Polityka Pomocnik Historyczny Operacja Barbarossa

3
P O M O C N I K H I S T O R Y C Z N Y
W TE J SERI I POMOCNI KW HI STORYCZNYCH UKAZAY SI DOT YCHCZAS:
c zni e s pr zedal i my i ch j u ponad 380 t ys . egzempl ar z y.
Sze os t at ni ch poz ycj i j es t j es zc ze do kupi eni a w nas z ym s kl epi e i nt er net owym www. s kl eppol i t yki . pl
Ts |
G
en. Franz Halder, szef sztabu armii niemieckiej, nie posiada si z dumy. Tak wic
chyba nie przesadzam, jeli twierdz, e kampania przeciwko Rosji zostaa wygra-
na w cigu 14 dni zanotowa w swym dzienniku pod dat 3 lipca 1941 r. Dwa ty-
godnie wczeniej, 22 czerwco, rozpoczIo slq operocjo Borborosso, ktra miaa by
najbyskotliwsz z byskawicznych wojen (Blitzkrieg) Hitlera. Miaa by zwieczeniem
wizji fhrera, do ktrej przekona masy Niemcw: zapewni aryjczykom przestrze y-
ciow (Lebensraum) na skolonizowanym Wschodzie (Generalplan Ost). Przyszy kanc-
lerz III Rzeszy pisa o tym ju w 1924 r. w Mein Kampf . By zrealizowa ten plan, mu-
sia tylko zdoby wadz nad Niemcami, a potem przeprowadzi kilka operacji politycz-
nych i militarnych. Naleao naprawi szkody wyrzdzone Niemcom przez traktat wer-
salski (a tak myla nie tylko dyktator III Rzeszy, tak mylao wielu politykw w Republice
Weimarskiej i miliony Niemcw), zabezpieczy sobie tyy na zachodzie i poudniu Europy
oraz oczyci przedpole do marszu na Wschd, take z caych narodw.
Ale ten Wschd by zarzdzany dyktatorsk rk Stalina, a Zwizek Sowiecki mia wa-
sne plany mocarstwowe. Obaj tyrani byli zwizani wieym sojuszem (pakt Ribbentrop-
Mootow). czyo ich poczucie odstawienia na boczny tor historii przez zwycizcw I woj-
ny wiatowej. W ogle oba imperia pruskie i rosyjskie narodziy si mniej wicej w tym
samym czasie i chocia toczyy w przeszoci wojny ze sob, to przez dwa stulecia wzajemnie
si fascynoway, bacznie obserwoway, czerpay ze swych dowiadcze.
Jak w tych warunkach doszo do najkrwawszej z wojen midzy nimi? I co sprawio,
e rado cytowanego na wstpie gen. Haldera bya grubo przedwczesna i nieuzasadniona?
Na to pytanie chcemy odpowiedzie w tym wydaniu Pomocnika Historycznego.
Operacja Barbarossa zaamaa si po kilku miesicach, na przeomie 1941/42 r.
Od 22 czerwca 1941 r. do koca marca 1942 r. Wehrmacht straci w niej ok. 1 mln onie-
rzy (razem z rannymi), w tym 275 tys. bezpowrotnie (zabici, zaginieni, wzici do niewoli),
Armia Czerwona natomiast ponad 10 mln, w tym 3,8 mln bezpowrotnie!
W 1942 r. zacza si inna wojna. Niemcw sta byo tylko na ofensyw na poudniu, za-
koczon zreszt okreniem i klsk pod Stalingradem. Od tej chwili cofali si general-
nie na caym froncie wschodnim, a potem na innych frontach. Jednym bowiem ze skut-
kw operacji Barbarossa byo i to, e zachodni alianci przyszli z pomoc swemu niedaw-
nemu wrogowi ideologicznemu i politycznemu, Stalinowi; narodzia si Wielka Koalicja,
ktra ostatecznie w 1945 r. pokonaa nazistowskie Niemcy.
W perspektywie caej II wojny wiatowej operacja Barbarossa jest punktem zwrotnym.
Dlatego chcemy o niej opowiedzie w 70 rocznlcq otoku wojsk Bltlero no wojsko Stollno.
