaufany i bliski wsppracownik Mikoajczyka,
wspomina, e latem 1947r. przekonywa kolegw zkie-
rownictwa PSL, e naley stronnictwo rozwiza, bo jest
to jedyny sposb, aby unikn przejcia PSL przez opo-
zycjonistw. Nie przekona. 21 padziernika 1947r. Mi-
koajczyk, za pomoc Ambasady Amerykaskiej wWar-
szawie, opuci Polsk. Uciekli rwnie Stefan Korbo-
ski iKazimierz Bagiski zonami. Wnastpnych dniach
komunici przejli kontrol nad PSL.
chwili nie moglimy zrozumie, zdawao nam si, e to
jaka dywersja wdara si wradio.
PZPR BEZ PRAWICOWEGO ODCHYLENIA. Kilka tygo-
dni wczeniej ujawni si konfikt pomidzy sekretarzem
generalnym KC PPR Wadysawem Gomuk a Biurem
Politycznym. Pozornie dotyczy kwestii mimo wszyst-
ko drugorzdnej, bo kanonu tradycji partii majcej po-
wsta ze zjednoczenia PPR iPPS. Wrzeczywistoci by to
spr ozakres samodzielnoci imoliwo realizowania
wasnej drogi do socjalizmu. Gomuka przegra i wraz
znielicznymi zwolennikami znalaz si na bocznym to-
rze, apniej wwizieniu.
KOMINFORM. PORZDKI W OBOZIE. Kilka tygodni
wczeniej, 2227 wrzenia 1947 r., odbya si w Szklar-
skiej Porbie cile tajna konferencja przedstawicieli par-
tii komunistycznych irobotniczych Jugosawii, Bugarii,
Rumunii, Wgier, Polski, Zwizku Radzieckiego, Francji,
Czechosowacji i Woch. Referat programowy wygosi
Andriej danow, uwaany za przyszego nastpc Stali-
na. Stwierdzi, e nastpi ostateczny rozpad dawnej ko-
alicji antyhitlerowskiej, w ktrej miejsce uksztatoway
si dwa obozy: obz imperialistyczny iantydemokraty-
czny oraz obz antyimperialistyczny i demokratycz-
ny. Ta prymitywna wizja powojennego wiata stanie si
wnajbliszych latach obowizujca.
WSzklarskiej Porbie powoano Biuro Informacyjne,
zwane pniej potocznie Kominformem, ktre miao
koordynowa dziaalno tworzcych go partii. Na ze-
wntrzn podlego nie zamierza godzi si Josif Broz
Tito. Komunici jugosowiascy cieszyli si wwczas au-
tentycznym szerokim poparciem spoecznym i nie za-
mierzali realizowa dyrektyw Moskwy. Konfikt by nie-
uchronny.
28 czerwca 1948 r. opublikowana zostaa rezolucja
Kominformu o sytuacji w Komunistycznej Partii Ju-
gosawii, odsdzajca jej kierownictwo od czci i wiary.
Maria Dbrowska zanotowaa wdzienniku: Przy nia-
daniu usyszelimy nagle przez radio (otworzone dla
muzyki) co niebywaego. Rezolucj Belgradzkiego Ko-
minformu przeciwko legendarnemu Tito. W pierwszej
Wgrudniu 1948r. powstaa, oczysz-
czona ju zodchyle, Polska Zjednoczo-
na Partia Robotnicza na czele zBolesa-
wem Bierutem, ktry ju zrezygnowa
zudawania bezpartyjnego.
BLOKADA BERLINA, NATO, RFN. Trzy
dni po ogoszeniu antyjugosowiaskiej
rezolucji Kominformu rozpocza si
blokada zachodnich sektorw Berlina,
na co Amerykanie wsparci przez Brytyj-
czykw odpowiedzieli uruchomieniem
mostu powietrznego, ktry do 4 maja
1949 r., czyli do zakoczenia blokady,
zaopatrywa miasto we wszystko co po-
trzebne. Zpunktu widzenia logistyki by-
o to przedsiwzicie niezwyke.
Miesic przed zniesieniem blokady
Berlina, 4 kwietnia 1949r., wWaszyng-
tonie Belgia, Francja, Dania, Holandia,
Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portu-
galia, USA, W.Brytania iWochy podpi-
say ukad outworzeniu NATO. Jesieni
1949r. proklamowane zostao utworze-
nie Republiki Federalnej Niemiec, kt-
rej kanclerzem zosta Konrad Adenauer.
PROJEKT PROF. ROZMARYNA. Wtym
natoku wydarze zamary przygotowa-
nia do uchwalenia konstytucji. Dopiero wczerwcu 1949r.
Sekretariat KC PZPR powoa dwie komisje (merytorycz-
n iideologiczn), ktrych zadaniem byo przygotowanie
projektu konstytucji. Obu przewodniczy minister spra-
wiedliwoci iczonek Biura Politycznego KC PZPR Hen-
ryk witkowski. Rok pniej popad w nieask, utraci
y g
stanowisko partyjne, zachowujc jedynie stanowisko mi-
nisterialne. Zachowa te przewodnictwo obu wspomnia-
nych komisji, ale, jak napisa po latach czonek komisji
ideologicznej Marian Rybicki, jego pozycja polityczna
iaktywno oraz rzeczywisty wpyw na bieg spraw komi-
sji stay si wrcz iluzoryczne.
Od czerwca 1949 r. do marca 1951 r. komisja, ktrej
przewodniczy witkowski, odbya 33 posiedzenia. Ich
j j
rezultatem by przygotowany przez prof. Stefana Rozma-
ryna projekt konstytucji, ktrym zajo si Biuro Poli-
tyczne. Rozmaryn by wwczas kierownikiem Katedry
Prawa Pastwowego wUniwersytecie Warszawskim, ale
przede wszystkim cieszy si zaufaniem Bolesawa Bieru-
ta iJakuba Bermana, co dawao mu bardzo siln pozycj
polityczn.
DEKORACYJNA KOMISJA KONSTYTUCYJNA. Wiosn
1951r. Bierut iBerman zdali sobie spraw, e prace nad
konstytucj s wpowijakach ie Sejm Ustawodawczy mo-
e zakoczy kadencj nie speniwszy swego podstawowe-
go zadania. Biuro Polityczne postanowio wic zintensy-
fkowa prace nad projektem konstytucji. 26 maja 1951r.
'+'+ ,.:1: ':,m.
,'|+.1+..:,,
mm:.| ..'.+':..+
'.|,|..,. '''.:,
':.,,'.|:,
'.1.:, '+.+.+,
.. '.,.+ ),. .
31 31
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Sejm przyj ustaw otrybie przygotowania iuchwalenia
konstytucji Polski Ludowej. Na jej podstawie powoano
komisj konstytucyjn, ktra 19 wrzenia odbya posie-
dzenie inauguracyjne. Wprasie, radiu ikronice flmowej
nadano posiedzeniu odpowiedni rozgos, ale byo oczy-
wiste, e nie tu powstanie tekst konstytucji. To byo ciao
dekoracyjne, ktre odbyo zaledwie 4 posiedzenia. Pro-
jekt konstytucji przygotowywao wskie grono zaufanych
prawnikw, kierowane przez prof. Stefana Rozmaryna,
ktre otrzymywao dyrektywy od Biura Politycznego.
Powoana 26 maja 1951r. komisja konstytucyjna po-
woaa 10 podkomisji, zktrych najwaniejsza bya, kie-
rowana przez Bolesawa Bieruta, podkomisja redakcyjna
izagadnie oglnych.
PIONOWA KONSTRUKCJA WADZY.
Odrzucono monteskiuszowsk za-
sad trjpodziau wadz na ustawo-
dawcz, wykonawcz i sdownicz
oraz wprowadzono zasad jednoli-
toci wadzy pastwowej, czego kon-
sekwencj bya zwierzchnia pozycja
Sejmu w stosunku do pozostaych
ogniw aparatu pastwowego.
Prof. Jerzy Stembrowicz w zbio-
rowej pracy omawiajcej polskie kon-
stytucje (Warszawa 1990) stwier-
dza, e konstytucja PRL z 1952 r.
wprowadzaa pionow konstrukcj
wadzy, nawizujc tym do tradycji
Wielkiej Rewolucji Francuskiej iKomuny Paryskiej. Na
czele tej konstrukcji najwyszy przedstawicielski organ
pastwa wyraziciel woli ludu pracujcego Sejm, po-
chodzcy zwyborw powszechnych. Poniej Rada Mini-
strw bdca naczelnym wykonawczym izarzdzajcym
organem wadzy pastwowej powoywana, odwoywana
przez Sejm, odpowiedzialna i zdajca przed nim spraw
ze swej dziaalnoci.
W tej strukturze nie ma miejsca powiada dalej au-
tor na prezydenta, bo amie jej pionow konstrukcj
(naczele pastwa stoi wszak nie jednostka, lecz zgroma-
dzenie przedstawicielskie), a take byoby to wtpliwe
ideologicznie, stwarzajc jednostkow przeciwwag
wobec zgromadzenia przedstawicielskiego. Decyzje te
pozbawiay prestiowego tytuu prezydenta RP. Prze-
stawaa zreszt istnie idotychczasowa nazwa pastwa,
zastpiona przez Polsk Rzeczpospolit Ludow (PRL).
Projekt konstytucji znosi te niezaleno Najwyszej
Izby Kontroli, przeksztacajc j wMinisterstwo Kontro-
li podlege premierowi. Nie byy to samodzielne polskie
pomysy, lecz rezultat dostosowywania do wzorcowej,
stalinowskiej konstytucji ZSRR z1936r.
POPRAWKI STALINA. Projekt konstytucji, przetuma-
czony na rosyjski, Bolesaw Bierut zawiz do akceptacji
Stalinowi. Opinii publicznej, anawet elitom politycznym
faktu tego nie ujawniono. W1990r. przegldajc zawar-
to szaf pancernych z gabinetu I sekretarza KC PZPR
autor tego tekstu znalaz dwa czerwone puda. W ka-
dym znajdowa si na czerwono oprawny album. Jeden
zawiera rosyjski tekst projektu konstytucji z wasno-
rcznymi poprawkami Stalina, drugi tekst polski z po-
prawkami przetumaczonymi i naniesionymi wasno-
rcznie przez Bieruta.
Stalin bardzo uwanie przeczyta projekt konstytucji
inanis ok. 50 poprawek, zktrych cz miaa charak-
ter stylistyczny, ale byy imerytorycznie istotne. Wpre-
ambule do zdania, e polski lud pracujcy walczy dzie-
sitki lat owyzwolenie zniewoli narodowej, dopisa: na-
rzuconej przez pruskich, austriackich irosyjskich zabor-
cw kolonizatorw. Polscy autorzy projektu obawiali
si wspomnie, e Rosja bya zaborc.
Szczodrze dodawa sowo narodowy, co musiao zadzi-
wi niedawnych bojownikw walki z odchyleniem pra-
wicowo-nacjonalistycznym. Ale oczywicie wszystkie te
poprawki uwzgldniono. Podobnie jak zamian wasno-
ci prywatnej na wasno indywidualn, cho nikt nie
rozumia, na czym polega rnica.
Dwie poprawki byy symptomatyczne. Stwierdzenie,
e PRL ogranicza, wypiera ilikwiduje stosunki spoecz-
ne oparte na wyzysku zmieni na: ogranicza, wypie-
ra i likwiduje klasy spoeczne yjce z wyzysku robot-
nikw i chopw. W likwidacji klas mia Stalin sporo
dowiadczenia. W nastpnym ar-
tykule wykreli sformuowanie, e
prawo jest oglnym dobrem narodu
polskiego, zapewne dlatego, e stao
ono w sprzecznoci z zasad klaso-
woci prawa.
OGLNONARODOWA DYSKUSJA.
Tekst poprawiony i zaakceptowa-
ny przez Stalina zosta ogoszony
drukiem w drugiej poowie stycz-
nia 1952r. iprzystpiono do oglno-
narodowej nad nim dyskusji. Trwa-
a ona ok. 10 tygodni, a wic do
krtko, cho czas nie goni, bo ju
15grudnia 1951r. Sejm Ustawodaw-
czy przeduy swoj kadencj.
Sdzc ze sprawozdaniazoonego przez Bieruta, od-
byo si ponad 200 tys. narad i zebra powiconych
projektowi konstytucji, w ktrych wzio udzia ponad
11mln uczestnikw; ok. 1,4mln wypowiedziao si ust-
nie, a ponad 25 tys. nadesao uwagi pisemne. Co naj-
gorsze, te zebrania naprawd si odbyway, awyznacze-
ni ich uczestnicy pracowicie dukali dostarczone teksty.
Ojakiejkolwiek prawdziwej dyskusji mowy by nie mo-
go, bo byo to apogeum polskiego stalinizmu iludzie ju
si nauczyli, e nie naley si wychyla.
Tekst konstytucji szeroko eksponujcy prawa iwolno-
ci obywatelskie by wracej sprzecznoci zotaczajc
rzeczywistoci. Bezpodstawnymi aresztowaniami, tor-
turami w ledztwie, represjami wobec rzekomych wro-
gw klasowych, bezprawiem.
KONSTYTUCJA PRL. Sejm Ustawodawczy uchwali kon-
stytucj 22 lipca 1952r., nawizujc wten sposb do rze-
komej daty uchwalenia manifestu PKWN. Uroczystoci
nadano wspania opraw, ale spoeczestwo odnioso
si do niej obojtnie. Podobnie obojtnie odnoszono si
do kolejnych nowelizacji. Byo ich wiele, a pierwsza ju
wdwa lata po uchwaleniu konstytucji (zniesienie gmin-
nych, awprowadzenie gromadzkich rad narodowych).
Dopiero dziesita nowelizacja przeprowadzona
w1976r. wywoaa opr spoeczny. Episkopat wystoso-
wa dwa memoriay wyraajce niepokj zpowodu po-
twierdzenia wkonstytucji roli PZPR. Sprzeciw wywoao
rwnie wprowadzenie sformuowania, e polska polity-
ka zagraniczna umacnia przyja iwspprac zZSRR
iinnymi pastwami socjalistycznymi. Wadze byy za-
skoczone protestami, ktre wiadczyy, e jaka cz
spoeczestwa traktuje konstytucj powanie. Poczy-
niono wic niewielkie ustpstwa, ale zmian dokonano.
W cigu nastpnych dwudziestu lat z pierwotnie
uchwalonego tekstu konstytucji PRL pozostao niewiele.
Przesta istnie ustrj socjalistyczny, na stray ktrego
miaa sta. Stranikiem bya zreszt marnym ani rz-
dzeni, ani rzdzcy nie przywizywali do niej wagi.
Andrzej Garlicki
.. '.,.+ |+
. ,:1.,m
.+,.+..:,,.'
..| ,+|..,.'
. '''
32
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Znienawidzeni i bezwzgldni.
MINISTERSTWO BEZPIECZESTWA PUBLICZNEGO.
Urzd Bezpieczestwa Publicznego by najwaniejszym
segmentem Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego
(istniejcego wlatach 194554), wktrego skad wcho-
dziy ponadto: policja porzdkowo-kryminalna (na-
zwana Milicj Obywatelsk), jednostki wojskowe prze-
znaczone do walki z partyzantk antykomunistyczn
(Korpus Bezpieczestwa Wewntrznego), atake Woj-
ska Ochrony Pogranicza oraz Stra Przemysowa. Wge-
stii ministerstwa pozostawa zarzd nad wizieniami
iobozami pracy przymusowej. Bezpieka bya budowana
praktycznie od zera bez wykorzystania kadry iwiedzy
polskich przedwojennych fachowcw; cae know-how
zostao dostarczone przez ZSRR. Miaa chroni nowy
system polityczny i ludzi, ktrych Stalin wyznaczy do
W latach 1944-S6 wlauza komunistyczna w Polsce wspieiala
si na tizech filaiach: paitii, wojsku i tzw. bezpiece, czyli policji
politycznej. }euen piacownik Ninisteistwa Bezpieczenstwa
Publicznego pizypaual na ok. 8u Polakow. Kontiola i zastiaszanie
mialy umozliwic zbuuowanie systemu totalitainego.
ROBERT SPAEK
.+m+ ...:..+
m'|.'.:
,.' '+'..:.'+
. '+.+..:,, 1.:
,.:|.,m,.+.
..:'. .....
,'.|,..,.'
'+ ||.+|..
.'..:.. .+ m.,
+m.:|.. .. '.|:
)+) ., ,..+'+
|+'...'.:
|:.... 1,.:. .
.'..++
rzdzenia krajem. Narzdziami do tego sucymi stay
si kontrola spoeczestwa iterror.
NARODZINY BEZPIEKI. Pod koniec lipca 1944 r. na
Lubelszczyzn pierwszy obszar przedwojennej Pol-
ski pozostajcy poza terytorialnym sporem polsko-so-
wieckim przyby kontroler inadzorca organizowanej
struktury ppk Bielajew oraz odpowiadajcy za prac
polskich agentw NKWD ppk Szklarenko. Niewie-
le pniej na tych terenach prac rozpoczo 15 ofce-
rw NKWD bdcych specjalistami ledczymi, ope-
racyjnymi, fachowcami od ochrony rzdu, szyfranta-
mi oraz zarzdcami wizie i obozw. Trzon polskiej
kadry bezpieczestwa stanowio wwczas ponad 200
absolwentw kursu szkoy ofcerskiej (nr366) NKWD
33 33
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Z kart bezpieki 194456
Radkiewicza. Od grudnia 1945r. by on zarazem czon-
kiem najwyszego kierownictwa partii Biura Politycz-
nego KC PPR (od koca 1948r. PZPR).
STRUKTURA UB I MBP. Urzdy bezpieczestwa wkraju
utworzyy struktur scentralizowan (oddziay tereno-
we zaleay od warszawskiej centrali MBP, anie lokalnej
administracji partyjnej), poddan wojskowej dyscypli-
nie iuzbrojon. Kierownicy terenowych ogniw wchodzi-
li wskad powiatowych lub wojewdzkich kierownictw
partyjnych (egzekutyw). Tzw. ubecy pobierali pensje
zgodne ze stawkami ofcerw wojska.
Struktura caego ministerstwa podlegaa licznym
modyfkacjom. Mona jednak naszkicowa jej uprosz-
czony schemat. Byo to jedenacie departamentw ona-
stpujcych kompetencjach: Departament I kontrwy-
wiad; II sprawy techniczne (kartoteka, fotografka,
ekspertyzy, czno, szyfry, kontrola korespondencji,
podsuchy telefoniczne i pomieszcze; w 1950 r. wy-
dzielono z tej struktury samodzielny Departament
cznoci iCentralne Archiwum MBP); III zwalcza-
nie przeciwnikw politycznych i ideowych (pocztko-
wo jako Wydzia do Walki zBandytyzmem, do 1946r.
jako Departament VII); IV ochrony gospodarki;
V spoeczno-polityczny (zadania: nadzr nad wszyst-
kimi stowarzyszeniami i organizacjami spoecznymi,
walka z Kocioem katolickim i innymi wyznania-
mi, ochrona partii komunistycznej przed wrogami);
VI wiziennictwa; VII wywiad (do 1947r. jako sa-
modzielna jednostka o nazwie Wydzia Wywiadu);
VIII ochrona komunikacji i transportu ldowego,
wodnego i powietrznego (istnia od grudnia 1950 r.);
IX ochrona przemysu cikiego, chemicznego
i grnictwa (od stycznia 1953 r. do czerwca 1954 r.);
X zwalczajcy (rzekomych) prowokatorw, agentu-
r i szpiegw w PZPR (do 1951 r. jako Biuro Specjal-
ne MBP); XI do spraw Kocioa katolickiego iinnych
wyzna (od stycznia 1953r. wydzielony zDepartamen-
tu V); Departament ledczy (bez numeru), do ktre-
y y y y
go naleao przeprowadzanie aresztowa, przesucha
iledztw. Poza tym powstay piony zajmujce si funk-
cjonowaniem samego MBP, m.in: Departament Kadr,
Departament Szkolenia, Biuro do Spraw Funkcjonariu-
szy (dyscyplina), Departament Suby Zdrowia, a tak-
e Departament Ochrony Rzdu. Struktury terenowe
MBP (urzdy wojewdzkie, miejskie i powiatowe) od-
powiaday opisanej tu strukturze centralnej.
Ministerstwo dysponowao ogromnymi rodkami f-
nansowymi. Wiksze pienidze przeznaczano jedynie na
obronno kraju. Jego pracownicy mieszkali wwydzie-
lonych osiedlach lub blokach, korzystali z odrbnych
punktw usugowych (m.in. sklepw), wasnych szpita-
li (wsamej Warszawie mieli do dyspozycji dwa szpitale
ipoliklinik, awcaym kraju kilkanacie takich plac-
wek), dwunastu sanatoriw, przedszkoli (wstolicy gwa-
rantowano ich pi), siedmiu domw wczasowych itp.
Byli powszechnie znienawidzon, a zarazem wzbudza-
jc strach formacj.
DORADCY SOWIECCY. Wlutym 1945r. na mocy uchwa-
y Pastwowego Komitetu Obrony ZSRR powsta of-
cjalny korpus doradcw sowieckich oddelegowanych
do MBP. Pierwszym ich zwierzchnikiem zosta zastpca
szefa NKWD awrientija Berii, gen. Iwan Sierow, kt-
'|+..+. '+1'.:-
..., .+..+|.
.:.|. . m...|:.
':,.:.:|.+
,.''...: .+
...,|:, +'+1:m..
. ''.'.: !' '+,.
..+.|:, .....,
.|..:..+ !.'..,.
',.+|:''.:,
'+.+.+, ) ,+-
1.:...'+ )+ .
wKujbyszewie (byli to onierze zarmii Berlinga spe-
cjalnie dobrani przez Sowietw do tego rodzaju pracy).
Uzupenili ich pospiesznie przeszkoleni niedawni pol-
scy czonkowie sowieckiej partyzantki, oddziaw Ar-
mii Ludowej oraz przeniesieni do nowej suby podof-
cerowie iofcerowie ludowego Wojska Polskiego.
Pierwszy wojewdzki urzd bezpieczestwa powsta
w Lublinie, nastpne za w Biaymstoku oraz m.in.
w Sandomierzu (dla wojewdztwa kieleckiego), Rze-
szowie i Otwocku (dla wojewdztwa warszawskiego).
Wstyczniu 1945r. za wznowion ofensyw Armii Czer-
wonej na zachd udao si ju blisko 800 funkcjonariu-
szy budujcych struktury m.in. wodzi, Krakowie, Ka-
towicach, Bydgoszczy, Poznaniu. Na czele ministerstwa
postawiono 41-letniego polskiego komunist Stanisawa
34
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
ry ju wpadzierniku 1944r. przej po ppk. Bielajewie
organizowanie miejscowego terroru. Zadanie byo jasne:
zniszczy Polskie Pastwo Podziemne ijego armi, AK
(art. s. 102). Od jesieni 1944r. Sierow dowodzi przyspo-
sobion do tego celu blisko dziewiciotysiczn dywizj
NKWD. W grudniu podlege mu jednostki liczyy ju
14tys., awiosn 1945r. 35tys. ofcerw ionierzy so-
wieckich.
Kady kolejny gwny doradca przy ministrze, obok
faktycznej funkcji kontrolno-nadzorczej, odgrywa rw-
nie rol zwierzchnika pozostaych doradcw (sowiet-
nikw) umieszczonych w centralnych departamentach
MBP i komrkach terenowych. W pierwszych latach
przydzielono polskim towarzyszom do kontroli ka-
dej placwki bezpieki wsumie kilkuset, by moe nawet
ponad tysic takich sowietnikw (istniao 309 urzdw w
wojewdzkich, miejskich ipowiatowych). Ludzie ci po-
zyskiwali zreszt w Polsce wasn agentur, niezalen
od MBP. Od 1947r. wycofywano ich stopniowo ze szcze-
bla powiatowego iwojewdzkiego, ale jeszcze w1953r.
pk Michai Biezborodow (czwarty zkolei kontroler mi-
nistra) zawiadywa grup 47 ofcerw wcentrali iwoje-
wdztwach.
To nie wszystko. Oprcz funkcji doradcw wielu So-
wietw zajo po prostu stanowiska kierownicze wcen-
trali MBP (od naczelnikw wydziaw wzwy) iwtere-
nie (jako szefowie izastpcy szefw wojewdzkich urz-
dw bezpieczestwa). Wlatach 194454 wsamej centra-
li na 450 najwyszych stanowisk pracowao co najmniej
46 ofcerw sowieckich. Do poowy lat 50. kierowali
kontrwywiadem, kadrami, transportem, administracj,
biurem wojskowym, fnansami, cznoci, szkoleniem,
uzbrojeniem, ochron rzdu i zaopatrzeniem. Cz
znich miaa dalekie polskie korzenie, wpraktyce jednak
nie znali jzyka albo znali go bardzo sabo.
PRZYBUDWKA NKWD. Do poowy 1945 r. bezpieka
bya przede wszystkim komrk pomocnicz wojsk we-
wntrznych NKWD oraz wojsk kontrwywiadu Smiersz,
pomagajc wpacyfkacjach, obawach, rozbrojeniu pol-
skiej partyzantki niepodlegociowej. Korzystano z so-
wieckiej broni, umundurowania i aparatury cznoci.
Od jesieni 1944r. do lata 1945r. NKWD aresztowao bli-
sko 62tys. obywateli polskich. Wgb ZSRR uprowadzo-
no 51tys. osb, zktrych ok. 15tys. stanowili pracow-
nicy administracji podziemnej, onierze AK, NZS, har-
cerze iinni. Wywoono take wacicieli ziemskich, ary-
stokratw, przedstawicieli przedwojennej elity rnych
zawodw igrnikw potrzebnych do pracy wsowieckich
kopalniach. Do tej grupy doczano take faktycznych
przestpcw. Wmarcu 1945r. NKWD aresztowao kil-
kunastu przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego,
eliminujc tym samym z ycia politycznego cz elity.
Porwano ich iprzetransportowano samolotami do Mo-
skwy ipo kilku miesicach skazano wpropagandowym
procesie przed tamtejszym trybunaem.
WALKA Z PODZIEMIEM. Do otwartej walki z podzie-
miem MBP przystpio wlutym 1946r. Podlege minister-
stwu siy zbrojne przeprowadziy operacje tzw. czyszczenia
terenu wojewdztw warszawskiego, lubelskiego ibiao-
stockiego. Wcigu dwch tygodni zabito blisko 130osb,
aresztowano 3,5 tys. Wprowadzono sdy dorane, ktre
wyday ponad 60 wyrokw mierci. Wykonywano je cz-
sto publicznie poprzez rozstrzelanie lub powieszenie.
W marcu wadze powoay midzyresortow Pa-
stwow Komisj Bezpieczestwa, na czele ktrej stali
dwaj ministrowie: bezpieki iobrony narodowej. Wwy-
prawach pacyfkacyjnych ipocigowych za onierzami
podziemia uczestniczyo nieraz po kilkanacie tysi-
cy uzbrojonego wojska, KBW, MO, bezpieki i NKWD.
I
nstytucj niezbdn komunistom do spra-
wowania wadzy bya cenzura. Pocztko-
wo dziaaa wramach powoanego 19 sierp-
nia 1944 r. Wydziau Prasowo-Informacyjnego,
ktry zarzdza drukarniami, dysponowa pa-
pierem ikontrolowa gazety. 19 stycznia 1945r.
powstao wzorowane na radzieckim Gawlicie
(Gwnym Urzdzie ds. Literatury iSztuki) Cen-
tralne Biuro Kontroli Prasy przy Ministerstwie
Bezpieczestwa Publicznego. CBKP stworzy-
o ramy dziaania cenzury na nastpne 45 lat.
Wcaym kraju utworzono wojewdzkie imiej-
skie biura kontroli prasy. W powiatach dziaa-
li ich penomocnicy. Centrala miecia si przy
ul. Mysiej 5 w Warszawie (std urzd cenzury
czsto nazywano po prostu Mysi).
15 listopada 1945 r. CBKP przeksztacono
wGwny Urzd Kontroli Prasy, Publikacji iWi-
dowisk, ktry faktycznie podlega Jakubowi
Bermanowi. Zgodnie zdekretem z5 lipca 1946r.
otym, co mogo zosta upublicznione, decydo-
way obowizujca linia polityki partii iinstruk-
cje jej kierownictwa.
Cenzura miaa prewencyjnie kontrolowa
rozpowszechnianie wszelkiego rodzaju utwo-
rw za pomoc druku, obrazu i ywego so-
wa. Jej funkcjonariusze sprawdzali tre arty-
kuw prasowych iksiek, programy radiowe,
repertuar kin, wystawy iekspozycje, zawarto
ksigozbiorw instytucji publicznych, w tym
przede wszystkim bibliotek iszk. Oprcz tre-
ci niepoprawnych politycznie wycinano moty-
wy religijne, odnoszce si pozytywnie do kul-
tury zachodniej czy uznane za nieprzyzwoite.
Sprawdzano wszystkie przeznaczone do publi-
kacji zdjcia, wtym przedstawicieli wadzy nie
mona byo wypuci jakiejkolwiek niedostoj-
nej miny czy pozy. Ju w 1945 r. sporzdzono
spis ksiek podlegajcych niezwocznemu
wycofaniu, m.in. dotyczcych Jzefa Pisud-
skiego iwojny polsko-bolszewickiej czy historii
ziem wczonych po wojnie do ZSRR.
Od lipca 1948r. uprawnienia cenzury zostay
poszerzone oprawo udzielania koncesji na wy-
dawanie czasopism ikontroli zakadw poligra-
ficznych. Jak pisze prof. Dariusz Jarosz (wksi-
ce PRL od lipca 44 do grudnia 70), wsamym
1949 r. urzdnicy GUKPPiW dokonali 23 300 in-
gerencji, przede wszystkim w prasie (ponad
15tys.) iksikach (5,5tys.), ale take wdrukach
ulotnych, widowiskach i w filmach. Ponadto
skonfiskowali 1682 artykuy, zablokowali wyda-
nie 447 ksiek, wycofali 45 filmw zagranicz-
nych i 10 krajowych. Cenzura skontrolowaa
wtym roku 329 bibliotek, 92 ksigarnie, 33 czy-
telnie i 7117 drukar. Z bibliotek wycofano 386
tytuw. Od maja 1952 r. cenzura kontrolowaa
dodatkowo ogoszenia, plakaty ipiecztki.
Dziaalno cenzury bya sprzeczna zzapisami
obydwu ustanowionych wPRL konstytucji (tzw.
Maej Konstytucji i Konstytucji PRL), gwarantu-
jcych wolno sowa i druku. Dlatego wadza
skrztnie ukrywaa istnienie cenzury przed oby-
watelami (ingerencje nie byy w aden sposb
zaznaczane). Spoeczestwo jednak wietnie
zdawao sobie spraw zjej istnienia. Dla pisarzy
byo jasne, e adne przekazywane wprost treci
polityczne niezgodne zwyznaczon przez par-
ti lini nie maj szansy si ukaza. Niektrzy sta-
rali si je przemyca, acenzura walczya rwnie
ze skojarzeniami. Cenzorzy w pewnym sensie
kreowali rzeczywisto. Obowizywaa zasada,
e jeli co nie ukae si wdruku, to nie istnieje.
Sami podlegali bardzo rygorystycznej kontroli,
wrazie przepuszczenia zabronionych treci sta-
wali si za nie wspodpowiedzialni.
J oanna Sawicka
CENZURA RZECZYWI STO WYKREOWANA
35 35
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
W 1946 r. urzdzono niemal 7 tys. takich wypadw,
w ktrych zabito 2,7 tys. ludzi opozycji. W sumie pa-
stwo wystawio do 180 tys. uzbrojonych funkcjonariu-
szy (wtym puki kawalerii, czogw, cznoci, brygady
artylerii isaperw). Poza partyzantami ofarami takich
operacji represyjnych byy tysice ludzi zpolskich mia-
steczek iwsi (wsumie aresztowano ponad 20tys. rzeczy-
wistych idomniemanych wrogw). Zkolei wnastpnym
1947 r. ofar bezpieki i jej pomocnikw pado 1,5 tys.
partyzantw, azatrzymano 15tys. osb.
W listopadzie 1947 r. bezpieka aresztowaa ukasza
Ciepliskiego czwartego komendanta niepodlegocio-
wej cywilno-wojskowej organizacji Zrzeszenie Wolno
i Niezawiso. Podczas ledztwa podawano mu rodki
psychotropowe, apo trzech latach postawiono przed s-
dem, po czym rozstrzelano strzaem wty gowy wbu-
dynku gospodarczym wizienia na Mokotowie (wraz
z nim zabito jeszcze szeciu czonkw kierownictwa
WiN). Wiosn 1948 r. funkcjonariusze bezpieczestwa
przejli dowdztwo nad WiN i utworzyli prowokacyj-
n siatk konspiracyjn. Dziki temu weszli wposiada-
nie ponad miliona dolarw przekazanych do kraju przez
rodowiska emigracyjne, CIA iwywiad brytyjski, atak-
e sprztu (m.in. 17 aparatw nadawczo-odbiorczych).
Przechwycono plany amerykaskich dziaa dywersyj-
nych wPolsce opracowanych na wypadek wojny (plany
Wulkan iX). Przyjmowano emisariuszy iwysyano wa-
snych agentw na Zachd. Przejmowano koresponden-
cj. W ca akcj (o kryptonimie Cezary), zakoczon
w grudniu 1952 r., zaangaowanych zostao ponad 60
funkcjonariuszy. Ju po wszystkim aresztowano ok. 200
osb niewiadomych rzeczywistego celu rozgrywki, spo-
rd ktrych cztery stracono.
KONTROLA WYBORW. W 1947 r. MBP nadzorowao
operacj sfaszowania wyborw do Sejmu Ustawodaw-
czego (art. s. 26). W tym celu nad Wis przyjechaa
zZSRR ekipa specjalistw dowiadczonych wfaszowa-
niu dokumentw i przeprowadzaniu odpowiednich sy-
mulacji matematycznych umoliwiajcych osignicie
zaoonych wynikw. Przygotowane pod ich nadzorem
instrukcje trafy do komisji obwodowych. Zatrzymania-
mi (na kilka godzin, a czasem i kilkanacie dni) w ce-
lu zastraszenia objto w sumie ok. 100 tys. osb. Przed
samymi wyborami zatrzymano w aresztach kilkadzie-
sit tysicy samych tylko dziaaczy ludowych zPSL. Do-
prowadzono do rozwizania 2795 k tej partii. Do ich
siedzib prowokacyjnie podrzucano bro, plombowano
im pomieszczenia, zabierano dokumenty, a ostatecznie
skrelono zlisty 98 kandydatw na posw. Przeprowa-
dzano mordy skrytobjcze; lista ofar od wiosny 1945r.
do momentu wyborw sporzdzona przez PSL obja po-
nad 140 nazwisk. Bezpieka zwerbowaa blisko 45 proc.
czonkw komisji okrgowych i 48 proc. obwodowych.
Zastraszono lub usunito wielu mw zaufania.
AKCJA K. W padzierniku 1950 r. tu przed niezapo-
wiedzian wymian pienidzy (art. s. 83) urzdy bez-
pieczestwa przeprowadziy masow akcj K. Jednej
nocy zatrzymano w caym kraju 5 tys. osb oskaro-
nych oprowadzenie nielegalnej dziaalnoci politycznej
i zbrojnej (w praktyce wikszo z nich stanowia inte-
ligencja oraz chopi sprzeciwiajcy si kolektywizacji).
Ostatecznie aresztowano 60 proc. tej grupy. Ludzi tych
potem prbowano werbowa do wsppracy, a opor-
nych stawiano przed sdem. Wysuwane oskarenia by-
y w wikszoci nieaktualne dotkny osb, ktre ju
podczas dwu wczeniejszych amnestii (zsierpnia 1945r.
ilutego 1947r.) przyznay si do uczestnictwa wokupa-
cyjnej i/bd powojennej konspiracji.
AKCJA S. Do kompetencji bezpieki naleao kontrolowa-
nie wszystkich rolnikw przymuszonych do dostarcza-
nia pastwu czci swych zbiorw (chodzio oobowiz-
kow dostaw odpowiedniego procentu zboa iziemnia-
kw zhektara posiadanej ziemi, oddawania za pdarmo
mleka i zwierzt rzenych). Akcj S (skup) przeprowa-
dzono wtrzech ostatnich miesicach 1951r.;za uchyle-
nie si od tego obowizku aresztowano
ok. 900 chopw. Cz z nich zostaa
skazana wlokalnych procesach pokazo-
wych. Tylko wlistopadzie 1951r. skaza-
no dwie osoby na kar doywocia. Pod
koniec wrzenia 1954 r. w wykazie De-
partamentu VI MBP (Wiziennictwa)
znajdowao si blisko 7,5tys. rolnikw.
REFERATY OCHRONY. Kady wypadek
losowy, na przykad kolejowy, poar, za-
trucie zwierzt rzenych, awaria w fa-
bryce, wyprodukowany bubel, niedo-
trzymanie planu, by postrzegany wka-
tegoriach dziaania wroga i wchodzi
wzakres zainteresowa bezpieki. Wkil-
kuset przedsibiorstwach i fabrykach
caej Polski utworzono referaty ochrony, czyli kilkuoso-
bowe flie UB. W1950r. dziaay one w400 zakadach,
asie ich informatorw liczya ok. 4,7tys. Na etatach za-
trudniono tam niemal 1,6 tys. funkcjonariuszy. Rezul-
taty tych prac byy spektakularne, dla przykadu tylko
przez pierwszych pi miesicy 1952r. bezpieka areszto-
waa ok. 6,4tys. ludzi za wrog dziaalno gospodarcz.
INSPIRATORZY. Najwaniejszymi konsumentami gro-
madzonych przez bezpiek informacji byli Bolesaw Bie-
rut oraz wspomagajcy go nieustann rad Jakub Ber-
man iHilary Minc (art. s. 18). Studiowa-
li wybrane protokoy przesucha, zapi-
sy podsuchw, nakrelali i korygowali
projekty aktw oskarenia iplany kolej-
nych ledztw, omawiali sprawozdania,
komentowali raporty, dywagowali nad
ocenami nastrojw spoecznych, czyta-
li doniesienia tajnych wsppracowni-
kw itd. Bierut prowadzi drobiazgowe
notatki ze spraw, na ktrych mu zalea-
o najbardziej. To byy setki zapisanych
kartek ikarteczek. Prowadzi te wasn
ewidencj. Inspirowane przez tych ludzi
represje (aresztowania, procesy, ledz-
twa) byy zgodne zoczekiwaniami albo
te wprost wynikay zwytycznych mo-
skiewskich. Co wcale nie oznacza, e te
oczekiwania zaspokajay.
FUNKCJONARIUSZE. Najistotniejsz rol wbezpiece od-
grywali funkcjonariusze operacyjni i ledczy. Do obo-
wizkw tych pierwszych naleay tzw. rozpracowania,
sprawdzenia, inwigilacja, poszukiwanie ludzi poten-
cjalnie oskaronych, atake werbowanie iprowadzenie
agentw, wreszcie przeprowadzanie aresztw. Czsto
najpierw zatrzymywano czowieka (wroga), adopiero
potem szukano dowodu jego winy. Funkcjonariusze po-
suwali si do mordw politycznych wterenie, atake eg-
zekucji wwizieniach iaresztach (najczciej po fngo-
wanych procesach, tzw. kiblowych). Wielokrotnie ofary
po prostu porywano zulicy, aich rodziny czasem przez
lata nie miay wiadomoci na temat bliskich.
Po zamkniciu podejrzanego (zautomatu traktowane-
go jako oskaronego bd potencjalnego oskaronego) do
pracy nad wydobyciem od niego informacji przystpowa-
|.+|' :,..,
1,.:'|.
':,+.|+m:.|. / !'
:| '+'.,
1,.:'|.
':,+.|+m:.|.
':1.: !'
36
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
li ofcerowie ledczy. Na porzdku dziennym byo stoso-
wanie tortur psychicznych ifzycznych. Metody bezpie-
ki nie ustpoway okruciestwom gestapo czy NKWD,
anawet stanowiy ich twrcze podsumowanie iudosko-
nalenie. Poczwszy od straszenia samego przesuchiwa-
nego i groenia mierci, pobiciem i przeladowaniem
take jego rodziny i znajomych, poprzez kopanie, bicie
kablem, pejczem, pozbawianie snu, sadzanie na nodze
odwrconego taboretu, przypalanie papierosem, elaz-
kiem, plucie, gniecenie iamanie palcw urk, obijanie
stp, wyrywanie wosw, oblewanie wod iwystawianie
na mrz, osadzanie w karcerze, niepuszczanie do ubi-
kacji, a po konwejer, czyli nawet kilkudniowe przesu-
chania prowadzone bez przerwy. Niektre ztych metod
stosowano do 1955r. Naley zarazem pamita orozlicz-
nych manipulacjach wledztwie: wprowadzaniu przesu-
chiwanego wbd, poddawaniu mu do przemylenia fa-
szywych informacji, awkocu dyktowaniu zezna.
Aresztowanych potrafono przetrzymywa w wizie-
niach bez wyroku lub chociaby sankcji prokuratorskiej
latami, bo ledztwo byo podstawow inajczciej stoso-
wan metod zdobywania informacji przez bezpiek. Na
koniec funkcjonariusze dostarczali prokuratorom goto-
we projekty aktw oskarenia. Nadzr tyche, jak i s-
dziw nad prowadzonymi wten sposb ledztwami by
czysto umowny.
AGENCI. Drug co do znaczenia metod pracy byo ko-
rzystanie zdziaalnoci agentw. Dzielono ich na agen-
tw wpywu (majcych moliwo decyzyjn winwigi-
lowanym rodowisku), informatorw (ludzi bdcych
uchem bezpieki) i rezydentw (tajnych wsppracow-
nikw nadzorujcych innych agentw i informatorw)
oraz wacicieli tzw. lokali konspiracyjnych (na przykad
mieszka, wktrych funkcjonariusz spotyka si zagen-
tem). Zczasem pojawiy si jeszcze inne kategorie wsp-
pracownikw: pomoc obywatelska (wsppracownik
nierejestrowany) ikonsultant (ekspert danej dziedziny).
Wpoowie 1948r. wkartotekach fgurowao 5tys. agen-
tw iponad 48tys. informatorw. Kulminacja tych dzia-
a nastpia pod koniec 1953r., kiedy to agentura liczy-
a ponad 85 tys. czonkw. Przez dziesi lat (194454)
z bezpiek wsppracowao tajnie nawet 400 tys. osb.
Wlistopadzie 1956r. wjej spisach wci widniao ponad
34tys. agentw, rezydentw iinformatorw. Ludzi tych
zdobywano najczciej szantaem, wefekcie wic zastra-
szeni iprzymuszeni do takich dziaa, nie byli zreguy
ani dociekliwi, ani efektywni.
PODEJRZANI. Ju od 1 wrzenia 1944r. bezpieka prowa-
dzia sta kontrol korespondencji, zktrej czerpaa in-
formacje onastrojach ludzi (art. s. 129). Do 1 maja 1945r.
czytano dosownie wszystko: ok. 1,4mln listw iblisko
180 tys. telegramw. Po zakoczeniu wojny funkcjona-
riusze musieli zmieni system na kontrol wyrywkow.
Dla przykadu, w1953r. przeledzono ponad 3,5mln li-
stw przychodzcych zzagranicy iblisko 12,5mln kore-
spondencji krajowej oraz wysyanej za granic. Robiono
wycigi zlektur, czasem kopiowano lub po prostu konf-
skowano cae listy iprzesyano do odpowiednich kom-
rek ministerstwa. Analizowano informacje proste, zbie-
rano opinie, rozpoczynano prowadzenie nowych spraw
operacyjnych. Zasig kontroli wyrywkowej poszerzano
w czasie spodziewanych kryzysw wewntrznych lub
midzynarodowych.
Pracownicy bezpieki gromadzili dane na temat ludzi
aresztowanych izwalnianych zwizienia, atake na te-
mat osb podejrzanych. Do powstaej wten sposb ewi-
dencji wpisano np. onierzy powracajcych zZachodu,
atake ludzi krytykujcych wadze podczas referendum
w1946r. isejmowych wyborw z1947r. Andrzej Pacz-
kowski poda, e 1 stycznia 1953r. wkartotece UB zna-
lazo si ok. 5,2mln kart. To za oznacza, e za podejrza-
nych uznano jedn trzeci dorosych Polakw.
KADRY. Praca w bezpiece bya dla czci modziey
z maych miasteczek i wsi przejawem awansu spoecz-
nego. Trafao tam wielu ludzi przypadkowych, zdepra-
wowanych, niesamodzielnych igotowych suy sprawie
wzamian za szans kariery. Jesieni 1945r. jedna trze-
cia pracownikw UB nie skoczya szkoy powszechnej,
a blisko poowa jedynie szko powszechn. W 1953 r.
grono bez adnego wyksztacenia zmniejszyo si do jed-
nej pitej, aci zwyksztaceniem podstawowym stanowili
nieco ponad 30 proc. Najwikszy odsetek pracownikw
zwyszym wyksztaceniem przypad na 1953r. iwynosi
niespena 3 proc. Wlatach 194555 wrd funkcjonariu-
szy trzy czwarte stanowili ludzie poniej 30 roku ycia.
Minimum 90 proc. caego rodowiska legitymowao si
pochodzeniem chopskim lub robotniczym.
Okoo dwudziestoletni ludzie penili wic funkcje of-
cerw ledczych i przesuchiwali przedwojennych woj-
skowych, dziaaczy politycznych i spoecznych, dzien-
nikarzy, nauczycieli, profesorw, niedawnych akow-
cw, uczestnikw powojennego podziemia zbrojnego,
winiw obozw hitlerowskich itd. W zderzeniu z ta-
kim przeciwnikiem okazywali si prymitywni iniekom-
petentni. Szybko budzia si wic wnich (bd te bya
wymuszana przez zwierzchnikw) skonno do brutal-
noci, agresji, awanturnictwa. wiat postrzegali wkate-
y
goriach podziau na swoich i wrogw. Nierzadko prze-
istaczali si w bandytw w mundurach. Powszechnym
wrd nich zjawiskiem byo pijastwo, rozboje, kradzie-
e. Wysza kadra kierownicza bya starsza, bardziej do-
wiadczona politycznie imiaa lepsze wyksztacenie, ale
to nie przekadao si na jej morale.
Szczyt zatrudnienia wMBP przypad na 1953r. Ww-
czas to 7,4 tys. funkcjonariuszy pracowao w centra-
li, a 25,8 tys. w wojewdzkich, powiatowych i miejskich
:| ..+|,
...:1,.:'|.
':,+.|+m:.|. /
!', '.: '''
. .,+... '.'.,
1.++..+ +,+.+|.
|:.... . ''.:
'+ ||.+|..
. '.,m .'.,
,.:1 m.'.|.+m.
.. |m:.,'. . '',
,+1.:...'+ ),+ .
37 37
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
urzdach bezpieczestwa (razem 33,2 tys. funkcjonariu-
szy). Caa struktura podlega ministerstwu liczya blisko
200tys. osb (MO 48tys., KBW 41tys., WOP 32tys.,
SW 10 tys.). Do tego naley doliczy jeszcze ponad
120 tys. czonkw paramilitarnej Ochotniczej Rezerwy
Milicji Obywatelskiej (ORMO). Na ok. 80 mieszkacw
Polski przypada zatem jeden pracownik ministerstwa.
Wrd 450 wysokich funkcjonariuszy centrali jedna
pita (21 proc.) naleaa przed wojn do KPP ijej przy-
budwek. Wtej grupie znalazo si 131 ofcerw pocho-
dzenia ydowskiego (art. s. 98), wrd ktrych ten od-
setek by jeszcze wikszy i wynis ponad jedn trze-
ci (35,1 proc.). Staem w przedwojennej partii komu-
nistycznej legitymowali si minister, wiceministrowie,
wszyscy dyrektorzy departamentw operacyjnych ipra-
wie wszyscy kierownicy urzdw wojewdzkich. W caej
kadrze proporcje wyglday jednak inaczej. Najwikszy
odsetek starych komunistw wynosi 10 proc. i przy-
pad na 1947r. (nieco ponad 2tys. osb). Jeszcze mniej
ubekw naleao do okupacyjnej PPR ok. 6 proc. (1271
osb w 1955 r.). Przytaczajca wikszo z nich przed
i podczas wojny bya bezpartyjna. Upartyjnienie roso
jednak lawinowo iju w1945r. poowa, aw 1947r. blisko
90 proc. wszystkich funkcjonariuszy naleao do partii
ijej przybudwki modzieowej. W1950r. do PZPR na-
leao 96 proc. kadry kierowniczej w centrali i terenie.
Co ciekawe, w1945r. jako osoby wierzce deklarowao
si 92 proc. funkcjonariuszy, ale wpierwszej poowie lat
50. tak deklaracj zoya ju tylko jedna trzecia znich.
Jak wic wida, najpierw wstpowali do partii, anastp-
nie rezygnowali z wiary (jeszcze w 1947 r. ok. 90 proc.
funkcjonariuszy naleao do partii lub jej modziewki
ityle samo przyznawao si do wiary).
Powyej 95 proc. wszystkich pracownikw deklarowa-
o narodowo polsk. Wbrew stereotypowi funkcjona-
riusze narodowoci ydowskiej stanowili niewielki od-
setek caego aparatu. W szczytowym okresie w 1953 r.
wcentralnych iterenowych instancjach bezpieczestwa
takiej samoidentyfkacji dokonao 776 osb, co oznacza-
o nieco ponad 2 proc. caoci. Zarazem jednak wlatach
194454 w samym kierownictwie centralnym MBP, tj.
od stanowiska naczelnika wydziau wzwy (450 osb),
funkcjonariusze narodowoci ydowskiej byli nadre-
prezentowani (im wyej, tym ich odsetek wzrasta). Jak
wyliczy Krzysztof Szwagrzyk, poow decyzyjnej grupy
kierowniczej (49,1 proc.) stanowili ofcerowie pochodze-
nia polskiego (221 osb), aponad jedn trzeci (37 proc.)
pochodzenia ydowskiego (167 osb). Trzeba pamita
take o wspomnianej dziesicioprocentowej grupie of-
cerw sowieckich (46 osb) nie liczc korpusu dorad-
cw (sowietnikw) i zrusyfkowanych Polakw. Nieco
inaczej ten udzia wyglda wkraju. Winstancjach wo-
jewdzkich UB osb pochodzenia ydowskiego w kie-
rownictwach byo znacznie mniej, bo 14 proc. (22 oso-
by), Polakw za 67 proc. (107 osb). Kwestiami narodo-
wociowymi wbezpiece interesowa si sam Bierut iwy-
notowywa dane na ten temat na podstawie sprawozda
ministra Radkiewicza.
ROZMIAR TERRORU. Przez areszty i wizienia UB
iNKWD przewino si wcigu pierwszych czterech lat
(194448) ok. 200tys. ludzi, spord ktrych tylko cz
stawiaa wadzy opr z broni w rku. Wedug ofcjal-
nych danych 1 stycznia 1948r. przetrzymywano 26,4tys.
winiw politycznych. Ta liczba zwikszaa si a do
1padziernika 1952r., kiedy to zprawdziwych ifaszy-
wych przyczyn politycznych za kratami siedziao blisko
50tys. ludzi. Wspomniany ju prekursor bada nad bez-
piek Andrzej Paczkowski okres do poowy lat 50. na-
zwa terrorem masowym ipowszechnym (dotykajcym
wszystkich warstw spoecznych ipolitycznych, art. s. 8).
Do wizienia trafli bowiem take niektrzy ze wsp-
twrcw nowego ustroju: przede wszystkim szef partii
komunistycznej (PPR) Wadysaw Gomuka (195154),
ale take m.in. wsptwrca partyzantki komunistycz-
nej zokresu wojny, pniejszy wiceminister obrony na-
rodowej i czonek najwyszych wadz partyjnych Ma-
rian Spychalski (195056), ponadto marszaek ludowego
Wojska Polskiego Micha Rola-ymierski (195355) oraz
szef kadr partyjnych iprzewodniczcy klubu poselskiego
PPR wSejmie Ustawodawczym Zenon Kliszko (1953r.).
REWELACJE JZEFA WIATY. Pod koniec wrzenia
1954r. zzagranicy, zzaguszanego Radia Wolna Europa,
zacz do Polski Ludowej dobiega gos podpukowni-
ka ibyego wicedyrektora Departamentu X MBP Jzefa
wiaty funkcjonariusza, ktry dziesi miesicy wcze-
y g y
niej uciek na Zachd. Opowiada okulisach pracy bez-
pieki ipartii oraz oprywatnym yciu elity komunistycz-
nej. To byo kompromitujce dla tych gremiw. Kierow-
nictwo PZPR po konsultacjach zMoskw wcigu kilku
tygodni doprowadzio do reorganizacji MBP. Dotychcza-
sowa policja polityczna (awic bezpieka jako taka) staa
si Komitetem Bezpieczestwa Publicznego przy Radzie
Ministrw, apodlegajce dotd MBP milicja, wojska we-
wntrzne i wiziennictwo podporzdkowano nowemu
Ministerstwu Spraw Wewntrznych. Ze stanowiskami
poegna musieli si dotychczasowy minister i trzech
wiceministrw. Wcigu p roku (od grudnia 1954r. do
maja 1955r.) zwolniono 6,5tys. etatowych pracownikw
ministerstwa/komitetu, wtym 3tys. pracownikw ope-
racyjnych, najwicej na szczeblu najniszym powiato-
wym. Do wizie trafo kilku wysokich funkcjonariu-
szy, ajednak byo to niczym wporwnaniu zresortow
rewolucj wZSRR, gdzie przed sdami postawiono setki
ofcerw, anieco wczeniej stracono wieloletniego szefa
aparatu terroru awrientija Beri.
Prawdziwa zmiana przysza dopiero po 25 lutego
1956r., kiedy to sowiecki przywdca Nikita Chruszczow
wydoby na jaw informacje ozbrodniach NKWD. Obec-
ny w Moskwie, chorujcy ju od jakiego czasu Bierut
nie wytrzyma napicia izmar (art. s. 142). Wkwietniu
wPolsce ogoszono amnesti, wwyniku ktrej wtrybie
natychmiastowym zwolniono 4,5tys. winiw politycz-
nych. Dwa miesice pniej, w czerwcu 1956 r., w Po-
znaniu doszo do narodowej rewolty (art. s. 144). Agresja
tumw skierowaa si take przeciwko UB. Wzburzeni
ludzie oblegli tamtejsz wojewdzk siedzib ibudynki,
wktrych mieszkali ubecy. Wyapywali ich na miecie.
Kilku zabili.
Robert Spaek
Z prac UB: raport o boksi e
R
aport z przebiegu pracy operacyjnej UBP na m.st. Warszaw w maju 1953 r. (pi-
sownia oryginalna):
Ponadto zabezpieczano przebieg walk o mistrzostwo Europy w boksie, odbywa-
jce si w hali sportowej Z.S. Gwardia. W pierwszych dniach /od 18 do 20 05/
walk pewna cz widowni tendencyjnie odniosa si do zawodnikw radzieckich.
Na powstanie takiej sytuacji wpyna niewaciwa organizacja rozprowadzania
biletw, przy ktrej zbytnio kierowano si zasadami handlowymi. M.in. Pastwo-
we Przedsibiorstwo Imprez Sportowych w dniu 18 maja przeprowadzio woln
sprzeda biletw przed hal sportow, ktre licznie napyway elementy huliga-
skie ibikiniarskie, wprowadzajce duo zamieszania w hali. Wprowadzone z dniem
21.05 na hal 20 grup 10 osobowych aktywu partyjnego, przeciwstawiay si szo-
winistycznym wystpieniom. Powysze wpyno na uzdrowienie atmosfery, no-
towano jedynie pojedyncze wrogie zachowanie si. Ogem funkcjonariusze MO
iUB interweniowali w dniach imprez w 483 wypadkach, przy czym 97 osb usuni-
to z sali a w 85 wypadkach sporzdzono doniesienia karno-administracyjne. (MZ)
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Proces
jako teatr
polityczny
SPEKTAKL. Przede wszystkim stalinowski proces poli-
tyczny nie mia na celu ustalenia prawdy. Mia natomiast
ilustrowa tez polityczn. Na przykad tak, e odstp-
stwo od linii partii nieuchronnie prowadzi do zdrady,
albo tak, e odrzucenie zasady o zaostrzaniu si wal-
ki klasowej w miar sukcesw socjalizmu musi w konse-
kwencji nie zaprzedanie si imperialistom. Przesania
byy rne i zmieniay si w zalenoci od sytuacji. Ale
kady taki proces musia mie w walor dydaktyczny.
Dlatego te kady by szeroko propagowany. Transmi-
towano go przez radio, stenogramy drukowano w pra-
sie codziennej, wydawano w duych nakadach w for-
mie ksiek. No i oczywicie flmowano. Na sal sdow
zapraszano przodownikw pracy. By to swoisty teatr,
w ktrym wszyscy grali swoje role. I publiczno, i s-
dziowie, i prokuratorzy, i obrocy, i wiadkowie i rw-
nie oskareni. Tylko milicjanci, oddzielajcy od siebie
oskaronych, byli rekwizytami tej sceny.
Piocesy polityczne byly nieouzownym
elementem systemu stalinowskiego
i mialy scisle okieslone ieguly, wy-
piacowywane w Zwizku Sowieckim
ou lat uwuuziestych.
ANDRZEJ GARLICKI
'|+..+.
/+.+'-/+.+'.'.,
.+.:'., ,.'..+|.
.,'., . '+|+.'
),-,, ..,
'+.,..:' . ..:'.
|+'...'..' ,.-
.:+.' ,'.|,..,.'
'.:.,.: )+ .
ZLECENIODAWCY. Wszyscy aktorzy wystpujcy w pro-
cesie politycznym musieli ze sob wsppracowa. Na sa-
li, wrd publicznoci, siedzieli ofcerowie ledczy rey-
serzy spektaklu. W kadej chwili, gdy co przebiegao nie
tak, jak przebiega powinno, mogli gestem czy wysan
sdziemu informacj na kartce, spektakl przerwa. Zda-
rzao si bowiem, e oskareni zapominali swej roli albo
co gorsza wydawao im si, i bior udzia w prawdzi-
wym procesie i zaczynali odwoywa zeznania, skary
si na tortury w ledztwie. Przerwa, czasami parodnio-
wa, czasami nawet krtsza, z reguy wystarczaa, by usu-
n te zakcenia.
Poza sal pozostawali, ale bez przerwy byli na bie-
co informowani, zleceniodawcy ci, ktrzy zamawiali
proces polityczny, formuujc oglne zaoenia. Oczywi-
cie, nie zawsze odbywao si to wprost, czsto w sposb
zawoalowany, ale nie zmienia to przecie istoty sprawy.
Zleceniodawc by Stalin, zleceniodawc by Bierut, cho
nie mia penej swobody dziaania.
AUTORZY. Niej byli autorzy. To oni rozpisywali spek-
takl na role, wypeniali treci szkic zaoe. Nie zacho-
way si relacje o tym, jak si to odbywao. Jak wyglday
te wielogodzinne spotkania, gdy z pprawd i kamstwa
tworzono przyszy proces. Wymagao to zegarmistrzow-
skiej precyzji i umiejtnoci widzenia przez cay czas ca-
oci. A take znajomoci regu dramaturgii procesu.
W teatrze strzelba wiszca na cianie w pierwszym ak-
cie, w trzecim musi wypali. W dobrze zaprogramowa-
nym procesie politycznym kade padajce na nim nazwi-
sko to zapowied nastpnego procesu. Jeli oskarony po-
wiedzia w zeznaniu, e idc na jakie spotkanie zobaczy
po drugiej stronie ulicy pana X, to by to sygna, e pan
X nie jest w porzdku. Rwnie i dla samego zaintere-
39 39
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
'.:.., 1.:
,..:. ..'.
/.::..+ ''.
. '.:+..
,'.',, '+..,.'
1.++'.
,.:.'
',.+.+ |.,+ .
,.:1 ','.,m
'1:m ':,..,m
'+.+.+, .:.,.:
)+) .
mocnikw. Sprawnym autorem aktw oskarenia by
np. publicysta partyjny Roman Werfel. Akt oskarenia
przygotowywany w sprawie Mariana Spychalskiego oso-
bicie korygowa i cyzelowa Bierut. Zachoway si jego
odrczne poprawki na maszynopisach kolejnych pro-
jektw. W przeciwiestwie do normalnych procesw,
w procesach stalinowskich akt oskarenia powstawa
sukcesywnie w czasie ledztwa. Potrzeby aktu oskar-
enia okrelay kierunki ledztwa, czyli innymi sowy,
jakie zeznania wymusza od aresztowanych. W czasie
procesu prokurator pilnowa, by wszystko przebiegao
zgodnie ze scenariuszem.
OSKARENI NAJTRUDNIEJSZA ROLA. Najtrudniejsz
rol do zagrania mieli oskareni. Musieli bowiem b-
dc niewinnymi zagra rol winnych. W dobrym pro-
cesie oskarony powinien przyzna si do winy, gdy
stalinowska doktryna prawa uznawaa przyznanie si do
winy za dowd koronny. Ale nie wystarczao tylko przy-
zna si do winy, konieczna bya rwnie cisa wsp-
praca z prokuratorem.
Praca z przyszym oskaronym skadaa si wic
z dwch etapw. Najpierw trzeba go byo zama. Albo
torturami, albo szantaem dotyczcym np. losw bliskich
mu osb. Wszystkie metody byy dozwolone. I wszystkie
stosowano. Waciwie nie mona si byo oprze ledz-
twu. Wyjtki, ktrym si to udao, potwierdzaj regu.
Wczeniej czy pniej amano opr aresztowanego.
Wwczas zaczyna si etap drugi, w ktrym przyszy
oskarony pod kierunkiem ofcera ledczego przygoto-
wywa si do odegrania swej roli. Musia dokadnie na-
uczy si tego, co ma zeznawa; przyznawa si wszak
do czynw niepopenionych, a powinien szczego-
wo o nich opowiedzie. Musia wic si nauczy na pa-
mi odpowiedzi na pytania, ktre zostan mu zadane
na procesie. Musia przyswoi sobie wszystkie uzupe-
nienia yciorysu. To, w jaki sposb sta si agentem, kto
go zwerbowa, z kim utrzymywa kontakty, jakie prze-
kazywa informacje. Albo z kim zawiza spisek, kogo
jeszcze do spisku wcign Starano si t zbrodnicz
dziaalno tak wmontowa w yciorys, by jak najmniej
go zmienia. Nie tylko dlatego, e oskaronemu wwczas
atwiej si byo uczy roli. Rwnie i dlatego, e dawao
to moliwo powoywania wiadkw, ktrzy zeznawa-
li o faktach, ktre rzeczywicie miay miejsce. I dopiero
inne zeznania ujawniay zowieszczo tych faktw. To
bardzo uwiarygodniao proces.
DOSTOSOWANIE PRAWA I SDOWNICTWA. Procesy
stalinowskie wymagay zmiany zasad prawnych. Przede
wszystkim odrzucono zasad, e prawo nie dziaa wstecz.
To umoliwio sdzenie, np. przedwojennego premiera,
Kazimierza witalskiego, za faszyzacj Polski midzy-
j g
wojennej. Tzw. may kodeks karny i towarzyszce mu
pniejsze akty prawne daway sankcje represjom i stwa-
rzay moliwoci skazania waciwie kadego obywate-
la. Obiegowe powiedzenie dajcie czowieka, a paragraf
na niego si znajdzie, dobrze oddawao rzeczywisto
prawn tych lat.
27 kwietnia 1949 r. Sejm uchwali cztery ustawy doty-
czce sdownictwa karnego. Zniosy one trjinstancyj-
no postpowania sdowego, instytucj sdziego led-
czego. Do orzecze sdowych wprowadzono kryterium
stopnia szkodliwoci spoecznej czynu.
W tym samym roku ogoszono dekret o ochronie ta-
jemnicy pastwowej i subowej. W lipcu 1950 r. Sejm
uchwali kolejny pakiet ustaw dotyczcych wymiaru
sprawiedliwoci. Oddzielono wwczas prokuratur od
resortu sprawiedliwoci. Stworzono warunki do szyb-
kiej wymiany kadr przez zniesienie egzaminw sdziow-
sowanego. Nazwisko, ktre pado w procesie, waciwie
obojtne w jakim kontekcie, byo tym samym skalane.
Proces polityczny albo kontynuowa w jakim zakre-
sie proces poprzedni, albo zapowiada nastpny. Bardzo
rzadko si zdarzao, aby by samoistn caoci. Personal-
n czno procesw zapewniali wiadkowie. Najczciej
byli doprowadzani z wizienia, bo najlepszymi, sprawdzo-
nymi wiadkami byli oskareni z poprzednich procesw.
Szczeglnie ci, ktrzy mieli wyroki mierci. Czasami wa-
nie dlatego, e planowano ich udzia w nastpnych proce-
sach, udao im si przey. Zeznawali te jako wiadkowie
kandydaci na oskaronych w nastpnych procesach. Zda-
rzao si, e aresztowano ich na sali sdowej.
AKTORZY. Najatwiejsze role mieli sdziowie. Musieli si
nauczy, o co naley, a o co nie naley pyta, a nastpnie
odczyta wyrok. Nie trzeba dodawa, e nie do nich na-
leao ustalanie wysokoci kar.
Do atw rol mieli te obrocy. Naley zacz od te-
go, e nie kady adwokat mg by obroc w procesie
politycznym. Istniaa starannie wyselekcjonowana grupa
tych, ktrzy posiadali takie uprawnienia. Obroca wpro-
cesie politycznym nie powinien kwestionowa winy oskar-
onego, a jedynie wskazywa na okolicznoci agodzce.
Mg te byo to nawet dobrze widziane obcia in-
nych oskaronych, aby wybieli swego klienta. Wadnym
wypadku, nawet jeli domaga si tego jego klient, obro-
ca nie powinien wspomina o niedozwolonych metodach
ledztwa. Staranny dobr obrocw wynika i z tego, e
procesy czasami szyte byy do grubymi nimi i odwany
adwokat mgby to na sali sdowej wykaza.
O wiele trudniejsz rol mia prokurator. Przede
wszystkim musia przygotowa akt oskarenia, czyli
szkielet procesu. W waniejszych procesach mia po-
40
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Ze sprawozda Prokuratorw Wojskowych wynika, e wykonywanie wy-
rokw mierci odbywa si niejednokrotnie w warunkach wysoce nieod-
powiednich i uwaczajcych powadze aktu, ktry jest wyrazem woli pa-
stwa, objawionej w prawomocnym wyroku sdowym.
W szczeglnoci wykonywanie wyrokw odbywa si czstokro w wi-
zieniach nieomal na oczach innych winiw, samo pozbawienie ycia
skazaca odbywa si przez oddanie znienacka strzau, czsto w kark deli-
kwenta, ciao zagrzebywane jest wpobliu.
W zwizku z tym jest celowe wydanie Wadzom Bezpieczestwa od-
powiedniej instrukcji w sprawie wykonywania wyrokw, ktra zdaniem
Naczelnej Prokuratury WP winna zawiera midzy innymi nastpujce po-
stanowienia.
Wykonywanie wyrokw mierci ma si odbywa w miejscu cakowicie
odosobnionym.
Kar mierci przez rozstrzelanie wykonuje si za pomoc plutonu egze-
kucyjnego w skadzie co najmniej 4-ch ludzi, uzbrojonych w bro dug.
Skazaniec zostaje przywizany w postawie stojcej do drzewa, supa itp.
i wwczas na komend swego d-cy, pluton egzekucyjny oddaje do niego
salw, po czym lekarz asystujcy przy wykonaniu wyroku stwierdza zgon.
Uprzejmie prosz o zawiadomienie mnie o ustosunkowaniu si Minister-
stwa BP do wyej poruszonego zagadnienia.
Sze1 0epartanentuS1uzby Sprawed1wosc M0u
uacze1ny rokurator Woskowy
uo1der uenryk pu1k.
WYROKI MI ERCI ZABRAKO DESEK
skich, skracanie okresu aplikacji. Nadal istniay 15-mie-
siczne kursy sdziowskie zastpujce wyksztacenie
wysze. W sdach tworzono sekcje tajne, ktre stanowi-
y wany element systemu represyjnego (sekcja
tajna Warszawskiego Sdu Wojewdzkiego os-
dzia w latach 194954 ok. 500 osb). W gestii
sdw wojskowych pozostaway sprawy osb
cywilnych oskaranych o przestpstwa przeciw-
ko pastwu.
PRAWORZDNO NA SMYCZY. Sdownictwo
odgrywao w systemie stalinowskim olbrzymi
rol i musiao by cakowicie dyspozycyjne dla
kierownictwa partii. Miao najcilej wspdzia-
a z aparatem bezpieczestwa. Przy czym cay
czas mwiono o przestrzeganiu praworzdnoci.
Minister bezpieczestwa publicznego Stanisaw
Radkiewicz niemal z regularnoci zegarka co kil-
kanacie miesicy wydawa rozkaz przypomina-
jcy o stanowczym zakazie wymuszania zezna,
stosowania przemocy fzycznej w ledztwie itp.
W maju 1951 r. Biuro Polityczne podjo sze-
roko rozpropagowan uchwa o amaniu linii
partyjnej w organizacji gryfckiej. Kierownic-
H
istorycy dugo jeszcze bd liczy ofiary po-
wojennego terroru. Albowiem szczeglnie na
pocztku wadzy ludowej wyroki mierci zapada-
y w trybie doranym i tak samo je wykonywa-
no. Rozprawy byy zazwyczaj niejawne, czsto
bez obrocy a zdarzao si e bez prokuratora.
Najwicej spraw zakoczonych wyrokami mierci
toczyo si w drugiej poowie 1946 r. po referen-
dum, a przed wyborami do Sejmu. Jak obliczya
Maria Turlejska, midzy lipcem a grudniem 1946 r.
zapado 429 wyrokw (ogem wlatach 194446
ok. 670). Przy tej liczbie niezgodnego zprawem,
enkawudowskiego sposobu ich wykonywania
nie dawao si utrzyma w tajemnicy. Zmusio to
do interwencji czynniki najwysze. Ilustracj tego
s prezentowane poniej dokumenty. To charak-
terystyczne wiadectwo czasw.
Dokumenty pochodz z przechowywanego
w Archiwum Akt Nowych wWarszawie zespo-
u Departamentu Wiziennictwa Ministerstwa
Bezpieczestwa Publicznego, sygn. 1/36. (JK)
Donosz, e w wizieniu Rzeszw odbywa si stale wykonywanie wyro-
kw winiw skazanych na kar mierci.W zwizku z kadym wykonaniem
wyroku stranicy musz wykonywa dalsze czynnoci a do pogrzebania
go, a to: odniesienie go z miejsca wykonania wyroku, uoenie do trumny,
odwiezienie na cmentarz, wykopanie dou oraz pochowanie go.
Wobec tego naleaoby si danym stranikom, ktrzy wykonuj powy-
sze czynnoci kadorazowe specjalne wynagrodzenie pienine lub inne,
gdy taka robota nie jest o b o w i z k i e m stranika. Naczelnik wizienia
Rzeszw zwraca si do mnie oudzielenie wynagrodzenia dla tych strani-
kw, wic ja zwrciem si do Szefa WUBP, aeby udzieli wynagrodzenia,
natomiast Szef WUBP odmwi pomocy zpowodu tego, e na ten cel nie
ma adnych pienidzy i poleci mnie zwrci si w tej sprawie do Departa-
mentu Wiziennictwa. Do tego te potrzebne s pienidze na zakup desek
dla zrobienia trumien, gdy do tej pory uywano deski w wizieniu ze sta-
rych barakw iinnych, w obecnym czasie nie ma ju adnych desek, kt-
rych by mona uywa na ten cel.
W zwizku z tym prosz o obowizkowe udzielenie mi poufnej informa-
cji lub zarzdzenia, w jaki sposb powinienem postpowa w dalniejszym,
gdy uwaam e takie wynagrodzenie jest obowizkowo potrzebne.
uacze1nk Wydz. Wqzennctwa
Wu8 w 8zeszowe
l.0zgowcz, por
Warszawa, 16 1x 1p(6 uacze1na rokuratura Woska o1skego
0o Mnsterstwa 8ezpeczenstwa ub1cznego
8zeszow dna 1 grudna 1p(6 r. Woewodzk urzqd 8ezpeczenstwa ub1cznego w 8zeszowe
SC1SlL 1^JuL Wydza1 Wqzennctwa
0o 0yrektora 0epartanentu Wqzennctwa Mnsterstwa 8ezpeczenstwa ub1cznego w Warszawe
8^081
two powiatu Gryfce brutalnie zmuszao chopw do
wstpowania do spdzielni produkcyjnych. Zrobiono
proces pokazowy (tym razem nie trzeba byo wymusza
zezna, bo zarzuty byy prawdziwe), zapady
wyroki wizienia. A przecie podobnie mo-
e nie tak brutalnie postpowano i w innych
powiatach.
Owe pozory praworzdnoci miay spenia
dwojak rol. Przedstawia opinii wiatowej
Polsk jako kraj rzdzony surowo, ale zgodnie
z prawem. Ale miay te i rol wewntrzn
okieznanie aparatu represji. Dowiadczenia
radzieckie, przede wszystkim wielkiej czystki
drugiej poowy lat trzydziestych, wskazywa-
y, e spuszczenie aparatu bezpieczestwa ze
smyczy moe mie nieobliczalne konsekwen-
cje rwnie dla partii. Tego si bardzo obawia-
no. Std m.in. owo kontrolowanie przestrzega-
nia przepisw prawa i co pewien czas karanie
za ich amanie. Miao to dyscyplinowa aparat
bezpieczestwa.
:1. ,.''...,.' +..+1m.: '++...
.+ '+. m.:... . .,'.+... .,.'.
41 41
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
'.,:, '..:
1.++., '''.:,
'+.|.. '.,+'.|,..:,
''. '..
'.:,1':
,m.. '+.m.:.
'.+', +1:.
'|..m 1: '|.:m,
'.1..' '.,
'.|,+1 )+ .
'' '..: ..-
'. '.,+.,,.:,
'.,..+.,,.: '+-
|..: '.,..
:,.:.:|.+
...1.: ), .
KTO KOMU PODLEGA? Formalnie aparat ten podlega
PZPR. Decyzje Biura Politycznego byy wice. Nie wol-
no byo werbowa czonkw partii jako agentw, na in-
wigilowanie i rozpracowywanie czonkw partii koniecz-
ne byo zezwolenie instancji partyjnej. Nie przestrzegano
tych regu. Dziaali agenci z partyjnymi legitymacjami
w kieszeni, a wielu czonkom partii zaoono w bezpie-
ce teczki. Biuro Polityczne miao tylko czciow wadz
nad aparatem bezpieczestwa. Jak wynika z relacji osb
wizionych i torturowanych, w tym czasie ofcerowie led-
czy owiadczali, e w kadej chwili moe tu jako areszto-
wany znale si Bierut lub inny czonek BP. Olbrzymi
rol w aparacie represji odgrywali doradcy i specjalici ra-
dzieccy. Utrzymujc stay, bezporedni kontakt z Moskw
stanowili zagroenie nawet dla Bieruta. W kadej chwili
mg on utraci poparcie Stalina i okaza si wrogiem lu-
du. Stalin wycign bowiem wnioski z lekcji jugosowia-
skiej. W Jugosawii ponis porak, bo mia zbyt nike
wpywy w wojsku i bezpieczestwie. Tito bez wikszych
trudnoci odizolowa zwolennikw Stalina. Po tej naucz-
ce Stalin obsadzi wojsko i bezpieczestwo w krajach de-
mokracji ludowej obywatelami radzieckimi. Nie zawsze
zajmowali oni w Polsce stanowiska tak eksponowane jak
marszaek Rokossowski, ale zawsze kontrolowali stanowi-
ska newralgiczne. Nic wanego nie mogo si bez ich wie-
dzy wydarzy. Bierut cieszy si zaufaniem Stalina, ale to
wcale nie oznaczao, e np. Beria nie zechce postawi na
jego miejscu kogo, kto rwnie bdzie si cieszy zaufa-
niem Stalina, ale bdzie czowiekiem Berii.
CORAZ WICEJ PROCESW. W marcu 1951 r. sdzono
wiadkw Jehowy, oskaronych o zamiar obalenia ustro-
ju Polski Ludowej, i dziaaczy Stronnictwa Pracy (Antoni
Antczak, Stanisaw Bukowski, Jan Hoppe, Jzef Kwasi-
borski i Cecylia Weker), oskaronych m.in. o wspprac
z gestapo. Takie oskarenie pojawiao si czsto w pro-
cesach politycznych. Wadze bezpieczestwa trzymay
wwizieniach skazanych na mier gestapowcw, ktrzy
gotowi byli zezna wszystko, czego si od nich zada.
Dysponowano te czystymi blankietami gestapo i pie-
czciami. Mona wic byo wyprodukowa dokument,
ktrego autentyczno nie budzia wtpliwoci.
Od 31 lipca do 13 sierpnia toczy si tzw. proces gene-
ralski. Przed Najwyszym Sdem Wojskowym w War-
szawie stanli generaowie (Stanisaw Tatar, Franciszek
Herman, Jerzy Kirchmayer i Stefan Mossor art. s. 116)
oraz piciu wyszych ofcerw. Generaw skazano na
doywocie, pozostaych na dugoletnie wizienie.
By to dla organizatorw proces bardzo wany, po-
niewa stanowi ogniwo w przygotowywanym pro-
cesie Mariana Spychalskiego, ktry poprzedzi mia
z kolei proces Wadysawa Gomuki. Spychalskiego
aresztowano w maju 1950 r. i poddano bardzo brutal-
nemu ledztwu. Gomuka aresztowany zosta 2 sierp-
nia 1951r., w trakcie trwania procesu generaw, i osa-
dzony w cakowitej izolacji w tajnym wizieniu MBP
w Miedzeszynie pod Warszaw. Przesuchania Go-
muki zaczy si dopiero 21 lutego 1951 r. Nie bito go
ani nie torturowano. W aktach ledztwa zachoway si
dwie niewielkie prostoktne kartki z nastpujcym
tekstem napisanym (pirem) przez Bolesawa Bieruta
(i z jego podkreleniami): Dotyczy Gomuki. Czym
Gomuka by w wietle znanych dotd faktw? Czy
mona postawi zarzut rwnoci pomidzy nim a Spy-
chalskim? Gomuka stoczenie si od oportunizmu do
frakcji izdrady a wic staczanie si, a nie wrg, kt-
ry od razu z zamiarami wrogimi przyszed do ruchu
itylko mniej lub wicej zrcznie osania swoje wrogie
oblicze i zamiary. Zadaniem ledztwa jest w pierwszym
rzdzie ujawni wrog dziaalno Gomuki, wszyst-
ko gwne jej przejawy, cele i mo-
tywy, powizanie etc. zbadanie
drogi rozwojowej. Wzowe zagad-
nienia. Spiskowanie w Partii i prze-
ciw Partii i dlatego wzowe okre-
sy to okres 19431944, 19471948
(szczeg. 1948 r., tre kontaktu ze
Spychalskim, przyparcie go, e ca-
y szereg przestpczych krokw
Spychalskiego byo mu znanych.
Wedug tej instrukcji prowadzono
przesuchanie Gomuki.
W padzierniku 1951 r. sdzono
wsppracownikw Mikoajczyka.
Rwnie w padzierniku odbywa
si w Lublinie tzw. proces Inspekto-
ratu Zamojskiego. Na awie oskaro-
nych znalaz si prowincja zakonu
bernardynw w Polsce i trzech innych zakonnikw. Za-
pady dwa wyroki mierci i dziewi wyrokw dugolet-
niego wizienia.
W grudniu odby si proces czonkw okupacyjnego,
konspiracyjnego Pastwowego Korpusu Bezpiecze-
stwa (Witold Pajor, Zygmunt Ojrzyski, Stanisaw Nie-
natowski i Andrzej Czystowski). Zapady trzy wyroki
mierci. Czystowski skazany zosta na 15 lat. Ten proces
by rwnie bardzo wany, gdy oskareni mogli zosta
wykorzystani zarwno w procesie Spychalskiego, jak
iGomuki.
Ci, ktrym przeznaczano role w przygotowywanych
procesach, przeyli mimo wydanych wyrokw mierci.
Wobec innych wyroki wykonywano.
Andrzej Garlicki
'..: 1.++.,
'|.....|.+ '.+.,
'..+ ), .
42
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Stalin to pieroski ciul
PRZYPADEK STEFANA T. Pod koniec kwietnia 1952 r.
Gorlice, podobnie jak caa Polska, szykoway si do ob-
chodw 1 Maja. Przystpilimy do dekoracji wietlicy
ibudynku zezna pniej wledztwie p racownik urz-
du miejskiego przyniosem portret duy tow. Bieru-
ta, ktry mia by zawieszony na budynku. Wtedy ob.T.
Stefan wyrazi si wulgarnie o, jaki duy ten skur-
wysyn kompromitujc tow. Bieruta. Nastpnie ob. T.
wypowiada si wrogo o majcych nastpi wyborach,
mwic sowami: podstawieni kandydaci i tak przej-
d, s narzuceni zgry awybory to tylko fkcja, bo jak
powiedz e to jest czarne to trzeba mwi e jest czarne
ajak powiedz, e biae to trzeba mwi e biae. Cho-
cia co si skreli, to itak oni przejd, tak jak wwybo-
rach 1947r.. Jak zanotowa przesuchujcy ofcer UB,
feralnego dnia Stefan T. powiedzia take: cae pocigi
Propaganda szeptana, potocznie zwana
szeptank, byla pizestpstwem wyczeipu-
jco opisanym w malym koueksie kainym
z 1946 i. Kaiano j obozem piacy.
PIOTR OSKA
wgla id do Zwizku Radzieckiego, adla nas pozostaj
same okruchy, i nuci: na kapucie drobne licie, nie
daj dupy komunicie, bo jak si Stalin otym dowie to ci
dup upastwowi.
Trzyosobowa komisja rozpatrujca spraw w trybie
przyspieszonym uznaa, e oskarony T. Stefan rozpo-
wszechnia faszywe wiadomoci, mogce wyrzdzi istot-
n szkod interesom Pastwa Polskiego, atake dopuci
si zniewaenia generalissimusa Jzefa Stalina i prezy-
denta Bolesawa Bieruta. Wyrok zapad jednomylnie:
24miesice obozu pracy zzaliczeniem okresu ledztwa.
PRZESTPSTWO. Wart. 22 mkk z1946r. czytamy: Kto
rozpowszechnia faszywe wiadomoci, mogce wyrz-
dzi istotn szkod interesom Pastwa Polskiego, bd
obniy powag jego naczelnych organw, podlega ka-
..: ', , +.|,,
'+1+ ..:|..+
.,,..:1 ,+ .
,:| .. ,'|'
- 1:.,1.++
+.'.|.+'..: .+1+,
m+ |+ .
,.,.,. '.|:
..:...+
43 43
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
NIEDOZWOLONE NIEZADOWO-
LENIE Z ZSRR. Sentencje wyro-
kw wydawanych przez Komi-
sj czsto zawieray formu: za
lenie iponianie ustroju Zwiz-
ku Radzieckiego inauki radziec-
kiej. W marcu 1952 bdc
w kopalni na dole na poziomie
510 m i pracujc przy G. zacz-
em z nim rozmawia na rne
tematy oglne zeznawa przed
ofcerem ledczym grnik z Ru-
dy lskiej. Wtrakcie rozmowy
y g
G. zacz mi opowiada, e wro-
ku 1945 zosta przez wadze ra-
dzieckie wywieziony i pracowa
w kopalni w Zagbiu Doniec-
kim iwidzia, jak ludzie tamtejsi
yj biednie ido pracy przynosz
sobie suchy chleb iochlebie tym
pracuj. Przy tym przytoczy
fakt, e on przez wadze radziec-
kie by karmiony zgniymi ry-
bami iotakim wyywieniu mu-
sia pracowa na dole wkopalni.
Dlatego te komunizm nie moe
dugo istnie, gdy ludzie wymarli by zgodu.
Chtnie dowcipkowano na temat osigni radzieckie-
go botanika Trofma ysenki, ktry jak gosia propa-
ganda opracowa metod czenia rnych gatunkw,
dziki czemu potraf wyhodowa roliny niespotyka-
nych dotd rozmiarw. Opowiadano, e ysenko skrzy-
owa drzewo z psem i dosta drzewko, ktre si samo
podlewa. Na ptora roku traf do obozu autor dowcipu
o radzieckiej inynierii genetycznej: w Rosji dano za-
strzyk krlikowi, z ktrego zrobi si cielak, nastpnie
dano mu zastrzyk, zczego zrobia si krowa taka dua,
e gow sigaa do Warszawy, a tylnymi nogami i wy-
mionami bya wMoskwie, przy czym wWarszawie ara,
awMoskwie j dojono.
Powszechnie uwaano, e Polska jest rusk koloni,
abraki rnych artykuw zwaszcza misa tuma-
czono tym, e wywoone s na wschd. Tego rodzaju
pogldy wadze klasyfkoway jako rozpowszechnia-
nie faszywych wiadomoci na temat polsko-radziec-
kich stosunkw handlowych. Warszawski robotnik
opowiadajcy w tramwaju dowcip (O czym marzy
polska winia wdrodze do rzeni? eby chocia jej ko-
ci zostay w ojczynie) traf na dwa lata do obozu.
W sentencji orzeczenia podkrelono wysok szkodli-
wo spoeczn czynu.
Kryy pogoski, e sytuacja wkrtce si pogorszy.
Jan M. powiedzia w obecnoci mojej, e do Lubosza
ma przyby wojsko radzieckie ibd dla siebie zabiera
miso, ktre jest przeznaczone
na wyywienie ludnoci gminy.
Jak powiedzia te cholery chc
nas wykoczy zezna wia-
dek w jednym ze ledztw. Z ko-
lei Lucjan Cz. (kuak, waciciel
39 ha gospodarstwa) opowia-
da w styczniu 1951 r., e przy-
jedaj do Polski obywatele ra-
dzieccy, nasi wyzwoliciele, kt-
rzy nas wyzwalaj z byda, koni
i innych rzeczy i ma ich przyj
15tys., e chyba czuj pismo no-
sem, eby Bg da, aeby ich le-
pota ogarna, eby jak najpr-
dzej si zaczo, eby z naszych
!..+.: ,1.+
,.:.., . ,.+.,,
' ), .
'.:.'1..:
.+ '.,.+...
.' !+.+'.'.:,
. |':. :.'.m'..'
. '+.+..:, )+) .
rze wizienia do lat 5 lub aresz-
tu. Podobn kar przewidziano
dla miaka, ktry podnisby
rk na godo, chorgiew lub
inny znak pastwowy polski, al-
bo pastwa sprzymierzonego,
pomnik lub inne dzieo, wznie-
sione w celu uczczenia lub upa-
mitnienia zdarze lub osb.
Najbardziej zagadkowo brzmia
art. 28 grocy wieloletnim wi-
zieniem kademu kto publicz-
nie ly, wyszydza lub ponia Na-
rd Polski albo Pastwo Polskie.
Odtd kada nieostrona wypo-
wied moga sta si przyczyn
nieszczcia.
Poczynajc od lipca 1950 r.
sprawcw powodowania paniki
wcelu szkodzenia interesom mas
pracujcych UB przekazywa
wrce Komisji Specjalnej do Wal-
ki zNaduyciami iSzkodnictwem
Gospodarczym. By to rodzaj try-
bunau inkwizycyjnego, stworzo-
ny przez parti, aby uzupeni
prac wolnych iniepewnych politycznie sdw powszech-
nych. Komisja przeprowadzaa ledztwo wcigu paru dni,
wyrok zapada wtrybie zaocznym, po naradzie trwajcej
nie duej ni kwadrans; najwysz kar, jak dyspono-
waa, byo osadzenie na dwa lata wobozie pracy. Repre-
sja ta budzia wspoeczestwie wyjtkowy lk zrozumiay
wwietle wojennych dowiadcze. Szczeglnie niedobr
saw cieszy si Mielcin pod Wocawkiem.
NIEDOZWOLONE RESENTYMENTY. Do wizienia mogo
zaprowadzi ju zwyke narzekanie na droyzn. Oto wy-
rok dwch lat obozu otrzyma Karol K., ktry wpotocz-
nej rozmowie wyrazi si, e pierdoli demokracj ido wy-
borw itak nie pjdzie. Mwi, e jest starym socjalist,
ale nie wyobraa sobie eby to tak wygldao jak teraz.
Ci, ktrzy mieli odwag mwi gono, e przed woj-
n byo lepiej, naraali si na powane nieprzyjemnoci.
W listopadzie 1951 r. Jzef L. bdc w domu Krysty-
ny Chojnackiej w Mikoajkach stara si przekona b-
dcych tam obywateli o wyszoci ustroju sanacyjnego
nad ustrojem demokratycznym, przytaczajc przy tym
fakt, e bezrobotny dostawa 20 z zapomogi na miesic,
za co mg sobie kupi trzy pary butw, aobecnie robot-
nik kolejowy zarabia 300 z, za ktre nie moe kupi na-
wet jednej pary. Na zwrcon mu uwag, by wten sposb
nie wypowiada si, owiadczy, e nie boi si wizienia,
gdy wwizieniu lepiej jest jak na wolnoci.
W zorzeczeniach pod adresem rzdu czsto porw-
nywano okres powojenny z okupacj niemieck. Na
owiadczenie, e powinnimy dzikowa Marszakowi
Stalinowi za nasz wolno Jan D. powiedzia [wczasie
rozmowy], e wolaby Hitlera pocaowa wdup, jak Sta-
lina w twarz, bo za Hitlera mia wszystko a za Stalina
nic nie ma, bo gdy wkroczyy wojska radzieckie to mu
wszystko zabray.
Podczas rewizji przeprowadzonej przez komisj ds. sku-
pu zboa w domu chopa w powiecie pyrzyckim doszo
do ostrej wymiany zda. Waciciel gospodarstwa, przed
wojn nalecy do mniejszoci polskiej wNiemczech, po-
wiedzia: lepiej miaem za Hitlera anieli za takiego rz-
du polskiego, bo nikt mi nic nie zabiera. Do dupy z ta-
kim rzdem, jakby mnie pucili, to bymzofort pojecha do t
Niemiec. Oprcz wysokiej grzywny za ukrywanie zboa
otrzyma take kar obozu za lenie narodu polskiego.
44
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
rk kajdany byy zrzucone, bo
oni nas wydusz jak psw. Ze
wzgldu na pochodzenie spo-
eczne oskaronego i wyjtko-
we natenie zej woli Komisja
skazaa oskaronego na dwa lata
obozu bez zaliczenia proczne-
go pobytu wareszcie ledczym.
Historyk Robert Kupiecki uo-
y kiedy list ponad 300 przy-
domkw, ktrymi ofcjalna pro-
paganda obdarzaa Stalina (art.
s. 56). Zapewne spis obelg mio-
tanych pod adresem Chorego
Pokoju byby rwnie dugi. ci-
y g
gani przez UB nieznani sprawcy
pisali na cianach toalet Stalin
to chuj garbaty, Stalin al-
fons. Oto Jan Mynarczyk, grnik wkopalni Chorzw,
czsto narzeka na obecn rzeczywisto mwic, e
nie idzie wytrzyma, e my produkujemy lecz nie dla
nas, poniewa to wszystko zabiera Stalin. Dodawa przy
tym Stalin to pieroski ciul.
NIEDOZWOLONA TSKNOTA ZA AMERYK. Rwnie
surowe kary, co za krytyk Zwizku Radzieckiego, wy-
mierzano take za wychwalanie ustroju Stanw Zjed-
noczonych. O Ameryce i jej przywdcach wolno byo
mwi tylko le. Od jednego znaszych korespondentw
otrzymalimy list, w ktrym pisze, e niejaki Jzef Cz.
zgromady Konarzewo wdniu 1 maja [1951r.] wobec ca-
ej gromady brutalnie owiadczy, e adnej pomocy dla
Korei nie da ie nie potrzeba jej dawa. M.in. powiedzia
Niech Amerykanie dobrze lej po tykach Koreaczy-
kw donosi sekretarzowi Komitetu Powiatowego
partii redaktor Gosu Szczeciskiego.
Niepewna sytuacja polityczna skaniaa do snucia do-
mysw. Zmieszanin nadziei iobaw czekano na rychy
wybuch wojny wiatowej. Wczasie rozmowy zLudwi-
kiem T. owiadczyem mu, e mam zamiar kupi sobie
meble wyjania do protokou pracownik zabrzaskiej
huty poniewa wostatnich czasach zawarem zwizek
maeski, na co Ludwik T. radzi mi, abym mebli nie
kupowa, poniewa wkrtce bdzie wojna igranice Pol-
ski bd przesunite na wschd ija na skutek zego trans-
portu nie zd uciec ztymi meblami.
Rozpowszechniania faszywych wiadomoci ozmia-
nie ustroju dopuci si take ucze dzkiej zawodw-
ki, ktry w miesicu sierpniu [1951 r.] mwi, e woj-
na jest pewna na wiosn ie ju na wiosn bdzie lepiej,
gdy moemy si spodziewa Amerykanw.
Opowiadajcy pogoski o wojnie napawali si spo-
dziewan klsk komunistw: K. Wiktor waciciel
kamienicy czynszowej wPoznaniu owiadczy, e pre-
mier Cyrankiewicz jest zdrajc narodu, bo poszed na lep
komunistw i wraz z nimi inni, dla ktrych nie bdzie
jednak miejsca po wyldowaniu Amerykanw. Rymo-
wano: przyjedaj Eisenhowerze do Polski chocia na
rowerze, bo nam Stalin wszystko wybierze.
NIEOSTRONE SOWA. Uycie nazwy propaganda szep-
tana na okrelenie czynu zabronionego jest wymowne.
Uzmysawia, jak atwo byo zama stalinowskie prawo.
Do wizie trafali ludzie, ktrzy powiedzieli choby kil-
ka sw sprzecznych zofcjaln propagand ito woko-
licznociach bynajmniej nie publicznych.
4 marca 1953r. wjednym zgdaskich mieszka od-
bywao si przyjcie imieninowe Stanisawa P. Soleni-
zant, ekspedient w sklepie spoywczym, zaprosi kole-
gw zpracy. Na przyjciu pito wdk imwiono opo-
lityce. Jak zezna pniej jeden
z goci, P. nawizujc do ko-
munikatu o stanie zdrowotnym
Stalina, powiedzia e medycyna
radziecka wzia w eb, bo pisali
e zamieniali ludziom serca ate-
raz nie mog pomc na parali
Stalina. Powiedzia, i jeli Sta-
lin umrze mona bdzie jecha
do Wilna. Poza tym na imieni-
nach tych piewane byy piosen-
ki sanacyjne jak Witaj majowa
jutrzenko i Jedzie, jedzie na
kasztance. Wszyscy tam zebra-
ni wypili na cze powrotu do
Wilna. Odbywao si to wszyst-
ko przy oglnym zadowoleniu
imiechu.
Ju nazajutrz gocie, porzdnie jeszcze nie wytrze-
wiawszy, znaleli si wareszcie ledczym. Dla solenizan-
ta ijednego zjego kolegw fnaem przyjcia by wyrok
dwch lat wobozie pracy.
W lutym 1953 r. student Akademii Medycznej Zyg-
munt K. napisa do kolegi: Polacy doznali zbyt duo
krzywd, by wierzyli w propagand moskiewsk. Nie
wiem, czy wPolsce jest prawdziwych komunistw pi
procent. List nie dotar do adresata: przej go UB, wy-
rywkowo cenzurujcy prywatn korespondencj. Prze-
prowadzono aresztowanie, zrobiono rewizj, rozpoczto
ledztwo. K. Zygmunt da wyraz swemu wybitnie wro-
giemu stosunkowi do Polski Ludowej wlicie do kolegi
M. Jzefa wToruniu, ktrego tre godzi wywotne in-
teresy narodu polskiego czytamy wsentencji wyroku.
Przesuchany w charakterze
podejrzanego K. Zygmunt do wi-
ny si przyzna i wyjani, i list
ten napisa dlatego, poniewa by
pod wraeniem podobnego listu
ze strony tego M. Wyjanienia
podejrzanego K. cakowicie uwy-
puklaj sylwetk w/w jako zde-
cydowanego wroga socjalizmu,
ktry zamierza podway zaufa-
nie dla wadzy ludowej iopni
nasz marsz do socjalizmu.
WIADECTWO TERRORU. Mi-
dzy 1950 i 1954 r. za uprawia-
nie wrogiej propagandy skazano
na obz pracy blisko 5 tys. osb.
Liczby te nie obejmuj spraw przekazanych do sdw
specjalnych lub wojskowych. W gruncie rzeczy ofary
Komisji Specjalnej miay wiele szczcia przesuchu-
jcy je ofcerowie UB uznali ich sprawy za bahe i nie
wczyli do adnego z procesw politycznych. W stali-
nowskiej bowiem Polsce nieostronie wypowiedziane
sowo mogo spowodowa lawin fkcyjnych zarzutw
np. o stworzenie nielegalnej organizacji wywrotowej.
Std ju tylko krok do wyroku mierci lub wieloletniego
wizienia.
Akta ledztw w sprawie szeptanki s nieocenionym
rdem do poznania nastrojw spoecznych wczasach
stalinowskich (art. s. 42). S take swoistym zapisem
strachu. Przeraliwie bali si zarwno oskareni, jak
iwiadkowie. Nieznane s przypadki, aby kto odm-
wi zezna.
Dokumenty te, chocia dzisiaj wydaj si groteskowe
ihumorystyczne, s wiadectwem terroru, jaki wtedy to-
warzyszy Polakom na co dzie.
Pi otr Oska
!.:'+., ..
'. ' ...+
. 1... .,'..
1 ':,m.
'|+.1+..:,
) |,...+ )+) .
'+1.1'....' m+.'.
'|'..+, . ,.1.'.,.
1 ),, .
45 45
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Utopia nowego czowieka
CEL: RAJ NA ZIEMI. Komunici dochodzcy do wadzy
w 1944 r. mieli za sob Armi Czerwon, a pniej do-
radcw radzieckich, znali tamtejsze wzorce oraz ideologi
marksistowsk, dzieryli peni wadzy, by wprowadza
dowolne zmiany. Co prawda wikszo z nich nie miaa
adnego dowiadczenia, ale dla prawdziwego komuni-
sty taki niuans nie mg stanowi najmniejszej przeszko-
dy. Wadysaw Gomuka mwic w1945r., e wadzy raz
zdobytej nie oddadz nigdy, nie artowa. Planowany sys-
tem mia trwa po wsze czasy. Cele eksperymentu, czyli
osignicie raju na ziemi, ustroju wszelkiej szczliwoci,
uwicay rodki ianuloway win za popeniane pomy-
ki. Czym jest krtkotrwae cierpienie milionw czy nawet
Komunisci, jak kazua giupa o pizekonaniach funuamentalnych,
uwazali, ze s w stanie stwoizyc spoleczenstwo iuealne. Inzynie-
iii spolecznej pouuano wszystkie uzieuziny zycia.
MARI USZ MAZUR
':+.
.:..|
. ,1.:'..
,.1.'.,,.:,
+.'...:
),, .
mier tysicy przy zmianie, ktra doprowadzi do ostatecz-
nego rozkwitu prawoci isprawiedliwoci? Czy znajomo
Prawdy absolutnej nie usprawiedliwia inie rozgrzesza?
Zmianie ulec miaa nie tylko sytuacja polityczna, spo-
eczna igospodarcza kraju, ale cao systemu kulturo-
wego, wcznie zprzemianami mentalnoci. Zideologii
wynikao, e wystarczy polepszy byt, by zmienia si
wiadomo. Dlatego przewidywano, e ju niebawem
znikn wszelkie patologie, pijastwo, prostytucja, chuli-
gastwo, przemoc. Po co naduywa alkoholu, jeli ycie
jest tak wspaniae, dostatnie ipene wrae? Jaki sens b-
dzie miaa kradzie, jeli kady otrzyma satysfakcjonuj-
c go prac imoliwo rozwoju?
46
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
NOWA HIERARCHIA SPOECZNA. Tak radykalnie posta-
wione cele wymagay jednak przebudowy struktury spo-
ecznej. Sprzyjaa temu tragedia wojenna, podczas ktrej
zgina cz inteligencji, ludzi szczeglnie aktywnych;
doszo do potnych migracji, zmian granicznych i et-
nicznych (art. s. 10). Wpierwszych latach powojennych
zlikwidowano jako grupy spoeczne ziemiastwo iary-
stokracj, wyeliminowano dotychczasowe elity politycz-
ne, gospodarcze, cz kulturalnych inaukowych.
Spoeczestwo Polski Ludowej miao by hierarchicz-
ne. Na samym szczycie, zgodnie zklasowymi normami
marksizmu, umieszczano robotnikw, dalsz kategori
stanowili chopi, tzw. biedniacy i co najwyej rednia-
cy. Jeszcze niej znajdowaa si inteligencja jako grupa
usugowa dla klasy robotniczej. Poza kategoriami byli
wrogowie, ktrzy podlegali co najmniej obserwacji iizo-
lacji, w tym tzw. kuacy, dawni waciciele, czonkowie
podziemia niepodlegociowego, PSL, narodowcy. Tych
dehumanizowano winteresie ludu.
Natychmiast po wyzwoleniu otwarto drogi awansu
dla robotnikw i chopw. Pocztkowo media donosiy
o dziesitkach robotnikw, ktrzy zostawali kierowni-
kami idyrektorami. Przyjta taktyka szybko jednak ule-
ga zmianie. Pojawiy si obawy otzw. wysferzenie, czyli
wyjcie zwasnej klasy wskutek zdobycia wyksztacenia
izmiany stanowiska pracy. Przemiana robotnika wdy-
rektora nie bya ju awansem. Teraz nazywano nim pod-
wyszenie kwalifkacji iobsug skomplikowanej maszy-
ny czy prac racjonalizatorsk.
Szczeglnie wpierwszych latach propaganda zachwy-
caa si pracowitoci grupy predestynowanej. Modzi
robotnicy, ktrzy zdobyli wiadomo klasow, stawa-
li si przodownikami pracy (art. s. 128), wyrniali si
wnauce isubie spoecznej. Gazety opisyway modych
ludzi, ktrzy mieli specjalnie przedua godziny pracy
inauki, by wicej wyprodukowa, zdoby wiksz wie-
dz, by lepiej suy spoeczestwu. Pono nawet starzy
nauczyciele przedwojenni dziwili si, widzc pd robot-
niczych dzieci do zdobywania wiedzy iatwo, zjak j
przyswajay, czym miay dystansowa dzieci pochodzce
zinnych klas spoecznych.
RDA NOWEJ INTELIGENCJI. Przejmowanie kon-
troli nad szkolnictwem zaczo si ju wdrugiej poowie
1944r. idotyczyo wszystkich poziomw nauczania. No-
wy zakres programowy, stopniowo wzbogacany treciami
ideo logicznymi, wsparto nowymi przedmiotami: jzykiem
rosyjskim, pocztkowo fakultatywnym, potem obowiz-
kowym, nauk o Polsce i wiecie wspczesnym, nauk
okonstytucji. By podejmowane treci dotary do wszyst-
kich, w1949r. Sejm uchwali ustaw olikwidacji analfabe-
tyzmu do 1951r. Przeprowadzono powszechn rejestracj
analfabetw ipanalfabetw. 21 grudnia 1951r. Gwna
Komisja Spoeczna do Walki z Analfabetyzmem ogosia
likwidacj analfabetyzmu jako zjawiska masowego, co nie
miao wiele wsplnego zrzeczywistoci, ale sukcesy ca-
ej akcji uzna mona za znaczce. Podobnej skuteczno-
ci oczekiwano na najwyszym szczeblu edukacji. Przy-
spieszenie przemian spoecznych zapewni miaa zmia-
na skadu spoecznego studentw. Dekretem Prezydium
KRN z 24 maja 1945 r. utworzono wstpny rok studiw
wyszych dla modych robotnikw ichopw, ktrzy nie
ukoczyli szkoy redniej. W ten sposb w krtkim cza-
sie spodziewano si wyksztaci grup nowej inteligencji
wyrniajcej si dobrym pochodzeniem iwszelkimi jego
zaletami, aprzy tym wdzicznej za otwarcie drg awansu.
KULT PRACY FIZYCZNEJ. Za zmian struktury spoecz-
nej odpowiaday take: industrializacja, masowa migra-
cja chopw do miast izasilanie powstajcego przemysu.
Cay nard buduje swoj stolic.
To jedno z pierwszych tego typu hase
po wojnie. Wzywao do pomocy przy
odbudowie zrujnowanej w 80 proc.
Warszawy. Do stolicy przyjeday ty-
sice ludzi (gwnie modych) z caej
Polski, by pracowa przede wszystkim
przy odgruzowywaniu miasta.
Miasto wspiera wie. To haso, wy-
pywajce z idei sojuszu robotniczo-
chopskiego, wzywao ludzi z miasta
do pomocy przy niwach, jesiennych
wykopkach ziemniakw i innych ro-
botach rolnych. W gospodarstwach
spdzielczych i pastwowych brako-
wao rk do pracy, a sytuacj pogar-
szaa za organizacja produkcji. Dlate-
go do akcji pomocowej wzywani byli
studenci, pracownicy fabryk, urzdni-
cy, a nawet wysocy dygnitarze. Udzia
by teoretycznie dobrowolny, jednak
propozycji tego typu nie naleao od-
rzuca.
B
udowa socjalizmu wymagaa wsplnego wysiku caego spoeczestwa go-
sia propaganda. Dlatego obywatele byli nawoywani do cigej aktywnoci.
Te wielkie mobilizacje, czsto w zrozumiaych celach, miay odwraca uwag ludzi
od niedoborw na pkach sklepowych czy problemw mieszkaniowych. Stano-
wiy ponadto swego rodzaju usprawiedliwienie dla prowadzenia walki politycznej
z przeciwnikami systemu. Oto kilka hase mobilizacji spoecznej:
WI EL KI E MOBI L I ZACJE
Z czasem mieli oni tworzy proletariat wielkoprzemy-
sowy, czyli najwysz form klasy. Kady pracujcy wi-
nien czu si gospodarzem Polski, swojego zakadu pra-
cy, wacicielem maszyny, przy ktrej stoi. Praca sta si
miaa sensem i radoci ycia. Ale na wszelki wypadek
w1950r. wprowadzono nakaz pracy, aco jaki czas pod-
wyszano normy produkcyjne, pono na prob wszyst-
kich rzetelnych robotnikw. Kada okazja: zjazd partii,
urodziny przywdcy, wito 1 czy 9 Maja byy dobre, by
podj zobowizania pracy. Pewn form obrony spo-
ecznej bya rymowanka krca po mierci najbardziej
znanego przodownika pracy: Chcesz i szybko na Sd
Boski, pracuj jak Wincenty Pstrowski. Jego zaangao-
wanie (art. s. 124) miao by jednak wzorem dla wielu
innych, co stale potwierdzano wpropagandzie.
AFIRMACJA KOLEKTYWIZMU. Euforyczny stosunek do
pracy fzycznej jest wartoci czc wszystkie utopie.
Podobnie jak afrmacja kolektywizmu. Wmyl sw Ma-
jakowskiego: Jednostka zerem, jednostka bzdur, sama
nie ruszy piciocalowej kody, liczya si dopiero ma-
sa. Jedno dziaania i mylenia miaa oduczy egoizmu
i indywidualizmu. Nawet wsplny wypoczynek uznano
za bardziej efektywny i humanitarny. Od przedszko-
la, szkoy, wietlicy, kolonii, poprzez masowe organizacje
modzieowe, czytelnie, Powszechn Organizacj Su-
ba Polsce, dalej: wojsko, zwizki zawodowe, Towarzystwo
Przyjani Polsko-Radzieckiej, Towarzystwa Przyjaci o-
nierzy, w przypadku kobiet Lig Kobiet, w przypadku
rolnikw Zwizek Samopomocy Chopskiej, koa gospo-
dy wiejskich, po zakady pracy, wszdzie dominowa ko-
lektyw. ycie wkolektywie, zkolektywem, dla kolektywu.
''+'+|, .+ '+1
'+, ,:..:,
m'.'.+.,.
47 47
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
SOCREALIZM. Koniecznym elementem budowanego sys-
temu idealnego musiay by rozkwit izaspokajanie przez
masy potrzeb kulturalnych. Uznano, e wystarczy otwo-
rzy moliwo korzystania z kultury i sztuki, by sepa-
rowani od niej dotd ludzie natychmiast przyjli j jako
niezastpion cz wasnego ycia, niczym obiad isen.
Jednoczenie zniesiono pluralizm w sztuce, ujednolica-
jc dozwolone gusty estetyczne. Jakub Berman wrefera-
cie wygoszonym na konferencji partyjnej 31 maja 1949r.
przekonywa: Musimy budzi odraz do sztuki, ktra
nosi adunek formalistycznej bezideowoci icynizmu, do
dekadenckiej sztuki kapitalistycznej, do amerykaskiego
kosmopolityzmu. Wtym samym roku zarzdzono hege-
moni socrealizmu (art. s. 86), ktry mia by szczytowym
osigniciem cywilizacyjnym. Pisarze, malarze itwrcy
flmowi przecigali si w urzeczywistnianiu sztuki so-
cjalistycznej wtreci inarodowej wformie, cho tak na-
prawd nikt nie wiedzia, oco wtym hale chodzi. Wdo-
puszczonym kanonie znajdowaa si te sztuka rosyjska
iradziecka oraz dorobek innych krajw socjalistycznych.
Od 1949r. podjto ostr walk zkosmopolityzmem, cho
jego defniowanie, raz jako pogardy dla narodu, innym
razem jako supernacjonalizmu amerykaskiego, te nie
byy do koca zrozumiae.
STARE NAZWY NOWE ZNACZENIA. Niepoledni ro-
l odegra jzyk, zwany dzisiaj nowomow (art. s. 50).
Oczekiwano przewartociowania m.in. takich poj, jak:
kultura, prawda, nauka, moralno, wolno, uczciwo,
godno, patriotyzm, mio zgodnie znormami dialek-
tyki marksistowskiej, ale i doranymi interesami partii
czy jej przywdcw.
Na przykad nieodzownym dopenieniem patrioty-
zmu uczyniono mio do ZSRR, w pierwszych latach
wynikajc zwdzicznoci za wyzwolenie zniemieckiej
okupacji, pniej ze wzgldu na jego rzekom pierwszo-
planowo we wszystkich dziedzinach ycia. Sowieckie
prawo miao by najbardziej sprawiedliwe, flmy ipoezja
najpikniejsze, ziemniaki najsmaczniejsze, a radziecki
sport najlepszy nawet wtedy, gdy nie odnosi sukcesw.
Std by moe na pytanie na ulicy ogodzin warszawia-
cy odpowiadali, dodajc jednoczenie: ze Zwizkiem
Radzieckim na czele.
PRZESTPCZE POSIADANIE. Niemal natychmiast zli-
kwidowana zostaa niezaleno ekonomiczna. Posia-
danie wasnoci stao si czym negatywnym, wrcz ak-
tem przestpczym. Pojawi si zakaz posiadania zota,
walut, przedmiotw wartociowych czy nawet wikszej
iloci produktw, co mogo zosta uznane za spekula-
cj (art.s.78). Bitwa ohandel, prowadzona od 1947r.,
stopniowo wyeliminowaa handel prywatny. Podobne
procesy zachodziy wcaej gospodarce (art. s. 72). Konf-
skaty, nowe podatki, domiary, spoeczne komitety wal-
ki z droyzn i regulacji cen skutecznie zlikwidoway
przedsibiorczo. W 1955 r. zatrudnienie w sektorze
prywatnym poza rolnictwem wynosio 0,2 proc. Dzi-
ki temu, e pastwo stao si jedynym pracodawc iwy-
twrc, zyskao kolejny instrument kontroli i nacisku,
inie wahao si zniego korzysta.
ZAKAZY, NAKAZY, TERROR, STRACH. Zmianie ulegao
prawo, ktre stao si bardziej restrykcyjne. System zaka-
zw inakazw tworzy wski margines dopuszczalnych
zachowa i pogldw, ktrych przestrzeganie umo-
liwiao zachowanie kategorii obywatela, cho tego nie
gwarantowao. Przekonay si otym setki tysicy ludzi.
Nie do przecenienia jest rola terroru i powszechnie
panujcego strachu (art. s. 32). rodkiem reedukacji
j
byy m.in. obozy pracy. Cz znich zbudowao jeszcze
NA STONK, O POKJ
Stonka ziemniaczana amery-
kaskich imperialistw. 1 czerwca
1950 r. w Trybunie Ludu ogoszono,
e stonka (zwana te uczkiem colo-
rado) zostaa w ogromnych ilociach
zrzucona z amerykaskich samolotw
do Batyku, skd miaa wypezn na
wybrzee, by rozpocz dziaania dy-
wersyjno-sabotaowe na terenie Pol-
ski. W 1953 r. rzd PRL podj uchwa-
w sprawie walki spoeczestwa
z pasiastym dywersantem. Tysice lu-
dzi zostao zmobilizowanych do prze-
czesywania pl ziemniakw w po-
szukiwaniu wroga, ktry wedug
propagandy by gwnym powo-
dem niedoborw ywnoci. Z takiej
formuy walki ze stonk wycofano si
w poowie lat 50.
Walka o pokj. Wezwanie do walki
o pokj byo jednym z najchtniej go-
szonych hase propagandy stalinow-
skiej. Jej apogeum miao miejsce przy
okazji mobilizacji do skadania podpi-
sw pod tzw. apelem sztokholmskim
z 25 marca 1950 r., wzywajcym do
zakazu rozpowszechniania broni ato-
mowej. Miao go podpisa kilkanacie
milionw Polakw. Propagandowym
apelom towarzyszya intensywna roz-
budowa przemysu zbrojeniowego.
Opokj bowiem naleao walczy.
J oanna Sawicka
Najwaniejsza jednak bya partia, czy moe raczej, jak
wwczas pisano: Partia. Jeden zbohaterw ksiki Kazi-
mierza Brandysa zwierza si: Wszystko, co mam wsobie
tumaczy to partyjne. Rozum take daa mi partia.
Duy on czy may () ale partyjny. Zczyem swe ycie
zwalk klasy robotniczej. Tak mia wyglda idea.
WIECKI PRODUKT RELIGIOPODOBNY. Od 1948r. co-
raz bardziej widoczna bya personalizacja wadzy, kt-
ra bardzo szybko przerodzia si w kult jednostki (art.
s. 55). Sakralizacja obja pierwszych sekretarzy Komi-
tetw Centralnych: polskiego i radzieckiego, oraz ich
wol. Pojawiali si na tysicach portretw, na plakatach,
w wierszach, flmach. Wzorem ZSRR pisano, e Bierut
jest: umiowanym przywdc i wychowawc najszer-
szych mas, uosobieniem wielkiego przeomu, jaki do-
kona si w yciu naszego narodu. Przypisywano mu
wszelkie cechy, zjakimi przedstawia si witych.
Przyjmowane rytuay, nomenklatura, cz matryc
kulturowych i normatywnych pozwalaj mwi o ko-
munizmie jako produkcie religiopodobnym. Jednocze-
nie doszo do przyspieszonego zewiecczenia pastwa.
Nie dziao si tak wycznie za spraw samych komuni-
stw. wieckie luby, likwidacja kocielnych majtkw
y y
ziemskich, instytucji charytatywnych, eliminowanie
religii ze szk nie byy przecie tylko ich postulatami,
ale przejawem oglnych tendencji modernizacyjnych
i laicyzacyjnych. Komunici dodali od siebie przela-
dowania iwizienia. Religia ikoci znikny ze wia-
ta ofcjalnych przedstawie, z flmu, literatury. W pu-
blicznym dyskursie pojawiay si jedynie jako symbol
wstecznictwa iza.
48
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
NKWD, wchodzc do Polski razem zArmi Czerwon.
Moga do nich wysya powstaa w1945r. Komisja Spe-
cjalna do Walki zNaduyciami iSzkodnictwem Gospo-
darczym irobia to tak skutecznie, e w1947r. siedzia-
o tam 80tys. ludzi. Najczciej byli to handlarze, osoby
rozpowszechniajce tzw. szeptan propagand, chopi,
ktrzy nie chcieli albo nie mogli zapaci podatku czy
odda kontyngentu, przeciwnicy polityczni, aczsto te
tylko potencjalni przeciwnicy nowej wadzy. Ale rwnie
ryzykowne mogo si okaza takie hobby, jak flatelistyka
czy nauka esperanto.
INGERENCJA W YCIE PRYWATNE. Ingerencja w ycie
prywatne sigaa bardzo gboko. Rzdzcy za pomoc
mediw wskazywali, jakiej muzyki powinno si sucha,
ktre ztacw s waciwe, zkim si przyjani czy na-
wet wkim wolno si zakocha, akto na to nie zasugu-
je. Autor listu do Sztandaru Modych wpadzierniku
1950 r. dowodzi: ycie prywatne jest odbiciem myli
iprzekona kadego czowieka ijest miar jego wartoci.
Organizacja [ZMP] musi w to ycie wnika, musi czu-
wa nad tymi, ktrzy wjej szeregach pracuj. Czowiek
szczery iuczciwy nie ma nic do chowania wprywatnym
kciku. Gdzie indziej przestrzegano: Jeeli zaczniemy
od modoci budowa wasne kciki, gdzie bdziemy
rozgryza tylko sprawy osobiste, to czy moemy gwa-
rantowa, e za kilka lat t spraw osobist ukryt we
wasnym kciku nie bdzie zdrada ojczyzny?. Rw-
nie mio do osoby niepewnej ideowo moga przynie
podobne konsekwencje.
WRG I POWSZECHNA MOBILIZACJA. Obok mio-
ci najsilniejszym ze stanw emocjonalnych jest niena-
wi. W1952r. tak przedstawiano jedn zlekcji wszkole:
Na lekcjach jzyka polskiego nauczycielka kl. IIa czy-
taa dzieciom odpowiednio dobrane opowiadania, np.
O siedmiu krukach i biaym gobiu. Dzieci same
utosamiay imperialistw zych ludzi z czarnymi
krukami zbajki. Wprostych sowach nauczycielka wy-
janiaa dzieciom, e imperialici d do tego, by ich oj-
cowie mao zarabiali, by modzie robotnicza nie moga
si ksztaci itp. Wtym te celu d do wojny, aby unie-
moliwi Polsce wspaniay rozkwit gospodarczy, aprzez
to otoczenie ludzi pracy troskliw opiek izapewnienie
im radosnego ycia. Wklasie tej stopniowo wytwarzaa
si atmosfera nienawici do imperialistw, ktrzy chc
dzieciom odebra rado zabawy inauki.
Podstawowym stanem ducha miaa by mobilizacja.
Winstrukcji zamieszczonej w Trybunie Ludu zlisto-
pada 1949r. apelowano: kady obywatel musi zwrci
uwag na siebie i otoczenie, by przeciwdziaa prbom
infltracji wroga. () Dopiero powszechna mobilizacja
czujnoci klasowej mas pracujcych zdoa pokrzyo-
wa zamierzenia isparaliowa dziaalno wroga ijego
agentury. Mentalno spiskowa wicia triumfy i sta-
waa si ofcjalnym wyznacznikiem patriotyzmu izdro-
wego rozsdku. Andrzej Mandalian, wyjania w wier-
szu pt. piewam pie owalce klasowej: Jeli traktor
g j yj
nie moe ora,/jeli siew nie osignie skutku,/jeli a-
mie si wrku norma,/aod majstra zalatuje wdk,/je-
li zamar warsztatu ruch,/spali serce motor /to fakt,/
e dziaa klasowy wrg./Walka trwa. Nic nie mogo si
dzia przypadkowo, wszystko miao sw przyczyn icel.
Prowadzio to do wszechobecnej nieufnoci ipodejrzli-
woci. Taki mechanizm wymaga kontroli totalnej. Zpo-
cztkiem lat 50. wszkoach aktywici zetempowscy za-
czli organizowa tzw. brygady lekkiej kawalerii, ktrych
zadanie polegao formalnie na wyszukiwaniu przejaww
bumelanctwa, zego zachowania, niekoleestwa, tpie-
niu naleciaoci kosmopolitycznych i zotomodzieo-
wych. Wrzeczywistoci by to rodzaj policji porzdko-
wo-politycznej dla modziey. Ten typ inwigilacji jednak
si nie przyj. Inaczej wyciu dorosym. Jak podaje An-
drzej Paczkowski, w1954r. rejestr elementu przestp-
czego ipodejrzewanego zawiera prawie 6mln nazwisk,
czyli jedn trzeci dorosych obywateli Polski.
NOWA MORALNO. KRYTYKA I SAMOKRYTYKA. Jeli,
jak wynikao zleninizmu, moralno podporzdkowana
jest wycznie interesom walki klasowej i mas pracuj-
cych, to przymiot moralnoci zyskiwao wszystko, co su-
yo zniszczeniu dawnego spoeczestwa i zjednoczeniu
wok proletariatu budujcego nowy wiat. By czowie-
kiem moralnym oznaczao bra czynny udzia wbudowie
iutrwalaniu socjalizmu, oddawa swe siy ienergi walce
o stworzenie socjalistycznego spoeczestwa, bezwarun-
kowo wypenia polecenia i obowizki. Mechanizmem
regulujcym i dyscyplinujcym miay by krytyka i sa-
mokrytyka zachowania i myli zastpujce donos i spo-
Samokryt yka: Z krgosupa cyf ra 6
K
ady uczestnik posiedze kolektywu narad partyjnych, zebra wzakadach
pracy, apeli wszkoach liczy si zkoniecznoci zoenia samokrytyki. Sa-
mokrytyka bya obok laudacji na cze Stalina i Bieruta oraz gosowa przez
aklamacj elaznym punktem kadego spotkania. Bya kontrol, ktr nieustan-
nie wszyscy nad sob sprawowali.
Wczujmy si wrol zwykego czonka partii. Jego ycie nie miao nic zrewo-
lucyjnej radoci. Sprawdzany, zaganiany, strofowany, karcony. Wlicie do kole-
anki pisa: Unas nie ma nic nowego, co dzie to lepiej, jak tak dalej pjdzie,
to nam zrobi z krgosupa cyfr 6. Ja bym wola pj za pasterza do farmy
jak tak dalej pracowa (cytaty pochodz zlistu przejtego przez MBP jesieni
1948r.). Przed kolejn narad by wycieczony. Wszed do ciasnej ibrudnej salki,
gdzie wydao mu si, e kady towarzysz patrzy na niego z wyrzutem. Musia
dziaa. Tak, musia zoy samokrytyk. Uprzedzi kolektyw, ktry mg si od
niego odci, co w najlepszym wypadku oznaczao przeniesienie w jakie za-
pomniane miejsce. Przychodzi nowy prd, ktry wywala za nawias prawa spo-
ecznego szereg ludzi. Wszyscy musimy si poddawa samokrytyce (spowied
powszechna). Ja na przykad robic samokrytyk powiedziaem, e duo nie
zrobiem, bo nie miaem czasu, wicej bdw nie pamitam, amen. Pani te b-
dzie tomusiaa przechodzi, bo to si wszdzie przyjo ostrzega koleank.
Pi otr Kulczycki
',...: |.
+'.,. .:..:,
. .+,..',m
:,': '.'
. ., '.+'.'.m
'+ .:': ,.:m+..
.'..'.
.1:'..+.,
.:...' .:',
), .
49 49
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
dzicw, wskazywanie im wspaniaoci systemu, donio-
soci przemian ibezalternatywnoci rozwiza.
ODCICIE INFORMACYJNE. KONTROLA PAMICI. For-
m zamykania spoeczestwa bya prba odcicia Pola-
kw od niezalenych rde informacji. Zmonopolizo-
wane media, wszechwadna cenzura, zetempowcy pod-
suchujcy pod drzwiami, czy kto sucha zakazanych
rozgoni radiowych, zamykajcy usta strach przed do-
nosicielstwem, penalizacja tzw. szeptanki, czyli rozsie-
wania informacji nieofcjalnych, za co mona byo na
kilkanacie miesicy traf do obozu pracy, perlustracja
listw, zakaz sprowadzania literatury iprasy zZachodu,
podejrzliwo wobec osb komunikujcych si zkimkol-
wiek zzagranicy. WPolsce Ludowej do 1955r. utrudnio-
na bya nie tylko czno ze wiatem kapitalistycznym,
ale take z krajami socjalistycznymi, z ktrymi mona
byo kontaktowa si wycznie za porednictwem okre-
lonych, cile kontrolowanych kanaw. Powojenna fa-
la emigracji dotyczy tylko wybranych grup narodowych
(gwnie ydw i Niemcw) i szybko zostaa zreduko-
wana do minimum. Jak policzy Dariusz Stola, wcaym
1954r. zezwolenie na prywatne wyjazdy otrzymao 1681
osb, wtym do krajw kapitalistycznych 52. Odcicie
wydawao si pene. Ikto wie, co by si stao, gdyby taka
sytuacja trwaa znacznie duej.
Tym bardziej e przemiany objy take sfer pamici.
Pami oPiastach walczcych zNiemcami, oKostce Na-
pierskim czy Jakubie Szeli wyprze miaa t owojnie pol-
sko-bolszewickiej, Kresach Wschodnich, Katyniu iArmii
Krajowej. wierczewski zastpi Andersa, Nowotko Bora-
j y
Komorowskiego, aMagorzata Fornalska Danut Siedzi-
kwn, ps. Inka. Polska szybko inachalnie bya przesu-
wana ze wiata Zachodu na Wschd.
PRZEBUDOWA PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. Inynierii
spoecznej dopeniay: przebudowa przestrzeni publicz-
nej, powstajca architektura, pomniki dzikczynne ipo-
chwalne, nazwy ulic na zawsze upamitniajce wodzw
rewolucji iistotne daty. WPolsce nie byo co prawda Piku
Stalina ani zbyt wielu jego pomnikw (waciwie powsta
chyba tylko jeden), ale Stalinogrd (art. s. 62) zapropo-
nowany przez autora yska zpokadu Idy mia trwale
wpisa si wpolsk topograf iprzyszo. Wpodobny
sposb wykorzystywano urbanistyk. W budowie No-
wej Huty nie chodzio tylko ostworzenie miasta zide-
alnymi rozwizaniami urbanistycznymi, gdzie pod-
czas pierwszomajowych wit radosne tumy mogyby
schodzi si w marszu gwiadzistym na gwnym pla-
cu; gdzie nie powsta koci, ale przewidziano miejsca,
zktrego roznosi si bd pieni patriotyczne irewolu-
cyjne. Przy tej budowie chodzio jeszcze oprzeciwwag
dla konserwatywnego Krakowa z inteligencj mylc
w przestarzay sposb, nieodpowiadajcy nowej epo-
ce. Ten przykad dobrze pokazuje powszechn wwczas
dwustronno wszelkich dziaa: destrukcj starego,
uznawanego za ze, izastpowanie go nowym, ju zsa-
mej tylko defnicji dobrym.
SPOECZNE PODOE INYNIERII. Komunici zrcz-
nie grali na populizmie, hasach rwnoci, wyszoci
mas nad dotychczasowymi elitami, promowaniu zawi-
ci, niechci czy wrcz nienawici do ludzi bogatszych,
mylcych inaczej, tych, ktrych oskarono oodpowie-
dzialno za klsk wrzeniow, nieprawoci II RP czy
rzekomy faszyzm. Czasami tego typu zarzuty paday na
podatny grunt. Dlatego powtarzane obecnie mity oca-
ym narodzie walczcym wwczas z niewielk grupk
zdrajcw s rwnie prawdziwie, co te wczesne oklasie
robotniczej stojcej po stronie wadzy jedynie susznej.
Wynikaj nawet ztych samych przesanek.
Okres stalinowski doprowadzi do rozkwitu i doce-
nienia najgorszych ludzkich cech: cynizmu, zakamania,
do wynoszenia na piedesta niekompetencji, cwaniactwa
ibezczelnoci. Ludzki wysiek, ktrego wwczas nie bra-
kowao, czsto by marnowany, a dogmatyczne spogl-
danie na rzeczywisto przez pryzmat ideologii nie po-
zwalao na prawdziwy rozwj.
FIASKO UTOPII W WERSJI STALINOWSKIEJ. Mimo kil-
kuletnich wysikw rzeczywisto nie chciaa dopasowa
si do zaoonego scenariusza. Wydajno pracy nadal
pozostawiaa wiele do yczenia, korzystanie z dobro-
dziejstw kultury i sztuki nie upowszechnio si w takim
stopniu, jak przewidywali rzdzcy, mentalno za nic nie
chciaa si zmieni. Nie udaa si prba wmwienia lu-
dziom, e ycie jednostkowe jest nieistotne, a czowiek,
jak pisa Brandys, nie umiera nigdy, poniewa rzeko-
mo yje jako wspmylca, wspodczuwajca istota ga-
tunkowa. Dlatego dla wielu wierzcych wutopi szokiem
byy sowa napisane wsierpniu 1955r. przez Adama Wa-
yka, ktry wsynnym Poemacie dla dorosych ogosi
na amach Nowej Kultury: Przybiegli, woali:/komuni-
sta nie umiera./Nie zdarzyo si jeszcze, aby czowiek nie
umar./()/Przybiegli, woali:/w socjalizmie/skaleczony
palec nie boli./Skaleczyli sobie palec./Poczuli. Zwtpili.
Jednak dokd y Stalin, zmiany scenariusza byy nie-
wyobraalne. Wraz zjego mierci umara wiara wpe-
ny sukces eksperymentu. Komunistom, ktrzy tej idei
powicili wiele lat swojego ycia, cierpieli w wizie-
niach, tracili przyjaci, wreszcie znali Prawd, trud-
no byo przyzna si do klski wasnych ideaw. Ciko
byoby ogosi, e zmarnowao si ycie dla utopii. Sytu-
acja, jaka powstaa wlatach 195556, zmusia ich jednak
do redefnicji koncepcji. Rok 1955 przynis pierwsze
oznaki odwily (art. s. 140). Wrd niedawnych stali-
nowcw pojawiy si hasa demokratyzacji ycia. Po tym
roku niemal nikt ju nie chcia budowa komunizmu
czy zmienia mentalnoci czowieka. Pozostao jednak
przekonanie, e socjalizm jest w kadej postaci lepszy
od kapitalizmu, atylko komunici zPZPR s wstanie
utrzyma zdobycze ludu iprowadzi kraj ku rozwojowi
irwnoci spoecznej.
Mari usz Mazur
wied w jednym. Szybko obie formy
przeksztaciy si jednak wrytua su-
cy zaatwianiu prywatnych konfiktw.
PE I RODZINA. Deklarowana rw-
no pci bya fkcj. Dotyczya moli-
woci pracy w zawodach uznawanych
dotd za mskie, jak np. hutnictwo, ale
ju nie udziau we wadzy. Pojedyn-
cze kobiety, ktre pojawiay si wgre-
miach rzdzcych, jak Michalina Ta-
tarkwna-Majkowska, Isekretarz KW
PZPR wodzi, to wyjtki potwierdza-
jce regu. Rwnie przywdcy par-
tyjni i pastwowi ofcjalnie nie mieli
on ani rodzin, by mc powici si
dla dobra Polski.
WPolsce, wodrnieniu od Zwiz-
ku Sowieckiego, nigdy nie promowano
walki pokole. Nie naciskano dzieci,
by donosiy na swych rodzicw, wzo-
rem legendarnego, cho nieprawdzi-
wego, Pawki Morozowa; nie doradza-
no, by uciekay z domw i doczyy
do kolektyww. Wrcz odwrotnie, rol
dzieci miao by indoktrynowanie ro-
50
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Jzyk w subie utopii
Z now wlauz pizyszla uo Polski nowomowa. Bylo to swoiste
nazywanie swiata ou nowa - nawet wowczas, guy paualy slowa
uobize znane. A takze konsekwentne buuowanie pizeciwstawien.
MICHA GOWI SKI
JZYK ZE WSCHODU. Propaganda i w oglnoci jzyk
wadzy wpierwszym dziesicioleciu istnienia Polski Lu-
dowej (ta nazwa z pocztku zdecydowanie w tekstach
propagandowych i owiadczeniach urzdowych domi-
nowaa) wyrnia si wieloma waciwociami specy-
fcznymi, ktre w latach nastpnych czciowo ulegy
przeksztaceniom, a niekiedy nawet zatarciu. Pod pew-
nymi wzgldami mona j traktowa jako swoist cao,
nawet jeli si pamita o tym, e gwatowna staliniza-
cja z koca lat czterdziestych stanowi donios cezur.
Niektre zowych waciwoci wymuszone zostay przez
sytuacj historyczn, zwaszcza przez fakt, e mamy do
czynienia z okresem zaoycielskim (i te w wikszoci
znikn stosunkowo szybko), inne wynikaj cznie zza-
oe ideologicznych ipraktyki socjotechnicznej.
Zwaszcza w kilku pierwszych latach jzyk przywie-
zionej ze Wschodu wadzy natrafa na rozmaite trudno-
ci inie mg si znich atwo wyzwoli czy je wtaki lub
inny sposb wymin. Jedn z nich byo zharmonizo-
wanie doranych celw, jakim mia on suy, zzamia-
rem dalekosinym; byo nim kreowanie postaw iwzo-
rw osobowych wynikajcych z ideologii marksizmu-
leninizmu wjej wersji stalinowskiej. Rozmaicie bywaj
one nazywane, mona mwi oczowieku na miar na-
szych czasw czy onowym czowieku. Mariusz Mazur,
autor fundamentalnej ksiki na ten temat, posuguje
si terminem czowiek tendencyjny. (Jego doskonaej
ksice O czowieku tendencyjnym Obraz nowego
czowieka w propagandzie komunistycznej w okresie
Polski Ludowej i PRL 19441956, poddajcej analizie
niezwykle rozlege materiay, wiele zawdziczam; dla
nas szczeglnie wany jest podrozdzia Jzyk meta-
fory).
PRZYKAD: ZIEMIE ODZYSKANE. Na osobliwo j-
zyka ofcjalnego w pierwszych latach Polski Ludowej
skadao si wiele elementw. Nie mona pomija faktu,
e uksztatoway si nowe sytuacje, powstay nowe in-
stytucje, ktre trzeba byo jako nazwa. Przykad naj-
prostszy: wczone do Polski tereny nalece dawniej
do Niemiec nazwano Ziemiami Odzyskanymi. Nazwa
si przyja i w duej mierze traktowano j tak, jakby
,' . .'.:
,.+., +''..+
,.1...'.
. '.1....|..:
|.+|.+ ), .
'., ,,'
|.'. '+.+.+,
), ., ,.'1
,.:..m+,.,
51 51
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
skiego, sowiecki i radziecki uywane s zamiennie.
W publikacjach nieco pniejszych sowiecki znika,
obowizuje radziecki, niewtpliwie ztego powodu, e
ju tak le si nie kojarzy. Konsekwencja, ujawniajca si
wtej materii, wiadczy, e nie bya to sprawa przypadku
czy indywidualnej decyzji piszcego, stanowia rezultat
prowadzonej przez wadze polityki jzykowej.
PRZYKAD: KOMUNIZM/DEMOKRACJA LUDOWA/RE-
AKCJONIZM. Przykadem rwnie wymownym jest to, e
wofcjalnej mowie nie wystpowao sowo komunizm
(atake jego pochodne), skazano je na banicj, mimo e
realizowano program komunistyczny, a najwysz wy-
roczni bya Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckie-
go. Iwdeklaracjach programowych, iwbiecej publi-
cystyce posugiwano si sformuowaniami zastpczymi
typu demokracja ludowa (nie zwaajc zreszt na fakt,
e jest to pleonazm), partia robotnicza, klasowy ruch
robotniczy itp. Wkonsekwencji wrogw te nie okrela-
no jako antykomunistw. Sowem obowizujcym bya
reakcja (niekiedy czarna reakcja), dostatecznie roz-
cigliwe inieokrelone, e mona odnie je do kadego,
kogo uwaa si za wroga.
Toczya si zatem swojego rodzaju podwjna gra jzy-
kowa, nowa wadza usiowaa narzuci swoj ideologi
posugujc si najrniejszymi sposobami, ale jedno-
czenie z uporem ukrywaa jej waciwy charakter. To
charakteryzowao mow do ludu, awic dostpn pu-
blicznie. Ciekaw spraw jest to, jak si przedstawia we-
wntrzny jzyk partii, jak mwiono na zebraniach, kiedy
wiadomo byo, e jest si wrd swoich, jak czonkowie
PPR (pniej PZPR) rozmawiali ze sob, trudno jednak
j rozwaa, nie bya kwestia ta przedmiotem refeksji,
zapewne ni si stanie, gdy analizie podda si jzyk do-
kumentw wydobytych zpartyjnych archiww.
Wanym zjawiskiem byo eksponowanie tych wt-
kw, ktre odpowiaday nastrojom spoecznym i atwo
zyskiway posuch, na pierwszym miejscu trzeba wy-
mieni jawn ibezwzgldn antyniemiecko. Na przy-
kad w1946r. Gomuka wjednej ze swych oracji mwi
o odwiecznym wrogu niemieckim. To przemawiajce
do spoeczestwa ujcie, co zrozumiae po okupacji, mu-
siao ulec komplikujcemu przeksztaceniu, gdy nagle po
utworzeniu NRD w1949r. okazao si, i naley przyj
do wiadomoci fakt, e istniej rwnie dobrzy Niem-
cy, obywatele nowo powstaego pastwa.
STALINOWSKI POPULIZM. Szczeglnym zjawiskiem
jest sownictwo odnoszce si do problematyki spoecz-
nej. Wprowadzano wtki, ktre musiay liczy na apro-
bat, by wskaza choby na spraw awansu spoeczne-
go, wtamtym czasie szczeglnie lansowan (charaktery-
styczne, e przestano j eksponowa wdalszych dziesi-
cioleciach Polski Ludowej, co wynikao by moe ztego,
e wieo uformowanej nowej klasie niepotrzebne ju
byy posiki z zewntrz). Kade kolejne posunicie tu-
maczono dobrem ludu pracujcego, nawet gdy miao
charakter tak drastyczny, jak wymiana pienidzy jesieni
1950r. (art. s. 83). Uksztatowa si stosunkowo szybko
charakterystyczny dla propagandy fenomen. Nazw go
stalinowskim populizmem.
NOSTRYFIKACJA KOMUNIZMU. DEMOKRACJA/FA-
SZYZM. Omawiane tu procesy stanowi przejaw szersze-
go zjawiska charakterystycznego zwaszcza dla lat tupo-
wojennych. Okrelibym je jako denie do nostryfkacji
komunizmu. Zabiegano opokazanie, e wywodzi si on
zpolskich tradycji, nie zosta narzucony, e ma charakter
nie tylko demokratyczny ido polskich tradycji demokra-
tycznych si odwouje, ale jest take gboko patriotycz-
bya neutralna. Wydawaoby si, e wszystko dzieje si,
jak naley. Gdy si jednak nad t formu zastanowi,
naley skonstatowa, i rzeczy miay si inaczej i to
nie tylko ze wzgldu na interpretacj historii, ktra si
za ni krya. Przeciwstawieniem ziem odzyskanych s
ziemie utracone czy ziemie zabrane (sowa te znane
s zczasu zaborw), formu t tak jednak operowano,
by do przeciwstawie tego rodzaju nie dopuci, nale-
ao by wdzicznym nowej wadzy, e przesuna dzi-
ki przychylnoci Zwizku Radzieckiego granice Polski
na zachd, ale te naleao zapomnie, e stanowi one
rekompensat za te prowincje, ktre Polska utracia na
wschodzie. Aprobata dla tej nazwy, na og zreszt bez-
refeksyjna, bya niewtpliwym sukcesem nowej wa-
dzy, ktra konsekwentnie okrelaa si mianem ludo-
wej. Sukcesw tego rodzaju miaa ona relatywnie nie-
zbyt wiele.
GRANICE JZYKA WADZY. Stao si tak zrnych po-
wodw wduej mierze oglnopolitycznych czy oglno-
spoecznych. Mona powiedzie, e jzyk wadzy serwo-
wany by we wszystkich moliwych okolicznociach, po-
sugiwano si nim wwikszoci prasy, wszed do szkoy,
na jego stray staa cenzura jawna, tajna idwupciowa.
Kiedy jednak patrzy si na to zjawisko zdzisiejszej, odle-
gej ju, perspektywy, nie mona nie stwierdzi, e pod-
lega on zwaszcza pocztkowo pewnym ograniczeniom,
nie by ekspresj pogldw icelw formuowanych jasno
ibez atwo zauwaalnych hamulcw.
Z jednej strony wadcy posugiwa si musieli mow
cieszc si sowieck aprobat, w duej mierze zreszt
pochodzc z przeniesienia wzorw uznanych za obo-
wizkowe w pierwszym kraju robotnikw i chopw
(ta peryfraza pojawiaa si czsto). Przy tym istniaa tra-
dycja wywodzca si z KPP, czyli z wczeniejszych faz
rozwojowych ruchu komunistycznego w Polsce, ktr
niewtpliwie wczeni dziaacze komunistyczni uwaa-
li za swoj (ofcjalne teksty wyprodukowane w krgach
KPP wiadcz, e wpartii tej funkcjonowa swoisty jzyk
ideologicznej sekty).
Zdrugiej strony za tym jzykiem, ana pewno tylko
nim, przynajmniej w pierwszych latach posugiwa si
nie mogli, jeli chcieli nawiza kontakt zpolskim spo-
eczestwem izapewni uprawianej propagandzie przy-
najmniej minimaln skuteczno i choby minimalny
posuch. Krtko jzyk ideologiczny komunizmu by
wPolsce skompromitowany, odrzucano go. Gdyby nim
si w caej okazaoci posugiwano, rne akcje pro-
pagandowe stayby si niemoliwe, przede wszystkim
utrudniona byaby legitymizacja wadzy. (Zob. Mar-
cin Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm.
Nacjonalistyczna legitymizacja wadzy komunistycznej
wPolsce).
PRZYKAD: SOWIECKI/RADZIECKI. W caym okresie
PRL, a w pierwszych latach jego istnienia szczeglnie,
brano pod uwag te negatywne konotacje, jakich pew-
ne wyraenia nabray wokresie midzywojennym. Oto
dwa najprostsze, ale jednoczenie szczeglnie doniose
przykady. Przed wojn sowiecki mia zabarwienie
zdecydowanie negatywne, odnosi si do wiata wro-
giego, wrzadkich tylko przypadkach odznacza si neu-
tralnoci (na przykad sowa literatura sowiecka czy
sowiecki flm w pewnych kontekstach negatywnych
konotacji byy pozbawione). Ale tak ju si nie dziao
w przypadku nazwy pastwa Zwizek Sowiecki. To-
te zprzymiotnika tego zrezygnowano, przetumaczono
go, std kariera wyrazu radziecki. Wwydanej w1945r.
broszurze Wadysawa Biekowskiego, przedstawiajcej
ofcjalne stanowisko PPR wobec powstania warszaw-
52
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
ny. Akty dzikczynne kierowane do Zwizku Radziec-
kiego ijego zbrojnego ramienia, Armii Czerwonej, zna-
lazy si na porzdku dziennym, ale propaganda tak bya
ukierunkowana, e zapobiega miaa myli, i wprowa-
dzany ustrj przyszed do Polski zzewntrz. Demokra-
cja i demokratyczny to byy sowa chyba najczciej
si pojawiajce wwczesnym ofcjalnym jzyku politycz-
nym i zarazem najbardziej zmanipulowane. Przeciw-
nik nowego ustroju stawa si automatycznie wrogiem
demokracji. Polska demokratyczna znaczy miao tyle
co Polska komunistyczna. Formua ta oczyszczona zo-
staa z wszelkich realnych treci, staa si skadnikiem
niezliczonych sloganw ifrazesw. Atake przeciwsta-
wie. Kady, kto nie aprobowa tak pojmowanej demo-
kracji, mg zosta nazwany faszyst. Faszyzm utraci
swoje waciwe znaczenie. Jedn zjego domen miay by
oczywicie ponure czasy sanacji.
PRZYKAD: PATRIOTYZM. Podobny los spotka sowo
patriotyzm, niekiedy takie formuy jak siy demokra-
tyczne i siy patriotyczne traktowano w ten sposb,
jakby byy synonimami. Ten, kto nas nie popiera, zoczy-
wistych powodw patriot nie jest. Wyrazio si to mi-
dzy innymi wlansowanej formule ksia-patrioci. Ce-
lem nostryfkacji komunizmu byo narzucenie przeko-
nania, e my, wadza demokratyczna, ludowa, jestemy
std idziedziczymy to, co najlepsze wrodzimych trady-
cjach. Nie jestemy rzdem lubelskim, jestemy po pro-
stu rzdem polskim, wprzeciwiestwie do reakcyjnego
rzdu londyskiego, ktrego oczywicie przymiotni-
kiem polski nie okrelano. Mamy tu do czynienia ze
swoistym nazywaniem wiata od nowa nawet wwczas,
gdy padaj sowa dobrze znane iod dawna zakotwiczone
wjzyku politycznym. Atake zkonsekwentnym budo-
waniem przeciwstawie. Ten, kto znajduje si po stronie
przeciwnej, skazany jest na potpienie.
KATEGORYCZNY DYCHOTOMIZM. Nie ma tu miejsca
na adne bardziej subtelne zrnicowania, w budowa-
ny od nowa wiat podlega ostrym podziaom dychoto-
micznym, stanowi to regu bezwzgldn. Duchowny,
ktrego nie mona okreli mianem ksidza-patrioty,
nie tylko patriot nie jest, ale reprezentuje reakcyjny kler,
amoe nawet jest po prostu wrogiem. Wtym sztucznie
konstruowanym wiecie, ktrego struktur wyznaczaj
bezwzgldne podziay dychotomiczne, wrogim przeci-
wiestwem moe by take to, co wydawaoby si rela-
tywnie bliskie. Przymiotnik socjaldemokratyczny su-
y niemal takim samym oskareniom ipotpieniom jak
faszystowski.
OSTRA POSTA NOWOMOWY: Z PRZEMWIENIA BIE-
RUTA. Pierwsza dekada Polski Ludowej to czasy wypra-
cowywania peerelowskiego jzyka, tego, ktry mimo
takich czy innych pocztkowych ogranicze iprzemian
obowizywa do jej koca. Atake niezmiernie wany
etap wfaszowaniu mowy, wformowaniu tego typu eks-
presji, w ktrej sowa znacz co innego, ni znacz, zo-
staj ideologicznie przeksztacone, zmodyfkowane, do-
stosowane do biecych i dalekosinych totalitarnych
celw. A niektre po prostu zostaj wyrzucone. Nie ma
wtym sownictwie spoeczestwa, czasem pojawia si
nard, ale dominuj masy (ludowe, robotnicze),
awic co bezksztatnego, ktremu dopiero partia nadaje
waciwy sens iwaciw form. Wyeliminowanie spoe-
czestwa wiadczy, e niszczono nie tylko jzyk szeroko
rozumianej demokracji ipatriotyzmu, niszczono zrwn
konsekwencj jzyk lewicy. Proces ten zaowocowa tym,
e narastaa nowomowa w wyjtkowo szybkim tempie,
przybierajc ostr posta.
Oto przykad wybrany niemal przez przypadek znie-
zliczonych moliwych: Polski ruch robotniczy rs
idojrzewa do zwyciskiego etapu dzisiejszej swej wia-
domoci przez siedemdziesicioletni z gr okres twar-
dej walki zwrogiem klasowym, przezwyciajc wasn
wewntrzn niedojrzao ideologiczn. Wynikiem tej
twardej siedemdziesicioletniej walki jest nasze pastwo
ludowe, jest nowy ustrj spoeczny demokracji ludo-
wej, ktry prowadzi do socjalizmu. Wynikiem tej walki
jest dzisiejsza przodujca rola polskiej klasy robotniczej
wnarodzie ipastwie. (Zprzemwienia Bolesawa Bie-
ruta wygoszonego na tzw. kongresie zjednoczeniowym
wgrudniu 1948r.).
ZASADY NOWOMOWY. Mona powiedzie, e wywo-
dy tego typu to wysoce reprezentatywny ekstrakt no-
womowy. Bo ju wtych pierwszych latach ujawniy si
podstawowe jej waciwoci, wystpujce w wielu wy-
padkach w szczeglnym steniu; nasiliy si one na
przeomie lat czterdziestych ipidziesitych. Zjawisko
najwaniejsze to omwione ju przeksztacanie znacze
podstawowych kategorii jzyka politycznego, przepro-
wadzane wten sposb, by tworzy pozr, e zachowuje
si ich sens dosowny, tradycyjny, taki, jaki udokumen-
towany zosta wtysicach przekazw historycznych.
Tej tendencji podstawowej towarzyszy zjawisko rw-
nie wane: zmodyfkowane znaczeniowo wyrazy maj
by jednoznaczne pod wzgldem aksjologicznym, win-
ny narzuca wartoci. Czytelnik artykuu ogoszonego
w gazecie czy suchacz transmitowanego przez radio
przemwienia ma wiedzie, e na przykad wszystko,
co okrelone zostao za pomoc sowa odchylenie,
'+|:.,..,
1,.'|m.m ,:'.
.| ..: : '|+'..:m,
| . |+,|.'.m
'+..:
53 53
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
jest ze i godne potpienia niezalenie od ukierunko-
wania (odchylenie lewicowe, odchylenie prawico-
we).
To jednake nie wystarczao, tote mnoono przymiot-
niki. Bodaj najczciej uywany by suszny, niekiedy
wzmacniany przez przyswek jedynie (jedynie susz-
na nauka marksizmu-leninizmu, jedynie suszna decy-
zja naszej partii). Niekiedy stawa si przymiotnik ten
podstaw konstrukcji retorycznych osigajcych nieza-
mierzony efekt groteskowy: Ideologia marksistowska
winna by przewodnikiem w dziaalnoci obydwu par-
tii robotniczych. Suszna, marksistowska ideologia to
suszna linia polityczna partii, to suszna ocena zjawisk
spoecznych, to suszne rodki walki z wrogiem klaso-
wym, to suszne wytyczenie iwskazanie drogi klasie ro-
botniczej imasom pracujcym, awnaszych warunkach
rwnie narodowi ipastwu. (Fragment artykuu Wa-
dysawa Gomuki z maja 1947 r., polemizujcy z tymi
czonkami PPS, ktrzy przeciwni byli zjednoczeniu). Po-
sugiwanie si tym przymiotnikiem celnie sparodiowa
Adam Wayk wjednym zepizodw Poematu dla doro-
sych: Wyowiono z Wisy topielca./Znaleziono kartk
wkieszeni./Mj rkaw jest suszny,/mj guzik niesusz-
ny,/mj konierz niesuszny,/ale patka suszna./ Pocho-
wano go pod wierzb.
W samym centrum wczesnej wersji jzyka, ktrym
wadza posugiwaa si i go spoeczestwu narzucaa,
znajdoway si dwie kategorie: partia iprzywdca. Par-
tia, zwaszcza po kongresie zjednoczeniowym, nabraa
takiego znaczenia, e nie wymagaa dopenie wskazu-
jcych, o jak chodzi. W polszczynie takie manipulo-
wanie sowem uatwiao to, e funkcjonuje take stron-
nictwo, wystpujce wnazwie obydwu ugrupowa pod-
porzdkowanych, nie traktowane jako synonim partii.
Mona powiedzie, e budowano partiocentryczn wizj
wiata. To partia w wyniku dziaania bezwzgldnych
praw Historii decydowaa owszystkim, zawsze miaa ra-
cj iprowadzia masy ludowe od sukcesu do sukcesu, to
ona by tak powiedzie bya szczliw posiadaczk te-
go, co jedynie suszne, tak pozycj jej wyznaczyli przy-
wdcy rozumiejcy procesy historyczne lepiej ni wszy-
scy inni. Awistocie a do swej mierci wmarcu 1953r.
jedyny przywdca.
Kult Stalina nasili si pod koniec lat czterdziestych
iprzybra formy zgoa bizantyjskie, jego punktem kul-
minacyjnym byy uroczystoci zwizane z siedemdzie-
sicioleciem urodzin w grudniu 1949 r. (Zob. Robert
Kupiecki, Natchnienie milionw. Kult Jzefa Stalina
wPolsce 19441956). Kult przywdcw mia charakter
hierarchiczny. Uwielbienie Stalina, wyraajce si wset-
kach panegirycznych formu typu najwikszy czowiek
naszej epoki (Kupiecki sporzdzi ich list, skada si na
ni sporo ponad trzysta pozycji, art. s. 56) iwniezliczo-
nych tekstach, nie wyklucza kultu przywdcw lokal-
nych, cho nie mogy one osign tak wysokiego stop-
nia zaawansowania (okulcie jednostki art. s. 55).
I tu ujawnia si charakterystyczna sprzeczno pro-
pagandy funkcjonujcej w pierwszej dekadzie. Z jednej
strony miaa ona charakter zdecydowanie kolektywi-
styczny (jednostka niczym), odwoywaa si do mas,
zdrugiej za rwnie zdecydowanie charakter wodzow-
ski. Wyraa si w tym, by moe, zjawisko, ktrego nie
uwiadamiali sobie ci, ktrzy tym jzykiem si posu-
giwali i go promowali: masy ze swej natury s bezwol-
ne, bierne, zatomizowane, wodzowie za to jedyni, kt-
rzy maj prawo do aktywnoci, wyrniania si, krtko
bycia indywidualnociami. Obecnie sprzeczno owa
widoczna jest goym okiem.
S
ystematycznie rosa w Polsce liczba od-
biornikw radiowych, od 1,46mln w1950r.
do ponad 3 mln w 1955 r. Zasig przeka-
zu regularnie si poszerza i nabiera wiksze-
go znaczenia. Pomimo usilnych stara komuni-
styczne wadze nie miay jednak monopolu na
informowanie spoeczestwa o tym, co dzie-
je si w kraju i na wiecie. Konkurencyjne byy
audycje nadawane w jzyku polskim przez ra-
diostacje zachodnie: BBC, Radio Madryt, Gos
Ameryki oraz Radio Wolna Europa. To ostatnie
powstao w 1949 r. w Nowym Jorku, by prze-
ciwdziaa sowietyzacji w Europie rodkowo-
Wschodniej i republikach batyckich ZSRR. Od
sierpnia 1950r. RWE nadawao codziennie audy-
cj wjzyku polskim, w1952r. utworzono sek-
cj polsk z siedzib w Monachium (w amery-
kaskiej strefie okupacyjnej). Bdziemy mwili
gono to, czego spoeczestwo polskie powie-
dzie gono nie moe, ogosi wpierwszej au-
dycji, wyemitowanej 3 maja, dyrektor polskiej
sekcji RWE Jan Nowak-Jezioraski.
Wnadawanych codziennie wgodz. 524 au-
dycjach (z czego ok. 3 godz. zajmoway nowe
audycje, wiadomoci itd., reszt stanowiy po-
wtrki) znalazy si nagrania o treci informa-
cyjnej, politycznej, ekonomicznej, historycz-
nej, kulturalnej, religijnej (transmitowano m.in.
msz w. z kazaniami ks. Tadeusza Kirschke-
go, dominikanina, kapelana RWE). Na antenie
czytano m.in. zakazane ksiki. W zespole by-
li przedstawiciele rnych opcji politycznych,
atake wielu wybitnych intelektualistw, m.in.
Kazimierz Wierzyski, Jan Lecho, Marian He-
mar, Gustaw Herling-Grudziski.
Najwiksz sensacj bya nadawana od pa-
dziernika 1954r. audycja Za kulisami bezpieki,
autorstwa zbiegego z Polski wysokiego funk-
cjonariusza MBP Jzefa wiaty (art. s. 32). Ujaw-
ni on wiele informacji kompromitujcych wa-
dze PRL. Dotyczyy m.in. zalenoci Polski od
ZSRR, metod prowadzenia ledztw czy osb
odpowiedzialnych za terror. Wyznania wiaty
docieray do Polski rwnie w postaci broszur
posyanych przez Komitet Wolnej Europy wset-
kach tysicy balonw. T sam drog do pa-
dziernika 1956r. trafio do PRL kilkanacie milio-
nw rnych drukw (m.in. Folwark zwierzcy
Orwella).
Dlatego RWE stao si jednym z gwnych
obiektw krytyki ze strony wadz PRL. Radio
nazywano gosem gestapowcw, Gosem
Wolnych Niemiec, a dziennikarzy sekcji pol-
skiej zhitleryzowanymi ex-polakami. Majc na
uwadze wiee dowiadczenia wojny liczono,
e hasa te s wstanie skutecznie oddziaywa
na spoeczestwo.
Jednoczenie stworzono cay system zagu-
szania. Mimo duych nakadw finansowych
i wsppracy wewntrzblokowej cakowite
uniemoliwienie odbioru wrogich fal radio-
wych nie byo jednak moliwe. Pojawiy si
wic represje wobec obywateli. Za suchanie
radia grozia kara do 3 lat wizienia. Dyskusje na
temat audycji RWE uznawano za szeptan pro-
pagand (art. s. 42); kar za tego typu wykrocze-
nie byo 624 miesicy obozu pracy.
Z punktu widzenia stalinizmu RWE byo in-
stytucj reprezentujc imperializm. Z punk-
tu widzenia historii byo gosem starajcym si
przebi przez szum peerelowskiej propagandy.
Pawe Pawlos, J oanna Sawicka
RWE GOS ZAGUSZANY
'+1.|+.,: ..:
|,'' +.+.:,
+': . ',1+.:
54
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
SKRAJNIE TOTALITARNA PRAKTYKA. Kiedy mowa oj-
zyku propagandy pierwszej dekady, nie naley zapo-
mina, e stanowi on cz wikszej caoci: jedynie
susznej ideologii podporzdkowane zostay wszystkie
dziedziny ekspresji ispoecznej komunikacji, nawet tak
jakby si wydawa mogo marginesowe jak znaczki
pocztowe. Wysowienie czyo si bezporednio z na-
rzucan ikonograf, miao swoje konsekwencje tak
w architekturze, jak w muzyce (dotyczyo to nie tylko
pieni masowych). Oile pierwsze lata pierwszej dekady
byy pod tym wzgldem do swobodne, to jej cz dru-
ga staa si domen rygorw, ktrych w latach pniej-
szych nigdy nie przecignito, procesem istotnym byo
ich osabianie i wwielu dziedzinach zamieranie. Re-
alizm socjalistyczny (art. s. 86) obowizujcy w Polsce
przez zaledwie kilka lat, awic zdecydowanie krcej ni
w innych krajach tak zwanego obozu, by zwaszcza
wliteraturze, teatrze, flmie niczym innym jak przenie-
sieniem regu jzyka propagandy wobrb sztuki. Miay
one bowiem z zaoenia wymiar uniwersalny, nie byo
sfery, ktra mogaby by od nich wolna.
I to wanie jest jedna z cech charakterystycznych
okresu stalinowskiego. Bya to praktyka skrajnie tota-
litarna. Jzyk ideologii mia obowizywa w pracach
zwszystkich dziedzin wiedzy, take wnaukach cisych.
W tamtych czasach wybitny fzyk Leopold Infeld pro-
testowa wielokrotnie przeciw poczynaniom flozofw,
ktrzy przypisuj sobie prawo decydowania obadaniach
naukowych, cho wnich si nie orientuj. Sowo flozo-
fowie byo oczywicie wtym kontekcie terminem za-
stpczym, swojego rodzaju eufemizmem, chodzio oide-
ologw partyjnych, ktrzy postpowali tak, jakby sdzi-
li, e mog wypowiada si autorytatywnie owszystkim
choby o teorii wzgldnoci i ocenia z waciwego
punktu widzenia. To wtedy wanie przodujcy flozo-
fowie radzieccy orzekli, e powstajca wtamtych latach
cybernetyka jest nauk buruazyjn. Podobnie si dziao
wsferze humanistyki, tu take jzyk marksizmu-lenini-
zmu mia by jzykiem obowizujcym, awic jedynym.
Sowo nauka ma co najmniej dwa znaczenia: obok pod-
stawowego znaczy tyle co nauczanie. Mieszane one byy
zazwyczaj w dyskursie religijnym, pod tym wzgldem
wysowienie marksistowskie do niego si upodobnio,
choby wtakiej obiegowej zbitce: nauka marksizmu-le-
ninizmu. Pocztek odwily, przypadajcy na kocowe
lata pierwszej dekady, rwna si ograniczaniu dziedzin,
w ktrych nowomowa miaa by jzykiem obowizuj-
cym. Najpierw wyzwoliy si od niej nauki przyrodnicze,
wkrtce potem humanistyczne, a take wszystkie dzie-
dziny sztuki.
TERROR I PROPAGANDA. Pierwsza dekada Polski Lu-
dowej jest w sposb znaczcy przepoowiona. W sow-
nictwie ofcjalnym sowem wanym by etap, najcz-
ciej okrela on niewielkie wycinki czasu, zdarzao si,
e od jednego do drugiego partyjnego plenum. Woma-
wianym przypadku jego uycie jest uzasadnione. Trze-
ba zada pytanie o to, jak si przenikay elementy tych
etapw. Charakterystyczne dla pierwszych lat denie do
tego, co nazwaem nostryfkacj komunizmu, nie zostao
zaniechane; o Polsce Ludowej nadal nie mwiono jako
opastwie komunistycznym czy czonku obozu komu-
nistycznego, ale wniczym nie umniejszao to brutalnej
agresji przeciw wszystkim, ktrych uznawano za wro-
gw, w rodkach nie przebierano, z zacietrzewieniem
atakowano ogromne grupy spoeczne, na przykad emi-
gracj (jaki gorliwy dziennikarz wymyli neologizm
emigrandziarze). Ale trzeba pamita, e wowym eta-
pie pierwszym, gdy rewolucja miaa by agodna jak szy-
ja abdzia (to wyimek zjednego zwierszy Rewicza),
przeciwnikw politycznych zwalczano ostro take wsfe-
rze propagandy. Wystarczy przypomnie pamitany do
dzisiaj haniebny slogan, umieszczony na szeroko rozpo-
wszechnianym plakacie: AK zapluty karze reakcji.
Przepoowienie nie miao charakteru penego. Takich
osobliwie brzmicych, niezamierzenie groteskowych
formu puszczono w obieg duo. Wystarczy przypo-
mnie psa acuchowego imperializmu (by nim Tito)
czy stwierdzenie, e imperializm szczerzy ky, azwal-
czane kierunki wsztuce odznaczaj si bezzbnym we-
getarianizmem. Warto pamita, e plakaty znapisem
AK zapluty karze reakcji uwiadamiay, jak daleko
ofcjalny jzyk jest od tych wartoci, ktre ogromna cz
spoeczestwa polskiego uznawaa za swoje.
Przypadek propagandy zpierwszej dekady Polski Lu-
dowej ukazuje w sposb dobitny pewn prawidowo:
im wiksz rol odgrywa aparat terroru, tym propagan-
da jest bardziej agresywna i bezwzgldna, tym wiksze
podporzdkowuje sobie tereny rzeczywistoci spoecz-
nej, atake podlega silniejszej schematyzacji. Prawido-
wo ta ujawnia si z mniejsz lub wiksz wyrazisto-
ci wcaych dziejach Polski Ludowej. 13 grudnia 1981r.,
kiedy zadekretowano stan wojenny, by rwnie dniem
radykalnej zmiany jzyka. Koniec pierwszej dekady rw-
na si nastaniu odwily (art. s. 140), awic lepszych cza-
sw dla komunikacji spoecznej.
Micha Gowi ski
:...
,.,++.1.,
55 55
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Sta-lin, Bie-rut.
O kulcie jednostki
LUDZIE POTRZEBUJ CARA. Cz badaczy (m.in. Jan
Kucharzewski) rde kultu upatruje w dziedzictwie ro-
syjskiego samodzierawia powielajcego bizantyjskie
wzorce. Nie chodzi tylko o naladowanie starych metod
rzdzenia w nowej komunistycznej
scenografi, lecz take o silny auto-
rytaryzm spoeczestwa rosyjskie-
go pozbawionego tradycji demokra-
tycznych. Autorytarne oczekiwania
musia wyczuwa Stalin, skoro pry-
watnie przyzna: Ludzie potrzebuj
cara, ktrego mog czci, dla ktre-
go mog y i pracowa.
Inaczej genez kultu postrzega
Nikita S. Chruszczow, sam wcze-
niej zatwardziay stalinista. Na
XX Zjedzie KPZR w lutym 1956 r.
w referacie O kulcie jednostki i je-
go nastpstwach oskary Stalina
o liczne zbrodnie, bdy w przy-
wdztwie, wypaczenie socjalizmu.
Ewolucj sytemu wadzy w Ro-
sji Sowieckiej po 1934 r. w stron
stalinowskiej dyktatury tumaczy
czynnikami psychologicznymi,
charakterem Stalina, jego megalo-
mani i chorobliw podejrzliwo-
ci. Zdaniem Chruszczowa Stalin
mia si sprzeniewierzy leninow-
skiej zasadzie kolegialnoci kierow-
nictwa partyjnego.
LENIN WIECZNIE YWY. Wiele jed-
nak wskazuje na to, e to Wodzi-
mierza Iljicza naley uzna za ojca
zaoyciela jednostkowej tyranii.
Systematyczne bowiem zabijanie
rozpoczo si niedugo po objciu
wadzy przez Lenina w 1917 r. Bez egzekucji i guagu
nie byoby strachu, abez strachu pochlebstwa nie prze-
ksztaciyby si w bezkrytyczn idealizacj.
To Lenin porzuci ide rad robotniczo-chopskich,
uznajc j za odchylenie anarcho-syndykalistyczne.
Otworzy w ten sposb drog do dyktatury jednopartyj-
nej. Wreszcie to za jego spraw zakazano formowania si
frakcji w partii bolszewickiej, co oznaczao rezygnacj z
demokracji wewntrzpartyjnej na rzecz tzw. centralizmu
Kult jeunostki stanowil istot stalinowskiej kultuiy politycznej;
apoteoza Stalina pizewyzszyla pizy tym wczesniejsze ueifikacje
wlaucow bogactwem sioukow stylistycznych. Na giuncie polskim
,najwieiniejszym uczniem" Stalina i pou tym wzgluem byl Bieiut.
MARCI N ZAREMBA
demokratycznego. Na takim podglebiu kult jednostki
mg si atwo rozwin. (W tym sensie zwrot: Stalin to
Lenin naszych czasw naley uzna za celn diagnoz
tradycji politycznej).
Ju kilka dni po mierci wodza
(Lenin zmar 21 stycznia 1924 r.)
Biuro Polityczne RKP(b) podjo de-
cyzj o pochowaniu zabalsamowane-
go ciaa w specjalnym mauzoleum
na placu Czerwonym. Z czasem na
szczycie mauzoleum zaprojektowano
galeri, z ktrej przywdcy komuni-
styczni mogli pozdrawia oddajce
im cze maszerujce tumy.
Wadze partyjne postanowiy
wykorzysta autentyczn popular-
no i charyzm Lenina i przenie
j na, jak zaczto mwi, leninow-
sk parti. Nastpia niemajca pre-
cedensu w historii deifkacja wodza.
Wszdzie wisiay jego portrety, sta-
y popiersia i pomniki, jego imie-
niem nazywano place, ulice, mia-
sta, dzielnice, zakady produkcyjne,
szczyty grskie, jeziora i rzeki. Bio-
grafi Wodzimierza Iljicza uczyy
si na pami dzieci. W wieloset-
tysicznych nakadach wychodziy
jego dziea. Jego myli cytowano
we wszelkiego rodzaju pracach na-
ukowych. Leninowska bya flozofa,
moralno, idea pastwa.
NIE TE BAJKI. Kult Lenina zosta
w duej mierze zainicjowany i wy-
korzystany przez Stalina do budo-
wy osobistego kultu jako nastpcy.
Temu celowi suyo pozbycie si z
kraju w styczniu 1929 r. Lwa Trockiego. Nastpnie Sta-
lin ogosi intensyfkacj walki klasowej i wskaza na
rzekome zagroenie socjalizmu na wszystkich frontach.
Kraj toczcy wojn z imperializmem potrzebowa wodza.
20 grudnia 1929 r., dzie przed 50 urodzinami Stalina,
Biuro Polityczne podjo przygotowania do uczczenia so-
lenizanta. Podczas kampanii ogoszono Stalina nowym
przywdc. Zosta on okrzyknity najlepszym uczniem,
spadkobierc i nastpc Lenina.
',|'.:
.+,':,:
. '.,m ''.,
'.'+., '|+'...:,
..:.'. ,'+'+|
:,'.
56
D
G
I
J
K
M
N
O
P C
B
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
BB
ownik owol-
BBno ipokj, do- BB
brobyt ikultur;
Budowniczy
nowego wiata.
CC
hory pokoju;
CCC CChory wolnoci CC
narodw;
Czowiek bliski
idrogi wszystkim
prostym ludziom;
Czowiek gboko
umiowany
przez wszystkich
przodujcych
na wiecie;
Czowiek, ktry
ocali ludzko;
Czowiek, kt-
ry odzwierciedla
wsobie wszystkie
denia iaspiracje
mas ludowych;
Czowiek, ktry
wygra wszystkie
bitwy;
Czowiek oda-
rze naukowego
przewidywania;
Czowiek onieza-
chwianej woli;
Czowiek onie-
zwykej pamici.
DD
mna reduta
DDwolnoci ipokoju. DD
GG
neralissimus
GGpokoju; GG
Generalissimus
zwycistwa;
Gos historii,
ktra jest naszym
dzieem;
Genialny umys,
pomienne uczu-
cie, elazna wola
AL FABET STAL I NA WI EL KI MOTORNI CZY
Ale tej pierwszej fali adoracji nie mona jeszcze uzna
za w peni rozwinity kult. Stalin nie dziery jeszcze
peni wadzy, nie czu si do silny. W gr wchodzia
rwnie bolszewicka pryncypialno. W kulcie jed-
nostki Stalin dugo dostrzega niezgodn z normami
leninowskimi aberracj, naduywan przez oportu-
nistw i wychowawczo szkodliw. W latach 30. wielo-
krotnie wypowiada si krytycznie o napuszonych wy-
razach hodu wobec swojej osoby. W przemwieniach
negowa rol jednostki w historii, przeciwstawiajc j
znaczeniu si spoecznych. Wyjtek stanowi dla niego
Lenin.
W 1933 r. nie zgodzi si na publikacj Bajek dzie-
cistwa Stalina, ktra to ksika miaa jego zdaniem
wpoi nieakceptowan przez bolszewikw adoracj
jednostki. W tym czasie sprzeciwia si rwnie jed-
nej z najbardziej charakterystycznych oznak hodu wo-
bec swojej osoby: przecigajcym si owacjom na swoj
cze podczas partyjnych zebra. W 1934r. powiedzia:
Towarzysze, tutaj w Komitecie Centralnym nie jeste-
my przyzwyczajeni do braw.
Schizofrenia? By moe. Stalin czy w sobie bolsze-
wick ascez z prnoci. Lubi, gdy mu schlebiano,
cho by na tyle inteligentny, by zdawa sobie spraw z
absurdalnych aspektw kultu. Niemniej potrzebowa go.
PICIOLATKA DEIFIKACJI. Kolejny etap deifkacji Stali-
na wyznacza ogoszenie przez niego w styczniu 1933r.
zakoczenia pierwszej piciolatki. Sukces zosta wyko-
rzystany do odwieenia wizerunku wodza. Pras zalay
listy pene wdzicznoci i hodw. Dalszy rozwj kul-
tu postpowa wraz z poszerzaniem si zakresu wadzy
dyktatorskiej.
Stopniowe wymordowanie rzeczywistych czy tylko
potencjalnych przeciwnikw: Siergieja Kirowa, Karola
Radka, Grigorija Zinowiewa, Lwa Kamieniewa, Nikoa-
ja Bucharina, niemal caej starej gwardii, oznaczao, e
najwaniejszym instrumentem rzdzenia sta si strach.
Stalin jako pierwszy sekretarz czy w sobie wadz pre-
miera, prezydenta, sdziego sdu najwyszego. Na dobr
spraw tylko brak wysikw zmierzajcych do stworze-
nia dynastii oraz specyfcznych symboli wadzy unie-
moliwia okrelenie go mianem krla.
Jak policzy Montefore, pomidzy 1933 a 1939 r. nazwi-
sko Stalina pojawio si w poowie artykuw wstpnych
Prawdy, najwaniejszej gazety partyjnej. Dwr przestra-
szonych czerwonych palatynw kadzi, proponowa coraz
bardziej wymylne tytuy i epitety, by si przypodoba.
DRABINA KULTW. Stalinowi to odpowiadao. Swoj
megalomani tuszowa zgadzajc si na pomniejsze kulty.
Imieniem zastrzelonego Kirowa nazywano liczne zakady
przemysowe. Jedno z miast nazwano danow, gdy ten,
przewidywany na nastpc Stalina, zmar nagle w 1948r.
Kultem otoczeni byli rwnie Kaganowicz, ktrego sa-
wiono jako elaznego Komisarza. Urodziny Woroszyowa
obchodzono wyjtkowo hucznie ze splendorem godnym
ksicia. Podobizny bohaterw niesiono na pochodach
pierwszomajowych. Lokalne wadze partyjne prosiy, aby
ktry z czerwonych baronw z odlegej Moskwy zgodzi
si, by jego imieniem nazwa plac czy szko, zakad prze-
mysowy czy kochoz. W ten sposb powstawaa niepisa-
na umowa midzy klientem a patronem, ktry w co wie-
rzono w przyszoci otoczy opiek, wypromuje.
Wytworzya si drabina kultw ze Stalinem na szczy-
cie. By on niewtpliwie wiadom korzyci politycznych
kultu, cho nigdy nie mwi o nich wprost. Naleay do
I
m wyszy stopie dworskoci iserwilizmu, tym wiksza ob-
fito przymiotnikw i tytuw, jakimi obdarzano wadcw.
Robert Kupiecki sporzdzi (Natchnienie milionw. Kult Jzefa
Stalina w Polsce 19441956 WSiP, 1993) indeks tytuw, jakimi
obdarzano Stalina w polskich rodkach przekazu. Naliczy ich
ok. 600. Oto ich obszerny wybr w porzdku alfabetycznym.
wsubie rewo-
lucji;
Geniusz proleta-
riackiej rewolucji;
Gwiazda Kaukazu;
Gwiazda prze-
wodnia inadzieja
ludw.
I
II
nicjator itwrca
wiatowego ru- II
chu pokoju;
Inynier naszych
marze.
JJ
eden zmajstrw
JJ
rewolucji;
JJ
Jutrzenka nowej
ery.
KK
spiracyjny
KK
organizator;
KK
Koryfeusz kultury.
MM
ry iprosty
MMjak prawda; MM
M natchniony.
NN
pilniejszy
NNucze Lenina; NN
Najlepszy
inajmdrzejszy
przyjaciel;
Najwikszy czo-
wiek naszej epoki;
Najwikszy
strateg naszych
czasw;
Najwikszy
geniusz naszej
ery;
Najwikszy
geniusz wiata
cywilizowanego;
Najwikszy
humanista
naszych czasw;
Najwikszy myli-
ciel naszych dni;
Nauczyciel caej
postpowej
ludzkoci;
Nieprzejednany
wrg ucisku mas
pracujcych;
Niezawodny
przewodnik caej
postpowej
ludzkoci;
Niezomny bo-
jownik owolno,
niepodlego
irwnouprawnie-
nie narodw;
Niemiertelny.
OO
rzym myli
OO
iczynu;
OO
Obroca naj-
wyszego dobra
ludzkoci przed
zamierzeniami
nowych pod-
palaczy wiata;
Obroca spo-
kojnego bytu lu-
du pracujcego;
Opiekun
postpowego
chopstwa;
Opoka przyjani
ichway narodw.
PP
prostu Stalin;
PPP PPochodnia rewo- PP
lucji wiatowej;
Potny, twrczy,
promienny
czowiek;
Prawodawca
sumie;
Promienny sym-
bol zwycistwa;
..1..,
':+.+ .:..|+
,),. ., !:'1..:'
'+1+ :.'+
',m+'+ ' ':.:,
m+.+:' '.|+.|,
''.'.
57 57
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
R
S
T
U
W

Promienny
syn Kolchidy;
Prometeusz
nowej ery;
Przyjaciel dzieci
robotniczych
caego wiata.
RR
lizator marze
RR
itsknot caej
RR
ludzkoci;
Rzeczywisty
wielki motorniczy
naszej epoki.
SS
ewca
SSdemokracji, adu SS
ipokoju;
Soce
komunizmu;
Spokojna
przysta wrd
burz iwichrw;
Syn prostego
ludu;
Serce Stalina
wzr serc;
Stalin to imi
epoki;
Stalin to imi
jasne jak piew;
Stalin to lot
grskiego ora;
Stalin widzi
daleko.
TT
n, ktry
TTpokocha TT
prostych ludzi;
Twrca TT
czowieka ra-
dzieckiego;
Tytan myli TT
iczynu;
Tytan myli TT
rewolucyjnej.
UU
chany nasz
UU
ec;
UU
Ukochany
opiekun.
WW
na wola
WW
m;
WW
Wczoraj, dzi
ijutro wiatowej
rewolucji;
Wielki maszyni-
sta lokomotywy
historii;
Wielki sternik;
Wielki geniusz
ludzkoci;
Wielki humanista;
Wielki
jzykoznawca;
Wielki teoretyk
kwestii
narodowej;
Wielki przodow-
nik ludzkoci;
Wzr dla nas
wszystkich;
Wdz narodw
sowiaskich;
Wdz ucinionych
iwyzyskiwanych;
Wdz uwielbia-
ny przez narody;
Wdz wszystkich
wyzwolonych
narodw;
Wychowawca
wduchu
czujnoci;
Wychowawca
stalowej kadry
przywdcw;
Wyprbowany
przyjaciel Polski.

yciodajny
eniusz.

nich legitymizacja systemu politycznego, integracja wa-


dzy ze spoeczestwem i jego mobilizacja, zjednoczenie
szeregw partyjnych pod jednolitym przywdztwem.
Jak nie kocha panujcego systemu, gdy na jego cze-
le stoi: najserdeczniejszy przyjaciel szarego czowieka
oraz nasz wzr?
Ten model rzdw osign skoczon form po
II wojnie wiatowej. Zwycistwo nad Hitlerem spowo-
dowao, e Stalin teraz ju Generalissimus sta si
pbogiem: najwikszym strategiem naszych czasw,
pogromc hitleryzmu, wielkim wyzwolicielem. Po
wojnie system z jego nadrzdn w strukturze wadzy po-
zycj Isekretarza i zwyczaj otaczania go kultem zostay
importowane z ZSRR do Polski.
KULT BIERUTA. Rwnie w Polsce kult, a z nim cay sys-
tem sprawowania wadzy, wprowadzano stopniowo. W
latach 1944 i 1945 portrety Stalina wywieszano spora-
dycznie, gwnie przy komendanturach Armii Czerwo-
nej, ale take na krakowskim rynku i w Biaymstoku. Na
najwyszy narodowy autorytet propaganda kreowaa
Bolesawa Bieruta, wwczas przewodniczcego Krajowej
Rady Narodowej. Czynia to mniej przy uyciu gloryf-
kujcych przymiotnikw, bardziej poprzez obsadzenie
go w roli gwnego bohatera celebry pastwowej. Przed-
stawiany jako bezpartyjny, uczestniczy we wszystkich
waniejszych uroczystociach patriotycznych. W spek-
taklu nowej wadzy ju wtedy gra pierwsz rol.
Faza druga intensyfkacji zabiegw zmierzajcych
do sfabrykowania Bierutowi charyzmy rozpocza si
w 1947r. po objciu przez niego stanowiska prezyden-
taRP. Potem, na kongresie zjednoczeniowym PPR i PPS
w grudniu 1948 r., otrzyma on stanowisko Isekretarza
PZPR. Jego ofcjalny presti i pozycja w hierarchii wa-
dzy wynikay ju bardziej z przewodzenia awangardzie
robotniczej zjednoczonej partii, mniej z zajmowanego
stanowiska w pastwie.
Trzecia faza, zwizana z przyspieszon od poowy
1948 r. stalinizacj kultury politycznej, to waciwy
nazwijmy go mobilizacyjny etap kultu. I sekretarz
staje si uniwersaln wartoci, symbolem rewolucyj-
nych przemian. Propagandowym przedstawieniom Bie-
ruta towarzyszy bdzie ju zawsze nachalne narzucanie
odbiorcom oceny jego osoby poprzez przesycenie tekstu
przekazu bawochwalczymi przymiotnikami. Pierw-
szy Obywatel Pastwa to imi nadano jednej z nowo
otwartych szk 15 grudnia 1948r. w dniu rozpoczcia
kongresu. Szybko upowszechnia si zwyczaj publiczne-
go wyraania poparcia i hodu: skandowanie nazwiska:
Bie-rut, Bie-rut, owacje na stojco.
APOGEUM KULTW. W tym samym czasie rwnie kult
Stalina zajania w caej peni. Jak zwrci uwag Rober
Kupiecki w pracy na ten temat, imi przywdcy pocz-
o zastpowa funkcjonujce dotd w przekazach inne
komunistyczne symbole. Apogeum adoracji nastpio
w1949 r., podczas obchodw 70 urodzin Stalina. Jedna
z broszur propagandowych gosia: Stalin jest nie tyl-
ko najwikszym wodzem, organizatorem i mem stanu
naszych czasw, lecz rwnie genialnym umysem teo-
retycznym Marksem i Leninem naszych czasw. Do
obchodw wita postpowej ludzkoci zmobilizowa-
no cay kraj: listy hodownicze, zobowizania produk-
cyjne, maswki i wiece. Wadysaw Broniewski napisa
Sowo o Stalinie....
Apogeum kultu Bieruta nastpio podczas obchodw
jego 60 urodzin w kwietniu 1952 r. Podczas posiedze-
nia Sekretariatu Biura Organizacyjnego (Bierut nie by
obecny) Sekretariat zatwierdzi w zasadzie wnioski
w sprawie obchodu 60-lecia urodzin tow. Bieruta. Wy-
goszenie referatu na akademii o dziaalnoci towarzy-
sza Tomasza powierzono tow. Ochabowi. Sekretariat
zaproponowa nazwa imieniem tow. Bieruta nast-
pujce obiekty: 1) Uniwersytet we Wrocawiu, 2) Hut
wCzstochowie, 3) Fabryk Samochodw Ciarowych
'., ,'1 ,.,
'.+m.: .,+1.:,
'.|, |.'.+
/ '+,. ..1..
,.:,1:.|+ .+1+.
,:, .m. ':+.+
.:..|+ '..:..:
),. .
'...:.,|:|
'..+.'.
|.,m.,: .m.
':+.+ .:..|+
'..:..: ),. .
58
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
w Lublinie, 4) plac MDM (Osta-
tecznie plac ten nazwano placem
Konstytucji).
Pierwsze decyzje musiay jed-
nak zapa duo wczeniej, sko-
ro ju 4 marca pracownicy wro-
cawskiego Pafawagu wezwali
ludzi pracy Polski Ludowej do
socjalistycznego wspzawodnic-
twa dla uczczenia 60-lecia uro-
dzin towarzysza Bolesawa Bie-
ruta niezomnego bojownika o
szczcie ludu polskiego, o si oj-
czyzny i na cze zbliajcego si
wita 1-go Maja.
y y
5 kwietnia Trybuna Ludu po
raz pierwszy zamiecia now ru-
bryk, ktra towarzyszya czytel-
nikom gazety a do 25 kwietnia:
Dla uczczenia 60-lecia urodzin
towarzysza Bieruta i w Przede-
dniu wita 1 Maja. Ukazyway
y
si w niej zobowizania: budow-
niczowie Nowej Huty przejd na system zada dobo-
wych, wicej samochodw ciarowych i osobowych,
wicej surwki i stali, grnicy dadz dziesitki tysicy
ton wgla ponad plan. Zobowizania to bodaj najwa-
niejsza cz urodzinowych uroczystoci. Urodziny I se-
kretarzy miay poprawi legitymizacj systemu poprzez
podkrelenie charyzmy solenizanta. By to jedynie ro-
dek, celem mobilizacja caego narodu majca podnie
wydajno pracy, przyspieszy wykonanie produkcyj-
nych planw. Sytuacja gospodarcza i aprowizacyjna w
trzecim roku planu szecioletniego bya za. Wydajno
pracy np. w grnictwie rzadko przekraczaa 90proc. W
kraju obowizyway talony na miso ituszcz. Zwizany
z urodzinami zapa mia przyziemne, ekonomiczne wy-
tumaczenie.
HIPNOTYZERZY KULTU. Rola hipnotyzerw przypa-
da powszechnie znanym autorytetom ze wiata kultu-
ry, przede wszystkim wybitnym pisarzom. Hodowni-
cze wiersze-adresy przesali Jarosaw Iwaszkiewicz i Jan
Brzechwa. Swoje zobowizanie dla uczczenia 60 rocznicy
urodzin Bieruta opublikowa Julian Tuwim. Prasa dru-
kowaa wiersze, ody, piosenki na cze I sekretarza. W
dniu jego urodzin, 18 kwietnia, Trybuna Ludu zamie-
cia jego hagiografczn biograf pira Leona Krucz-
kowskiego.
Z okazji urodzin Bieruta opublikowano tom jego prze-
mwie O Partii. To jeden z typowych elementw kul-
tu. Pierwszy sekretarz jest autorytetem, wyroczni, kt-
rej twierdzenia naley zna i cytowa. Obowizujcym
rytuaem staje si przywoywanie jego sw przy byle
okazji.
Prawie codziennie, od 22 marca do 2 maja, Trybuna
Ludu zamieszczaa wykaz instytucji, ktre przesay y-
czenia urodzinowe Listy do towarzysza Bieruta z mel-
dunkami o zobowizaniach i pozdrowieniami z okazji
60-lecia jego urodzin. W jednym numerze ukazywao
si okoo 150 instytucji szpitali, szk podstawowych,
rednich, wyszych, druyn harcerskich, k gospody
wiejskich, wietlic, zakadw, fabryk, PGR spis infra-
struktury spoeczno-administracyjnej kraju. Do Belwe-
deru i KC spyway take setki prezentw, wrd nich np.
14 pyt gramofonowych z nagranymi yczeniami.