Zapraszamy do lektury
|hZY 8A|ZYh8kl
h0Ak10h hA|ZLhY P0Ll1Ykl
L8Zk 8[0k0T8kl
h0Ak10h TY0AhlA
/asrzsals lmjsrlaw
|.+|.+ .+ '|+1.:
Iec sew|ecc
w p|erwstch
tqe6a|ach we[a
aa freac|e wsche6a|m
OPERACJA 8ar |ar as s a
Autorzy
]ocken B6kler, dr, w |mre Kertesz Kolleg na Unlwersytecle lm. Prledrlcha Schlllera w 1enle za[mu[e sl hlstorlq wo[en,
przemocy l repres[l w Lurople wschodnle[ w XX w. Na [zyk polskl zostaly przetlumaczone dwle z [ego kslqzek: ,Zbrodnle
wehrmachtu w Polsce. wrzeslen l939. wo[na totalna oraz (naplsana wspolnle z Klause-Mlchaelem Mallmanem l 1urgenem
Matthausem) ,Llnsatzgruppen w Polsce.
Morcln Bryjo, absolwent wydzlalu Hlstorycznego Unlwersytetu warszawsklego, autor kllku kslqzek dotyczqcych plecho-
ty l artylerll wehrmachtu.
]orosIow Oentek, dr, wydzlal Nauk Hlstorycznych Unlwersytetu Mlkola[a Kopernlka w Torunlu, autor kslqzek dotyczqcych
Pelchswehry.
SIowomlr Dqbskl, dr, |nstytut Hlstoryczny Unlwersytetu warszawsklego, autor monografll ,Mldzy 8erllnem a Moskwq.
Stosunkl l939-l94l, od 2008 r. czlonek polsko-rosy[skle[ Grupy do Spraw Trudnych.
]orosIow Gdonskl, dr, wyzsza Szkola Promoc[l w warszawle, redaktor naczelny plsma ,|nne obllcza hlstorll, autor kslqzkl
,Zapomnlanl zolnlerze Hltlera l publlkac[l o wykorzystanlu [encow wo[ennych w gospodarce l pomocnlczych formac[ach
zbro[nych.
MlckoI Glock, dr, Unlwersytet Mlkola[a Kopernlka w Torunlu, za[mu[e sl hlstorlq floty rosy[skle[ l sowleckle[.
Oskor Myszor, doktorant na wydzlale Hlstorycznym Unlwersytetu Gdansklego, autor publlkac[l dotyczqcych
m.ln. hlstorll wo[en na morzach.
]okub Pollt, dr hab., wydzlal Hlstoryczny Unlwersytetu 1aglellonsklego, prof. wyzsze[ Szkoly Handlowe[ w Krakowle, wspol-
autor podrcznlka akademlcklego ,Na[nowsza hlstorla swlata, autor wlelu kslqzek na temat hlstorll l wspolczesnoscl Dale-
klego wschodu.
Lukosz PrzybyIo, doktorant Akademll Obrony Narodowe[, za[mu[e sl m.ln. hlstorlq doktryn wo[skowych.
Aleksonder Smollnskl, dr hab., |nstytut Hlstorll l Archlwlstykl Unlwersytetu Mlkola[a Kopernlka w Torunlu, autor kslqzek
dotyczqcych wo[skowoscl: munduru, barwy, bronl.
]ocek Teblnko, dr hab., prof. Unlwersytetu Gdansklego l Akademll Marynarkl wo[enne[, autor m.ln. monografll ,Polltyka
bryty[ska wobec problemu granlcy polsko-radzleckle[ l939-l945, za[mu[e sl stosunkaml polsko-bryty[sklml w XX w.