Od poowy kwietnia zakadowe organizacje partyjne
rozpoczy mobilizacj robotnikw do zacigania wart
bierutowskich, ktre w zaoeniu miay przynie zwik-
szenie produkcji.
THEATRUM MUNDI. Kulminacja nastpia w dniu uro-
dzin 18 kwietnia. Wieczorem Polskie Radio nadao
transmisj z obchodw jubileuszu w Teatrze Polskim w
Warszawie. Na deskach teatru odby si wielki spektakl
wadzy. Na sali nie byo widowni sensu stricto. Tutaj ka-
dy mia do odegrania swoj rol. Poza gwnym bohate-
rem przedstawienia, aktorw podzieli mona na dwie
grupy: rzdzc elit (przedstawiciele Sejmu, rzdu, par-
tii, wojska), ktr blask witoci Bieruta rwnie mia
opromieni, i skadajc hod reprezentacj spoecze-
stwa. W ten sposb w mikroskali stworzony zosta wzr
porzdku spoecznego oczekiwanego przez rzdzcych.
Pierwszy akt inscenizacji, opisanej przez Trybun Lu-
du: Gdy witany dwikami Hymnu Narodowego Pre-
zydent RP Bolesaw Bierut zajmuje miejsce za stoem pre-
zydialnym, na sali wybucha dugo nie milknca burza
oklaskw. Akt drugi: akademi otworzy marszaek Sej-
mu. Nastpnie premier Jzef Cyrankiewicz odczyta de-
pesz od Generalissimusa Stalina. By to moment szcze-
glny namaszczenia Bieruta. Na sali wybucha owacja.
Wszyscy stojc wysuchali sw depeszy. Po odczytaniu
telegramu caa sala skandowaa Sta-lin, Bie-rut.
Akt trzeci: Edward Ochab wygosi hagiografczny
referat Bolesaw Bierut wielki syn klasy robotniczej,
spadkobierca i kontynuator postpowych tradycji naro-
du polskiego. Po przemwieniu dugo nie milky okrzy-
ki niech yje!.
Akt czwarty: adoracja wadzy. Delegacje robotnikw,
chopw, inteligencji, modziey i dzieci skaday hod
Isekretarzowi.
Akt pity: Cyrankiewicz odczyta kolejne depesze z y-
czeniami od KC KPZR, Mao Zedonga, Kim Ir-Sena, Ho
Szi Mina, Klementa Gottwalda, Wilhelma Piecka, Mty-
sa Rkosiego i innych. Wszystkie depesze nastpnego
dnia wydrukowaa prasa. yczenia z zagranicy to kolejny
istotny element urodzinowego rytuau, kultywowany z
pietyzmem take pniej. Suyy stworzeniu wraenia
midzynarodowego poparcia dla rodzimych przywd-
cw. Na scenie Teatru Polskiego odtworzony zosta nie
tylko narzucony porzdek spoeczny, ale rwnie porz-
dek midzynarodowy, theatrum mundi.
Na zakoczenie akademii odbya si cz artystycz-
na. Po wystpach wybucha kolejna owacja. Zgromadze-
ni wstali z miejsc. Spojrzenia wszystkich kieruj si w
stron loy Prezydenta Rzeczypospolitej kolejny akt
zawierzenia i bezgranicznej adoracji. Dugo nie milky
okrzyki Bie-rut, Bie-rut. Spektakl wieczya Midzy-
narodwka.
Kult wodza PRL by zaledwie odbiciem adoracji, jak
organizowano genialnemu architektowi komunizmu.
Brakowao mu tego rozmachu. Epitety, jakimi okrelano
Bieruta, nigdy nie by tak wyszukane. Nie odnosiy si
do jego zdolnoci teoretycznych, militarnych. Nie mia-
y rwnie charakteru globalnego ani ponadczasowego.
Bierut by najwyej nauczycielem, sternikiem narodu
polskiego, nigdy za lokomotyw dziejw, wielkim
geniuszem ludzkoci.
Trzecie miejsce w hierarchii kultw zaj marszaek
Konstanty Rokossowski.
Od koca 1954 r. nastpio wyrane studzenie wcze-
niej rozbudzanych emocji. Kult Bieruta mierzony licz-
b publikowanych wyrazw uwielbienia osab. Ostat-
nim jego akordem byy uroczystoci zwizane zpogrze-
bem Isekretarza, ktry zmar 12 marca 1956 r. (art. obok).
Marci n Zaremba
Prace wykorzystane: Leszek Koakowski, Gwne nurty marksizmu; Robert Kupiecki,
Natchnienie milionw. Kult Jzefa Stalina w Polsce 1944-1956; Simon Sebag Montefiore,
Stalin. Dwr czerwonego cara; The Leader Cult in Communist Dictatorships.
Stalin and the Eastern Block, ed. Balzs Apor, Jan C. Beherends, Polly Jones and E.A. Rees.
':+. .:..|
. '.|+.|,
''.'., 1...
. |.:.. ,, '|+'...:,
. 1.+'...: '.'|.
. '''
59 59
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
zy prawdziwe i na pokaz
NIERWNY RYTM SERCA WIATA. O chorobie Stalina
ludzie dowiedzieli si 4 marca 1953 r. zradia iradiow-
zw, ktrych goniki rozwieszone byy niemal wsz-
dzie: w fabrycznych halach i na ulicach. Radio i gazety
tworzyy atmosfer alu i powa-
gi. Trudno oderwa si od go-
nikw radiowych mona byo
przeczyta w yciu Literackim.
Wsuchujemy si wsowa komu-
nikatu o chorobie Jzefa Stalina,
wyczuwajc poza nim bicie Jego
serca, serca wiata. Ile blu, ile
troski przysparza nierwny rytm
tego serca. W fabrykach prze-
rywano prac, by robotnicy mo-
gli wysucha komunikatu o sta-
nie zdrowia wodza komunizmu.
Wkomitetach partyjnych wszyst-
kich szczebli zbierali si etatowi
funkcjonariusze PZPR, by zda
relacje o nastrojach i odebra in-
strukcje KC. Te mwiy, jak nale-
y przekazywa informacje ocho-
robie Stalina, oraz precyzoway
oczekiwania wadz wobec spo-
ecznych zachowa.
WARTY STALINOWSKIE. Olbrzy-
mia machina mobilizacyjna i pro-
pagandowa nabraa rozmachu
po opublikowaniu komunikatu
omierci sowieckiego przywdcy.
Signito po wyprbowane rod-
ki: aobne maswki i akcj zo-
bowiza. Pracownicy jednej ze
spdzielni w woj. gdaskim zo-
bowizali si wymci dwie ster-
ty zboa wcigu trzech dni, inni, wdzkiem, obiecali
skrci siewy wiosenne o2 dni, sadzenie kartofi o3dni.
Wwielu zakadach pracy robotnicy zacigali Warty Sta-
linowskie, tj. pracowali po godzinach. Zewszd wzywa-
no do zwikszenia wydajnoci pracy, wzmoenia czuj-
noci izwarcia szeregw. Wszkoach powstaway kka
studiowania yciorysu Towarzysza Stalina. Na akade-
miach dzieci deklamoway wiersze ku czci iprzyrzeka-
y podnie dyscyplin wnauce. Radio nadawao aob-
n muzyk. Prasa publikowaa kondolencje, jakie zca-
ego kraju napyway do ambasady ZSRR. Dla uczczenia
imienia sowieckiego przywdcy, zinicjatywy organiza-
cji partyjnych imodzieowych wszkoach, jednostkach
wojskowych i halach produkcyjnych, przed wizerun-
kiem Stalina wystawiano warty honorowe.
Kwintesencj kultu Stalina byly uioczystosci zalobne zoiganizowane w Polsce
po jego smieici. W Waiszawie pizemaszeiowal centialny pochou zalobny,
w Kiakowie bil uzwon Zygmunta. W fabiykach zacigano Waity Stalinowskie.
0 piawuziwych nastiojach spoleczenstwa mowi iapoity 0B.
MARCI N ZAREMBA
Nie zapomniano o stosownych dekoracjach: gazet-
ki powicone Stalinowi, na ulicach czarne i czerwone
fagi, w kadym urzdzie, w sklepie czy u fryzjera por-
tret zmarego przywdcy. Wprywatnym licie kto pisa
z Poznania: W naszym miecie
wszystkie fotografe z jego podo-
bizn s obramowane czarn kre-
p. Po miecie chodz specjalne
patrole uzbrojone.
AOBA NARODOWA. 9 marca,
dzie pogrzebu, ogoszono dniem
aoby narodowej. Odwoano
wszystkie imprezy rozrywkowe
pozamykano kawiarnie, restau-
racje, kina i teatry. Zarzdzono
na godz. 10, w chwili rozpocz-
cia uroczystoci wMoskwie, obo-
wizkow 5-minutow przerw
w pracy na uroczyste skupienie.
Mieszkacw Warszawy zapro-
szono do udziau w centralnym
pochodzie aobnym. We wszyst-
kich miastach miay si odby a-
obne wiece. W teren wyruszyli
agitatorzy modzieowi ipartyjni,
np. w Szczecinie ponad 650, kt-
rzy wtym miecie przeprowadzili
278 gawd domowych oraz 5600
rozmw indywidualnych. Pono
tylko sporadycznie nie wpuszcza-
no ich do mieszka. Gwnym
ich zadaniem pisano w partyj-
nych meldunkach bya mobi-
lizacja spoeczestwa do udzia-
u w dzisiejszym zgromadzeniu.
Wdniu pogrzebu wwoj. opolskim
odbyo si 1479 zebra aobnych zudziaem ok. 113tys.
osb. Do Hali Ludowej we Wrocawiu cignito 25tys.
Wwoj. krakowskim zorganizowano 700 punktw zbio-
rowego suchania oraz 54 wiece. WKrakowie, podobnie
jak w innych miastach kraju, o godz. 10 cakowicie za-
mar ruch. Pozamykano sklepy. Wyy zakadowe syreny.
Prawie we wszystkich kocioach biy dzwony, rwnie
ten najwaniejszy Zygmunta.
Spoeczna percepcja tego spektaklu bya zrnicowa-
na od histerycznie wyraanego alu, poprzez strach
i podporzdkowanie, po rado. al i smutek w wielu
wypadkach byy autentyczne. Niekoniecznie wynikay
zwszechobecnego terroru czy politycznej hipnozy. Mo-
gy bra si ze wiadomej akceptacji systemu. wiadcz
g y y j y
otym nie komentarze wypowiadane podczas maswek
.+:|., .:'.'
, m.:... '|+'..+
m+..+ ),, .
.,1+..:
,:.,+'.: |,1..'+
'.,,+..'+
60
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
powstae gwnie na zamwienie partyjnych propagan-
dzistw, lecz raporty sporzdzane na podstawie wgldu
wprywatn korespondencj przez II Departament MBP.
AL. Midzy 5 a12 marca 1953r. funkcjonariusze bez-
pieczestwa przeczytali 253 833 listw. W tym tylko
2036 wogle wspominao Stalina, ztego: 836 pozytyw-
nie, 214 wrogo, 986 obojtnie. To jedyne, moliwe na
dostpnej bazie rdowej, ilociowe badanie opinii pu-
blicznej. Na ile jego wyniki pokrywaj si ze stanem rze-
czywistych nastrojw, trudno powiedzie. Tym bardziej
e autorzy niektrych listw byli wiadomi, i ich kore-
spondencja jest czytana. Niemniej niektre fragmenty
pozytywne wydaj si autentyczne.
List z Warszawy: Dzisiejszy biuletyn poda, e wzdro-
wiu zasza troch poprawa da Bg bdzie dobrze inas
nie opuci biedne sieroty. ZWrocawia: Wiesz Zenek
ie nic si nie zmieni. Wbrew tym zapewnieniom ludzie
zniepokojem pytali, co bdzie dalej? Przede wszystkim
za bali si wojny, przewidujc jej wybuch lada dzie.
W niektrych miejscowociach masowo wykupywano
artykuy spoywcze. W Brzeciu Kujawskim aktywist-
ka Ligi Kobiet paczc na ulicy mwia, e teraz moe
by wojna, bo dotychczas autorytet Towarzysza Stalina
wpywa na utrzymanie pokoju. Skoro po mierci Pi-
sudskiego wybucha wojna, to i teraz wybuchnie za-
powiadano.
Jakie dziecko pisao z Olsztyna do ojca: Jzef Sta-
lin umar imwili przez radio, e bdzie wojna, Tatunik.
Prosz Tatu bardzo niech Tatu przyjedzie po mnie,
wszystkie dziewczynki prawie popakowali si ija te si
popakowaam, bo si strasznie boj, bo lepiej bdzie jak
wszystkie bdziemy wdomu (...). Ja si boj, e to za pa-
r miesicy moe si rozpocz, caymi nocami nie pi
gotowa byabym na najwiksze powicenie, aby pomc
wuratowaniu tow. Stalina iprzeduy jego ycie. Poufne
raporty partyjne pene s opisw maswek, podczas kt-
rych zarwno czonkowie partii jak ibezpartyjni mocno
przeywali mier Towarzysza Stalina. Szereg robotnic
irobotnikw pakao. Pacz by wtamtych dniach nor-
m zachowa ludzkich zwraca uwag Robert Kupiec-
ki, autor pracy o kulcie Stalina w Polsce (Natchnienie
milionw, 1993 r.). Podczas maswek czsto dochodzi-
o do zbiorowych histerii, mdlay kobiety, pakay dzie-
ci, nauczyciele, onierze, milicjanci. Rozbudzone emocje
doprowadziy do mierci co najmniej jednej osoby. Miaa
ni by uczennica zGdaska crka przodownika pracy,
ktra tak si przeja mierci Stalina, e przy dekorowa-
niu jego portretu dostaa ataku serca izmara wszpitalu.
Wzrs nabr do partii. Wadze odnotoway take wzrost
liczby chopw zgaszajcych akces do spdzielni.
STRACH. Jednak najbardziej rozpowszechnion reakcj
na mier Stalina, ito bez wzgldu na polityczne przeko-
nania, by strach. Ukochany nasz ojciec do tego stopnia
sta si czci wiata, e jego mier dla wielu oznaczaa
zawalenie si tego wiata, tym samym rodzia niepokj
oprzyszo. Nic wic dziwnego, e propaganda ztakim
uporem podkrelaa, e Stalin pozostanie wiecznie ywy
tylko strasznie si martwi.
Strach by budulcem przystosowa-
nia. Niedostosowanie si do partyj-
nego scenariusza grozio powany-
mi konsekwencjami: wyrzuceniem
z pracy, szkoy, wizieniem. Zagro-
enie byo olbrzymie. Nic wic dziw-
nego, e ludzie brali udzia wofcjal-
nych zgromadzeniach, jednak ich
motywy uczestnictwa rniy si
od oczekiwa wadz. Nie wszyscy
te potrafli zmusi si do paczu:
Udzia w zreferowaniu dziaalno-
ci Stalina przypad mnie dlatego,
e podobno jestem najprzystojniej-
szy pisa kto zodzi. Inni stra-
cili mow, apetyt, niektrym zy si
koacz, aja nieborak za nic nie mo-
g zmusi si do paczu. Przecie zy
mnie wogle jeszcze nie spyway.
PLOTKI. mier Stalina wzbudzia
strach, ale rwnie liczne domysy.
Kraj hucza od plotek. Zastanawia-
no si nad przyczyn mierci i jej
faktyczn dat. Ciekawo budzi-
y tarcia w kierownictwie KPZR,
osoba nastpcy, konsekwencje dla
Zwizku Sowieckiego i krajw satelickich. Zapowiada-
no kolejn fal antysemityzmu. By si czego dowiedzie,
nieomal masowo suchano zachodnich rozgoni radio-
wych. Niech tatu nareperuje radio, bdziecie mogli co
o tym wicej dowiedzie z zagranicy pisa do rodzi-
cw wierny suchacz Wolnej Europy. Poniewa bardzo
mao, zwaszcza na prowincji, byo odbiornikw radio-
wych, nieliczni ich posiadacze zapraszali ssiadw na
zbiorowe suchanie. Wjednym zPGR podczas maswki
kto wczy Woln Europ. Za to trafao si przed sd.
Midzy 4 a11 marca za szeptan propagand wcaym
kraju aresztowano 339 osb, za zbiorowe suchanie ra-
dia 132, za publicznie wrogie wystpienia 170.
RADO. Nic dziwnego, e ludzie bali si publicznie wyra-
a opini. Jedna zinwigilowanych przez UB osb powie-
dziaa: Jak nie ma wiadkw, mona si radowa, aof-
cjalnie trzyma jzyk za zbami. Czsto rozwizywa go
alkohol. mier Stalina staa si dobr okazj do wypicia
j y j y y g
dla jednych tak po prostu, dla innych z alu lub czciej
z radoci. W Gdasku ustawiay si kolejki po alkohol.
Wwielu miejscowociach wykupiono go zupenie. Wiele
wrogich wypowiedzi odnotowywano na dworcach kole-
jowych, wrestauracjach ikawiarniach. Jaka urzdniczka
zMinisterstwa Gospodarki Komunalnej powiedziaa swo-
'.'1
.+...+.,
. 1... +',
.+.1.:, , m.:...
'|+'..+ '+.+.+,
) m+..+ ),, .
61 61
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
im koleankom po odwoaniu zabawy zokazji Dnia Ko-
biet: My si wtakim razie pjdziemy umartwia gdzie
do kawiarni. Nierzadko wanie pijani niszczyli aobne
dekoracje. Po pierwszych komunikatach jeden autor listu
obiecywa sobie: Ju niedugo, amoe doczekamy si lep-
szego jutra, awwczas to damy sobie w gaz. Inny prze-
widywa: Unas dzisiaj bd popija jak diabli. Ciekawa
jestem pisaa mieszkanka Olsztyna czy dobrze si czu-
jesz po tak przykrej wiadomoci mierci dziadka, bo my
to litra zmarnowali na to konto.
Cz Polakw mier Stalina ucieszya. Mieszkaniec
Szczecina pisa: Dzi jestem w wyjtkowym humorze,
ato z pewnej okazji na pewno domylacie si sami (...)
doczekalimy si tego, czego pragnlimy od iks lat raz
nareszcie pomszczona zostanie nasza krzywda, niech to
wszystko cholera wemie ju nie mona wytrzyma, no
ale nie myl itylko tym si ciesz wduchu, e to moe
si ju skoczy. Sekretarka z Ministerstwa Rolnictwa,
czonkini ZMP, zobowizaa si (przed komunikatem
ozgonie): Gdyby Stalin zmar, po raz pierwszy podja-
bym dugofalowe zobowizania na jego cze. Pracow-
nik naukowy UW: Dzisiejsza wiadomo dodaa otuchy
iwiar wlepsze ycie.
NIEZAHIPNOTYZOWANI. Charakterystyczne, e to wa-
nie modzie, ta najwiksza nadzieja partii, niezwykle
czsto okazywaa si odporna na polityczn hipnoz.
Ztej grupy najczciej pochodzili autorzy ulotek i wro-
gich napisw. Jeli kto odway si zepsu aobny
spektakl, to zwykle by nim mody robotnik, ktry mimo
upomnie starszych mia si i artowa, o zgrozo, nie
zdejmujc czapki ipalc papierosy. Raporty partyjne do-
starczaj wiele takich przykadw. Modzie pisaa wli-
stach: Ciekawa jestem, jak e przyj t strasznie smut-
n wiadomo omierci J. Stalina, nasz pokj przyj to
salw, ktr powtrzyymy kilkakrotnie. Straszne draki
wyprawiaymy na ten temat, tak e si dyrekcja wcieka
okropnie. Niech mu ziemia ruska lekk bdzie, jak lek-
kie mu byy katorgi izesania wSybir. Wielkiemu Stali-
nowi trzykrotnie: Hurra. Taka to aoba ogarnia wszyst-
kich studentw, nie wyczajc imnie.
Niezahipnotyzowanych mierzi spektakl, ktrego byli
wiadkami. Zdawali sobie przy tym spraw z siy jego
oddziaywania: Mona dosownie zwariowa na tle tych
manifestacji pisa mieszkaniec Krakowa wyrazw
ubolewania, alu itp. po mierci nieodaowanego wo-
dza narodw, przyjaciela wszystkich ludzi pracy i jesz-
cze pidziesit epitetw Stalina. Idc ulicami Krakowa
czowiek nawet nie wie, kiedy zacznie naprawd aowa,
e zmar Stalin.
Jego mier traktowana bya jak wyraz sprawiedliwo-
ci dziejowej, kara Boa za krew Polakw. Powszechnie
liczono na zmiany Zachd moe teraz ruszy. Wi-
niowie liczyli, e zaczn wypuszcza, chopi, e sko-
czy si kolektywizacja, pojawiy si pierwsze deklaracje
owystpieniu zistniejcych spdzielni. Nawet wpartii
zaczto dostrzega przejawy demobilizacji.
LINCZ. Z drugiej strony aktywici nadal byli czujni.
Hipnotyczny nastrj aobnego spektaklu mao nie do-
prowadzi do linczu w Zakadach im. Stalina w Pozna-
niu (wczeniej ipniej: H. Cegielski). Technik Lesiski
zoddziau W-2 pozwoli sobie na ironiczn wypowied
na temat majcej nastpi 5-minutowej ciszy. Oburzeni
robotnicy zadali wyrzucenia go zpracy. Po zaatwie-
niu formalnoci, gdy Lesiski wychodzi z kadr, robot-
nicy wsadzili go do taczki, obwozili po hali fabrycznej,
anastpnie wywieli za bram zakadu. Stojcy przy ma-
szynach krzyczeli: Precz zwarchoami.
Marci n Zaremba
S
etki, tysice dowcipw kryo na temat ycia wZwizku Radzieckim. Samych
tzw. pyta do Radia Erewan naliczy mona kilka setek. Ale osamym Stalinie
stosunkowo mao. Pogrzebalimy wpamici ioto co wygrzebalimy.
Wzwizku ze 150 rocznic urodzin Puszkina (1949r.) rozpisano konkurs na po-
mnik ku czci poety. Pierwsz lokat przyznano projektowi: Stalin czyta Puszkina.
(Inna wersjatego samego dowcipu: Dlaczego wkonkursie na pomnik Puszkina
projekt Stalin czytajcy Puszkina zaj dopiero drugie miejsce? Bo pierwsze do-
sta Puszkin czytajcy Stalina).
Puszkin przychodzi na Kreml do Stalina skary si, e jest niedoceniany,
ego nie wydaj. Stalin: Macie racj towarzyszu Puszkin, nadrobimy zaniedba-
nia. Podnosi suchawk: Tow. danow (sekretarz KC, odpowiedzialny za tzw.
front ideologiczny), prosz natychmiast zleci wydanie dzie zbiorowych na-
szego narodowego wieszcza!. Do Puszkina: No widzicie, wszystko si wietnie
uoy, bdcie spokojni iufni.... Gdy Puszkin wychodzi zgabinetu, Stalin znw
podnosi suchawk: Pukowniku Dantes (Dantes zabi Puszkina wpojedynku
w1837r.), wanie wyszed zgabinetu, rbcie swoje.
Konferencja Poczdamska Wielkiej Trjki. Churchill chwali si papieronic, na
ktrej wygrawerowana jest dedykacja od krla Jerzego V. Truman przebija go
swoj, znapisem: Prezydentowi Trumanowi Nard. Stalin pokazuje wtedy
swojzot papieronic, ana niej dedykacja: Potockiemu Radziwi.
Rozmawiaj Truman ze Stalinem. Truman: Unas jest taka demokracja, e ka-
dy moe pod Biaym Domem zawoa: Precz zTrumanem!. Na to Stalin: Unas
te nie ma przeszkd, by pod Kremlem krzykn: Precz zTrumanem.
Rozmawiaj Rosjanin zAmerykaninem. Amerykanin: Nasz prezydent Hoover
oduczy nas pi. Na to Rosjanin: Anas towarzysz Stalin oduczy je.
Marszaek (wwczas genera) Rokossowski oszoomiony nag zmian, gdy
Stalin kaza go zwolni zguagu, by mianowa dowdc frontu: Towarzyszu
Stalin, musz si zorientowa, ja dopiero dzi rano.... No prosz, ojczyzna
krwawi, atow. Rokossowski wagrze sobie siedzi!.
Po uchwale zjazdu KPZR, by usun zabalsamowane ciao Stalina zmauzo-
leum Lenina iaby pochowa prochy Stalina pod murem kremlowskim napis
na tyme murze: Represjonowanemu pomiertnie od pomiertnie rehabilito-
wanego.
Bezpieka schwytaa sobowtra Stalina: takie same kruczosiwiejce wosy, taki
sam ws. Beria: Co mamy znim zrobi?. Stalin: Rozstrzela.... Beria: Moe wy-
starczy ogoli?.... Stalin: Najpierw ogoli, potem rozstrzela.
Stalinowi zgina fajka. Beria zarzdza poszukiwania. Po godzinie dzwoni do
niego Stalin, przeprasza, e sprawi kopoty: fajka si tylko zawieruszya, ju j zna-
laz. Beria: Cholera, aju dwudziestu facetw przyznao si, e ukrado fajk.
Wrocznic mierci Lenina Stalin spotyka si zmodzie iopowiada jej, jak
wielkim humanist by zmary przywdca. Jak wiecie, wostatnim roku przed
mierci Lenin zamieszka wGorkach pod Moskw ze swoj siostr isiostrze-
cem Wiktorem. Ioto pewnego dnia Lenin si goli, amay Wiktor podszczypu-
je go. Lenin mwi mu: odsu si, przecie widzisz, e si gol... Wiktor nadal go
podszczypuje... Lenin... mia brzytw wrkach, mg go zarn, nie zarn...
Humanista!....
Kiedy przemianowano Katowice na Stalinogrd po Polsce kryo powiedze-
nie: jakie szczcie, e nie zmaro si Pieckowi (Wilhelm Pieck wymawia si: Pik
by gow pastwa wNRD), bo przemianowano by Katowice na Pikutkowo.
Na co umar Stalin? Na szczcie...
Na zakoczenie dowcip nieodnoszcy si literalnie do Wielkiego Jzykoznaw-
cy, ale oddajcy ducha czasu. Kto zbudowa Bieomor-Kana (czcy Morze Bia-
e zBatykiem)? Anegdotcziki (opowiadajcy dowcipy).
zebra Mari an Turski
NA CO UMAR STAL I N? NA SZCZ CI E
62
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Walczyk na lodzie
w Stalinogrodzie
DECYZJA Z WARSZAWY. 7 marca 1953 r., dwa dni po
mierci Stalina, ju od godz. 19 megafony witay podr-
nych na dworcu wStalinogrodzie, cho bilety mieli wyku-
pione do Katowic. Trybuna Robotnicza pochwalia p-
niej kolejarzy: Ju o23.00 na byym katowickim dworcu
wszystkie tablice gosiy, e stolica polskiego przemysu
nosi zaszczytn nazw Stalinogrd. Od tego te dnia
dzieciom wmetrykach urodzenia zaczto wpisywa Sta-
linogrd taki dokument wystawiono 16 719 osobom.
Dzie wczeniej na lsku, jak wcaym kraju, odbyy si
g y
specjalne narady komitetw partyjnych wszystkich szcze-
bli. Obradowaa te egzekutywa KW PZPR przewod-
niczy pierwszy sekretarz Jzef Olszewski, a komunikat
o mierci wodza odczyta sekretarz Edward Gierek. Jak
wszdzie wyraano bl, al irozpacz, atake nadziej na
Bo nauania ktoiemus z polskich miast imienia Stalina
pizymieizano pocztkowo Czstochow. Czy jeunak
katolickie pielgizymki moglyby isc uo Stalinogiouu
i moulic si uo Natki Boskiej Stalinogiouzkiej1
0statecznie wyboi paul na Katowice.
JAN DZI ADUL
'.'1 .+ .'..+.'
m.+|+, '|.:
,.: .'..' m.+
.,'. .+,.+
. '|+'...1 .,
'|+'.....:
zwycistwo wiatowego komunizmu. mier Stalina miaa
nada impet stalinizmowi. Wprotokole ztego posiedze-
nia nie ma jednak ani sowa ozmianie nazwy Katowic.
Decyzja zapada tego samego dnia w Warszawie
w krgu Bierut, Berman i Minc mwi prof. Zygmunt c
Woniczka, historyk z Uniwersytetu lskiego.
g yg
Bie-
rut i Berman polecili Olszewskiemu, aby przeksztaci
j winicjatyw oddoln. To ludzie pracy, wielkoprzemy-
sowa klasa robotnicza, mieli domaga si zmiany nazwy
miasta iwojewdztwa.
Przed kilkoma laty Olszewski powiedzia w lokal-
nym wydaniu Gazety Wyborczej, e prbowa suge-
rowa wadzom centralnym, i by moe waciwsze by-
oby nadanie imienia Stalina Nowej Hucie lub Tychom,
a wic budowanym od fundamentw miastom socjali-
stycznym, ale od Jakuba Bermana (czonek Biura Poli-
tycznego PZPR, szef Ministerstwa Bezpieczestwa Pu-
blicznego) usysza stanowcze nie.
DLACZEGO KATOWICE? Tu po wojnie nic nie zapowia-
dao, e wanie Katowice stan si pokazowym symbolem
socjalizmu. Byo to przecie miasto etapowe dla repatrian-
tw wiezionych na ziemie zachodnie.
Zatrzymaa si tu lwowska inteligen-
cja, ktra za bardzo nie palia si do
dalszej podry. Zrodzi si pomys
utworzenia uniwersytetu. Ale wadza
nie chciaa mie lwowskiego uni-
wersytetu wsercu wielkoprzemyso-
wego regionu. Inteligencja pojechaa
wic do Wrocawia. Katowicom od
1948 r. zaczto nadawa oblicze so-
cjalistycznego wielkoprzemysowego
miasta wedug stalinowskich wzo-
rw. Tu zainicjowano socjalistyczny
wycig pracy, ktry przeksztaci si
w nieustann bitw o wgiel i stal.
Tutaj wiczono kadry partyjne, ktre
pniej rozjeday si po caym kra-
ju. Tutaj wadze spacyfkoway Ko-
ci katolicki, zmusiy do wyjazdu
biskupa Stanisawa Adamskiego, ana
jego miejsce narzuciy posusznych
ksiy-patriotw.
Ze wsi do kopal ihut cigano ty-
sice ludzi, dla ktrych praca wprze-
myle, nowe mieszkania i lepsze
ni w innych regionach zaopatrze-
nie miay by oznak spoecznego
awansu. Zawdziczanego, oczywi-
cie, partii i Stalinowi. Katowicom
narzucono wizerunek miasta typo-
wo robotniczego, bdcego symbo-
lem nowej Polski.
WNIOSEK GUSTAWA MORCINKA. 7 marca 1953r. zebra-
a si na wsplnym posiedzeniu egzekutywa KW PZPR
iprezydium WRN wjednomylnej uchwale zwrcono
si do KC PZPR i rzdu PRL z prob, w imieniu mas
pracujcych, o nadanie miastu Katowice nazwy Stali-
nogrd, a wojewdztwu katowickiemu nazwy stalino-
grodzkiego. Wczeniej niemiao zasugerowano Berma-
nowi, e by moe waciwsza byaby nazwa Stalinowice,
bardziej pasujca do polskiego jzyka, ale ta propozycja
zostaa odrzucona.
Jeszcze tego samego dnia Rada Pastwa iRada Mini-
strw podjy stosown uchwa czynic zKatowic Sta-
linogrd. Uchwalono take, e imi Stalina bdzie no-
si Paac Kultury i Nauki w Warszawie, dar dla stolicy
od ZSRR, przed ktrym wzniesiony zostanie pomnik
63 63
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
NOWE STEMPLE. 8 marca 1953 r. bya niedziela. Jesz-
cze rano mao kto wiedzia, e nie ma ju Katowic. Wia-
domo, ile jest biurokratycznych kopotw przy zmianie
nazwy jednej ulicy, a wtedy operacja dotkna due-
go miasta i kilkumilionowego wojewdztwa. Dotkna
wszystkiego i wszystkich: szk izakadw pracy, parafi
iszpitali, administracji isamej partii, kadego obywate-
la ikadego towarzysza. Nikt nigdy nie policzy kosztw
tych zmian. Pracownicy maej spdzielni wyrabiajcej
piecztki przygotowali do poniedziaku 5 tys. nowych
stempli tylko dla Stalinogrodu.
W poniedziaek w Moskwie chowano Stalina, Try-
buna Robotnicza napisaa nazajutrz: Zamilk ulicz-
ny gwar wruchliwym zwykle Stalinogrodzie. Grnicy
Stalinogrodzkiego Zjednoczenia Przemysu Wglowego
wezwali, dla uczczenia pamici Stalina, do ponadpla-
nowej produkcji wgla. Kolejarze postanowili podnie
o 1 proc. regularno biegu pocigw. Bo nazwa Stali-
nogrd brzmi dumnie i zobowizuje. Prasa pisaa, e
do dyurnego ruchu na stalinogrodzkiej stacji, Teodora
Lazara, przychodz kolejarze i przy okazji powiadcza-
nia delegacji pytaj, co sdzi onowej nazwie? Wtedy, ze
wzruszenia, umia powiedzie tylko jedno sowo: pikna!
Byy przypadki wyrzucania ludzi z tramwajw, bo
dali biletw do Katowic i za nic nie chcieli przyj do
wiadomoci, e takiego miasta nie ma mwi prof. Wo-
niczka. Ale jakich goniejszych sprzeciww nie odnoto-
wano. Tutaj szalaa bezpieka, tutaj lzakw rozliczano
j g j y p
za volkslisty, wic siedzieli cicho.
NIE KADEMU RADO. Par lat temu wysza ksika
Natalii Piekarskiej-Ponety, nauczycielki z Rybnika, za-
tytuowana Byam nie tylko na Mikoowskiej (przy tej
ulicy mieci si w Katowicach wizienie). Miaa wtedy
16 lat, chodzia do liceum wChorzowie i zdwiema ko-
leankami postanowia zaprotestowa przeciwko zmia-
nie nazwy stolicy lska. Na pocitych kartkach papieru,
czcionkami z dziecicej drukarenki, zaczy produko-
wa ulotki, ktre rozrzucay wbarach, tramwajach ina
cmentarzach. Rozklejaymy plakaty, na murach farb
ikred pisaymy: Precz ze Stalinogrodem, Komuna
to zaraza, Grnicy nie dajcie zsiebie wyciska potu
czytamy. Bezpieka bez trudu je rozpracowaa, zostay
aresztowane, trafy na Mikoowsk, wich sprawie szyb-
ko zapad wyrok.
Oto on: Wyrokiem Sdu Wojewdzkiego w Stalino-
grodzie z 8 czerwca 1953 r. Natalia Piekarska, Barbara
Galas iZofa Klimonda zostay uznane za winne tego, e
wpierwszej poowie marca 1953r. wsplnie sporzdzay
ikolportoway (rozrzucay) ulotki otreci nawoujcej do
zbrodni izawierajce faszywe wiadomoci mogce wy-
rzdzi istotn szkod interesom Pastwa Polskiego iza
to (...) oskarona Galas Barbara zostaa skazana na 4lata
wizienia, aoskarone Piekarska Natalia iZofa Klimon-
da (...) na umieszczenie wzakadzie poprawczym.
Niewiele osb sta byo wwczas na tak odwag.
Chtnych sparaliowa te pokaz siy urzdzony wStali-
nogrodzie, gdzie 22 lipca odbyy si uroczystoci wita
y y y
Odrodzenia jedyny raz w historii PRL poza stolic
poczone zwielk deflad wojskow. Ofcjalnie bya to
nagroda za prob ozmian nazwy, ale prawda bya in-
na. Wkopalniach bytomskich zaama si plan, komitety
partyjne alarmoway wadze ofatalnych nastrojach gr-
nikw, opiewanych na dole po niemiecku piosenkach,
owymiewaniu ZSRR itow. Stalina. Wczerwcu 1953r.
wNRD stumiono bunt robotnikw. Kolumny czogw,
ktre w lipcu zday do Stalinogrodu, miay pokaza,
e rwnie na lsku wadza jest zdolna uy siy. Od-
y g y
ruchy protestu zostay skutecznie sparaliowane. Woje-
wdztwo stalinogrodzkie dostao dodatkowe przydziay
.+m:.| m+,,
1..:, '+|
),,,
Jzefa Stalina. Od razu zaczto te uywa nowej na-
zwy. Zadbano jednak opozory. Uchwaa musiaa przej
przez Sejm, wic formalnociom stao si zado dopiero
28kwietnia 1953r. Wniosek ozmian nazw zgosi iuza-
sadni Gustaw Morcinek, znany pisarz, autor szkolnych
lektur, pose zramienia Stronnictwa Demokratycznego.
Zostao to szeroko rozpropagowane: lski przemys
y g
rozwija si prnie dziki braterskiej pomocy Zwizku
Radzieckiego idziki serdecznemu ustosunkowaniu si
towarzysza Stalina do Polski cytowaa Morcinka l-
ska prasa. Wdziczny lzak postpi wic chyba naj-
y y
trafniej, pragnc przez przemianowanie Katowic na Sta-
linogrd (...) zbudowa wieczny pomnik swemu wodzo-
wi Jzefowi Stalinowi. Edmund Osmaczyk, przyjaciel
pisarza, wspomina pniej, e Morcinek na mwnicy
wyglda jak trup, ktry wie, e jest trupem.
Kilka lat pniej w katowickim miesiczniku Prze-
miany Morcinek tak si tumaczy: Dobrzy ludzie po-
mogli mi napisa pikne przemwienie, ja je wygosiem
ina tym si skoczyo. Do dzisiaj za nie wiem, kto wa-
ciwie by sprawc tego przemwienia. Zreferowaem
wic wtedy, jak umiaem wyduka, zkarteluszka, prasa
owo zreferowanie wydrukowaa iczytelnik nabra prze-
konania, i to ja jestem owym nieszczsnym winowajc.
Morcinek przyzna, e ju wtedy przeczuwa, i sieje
wiatr ibdzie zbiera burz: Koledzy posowie bowiem
ziewali haniebnie, najmodsza koleanka pokazaa mi
jzyk, a w kilka dni pniej zaczy napywa do mnie
anonimowe listy ze strasznymi pogrkami.
Ale w gosowaniu wniosek przeszed bez sprzeciwu.
Cae odium spado jednak na Morcinka. Potem szu-
ka dla siebie usprawiedliwienia, gdzie tylko mg. Do-
tar nawet do Gustawa Herlinga-Grudziskiego, kt-
ry w Dzienniku pisanym noc zanotowa rozmow
znim: Po latach, wokresie odwily, spotkaem Mor-
cinka wWiedniu. By czowiekiem zaamanym. WPRL
zrobiono go posem ze lska i wypchnito na trybu-
y y
n sejmow z prob ludu lskiego o przemianowa-
nie Katowic na Stalinogrd. WWiedniu zamcza mnie
probami ospisanie okolicznoci tego wymuszonego na
nim wniosku poselskiego. Wocenie Grudziskiego caa
sprawa bya bolesnym przeyciem dlazamanego przez
hitlerowskie obozy koncentracyjne lskiego pisarza,
ktry uczyni to ze strachu.
64
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
'.|.'+
', ,.'
'+|...
towarw taka praktyka trwaa przez nastpne lata PRL
co te nie zachcao do buntu.
STALINOGRODZKA KATEDRA. Poza tym ycie toczyo
si normalnym trybem. Zamiast lodowiska Tor-Kat byo
Tor-Stal, gdzie pobrzmiewa Walczyk na lodzie w Sta-
linogrodzie. Zawierano maestwa, rodziy si dzieci
ze stalinogrodzk metryk, ktra, bywa, cignie si za
nimi po caym wiecie. Feliks Netz, znany poeta i publi-
cysta, opisa w miesiczniku lsk przygod, jak re-
y y
yser flmowy Lech Majewski (twrca Angelusa) prze-
y w USA starajc si o amerykaskie obywatelstwo.
Urzdnik upiera si, e nie jest on Polakiem, lecz Rosja-
ninem, bo urodzi si wStalingradzie, agwodziem do
trumny bya nazwa ulicy, przy ktrej Majewski mieszka:
Red Army Street.
Jednym znajwaniejszych wydarze wkilkuletniej hi-
storii Stalinogrodu bya konsekracja (w1955r.) katedry
pod wezwaniem Chrystusa Krla. To wydarzenie odno-
towaa kronika flmowa, informujc, e stalinogrodzka
katedra to najwiksza budowla sakralna wzniesiona przez
Koci na ziemiach polskich wcigu ostatnich 500 lat.
Przesanie do wiernych byo wic wyrane iczytelne.
Katedr zaczto budowa w1927r., do wybuchu woj-
ny miaa ju prezbiterium ikilkumetrowe mury mwi y
ks. Henryk Pyka, dyrektor Muzeum Archidiecezjalnego
wKatowicach. Wczasie okupacji budowla popada wru-
in, apo wyzwoleniu w lskiej hierarchii nie byo zgo-
dy co do celowoci kontynuowania tego przedsiwzicia:
Historia lubi pata fgle, wic budow dokoczy narzu-
cony przez wadze, po wygnaniu biskupw, wikariusz ka-
pitulny dodaje ks. Pyka. y Musia si jednak zgodzi na
obnienie katedralnej kopuy, eby nie dominowaa nad
rzdowymi ipartyjnymi gmachami miasta Stalina.
Wpadzierniku 1956r., po politycznej odwily, znik-
n Stalinogrd wrciy Katowice. Zgod na zmian
nazwy wyda najpierw zinicjatywy wadz partyjnych
Stalinogrodu KC PZPR. A potem wniosek przeszed
star drog, wszdzie uzyskujc jednogone poparcie.
Jan Dzi adul
Kaecie,
to idziemy
Wlauze pizywizywaly wyjtkow
wag uo sfeiy iytualow panstwowych:
oficjalnych obchouow swit i iocznic.
W tiesci ouwolywaly si one uo
wzoiow sowieckich, w scenaiiuszach
uo pizeuwojennych z epoki II RP.
PIOTR OSKA
65 65
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
URZDOWE WYTYCZNE. Pod koniec lat 40. mieszka-
niec Opola pisa do rodziny: Kady reym wprowadza
swoje wita, ale dotychczas nie spotykao si tego tak ja-
skrawo jak obecnie. Take winnych listach przechwyco-
nych przez bezpiek przewijaj si podobne opinie. Teraz
rozszaleli si zuroczystociami 1maja pisa w1947r.
mieszkaniec odzi. Miasto wspaniale udekorowane,
pozacigane ogromne maszty ichorgwie. Ile milionw
na to poszo, ile setek godzin stracili ludzie na ustawiczne
zbirki, przygotowania, wiece. () Gorzko patrze na to
wszystko imyle, jaki bdzie wynik tego zakamania.
W oczach czci spoeczestwa stalinowskie obrzdy
przysoniy nawet praktyki nazizmu. Hitler by fanaty-
kiem ito duym na tle swych wit, ale komunici s jesz-
cze wikszymi fanatykami mwiono. Co znamienne,
rwnie urzdnik Ministerstwa Informacji iPropagandy
jesieni 1945r. przyznawa wpoufnym raporcie: doszo
do pewnej infacji wit iuroczystoci wostatnim czasie.
Jeszcze gdy trwaa wojna, rzdzcy zadbali, aby na od-
zyskanych terenach odbyway si deflady, wiece, pocho-
dy. Urzdowe wytyczne precyzoway, ktre wydarzenia
historyczne, postaci bohaterw narodowych, ludowe ob-
rzdy iobyczaje cechowe powinny okaza si bliskie oby-
watelom. Nowe rytuay miay zatrze pami owitach
przedwojennych. Niewtpliwie zmierzamy do tego, e-
by 3 Maja zlikwidowa, dymy do tego, by wito naro-
dowe zwizane byo znowym aktem pastwowym, kt-
ry wyruguje 3 Maja mwi Jakub Berman na poufnym
posiedzeniu partyjnym w1945r.
Dokumenty Polskiego Komitetu Wyzwolenia Naro-
dowego zjesieni 1944r. sugeruj, e nowe wadze wik-
sz wag przywizyway do symboli i rytuaw ni do
zaspokajania potrzeb bytowych spoeczestwa. Jednym
zpierwszych zada, jakim obarczano tworzon naprd-
ce lokaln administracj, byy przygotowania do uro-
czystoci z okazji rocznicy rewolucji padziernikowej
i11 listopada. Deflady, wiece iakademie organizowano
wmiejscowociach odlegych zaledwie okilkanacie ki-
lometrw od linii frontu, w ktrych mieszkacom bra-
kowao ywnoci, schronienia iopau. Chleb dla wysie-
dlonych byby dla nas najlepsz propagand skary
si urzdnik wsprawozdaniu zwojewdztwa kieleckie-
go. Zkolei autor innego raportu donosi (tym razem zsa-
tysfakcj), e w Mielcu obchody wita Niepodlegoci
g g y
miay na og przebieg pomylny (...) mimo ostrzeliwa-
nia miasta przez artyleri niemieck.
POCHODY, REZOLUCJE, BICIE W DZWONY. Par mie-
sicy pniej zdetalami planowano przebieg manifesta-
cji pierwszomajowych odtd najwaniejszego wita
systemu. Opracowano wytyczne regulujce szyk mani-
festantw isposb poruszania si pochodw, atake ko-
lejno, wjakiej poszczeglne kolumny bd mija try-
bun. Jak czytamy w instrukcji Ministerstwa Informa-
cji iPropagandy: wczasie deflady przed trybun hasa
padaj tylko z trybuny do mikrofonu. (...) Hasa w ko-
lumnach rzuca mog tylko osoby do tego upowanio-
ne przez komendantur itylko wbrzmieniu zatwierdzo-
nym. Cho politycy PPR starali si zachowa pozory, e
odrodzone pastwo bdzie krajem demokratycznym,
ksztat publicznych rytuaw dobitnie wskazywa kieru-
nek, wjakim odbywaa si ewolucja systemu.
Oddziay radzieckie nie przekroczyy jeszcze linii Od-
ry, a w Ministerstwie Informacji ju gotowy by scena-
riusz obchodw Dnia Zwycistwa. W planie dwudnio-
wych obchodw przewidziano m.in. odczytanie odezwy
do narodu, uroczyste wrczenie nominacji ofcerskich,
odznaczenie orderami, zabawy ludowe ipokazy sztucz-
nych ogni, bicie w dzwony, przemwienia politykw,
wreszcie rezolucje hodownicze do Prezydenta KRN
iMarszaka Stalina skadane wimieniu spoeczestwa.
Place i frontony urzdw dekorowano portretami so-
wieckiego dyktatora i hasami na cze przyjani pol-
sko-radzieckiej.
KALENDARZYK ROCZNIC. W propagandowej polity-
ce PPR nie brakowao sprzecznoci. Z jednej strony
z rozmachem obchodzono 1 maja i 22 lipca, dzie Ar-
mii Czerwonej oraz rocznic mierci Lenina, zdrugiej
szermowano patriotycznymi sloganami. Masy powinny
nas uwaa za polsk parti, niech nas atakuj jako pol-
skich komunistw, anie jako agentur mwi wmaju
1945r. na posiedzeniu Komitetu Centralnego PPR sekre-
tarz generalny partii Wadysaw Gomuka.
Kierujc si t zasad, rzdzcy manifestacyjnie od-
dawali cze narodowemu sacrum. Uoony w 1946 r.
kalendarzyk rocznic politycznych i uroczystoci pa-
stwowych zawiera 73 pozycje. Przewaaj daty zwizane
zhistori Polski: stracenie na stokach Cytadeli czonkw
Proletariatu, urodziny imier Kociuszki, powstanie kra-
kowskie, powstanie listopadowe, zaoenie PPS, wymor-
dowanie ludnoci polskiej w Gdasku przez Krzyakw
i pierwsza publiczna egzekucja w Warszawie w 1939 r.,
zwycistwo Sobieskiego pod Wiedniem i okietka pod
'.,|.+..+ 1
.:':'., ...:..+
.m.+|,..: .+
.+.+.'.:, |',
), .
66
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Powcami, koronacja Chrobrego i bitwa pod Racawica-
mi. Kad rocznic fetowano setkami akademii, publicz-
nymi odczytami, pogadankami w szkoach, spektaklami
teatrw amatorskich iwieczorkami recytatorskimi. Odsa-
niano pomniki iustawiano stoy prezydialne.
Niewyczerpanym rdem pretekstw do witowa-
nia by powrt prastarych ziem piastowskich do macie-
rzy.1 lipca 1945r. na Grze witej Anny zorganizowa-
y y
no zjazd Weteranw Powsta lskich, na ktry uczest-
y j y g
nikw zChorzowa, Bytomia, Katowic iDbrowy zwoziy
specjalne pocigi; jak podaj rda Ministerstwa Propa-
gandy, zdoano dziki temu zgromadzi ok. 30-tysicz-
ny tum. Odprawiono msz zudziaem prezydenta ipre-
miera, nastpnie wojewoda Aleksander Zawadzki poo-
y kamie wgielny pod pomnik Powstacy lskiego.
j
Rok pniej jeszcze okazalej witowano wtym samym
miejscu 25 rocznic III Powstania lskiego. 19maja od-
j j j y y
bya si uroczysto, wktrej wedle rde ofcjalnych
uczestniczyo 150tys. ludzi. Rytuay uoone specjalnie
na potrzeby tej ceremonii miay ukaza potg wadzy
i przypomina o dobrodziejstwach, jakie wywiadczya
narodowi. W chwili gdy Wadysaw Gomuka i Micha
Rola-ymierski podpisywali akt erekcyjny, nad gowami
zgromadzonych przeleciaa eskadra samolotw, zrzuca-
jc wieniec w miejscu planowanego Muzeum Powsta-
cw. Jak pisaa prasa: Wiadomo odokonaniu tego ak-
tu roznioso po kraju pi tysicy wypuszczonych gobi
pocztowych.
Rok 1946 upyn pod znakiem obchodw 200 rocz-
nicy urodzin Kociuszki. Wcaym kraju powoano ko-
mitety obchodw (ofcjalnie bya to inicjatywa oddolna),
ktre nadzoroway przebieg wiecw iakademii. Okres
tej uroczystoci naley wykorzysta dla zblienia izespo-
lenia wsi w pracy programowej dla potrzeb Pastwa
czytamy wministerialnych zaleceniach. Kontrolowa,
by obchody odbyy si w tonie i po linii demokratycz-
nej zuwypukleniem roli chopa przed wojn aobecnie.
Szczeglnie naley podkreli w sowie pisanym i m-
wionym obowizek chopa wobec potrzeb Pastwa. Za
podstaw naley wzi wyjtki z Manifestu [sic!] Poa-
nieckiego. Zwrmy uwag, e wadze wystpiy wroli
spadkobiercy Kociuszki dobroczycy ludu, i w kon-
sekwencji uznay, e wyzwoleni chopi maj wobec niej
uzasadniony dug wdzicznoci.
MASWKI I ZOBOWIZANIA. Na pocztku lat 50. wkra-
ju kadego roku odbywao si p miliona maswek fa-
brycznychiok. 40tys. wiecw, pochodw iakademii. In-
tensywno rytuaw politycznych osigna apogeum.
Ju sprzed Politechniki nie odjeda drabina straacka,
ktra cigle wiesza izdejmuje napisy, fagi itransparen-
ty. Nawet nikt nie wie, czy to wito pokoju, przyjani,
wycig pracy, czy te inne jakie tragiczne bazestwo
zanotowa wswoim dzienniku Hugo Steinhaus.
Stalinowski kalendarz obchodw obejmowa bli-
sko dwadziecia najwaniejszych wit, celebrowanych
z udziaem dostojnikw pastwowych i z wykorzysta-
niem wszystkich zasobw organizacyjnych, jakimi dys-
ponowaa nowa wadza. Stutysiczne pochody, deflady
czogw iniezliczone akademie urzdzano m.in. zokazji
1 maja, 22 lipca, Dnia Kolejarza, rocznicy mierci Leni-
na, doynek iurodzin Stalina.
Przepych nowych uroczystoci pastwowych wyda-
wa si czci obserwatorw niemoralny. Tyle jest n-
dzy wrd ludzi, e zbrodni jest wydawa milionyzo-
tych na to, co jutro ulegnie zniszczeniu inie przyniesie
nikomu adnej korzyci pisa mieszkaniec Warszawy
w 1948 r. Mwi si duo o oszczdnoci, a dzisiaj dla
efektu ipropagandy spala si setki litrw benzyny zy-
ma si urzdnik stoecznej instytucji po obejrzeniu de-
flady zokazji wita Odrodzenia. Ile tu forsy idzie na
j y j j
to wszystko, to a strach mwi mieszkaniec Lublina.
Towarzyszcy obchodom rytua zobowiza produk-
cyjnych dla tysicy robotnikw oznaczajcy prac po
kilkanacie godzin na dob bez dodatkowego wyna-
grodzenia sprawia, e ludzie czuli si osaczeni przez
pastwo. Pracownik kieleckiego Zjednoczenia Instala-
cji Sanitarnych skary si wrozmowie: przez cay rok
rozoyli rne daty historyczne i nie daj czowiekowi
spokoju z tymi zobowizaniami. Chc wszystkie soki
zczowieka wycisn.
Narastao przewiadczenie, e obchody organizowane
s kosztem spoeczestwa. Pomocnik maszynisty wKra-
kowie skary si podczas rozmowy: na te swoje wita
nasi wydaj pienidze, aczowiek robi jak w na paro-
wozie iza darmo. Lepiej by te pienidze dali na podwy-
k pensji, aztych wit ipochodw g... bdzie, bo itak
si na wojn zanosi.
WZORY SOWIECKIE I PRZEDWOJENNE. Tre hase, iko-
nografa ikalendarz witeczny PRL byy kopi wzorw
radzieckich, jednak wiele komunistycznych obrzdw
stanowio przeduenie ceremoniaw pastwowych
odprawianych przed wojn. Podobiestwa s czasami
uderzajce. WWarsztatach Portowych Marynarki Wo-
jennej odbya si uroczysta akademia czytamy wpra-
sie rzdowej z1938r. na ktrej jednogonie uchwalo-
no wysa do Marszaka migego-Rydza meldunek, e
j j j g
wdniu jego imienin pracownicy warsztatw postanowili
podwyszy zadeklarowan w1936r. ofar pracy na bu-
dow doku pywajcego Marynarki Wojennej z25tys. do
30tys. godzin zbiorowej pracy.
'1 |+. '+,'..'
..: .,|.+ ,
'.|+ .:..|+,
|.'.+, ), .
67 67
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
W
1950r. dyrekcja kopalni Centrum wBy-
tomiu zdecydowaa si przeprowadzi
wrd grnikw anonimow ankiet
Dlaczego kopalnia nie wykonaa planu. Uzy-
skane odpowiedzi byy na tyle szczere i szo-
kujce, e wypenione karty odoono do akt
i wicej o sprawie nie wspominano. Dziwi-
cie si, e robotnik za duo bumeluje, [a] kie-
dy ma odpocz, jak musi trzy pene tygodnie
bez przerwy harowa ito wnadgodzinach, po
1015 godzin dziennie, i w niedziele. Maszyna
si psuje, a czowiek jest tylko czowiekiem
pisali grnicy. Grnik musi po takiej cikiej
pracy mie odpoczynek, a wy bycie chcieli,
eby czowiek pracowa kad Niedziel i ka-
dy dzie, ana to si brakuje, bo nawet ko ma
odpoczynek. Kady miesic przychodzicie
znow norm isami odbieracie pracownikom
ch do pracy.
Uchwalona w kwietniu 1950 r. ustawa o za-
bezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy
bya jednym z najwaniejszych dokumentw
epoki stalinowskiej. Po raz pierwszy interesy
pracodawcy w tym przypadku oczywicie
pastwowego zostay zabezpieczone przez
kodeks karny. Ustawa przewidywaa cay wa-
chlarz kar, od pozbawienia czci lub wikszo-
ci wynagrodzenia po proczny areszt wobec
pracownikw naruszajcych dyscyplin pra-
cy przez nieusprawiedliwione opuszczanie dni
pracy.
Przepisy wykonawcze do ustawy znaczco
ograniczay prawa robotnikw do korzystania
ze zwolnie chorobowych.
Na stray dyscypliny pracy socjalistyczne
pastwo postawio zwizki zawodowe. Bar-
dzo wanym i odpowiedzialnym zadaniem
stojcym przed Radami Zakadowymi jest ()
wydawanie opinii, czy przedstawione przez
pracownika dowody i wyjanienia s dosta-
teczne dla usprawiedliwienia nieobecnoci
czytamy w oklniku Sekretariatu Centralnej
Rady Zwizkw Zawodowych. Opinie te po-
winny by wydawane w penym zrozumieniu
wagi zagadnienia izwyeliminowaniem jakich-
kolwiek momentw pobaliwego stosunku do
bumelantw.
W praktyce oznaczao to, e zakady pracy
zwaszcza najwiksze odmawiay respek-
towania zwolnie wystawianych przez lekarzy
iorganizoway wasne izby chorych, ktre jako
jedyne miay prawo orzeka o stanie zdrowia
pracownika. Jak wynika z wewntrznych do-
kumentw CRZZ przynajmniej cz instytu-
cji tego rodzaju miaa za zadanie niczym sza-
fujcy lewatyw felczer z Przygd dzielnego
wojaka Szwejka zniechci robotnikw do
ubiegania si ozwolnienia lekarskie. Istnienie
izb chorych przyczynia si do odcienia szpi-
tali, [poza tym] speniaj rwnie inn wan
rol, mianowicie przyczyniaj si do zwalcza-
nia bumelanctwa. Np. w wielu przypadkach
chorzy skierowani do izby chorych, rezygnuj
z pobytu w nich i przystpuj do pracy. Poza
tym wizbie chorych uniemoliwia si choremu
umylne przeduanie choroby.
Robotnicy musieli nie tylko wykonywa nor-
malne dniwki, ale te uczestniczy wtzw. zo-
bowizaniach produkcyjnych. Jak skary si je-
den z pracownikw w 1954 r.: przez cay rok
rozoyli rne daty historyczne inie daj czo-
wiekowi spokoju ztymi zobowiz aniami. Chc
wszystkie soki zczowieka wycisn. Przyjmo-
wane przez organizacj partyjn wimieniu za-
ogi zobowizania, np. zwikszenia dziennej
produkcji obuwia gumowego o60 par, ozna-
czay po prostu dodatkowe godziny darmowej
pracy, nieraz take wniedziel. Podejmowane
przez robotnikw prby bojkotowania takich
propagandowych imprez karane byy jako na-
ruszenie dyscypliny pracy lub uprawianie wro-
giej propagandy.
Pi otr Oska
SOCJAL I STYCZNA DYSCYPL I NA PRACY NA MOCY KODEKSU KARNEGO
Obrzdowo polityczna II Rzeczpospolitej bya roz-
winiciem kultu wodza najwaniejszego rda legity-
mizacji dla ekipy pisudczykowskiej. Dodajmy: nie wy-
rniaa si pod tym wzgldem na tle wikszoci pastw
europejskich. wita pastwowe po 1926 r. miay by
y g
czym wicej ni widowiskiem lub konwencjonalnym
symbolem pastwowoci miay by narodowym mi-
sterium. Urobienie duszy obywatela, oto cel obchodw
czytamy w broszurze wydanej przez Instytut Propa-
gandy Pastwowotwrczej. Z tej roli organizatorzy
musz sobie dokadnie zdawa spraw. Chodzi o dusze
uczestnikw, wic ostworzenie takiej moralnej atmosfe-
ry, ktra by zmusia suchacza do wchonicia danej mu
strawy duchowej tak, by staa si ona czstk jego jani.
Wpierwszym rzdzie obchody musz wpyn na stan
uczuciowy i wyobrani. rodkami do tego s przem-
y y y
wienia, deklamacje, piew.
Wscenariuszu peerelowskich wit znajdziemy wiele
ladw midzywojennej kultury politycznej,jednak nie
naley zapomina oprzepastnych rnicach dzielcych
te dwie epoki. II RP nie stworzya systemu nakazw ire-
presji gwarantujcego udzia tumw podczas uroczysto-
ci pastwowych, aceremonie zokazji np. imienin Pi-
sudskiego lub Rydza-migego nie byy zuniformizowa-
y j
ne iwkadym miecie wyglday inaczej.
FUNDAMENT TOTALITARNEJ PROPAGANDY. Po 1945r.
sytuacja zmienia si diametralnie. Masowy udzia lud-
noci wpochodach zokazji doynek, wita Ludowego,
y j y
22 Lipca, azwaszcza 1 Maja, tylko wniewielkim stopniu
by zachowaniem spontanicznym. Dlaczego stosowano
terror iprzymus dla biorcych udzia wpochodzie? pi-
saa w1946r. do redakcji Gazety Ludowej mieszkan-
ka Radomia. Dlaczego kazali nam podpisywa listy
obecnoci? (...) Dlaczego gwatem chc znas zrobi PPR-
-owcw?.
Rozdwik midzy propagandowym wizerunkiem
wita a praktykami stosowanymi przez wadze ko-
mentowa ironicznie mieszkaniec odzi: U nas dzi
dua ipikna uroczysto. Wszyscy poszli na pochd,
a kto zosta w domu, to ten jutro 2 maja traci od ra-
zu prac iidzie na bruk bez chleba! Wic entuzjazm
szalony i tumy ludzi. Fasz ofcjalnych komentarzy
oburza nie mniej ni szanta wadz: Na defladzie
nie byo adnego entuzjazmu. Z twarzy deflujcych
mona byo wyczyta sowa Kaecie nam, to idzie-
my. () Adzisiaj przez radio zsamego rana mwili,
e wszyscy maszerowali zchci, e wida byo rado
woczach ludzi. Jacy oni s wariaci, tak woczy kama,
przecie kady widzia jak byo. Takie to wszystko
strasznie naiwne, e szkoda sw, papieru i atramen-
tu pisaa mieszkanka Warszawy oobchodach 1 Ma-
ja w1949r.
Stworzony po wojnie kalendarz witeczny stanowi
fundament totalitarnej propagandy. By moe najgb-
sz, najbardziej prawdziw funkcj peerelowskich ob-
rzdw nie byo agitowanie za komunizmem ani kre-
owanie mirau jednomylnoci lecz budowanie prze-
wiadczenia, e komunizm jest wieczny.
Pi otr Oska
.m:'+.|,
..:.+..1., ..
1,.,,'.., ,.+.,
68
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Armia w stalinowskim szynelu
Wojsko bylo ula komunistow jeunym z najwazniejszych naizuzi
pizejmowania wlauzy w Polsce, iepiesji oiaz buuowy nowego
spoleczenstwa.
JAROSAW RYBAK
69 69
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
POLSKIE WOJSKO NA SOWIECKICH ETATACH. Majc
wsparcie wadz sowieckich, w maju 1943 r. w Sielcach
nad Ok komunici ze Zwizku Patriotw Polskich roz-
poczli formowanie 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza
Kociuszki. WZSRR byy jeszcze tysice Polakw mog-
cych nosi bro. Jednak po mordzie wKatyniu oraz wy-
prowadzeniu przez gen. Wadysawa Andersa oddziaw
na Bliski Wschd brakowao polskich ofcerw. Niewiel-
k ich grup jeszcze wobozach jenieckich zwerbowa-
no do wsppracy zNKWD. Ci ludzie objli stanowiska
w1 Dywizji. Na ich czele stan ppk Zygmunt Berling,
ktry po dezercji z oddziaw Andersa zaocznie zosta
skazany na kar mierci. Wikszo kadry stanowili So-
wieci. Wlipcu 1943r. prawie 70 proc. ofcerw 1 Dywizji
to oddelegowani zoddziaw Armii Czerwonej.
Ju wtedy rzd polski na uchodstwie uzna nowe
wojsko za dywizj Armii Czerwonej pod rozkazami
wadz sowieckich. Jednak dla tysicy deportowanych
w1940 i1941r. zziem wschodnich II RP zacig do tej
formacji by jedynym realnym sposobem wyrwania si
zZSRR. Dlatego ochotnikw nie brakowao. Wnowych
oddziaach obowizyway sowieckie etaty isztuka wojen-
na. Podstawow si uderzeniow stanowia piechota oraz
artyleria. W porwnaniu z cakowicie zmechanizowan
dywizj 2 Korpusu Polskiego we Woszech (sformowane-
go wedug modelu brytyjskiego) Dywizja Kociuszkowska
miaa 11 razy mniej pojazdw mechanicznych.
Cho od pocztku wprowadzono intensywne szkole-
nie polityczne, to komunici zachowywali pozory. o-
nierze nosili mundury polskiego przedwojennego kroju.
Sztandary nawizyway do tych sprzed 1939r. Pozwolo-
no nawet na obecno kapelana wojskowego.
OD LENINO DO BERLINA. Sabo wyszkolonych ile do-
wodzonych onierzy dosy szybko rzucono do walki.
Pierwsz krew przelali 1213 padziernika 1943r. wbo-
ju, ktry komunistyczna propaganda nazwaa bitw pod
Lenino. Dywizja liczca 12,4 tys. ludzi stracia tam co
czwartego onierza.
Z czasem jednostki rozwijano, by w marcu 1944 r.
utworzy znich 1 Armi Polsk wZSRR. Kilka miesicy
pniej powstaa 2 Armia, zaczto tworzy zalki trze-
ciej. Po przekroczeniu przedwojennych granic RP do
wojska przymusowo wcielano onierzy oraz cae pod-
oddziay Armii Krajowej. Ogoszono te mobilizacj.
Cho odmowa grozia (w najlepszym razie) zesaniem
wgb ZSRR, to wezwanie nowej wadzy zbojkotowao
prawie 30tys. powoanych. Jednoczenie dochodzio do
dezercji na znaczn skal. Podczas najwikszej wpa-
dzierniku 1944r. ucieko 636 onierzy 31 Puku Pie-
choty, czyli co czwarty sucy wtym oddziale!
Na pocztku 1945 r. armia liczya 290 tys. onie-
rzy. 40 proc. ofcerw i du cz specjalistw stano-
wili czerwonoarmici. Relatywnie najwicej znich bo
a siedmiu na dziesiciu ofcerw suyo w Sztabie
Gwnym WP. Do najciszych walk oddziaw WP do-
szo od stycznia do marca 1945r., przy przeamywaniu
Wau Pomorskiego. 1 Armia stracia tam ponad 21tys.
ludzi (zabitych, rannych, zaginionych). Ukoronowa-
niem szlaku bojowego byy walki wNiemczech, wkt-
rych wzio udzia 173tys. onierzy 1 i2 Armii.
UTRWALANIE WADZY I OSADNICTWO. Po zakocze-
niu wojny wojsko miao 391 tys. onierzy. Kapitulacja
Niemiec nie oznaczaa powrotu do domw. Czci od-
dziaw powierzono ochron zachodniej granicy, wal-
ki z UPA oraz utrwalanie nowej wadzy. To ostatnie
byo gwnym zadaniem Korpusu Bezpieczestwa We-
wntrznego, powstaego na bazie spadochronowego Pol-
skiego Samodzielnego Batalionu Specjalnego.
'.|+.|, ''.'. ,)),
',. ,''.: '':,+.+, .'|..'
. +.m.. .+.'.:, . )+ ., ,|:m ..+
' '':..'+m. . |.m. :...,
1 )++ . m+.+:' /''',
1 )+) . m+.+:' '''.
' '+|+.' )+), ,.,+.,
!'., m...|:. '..,
.+.1.:, '''. . ...:,.:m.:.,
..:' ...+ ''.|,..: ' '/'',
.,1,..:1.+'., + .:,.:,:
. ','. '''.m ' '+1.:...'. ,,
1.+., : |+...', .... 1 /'''
':|.'+1+ '.1.:
','+ '''.:
.+ ,'+.. ':|.'+1
. '+.+..:,
.. '.,.+ ),, .
/:..|.. .+'
..:|,+.,. ',
m.. +|,.:..:
.+|,.:'
'. ,m. .+,'+m.
. '.' 1:|.'+1.,
...:...'m..,m.
.1. ..++ .'m+
70
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Wojsko byo istotnym elementem budowy nowego
spoeczestwa. onierze to pierwsi osadnicy na tzw.
Ziemiach Odzyskanych. Ju wiosn 1945 r. na opusz-
czonym przez Niemcw Pomorzu Zachodnim zaj-
li si upraw roli. Gospodarowali na terenach, ktrych
nie przejli Sowieci. Kiedy wkwietniu 1945r. oddziay
1Armii przerzucono na zachd, gospodarstwa opusto-
szay. Dlatego wtym samym miesicu utworzono dywi-
zj rolno-gospodarcz. Na przeomie 1945 i1946r. go-
spodarowaa ona na 111tys. ha ziemi.
Opuszczone gospodarstwa zasiedlali gwnie rekon-
walescenci i inwalidzi wojskowi. Zorganizowana ak-
cja osadnictwa wojskowego rozpocza si w czerwcu
1945r. Po wytyczeniu nowych granic okazao si, e a
70 proc. onierzy 1 Armii zostawio rodziny na teryto-
rium ZSRR. Naleao ich repatriowa na Ziemie Odzy-
skane. Najwiksze niezadowolenie budzio to wonie-
rzach zWileszczyzny, Woynia oraz Polski centralnej.
Ci ostatni te zostali przymusowo wyrwani z rodzin-
nych stron. Najchtniej przeprowadzali si ludzie z te-
renw, ktre po wojnie nazywano Ukrain Zachodni.
W1948r. na nowych obszarach Polski osiedlono ponad
p miliona ludzi. Najwicej 222tys. na Dolnym l-
y
sku i142tys. na Pomorzu Zachodnim.
Jednym z najbardziej negatywnych wymiarw osad-
nictwa zauwaalnym do dzi byo zerwanie tra-
dycyjnych wizi spoecznych i kulturowych, co miao
wpyw na rozwj tych obszarw.
DEMOBILIZACJA I ZACIG Z ZACHODU. Ju wsierpniu
1945 r. rozpoczto demobilizacj najstarszych onie-
rzy. Kolejne fale odsyano do cywila wlutym igrudniu
1946r. Wtym samym okresie zaczli do Polski wraca
onierze zdemobilizowani na Zachodzie. W pierw-
szych 13 transportach przyjechao 12 tys. ludzi, w tym
zaledwie 32 ofcerw oraz 1612 podofcerw. Niewie-
lu z nich komisje wojskowe zakwalifkoway do dalszej
suby. Zczasem wrcio ok. 2tys. lotnikw. Ztej gru-
py zaledwie szeciu ofcerw starszych zostao w woj-
sku. W1952r. wczasie czystek piciu znich skazano na
mier. Przey tylko ppk pil. Stanisaw Skalski. Z4tys.
marynarzy do poowy stycznia 1947 r. wrcio prawie
700 osb, wtym zaledwie garstka ofcerw.
Ogem do Polski zZachodu dotaro 105tys. onie-
rzy iofcerw. Zdecydowana wikszo wojskowych po-
zostaa na emigracji. Mieli racj, e nie ufali nowej wa-
dzy. Cz powracajcych szybko aresztowano iwywo-
ono wgb ZSRR. Wielu stao si ofarami pniejszych
czystek.
Dowiadczeni onierze byli na wag zota. Szczegl-
nie ci z nowoczesnych rodzajw wojsk: lotnictwa, ma-
rynarki wojennej, wojsk pancernych. Jednak zpowodw
politycznych sub proponowano nielicznym.
Wpierwszych latach przyjmowano take ofcerw, kt-
rzy wojn spdzili wobozach jenieckich. Jednak ani nie
byli pewni politycznie, ani te nie przedstawiali wielkiej
wartoci jako dowdcy. Nie potrafli sobie radzi, zarw-
no jeli chodzi otaktyk, jak iobsug uzbrojenia. Wcza-
sie, ktry spdzili za drutami, wwojowaniu zmienia si
epoka. Zreszt wczeniej ztym problemem zetknito si
w2 Korpusie Polskim, gdy na wane stanowiska wyzna-
czano ofcerw zwyzwalanych obozw jenieckich.
Zmiana ukadu geopolitycznego w Europie bya wy-
zwaniem dla teoretykw wojskowoci. Dlatego w1946r.
gen. Stefan Mossor (art. s. 116), wlatach 194649 zastp-
ca szefa Sztabu Generalnego, przedstawi zaoenia no-
wej strategii. Zakadaa ona przymierze zZSRR, aprze-
ciwnika widziaa gwnie wNiemczech. Mossorowi za-
rzucono jednak zbytnie denie do samodzielnoci WP.
Aresztowany w1950r., zosta skazany na doywocie.
Chaotycznie prowadzona demobilizacja i brak wi-
zji strategicznej doprowadziy do tego, e na poczt-
ku 1949r. armia liczya zaledwie ok. 140tys. onierzy,
amarynarka wojenna nadal bya wpowijakach.
STALINIZACJA. W tym czasie z trzech zachodnich stref
okupacyjnych powstaa Republika Federalna Niemiec,
utworzono te Pakt Pnocnoatlantycki. To przyspieszy-
o stalinizacj Wojska Polskiego. 7 listopada 1949r. do-
wdca Pnocnej Grupy Wojsk Armii Sowieckiej mar-
szaek ZSRR Konstanty Rokossowski zosta polskim
ministrem obrony narodowej. Jego pierwsze decyzje do-
tyczyy szybkiej rozbudowy si zbrojnych. Dlatego na po-
cztku 1952r. armia liczya 350tys. onierzy, awpierw-
szej poowie lat 50. nakady na zbrojenia sigay 15 proc.
dochodu narodowego. Inwestycje wwojsko doprowadzi-
y do zapnienia wgaziach gospodarki, ktre nie pra-
coway na rzecz obronnoci.
Polskie jednostki stay si strukturalno-organizacyj-
nymi kalkami oddziaw sowieckich. Zrezygnowano
ztradycyjnych mundurw, czego symbolem byo zast-
pienie rogatywki czapk zokrgym otokiem.
Trwaa intensywna wymiana kadr. Wraz z Rokos-
sowskim do LWP przeniesiono 270 wyszych ofcerw
sowieckich. Wielu w ogle nie znao jzyka polskiego.
Obejmowali najwaniejsze stanowiska, dlatego w1952r.
zaledwie jeden na dziesiciu dowdcw wyszego szcze-
bla by Polakiem. Ito pod warunkiem, e wczeniej dzia-
a wZwizku Patriotw Polskich lub nalea do najstar-
szych staem weteranw 1 Armii WP.
INFORMACJA WOJSKOWA. REPRESJE. Nigdy wczeniej
ztakim zaciciem nie prowadzono represji. Wojskowych
cigaa bezpieka podlega Ministerstwu Bezpieczestwa
Publicznego. Ale gwna rola przypada Informacji Woj-
skowej. Ta formacja powstaa ju w1944r. ibya faktycz-
nie przykrywk dla ludzi oddelegowanych ze Smierszu
sowieckiego kontrwywiadu wojskowego. Do 1957 r.
Informacja aresztowaa kilkanacie tysicy wojskowych
oraz cywilw.
Na pocztku lat 50. prawie 20 proc. ofcerw uznano za
element klasowo obcy. Pod zarzutem szpiegostwa aresz-
towano ok. 1,5tys. znich, dawnym onierzom AK ma-
|'.,+ .:1':.+ .+
.:m.+.' +.'1...'
,., .,+....
.,'+ |.+|.+
.:...+ )+ .
71 71
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Stan liczebny (w tys.), podstawowe zwizki taktyczne i uzbrojenie ludowego WP w latach 194556
V 1945 IX 1945 1949 1954 1956
Stan liczebny ogem
396,5 134,4 382,7 337,4
wojska ldowe
334,8 117 312,7 242
lotnictwo i obrona powietrzna kraju
16,4 9 52,8 77
marynarka wojenna
0 ok. 1 8,4 17,1 18,4
dywizje piechoty
14 18 16 16 11
dywizje zmechanizowane
6 4
brygady powietrzno-desantowe
3 3
dziaa i modzierze/wyrzutnie rakiet
3990/22 5611 3828/4 5807/61 4368/71
czogi/dziaa samobiene
170/191 276/143 211/160 1263/656 1610/571
samoloty bojowe tokowe/odrzutowe
377/0 396/0 273/231 269/999
okrty
0 0 33 65
Rubryki puste brak danych zebra Tadeusz Zawadzki
Si a wojska
sowo zarzucano kolaborowanie zNiemcami. Komunici
tropili wyimaginowane spiski w armii. We wszystkich
przypadkach zeznania iprzyznanie si do winy wymu-
szano brutalnymi torturami. W serii pokazowych pro-
cesw na najwysze kary skazywano wysokich stopniem
dowdcw, czsto bohaterw wojennych.
Najsynniejszy by tzw. proces generaw. W 1951 r.
na awie oskaronych zasiedli m.in. generaowie Stefan
Mossor, Franciszek Herman, Jzef Kuropieska, Jerzy
Kirchmayer, Stanisaw Tatar, a take pukownicy Ma-
rian Utnik iStanisaw Nowicki. Wikszo znich skaza-
no na doywocie. Wserii kilkudziesiciu tzw. procesw
odpryskowych zwizanych ze spraw generaw os-
dzono 86 ofcerw. 37 znich skazano na mier, poow
wyrokw wykonano. Natomiast w efekcie procesu do-
tyczcego wymylonego przez Informacj Wojskow
tzw. spisku komandorw zabito trzech wysokich of-
cerw marynarki wojennej, aczterech skazano na wie-
loletnie wizienie.
Skazani na kary mierci nierzadko po dwatrzy lata
siedzieli wcelach mierci. Kade otwarcie drzwi mogo
oznacza marsz na rozstrzelanie czy powieszenie. Nigdy
nie uda si oszacowa tragedii ludzi, ktrzy wkomuni-
stycznych kazamatach nabawili si chorb psychicznych,
uniemoliwiajcych normalne funkcjonowanie na wol-
noci. Nie ma te danych o powodowanych tym trage-
diach rodzinnych irozpadach maestw. To do dzi nie-
opisany wymiar skutkw represji stalinowskich.
WOJSKOWY KORPUS GRNICZY. Armia staa si tak-
e narzdziem masowych represji. W1949r. powoano
Wojskowy Korpus Grniczy. Po zajciu Grnego lska
y j
do swoich kopal Sowieci wywieli kilkadziesit tysi-
cy grnikw. Zastpiono ich jecami niemieckimi. Gdy
w1949r. powstaa NRD, jecw naleao zwolni. Powo-
ujc tzw. bataliony grnicze komunici rozwizali dwa
problemy: znaleli rce do pracy i czasowo wyelimino-
wali elementy niepewne politycznie.
Przez dekad do najciszych prac w kamienioo-
mach ikopalniach kierowano synw bogatych chopw,
kupcw, przemysowcw, przedwojennych policjantw.
Mona tam byo traf nawet za to, e rodzina utrzymy-
waa kontakt zbliskimi na Zachodzie.
Okoo 3tys. onierzy zmuszono do pracy wsudeckich
kopalniach uranu, pracujcych na potrzeby sowieckie-
go programu jdrowego. Dla zdecydowanej wikszoci
znich ta forma represji bya przyczyn chorb nowotwo-
rowych.
onierze grnicy pracowali w 60 kopalniach. Gdy
w1956r. wadze podjy decyzj olikwidacji batalionw
grniczych, suyo wnich ok. 35tys. ludzi. Ostatni o-
nierze opucili kopalnie dopiero wpoowie 1959r. Wsu-
mie pod ziemi suyo ok. 200tys. ludzi. Tysic znich
ponioso mier wczasie pracy.
UKAD WARSZAWSKI. Jednym zostatnich wielkich dzie
stalinizmu by Ukad Warszawski. 14 maja 1955r. pod-
pisay go wszystkie oprcz Jugosawii socjalistycz-
ne pastwa Europy. Ofcjalne uroczystoci zwieczono
wielkim polowaniem w Omulewie koo Szczytna. Ten,
do dzi zamknity dla osb spoza cisego kierownic-
twa MON, reprezentacyjny orodek przez kilka dekad
by ulubionym terenem polowa radzieckich marsza-
kw. Do niedawna by te staym miejscem wypoczynku
gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Orodek powsta na miej-
scu zniszczonej przez komunistw leniczwki, wktrej
ukrywa si mjr Zygmund Szendzielarz, upaszka.
ODWIL W WOJSKU. Trzy lata po mierci Stalina, wpa-
dzierniku 1956r., doszo do tzw. odwily gomukowskiej
(art. s. 140). Stanowisko straci Konstanty Rokossowski.
Do Moskwy wrcili take inni dowdcy i doradcy so-
wieccy. Nowym ministrem obrony zosta gen. Marian
Spychalski. Do suby przywrcono wielu represjono-
wanych. Zrehabilitowano cz ofar. Jednak jeszcze na
dugo gwne kierunki rozwoju Wojska Polskiego opie-
rano na wzorcach zMoskwy.
PITNO PIERWSZEJ DEKADY. Pierwsze kilkanacie lat
istnienia ludowego Wojska Polskiego (formalnie nigdy
wnazwie przymiotnika ludowe nie miao) na dekady od-
cisno si pitnem na sposobie mylenia idziaania woj-
skowych. Sprzecznoci midzy deklaracjami a czynami
w armii wida byo na kadym kroku. Doktryna Uka-
du Warszawskiego miaa charakter obronny, ale opieraa
si na koncepcji zmasowanych uderze rakietowo-jdro-
wych poczonych z byskawicznym natarciem. Bronic
si, wojska bloku wschodniego wczasie wojny miay co-
dziennie zdobywa po ponad 80 km terytorium przeciw-
nika, aby byskawicznie dotrze nad Atlantyk. wiczenia
y p p y p
w pokonywaniu obronnego systemu zapr jdrowych
NATO wiczono wWP jeszcze wdrugiej poowie lat 80.
Jarosaw Rybak
..:.:
','.: '.,..
.....: . ',+'..
'.:..:', '+|+ ,
72
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Ciar budowy socjalizmu
PIERWSZE DECYZJE. Zchaosu wielkich przemian, kt-
re Polska przeywa, wyania si wcaej okazaoci wiel-
ka niewzruszona prawda: jeeli demokracja pragnie raz
na zawsze zerwa zkatastrofaln przedwojenn polityk,
tworzc milionowe zastpy bezrobotnych ipbezrobot-
nych, awic nietwrczych wyciu gospodarczo-narodo-
wym, to musi z tego organizmu wyrzuci wszystko, co
przeszkadza bdzie wzmoeniu prnoci gospodarczej
narodu (...). Kady jak najwydajniejszym wytwrc ika-
dy wmiar rozwoju wytwrczoci jak najwikszym
wskali pastwowej spoywc dbr wytworzonych przez
nard, przy sprawiedliwym podziale tych dbr oto ha-
so dnia demokracji w epoce obecnego przeomu. Ta-
k deklaracj mona byo przeczyta wgrudniu 1945r.
w pierwszym numerze ycia Gospodarczego, ktre
wcigu nastpnych lat stao si najwaniejszym pismem
ekonomicznym adresowanym do szerokiego odbiorcy.
Bezporednio po zakoczeniu dziaa wojennych re-
alnym problemem by nie tyle sprawiedliwy podzia, co
dramatyczny brak owych dbr do podziau. Na najbar-
dziej zniszczonych terenach panowa gd, a wiele ro-
dzin mieszkao w szaasach i ziemiankach. Panowaa
epidemia tyfusu. Pierwsze zadania gospodarcze pole-
gay wic po prostu na zagospodarowaniu lecej odo-
giem ziemi iuruchomieniu produkcji wtych zakadach,
0panstwowienie, centialne planowanie, samowystaiczalnosc - to
naczelne zasauy owczesnej polityki gospouaiczej. Efekt1 Paityjne
uokumenty ounotowuj zauawane publicznie pytanie: ,Blaczego
cizai buuowy socjalizmu lezy tylko na baikach iobotnikow,
a miso je wojsko i 0B1".
MARI USZ
JASTRZB
'.+ '.|+, 'm'..+|
m:|+'.....,
. m.+|, ...:..:
.+ ...|+.'
,1'.+'.'.:,
.. !.+
',m'' |...:,
..1.|..+'.+.,.,
+': |: ..,..:...
,:..:,
..:''.: '.,.'
.'|...: m.+ ',
,.:....+ 1'+
'.:..+|,..:
'.+'.+ |.+|.+
'+| ,
ktre nadaway si do uytku. Dziki naoeniu na cho-
pw obowizku dostaw podw rolnych oraz pomocy
UNRRA (United Nations Relief and Rehabilitation Ad-
ministration, Administracja Narodw Zjednoczonych
do Spraw Pomocy i Odbudowy, utworzona w 1943 r.)
mona byo rozdziela skromne racje kartkowe.
W pierwszych latach po wojnie pace byy nisze nie
tylko od przedwojennych, ale take okupacyjnych, dieta
przecitnego robotnika opieraa si na chlebie iziemnia-
kach, a jej warto kaloryczna utrzymywaa si poniej
minimum fzjologicznego. Drobna wytwrczo i rol-
nictwo odradzay si jednak do szybko, poszukiwane
towary pojawiay wsklepach ina straganach, tyle e po
cenach wielokrotnie wyszych ni dobra reglamentowa-
ne. Poza tym gdzie indziej bywao jeszcze biedniej ni
wPolsce. Do 1948r. sonina irbanka szmuglowane by-
y przez sabo wtedy pilnowan granic na Odrze iNysie
zPolski do okupowanych Niemiec, anie wdrug stron.
Chyba tylko w tym jednym okresie podczas caego po-
wojennego czterdziestolecia Niemcy mieli si pod wzgl-
dem aprowizacji gorzej od Polakw.
OKIEZNANIE SI RYNKOWYCH. Jednoczenie z roz-
wizywaniem biecych problemw rozpoczto prze-
obraenia struktur gospodarczych. Polityka ekonomicz-
73 73
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Polscy obywatele nie dysponowali tak si
przetargow jak obce rzdy. Wadza czua si
wobec tego wolna od zobowiza wobec nich.
Odszkodowania byy wic symboliczne albo
nie byo ich wcale.
BITWA O HANDEL. Wtoku zainicjowanej wio-
sn 1947 r. tzw. bitwy o handel pastwo roz-
prawio si zkolei zdrobn prywatn przedsi-
biorczoci. Odmowy przyznania koncesji, na-
cisk podatkowy oraz zakazy sprzeday okre-
lonych produktw doprowadziy do tego, e
do 1949r. praktycznie znikny prywatne hur-
townie, aliczba sklepw detalicznych zmniej-
szya si oblisko poow.
PLANOWANIE. W oglnoeuropejskiej logice
przemian gospodarczych miecio si take
pastwowe planowanie. Jego elementy poja-
wiy si zreszt wPolsce ju wlatach trzydzie-
stych, a plany gospodarcze krelono w czasie
wojny take na emigracji w Londynie. Rwnie rzdy
pastw zachodnich signy po wojnie po narzdzia pla-
nistyczne.
W Polsce w lipcu 1947 r. uchwalony zosta trzyletni
plan odbudowy gospodarczej. Kad on nacisk na przywr-
cenie przedwojennego poziomu konsumpcji na gow.
Przewidywa pozostawienie autonomii dziaania zaka-
dom spdzielczym iprywatnym. Jednak ju na poczt-
ku 1948r. jego autorzy zostali potpieni za buruazyjne
metody planowania. Wostatnim roku realizacji planu
nastpio te wyrane przesunicie inwestycji ku prze-
mysowi cikiemu.
W grudniu 1948 r., w przemwieniu na kongresie
zjednoczeniowym PPR iPPS, Hilary Minc mg ogosi
zwycistwo na froncie gospodarczym. Istotnie, nie by-
o ju obowizkowych dostaw, cho chopi wci pacili
podatek gruntowy wnaturze. Przygotowano te zniesie-
nie rozdzielnictwa kartkowego, cho w miastach prze-
mysowych zdecydowano si pozostawi bony misno-
tuszczowe dla robotnikw. Poziom produkcji przemy-
sowej by wyszy ni przed wojn wwczesnych grani-
cach Polski. Minc mg wic stwierdzi, e powojenna
odbudowa zostaa dokonana iprzychodzi kolej na zbu-
dowanie fundamentw socjalizmu. Kolejny, szecioletni
:.|.+'.: ,'+..+..:
.. 1 .+..
.|.,.:,
na II Rzeczpospolitej jawia si jako katastro-
falna nie tylko komunistom iich towarzyszom
drogi, okrelajcym si wwczas mianem de-
mokratw. Nie tylko oni uwaali, e klska
wrzeniowa bya wiadectwem saboci izaco-
fania Polski. Pami ondzy, wjak zepchn
ogromn rzesz ludzi wielki kryzys gospodar-
czy lat trzydziestych, sprawiaa, e pogld oko-
niecznoci okieznania si rynkowych by sze-
roko akceptowany. Wczasie wojny rwnie lu-
dzie zwizani zrzdem na emigracji ipolskim
pastwem podziemnym, krelc projekty po-
wojennego adu ekonomicznego, uznawali ko-
nieczno ograniczenia skali nierwnoci spo-
ecznych.
Polski przypadek nie by odosobniony. Wiel-
ki kryzys by dowiadczeniem formacyjnym
dla caego pokolenia Europejczykw i Ame-
rykanw. Po wojnie zaangaowanie pastwa
wgospodark wydawao si warunkiem dwi-
gnicia Europy zruin. Po obu stronach Atlanty-
ku popularne byy idee interwencjonizmu pastwowego
i rozbudowy systemu zabezpiecze socjalnych. Dlatego
na Zachodzie przeprowadzano operacje nacjonalizacji
istotnych gazi przemysu, a w krajach rolniczych, ta-
kich jak Wochy rwnie reformy rolne.
Rzeczywistoci gospodarczej w Polsce nie determi-
noway wic wycznie objcie wadzy przez komuni-
stw i zaleno polityczna od Zwizku Sowieckiego.
Sam fakt, e wpadzierniku 1944r. Polski Komitet Wy-
zwolenia Narodowego wyda dekret o reformie rolnej,
awstyczniu 1946r. uchwalona zostaa ustawa onacjo-
nalizacji przemysu, wpisywa si w oglnoeuropejsk
logik wydarze. Ju jednak to, wjaki sposb wprowa-
dzano te akty wycie, byo zapowiedzi przemian, ktre
nastpi miay wnastpnych latach.
REFORMA ROLNA. Pomidzy bezrolnych imaorolnych
chopw rozparcelowano gospodarstwa poniemieckie
oraz majtki ziemskie wiksze ni 50 lub 100 ha, wzale-
noci od regionu. Jeli ziemi byo wicej ni dopuszczal-
ne maksimum, zabierano wszystko, anie tylko nadwy-
k. W dodatku, nie baczc na przepisy, odebrano wiele
gospodarstw, ktre teoretycznie powinny pozosta we
wadaniu dotychczasowych wacicieli. Wywaszczanym
ziemianom zabroniono mieszkania w powiecie, w kt-
rym znajdowa si odebrany im majtek. Zlikwidowa-
no wten sposb t warstw spoeczn. Chcc za zwi-
za chopw znow wadz, utworzono 1,1mln maych,
przewanie kilkuhektarowych gospodarstw, co utrwali-
o archaiczn struktur roln. Jednoczenie pastwo za-
trzymao ok. 1/3 przejtych gruntw, ktre posuyy do
zakadania gospodarstw pastwowych.
NACJONALIZACJA PRZEMYSU. Z chwil zakocze-
nia dziaa wojennych przedsibiorstwa poniemieckie,
przejte wczeniej przez wadze okupacyjne, jak i te,
ktrych waciciele zginli bd opucili miejsce swo-
jego zamieszkania, znalazy si w rku pastwa. Nowa
wadza deklarowaa jednak poszanowanie wasnoci
prywatnej. Prawo umoliwiao zwrot zakadw obj-
tych zarzdem pastwowym prywatnym wacicielom.
W praktyce przedsibiorcom utrudniano jednak odzy-
skanie kontroli nad frm. Nacjonalizacja wduej mierze
sankcjonowaa wic stan istniejcy. Podlegay jej formal-
nie jedynie przedsibiorstwa zatrudniajce ponad pi-
dziesiciu pracownikw na jednej zmianie. Wrzeczywi-
stoci upastwawiano jednak rwnie wiele mniejszych.
Zagraniczni waciciele otrzymali odszkodowania na
podstawie dwustronnych umw midzypastwowych.
Socjal i st yczny zakad pracy: w roboci e jak w domu
Z
akady pracy zostay postawione w nowej roli; oprcz funkcji ekonomicznych
musiay odgrywa take rol opiekuczo-socjaln, odpowiada na wszelkie po-
trzeby pracownikw, sta si dla nich rodowiskiem spoecznym, oferowa rozryw-
k, odpoczynek iwypenia czas wolny. Jedn znajbardziej atrakcyjnych ofert byy
praktycznie darmowe (zakadowe) lub bardzo tanie (spdzielcze) lokale mieszkal-
ne, przeznaczone dla najlepszych pracownikw. Na tych, ktrzy musieli dojeda,
czekay miejsca whotelach robotniczych. Zakady budoway nieraz wasne przed-
szkola iobki (lub pomagay zaatwia miejsca wpublicznych), przychodnie ido-
my wczasowe, abrane wasne sanatoria. Dla dzieci pracownikw organizowano
kolonie letnie. Na co dzie zatrudnieni mieli dostp do stowek, domw kultury,
bibliotek, wietlic iobiektw sportowych. Wwielu zakadach organizowano chry,
orkiestry i kka szachowe, rozdawano darmowe bilety do kin i teatrw. Ponadto
urzdzano wycieczki krajoznawcze irozkrcano akcje spoeczne. Niektrym zaka-
dom podlegay punkty usugowe, np. szewskie czy krawieckie. Na zim pracow-
nikw zaopatrywano wwgiel iziemniaki. Wmiejscach pracy funkcjonoway tzw.
kasy koleeskie, udzielajce nieoprocentowanych poyczek. Na szczeglnie zasu-
onych czekay specjalne talony na dobra luksusowe, np. rowery imotory.
Pozaekonomiczna oferta zakadw pracy wymuszaa lojalno. Przez wikszo
pracownikw bya jednak doceniana: stwarzaa moliwo zaspokojenia fundamen-
talnych potrzeb iaspiracji, czsto ztzw. dofinansowaniem ze strony pracodawcy.
J oanna Sawicka
74
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
plan, obejmujcy lata 195055, zakada wzwizku ztym
intensywn rozbudow grnictwa, hutnictwa, przemy-
su maszynowego, chemicznego iinnych gazi przemy-
su cikiego. Produkcja rodkw wytwarzania miaa
wyprzedza produkcj rodkw konsumpcji, aby stwo-
rzy baz do dalszego rozwoju przemysowego kraju.
Wykonanie zada wymagao maksymalnej mobilizacji
pracownikw. Rozwijano wic zainicjowany ju wcze-
niej ruch wspzawodnictwa pracy, podnoszono nor-
my akordowe ianimowano podejmowanie zobowiza
produkcyjnych (art. s. 128). Kilkudniowa nieusprawie-
dliwiona nieobecno staa si przestpstwem. Zniesio-
no funkcjonujce od lat dwudziestych przepisy oochro-
nie pracy kobiet. Prbowano je zatrudnia nawet na dole
w kopalniach, co przedstawiane byo jako wiadectwo
rwnouprawnienia.
Realizacja planu szecioletniego przypada na szczyto-
wy okres zimnej wojny. Wczerwcu 1950r. komunistycz-
na Korea Pnocna zaatakowaa Kore Poudniow. Na
Zachodzie uznano, e atak nastpi na polecenie Stalina
ie bdzie on podejmowa kolejne dziaania ofensywne.
Radziecki dyktator podejrzewa z kolei Zachd o agre-
sywne zamiary. Po wybuchu wojny wKorei doszed do
wniosku, e od globalnego konfiktu mog go dzieli
miesice, a nie lata. Nakaza wic szybkie przestawie-
nie przemysu we wszystkich podporzdkowanych sobie
krajach na produkcj wojskow i forsown rozbudow
armii.
AUTARKIA. W grudniu 1947 r. roku podpisana zosta-
a umowa, na podstawie ktrej Fiat podj si wybudo-
wania w Warszawie, na eraniu, fabryki samochodw.
Kontrakt zosta jednak zerwany, awstyczniu 1950r. za-
warto ze Zwizkiem Radzieckim umow licencyjn na
samochd Gaz M-20 Pobieda. Wkonsekwencji zamiast
Fiata 1100 zjechaa w listopadzie 1951 r. z tamy FSO
pierwsza Warszawa (art. obok).
Losy fabryki na eraniu mona uzna za typowe. Ju
w1947r. pod naciskiem sowieckim Polska, podobnie jak
inne kraje bloku, odrzucia plan Marshalla, co reduko-
wao moliwoci wsppracy gospodarczej z USA i Eu-
rop Zachodni. (Plan Marshalla to obiegowa nazwa Eu-
ropean Recovery Program, planu majcego suy odbu-
dowie gospodarek krajw Europy Zachodniej po II woj-
nie, w postaci dostawy z USA surowcw mineralnych,
produktw ywnociowych, kredytw idbr inwestycyj-
nych przyp. red.). W miar rosncego napicia mi-
dzynarodowego pastwa Zachodu wprowadzay zakazy
eksportu nowoczesnych technologii, surowcw strate-
gicznych i urzdze mogcych mie zastosowanie woj-
skowe do ZSRR ipastw satelickich. Zakady budowane
wPolsce wramach planu szecioletniego nie odznaczay
si wic zazwyczaj nowoczesnoci. Rodzimy potencja
badawczo-rozwojowy by wicej ni skromny, a zaku-
py maszyn bd licencji na Zachodzie stay si niemo-
liwe. Pozostawao korzysta z technologii radzieckich.
Czsto nie najnowszych, poniewa wiele znich Zwizek
Radziecki kupi dwadziecia lat wczeniej, wokresie re-
alizacji swoich pierwszych planw picioletnich. Dlatego
wanie Warszawa otrzymaa silnik bdcy modyfkacj
silnika Dodgeazkoca lat dwudziestych, awiele innych
rozwiza technicznych wywodzio si z przedwojen-
nych konstrukcji amerykaskich, produkowanych na li-
cencji wZSRR.
Alternatyw dla wsppracy z Zachodem miaa by
integracja gospodarcza pastw socjalistycznych. Wtym
celu powoano Rad Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.
W praktyce jednak z owej integracji niewiele wyszo.
Podpisywano, zwykle dwustronne, umowy handlowe.
W gospodarce niedoborw umowa nie gwarantowa-
F SO: szczl i wej drogi , t owarzyszu ki erowco!
J
ezdnie w miastach byy stosunkowo puste, w przeciwiestwie do chodnikw
ipojazdw komunikacji miejskiej. Na polskich drogach spotykao si przedwo-
jenne Citrony, Ople i Dekawki (z niemieckiej fabryki DKV), w wikszoci nale-
ce do firm przewozowych. Prawdziwymi krlami szos byli nowi wodarze kraju;
Ogromne, czarne, opancerzone Skody czonkw Politbiura notowa wdzienni-
ku Leopold Tyrmand to postrach warszawskich szoferw: nie przestrzegaj pra-
wide ruchu, za nawet lekkie onie otarcie obraca normalny samochd wszmelc.
Lud pracujcy miast iwsi potrzebowa swojego auta. Rok po wojnie Centralny
Urzd Planowania powoa komisj do spraw budowy polskiego przemysu moto-
ryzacyjnego, ktrego serce miao bi na warszawskim eraniu. W1947r. rzd roz-
pocz negocjacje z Fiatem (odnawiajc kontakty przedwojenne), ktrych owo-
cem bya umowa odostawie sprztu do powstajcych zakadw. Planowano, e
za 2mln dol. FSO dostanie licencj imaszyny. Na bazie modeli Fiat 400 i1100 miay
powsta polskie samochody. Wsierpniu 1948r. ruszya budowa hal.
Pogorszenie stosunkw zZachodem sprawio, e zerwano kontrakt zFiatem; do-
stawc licencji imaszyn mia by teraz ZSRR. Wzorem dla polskiego auta, nazwane-
go Warszaw, zostaa odmodzona Pobieda. Za bratni pomoc narodu radzieckie-
go Moskwa kazaa sobie sono paci samochd kosztowa Polsk ok. 85mln dol.
Pierwszy egzemplarz modelu M-20 o numerze rejestracyjnym APR 764 zje-
cha ztamy produkcyjnej 6 listopada 1951r. ogodz. 14. Tak naprawd warszawska
wWarszawie bya jedynie nazwa ibyszczce litery FSO zpowodu opnie sa-
mochd zmontowano wZSRR igotowy przesano do Polski. Wpeni polskie War-
szawy pojawiy si dopiero cztery lata pniej. Dziao si tak, poniewa produkcj
samochodw rozpoczto jeszcze przed ukoczeniem budowy zakadw, ktra
trwaa a do 1956r., kiedy oddano do uytku ostatni, czwart hal.
Warszawa nie moga by autem dla kadego. Pracochonna produkcja, brak ma-
szyn iwykwalifikowanych robotnikw sprawiy, e do 1955r. wyprodukowano nieco
ponad 5,5tys. zplanowanych 18tys. pojazdw. Pod koniec okresu stalinowskiego
wPolsce jedzio 82,6tys. aut (dzi 22mln). Samochody, ktre naprawd zmotoryzo-
way Polsk duy imay Fiat przyjechay zziemi woskiej 20 lat pniej.
Przemysaw Pazi k
FSO, monta
samochodw
marki Warszawa M20
75 75
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
a jednak dostaw. Obawa przed wybuchem wojny rw-
nie kazaa patrze na kooperacj z obaw. Forsowne
uprzemysowienie Polski miao si wic odbywa tak,
aby uzyska jak najwyszy poziom samowystarczalno-
ci. Oprzyjciu takiego zaoenia znw zdecydowaa za-
pewne dodatkowo pami o tym, e kraje o gospodar-
kach zamknitych wmniejszym stopniu odczuy skutki
wielkiego kryzysu lat trzydziestych. Wynikao std prze-
konanie, e nowoczesna gospodarka to gospodarka mo-
liwie samowystarczalna.
Nie tylko pastwo budowao gospodark autarkiczn.
Take poszczeglne przedsibiorstwa bay si kopotw
zkooperantami istaray si by moliwie samowystar-
czalne. O FSO mwiono, e produkuje wszystko od
rubki do gotowego samochodu. Niewiele w tym byo
przesady. Rzeczywicie, fabryka zostaa ostatecznie za-
projektowana tak, aby wszystkie elementy Warszawy
produkowa na miejscu, pomimo e wedle pierwotnych
woskich planw miaa w55 proc. polega na poddostaw-
cach. Inne zakady staray si realizowa t sam zasad
jak najwicej komponentw wykonywa samemu.
POLITYKA ROLNA. KOLEKTYWIZACJA I DOSTAWY
OBOWIZKOWE. Od 1949 r. zaczto zmusza chopw
do przystpowania do spdzielni. Ich zakadanie mia-
o nosi pozory dobrowolnoci. Czsto jednak uciekano
si do aresztowa, zastraszania i bicia. Tworzeniu go-
spodarstw kolektywnych suy te nacisk ekonomiczny.
Bardzo dolegliwe dla wsi okazay si przywrcone ibru-
talnie egzekwowane dostawy obowizkowe. Od lipca
1951r. za niedostarczenie wyznaczonej iloci ziarna za-
cz grozi areszt. Pniej kontyngenty objy ziemniaki,
zwierzta rzene imleko.
Dokumenty partyjne mwiy o tym, e intencj pa-
stwa byo przejcie 6070 proc. produkcji towarowej rol-
nictwa. Ceny pacone rolnikom nie pokryway kosztw
produkcji. Wymiar nakadanych na chopw obcie by
silnie progresywny, poniewa pastwo deklarowao walk
z kuactwem. Na cenzurowanym znaleli si waciciele
wikszych gospodarstw, szczeglnie ci zatrudniajcy ro-
botnikw najemnych. Na wsi chciano wywoa konfikt
klasowy. To wanie kuakw oskarano oukrywanie zbo-
a przed obowizkowymi dostawami czy opr przeciw-
ko spdzielniom. Indywidualni rolnicy mieli ogromne
trudnoci zzakupami maszyn, materiaw budowlanych
czy nawozw oraz zdostpem do kredytw. Nastpowa-
a wic dekapitalizacja gospodarstw chopskich. Rolnicy
obawiajcy si utraty ziemi na rzecz spdzielni wyrzy-
inwestycje. Bekon, cukier, jajka i drb naleay do w-
skiej grupy polskich towarw sprzedawalnych za dewizy.
Drenaowe dziaania wobec rolnikw wiadczy-
y o tym, e prbowano w Polsce powtrzy strategi
szybkiego uprzemysowienia, fnansowanego zzasobw
wewntrznych, ktrego koszty ponie miaa przede
wszystkim ludno wiejska. Wzorem byy rozwizania
radzieckie zlat trzydziestych, ale podobny model rozwo-
ju zosta zastosowany take wwielu innych ubogich kra-
jach rolniczych. Przykad Japonii pokazuje, e narzuco-
ne chopom wyrzeczenia naprawd mogy zaowocowa
szybkim zbudowaniem nowoczesnej gospodarki. Pro-
blem lea jednak wkierunkach inwestowania, stosowa-
nych technologiach oraz stopniu otwartoci na wiat.
KONSEKWENCJE SPOECZNE. Realizowany model go-
spodarowania doprowadzi do spadku poziomu ycia.
Wlatach 194955 zatrudnienie wgospodarce zwikszy-
o si o2,3mln osb. Pomimo niskich zarobkw, global-
''...,
,1.+.+.'.:
'.'+..+ ..
1 ,..'| '.,.
'..'.
1|+. ,'..,
),+ . '| .
,.:.+, ,'..+
...: m.+.
'.+'+ . ,:'.'+.|+
'+.,.+'.+.,+
,..:m.:.'+ '.|+
'.+|...' ,.:,|+
,.: ,+|.
,''.: '.:...,
..:.: )+) .
nali inwentarz, aci gospodarujcy na
ziemiach zachodnich nieraz porzucali
ziemi i wracali do centralnej Polski
pod wpywem plotek o rychym wy-
buchu wojny i powrocie Niemcw.
Takim decyzjom sprzyjay take trud-
noci z uzyskaniem aktw wasnoci
gospodarstw. Skutkiem tej polityki
by spadek produkcji rolnej.
Dlaczego wadza w ni brna?
Uznano, e due zmechanizowane
gospodarstwa oka si efektywniej-
sze od drobnych gospodarstw chop-
skich. Zaoenie takie, ktre lego ju
wczeniej u podstaw kolektywiza-
cji rolnictwa w Zwizku Sowieckim
(art. s. 14), opierao si chyba przede
wszystkim na pamici o sukcesie
ekonomicznym duych towarowych
farm amerykaskich. Nie brao jed-
nak pod uwag rnicy warunkw
naturalnych, innej formy wasnoci
ani odmiennoci otoczenia ekono-
micznego.
Celem polityki rolnej byo rw-
nie pobudzenie migracji mieszka-
cw wsi do pracy wprzemyle. Poza
tym pastwu zaleao na pozyskaniu
taniej ywnoci dla szybko rosncej
rzeszy mieszkacw miast, a tak-
e na potrzeby eksportu, ktry mia
dostarczy funduszy potrzebnych na
76
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
ny fundusz pac rs. Ze wzgldu na sytuacj w rolnic-
twie ipriorytety dla inwestycji wprzemyle cikim, pula
dbr konsumpcyjnych, ktre mona byo za zarobione
pienidze kupi, pozostawaa nader skromna. Wgospo-
darce rynkowej spowodowaoby to gwatowny wzrost
cen. Te jednak pastwo ustalao administracyjnie,
wic napicia infacyjne objawiay si pustymi pka-
mi wsklepach. Rzd podejmowa wobec tego drastycz-
ne dziaania ograniczajce si nabywcz spoeczestwa.
Najbardziej zapamitana zostaa wymiana pienidzy
w padzierniku 1950 r., likwidujca 2/3 trzymanych
wdomach oszczdnoci (art. s. 83). Stosowane byy jed-
nak take inne metody. W czerwcu 1951 r. rozpisano
Narodow Poyczk Rozwoju Si Polski. Formalnie bya
dobrowolna, ale pracownikw naciskano, aby wpacili
na ni przynajmniej rwnowarto dwutygodniowych
zarobkw.
BRAKI RYNKOWE. REGLAMENTACJA I KARTKI. Ogra-
niczeniu konsumpcji suyo rwnie przywrcenie
systemu kartkowego. W kocu sierpnia 1951 r. zostaa
podjta decyzja o wprowadzeniu reglamentacji misa
i tuszczw. Od maja nastpnego roku na kartki sprze-
dawano take cukier isodycze oraz mydo iproszek do
prania. Oszczdnoci zaszy bardzo daleko. Powrciy,
znane z pierwszych powojennych lat, dni bezmisne.
Ministerstwo Handlu Wewntrznego zakazao poda-
wania chleba do posikw wstowkach oraz wystawia-
nia cukiernic na stoliki w kawiarniach i restauracjach.
Racjonowano opa, chocia prasa i radio wci dono-
siy o rekordach wydobycia wgla. W kocu 1951 r. na
talony zaczto sprzedawa nawet damskie poczochy.
W1952r. obywatele Polski Ludowej zetknli si ze skle-
pami komercyjnymi, sprzedajcymi kartkowe towary
po wyszych cenach. Kilogram cukru bez kartek koszto-
wa 15z, amasa ok. 50 z. Ceny wdlin oscyloway wo-
k 35 z, gdy rednia pensja wynosia 650 z, anajnisza
300 z. Handel komercyjny ku wic woczy, podobnie
jak tzw. sklepy za tymi frankami, przeznaczone dla
uprzywilejowanych. Partyjne dokumenty odnotowuj
zadawane publicznie pytania: Dlaczego ciar budowy
socjalizmu ley tylko na barkach robotnikw, amiso je
wojsko iUB?.
STRAJKI I GENERALNA PODWYKA CEN. Tymczasem
wsklepach dla zwykych miertelnikw niejednokrotnie
brakowao nawet chleba. Odnotowano przypadki omdle
zgodu podczas pracy. Prg spoecznej cierpliwoci zosta
przekroczony. Wybuchay strajki, cho zazwyczaj krtko-
trwae i niezorganizowane. Do protestw czsto docho-
dzio w zakadach zatrudniajcych kobiety, poniewa to
przede wszystkim na nie spada ciar zaopatrywania ro-
dzin. W styczniu 1953 r. zdecydowano si znie kartki,
przeprowadzajc generaln podwyk cen, cho wik-
szo spoeczestwa wanie reglamentacj uwaaa za
najznoniejsze rozwizanie w sytuacji niedoboru. Pod-
wyka zwikszya koszty utrzymania przecitnej rodziny
robotniczej o4550 proc. Najbardziej uderzya przy tym
wosoby ubosze, poniewa najwicej podroay podsta-
wowe artykuy ywnociowe. Wadza zdecydowaa si
wic na rozwizanie nieliczce si z nastrojami. Mimo
przeywanych trudnoci, miaa poczucie siy.
ZMI ANA POLI TYKI GOSPODARCZEJ. W nastp-
nych miesicach polityka gospodarcza zacza si jed-
nak zmienia. W czerwcu 1953 r. podpisany zosta ro-
zejm wKorei inapicie wstosunkach WschdZachd
opado. W sierpniu Bolesaw Bierut poprosi Moskw
o przysanie doradcw, ktrzy pomogliby przestawi
zakady zbrojeniowe na produkcj cywiln. Na IX Ple-
num KC PZPR w padzierniku podjto pierwsze decy-
zje obniajce obcienia indywidualnych gospodarstw
chopskich. Obiecano take, e wdwch ostatnich latach
planu szecioletniego produkcja artykuw konsumpcyj-
nych zacznie nada za produkcj rodkw produkcji.
Bardziej zdecydowane zmiany polityki gospodarczej
nastpiy po buncie robotnikw zPoznania izmianach
politycznych Padziernika 1956r. (art. s. 144). Rozpada
si wikszo spdzielni produkcyjnych. Zwikszono
import dbr konsumpcyjnych. Starano si uruchamia
ich produkcj wzakadach przemysu cikiego ifabry-
kach zbrojeniowych. Symbolem tych zmian mog by
pralka Frania, ktr zaczto wytwarza wZakadach SHL
wKielcach, produkujcych wczeniej skorupy bomb lot-
niczych, czy samochd Mikrus, produkt zakadw WSK
w Mielcu i Rzeszowie, pracujcych dla lotnictwa woj-
skowego. Zagodnia kurs wobec prywatnego rzemiosa
ihandlu. Niektrym wytwrcom zwrcono zabrane we
wczeniejszych latach pomieszczenia imaszyny. Drobne
zakady otwierano w maych miasteczkach, ktre omi-
ny inwestycje planu szecioletniego. Wtym wypadku
chodzio nie tylko ododatkow produkcj na rynek, ale
rwnie olikwidacj utrzymujcego si wtakich miejsco-
wociach bezrobocia, dotykajcego szczeglnie kobiety.
PLAN PICIOLETNI. Tworzony wwczas plan picioletni
na lata 195660 przewidywa spore inwestycje wrolnic-
two iprodukcj dbr konsumpcyjnych. Ju w1958r. wa-
dze zdecydoway si jednak na zmian kierunkw ipo-
nowne przeznaczenie wikszych rodkw na przemys
ciki. Ten schemat powtrzy si jeszcze wcigu czter-
dziestolecia PRL kilkakrotnie. Wjakim sensie naley go
uzna za typowy dla krajw zapnionych gospodarczo.
Mari usz Jastrzb
El ektryf i kacja: druga noga komuni zmu
P
opularny slogan przypisywany
Leninowi gosi, e komunizm
to wadza rad plus elektryfikacja.
W Polsce elektryfikacja zostaa za-
pocztkowana na dugo przed epo-
k stalinowsk. W1924r. byo wkra-
ju ok. 430 elektrowni. Pod wzgldem
cznej mocy Polska plasowaa si
nieco poniej Szwecji, ale daleko za
krajami zachodnimi. Do 1938 r. licz-
ba elektrowni wzrosa do 3198.
Przedwojenny niedorozwj i wojenne zniszczenia spowodoway, e knoty do
lamp inafta stanowiy po wojnie towary pierwszej potrzeby. Doszcztnie zniszczo-
n elektrowni warszawsk rozpoczto odbudowywa wstyczniu 1945r. WGda-
sku dopiero w sierpniu 1946 r. uruchomiono pierwsz turbin. Do koca 1946 r.
zbudowano 1150 km nowych linii wysokiego napicia i450 linii niskiego napicia.
Do 1949r. zelektryfikowano ok. 30 proc. wsi.
W1945r. powsta Centralny Zarzd Energetyki. Elektryfikacja staa si elementem
planu trzyletniego oraz szecioletniego. Nie bya tylko procesem modernizacyj-
nym; powtarzano za Stalinem, e gboko bdny jest pogld, jakoby rozwj elek-
tryfikacji kraju nastpowa niezalenie od ustroju ekonomicznego, jakoby ustrj
ekonomiczny nie wywiera powanego wpywu na przebieg i charakter elektry-
fikacji kraju.
Elektryfikacji socjalistycznej powicono nawet film by to Jasny an wre-
yserii Eugeniusza Ckalskiego. Bohaterem pozytywnym zosta mody nauczyciel,
zwolennik elektryfikacji ipogromca ciemnoty. Czarnym charakterem by mynarz,
przedstawiciel przedwojennej klasy posiadajcej, ktry niszczy urzdzenia prdo-
twrcze. Jednak mimo przerostu propagandy elektryfikacja speniaa istotne ce-
le. Od 1950r. prowadzono j na postawie ustawy opowszechnej elektryfikacji wsi
iosiedli, ktra bya pierwsz ijedyn powojenn ustaw dotyczc tej materii. Pra-
ce trway jeszcze wlatach 70.
Woj ci ech Gi l
77 77
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
S
ynkami Stalina nazywano modzie pra-
cujc w Powszechnej Organizacji Suba
Polsce (SP). O jej powstaniu zadecydowa-
o Biuro Polityczne KC PPR latem 1947r. Jednym
zcelw bya ch stumienia oporu wrd mo-
dziey, azarazem zwizanie znowym ustrojem
poprzez uodpornienie jej na wrogie wpywy
reakcji. Na czele organizacji staa Komenda
Gwna, ktra zarzdzaa komendami woje-
wdzkimi, powiatowymi oraz gminnymi. SP po-
dzielono na hufce szkolne, zakadowe, miejskie,
wiejskie (gminne), take na mskie i eskie.
Wikszo kadry stanowili onierze.
Modzie miaa pracowa 6 godz. dziennie
do 18 roku ycia, starsi 8 godz., np. przy od-
budowie stolicy, w fabrykach, spdzielniach
produkcyjnych. Wolny czas mia by wykorzy-
stywany na szkolenia ideowo-polityczne, wi-
czenia wojskowe i fizyczne, porzdkowanie
kwater oraz wypoczynek. Tak naprawd praco-
wano po 810 godzin dziennie, przez 67 dni
wtygodniu, czsto wnocy, np. przy rozadowy-
waniu cegie zwagonw.
Whufcach stosowano zasad przemieszcza-
nia i rozdzielania modzi z duych miast byli
wysyani do pracy na wie lub do miasteczek,
w duej odlegoci od miejsca zamieszkania,
z kolei ci ze wsi przyjedali do miast. W jed-
nym hufcu przydziay miay osoby z rnych
miejscowoci, aby nie tworzyy si grupy zna-
jomych zjednego rodowiska.
Jedzenie byo jednostajne
i niesmaczne, zdarzao si, e
przez kilka dni karmiono ze-
psut kapust, w ktrej by-
y robaki. W wielu brygadach
brakowao odpowiedniej
opieki lekarskiej. Zdarzyo si,
e junakowi, u ktrego zna-
leziono gnidy, lekarz kaza na
gowie wystrzyc znak krzya.
W1953r. wbrygadach krakowskich odnotowa-
no przypadki chorb zakanych, w tym tyfusu
brzusznego, kiy oraz grulicy. Czsto zdarza-
o si, e junacy spali na goych deskach bez
pocieli albo na przykad bielizn pocielow
(iosobist) zmieniano im co trzy tygodnie.
W listach do rodzin pisali: Opisz jakie ma-
my ycie. Na 18 [osb] dwukilow buk chle-
ba, rano wstajemy owp do pitej. Na niada-
nie zupa ikawa icay dzie osamej wodzie, a
chopaki mdlej, eby nie skra to by si gna-
ty rozleciay. Za jakie my grzechy tu jestemy?
(list junaka zWoowa, 1951r.). Pracujemy bardzo
ciko, nie wolno stan na chwil, odej od
pracy, wycigamy nawet po 230 procent nor-
my. Najgorsze roboty, ktre nikt nie chce robi
to daj junakom. I oni to zrobi musz. Troch
si obawiam, ale ci pisz, e jeden znaszych ko-
legw zmar, paru jest w szpitalu. Okoo 12 ju-
nakw ucieko wnocy zbrygady mimo suby
zbroni dookoa (list zJaworzna, 1951r.).
Tzw. kadra doowa, czyli
bezporedni przeoeni, bar-
dzo czsto nie nadawali si
do pracy z modzie; pija-
ni drczyli junakw fizycz-
nie i psychiczne. Na porzdku
dziennym byo bicie ikradzie
osobistych rzeczy. Take juna-
cy czsto po pracy sigali po
alkohol. Dochodzio do wielu
bjek czy kradziey wokolicy.
Gigantyczny problem stanowia dezercja
junakw rozczarowanych cikimi warunka-
mi, brakiem dobrego wynagrodzenia czy zym
traktowaniem. Najbardziej dokuczliwa bya dla
nich wielomiesiczna rozka zrodzin. Modzi
ludzie rzadko otrzymywali przepustki, nie mie-
li te urlopw. Po ich ucieczce zawiadamiano
komend wojewdzk SP oraz miejscowy po-
sterunek MO, wszczynano pocig, agdy ucieki-
niera zapano, doprowadzano do brygady iroz-
poczynano rozpraw pokazow przed sdem
koleeskim. Nastpnie przenoszono do spe-
cjalnego pododdziau zjeszcze ciszymi igor-
szymi warunkami pracy.
Od 1953r. SP stopniowo likwidowano. Koszty
utrzymania byy due, a efekty pracy junakw
mniejsze, ni oczekiwano. Na pocztku 1956 r.
Suba Polsce zostaa rozwizana, ale samej idei
pracy junackiej nie porzucono.
Olga Szczepaska
Hufce pracy: synkowie Stalina
78
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
RDA LUDOWEJ EKONOMII. Chopi rozwijali mniej
lub bardziej ofcjaln wymian z miastami. Tam z ko-
lei dziaay nielegalne sklepy iwarsztaciki, zaopatrzenie
czerpice zazwyczaj (ipo cichu) zpastwowych rde.
Robotnicy dorabiali do pensji drobnymi kradzieami lub
fuchami, kierowcy traktowali subowe ciarwki jak
wasne przedsibiorstwa przewozowe, urzdnicy faszo-
wali sprawozdania, listy pac idelegacje. Wszyscy za wy-
korzystywali nieformalne powizania rodzinne, przyja-
cielskie etc. wcelu zdobycia brakujcych (apodanych!)
usug lub dbr. Polskie artobliwe okrelenie najgorszej
kary dwa lata bez znajomoci miao swoje odpowied-
niki w kadym kraju socjalistycznym, np. w ZSRR ma-
wiano, e Bat [dojcie] t jest mocniejszy ni Stalin. Rze-
czywicie, nawet Josif Wissarionowicz nie potraf pora-
dzi sobie ze spontaniczn ludow ekonomi. Ta za po-
jawiaa si wszdzie, gdzie zadziaaa pustyniotwrcza
sia socjalizmu, od aby po Wadywostok iod Tirany po
Murmask. W kadym kraju miaa charakterystyczne,
czasami endemiczne cechy, zalene od czynnikw hi-
storycznych, politycznych, gospodarczych ispoecznych.
WPolsce stworzyy one mieszank, ktra moe nie rozsa-
dzia, ale zpewnoci nieco nadwerya stalinizm.
Wrd czynnikw historycznych niepoledni rol od-
grywa, bdcy wduym stopniu spadkiem po zaborach
(zwaszcza rosyjskim) i II wojnie, pragmatyczny stosu-
nek do pastwa ijego instytucji. Wrezultacie kontrola,
zarwno sfery narodowej symboliki, jak iekonomii bya
w porwnaniu z innymi krajami regionu znacznie
sabsza. Byo to rwnie spoeczestwo niele przygo-
towane do samodzielnych dziaa ekonomicznych. Ju
kryzys lat 30. skoni do zajcia si handlem du gru-
p pozbawionych posad urzdnikw czy robotnikw.
Wojna iokupacja przeamaa wszelkie bariery, ahandel,
szmugiel, chaupnicza produkcja umoliwiay przeycie
przedstawicielom zarwno marginesu spoecznego, jak
isfer intelektualnych. Powstay pisa Jan Szczepaski
nowe rodzaje drobnych przedsibiorstw, prowadzone
przez ludzi zinnych klas iwarstw, nieposiadajcych ani
waciwych kwalifkacji, ani tradycji tych zawodw. By
to wic szczeglny rodzaj drobnych zakadw, powstaj-
cych najczciej wkolizji zobowizujcym prawem, r-
nego rodzaju lewe interesy, dziaajce na zasadzie ob-
chodzenia prawa, przekupstwa (), obliczone na dora-
ny iszybki zysk itp. Wytworzyy si wtedy nowe wzory
Czarny rynek
na ratunek
We wszystkich krajach socjalistycznych me-
chanizm byl pouobny: iewolucja polityczna
znosila wolny iynek, zastpowany icznie ste-
iowan gospouaik planow. Nieoulcznymi
skutkami byly zaiowno nieuoboiy, jak i la-
gouzce je stiategie spoleczne.
J ERZY KOCHANOWSKI
79 79
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
dziaalnoci idrobnych zakadw, ktre utrzymyway si
potem po wojnie. Istotnie, byskawicznie odradzajca
si po wyzwoleniu drobna prywatna wytwrczo ihan-
del (art. s. 82), czsto nie przebierajc w rodkach, d-
yy do osignicia jak najwyszych zyskw wmoliwie
krtkim czasie. Nic te dziwnego, e wdrugiej poowie
lat 40. kry po Warszawie wymowny art, e ogromna
ilo katolikw handluje, aogromna ilo ydw chodzi
wmundurach wojskowych. Zwariowany wiat!.
SZABER. Charakterystyczn dziedzin tupowojennej
gospodarki by tzw. szaber, polegajcy na rabunku, cz-
sto doskonale zorganizowanym, ipniejszej odsprzeda-
y majtku pozostawionego przez dawnych mieszkacw
tzw. Ziem Odzyskanych. Szaber sta si, gwnie wlatach
194546, swego rodzaju zawodem narodowym, powszech-
nie akceptowanym ijednoczenie pogbiajcym demora-
lizacj spoeczestwa iniech do normalnej pracy. Zdru-
giej strony spauperyzowanym inteligentom igodujcym
robotnikom uczestnictwo wlewych interesach po prostu
pozwalao przey, aniektrym rwnie uy. Woskiego
dyplomat idziennikarza Alceo Valciniego, ktry przyje-
cha do Warszawy wkocu 1945r. ipozosta przez kolejny
rok, szokowao dobre zperspektywy godujcego Rzymu
zaopatrzenie: Taka obfto zarazem wymownie wiad-
czya obaaganie ibraku dyscypliny, panujcym wPolsce,
aszczeglnie wWarszawie, zaraz po wojnie, wadzom za
podsuwaa drastyczne rozwizania, do ktrych jednak nie
uciekay si ze wzgldu na niech, zjak zostayby przy-
jte przez cz ludnoci, oraz na ich niepodany skutek
polityczny wobec braku stabilizacji wewntrznej.
KOMISJA SPECJALNA DO WALKI Z NADUYCIAMI
I SZKODNICTWEM GOSPODARCZYM. Obserwacja
Valciniego jest o tyle charakterystyczna, e od koca
1945 r. dziaaa Komisja Specjalna do Walki z Naduy-
ciami i Szkodnictwem Gospodarczym, majca zwalcza
wszelkie przejawy nielegalnej ekonomii. Prawd mwic
bya ona narzdziem sucym stabilizacji nie tyle gospo-
darki, co wadzy. Posiadaa bowiem jednoczenie prero-
gatywy wykrywania, cigania, oskarania, orzekania wi-
ny inastpnie jej wykonywania (we wasnych obozach!).
Jej funkcjonariusze, lepiej opacani ni winnych subach
pastwowych, posiadajcy prawo do noszenia broni, mieli
stanowi nowe, zaufane kadry wymiaru sprawiedliwoci.
Przez pierwsze ptora roku Komisja dziaaa jednak
na zwolnionych obrotach. Oywia si wpoowie 1947r.,
wraz z rozpoczciem tzw. bitwy o handel, w ktrej wy-
znaczono jej szczeglne zadania. Kierunek natarcia wy-
tyczono na plenum KC PPR w kwietniu 1947 r., kiedy
win za z sytuacj rynkow zrzucono m.in. na zbytnie
wzbogacenie si chopw, aprzede wszystkim panujcy
w handlu baagan, dezorganizacj, anarchi, zdzicze-
nie, barbarzystwo, demoralizacj. Nic te dziwnego, e
to kupcy poszli na pierwszy ogie iwszystkich funkcjo-
nariuszy Komisji dosownie zbiegu rzucono do kontro-
lowania sklepw, wtedy jeszcze w 90 proc. prywatnych.
Najwysz kar przewidywan przez Komisj Specjaln
dwa lata obozu pracy ferowano zwielk atwoci, do-
staa rwnie prawo nakadania wysokich grzywien iza-
mykania sklepw. Do koca 1947r. sprawdzono 213353
punkty handlowe, 22tys. kupcw ukarano grzywnami na
ponad 531mln z, do obozw pracy (ktrych regulamin
drastycznie zaostrzono) wysano ok. 1850 osb. W na-
stpnym roku tempo pracy Komisji jeszcze wzroso.
Po uporaniu si z handlem towarami przemysowy-
mi zajto si artykuami spoywczymi, w tym zwasz-
cza misem. Jesieni 1948 r. uderzono najpierw w hur-
townikw, potem za w rzenikw i masarzy. Komisja
znowu stana na wysokoci zadania jeeli w1947r. za
nielegalny ubj nikogo nie skazano na obz, to w1948
314, a1949 ju 2119 osb. Dopki te Komisja uderza-
a w wielkich spekulantw, bya (wmiar) akceptowa-
na. Kiedy jednak zacza grzeba wkieszeniach i garn-
kach zwykych ludzi, prbujcych po prostu jako prze-
y, aobozy majce izolowa ireedukowa spekulantw
krzywdzcych lud zapeniy si jego przedstawicielami
staa si typow instytucj pastwow czyli wrog.
Los Komisji potwierdzi rwnie prawd opoeraniu
przez kad rewolucj wasnych dzieci. Bya narzdziem
dobrym wtrakcie zdobywania iutrwalania wadzy, kie-
dy jednak jej struktury okrzepy, zacza bardziej prze-
szkadza, ni pomaga. Wadnym pastwie, zwaszcza
totalitarnym, nie mog istnie dwie instytucje cigania
(KS, prokuratura). Do tego konkurujce, gdy docho-
dzio do sytuacji tak paradoksalnych, e poszczeglne
instytucje same wybieray organ zajmujcy si pope-
nionymi wich strukturach przestpstwami. Zazwyczaj
te decydowano si na Komisj ferujc nisze wyroki
ni normalne sdy. Ustawa z20 lipca 1950r. oProkura-
turze RP pozbawia Komisj funkcji ledczych ioskar-
ycielskich, pozostawiajc jej rozpoznanie spraw, ktre
przeszy przez prokuratur i orzeczenie kary grzyw-
ny, przepadku mienia, obozu. Wszystkie te moliwo-
ci skrupulatnie wykorzystywano, zwaszcza e oprcz
wyrokowania za spekulacj, nielegalny ubj igarbunek,
niewykonywanie wiadcze obowizkowych czy pota-
jemne gorzelnictwo obarczono Komisj take orzeka-
niem wsprawach politycznych (np. szeptana propagan-
da, art. s. 42). Jeeli od 1945 do 1950r. KS orzeka kar
obozu wobec prawie 25 tys. osb, to w latach 195154
prawie 59,5tys.
Komisj ostatecznie rozwizano w grudniu 1954 r.,
argumentujc to m.in. stabilizowaniem si sytuacji go-
spodarczej izmniejszeniem liczby przestpstw, do zwal-
czania ktrych zostaa powoana. Byo to jednak tylko
pobone yczenie. Czarny rynek bowiem przypomina
gryp, ktra wsprzyjajcych warunkach byskawicznie
wytwarza nowe mutacje, odporne na coraz to wymyl-
niejsze szczepionki. Opresyjno pastwa istae niedo-
bory (w1951r. przywrcono kartki na cz podstawo-
wych artykuw ywnociowych) doprowadziy jak
w okresie okupacji do powstania prawdziwego spoe-
czestwa czarnorynkowego. Nie zamary nawet tak ci-
gane idrastycznie karane gazie podziemnej gospodar-
++. ',.'.:
.+ .+.+.'.:,
'.+1: '..
'..:..: )+) .
'' '.,:'|.
'm.,. ',:.,+'.:, 1
'+''. '+1.,..+m.
. ''1...|.:m
.,1+..,m
+..:+ ..|.m+.,
.,.+..+...
,:'.'+.,. ,.:
.+....:'.
,.,.+|.: +'+1.
|:'|,'.:
'+.+.+,
m+, )+) .
80
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
ki jak handel walutami izotem. Podobnie byo zprze-
mytem (fota bya nadal bardziej handlujca ni handlo-
wa!), nielegalnym ubojem czy gorzelnictwem.
HANDEL ACUSZKOWY. Rwnoczenie dokonywa si
wyrany podzia aktorw nielegalnej ekonomii. Bardziej
dowiadczeni, o okupacyjnych czstokro tradycjach,
przyczaili si, ostronie dopasowujc si do nowych
warunkw. Jednak w dalszym cigu dysponowali wa-
snymi sieciami porednikw, czasami sigajcymi poza
granice, np. via Szczecin czy Gdynia. Z drugiej strony
znacznie poszerzya si grupa amatorw dziaajcych
okazjonalnie, zazwyczaj traktujcych nielegalny handel
jako dodatkowe rdo dochodu. Uspoeczniony han-
del stworzy bowiem nowe rdo, zktrego moga bez
wikszych problemw korzysta caa armia uczestnikw
od zatrudnionych w centralach handlowych i hurcie,
poprzez pracujcych wtransporcie czy sklepach. Wre-
zultacie jak zauwaano w1954r. czarnym handlem
trudni si kady, kto ma ku temu okazj, bez wzgldu na
swoje stanowisko izarobki. Na pocztku 1950r. ztzw.
handlem acuszkowym wizano trzy zjawiska: wykup
towarw dla odsprzeday na wolnym rynku, dla istnie-
jcych wci sklepw prywatnych i w kocu dla tzw.
konfekcjonowania. To ostatnie polegao na uszlachet-
nianiu pastwowej produkcji. Np. z ptna zdobyte-
go w Biaymstoku produkowano w Warszawie chustki
lub konfekcj. Ryzyko byo opacalne, gdy na pocztku
lat50. rnica cen tych samych towarw wsklepach ina
bazarach bya nawet czterokrotna! Niezwykle korzystne
byo take wywoenie towaru na wie iwymiana na pro-
dukty rolne, potem rozprowadzone wmiecie.
RBANKA I SCHAB. By to jednak tylko jeden ze spo-
sobw agodzenia ogranicze, np. coraz liczniejszych
dni bezmisnych. Stale dopracowywano techniki trans-
feru do miast, sigajc po dowiadczenia okupacyjne
(np. ukrywanie misa w bakach z mlekiem, udawa-
nie ciy). Kiedy przed witami wielkanocnymi 1949r.
przeprowadzono wielk akcj kontroln na kolei, byska-
wicznie zaczto przesya miso wpaczkach lub przewo-
ono trudniejszymi do nadzoru drogami koowymi.
Mimo ryzyka i dotkliwych kar (zgodnie z wczesnym
powiedzeniem, e ukryta woowina to droga do Mie-
lcina) rzeka nielegalnego misa spywaa do miast.
Prawd mwic, mimowolnie generoway to wadze,
gdy cz pozbawionych zajcia rzenikw kryo od
wsi do wsi, wiadczc usugi bezporednio uproducenta.
Na brak zajcia bynajmniej nie narzekali!
Chopi bowiem od sprzeday wini icielaka pastwu
woleli sami dokona uboju albo dogada si znielegal-
nie dziaajcymi porednikami. Ci za mieli wieloletni
(czsto przedwojenn) praktyk, wiedzieli, jak omija
wszelkie kontrole, dysponowali rwnie kanaami dys-
trybucyjnymi wmiastach. Zdarzao si, e chopi, trak-
towani pocztkowo do agodnie, brali wrazie wpadki
win na siebie, a handlarz czy rzenik paci za niego
grzywn. Anonimy nadchodzce do wadz pokazuj g-
st sie powiza utrudniajcych walk zmisnym pro-
cederem. Poniszy cytat pochodzi wprawdzie z1954r.,
jest jednak reprezentatywny zarwno dla okresu wcze-
niejszego, jak i pniejszego: we wsi Gulczewo ()
trudni si handlem misa ikiebasy, zabija krowy iwi-
nie handluje duo zabija co tydzie dwie sztuki handluje
ju przeszo 7 lat. Zhandlu si dobe zbogaci dobe si
odbudowa a stego nic nie daje Pastwu. (...) Handluje
sobie na miaego, bo yje dobe zsotysem, prosi so-
tysa wgociny idaje jemu obrywki, aon jemu nie robi
adnego utrudnienia. Milicja nasza zSomianki jak jest
we wsi to do niego nie wstpuje, nie wiem dlaczego.
Pogorszenie zaopatrzenia na pocztku lat 50. uczy-
nio ze spekulanta wrcz podstawowego dostawc, sta-
rannie nieraz chronionego. Ja sam bym [wyda] cho
3 spekulantw pisa wsierpniu 1951r. robotnik zBi-
goraja ale ebym mg kupi w spdzielni cho 1 kg
jakiego tuszczu raz na tydzie na 5 osb. (...) Ale jak
wydam spekulanta, to musz je zrodzin postne kar-
tofe. Tym samym wszelkie akcje byy mao skuteczne,
aorozmiarach nielegalnego uboju wiadczyy ofcjalne
dane oskupie zwierzt iskr: od stycznia do lipca 1951r.
nabyto 404 857 sztuk byda i559 799 skr bydlcych oraz
1 250 247 cielt i 1 993 086 skr cielcych. Komentarz
wydaje si zbyteczny. Nie dziwi te, e to wanie rze-
nicy, po 1948r. zmuszeni do zamknicia swych sklepw,
pierwsi zareagowali na zapalenie po Padzierniku zie-
lonego wiata dla prywatnego sektora. Jeeli w 1955 r.
dziaao ich 479, to w1956 863, aw1957 ju 2525!
BIMBROWNICTWO. 26 stycznia 1947r. Maria Dbrow-
ska zapisaa wdzienniku po obejrzeniu flmu Zakazane
piosenki: Piosenki pozmieniane. (...) Zamiast Siekie-
ra motyka bimbru szklanka Siekiera motyka, pika
szklanka (bo bimber zakazany). By on wprawdzie
zakazany zawsze, ale wczeniej, kiedy na rynku brako-
wao monopolowego alkoholu, przymykano na oczy.
Jednak w1947r. pki zapeniy si legaln wdk, sta-
nowic dla pastwa powane rdo dochodw. Znie-
maych zyskw nie zamierzali jednak rezygnowa rw-
nie producenci bimbru, ktry wczasie okupacji sta si
trunkiem oglnonarodowym, pitym rwnie w mia-
stach. By te znacznie taszy od monopolwki. Nic
dziwnego, e bimbrownictwo agodnie przeszo na stop
pokojow, dopasowujc si do nowych warunkw. Jee-
li wczeniej wok miast istniay prawdziwe centra bim-
brownicze, jak np. Legionowo koo Warszawy, od prze-
! '.'..1.,:
'.m'....
. ''..+.'
':...+,
)+) .
.,..+'.,
,1,. .m.:..,
. ,.+.: !+..+
/.m.+ - +m+|.'+
..:.+,.,.'
'+1. ' |+'.m
| '....'.
m.'.++
'.m':.
)+) .
81 81
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
omu 1946 i1947r. gorzelnie byy przenoszone do naj-
odleglejszych wsi, wlasy ibagna, do ktrych czstokro,
wskutek zego stanu bezpieczestwa i zych warunkw
drogowych, organa Ochrony Skarbowej i Milicji Oby-
watelskiej maj utrudnion ingerencj. Ponadto tajne
gorzelnictwo przenosi si z zabudowa gospodarczych
w pola i powojenne bunkry, przesuwajc czas pracy na
godziny nocne.
Wkocu lat czterdziestych taka lokalizacja bimbrow-
ni bya ju norm. Wmiastach decydujcym ciosem dla
istniejcych do tej pory sieci dystrybucyjnych bimbru
(knajpy, sklepy spoywcze, owocarnie) byo zmiecenie
wczasie bitwy ohandel wikszoci prywatnych placwek
handlowych i gastronomicznych i poddanie jeszcze ist-
niejcych rygorystycznemu nadzorowi. W konsekwen-
cji, a do pocztku lat 80. cech alkoholowego czarnego
rynku wmiastach byy meliny, gdzie handlowano przede
wszystkim wdk monopolow.
Walka z bimbrownictwem powoli wytracaa impet
od 1951 r., kiedy zlikwidowano majc najwiksze do-
wiadczenie Ochron Skarbow, iktrej zadania przej-
a MO. Dwa lata pniej uznano nielegalne gorzelnictwo
za problem wygasajcy, a MO zrezygnowaa z rejestro-
wania poszczeglnych przypadkw. Szybko jednak po-
wrcono do uprawiania statystyki. W1955r. ujawniy si
bowiem dwa czynniki zawsze wzmagajce gorzelniane
inicjatywy spoeczestwa wzrosa cena alkoholu mo-
nopolowego, potaniaa za odwaga. Chocia bimbrow-
nictwo nie powrcio ju do poziomu zdrugiej poowy
lat czterdziestych, to nasilenie przestpstw alkoholowych
od pdzenia bimbru po masowe kradziee zpastwo-
wych (zwaszcza rolniczych) gorzelni byo widoczne
goym okiem, nawet w tak spokojnych do tej pory pod
tym wzgldem rejonach jak Poznaskie czy Bydgoskie.
ZOTO I DEWIZY. Jeeli wojna nobilitowaa samogon, to
zdemokratyzowaa dolary izoto, ktre dosownie trafy
pod strzechy. atwe do zabrania lub ukrycia, stanowiy
podczas okupacji powszechne rodki tezauryzacji. Rol
leku na cikie czasy dewizy i zoto utrzymay bezpo-
rednio po wojnie, aklientami czarnego rynku waluto-
wego byway rwnie pastwowe instytucje. Od poowy
1947 r., kiedy zagroeni przez bitw o handel prywatni
przedsibiorcy zaczli na gwat lokowa oszczdnoci
wtrwae noniki wartoci, funkcjonariusze MO czy Ko-
misji Specjalnej przestali pozorowa walk z czarnym
rynkiem walutowym. Brak niezbitych dowodw przesta
by przeszkod dla skazania czarnogiedziarza na kilka
miesicy obozu pracy. Wystarczyo samo podejrzenie,
brak staego zatrudnienia lub przewiadczenie (notabene
najczciej zasadne) milicjanta czy pracownika Komisji
Specjalnej. Represje doprowadziy do lepszego zakonspi-
rowania dziaa iwypracowania nowych metod, jak np.
przechowywanie walut izota uosb pozostajcych po-
za podejrzeniami (dozorcw, znajomych, pracownikw).
Czarna gieda walutowa nie zamara nawet po zaka-
zaniu ustaw z28 padziernika 1950r. nie tylko handlu,
ale wrcz posiadania dewiz (wogle) ikruszcw (wtzw.
postaci nieuytkowej, jak sztabki czy monety). Za samo
przetrzymywanie bez odpowiedniego zezwolenia walut
lub zota grozio do 15 lat wizienia, za handel nimi
nawet kara mierci. Jednak tylko stosunkowo niewielka
cz obywateli posusznie pozbya si dewiz ikruszcw,
odsprzedajc je pastwu za czstk rzeczywistej warto-
ci. Czciej gboko je ukryto lub pospiesznie przerobio-
no uzaufanych jubilerw na dozwolon biuteri.
Mimo drakoskich kar iorganizowania co jaki czas
pokazowych procesw waluciarzy czarny rynek walut
i zota przetrwa. Wyroki mierci na waluciarzy zapa-
day, nie byy jednak wykonywane. Zazwyczaj koczy-
82
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
PRYWACI ARZE NA BAZARACH I W PODWRKACH
o si jak w przypadku Adama Sawickiego, skazanego
w1952r. na kar mierci, wkrtce zamienion na doy-
wocie, a przy kolejnych amnestiach zmniejszon do 12
inastpnie 8 lat. Waluciarz opuci wizienie wstyczniu
1957 r. Prawnik i politolog Stanisaw Korowicz tuma-
czy takie postpowanie wniezwykle pragmatyczny spo-
sb: Wpierwszej poowie roku po tej reformie waluto-
wej zapano kilkunastu spekulantw iurzdzano proce-
sy pokazowe dla zastraszenia ludzi. Skutek by taki, e
tylko minimalna ilo dolarw ifuntw zostaa wymie-
niona wbankach, ainne zniky na jaki czas zczarnego
rynku. Ioto ludzie poczli podziwia nowe zjawisko po-
lityczno-ekonomiczne: Reym potrzebuje dolara ifunta.
(...) Aagenci rzdowi czuli, e dolarw wKraju jest mn-
stwo. Stao si wic, e procesy dewizowe zamary, e
przestano wygraa wprasie spekulantom walutowym,
natomiast czynniki reymowe poczy rnymi pored-
nimi drogami skupywa na czarnym rynku cenne dola-
ry ifunty.
Czarny rynek podtrzymyway jednak nie tyle wa-
dze, co spoeczestwo, w dalszym cigu traktujce do-
lary i zoto jako najlepsze lokaty. Rabunkowa wymiana
pienidzy zkoca 1950r. (art. s. 83), pozbawiajca spo-
eczestwo ok. 2/3 oszczdnoci, bya zacht do loko-
wania gotwki w zakazanych dewizach lub zocie. Plan
szecioletni i wojna w Korei prowadziy z jednej strony
do zuboenia spoeczestwa, zdrugiej do gwatownego
spadku wartoci krajowej waluty iinfacji. Kto wic mia
wicej zotwek (iodwagi), natychmiast zamienia je na
trwalsze noniki wartoci. Ten za, kto zotwek nie mia,
ale trzyma zakopane wogrdku dolary, funty czy ruble
co jaki czas sprzedawa je na ycie. Bezsprzecznie
byo to jednak do przeomu lat 195657, kiedy cofni-
to zakaz posiadania dewiz ikruszcw nieuytkowych
zjawisko znacznie skromniejsze ilepiej zakonspirowa-
ne ni wlatach 40. Wduych miastach, gdzie nadzr by
bardziej rygorystyczny, czarna gieda zesza gbiej do
podziemia, natomiast na maomiasteczkowej i wiejskiej
prowincji dewizowo-kruszcowe operacje byy przepro-
wadzane bardziej otwarcie izudziaem miejscowych elit.
CZARNORYNKOWI INWESTORZY. Soiki z dolarami
czy zotymi monetami zakopywali wogrdkach zarw-
no drobni handlarze, jak i grube ryby czarnego ryn-
ku, ktrych nie brakowao nawet w pierwszej poowie
lat 50. Szybko bowiem zauwaono, e upastwowiona,
scentralizowana gospodarka jest prawdziw kopalni
zota. Jeeli kto wiedzia, gdzie zainwestowa, nieobce
byo mu prawo oraz skala potrzeb urzdniczych kiesze-
ni, i w kocu mia sporo odwagi i kapita na pocztek,
mg dziaa dugo, owocnie istosunkowo bezpiecznie.
Od 1954 do 1957r. warszawiance Stefanii Husiatyskiej
udawao si zpowodzeniem zastpowa central handlu
zagranicznego. Husiatyska i jej jedenastu wsplnikw
otrzymywali zUSA izAnglii przesyki nylonowe, ktre
spieniali, nastpnie przekazywali pienidze rodzinom
zamieszkaym na terenie Polski, wskazanym przez mo-
codawcw zUSA. Obrt grupy oceniano na 36,5mln z,
zysk na ok. 14mln z.
Cho brzmi to paradoksalnie, stalinowskie pastwo
pozostawiao spoeczestwu cakiem szeroki margines
(ekonomicznej) swobody zarwno przez zaniedbanie,
przeoczenie, wskutek korupcji, jak cakowicie celowo,
czsto uzalenione od gospodarczej aktywnoci spoe-
czestwa. Charakterystyczny jest przypadek niejakiego
Kowarskiego, ktry, wykorzystujc kapita zgromadzo-
ny wczeniej m.in. dziki handlowi walut, zorganizo-
wa w1953r. pod Warszaw nielegaln produkcj sokw
owocowych potrzebnych do wyrobw win krajowych.
Interes zorganizowany by na wzr normalnych przed-
sibiorstw. Kowarski prowadzi na wewntrzny uytek
normaln ksigowo, wypaca urzdnikom irobotni-
kom skromne zreszt uposaenia. Tyle e nie by zareje-
strowany inie paci podatkw. Interes szed tak dobrze,
e wkrtce naby gospodarstwo rolne, dokupi lub wy-
dzierawi sady itak rozwin produkcj, e praktycznie
zmonopolizowa dostawy. Do 1956r. sprzeda pastwu
swoje produkty za ok. 50mln z.
wczeni menederowie dostrzegli rwnie, e wy-
j y
korzystujc ofcjalne ustawodawstwo, gwarantujce r-
nym typom spdzielni niema swobod (m.in. przy
P
rywatn inicjatyw nazywano zarwno
liczne przedsibiorstwa, sklepy i warszta-
ty nalece do osb fizycznych, jak i sa-
mych wacicieli. Od samego pocztku na tzw.
prywaciarzy patrzono podejrzliwie i wymie-
rzono w nich kolejne, specjalne ustawy. Z pry-
watnej inicjatywy pozostay wic po kilku la-
tach smtne resztki, jak stwierdzono w jednej
z gazet. Jednak tych smtnych resztek nie by-
o tak znowu mao. Jak pisa Leopold Tyrmand
w swym Dzienniku 1954 tymczasem tu i w-
dzie wida jaki sklepik, jaki warsztacik, jak
kieszonkow fabryczk krawatw lub broszek.
Maria Dbrowska opisywaa w swym dzienniku
w 1956 r. elegancki sklep Moda i Sztuka, dzia-
ajcy od 1945 r. przy ul. Nowogrodzkiej; teraz
mieszcz si w ohydnym lokalu-ruderze przy
urawiej.
W czasach, gdy pki sklepowe wieciy
pustkami, ludzie bardzo dobrze orientowali si,
gdzie mog dosta potrzebne artykuy. Miej-
scem najbardziej oywionego handlu prywat-
nego, gdzie niewiele zmienio si od czasw
przedwojennych, byy bazary. Czy jest co bar-
dziej poetyckiego w wielkim miecie ni targo-
wisko?, pyta Tyrmand w powieci Zy. Bazary
ttniy yciem. Pene gwaru, sprzeczek i pokrzy-
kiwa handlarzy, wypenione obfitoci towa-
rw, w komunistycznej rzeczywistoci byy jak-
by kawakiem innego wiata. W 1948 r. byo ich
w Warszawie 11.
Dosta tam mona byo niemal wszystko. Od
artykuw spoywczych i kwiatw, przez ubra-
nia, obuwie, dziea sztuki (czsto wtpliwej ja-
koci), rodki czyszczce, rubki i czci rowe-
rowe, po wyszukane produkty sprowadzane
z zagranicy. Towar wyprzedany w centrach
handlowych zazwyczaj niedugo potem zjawia
si na bazarach. Oprcz sprzedawcw wysta-
wiajcych swe artykuy w zwykych stoiskach
i budkach, po bazarach i wok nich kursowali
przedstawiciele handlu narcznego.
Szczeglnie barwnym bazarem warszaw-
skim byy Ryce na Pradze, popularne m.in.
dziki sprzedawanym tam ciuchom, pochodz-
cym zzagranicznych paczek. Ciuchy stanowiy
alternatyw dla propagowanej przez komuni-
stw mody na praktyczno, pospolito i stan-
dardowo. Na szczcie, jak pisa Tyrmand, dla
mody elazna kurtyna nie stanowia wystarcza-
jcej bariery i w paczkach przybya ona z za-
chodniej Europy take do Polski. Na tzw. ciu-
chach spotka mona byo zarwno studentw,
artystw, urzdniczki, jak i ony dygnitarzy par-
tyjnych. Wrd czci modziey ciuchowa ele-
gancja staa si form manifestu. Tzw. bikiniarze
(art.s. 136 i s. 138) noszc kolorowe skarpetki, w-
skie spodnie, buty na grubej podeszwie zwanej
'.,.+|.: .+.|+|,
. '':,, ,.,
.+.+.'.:,
.' '.|'.'.:
,..:..:, . ':...:
'm.:'.+, '+|+ +
83 83
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
10 dni, ktre
wstrzsny
portfelem
Nieuzielny poianek 29 pazuzieinika
19Su i. olbizymia czsc Polakow
zapamitala uo konca zycia. Wszyscy
bowiem tizymajcy oszczunosci
w bielizniaice obuuzili si - w wyniku
wymiany pieniuzy - o uwie tizecie
ubozsi!
J ERZY KOCHANOWSKI
WYMIANA Z ZASKOCZENIA. Polacy zostali pozbawieni
oszczdnoci po raz trzeci wcigu zaledwie 11 lat. Naj-
pierw pochon je upadek pastwa w1939r., potem wy-
miana pienidzy wlatach 194445. Jeeli te straty mona
byo jeszcze wytumaczy wojn, to akcja przeprowadzo-
na w1950r. bya wyrachowanym, starannie przygotowa-
nym dziaaniem wadz, majcym na celu dopasowanie
zotwki do bratniego rubla, zmniejszenie nacisku na pu-
stoszejcy rynek iuderzenie wresztki prywatnej inicja-
tywy. Jak przy kadej wymianie, na ktrej wadze chcia-
y zarobi (w ZSRR przeprowadzono tak w grudniu
1947r.), oszczdnoci trzymane wskarpecie wymienia-
no po kursie znacznie bardziej niekorzystnym ni pen-
sje, ceny iwkady bankowe (pierwsze 100:1, drugie 100:3).
sonin i szerokie w ramionach marynarki, rzuca-
li wyzwanie szaroci komunistycznego wiata.
Prywatni handlarze czsto sprzedawali swo-
je towary po prostu na ulicy. Asortyment by
rnorodny: cytryny, yletki, mydo, kalendarze,
pira wieczne, sznurowada, pumeks, proszek
na insekty. Na trasach spacerw ksiki rozka-
dali bukinici. Sprzedawcw warzyw, owocw
i kwiatw, ktrzy prowadzili wasne uprawy,
wadza nazywaa pogardliwie badylarzami. Po-
siadajcy wasne szklarnie ogrodnicy stanowili
podejrzany element.
Wiele prywatnych sklepw, warsztatw
i pracowni kryo si w bramach i podwrkach
kamienic, o czym oznajmiay niepozorne szyldy
i tabliczki. Jednak nieraz w rodku znale mo-
na byo wyszukane akcesoria: kosmetyki zagra-
nicznych firm, przybory do makijau, sztuczn
biuteri, maszynki do golenia, francuskie po-
czochy. Towary te, sprowadzane zza granicy
w paczkach lub poktnie wasnorcznie pro-
dukowane, sprzedawane byy po wygrowa-
nych cenach. Chcc kupi kosmetyki Palmolive
czy Elisabeth Arden, trzeba byo zapaci spory
procent redniej pensji.
J oanna Sawicka
zakupach poza kanaami pastwowymi), mona robi
doskonae interesy. Nic te dziwnego, e tak popierane
spdzielnie stay si siedliskiem rnych elementw
spekulacyjnych z prywatnej inicjatywy i w swojej dzia-
alnoci zatracaj charakter przedsibiorstw uspoecz-
nionych. Ich kierownicy niekoniecznie posugiwali si
tak gangsterskimi metodami jak Filip Merynos, prezes
Spdzielni Woreczek ze Zego Leopolda Tyrmanda.
Raczej byo to umiejtne porednictwo, skutecznie dre-
nujce bezdenn szkatu pastwow. Obracano wic ol-
brzymimi ilociami tekstyliw, cementu, wyrobw stalo-
wych, rodkami transportu, adochody, nawet po opace-
niu kosztw (wtym olbrzymich apwek), szacowano na
miliony zotych.
SKALA CZARNEGO RYNKU. Jak zawsze wiemy tylko
oujawnionych przypadkach. Od drugiej poowy 1954 do
lutego 1956r. ledztwa prowadzono wobec 600 osb, spo-
rd ktrych aresztowano ponad poow (okoo 40proc.
stanowili czonkowie PZPR!). Jaki stanowio to odsetek
caoci zjawiska, trudno oceni. Wkadym razie na po-
cztku 1956r. aparat handlowy by tak skorumpowany,
e atrakcyjny towar wpraktyce mona naby od speku-
lantw albo przez znajomych pracownikw handlu, bd
te za apwk wynoszc rednio 10 proc. wartoci to-
waru. Toru, gdzie wpoowie 1956r. miao nie by ani
jednego przedsibiorstwa handlowego iusugowego, kt-
rego kierownictwo nie zostao aresztowane (lub odpo-
wiada z wolnej stopy) za machinacje spekulacyjne, nie
stanowi zapewne wyjtku.
Ostronie liczc (bez przemytu, nielegalnego garbun-
ku, uboju, gorzelnictwa etc.) lewe dochody Polakw
w 1956 r. oceniano na ponad 8 proc. dochodu narodo-
wego (21,4 mld z z256,7 mld)! Nie ulega wtpliwoci, e
nieofcjalna dziaalno ekonomiczna spoeczestwa sta-
nowia fundament, na ktrym wsprzyjajcych czasach
atakie nastay wraz zpadziernikow odwil szybko
powsta trway gmach. Na tyle mocny, e bez wikszych
trudnoci przetrwa do koca lat 80.
Jerzy Kochanowski
!..:
+.|+..+
/+'+1.
',.|. .+.-
,.|.:
.. . '+1+,
. ',1.+':
..+..,m
|+.: ,.:..1:
:'.+.: .+
..m 11.+':
'+.+.+,
. ,+1.:.-
..'+ ), .
84
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Gwarancj powodzenia takiej operacji byo zaskocze-
nie. Trzeba przyzna, e to si wadzom udao.Oo.Ber-
nardyni z Czerniakowskiej [w Warszawie] donosi
30 padziernika agent UB wyraaj podziw z powo-
du sprawnoci organizacyjnej aparatu pastwowego,
ktry potraf zachowa fakt wymiany w takiej konspi-
racji. Tego samego dnia wkolejce do punktu wymiany
wKolbuszowej wyraano podziw wnieco innej formie:
niech szlag traf Ameryk () za to, e nie ma dobre-
go wywiadu wPolsce inie uprzedzia ludnoci omajcej
nastpi wymianie pienidzy. Rzeczywicie, ca opera-
cj przygotowywano wtakiej tajemnicy, e oszczegach
wiedziao zaledwie kilka osb spord partyjnego esta-
blishmentu. Wrezultacie opracach nad tzw. nowym sys-
temem pieninym do dzi wiemy niewiele, chocia no-
wa waluta czekaa wskarbcach ju od duszego
czasu. Drukowane bowiem przede wszystkim
za granic banknoty nosz dat 1948r., awybity
rwnie poza Polsk bilon 1949r.
Moemy rwnie tylko spekulowa, dla-
czego wybrano wanie przeom padzierni-
ka i listopada 1950 r. A wic dopiero w marcu
1950r. przyjto wZSRR nowy parytet dla rubla
(0,222g zota). Naleao te rozpocz akcj tu
przed oglnie przyjt dat wypat wynagro-
dze. Jesie bya dogodna take zinnych powo-
dw aura nie utrudniaa wadzom logistyki,
ale nie sprzyjaa ewentualnym sprzeciwom spo-
eczestwa. Nie bez znaczenia by fakt, e cho-
pi ju sprzedali plony (idysponowali gotwk),
a mieszkacy miast nie zdyli jeszcze wyda
oszczdnoci na zimowe zakupy (opa, odzie).
ALERT W MBP. Take wodpowiedzialnym za ca opera-
cj Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego szczegy
znaa tylko garstka najbardziej zaufanych. Dopiero dwa
dni przed rozpoczciem akcji o nadejciu specjalnych
transportw (nie okrelono jednak jakich) zostay po-
informowane Wojewdzkie Urzdy Bezpieczestwa Pu-
blicznego, odpowiedzialnoci za odpowiednie przyjcie
izabezpieczenie obciono personalnie ich szefw. Stan
pogotowia dla UB iMO ogoszono od pnocy z28 na 29
padziernika. Funkcjonariusze, wspierani przez wojsko,
mieli zapewni transport pienidzy do punktw wymia-
ny wpowiatach igminach, apotem je ochrania. Szcze-
gln uwag mieli otoczy kasy w terenie, gdzie praw-
dopodobiestwo zarwno oszustw, jak inapadw zbroj-
nych byo najwiksze. Ubecy i milicjanci, wspomagani
przez ORMO, SOK, aktywistw partyjnych imodzieo-
wych, mieli rwnie zadba o odpowiednie funkcjono-
wanie sklepw, sieci handlowej, poczty, kolei, usug. Po-
lecono zaktywizowa ca agentur, zobligowan do do-
noszenia okadej podejrzanej pogosce, wrogiej wypo-
wiedzi, ulotce, prbie sabotau, strajku czy zbiegowiska.
KRG WTAJEMNICZONYCH. Nie ulegao wtpliwoci,
e do tajemnicy musz zosta dopuszczeni (w ostatniej
chwili) rwnie bankowcy, handlowcy, drukarze. We-
zwani na sobot, 28 padziernika, do stolicy dyrektorzy
wojewdzkich oddziaw NBP ju od godz. 15 nie mogli
opuszcza pomieszcze, w ktrych odbywao si szko-
lenie. Kiedy wieczorem zaczli si rozjeda do swo-
ich miast, kademu towarzyszy pracownik MBP. Mo-
na tylko przypuszcza, e nage zwoanie do Warszawy
prominentnych bankowcw mogo by jak wskazw-
k, gdy ruch wbankach by tego dnia wyranie wikszy
ni wprzecitn sobot.
Od samego rana chroniony by Dom Sowa Polskiego,
gdzie drukowano niedzielne gazety donoszce o refor-
mie. Zarwno tam, jak wSejmie iMinisterstwie Handlu
Wewntrznego zaoono podsuchy telefoniczne, awie-
czorem, 28 padziernika, po prostu odcito poczenia.
Szkolenie pracownikw MHW zaczo si ogodz. 18. a-
den zuczestnikw nie mg opuci pitra wdomu towa-
rowym przy ul. Widok. Dopiero po 11 wieczorem zaczli
si rozjeda rwnie w towarzystwie funkcjonariu-
szy UB po kraju.
SZYBKA CIEKA SEJMOWA. Ogodz. 23 reforma walu-
towa bya ju nie tylko planem, ale od kwadransa fak-
tem. Kiedy bowiem wieczorem posowie powrcili na sal
obrad, okazao si, e towarzyszy im m.in. premier Jzef
Cyrankiewicz, odpowiedzialny za gospodark wicepre-
mier Hilary Minc iminister obrony narodowej Konstan-
ty Rokossowski. Wkrtce stao si jasne, dlaczego nudn
dotychczas sesj zaszczycili tacy gocie. Wi-
cemarszaek Wacaw Barcikowski zapowie-
dzia bowiem nowy punkt obrad: zgoszone
przez Rad Pastwa irzd ustawy ozmianie
systemu pieninego. Powody izaoenia re-
formy tumaczy minister fnansw Konstan-
ty Dbrowski. Wskazywa, jak mocny bdzie
nowy polski pienidz, oparty na parytecie
zota (1 z = 0,222 g kruszcu), odpowiadajcy
teraz nie tylko jednemu radzieckiemu rublo-
wi, ale iwierci amerykaskiego dolara. Tym
samym nowa zotwka bya teoretycznie
mocniejsza ni przed wojn! Nowy pienidz
mia nie tylko sprzyja staemu podnosze-
niu si realnej wartoci pac izarobkw czy
rozwojowi oszczdnoci pieninych ludno-
ci, ale rwnie wzmocni wymian midzy
wsi imiastem oraz oglnie przyczyni si do
rozwoju gospodarki. Mwca podkrela, e reforma ude-
rzy przede wszystkim w kapitalistw i spekulantw,
pozbawiajc ich powanej czci nagrabionych (...) ka-
pitaw. Niemao miejsca powici zasadom wymiany,
ktra miaa si rozpocz w poniedziaek, 30 padzier-
nika, ipotrwa do 8 listopada. Nastpnie zaprezentowa
kolejn ustaw, zakazujc posiadania dewiz oraz krusz-
cw w postaci nieuytkowej. Zapowiedzia rwnie
podwyk o50 proc. (od 30 padziernika) ceny wdki, co
motywowa walk zalkoholizmem.
W dyskusji wziy udzia zaledwie dwie osoby szef
zwizkw zawodowych Wiktor Kosiewicz i Jzef Ozga-
Michalski jako przedstawiciel chopw ientuzjastycznie
poparli rzdowe pomysy. Obie ustawy uchwalono jedno-
gonie i przyjto hucznymi oklaskami. O godz. 22.45
wicemarszaek Barcikowski ogosi zamknicie obrad.
UCIECZKA OD PIENIDZY. Wkrtce informacj orefor-
mie podano przez radio. Ten, do kogo hiobowa wie do-
tara wczenie, prbowa uratowa cho cz oszczdno-
ci. Powszechnie stosowan (gwnie na prowincji) stra-
tegi byo ruszanie do dalej poonych, pozbawionych
dostpu do informacji wsi ikupowanie wszystkiego, co
miao warto: koni, byda, trzody, drobiu, pierzyn, po-
duszek. Oddawano stare dugi, regulowano nalenoci
za prac etc. Chocia propaganda oskaraa otakie czy-
ny przede wszystkim kuakw i spekulantw, postpo-
wa tak kady majcy ku temu okazj. Np. wpodlaskim
Brasku sekretarz Gminnej Rady Narodowej wnocy za-
cz budzi chopw, chcc kupi bydo. W tym przy-
padku potraktowano go jak wariata, jednak wielokrot-
nie takie transakcje dochodziy do skutku. Wadze de-
monstracyjnie staway po stronie biedniakw, karzc
ujawnionych nabywcw izwracajc zwierzta. Np. wwo-
jewdztwie gdaskim zwrcono poszkodowanym ma-
chinacjami kuakw, gwnie biednym chopom, 7 koni,
6 krw, 10 wi, owce igsi. Ukonem wstron biedniej-
'.,'+1, |+.,.',
,.,:..,.'
.m..+.
85 85
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
szej czci wsi byo umoliwienie spaty podatku grun-
towego w starych pienidzach. To te wykorzystywali
bogatsi ssiedzi, poyczajc pienidze i dajc zwrotu
ju wnowej walucie, ale wlepszej relacji ni otrzymaliby
wpunkcie wymiany (np. 100:2).
Wmiastach, gdzie wszyscy dowiedzieli si owymianie
mniej wicej wtym samym czasie, strategie spoeczestwa
musiay by odmienne.Wniedziel mona byo wkinach,
teatrach czy placwkach gastronomicznych paci starymi
pienidzmi (od 30 padziernika do 5 listopada mona by-
o kupowa za nie podstawowe artykuy, ale wprzeliczni-
ku 100:1). Przed kioskami zgazetami, cukierniami, skle-
pami ustawiy si wic dugie kolejki chtnych do wyda-
nia pienidzy. Dla prywatnych kupcw czy restauratorw
sprzeda czegokolwiek tego dnia byo czyst strat, prbo-
wano wic wogle nie otwiera sklepw icu-
kierni, czemu zkolei przeciwdziaaa milicja,
ORMO, grupy aktywistw modzieowych
i partyjnych. Sklepikarze prbowali si jesz-
cze ratowa, oddajc towar na zeszyt, pod
warunkiem spaty ju wnowych pienidzach.
Wsklepach pastwowych ispdzielczych
personel powszechnie ukrywa towary, wy-
kazujc wremanentach, e zostay sprzeda-
ne do soboty. Potrzebna do takiej operacji
gotwka bya nieraz inwestycj rodziny lub
zaufanych znajomych sprzedawcw. Groma-
dzono, z nadziej na korzystn odsprzeda,
wszystko, co mona byo duej przechowa:
cukier, papierosy, alkohol, artykuy tekstyl-
ne. Wszelkie gwarantowane przez pastwo
zobowizania miay by przeliczane po do-
brym kursie, na porzdku dziennym byo
wic faszowanie na pocztach przekazw pieninych,
pozornie wysyanych jeszcze 28 padziernika. Podob-
nie jak na wsi starano si zwraca dugi, paci za usugi
iprzede wszystkim oblegano knajpy. Chodzio nie ty-
le o zalanie robaka, co o wydanie pienidzy w nie naj-
gorszy wkocu sposb. Wobec podwyki cen wdki jej
sprzeda bya wniedziel zakazana. Mao kto jednak te-
go przestrzega i29 padziernika pobito chyba wszelkie
rekordy wspoyciu wysokoprocentowych alkoholi.
WYMIANA. Rozpoczta w poniedziakowy poranek ak-
cja wymiany rozkrcaa si powoli. Kasjerzy, zwaszcza
wmaych miejscowociach, nieprzyzwyczajeni do takich
operacji, mimo wzmocnienia posikami zmiast, nie da-
wali sobie rady. Byli zdezorientowani, stremowani, na
nich skupiaa si czsto frustracja mieszkacw. Dla po-
siadaczy wikszych sum problemem bya nie tylko strata
dwch trzecich oszczdnoci, ale rwnie sam fakt ich
ujawnienia, zwracajcy uwag wadz. Mieli zreszt racj,
gdy kady interesant zgrubszym portfelem by staran-
nie odnotowywany. Pocztkowo obserwowano wic pro-
cedur wymiany, starajc si znale sposb uratowania
ju nie tyle pienidzy, co siebie. Bogaci chopi, mynarze,
restauratorzy, kupcy, by nie wchodzi w oczy miejsco-
wym szpiclom, dokonywali wymiany winnej gminie lub
wwikszym miecie, gdzie atwiej byo zgin wtumie.
Sporadycznie zamieniano te od razu wiksz gotwk,
przynoszc nie wicej ni 300 tys. z. Czsto proszono
odokonanie wymiany czonkw rodziny lub znajomych.
Podobnie postpowa Koci, warszawska kuria rozdaa
pienidze proboszczom. Ci zkolei wasne zasoby powie-
rzali zaufanym parafanom.
REAKCJE SPOECZNE. Jak deklarowa podczas sejmowe-
go expos minister Dbrowski, jednym zpodstawowych
celw reformy byo dokonanie przesunicia czci zaso-
bw pieninych kapitalistw na rzecz ludnoci pracuj-
cej miast iwsi. Propaganda podkrelaa, jak zadowoleni
zwymiany s biedniejsi chopi irobotnicy. Rzeczywicie,
takie deklaracje nie naleay do rzadkoci. Np. wpodra-
domskim Skaryszewie chopi umiechali si zzadowo-
leniem, syszc narzekania stojcej wkolejce do wymia-
ny ony mynarza. Szybko si jednak okazao, e znaczn
cz oszczdnoci prywatna inicjatywa ju dawno za-
mienia na zoto, dewizy itowary, areforma uderza wy-
jcych zpensji, ktrzy nagle stracili wikszo oszczd-
noci na zakup opau, butw czy paszcza. Powszechne
byy takie doniesienia, jak zZabrza, gdzie niezidentyf-
kowany robotnik wstanie podchmielonym piewa na
ulicy: wygrali, wygrali, komunici wygrali, bo pienidze
robotnikom zabrali, zabrali. Na ycie targali si nie tyl-
ko traccy krocie bogacze, lecz take robotnicy z uciu-
anymi kilkoma tysicami zotych. Jak
zreszt skrupulatnie odnotoway rapor-
ty UB, powszechnie zorzeczyli rwnie
czonkowie PZPR ifunkcjonariusze MO.
Ustawiczne porwnywanie nowej zo-
twki do najsilniejszej waluty wiata
rubla, dawao podstaw do plotek (zresz-
t nieodlegych od prawdy), e reform
przeprowadzono na rozkaz Kremla. Jaki
szpicel donosi o wypowiedziach w Wa-
czu, e na monetach brakuje tylko sierpa
imota, to wtedy byby komplet. Sposo-
bem odreagowywania byo byskawicz-
ne pojawienie si licznych dowcipw, np.:
Jak wyszede na wymianie? Zro-
bio si troszk pienidzy. Co mwisz!
Wjaki sposb? Byo duo zrobio si
troszk. Lub: Jak zwymian uciebie?
Straciem tysic zotych... Co, tylko tyle? ...dolarw.
ZAKAZY WALUTOWE. Jak bowiem wspomniano, druga
zuchwalonych 28 padziernika ustaw zakazywaa ju nie
tylko nielegalnego handlu dewizami lub kruszcami, ale
wrcz ich posiadania: pierwszych cakowicie, drugich
w postaci nieuytkowej. Dewizy, zoto czy platyn na-
leao do 15 listopada odsprzeda pastwu (po cakowi-
cie nieopacalnym kursie) lub odda wdepozyt. Za samo
posiadanie zotych monet lub sztabek grozio do 15 lat
wizienia, za handel nimi nawet kara mierci. Mimo to
spora cz posiadaczy zota i dewiz postanowia obro-
ni swoje rezerwy. Powszechn strategi byo potajemne
przerabianie zotych monet na legalne piercionki lub ob-
rczki czy deponowanie walut umniej podejrzanych zna-
jomych lub dyplomatw. Wadze doskonale zdaway sobie
ztego spraw igdy tylko zaczto ok. 5 listopada likwido-
wa punkty wymiany zotwek, funkcjonariuszy UB iMO
rzucono do demonstracyjnych akcji przeciwko posiada-
czom walut. Trzeba przyzna, e zwidocznym skutkiem
jeeli wwojewdztwie gdaskim do 4 listopada placw-
ki NBP skupiy zaledwie 1542 dol., to tylko 13 listopada
4223. Do 15 listopada gdaszczanie odstpili pastwu
ponad 21tys. dol., prawie 5,5tys. funtw i4,5 kg zota.
BLIZNA W PAMICI. W rnych bankach ziemskich
pozostao jednak niemao zotych rubli, dolarw, marek.
Znacznie lepiej powiodo si pastwu z rodzim walu-
t wymieniono 98,5 proc. pienidzy znajdujcych si
w obiegu, pauperyzujc przy okazji niema cz oby-
wateli. Pozostawio to tak gbokie lady w pamici
zbiorowej, e praktycznie do koca PRL kada plotka
owymianie pienidzy byskawicznie wywoywaa pani-
k, wycig do bankw i sklepw, a przed denominacj
w1995r. wadze dugo icierpliwie przekonyway Pola-
kw, e naprawd nie ma si czego obawia.
Jerzy Kochanowski
'.,'+1, ..,.'
.m..+.
,.,1..'.+.,.'
.+ 1. ,.:1
.,m.+. ,.:..1,,
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
87 87
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Natchniony traktor,
czyli realizm nierealistyczny
PRELUDIUM. Ofcjalnie realizm socjalistyczny zosta za-
dekretowany na zjazdach rodowiskowych odbywajcych
si w 1949 r., ale zapowiedzi odgrnych zmian w polityce
kulturalnej pojawiy si przynajmniej dwa lata
wczeniej. W 1947 r. przyjacielsk wizyt w Pol-
sce zoy Andriej danow, sprawujcy nadzr
ideologiczny nad kultur w Zwizku Sowiec-
kim, by na naradzie partii komunistycznych w
Szklarskiej Porbie obwieci zgromadzonym
tam towarzyszom, i wiat si dzieli na dwa
przeciwstawne obozy, socjalistyczny i kapitali-
styczny. I tylko jeden naley wspiera.
W listopadzie 1947 r. wielkie propagando-
we znaczenie nadano otwarciu radiostacji we
Wrocawiu. W gwnej mierze do twrcw
skierowane byo przemwienie Bolesawa Bie-
ruta: Konieczna jest przede wszystkim plano-
wa praca w tej dziedzinie. Musimy, tak jak we
wszystkich innych dziedzinach naszego ycia,
przej do planowania take w dziedzinie kul-
tury i sztuki. Stefan kiewski, naczelny re-
daktor zdecydowanie lewicowego tygodnika
Kunica (w odrnieniu od mniej dogma-
tycznego Odrodzenia), komentowa: Sdz,
e naley traktowa przemwienie towarzysza
Bieruta jako rozpoczcie nowego etapu w na-
szej polityce kulturalnej.
W grudniu 1948 r. odbywa si zjazd zjed-
noczeniowy PPR i PPS. W dokumentach pro-
gramowych powstaej PZPR mwio si tak-
e o nowych zadaniach kultury: Demokracja
ludowa musi zwalcza w kulturze narodowej
wszelkie wpywy elementw wstecznych, mu-
si rozwin kultur, nauk, sztuk zwizan
z deniem mas ludowych, odzwierciedlajc
ich pragnienia, wychowujc nard w duchu
humanizmu, demokracji i socjalizmu. Tu po raz pierw-
szy w gwnej roli pojawiy si masy ludowe, przyszy
suwerenny bohater i zarazem odbiorca dzie tworzonych
wedle nowych regu.
SOCREALIZM. Idea zostaa podchwycona przez twrcw,
ktrzy w 1949 r. kolejno zgaszali akces do socrealizmu;
zentuzjazmem graniczcym chwilami z eufori ogasza-
li, e pragn z caych si suy Partii, Stalinowi i oglne-
mu postpowi ludzkoci. W styczniu pisarze wyznaczyli
sobie spotkanie w piastowskim Szczecinie. Stefan -
kiewski postulowa: Niech warto dziea sprawdza si
odpowiedzi na pytanie, co zdziaao dla budowy socja-
lizmu w Polsce, jak wzbogacio duchowo jego budowni-
Za wpiowauzenie uo sociealizmu w kultuize niech posluzy ten
cytat: ,Tam - beziobocie, stiajki, glou.Tu - piaca, natchniony
tiaktoi. Twoizy histoii zwyciski luu.Chwala faktom!".
(Wlauyslaw Bioniewski, ,Slowo o Stalinie").
ZDZISAW
PI ETRASI K
'+'.:'+
.,+m.|..+,.+
'.1....,.'
!'! . '+.+..:,
,.:..: '+|+ ,
'' ',..:.'
':. !+..|:|
,)+)-,,
czych jako budowniczych socjalizmu. Pojawi si postu-
lat stworzenia nowego bohatera na miar czasw, ludzi
rosncych wraz z ogln przebudow.
W lutym do Nieborowa zjechali plastycy, by
zapewni, e oni te si przyczaj. W czerw-
cu architekci zebrani w gmachu KC PZPR
potpili w czambu formalizm i kosmopoli-
tyzm. W listopadzie w Wile spotkali si fl-
mowcy. Opowiedziano si zgodnie za socreali-
zmem, pitnujc srodze wszelkie dziea impe-
rialistycznej proweniencji. Przemwi kierow-
nik Wydziau Propagandy, Owiaty i Kultury
KC PZPR Jerzy Albrecht: Najwaniejszym,
najbardziej porywajcym i najbardziej wycze-
kiwanym przez widza tematem nowego flmu
polskiego musi by dzie dzisiejszy Ponie-
wa decydujce znaczenie ma ideologia flmu,
naley w dziedzinie rodkw formalnych od-
rzuci wszystko, co moe przeszkadza socjali-
stycznej treci, co zamazuje klasow istot na-
szej walki, co do tej walki nie mobilizuje. Zgo-
dzono si, e konfikty pojawiajce si jeszcze
w otaczajcej rzeczywistoci naley ukazywa
bez buruazyjnego obiektywizmu, tendencyj-
nie, ze wiadomoci celu.
21 grudnia 1949 r. przypadaa 70 rocznica
urodzin Stalina, ktr artyci polscy uczcili
szczerze, na miar potrzeb i talentw. W an-
tologii wierszy Strofy o Stalinie znalazy si
utwory do dzi obfcie cytowane w artykuach
traktujcych o habie literatury w czasach
komunizmu. Naprawd jest w czym wybiera.
Nazwiska najznakomitsze, na czele z Broniew-
skim, Tuwimem i Gaczyskim. Zreszt Ga-
czyskiemu niewiele to pomogo, wkrtce bo-
wiem musia skada samokrytyk, atakowa-
ny za smaczki i piknotki buruazyjnej poetyki.
SKRUSZENI GRZESZNICY. Nie wystarczyo opowiedzie
si za socrealizmem. Nowa wiara wymagaa mocnego
dowodu, bezwzgldnego oddania, nierzadko poczo-
nego z upokorzeniem. Rytuaem inicjacyjnym stay si
zebrania i narady, podczas ktrych twrcy z arliwoci
dokonywali samokrytyki, przekrelajc nierzadko cay
swj dotychczasowy dorobek. Jak przykadowo Tade-
usz Borowski, ktry tak oceni na amach Odrodzenia
swe doskonae opowiadania owicimskie: Nie umia-
em klasowo podzieli obozu. Miaem ambicj pokaza-
nia prawdy, a skoczyem na obiektywnym przymierzu
z ideologi faszystowsk.
88
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
W 1950 r. na miejsce zlikwidowanych czasopism kul-
turalnych Kunicy i Odrodzenia powstaa Nowa
Kultura, w ktrej rzdzili tzw. pryszczaci, m.in. Wiktor
Woroszylski, Tadeusz Borowski, Tadeusz Konwicki, An-
drzej Braun, Andrzej Mandalian. Atakowali bezceremo-
nialnie starszych autorw, niedajcych przekonujcych
dowodw, e naprawd walcz pirem o realizacj na-
pitych planw produkcyjnych.
Jerzy Andrzejewski wzywa kolegw do wspzawod-
nictwa w przyswajaniu sobie ideologii proletariackiej.
W tomie publicystycznym Partia i twrczo pisarza
stwierdza: Pisarze nie mog by wyodrbnieni spod
oglnonarodowego obowizku wzmoenia wydajnoci
dla przekroczenia Planu szecioletniego. W innej publi-
kacji apelowa do wadz: Nie bdcie dla inteligenckich
artystw i intelektualistw zbyt pobaliwi. Natomiast
demaskujcie ich, jeli sami si nie potraf demaskowa.
Kiedy czyta si kroniki wydarze tamtych lat (np. nie-
ocenione dzieo Marty Fik Kultura polska po Jacie),
mona odnie wraenie, i narady i zjazdy trway nie-
ustannie. Na szczeblu centralnym i w regionach. Najwy-
raniej twrcom musiao dokucza przekonanie, e cho
dawali z siebie duo, to przecie mogli da jeszcze wicej.
Partia moga czu si zawiedziona.
Marek Nowakowski w wydanej niedawno autobiogra-
fi tak wspomina swe spotkania z Jerzym Andrzejew-
skim: Rozwanie unikaem z nim rozmw o jego twr-
czoci. Zaminowany teren. Cho raz sam opowiedzia o
ciekawym zdarzeniu z czasw stalinizmu. Odbywao si
zebranie sekcji prozy partyjnych pisarzy. Samokrytyko-
wali si i suchali krytyki dokonywanej przez kolegw.
Szo o gbsze zaangaowanie twrcw w walk klaso-
w, budow socjalizmu itp. On samokrytykowa si gor-
liwie i w pewnej chwili zrobio mu si sabo. Osun si
na podog. Na kilka sekund straci przytomno. Sam
dotd nie pojmuje przyczyny nagej saboci. Czy oba-
wia si potpienia, nagany, wykluczenia z partii? A mo-
e mia tego ju do? Machn rk i wrcilimy do roz-
mowy o weselszych sprawach.
Anna Bikont i Joanna Szczsna w artykule opubliko-
wanym w Gazecie Wyborczej (29.01.2000 r.) inaczej
opisyway zapewne to samo zdarzenie. Byo to w 1952 r.
podczas uroczystego wieczoru zorganizowanego z okazji
40-lecia pracy twrczej Marii Dbrowskiej. Andrzejewski
pono zauway, e Janina Broniewska z organizacji par-
tyjnej ZLP i Pawe Hofman, kierownik kultury KC, za-
czli szepta. Pomyla, e mwi o nim, przerazi si (on,
autor wychwalanego przez wadze Popiou i diamentu!),
zemdla. Po latach Hofman mia zapewnia, e adnych
zastrzee do wystpienia Andrzejewskiego nie mieli, na-
tomiast prawdopodobnie wymieniali uwagi, e w sali po-
siedze zrobio si duszno. (Jak tu duszno, trzeba otwo-
rzy okna mona by zacytowa propos znamienn
kwesti z flmu Andrzeja Munka Czowiek na torze).
PRODUKCYJNIAKI. Leopold Tyrmand tak opisa pewne
zebranie sekcji prozy w synnym Dzienniku 1954: Pa-
stwiono si nad niejakim Konwickim modym litera-
tem, posusznym i oddanym czonkiem partii i wszel-
kich jej modzieowych przybudwek. Napisa opowia-
danie o mioci. Z wszystkimi akcesoriami, jak trzeba:
szlachetny ofcer UB, kochankowie p...ol si niemal
pod kontrol podstawowej organizacji partyjnej, nigdy
przeciw, zawsze za i ze Zwizkiem Radzieckim, w ku
nieustannie mowa o proletariacie. A jednak okazao si
nie takie. Ludzie w wieku przydronych kamieni, o po-
wierzchownoci karw i maszkar Melania Kierczy-
ska, Adam Wayk informowali ludzi w rednim wieku
i o normalnym wygldzie o tym, co to jest spkowanie
dojrzae, klasowo odpowiedzialne, a nie animalistyczne,
wynaturzone, amerykasko-imperialistyczne.
A ci o normalnym wygldzie posusznie przyjmo-
wali sowa ostrej krytyki i wychodzili wprost z siebie,
by nie zawie nowej wadzy. Przecie Jakub Berman,
Pol ska Kroni ka F i l mowa: i deol ogi a i humor
S
talinowsk codzienno rejestrowaa, kreowaa i upikszaa Polska Kronika Fil-
mowa, prezentowana w kinach zawsze przed pokazami filmw. Cotygodniowa
kronika produkowana bya w latach 1944-94. Na 10-minutowe projekcje skadao si
kilka krtkich reportay z Polski i ze wiata, w ktrych realny obraz rzeczywistoci
by czsto gsto przeplatany propagand. Dziki jednak umiejtnoci poczenia
ideologicznej indoktrynacji z lekk, a czasem humorystyczn form, twrcom PKF
udawao si zyska akceptacj, a nawet aprobat publicznoci. A kronika docieraa
do milionw odbiorcw w caym kraju (take z kinami objazdowymi).
Pierwszy numer Polskiej Kroniki Filmowej ukaza si w listopadzie 1944 r. w Lubli-
nie jako kontynuacja periodyku filmowego Armii Polskiej w ZSRR pt. Polska Wal-
czca. Pierwszymi redaktorami naczelnymi PKF (w latach 1944-48) byli Jerzy Bossak
i Ludwik Perski, przed wojn zwizani ze Stowarzyszeniem Mionikw Filmu Arty-
stycznego Start. Ich dowiadczenie przekadao si na artystyczny ksztat kronik.
W czasie I zjazdu pracownikw PKF w 1946 r. Jerzy Bossak sformuowa jej rol
izadania. Operator kamery mia si sta nie tylko mechanicznym kronikarzem, ale
iwsptwrc nowej, lepszej rzeczywistoci. Lektorem by do 1956 r. Andrzej a-
picki, w 1947 r. Wadysaw Szpilman skomponowa sygna PKF.
Gdy zapanowa socrealizm, rwnie Kronika przeya zmiany. Jeszcze wikszy
nacisk pooono na kwestie ideologiczne, ktrymi od tego czasu przesiknity by
kady podejmowany temat, wicej miejsca powicano materiaom prosowiec-
kim. Od czerwca 1949 r. redaktorem naczelnym zostaa Helena Lemaska (sprawu-
jca t funkcj do 1967 r.).