StonlsIow Zerko dr hab., prof. |nstytutu Zachodnlego w Poznanlu, autor ,|lustrowanego leksykonu || wo[-
ny swlatowe[ l kslqzek na temat polltykl Hltlera l ||| Pzeszy, laureat Nagrody Hlstoryczne[ POL|TK| za l999 r.
oroz dzlennlkorze
Iwono Kockonowsko, Adom Krzemlnskl, Adom Szostklewlcz, Morlon Turskl, Todeusz Zowodzkl
l PoweI Sullk, dzlennlkarz Padla TOK PM
Spis tresci
Korzenle kon0lktu
0wa ctarae er| 7
!wastka keatra s|erp | m|et 12
k|t|erewska 0s 20
Iapesk|e retterk| 25
6s|ea|ce | peate6 29
Od slerpnlo}wrzesnlo '39
do czerwco '41
0t|wa se[ast 33
We[a k|t|era 37
We[a !ta||aa 42
|V ret||r |e|sk| 47
l paakta w|6tea|a kaq|esasw 51
8|twa e kt|aatk 56
Iapea|a w||era |e|a6a|e 59
8e[e aa e|rtetach 62
Borborosso
Wehrmacht | [eqe se[asta|c 67
ke|eta|cte-Ch|epska krm|a Cterweaa 73
8re aa we6t|e 80
kap|er keatra m|et 83
0perac[a 8ar|aressa 88
|a|stw m|t prttwe|te[ arm|| 98
06 6rap 0perac[ach 6e ck|eaa 8 102
Wrq me[eqe wreqa 108
8|e |ch m|||ea 112
Bockunek sumlenlo
W|e|k|e ||ct| | tata[eae 6ramat 117
0stfreat - a|em|ecka t|re6a|a | kara 120
Detale
N|epeqe6tea| t ret|re[ea|em 18
0kapac[a, ke|a|erac[a, se[ast 21
0t|waa we[aa lache6a 53
Karta kt|aatcka 55
Na Merta !r6t|emam
58
6espe6arka aa |actaesc 64
!|| t|re[ae w 8ar|aress|e 79
!|| mersk|e w 8ar|aress|e 82
|echewa |re 82
!k6 s| wt|| 8||ttkr|eq 86
W|e|ka ewakaac[a ta 0ra| 93
Keawe[e arktctae 94
0a|sta we[aa aa freac|e wsche6a|m 96
6eaera|p|aa 0st 97
!ta6|a aa6 Wehrmachtem 101
l 8eq|em | prtec|w 8eqa 106
Uwogol we wszystklch artykulach u[ednollclllsmy - za przykladem wlkszoscl autorow - nazw ustro[u stworzonego przez
bolszewlkow, plszemy zatem o panstwle sowlecklm, dyplomac[l sowleckle[, armll sowleckle[, sowletologll, republlkach
sowlecklch lub postsowlecklch, Zwlqzku Sowlecklm l, w konsekwenc[l, ZSPS.
|raqmeat map stta|ewch krm|| Cterweae[ , +-' . `.`,
4
ka| aaar | am
1939
23}24.08 } - podplsanle w Moskwle ukladu Plbbentrop-
Molotow (wraz z ta[nym protokolem dodatkowym).
25.08 - bryty[sko-polskl uklad o wza[emne[ pomocy
w przypadku wo[ny.
1.09 - agres[a Nlemlec na Polsk.
3.09 - Pranc[a l wlelka 8rytanla wypowlada[q wo[n Nlemcom.
17.09 - wkroczenle Armll Czerwone[ na terytorlum Polskl,
polskle wladze cywllne l wo[skowe przekracza[q granlc
rumunskq.
28.09 - kapltulac[a warszawy.
28.09 - nlemlecko-rosy[skl traktat o granlcach l przy[aznl
(wraz z ta[nyml protokolaml).
8.10 - dekret o wlqczenlu zachodnlch l polnocnych
zlem polsklch do Pzeszy.
10.10 - lltewsko-sowleckl pakt o nleagres[l,
Lltwa prze[mu[e okrg wllenskl.
12.10 - dekret Hltlera o utworzenlu Generalnego
Gubernatorstwa.
30.11 - wybuch wo[ny sowlecko-flnskle[
(zakonczona 12.03.1940).
1940
11.02 - nlemlecko-sowleckl uklad gospodarczy.
5.03 - uchwala 8lura Polltycznego wKP(b) o rozstrzelanlu
polsklch oflcerow, kwiecien/maj masowe egzekuc[e
w Katynlu, Charkowle, Twerze.
9.04 - atak Nlemlec na Danl l Norwegl.