J oanna Sawicka
89 89
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
czonek najcilejszego kierownictwa partii, czuwaj-
cy nad bezpieczestwem publicznym oraz ideologi
i kultur, zapewnia pisarzy: Partia broni bdzie re-
alizmu socjalistycznego, pomimo e moe on powodo-
wa schematyzm, z czego nie naley robi problemu.
Kiedy indziej namawia: Nie gardcie rol agitatora
ipropagandzisty. Kilka lat pniej Edward Ochab na
IV Zjedzie ZPL dodawa piszcym otuchy: Widzimy
w was braci onierzy wielkiej robotniczej sprawy.
Pisarze prbowali zatem sprosta wytyczonym przez
parti zadaniom.
Literatura traktowana bya niemal jak ga produkcji.
Wytyczano dla niej kierunki, a nawet precyzyjne plany
produkcyjne. Wyliczano mianowicie, ile powieci i opo-
wiada powstanie w rezultacie kolejnej tury wyjazdw
pisarzy do zakadw pracy i na wie. W Widmach, no-
wej powieci ukasza Orbitowskiego (2012 r.), Krzysztof
Kamil Baczyski, ktry nie zgin w powstaniu, pracu-
je na budowie. Ale to political fction. Niemniej w realu
byo podobnie. Tzw. produkcyjniak, najbardziej dorod-
ny wytwr doktryny realizmu socjalistycznego, to bya
zazwyczaj powie, do ktrej napisania autor przygoto-
wywa si w terenie, terminujc jako robotnik w hutach
ifabrykach. Do wymieni kanoniczne tytuy: Numer
16 produkuje Jana Wilczka, Przy budowie Tadeusza
Konwickiego, Wgiel Tadeusza cibora-Rylskiego,
j y
Kampania znaczy walka Mirosawa Kowalewskiego
czy symboliczny wrcz tytu Traktory zdobd wiosn
Witolda Zalewskiego.
W typowym produkcyjniaku nowe walczyo ze
starym, cho by to pojedynek nierwny, gdy z gry
mona byo przewidzie, i postp nieuchronnie zwy-
ciy. Najwaniejsza za bya sama produkcja, wykona-
nie planu, najlepiej przed terminem, czemu starao si
przeszkodzi reakcyjne podziemie (w wersji hard) bd
niezdecydowani, wahajcy si pogrobowcy starego po-
rzdku, jak choby kasta starych majstrw (w wersji
light). Takich jak majster Ciepielewski z flmu Przygoda
na Mariensztacie, ktry nie od razu pogodzi si z sy-
tuacj, e kielni moe obraca rwnie hoa dziewczy-
na. Osobnym problemem by wyksztacony przed wojn
inteligent, z caym balastem nieprzydatnych wnowych
czasach wartoci, ktry najczciej potrzebowa czasu
iuwagi, eby zadeklarowa si po susznej stronie.
Zwracaa uwag absolutna wszechwiedza narratora,
rozcignita take na sfer ukrytych intencji i motyww
dziaania wroga klasowego. W chwili, kiedy dywersant
isabotaysta zostawa zdemaskowany, czytelnik nie mg
mie najmniejszych wtpliwoci, i zasuy na kar, kt-
r wymierzy mu pastwo sprawiedliwoci spoecznej.
Wszelka dwuznaczno i wzgldno w opisie rzeczywi-
stoci ostatecznie zostaa wyeliminowana. Powie ko-
czya si bezwzgldnym happy endem. Robotnicy zga-
szaj gotowo bicia kolejnych rekordw produkcyjnych,
chopi wpadaj spontanicznie na pomys zaoenia sp-
dzielni produkcyjnej. Jeeli na marginesie powieci po-
jawia si wtek romansowy (on syn biedaka, ona crka
kuaka), teraz modzi, pokonawszy przesdy i zabobony,
mogli myle o wsplnej, wietlanej przyszoci.
SATYRYCY I MUZYCY, AKTORZY I KOMPOZYTORZY.
Trawestujc sowa popularnej w tamtych czasach pio-
senki, po stronie postpu opowiadali si wszyscy, i pi-
sarze, i malarze, satyrycy i muzycy, aktorzy i kompozy-
torzy. Jedno z najbardziej komicznych zdj z tamtego
czasu: siedzcy za stoem prezydialnym smutni panowie
w ciemnych garniturach, a nad nimi rozpity transpa-
rent II Oglnopolska Narada Satyrykw. Nie tylko sa-
tyrykom nie byo do miechu. Do dziea zabrali si te
plastycy. Wojciech Weiss, ktry dotychczas malowa
kwiaty, stworzy obraz Manifest, na ktrym robotnicy
trzymaj fag, a ich wzrok skierowany jest jednoznacz-
nie w lepsz przyszo. Nic dziwnego, e zosta nagro-
dzony. Wojciech Fangor tworzy dzieo Budowa, olej na
ptnie, na pierwszym planie uwijaj si robotnicy, w tle
wida ju gotowe domy i par proletariuszy sadzcych
drzewko. Oto wyobraenie raju na ziemi. Popisa si tak-
e Alfred Lenica, autor dziea Mody Bierut wrd ro-
botnikw, ktre mona dugo kontemplowa. Bierut,
dobrotliwy, schludnie ubrany, pod krawatem, trzyma
w doniach ksik otwart do czytania, ale chwilowo
wzrok ma skierowany przed siebie. Grupka robotnikw
zapatrzona w dobrego przewodnika, zasuchana, a jeden
proletariusz nawet opiera si na ramieniu wodza.
1m..1 m+.,'
|..:.+
'' '.,''
'+.+1 '+|,.,'.
m+..+. +1+..+
+|,., . .+'.:
.,+'.m
'+.+.+,
'..:..: ),, .
'' . ., '+1.
|.'m. +.: +.,,
.: .:...
'+''., )+) .
'+ ||.+|..
+. '...+'...,
'+.'+ .:'..'+
'' . 1.
'.,+ '''.:,
'...'. .'m.:,
.+ '.'.+,.:,
',|+..: ''...-
.1...:,
'.+, ,+1.:...'
)+) .
90
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
TEL EWI ZJA OBRAZ NA PRB
Najsynniejszym dzieem tego
okresu by jednak obraz Aleksandra
Kobzdeja Podaj ceg, znajdujcy
si dzisiaj w zbiorach Muzeum Naro-
dowego we Wrocawiu, par lat temu
pokazywany w stoecznym Narodo-
wym, gdzie budzi spore zaintereso-
wanie zwiedzajcych. Kompozycja,
kolorystyka, wszystko na wysokim
poziomie. Robotnikw po wykona-
nym trudzie pokaza natomiast An-
drzej Wrblewski na obrazie zatytu-
owanym Fajrant w Nowej Hucie.
Muzyka te bya postpowa i
wsteczna. Podczas wspomnianego
ju otwarcia radiostacji we Wroca-
wiu wykonana zostaa uwertura do
Halki. Moniuszko by postpowy.
Jeszcze bardziej postpowy by Cho-
pin, poniewa czerpa inspiracj z
motyww ludowych. Przed Paacem
Kultury i Nauki miay by ustawione
rzeby wielkich Polakw, rezerwo-
wano tam miejsce dla Chopina, pod-
czas gdy Moniuszko znalaz si na li-
cie rezerwowej. Z tradycji postpo-
we byo to, co wieckie, za wszystko,
co wizao si z religi nawet jeli
bya to muzyka renesansowa uzna-
wano za reakcyjne, le suce reali-
zacji planu szecioletniego.
Muzycy objedali rodowiska,
dawali koncerty w halach fabrycz-
nych. W muzeum w Kozwce, ktre gromadzi ekspo-
naty z czasw socrealizmu, przechowywany jest m.in.
obraz zatytuowany Koncert pianisty dla robotnikw
huty. Idea sign pieca martenowskiego.
W yciu teatralnym wanym wydarzeniem bya inau-
guracja (12 listopada 1949 r.) dziaalnoci Teatru Nowego
w odzi. Modzi lewicujcy twrcy deklarowali: Chce-
my naszej rzeczywistoci politycznej suy i by jej
wsptwrcami: to znaczy, e nie chcemy by potrzebni
elicie intelektualistw, snobw, drobnomieszczaninowi,
ale chcemy by potrzebni nowemu czowiekowi.
Nowy czowiek mg na inauguracj zobaczy Bryga-
d szliferza Karhana czeskiego dramaturga Vaka Kani,
w reyserii zespoowej. W ramach prb aktorzy prakty-
kowali w dzkich fabrykach, konsultowali si z robot-
M
ili widzowie, telewizja rozpocza swj prb-
ny program tak 25 padziernika 1952 r.
ogodz. 19 rozpocza pierwsz emisj Maria Ro-
sa-Krzyanowska. Bya prezenterk z przypadku;
cho pracowaa w radiu. Na makija musiaa po-
wici trzy godziny. Jej powitanie ogldali na
24telewizorach marki Leningrad przejci robot-
nicy w wietlicach warszawskich zakadw pracy.
W ten sposb Instytut cznoci zacz nada-
wa program telewizyjny. Wczeniejsze etapy
powojennego rozwoju telewizji owiane s ta-
jemnic. Autor historii polskiej telewizji Maciej
Wojtyski twierdzi, e profesorowie Janusz Grosz-
kowski i Leszek Kdzierski mieli, mimo embarga,
naby cz aparatury nadawczej od pewnego
emigranta z Anglii. Pierwsza oficjalna informacja
o pracy nad telewizj pochodzi dopiero z 1951 r.
Dzisiejsi zwolennicy realizowania misji przez
telewizj publiczn byliby zachwyceni: pierw-
sze, trzydziestominutowe programy najczciej
prezentoway dziea kultury: tace, piosenki i
scenki teatralne. Niewielkie byo upolitycznie-
nie programu; Partia nie traktowaa jeszcze te-
lewizji jako narzdzia propagandy.
Praca w telewizji nie bya czym lekkim
iprzyjemnym. Oprcz kilogramw wyraziste-
go makijau, jaki naleao przyj na twarz,
wciasnym studiu przy ul. Ratuszowej 11 w War-
szawie trzeba byo przyzwyczai si do ukro-
pu, bijcego z niezwykle silnych lamp, i pil-
nowa sylwetki Syrenki na stojaku (jej ujcie
rozpoczynao program), a ktry to stojak mia
si podobno wiecznie przewraca. No i rzecz
jasna, nie popenia adnych bdw wszak
nadawano na ywo. Mimo to artyci zaprasza-
ni do studia walczyli dzielnie. Nina Andrycz
wspominaa: W ciasnocie i zaduchu ekspery-
mentalnego studia usiowaam jednak opano-
wa poczucie swej bezradnoci wobec dziw-
nych praw rzdzcych XI Muz.
Zote czasy telewizji miay w Polsce dopiero
nadej.
Pi otr Kulczycki
nikami. Na scenie wszystko miao
wyglda jak w prawdziwej hali pro-
dukcyjnej, np. maszyna rewolwerw-
ka, przy ktrej odbywao si wsp-
zawodnictwo szliferzy. Wbrew poja-
wiajcym si w pierwszym akcie oba-
wom, wszystkim aktorom udajcym
robotnikw udzieli si entuzjazm
nowych czasw i plan zosta wyko-
nany. Nie tylko recenzje byy entuzja-
styczne. W ksidze premier pojawiy
si wpisy w rodzaju: Byem reakcjo-
nist, ale przekonalicie mnie.
Na podstawie dramatu Kani po-
wsta scenariusz flmu Dwie bryga-
dy. Oto przebieg wcigajcej akcji
(wedug Leksykonu polskich flmw
fabularnych): Prba nowej sztuki.
Aktorzy nie potraf stworzy praw-
dziwego obrazu bohaterw. Dopiero
zwiedzanie fabryki i wnioski robot-
nikw obserwujcych kolejne prby
pomagaj zrozumie pracujcych w
niej ludzi. Wsplna praca przynosi
efekty; w teatrze i w fabryce wszyst-
ko si udaje. Zwolennicy starych po-
rzdkw przekonuj si do nowego
adu i skadaj samokrytyk. Pikne
zakoczenie, ktre pozwala pynnie
przej do kinematografi, gdzie ka-
nony realizmu socjalistycznego zna-
lazy bodaj najszersze zastosowanie.
KUAK, REDNIAK I BIEDAK. Drugim powojennym fl-
mem zaraz po Zakazanych piosenkach byy Jasne
any (1947 r.) wyreyserowane przez Eugeniusza C-
kalskiego, przedstawiciela przedwojennego Startu, grupy
lewicujcych flmowcw. Akcja zaczyna si od przyjazdu
do toncej w ciemnociach wsi any nowego, penego po-
zytywistycznego zapau nauczyciela (ktrego odtwarza
pocztkujcy wwczas aktor Kazimierz Dejmek). Wita
go wie zacofana, rozpijana bimbrem przez miejscowego
mynarza, typowego bohatera negatywnego, ktry co
nie powinno nas specjalnie zdziwi poktnie utrzymu-
je kontakty z reakcyjnym podziemiem. To leni podju-
dzaj mynarza, by przeciwstawi si planom elektryfka-
cji wsi. Kiedy i to nie wystarcza, postanawiaj zabi na-
uczyciela. Mordercy uciekaj pod oson nocy, ale w tym
'.1.+ '.+'..+
.+ ,'+'+..: |.'m.
'.,1+ .+
!+..:.|+..:,
.: ':.+.1
..'.'., ),+ .
''+.+ . |.1..
'..+1.+'.:
.1'+
:':..,,.:,
),, .
91 91
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
wanie momencie wczona zostaje
elektryczno, ciemne any staj si
jasne, co uatwia schwytanie reak-
cjonistw, ktrzy zostan przekaza-
ni wadzom bezpieczestwa.
Wydawa by si mogo, klasyka
socrealizmu, a jednak Jasne any
na zjedzie w Wile poddane zostay
ostrej krytyce. Zarzucano mianowi-
cie twrcom, e nie potrafli zacho-
wa waciwej proporcji midzy po-
zytywnymi i negatywnymi bohatera-
mi, co znaczyo, e ci negatywni byli
jednak za mao negatywni. Inny za-
rzut dotyczy obftoci nocnych ple-
nerw, ktre osabiay optymistyczny
wydwik caoci. Pewnie flm byby
lepiej przyjty, gdyby scenarzyci po-
pieszyli si z elektryfkacj wsi.
Po zjedzie ogoszono konkurs
na scenariusz, ktry wygra projekt
Gromada autorstwa Jerzego Kawa-
lerowicza i Kazimierza Sumerskiego.
Z eksplikacji scenarzystw: Ukazu-
jc w scenariuszu typowego kuaka
i jego poplecznikw z jednej stro-
ny, a z drugiej gromad mao i red-
niorolnych chopw dcych pod
przewodnictwem aktywu wiejskiego
do peniejszej, wyszej socjalistycz-
nej formy ycia, ukazujc redniaka
wyamujcego si spod wpywu ku-
akw, staralimy si uwidoczni ty-
powy przekrj dzisiejszej wsi polskiej z jej aktualnymi
zagadnieniami, wsi dorastajcej w ogniu walki klasowej
do wiadomoci politycznej i spoecznej.
Fina Gromady, ktr debiutowa w fabule przyszy
twrca Matki Joanny od Aniow i Faraona, by pod
kadym wzgldem pomylny. Mynarz, najwikszy ku-
ak we wsi, oczywicie cieszcy si poparciem reakcji, zo-
staje pokonany przez kolektyw, ktry uruchamia myn
spdzielczy. We wsi powstaje komitet zaoycielski sp-
dzielni produkcyjnej, co oczywicie niezmiernie cieszy
mieszkacw. Na ekranie wszystko wygldao wrcz
modelowo: by reakcyjny kuak, wahajcy si, ale tylko
do czasu redniak, i postpowy od pierwszej do ostatnie
sceny biedniak. W dzieach socrealistycznych tylko bied-
ni byli bowiem poza wszelkimi podejrzeniami i im przy-
pada rola przewodnia.
Bohater pozytywny yje wycznie ide, wic nie ma
nawet czasu na posiki. W Gromadzie jest scena, kie-
dy matka wnosi bohaterowi kolacj. Ten odsuwa jednak
talerz, mwic Pniej, mamo. Zabiera si do swoich
papierw. niwa niedaleko mwi z umiechem mu-
sz zorganizowa pomoc ssiedzk i zrobi plan akcji
niwnej.
Nawet zakochani rozmawiaj tylko o pracy. W Trud-
nej mioci, debiucie Stanisawa Rewicza, wsiowi Ro-
meo i Julia (on jest byym parobkiem jej ojca) spotyka-
j si pord anw dorodnego yta. Myn koczymy
w tym roku! zaczyna firtowa chopiec. Przyjecha
przedstawiciel z wojewdztwa, majster naradzi si z mu-
rarzami i podjli si przypieszy budow. A jak dotrzy-
mamy terminu, to moe dostaniemy premi! Wiesz co?
Przedstawiciel obieca, e moe traktor!. Ukochana jest
pod duym wraeniem: Ojej! To si ludzie uciesz!.
Traktor to nie by tylko sprzt do robt polowych. To
by fetysz, symbol, znak postpu. Malowany w ksikach
dla dzieci (np. w wczesnym wydaniu Elementarza Fal-
skiego) i dla dorosych (Traktory zdobd wiosn Wi-
tolda Zalewskiego). Na natchnio-
nym traktorze do wsi wjeda po-
stp. Traktorzysta i traktorzystka
(modne wwczas haso Kobiety na
traktory) mieli przeora wiado-
mo, przygotowa grunt pod zasiew
dajcy w przyszoci obfte plony.
Nie tylko na wsi toczya si wal-
ka nowego ze starym. Wzorcowym
wrcz flmem dziejcym si w ro-
dowisku robotniczym byo dzieo
Marii Kaniewskiej Niedaleko War-
szawy, wedug scenariusza Adama
Wayka. Jest tu angielski szpieg wy-
sany do Polski z misj zniszczenia
huty, ktry pozyskuje do wsppracy
majstra starej daty i przy jego pomo-
cy przemyca do zakadu materiay
wybuchowe. Na szczcie UB czuwa,
sabotaysta zostaje schwytany, za
zaoga na zebraniu przyjmuje nowe,
szybsze metody pracy.
NAUKI Z SOCREALIZMU. Film Ka-
niewskiej wszed na ekrany w 1954 r.
W tym samym roku, w grudniu, na
ekranach pojawio si Pokolenie
Andrzeja Wajdy, zapowied szko-
y polskiej. Za dwa lata byy strajki
w Poznaniu, potem Padziernik. W
Po prostu ukaza si gony arty-
ku Na spotkanie ludziom z AK.
Wysza powie Leopolda Tyrmanda
Zy. 1 sierpnia wadza zezwolia na obchody rocznicy
powstania warszawskiego.
Socrealizm nie trwa dugo, niemniej niektre jego
sztandarowe dziea przetrway swj czas. Czym s dla
dzisiejszego odbiorcy? Przede wszystkim pokazuj kata-
strofalne skutki upolityczniania i ideologizacji kultury,
ale s te wci aktualn przestrog przed kadym pro-
jektem totalnym, z gry dekretujcym, co jest w sztuce
suszne i postpowe, a co niedopuszczalne. Nieprzypad-
kowo pewne zaoenia socrealizmu pojawiy si w stanie
wojennym, kiedy to kultura miaa by, zdaniem pewne-
go ministra, jak pasiak owicki, za flmy takie jak God-
no Romana Wionczka do zudzenia przypominay
produkcyjniaki z lat 50.
Socrealizm by narzucon doktryn, ale co warto
moe przypomnie na koniec niektre jego dokonania
naprawd si ludziom podobay, np. superrealistyczne
malarstwo. (Tu zreszt redni gust Polakw niewiele si
do dzisiaj zmieni). Do ucha atwo i masowo trafay te
optymistyczne piosenki, pisane zreszt przez wybitnych
kompozytorw (m.in. Wadysawa Szpilmana), ktre
wci powracaj w popularnych spektaklach teatral-
nych i telewizyjnych. Niby na zasadzie artu i parodii,
ale prawda jest taka, e nie tylko leciwa publiczno sta-
rych dobrych kawakw sucha z przyjemnoci. Mona
je odnale take na stronach internetowych.
Najgorzej na romansie z socrealizmem wysza lite-
ratura (art. s. 120), niewiele lepiej flm, chocia w kinie
zdarzya si rzecz dziwna. Ot kiedy dzisiaj kto miaby
ochot obejrze Jasne any bd Gromad, zobaczy
na ekranie co, co twrcy chcieli ukry. Mianowicie ca-
bied tamtych czasw, bo nawet w wstrtny kuak,
jak si okazuje, nie jest adnym bogaczem. Take niech
do kolektywizacji wydaje si bardziej wiarygodna ni
sztuczny zapa jej zwolennikw. Okazao si, zreszt nie
po raz pierwszy, e kamer trudno doskonale kama.
Zdzi saw Pi etrasi k
''.:|+ .+
|.+'|.:, ,:1.
.+, ,...:,,.'
:|+..:
,.,++.1.,.'
92
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Rynek wydawniczy: prasa, ksika, ruch
Pod cenzur. Rynek wydawniczy wlatach
194547 by kontrolowany przez Gwny Urzd
Kontroli Prasy, Publikacji iWidowisk oraz przez
Ministerstwo Informacji iPropagandy, od kt-
rego zalea przydzia papieru (art. s. 37). Jed-
nak pomimo kontroli przez pierwszych kilka
lat po wojnie na rynku wydawnictw praso-
wych i ksikowych panowaa stosunko-
wo dua rnorodno. Pniej, wydajc
adne i tanie ksiki w duym nakadzie,
wadza maskowaa braki wywoane ogra-
niczeniami druku niewygodnych treci
iautorw.
Prasa. Komunici zaczli wydawa ga-
zety zaraz po wkroczeniu na ziemie pol-
skie. 23 lipca 1944r. wyszed pierwszy nu-
mer Rzeczpospolitej wChemie, od lipca
te dziaaa wLublinie Polska Agencja Pra-
sowa. Szybko zaczy si pojawia gaze-
ty zwizane z poszczeglnymi partiami
politycznymi, reprezentowanymi w Kra-
jowej Radzie Narodowej, oraz otematyce
wojskowej ikulturalnej. Jeszcze we wrze-
niu 1944 r. zaoono Spdzielni Wy-
dawniczo-Owiatow Czytelnik, ktrej ar-
chitektem i prezesem by Jerzy Borejsza.
Czytelnik szybko sta si wydawc dziaa-
jcym z duym rozmachem: w kolejnych
wyzwolonych miastach zakada dzienni-
ki, periodyki spoeczno-literackie (Odro-
dzenie, Kunica, Twrczo, Wiatr od
Morza, Skarpa Warszawska), przezna-
czone dla ludnoci wiejskiej (Wie, Cho-
pi, Rolnik Polski), magazyny ilustrowane
i satyryczne (Przekrj, Szpilki), popu-
larnonaukowe, modzieowe, dziecice
ikobiece (Przyjacika, wzorowana na przed-
wojennej Mojej Przyjacice). Borejsza na a-
mach redagowanego przez siebie pisma Od-
rodzenie sformuowa program rewolucji
agodnej, w ktrej postulowa drog reform
spoecznych ipolitycznych, woln od represji
i gilotyny. Do wsppracy zgazetami Czytel-
nika zaprasza najwybitniejszych polskich pisa-
rzy, niekoniecznie sprzyjajcych polityce kul-
turalnej pastwa, zapewniajc im przy okazji
utrzymanie idach nad gow.
Wrd prasy politycznej naczelnymi tytu-
ami byy: zwizane zPPR Trybuna Wolnoci
iGos Ludu, pepeesowskie Robotnik, Prze-
gld Socjalistyczny i Express Wieczorny, oraz
wydawane jako gwne organy PSL Chopski
Sztandar i Gazeta Ludowa.
Jeszcze przed zakoczeniem dziaa wojen-
nych pojawia si prasa katolicka. Obok licz-
nych pism lokalnych wyoniy si dwa jej gw-
ne orodki. Pierwszym znich byo rodowisko
wydawanego od 24 marca 1945 r. Tygodnika
Powszechnego, redagowanego pocztkowo
przez ks. Jana Piwowarczyka, nastpnie przez
Jerzego Turowicza. W tym krgu ptora ro-
ku pniej powsta kwartalnik Znak. Drugim
orodkiem byo rodowisko tygodnika Dzi
iJutro (wydawanego wlatach 194556), zwi-
zane z Bolesawem Piaseckim, ktry przed
wojn obraca si wkrgach skrajnej prawicy.
Popierajcy socjalistyczne przemiany, Piasec-
ki w1947r. stworzy organizacj PAX; dwa lata
pniej powoano Instytut Wydawniczy PAX.
Ksiki. Nieco wolniej rozwija si rynek
ksiek. Przedwojenne firmy wznowiy swoj
dziaalno za pozwoleniem wadz, pocztko-
wo bowiem brak byo pastwowego kapita-
u na samodzielne odbudowanie wojennych
strat wksigozbiorach. Dziaao wic powsta-
e wpoowie XIXw. wydawnictwo Gebethner
i Wolff, istniay zaoone w dwudziestoleciu
midzywojennym ksinica Atlas, firma Trza-
ska, Evert i Michalski czy te wydawnictwo
J. Mortkowicza. Pocztkowo nastawiay si
gwnie na reedycje najwaniejszych dzie li-
teratury polskiej iwiatowej.
Powstajce jednak zakady pastwowe
(najwikszymi byy wwczas Ksika, Czy-
telnik i Pastwowy Instytut Wydawniczy) do
1950 r. niemal cakowicie wypary przedsi-
biorcw prywatnych. Likwidowano mniej-
sze wydawnictwa, a pozostae (z wyjtkiem
specjalistycznych: wojskowych, medycznych
czy naukowych) podporzdkowano w 1951 r.
Centralnemu Urzdowi Wydawnictw Prze-
mysu Graficznego iKsigarstwa. Nadzorowa
on niemal wszystkie drukarnie, mia wycz-
no na papier imonopol na sprzeda ksiek.
(Ten model w pewnym sensie odtworzono
w 1973 r., powoujc RSW Prasa-Ksika-Ruch,
finansujc PZPR).
Wyksztacia si wtym czasie nowa funkcja
redaktora, ktry opracowywa tekst ksiki
pod ktem polityczno-cenzuralnym oraz ska-
nia autora do przerbek i zmian naruszaj-
cych nieraz zasadnicz koncepcj dziea. Sta-
wa si przez to odpowiedzialny za tekst
na rwni zautorem. Midzy 1951 a1956r.
znacznie wzrosa liczba wydanych ksi-
ek: co roku do 7,5tys. pozycji, wnakadzie
ok.90mln egzemplarzy.
Ideologizacja prasy. Zmiany do-
tkny take wydawnictwa prasowe, kt-
re stay si rodkiem do ideologicznego
wychowania mas (art. s. 45). Powoano
centralne pismo codzienne PZPR Trybu-
n Ludu. Wprowadzono cilejsz cenzu-
r. Zmniejszenie liczby tytuw miay re-
kompensowa podniesione nakady.
Jeszcze w padzierniku 1948 r. odwo-
ano z funkcji prezesa Czytelnika Jerzego
Borejsz. W1950r. zlikwidowano tygodniki
Odrodzenie i Kunic, ana ich miejsce
powoano Now Kultur, ktra w 1952 r.
staa si organem Zwizku Literatw Pol-
skich. Rwnie w1950r. zacz si ukazy-
wa dziennik Sztandar Modych, organ
powstaego w 1948 r. Zwizku Modzie-
y Polskiej (art. s. 20). Symboliczne stao
si przejcie Tygodnika Powszechnego
w1953r. (art. s. 93).
Pismem, ktremu udao si zachowa
swoj lini, a nawet przemyca informa-
cje o kulturze zachodniej, by wydawany
przez Mariana Eilego (od 1945 do 1969 r.)
Przekrj. Tygodnik promowa kultur, uczy
savoir- vivreu i kreowa nowe trendy w mo-
dzie. Dla swych czytelnikw sta si oknem na
wiat.
W czasie stalinizmu wielu polskich pisarzy
znalazo si w niezwykle trudnej sytuacji. Nie
chcc pisa pod dyktando cenzury, zmusze-
ni byli tworzy do szuflady. Mam trzydzieci
lat ignij. Jestem pisarzem (), ale nie wydaj
ksiek. Jestem dobrym publicyst, ale nie pi-
sz artykuw ani polemik. Jestem bardzo do-
brym dziennikarzem, ale nie pracuj wadnej
redakcji, pisa w 1954 r. Tyrmand, oddajc sy-
tuacj nie tylko swoj, ale rwnie wielu kole-
gw po pirze (art. s.86 i120).
Znaki odwily. Ale to wanie na amach
prasy pojawiy si pierwsze oznaki odwily.
W 1954 r. w Po Prostu rozpoczto dyskusj
o studiowaniu przedmiotw ideologicznych.
Wkwietniu 1955r. w Nowej Kulturze pojawi
si przekad Odwily Ilii Erenburga, awsierp-
niu tego samego roku Poemat dla dorosych
Adama Wayka, w tamtych czasach i warun-
kach uznany za symbol destalinizacji.
J oanna Sawicka
93 93
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Granice
ustpstw
POKAZOWY PROCES KURII KRAKOWSKIEJ. By koniec
stycznia 1953 r. W Krakowie toczy si proces przeciw-
ko pracownikom tamtejszej kurii biskupiej. Prasa ko-
munistyczna nazwaa go procesem ksidza Jzefa Leli-
ty iinnych agentw wywiadu amerykaskiego. Jesieni
1952r. wwyniku rewizji znaleziono wbudynku kurial-
nym dziea sztuki ikilka tysicy dolarw. To posuyo
za podstaw do aresztowania grupy ksiy i cywilnych
pracownikw kurii ido oskarenia ich onielegalny obrt
walut iwykorzystywanie budynku kocielnego do dzia-
alnoci agenturalnej. Takie zarzuty groziy skazaniem
nawet na kar mierci.
Wredakcji krakowskiego Tygodnika Powszechnego,
jedynego wwczas liczcego si czasopisma katolickiego,
spodziewano si najgorszego. Irzeczywicie. Wfabryce
Szadkowskiego urzdzono wzorcowy proces stalinow-
ski (art. s. 38). Robotniczy aktyw bi brawo oskarycie-
lowi wmundurze wojskowym Stanisawowi Zarako-Za-
rakowskiemu, ktry zada lub zatwierdzi po wojnie
wiele wyrokw mierci. Proces by tak wyreyserowa-
ny, aludzie zmiadeni, e mwili rzeczy mroce krew
w yach wspomina Jzefa Hennelowa. Postpowa-
nie toczyo si przy otwartej kurtynie, bez sowa obrony
czy pytania. 27 stycznia sd skaza trzech oskaronych,
wtym ks. Lelit, na mier, pozostaym wymierzy kary
od szeciu lat do doywocia. Ale jakby tego byo mao,
pojawiy si owiadczenia popierajce drakoskie wyro-
ki (ostatecznie kar mierci nie wykonano).
Do antykocielnej akcji wczyli si tzw. ksia patrio-
ci (patrz s. 97). Ju trzy dni po ogoszeniu wyrokw wy-
dali owiadczenie, e potrzebne jest uzdrowienie sytu-
acji wkuriach biskupich, zmiana programw ksztacenia
ksiy w seminariach, aby wychowywa ich na obywa-
teli. Zaniepokojony prymas Stefan Wyszyski zagrozi
ksiom patriotom ekskomunik za bunt przeciwko wa-
dzy kocielnej.
KOCIELNA TAKTYKA PRZETRWANIA. Jakby w prze-
czuciu tej kampanii nienawici przeciwko niemogcym
si praworzdnie broni ludziom, wadze kocielne wy-
day wgrudniu 1952r. specjalny komunikat. Wnawi-
zaniu do aresztowa rzekomych cinkciarzy i szpiegw
bp Zygmunt Choromaski owiadczy wimieniu episko-
patu, e udzia katolikw, a tym bardziej duchowie-
Komunizm pizewiuywal peln ateiza-
cj spoleczenstwa. Nie bylo tu miejsca
na ieligi. Koscioly w Polsce, glownie
izymskokatolicki, stanly pizeu wy-
zwaniem: jak ualeko isc na ustpstwa,
by ocalic wiai1
ADAM SZOSTKI EWICZ
stwa wakcji podziemnej idywersji gospodarczej jest nie
tylko sprzeczny zdobrem Narodu, ale rwnie szkodli-
wy dla dziaalnoci Kocioa katolickiego wPolsce. By
to kolejny pojednawczy gest biskupw pod adresem Pol-
ski Ludowej. Lecz wadze pastwowe czuy si ju na
tyle silne, e szy na otwart konfrontacj zKocioem.
Partia komunistyczna szykowaa si do wydania dekretu
umoliwiajcego obsadzanie urzdw biskupich ludmi
majcymi zaufanie PZPR.
Nie pomg wic take gest Tygodnika Powszechne-
go wtej samej sprawie. Zaraz po wyrokach pismo wy-
drukowao wasny komunikat, odcinajcy si od anty-
pastwowej dziaalnoci obcych agentur. (Hennelowa
uwaa po latach, e pismo Jerzego Turowicza nie powin-
.+ ,.:1 '..
. ||:'+.' ,.:1
|+.:m .:1
,.:,1:.|
':+. .:..|
. m+.+:' !..'+
''+-,m.:.'.
'.,''.:
'.'1, ..|+
'.1.:, ...:.,
. m+,+ )+) .
94
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
cjom wadz popchno cz ksiy do zejcia do reli-
gijnego podziemia. Zkolei na Wgrzech najpierw aresz-
towano ok. 2tys. sistr zakonnych izakonnikw, apotem
klasztory zlikwidowano. Wcaym bloku radzieckim pr-
bowano dzieli Kocioy i wiernych na postpowych,
wsppracujcych z nowym systemem, i sprzymierzo-
nych z obozem reakcji ikontrrewolucji. Wprawosaw-
nej Rumunii ju w1945r. komunici wsparli utworzenie
zwizku tzw. ksiy demokratw, ktrzy pomogli usun
niewygodnego przywdc tamtejszej Cerkwi patriarch
Nikodema. WCzechosowacji tzw. postpowi duchowni
dziaali wruchu opropagandowej nazwie aciskiej Pa-
cem in Terris (pokj na ziemi), bliniacz struktur stwo-
rzono na Wgrzech, wPolsce funkcjonowa zdo spo-
rym pocztkowo powodzeniem wspomniany ruch ksiy
patriotw. Podobn rol odgrywa PAX.
ARESZTOWANIA HIERARCHW. Symbolicznym ciosem
majcym dobi religi byy aresztowania przywdcw
kocielnych. Praktyk t w Rosji stosowali bolszewi-
cy. Wpowojennej Jugosawii chorwacki kardyna Alojz
Stepinac zosta uwiziony w 1946 r. pod zarzutem ko-
laboracji zprohitlerowskim reimem ustaszowskim. Na
Wgrzech tamtejszego prymasa Jozsefa Midszentyego
aresztowano w1948r., arcybiskupa Pragi czeskiej Jose-
fa Berana w1949r. Liczono na to, e izolacja ipropa-
gandowa dyskredytacja przywdcw pomoe komuni-
stom zmieni ukad si wKocioach na korzy wadzy.
WPolsce zaresztowaniem prymasa Wyszyskiego zwle-
kano do 1953 r. Wynikao to z siy Kocioa polskiego,
ktrego stalinizm nie oszczdzi, nigdy jednak nie zdoa
zdominowa.
ZERWANY KONKORDAT. SPR O ADMINISTRATORW
APOSTOLSKICH. Biskup Stefan Wyszyski zosta na-
stpc prymasa kardynaa Augusta Hlonda w listopa-
dzie 1948r. Obejmowa urzd jako czowiek stosunkowo
mody, 47-letni, ale dowiadczony. WII RP by m.in. ka-
pelanem robotnikw ichrzecijaskich zwizkw zawo-
dowych; wpowstaniu warszawskim 1944r. kapelanem
AK. Przywdc Kocioa zosta w czasie rosncego na-
picia na linii Kocipastwo, poprzedzajcego twar-
no byo drukowa tego komunikatu). Gdy wkilka tygo-
dni pniej, po mierci Stalina, tygodnik odmwi dru-
kowania nadesanego przez wadze pomiertnego hodu
przywdcy ZSRR, tytu zosta bezprawnie przekazany
ludziom z propastwowego Stowarzyszenia PAX Bole-
sawa Piaseckiego (astara redakcja na trzy lata, do czasu
odwily, posza na utrzymanie Kocioa krakowskiego).
STALINOWSKIE SCENARIUSZE ZWALCZANIA RELIGII
I KOCIOA. Proces kurii krakowskiej i zastpienie
Tygodnika Powszechnego jego paksowsk podrbk
otwary najczarniejszy dla Kocioa rok w dotychcza-
sowej powojennej historii. Rok fngowanych procesw,
aresztowania prymasa ks. kardynaa Stefana Wyszy-
skiego, uzyskania przez wadze politycznej kontroli nad
episkopatem. Konsekwentnie realizowano stalinowski
scenariusz marginalizacji Kocioa.
Na to zjawisko warto popatrze wszerszym kontekcie
tzw. demokracji ludowych (art. s. 22). Polityka Stalina
obliczona bya na likwidacj wszelkich wpyww wszel-
kich religii w kadej dziedzinie ycia. Generalissimus
szed tu wiernie szlakiem Lenina, ktry yczy sobie f-
zycznej eksterminacji kleru izniszczenia materialnej ba-
zy religii. Ale wczasie wojny zHitlerem Stalin wramach
powszechnej mobilizacji Rosjan do walki z najedc
wykona pojednawcze gesty pod adresem Cerkwi i lu-
dzi wierzcych. W ten sposb powsta schemat polity-
ki wobec religii, wykorzystywany wrnym stopniu we
wszystkich pastwach komunistycznych. Polegaa ona
na deniu do likwidacji religii, jej struktur i ludzi, ale
w razie powanych turbulencji systemu represje i ogra-
niczenia naleao agodzi, by zyska poparcie tej czci
spoeczestwa, ktra nie uwierzya jeszcze w wyszo
komunizmu nad religi. W miar umacniania si poli-
tycznego wadz, walka zreligi miaa si nasila. Wod-
powiednim momencie, kiedy wadza miaa ju pen
kontrol, przystpowano do ataku na duchowych przy-
wdcw, aby zama opr moralny wiernych.
Itak po komunistycznym zamachu stanu wCzechoso-
wacji (1948r.) do obozw pracy iwizie zesano ok.3tys.
duchownych, aw1950r. zlikwidowano zakony, zamkni-
to seminaria duchowne, co oczywicie wbrew inten-
/ '+.| '.|... +..|+,
,:.: ..:,.:,|:,
,.: ,+|.
+'.:..:
,''... 1'+ 1.:..
1.:'..., ''+
'+.+.+,
.:.,.: )+) .
95 95
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
dy stalinizm. W pierwszych powojennych latach, kiedy
toczya si jeszcze walka polityczna izbrojna okontrol
nad krajem (art. s. 102), nowa wadza zabiegaa owize-
runek neutralnej, anawet yczliwej katolicyzmowi. Do-
stojnicy pastwowi, wcznie zprezydentem Bolesawem
Bierutem, brali udzia wkocielnych uroczystociach. Na
inauguracj wznowionego Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego przyby zaufany Stalina w Polsce Ludowej
marszaek Nikoaj Buganin.
Nie przeszkadzao to jednak nowej wadzy zerwa
przedwojenny konkordat ju w1945r. Do tej decyzji a-
two byo przekona spoeczestwo, bo wPolsce pami-
tano wojenne milczenie papiea Piusa XII ozbrodniach
hitlerowskich w Polsce oraz jego zgod na obsadzenie
niektrych wanych stanowisk kocielnych (na ziemiach
polskich pod okupacj) duchownymi Niemcami. Ten
sam papie upowani kard. Hlonda do mianowania na
przyczonych do Polski ziemiach zachodnich tzw. ad-
ministratorw apostolskich we Wrocawiu, Gorzowie,
Opolu, Gdasku ina Warmii. Jednak to zkolei nie po-
dobao si wadzom komunistycznym, ktre naciskay
na polski Koci, by wymg na papieu jak najszybsze
zatwierdzenie penoprawnej polskiej administracji ko-
cielnej, zamiast tymczasowej administracji apostolskiej.
Kolejny etap konfiktu na tym tle nastpi po zawarciu
ukadu w1951r. midzy Polsk Ludow akomunistycz-
nymi Niemcami wschodnimi, potwierdzajcym polsk
granic zachodni. Wadze odsuny na mocy tego uka-
du administratorw apostolskich izastpiy ich duchow-
nymi, do ktrych miay zaufanie. To z kolei postawio
wtrudnej sytuacji prymasa Wyszyskiego, ktry jednak
wola unikn schizmy itolerowa owych wikariuszy.
CUDA I CARITAS. Ju wczeniej nowy prymas stara
si nie antagonizowa nowej wadzy. Takie zreszt by-
o generalnie powojenne nastawienie Kocioa. Jeszcze
kard. Hlond apelowa w maju 1948 r., aby Polacy byli
sobie brami. Jednoczenie podsyca on religijno ma-
sow, jak choby wLublinie, gdzie coraz bardziej popu-
larnym biskupem by Wyszyski igdzie wlipcu 1949r.
(podczas kolejnej fali antykocielnej propagandy) pew-
na zakonnica miaa zobaczy na obrazie Matki Boej
wtamtejszej katedrze krwaw z. Cud lubelski (art. po-
niej) przycign tumy pielgrzymw zcaego kraju, bez
specjalnych przeszkd ze strony milicji.
Ale zszanowan kocieln organizacj charytatywn
Caritas (patrz s. 97) wadze obeszy si mniej powci-
gliwie. Caritas szybko obja prawie ca Polsk pomo-
c wrnych formach. Te sukcesy, cho spoecznie po-
yteczne i odciajce budet pastwa, byy nie do po-
godzenia zideologi walki ze zodziejstwem ikorupcj
w sektorze prywatnym, do ktrego zaliczono Caritas.
Jesieni 1949 r. upastwowiono szpitale, a do Caritas
wprowadzono komisarzy. To odebranie Kocioowi po-
G
dy z ambon przestrzegano przed czer-
wonym szatanem ze Wschodu, przez
wymczony wojn kraj przetoczya si fa-
la cudownych objawie. Pakay obrazy, figury
iwite drzewa, a partia zaamywaa rce.
Kropla krwi na obrazie Matki Boskiej w kate-
drze lubelskiej, dostrzeona 3 lipca 1949 r., przy-
cigaa do miasta codziennie tysice wiernych,
interpretujcych to zjawisko jako zapowied
kary, ktra wkrtce spadnie na wadze. Dopiero
miertelne stratowanie jednej z wiernych sko-
nio wadze do zablokowania drg wjazdowych
do miasta i wydania zakazu jego opuszczania.
Wszystko na nic. Przez wojewdztwo lubel-
skie przetoczya si fala objawie, za w sierp-
niu odnotowano podobne zjawiska i zachowa-
nia wwojewdztwach rzeszowskim, kieleckim
i warszawskim. Ich kolejna seria przypada na la-
to nastpnego roku, sigajc tym razem Wiel-
kopolski.
Z raportw UB dowiadujemy si, e wik-
szo cudw dokonaa si w lokalnych kocio-
ach: krwawice obrazy i rzeby dziaay na ludzi
jak magnes, z funkcjonariuszami pastwowymi
niszych szczebli wcznie. Forma objawie
stopniowo jednak si zmieniaa. W urominie
(pow. sierpecki) paczca figura Matki Boskiej
ukazaa si dziewitnastoletniej dziewczynie
we nie. W dwch innych wsiach paka zacz-
y figurki w przydronych kapliczkach, a niekt-
re z odnotowanych w raportach UB wiec-
cych obrazw wisiay w wiejskich chaupach.
W lipcu 1949 r. w Lipnicy (pow. kolbuszowski)
Matka Boska ukazaa si w studni, za dwa la-
ta pniej, w Mogilanach (pow. krakowski) ob-
jawienia dozna chopiec pascy bydo ujrza
wizerunek Matki Boskiej w drzewie. wici uka-
zali swe oblicza rwnie na korze drzew w Osiej
Grze (pow. kolbuszowski). W pobliu wite-
go lasu odkopano cudowne rdo, zasypane
wczeniej przez wadze z powodu jego zanie-
czyszczenia.
Zdecydowana wikszo cudw przypa-
da na lata 19491950, wydarze tych nie nale-
y jednak tumaczy wycznie oporem wobec
wzmoonej wwczas polityki antykocielnej.
Mona je skojarzy take z przymusow kolek-
tywizacj. W wiecie, w ktrym bycie synem
przejawiao si w prawie do uytkowania oj-
cowizny, za wejcie w rol ony byo rwno-
znaczne z wniesieniem posagu do majtku
ma, kolektywizacja naruszaa fundamenty
zbiorowej tosamoci. Zaliczaa si do nich te
zwalczana przez pastwo religia, umoliwiajca
oswojenie lku.
W nastpnych latach poziom ludowej de-
wocji zacz wyranie opada. Ostatni seri
cudw i objawie spowodoway sierpniowe
uroczystoci maryjne na Jasnej Grze w 1956 r.
Niepowodzenia zarzuconej ostatecznie kolek-
tywizacji zbiegy si w czasie z agodzeniem
kursu antykocielnego. Nowa polityka wynika-
a z bezradnoci wadz. Nie potrafiy one zmu-
si rozmodlonych tumw do posuszestwa
za pomoc innych rodkw ni drut kolczasty,
ktrym otoczono np. wite jezioro w Osiej G-
rze po mierci pierwszej ofiary zatrucia brudn
wod. Jednak ani druty kolczaste, ani partyjne
polowania na organizatorw cudw, ani blo-
kady drg nie byy w stanie zatrzyma plotek
o towarzyszu Bierucie, ktry mia si uda pry-
watnym samolotem do odizolowanego Lubli-
na, by na wasne oczy zobaczy obraz, od kt-
rego wszystko to si zaczo.
Pi otr Okni ski
CUDA I OBJAWI ENI A MDL CI E SI ZA TEN POGASKI WSCHD
'.+1, ' '.+,.:
/,+1. ':':+|.
'm.,. '., ,.,
/'.', .,'. |.
'., ,+|..|.,
.1.+:m ,,
1..'..,.'
'+.+.+,
'.|, ),. .
96
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
'+.1,.+ '|:|+.
',,'. ,.+ ||
. .1'., , ':.:,
', '.m+'.,
, ,.+.:,
', '':,+.,
. m.:,..
1'..:..+
. 'm+.,, ), .
tnego instrumentu dziaania spoecznego oprotesto-
wa wstyczniu 1950r. episkopat.
UPASTWOWIENIE DBR KOCIELNYCH. Tymczasem
w marcu tego roku uchwalono kolejne upastwowie-
nie tym razem dbr kocielnych o cznym obszarze
ok. 130 tys. ha (w rkach proboszczw pozostawiono
majtki do 50 ha ido 100 ha na ziemiach zachodnich).
Wzamian powsta tzw. Fundusz Kocielny, ktry mia
opaca emerytury osobom duchownym (nie tylko ka-
tolickim) i niektre inne wydatki kocielne z docho-
dw przynoszonych przez dobra przejte przez pastwo
(przetrwa do III RP).
POROZUMIENIE Z RZDEM. ARESZTOWANIE BP. KACZ-
MARKA. W kwietniu 1950 r. Koci podpisa porozu-
mienie zrzdem zaprobat Wyszyskiego. Ustpstwa
wobec wadzy byy gbokie. Dla czci biskupw za
gbokie, bo groziy podkopaniem autorytetu Kocioa
wspoeczestwie katolickim. Prymas uwaa jednak, e
porozumienie da Kocioowi chwil wytchnienia. Ko-
ci w zamian za gwarancje wzgldnie swobodnego
dziaania zgadza si zpropagandow tez, e winteresie
Polski ley walka z bandami podziemia, poszanowanie
NON POSSUMUS. TEGO JU NIE MOEMY. A nadszed
1953r., apogeum stalinowskiej polityki wobec Kocioa.
Wlutym ogoszony zosta dekret oobsadzaniu stanowisk
kocielnych za zgod wadz pastwowych, co praktycznie
likwidowao samorzdno Kocioa instytucjonalnego.
Wadze wzyway na rozmowy kolejnych biskupw ordy-
nariuszy. Sugerowano im, aby powoywali na stanowiska
wskazanych przez wadze ksiy patriotw. Wszyscy ksi-
a mieli zoy przysig na wierno Polsce Ludowej.
Biskupi odpowiedzieli w maju 1953 r. memoriaem
merytorycznie krytykujcym antykocielne posunicia
wadz. Episkopat potwierdzi, e stoi nadal na gruncie
porozumienia z 1950 r., ale dekretu lutowego akcepto-
wa nie moe. Episkopat Polski nie wie si zadnym
kapitalistycznym ustrojem gospodarczym zaznaczali
biskupi bo ustrj taki nie godzi si z katolick myl
spoeczn, potpia ruchy wywrotowe i podziemne, nie
czyni sztucznych podziaw midzy wierzcymi i nie-
wierzcymi, udziela poparcia dla frontu narodowego,
cho ruch ten realizuje polityk marksizmu sprzeczn
z nauk katolick, popiera polityk zagraniczn rzdu,
zwaszcza odnonie ziem zachodnich, nie uprawia ad-
nej wasnej akcji politycznej, nie opowiada si za jakkol-
wiek antykomunistyczn krucjat.
!+|:..+ , 1 ,..:.
', :+.+
'+.m+.'+,
'+..:
,.:|.,
..:':+'., '+.1:'
.+'.|+m.
.+ ''+'.+.,,
),+ .
prawa inowej wadzy pastwowej.
Najblisze lata pokazay, e ta
swoista deklaracja lojalnoci Ko-
cioa wiele mu nie pomoga. Ju
w pocztku 1951 r. wadze dokona-
y wspomnianej ingerencji wobsad
stanowisk kocielnych na ziemiach
zachodnich i aresztoway biskupa
kieleckiego Czesawa Kaczmarka
pod zarzutem szpiegostwa na rzecz
USA iWatykanu. Przy pomocy ksi-
y patriotw, PAX oraz tajnej policji
politycznej wadze staray si prze-
j moliwie jak najwiksz kontro-
l nad instytucjami kocielnymi.
97 97
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Kapani. Podczas wojny zgino 2030 polskich ksiy (z oglnej liczby
12tys.), 243 zakonnice, 127 klerykw, 6 biskupw. Znaczne byy te straty ma-
terialne. Zchwil zakoczenia wojny episkopat liczy zaledwie 20 biskupw,
w parafiach pracowao 7170 ksiy diecezjalnych. Jeden kapan przypada
rednio na ok. 2tys. wiernych. Wnowych granicach Polski populacja wyno-
sia ok. 24mln, wtym 90 proc. katolikw (przed wojn ok. 70 proc.). Do 1955r.
Koci, mimo represji ze strony wadzy, odbudowa straty wojenne wzako-
nach mskich i eskich, wolniej odbudowywaa si kadra ksiy diecezjal-
nych, osigajc pod koniec stalinizmu ok. 10tys.
Diecezje. Wielkim wyzwaniem byo stworzenie polskiej administracji ko-
cielnej isieci parafialnej na ziemiach zachodnich. Poowa Polski powojennej
naleaa przed wojn do pastwa niemieckiego. Na zachodzie ipnocy do-
szy: prawie caa archidiecezja wrocawska, cz diecezji berliskiej, diece-
zje gdaska iwarmiska, wolna praatura wPile, skrawki archidiecezji praskiej
ioomunieckiej oraz minieskiej. Polacy zastali na nich niemieck kocieln
struktur organizacyjn protestanck i katolick oraz resztki przedwojen-
nych mieszkacw. Brakowao ksiy. Radykalnie zmienia si te sytuacja na
wschodzie, gdzie od Polski, awic take od przedwojennej kocielnej struk-
tury organizacyjnej, odpada znaczna cz II Rzeczpospolitej. Z metropolii
lwowskiej osta si skrawek zorodkami wLubaczowie iPrzemylu, zwile-
skiej skrawek zorodkiem wBiaymstoku, cz archidiecezji piskiej zorod-
kiem wDrohiczynie nad Bugiem oraz diecezja omyska.
Ju w1945r. wporozumieniu zpapieem Piusem XII Koci wPolsce utwo-
rzy tymczasowe administratury apostolskie wGdasku, Gorzowie (niemal 1/3
wszystkich ziem zachodnich), Olsztynie, Opolu i Wrocawiu. Na wschodzie
za trzy: wBiaymstoku, Drohiczynie iLubaczowie. Wsumie wlatach 194572
(nowy podzia administracyjny) dziaao wPolsce 25 jednostek ocharakterze
diecezji.
W ogromnej diecezji gorzowskiej (terytorialnie jedna sidma terytorium
Polski) w1945r. pracowao, wwarunkach pionierskich, ok. 60 ksiy itylu za-
konnikw. Pi lat pniej ich liczba wzrosa odpowiednio do 400 i160 (wci
za mao do obsugi kilkuset wity). Dopiero utworzenie seminariw du-
chownych znacznie poprawio sytuacj Kocioa. Do 1970r. wyksztaciy one
na ziemiach zachodnich ponad 2tys. ksiy.
Caritas. Koci stworzy bardzo rozbudowan sie opieki socjalnej pod
szyldem organizacji Caritas. Pod koniec 1946r., czyli zaledwie 1,5 roku od woj-
ny, istniao ju 4157 oddziaw parafialnych Caritas, apod sta opiek licznej
rzeszy jej pracownikw iwsppracownikw pozostawao 8360 dzieci wro-
dzinach zastpczych i16tys. wdomach dziecka, 6tys. osb wdomach star-
cw i66tys. starszych ludzi przy rodzinach. Staraniem Caritas utrzymywano
972 przedszkola, 399 kuchni dla ubogich, 71 zakadw leczniczych. Pastwo
odebrao Caritas Kocioowi w1949r.
Ksia patrioci. Elementem polityki Polski Ludowej wobec Kocioa by
ruch tzw. ksiy patriotw. W 1949 r. przy kontrolowanym przez wadze ko-
munistyczne Zwizku Bojownikw oWolno iDemokracj utworzono Komi-
sj Ksiy popierajcych nowy ustrj. Skupiaa ona sporo, bo 10001500 osb,
czyli ok. 10 proc. caego duchowiestwa.
Inne kocioy. Wobec mniejszych Kociow i zwizkw wyznaniowych
wadze stosoway polityk bardzo zrnicowan. Pod zarzutem szerzenia na-
cjonalizmu ukraiskiego zniszczono struktury Kocioa greckokatolickiego
(unickiego, przeladowanego take wZSRR); dwaj biskupi uniccy Jozafat Ko-
cyowski i Hryhoryj akota zostali aresztowani i wywiezieni do ZSRR, gdzie
zmarli w wizieniach. Bez wity, kapanw i liturgii pozostao ok. 250 tys.
unitw. Znaczn cz otoczy opiek Koci katolicki, do swych struktur
prbowaa ich wcza polska Cerkiew autokefaliczna. Koci prawosaw-
ny wPolsce, drugi po katolickim pod wzgldem liczby wiernych (po wojnie
ok.450tys., gwnie wBiaostockiem), zosta za stalinizmu zmuszony do zacie-
nienia wizi zoficjaln Cerkwi radzieck, kosztem kontaktw zniezalenym
od ZSRR patriarchatem wKonstantynopolu (Istambule). Kocioy protestanc-
kie (podobnie jak Cerkiew i zwizki niekatolickie) wadze usioway wciga
do rozgrywki po swojej stronie przeciwko Kocioowi katolickiemu. W1950r.
zakazano dziaania tzw. wiadkom Jehowy, na ktrych spady ostre represje
na tle odmowy suby wojskowej przez mczyzn ztej wsplnoty. (AS)
KOCI OY WI ERNI PO WOJNI E
Ale na obsadzanie stanowisk kocielnych bez zgody
Kocioa nie chcieli przysta. Do przeladowania nie
dalimy powodu. Rzeczy Boych na otarzach Cezara
skada nam nie wolno. Non possumus (ac.: nie moe-
my). Memoria przesany Bierutowi podpisa Wyszy-
ski. Datowany by na smego maja, co miao wymow
symboliczn, gdy tego dnia Koci wPolsce wspomi-
na zabjstwo zrozkazu krlewskiego redniowiecznego
biskupa Stanisawa ze Szczepanowa, obrocy kocielnej
autonomii.
WYROK NA BP. KACZMARKA I ARESZTOWANIE PRY-
MASA WYSZYSKIEGO. Zapada cisza przed burz. Je-
sieni bp Kaczmarek po dwuletnim cikim ledztwie
i pokazowym procesie zosta skazany na 12 lat wizie-
nia. Historycy okresu uwaaj, e kiedy ogaszano ten
wyrok, wadze PRL zdecydowane ju byy na uderzenie
wprymasa Wyszyskiego. Aresztowanie gowy Kocio-
a rzymskokatolickiego w Polsce nastpio 25 wrzenia
1953 r. Wyszyski zosta internowany. Niemal natych-
miast jego miejsce, jako przewodniczcy episkopatu, za-
j ugodowy biskup dzki Micha Klepacz.
Biskupi nie stanli otwarcie i publicznie w obronie
prymasa. Trzy dni po jego aresztowaniu wydali propa-
stwowe owiadczenie. Koci by osabiony, zalkniony
i podzielony. Nie byo rzetelnej informacji o losie pry-
masa, bo prasa iradio podlegay cenzurze (drugi, obok
Tygodnika Powszechnego, krytyczny wobec Polski
Ludowej Tygodnik Warszawski zosta zlikwidowany
w1948r., jego redaktor naczelny ks. Zygmunt Kaczy-
ski zmar wmaju 1953r. wwizieniu UB wWarszawie).
POWRT PRYMASA I KRTKA ODWIL. Gdy zmar
Bolesaw Bierut (art. s. 142),, ekskomunikowany zreszt
po aresztowaniu prymasa, przywdc partii komuni-
stycznej zosta Edward Ochab. Wczerwcu 1956r. doszo
wPoznaniu do manifestacji pod hasem Chleba iwol-
noci, brutalnie stumionych. W sanktuarium czsto-
chowskim Koci zbp. Klepaczem na czele zorganizo-
wa zudziaem miliona wiernych uroczysto lubw ja-
snogrskich: Przyrzekamy Ci, Krlowo Polski, wycho-
wa mode pokolenie w wiernoci Chrystusowi, broni
je przed bezbonictwem izepsuciem. Tekst lubowania
uoy sam prymas Wyszyski. Przypomina o nim na
Jasnej Grze pusty tron pod baldachimem izoona na
nim wizanka biao-czerwonych r.
Prymas bowiem wci pozostawa w izolacji. Dopie-
ro kiedy wpadzierniku szefem partii zosta Wadysaw
Gomuka, agrupa katolickich dziaaczy ipisarzy udzie-
lia mu politycznego poparcia wnadziei na demokraty-
zacj, sprawa zakoczya si pomylnie. Do Komaczy
w Bieszczadach, gdzie przebywa w przymusowej izo-
lacji, przybyli partyjni emisariusze i poprosili prymasa
opowrt do stolicy.
Zwolniony zinternowania kard. Wyszyski wrci do
Warszawy 26 padziernika 1956r. Chcc zachowa jed-
no Kocioa, publicznie pokaza si z bp. Klepaczem,
ktry zwrci prymasowi kierownictwo episkopatem. Bp
Kaczmarek wyszed zwizienia. Wrcili na swe urzdy
usunici biskupi lscy i ordynariusze na ziemiach za-
chodnich. Zesp Jerzego Turowicza odzyska Tygo-
dnik Powszechny. Wadze zaakceptoway tworzcy si
ruch inteligencji katolickiej Znak, alternatyw dla Paksu.
Dekret z1953r. oobsadzie stanowisk kocielnych prze-
sta obowizywa; religia wrcia do szk. W styczniu
1957r. episkopat zaapelowa oudzia katolikw wwybo-
rach do Sejmu. Pewna normalizacja stosunkw kociel-
no-pastwowych trwaa jednak krtko, bo tylko do ko-
ca lat pidziesitych.
Adam Szostki ewicz
98
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Sprawa ydowska
MIT ZABJSTWA RYTUALNEGO. W sprawozdaniu
z 4 kwietnia 1945 r. referatu do spraw Pomocy Ludnoci
ydowskiej czytamy: W Chemie rozpuszczono ostatnio
pogoski, e ydzi zabili chopca chrzecijaskiego ikrew
jego wytoczyli na mac. Na danie dziaaczy antysemic-
kich milicja zaaresztowaa kilku ydw chemskich.
Wczerwcu tego roku wRzeszowie rozesza si wie, e
zagina dziewczynka. Oskarono ydw. Rano 12 czerw-
ca wszystkich ydw rzeszowskich zaprowadzono na po-
sterunek milicji. Byli bici iponiani przez konwojujcych
ich milicjantw. Tum rzuci si do pldrowania miesz-
ka ydowskich. Obrabowano fabryczk cukierkw Jzefa
Landaua. Pobito szereg osb, wczym udzia wzili funk-
cjonariusze UB iludno cywilna. Zatrzymano jedn oso-
b, obywatela Landsmanna, iprzetrzymywano wwizieniu
kilka miesicy jako ludoerc, morderc polskich dzieci.
Wlipcu 1945r. podobna wie omordowaniu polskich
dzieci rozesza sipo Krakowie. Ponad 1tys. osb zgro-
madzio si przed synagog Kupa irozpocz si pogrom.
Na spoleczn sytuacj Zyuow w powojennej Polsce izutowaly
uwa mity: iytualnego zabojstwa i zyuokomuny. A politycznie -
nauiepiezentacja osob pochouzenia zyuowskiego w stiuktuiach
nowej wlauzy, ktoia zueizyla si ze stalinowskim antysemityzmem.
PAWE PI EWAK
'.:' |.+.
,.m. '.1...
,1.'.:, '.:'.:,
'.,.+ )+ .
Zgino prawdopodobnie pi osb, akilkakrotnie wi-
cej pobito. Rej wodzili milicjanci. Czowiek bijcy y-
dwk wykrzykiwa: Wy stare kurwy, jak was Hitler nie
potraf wykoczy, to my was powykaczamy. Jedni
twierdzili, e by to mord rytualny, inni wierzyli, e y-
dzi czynili to wcelu wzmacniajcym. Moda krew miaa
pomc osabionym ydom po pobycie wobozach.
Analiza rde, pisaa jedna zhistorykw Anna Cicho-
pek, pozwala stwierdzi, e gwn przyczyn opisywa-
nych zdarze nie byy uprzedzenia natury politycznej
(ydokomuna) ani te ekonomicznej (zyski z przej-
cia mienia poydowskiego), lecz gboko zakorzeniony
wwiadomoci spoecznej, stereotypowy redniowiecz-
ny wizerunek yda mordercy. Choroba szybko si roz-
chodzia. Prby antyydowskich rozruchw na tle oskar-
enia o zabijanie dzieci chrzecijaskich miay miejsce
np. w Zakopanem, Tarnowie, Nowym Targu. Podobne
napicia zdarzay si m.in. w Pocku, Lublinie, Czsto-
chowie iwreszcie wKielcach.
99 99
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
wstaniu Pastwa Izrael w1948r. wadze Polski zachca-
y do wyjazdu przede wszystkim dziaaczy syjonistycz-
nych. Wtedy wyjecha brat Jakuba Bermana, Adolf, dzia-
acz marksistowskiego skrzyda ruchu syjonistycznego.
Oblicza si, e wlatach 194550 mogo opuci Polsk
mniej wicej 130150 tys. polskich ydw. Granice za-
mknito wkocu 1950r. iotworzyy si znowu w1956r.
Wtedy wyjechao zPolski 70tys. ydw (ok. 15tys. sta-
nowili dopiero co repatriowani ydzi zZSRR); po 1968r.
14tys. Zpunktu widzenia historii ydowskiej emigracji
rok 1968 by ju wydarzeniem marginalnym.
Wyjedali z powodu pogromw, jawnego antysemi-
tyzmu, powtarzajcych si napadw, rabunkw, mor-
derstw. Po raz kolejny przeywano koszmar okupacji.
Wyjedali, bo nie chcieli mieszka na wielkim cmenta-
rzu, jakim bya dla nich Polska. Wyjedali zbraku mo-
liwoci przeycia. Uciekali dlatego, e nie mieli tu swoich
bliskich. Byli samotni, wyniszczeni wojn. Uciekali, bo
goni ich mit ydokomuny. Cho wszystko wskazuje na
to, e wikszoci ydw komunizm nie interesowa, nie
chcieli mie z nim nic wsplnego i nie yczyli sobie je-
go wtpliwych dobrodziejstw. Powszechne byo przeko-
nanie, e ydzi powinni opuci Polsk. Wpodziemnych
ulotkach, wjawnych odezwach powtarzao si sformuo-
wanie Polska jest dla Polakw. Jak mwi bp Wyszy-
ski, ich miejsce jest wPalestynie. Kolportowano rysunki
przedstawiajce pejsatych ydw, ktrzy popieraj PPR.
Dziki antysemityzm si posun, jak pisa jeden zo-
nierzy armii Berlinga, zadziwiony atmosfer, jak zasta
wPolsce. Stao si tak, cho ocaleli nieliczni, gdy wyda-
wao si, jak pisa wwczas Julian Tuwim, e sowo yd
stanie sizaszczytem ipo rzezi milionw ocaleli wEuro-
pie ydzi bd chodzili waureoli mczestwa.
Ze opinie oydach byy obecne zarwno pord bez-
partyjnych, jak iczonkw PPR, wrd lokalnych urzd-
nikw, milicjantw, onierzy wojska polskiego, jak io-
nierzy powojennego podziemia. Ba, nawet kierownicze
gremia Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego nie
zajmoway siprzemoc wobec ydw. Nie by to nawet
temat dyskutowany przez ministrw UB po pogromie
kieleckim. Prasa PPR atakowaa pogrom czc go naj-
fatalniej, jak mona, zAndersem iAK.
MIT YDOKOMUNY. Rwnie silny co mit zabjstwa ry-
tualnego by mit ydokomuny, obecny wpolskiej wiado-
moci ju od 1918r. Wulotkach iprasie nielegalnej pisa-
no po wojnie: Wszyscy ydzi s wsppracownikami UB
iNKWD WUB prawie wszystkie stanowiska kierow-
nicze s obsadzone przez ydw. Pisano: kto jest y-
' .+m+.' '...
.+...+.,.'
,.: .+..+.,
'.,. .....
,', '.1.
,1.'+ 1',.++
.,.+...:..+ 1
,.+., . +.1+.'
:..+, '.+..+,
''+.+, m:.'+..'+
+m.'1.:
'.:....,
)+) .
Tam 4 lipca 1946r. onierze Korpusu Bezpieczestwa
Publicznego rozpoczli pogrom. Brao wnim udzia co
najmniej piset osb. Zginy 42 osoby. Mit zabijania
chrzecijaskich dzieci przez ydw kry po caej Pol-
sce zwielk intensywnoci do 1948r. Nie tylko proci
ludzie opowiadali o ohydzie judzkiego plemienia, ale
przekaz wzmacniali biskupi, jak choby wczesny bi-
skup lubelski ks. Stefan Wyszyski, ktry wcale nie by
pewien, czy aby proces Menachema Bejlisa, oskaronego
w1913r. wKijowie omord rytualny, wistocie nie dowo-
dzi, e mia on jednak miejsce. Podobnie wypowiada
sibiskup pomocniczy zOpola.
OBYWATELE ODRZUCENI. ydzi po wojnie bali si. Ani
spa w domu nie mona, a na kadym kroku czowiek
dry, pisa ocalay zHolocaustu mieszkaniec Radomia.
Wpierwszych latach powojennych zamordowano co naj-
mniej 1100 ydw. (Niektrzy szacuj liczbzabitych na
2000, inni na 700 osb). Ginli w pogromach, byli za-
bijani przez tzw. onierzy wykltych, ginli wycigani
zpocigw. Ginli wracajc po swoje mienie. Byli zabija-
ni, jak wRadomiu wsierpniu 1945r., wbandyckim na-
padzie na spdzielni pracy Praca. Nie sposb zliczy
poranionych, okradzionych, zohydzanych. Prof.Witold
Kula opisywa, jak przez kilka godzin poniano sowem
rodzin ydowsk jadc pocigiem z Warszawy do
Wrocawia. To tak, jakby postawi ich przed prgierzem,
pisa, by tum mg ich opluwa ipastwi sinad nimi.
Wniektrych powiatach do dowodw osobistych wbija-
no im piecztk zliter , tak jak wczasie okupacji. Przy-
bywajcych zRosji ydw witano najgorszymi sowami,
atakowano. Nikt zdaje si na nich nie czeka.
ydzi byli powszechnie odrzucani. Czsto nie mogli
odzyska utraconego mienia. Nie chcieli go oddawa
Polacy, ktrym przekazali wasno na przechowanie.
Wszeregu miejscowoci nie chciay zwraca wadze ad-
ministracyjne. Traktoway to jak wasno porzucon.
W Radomiu ydowscy rzemielnicy stworzyli koopera-
tyw krawieck ipracowali na wypoyczonych od miasta
maszynach, ktre jeszcze w czasie wojny do nich nale-
ay. Byo nie tylko niebezpiecznie, ale ibiednie. Wik-
szo ocalaych nie miaa pracy. Bezrobocie wrd y-
dw wmniejszych miastach sigao 75 proc. Nie mogc
odzyska domw, sklepw, narzdzi pracy, yli wskraj-
nie zych warunkach.
ILU YDW OCALAO? Nikt tego jeszcze nie policzy
ichyba junie policzy. Wydowskim Instytucie Histo-
rycznym znajduje si 300tys. kart rejestrowych zgroma-
dzonych przez dziaajcy po wojnie Centralny Komitet
ydw. Ztego ponad 100tys. si powtarza. Ta sama oso-
ba rejestrowaa si wrnych miastach. Nieznana liczba
osb pochodzenia ydowskiego nie chciaa sirejestro-
wa, ukrywali swoje pochodzenie. Wiemy, e ze Zwizku
Radzieckiego powrcio (gwnie w1946r.) ok. 120tys.
osb. WPolsce, gwnie po stronie aryjskiej, ocalao tyl-
ko ok. 35tys. ydw. Co najmniej 60tys. przeyo obozy.
Ocalao zatem mniej ni 10 proc. polskich ydw.
EMIGRACJA RESZTKI OCALONYCH. Wikszo znich ry-
cho wyruszya w wiat. Cz do Niemiec, do obozw
dipisw (od ang. displaced persons; winiowie obozw
koncentracyjnych lub osoby wywiezione do Niemiec na
roboty przymusowe, ktre gwnie ze wzgldw poli-
tycznych nie chciay lub nie mogy wrci do kraju po-
chodzenia przyp. red.). Cz przez Austri iWochy,
idc przez onieone Alpy, staraa si dotrze do Palesty-
ny. Uciekali przez tzw. zielon granic. Istniej podstawy
do stwierdzenia, e onierze pogranicza na rozkaz cen-
trali (Moskwy) przepuszczali grupy uciekinierw. Po po-
100
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
dem, ten jest przeciw Polsce. Wnumerze podziemnej ga-
zetki Honor iojczyzna wydanej po pogromie kieleckim
pisano, e wwizieniu radomskim ydzi wmundurach
zabili stu szedziesiciu Polakw. Nic takiego nie miao
miejsca. Hierarchowie kocielni widzieli wprzemocy an-
tyydowskiej jedynie gr polityczn, odprysk walki zko-
munistycznym uciemieniem. BpKaczmarek zKielc pi-
sa pod koniec 1946r., e przed wojn nie byo antysemi-
tyzmu, ateraz zrodzi si wskutek komunistycznej dzia-
alnoci ydw. Wyjania: ydzi wPolsce s gwnymi
propagatorami ustroju komunistycznego, ktrego nard
polski nie chce.
Antysemityzm utosamiano zwojn oniepodlego.
Mitem ydowskiej wszechwadzy karmia siMaria D-
browska, piszc wswoim dzienniku 17 czerwca 1947r.:
UB, sdownictwo s cakowicie wrkach ydw. Wci-
gu tych przeszo dwch lat ani jeden yd nie mia pro-
cesu politycznego. ydzi osdzaj ina ka wydaj Po-
lakw. Ijak to nie ma szerzy wPolsce wrednego antyse-
mityzmu?. Wielka pisarka miaa oko na ydw. Tuwim
wyglda jej na starego lichwiarza, Roman Werfel to tgi
yd oysej czaszce, aBiuro Polityczne nazywaa chrem
sualczych rabinw. Nawet maestwo Kroskich, f-
lozofw mieszkajcych wwczas w Paryu, dostrzegao
zaydzenie polskiej suby dyplomatycznej maszeru-
jcej w jarmukach z przypitymi orzekami. Do tego
dosza zgoda na wybudowanie pomnika Bohaterw Get-
ta przy jednoczesnym deprecjonowaniu Armii Krajowej
i Batalionw Chopskich. Odczytywano to jako jeszcze
jeden dowd na to, e ydzi u wadzy pamitaj tylko
oswoich.
IDEOWE WYBORY YDW. Przez kilka pierwszych lat
powojennych odtworzone zostay niemal wszystkie y-
dowskie partie polityczne (poza religijn Agud). Od-
budowywano szkolnictwo ydowskie. Powstaway ki-
buce, organizoway si grupy samoobrony. Generalnie
ydzi popierali, jak to si mwio, demokracj i nowy
porzdek zapewne dlatego, e razem zArmi Czerwon
nie nastawaa nowa okupacja, jak pisaa Dbrowska, ale
koczyo siniemieckie ludobjstwo. ydzi inaczej mu-
sieli postrzega zmiany i mieli odmienn wizj spraw
politycznych. Demokraci spod znaku PPR byli jedyn
ochron przed dawnym antysemityzmem itym, co na-
zywano wwczas reakcj, kotuneri, zbrojnymi ban-
dami.
Nowy ad przynis cakowite zniesienie wszelkich
przedwojennych form dyskryminacji etnicznych dla y-
dw. Nie byo ju gett awkowych, nie byo ogranicze
na studiach. ydzi po raz pierwszy wpolskiej historii zo-
stawali dyrektorami, ministrami, profesorami, sdzia-
mi, urzdnikami. Przed wojn jedynie 0,68 proc. sta-
nowisk w administracji pastwowej obejmowali ydzi.
Ten rodzaj dyskryminacji si koczy. Lata powojenne
do 1968r. to by najlepszy okres dla polskich ydw. Tym
bardziej bolay wMarcu nazistowskie zducha hasa mo-
czarowcw izwolennikw Jaruzelskiego.
YDOWSCY KOMUNICI. ZSowietw, obozw niemiec-
kich wracali przedwojenni komunici zaprawieni wsta-
linowskiej dyscyplinie. Spord dziesiciu tysicy przed-
wojennych ydowskich komunistw ocalaa jedna trze-
cia. To bya zaufana, sprawdzona kadra nowego ustroju.
Im mona byo powierzy najtrudniejsze inajpowaniej-
sze zadania. Oni stanowili trzon stalinowskiego zakonu,
ktry z ca bezwzgldnoci, czasem okruciestwem,
wypenia biece cele polityczne. Odtd historii ydow-
skiej nie pisay tylko przeladowania, cierpienie, poszu-
kiwanie wiedzy; do jej historii wszed rwnie rys de-
spotyzmu oraz ideologicznego fanatyzmu. Trafali starzy
i modzi komunici (jak mawiano wtedy) na front ide-
ologiczny, do wojska, do sub bezpieczestwa, kierow-
nictwa partii rzdzcej.
YDZI W BEZPIECE I WOJSKU. Wanie obecno y-
dw w bezpiece w latach 194554 bya powodem naj-
wikszej liczby plotek i niedomwie. Wedle wylicze
prof. Ryszarda Terleckiego, 95 proc. funkcjonariuszy
UBP byo narodowoci polskiej, 2 proc. ukraiskiej lub
biaoruskiej, aydowskiej 2,5 proc.; 10 proc. uznano za
ofcerw sowieckich. Proporcje te byy inne na stano-
wiskach kierowniczych. Oblicza si, e 37 proc. stano-
wisk w MBP od naczelnika wzwy zajmoway osoby
pochodzenia ydowskiego. Do strasznej legendy prze-
szli Jzef Raski, Jzef wiato, Anatol Fejgin, Roman
y g j g y
Romkowski, Mieczysaw Mietkowski, Julia Brystygier.
Trzech z nich: Raskiego, Fejgina, Romkowskiego,
skazano w 1957 r. na wieloletnie wizienie za naduy-
cia tortur wedle zasady parch pro toto, jak to zrcznie
nazwa Fejgin.
Nieznana jest liczba ofcerw ydowskiego pocho-
dzenia w II Oddziale Sztabu Generalnego, na czele
ktrego sta gen. Micha Komar, jeden zdowdcw na
wojnie w Hiszpanii, wczeniej wykonawca wyrokw
mierci na prowokatorach wKPP. Swoj formacj opar
na dbrowszczakach, kadra bya w duej mierze y-
dowska. Istotn rol odgrywali ydzi wsubie dyplo-
matycznej. Ostap Duski-Langer, kierownik wydziau
zagranicznego KC PZPR, czonek KC przedwojennej
KPP, alarmowa wadze: Pod wzgldem narodowo-
ciowym skad pracownikw kierowniczych jest nie-
zadowalajcy: na jedenacie departamentw jest omiu
dyrektorw, wtym piciu narodowoci ydowskiej; na
dwunastu przysugujcych etatach wicedyrektorw
obsadzonych jest tylko czterech, wtym trzech narodo-
woci ydowskiej, na dwudziestu omiu urzdujcych
naczelnikw wydziaw osiemnastu [jest] narodowoci
ydowskiej.
...,+ 1.:..
. ..|..'|..
'+-'m:. '+-+..
,':'. !1,
'|.+..', .+..+.,.
m1.:.:,
.'+.+'|:.:
':....,m
. ,,..|,..,m,
,.|+:,
. ) . . '.:1...,,
,1.+ ,.'1.
,.:..m+,.:
.+ .' !+.+'+
'|+'..+ .:
'..+... )+ .
101 101
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
YDZI W APARACIE PROPAGANDY. Wan rol odgry-
wali ydowscy komunici waparacie propagandy iiny-
nierii dusz. Naczelnym flozofem przez wier wieku by
Adam Schaf, flmem wada Aleksander Ford, socre-
alizm wprowadza Adam Wayk (jego brat Saul Wag-
man by redaktorem syjonistycznego dziennika Nasz
Przegld), za pisanie wduchu stalinowskim historii od-
powiada Leon Grosfeld. Partyjne wydawnictwo Ksika
i Wiedza w wikszoci zatrudniao dawnych kunierzy
oraz mskich krawcw, ktrzy wydawali Stalina, Lenina
iMarksa. Trybun Ludu zprzerwami do 1967r. kiero-
wa Leon Kasman, a Nowe Drogi, miesicznik teore-
tyczny KC, prowadzi Leon Finkelsztein.
YDZI W APARACIE WADZY. Na czele nowego pastwa
stan triumwirat: Bolesaw Bierut, Jakub Berman, Hilary
Minc (jeszcze inni dodaj nazwisko Romana Zambrow-
skiego, ktry wypad zBiura Politycznego w1963r.). Ber-
man odpowiada w Biurze Politycznym za bezpiecze-
stwo, propagand, polityk zagraniczn. Minc kierowa
polskgospodark. Antysemici (inie tylko) mogli twier-
dzi: ta trjka, jeden sowiecki agent idwch ydw drcz
Polakw. Wpierwszym KC po 1948 byo ok. 6 proc. y-
dw. Ta nadreprezentacja ydw wwczesnym polskim
aparacie wadzy nie bya czym szczeglnym. Podobnie
rzecz simiaa wRumunii, na Wgrzech, wCzechosowa-
cji iwynikaa ztego, e przed wojnruch komunistyczny
znajdowa najlepszy odzew nie wrd biednych czy wkla-
sie robotniczej, ale wanie pord mniejszoci narodo-
wych, wtym wrd modziey ydowskiej.
Oprcz starych komunistw do nowej wadzy lgnli
modzi ydzi ocaleni z Holocaustu. Za nimi by horror
Zagady, zniszczenie. Komunizm ofarowywa nadziej na
zbudowanie sprawiedliwego ustroju wolnego od nacjona-
listycznych fobii. Weszli do ruchu jako idealici; szybko
si z nim rozstali, widzc w nim kamstwo i terror. Bra-
kowao im makiawelicznych nawykw waciwych kadrze
dawnej KPP.
STALINOWSKI ANTYSEMITYZM. Antysemityzm, na-
zywany potem antysyjonizmem, pojawia si nie tylko
pord antykomunistw, ale rwnie w kierownictwie
samej partii. Wadysaw Gomuka wlecie 1948r. (jesz-
cze przed zjazdem zjednoczeniowym) mwi na ple-
num: Cz towarzyszy ydowskich nie czuje sizwi-
zana znarodem polskim, awic izpolsk klas robot-
nicz, adnymi nimi, wzgldnie zajmuje stanowisko,
ktre mona okreli mianem narodowego nihilizmu.
Zarzuca kierownictwu partii, e towarzysze ydowscy
tworz kliki ikieruj si wdoborze kadr wzgldami na-
rodowociowymi. Popieraj tylko swoich.
Isekretarz PPR zosta potpiony za prawicowo-nacjo-
nalistyczne odchylenie, ale sowa Gomuki wspbrz-
miay zrozpoczynajc si kampani antysyjonistyczn
zarzdzon przez Stalina. Obja wszystkie pastwa im-
perium. WCzechosowacji czternastu dygnitarzy partyj-
nych, wtym jedenastu ydw, oskarono otrockistow-
sko-titoistyczno-syjonistyczny spisek. Jedenastu zamor-
dowano, w tym sekretarza generalnego partii Rudolfa
Slanskiego. W Rumunii aresztowano dziesitki towa-
rzyszy partyjnych, wtym drugosob wpastwie An
Pauker. Klik rzekomych syjonistw zamyka Mtys
Rkosi, szef kompartii na Wgrzech, sam zpochodzenia
yd. WSowietach wybito czonkw ydowskiego Komi-
tetu Antyfaszystowskiego. Zgino wtedy dwustu omiu
pisarzy ydowskich, stu szedziesiciu aktorw, dzie-
witnastu muzykw, osiemdziesiciu siedmiu malarzy
irzebiarzy. Stalin wdwch milionach ydw dostrzeg
pit kolumn zagraajc bezpieczestwu pastwa. Za-
mknito wydawnictwa, pisma, teatry, szkoy ydowskie.
Wstyczniu 1953r. agencja TASS przyniosa wiadomo
oistnieniu terrorystycznego spisku lekarzy ydowskich.
WRumunii powstay ju obozy dla ydw. WSowietach
planowano ich przesiedlenie na Syberi. Szczliwie Sta-
lin umar iocalaych winiw wypuszczono.
Antysyjonistyczn kampani rnie tumaczono: nie-
skrywanym antysemityzmem Stalina, kolejnym pomy-
sem na wielk czystk, przygotowaniem do kolejnej woj-
ny. W Polsce kampania antysyjonistyczna stracia im-
pet, cho marszaek Konstanty Rokossowski na VI Ple-
numKC w1951r. mwi otwarcie: Ju skoczyy site
czasy, kiedy wszystkich ydw traktowano jako ludzi
pewnych. Pewn grup partyjnych dziaaczy odwoano ze
stanowisk iodstawiono na boczny tor zpowodw naro-
dowociowych, m.in. Ostapa Duskiego, Artura Starewi-
cza, Leona Kasmana, Stefana Staszewskiego, Oskara Kul-
skiego, Teodor Feder. Wielu ofcerw ydw zwolniono
zwojska. Cz towarzyszy zmuszano do zmian nazwisk
iimion rodzicw wdokumentach urzdu stanu cywilne-
go. W1952r. zamknito itorturowano hiszpanw d-
browszczakw (m.in. generaw Komara, Toruczyka,
pukownikw Flato, Ledera). Nie doszo jednak do czy-
stek antysemickich.
Otwarte antysemickie wystpienia pojawiy sidopie-
ro w1956r. Formuowali je Aleksander Zawadzki, w-
czesny przewodniczcy Rady Pastwa, sekretarz Zenon
Nowak, gen. Kazimierz Witaszewski. Uyto tego rodzaju
retoryki wwalce ztzw. frakcj puawian, zwan te libe-
raami. Jzyk ydokomuny powrci wMarcu 1968 iko-
munici mwili wwczas oydostalinizmie.
Udzia ydowskich komunistw wistotnych sektorach
wadzy koczy si po 1956r. Natomiast istotn iniezwy-
kle wan rol wpolskiej kulturze nadal odgrywao rodo-
wisko pisarzy, artystw, muzykw, flmowcw pochodze-
nia ydowskiego. Nieobecny by wtym otoczeniu antyse-
mityzm. Powstaa formacja kulturowa okapitalnym zna-
czeniu: polska inteligencja pochodzenia ydowskiego. Bez
niej trudno sobie wyobrazi nowoczesn polsk kultur.
Pawe pi ewak
p
102
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Na najualszym, skiajnym biegunie wobec nowego poizuku stali
aktywni czlonkowie polskiego pouziemia niepouleglosciowego,
zwani ou nieuawna zolnieizami wykltymi.
SAWOMI R POLESZAK
'+.|'+ .m.:....+
|+|..:
'm:.1+.|+
'.,..+.,,.:
','+ '''.:
,''', .:. +.+
!+':,:,
!..+|+, 1'+ ,:
., !+, )+) .
POLSKIE PASTWO PODZIEMNE (PPP). Dzieje powo-
jennej konspiracji zwizane byy ztym, co dziao si na
ziemiach okupowanej Polski w latach 193945. Gw-
nym celem tworzonego i rozbudowywanego przez ko-
lejne lata Polskiego Pastwa Podziemnego byo dopro-
wadzenie do odzyskania niepodlegoci isprawne odbu-
dowanie aparatu pastwowego po zakoczeniu dziaa
wojennych. Przeprowadzenie w sprzyjajcym momen-
cie oglnonarodowego powstania zbrojnego miao lee
wgestii podziemnego wojska, czyli Armii Krajowej, kt-
ra wpoowie 1944r. liczya ponad 300tys. onierzy.
Niekorzystne uwarunkowania geopolityczne sprawi-
y, e przygotowany scenariusz sta si nieaktualny. Po
klsce stalingradzkiej i ldowaniu aliantw na Pwy-
spie Apeniskim coraz powaniej brano pod uwag, e
Polsk od okupanta niemieckiego wyzwoli Armia Czer-
wona. Po zerwaniu stosunkw dyplomatycznych przez
ZSRR zrzdem polskim na uchodstwie Sowieci stali si
jedynie sojusznikiem naszych sojusznikw.
Powysze czynniki zmusiy wadze polskiego podzie-
mia do powanych zmian wdotychczasowych koncep-
cjach. Opracowano plan tzw. powstania strefowego pod
kryptonimem Burza, ktrego gwnym celem bya wal-
ka zNiemcami, ale rwnie wane miao by wystpienie
przed Armi Czerwon wcharakterze gospodarza tere-
nu. Mimo wielu sukcesw militarnych akcja zakoczya
si porak polityczn. Jzef Stalin konsekwentnie reali-
zowa scenariusz, wktrym Polska miaa by zupenie
inna, ni planowa to rzd polski na uchodstwie. Po-
wstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
(1944r.) byo stworzeniem przez Stalina alternatywne-
go dla rzdu w Londynie orodka wadzy. Pierwszym
i najwaniejszym przeciwnikiem realizowanego planu,
ktrego naleao pokona, byo Polskie Pastwo Pod-
ziemne.
PO WKROCZENIU ARMII CZERWONEJ. SMIERSZ, NKWD,
UB. Wczasie akcji Burza wielokrotnie powtarza si ten
sam scenariusz, wktrym jednostki sowieckie korzysta-
y zpomocy wojskowej oddziaw AK, ale po zakocze-
niu walk zNiemcami akowcy byli rozbrajani, osadzano
ich w obozach fltracyjnych, z ktrych trafali do orga-
nizowanego u boku Armii Czerwonej Wojska Polskie-
go, bd byli deportowani wgb ZSRR. Za jednostkami
frontowymi poday pododdziay kontrwywiadu woj-
skowego OKR Smiersz oraz jednostki NKWD iNKGB,
ktre prowadziy aresztowania wrd dziaaczy niepod-
legociowych.
Postawy Polakw
onierze wyklci
Zadanie rozbicia i likwidacji Polskiego Pastwa Pod-
ziemnego postawiono przed powoanym w ramach
PKWN Resortem Bezpieczestwa Publicznego, kierowa-
nym od pocztku przez pk. Stanisawa Radkiewicza. Po
powstaniu Rzdu Tymczasowego 31 grudnia 1944r. prze-
mianowano go na Ministerstwo Bezpieczestwa Publicz-
nego (art. s. 32). Przez pierwszy rok, do wrzenia 1945r.
zwalczaniem polskiego podziemia zajmowao si sowiec-
kie NKWD. Specjalnie w tym celu ju w padzierniku
1944r. powoano 64 Zbiorcz Dywizj Wojsk Wewntrz-
nych NKWD liczc ok. 10 tys. onierzy. W poowie
1945r. na terenie Polski stacjonowao 15 pukw NKWD
liczcych 35tys. onierzy, co stanowio 43 proc. wszyst-
kich wojsk NKWD stacjonujcych wEuropie rodkowo-
y y y y
-Wschodniej. Dla porwnania wsowieckiej strefe okupa-
cyjnej Niemiec przebywao 10 pukw NKWD.
Sytuacj panujc na Lubelszczynie jesieni 1944 r.
tak przedstawi wspisanych wlatach czterdziestych pa-
mitnikach kpt. Zdzisaw Broski, ps. Uskok: Rozpo-
czy si masowe aresztowania. W Lublinie, Lubarto-
wie iwe wsiach pojawiy si oddziay sowieckie NKWD
i przy pomocy miejscowych szubrawcw wyapywano
ludzi podug sporzdzonych list. Aresztowanych trak-
towano jak najgorzej i odwoono w niewiadome miej-
sca. Rodzinom odmawiano jakichkolwiek informacji
103 103
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
..:.:
: ..,.+..+
,+.|,+..'.:
|'-''/-'.'
m,. '.:...m+
':'.|.'.:,
/+,., ,!+,. |.
. |+|..m .1.:
. +.: ',
''..: +..|+,
.:.,.:/..:.:
)+ .
skiej stacjonowaa ponadtrzymilionowa Armia Czerwo-
na. Dowiadczenia, ktrym od lata 1944r. poddane by-
y tereny tzw. Polski Lubelskiej, po styczniu 1945r. do-
tkny pozostae obszary Polski.
ROZWIZANIE AK. NIEPODLEGO (NIE). Wlatach
194445 wonie polskiej konspiracji zachodziy bardzo
powane zmiany. Niezmiernie wane procesy w szere-
gach AK uruchomi rozkaz o jej rozwizaniu wydany
przez komendanta gwnego gen. Leopolda Okulickiego,
Niedwiadka, 19 stycznia 1945 r. Oznaczao to formal-
ne zakoczenie dziaalnoci AK, jednak jeszcze tego sa-
mego dnia Niedwiadek wysa tajny rozkaz do najwy-
szych dowdcw AK, w ktrym pisa, e dowdcy nie
ujawniaj si, zachowuj dobrze zakonspirowane sztaby
isie radiow.
Stosunek poszczeglnych okrgw do rozkazu oroz-
wizaniu AK by rny. Na terenach zajtych przez So-
wietw przed styczniem 1945 r. potraktowano go jako
taktyczn zagrywk, aprac organizacyjn prowadzono
wdalszym cigu. Bardzo ostro zareagowa komendant
Okrgu Biaystok AK ppk Wadysaw Liniarski, Mci-
saw, ktry w jednym ze swoich rozkazw pisa: Roz-
prowadzi najwartociowszy element tj. przewanie do-
wdcw pozostawiajc reszt na pastw losu to czyn, na
jaki moe si zdoby tylko szubrawca. Oddziaw le-
nych si nie rozprowadzi, bo po rozejciu zbior si na
nowo, ale wbandy rabunkowe. Pozostaje jedno orga-
nizowa si wsamoobron.
Mcisaw nie wykona rozkazu i pod zmienion na-
zw Armia Krajowa Obywateli kontynuowa dziaal-
no. Inaczej wygldaa sytuacja na zachd od Wisy,
gdzie Sowieci dotarli w wyniku ofensywy styczniowej,
tam rozkaz o rozwizaniu AK w wikszoci przypad-
kw zosta wykonany.
Jeszcze w czasie okupacji dowdztwo AK stworzy-
o rwnoleg do AK sie konspiracyjn, ktra miaa
mie charakter kadrowy i elitarny i by przygotowana
do dziaa pod okupacj sowieck. Budow struktur
organizacji Niepodlego (kryptonim NIE) prowadzi
gen. August Emil Fieldorf, Nil. Rozwj prac organiza-
cyjnych zahamoway aresztowania przeprowadzone
przez NKWD, aorganizacj rozwizano wiosn 1945r.
PROCES SZESNASTU. DSZ. KONIEC PPP. Sowieckie su-
by specjalne zaday podziemiu potny cios pod koniec
marca 1945r., kiedy to podstpnie aresztoway szesnastu
przywdcw Polskiego Pastwa Podziemnego. Wrd
nich ostatniego komendanta AK gen. Okulickiego oraz
Delegata Rzdu na Uchodstwie Jana Stanisawa Jan-
kowskiego. Dowdztwo nad poakowskimi strukturami
przej pk Jan Rzepecki, Og. Od maja 1945r. sta na
czele nowo powoanej organizacji pod nazw Delegatura
Si Zbrojnych na Kraj, ktra przeja wszystkie aktywa
po AK. Dowdztwo organizacji konsekwentnie stao na
stanowisku, e naley dy do wyciszenia walki zbroj-
nej. Uwaano, e bdzie ona miaa uzasadnienie jedynie
wmomencie konfiktu midzy Anglosasami aSowieta-
mi. Kolejne odezwy i rozkazy szy w kierunku roza-
dowania lasw, czyli wyprowadzenia z konspiracji jak
najwikszej liczby partyzantw. Uwaano, e w trakcie
szecioletniej okupacji polskie spoeczestwo ponio-
so olbrzymie straty, dlatego naley unika nastpnych.
DSZ rozwizano 6 sierpnia 1945r. Obawiano si, e dal-
sze trwanie konspiracji wojskowej utrudni polityczn
dziaalno wicepremiera i prezesa PSL Stanisawa Mi-
koajczyka. Wczeniej, bo 1 lipca 1945r., rozwizaa si
Rada Jednoci Narodowej, penica funkcj podziemne-
go parlamentu. Polskie Pastwo Podziemne przestao
faktycznie istnie.
i udzielania pomocy. Po dokonaniu aresztowa adne
wadze nie przyznaway si, e co podobnego miao
miejsce. Gdy kto z rodziny zbyt natrtnie prowadzi
poszukiwania, najczciej te przepada (...). Po jednej
fali aresztowa przyszy nastpne. W okolicy areszto-
wanych liczono na setki. Brano itakich, ktrzy nie na-
leeli do adnej organizacji i w ogle nie brali udziau
wyciu spoecznym. Brano ludzi zpowodw absolutnie
nieznanych. Zczynniejszych czonkw AK, BCh iNSZ
nie wzito tylko tych, ktrzy zdoali si wymkn.
Rwnie cikie ciosy spaday na gremia dowdcze. Po
falach aresztowa, ktre dotkny dowdztwo Okrgu
Lublin AK wpadzierniku ilistopadzie 1944r., ponie-
sione straty wielokrotnie przewyszyy te zcaego okre-
su okupacji niemieckiej. Do koca 1944r. zterenu tzw.
Polski Lubelskiej wywieziono 1215 tys. osb. Wydaje
si, e wedug ostronych szacunkw wdrugiej poowie
1944r. funkcjonariusze UB iNKWD aresztowali ok. 20
25tys. osb, zczego 80 proc. to zasuga NKWD. Terror,
jaki zapanowa na terenach wyzwolonych spod okupacji
niemieckiej, by przyczyn masowych ucieczek z miej-
sca zamieszkania i ukrywania si.Od sierpnia 1944 do
lutego 1945r. jakakolwiek dziaalno partyzancka by-
a niemoliwa. Wynikao to zjednej strony zpanujcej
zimy, ale co najistotniejsze na terenie tzw. Polski Lubel-
104
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
WOLNO I NIEZAWISO (WIN). 2 wrzenia 1945 r.
powoano now organizacj Zrzeszenie Wolno i Nie-
zawiso (Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji Wolno
iNiezawiso). Mia to by twr przejciowy imia zosta
rozwizany po wolnych wyborach do parlamentu. Gw-
ne zaoenia organizacji zawarto wpochodzcych zpo-
owy wrzenia Wytycznych. W gwnej mierze mia
on wspiera wszystkie polityczne stronnictwa demokra-
tyczne (niekomunistyczne), ktrych celem bya budowa
demokratycznej i niezawisej Polski. Jej przyszy ustrj
polityczny mia si mieci wnurcie liberalno-demokra-
tycznym, aspoeczno-gospodarczy mia by poczeniem
wizji socjaldemokratycznej ikatolickiej nauki spoecznej
z elementami programu Narodowej Demokracji. Zrze-
szenie WiN przejo po DSZ kadr, fnanse, sieci czno-
ci i struktur terenow. Zniesiono nomenklatur woj-
skow, dotychczasowych komendantw
przemianowano na prezesw. Wedug
planw dowdztwa organizacja miaa
przede wszystkim uwiadamia polskie
spoeczestwo, pokazywa prawdziwe
oblicze PPR igromadzi informacje wy-
wiadowcze (dokumentowanie wszelkich
zbrodni dokonywanych przez sowiecki
irodzimy aparat represji).
Tak jak DSZ, rwnie WiN prowa-
dzi akcj demobilizacji oddziaw par-
tyzanckich. Akcje zbrojne miay mie
jedynie charakter samoobrony. Plano-
wano likwidacj najgroniejszych funk-
cjonariuszy UB ijego konfdentw. Jed-
nak taki model dziaalnoci udao si
wprowadzi jedynie na terenie Obsza-
ru Poudniowego WiN (Rzeszowskie,
Krakowskie, lsk). W Biaostockiem,
g
na pnocnym Mazowszu, Podlasiu czy
w Lubelskiem nadal operoway silne
oddziay partyzanckie, asytuacj zmie-
nia dopiero amnestia z lutego 1947 r.
W listopadzie 1947 r. aresztowano
ostatni, czwarty Zarzd Gwny WiN
na czele zppk. ukaszem Ciepliskim,
Pugiem.
NURT NARODOWY. Drugim, obok poakowskiego, pod
wzgldem znaczenia odamem podziemia by nurt na-
rodowy, oparty na programie ideowym Stronnictwa Na-
rodowego. Przysza Polska miaa by demokratycznym
pastwem korporacyjnym z bardzo silnie rozwinity-
mi organami centralnej wadzy wykonawczej. System
gospodarczy oparty mia by na powszechnym akcjo-
nariacie pracowniczym osb zatrudnionych w zaka-
dach przemysowych oraz rednioobszarowych gospo-
darstwach rolnych. Wkwestii mniejszoci narodowych
uwaali, e cz naley podda asymilacji, natomiast
Niemcy i nacjonalici ukraiscy mieli zosta zmuszeni
do opuszczenia Polski. Populacja ydw miaa nie prze-
kracza trzech procent ogu spoeczestwa.
Wlistopadzie 1944r. wGrodzisku Mazowieckim do-
szo do narady dziaaczy SN. Stwierdzili oni, e po fa-
sku akcji Burza czonkw Narodowej Organizacji Woj-
skowej iNarodowych Si Zbrojnych umowa scaleniowa
zAK ju nie obowizuje. Powoano do ycia now orga-
nizacj pod nazw Narodowe Zjednoczenie Wojskowe
(NZW). Pionem prowadzcym walk zbrojn byo Po-
gotowie Akcji Specjalnej. Wkraju organizacja podlega-
a jedynie Wydziaowi Wojskowemu SN, uznawaa rzd
polski na uchodstwie. Ostatnim inajduej dowodz-
cym komendantem gwnym by pk Bronisaw Banasik,
Stefan, aresztowany przez UB wstyczniu 1948r.
INNE NURTY. Oprcz tych dwch gwnych nurtw
dziaao rwnie szereg lokalnych organizacji konspira-
cyjnych: Wielkopolska Samodzielna Grupa Operacyjna
Warta, Konspiracyjne Wojsko Polskie dziaajce wPol-
sce centralnej ina lsku oraz Ruch Oporu Armii Krajo-
yj j j y
wej, prowadzcy walk na pnocnym Mazowszu.
MAPA PODZIEMIA. Z ostatnich bada wynika, e sza-
cunkowa liczba powojennych konspiratorw zawiera si
midzy 120180tys. Niemal poowa znich wywodzia si
zAK, anastpnie dziaaa wramach DSZ iWiN. Ok.30
40tys. osb zwizanych byo znurtem narodowym, gw-
nie zNZW. Mniej wicej tyle samo osb grupoway rne
lokalne organizacje igrupy konspiracyjne oraz lune od-
dziay zbrojne. W1945r. przez szeregi oddziaw party-
zanckich przeszo midzy 1317tys. ludzi. Najwiksz si-
zbrojn podziemie dysponowao wpo-
owie tego roku. Na terenie caej Polski
wgranicach pojataskich istniao ponad
340 oddziaw zbrojnych.
Na partyzanckiej mapie Polski zdecy-
dowan palm pierwszestwa dzieryy
wojewdztwa: rzeszowskie, lubelskie,
biaostockie, kieleckie i krakowskie.
W sumie na terenie tych piciu woje-
wdztw dziaao ponad 200 oddziaw
skupiajcych niemal 75 proc. oglnej
liczby polskich partyzantw. Gdy spoj-
rzymy na ich przynaleno, to rwne
50 proc. uznawao zwierzchno DSZ,
a nastpnie Zrzeszenia WiN. Kolejne
20 proc. podporzdkowane byo NSZ
iNZW. Natomiast pozostae 30 proc. to
oddziay podlege lokalnym organiza-
cjom (KWP, WSGO Warta, ROAK) czy
te dziaajce samodzielnie.
Upywajcy czas powodowa, e licz-
by te topniay, a czynnikw wpywa-
jcych na ten proces byo wiele. Z jed-
nej strony konsekwentnie prowadzone
dziaania dowdztwa DSZ, ktre usi-
owao doprowadzi do rozadowania
lasw. W tym kierunku sza rwnie
ogoszona wsierpniu 1945r. przez wa-
dz amnestia, zktrej skorzystao ok. 30tys. konspirato-
rw. Ponadto pewien wpyw na przerzedzenie szeregw
mia powrt Stanisawa Mikoajczyka do kraju. Niekt-
rzy zkonspiratorw zamienili dziaalno podziemn na
jawn prac w ogniwach PSL. W znacznej mierze mia-
o to rwnie zwizek zrepresjami iterrorem, aprzede
wszystkim operacjami wojskowymi przeprowadzanymi
gwnie przez jednostki NKWD.
W 1946 r. dziaao ponad 260 oddziaw partyzanc-
kich, w ktrych szeregach walczyo 79 tys. ludzi. Byo
to o50 proc. mniej ni rok wczeniej. Co prawda nadal
najliczniejsz si stanowiy oddziay podporzdkowa-
ne Zrzeszeniu WiN (ok. 25 proc.), ale zanotoway one a
czterokrotny spadek swoich stanw. Poowa winowcw
walczya na Lubelszczynie. Drug si pozostaway od-
dziay narodowe (ok. 20 proc.). Szczeglnie silne byy one
na Biaostocczynie ipnocnym Mazowszu. W1946r.
KWP dowodzone przez kpt. Stanisawa Sojczyskiego,
Warszyca, miao pod broni blisko 1,4tys. partyzantw,
co stanowio 15 proc. ogu lenych wPolsce.
DEKOMPOZYCJA I AMNESTIA. Wdziejach powojennego
podziemia gwnym procesem, ktremu je poddano, by-
a decentralizacja (dekompozycja). Rozbijanie kolejnych
komend centralnych, zrywanie sieci cznoci, brak roz-
kazw powodoway zmiany przynalenoci organizacyj-
'.| .,
+ 1.1. 11.+.
'/' .+ ,.+....
!+.+ . '1'+.+,
1.+1.,m
. +'.|,m ,.:
..:., ''
. m+... ),. .
105 105
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
' :...
+m.:|.., ..:.:
,1.:m.+, '|.,
1:.,1.+'. .
.,+..., ,.:1
,:1. 'm.,.
+m.:|,,.,.'
!+.:. )+) .
'.,:, ..:.:
,.:1 +'.,
,.+.1,1'..:
..+. '.'..1+.,
,1.:m.+
'.,.: |.+|.+
|+''.., ..:..:,
. '.1,.'. '.1.
:,.:.:|.+
. '+1m'. )+ .
nej lub usamodzielnienie. Przede wszystkim wzrastaa
rola komendanta szczebla lokalnego, gwnie dowdcy
oddziau partyzanckiego. Wtedy charakter dziaalnoci
zalea od jego krgosupa moralnego.
Wiar w zwycistwo w szeregach podziemia zachwia-
y wyniki sfaszowanego przez komunistw tzw. referen-
dum ludowego z30 czerwca 1946r. Jednak jego krgosup
zamaa amnestia ogoszona 22 lutego 1947r. przez Sejm
Ustawodawczy wyoniony wsfaszowanych wyborach ze
stycznia 1947 r. W marcu i kwietniu skorzystao z niej
ponad 53 tys. osb, ponadto z wizie zwolnionych zo-
stao ponad 23tys. osb. Ofcjalnym celem amnestii byo
umoliwienie powrotu do normalnego ycia dotychcza-
sowym konspiratorom. Ukrytym, ale prawdziwym zamia-
rem MBP byo zewidencjonowanie, a w przyszoci roz-
pracowanie irozbicie wrogiego rodowiska. Wjej wyniku
UB udao si zgromadzi bezcenne informacje wykorzy-
stywane wnastpnych latach wdziaaniach operacyjnych.
NIEPRZEJEDNANI. Wkonspiracji pozostali najbardziej
nieufni inieprzejednani. Wlatach 194750 przez szeregi
ponad 120 grup partyzanckich przeszo 11001800 ludzi.
Szacuje si, e po 1950r. dziaao jeszcze ponad 40 grup
zbrojnych, przez ktre przewino si blisko 400 ludzi.
Do 1953r. byy one stopniowo odstrzeliwane przez UB
iKBW. Ostatnia grupa dowodzona przez ppor. Stanisa-
wa Marchewk, Ryb, zostaa rozbita na pocztku marca
1957 r. niedaleko omy. Ostatni partyzant Jzef Fran-
czak, Lalu, zgin wwalce zSB iZOMO 21 padziernika
1963r. wokolicach Piasek na Lubelszczynie.
WOJNA DOMOWA? POWSTANIE ANTYKOMUNISTYCZ-
NE? SAMOOBRONA? Od wielu lat trwa spr oto, czym
bya walka po 1944 r. Z jednej strony prbowano upo-
wszechni tez, e bya to wojna domowa. Jednak bar-
dziej przekonujce s argumenty jej przeciwnikw, kt-
rzy susznie twierdz, e trudno mwi owojnie domo-
wej w sytuacji, kiedy jedna strona oprcz ewidentnej
przewagi w sile uzbrojenia dysponuje ponadto aktyw-
nym poparciem ZSRR.
W niektrych publikacjach pojawia si ostatnio te-
za, e mielimy do czynienia z powstaniem antykomu-
nistycznym. Naley jednak pamita, e dowdztwa
gwnych organizacji podziemnych nie nawoyway do
intensyfkowania walki, przeciwnie, dyy do jej ogra-
niczenia. Powstanie planowano, ale podstawowym wa-
runkiem mia by wybuch trzeciej wojny wiatowej. Bar-
dzo ciekawie itrafnie argumentowa swj powrt do lasu
wspomniany ju kpt. Broski: Dlaczego wic powsta-
a partyzantka [pod Sowietami]? Jest faktem niezaprze-
czalnym, e powodem powstania partyzantki byy owe
bezwzgldne i krwawe metody komunistyczne. I tylko
one. Jako onierz przywizywaem zawsze wielk wa-
g do dyscypliny inigdy nie zrobibym czego, co sprze-
ciwiaoby si rozkazom moich wadz: Wtym wypadku
czuem si onierzem AK inaleao co robi. Istniejce
warunki zmuszay do jakiej decyzji: albo myle tylko
o wasnym przetrwaniu i czeka, co dalej bdzie, albo
bra czynny udzia wwytwarzajcym si ruchu obrony.
Walka zbrojna nie bya celem samym w sobie. By-
a przede wszystkim reakcj na dziaania prowadzone
przez sowiecki i rodzimy aparat represji. Miaa pozwo-
li na przetrwanie tego najtrudniejszego czasu. Bya sa-
moobron. Z jednej strony chodzio o sparaliowanie
powstajcej administracji komunistycznej (rozbijanie
urzdw gminnych, niszczenie dokumentacji dotyczcej
obowizkowych dostaw, rejestrw poborowych), likwi-
dacj funkcjonariuszy aparatu represji ijej agentury oraz
aktywistw partyjnych. Taki charakter miay rwnie
rozbicia posterunkw Milicji Obywatelskiej (do kwiet-
nia 1947 r. oddziay podziemia dokonay 1300 atakw,
aniektre posterunki byy rozbrajane kilkukrotnie).
Wlatach 194446 oddziay podziemia przeprowadzi-
y kilkadziesit akcji, w ktrych wyniku uwolniono co
najmniej kilkudziesiciu winiw przetrzymywanych
wkomunistycznych katowniach: Biaa Podlaska (marzec
1945r., ponad 100 uwolnionych), Grajewo (maj 1945r.,
ponad 100), Kielce (sierpie 1945r., ponad 350), Puawy
(kwiecie 1945r., ponad 100), Radom (sierpie 1945r.,
ok. 300), Rembertw (maj 1945 r., ponad 700), Woda-
wa (padziernik 1946 r., ok. 100), Zamo (maj 1946 r.,
ok. 300). Zazwyczaj taka akcja zwizana bya zkoniecz-
noci krtkotrwaego opanowania miasta izniszczenia
innych znajdujcych si tam agend wadzy komunistycz-
nej. Jeli dochodzio do star midzy oddziaami party-
zanckimi z grupami operacyjnymi UB, KBW, NKWD
iWP, to wynikay one zazwyczaj ztego, e siy aparatu
represji prowadziy w terenie dziaania operacyjno-pa-
cyfkacyjne, ktre zmuszay partyzantw do wymykania
si zobawy lub przygotowania zasadzki.
NAJWIKSZE BITWY POWOJENNEGO PODZIEMIA.
Taki charakter miay dwie najwiksze bitwy powojen-
nego podziemia. 7 maja 1945r. zgrupowanie oddziaw
NZW (NOW) okrgu rzeszowskiego dowodzone przez
mjr. Franciszka Przysiniaka, Ojca Jana, liczce ok. 170
106
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
partyzantw, zostao zaatakowane przez batalion wojsk
ochrony pogranicza NKWD w Kurywce, niedaleko
Leajska. Rozgorzaa omiogodzinna regularna bitwa.
Dziki dobremu wyszkoleniu i znajomoci terenu od-
dziay podziemia odpary atak enkawudzistw i wziy
jednostk sowieck wkleszcze. Wedug rnych danych
Sowieci stracili od 50 do 70 ludzi. Straty po stronie le-
nych wyniosy piciu polegych i czterech ciko ran-
nych. Nastpnego dnia wramach odwetu Sowieci wrcili
do Kurywki. Spalili 229 budynkw mieszkalnych ipo-
nad 500 gospodarczych, pozostawiajc bez dachu nad
gow ponad dziewiciuset jej mieszkacw.
Jeszcze wiksza bitwa miaa miejsce 24 maja 1945 r.
w Lesie Stockim koo Kazimierza Dolnego. Tego dnia
ponaddwustuosobowe zgrupowanie partyzanckie dowo-
dzone przez por./kpt. Mariana Bernaciaka, Orlika, zo-
stao zaatakowane przez ponadszeciusetosobow grup
operacyjn NKWD, UB iKBW. Doszo do kilkugodzin-
nej cikiej walki, ktrej momentem przeomowym by-
o spotkanie wjednym zwwozw grupy partyzanckiej
zdowdztwem atakujcych. Wwyniku strzelaniny sztab
grupy operacyjnej poleg, aszala zwycistwa przechylia
si na stron lenych. Wbitwie polego omiu partyzan-
tw idwudziestu bezpieczniakw. Wrd zabitych zna-
laz si kpt. Henryk Deresiewicz, kierownik Wydziau
Walki zBandytyzmem WUBP wLublinie.
KONSPIRACJA I DWUWADZA. W latach 194546 na
wielu obszarach Polski, gwnie na wschodzie i w cen-
trum, mielimy do czynienia ze stanem dwuwadzy. Wa-
dza komunistyczna nierzadko ograniczaa si do miast
wojewdzkich i powiatowych, w terenie niepodzielnie
panowali leni. W wielu powiatach komrki PPR zmu-
szone byy do dziaalnoci konspiracyjnej.
Porwnujc akcje polskiego podziemia zczasw oku-
pacji niemieckiej ite powojenne nasuwa si jedno bardzo
istotne spostrzeenie. Ot w tym drugim okresie nie-
mal nie wystpoway operacje polegajce na niszczeniu
infrastruktury (zrywanie torw kolejowych, wysadzanie
mostw ipocigw itp.). Mona pokusi si ostwierdze-
nie, e oszczdzajc potencja gospodarczy partyzanci
nie walczyli zpastwem, ale zaparatem wadzy.
Dziaalno zbrojna bya jedn z form dziaalnoci
podziemia. Bardzo istotne znaczenie przywizywano do
akcji uwiadamiajcej polskie spoeczestwo. Wydawa-
na podziemna prasa miaa by zjednej strony nonikiem
informacji niezalenej od aparatu propagandowego ko-
munistw, z drugiej strony miaa podtrzymywa wiar
wzwycistwo. Warto rwnie pamita ozbieraniu in-
formacji wywiadowczych. Wan cz stanowio doku-
mentowanie aktw zbrodni, ktrych dopuszcza si ko-
munistyczny aparat represji, oraz personaliw ludzi, kt-
rzy za nie odpowiadali.
PODZIEMIE NA ZIEMIACH UTRACONYCH. Porozumie-
nie zawarte przez przedstawicieli PKWN iZSRR 27 lipca
1944r. spowodowao, e wytyczona granica odcia struk-
tury AK dziaajce na terenach sowieckiej Biaorusi, Li-
twy iUkrainy od dowdztwa wPolsce centralnej. Warun-
ki funkcjonowania na tych obszarach byy nieporwny-
walnie trudniejsze ni na terenach Polski wpojataskich
granicach. W okresie od sierpnia 1944 do maja 1945 r.
gwnym celem tamtejszej AK byo podtrzymywanie na
duchu miejscowej ludnoci, wobec ktrej administra-
cja sowiecka wywieraa presj, aby skoni j do wyjaz-
du. Wczasie akcji Burza Woy opucia liczca ok. 6tys.
onierzy 27 Woyska Dywizja Piechoty AK; rozbrajanie
przez Sowietw oddziaw, ktre pozostay, spowodowa-
o, e ludno cywilna pozostaa bez ochrony przed ataku-
jcymi j grupami UPA, atym samym bya zmuszona do
ucieczki. Podobnie byo wGalicji Wschodniej.
Skutkiem tego w 1946 r. na terenie Ukrainy polskie
podziemie ju nie istniao. Inaczej potoczyy si losy
konspiracji na ziemiach pnocno-wschodnich II RP
(Grodzieszczyzna, Nowogrdczyzna, Wileszczy-
zna). Od momentu wkroczenia wojsk sowieckich latem
1944r. ponosia ona cige icikie straty (ok. 6tys. wy-
wiezionych w gb ZSRR). W 1945 r. jej siy byy sza-
cowane na ok. 10 tys. ludzi, z czego ok. 2 tys. walczyo
w staych oddziaach partyzanckich. Dziaania sowiec-
kich sub specjalnych oraz wyjazdy do Polski spowo-
doway, e wnastpnym roku siy podziemia stopniay
do ok. 2 tys. ludzi, z czego 600 walczyo w oddziaach
lenych. Wspomnie tutaj naley o dziaajcym w oko-
licach Lidy iSzczuczyna Obwodzie 49/67 dowodzonym
przez ppor. Anatola Radziwonika, Olecha. Jego gwne
siy rozbito wiosn 1949 r., wtedy poleg te dowdca.
Ostatnie grupy zlikwidowano wlatach 195253. Zkolei
na Grodzieszczynie dziaaa Samoobrona Ziemi Gro-
dzieskiej na czele z por. Mieczysawem Niedziskim,
Menem. Dowdca poleg wiosn 1948r., aostatnich o-
nierzy zabito na pocztku lat pidziesitych.
BILANS. Podajc dane dotyczce strat poniesionych
przez obie strony powojennego konfiktu, nadal zdani
jestemy na ustalenia historiografi peerelowskiej. Zsza-
cunkw tych wynika, e po stronie podziemia polego
wwalce ponad 8,6tys. partyzantw (wliczani s wt licz-
b rwnie partyzanci UPA), aresztowano 79tys. osb.
Na mocy wyrokw sdowych ponad 5 tys. skazano na
kar mierci (stracono ok. 3tys.). Wwizieniach miao
umrze 21tys. osb. Po drugiej stronie straty wyniosy
odpowiednio: 12tys. czonkw formacji mundurowych
(UB, KBW, WP, MO, ORMO), 1 tys. onierzy Armii
Czerwonej ifunkcjonariuszy NKWD oraz 10tys. cywi-
lw (aktywici partyjni, agentura UB i NKWD, ofary
przypadkowe i ofary akcji pacyfkacyjnych polskiego
iukraiskiego podziemia).
Pokonanie podziemia nie oznaczao zakoczenia
znim walki. Wbardzo wymowny sposb wyrazi to je-
den z ofcerw ledczych MBP, ktry w 1948 r. zwrci
si do przesuchiwanego przez siebie dziaacza niepod-
legociowego tymi sowami: Zadaniem naszym jest nie
tylko zniszczy was fzycznie, ale my musimy zniszczy
was moralnie woczach spoeczestwa. Przez nastpne
czterdzieci lat komunici uywali do tego celu machiny
propagandowej. Wdziaania te zaangaowani byli rw-
nie literaci, flmowcy, a przede wszystkim wielu peer-
elowskich historykw.
Sawomi r Poleszak
'm.:.|.+ ||.+|.+
:|+ .+..+'+,
'+'..+, '|., ..
. .+'.: ' . /!
. ,+1.:...'+
), .
.+ '.':'.,..:
107 107
Postawy Polakw
Jzef Sigalin
PAMI. Wdrugiej poowie lat 40. ina pocztku 50. wa-
ciwie adna decyzja urbanistyczna wmiecie nie moga
si oby bez aprobujcego podpisu towarzysza inynie-
ra majora Jzefa Sigalina. Dzi warszawscy przewodni-
cy opowiadaj o nim tylko szczeglnie zainteresowa-
nym wycieczkom. Krtko: kwatera 12D na Powzkach
Wojskowych tu ley architekt, ktremu Warszawa za-
Nozna go pamitac tak: politiuk, naczelny aichitekt i uemiuig
powojennej Waiszawy - winny wybuizania ocalalych buuynkow
pou stalinowsk zabuuow. Ale mozna uouac: kobieciaiz,
nikotynista, Zyu pizetiwaniec, oszukany i wzgaiuzony iuealista,
waiszawiak iozkochany w swoim miescie.
MARCI N KOODZI EJCZYK
:| '.+'..
,. '.'.,
,..+1+ 1:':+.,
.1. :.'.+.,.
, ,'+.. '.1.,
.+, '-/ '+.+.+,
.:.,..+ )+ .
wdzicza Mariensztat, tras WschdZachd iMarsza-
kowsk Dzielnic Mieszkaniow.
WARSZAWA. Jzef Sigalin rocznik 1909 r., wraz
z piciorgiem rodzestwa spadkobierca synnej frmy
Pierwszy Specjalny Zakad Kefrowy Klaudii Sigaliny
ul.Krlewska 31, sklep zgipsowym modelem gr Kauka-
108
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
bezdomnymi eromskiego, opowiada pniej, jak cho-
dzi ulicami z potrzeb walki zkrzywd oludzk spra-
wiedliwo. Przesiadywa wwarsztatach szewskich ina
budowach Mokotowa, aby poznawa prawdziwe ycie.
Rzuci prawo, wyjecha do czeskiej Pragi studiowa ar-
chitektur, ale wrci na Politechnik Warszawsk te
na architektur. Nigdy nie zosta wsplnikiem starszych
braci, pracowa u nich jako krelarz. Ale i tak wiedzia-
o si wWarszawie, e on zSigalinw tych od kefrw
idomw.
ony wrodzinie Sigalinw zawsze dobierano staran-
nie majtek musia eni si zmajtkiem lecz mod-
si bracia wyamali si z elitarnego rygoru. Aleksander
oeni si zkasjerk zfrmy jogurtowej. Jzef, w1936r.,
zHann, krelark zjednej zbudw projektu Sigalinw
sierot. Bd maestwem do koca, ale Hanna ju
zawsze skazana bdzie na prby dorwnywania talentom
ma izamknicie wkrgu jego znajomych. Atake na
zazdro oniego.
KOLEDZY. Przedwojenny Jzef Sigalin: uroda amanta
flmowego czarne wosy zaczesane na pomad, powo-
dzenie upa zdobrego towarzystwa. Wysportowany in-
struktor tenisa, pikarz amator, taternik. A take zapa-
lony dyskutant spotka ogniwa Komunistycznej Partii
Polski.
Na warszawskim wydziale architektury Sigalin pozna
Mariana Spychalskiego i Stanisawa Jankowskiego, te
architektw. Pierwszy zostanie po wojnie prezydentem
Warszawy, nad drugim cichociemnym opseudonimie
Agaton zawinie w Polsce Ludowej wyrok wizienia.
W Tatrach Sigalin uratowa ycie synnemu alpinicie
Justynowi Wojsznisowi. Wspina si take zTadeuszem
Paszt po wojnie krwawym ofcerem Urzdu Bezpie-
czestwa. To wszystko byli rwienicy, sami warszawia-
cy mocne pokolenie, mocne znajomoci, ktre miay
si przyda.
ZAGADA. Jzef Sigalin nie opowiada o rodzinie. Raz
tylko, w latach 60., wspominajc ferwor pierwszych lat
odbudowy Warszawy, napisa: Pracowa za dwch,
trzech, za moich braci architektw Romana iGrzegorza
ofary wojny.
Jzef albo nie wiedzia, albo nie chcia wiedzie:
w 1937 r. Grzegorz pojecha do Moskwy na konkurs
z projektem Paacu Sowietw traf na czystki, zosta
aresztowany przez NKWD, umar w wizieniu na u-
biance.
W1940r. Romana Sigalina ofcera Wojska Polskiego
zabili czerwonoarmici wCharkowie.
W 1943 r., dokadnie 22 lipca, panie Sigalin matka
isiostra Jzefa zayy trucizn wwagonie towarowym
wiozcym ydw z warszawskiego Umschlagplatzu do
obozu mierci wMajdanku. Wtym samym obozie zgi-
nie Jerzy Gelbard, wsplnik w frmie architektonicznej
braci Sigalinw.
Sam Jzef, absolwent podchorwki we Wodzimie-
rzu Woyskim, we wrzeniu 1939 r. zgosi si na we-
zwanie mobilizacyjne polskiej armii, ale odmwiono mu
broni. ydakw nie trzeba usysza.
ZSRR. Jzef Sigalin nie widzia swojej Warszawy przez
cae pi lat wojny. Najpierw, we wrzeniu 1939 r., wy-
jechali z on na Wschd przez Lww i Charkw do
Krzemieca. Jzef dosta prac jako naczelnik wydzia-
w budowlanych kopalni wgla brunatnego. Potem y-
li wLeninabadzie Jzef by intendentem budowlanym
wfabryce jedwabiu. Gdy latem 1941r. rozpocza si woj-
na radziecko-niemiecka, pisywa arliwe odezwy: wszy-
scy mczyni bez wzgldu na ras, wiar ipogldy
zu wwitrynie. Babka Klaudia, ydwka, przeprowadza-
jc si zGruzji do carskiej Warszawy miaa przywie ze
sob specjalne grzybki fermentacyjne pierwszy kiosk
zkefrem miaa wOgrodzie Saskim. W1896r. za rozpo-
wszechnianie kefru i wyborow produkcj tego zdo-
bya zoty medal warszawskiej wystawy higienicznej.
Za pienidze z kefru wyksztacia syna na dentyst,
ale dentysta wola zaj si rozwijaniem nabiaowego in-
teresu i w dwudziestoleciu midzywojennym stworzy
mae nabiaowe imperium. Za pienidze znabiau posa
dwch najstarszych synw na architektur, redniego na
chemi, dwie crki na farmacj, najmodszego syna do
renomowanego gimnazjum Kreczmara przy ul. Wilczej,
apotem na wydzia prawa.
Rodzina bya wiecka icakowicie zasymilowana, war-
szawska.
W1944r. Jzef Sigalin, ju wmundurze kapitana ko-
ciuszkowcw, chodzi po ruinach Warszawy szukajc
miejsc z dziecistwa. Wspomina: mecze piki nonej
(bramka midzy dwoma drzewami), topole na Rako-
wieckiej, wyprawy zkolegami na pustkowia za Agrykol
bramkarz Pawe Akimow, wzamian za pomoc wwy-
rywaniu zielska na teren pod przysze boisko klubu Le-
gia gra zchopakami wpik. Przecie to miasto roso
wraz znami notowa potem Sigalin.
Ale w1944r. na znajomych ulicach odkrywa gwnie
miejsca wprzestrzeni.
BRACIA. Starsi bracia Sigalinowie, Roman i Grzegorz,
prowadzili spk architektoniczn. Wida ich byo
wmiecie zarwno luksusowe domy ich projektu, jak
ich samych w drodze midzy rautami, premierami te-
atralnymi inocnymi lokalami. Jedzili samochodem Ta-
tra wtowarzystwie nie mniej sawnego wsplnika Jerze-
go Gelbarda ijego ony Izabeli zwanej Bell uchodz-
cej za femme fatale Warszawy. Starsi Sigalinowie lubili
podkrela, e walczyli w wojnie polsko-bolszewickiej
1920r. Wrzeczywistoci stacjonowali zbaonem obrony
przeciwlotniczej na Polu Mokotowskim walki do War-
szawy nie doszy.
Modsi bracia, Aleksander iJzef, skaniali si ku no-
wej modzie ideologicznej ze Wschodu, zwaszcza ku idei
rwnoci spoecznej. Jzef Sigalin, oczarowany Ludmi
:| '.+'..
,: .'+..'.:m,
,., m+'.:..:
.+, '-/,
)+ .
109 109
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
wulotkach Sigalina zgodnie wsiadali do ciarwek ije-
chali na front walczy zNiemcami. Tak narodzi si Jzef
Sigalin propagandysta.
Ale Zwizkiem Sowieckim by rozczarowany idea
komunizmu nie zgadzaa si zpraktyk cho nadal by
to dla niego kraj rwnoci spoecznej. Sigalin tskni do
Polski, do Warszawy wspomina pniej, e wiadomo-
ci zjego miasta na Wschd nie docieray, wiedziao si
tylko, e okupowane. Ale jak wyglda? Czy przetrwao?
Zgubieni na Wschodzie warszawiacy dyskutowali godzi-
nami ouzbeckich topolach czy podobne do tych zRa-
kowieckiej?
Jzef Sigalin prawdopodobnie przyj obywatelstwo
sowieckie radzi to samo w licie bratu Aleksandro-
wi, te uchodcy w ZSRR i traf do Armii Czerwo-
nej. W1943r. suy jako kierowca wojskowej ciarw-
ki wIranie. Chcia wrci do Polski zarmi Andersa
zgosi si, ale znowu ydakw nie przyjmowali. Anders
odszed, Sigalinowi zostaa zadra, uraona duma: Ma-
rzenia o powrocie z broni w rku prysy. Ale jeszcze
w tym samym roku Jzefa Sigalina odnalaza w Leni-
nabadzie Wanda Wasilewska zaprosia do Moskwy na
zjazd Zwizku Patriotw Polskich.
ZNW WARSZAWA. Sigalinowie wrcili do Polski zko-
ciuszkowcami Jzef jako adiutant generaa Zygmunta
Berlinga. Dosta propozycj organizowania aparatu bez-
pieczestwa, ale Marian Spychalski uczelniany kolega
sprzed wojny zaprotegowa go Bolesawowi Bierutowi
do Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
Wstyczniu 1945r. Jzef Sigalin biega po Lublinie za-
atwiajc papiery przejazdowe i benzyn do azika, bo
Warszawa wolna. Pojechali we trzech Sigalin jako szef
grupy rozpoznawczej, architekci Lachert iNiemojewski.
Zobaczyli ruiny, byli zaamani.
Na placu Zamkowym Sigalin nagle krzyczy do kierow-
cy azika: Sta, trup na drodze! Wyskoczy zsamochodu
i sprbowa odcign na bok przysypanego niegiem
krla Zygmunta Waz zprzewrconej kolumny.
SZTURM. Natychmiast przystpowa do odbudowy!
Do walki z rozpacz po utracie swojego miasta, swoich
najbliszych, ruszya we mnie wola dziaania: wanie
wbrew ogromowi nieszczcia, na przekr ludziom ma-
ej wiary wspomina Sigalin pocztki odbudowy. e
Warszawa bdzie znw stolic Polski, zdecydowa J-
zef Stalin. Prezydent Bierut widzia stolic wodzi, nie-
zniszczonej przez wojn, robotniczej. Warszawa mu si
kojarzya z sanacj i wielkopastwem. Jednak pitego
dnia po wyzwoleniu Bierut pojecha do Moskwy iwrci
cakiem przekonany Warszawa stolic.
Prezydentem miasta zosta Marian Spychalski. Powo-
ano Biuro Odbudowy Stolicy jego szefem zosta Roman
Piotrowski, znany architekt, ofcjalnie zwany zsowiecka
komisarzem odbudowy stolicy, awrd pracownikw Pa-
p Bosem. Sigalin cigle chodzcy w mundurze kapi-
tana kociuszkowcw by zastpc Piotrowskiego. Ae
przed wojn nie skoczy studiw, raczej go wBOS za ar-
chitekta nie uwaano. By od zaatwiania spraw zwadz
organizator. Jako mundurowy najszybciej dogadywa
si z czerwonoarmistami w sprawie rozminowywania.
Ze Spychalskim rozmawia, jak si rozmawia zkoleg ze
studiw. Egzaminy zawodowe zda w1946r. przed komi-
sj zoon ze swoich podwadnych zBOS.
Pniej wielokrotnie pisano o Sigalinie, e by tylko
politrukiem nawet ofcerem bezpieczestwa nasa-
nym na Warszaw przez Sowietw siepaczem od wybu-
rze. Ale nie ma w istniejcych dokumentach Sigalina
ladu przynalenoci do UB; by czonkiem PPR, apotem
do koca ycia PZPR.
Miasto wgruzach, zaczynaa si wojna midzy zwolen-
nikami odbudowy Warszawy sprzed wojny azwolennika-
mi przebudowy w socjalistycznym stylu, a Sigalin pisa
zentuzjazmem: Sztab nasz to sztab szalecw szturmu-
jcych niebo. Wsprawie wyburze nie zajmowa jedno-
znacznego stanowiska, ale te si nie przeciwstawia.
TYTAN I TYRAN. Biuro Odbudowy Stolicy miecio si
pocztkowo wkamienicy przy ul. Kowelskiej na Pradze
zwanej przez architektw Rue de Covelle. Pomiesz-
czenia nieogrzewane, Papa Bos przedwojenny archi-
tekt awangardysta sypia w paszczu i maciejwce na
gowie. Wci kto puka do drzwi: gdzie cegy zrzuci,
gdzie kwit zrealizowa. Sigalin biega po miecie, jedzi,
zaatwia mia ze sob przydziaowy pistolet, bo powo-
jenna Warszawa to by Dziki Zachd.
Znany by z tego, e czasem prosi kolegw, aby go
obudzili za 15 minut, zdolny zasn wkadym miejscu
ipozycji. Za 15 minut, zupenie trzewy, wraca do prze-
rwanego wtku. Tytan ityran. Na wielkich budowach
PKi N: dar narodu radzi ecki ego
P
omys wzniesienia Paacu Kultury iNauki jako daru narodu radzieckiego
dla narodu polskiego wyszed od samego Jzefa Stalina, ktry oprcz
PKiN zaproponowa Bolesawowi Bierutowi do wyboru budow metra lub
osiedla mieszkaniowego w Warszawie. Bierut wybra paac, uznajc (wedle
przekazu Wodzimierza T. Kowalskiego wksice Walka dyplomatyczna wEu-
ropie: 19391945), e metro jest niepotrzebne, aosiedle Polacy wybuduj so-
bie sami.
Rozwaano wzniesienie paacu wokolicach Portu Praskiego, na Grochowie
lub na Mokotowie. Ostatecznie pado na centrum miasta, jako najbardziej re-
prezentacyjne. Byy to kwartay midzy ulicami Chmieln, Zot, Sienn, lisk,
Pask, Zieln iWielk. Na tym powojennym gruzowisku ocalao kilkadziesit
kamienic nadajcych si do uytku bd remontu, ktre trzeba byo wyburzy
(pod sam budowl, jak iobszerny plac Defilad).
Zespoowi architektw sowieckich przewodzi Lew Rudniew, a wsppra-
cowaa znimi grupa architektw polskich zJzefem Sigalinem na czele. Ca-
a grupa wybraa si w podr po Polsce, by obejrze najwaniejsze zabyt-
ki, apotem wprowadzi do projektu polskie akcenty. Budowa ruszya 2 maja
1952r. Pracowao przy niej 3,5tys. robotnikw zZSRR, dla ktrych wybudowa-
no na Jelonkach osiedle Przyjani Polsko-Radzieckiej, zoone zbarakw itzw.
domkw fiskich dla inynierw.
PKiN oddano uroczycie do uytku 22 lipca 1955r. inazwano imieniem J-
zefa Stalina, oczym przez dugie lata wiadczy napis wykuty nad gwnym
wejciem od strony ul. Marszakowskiej, przysonity potem przez neon bez
nazwiska patrona.
J oanna Sawicka
.1.+ '++..
'.'|.., . '+.'.,
),, .
110
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
MDM, WZ, Paac Kultury ludzie bd si na Sigalina
skary, e nie daje im wytchnienia, wprowadza wojsko-
wy dryl. Nie znosi sprzeciwu.
Pod koniec lat 40. BOS przenis si na ul. Chocimsk
do kamienicy wybudowanej przed wojn wedug projek-
tu frmy braci Sigalinw. Architekci dostali tu subowe
lokale zlatami wykrusz si, wyprowadz. Sigalinowie
zostan, mieszkanie nr4.
TOWARZYSTWO. Pani Hanna Sigalin lubia wystawne
ycie, lubia futra, snobowaa si na znajomoci znajwa-
niejszymi ludmi wkraju. M zaatwi jej przez znajo-
mych prac referentki wMinisterstwie Sprawiedliwoci.
Mieli subowy samochd zkierowc. W1946r. urodzia
im si crka Teresa. Pani Sigalinowa czciej teraz mu-
siaa bywa wdomu, bo opiekowaa si ma. AJzef
cige narady, planowania, projekty, budowy, cigle zpa-
pierosem wustach. Robia mu awantury. Odbudowuj-
ca si warszawka szeptaa o romansach Jzefa Sigalina.
Z latami Hanna zacza stosowa wobec ma metody
drastyczniejsze gdy wraca na Chocimsk o nietypo-
wych porach, ju jako wany naczelny architekt Warsza-
wy, ktrym zosta w1951r. drzwi zastawa zamknite,
walizk pod drzwiami. Kierowca wiz inyniera do Pa-
acu pod Blach do gabinetu, wktrym oprcz biurka,
krzesa ikanapy, miecia si te synna szafa. Tam Siga-
lin pomieszkiwa.
Jzef Sigalin uwaa si za artyst urbanist. Wola
obraca si w artystycznym, nie politycznym, rodowi-
sku. Bywa wdomach pisarzy, aktorw, malarzy iarchi-
tektw. Nie bywa uJakuba Bermana, chocia si znali.
Zwykym warszawiakom nazwisko Sigalin nic nie m-
wio rzadko pojawia si wgazetach ale na salonach
wci promienia przedwojennym blichtrem swojej ro-
dziny. Znacznie sawniejszy publicznie by Stanisaw
Jankowski cichociemny Agaton przyjaciel Sigalina.
Mieszkali wtym samym domu, kiedy rozmawiali roz-
mawia adiutant Berlinga zadiutantem Bora-Komorow-
skiego. Sigalin interweniowa wsprawie Agatona, kiedy
wadza chciaa go ukara za wojenn nieprawomylno
wybroni go moe od mierci. Interweniowa take
w sprawie kolegi Mariana Spychalskiego, gdy w 1951 r.
PZPR czycia szeregi. Spychalski przetrwa, mia si od-
wdziczy Sigalinowi wmarcu 1968r.
By panem z przedwojennymi manierami, z pamici
cytowa wiersze klasykw, szarmancki iwietnie ubrany
podoba si kobietom. Jednak crka Teresa po latach
wspominaa, e wcale nie ubiera si dobrze donasza
tweedowe marynarki przysyane przez koleg z Anglii,
jesionk zawsze mia za du. Kiedy okazao si, e Si-
galin prowadzi wWarszawie dwa domy wtym drugim
te mia crk urodzon w1954r. Teresa nie wybaczya
ojcu. Zczasem zapada na chorob psychiczn. Zniszczy-
a dokumenty ojca pozostawione wdomu wrd nich
listy z frontu. Umara w 2010 r. prawdopodobnie sa-
mobjstwo.
onie Sigalin zaatwi now prac redaktorki
w PWN Hanna bya zadowolona, poznaa wielu cie-
kawych ludzi, ale w domu przy Chocimskiej ju si nie
poprawio. Nigdy si nie rozwiedli, ale nie mieszkali ra-
zem. Jzef Sigalin przeprowadzi si do gabinetu w Pa-
acu pod Blach, a w latach 70. po kolejnym upadku
zawodowym do nowego bloku na Czerniakowie, gdzie
mieszka do mierci.
UPADEK. Pierwszy raz Jzef Sigalin upad w1956r., kie-
dy do wadzy doszed Wadysaw Gomuka. Nowy krl
w domu partii przynosi nowy porzdek take archi-
tektoniczny: rozbuchane budowy okresu stalinowskiego
zostay potpione, jak sam Jzef Stalin. Bdy iwypacze-
Metro: dzi ura pod Wi s
P
lany budowy metra w Warszawie sigaj 1925 r. Pierwotny projekt zaka-
da utworzenie dwch krzyujcych si linii z pnocy na poudnie i z za-
chodu na wschd. Odcinki te, o cznej dugoci 11 km, miao czy 10 stacji.
(Docelowo linie miay mie ukad promienisty). W 1927 r. rozpoczto badania
geologiczne, a w 1938 r. prace przygotowawcze. Przerwa je wybuch IIwojny
wiatowej. 11 lutego 1948 r. powsta projekt Szybkiej Kolei Miejskiej, a 14grud-
nia 1950 r. rzd podj decyzj o rozpoczciu prac nad budow gbokiego
metra w Warszawie.
1 stycznia 1950 roku stolica pastwa radzieckiego Moskwa, wzbogaci-
a si nowymi wzorcami socjalistycznej architektury szecioma stacjami
nowej linii moskiewskiego metro. () Nowe stacje s przykadem, e metro
w miastach socjalistycznych jest nie tylko urzdzeniem komunikacyjnym,
zapewniajcym przejazd milionw pracujcych ludzi w stolicy, lecz rwnie
piknym wzorem radzieckiej sztuki monumentalnej. () Nowe stacje me-
tra wykonane zostay w najrnorodniejszych architektonicznych formach,
posiadaj rne proporcje, wykoczone zostay przy uyciu rnorodnych
rodzajw materiaw. Lecz te wszystkie elementy czy w jednolit cao
zwarta tre ideowa. Jest ni idea stalinowskiej troski o zaspokojenie ducho-
wych i materialnych potrzeb ludzi radzieckich, idea peni radoci i pikna y-
cia spoeczestwa socjalistycznego pisaa stoeczna gazeta 5 marca 1950 r.
Miao to zmotywowa mieszkacw Warszawy do podania ladami
moskwian. Obiecywano, e do koca 1956 r. bd oddane do uytku najbar-
dziej niezbdne odcinki. Prace rozpoczy si, gdy Warszawa nie powsta-
a jeszcze z gruzw; atwiej byo dry gbokie tunele. Do wykonania tak
wielkiej i powanej inwestycji konieczna bya mobilizacja caego kraju. War-
szawskim projektantom pomagali radzieccy specjalici.
Prace rozpoczto po stronie Pragi. Ze wzgldu na ze warunki geologicz-
ne ograniczono si do budowy odcinka dowiadczalnego pod Wis. Wresz-
cie, gwnie z braku pienidzy, rzd rozkaza wstrzyma prace. Ocenzuro-
wano wszystkie publikacje o metrze, a wykopany tunel przeznaczono na
przechowalni importowanych win. W kolejnych latach nieraz wznawiano
prace i znw je przerywano. Dopiero w 1983 r. skutecznie wbito pierwszy
pal stalowy na trasie wykopu linii metra, ktrej budow udao si zakoczy.
J oanna Mici ska
nia, aSigalin ich czci. Gomuka nie lubi Warszawy,
czsto otym mwi. Miasto bajadera dla robotnikw za-
stpione zostao za jego sekretarzowania miastem ma-
chin dla robotnikw. Zpunktu widzenia zwykych lu-
dzi to by koniec widnych kuchni. Miao by tanie bu-
downictwo.
Do gosu doszo nowe pokolenie architektw. Niespe-
na pidziesicioletni Sigalin by dla nich zasiedziaym
ksiciem monumentalnego kiczu musia ustpi miej-
sca. Rozsypywa si ukad towarzyski, w ktrym Siga-
lin potraf si porusza. Ze wiecznika znikali koledzy,
Agaton sposobi si do kariery zagranicznej, Spychal-
ski dopiero zbiera si na nogi po skarceniu przez par-
ti. Jzef wrozmowach ze znajomymi wcieka si, e je-
go Warszaw przejmuje zgraja zprowincji przywozili
swoje rewolucyjne pomysy, anie rozumieli tego miasta.
Niszczyli dzieo ycia jego i kolegw. Wylano dziecko
zkpiel pisa.
W1956r. Jef Sigalin sam zrezygnowa zfunkcji na-
czelnego architekta Warszawy.
STALINISTA. Mia wci swj gabinet wPaacu pod Bla-
ch, awnim szaf, do ktrej wrzuca wszelkie swoje pa-
piery notki, zdjcia ze zotych lat odbudowy, wzgardzo-
ne przez Gomuk plany budw, na przykad Trasy a-
zienkowskiej. Zczasem Sigalin nabra zwyczaju chodze-
nia na obiady do stowki Zwizku Literatw Polskich
pisa wspomnienia, wic moe sam uwaa si za lite-
rata? Gorzknieje. Wspomina budowy mostu Poniatow-
skiego uwielbia budowy mostw trasy WZ iMDM,
jakby by starcem podsumowujcym ycie. Wspomina
objazdy budw z Bierutem, tskni za Bierutem. Bierut
111 111
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
umia czyta plany architektoniczne, Bierut osobicie
wszystkiego dopilnowywa nawet wysokoci kaloryfe-
rw na cianach mieszka.
W1952r. Sigalin wyda ksik Pi spotka bie-
rutowsk apologi. Pisa wniej oprezydencie zmioci:
Pierwszy Budowniczy interesowa si kadym szczeg-
em montau, rozmawia ze spawaczami, cielami, mon-
terami. Poznawali go ijak opowiada potem jeden ze sta-
rych robotnikw: janiej i cieplej zrobio si nad rzek
tego wieczora. W1956r. te sowa poczytywane byy za
dowd kultu jednostki.
We wspomnieniach odnotowywa: Ludzie zacz-
li krytykowa. To dobrze. Ale e czyni to bez wyboru,
krytykuj wszystko iwczambu to le. Pisa zacz te
dziwne, pene pretensji listy. Adresowa je do wymylo-
nego przez siebie Kierownika Archiwum Myli Wzbu-
rzonych.
Mona powiedzie, e Jzef Sigalin by stalinist. Nie
siepaczem, ale wierzcym wnowe urzdnikiem. Na po-
cztku lat 50. waciwie co roku 22 lipca bra udzia wod-
daniu do uytku jakiego budowlanego symbolu socjali-
zmu byy to take rocznice mierci jego matki isiostry
wbydlcym wagonie jadcym zUmschlagpaltzu. Niko-
mu otym nie wspomina, cho zmatk by bardzo zyty.
Jeszcze kiedy szed zBerlingiem do Polski, przechodzili
przez Charkw, gdzie zgin jego brat, Jzef wysucha
propagandowej pogadanki, e to Niemcy zabili polskich
ofcerw. Potem musia ju zna prawd, nikomu nie
wspomina.
Jzef Sigalin mia kompleks pochodzenia oprowa-
dzany po cmentarzu ydowskim wWarszawie przez jego
dyrektora zosta zapytany: Amchu? (jeste nasz?). Uda-
wa, e nie rozumie. Chocia na tym cmentarzu w1938r.
rodzina chowaa ojca dentyst, krla nabiau z frmy
Pierwszy Specjalny Zakad Kefrowy Klaudii Sigaliny.
Starszy brat Jzefa Aleksander przey wojn, wr-
ci do Warszawy. Jako chemik wlatach 60. opatentowa
kilka wynalazkw dla przemysu misnego. Siostra far-
maceutka, bya wdyrekcji resortowego szpitala, funkcjo-
nariuszka bezpieki mieszkaa wsubowym mieszka-
niu, korzystaa zzamknitej play nad Wis.
UTRATA WIARY. Pierwszy raz Jzef Sigalin przesta wie-
rzy w socjalizm jeszcze przed 1956 r. By zachwycony
propagandow otoczk przebudowy swojej Warszawy
gigantyczn akcj Spoecznego Funduszu Odbudowy
Stolicy, napywem robotnikw, wycigiem przodow-
nikw budowlanych. Jednak widzia te fasz na jego
ukochanym MDM tylko kilka mieszka trafo do praw-
dziwych robotnikw. Wikszo rozdzielono midzy
funkcjonariuszy pastwowych iich rodziny. Robotnicy
dalej gniedzili si whotelach robotniczych. Pisze otym
we wspomnieniach.
Drugi raz w marcu 1968 r. nie mia wtpliwo-
ci, e si pomyli. By zdruzgotany, e zmusza si y-
dw do wyjazdu zPolski. Po Marcu stracili prac oboje
z on nie musieli wyjeda z kraju dziki protekcji
Mariana Spychalskiego, ktry znw by wpartyjnych a-
skach. Hanna Sigalin, wyrzucona zPWN, umara na ra-
ka w1974r.
Jzef Sigalin wrci w Tatry. Prbowa si wspina,
zpowodu kopotw zkolanem zrezygnowa. Pod koniec
ycia robi jeszcze jakie plany architektoniczne dla Za-
kopanego. Mwi znajomym, e kilka ju razy chcia rzu-
ci legitymacj partyjn. Ale mwi te, e nigdy tego nie
zrobi ze strachu. Bo dawne ideay, bo rodzina.
Trzeci raz kiedy wybuch stan wojenny nie wierzy
ju wcale.
TYLKO WARSZAWA. Jzef Sigalin jeszcze kilkakrotnie
w latach 60. i 70. wraca na gigantyczne budowy War-
szawy: most Gdaski, Trasa azienkowska. By wtedy
szczliwy. Zgorzkniaoci si jednak nie wyzby nowi
niszczyli jego zamys miasta. Zachowywa si, jakby tra-
gedie, ktre przez cae ycie spycha do podwiadomoci
zpowodu nawau pracy, nagle wrciy do niego wszyst-
kie naraz. Nowi na budowach nawet ju nie wiedzieli, e
to Sigalin.
Do gabinetu w Paacu pod Blach wprowadzili si ci
nowi. Jzef Sigalin zdy tylko zabra swoj szaf zdo-
kumentami do mieszkania wbloku. Przetrzsa j wpo-
szukiwaniu materiaw do ksiki. Duo czyta, pisa
swj subiektywny przewodnik po miecie, wspomnienia.
Dugo chorowa. Zmar na raka w szpitalu MSW
pierwszego dnia wit Boego Narodzenia w1983r., za-
fascynowany ruchem Solidarnoci. Przy ku adiutanta
generaa Berlinga do koca czuwa adiutant generaa Bo-
ra-Komorowskiego.
W1962r. Jzef Sigalin pisa do crki: Poznaem smak
tworzenia. Posiadem sens ycia. Uwaam to za umiech
losu (). Wlipcowy wieczr pjdziemy przez nowe tra-
sy imosty () zejdziemy nad Wis, popatrzymy znw
na Warszaw. Na Twoje, Teresko, miasto rodzinne. Roso
wraz zTob. Kochaj je.
Marci n Koodzi ej czyk
Autor dzikuje zwaszcza Andrzejowi Skalimowskiemu, doktorantowi Wydziau Historii UW
piszcemu prac oJzefie Sigalinie, iAndrzejowi Kochanowskiemu,
dugoletniemu przewodnikowi zakochanemu wWarszawie.
rda: Jzef Sigalin: Nad Wis wstaje warszawski dzie, Zarchiwum architekta,
Pi spotka; publikacje Janusza S. Majewskiego; Express Wieczorny i Stolica zlat 194852;
strona internetowa www. naszastolica. waw. pl.
.1.+ m:|.+,
'.,|+. ,..+1.,
1 'm.,
.,+1.:,,
), .
112
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Postawy Polakw
Edward Osbka-Morawski
PODWJNY PSEUDONIM. Wprawdzie formalnie na-
zywam si Edward Osbka-Morawski, ale obydwa czo-
ny mego nazwiska s tylko pseudonimami przedsta-
wia si byy premier w Trudnej drodze, od Pisudskiego
do Stalina, wydanych drukiem swoich wspomnieniach.
Pierwszy czon przybra pradziadek Wincenty Sosnow-
ski, powstaniec listopadowy, ktry z emigracji do Prus
nielegalnie wrci do Kongreswki i osiad w Bliynie,
fabrycznej osadzie niedaleko Skaryska-Kamiennej.
Przyj popularne tu nazwisko Osbka. Drugi czon na-
zwiska dodano ju Edwardowi Osbce w1944r. wMo-
skwie, kiedy zosta przewodniczcym Polskiego Komite-
tu Wyzwolenia Narodowego. Jako delegat Krajowej Rady
Narodowej, przez front przeszed zfaszyw kenkart na
nazwisko Tadeusz Wasilewski. Jego zastpc w PKWN
miaa zosta Wanda Wasilewska iby nie byo tam dwoj-
ga Wasilewskich, Osbce dodano Morawski. Moje no-
we nazwisko-pseudonim obiego wkrtce cay wiat iju
przylgno do mnie na zawsze.
IDEALNY YCIORYS. Jak na czasy, kiedy w Moskwie
ksztatowaa si powojenna wadza Polski, Osbka y-
ciorys mia wrcz idealny. Urodzi si w 1909 r. jako
dziewite iprzedostatnie dziecko Marcelego iAntoniny
Osbkw. Rodzina utrzymywaa si z pracy ojca w fa-
bryce odleww wSuchedniowie iuprawy kawaka ziemi.
Wuj Osbki by powstacem styczniowym, ajego ojciec
zczterema brami bojowcami PPS. Za udzia wrewolu-
cji 1905r. stryjw zesano na Sybir, aojciec przez par lat
ukrywa si waustriackim Krakowie. Dwunastoosobo-
wa rodzina klepaa bied, spotgowan przez mier ojca
w1914r. Utrzymanie domu spado na matk inajstarsze-
go brata, anajmodszemu Edwardowi przypad obowi-
zek pasania krowy ywicielki, co czy znauk wszkole.
Cho chodzi do niej nieregularnie, to, jak wspomina,
by najlepszym uczniem.
Chcc zarobi na dalsz nauk podejmowa doryw-
cze prace, m.in. jako pomocnik murarza przy budowie
fabryki amunicji wSkarysku-Kamiennej. Ale egzami-
nw do seminarium nauczycielskiego nie zda. Ambicje
ksztacenia si musia odoy na czas, kiedy przenis
si do Koskich, a potem do Warszawy, gdzie studio-
wa prawo i ekonomi w Wolnej Wszechnicy Polskiej.
Te studia ju po roku przerwaa wojna. Po jej zako-
czeniu zapisa si na drugi rok prawa UW: Jednak wi-
cemarszaek Sejmu Stanisaw Szwalbe poinformowa
mnie wtedy, e prezydent Bolesaw Bierut jest oburzo-
ny moj demonstracj studenck. Biorc to pod uwa-
g ize wzgldu na ogln sytuacj wokresie narastania
kultu jednostki, zniechciem si do kontynuowania
studiw.
Byl iepiezentantem tej giupy pizeuwojennych spolecznikow
i socjalistow, ktoiych komunisci pizecignli na swoj stion i uzyli
w politycznych iozgiywkach kiajowych i miuzynaiouowych.
MAREK HENZLER
113 113
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Na razie wznalezieniu pracy pomg kierownik szko-
y. Osbka zosta bezpatnym praktykantem wurzdzie
gminy wBliynie, zczasem urzdnikiem na etacie, apo
rnych zawirowaniach przenis si do urzdu gminy
Duraczw koo Koskich.
PRZEDWOJENNY SOCJALISTA. Od 1928r. by ju czon-
kiem PPS. W Dzienniku Politycznym pisze, e by to
rok, w ktrym wszystkie szczury uciekay z PPS jak
ztoncego okrtu. () Pisudczyzna zacza bez litoci
rugowa z posad i przeladowa swoich przeciwnikw
politycznych. () Za prac polityczn zwolniony zosta-
em bez wypowiedzenia z pracy w samorzdzie gmin-
nym, cho wedug pragmatyki subowej za 6 mie-
sicznym odszkodowaniem.
Przenis si do Wielunia, pracowa w Spdzielczej
Centrali Handlowej, nie zaprzestajc dziaalnoci partyj-
nej izwizkowej. Wojewoda dzki, na podstawie usta-
wy ogranicach pastwa, wyda decyzj zakazujc mu
podejmowania pracy w tym nadgranicznym powiecie.
Osbka przenis si do Warszawy.
Tu by m.in. ksigowym w Warszawskiej Spdzielni
Mieszkaniowej. Dziaa wstowarzyszeniu Szklane Domy,
wokrgowej radzie Spoem, wTowarzystwie Wolnomy-
licieli, wsppracowa z redakcj Chopskiej Prawdy.
Pozna wiele osb zlewicy, ktre wywr ogromny wpyw
na jego publiczne iprywatne ycie: Stanisawa Szwalbego,
Wand Wasilewsk, Adama Prchnika, Stanisawa To-
wiskiego, atake sekretarz Organizacji Modziey TUR
Mari Kuzask, ktra bya dla mnie kim wicej ni
tylko przyjacielem politycznym, oraz Wisaw Janin
moj pniejsz on. Na warszawskiej Pradze Osbka
zaoy spdzielni spoywcw Wyzwolenie; to wjej biu-
rze znalaz prac m.in. Bolesaw Bierut po wyjciu zwi-
zienia. Zczasem Osbka zosta administratorem robotni-
czego osiedla na Rakowcu itam zasta go wybuch wojny.
W KONSPIRACJI. Osbka na wschd ruszy po kapitula-
cji Warszawy. Tumaczy to tym, e znalazo si tam wie-
lu jego przyjaci, cznie zKuzask. Szukajc ich, tra-
f do lecej wsowieckiej strefe okupacyjnej Hajnwki,
gdzie zosta zaopatrzeniowcem wspdzielni. Po dwch
miesicach wrci do Warszawy i znw administrowa
osiedlem. Nawiza kontakty zPrchnikiem ijego grup
oliborskich socjalistw. Uczestniczy wkolejnych cze-
niach irozamach, nalea do Polskich Socjalistw, p-
niej do Robotniczej Partii Polskich Socjalistw (RPPS),
niewahajcych si przed wspprac ze rodowiskiem
komunistw. Wydawa Barykad Wolnoci: Jako
motto do naszego organu centralnego wybralimy cytat
z poezji Wadysawa Broniewskiego: Chc by z gruzw
Warszawy rs elbetonem Socjalizm, Chc by hejna
mariacki szumia Czerwonym Sztandarem.
W Dzienniku Politycznym pisze, e woparciu orzd
londyski iAK szansa na odrodzenie naszego pastwa
jako Polski Ludowej bya adna. () Logiczne wic
wnaszej sytuacji w1943 roku nasuwao si przyjcie de-
klaracji PPR owspdziaaniu. Osbka wysun pomys
powoania kontrdelegatury jako zalka przyszego rz-
du ludowego. Poklasku to nie znalazo, bo wrd socja-
listw sporo zwolennikw miaa koncepcja: ani Londyn,
ani Moskwa.
Po kolejnych wsypach Osbka czsto zmienia mieszka-
nia. M.in. traf do lokalu, wktrym ukrywaa si rodzi-
na Szapirw. Wpamitniku wspomina: Kiedy wczasie
okupacji proponowaem Hance (Szapiro) fkcyjny oe-
nek, aby j jako ydwk chroni, ale ona uwaaa, e
wcharakterze mojej ony nie byaby wcale bezpieczniej-
sza. I chyba miaa racj. Hanka Szapiro (Sawicka) bya
organizatork komunizujcego Zwizku Walki Modych,
zmara na Pawiaku w 1943 r. Dziaaczk ZWM bya te
Wisawa Pankiewiczwna, crka Michaa Pankiewicza,
czonka wadz Ligi Morskiej iKolonialnej, przez lata pra-
cujcego na rzecz rozwijania polskiej emigracji do Ame-
ryki Poudniowej, politycznie zwizanego zlewicujcymi
ludowcami, posa ostatniej kadencji Sejmu II RP. Osbka
modziutk jeszcze crk posa pozna przed wojn; par,
niezwizan formalnym wzem, zostan pod jej koniec.
W KRN. Ambitny Osbka pi si wgr wkonspiracyj-
nych strukturach. W swoich wspomnieniach Wady-
saw Gomuka tak o nim pisa: W tym czasie w onie
RPPS toczya si ostra walka wewntrzna midzy grup
reprezentowan przez Edwarda Osbk-Morawskiego
a grup, ktrej przewodzi Teofl Gowacki. W ramach
przygotowa do utworzenia KRN, wlistopadzie 1943r.
zetknem si z Osbk-Morawskim. Wbrew kierow-
nictwu RPPS opowiedzia si on bez zastrzee za KRN.
'.:m.:. ''+-!-
.+.'. ,. .1'.,
.+ ...,|.. .m.-
..+..+ '+m.:..+
..:'.: ,1 |..-
1+m:.|, ,.:..:
1m. m.:'+'.:-
.+ |. /' ''...
'+.+.'.:, ',-
1.:'.. !.:'+...:,
.+ '.'.., ) '.,.+
)+ . '.:1 ..m,
'+m:. '::.1+.-
., ,:.+|. '''.:,
'...'. .'m.:,
'+.' '.:..'.
114
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Zjego wypowiedzi zorientowaem si, e gwnym mo-
torem, ktry pchn go na drog opozycji, byo pomini-
cie jego osoby przez III Zjazd RPPS przy wyborze kie-
rownictwa partii. Obwinia on oto T. Gowackiego, kt-
remu kiedy utorowa drog do kierownictwa partii, m-
wic do mnie pod jego adresem: Zapaliem ci, wieco,
ale ci zgasz. Znaszej strony zabiegalimy, szczeglnie
W. Biekowski ija, opogodzenie si obu grup.
Grupy te nie pogodziy si i1 stycznia 1944r. do Kra-
jowej Rady Narodowej (powoanej z inicjatywy krajo-
wych komunistw jako samozwaczy parlament) weszo
dwch socjalistw od Osbki, on sam zosta wiceprze-
wodniczcym. Iwtej roli, wpoowie marca 1944r., ru-
szy do Moskwy na czele 4-osobowej delegacji (Gomuka
iKliszko uwaaj, e przewodniczy jej Marian Spychal-
ski). Droga przez front zaja delegatom dwa miesice,
co mwi nie tylko o trudach wyprawy; Stalin oczeki-
wa jeszcze na dogodny moment, by podj prac nad
ustanowieniem wPolsce zalenej od niego wadzy.
Delegacja dotara do Moskwy 16 maja; gen. ukow
(z NKWD) da jej czonkom pierwsze zadanie:
napisanie swoich yciorysw dla Stalina.
PRZY NARODZINACH PKWN W MOSKWIE. Do
Moskwy cignito ich, kiedy piln potrzeb sta-
o si uregulowanie stosunkw midzy przekracza-
jc rzek Bug Armi Czerwon i Polakami, emo-
cjonalnie i organizacyjnie w wikszoci zwizanymi
zemigracyjnym rzdem londyskim. WMoskwie zacz-
to budow politycznej alternatywy dla tego rzdu, szyku-
jc dla niej ludzi ikrelc jej program polityczny nazwany
pniej Manifestem Lipcowym. Wszystko pod osobi-
stym nadzorem Stalina. Osbka aktywnie wtym uczest-
niczy, zyskujc zaufanie komunistycznego dyktatora.
WMoskwie utworzono najpierw Delegatur KRN dla
ziem wyzwolonych, anastpnie Polski Komitet Wyzwo-
lenia Narodowego z Osbk na czele. Andrzej Witos,
ludowiec, modszy brat Wincentego, wspomina to tak:
20 lipca Manifest mielimy gotowy. 22 lipca 1944r. we
wasnym lokalu przy ulicy Puszecznej zebra si Zarzd
Gwny ZPP. Wzebraniu wzili udzia czonkowie dele-
gacji Krajowej Rady Narodowej (). Otwierajc zebra-
nie objaniem, jakie zadania ma speni PKWN, e ma
charakter przejciowy, e pozostanie do czasu powoania
przez Nard (nie wiedziaem wtedy jeszcze, e Nard to
komunici iich zaufani) nowej wadzy, to jest do czasu
wybrania na podstawie czteroprzymiotnikowej ordyna-
cji Sejmu i uchwalenia nowej konstytucji. Do czasu jej
uchwalenia bdzie obowizywaa konstytucja marco-
wa. Po moim wystpieniu miay nastpi wybory wadz
PKWN. Skad by ju omawiany iustalony przez Wasi-
lewsk na Kremlu. () Na zakoczenie Wasilewska po-
stawia wniosek, aby w protokole zaznaczy, ze wybo-
ry przeprowadzone zostay wChemie Lubelskim, anie
wMoskwie, co wpraktyce miaoby oznacza, e PKWN
narodzi si wPolsce, anie za granic.
Rzd ZSRR domaga si jeszcze uzgodnienia przebie-
gu granicy wschodniej; obstawa przy tzw. linii Curzona.
PKWN chcia wikszego dostpu do morza poprzez inny
przebieg granicy w Prusach Wschodnich, pozostawienia
Polsce caej Puszczy Biaowieskiej, anawet Lwowa ibory-
sawskiego zagbia nafowego. Wprotokole zposiedzenia
PKWN, po ostatecznych rozmowach ze Stalinem iMoo-
towem, odnotowano: Ob.ob. Morawski, Witos, Grubec-
ki, Drobner, Rola, Minc, ktrzy pertraktowali w sprawie
granic, zgodnie stwierdzili, e to, co osignito, byo mak-
simum tego, co mona byo osign. Dalsze dania mo-
gy grozi wogle zerwaniem rokowa. Rosjanie zostawili
Polsce poow Puszczy Biaowieskiej (co Osbka uwaa za
swj osobisty sukces) iposzli na ustpstwa wsprawie gra-
nicy wPrusach Wschodnich. PKWN upowani Osbk-
Morawskiego do podpisania tej tajnej wwczas umowy.
Ceremoni zakoczy bankiet oraz wsplne ogldanie ze
Stalinem flmw iwojennych kronik.
Nazajutrz wikszo czonkw Komitetu dwoma
Douglasami odleciaa do wolnego od Niemcw Che-
ma. egnajcy ich na lotnisku Marian Spychalski tak
to wspomina: Osbka-Morawski () mia w teczce
umow podpisan ze Zwizkiem Radzieckim () ama-
p znaniesionymi granicami Polski trzyma pod pach
zwinit wrolk. () Na lotnisku egna ich Mootow.
Odbyo si to zcaym ceremoniaem nalenym najwy-
szej wadzy rzdowej odegrano hymny, bya kompania
honorowa. Ale wChemie nie wita ich prawie nikt. Na
siedzib dostali budynek urzdu skarbowego, ana kwa-
tery gmach dyrekcji kolei.
ZRBY WADZY LUDOWEJ. Rozpocza si budowa
zrbw nowej wadzy w niewielkiej jeszcze czci
Polski, zwanej lubelsk, ze wsparciem Armii Czer-
wonej i oddziaw NKWD. Likwidowano ujaw-
niajce si struktury administracyjne polskiego
pastwa podziemnego, rozbijano lub wcielano do
polskiego wojska oddziay AK. Terror niemiecki
zastpowa terror sowiecki. PKWN, ktry prze-
nis si do Lublina, budowa wcieniu tego terroru
wasne struktury.
Kiedy w Warszawie wybucho powstanie, komitet
lubelski najpierw w fakt zignorowa, anastpnie zaata-
kowa jego dowdcw za podjcie walki. Ostro wypowia-
da si sam Osbka, zapowiadajc postawienie gen.Bora
przed sdem. Chcc zdoby spoeczne poparcie, PKWN
przyj dekret oreformie rolnej izgodnie zsugesti Sta-
lina Osbka zastpi na stanowisku kierownika resortu
rolnictwa Andrzeja Witosa, ktremu zarzucono opie-
ranie si na sanacyjnych kadrach. Zacz te budowa
struktury odrodzonej PPS. Co jaki czas z Bierutem
lata do Moskwy, uzgadniajc tam dalsze kroki, a przy
okazji rozmawia zprzedstawicielami aliantw.
Gen. Charles de Gaulle w Pamitnikach wojennych
wspomina: Zostali wprowadzeni do mnie po pou-
dniu 9 grudnia. Byli to mianowicie: ich przewodniczcy
p. Bierut, p. Osbka-Morawski, kierujcy sprawami za-
granicznymi, igen. Rola-ymierski, odpowiedzialny za
obron narodow. Grupa ta w czasie rozmowy zrobia
na mnie nieszczeglne wraenie. (). Zbyt wielkie byo
podobiestwo midzy stereotypowymi wypowiedziami
moich rozmwcw a sposobem, w jaki Prawda oma-
wiaa codziennie spraw polsk, abym poczu si skon-
ny uwaa Komitet Lubelski za niepodleg Polsk.
NA CZELE RZDU TYMCZASOWEGO. Pod koniec 1944r.
Stalin doszed do wniosku, e PKWN nie jest ju po-
trzebny i31 grudnia przeksztacono go wRzd Tymcza-
sowy zpremierem Osbk-Morawskim na czele, ju wy-
ranie jako konkurencyjny wobec rzdu londyskiego.
By to element prowadzenia przez Rosjan polityki fak-
tw dokonanych na wyzwalanych (azarazem politycznie
podbijanych) ziemiach.
Wstyczniu 1945r. zostaa zdobyta lewobrzena War-
szawa itu wlutym przenis si Rzd Tymczasowy. Na-
wet dla tej decyzji Osbka musia poszuka poparcia
Stalina, albowiem Bierut iniektrzy ministrowie stolic
widzieli w odzi. Stalin wspar Osbk i pono wpy-
n na przyjcie przez radziecki rzd uchway opokryciu
poowy kosztw odbudowy Warszawy, co zmaterializuje
si pniej wpostaci Paacu Kultury iNauki (art. s. 109).
Ale ju sama zapowied pomocy skonia rzd Osbki
do przemianowania warszawskich Alei Ujazdowskich na
alej Marszaka Jzefa Stalina.
' '''
115 115
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Sekretariatem premiera zacz kierowa dowiadczo-
ny w pastwowej pracy Micha Pankiewicz. Jego crka
Wisawa zostaa szefow Wydziau Kobiet PPS (wlisto-
padzie 1945r. zjej zwizku zOsbk urodzi si syn Mi-
cha, aktywny pniej uczestnik wydarze Marca 68).
Ochron premiera dowodzi jego bratanek zBliyna.
W RZDZIE JEDNOCI NARODOWEJ. Kiedy kolejny rzd
Osbki, nazwany po poszerzeniu skadu m.in. oprzywd-
c PSL wicepremiera Stanisawa Mikoajczyka, Rzdem
Jednoci Narodowej, przenis si do Paacu Namiestni-
kowskiego, premier dosta w nim subowe mieszkanie.
Dugo si nim nie cieszy. Po wyborach do Sejmu Usta-
wodawczego w1947r. na stanowisku premiera zastpi go
inny socjalista Jzef Cyrankiewicz (art. s. 18). Do 1949r.
Osbka by ministrem administracji
publicznej, ado 1952r. take posem.
Subwk w Paacu Namiestnikow-
skim zamieni najpierw na mieszka-
nie w alei Szucha, zwolnione przez
uciekajcego na Zachd Mikoajczy-
ka, ato zkolei na mieszkanie przy ul.
Faata 2, wyposaone ju przez UB
wpodsuchy.
NA BOCZNYM TORZE. W1950r. na
wiat przysza crka Wisa (od lat 60.
mieszka w Szwecji). Materialnie ro-
dzinie Osbki wiodo si coraz go-
rzej, nawet kiedy zosta on szefem
Centralnego Zarzdu Uzdrowisk.
Dyrektorem od wieego powietrza, jak sam o sobie
mwi, by do 1968 r. Krtko jeszcze doradc ministra
zdrowia ijako 59-latek odszed na wczesn, nisk eme-
rytur. Warunki poprawi mu dopiero premier Wojciech
Jaruzelski, przyznajc rent specjaln.
W ksice Cena wadzy zalenej Eleonora i Broni-
saw Syzdkowie, portretujc Osbk napisali, e kiedy
zosta zmuszony do odejcia z rzdu, to pozostao mu
jako powd do radoci owo wiee powietrze ipikne
kobiety, ktrymi chtnie si otacza. Zjednego zniefor-
malnych zwizkw urodzi mu si syn, ktrego sam wy-
chowa i wyksztaci. Z Wisaw Pankiewicz byy pre-
mier rozsta si w latach 50. W wywiadzie rzece Kra-
wd ciemnoci mwi, e najwikszym sukcesem jego
pracy wuzdrowiskach byo maestwo zlekark Ann
Rmer. lub wzili w1957r. wSzczawnicy ito mae-
y y
stwo przetrwao 40 lat. Za sukces prywatny Osbka uwa-
a te zebranie kolekcji starego malarstwa.
Syn Micha przyznaje, e ojciec uwielbia stare obrazy:
Ale musz z przykroci stwierdzi, e cho obrazy ko-
cha, to nie do koca si na nich zna. Wyszo to przy oka-
zji podziau spadku, kiedy pod lup wzili je rzeczoznawcy.
A kolekcja robia wraenie: 100 obrazw w stumetrowym
mieszkaniu. I pewnie o jego bogatym gospodarzu myleli
bandyci, ktrzy przyszli mieszkanie obrabowa. Tyle e we-
szli do mieszkania obok, do pana Zamojskiego, brata ordy-
nata. Pomyka wysza, kiedy hrabiego zwizali i zapytali:
Gdzie pan, panie Edwardzie, trzyma kosztownoci?
PRBY POWROTU DO POLITYKI. Byy premier nie
uczestniczy ju w Kongresie Zjednoczeniowym PPR
iPPS; do PZRP wstpi dopiero w1956r. liczc, e pa-
dziernikowa odwil spowoduje powrt do socjalistycz-
nych ideaw. Kandydowa na posa w1957r., ale za ra-
dykalne wypowiedzi na spotkaniach przedwyborczych
zosta skrelony z listy. Prbowa jeszcze wrci do po-
lityki wokresie pierwszej Solidarnoci, zakadajc Komi-
tet Obrony Socjalizmu ikolejny raz, wkocu lat 80., czy-
nic starania owznowienie dziaalnoci odrodzonej PPS.
Dla wikszoci starych i modych dziaaczy, moe poza
grup Jana Mulaka, by osob politycznie mao wiarygod-
n. Troch publikowa, kiedy by zapraszany, to chtnie
jedzi na spotkania ze starymi dziaaczami tzw. lubelskiej
PPS, porzdkowa te swoje wspomnienia, ktre jednak
nie wzbudziy wikszego zainteresowania. Wikszo
Osbka przekaza do Instytutu Hoovera w USA, cz
trafa do Archiwum Akt Nowych iBiblioteki UW.
Umar w1997r. Wkamieniu grobu na Powzkach ro-
dzina wykua sowa Socjalista, Spdzielca, Premier. Syn
Micha mwi, e w kad rocznic urodzin i mierci na
pycie znajduje jeszcze wizanki od towarzyszy z PPS.
Sam te czsto broni czci ojca, publikujc co pi lat w
Gazecie Wyborczej wspomnienie o nim, a take pole-
mizujc w mediach, kiedy publicyci i historycy podaj
mylne informacje: Daj im prawo
do kadej opinii, ale nie do przeina-
czania faktw znaszej trudnej historii.
CO PO NIM ZOSTAO? Dzi nie ma
ju ulic Edwarda Osbki-Moraw-
skiego, szkoa w rodzinnym Bliy-
nie nosi imi gen. Maczka, tego sa-
mego, ktrego rzd Osbki uchwa
z1946r. pozbawi polskiego obywa-
telstwa wraz z76 innymi ofcerami.
Oceny Osbki byy i s przewa-
nie krytyczne. Maria Dbrowska
w Dziennikach pod dat 1 grud-
nia 1949 r. opisaa wizyt u Heleny
Boguszewskiej iJerzego Kornackie-
go, wczeniej posw do KRN: Kiedy rozmowa zesza
na Osbk-Morawskiego, Bog. powiedziaa: C, jest
teraz dyrektorem uzdrowisk. Dyrektorem od rde.
To bardzo dobrze mwi mogli przecie duo go-
rzej z nim postpi. Ona za na to: Tak, ale jakie to
upokorzenie. Dla niej wic by rosyjskim premierem
wPolsce nie byo upokorzeniem. Aby dyrektorem od
zacnych rde, to rzecz po utracie wy. wzmianko-
wanego premierostwa upokarzajca.
Prof. Czesaw Bobrowski we Wspomnieniach ze stu-
lecia pisa: Zachowaem niezmiennie szacunek, ana-
wet przyja do Stanisawa Szwalbego, uznawaem
rwnie walory Edwarda Osbki-Morawskiego, takie
jak odwaga, autentyczno. Trudno byo jednak nie do-
strzec, e nie dorasta on do podejmowanych zada.
Najtrafniej Osbk scharakteryzowa chyba Feliks Man-
tel (jego zastpca wPPS, od 1948r. na emigracji) w Ze-
szytach Historycznych z1965r.: Osbka, mody dziaacz
spdzielczy, by dobrym materiaem na uczciwego przy-
wdc politycznego. Ale uczciwoci wpolityce daleko si
nie zajedzie, szczeglnie, jeli ma si jako partnerw poli-
tykw, ktrych zasad jest, e cel uwica rodki. Osbka
by szczery, prawdomwny iimpetyczny. Nieraz krzycza
w swoim mieszkaniu, zapominajc o aparatach podsu-
chowych, wbezsilnej zoci iwygraajc potnemu por-
tretowi Stalina, e nie on, aten otr rzdzi Polsk. Osbka
nie by kuk peperowcw, nie ustpowa im i przy ka-
dej sposobnoci wypomina im nielojalnoci i podstpy.
By uczciwy, ale za slaby. Inna rzecz, e mocniejszy te nie
daby rady przeciwko partii, ktra miaa za sob autorytet
Stalina iCzerwonej Armii. By zdolny, ale za mao zapra-
wiony wpolitycznych rozgrywkach. By dobrym mwc,
ale nie mia dowiadczenia wpertraktacjach. () Nie po-
siada ambicji osobistych, mia natomiast ambicje partyj-
ne. Zaleao mu na tym, by nie da si zepchn na drugi
tor przez PPR. Osbka wmoich oczach zaprezentowa si
jako pomienny pepesowiec, ktry posiadane braki inie-
dobory wyrwnywa entuzjazmem iwiar.
Marek Henzler
1.+.1 ''+-
!.+.'. ,1.+
1...,.+..+
m.+|+ '+.+.+,
..:.: )+ .
116
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Postawy Polakw
Stefan Mossor
PRZEDWOJENNY KAWALERZYSTA. Mossor by jednym
zpierwszych ofcerw dyplomowanych wojska II Rzecz-
pospolitej, ktrzy zdecydowali si suy w ludowej ar-
mii. Czy by zwizany zide komunistyczn? Amoe by
swego rodzaju dwudziestowiecznym kondotierem, ktry
idzie na sub tam, gdzie dosta moe najwicej? Czy
jego decyzj trzeba tumaczy tylko wzgldami ambicjo-
nalnymi ikonformizmem?
Mossor urodzi si wKrakowie wrodzinie inteligenc-
kiej pod koniec XIXw. Suy wLegionach wczasie Iwoj-
ny wiatowej, a potem walczy w wojnie polsko-bolsze-
wickiej. By kawalerzyst, szybko jednak zamieni sub
wlinii na prac wgabinetach sztabowych oraz salach wy-
kadowych. Pod koniec lat 20. ukoczy zwyrnieniem
Wysz Szko Wojenn wWarszawie. Kierownik uczel-
ni, francuski pukownik Ludwik Faury mwi, e Mos-
sor to ofcer wybitny pod kadym wzgldem. czy za-
lety intelektualne iwojskowe wtakim stopniu, wjakim
nie spotyka si czsto na roczniku. Potem byy jeszcze
studia, znw zakoczone z wyrnieniem, w elitarnej
francuskiej uczelni cole Suprieure de Guerre, powrt
y j
do Warszawy w roli wykadowcy WSWoj. i awans na
podpukownika. Uczc modych ofcerw, Mossor jed-
noczenie publikowa artykuy teoretyczno-wojskowe,
W 194S i. wyuawalo si, ze histoiia opowieuziala si po stionie komunistow.
Tak zapewne iozumial bieg wyuaizen poupulkownik uyplomowany Stefan
Nossoi i w iamach takiego wyboiu histoiii staial si ounalezc swoje miejsce.
JAROSAW PAKA
aw1938r. wydana zostaa jego ksika Sztuka wojen-
na wwarunkach nowoczesnej wojny uznawana za jed-
n znajciekawszych prac wcaej polskiej historii zdzie-
dziny sztuki wojennej. Podobnie jak wielu europejskich
teoretykw wojskowoci wczesnych czasw uwaa, e
wojn przyszoci bdzie wojna manewrowa i do takiej
naleaoby przygotowywa polsk armi.
PUAPKA DWUSTRONNEGO ZAGROENIA. Facho-
wo Mossora szybko zostaa dostrzeona przez kolejne-
go kierownika uczeni gen. Tadeusza Kutrzeb. Kutrzeba
pracowa jednoczenie wGeneralnym Inspektoracie Si
Zbrojnych i w przypadku wojny z Niemcami mia ob-
j dowdztwo walczcej wWielkopolsce Armii Pozna.
Genera wyznaczy na szefa swojego sztabu Mossora, po-
lecajc mu wykonanie studiw planistycznych na wypa-
dek konfiktu zbrojnego. Wdokumencie tym znalazy si
zdania, ktre w pewien sposb mog tumaczy dalsze
kroki podpukownika, take te dotyczce zaangaowa-
nia si po wojnie wsub dla komunistw. Na przeomie
1937 i1938r. Mossor pisa, e nawet jeli Francuzi wy-
wi si ze swoich zobowiza sojuszniczych irozpocz-
n ofensyw, to itak przez pierwsze 68 tygodni Polska
nie odczuje tego pod wzgldem wojskowym, bdzie zda-
' .:|:.:.1.m
'.1.,m
..+..:
. ','.:,
'.1.:, 'm.,.
.. . . :.|.+'.,m
''.'.: |..:..
1 ':.:, +|,.+
':|+ '|+'.
.:.:.+'.: :.
'., '|:|+. !.,
m+.+:' !..'+
''+-,m.:.'.,
:. 1,. !+..+.
',,.'+''. .+
:. '., '|+..+.
/+.+1'.
'+.+.+,
, .:...+ )+ .
117 117
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
na wycznie na wasne siy. Dlatego te stosunkowo du-
o miejsca powici Zwizkowi Sowieckiemu, ktrego
pomoc techniczna i przemysowa wydawaa mu si dla
Polski bardzo cenna. Dokument by frmowany przez
gen. Kutrzeb, ktry kierujc go do marszaka mige-
y yy
go-Rydza, wykreli fragmenty sugerujce nawizanie
bliszej wsppracy wojskowej zSowietami.
Jeszcze przed wybuchem wojny w kolejnych publika-
cjach teoretyczno-wojskowych Mossor rozwin swoje te-
zy. Pisa odwustronnym zagroeniu Polski iotym, e we-
dug niego kiedy zajdzie konieczno naszego cisego
wspdziaania zNiemcami albo Zwizkiem Sowieckim,
celem trwaego usunicia dwustronnego zagroenia.
Mossor nie obj stanowiska szefa sztabu Armii Pozna.
Wydaje si, e przyczyn tego byo wystosowanie wmar-
cu 1939r. do szefa Sztabu Gwnego gen. Wacawa Sta-
chiewicza Raportu o pooeniu strategicznym, w kt-
rym powtarza swoje propozycje zawarcia sojuszu woj-
skowego zSowietami. Oczywicie taki krok nie mg by
pozytywnie odczytany przez najwysze wadze wojskowe
uznano to za przejaw siania defetyzmu iprzesunito na
stanowisko dowdcy 6 Puku Strzelcw Konnych.
TAJEMNICZE MEMORIAY DLA NIEMCW. Kampa-
nia polska w 1939 r. dla Mossora trwaa tylko 11 dni.
Wniewoli niemieckiej przebywa niemal do koca woj-
ny. Podpukownik by jednak czowiekiem penym ener-
gii, bardzo te ambitnym, zapewne nie mg pogodzi
si z myl, e kariera wojskowa skoczya si dla nie-
go wraz zupadkiem pastwa iznalezieniem si wofa-
gu. Zdecydowa si na krok, ktry nie mia chyba pre-
cedensu. W1941 i1942r. wysa do niemieckich wadz
wojskowych dwa memoriay, wktrych wzamian za za-
przestanie terroru wokupowanym kraju zobowizywa
si wsppracowa zNiemcami, aby pozyska przychyl-
no polskiego narodu. Nie udao si dotrze do tych do-
kumentw, ich tre znamy tylko zprzekazw Mossora.
Ioczywicie naley zastanawia si, jak wspprac pol-
ski ofcer proponowa Niemcom? Jeli Zygmunt Berling
mg tworzy armi przy boku jednego zagresorw, to
dlaczego nie mg zrobi tego Mossor? Czy moemy wy-
obrazi sobie polskich onierzy walczcych w sojuszu
z Niemcami na froncie wschodnim? Czy byo to zgod-
ne zpolsk racj stanu? Nie musimy jednak odpowiada
na te pytania, poniewa Mossor pomiarkowa si wpor
igdy w1943r. Niemcy proponowali mu tak wspprac,
on j zdecydowanie odrzuci. Nie moemy wobec tego
mwi ojakiejkolwiek kolaboracji czynnej.
Jedynym efektem prb nawizania dialogu zNiemca-
mi byo wysanie go razem zinnymi polskimi ofcerami
wkwietniu 1943r. wdelegacj do Katynia, gdy Niemcy
ogosili odkrycie grobw pomordowanych przez Sowie-
tw polskich onierzy. Mossor widzia groby z bliska,
widzia ciaa, m.in. gen. Mieczysawa Smorawiskiego,
rozmawia z czonkami Polskiego Czerwonego Krzy-
a pracujcymi na miejscu. Nie chcia jednak w ofagu
wypowiada si ofcjalnie otym, kto zbrodni popeni.
Wprywatnych rozmowach mia mwi, e bya to samo-
wola jakich lokalnych sowieckich dowdcw.
AKCES DO LUDOWEGO WOJSKA POLSKIEGO. Wlutym
1945 r. jednostki 2 Armii ludowego Wojska Polskiego
wkroczyy na teren ofagu Gross-Born, wktrym znajdo-
wao si prawie tysic polskich ofcerw na czele zMos-
sorem. Jego decyzja o pozostaniu w ofagu i niepodpo-
rzdkowaniu si rozkazom Niemcw, ktrzy ewakuowali
polskich onierzy na Zachd, zwizana bya zpostano-
wieniem wstpienia do wojska tworzonego przez pol-
skich komunistw podlegych Moskwie. Mossor nie po-
zostawi po sobie wspomnie, nie znamy jego osobistych
wypowiedzi na temat nowego ustroju. W publicznych
wystpieniach trudno znale jakiekolwiek wtpliwo-
ci dotyczce suby dla komunistw. W1951r. wczasie
ledztwa wzwizku ztzw. spiskiem wwojsku zeznawa,
e jeszcze bdc wofagu obawia si jak ognia wcze-
nia Polski do ZSRR, jednak po wielu miesicach roz-
waa, uzna, e nie ma sensu wiza przyszoci kraju
zpastwami zachodnimi, a jedynie skuteczn prac dla
Polski bdzie on mg wykonywa tylko wsamej Pol-
sce po zdecydowanym przejciu na stron nowego rzdu
ludowego iszczerym uznaniu nowego ustroju.