10.05 - atak Nlemlec na Holandl, 8elgl, Luksemburg
l Pranc[, w Londynle powolanle rzqdu [ednoscl narodowe[
z wlnstonem Churchlllem [ako premlerem.
14.05 - kapltulac[a wo[sk holendersklch, krolowa wllhelmlna
wraz z rzqdem na emlgrac[l w Londynle.
26.05 - poczqtek ewakuac[l wo[sk allancklch
z Dunklerkl (do 4.06).
28.05 - kapltulac[a wo[sk belgl[sklch,
rzqd na emlgrac[l w Londynle.
10.06 - wlochy wypowlada[q wo[n Pranc[l l wlelkle[ 8rytanll.
10.06 - kapltulac[a Norwegll, krol Haakon v|| wraz z rzqdem
na emlgrac[l w Londynle.
12.06 - ultlmatum sowleckle wobec Lltwy,
15.06 - wobec Lotwy l Lstonll. 15.06 - Armla Czerwona
za[mu[e Kowno l wllno, 16.06 - Tallln l Pyg.
22.06 - kapltulac[a Pranc[l, 10.07 - utworzenle
marlonetkowego panstwa vlchy.
27.06 - Armla Czerwona za[mu[e 8esarabl l pln. 8ukowln.
3.06 - atak na Mers Ll-Keblr, proba neutrallzac[l floty vlchy
przez 8ryty[czykow.
21.07 - Lltwa, Lotwa l Lstonla proklamowane Soc[allstycznyml
Pepubllkaml Sowlecklml (wlqczone do ZSPS 3-6.08).
8.08 - poczqtek atakow Luftwaffe na wlelkq 8rytanl
(8ltwa o Angll do 31.10).
13.09 - wloska ofensywa na Lglpt, poczqtek kampanll
w Polnocne[ Afryce (do 13.05.1943).
27.09 - Nlemcy, wlochy l 1aponla podplsu[q pakt tro[stronny,
przystpu[q don: 20.11 - wgry, 23.11 - Pumunla,
24.11 - Slowac[a, 1.03.1941 - 8ulgarla,
5.03.1941 - 1ugoslawla.
28.10 - atak wo[sk wlosklch na Grec[, wyparte
przez arml greckq do Albanll.
17.12 - HitIer podpisu|e pIan wo|ny ze 7wiqzkiem
Sowieckim (kryptonim 8arbarossa).
1941
11.02 - lqdowanle wo[sk nlemlecklch w Afryce Polnocne[.
11.03 - prezydent P.D. Poosevelt podplsu[e Lend-Lease Act
(umowa o pozyczce l dzlerzawle), umozllwla[qcy dostawy
sprztu wo[skowego do kra[ow waznych dla obronnoscl USA.
6.04 - wo[ska nlemleckle ataku[q Grec[ (kapltulac[a 23.04)
l 1ugoslawl (kapltulac[a 17.04).
13.04 - sowlecko-[aponskl pakt o nleagres[l.
18.04 - poczqtek wo[ny bryty[sko-lrackle[ (do 30.05).
18.05 - kapltulac[a wo[sk wlosklch w Ltlopll.
20.05 - nlemleckl desant powletrzny na Kret.
8.06 - 8ryty[czycy l wolnl Prancuzl ataku[q Syrl l Llban,
do 14.07 za[mu[q oba terytorla.
14.06 - rosy[ska agenc[a TASS dementu[e pogloskl
o nlemlecklch zamlarach napascl na ZSPS.
17.06- decyz|a HitIera o rozpoczciu 22 czerwca
ataku na 7SRS.
22.06 - o godz. 3.l5 nad ranem wo[ska nlemleckle przekracza[q
granlce ZSPS, do wo[ny przystpu[q: wlochy l Pumunla (22.06),
Slowac[a (23.06), Plnlandla (26.06) l wgry (27.06).
3.07 - plerwsze publlczne radlowe przemowlenle Stallna
po agres[l Nlemlec.
12.07 - bryty[sko-sowleckl uklad wo[skowy.
18.07 - uklad sowlecko-czechoslowackl.
30.07 - uklad polsko-sowleckl (Slkorskl-Ma[skl).