PRAGMATYZM MNIEJSZEGO ZA. Jak bardzo byo to
szczere wyznanie? Naley oczywicie podchodzi do
niego z du ostronoci. Oczywicie, sama decyzja
owstpieniu do ludowego Wojska Polskiego nie powin-
na by rozpatrywana wkategoriach zdrady, przecie po-
stpio tak tysice ofcerw ionierzy wywodzcych si
z wojska II Rzeczpospolitej. Naleaoby przywoa tu-
taj postawy idylematy ofcerw Ksistwa Warszawskie-
go iKrlestwa Polskiego, take 1926r. zapewne mocno
podway wiar wielu ofcerw w mityczne i sakralne
znaczenie przysigi, ojej trwaoci decydowa te nieste-
ty pewien pragmatyzm. Iwydaje si, e wpostpowaniu
Mossora wanie pragmatyzm mia growa nad kryte-
riami etycznymi. Mossor by przede wszystkim pragma-
tykiem, pragmatykiem do szpiku koci. W1945r. histo-
ria opowiedziaa si po stronie komunizmu, szuka wic
porozumienia zkomunistami. Nie by zapewne entuzja-
st nowej ideologii, ale uzna, e adnej trzeciej wojny
nie bdzie, midzynarodowego ukadu politycznego nie
mona zmieni, jeli nie pjdzie si na jak wspprac
zSowietami, przyjd inni, jeszcze gorsi, aPolska zosta-
nie odbudowana zupenie na mod Zwizku Sowieckie-
go. Trzeba wybra mniejsze zo, przyj zasady nowych
wadcw Polski idziaajc wramach tych realiw prze-
myca elementy niezalenej, narodowej polityki, z na-
dziej, e polscy komunici bd poszukiwa jakiej in-
nej drogi, polskiej drogi do komunizmu.
ZAKADNIK SPRAWY KATYSKIEJ. Ale Mossor decy-
dujc si na sub wludowym Wojsku Polskim te ryzy-
kowa, ito sporo. Po pierwsze, wcale nie byo pewne, czy
komunici pozwol mu powrci do armii, co zapewne
skazywaoby go na trudne warunki materialne. Przede
wszystkim jednak musia si liczy ztym, e Sowieci ni-
gdy nie zapomn mu jego wizyty wKatyniu. Co prawda
nie da si wcign wpropagandowe poczynania Niem-
cw, ofcjalnie nie przypisywa tej zbrodni Zwizkowi
Sowieckiemu, ale by niebezpieczny, bo zna prawd, by
jednym z niewielu wiadkw, ktrzy widzieli katyski
las, groby i ciaa polskich ofcerw. Ta wiedza musiaa
by dla niego bardzo uciliwa.
Z drugiej strony, wizaa go ona z nowym reimem.
Sprawa katyska stawiaa go niejako wroli zakadnika.
Mossor otrzymywa od wadz komunistycznych pewien
kredyt zaufania. Lojalnie wykonujc rozkazy nowej wa-
dzy, mg czu si wzgldnie bezpieczny, mg nawet li-
czy na pewne zaszczyty, jednak gdyby tylko cho wnaj-
mniejszym stopniu zawid ich zaufanie, musiaby liczy
si ztragicznymi dla siebie konsekwencjami.
Iwanie jedn zpierwszych prb wykazania swojej lo-
jalnoci bya sprawa katyska. Latem 1945r. Mossor ze-
znawa przed komunistycznymi prokuratorami, ktrzy
rozpoczli ledztwo majce na celu wskazanie Niemcw
jako sprawcw zbrodni. Mwi wwczas, e Katy by ko-
pi Auschwitz, Majdanka iTreblinki. Rok pniej opubli-
kowa wprasie wojskowej artyku, wktrym potwierdza
swoje zeznania: ludzie ulegajcy dotd resztkom Goeb-
belsowskiej propagandy, rozptanej przez cay wiat oko-
118
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
o Katynia, powinni wiedzie, e Pal-
miry s nieodpartym dowodem rze-
czowym przeciwko niemieckim wy-
konawcom Katynia. Nowa wadza
potrzebowaa wiadectwa, Mossor
je wystawia, to bya forma zapaty
za moliwo suby w nowym woj-
sku ipynce std przywileje. Prawda
przestawaa by wana.
KARIERA FACHOWCA. Podpukow-
nik postawi na komunistw, ale te
komunici zdecydowali si postawi
na niego. Teraz jego kariera potoczy-
a si szybko. By niezwykle zdolnym
i pracowitym fachowcem. Posiada
du wiedz, skoczy dwie prestio-
we wojskowe wysze uczelnie, wada
kilkoma jzykami. W wojsku, ktre
przyszo ze Wschodu, niewielu byo
tak wszechstronnie wyksztaconych
ofcerw. Jeszcze w 1945 r. Mossor
otrzyma szlify generalskie, zosta te
czonkiem PPR, co wrd wyszych
ofcerw bez komunistycznego ro-
dowodu byo raczej rzadkoci. Pe-
ni m.in. w 1945 r. funkcj szefa ga-
binetu ministra obrony narodowej
marszaka Michaa ymierskiego,
a w 1948 r. dowdcy Krakowskiego
tego potrzebne byo jednolite kierownictwo nad tzw.
resortami siowymi. Utworzono Pastwow Komisj
Bezpieczestwa, w ktrej gwn rol odgrywao woj-
sko, a Sztab Generalny sta si orodkiem koordynuj-
cym dziaania zbrojne.
Dua cz rozkazw w1946r., szczeglnie przed re-
ferendum 30 czerwca, wychodzia spod rki Mossora.
Pitnowa on le przeprowadzone operacje, w ktrych
zapominano orozpoznaniu, odziaalnoci agenturalnej
ipropagandowej. Wrozkazach pisa: jeeli walka zban-
dytyzmem, czyli elementem ruchliwym ipynnym, ma
by skuteczna, trzeba nadal stosowa miae izdecydo-
wane przesunicia dyslokacyjne (manewrowa siami).
Jednoczenie dobrze zdawa sobie spraw z wyniku tej
walki: Mamy miadc dziesiciokrotn przewag
liczby i stukrotn sprztu. Do dziaa zaangaowano
dziesitki tysicy onierzy, prowadzono akcje czsto
o charakterze pacyfkacyjnym, szczeglnie na wscho-
dzie ipoudniu Polski. Referendum iwybory do Sejmu
zostay wygrane przez komunistw. Zasady wolno-
ci i demokracji pogrzebano, do wizie trafao tysi-
ce dziaaczy opozycyjnego PSL, gosowania sfaszowano
(art. s. 26).
W AKCJI WISA. Zpunktu widzenia nowej wadzy wojsko
dobrze sprawdzio si w tych dziaaniach, take Mossor.
Mona byo mu powierzy kolejne odpowiedzialne zada-
nie. W kwietniu 1947 r. zosta wysany w Bieszczady, by
dowodzi Grup Operacyjn Wisa, ktra rozbia Ukra-
isk Powstacz Armi, ale take w wyniku jej dziaa
poddano represjom mieszkajcych na terenach poudnio-
wo-wschodniej Polski Ukraicw. Ponad 140tys. ukrai-
skich obywateli pastwa polskiego przymusowo wysiedlo-
no na pnocne izachodnie tereny kraju. Po zakoczeniu
operacji Mossor zosta awansowany na stopie generaa
dywizji. W tych przypadkach trudno mwi, e genera
co prbowa ocali, jakiego niepodlegociowego czy
narodowego ducha, tutaj ju dziaa zgodnie z komuni-
styczn praktyk, sta si czci bezwzgldnego aparatu
Okrgu Wojskowego.
Najwiksza aktywno Mossora zwizana bya jednak
zpenieniem funkcji zastpcy szefa Sztabu Generalnego.
Mia wwczas moliwo wpywania na ksztat polskiej
doktryny wojennej, co prowadzio go czasem do konfik-
tw zsowieckimi ofcerami wpolskich mundurach, sto-
jcymi na czele polskiej armii, traktujcymi pochodzce
z Moskwy wzorce organizacji armii jako witoci nie-
podwaalne (art. s. 68). Tak byo choby, gdy prowadzi
dyskusj zgen. Jurijem Bordziowskim oksztacie wojsk
saperskich czy z gen. Wadysawem Korczycem o orga-
nizacji Sztabu Generalnego. Mossor te jako pierwszy po
wojnie dy do stworzenia polskiego planu strategiczne-
go. Oczywicie, wroga widzia wpastwach zachodnich,
a ludowe wojsko miao walczy w sojuszu z Armi So-
wieck, postulowa jednak opisanie ram tego wspdzia-
ania iugrupowanie polskich armii wramach frontu, co
dawaoby moliwo pewnej samodzielnoci dowodze-
nia polskimi dywizjami.
NA FRONCIE WALKI Z OPOZYCJ. Mossor traf do Szta-
bu Generalnego na pocztku 1946r., awic wczasie, gdy
najwaniejszym zadaniem wojska miaa by walka zpol-
skim i ukraiskim podziemiem niepodlegociowym.
Armia staa si czci aparatu przemocy, narzdziem
partii komunistycznej. Jak wspomina wczesny wice-
minister obrony narodowej Marian Spychalski, chtnie
wykorzystywano do tego celu ofcerw przedwrzenio-
wych: Wczenie do tych operacji dowdcw wyrosych
w przedwojennej armii oznaczao wizanie onierzy-
patriotw zdemokracj. Teraz generaami-patriotami
stali si m.in. Bruno Olbrycht, Gustaw Paszkiewicz, Mi-
koaj Prus-Wickowski, ale take Mossor. Naley take
pamita oofcerach niszych szczebli, dowdcach pu-
kw, batalionw, ktrzy czsto musieli walczy przeciw-
ko swoim byym podwadnym.
Wiosn 1946r. sytuacja wkraju nadal bya niestabil-
na, jednoczenie zbliao si referendum i wybory do
Sejmu. Naleao zmarginalizowa irozbi opozycj de-
mokratyczn, zdawi opr podziemia zbrojnego. Do
'+ +'. 1.:,
'..: :.:.+.
'|+..+.+ +|+.+,
.+...'+ ':.m+.+,
:.: '...'m+,:.+
. '|:|+.+ !.+
.+ ,.... ...,.'
.,,.' |..:..
'.:.,.: ), .
119 119
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
W
koncepcj tworzenia nowego czo-
wieka (art. s. 45) wpisany by idealny
typ sportowca. Stanowczo odcito si
od tradycji z okresu midzywojennego, okre-
lanej mianem wyczynowej i buruazyjnej. W
Polsce Ludowej sport mia przyj form ma-
sow, centralnie zarzdzan przez Gwny Ko-
mitet Kultury Fizycznej, powizan z zakadami
pracy, szkoami, wojskiem. Kluby grupowano w
pionach branowych (wojskowe, milicyjne, po-
szczeglnych sektorw przemysowych, sp-
dzielcze, ludowe itp.), ujednolicano nazwy, cen-
tralizowano struktury.
Podany model dobrze ukazuje cytat z pra-
sy: Zdemoralizowany i rozpijaczony sporto-
wiec, wytwr dawnych czasw, niech ustpi
nowemu typowi sportowca Polski Ludowej,
wkadajcemu we wspzawodnictwo spor-
towe cay wysiek i umiejcemu nastpnie za
przykadem sportowca-pioniera zamieni je na
wspzawodnictwo przy warsztacie pracy.
Sport zosta wykorzystany jako narzdzie
propagandy sukcesu. Bya to jedna z metod od-
dziaywania na spoeczestwo, co Lenin okre-
la mianem pasw transmisyjnych partii do
mas. Podkrelano zasad wspzawodnictwa,
cigego rozwijania swoich umiejtnoci i de-
nia do osignicia doskonaoci. Nienaganne i
jedynie suszne wzorce przekazywane byy pro-
sto z Moskwy. Wszystko to miao jeden cel: bu-
dow socjalistycznej ojczyzny!
Ale sport pozostawa sportem. Za najwik-
sze wczesne osignicia uwaa si brzowy
medal olimpijski wywalczony na olimpiadzie w
Londynie (1948 r.) przez boksera Aleksego Ant-
kiewicza oraz zote medale boksera Zygmunta
Chychy na olimpiadzie w Helsinkach (1952 r.)
i mistrzyni skoku w dal Elbiety Krzesiskiej w
Melbourne (1956 r.). Za tymi sukcesami stoj nie-
wtpliwie dwaj genialni trenerzy: Feliks Stamm
i Jan Mulak. Do najwikszych gwiazd polskie-
go sportu tamtych lat naley te zaliczy bok-
sera Leszka Drogosza, gimnastyczk Helen
Rakoczy, lekkoatletw Janusza Sid, Jerzego
Chromika i Zdzisawa Krzyszkowiaka. Krlem
ligowych boisk i liderem reprezentacji w pice
nonej by Gerard Cielik.
Wyjtkowym momentem dla polskiego
sportu doby stalinowskiej byy mistrzostwa Eu-
ropy w boksie rozgrywane w 1953 r. w Warsza-
wie. Bya to pierwsza tej rangi impreza sporto-
wa w powojennej, stojcej jeszcze w ruinach
Warszawie. Zakoczya si ogromnym sukce-
sem podopiecznych Papy Stamma. Polacy zdo-
byli pi zotych medali, natomiast reprezen-
tanci wzorowej szkoy radzieckiej tylko dwa.
Mimo to prasa po zakoczeniu mistrzostw na-
pisaa o wielkim triumfie radzieckich pi ciarzy.
Tym bardziej polscy bokserzy stali si bo-
haterami zbiorowej wyobrani. Tak bardzo
potrzebnymi, by mc chocia na chwil za-
pomnie o biedzie, szarej codziennoci i przy-
musowej mioci do wszystkiego co radzieckie.
Pawe Pawlos
SPORT T YZNA CZOWI EKA SOCJAL I ZMU
wadzy. Oczywicie, mona zastanawia si, czy Sowieci
nie rozwizaliby tych problemw zwiksz brutalnoci,
czy nie polaoby si wicej polskiej iukraiskiej krwi, tyl-
ko wjaki sposb usprawiedliwia to poczynania generaa?
GRANICE ZAUFANIA. Spord grupy przedwojennych
ofcerw pozycja subowa Mossora bya najwysza. Ale
wpierwszych latach powojennych rwnie szybko awanso-
wao take kilku innych ofcerw przedwojennego wojska,
ktrzy zgosili ch suby wnowej armii. Ich suba miaa
przede wszystkim legitymizowa system. Dla komunistw
by to doskonay propagandowy argument. Ale pewnych
granic przekroczy nie mona byo. Gdy w1947r. Biuro
Polityczne KC PPR rozwaao moliwo powoania Mos-
sora po mierci wierczewskiego na stanowisko II wice-
y
ministra obrony narodowej albo szefa Sztabu Generalne-
go, pojawiy si powane zastrzeenia. Podczas dyskusji
uznano, e kandydatura Mossora jest nieodpowiednia,
gdy szef naszego Sztabu musi korzysta zzaufania Zwiz-
ku Radzieckiego, aMossor nie moe tego zdoby. Mossor
ze wzgldu na przeszo nie zasuy na zaufanie. Powa-
ne kopoty dla niego miay dopiero nadej.
ARESZTOWANIE I LEDZTWO. Pod koniec lat 40. ofce-
rowie wywodzcy si z wojska II Rzeczpospolitej prze-
stali by uyteczni dla reimu, uznano ich za obcy
i wrogi ideologicznie element. Miao to cisy zwizek
zpogbiajcym si wcaym bloku wschodnim procesem
stalinizacji, zwalk wewntrz partii ztzw. odchyleniem
prawicowo-nacjonalistycznym. W1950r. Mossor zosta
aresztowany przez Gwny Zarzd Informacji. Przed-
stawiono mu sfabrykowane zarzuty kierowania razem
zm.in. generaami Stanisawem Tatarem, Jerzym Kirch-
mayerem iFranciszkiem Hermanem antykomunistycz-
nym spiskiem wwojsku. Samemu Mossorowi zarzucano
ponadto dziaalno na szkod pastwa i narodu pol-
skiego podczas II wojny poprzez skierowanie memoria-
w do Niemcw. Skazano go na doywotnie wizienie.
To mia by wstp do procesu Spychalskiego iGomuki,
ktrych uznano teraz za wrogw idei pyncej zMoskwy,
aargumentem miao by m.in. przyjmowanie przez nich
do wojska ofcerw przedwrzeniowych.
ledztwo Mossora byo bardzo drobiazgowe ibrutalne.
j y
Zastosowano wobec niego konwejer, przez kolejne miesi-
ce prowadzono nieprzerwane przesuchania, pozwalano
spa jedynie przez 23 godziny na dob, zamykano wkar-
cerze, ubliano, straszono aresztowaniem rodziny. Mossor
bardzo mocno podupad na zdrowiu, mia problemy zkr-
gosupem, przepuklin, przeszed zawa serca. Ale nie ugi
si, nie poszed na wspprac ze ledczymi Informacji. To
zadziwiajce, bo przecie nie widzia problemu, by wsp-
pracowa zwadz komunistyczn. Zdrugiej jednak stro-
ny, mia niezwyk odwag osobist, ktra nie pozwalaa
mu obcia zarzutami innych ofcerw wczasie brutalne-
go ledztwa. To by chyba dla niego czas najciszej osobi-
stej prby iztej prby Mossor wyszed zwycisko. Gdyby
zacz sypa, gdyby zgodzi si oskara innych, znalazoby
si wiele usprawiedliwie, musiayby si takie znale, bo
kt potraf wytrzyma brutalne iwyrafnowane metody
stosowane przez ledczych Informacji.
UWOLNIENIE I MIER. Mossor wyszed na wolno
pod koniec 1955r. na fali odwily. Spychalski, ktry zo-
sta ministrem obrony narodowej, przekona go, by wr-
ci do wojska na stanowisko doradcze. Po wyjciu zwi-
zienia by ju jednak bardzo schorowany. Zmar w1957r.
Wkocowym fragmencie swoich zezna wczasie roz-
prawy w 1951 r. mwi przed sdem: Szukaem w ci-
gu caego mojego ycia od odbycia wyszych studiw ja-
kich rozwiza. Ja osobicie przebijaem si przez r-
ne nastawienia, rne koncepcje, ktre oczywicie byy
bdne, moe zbrodnicze, ale szukaem jakiej drogi.
Jakich wyborw genera aowa?
Jarosaw Paka
120
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Postawy Polakw
Literaci
ZNIEWOLONY UMYS. Ca powojenn dekad zaja
pisarzom podr z Katowic do Stalinogrodu i z powro-
tem. Z wieloma przesiadkami. Jechali w rnych klasach:
w przedziaach dla nieugitych oraz autentycznych entu-
zjastw Nowej wietlistej Drogi byo pustawo; tok pano-
g y y y
wa w tych dla uwiedzionych, zaczadzonych albo wrcz
zniewolonych. Ten termin upowszechni si za spraw
Czesawa Miosza. Wydany w 1952 r. w paryskiej Kul-
turze Zniewolony umys prezentowa najbardziej ty-
powe, zdaniem autora, przykady owej przypadoci.
Miosz posuy si kryptonimami: Alfa to Jerzy An-
drzejewski, Tadeusz Borowski Beta, Jerzy Putrament
Gamma, a Konstanty Ildefons Gaczyski Delta.
Miosz utrzymywa, e adresowa swoje dzieo parabo-
l do intelektualistw Zachodu, ostro wwczas lewicuj-
cych; przestrzega, czym koczy si zauroczenie czy te
poddanie si systemowi, std kryptonimy, bo nazwiska
nic by nie mwiy zachodniemu czytelnikowi. Miosz
sign po islamskie pojcie Ketman, oznaczajce wyra-
fnowan sztuk oszukiwania, wyprowadzania przeciw-
nika w pole, przywdziewania maski: wiedzie, ale uda-
wa niewiedz i milcze o swoich prawdziwych przeko-
naniach. Mioszowe postacie przywdziewaj mask No-
wej Wiary, by ocale, ale w gbi duszy czy te umysu nie
poprzestaj ni gardzi.
MIDZY WIERZCYMI A NIEUGITYMI. Miosz wyty-
powa cztery przykady zniewolenia, wedle przez siebie
dobranego klucza, a mia w czym wybiera. Cae bowiem
rzesze zaczadzonych/zniewolonych zapeniay pole mi-
dzy wierzcymi w socide, a nieugitymi w oporze wo-
bec niej. Do autentycznie zdeklarowanych i wiernych
swym ideowym wyborom naleeli np. Leon Kruczkow-
ski, Adolf Rudnicki, Jan Wiktor, Wodzimierz Sokorski,
Bohdan Czeszko. Po przeciwnej stronie byli nieugici:
Zbigniew Herbert, Jan Parandowski, Stefan Kisielew-
ski, Hanna Malewska, Jerzy Szaniawski, Jerzy Zawiey-
ski, Teodor Parnicki, Miron Biaoszewski, Andrzej Ki-
jowski, Leszek Prorok, Jan Jzef Szczepaski, Kazimierz
Truchanowski, Henryk Elzenberg, Leopold Buczkowski;
ale i ci z rnymi potkniciami: Maria Dbrowska, Zo-
fa Nakowska, Wisawa Szymborska, Pawe Hertz, Sta-
nisaw Dygat, Andrzej Szczypiorski, Wodzimierz Odo-
Wielu z nich umialo si potem pizyznac
uo zaczauzenia stalinizmem, sw
pozniejsz twoiczosci i postaw
niejako nauiobic czas. Nie ulega jeunak
wtpliwosci, ze z iacji swej pozycji
tzw. inzynieiow luuzkich uusz liteiaci
byli najbaiuziej wiuocznym i gioznym
znakiem tego zaczauzenia.
TOMASZ KALI TA
jewski, Igor Newerly, Aleksander Watt, Julian Tuwim,
Antoni Sonimski, Julian Przybo, Konstanty Ildefons
Gaczyski (Delta), Wadysaw Broniewski.
Sami zniewoleni nie tworzyli monolitu. Byli wrd
nich bez specjalnego trudu odwrceni i bez szczegl-
nych pniejszych rozterek: Roman Bratny, Wojciech
ukrowski, Jerzy Putrament (Gamma); byli odwrceni-
olnieni bd zaczadzeni wanie: Tadeusz Borowski,
Tadeusz Konwicki, Jerzy Andrzejewski (Alfa), Tadeusz
Borowski (Beta), paccy sony rachunek swoich wybo-
rw; wreszcie zdecydowani serwilici, tzw. poputczy-
cy, jak Adam Wayk, Wiktor Woroszylski, Kazimierz
Brandys, Witold Wirpsza, Mieczysaw Jastrun, Julian
Stryjkowski.
Rne byy stopnie i motywy gotowoci do ulegoci:
rozterki ideologiczne, wiara w obietnice nowego ustroju,
zwtpienie w moliwo jakiejkolwiek zmiany w prze-
widywalnym czasie; ale te mieszkanie pod dobrym
adresem, gd druku, wizja ogromnych nakadw, rze-
szy czytelnikw, aureoli. Po latach ponienia i tuacz-
ki schlebiaa kokieteria wadcw. Z czasem uksztato-
wa si i w duej mierze decydowa o trwaniu w tym za-
kltym krgu pokrtny kodeks wsplnego umoczenia,
wspzawodnictwo w panice, e mona by wyelimino-
wanym, odcitym od apanay.
:., |.1.:,:.'.,
|'|+ . :+.+
!.+
. /..:.'.,m
.m,':, )+) .
121 121
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
POLETKO BOREJSZY. Poletko na
ideologicznym ugorze zaoy z
icie miczurinowskim zaciciem
Jerzy Borejsza. Ju w lipcu 1944 r. w
Lublinie rozpocz akcj odnajdy-
wania rozproszonych i zagubionych
w zamcie przemian dziejowych li-
teratw. Nie liczyy si (na razie)
przekonania ideologiczne i orien-
tacje polityczne. Borejsza uwodzi
wizj milionowych nakadw, ale
i askawego mecenatu, przenoszc
do Polski sprawdzony wzr sowiec-
kich kochozw literackich.
Niewielu miao tyle dezynwol-
tury co Leopold Tyrmand: bior
w tym udzia, mawia, eby mie
tanie obiady w stowce; czy te
miao, na inny nieco sposb, nie-
banalny charakter Wadysawa
Broniewskiego, ktry, co prawda,
zrymowa, jak trzeba byo, Sowo
oStalinie, ale kiedy Bierut zapro-
ponowa mu, by napisa sowa no-
wego hymnu narodowego, przy-
nis towarzyszowi Tomaszowi
kartk z Jeszcze Polska nie zgi-
na. Wikszo bez specjalnych
oporw ulegaa presji i na krcej
czy duej dawaa si przemode-
lowa z pisarzy i poetw na litera-
tw urzdnikw, piszcych na za-
mwienie, czsto na telefon. Obo-
wizywaa regua, e dobrym po-
et by ten, kto mia wicej zlece,
sumiennie si z nich wywizywa,
a gdy co zawali, bez szemrania
przyjmowa bd te sam z siebie
wygasza samokrytyk. A zlece-
nie obejmowao niejednokrotnie
nie tylko tre, temat, ale i form,
do liczby zwrotek i ukadu rymw
wcznie. Zbigniew Herbert tak to
okreli: w czasach stalinizmu ZLP
to by zakad wychowawczy.
Sztandarowym wychowankiem by Wiktor Woro-
szylski, koryfeusz tzw. pryszczatych, ktrzy ponad eks-
presj literack przedkadali cele agitacyjne. Zanim
pojecha na Wgry w 1956 r., ktre to dowiadczenie
kompletnie odmienio jego ocen rzeczywistoci, by
swoistym misjonarzem Nowej Wiary, akwizytorem
chtnych do suenia partii. Zdoby dla niej m.in. Jerze-
go Andrzejewskiego, Tadeusza Konwickiego, Tadeusza
Borowskiego, Romana Bratnego, Kazimierza Brandysa.
Z misjonarsk pasj nawoywa: Kto da wicej, kto da
lepiej, lepiej i wicej wgla poezji do rozgrzania towa-
rzyszy z miast, wsi i zagranicy. Roznosi dobr nowi-
n: w Balladzie o Pastwowym Domu Towarowym
z 1948 r., podmiot liryczny tak oto rozmawia z ekspe-
dientk: Ale czy pani wie? Czy pani wie?/ Co?/W przy-
szym sezonie nasz dom, Polska Ludowa/Zacznie wyda-
wa klientom kupony socjalizmu.
Kazimierz Brandys, czoowy opozycjonista w dojrzal-
szym ju PRL, nim w 1977 r. opublikowa Nierzeczywi-
sto, pierwsz powie krajowego autora wydan poza
cenzur, w 1954 r. wymyli soc-wzorcowych Obywate-
li po szoku, jaki przey rok wczeniej: wie o zgonie
Stalina porania serca nasze najokrutniejszym blem.
Artur Sandauer wspomina, e mona byo nawet uty-
skiwa na ustrj, ale krytykowa wtedy Brandysa to
grozio powanymi konsekwencjami. Zbigniew Herbert
kiedy, gdzie napisa, e by taki czas, kiedy aby mc
kupi wiadro, kos czy buty, trzeba byo w pakiecie ku-
pi Brandysa.
KOLUMBOWIE ZACZADZENI. Nie zdono zadekreto-
wa poczytnoci Romana Bratnego, bo gdy napisa za-
czytywany mimo wielu faszw akowski fresk Kolum-
bowie. Rocznik 20, epoka takich metod ju si sko-
czya. Twrca akowskiej legendy Kolumbw, sam z tego
pokolenia, wynis z domu tradycje niepodlegociowe.
Ofcer w powstaniu warszawskim, ledwo wrci z ofa-
gu, a ju w 1946 r. zapisa si na Akademi Nauk Poli-
tycznych. To bya cena za powierzenie funkcji redaktora
naczelnego nowego pisma Pokolenie, ktre miao by
prb dotarcia i skokietowania rodowiska akowcw.
Nieudan nie byo chtnych, a tytu nie przetrwa roku.
Czy to wtedy Bratny zaczadzia? W 1949 r. opublikowa
utwr Sowo miliarda, ktrego tenor niewiele odbiega
od gosu publicysty marksistowskiej Kunicy, ktry to
+1:. ..'.,
:|+ . !.+,
)+) .
122
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
zamordowanym i dugo jeszcze mordowanym akowcom
zarzuca faszyzm? Bratny niszczy legend wasn, kole-
gw i AK w ogle. Ale gdy nadesza wolta 1956 r., ju
rok pniej wyda kultow wwczas powie Kolumbo-
wie. Rocznik 20. W rok ksika na pewno nie powsta-
a, zatem musia chyba zacz j pisa duo wczeniej,
rwnolegle (skrycie, potajemnie?) z tymi publikacjami
o zaplutych karach reakcji. A potem zaj si pisaniem
(106 publikacji) i polowaniem; upozowa si na polskie-
go Hemingwaya. Rycho po Warszawie zaczo kry
powiedzonko Jana Brzechwy: Umar Bratny. Tylko on
jest stratny.
Ale koczenie na fraszce nie byo losem pokolenia
Kolumbw koczyli tragicznie. Tadeusz Borowski by
postaci na p zmitologizowan, ywym uosobieniem
mitu umarych poetw (Baczyski, Gajcy) i sam tworzy
ten mit Umarli poeci z 1945 r., pisani jeszcze w Mo-
nachium. Zanim rok pniej wrci do Polski, usiowa
nawiza wspprac z Orem Biaym, pismem armii
Andersa, piszc do Gustawa Herlinga-Grudziskiego o
ojczynie w szponach NKWD. Co nie zadziaao, bo
powrci do kraju peen nienawici do wszystkiego co
zachodnie. Partia przygarna go z otwartymi ramiona-
mi: taki odwrcony Kolumb to bya gratka dla budowni-
czych nowego porzdku. W 1949 r. wyldowa w polskiej
misji wojskowej w Berlinie jako wsppracownik wywia-
du. Nie wiadomo, na czym polegao jego tam zadanie,
ale najwyraniej spopielio ono t gorc wiar. Krach
nadszed w 1950 r.; entuzjasta niczym ju si nie rni
od przecitnego, miertelnie zastraszonego i ulegego
aparatczyka. W Odrodzeniu, jeszcze z Berlina, opubli-
kowa Rozmowy, gdzie wasnorcznie zmiady swo-
j twrczo; kaja si, e w opowiadaniach owicim-
skich nie sportretowa obozowej spoecznoci wedle obo-
wizujcego marksowskiego modelu walki klasowej! W
kocu zacz brzydzi si sam siebie. Wola fzyczne uni-
cestwienie ni wiadome trwanie w stanie mierci oby-
watelskiej. W lipcu 1951 r. Tadeusz Borowski, Mioszowy
Beta, nieszczliwy kochanek, popeni samobjstwo.
Dla Miosza jednak nie by to ikarowy fna Kolumba, ale
aosny los modocianego kapo polskiej literatury ija-
ko takiego wybra go do galerii zniewolonych umysw.
PISARZE KOMISARZE. Jerzy Putrament te pewnie liczy
na efekt propagandowy, kiedy uczyni Czesawa Mio-
sza, koleg z midzywojennych wileskich agarw, pe-
erelowskim dyplomat. Miosz w rewanu obarczy go
w swoim dziele mianem Gamma, niewolnik dziejw
iopini, e Putramenta drczyy w odniesieniu do przy-
szego noblisty zajady wyszoci i niszoci. W wile-
skich czasach Putrament by zagorzaym nacjonalist.
W poowie lat 30. Szawe-nacjonalista przemieni si w
Pawa-komunist. Gamma-Putrament (nawiasem: gam-
ma to zabjcze promieniowanie) w 1940 r. we Lwowie,
gdy NKWD aresztowao m.in. Wata, Broniewskiego,
Sterna, Peipera, Parnickiego, tak rwa si do publicznego
ich potpienia, e a sama Wanda Wasilewska musiaa
go powstrzymywa. Wyznawa: Ambicj moj jest za-
suy w peni na zaszczytny tytu pisarza radzieckiego.
Do Warszawy wrci z Berlingiem, a cile rzecz biorc,
w drugiej linii, w szeregach zowrogiego Smiersza, kt-
rego zadaniem byo likwidowanie jakichkolwiek przeja-
ww narodowych struktur podziemia i polskoci, ju ja-
ko dyspozytor bytu i niebytu literatw. Pisarz-komi-
sarz to sowa Hemara.
Drugim, mniej wanym w hierarchii, ale pewnie dla-
tego jeszcze bardziej gorliwym aktywist by Adam
Wayk. Czonek zasuonej dla polskiej literatury mi-
dzywojennej Awangardy Krakowskiej, niestrudzony
tumacz Horacego, Puszkina, Artura Rimbouda, gdy
w 1939 r. znalaz si we Lwowie, w tamtejszym Czer-
wonym Sztandarze ogosi manifest Do inteligenta
uchodcy, a w nim z dum, e rozpoczyna nowy, so-
wiecki etap ycia. Mia ulubion dewiz: Kto patrzy
oczami partii, odsieje ziarno od plew. I zacz z zapa-
em odsiewa. Wyrafnowany erudyta, ktry wyznawa,
e po Proucie nic ju waciwie nie pozostao do zrobie-
nia w literaturze, w 1951 r. ogosi elaborat Mickiewicz
a wersyfkacja narodowa, w ktrym dowodzi, e uy-
wanie omiozgoskowca trocheicznego wiadczy o kla-
sowej obcoci! W 1947 r. za akowski wydwik zgro-
mi flm Zakazane piosenki obraz mg powrci
na ekrany po ciciach i dokrtkach. Postulowa proto-
koowanie nawet spotka towarzyskich oraz wzywanie
niewydajnych literatw do KC i tam wyznaczanie im te-
matw i realizacj ich pod cisym nadzorem wytypo-
wanych towarzyszy.
Par lat pniej, w lipcu 1955 r. w synnym Poema-
cie dla dorosych, obnaajc nieludzkie oblicze mijaj-
cej wanie epoki bdw i wypacze, znw posuy si
portretem proletariatu, ale ju w wersji odraajcej: S
stare ony wyrzucane z mieszka przez mw. Wa-
yk wanie przemieni si w entuzjast odwily. Partia,
co prawda, wyrzucia za ten poemat naczelnego Nowej
Kultury, ale po cichu traktowaa druk poematu jako
swoisty wentyl bezpieczestwa. W myl jednak zasady,
e co za duo, to nie zdrowo, Wayk ju w listopadzie
opublikowa Krytyk poematu dla dorosych, z ktrej
wynikao, e win za mijajcy koszmar ponosia nie par-
tia, doktryna, nieludzki system, tylko chu, nuda i w-
da tego samego ludu, co go wczeniej radonie wita w
rdmieciu. Artur Sandauer skomentowa te wolty jako
typowe dla Wayka, ktry wedug niego zawsze cht-
nie i moliwie gono bije si w piersi cudze
MORALISTA OBROTOWY. Ju w maju 1945 r. Jerzy An-
drzejewski zaprosi do siebie do Krakowa modszego
koleg Czesawa mieli pisa scenariusz Robinsona
:., '.|.+m:.|,
.+mm+ . !.+,
),+ .
123 123
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Warszawskiego. Z okien mieszkania widzieli dziedzi-
niec wizienia zapeniony schwytanymi akowcami. Mi-
osz utrzymywa, e to ten widok wanie zainspirowa
Andrzejewskiego, zaczyna mu wita pomys powieci
o przegranych akowcach. Ale antytez o susznoci ra-
cji katw musia ju wykombinowa sam w okrelonym
celu. Z rozmw podczas dugich spacerw po Krakowie
Miosz wywnioskowa, e przyszy Alfa, czyli morali-
sta jest gotw zrobi wszystko, by wyda swoj wyma-
rzon, wielk (by wicie o tym przekonany) powie.
Rok pniej by ju w partii i deklarowa: wskazania par-
tii daj pisarzowi jasno widzenia.
Popi i diament wyszed w 1948 r., dwa lata pniej
wrczono Alfe order Sztandaru Pracy. Autor adu ser-
ca, gdzie rozpisywa si o darze aski boskiej, czonek
przedwojennego Obozu Radykalno-Narodowego i jego
tuby Prosto z mostu; moralny przywdca okupacyj-
nego podziemnego ycia literackiego napisa powie, w
ktrej postakowcy to element destabilizujcy proces po-
kojowego przejmowania wadzy, ktrego symbolem by
towarzysz Szczuka, co pragn ratowa spoeczestwo w
stanie rozkadu, przebudowa je w zdrowy komunistycz-
ny organizm. Rycho Andrzejewski zosta mianowany
pierwszym pisarzem komunistycznych wadz.
Najpierw powie ukazywaa si w odcinkach w Od-
rodzeniu pod tytuem Zaraz po wojnie. Szybko upo-
wszechni si, nie tylko w rodowisku literackim, kalam-
bur Zaraza po wojnie. Maria Dbrowska, gdy rok p-
niej wyszo pierwsze wydanie ksikowe, zapisaa w swo-
im dzienniku inny przewrotny tytu: Gwno i zamt.
Pki ukazyway si kolejne wydania Popiou i diamen-
tu, autor jak mantr powtarza deklaracj: Bez odnale-
zienia w sobie partyjnego stosunku do ludzi i konfiktw
naszych czasw, nie bd potraf przetworzy artystycz-
nie nowej rzeczywistoci. Nawoywa kolegw po pirze
do wspzawodnictwa w przyswajaniu ideologii proleta-
riackiej i wczenia ich twrczoci do walki o przekra-
czanie planu 6-letniego.
Sam w 1950 r. w Wyznaniach i rozmylaniach pisa-
rza publicznie uzna swoj dotychczasow twrczo za
moralny bekot; kaja si, e Maciek Chemicki wyszed
mu nadto sympatycznie. Nagany pomagaj mi pisa,
owiadcza z nieskrpowanym ekshibicjonizmem. Za
dewiz Alfy z powodzeniem mona by przyj zdanie z
tej powieci: Honor to nie jest wierno samemu sobie.
Ale aska nie trwaa dugo. Gdy dotd nietykalnego pu-
pila partii zacza krytykowa nawet Kunica, prymu-
sowi puszczay nerwy. Pewnie i lektura Zniewolonego
umysu nie pozostaa bez wpywu na sposb mylenia
Alfy, jego postrzegania, rozumienia i oceny rzeczywisto-
ci. Wkrtce napisa Wielki lament papierowej gowy,
gdzie szydzi z bezmylnego konformizmu, oraz Zote-
go lisa, apoteoz indywidualizmu.
Los zetkn Miosza i Andrzejewskiego raz jeszcze, po
latach, na dystans, w niezwykych okolicznociach. Al-
fa w 1980 r. bardzo liczy na Nobla za Miazg. Wygra
partner spacerw po Krakowie wiosn 1945 r.
ZNIEWOLONY KANAREK. W towarzystwie trzech Mi-
oszowych muszkieterw zaczadzenia, zastanawia obec-
no twrcy Zielonej Gsi dla Miosza poety o duszy
dworaka. Znalaz si w Zniewolonym umyle jako
Delta, trubadur, cho szczeglnemu zniewoleniu nie
uleg. No, moe z jednym wyjtkiem alkoholem. Gdy
Gaczyski wrci do Polski w 1946 r., wadza przyja
go z entuzjazmem, cho ortodoksom nie w smak byo
takie houbienie bazna, bo te i rycho si okazao, e
dla politrukw od kultury by trudny do utrzymania w
obowizujcych ideologicznych ryzach. Dranica akty-
wistw nonszalancja niepoprawnego liryka plus depresja
i alkohol sprawiy, e na siedem lat przeytych w PRL,
ptora roku mia Gaczyski szlaban na publikacje.
Trudno zatem si dziwi, e w kocu, z samego niemal
dna, opublikowa list do Borejszy, w ktrym potpia sw
postaw, deklarowa popraw i prosi: teraz i jutro dajcie
mi piewa Polsk Ludow.
Ale przecie nie bya to najwiksza i najbardziej wyjt-
kowa przewina w tamtych czasach, zatem nie to mogo
kierowa Mioszem w wyborze poety do kolekcji znie-
wolonych umysw. Poszo o powstay w 1952 r. Poemat
dla zdrajcy. Niepoprawny liryk wyzna, e woli nadwi-
lask szar wiklin i kosa, co si drze obok domu, od
zota Rawenny, i zarzuca Mioszowi, e zamieni Polsk
na walizk. I jeszcze, paradoksalnie, w jakim stopniu
wyzna tsknot po jego wyjedzie: A ja sdziem: mi-
nie, przejdzie/e jako bl wypiel/a ty mi cigle z dna
pamici/wypywasz jak topielec. Po latach Miosz ob-
miewa ten utwr, wyszydza obecne w poemacie po-
mieszanie z popltaniem (oto nasza myl szopenowska
oto nasza warta stalinowska), ale wtedy, w Paryu nie
mg tego wybaczy.
Byo to ju po tzw. sprawie Gaczyskiego. Ot w
apogeum poczucia swej misji Adam Wayk zaleca au-
torowi Zaczarowanej doroki samokrytyk i popraw:
suszne byoby, gdyby Gaczyski ukrci eb kanarko-
wi, ktry zagniedzi si w jego wierszach. Gaczyski
ripostowa: kanarkowi eb mona ukrci, ale wtedy
wszyscy zobacz tylko klatk Co zrobi z klatk, kole-
dzy?. W rok pniej odbyo si specjalne zebranie ZLP,
sd nad niepokornym poet. Ostatecznie wybroni go
nie kto inny, jak Putrament, ze szczeglnym wdzikiem:
Naszym bdem byo, emy w okresie, kiedy mielicie
te czy inne trudnoci twrcze, nie potrafli wam dopo-
mc. I zachca: My bymy chcieli duej waszej akty-
wizacji, kolego Gaczyski, teraz duej roboty. Potem
Gaczyski spaca w haracz. Par miesicy pniej ju
nie y. Bez wtpienia on jeden w tej caej gromadzie na
rne sposoby i w rnym stopniu uwikanych w sta-
linizm, on jeden mg si czu, i by autentycznie, nie
zwyboru, zniewolony.
'.|+.|, ''1:|.
.+.,'.,
':'|+ . !.+,
)+) .
124
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Postawy Polakw
Wincenty
Pstrowski
STACHANOWSKIE WSPZAWODNICTWO PRACY. Pol-
ska Partia Robotnicza, ktra miaa Pstrowskiego wswo-
ich szeregach, ju wczeniej inicjowaa i podgrzewaa,
na wzr radziecki, t dziwaczn konkurencj, jak by-
o wspzawodnictwo pracy. Celem byo podwyszenie
norm pracy dla wszystkich aprzy okazji wykreowanie
zwycigowcw nowej komunistycznej elity robotniczej.
Opywajcej zreszt we wszystkie dostatki dostpne na
tamtym biednym ireglamentowanym rynku.
Aleksiejowi Stachanowowi (art. s. 128) stukno
28wiosen, kiedy wostatnich dniach sierpnia 1935r. bi
w Doniecku rekord ZSRR w fedrowaniu wgla meto-
dami rcznymi. Wincenty Pstrowski kopa wtedy w-
giel w Belgii. Po zakoczeniu wojny wrci do Polski
i 27 lipca 1947 r. rzuci haso: Kto wyrobi wicej ode
mnie? Okrzyknito go przodownikiem, socjalistycz-
nym bohaterem ipatriot pracy. Wydawao si, e sta-
chanowska rywalizacja pracy bdzie iwPolsce przeo-
mowym odkryciem niezbadanych pokadw robotni-
czego potencjau.
Ale nie bya to wtedy akcja powszechna ani masowa.
Napotykaa opr szczeglnie robotnikw zprzedwojen-
nym jeszcze staem (nawet tych zpartyjnymi legityma-
cjami), nauczonych uczciwie pracowa ipamitajcych
maksym, e za dobr robot naley si dobra wypata.
W Archiwum Akt Nowych zachoway si stenogramy
z zebra partyjnych powiconych wynagrodzeniom
(dotycz lat 195152); pokazuj rozdwik midzy tym,
co gosia iczym kusia partia, arealiami.
Oto fragment relacji zpartyjnych zebra wzabrza-
skiej kopalni Ludwik: Jako pierwszy w dyskusji gos
zabra tow. Szeliga, ktry mwi, e studiowa teori
Marksa, zktrej nauczy si, e ze wzrostem pracy po-
winien wzrosn zarobek robotnikw, a ja widz ina-
czej, bo pracuj coraz wicej, azarobek jest stale mniej-
szy, obecnie zarabiam 15 z na dniwk (byo to ju po
wymianie pienidzy, art. s. 83 przyp. red.), aza to nie
idzie wyy. () Towarzysz Ole Karol owiadczy, e
przed wojn zarabia 400 z, za ktre mg sobie kupi
nie wiadomo ile wdki, adzisiaj miesiczn pensj moe
za jeden dzie przepi.
Nial 4S lata, guy w 1947 i. izucil haslo:
Kto wyiobi wicej oue mnie1 Z nazwi-
skiem goinika Wincentego Pstiow-
skiego wize si pocztek stacha-
nowskiego wspolzawounictwa piacy
w Polsce. Blaczego paulo na niego1
JAN DZI ADUL
ZACZADZONY INACZEJ. Mona by natomiast rozwaa,
czy sam Miosz nie powinien umieci si w tej galerii,
czego ze zrozumiaych wzgldw nie uczyni. Poeta wy-
znawa pniej, e od pocztku nie mia wtpliwoci co
do natury systemu, e doskonale wiedzia o deporta-
cjach, guagach, zbrodniach, a mimo to zgodzi si by
peerelowskim dyplomat. Wedle niego samego tym jed-
nak rni si od innych, ktrzy poparli wadz przemo-
cy, e usiowa dostrzega zoono zachowa i moty-
wacji zmuszajcej do ugicia karku. Wieszczy, e w tym
systemie kady wybr jest klsk: mier, izolacja, ko-
laboracja albo ucieczka. Wybra dwa ostatnie warianty
wtej wanie kolejnoci.
Gdy w midzywojniu do Warszawy zjecha Jerzy Pu-
trament, Miosz, ktry ju brylowa w literackich krgach
stolicy, nie pali si do kontaktw z koleg z wileskich
agarw. Ale gdy kilkanacie lat pniej karta si odwr-
cia i Putrament znw by w Warszawie, ju jako nadzor-
ca wszystkich pisarzy, Miosz nie waha si wykorzysta
tej znajomoci. Wspzaoyciel agarw w 1931 r., au-
tor Trzech zim (1936 r.), stypendysta Funduszu Kultury
Narodowej w Paryu (1934/35 r.), ju jako autor Ocale-
nia (1945 r.), wedle krytyki literackiej jednego z najwa-
niejszych tomw XX-wiecznej poezji polskiej, przysze
natchnienie opozycji, za spraw Putramenta w1947r. zo-
sta dyplomat, najpierw jako attach kulturalny w Wa-
szyngtonie, a gdy Putrament zosta ambasadorem wPa-
ryu, Miosz przenis si do swego promotora jako se-
kretarz ambasady. Kiedy w 1950 r. Putrament zakoczy
ambasadorowanie, to i Miosz przyjecha do Warszawy.
Przey niezy szok, bo odebrano mu paszport i katego-
rycznie odmawiano zwrotu. Wic znw zdesperowany
izdeterminowany szuka ratunku wrd partyjnych dy-
gnitarzy, tyle e tym razem tak bardziej salonowo u Ni-
ny Andrycz, ony premiera Jzefa Cyrankiewicza.
Gdy tylko w 1951 r. wyldowa w Paryu, z miejsca
zameldowa si w Maisons-Laf tte, gdzie nie wszyscy
przyjli go z otwartymi ramionami. Jerzy Giedroyc tak,
ale Jzef Czapski zagrozi odejciem, bo nie yczy sobie
towarzystwa komunistycznego urzdnika.
W kraju Miosza okrzyknito renegatem i zdrajc.
Pryncypialny jak zawsze Jan Kott (co wielu literatom nie
zawsze wychodzio na zdrowie) by oburzony, e mia
czelno napisa w swoistym manifecie ucieczki Nie,
opublikowanym w Kulturze, i czowiek nie powinien
kama, a sam okamywa nas do koca, grzmia gwny
ideolog zniewolonych.
WIELKI NIEOBECNY. Najbardziej jednak zastanawia nie-
obecno w tej Mioszowej galerii Pana na Stawisku. Nie
tkn Jarosawa Iwaszkiewicza, ktry nie tylko skrztnie
przywdzia mask Ketmana jako jeden z pierwszych, ale
i przez dekady cae by w tym niedocigy. Niezrcznie
byoby wdawa si tu w interesujce skdind szczegy,
ale w wydanych niedawno bardzo poufnych Dzienni-
kach Iwaszkiewicz sam przecie wyjawi nie tylko rze-
czywiste jego relacje z komunistyczn wadz, ale i z nie-
ktrymi przyjacimi literatami.
SZKIELETY W OBORACH. Kiedy w kocu lat 40. urz-
dzano literatom legendarne Obory, dom pracy twrczej
Zwizku Literatw Polskich, tamtejsza biblioteka szybko
zapeniaa si nowo powstajcymi susznymi dzieami.
Dekad pniej krya po Warszawie anegdota, jak to
ich autorzy jechali do Obr i wracali z duo ciszym
bagaem: dyskretnie oprniali pki ze swoich utwo-
rw czasu bdw i wypacze, wiadectw owego zacza-
dzenia. Ale i tak u bardzo wielu, sowami Herlinga-Gru-
dziskiego, pozosta szkielet w szafe.
Tomasz Kali ta
125 125
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
SKD SI WZI PSTROWSKI? Chcia zwyczajnie do-
brze pracowa idobrze zarabia za robot rbacza jak
wBelgii, gdzie do 1946r. by jednym znajlepiej opaca-
nych grnikw twierdzi prof. Zygmunt Woniczka, hi- w
storyk z Uniwersytetu lskiego. Ze strzpw yciory-
y g yg
sw publikowanych w partyjnych wydawnictwach wy-
ania si tytan pracowitoci.
Przyszy przodownik pochodzi spod Jdrzejowa (ze
wsi Desznia) na Kielecczynie; ju jako dziecko po-
szed na sub, kiedy ojciec, wyrobnik folwarczny, zgi-
n przywalony drzewem. Wincenty tua si tu itam,
wydziera nielegalnie wgiel z biedaszybw w Zag-
biu Dbrowskim, w kocu zwiza si zaw
z grnictwem. W wydanej w 1949 r. Bibliotec
Wspzawodnika czytamy: Wbiedzie iwnd
wyrasta may Wincenty Pstrowski. Jeszcze nie ro
zumie on krzywdy spoecznej, jaka mu si dzi
je, ale ju j dotkliwie odczuwa. Tej akurat cz
yciorysu nie trzeba byo naciga dla pniej-
szego propagandowego wizerunku robotnika.
W kopalni Mortimer w Zagrzu (dzisiaj
dzielnica Sosnowca) zosta adowaczem. Praca
prosta, ale bardzo cika. Dla mczyzn ylasty
Takim by Pstrowski. Zapamitano, e na zmia
dowa 70 wzkw wgla, podczas gdy inni grnicy
dem dobijali do 30. Ten epizod wjego ofcjalnym ycio-
rysie po wojnie pomijano, by moe dlatego, e od 1934r.
Pstrowski nalea do Polskiej Partii Socjalistycznej.
W 1937 r. wyemigrowa do Belgii, do kopalni Mons.
Wyciorysie ma czonkostwo wKomunistycznej Partii
Belgii iwZwizku Patriotw Polskich oraz udzia wwal-
ce belgijskiego ruchu oporu. Po powrocie do kraju od
razu wstpi do PPR. Jak na wymogi historycznej roli,
ktra za chwil mu przypadnie pikna sprawa!
Wtygodniku Panorama zlipca 1974r., whistorycz-
nym reportau tak opisywano moment powrotu Pstrow-
skiego: I wrci guchy na wszystkie podszepty i plot-
ki, guchy take na gosy belgijskich sztygarw, ktrzy
obiecywali mu wysz pac, bo aowali go bardzo, tak
by pracowity irzetelny. Pstrowski zarabia wwczas po
1300 frankw miesicznie.
PONOWNIE W KRAJU. Trudno kwestionowa patrio-
tyczne motywy jego powrotu w maju 1946 r., ale decy-
dujce znaczenie miao chyba przewiadczenie, e grni-
cze umiejtnoci iimponujca sia fzyczna pozwol mu
na wyrbanie sobie wnowej Polsce dostatniego ycia
przynajmniej porwnywalnego z belgijskim. Bardzo
szybko zacz aowa swojej decyzji, ale droga powrotu
bya zamknita uwaa prof. Woniczka.
Prac Pstrowski dosta w kopalni Jadwiga w Biskupi-
cach (dzisiaj dzielnica Zabrza), w ktrej byo ju sporo
podobnych reemigrantw z Belgii i Francji (art. s. 10).
Rozczarowany by ndznym mieszkaniem przydzielonym
iloku pokojem zkuchni dla picioosobowej ro-
ny. Najbardziej jednak doskwieraa mu marna pen-
a za dniwk wsystemie brygadowym, ktra wynosia
. 70 z. Mona byo za to kupi butelk wdki. We-
ug rocznika statystycznego kilogram chleba ytnie-
kosztowa 3437 z, kilogram ziemniakw 717 z,
akilogram misa wieprzowego zkoci 250298 z.
Na razie nie wcza si jako szczeglnie do
wycigu pracy, tylko stara si pracowa solidnie
jak wBelgii. Wkronikach kopalni Jadwiga od-
towano, e wdrugiej poowie 1946r. wyrabia pra-
00 proc. normy wydobycia! Ale i to nie starczao
dziwe zarobki. Gono narzeka, e jeden pracuje,
reszta si opierdala, apienidze s dzielone po rwno.
KAPITALISTYCZNE POMYSY NA IDEOLOGICZNE PO-
TRZEBY. Chcia pracowa na wasny rachunek, bez bry-
gady obibokw koo siebie. Chcia dobra sobie adowacza
ipokaza, co potraf. Chcia mie pod dostatkiem drewna
do obudowy wyrobiska iodpowiedni liczb adunkw
wybuchowych do kruszenia wglowej ciany. I eby do
ciany, ktr rba, dochodzio wiee powietrze.
Indywidualizm nie by wtedy wmodzie, wic wzaka-
dowym komitecie PPR najczciej caowa klamki. By
wymiewany, anawet straszony bezpiek za swoje pomy-
sy mwi prof. Woniczka. Kapitalistyczne pomysy. y
Nie da si jednak zbi z pantayku i swoimi propozy-
cjami zmiany organizacji pracy powoli zaraa Komitet
Miejski PPR wZabrzu. Tam te pocztkowo traktowa-
':+. .:..|
1:'..,: '...:.|:
'|..'.:,
.:,.1.'.,+ 1,..+
..:.:, ,.+,,
)+) .
!:1+'
'.1...'+ '.+.,
'.,+'.|,..:,
126
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
no go lekcewaco, dopiero gdy ktry z towarzyszy zo-
rientowa si, e by moe rodzi si rodzimy Stachanow,
pozwolono na eksperymenty.
Odkryto, e Pstrowski to diament pracowitoci, ktry
dla propagandowych potrzeb naley tylko podszlifowa.
Maksymilian Kaczmarczyk, byy adowacz wgla pracu-
jcy w duecie z Pstrowskim, wspomina w lipcu 1977 r.
w Trybunie Robotniczej swojego mistrza: By czowie-
kiem niezwykle zdyscyplinowanym, umiejtnie wykorzy-
stywa czas spdzony w przodku. Za jednym zamachem
wierci sze otworw: trzy odstrzeli zgodnie zwczesny-
mi przepisami, a nastpne trzy mia gotowe na pniej.
Umia wspdziaa zadowaczem, kiedy odstrzeli iwy-
rba swoje chwyta opat. Dla innych rbaczy ww-
czas grniczej mietanki by to dyshonor ipoliczek.
Andrzej Kuryowicz, wczesny sekretarz generalny
Komisji Centralnej Zwizkw Zawodowych (pniej-
szej Centralnej Rady Zwizkw Zawodowych), tak wspo-
mina swoj rozmow zbohaterem pracy socjalistycznej
(wczasie delegacji do Moskwy na 30 rocznic rewolucji
padziernikowej): Towarzysz Pstrowski, gdy dyskutowa-
limy midzy sob, nie rozumia, co to jest wspzawod-
nictwo pracy. Mwi tyle lat pracowaem wkopalniach
belgijskich, przyjechaem z wielkim dowiadczeniem
ipatrzc, jak nasi grnicy pracuj, ze swoimi metodami
przyszedem iatwo wydobyem t zwikszon wydajno
pracy. Jak mnie ktry dopdzi, powiedzia tow. Pstrowski,
to ja go dopdz, to skocz znowu o 100, 200 proc., bo
ja znam nowe metody, ktrych jeszcze nie zastosowaem.
Tak przedstawia sobie wspzawodnictwo pracy.
Wyniki przekaday si na pienidze; Pstrowski za-
cz zarabia dziennie (zmiana trwaa 7 godzin) po 700-
800z! Ju dao si jako y.
LIST OTWARTY DO GRNIKW W POLSCE. 27 lipca
1947 r. w Trybunie Robotniczej, organie PPR, ukaza
si List otwarty do grnikw wPolsce:
Ja, Pstrowski Wincenty, przyjechaem do Polski
w maju ub.r. z Belgii, gdzie pracowaem jako grnik
w Mons. Wrciem do Ojczyzny po 10-letniej tuaczce
za kawakiem chleba u obcych. Wrciem do niej, aby
przyczyni si do jej odbudowy po tak strasznych znisz-
czeniach wojennych. Wiem, e ta Polska jest now Pol-
sk, ktrej gospodarzem jest nard.
Od maja ub.r. pracuj jako rbacz w kopalni Jadwi-
ga wZabrzu. Wlutym wykonaem norm w240 proc.,
wyrbujc 72,5 m chodnika. W kwietniu wykonaem
273 proc., wyrbujc 85 m chodnika, a w maju daem
270 proc. normy, wyrbujc 78 m chodnika.
Pracuj wchodniku o2 m wysokoci, a2,5 m szeroko-
ci. Wzywam do wspzawodnictwa towarzyszy rbaczy
zinnych kopal.
Kto wyrobi wicej ode mnie?.
Po latach nie mona jednoznacznie ustali, czy wezwa-
nie Pstrowskiego byo jego samodzieln inicjatyw, czy
powstao zinspiracji jednego zpartyjnych komitetw (do
samej publikacji na pewno przyczyni si KM PPR wZa-
brzu). I kto jest prawdziwym autorem listu? W przed-
wojennej ksieczce wojskowej Pstrowskiego (z1926r.)
widnieje zapis umie czyta ipisa, ale wiadomo te, e
ztymi umiejtnociami kiepsko sobie radzi. Wprzygo-
towaniu odezwy na pewno pomaga mu najstarszy syn
Feliks, ktry wBelgii w1944r. wstpi do oddziaw
gen. Maczka, apo powrocie do Polski zosta ofcerem lu-
dowego Wojska Polskiego.
WYRBA WGIEL! Apel ukaza si jakby bez okazji.
Ani wprzeddzie 1 Maja czy 22 Lipca, ani zokazji uro-
dzin Stalina lub Bieruta jak tysice podobnych odezw.
Chodzio jednak owgiel, podstawowy produkt Polski.
W poowie lipca 1947 r. do Hilarego Minca, ministra
przemysu ihandlu, wpyna notatka osytuacji wgr-
nictwie: Wokresie Ijak iII kwartau br., aszczeglnie
wcigu pierwszej dekady lipca, miao miejsce wydoby-
cie dzienne wgla poniej planowanego. Oile przyczyn
niedostatecznego wydobycia wIkwartale stanowiy sil-
ne mrozy, awmiesicu lipcu szereg awarii wkilku ko-
palniach, ktre zbiegy si wtym czasie, otyle niedosta-
teczne wydobycie () byo wynikiem przede wszystkim
niedostatecznej iloci efektywnych robotniko-dniwek.
Chodzio wic opilne wyrbanie rodzimego skarbu.
Std wnastpnych, powielanych wersjach apelu Pstrow-
skiego to okrelenie zastpio pierwotne wyrobienie.
Zwglem bowiem byo le. Dwa lata wczeniej sko-
czya si wojna; gospodarcza sytuacja Polski bya wci
dramatyczna. Wszdzie ruiny, zgliszcza iogromne stra-
ty. W przemyle i rzemiole szacowano je na 30 proc.
majtku narodowego (wpowojennych granicach kraju);
w rolnictwie na 35 proc., transporcie blisko 60 proc.,
handlu prawie 65 proc. Dochd narodowy by oponad
60 proc. niszy ni w1938r.
Okaleczony nard leczy rany. Dyscyplina pracy by-
a pod psem. Wgrnictwie wglowym oceniano wydaj-
no wpierwszych miesicach 1945r. na 30 proc. przed-
wojennej, podobnie byo winnych branach. Isekretarz
KC PPR Wadysaw Gomuka grzmia na partyjnej na-
radzie: Jeeli nie rozwiemy zagadnienia wydajnoci
pracy, to nie rozwiemy adnego zzagadnie stojcych
przed nami!.
RACJONALIZACJA PROCESW PRODUKCYJNYCH.
Partia postanowia wic, wzorem bratniego ZSRR, pogo-
ni robotnikw do wspzawodnictwa pracy. Akcj na-
zwano racjonalizacj procesw produkcyjnych. PPR
zoya wspzawodnictwo na barki podporzdkowa-
127 127
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
nych jej zwizkw zawodowych. Ju wmarcu 1945r. na
plenum Wydziau Wykonawczego Komisji Centralnej
Zwizkw Zawodowych uchwalono odezw do robotni-
kw, wzywajc do wzmoenia dyscypliny, podniesienia
wydajnoci pracy iprzekraczania planw produkcyjnych.
Pierwsza daa odzew Huta Pokj w Rudzie lskiej,
y j y yj y
ktrej zwizkowcy wnieli pomienn petycj do wszyst-
kich hutnikw o zwikszenie wydajnoci o 25 proc.
Wkniarze nie pozostali w tyle i ju w sierpniu czon-
kowie Zwizku Walki Modych zodzi zwarli szeregi do
Modzieowego Wycigu Pracy. Poszo!
Pniej, ju po apelu Pstrowskiego, zawierano dzi-
waczne ukady (pierwszy wsierpniu 1947r.) owspza-
wodnictwie pracy np. midzy grnikami iwkniarza-
mi. Gdzie Rzym, gdzie Krym? Podstawowym kryterium
tej rywalizacji by procent wykonania pastwowego
planu produkcyjnego.
Pod koniec kwietnia 1945r. na Oglnopolskim Zje-
dzie Pracownikw Przemysu Wglowego wKatowicach
wystpi przedstawiciel Armii Czerwonej gen. porucznik
Miowski. Podzikowa za wgiel na zaopatrzenie fron-
towych linii kolejowych iuderzy: Lecz wrg nie zoy
jeszcze broni. Naley go dobi idlatego Armia Czerwona
prosi Was, grnikw polskich, bycie wytyli wszystkie
swoje siy, aby z powodzeniem wypeni majowy plan
wydobycia izaadowania wgla!.
Nagwki gazet krzyczay: Polska nie moe sobie po-
zwoli na niewykonanie planu produkcji wgla!. Pierw-
szy do wycigu pracy iwspzawodnictwa wezwa listem
otwartym do grnikw (wmaju 1945r.) Jzef Zajc, r-
bacz zkopalni Grodziec wBdzinie. Apel przeszed bez
wikszego echa. Moe dlatego, e nie byo wwczas po-
mysu na zmotywowanie robotnikw, wwikszoci nie-
chtnych narzuconemu ustrojowi. Jak porwa do czynu
zaogi, wsporej czci skadajce si zniemieckich je-
cw wojennych iwiniw obozw pracy? Tajemnic po-
liszynela jest, e te dwie ostatnie grupy grnikw (aoce-
nia si ich na 3040 tys.) przygotowyway front robt
wycigowcom pracy, cho niekoniecznie Pstrowskiemu.
WYCENA PRZODOWNICTWA. Czarodziejsk rdk,
ktra zwykych robotnikw przemieniaa w przodow-
nikw pracy, byy pienidze i dostp do niedostpnych
wwczas dbr. Wczerwcu ilipcu 1947r. Pstrowski zaro-
bi wsumie ok. 40tys. z. Wwczas rednie pace rbaczy
wynosiy troch ponad 14tys. z. Za sierpie, awic mie-
sic po tym, jak sta si sawny zainkasowa 28tys. z.
Pniej nie byo to ju nic takiego nadzwyczajnego
synni bracia Bugdoowie (Bernard i Rudolf), ktrzy
pierwsi podnieli rzucon rkawic, zarabiali na poczt-
ku 1948r. po 7080tys. z miesicznie. Ich zkolei prze-
goni Czesaw Zieliski, ktry za wykonanie wczerwcu
tego roku blisko 700 proc. normy dosta ponad 90tys. z!
Poow zarobkw uczestnicy tego wycigu otrzymy-
wali wgotwce reszt wnaturze iwformie przydziaw
kartkowych. Typowymi nagrodami byy pocztkowo
(oprcz kartek ywnociowych) rowery, aparaty radio-
we, zegarki, odzie, kupony materiaw iwczasy wtym
wCzechosowacji iNRD. Wnastpnych latach doszy ta-
lony na motocykle isamochody. Nagrodami byy take
awanse polityczne i zawodowe. Przodownicy zostawali
czonkami najwyszych gremiw partyjnych, posami
i dyrektorami (m.in. Bernard Bugdo obj stanowisko
dyrektora kopalni Wujek wKatowicach).
OKOLICZNOCI MIERCI PRZODOWNIKA. Wincenty
Pstrowski zmar w niecay rok po wystosowaniu listu
go grnikw, 18 kwietnia 1948r. wkrakowskiej klinice.
Podano, e na biaaczk. Przyczyn choroby mogo by
zakaenie krwi po usuniciu na raz kilku zbw; mwi-
o si te, e po tej operacji, ktra miaa poprawi jego
fzyczny wizerunek, zbyt szybko wrci do pracy, gdzie
zatru si gazami poeksplozyjnymi.
Prbowano go ratowa za wszelk cen przeprowa-
dzono wwczas (przy pomocy sprowadzonych lekarzy
zFrancji) pierwsz wPolsce cakowit wymian krwi.
W zabiegu uczestniczy prof. Julian Aleksandrowicz
po latach wspomina: Wadze podjy szybkie decyzje,
kompania wojska wmaszerowaa do kliniki przy ul.Ko-
pernika 15. Byli to honorowi krwiodawcy. W sumie
przetoczono Pstrowskiemu 20 l krwi! Nic to nie pomogo.
Szybko pojawiy si spiskowe teorie na temat je-
go mierci. Trudno si nawet dziwi, bo kilka miesicy
wczeniej, pytany o sens wycigu pracy i o to, czy aby
nie naraa zdrowia swego iwszystkich, ktrych do tego
zachca odpowiedzia: Czy ja wygldam na takiego,
ktry pracuje na krtk met? Przecie mam on, tych
dwch synkw ima creczk. Wic musz obliczy siy
na kilka lat pracy.
W pogrzebie Pstrowskiego wzio udzia ponad
100 tys. osb. Jego imieniem ochrzczono Politechnik
lsk w Gliwicach i zabrzask kopalni, w ktrej po
y g
wojnie pracowa. By pierwszym grnikiem, ktry sta-
n na cokole pomnika, ipierwszym, ktrego dostrzeo-
no w encyklopedii. W setkach polskich miast doczeka
si swoich ulic. Fale mrz pru rudowglowiec Wincen-
ty Pstrowski. Pomiertnie przyznano grnikowi Order
Budowniczych Polski Ludowej najwysze odznaczenie
PRL (znumerem drugim; numer pierwszy otrzyma, te
pomiertnie gen. Karol wierczewski).
g
WYCIG PO MIERCI IKONY. Mimo wszystko z propa-
gandowego punktu widzenia by postaci niefortunn.
Wadze miay znim kopot po mierci, bo ludzie oceni-
li, e by ofar wycigu pracy mwi prof. Woniczka. y
''+
.:', . .'.,
,.,|.,.+..:
'...+.: m1:'.
., ,.1...'+
,.+., '...:.|:
'|..'.:
',1. |.,, )+ .
128
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Sta si przedmiotem artw. Ojego rekordach mwio-
no przy piwie: Chcesz si uda na Sd Boski, to pracuj
jak grnik Pstrowski albo: Wincenty Pstrowski, grnik
ubogi, przekroczy norm, wycign nogi.
Na pniejszych przodownikw pracy partia namasz-
czaa ju ludzi modych, z natury skonnych do rywali-
zacji: na boisku, na bieni, wpracy. Jeeli szy jeszcze za
tym wymierne korzyci materialne, to nietrudno byo pozy-
ska chtnych do wspzawodnictwa komentuje historyk.
Pstrowski sta si, chcc nie chcc, ikon wspzawod-
nictwa, cho prawdziwy wycig pracy ruszy ju po jego
mierci. Mimo propagandowych zabiegw wiadomo by-
o, e znakomita wikszo zawodnikw startuje dla pie-
nidzy. Rnie mona ocenia ekonomiczne efekty ta-
kiego wycigu. Na pewno powodowa on podwyszenie
norm pracy: bo jeli jeden potraf wyrba czy wyrobi
300600 proc. normy, to dlaczego inni nie maj zrobi
czego podobnego?!
Wkwietniu 1948r. kardyna Stefan Wyszyski zauwa-
y whomilii: C ztego, e mam, dziki wspzawod-
nictwu, cae pudeko zapaek ale wrodku tylko jedn
dobr?.
Jan Dzi adul
W
noc z 30 na 31 sierpnia 1935 r. Aleksiej
Stachanow (190677), grnik kopalni
Centralna Irmino w Zagbiu Doniec-
kim, wyrba 102 tony wgla, czyli wykona po-
nad 1400 proc. dniwki! Okrzyknito to rekor-
dem wiata. Rekordy ZSRR stay na porzdku
dziennym i nikogo specjalnie ju nie dziwiy.
Niektre wycigi pracy trzeba byo wrcz zaha-
mowa. Za duo np. skadw wykolejao si po
rekordach szybkoci biegu pocigw towaro-
wych i szo w odstawk.
Pierwsz form wspzawodnictwa pracy
w bolszewickiej Rosji byy tzw. subotniki; naj-
pierw do bezpatnej pracy w soboty przystpili
pracownicy kolei moskiewsko-kazaskiej; wma-
ju 1919 r. wyremontowali 4 parowozy i 16 wago-
nw. Tzw. komunizm wojenny zlikwidowa insty-
tucje gospodarki rynkowej i podporzdkowa
produkcj przemysow potrzebom walczcej
z kontrrewolucj Armii Czerwonej. Kiedy ojczy-
zna w potrzebie, dostarczenie ywnoci i broni
stao si patriotycznym obowizkiem.
1 maja 1920 r. na pierwszym oglnorosyjskim
subotniku wadze partii bolszewikw zatwier-
dziy regulamin, i sobotnia praca powinna do-
tyczy spraw szczeglnie wanych i pilnych,
a przy tym uczestnicy czynw maj dy do
podniesienia ustalonych norm pracy. W myl
wytyczonego celu w Zagbiu Donieckim na-
rodzia si idea pracy szturmowej. Specjalnie
na t okoliczno uformowane brygady sztur-
mowe stale wykonyway 2030 proc. produkcji
ponad plan.
Szturmowcw nagradzano uroczycie do-
datkowymi kartkami zaopatrzeniowymi i grom-
kimi brawami. Sam Lenin broni tych przywile-
jw, odpowiadajc jasno i krtko: Szturmowo
jest wyrnikiem, a wyrnienie bez konsump-
cji jest niczym.
Brygady szturmowe odrodziy si kilka lat
pniej, kiedy w styczniu 1929 r. Komsomol-
ska Prawda w odezwie do Komsomou (mo-
dzieowej przybudwki partii komunistycznej)
zaapelowaa o podjcie wszechzwizkowego
socjalistycznego wspzawodnictwa pracy.
Wkrtce w rnych formach wspzawodnic-
twa pracy przecigao si ok. 70 proc. robotni-
kw ZSRR. A wrd nich Nikita Izotow, grnik
z Donieckiego Zagbia Wglowego, bohater
radzieckiej prasy, ktry regularnie wykonywa
prawie 500 proc. normy, pokonujc stale sam
siebie. Jednak to nie on, ale wspomniany wyej
Stachanow namaszczony zosta na patrona idei
bezpardonowego wspzawodnictwa.
W poowie 1935 r. prawie trzy czwarte wgla
donieccy grnicy wydobywali rcznie. Robota
kulaa do planu brakowao ponad 2 mln ton
wgla. Rozluniaa si dyscyplina, rosa oglna
niech, robotnicy porzucali prac. W takich
okolicznociach objawi si Stachanow, ww-
czas bezpartyjny analfabeta, wczeniej pod-
dany dokadnej obserwacji. Na polecenie partii
przygotowano odpowiedni grunt i idealne wa-
runki do bicia rekordu. Pod rk mia wszystkie
potrzebne materiay, usprawniono dopyw po-
wietrza do przodka, zmieniono organizacj pra-
cy. Rbacz Stachanow wydoby 102 tony wgla!
To by dopiero pocztek. Grnik Djukanow
zakasa rkawy, splun w donie i wyrba
120 ton. Stachanow podnis rzucon rkawi-
c w marcu 1936 r. wyrba 350 ton! Narodzi
si ruch stachanowski. W rnych formach idea
wspzawodnictwa dotrwaa do upadku ZSRR.
Na samego Stachanowa posypay si za-
szczyty i odznaczenia. W nagrod dosta samo-
chd, a e nie umia prowadzi, na etacie kopal-
nianym zatrudniono dyspozycyjnego kierowc.
Inicjatora wspzawodnictwa skierowano na
studia do Akademii Przemysowej. Zaczyna od
nauki czytania i pisania. Ju jako inynier obj
fotel dyrektora kopalni w Karagandzie, a nieco
pniej etat w Ministerstwie Przemysu Wglo-
wego, skd uda si na emerytur. (JD)
STACHANOWCY DOGONI MY, PRZEGONI MY, ZAROBI MY
Wpublikacji wykorzystaem informacje zksiki Huberta Wilka Kto wyrbie wicej ode mnie?
Wspzawodnictwo pracy robotnikw wPolsce wlatach 19471955. Krzysztofowi Goryskiemu
dzikuj za udostpnienie pracy magisterskiej (promotorem by prof. Marcin Kula
zUniwersytetu Warszawskiego) Grnik na pomniku grnik wkopalni 19491955.
....' |':'.:, '|+.'+.. . !'..:, ,.+.1,1'..: )+) .
'.1...., ,.+., !.|+, !.:1'..'. . /+.+1+ ,.:1
|+''..+m. .,+.1...|.+ . '.:, '...:, ),, .
129 129
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Postawy Polakw
Szepty i bluzgi
NOCNE POLAKW ROZMOWY. Nie jest atwo analizo-
wa opinie, pogldy i emocje ludzi w Polsce doby stali-
nizmu. Cenzura mediw i strach przed represjami blo-
koway spoeczn ekspresj. Ale MBP oraz PZPR staray
si monitorowa nastroje, najczciej drog dziaa bez-
prawnych. Tajni wsppracownicy (TW) donosili, czy-
tano prywatn korespondencj, odnotowywano napi-
sy na murach i w toaletach, raportowano o postawach
i zachowaniach podczas zebra i maswek. Wielu za to
gone mwienie trafo przed komisje specjalne, do wi-
zie i obozw pracy przymusowej (art. s. 42). Zdecydo-
wana wikszo Polakw zdawaa sobie spraw z sankcji
grocych za wypowiadanie pogldw wrogich czy tylko
niechtnych, a nawet nie do entuzjastycznych wobec
panujcego systemu. Strach by budulcem przystosowa-
nia. Dyktowa konformizm.
Nastroje si zmieniay, faloway: optymizm walczy
z pesymizmem, trwodze towarzyszyy nadzieje. Mona
wyrni kilka kluczowych zagadnie, wok ktrych
toczyy si nocne Polakw rozmowy.
SZOK PIERWSZEGO UDERZENIA. Po wyjtkowo bru-
talnej kampanii przedwyborczej jesieni i zim 1946 r.
(art. s. 26) spoeczne emocje opady wiosn nastpnego
roku. Nie na dugo jednak. Coraz wicej oznak sugero-
wao kres ogoszonej zaraz po wojnie rzekomo agodnej
rewolucji. Maria Dbrowska, pisarka, zanotowaa w swo-
im dzienniku w grudniu 1947r.:
W stalinowskiej Polsce nie uualo si ouebiac glosu spoleczenstwu -
zaczlo mowic szeptem. Ten szept pousluchiwano. Paiauoksalnie,
uziki zachowanym iapoitom z inwigilacji mozemy poznac
pizekonania i postawy pizecitnych Polakow.
MARCI N ZAREMBA
_kochane 0ziecko! Czeka]q nas ]eszcze
bardzo cizkie i burzliwe czasy. 2aczy-
nam nawet wqtpic aby to si moglo po
kosciach roze]sc zwlaszcza ]eszcze po
dolaniu oliwy do ognia przez stworzenie
o c]alnego 8iura 1n1ormacy]nego komuni-
stycznego z siedzibq w 8elgradzie ale
kto si naprzod martwi to si dwa razy
martwi. Calu] bardzo 1atus".
_Niechlu]ny obrzydliwy druk
]ak wszystko dzisia]. 2ycie W-wy
przepelnione kos]q rosy]ska literatura
rosy]ska kultura rosy]ska sztuka
]uz nawet nic si nie krpu]q.
2adnego wstydu zadnego pomiarkowania
zadne] swiadomosci ]akie to wrazenie
robi na polskie] publicznosci. 1a coraz
bardzie] we wszystkim zdradza]qca si
pogarda dla wszystkiego co w olsce
nie ]est nasladownictwem kos]i!".
Jesieni powstanie Biura Informacyjnego, organizacji
koordynujcej dziaalno partii komunistycznych, oraz
ujawnienie si rzdzcej PPR jako partii komunistycznej
wywoao fal spekulacji. Jaki ojciec pisa do crki w li-
cie przejtym przez Biuro B IIDepartamentu MBP:
(We wszystkich cytatach pisownia oryginalna).
W padzierniku 1947 r. szerokim echem odbia si
ucieczka Stanisawa Mikoajczyka, przywdcy opozycyj-
nego PSL. W dniu podania tego faktu do publicznej wia-
domoci przed kioskami tworzyy si kolejki. Jak czyta-
my w raporcie szefa UBP na Warszaw: Reakcyjna cz
spoeczestwa zostaa silnie wstrznita i zdeprymowa-
na ucieczk. Najpierw gr bray nastroje pesymizmu:
Teraz przepada ostatnia nadzieja. Po pocztkowym
oszoomieniu ludzie zaczli przychodzi do siebie, tu-
maczy konieczno ucieczki aresztowaniem grocym
Mikoajczykowi.
TRWOGA NA WSI. Wzmagajce si napicie nabrao cech
trwogi po tzw. lipcowym plenum PPR w 1948r., podczas
ktrego Hilary Minc zapowiedzia, e wyparcie ele-
mentw kapitalistycznych nie tylko nie bdzie wygasa,
ale wrcz przeciwnie, bdzie si zaostrza. Wie ogar-
na autentyczna psychoza, praktycznie utrzymujca si
do mierci Stalina w marcu 1953r. Przewidujc najgor-
sze chopi chwycili za bro sabych: masowo dokony-
wali uboju zwierzt i wyprzeday zebranych dopiero
co plonw, ewentualnie ocigali si z pracami polowy-
mi. Kraj zalaa fala plotek idomysw. Teraz wszystkie
mae gospodarstwa do 5 mrg maj zosta, a od 5-ciu
wzwy maj parcelowa na kochozy, ale czy to si sta-
nie, nie daj Boe! mwiono. Opowiadaj o tym, e w
kochozach chopi bd mieli jedno ubranie, bd cho-
dzi do kota po zup i e lepiej i do lasu i wywoa
rozlew krwi, nie podda si tej paszczynie. Nie byy
to czcze pogrki.
Trwoga, jaka ogarna wie, przypominaa nowoyt-
ne bunty chopskie na zachodzie Europy. W jednej z ob-
rabowanych pod Radomiem spdzielni kto zostawi
kartk: Czoem czerwoni panowie, od dnia dzisiejszego
rozpoczynam pacyfkacj waszych kochozw. Wzrosa
130
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
dla nas. Jak dalej tak bdzie to zamorduj nas wszystkich
polakw te przeklte bolszewiki. Nie macie pojcia jak
cay nard modli si. Kocioy s przepenione i po 10
mszw witych odprawia si dziennie istale peno. Tak
prosi nard o wojn.
POGOSKI I STRACHY. Praktycznie przez cay okres sta-
linowski Polacy yli w stanie staego, podwyszonego l-
ku wojennego, ktry w sytuacji eskalacji zimnej wojny
nabiera cech zbiorowej trwogi manifestujcej si pani-
kami, wykupywaniem towarw ze sklepw. Takich wo-
jennych zagroe byo co najmniej kilka.
24 czerwca 1948 r. Stalin nakaza zablokowa drogi
dojazdowe i wstrzyma dostawy ywnoci i energii do
zachodnich sektorw Berlina. Rozpocz si tzw. pierw-
szy kryzys berliski, grocy wybuchem konfiktu glo-
balnego. W Polsce wybucha psychoza wojenna. W ra-
portach MBP czytamy:
z Biaegostoku: Masowe przygotowanie zapasw, w
zwizku z czym w niektrych miejscowociach zabra-
ko cukru, soli i zapaek;
z Kielc: rozpowszechniane s pogoski o zrzucie de-
santu amerykaskiego i mobilizacji;
z Katowic: Z terenw pooonych na pograniczu Cze-
chosowacji donosz, i ludno miejscowa przygoto-
wuje zaciemnienie;
z odzi w prywatnym licie kto radzi: Zmuszaj
mnie do napisania tego listu codzienne audycje ra-
diowe, jak rwnie i oglna sytuacja w wiecie. Naj-
drosi, wojna jest nieunikniona i wszystko si na to za-
nosi, gdy bardzo idzie spr o Berlin. Dlatego te ko-
niecznym jest robi bez przerwy mk... Powinnicie
bez przerwy przesya poczt co tydzie po 10 kg, aby
uzbiera cho 150 kg... Pisz to nie po to, aby wam ro-
bi zmartwienie, ale z przezornoci widzc i syszc co
ludzie robi. Na grand aduj wgiel do piwnic i robi
zapasy.
NOMINACJA ROKOSSOWSKIEGO. Kolejna panika wo-
jenna przesza, gdy 7 listopada 1949 r. Polacy usyszeli
przez radio, e marszaek Konstanty Rokossowski (art.
s. 68) zosta mianowany na ministra obrony narodowej.
By dowiedzie si, jak opinia publiczna odebraa zmiany,
bezpieka odpowiednio zadaniowaa swoj agentur.
Mao kto chcia si wypowiada publicznie. Jak w rapor-
cie przyznali funkcjonariusze UB ludzie boj si mwi
na temat zmiany marszakw.
Pewne jest jedno: w narodzie wiadomo wywoaa
wstrzs. Wszyscy byli zaskoczeni. Maria Dbrowska w
licie do Anny Kowalskiej pisaa:
liczba sabotay, niszczono zbiory i narzdzia. Nierzad-
ko agitujcy zetempowcy musieli salwowa si ucieczk
przed rozwcieczonymi chopami. Dochodzio do rko-
czynw, bywao, e ze skutkiem miertelnym. Jesieni
1948r. kto pisa w prywatnym licie:
_0 nas roznie mowiq ludzie o wo]nie
i o kolchozach ze przymuszq ludzi
do tego a ludzie si strasznie bo]q
bo to ]est czego si bac. Straszna
]est wo]na ale ]eszcze strasznie]sze
te kolchozy bo na wo]nie zginie kogo
zabi]q a tak zginq wszyscy".
ODSUNICIE GOMUKI. Druga poowa 1948 r. przynio-
sa jeszcze jedno wydarzenie, komentowane powszech-
nie odsunicie od wadzy Wadysawa Gomuki, do-
tychczasowego pierwszego sekretarza PPR. Ludzie gubili
si w domysach. Kto pisa w prywatnym licie: U nas
dziej si niesamowite rzeczy w wiecie politycznym w
ogle wszystko wywraca si do gry nogami i powstaj
nonsensy. W dyskusjach gr braa interpretacja pesy-
mistyczna pod tytuem: teraz si za nas wezm. Praw-
dopodobnie student bd studentka pisa/a z Warszawy
do ojca: Nie wiem, czy macie jakie gazety, ale w War-
szawie trzsie si na wspomnienie, e Gomuka zosta
odsunity z PPR, gdzie by sekretarzem wyrzucili go
podobno i jak podaje prasa i radio, e nie chcia zgodzi
si na wprowadzenie gospodarstw spdzielczych (czy-
li oczywicie kochozw). W pepeerze podobno rozam,
nie mog si zgodzi, na miejsce Gomuki wezwali Bie-
ruta. Poza tym zarzucaj mu, e sprzyja rzdowi Tito itd.
(te wiadomoci wstrzsny ca Warszaw, w ogle co
czu nieprzyjemn atmosfer). Ale si tymi wiadomo-
ciami zbytnio nie przejmuj Tatusiu, moe to dla nas b-
dzie lepiej.
Opinie pesymistyczne jednak przewaay. W parowo-
zowni w Eku TW podsucha rozmow kolejarzy:
_0ni wszyscy nas wyslq na biale niedz-
wiedzie dowodem czego ]est chociazby
sposob przeprowadzenia czystki analo-
giczny do te] ]aka przeprowadzona
byla w 2Skk".
Narastay nastroje panikarskie. Z odzi kto pisa:
W aptece, w domu, gdzie tylko idziesz syszysz to sa-
mo: zapasy, brak soli, cukrw, tuszczw itp., histeria.
Staram si tym nie przejmowa, ale mimo woli ogar-
nia czowieka panika, Taki owczy pd do robienia zapa-
sw. Kto inny prorokowa: Na pewno zrobi kocho-
zy. Wyrzucili Gomuk i Bierut rzdzi. Nic si nie zmie-
ni. Ja w ogle nie wierz w wojn. Co robi?.
NARD PROSI O WOJN. Wikszo Polakw wierzy-
a jednak w wojn: bali si jej bd skrycie na ni liczyli.
Stalinowskie przyspieszenie latem 1948r. spowodowao,
e w niektrych grupach spoecznych odyy rozpacz-
liwe nadzieje na wybuch nowego, zbrojnego konfik-
tu. Mia przynie wyzwolenie od bolszewikw, przede
wszystkim uniemoliwi przeprowadzenie kolektywiza-
cji idokoczenie bitwy o handel.
Z listu napisanego w odzi wynika, e o now wojn
masowo modlono si w kocioach: u nas komuna rz-
dzi. My ju nie moemy doczeka si lepszych czasw.
W 1939 roku kady polak ipolka mocno bali si wojny,
a dzisiaj kady prosi Boga o wojn, bo ju nie ma ycia
_Wszyscy sq zda]e si za]ci wczora]szq
nominac]q. lakiez sq re eksy wczora]-
sze] sensac]i spytala urocza ani 2o a.
Ach - dodala - to wielka szansa
miec naczelnym wodzem tak wielkiego
dowodc tak slawnego czlowieka
takiego w kazde] bitwie. Wszystko tedy
na]lepie] kochana na tym na]lepszym
ze swiatow".
Fragment prywatnego listu z Krakowa: Marszakiem
zosta ju wybrany Rokossowski. Krakw szalenie tym
poruszony.
Opinia publiczna nigdy nie mwi jednym gosem
i wwczas take bya podzielona. Kto tytuujcy adre-
sata per Ob. (obywatelu) by zaskoczony, ale pozytywnie.
Warto zwrci uwag na zawarty w licie komunistycz-
131 131
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
pek znikao wszystko, co mogo si przyda. W lecie
wykupywano zimowe paszcze i buty. Rodzice nie pusz-
czali dzieci na kolonie. Kobiety przychodziy do podsta-
wowych organizacji partyjnych z paczem, bojc si, e
mowie i synowie wnet zostan wysani do Korei. Cho-
pi odmawiali wykonywania prac polowych. Uspokojenie
nastpio po mierci Stalina (art. s. 59) i rozmowach wiel-
kiej czwrki w 1954 r. w Genewie.
ECHA TERRORU. Wanym tematem rozmw Polakw
musiay by procesy pokazowe (art. s. 38). Bardziej si
tego domylamy, ni wiemy, poniewa mwienia o tym
unikano jak ognia. Tajni agenci czasami jednak odnosili
sukces. 31 lipca 1951 r. przed Najwyszym Sdem Woj-
skowym w Warszawie rozpocz si proces czterech ge-
neraw (Stanisawa Tatara, Franciszka Hermana, Jerze-
go Kirchmayera i Stefana Mossora, art. s. 116) oraz piciu
innych ofcerw. Jak poda PAP: Przestpcza dziaal-
no ich obliczona bya na to, by uniemoliwi imperia-
listom oderwanie polskich ziem zachodnich od macie-
rzy i przyczenie ich do neohitlerowskich Niemiec oraz
przeksztacenie pozostaej Polski w niewolnicz koloni
imperialistw.
Z doniesie wynika, e niewielu uwierzyo w ten ko-
munikat. Stranik jednej z hut w Katowicach powiedzia:
ny autorytaryzm gra wie, co robi, albo, jak kto woli,
na charyzm Biura Politycznego. Kiedy mwiem Ci
Niuniu, e Marszaek Rokosowski zostanie chyba Mar-
szakiem Polski, ot i sprawdzio si do szybko prawda?
Przyznam Ci si Niusieko, e nie spodziewaem si je-
dynie, e to tak szybko si stanie, a wydaje si, e czas
jeszcze na to nie nadszed. Zreszt biuro polityczne wie,
co robi i po co sobie gow zawraca, prawda?.
Z prywatnej korespondencji wynika, e ukszenie he-
glowskie postpowao: Jeli chodzi o mnie, to nic no-
wego. (...) Myl, e dorosam do Partii to raz, a po drugie
chc, by mnie partia wychowaa tak jak si wychowuje
czowieka Zwizku Radzieckiego.
Optymici mieli nadziej (ponn, jak si okazao), e
nominacja przyniesie amnesti dla winiw. Wszyscy
zachodzili w gow, kto radzi w prywatnym licie:
_1 prosz da]cie sobie radio
zreperowac bo teraz nastqpi
wielka chwila w olsce. 1 slucha]cie
Londynu bo si cos swici".
Na giedzie opinii dominowa strach. Nominacja wy-
woaa przede wszystkim zaniepokojenie: Sytuacja do-
sza do punktu kulminacyjnego. Jak wynika z doniesie
bezpieki, blady strach pad na prywatnych kupcw i pro-
ducentw. Ich niedobitki z bitwy o handel przewidyway
ostateczny koniec: Nastpi wywoenie dzielnicami na
Syberi mieszkacw Warszawy, a na ich miejsce maj
by przywiezieni ludzie z ZSRR.
Najbardziej bano si jednak wojny. W Wojewdzkim
Komitecie ydowskim w Krakowie odnotowano wik-
sz liczb ydw chtnych do wyjazdu do Palestyny (art.
s. 98). Jak podczas kadej paniki wojennej gwatownie
wzrs popyt na towary wkiennicze, obuwie i ywno,
przede wszystkim sl, cukier, kasze, sonin. Na czarnej
giedzie zapanowa zastj. Cinkciarze wstrzymali handel
dolarami i zotem. Kasandryczny list z Krakowa:
Wiele osb podejrzewao, e proces generaw stano-
wi przygotowanie do znacznie powaniejszej sprawy Go-
muki, ktremu zarzucano tzw. odchylenie prawicowo-
nacjonalistyczne. Jaki dziennikarz mia powiedzie do
TW: To jest nic innego jak wykoczenie caego prawico-
wego skrzyda. Generaowie to naturalnie pretekst gw-
ny. Jednak cel to Spychalski, za ktrym stoi Gomuka,
no i ci wszyscy gomukowcy, ktrzy jeszcze dotychczas
mniej lub bardziej cicho krc nosem w partii albo nawet
i nie gomukowcy.
ATAKI NA KOCI. Polacy wymieniali midzy sob
opinie rwnie na temat przykrcenia ruby Kocioowi
(art. s. 93). W silnie religijnym spoeczestwie by to je-
den z najwaniejszych tematw rozmw i prywatnej ko-
respondencji. Po administracyjnym nakazie usuwania
krzyy z placwek owiatowych ucze pisa do rodzicw
w grudniu 1948r.:
_2robcie sobie zapasy cukru mqki
mydla soli itd. - tak Wam radz ]ak
sobie. ienidzy zadnych nie trzyma]cie
choc wiem ze i tak nie macie.
Slyszeliscie pewnie ze ]uz Marszalek
2ymierski poszedl won a na ]ego
mie]sce przyszedl nowy Marszalek
olski kokossowski. 0gromna czystka
w W-wie w kzqdzie. Niedlugo bdziemy
mieli kzqd kadziecki".
WOJNA KOREASKA. Wojenny strach trzyma mocno
i dawa o sobie zna podczas nastpnych panik wojen-
nych. Podsycana przez propagand iowiat rosa trwoga
przed wybuchem iskaeniem jdrowym. W1950r. woj-
n przewidywano 8 maja i 1 wrzenia 1950 r., w kwiet-
niu 1952 r. itd. Zapowiedzi wojny miaa by rejestracja
ofcerw, mier arcybiskupa Adama Sapiehy, rozpisanie
Narodowej Poyczki Rozwoju Si Polski, przeduenie
suby wojskowej itp. We wrzeniu 1951 r. pasaerki po-
cigu na trasie Pozna-Szamotuy mwiy:
bdzie wojna bo zostaa wydana ustawa o 3-letniej su-
bie wojskowej.