31.08 - do Archanglelska, z pomocq dla ZSPS, doclera drogq
morskq plerwszy konwo[ allanckl (,Dervlsh).
12.08 - dekret Pady Na[wyzsze[ ZSPS o amnestll
dla obywatell polsklch.
14.08 - polsko-sowleckl uklad wo[skowy o formowanlu
armll polskle[ w ZSPS.
14.08 - Poosevelt l Churchlll podplsu[q tzw. Kart Atlantyckq.
14}15.08 } - plerwszy zmasowany anglelskl atak lotnlczy
na Pzesz.
25.08 - wo[ska bryty[skle l sowleckle wkracza[q do |ranu.
9.09 - rozpoczyna sl blokada Lenlngradu
(przelamana 27.01.1944).
30.09 - rusza nlemleckle natarcle na Moskw, w plerwszych
dnlach grudnla doclera na przedpola stollcy ZSPS.
16.10 - ewakuac[a rzqdu Zwlqzku Sowlecklego
l korpusu dyplomatycznego do Ku[byszewa.
19.10 - w Moskwle ogloszono stan oblzenla.
3.12 - rozmowy Slkorskl-Stalln. Zgoda na ewakuac[ 25 tys.
polsklch zolnlerzy do |ranu.
5-6.12 - w re[onle Moskwy Armla Czerwona
przechodzl do kontrofensywy.
7.12 - atak 1aponll na amerykanskq baz wo[skowq
w Pearl Harbor, 8.12 1aponla wypowlada wo[n USA,
wlelkle[ 8rytanll, Australll l Kanadzle.
11.12 - Nlemcy l wlochy wypowlada[q wo[n USA.
16.12 - rozkaz Hltlera do wycofu[qcych sl na terenle Pos[l
wo[sk nlemlecklch o utrzymanlu za wszelkq cen pozyc[l.
1942
1.01 - podplsanle w waszyngtonle Deklarac[l
Narodow Z[ednoczonych (26 panstw).
8.01 - druga faza kontrofensywy Armll Czerwone[, do 20.04
wo[ska nlemleckle odrzucone 400 km od Moskwy.
20.01 - konferenc[a nad [ezlorem wansee poswlcona
,ostatecznemu rozwlqzanlu kwestll zydowskle[ (Lndlsung
der 1udenfrage).
0PhA|0TALA lT0hA k0|hAh0T8kA
od podptsanta paktu Rtbbentrop-MoIotow do zaIamanta st operacjt Barbarossa
Halendarium wydarzen
5
6
Karzsals
kaahlkta
0kres wta[emae[ fascaac[|:
car k|eksaa6er | sk|a6a he|6 prechem
|r6erka || W|e|k|eqe w e|ecaesc|
kr|a |r6erka W||he|ma |||
| kr|ewe[ |a|t |rask|e[,
'.1+m, `' . '.+ .+.+
'.1..+ +|:'+
7
kar zaa| a kaa| | | k| a
Prozwlqzkl. W obydwu wiatowych konfiktach
zbrojnych XX w. Niemcy i Rosjanie walczyli przeciwko
sobie, a najkrwawsze walki podczas drugiej wojny wia-
towej toczyy si na froncie wschodnim. Mimo to mona
odnie wraenie, e w pamici zbiorowej, nie tylko Po-
lakw, historia stosunkw niemiecko-rosyjskich wywo-
uje raczej zowrogie skojarzenia. Antypolskie knowa-
nia Fryderyka Wielkiego z caryc Katarzyn (nawiasem
mwic, rodowit Niemk), rozbiory Rzeczpospolitej,
sojusz czarnych orw, tradycje bismarckowskie, ukad
z Rapallo i pakt Ribbentrop-Mootow wydaj si ukada
w jeden acuch.