Poczucie zagroenia zwizanego z wojn signo ze-
nitu, gdy komunistyczna Korea ruszya na poudnie
wczerwcu 1950 r. Przekonanie, e zaraz rozpocznie si
III wojna wiatowa, byo powszechne. Ze sklepowych
_1en caly proces to wielka lipa
to tylko mydlenie oczow. {...}
1o ]est tylko dziwne ze wszyscy przy-
zna]q si do winy kiedy dziecko wez-
mie pieniqdze na cukierki to chocbys
]e zabil nie przyzna si a tacy wielcy
ludzie przyzna]q si bez niczego".
_W olsztynskich szkolach wyrzuca]q
]uz krzyze z klas i kazq dzieciom w ]e-
ziorze topic. W mechanicznym gimnaz]um
zd]li tez krzyze i zlozyli do kance-
larii a chlopcy kancelari wytrychem
otworzyli i krzyze wrocily na swo]e
mie]sce. owiedzieli ze ]ak zlapiq
tego co swo]q rkq zde]mu]e krzyz
to go zywego nie puszczq".
Mimo grocych represji wierni stawali w obronie pra-
wa do kultu. Jaka dziewczynka, mieszkanka internatu,
pisaa w padzierniku 1952 r.:
132
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Boom demograczny:
Nowy Czowiek na porodwce
Odbudowa rodziny. Na lata stalinizmu przypad czas powojennego
wyu demograficznego midzy 1950 a 1955 r. na wiat przyszo w Polsce
ponad 4,5 mln dzieci. Mimo ogromu zniszcze spowodowanych wojn
i trudnej sytuacji materialnej rosa liczba zawieranych maestw. Od-
budowa pastwa nie ograniczaa si do odgruzowywania miast i wzno-
szenia nowych budynkw, jej wanym elementem bya rwnie odbu-
dowa rodziny, bo duy nard to silne pastwo. Na lsku wzrost liczby
urodze odczytywano jako zwycistwo w dziedzinie zasiedlania Ziem
Zachodnich. Przyrost naturalny sta si jednym z tematw propagandy
PRL. Wielodzietne rodziny byy dum pastwa; Przekrj w 1951 r. donosi
o planach masowej produkcji wzkw dla szecioraczkw.
W rzeczywistoci jednak polityka prorodzinna Polski Ludowej kulaa.
W obkach i przedszkolach brakowao miejsc, co utrudniao kobietom po-
wrt do pracy. Plag by alkoholizm, efektem wzrastajca liczba rozbitych
rodzin. Pastwo nie byo w stanie wyegzekwowa alimentw, przez co sa-
motne matki zostaway bez rodkw do ycia. W wielu rodzinach gd by
na porzdku dziennym. Moda robotnica w licie do ycia Warszawyskar-
ya si: Janusz przychodzi teraz codziennie do domu pijany i bez grosza
w kieszeni. Kad wypat przepija (). Cierpiaam z dziemi straszny, nie
do opisania gd (...). Trzymiesiczna Ewa jada przez cay tydzie papk z
mki, a ja ze starsz creczk kluski na wodzie. (yciowe klski, w Rodzi-
no jaka jeste?, oprac. Mirosawa Parzyska, Irena Tarowska).
Pieko kobiet. Wstrzsajcym momentem w yciu wczesnych ko-
biet by pord. Warunki w szpitalach byy przeraajce. Brakowao pod-
stawowych lekarstw, rodkw czystoci oraz jedzenia niektre placwki
decydoway si nawet na zakup kz, eby rozwiza problem braku mle-
ka. Ju sama moliwo skorzystania z azienki i wzicia prysznica bya
luksusem. Dziennikarka Ewa Berberyusz tak po latach wspominaa swj
pobyt w jednym z warszawskich szpitali w 1958 r. (Moja teczka): a-
zienka szpitalna zamknita. Poprosiam o klucz; chciaam si wykpa.
O, tak, o, tak popary mnie poonice. Wykpiecie si w domu usy-
szaymy. Urgowisko. Wikszo nie miaa azienek. Poskaryam si le-
karce na obchodzie. Kazaa otworzy. Personel huzia: Znalaza si czy-
ciocha! azienki si zachciewa! krzykna poona.
Najwikszym utrapieniem by jednak brak personelu medycznego spo-
wodowany wojn. W czasie kursw zawodowych, bo na pene studia me-
dyczne nie byo czasu, na sali porodowej praktykowano zaledwie 24 go-
_Mamy zmieniony rozklad dnia
w internacie na dzien swiqteczny
tzn. ze tak ulozony ze do koscio-
la pod zadnym wzgldem nie mozemy
isc. o odczytaniu tego regulami-
nu w tym samym dniu na apelu
wieczornym zamiast hymnu Naprzod
Mlodziezy Swiata spiewalismy
My chcemy 8oga oczywiscie
po porozumieniu midzy nami po
odspiewaniu te] piesni pro1esor
wychowawca - siny ze zlosci - ka-
zal nam spiewac hymn ale z dziew-
czynek zadna nie spiewala hymnu
tylko niektorzy chlopcy ktorzy
nie byli umowieni z dziewczynka-
mi. Nie wiem co z tego bdzie
mysl ze nic a do kosciola
bdziemy uciekac ]ak si uda".
W narodzie szerokim echem odbio si internowa-
nie prymasa Stefana Wyszyskiego we wrzeniu 1953r.
Jaka pani pisaa w tym czasie: Jestem w szczeglny
sposb dobita z chwil, kiedy po Warszawie gruchna
wie, e jego Ekscelencja Ks. Prymas Wyszyski zosta
aresztowany wraz z dwoma innymi biskupami. (...) War-
szawa jest szczeglnie poruszona.
SZTUKA MIMIKRY. Odgrny nacisk ideologiczny, strach
przed represjami wymusza przyjmowanie strategii
przystosowawczych, maskowanie wasnych opinii. Stali-
nizm zmusza do moralnych kompromisw. Ludzie mu-
sieli uczestniczy w narzuconym rytuale: zabiera gos
podczas zebra partyjnych, i w pochodzie pierwszo-
majowym, jecha agitowa na wie. Jednak wielu robio
to wbrew sobie. Sztuk mimikry najlepiej potwierdza-
j prywatne listy. Jaki ucze pisa do kolegi/koleanki
w 1948 r.: Musisz zachowa lojalno to trudno. Mao
nawet lojalno, jeli chcesz skoczy [szko] i w ogle
jako egzystowa, to musisz wykaza si pewn doz za-
pau i inicjatywy. Nie miej mi tego za ze, e Ci w ten spo-
sb pisz. ycie jest twarde, a trzeba z ywymi naprzd
i. Ja od wszystkiego na razie si wykrcam, bo wci
tumacz chorob. Troch si odwlecze, a pniej bdzie
blisko matury to dadz spokj.
PISMA ULOTNE. Ale stosunek do panujcego porzdku
wyraano rwnie w ulotkach, malujc napisy na mu-
rach, piszc na drzwiach toalet. Podobnie jak graf ti na
murach staroytnych Pompejw, dobrze oddaj panuj-
ce nastroje przynajmniej czci spoeczestwa. W kloze-
cie dworcowym w Dziedzicach mona byo przeczyta:
Sraj Polaku sraj,/Na Stalina kraj,/My Polacy w dupie
mamy,/Ruski raj.
A w sawojce na dworcu w Tychach kto nabazgra:
_Sra] na wysokie czolo Lenina
Sra] na glupi leb Stalina
Sra] na wszystkich
komunistow w swiecie
Ale nie sra] na deski w klozecie".
Marci n Zaremba
'..':1..., .1:' /1...+, )+) .
133 133
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
kopot z poonic, wezwaa drug do pomocy i wsplnymi siami wyni-
coway macic jak rkaw. oysko nadal trzymao si mocno. Babki my-
lay, e rodzi si drugi syn i wbijajc palce we wszystko, co zdyo samo
na wiat si pokaza, poszarpay macic. Kobieta zmara. (Za: Pamitniki
lekarzy, red. Kazimierz Bidakowski, Tadeusz Wjcik).
Na wsiach tego typu zdarzenia byy tak czste, e nie wzbudzay wik-
szych emocji. Lekarze, jeli w ogle byli wzywani, to w wikszoci przy-
padkw przybywali zbyt pno. Baasz po latach pisa: Leaa na goej
somie, a pod ni widniay kaue krwi. Obok krcia si gromadka dzie-
ci mao rnica si od siebie wiekiem. () Naliczyem picioro, szste
w koysce. Od ka rozchodziy si krwawe lady stp dziecicych po ca-
ej izdebce. One do ostatniej chwili nie wiedziay, e matka ju nie yje, i
woay: Mamo, daj chleba!.
Skrobanka bez znieczulenia. Wikszo ci bya nieplanowana,
poniewa nie znano podstawowych metod antykoncepcji. W szkoach
nie prowadzono edukacji seksualnej, a w rodzinach seks by tematem
tabu. Brak wiedzy na temat seksualnoci dotyczy zarwno modych, jak
i starych. Jeden z wczesnych lekarzy, Witold Zitkiewicz, opisuje (w Pa-
mitnikach lekarzy) sytuacj, w ktrej matka przywozi siedemnastolet-
ni crk do szpitala z objawami silnych blw nogi. W cigu kilku chwil
dziewczyna rodzi zdrowego chopca. Matka prawie mdleje. Niemo-
liwe, przecie ona nie bya w ciy. Ani ojciec, ani ja nie zauwaylimy,
a mieszkamy razem. Sytuacja ulega pewnej zmianie po 1957 r., kiedy za-
oono Towarzystwo wiadomego Macierzystwa, ktrego gwnym ce-
lem bya edukacja seksualna modziey.
Bardzo czst metod antykoncepcji bya de facto aborcja, mimo e
do 1956 r. mona j byo przeprowadza tylko w przypadku kazirodztwa,
domniemanego gwatu, zagroenia zdrowia ciarnej lub gdy dziewczy-
na miaa mniej ni 15 lat. Aby zapobiec ujemnym skutkom zabiegw prze-
rywania ciy, wykonywanych czsto w zych warunkach i przez osoby
niebdce lekarzami, doprowadzono do wprowadzenia nowej ustawy.
Aborcja staa si dostpna m.in. ze wzgldu na trudne warunki ycia. Te-
raz wystarczyo tylko odpowiednie owiadczenie samej ciarnej, aby
mogo doj do usunicia ciy.
Ustawa jednak wcale nie poprawia jakoci zabiegu, a co wicej,
wzmocnia niech lekarzy do pacjentek. Skaryli si, rozsierdzeni, e nie-
ktre baby przychodz do nich co dwa, trzy miesice na zabieg. Bez e-
nady. Skrobi ze zoci, bez znieczulenia powie mi jeden. Pokrzyczy
i za miesic przychodzi z now ci. Wyskroba rozkazuje (...) Czy wy
demograficzny znieczula poonikw? Czy te ustawa, ktra aprobowa-
a aborcj? pytaa Berberyusz w reportau Kto kae kobiecie cierpie.
Spoeczestwo ignorowao cierpienia kobiet. Mizoginistyczna propa-
ganda pastwowa promowaa wizerunek silnej kobiety pracujcej, ro-
botnicy, kochonicy. Pastwo nie przywizywao wagi do warunkw,
w jakich rodziy. Wartoci najwysz by rozwj produkcji, a nie jakie
tam wrzeszczce baby.
Anna Augustowska, Jami na Kurczewska
dziny. Po wojnie przyszli nowi, z awansu. () Wpajano im, e teraz oni s
tu panami, a nie buruje. Naga zmiana statusu spoecznego wzmocniona
zohydzajc propagand skundlia ludzi. Efektem by skrajnie negatywny
stosunek personelu do pacjentek. Powszechnie okazywano im pogard,
wrogo, a nawet wstrt. Wspomnienia Berberyusz to jedna z najbardziej
wstrzsajcych relacji z sali porodowej: Huknicie w plecy: ko wolne,
id na sal... Id, kad si. Niech pani mnie drapie, prosz przeraony
student podsuwa mi rk. On jeden mwi poonicom pani. Rozdrapa-
am sobie piersi; krew si leje. Histeryzuj Dobijcie mnie, dobijcie! Obok
kobieta wyje bez sw. Druga woa Kup, robi kup! Zakrzykuje j per-
sonel: Unie giry, chcesz w gwno urodzi dziecko... Personel siedzi przy
stoliku, michy-chichy, wspomnienia z urlopu, jeden wcina kanapk.
Kobiety prymitywne i wraliwe. Nowy system podzieli ciarne
na dwie kategorie. Kobiety o niszym poziomie umysowym, ktre si
wasnych rk budoway socjalistyczny wiat, nie zwaay na przeszko-
dy stawiane przez Matk Natur: Kobieta prymitywna patrzy na pord
bez uczucia strachu, raczej jak na cik prac, ktr trzeba wykona, i z
ktrej nawet mona by dumn, cho odczuwa przy tym pewn nie-
wygod (cytaty z czasopisma Ginekologia polska. Za to inteligentne
i wraliwe, skalane buruazyjnym pochodzeniem, nie byy gotowe wy-
da na wiat Nowego Czowieka bez zbdnych jkw i narzeka. Prbo-
wano nawet naukowo dowie rnic w budowie fizycznej obu grup.
Bl, cierpienie oraz krzyki wzbudzay w lekarzach i poonych jeli nie
obojtno, to gniew i oburzenie. Znieczulenia traktowano jako fanabe-
ri. Moje rozstawione nogi przywizali bandaami do ka pisze Ber-
beryusz. Rozorane krocze zlali butelk jodyny i zaczli szy bez znie-
czulenia. Okrutnicy, nie macie czego mniej piekcego?! Do zba si
znieczula, a wy tak! Szycie trwao duej ni pord; bolao sakramencko;
bez przerwy urgaam. miali si: Jeszcze za mao boli, bo penymi zda-
niami wymyla.
Nawet cesark, jak wspominaa Ewa Berberyusz, przeprowadzano na
ywca: Cesarskie cicie odbywao si bez znieczulenia. Problemem byo
odpowiednie unieruchomienie poonic. W porwnaniu z tym, co z ni-
mi robiono, kaftan bezpieczestwa stanowi swobodne skrzyda. W ruch
szy sznury i wory z piaskiem. Unieruchamiana bya gowa; aden misie
nie mia drgn. Matka po cesarce, ktr przywieziono do naszej sali,
miaa bbelki piany w kcikach ust.
Pord na sianku. Obawiajc si strasznych szpitalnych dowiadcze
cz kobiet decydowaa si pozosta na czas rozwizania w domach.
W najgorszej sytuacji byy mieszkanki wsi. Norm by pord w stodole
wtowarzystwie koni, krw i wi. Kobiety leay na sianie, bez przeciera-
de, a wok pltay si starsze dzieci. Rodzce zazwyczaj nie miay szans
na fachow pomoc lekarsk. Mogy korzysta jedynie z opieki miejsco-
wych tzw. babek, ktre nie miay adnego wyksztacenia medycznego.
Czsto doprowadzao to do tragedii. Aleksander Baasz, lekarz, ktry pra-
cowa we wsi Siedliszcze, tak wspomina swoj praktyk: Babka miaa
',.|+' ,...,, )+) . ' +'..:..: ,:1.+|.,, )+) .
134
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Z prasy: codzienno midzy wierszami
Wasny kt. Mieszkaniowa rzeczywisto
tych czasw jest fascynujcym kolaem nowe-
go ze starym, rozwiza tymczasowych i wiel-
kich planw przebudowy miast. Domy powsta-
way w ramach wikszych zaoe, takich jak
MDM w Warszawie czy Nowa Huta w Krakowie.
Wbrew opinii wczesnej prasy budowano nie-
wiele, a na pewno nie do, by zaspokoi po-
trzeby zniszczonych miast, do ktrych migro-
way tysice ludzi ze wsi.
W Warszawie sytuacja bya dramatyczna:
19-letnia przodowniczka pracy Daniela Wa-
silewska zajmuje w Kozich Grkach pod Gro-
chowem betonowy bunkier poniemiecki. Bez
wzgldu na por roku i pogod, z sufitu i cian
cieka tu woda. Wasilewska mieszka tak ju 2la-
ta informowaa w maju 1952 r. prasa, apelujc
o mieszkanie dla dziewczyny. Inni pomieszkiwa-
li w ruinach zim tego roku Express Wieczor-
ny alarmowa: W mieszkaniach brak byo pod-
g, w oknach zamiast szyb wstawiono kawaki
dykty, niektre wntrza naprdce otynkowano
i w poszczeglnych izbach ustawiono rnego
kalibru prowizoryczne piecyki.
Zapachy. Nie wszdzie docieraa woda, cza-
sami w caym domu funkcjonowaa tylko jed-
na toaleta, ktrej otwarcie z hukiem ogaszano
w gazetach: W wyniku interwencji Echa [Krako-
wa] zostaa uruchomiona nowa ubikacja w do-
mu przy ul. Jzefa 18. Niestety nie zasypano jed-
nak jeszcze dou kloacznego w tym podwrku.
Braki w sklepach uniemoliwiay kupno pod-
stawowych produktw, czasami na drodze do
upragnionej kostki myda stawaa obsuga skle-
pu: Przycinita do muru [ekspedientka] wy-
znaa, e jest zarzdzenie zabraniajce sprze-
day kobietom myda do golenia skarya si
czytelniczka z Warszawy.
wczesne miasta mierdziay. Obsikane bra-
my, sterty gruzw i odpadkw w podwrkach
to wszystko sprawiao, e podre do szkoy
i pracy, zwaszcza wiosn i latem, musiay wi-
za si z wieloma nieprzyjemnociami. Odpo-
wiedzialnoci obarczano suby miejskie. Po-
ka mi swoje podwrko, a powiem ci, ile czasu
upyno od chwili ostatnich odwiedzin MPO!
przechwala si krakowski dziennikarz. Jerzy
Kowalski pisa do jednej z warszawskich gazet:
Od chwili przydzielenia nam mieszka, ani razu
nie wywieziono mieci.
ycie Warszawy win za smrd i brud obar-
czao samych mieszkacw lub zakady zbioro-
wego ywienia. Jadodajnia akademicka miaa
wylewa na Krakowskie Przedmiecie strugi po-
myj, a na Koziej niektrzy mieszkacy mimo
mietnikw mieli wyrzuca swoje mieci pro-
sto na podwrze. Pozbawione kanalizacji Wo-
chy byy przedstawiane jako wylgarnia much
i tuczarnia szczurw: Wylewajce si a na
ulice szamba, czciowo zasypane glinianki, w
ktrych pywaj potopione psy i koty oraz wszel-
kiego rodzaju mieci. Dalej: otwarte doki-miet-
niki w ogrodach i na niezabudowanych placach.
Powany problem dla mieszkacw i pro-
wadzcych sklepy stanowiy szczury. W maju
1952 r. przeprowadzano na terenie Warszawy
powszechn deratyzacj. Sklepy nie otrzymay
jednak odgrnego zarzdzenia, wic cz nie
braa udziau w odszczurzaniu, o czym donie-
li spostrzegawczy przechodnie. To karygod-
ne niedbalstwo zainspirowao warszawskiego
dziennikarza do podkrelenia grozy sytuacji:
Przypominamy tutaj o olbrzymich stratach, ja-
kie wyrzdzaj szczury naszej gospodarce naro-
dowej. Straty te sigaj wielu milionw zotych.
Smaki. Paniom domu prasa doradzaa, eby
na obiad poday zup jabkow z kluseczkami
oraz gulasz z ziemniakw, w pitek mogy ura-
czy domownikw filetem po islandzku czyli
gotowan ryb z jajkami i masem. Zachcano,
by ywi si fasol, jajkami, ziemniakami, maka-
ronem i cebul. W t rosce o zdrowie nakaniano
do robienia surwek. Jedzenie naleao oczy-
wicie oszczdza: Robi surwki tyle, aby nie
zostawaa. Je wie. Zainscenizowano na-
wet rozmow ony z mem o przyrzdzaniu
surwek. Idealna pani domu tak miaa tuma-
czy swemu mowi dobrodziejstwa pynce z
ich jedzenia: Nasze niedomagania odkowe,
katary, twoja kurza lepota i inne twoje i moje
dolegliwoci, wszystko pochodzi z nieracjonal-
nego odywiania si.
Mona byo sprbowa szczcia w barze
mlecznym. Miejsca te cieszyy si du popular-
noci, niemniej stoowanie si tam byo obar-
czone pewnym ryzykiem: Punkt gastronomicz-
ny przy Krakowskim Przedmieciu 29. ciany
brudne z zaciekami, puczka do szklanek uy-
wana za Krla Mieszka I, zardzewiaa i pogita,
bez biecej wody. Szklanki wobec tego pucze
si w wiadrze. W jednym z lokali podoga bya
zasana odpadkami, a na cianach widniay za-
cieki oranady. Towarzyszem posikw by pa-
pieros, obowizkowo gaszony na blacie stolika.
Podre. Zatoczone tramwaje i autobusy byy
staym elementem pejzau miast polskich. Obu-
rzeni pasaerowie nie wahali si interweniowa:
Konduktor wsiad na mnie jak na ys koby. Mi-
dzy innymi powiedzia Szkoda, e na tak gupiej
gowie taka mdra czapka siedzi. (...) Gdy popro-
siem go o nr subowy, nie obyo si bez epite-
tw. W wyjtkowych okolicznociach mona byo
wzi takswk. Taryfy byy wysokie, a takswka-
rze mieli opini dziercw. Czasami grozio to nie
tylko strat pienidzy: Pasaer myla inaczej i w
dalszym cigu chcia paci wedug taryfy. Wtedy
kierowca wyszed i z caej siy uderzy go w twarz.
Przecitnie w skali rocznej ponad 200 wy-
padkw miesicznie zdarza si na jezdniach
Warszawy. Najczciej dochodzio do nich w
komunikacji miejskiej. Trzeba byo bardzo uwa-
135 135
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
niaki, kasz, makaron, miso, tuszcze, cukier, sl,
herbat, kaw, zapaki, naft, nici i inne towary
przemysowe. Tylko ludzie pracujcy, podziele-
ni na trzy kategorie wzgldem miejsc zatrudnie-
nia, mieli prawo do przydziau ywnoci i innych
produktw. Bezrobotni ze swojej winy musieli,
jak mwi premier Osbka-Morawski (art. s. 112),
paci za swoje lenistwo. Rolnicy (czyli wikszo
spoeczestwa polskiego) take byli wyklucze-
ni z przydziau kartek mieli do nich prawo je-
dynie ci z nich, ktrzy wywizywali si z obo-
wizkowych dostaw dla pastwa (z tych dostaw
wanie pochodzia zreszt ywno reglamen-
towana). Ewentualnie, jeli rolnicy sprzedawali
wasne wyroby po pastwowych, czyli zanio-
nych cenach, mogli liczy na tasz naft, sl
czy czasem nawet zapaki.
Walczc z wszechobecnymi brakami, prasa
donosia o zmianach w zaopatrzeniu sklepw
przede wszystkim o tym, co byo w sklepach,
lub o tym, co miao si pojawi lub ju si poja-
wio. Opisywano rne nowe dostawy: od ziem-
niakw, masa czy mroonek po buty, olej, yletki
i paszcze. Na warszawskiej Woli nie mona by-
o dosta migdaw, w rdmieciu rodzynek:
Przed kilkoma dniami np. wanili otrzymay tyl-
ko sklepy praskie. Due iloci tej poszukiwanej
przyprawy wykupili jednak w cigu kilku godzin
prascy i nie tylko prascy klienci.
Poniewa sowo kartki budzio negatywne
skojarzenia, kolejne reglamentowane przydzia-
y towarw zaczto nazywa bonami. Tak wic
od 1951 r. istniay bony misno-tuszczowe, a
niemale rok pniej doszy bony na cukier, so-
dycze, mydo. Samo jednak oficjalne zniesienie
reglamentacji w 1953 r. wcale nie oznaczao, e
mona byo kupi rne towary bez odgrnego
przydziau, a z ca pewnoci nie takie, jak sa-
mochd czy mieszkanie.
Zdesperowani klienci nierzadko nie byli wskle-
pach dobrze traktowani. W licie do redakcji czy-
telniczka donosia: Ekspedientki tego sklepu
[nabiaowego w Warszawie] sdz prawdopo-
dobnie, e nie sklep istnieje dla klientw, lecz
odwrotnie. (...) Przechodzc, wstpuj zapyta si,
czy jest na kartki maso lub olej. Nie ma od-
powied sklepowej. Kiedy bdzie? pytam. Nie
wiem. Ale moe mi Pani powie, kiedy najlepiej
bdzie zgosi si po odbir produktw, doje-
dam z Miska. Nic mnie to nie obchodzi.
Pod tytuem Niestety autentyczne opubliko-
wano w yciu Warszawy artyku o sprzedawcy
i kasjerze w jednej z warszawskich maych ksi-
gar. Modzi pracownicy wcale nie znali si na
ksikach i nie umieli swoim klientom pomc.
Gazeta ubolewajc nad brakiem katalogw pu-
blikowanych przez wydawnictwa (ktre mogy-
by ratowa w takich sytuacjach i personel, i klien-
ta) skomentowaa zachowanie sprzedawcw
jako le wiadczce o ich powoaniu do zawodu.
Grosz do grosza. W pimie Moda i ycie
praktyczne opublikowano poradnik ponow-
nego wykorzystywania odpadkw: Odpadki
gnij w mietniku, zatruwajc powietrze w po-
dwrzach domw i przynoszc wiele kopotu
Zakadom Oczyszczania Miasta. A wystarczyo-
by troch wysiku i pomysowoci i te miecie
mona by zuytkowa w gospodarstwie domo-
wym. Puszki mog suy do przechowywania
jedzenia (trzeba dorobi jedynie wieczka), ko-
ci powinny by rzucone psom, a papier i szko
powinny zosta oddane do zbiornic odpadkw.
Zachcano take do oszczdzania prdu,
a w godzinach szczytu jego pobieranie byo
nawet zakazane. Antonina Wrblewska, Hele-
na Grochowska i Magorzata Jakubowska przez
nieprzestrzeganie zakazu zasuyy na publicz-
ne potpienie na amach stoecznej gazety. Ich
przewinienie polegao na korzystaniu z elaz-
ka w niedozwolonych godzinach. Nazwano je
prdoercami, a kontrola, ktra wykroczenie za-
uwaya, wyznaczya kar w wysokoci 750 w-
czesnych zotych.
Odgrnie zachcano do oszczdzania dbr
dostarczanych przez pastwo, jednak wykazy-
wanie si finansow przedsibiorczoci byo
bardzo le widziane. Posiadacze kapitau byli
wrogami socjalizmu. Postanowiono rozprawi
si z tym problemem, jednoczenie reperujc
stan finansw pastwa. 30 padziernika 1950 r.
wprowadzono nowy zoty (art. s. 83).
Przemysaw Pazi k,
Marek Wsi ski
a podrujc, zwaszcza w zatoczonych tram-
wajach. Pasaerowie, nie mogc dosta si do
rodka wozw, jad na stopniach, buforach
itp. To wanie moe sta si i staje si przyczy-
n wielu wypadkw. Na jezdniach byo rwnie
niebezpiecznie, bo poruszao si po nich sporo
tzw. piratw jezdni kierowcw jadcych z nie-
dozwolon szybkoci, cho niewtpliwie na sa-
mochd w tamtych latach pozwoli sobie mo-
go niewielu, nie tylko z przyczyn finansowych.
Mieszkacy przedmie narzekali na opnie-
nia pocigw i autobusw. Na Dworcu Poudnio-
wym w Warszawie panowa ogromny tok, abi-
lety byy sprzedawane dopiero na kilkanacie
minut przed odejciem pocigu, wskutek cze-
go wielu pasaerw nie moe ich naby na czas
skary si pewien czytelnik. Te i inne proble-
my z transportem kolejowym prbowano cza-
sem tumaczy bdami ludzkimi, ale nie tylko.
W yciu Warszawy barwnie opisano przyczyn
opnie i niedogodnoci: Gdy do walizki wo-
ymy zbyt wiele przedmiotw, nie uda si nam
jej zamkn. Naciniesz z lewej strony otwiera
si zprawej, naciniesz z prawej rozazi si z le-
wej. A gdy wepchniesz co si wieko pka. Tak
przeadowan waliz s teraz nasze koleje.
Zakupy. Reglamentacja towarw bya do-
wiadczeniem niemale caej powojennej Euro-
py. W Polsce kartki wydawano na chleb, ziem-
',|'+..: |.+.,'.:, 1,..: ,.,.+|.:, ), .
' ':.:, '.+''+ .+..+ ,.1.'.+.+ . ''' '.:'.: 1 ),+ .,
.+,,,.'+...:,, ...+ ,.| ,1+.|.+ 1m.:
' ,.+.:, '+ '.1..: m.+|+ '.+ '.|+,
. '. |. .:1': '|+'.: '.+'., '+|+ ,
'..:, ',...: .'. ''.:
.1+', ..:..+ ),. .
136
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Moda: jak si ubra?
C
o na siebie woy? To pytanie w
czasach stalinizmu oddawao re-
alny problem braku odziey, a ju
szczeglnie tej szykownej. W jednym z
numerw Mody i ycia z 1949 r. opisa-
no ku pokrzepieniu serc problemy
odzieowe Adama Mickiewicza. Kopoty
z ubraniem miay nka wieszcza wa-
ciwie przez cae ycie, z przerw, a jak-
e, na pobyt w Rosji, gdzie dana mu bya
chwila wytchnienia i moliwo szykow-
nego odziania si.
Jednak nie tylko dodawanie otuchy
takimi przykadami miao poprawi na-
stroje spoeczne w zwizku z pustkami w
szafach. Nacisk kadziono na zaradno.
Jednym z rozwiza byo robienie ubra
we wasnym zakresie. Przede wszystkim z
weny, z ktrej wedug autorw tekstw
poradniczych mona zrobi wszystko:
od akiecika i garsonki po majteczki k-
pielowe dla dziewczynki. akiecik 45
dkg czerwonej weny, redniej gruboci,
druty nr 3. Pantofelki z weny, druty nr 3...
Dobra gospodyni powinna stworzy
w domu cay system zarzdzania ubra-
niami i materiaami. Najwaciwiej byo-
by przyzwyczai domownikw, nie wy-
czajc maych dzieci, by codziennie
wieczorem, po zdjciu ubrania, przejrzeli
je dokadnie i odoyli uszkodzone sztu-
ki do naprawy, albo, jeli mona, od razu
je naprawili. Uniknoby si w ten spo-
sb olbrzymich dziur w skarpetach czy
poczochach, chodzenia z oberwanymi
guzikami, ramiczkami, itp.. Praktyczna
Panna Ziuta dawaa przykad w Modzie
i yciu, by ze starych ubra robi chus-
A w Modzie i yciu trwajcy przez
kilka numerw konkurs na polsk nazw
szlafroka zakoczy si wygran podom-
ki. Organizowano konkursy trykotay
czytelniczki i czytelnicy mogli goso-
wa na ubrania, ktrych wykroje chcie-
liby otrzyma w kolejnych numerach.
Wieci z Parya dochodziy do czytel-
nikw w formie staej korespondencji na
p strony i byy jedn z niewielu infor-
macji dotyczcych zachodniego ubioru.
Zaszczepianiem mody zachodniej czy,
jak nazywaa to partia, imperialistycznej
zajli si bikiniarze. Wedug Leopolda
Tyrmanda nazwa pochodzia od krawa-
tw, na ktrych pokazany mia by wy-
buch bomby atomowej na atolu Bikini
w 1946 r. Na owych krawatach pojawiay
si rwnie wysepki, palmy i nagie girlsy
wedug wczesnych wadz uosobienie
ustroju kapitalistycznego.
Kim byli bikiniarze? Jacek Kuro opisy-
wa ich krtko i treciwie jako tych, kt-
rzy chcieli ubiera si, czesa i taczy
jak modzi ludzie z USA: Chopcy nosili
kolorowe koszule w krat, spod koszu-
li wystawa podkoszulek, te kolorowy,
tylko w prki. Kolory mogy si ze so-
b gry. (...) Apaszka te bya strasznie
amerykaska, odpowiednio kolorowa
albo krawat obowizkowo szeroki, w za-
sadzie malowany rcznie. (...) Na koszu-
le odpowiednio szeroka, wywatowana
teczki do nosa, konierzyki do fartuchw
szkolnych, cierki do talerzy, rczniczki
mowi do golenia...
Kobieta pomysowa i pracowita po-
trafi ubiera si modnie bez koniecz-
noci wydawania wielkich pienidzy
w sklepach odzieowych. Bardzo wy-
ranie, grajc na ambicji gospody do-
mowych, podkrelano, e nie jest sztu-
k wybra efektown kreacj w sklepie.
Bardziej cenn jest umiejtno przera-
biania niemodnych ju sukien i okry.
Jeli ju jednak kto szed do sklepu
z odzie, co mg w nim znale? Opi-
sy przywoywane we wspomnieniach
z tamtej epoki nie brzmi zachcajco.
Ubrania szpeciy najpikniejszych ludzi,
nadaway im bezksztatny i klocowa-
ty wyraz. Niemodne, niegustowne za-
rwno w fasonie, jak i kolorze ubrania
tak opisywa Leszek Dzigiel: W owej
epoce wypchane poduszkami ramiona
staway si symbolem konserwatyzmu i
braku gustu. Nieforemne, szyte seryjnie
sukienki ani krtkie, ani dugie, ani w-
skie, ani szerokie zdobiy pod szyj pki
jakich pretensjonalnych falbanek. (...) W
sklepach z fabryczn konfekcj krlowa-
a nuda i pena namaszczenia powaga.
Noszono ciemne garnitury dwurzdo-
we w biay prek, marynarki z wywa-
towanymi ramionami i bardzo wskimi
klapami, spodnie o szerokich nogaw-
kach, ktre nazywano puszczonymi na
wiatr, gdy opotay, gdy tylko troch za-
wiao. Koszule z dugimi rogami konie-
rzykw zdobiy charakterystyczne dla
tamtej epoki wskie krawaty.
!1:''+ ,.::.|.,:
'.:+., ,:.:..
'+.+.+,
..:.: )+ .
'+ ,+.:.: . '+.'. ',+1.'.m '+.+.+, m+.:. )+ .
137 137
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
B
ohaterka smego dnia tygodnia Marka Haski gniedzia si w klitce wraz z ojcem,
chor matk, bratem pijakiem i dokwaterowanym robotnikiem. Miejsca byo mao,
dziewczyna nie moga znale w domu spokojnego kta, prbowaa wic stale prze-
bywa poza nim. Uciekaa do kuchni, ktra bya maa i ciasna, mnstwo miejsca zajmowa-
y ka. Na jednym z nich spa jej brat - Grzegorz, na drugim monter warszawskiej gazowni,
Zawadzki; mieszka z nimi od czterdziestego pitego roku i wci oczekiwa na mieszkanie.
Po wojnie do uytku nie nadawaa si ponad 1/3, a moe nawet poowa izb mieszkal-
nych. W 1945 r. na kad, ktra przetrwaa, statystycznie przypadao nieco ponad 5 osb.
Wielu ludzi gniedzio si w ruinach. Mae dzieci przywizywano sznurami do ek, by nie
zbliyy si na skraj rumowisk.
W tej sytuacji ju w
1944 r. stosownym de-
kretem powoano komi-
sje mieszkaniowe. Ustalo-
no przydzia przestrzeni
mieszkalnej przysugu-
jcej jednemu lokatoro-
wi (zalenie od zawodu),
a gminom stworzono
moliwo dokwatero-
wywania kolejnych osb
do niedoludnionych
mieszka. Kurier Kaliski
donosi: Kady mieszka-
niec niezniszczonej pro-
wincji nie bdzie mg
tego zrozumie, jak si te-
raz w Warszawie wymie-
rza mieszkanie i z biciem
serca oczekuje na kontro-
l, na to jedenaste pitro
kontroli mieszkaniowej,
ktra moe lada dzie
zgosi si i... dokwatero-
wa Bg wie kogo.
Normy nakazyway, e-
by w jednej izbie zakwa-
terowane byy przynajmniej dwie osoby. Jednak w najbardziej zniszczonej Warszawie usta-
lono, e minimalna powierzchnia przypadajca na jedn osob nie moe by mniejsza ni
5 m kw. W sumie dla rodziny z dwojgiem dzieci, z ktrych jedno chodzio ju do szkoy, war-
szawskie normy przewidyway 30 m kw. powierzchni wliczajc w to kuchni, ale wycza-
jc azienk czy przedpokj. Kolejny dekret przyzwala wadzy na cakowite gospodarowa-
nie lokalami. Przewidywano odgrne rozdysponowywanie przydziaw kwaterunkowych
oraz przebudow wikszych mieszka w taki sposb, aby powstao z nich wiele mniej-
szych. Tak oto zacza si historia tzw. komunaek, sprawdzonych ju w bolszewickiej Rosji.
Mieszkania komunalne i kwaterunki peniy kilka funkcji. Miay przede wszystkim zwal-
czy gd mieszkaniowy, to jasne. Byy zarazem narzdziem walki ideologicznej: pozbawia-
nie ludzi wygd i duych mieszka miao antyburuazyjne i antypaacowe ostrze. Suyy
te inynierii spoecznej: zmuszay do kolektywnego stylu ycia.
Waciciele mieszka starali si uprzedza komisje kwaterunkowe i wyszukiwali znajo-
mych, ktrzy zgadzali si zosta wsplokatorami; lepiej mieszka z krewnym ni z niko-
mu nieznanym przybyszem. A dzieli z nim trzeba byo niemale wszystko. W Krakowie
w naszej pamici znajdziemy nastpujcy cytat: Powstaway ustawiczne konflikty i ue-
ranie si o korzystanie ze wsplnych pomieszcze i urzdze sanitarnych, tym gorsze, e
zwycia przewanie ten silniejszy i bardziej brutalny. Prbowano wic niekiedy dokwa-
terowywa osoby fikcyjne, skali tego zjawiska nie da si okreli. W 1960 r. nadal jednak
przynajmniej 32 proc. mieszkacw Krakowa musiao dzieli swoje cztery kty z innymi.
Gdy ju nie dao si uchroni przed niechcianym wsplokatorem, mieszkania dzielo-
no na wasn rk, aby uzyska jak namiastk prywatnoci. Zakadano oddzielne liczniki
gazowe, wczniki, dzwonki. Jedno mieszkanie, zwykle due, przedwojenne lokum, prze-
obraao si w kilka niezalenych izb. W 1957 r. czasopismo Dom radzio: Trzeba si tak
urzdzi, by jedna izba speniaa uniwersalne zadanie pokoju sypialnego, jadalni oraz po-
koju do pracy i to dla paru osb. Z myl o ciasnocie produkowano uniwersalne meble, dla
oszczdnego projektowania przestrzeni zalecano uywanie parawanw.
Jeli jednak nawet od innych pokoi odgrodzono si drzwiami i dodatkowymi cianami
ze sklejki, prywatno pozostawaa ograniczona; ssiada cigle si syszao, czsto widywa-
o, a zapachy jego kuchni przedostaway si przez zamknite drzwi.
Marek Wsi ski
Kwat er unek: i zba wi el of unkcyjna
marynarka samodziaowa lub rzadziej
welwetowa. Spodnie obcise, bardzo w-
skie w kostce, przykrtkie, tak eby byo
wida prkowane, kolorowe skarpetki.
Wysokie buty na grubej podeszwie ze
soniny lub gumy. Dziewczyny ubieray
si w wskie spdnice z dugim rozpor-
kiem z boku. Do tego dochodzi duy
kapelusz z nisk gwk, nazywany nale-
nikiem, spod ktrego wystawaa zacze-
sana grzywka, ktr nazywano plerez.
Ruch bikiniarzy by w gruncie rzeczy
wyrazem tsknoty za mod inn od tej
oferowanej w pastwowych sklepach.
Jacek Kuro diagnozowa, e bikiniarzem
stawa si czowiek, ktry wybiera kolo-
rowy zachd przeciwko szarzynie y-
cia. Niewielu spord tych modych lu-
dzi uwiadamiao sobie, e wybieraj USA
przeciwko ZSRR. Nie przeszkadzao to jed-
nak systemowi w ich represjonowaniu. Na
wszelkie sposoby naganiano przypadki
bikiniarzy, ktrzy popenili przestpstwo
i wyolbrzymiano je jako dziaalno an-
typastwow i szpiegowsk. W wyrokach
sdowych podkrelano zwizek z zagro-
eniem imperialistycznym.
Przywoywane ju czasopismo Mo-
da i ycie rwnie walczyo z bikiniar-
stwem, stawiajc sobie za cel, by wyko-
rzeni mapie naladowanie zagranicy,
bezkrytyczny entuzjazm dla wszystkie-
go, co nie jest krajowej produkcji. Ju
od pierwszych lat po wojnie podkrelao
sukcesy takie, jak wystawa prac ze Szk
Zawodowych Przemysu Odzieowego
Ministerstwa Owiaty. Do najlepszych
prac zaliczono tam strj ogrodniczki
kombinezon roboczy dla kobiet, zapro-
jektowany z myl o odgruzowywaniu
Warszawy. A kto chcia, mg skorzysta
z porady, jak z weny zrobi czapeczk
uniwersaln: druty nr 2,5...
Wybr ubrania w czasach stalinizmu
ksztatowa si wic pomidzy szar
i siermin odzie oferowan przez
sklepy pastwowe i ubraniami szytymi
w domach przez obywateli a potrzeb
kolorowego amerykaskiego stylu y-
cia, manifestowan przez bikiniarzy.
Pi otr Kulczycki
'|.' |..m, :'.m:.+ .+ //' !',
'.+, '..:..:/m+, )+ .
'.: m.:'+..: 1'+ ,.1...'. ,.+.,
.+ !'! . '+.+..:, ),, .
138
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Trudna modzie:
chuligani ibikiniarze
Za chuligastwo uwaa si kade przestpstwo,
ktrego wycznym celem jest okazanie nieposzanowania dla
zasad wspycia spoecznego. Samo popenienie przestp-
stwa jest przy tym tylko rodkiem wiodcym do tego celu.
Taka definicja w prasowych dyskusjach lat 50. pojawiaa si
najczciej. Chocia potocznie uwaano za nie wszelkie wy-
bryki niesfornej modziey, wchuligaskim czynie najwaniej-
szy by w przywiecajcy zoczycy cel. Chuligastwem mo-
gy by zatem zarwno awantury w parkach, wybijanie szyb
wsklepach, jak ibrutalne pobicia zakoczone mierci lub ka-
lectwem.
W stalinowskim systemie modzi zajmowali szczeglne
miejsce. To oni, peni energii, zapau, wiary w lepsz przy-
szo, mieli przodowa w rewolucyjnych przemianach. Pro-
paganda przesiknita bya kultem modoci, tyzny fizycznej
isiy witalnej modych robotnikw. Jednak wedug np. raportu
ochuligastwie wodzi (wlatach 195355) 95 proc. sprawcw
chuligaskich przestpstw pochodzio zklasy robotniczej. Za-
niepokojona wadza gosia, e chuligastwo jest spucizn po
kapitalizmie. Ale z kolei wedug bada porwnujcych chuli-
gastwo wlatach 193338 i194853 wpowiecie kaliskim wzro-
so ono tam czternastokrotnie.
Jednym ze rde byy wielkie przetasowania spoeczne.
Modzi robotnicy przyjedajcy ze wsi do miasta pozbawieni
byli jakichkolwiek trwaych wizw spoecznych. Whotelu ro-
botniczym, gdzie zazwyczaj mieszkali, ludzie byli sobie obcy.
Dzieliy ich wiek, pochodzenie spoeczne igeograficzne, oby-
czaje, zainteresowania. Ich wspln aktywnoci by gwnie
hazard i picie alkoholu. Brak rozrywek czekajcych na robot-
nikw po pracy by wan przyczyn ich wchodzenia wchuli-
gaskie towarzystwo. Zdarzao si, e wpracy robotnik osiga
sukcesy, a prywatnie stacza si na dno. Sytuacj pogarszao
to, e po szesnastym roku ycia nie byo obowizku szkolnego.
W1957r. co drugi mody czowiek wwieku 1417 lat nie uczy
si ani nie pracowa. Tworzyli bandy, bo szukali wnich podsta-
wowych wizi.
Wieloznaczne bijatyki. Najwicej przypadkw chuliga-
stwa notowano wWarszawie iodzi oraz na Ziemiach Odzy-
skanych. Tam brak spoecznych wizi odczuwany by szcze-
glnie mocno. Stanisaw lat 17 ma opini notorycznego
awanturnika i pijaka. W poczekalni kina obrzuca publiczno
pestkami od liwek. Na zwrcone mu uwagi odpowiedzia ste-
kiem wulgarnych wyzwisk. Interweniujcemu milicjantowi od-
graa si, a gdy ten chcia go zabra do komisariatu, uderzy
go pici wtwarz (ycie Warszawy, 1953r.).
Wzmianki o obojtnoci, a nawet pewnej aprobacie ob-
serwatorw dla wybrykw tzw. trudnej modziey pojawiay
si zaskakujco czsto. Leopold Tyrmand wswymDzienniku
1954 pisa: W Polsce bijatyka w miejscu publicznym od wie-
kw miaa statut wieloznaczny: nikt nigdy dobrze nie wiedzia,
czy to przestpstwo, czy uciecha, grzech czy honor, bezprawie
czy manifestacja rnorakich cnt.
Brak jasnej definicji chuligastwa sprawia, e prawodaw-
stwo stawao si wobec niego niemal bezsilne. Mona zresz-
t mie wtpliwoci, czy wadzy naprawd zaleao na wyt-
pieniu go. Anarchia, bezprawie, brak odpowiednich ustaw
i paragrafw w kodeksie karnym, o ile ograniczone do nieza-
graajcych ustrojowi dawek iwydzielane pod kontrol, s po-
danym elementem sprawowania wadzy wtotalizmach, pi-
sa Tyrmand. Gdy jednak udawao si rozbi jak chuligask
szajk, stosowano surowe kary, apropaganda naganiaa spra-
w, by nikt nie mia wtpliwoci, e wadza broni spoecze-
stwa przed wszystkim, co ze.
Bikiniarze. Na pocztku lat 50. pojawi si jednak w PRL
wrg, ktrego wadza rzeczywicie chciaa zwalczy. atwo
go byo identyfikowa zchuliganem. Wadza skrztnie wyko-
rzystaa to do tego, eby w wrg zosta znienawidzony rw-
nie przez spoeczestwo. Tym wrogiem by bikiniarz, zjawisko
raczej zdziedziny kultury (art. s. 136). Wadze uznay jednak biki-
'.,+., +.+.|....'
1..:.., 1 .',
.,|.:..:,
),, .
...,+ '.'...+.,
,.:1 '|:':m
''..+
. '+.+..:,
'+|+ ,
''
,+|.' !,
), .
139 139
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
Prost yt ucja: wyt wr okrel onych st osunkw
ekonomi czno-spoecznych
W
racajc do domu miaem przykr przygod Jan Jzef Szczepaski,
mieszkajcy w Krakowie pisarz, zanotowa w sierpniu 1947 r. Zaczepia
mnie prostytutka. Poszedem dalej, pokrciwszy przeczco gow, ale ona do-
gonia mnie w zupenie ciemnej alei i prbowaa jeszcze raz. () Odwrciem
si i bardzo ordynarnie zwymylaem tamt kobiet. Powiedziaa cicho prze-
praszam i odesza. W odrobince wiata przedostajcej si przez licie zoba-
czyem bardzo wymalowan, mizern i smutn twarz. Zrobio mi si przykro.
Ile kobiet czerpao wwczas stay dochd z prostytucji nie wiemy. W 1926r.
prostytutek w samej tylko Warszawie miao by 20tys. Jeli liczba ta bliska jest
prawdzie, to wydaje si, e zaraz po IIwojnie na terenie caej Polski musiao by
ich znacznie wicej. Oficjalnie w kartotekach milicyjnych byo zarejestrowanych
ok. 6 tys. Wikszo z nich do profesji trafia jeszcze przed wojn bd w jej trak-
cie. Na tzw. Ziemiach Odzyskanych cz prostytutek stanowiy Niemki, ktre
przeszy pieko gwatw w 1945 r., znalazy si wharemach dla sowieckich ofi-
cerw (w okolicach Wrocawia pono byo ich kilka) bd sprzedaway usugi
seksualne z godu.
Plaga ta w sposb specjalnie uciliwy daje si odczuwa w naszej dziel-
nicy mwi przewodniczcy Rady rdmiecia Warszawy w marcu 1948 r.
Prostytutki rekrutoway si najczciej ze spalonych wsi, pochodziy z rozbi-
tych rodzin, pozbawione wsparcia, czsto wczeniej robotnice przymusowe,
cigny do miast. Po wojnie zwaszcza kobiety miay trudnoci ze znalezie-
niem pracy.
W styczniu 1948 r. na konferencji przedstawicieli MO, Ministerstwa Zdrowia,
Pracy i Opieki Spoecznej, Owiaty, a take Centralnej Rady Zwizkw Zawo-
dowych (CRZZ), Ligi Kobiet i PCK postanowiono, e walczy z prostytucj b-
dzie si na drodze wychowawczo-opiekuczej, a nie represyjno-karnej. Ciar
walki zrzucono na barki Ligi Kobiet i Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej.
Co oznaczao, e zwaszcza mode kobiety wysyano do orodkw reeduka-
cyjnych i na tym caa walka si koczya. Utopijnie liczono, e problem zniknie
sam. W Tymczasowej instrukcji o obowizkach Milicji Obywatelskiej w walce
znierzdem czytamy: Dowiadczenia pastw demokratycznych, a take da-
ne historyczne pozwalaj stwierdzi z ca stanowczoci, e prostytucja nie
jest instytucj wieczn, lecz wytworem okrelonych stosunkw ekonomicz-
no-spoecznych i e ginie wraz z obaleniem tych stosunkw.
Industrializacja kraju na stalinowsk mod pocigna za sob przyspieszo-
n migracj do miast, rozrywaa tradycyjne wizi. W hotelach robotniczych, do
ktrych trafiali gwnie modzi ludzie, panoway spartaskie warunki, wieczo-
rami nie byo adnych atrakcji, ziao nud. Istotne byy rwnie przyczyny ma-
terialne: bardzo niskie pensje zwaszcza modych, le wyksztaconych kobiet
zmuszay do poszukiwania alternatywnych rde dochodu. W efekcie zjawi-
sko prostytucji zamiast male, roso.
Tylko w piciu miastach (Warszawie, Wrocawiu, Szczecinie, odzi i Gdasku)
w 1954 r. komisariaty zatrzymay ok. 6 tys. kobiet uprawiajcych nierzd. Zasad-
niczo istniay (podobnie jak dzi) dwie kategorie: prostytutki lokalowe i pro-
stytutki uliczne. Wrd tych ostatnich byy tzw. gruzinki, chodzce z klientami
w najbardziej prymitywne miejsca, idworcowe, szukajce okazji na dworcach.
W czerwcu 1954 r. na dworcach kolejowych w Stalinogrodzie (Katowice), Wro-
cawiu i Warszawie zatrzymano 233 kobiety nigdzie niezameldowane, niepra-
cujce, utrzymujce si z nierzdu.
Marci n Zaremba
niarzy za chuliganw, poniewa, jak twierdzono, samym swym
wygldem wyraali aspoeczn postaw. W listopadzie 1951 r.
toczy si wWarszawie proces szajki chuliganw, nazwany pro-
cesem bikiniarzy. W Expressie Wieczornym pojawiy si na-
gwki: Gangsterska banda zamerykanizowanych opryszkw,
wiadkowie zeznaj w procesie gangsterw-bikiniarzy, Za-
przysieni suchacze Gosu Ameryki iBBC hodowali zrewol-
werem wrku amerykaskiemu stylowi ycia.
Chuligani i bikiniarze nie byli jednak tym samym. A nawet
wicej: czsto nie lubili si nawzajem. Dla chuliganw bikinia-
rze byli modnisiami imaminsynkami. Bikiniarze zkolei, czsto
wywodzcy si ze rodowisk inteligenckich, uznawali za obra-
liwe zrwnywanie ich zobuzami ibandytami. Wmiastach nie-
ktre dzielnice byy bardziej bikiniarskie, niektre za chuliga-
skie. WWarszawie do bikiniarzy naleay oliborz iSaska Kpa;
na Targwku, Powilu iOchocie dominowali chuligani.
ZMP w akcji. Do walki na rwni zbikiniarstwem ichuliga-
stwem w 1952 r. zaangaowano ZMP. Specjalne brygady cho-
dziy kontrolowa zabawy modzieowe, gdzie wypatryway
ichwytay czasem na lasso! osoby taczce wsposb biki-
niarski. Jedn ztakich akcji, nazywanych ojcowskim karaniem,
wspomina Jacek Kuro, wwczas aktywista Zarzdu Dzielni-
cowego ZMP w Warszawie: Puszczono jaki szybki kawaek,
na parkiecie zaczli dryga modzi ludzie. W tym momencie
skoczya bojwka, porwaa ktrego znich ipowloka do po-
bliskiego biura Warszawskiej Spdzielni Spoywcw. (...) Kiedy
wszedem za nimi do biura, tukli chopaka piciami, butami,
kopali wszyscy razem.
WKrakowie specjalne zespoy modziey przepdzay intru-
zw z ulic, parkw i placw. Dyurowano w tramwajach, nie
pozwalajc chuliganom wsiada przednim pomostem, co by-
o rozrywk szczeglnie przez nich lubian. W Gdasku, Skar-
ysku-Kamiennej i Zielonej Grze prowadzono akcje zawsty-
dzania chuliganw poprzez wieszanie ich zdj w miejscach
publicznych.
Zdarzao si jednak, e sami zetempowcy zasilali szeregi
wrogw ludu. Taka jest zabawa koa ZMP gdzie nie brak jest
rwnie alkoholu, podchmieleni ZMP-owcy rozpoczynaj bit-
k, tukc szko oraz sprzt. Po wytoczeniu si z sali zawodz
niesamowite piosenki nie dajc spa mieszkacom pisa pe-
wien suchacz Polskiego Radia w1954r.
Nagonka na chuliganw i bikiniarzy trwaa do 1956 r. P-
niej bikiniarzy ju nie cigano jako wrogw ludu, a chuligani
przerzucili si na nowy styl, ktrego symbolem stay si golf
ioprychwka.
J oanna Sawicka
'+1. |.'m.
1'.m:.|+'.:
'+.+.+| :.
,.|,|..,.
. ''.:,
.:+'.+.,+
'1.m.:.
...', ''
'+.+.+,
),) .
140
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Zmiana klimatu
ODWIL Z POLIZGIEM. Terminem odwil okrelamy
destalinizacj z lat 195356. Metaforyczny sens okrele-
nia zawdziczamy tak zatytuowanej powieci Ilii Eren-
burga, ktra w 1955r. ukazaa si w Polsce w tumaczeniu
Jana Brzechwy. Na pierwszy rzut oka to socrealistyczna
ramota, jednak uwany czytelnik dostrzee w niej ozna-
ki wiosny: wspomnienie Wielkiej Czystki, informacj o
rehabilitacji kremlowskich lekarzy i co najwaniejsze
e pragn mona nie tylko wykonania planu produk-
cyjnego, a kocha nie tylko parti.
W Polsce mier Jzefa Stalina (1953 r.) nie zapoczt-
kowaa odwily, nie staa si impulsem do szybszych
zmian politycznych. Wrcz przeciwnie, wadze nauczo-
ne dowiadczeniem Czechosowacji i NRD, obawiajc si
podobnych jak tam przejaww niezadowolenia, podjy
,Wiati ounowy wial, uaiowano ieszt kai, znow si
mozna bylo smiac...". (,Autobiogiafia", Peifect).
MARCI N ZAREMBA
dziaania wyprzedzajce. Nie zaprzestano sowietyzacji
kraju. Jeszcze mocniej w ruch puszczona zostaa spirala
represji. Cigle wykonywano wyroki mierci. We wrze-
niu 1953 r. na 12 lat skazano biskupa kieleckiego Cze-
sawa Kaczmarka, w tym samym miesicu internowany
zosta prymas Polski Stefan Wyszyski (art. s. 93). Ude-
rzenie w Koci, jedyn niezalen od monopartii insty-
tucj, miao by sygnaem, e adnych zmian nie bdzie.
Niewykluczone, i terrorem i strachem wadzom par-
tyjnym udaoby si odsun grob destabilizacji syste-
mu, a kryzys 1956r. przybraby agodniejsze dla elit po-
litycznych rozmiary, gdyby nie brzemienne w skutkach
wydarzenia.
EFEKT WIATY. Pierwszym z nich
bya ucieczka do zachodniego Ber-
lina pk. Jzefa wiaty, wysokiego
y g
funkcjonariusza Ministerstwa Bez-
pieczestwa Publicznego, m.in. wi-
cedyrektora Departamentu X, do-
skonale zorientowanego w zakuliso-
wych dziaaniach reimu (art. s. 32).
28wrzenia 1954r. wiato przem-
y
wi wRadiu Wolna Europa rozpoczy-
najc tym samym cykl audycji Za
kulisami partii i bezpieki. Opowia-
da ze szczegami o rnych zbrod-
niach systemu, kompromitowa przy-
wdcw partii i UB. Ucieczka wiaty
y y
wzbudzia olbrzymie emocje. Wik-
szo wypowiedzi nosi cechy zoli-
wego zadowolenia czytamy w jed-
nym z raportw MBP. W powiecie
Pruszcz Gdaski siedmiu chopw
z gromady Stara-Huta po przywie-
zieniu ziemniakw do punku skupu
raczyli si [dopisek: wdk] i w cza-
sie jej picia wznosili toasty na cze
wiato.
j j
Wadze partyjne przeyy szok.
Odbudow autorytetu rozpoczy od
poszukiwania koza ofarnego, by w
ten sposb zademonstrowa swoje
jakoby czyste rce. Stanisaw Radkie-
wicz, minister MBP, oraz kilku jego
wsppracownikw zostao odsuni-
tych. Poprawiono warunki w wizie-
niach, zaprzestano tortur, rozpoczto
zwalnianie pierwszych winiw. W
listopadzie 1954 r. zosta aresztowa-
ny Jzef Raski, wieloletni dyrek-
tor departamentu ledczego MBP. W
grudniu Biuro Polityczne postanowi-
o umorzy spraw przeciw Gomu-
ce oraz wypuci go z aresztu. To sa-
mo gremium partyjne 20 grudnia zadecydowao o usuni-
ciu z bibliotek i ksigar ksiek i broszur zawierajcych
drastyczne sformuowania antytitowskie.
Jeszcze w padzierniku 1954r. BP debatowao nad ma-
kietami rzeb na pomnik Stalina, ktry mia stan przed
Paacem Kultury i Nauki w Warszawie. Gazety nie zapo-
mniay o drugiej rocznicy mierci Stalina, ale jego imi
przytaczano ju bez emfazy i nieporwnywalnie rzadziej.
SYMPTOMY. Co jednak drgno, ludzie stawali si od-
waniejsi, nawet na ofcjalnych naradach i wiecach zaczy-
nali porusza tematy dotd nieistniejce. Nawet funkcjo-
nariusze UB w odzi narzekali: Robotnicy czuj tam
uraz do Urzdu, poniewa kad awari traktowano ja-
ko dywersj i w kadym wypadku przeprowadzono ma-
' ..+|.,
:|..+' !1.:,
. '|.1:.|.
'+.+.+, ),, .
141 141
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
sowe przesuchania. W jednej z wsi chopi nie zgodzili si
na powstanie spdzielni. W Rudzie lskiej odnotowano
j j g
szereg gosw w rodzaju wali si czerwony front.
Zmiany klimatu mg odczu kady, kto w sierpniu
1955 r. odwiedzi Warszaw podczas V wiatowego Fe-
y g y
stiwalu Modziey i Studentw. Kolorowo ubrani modzi
ludzie z caego wiata, taczcy na ulicach, suchajcy
wczeniej zakazanego jazzu, przeamywali dotychcza-
sowe style zachowa, przyczyniajc si do kryzysu sta-
linowskich wzorcw wychowania. Z okazji Festiwalu w
warszawskim Arsenale otworzono Oglnopolsk Wysta-
w Modej Plastyki. Wzio w niej udzia 244 twrcw,
wrd ktrych znaleli si m.in.: Andrzej Wrblewski,
Marek Oberlnder, Jacek Tarasin, Jan Lebenstein, Franci-
szek Starowieyski, Alina Szapocznikow. Wystawa Arse-
na 55 okazaa si pierwsz manifestacj zerwania z po-
stulatami socrealizmu w sztukach plastycznych. Wywo-
aa szerokie dyskusje, przyspieszya odwil w kulturze.
Nowe w literaturze przyszo jeszcze wczeniej. W maju
1954r. w Sztandarze Modych ukaza si debiut Marka
Haski Baza Sokoowska, naturalistyczne opowiadanie o
yciu szoferw, pene wulgaryzmw, niemajce nic wspl-
nego z socrealizmem. Prawdziw burz wywoa rok p-
niej Adam Wayk, wczeniej propagator socrealizmu (art.
s. 86). W wydrukowanym w Nowej Kulturze Poemacie
dla dorosych podj prb rozrachunku z epok stali-
nizmu. Obnaajc fasz propagandy wskazywa na demo-
ralizacj robotnikw pracujcych na wielkich budowach
socjalizmu. Utwr, cho saby literacko, wywoa niesy-
chany rezonans: masowo go kolportowano i kopiowano.
Narastajcy ferment znajdowa wyraz w Po Prostu,
dwutygodniku skierowanym do studentw i modej in-
teligencji. Na jego amach zaczy si pojawia teksty
pitnujce stalinowskie wypaczenia. W 1956r. Po Pro-
stu stao si jednym z najwaniejszych katalizatorw
przemian.
Jeszcze w grudniu 1954r. Sekretariat KC zaaprobowa
program uroczystoci zwizanych z uczczeniem pami-
ci Adama Mickiewicza. Wyraona zostaa zgoda na in-
scenizacj Dziadw i odsonicie pomnika wieszcza w
Krakowie.
TAJNY REFERAT. Ocieplenie miao charakter midzyna-
rodowy. Najwaniejsze z wczesnych wydarze to: za-
wieszenie broni w Korei, wznowienie przez ZSRR kon-
taktw z przywdcami zachodnimi (konferencja w Ge-
newie, 1955 r.), wycofanie przez Rosjan wojsk z Austrii,
normalizacja stosunkw z Jugosawi.
Najsilniejszy powiew zmian przyszed z ZSRR, gdzie
w Moskwie 14 lutego 1956 r. rozpocz si XX Zjazd
Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego (KPZR).
W inauguracyjnym referacie I sekretarz Nikita Chrusz-
czow stwierdzi: Nasza pewno, e komunizm zwyciy,
opiera si na tym, e socjalistyczny sposb produkcji ma
zdecydowan wyszo nad kapitalistycznym. Zapowie-
dzia rozwj budownictwa mieszkaniowego, usprawnie-
nie ywienia zbiorowego, ktre pozwoli na uwolnienie
milionw kobiet od wielu trosk domowych, polepszenie
stanu suby zdrowia, pomoc pastwa dla wdw, ktrych
mowie zginli na wojnie itp. Obiecywa przejcie w ci-
gu szstej piciolatki na 7-godzinny dzie pracy. Jedno-
czenie podkrela konieczno umocnienia praworzd-
noci. Innymi sowy, pastwo nieograniczonego terroru
miao zosta zastpione przez pastwo nadopiekucze.
W kwestii polityki midzynarodowej pierwszy sekretarz
KPZR uzna rnorodno form przejcia do socjalizmu.
Zakwestionowa obowizujcy dotychczas pogld, e do-
pki istnieje imperializm, wojny s nieuchronne. Dwa
zpanujcych dotd w ZSRR dogmatw zostay obalone.
Nie by to jedyny referat, ktry Chruszczow wygosi
na XX Zjedzie. Drugi, o kulcie jednostki i jego nastp-
stwach, przeznaczony tylko dla wybranych suchaczy,
zosta powicony zbrodniom Stalina. Chruszczow zbu-
rzy mit Wielkiego Budowniczego Socjalizmu. Rewelacje
tzw. tajnego referatu przyczyniy si do erozji systemu.
Cho autor referatu ani sowem nie wspomnia o przy-
wdcach krajw satelickich Zwizku Sowieckiego, to
jednak byo jasne, e uderzajc w mit Stalina, podwaa
rwnie tytuy do rzdzenia jego wiernych uczniw.
Nie mona si wic dziwi, e w adnym z krajw bloku,
poza ZSRR i Polsk, tre referatu Chruszczowa nie zo-
staa ujawniona.
W Polsce byoby podobnie, gdyby nie mier Bolesa-
wa Bieruta (art. s. 142).
' .:1+'.,.
' '.|.,
,+1.:...'
), .
'.,:,
!+.:' ':.'+.1:.,
'+,.|..+..,
,:1:. '.+.
,.::.|.+.,.'
.+ .,|+..:
|.:.+ ,,
142
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
Pojecha dumnie,
wrci w trumnie
MIER PO REFERACIE. Bierut pojecha do Moskwy
na XX Zjazd KPZR. Od dawna chorowa. W grudniu
1955 r. przeszed zapalenie puc. Pojawiy si powika-
nia. WMoskwie zapad na gryp. Jego stan zdrowia zgo-
dziny na godzin pogarsza si. Wcile tajnym raporcie
czytamy: Biuro Polityczne zawiadamia, e po przeby-
tym cikim zapaleniu puc (powtrnym) utowarzysza
Tomasza w dniu 11 marca nastpiy powane kompli-
kacje sercowe, ktre wedug wstpnych orzecze lekar-
skich wymaga bd wielotygodniowego, intensywnego
leczenia. Niewykluczone, e pogorszenie nastpio po
wysuchaniu tajnego referatu Nikity Chruszczowa, pit-
nujcego zbrodnie Stalina (art. s. 140). Edward Ochab,
nastpca Bieruta na stanowisku Isekretarza PZPR, opo-
wiada Teresie Toraskiej, e referat ten wstrzsn towa-
rzyszem Tomaszem.
Biuro Polityczne KC PZPR zdecydowao o zwoaniu
narady centralnego aktywu, aby przedstawi czonkom
partii referat Chruszczowa. Stenogramy z narady prze-
kazano choremu Bierutowi. Chruszczow zwierzy si
pniej jednemu z czonkw polskiego kierownictwa,
Stefanowi Staszewskiemu, innemu rozmwcy Tora-
skiej: My bylimy chorzy, ja byem chory i Bierut by
chory, leelimy w kach i stale do siebie telefonowa-
limy. Wtym miejscu Chruszczow zdum podkreli:
Tylko ja byem wtedy twardy, a on sabowity, wic ja
wyzdrowiaem, a on umar, wanie go pochowalimy.
I byo tak, e Bierut otrzymywa codziennie stenogra-
12 marca 1956 r. I sekretarz PZPR
Boleslaw Bieiut zmail w Noskwie.
Najpieiw byla zalobna celebia,
a potem naiastajcy w spoleczen-
stwie feiment.
MARCI N
ZAREMBA
my zposiedzenia, ktre wycie tutaj zorganizowali, by
przeraony tym, co si dzieje, telefonowa do mnie, ska-
da relacje icytowa mi rwnie wasze wystpienia. (...)
Towarzysz Bierut wokresie choroby tak si tym przej,
e dosta w pewnym momencie zawau. Zgon nastpi
o godz. 23.35. Jak wykazaa sekcja zwok, decydujcy
okaza si zakrzep ttnicy pucnej.
AOBA. Polacy dowiedzieli si o mierci nastpnego
dnia rano. Byli zaskoczeni. W raporcie, ktrego tre
polski kontrwywiad zna dziki zamaniu szyfru bd
przeciekowi, ambasador Francji donosi z Warszawy:
Dzisiaj rano miasto byo bardzo spokojne iwiadomo
nie wywoaa adnej spontanicznej reakcji prcz cieka-
woci. Wok sprzedawcw gazet formoway si mae
grupki osb komentujcych wydarzenie. Mwiono mi
ju, e Sekretarz Generalny Polskiej Partii zostawi po
sobie niewiele alu ie zironi wyraano si oumiejt-
nociach medycyny rosyjskiej.
Maria Dbrowska zapisaa wswoim dzienniku: Trze-
ba rzadkiej wiernoci sugi, aby umrze w tym samym
miejscu imiesicu, co jego pan. za adna po tym czo-
wieku zpolskich oczu nie spynie.
Z dokumentw partyjnych wyania si nieco inny
obraz. Take szoku i alu, ktry w niektrych grupach
spoecznych mg by autentyczny. Pamitajmy, spoe-
czestwo polskie w 1956r. byo cigle jeszcze spoecze-
stwem wswojej wikszoci chopskim, patriarchalnym,
..m.+ : .'+m.
':+.+ .:..|+,
.,|+...+
. m+.'.
' '/'', . +,..:
..'. '
'+.+.+,
+ m+..+ ), .
143 143
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
podatnym znacznie bardziej ni dzi na pogldy auto-
rytarne. Syn ludu, jak okrelaa go propaganda, bezu-
stann opiek otaczajcy owiat ludu iKochany Oby-
watel Prezydent, mimo braku znamion rzeczywistej cha-
ryzmy, mg by bliski niemaej czci Polakw. Wielu
czyo znim swj modernizacyjny awans, popraw wa-
runkw ycia dziki osiedleniu si na ziemiach zachod-
nich, sta prac na socjalistycznych budowach.
A poza tym bezgraniczna adoracja i propagan-
dowe uwielbienie nie mogy nie oddziaywa. Zwasz-
cza na aparat i aktyw partyjny. W liceum w Czarnko-
wie koo Poznania nauczyciele i uczniowie mieli przy-
j wiadomo o zgonie Bieruta ze zami w oczach, je-
den zuczniw pono zemdla. WDrukarni Narodowej
wKrakowie podczas wysuchiwania komunikatu zmar
nagle na serce bezpartyjny robotnik, inny zemdla. Nie-
rzadko suchajcy komunikatu pakali.
Dni od 13 do 16 marca ogoszono dniami aoby naro-
dowej. 14 i15 marca zwoki Bieruta zostay wystawione
na widok publiczny wgmachu KC PZPR. Tylko wgodzi-
nach pomidzy 17 a5 rano jak szacowa partyjny raport
przed trumn przeszo ponad 60tys. osb czekajcych
wczeniej na przenikliwym zimnie w prawdopodobnie
najduszej w dziejach Polski Ludowej kolejce. Milicja
odnotowaa jedynie sporadyczne przypadki zakcania
spokoju, obeszo si bez powaniejszych incydentw. Ra-
port donosi: O godz. 6-tej do 6-tej 30 zamknito do-
stp do sali, aby umoliwi lekarzom sprawdzenie stanu
zwok iuporzdkowa sal. Lekarze dali pozytywn oce-
n stanu zwok istwierdzili, e temperatura na sali jest
10st. C, co daje gwarancj waciwej konserwacji zwok.
POCHWEK. W caej Polsce zorganizowano aobn ce-
lebr. W zakadach pracy odbyway si wiece, podczas
ktrych uczestnikw zapoznawano z yciem i dziaal-
noci Bieruta. Wiele zag podejmowao zobowizania
produkcyjne. Wszkoach rednich iwyszych pod wpy-
wem ZMP modzie zobowizywaa si do podniesienia
wynikw nauczania. Ruszy bierutowski zacig do partii
i ZMP. Przed portretami zmarego przywdcy stany
warty. Sporadycznie ksia odprawiali mody za dusz
prezydenta Bieruta. Zcaego kraju przychodziy do KC
wiernopoddacze depesze, w ktrych spoeczestwo
imodzie wyraa swj bl oraz zapewnia kierownictwo
partii, e wykonaniem obowizkw partyjnych i spo-
ecznych da wyraz wiernoci ideaom, ktrym ycie cae
powici towarzysz Bierut.
Nieofcjalnie zastanawiano si nad miejscem pochw-
ku. Niektrzy czonkowie partii uwaali, e Cmen-
tarz Powzkowski wWarszawie jest nieodpowiedni dla
wiecznego spoczynku towarzysza Bieruta. Kto porw-
nywa: Skoro krlowie polscy maj miejsce na Wawelu,
dlaczego nie mona dla towarzysza Bieruta znale po-
dobnego miejsca, przecie towarzysz Bierut by waniej-
szy dla Polski anieli krlowie. I sekretarza PZPR po-
rwnywano take do Kazimierza Wielkiego, ktry zasta
Polsk drewnian, azostawi murowan, natomiast to-
warzysz Bierut zasta Polsk wgruzach, aopuci j sta-
low. Kryy opinie, e zostanie pochowany wmauzo-
leum, ktre stanie na placu Stalina wWarszawie (dzisiej-
szy plac Deflad). Na mauzoleum byo ju jednak za p-
no. Zmienia si klimat polityczny, nadchodzia odwil.
DOMYSY. Wszelako nie miejsce wiecznego spoczynku
zaprztao uwag wikszoci Polakw. Nie jednoczyli si
pod sztandarem partii, na co liczyli przywdcy PZPR.
mier Bieruta ujawnia pokady spoecznego niezado-
y y y
wolenia. Ksztatowanie si coraz bardziej krytycznych
opinii pokazuj raporty partyjne oraz Komitetu ds. Bez-
pieczestwa Publicznego.
Pocztkowo opini publiczn nurtowao jedno pod-
waajce wiarygodno wadz pytanie. Dlaczego nie
byo komunikatu w prasie o chorobie towarzysza Bie-
ruta, podczas kiedy o chorobie Eisenhowera Trybuna
Ludu regularnie zamieszczaa notatki? (Brak jawnoci
ycia publicznego nie po raz pierwszy i ostatni w dzie-
jach systemu zadziaa na jego niekorzy). Skoro Bierut
nie chorowa, to znaczy, e nie umar mierci naturaln.
Szybko skojarzono, e towarzysz Tomasz by kolejnym
przywdc z krajw demokracji ludowej, ktry zmar
wstolicy Kraju Rad. W1949r. wMoskwie zmar Georgi
Dymitrow, sekretarz generalny Bugarskiej Partii Robot-
niczej. Po powrocie do Pragi, pono wefekcie przezibie-
nia, jakiego nabawi si podczas pogrzebu Stalina wmar-
cu 1953r., umar Klemens Gottwald, lider kumunistw
Czechosowacji.
Furor robio sowo wykaczalnia. Przewodnicz-
cy Rady Zakadowej Radomskich Zakadw Piekarni-
czych zapyta: To co, Moskwa jest wykaczalni?. Ja-
ki ksidz zodzi mia zatelefonowa do znajomych, kt-
rych wironicznej formie informowa ozgonie tow.Bie-
ruta, mwic m.in., e to nic dziwnego, bo stamtd si
nie wraca. Ofcer WP, czonek PZPR, owiadczy: Co za
pech, jak kto pojedzie do Moskwy, to tam zaraz umiera.
Co do przyczyn mierci opinia publiczna podzielia si
na trzy obozy. Jedni obstawali przy zawale serca wywoa-
nym rewelacjami XX Zjazdu: Na XX Zjedzie doszo do
rozamu midzy zwolennikami Stalina i Chruszczowa
iwzwizku ztym towarzysz Bierut dosta ataku serca.
Sugerowano te samobjstwo oraz otrucie: Gdyby Bie-
rut by wUSA, toby go wyleczyli, ae by wMoskwie, to
go otruto. Orzekomym spisku mia by poinformowany
Konstanty Rokossowski, ktry nie pojecha do Moskwy,
poniewa przewidywa lub wiedzia ju, co si stanie
ztow. Bierutem.
Kryo kilka wersji na temat motyww. Na Dolnym
lsku twierdzono, e Bierut nie yje, poniewa nie
y j y y
chcia podpisa jakiego wanego dokumentu. Pracow-
nicy stoczni wSzczecinie utrzymywali, e Bierut zosta
zamordowany, poniewa sprzeciwi si podpisaniu de-
kretu owczeniu Polski jako 17 republiki do ZSRR.
Astojce wkolejce wtym miecie kobiety miay mwi,
e Bierut by niewygodny, bo dawa na kocioy.
FERMENT. By to najbardziej paradoksalny efekt mier-
ci Bieruta zwrci uwag Pawe Machcewicz wswojej
ksice o1956r. Nieoczekiwanie Isekretarz awansowa
do rangi bohatera narodowego, ktry swj opr wobec
radzieckich roszcze musia przypaci yciem.
Wtpliwe jednak, by t opini podzielaa wikszo
Polakw. mier Bieruta wywoaa al ismutek, zainte-
j y
resowanie, fal domysw. Ale irado. Pod Stalinogro-
dem (Katowice) trzech pijanych listonoszy zatrzymywa-
o przechodniw proponujc im piwo z okazji mierci
Bieruta. WZakadach Mechaniki Precyzyjnej wBoniu
pod Warszaw kilku pracownikw podczas picia komen-
towao: Nareszcie Polska odetchnie.
Zgon Ulubieca Partii rozbudzi nadzieje wspoecze-
stwie. Chopi przeczuwali, e zmieni si polityka pastwa
wobec wsi: zmniejszy si nacisk na zakadanie spdziel-
ni produkcyjnych, zniesione zostan obowizkowe dosta-
wy (te zlikwidowa dopiero Gierek). Take rzemielnicy
isklepikarze liczyli na popraw. Ludzie wierzyli, e nast-
pi zmiany polityczne, ktre dadz odetchn Kocioowi.
Byli itacy optymici, ktrzy twierdzili, e nastpi zmiana
ustroju. Profetycznie wieszczono powrt Gomuki. Tych,
ktrzy to przewidywali zdnia na dzie przybywao. Po-
dobnie jak odnotowywanych przez wadze wrogich napi-
sw szkalujcych Tow. Bieruta, niszczenia aobnych de-
koracji, kolportowania ulotek. Ferment narasta.
144
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
te wiato Padziernika
POSTALINOWSKIE NADZIEJE. Co prawda krew si po-
laa w czerwcu 1956 r. w Poznaniu (gdzie milicja i woj-
sko krwawo stumiy strajk i uliczne demonstracje robot-
nikw), ale ten dramat koczy ostatecznie epok wadzy
odchodzcej i dawa szans wadzy nowej. W Polsce re-
wolucja padziernikowa, abya to rzeczywicie rewolucja,
potrafa samoograniczy si, nie wylaa si poza granice
tego, co byo moliwe wtamtych warunkach do osigni-
cia, w sumie nie zakwestionowaa podstaw panujcego
ustroju, cho wiele jego treci i praktyk jak najbardziej.
Anawet wicej, raz jeden wdziejach PRL (moe jeszcze
wtedy, gdy do wadzy dochodzi Edward Gierek w 1970 r.)
rzdzcy komunici zyskali poparcie spoeczne dla swojej
polityki izostali na moment bez maa bohaterami naro-
dowymi. Dotyczyo to oczywicie przede wszystkim Wa-
W pazuzieiniku 19S6 i. uoszlo w Polsce uo iauykalnej acz
bezkiwawej zmiany wlauzy paityjnej, uokonanej wbiew woli
Noskwy. 0wczesny komunizm nie znal takich pizypaukow.
WI ESAW WADYKA
dysawa Gomuki, ktremu lud Warszawy piewa 24 pa-
dziernika na wielkim wiecu pod Paacem Kultury iNauki
Sto lat, a gdy jecha po kilku tygodniach pocigiem na
rozmowy do Moskwy, na kolejnych stacjach do Kunicy
Biaostockiej egnay go chlebem i sol delegacje spoe-
czestwa. Bano si po prostu, e nowy pierwszy sekretarz
partii, ktry potraf przeciwstawi si Chruszczowowi,
pojedzie do Moskwy, ale ju zniej nie wrci.
Nie tylko zreszt ludno kochaa wwczas Gomuk,
wielkie nadzieje wizali znim take politycy irodowi-
ska gboko antykomunistyczne, choby Jerzy Giedroyc
czy prymas Stefan Wyszyski uwolniony wanie zinter-
nowania. Nawet Leopold Tyrmand by zadowolony. Na
pytanie dziennikarzy, co mu si wGomuce nie podoba,
odpowiedzia wgrudniu 1956r., e tylko krawat.
|.:'+.,
,.|.:| .:..|+
. '.1,.'. '.1.
:,.:.:|.+
'.+,
.:...:. ), .
145 145
P O L I T Y K A P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
BEZ DEMOKRACJI. Ta mio ipoparcie nie byy bezwa-
runkowe ilepe. Byy wpisane wkontekst wydarze mi-
dzynarodowych iwpolskie dowiadczenia historyczne.
Wtamtych warunkach poparcie dla Gomuki byo wy-
razem powszechnego przekonania, e Polska zbliya si
niebezpiecznie do granicy, ktr przekroczyli Wgrzy
(ich powstanie w 1956 r. zostao krwawo spacyfkowane
przez wojska ZSRR), anowa ekipa rzdzcych zrealizuje
wiele zhase, ktre przeja od zrewoltowanej prasy iod
ludzi na zebraniach iwiecach. Zreszt Gomuka wswo-
im przemwieniu intronizacyjnym na VIII Plenum KC
PZPR mwi to, co ludzie chcieli usysze.
By to okres te kilka miesicy po przejciu wadzy
gdy Gomuka mwi jeszcze szczerze i otwarcie. Na
jednym ze spotka ju po VIII Plenum zosta zapytany
przez modego ofcera, czy teraz, gdy doszed na szczyty,
wprowadzi demokracj? Odpowiedzia: demokracja to s
rzdy wikszoci nad mniejszoci, tak? A jeli my ko-
munici jestemy mniejszoci, to dlaczego mielibymy
wprowadza demokracj? Przecie wpi minut nas by
tu nie byo. Wic nie wprowadzimy demokracji. Ale do-
da s takie momenty whistorii, gdy mniejszo rzdzi
wikszoci, wbrew woli wikszoci, ale wnajlepiej poj-
mowanym interesie tej wikszoci. Ito jest ten moment.
Wraca do tej fgury wielokrotnie wwystpieniach pu-
blicznych, oczywicie w formie bardziej zawoalowanej,
zwaszcza gdy mwi, e poparcie dla jego polityki jest
koniecznym warunkiem obrony niepodlegoci Polski.
Sowa o realnej grobie wykrelenia Polski z mapy Eu-
ropy odbierane byy wwczas jednoznacznie ize zrozu-
mieniem.
Spoeczne poparcie szybko zaczo mija, atake zro-
zumienie momentu historii oraz jego dramatycznego
wymiaru przestawao by uprawomocnieniem, gdy Pol-
ska wchodzia pod przywdztwem Gomuki wfaz tzw.
normalizacji (a norm tego co wolno i nie wolno coraz
bardziej wyznacza nowy szef) iwsierminy socjalizm
lat 60. Na kocu by Marzec 68 iGrudzie 70, gdy Go-
muka kaza strzela do robotnikw, cho wpadzierni-
ku 1956r. potraf powiedzie, e robotnicy, ktrzy wy-
chodz na ulice, zawsze maj racj. Tak si koczy, eta-
pami, Padziernik.
Na wiele lat, awaciwie do okresu 198081, dowiad-
czenie 1956r. zostao wyczone zofcjalnej narracji ije-
li yo, to wycznie w pamici spoecznej, rodzinnej,
troch wpublikacjach emigracyjnych. Atake wposta-
ciach ludzi, ktrzy stali si symbolami wczesnych do-
kona izamiarw.
GRANICE PRZEMIAN. Zanim Gomuka skoczy Pa-
dziernik, najpierw z niego skorzysta. Zosta do wa-
dzy wyniesiony na fali wielkiej rewolucji moralnej, kt-
ra wPolsce narastaa od kilku lat, ana dobre rozlaa si
po kraju po udostpnieniu (niby wobiegu partyjnym, bo
faktycznie czytany by powszechnie) referatu Chrusz-
czowa, wygoszonego na XX Zjedzie KC KPZR wlutym
1956r., pt. Okulcie jednostki ijego nastpstwach. Refe-
ratu demaskujcego zbrodnie Stalina ipokazujcego ich
rozmiar. Gomuka umia si te sam wynie, zrcznie
manewrujc midzy cierajcymi si ze sob frakcjami
partyjnymi, wykorzystujc swoj legend winia stali-
nowskiego itego, ktry zawsze chcia i polsk drog do
socjalizmu. Ana koniec potraf przeciwstawi si dele-
gacji sowieckiej, ktra do Polski przyleciaa niezaproszo-
na iwspierana ruchami wojsk ZSRR. Przyleciaa bardzo
niezadowolona ztego, co si wPolsce dziao izprzygo-
towywanych zmian wkierownictwie PZPR.
Chruszczow, rad nie rad, przysta na te zmiany, wstrzy-
ma interwencj wPolsce, po to choby, eby rozprawi
si zpowstaniem wgierskim, zapali polskiej partii te
aktywnoci spoecznej tamtego czasu, ktry chcia zmie-
nia rzeczywisto, ale jej fundamentw ideologicznych
iustrojowych nie kwestionowa. Przynajmniej wtedy.
Aktyw ten politykowa, wietnie wiedzia, jaki jest
ukad si na grze, kto zkim walczy, kontaktowa si zgru-
p liderw partyjnych, ktra szukaa wwczas wpolityce
jakiej koncepcji demokratyzacyjnej, chciaa od gry por-
cjowa wolno iswobody, dopuszczaa moliwo polu-
zowania ruby. Wydawao si, e to Gomuka bdzie dla
tej polityki itych nadziei najwiksz szans. Idlatego do-
sta ztej strony poparcie izniego politycznie skorzysta.
Aktyw ten by te najbliej ludzi, on organizowa wie-
ce i nimi kierowa tak, by fala nie rozlaa si za szeroko,
by wiece nie przemieniay si wpochody, ktre maszeruj
pod ambasad sowieck. Lechosaw Godzik, 25-letni se-
kretarz partyjny zFSO, ze swoimi czerwonymi godzika-
mi, jak nazywano jego kolegw robotnikw, przyjeda
na wiec do studentw Politechniki Warszawskiej, gwizda
na palcach itumaczy, oco chodzi. Na wiecach ina uli-
cach kipiao, nie brakowao okrzykw ihase daleko si-
gajcych poza reglamentowan rewolucj, waciwie byo
tam wszystko, iAnders, iMikoajczyk, iwielka nienawi
do komunizmu, ale jednak udao si te narastajce iwy-
zwalajce si emocje idenia, sentymenty irewindykacje
jako zamkn iograniczy, odsun na plan dalszy.
HORYZONTY MYLI. To pokolenie piknych dwudzie-
stoletnich, jak nazwa je Marek Hasko, ani nie chciao,
ani te zapewne jeszcze nie potrafo przekroczy hory-
zontw swojego mylenia iswojej wyobrani. Ci najbar-
dziej aktywni chcieli zmian, ale jednak wramach panu-
pulsujce wiato zamiast czerwonego iodlecia do Mo-
skwy wyposaony w zapewnienie Gomuki, e polscy
komunici nad sytuacj panuj inie potrzebuj pomocy
czogw sowieckich. Iztego punktu widzenia mona po-
wiedzie, e rzeczywicie panowali.
REWOLUCJA AKTYWU. Panowali midzy innymi dlatego,
e cay ten wielki manewr pobudzania rewolucji moralnej
izmian, ktre ona powodowaa welicie wadzy oraz ogra-
niczania i regulowania rewolucji, zosta przeprowadzo-
ny przez tzw. aktyw. Aktyw partyjny niszego iredniego
szczebla, aktyw modzieowy i ten, ktry kierowa pras
ido niej pisa. Niekoniecznie aktyw cile iformalnie par-
tyjny, ale ten, ktry znajdowa si na pierwszym froncie
'..'| ,m.,
1'+ '..
. '+.+..:
.+.,+.:.|,
..:.'..'
,.|+.. . ,
m.. ':.,:'
.+ ,:'1+| m.|+|,
'.:.' + ':.,:'
.|+| ,'''+ 1++ .+m
,.,'+1, ,,1m,
,'' 1.,
''+., ,...
+.:+.+'. .+
.,'..' ..:.'.:,
+.|,..:.'.:
,.|+..+
'|+... m.. )), '
'..., +, ' ,'+m,
. |. .1'.
,+|...'.,.',
':'+.|. . .1'.
'...+|,.,.'
' .1+,:|. |.+|.
|+': '.''+:| |.
,.... . m+|:..+.
'.1.'+.,.'
'+1.:...'/'.|,+1
), .
146
ST LINIZM
PO POLSKU
ST LINIZM
PO POLSKU
jcej rzeczywistoci iwramach panujcej ideologii, ktra
przecie gboko wto wierzyli jest pikna, tylko trze-
ba j traktowa serio. Wadza w pastwie robotnikw
ma naprawd nalee do robotnikw, a partia ma su-
y idei ludowadztwa. Socjalizm ma by socjalizmem,
prawda ma by prawd, sprawiedliwo sprawiedliwo-
ci, awstosunkach internacjonalistycznych ma zapano-
wa prawdziwe partnerstwo, czyli e Polska ma przesta
by pastwem satelickim, garnizonowym jak mwi po
latach Teresie Toraskiej sam Edward Ochab, pierwszy
sekretarz KC PZPR, ktry odda wpadzierniku 1956r.
wadz Wadysawowi Gomuce.
Nie wracali wic do tradycji II Rzeczpospolitej, nie
chcieli adnego kapitalizmu, wielu daleko jeszcze byo
od Kocioa, ajeli mwili odemokracji, to, oczywicie,
o socjalistycznej. Rzeczywicie byli wwczas aktywi-
stami, ale te przecie trybunami ludowymi iofcerami
wiadomoci. Jedzili po caym kraju, prowadzili zebra-
nia i wiece, zakadali Kluby Modej Inteligencji i kluby
dyskusyjne, wszdzie znajdowali posuch iwszdzie cie-
szyli si popularnoci i autorytetem. A przede wszyst-
kim uwalniali sowo imyli.
SPUCIZNA PADZIERNIKA. Bo cudem polskiego Pa-
dziernika byo to, e ludzie zaczli mwi i pisa, za-
czli po swojemu malowa i ukada wiersze i piosen-
ki, sucha nowej muzyki iinaczej si ubiera. Chaos we
wadzy, szok, jaki wywoay w spoeczestwie i w kie-
rownictwie partii wydarzenia poznaskie, a wczeniej
zagubienie przez ni pewnoci, otworzyy przed spoe-
czestwem nowe moliwoci wyraania swoich potrzeb
ipragnie. Liberalizujcy si izapltany we wasne no-
gi reim nie by w stanie zakleja wszystkich szczelin,
przez ktre wyleway si bardzo rnorodne treci, jesz-
cze przed chwil wyklte. Pokrzykiwano i karano, ale
wszystko na nic. Odwil uwolnia strumienie, ktre po-
pyny wartkim nurtem.
Sowa mona byo prbowa zakneblowa iwsadza za
nie do wizienia, co te Gomuka czyni, ale myli wspar-
tych odwag i nadziej zatrzyma ju nie byo mona.
Apikni dwudziestoletni? Starzeli si jak wszyscy, ale szli
dalej, wrne strony, czsto bardzo oddalajc si od siebie.
Iod myli, ktre wwczas szerzyli iwktre zapewne gor-
co wierzyli. Ale wtedy przecie dopiero zaczynali.
Wi esaw Wadyka
'+1,+. .m.'+
,.:m+..+ . .+.:
..:.. .+ ,'+..
':|.'+1 . '+.+..:,
.+ ,+1.:...'+
), .
WYDAWCA POLITYKA Spdzielnia Pracy ADRES 02-309 Warszawa 22 ul. Supecka 6, skr. poczt. 13 RECEPCJA GWNA tel. 451-61-33, 451-61-34; tel. /faks 451-61-35 ADRES INTERNETOWY www.polityka.com.pl
POCZTA ELEKTRONICZNA LISTEL (E-MAIL) polityka@polityka.com.pl PREZES iREDAKTOR NACZELNY Jerzy Baczyski Z-CY REDAKTORA NACZELNEGO Witold Pawowski, Jacek Poprzeczko DYREKTOR WYDAWNICZY Piotr Zmelonek
PUBLIKACJA WSPFINANSOWANA PRZEZ:
DRUK REDAKTOR WYDANIA Leszek Bdkowski KONSULTACJA Marcin Zaremba OPRACOWANIE GRAFICZNE, OKADKA, MAPY Jarosaw Krysik Y WSPPRACA Piotr Hibner FOTOEDYCJA Wojciech Leliski
FOTOGRAFIE AN (10), Archiwum Szczeciskich (1), Corbis (3), East News (17), Filmoteka Narodowa (1), Forum (24), Fotonova (1), IPN (1), Marian Musia (1), Muzeum Niepodlegoci
w Warszawie (10), NAC (3), Orodek Karta (2), PAP (68), PAT (1), Tadeusz Pniak (1 i reprodukcje), Reporter (4), Visavis (2), WFD (1), Zbiory Sawomira Poleszaka (2)
KOREKTA Krystyna Jaworska, Zofa Kozik, Anna Migdalska, Jolanta Wierzchowska BIURO REKLAMY RECEPCJA tel. 451-61-36, tel. /faks 451-61-37, faks 451-61-68, e-mail: reklama@polityka.com.pl
Dzikujemy za zakupy i zapraszamy ponownie!
Nr zamwienia: 1211586

You might also like