Wyraniejsze zwizki niemiecko-rosyjskie datuj si
mniej wicej od XVI w. Po wojnach religijnych, ktre
przetaczay si przez Rzesz (ojczyzn reformacji), nie-
mieccy osadnicy pojawili si take w Rosji. Mogli tam
liczy na przychylno m.in. Iwana Gronego. Ju w po-
owie XVII w. istniay w Rosji enklawy zamieszkiwane
przez niemieckich protestantw. W synnej Sobodzie
Niemieckiej, osadzie na przedmieciu Moskwy, czsto
bywa mody Piotr I. Rzucajce si tam w oczy porz-
dek i schludno zrobiy na carze due wraenie. Pniej,
w 1702 r., monarcha ten ogosi ukaz zapraszajcy cu-
dzoziemcw do osiedlania si w granicach pastwa ro-
syjskiego. W efekcie przybyway kolejne grupy, gwnie
rzemielnikw, ale take wojskowych i uczonych. Niem-
cy reprezentowani byli licznie w bezporednim otocze-
niu tego wybitnego wadcy, zafascynowanego niemieck
kultur oraz przenoszcego na rosyjski grunt niemieckie
rozwizania i instytucje. Wpywy te, znajdujce odbicie
nawet w nazwach geografcznych (np. Petersburg, Oren-
burg), pozostay silne take po mierci Piotra Wielkiego.
Oud domu brondenbursklego. Natomiast
stosunki polityczne Rosji z Prusami, z wolna stajcymi
si najsilniejszym pastwem Rzeszy Niemieckiej, ju
wwczas przechodziy gwatowne zwroty. Przykadem
klasycznym byy wydarzenia z 1762 r., podczas wojny
siedmioletniej, nazwane pniej cudem domu branden-
burskiego. Rosja wchodzia w skad antypruskiej koali-
cji, a rosyjskie wojska weszy do Berlina (dowodzi ni-
mi gen. Gottlob Totleben, te Niemiec). Tymczasem po
nagej mierci cesarzowej Katarzyny (wczeniej ksi-
nej Zofi Anhalt-Zerbst), w Petersburgu na tron wst-
pi, przyjmujc imi Piotra III, niemiec-
ki ksi von Holstein-Gottorp. Nowy
rosyjski cesarz, zafascynowany Fryde-
rykiem Wielkim, nie tylko wycofa swe
wojska spod Berlina, ratujc Prusy od
niechybnej klski, lecz zawar take z ni-
mi traktat sojuszniczy.
Punktem szczytowym byo pod tym
wzgldem panowanie ony Piotra, obalo-
nego przez ni po zaledwie procznych
rzdach. Mowa o synnej Katarzynie II (pniej zwanej
Wielk), rwnie Niemce z rodu Anhalt-Zerbst. Najbar-
dziej ponurym symbolem politycznej wsppracy Kr-
lestwa Prus z Cesarstwem Rosyjskim stay si rozbiory
Polski.
Przyczynia si te Katarzyna do zintensyfkowania
napywu do Rosji niemieckich kolonistw, stosujc cay
system zacht fnansowych i przywilejw. Kilka poko-
le pniej, w II poowie XIX w., w samym Petersburgu
mieszkao 42,5 tys. Niemcw, co stanowio prawie 7 proc.
ludnoci miasta. Niektrzy z pozostajcych w subie ro-
syjskiej Niemcw piastowali wysokie stanowiska. Alek-
sander Hercen, sam z pochodzenia Niemiec (po matce),
pisa nie bez sarkazmu: Nie tylko rzd, ale take my sa-
mi tak przyzwyczailimy si do myli, e nie mona do-
brze rzdzi Rosj bez Niemcw, i wydaoby si nam
po prostu nie do wiary, e rosyjski gabinet ministrw,
rosyjska armia mogyby si obej bez Nesselrodego,
Kankrina, Dybicza, Beneckendorfa, Adlerberga. Gdy
w 1897 r. przeprowadzono w Rosji pierwszy powszech-
ny spis ludnoci, ustalono, e w granicach Cesarstwa za-
mieszkiwao ju prawie 1,8 mln Niemcw (1,4 mln na
wsi). Ok. 50 tys. pracowao w szkolnictwie (take wy-
szym), a 35 tys. w subie cywilnej i wojskowej.
Oorsko zgodo no Drugq Bzeszq. Przez du-
gie dziesiciolecia gwnym partnerem Imperium Rosyj-
skiego na politycznej mapie Europy byy Prusy. Stosun-
ki midzy Berlinem a Petersburgiem byy bardzo dobre,
aczkolwiek krlw pruskich irytowao protekcjonal-
ne traktowanie ich przez carw oraz mieszanie si Ro-
sji w sprawy niemieckie. Wyrazem prusko-rosyjskiego
wspdziaania bya solidarno tych mocarstw w okre-
sie polskich powsta: listopadowego i styczniowego.
I wanie w Prusach, w krgach konserwatywnych, naj-
bardziej ywe byy prorosyjskie sympatie. Wystpowa-
y one jednak i w innych krajach niemieckich, zwaszcza
wrd krytykw myli liberalnej.
Nastawienie spoeczestwa niemieckiego wobec Rosji
byo niejednoznaczne, o czym si dzi czsto zapomina.
Po klsce Napoleona Rosjan witano w wielu krajach Rze-
szy jako wyzwolicieli spod francuskiej dominacji, jednak
ju wkrtce daa o sobie zna rusofobia. Dla niemieckich
demokratw i liberaw Rosja jawia si przede wszystkim
jako symbol tyranii i zacofania. Pniej
antyrosyjskie postawy, motywowane ide-
ologicznie i politycznie, bd do rozpo-
wszechnione wrd niemieckich socjalde-
mokratw. Karol Marks i Fryderyk Engels
uchodzili za zdeklarowanych rusofobw.
Niech wobec Rosji nasilia si najpierw
po polskim powstaniu listopadowym,
a pniej w zwizku z wydarzeniami Wio-
sny Ludw 184849.
S t a n i s a w
e r k o
W historii stosunkw niemiecko-rosyjskich do takich zwrotw
akcji jak sojusz (pakt Ribbentrop-Mootow) i wojna (operacja
Barbarossa) dochodzio niejednokrotnie.
0wa ezaraa ar|
0rte| t qe6|a |ras
0rte| t qe6|a
carsk|e[ kes[|
8
Podkrelano, e Rosja, jako ostoja dawnego porzd-
ku europejskiego, jest przeciwna zjednoczeniu Niemiec.
Faktycznie, Mikoaj I uwaa, e rozbicie Niemiec jest
stanem korzystnym. W okresie wojny krymskiej (kon-
fikt Rosji z koalicj m.in. Francji, Wielkiej Brytanii
i Turcji w latach pidziesitych XIX w.) Berlin zachowa
jednak wobec Petersburga czynn neutralno: ycz-
liwo, ale bez zbytniego angaowania si. Osabiona
w wyniku tej wojny Rosja nie czynia zatem przeszkd,
gdy premier Prus Otto von Bismarck (wczeniej pruski
ambasador w Petersburgu) jednoczy pastwa niemiec-
kie i w pocztkach 1871 r., po sensacyjnym zwycistwie
w wojnie z Francj, proklamowa utworzenie Drugiej
Rzeszy.
czajcych si kierunkw byli zgodni, e w Rosji naley
ogranicza niemieckie wpywy.
Niech wobec Rzeszy wywoay ju postanowienia
zwoanego w 1878 r. do Berlina midzynarodowego kon-
gresu, na ktrym Bismarck chcia wystpi w roli uczci-
wego porednika. Na niemieckim porednictwie Rosja
bardzo le jednak wysza, gdy wynegocjowane wwczas
porozumienia zminimalizoway jej zyski ze zwycistwa
nad Turcj. Datowany 15 sierpnia 1879 r. list cara Alek-
sandra II do cesarza Wilhelma I by do tego stopnia wy-
peniony pretensjami, e zosta okrelony w historiografi
mianem Ohrfeigebrief (list policzkujcy). f Osobiste stosun-
ki midzy kanclerzem Bismarckiem a kierujcym rosyjsk
dyplomacj hr. Aleksandrem Gorczakowem byy odtd
ze. Prasa obu krajw publikowaa polemiczne artykuy,
mniej lub bardziej zaciekle atakujce drug stron. Nie-
miecka rusofobia zataczaa coraz szersze krgi. Ksztato-
wa si stereotyp Rosjan jako narodu zacofanego czy wrcz
pdzikiego, ktrego mentalno bya pochodn wielo-
wiekowego ycia w poddastwie. Nard rosyjski jawi si
jako przeciwiestwo niemieckiego Kulturvolk. Tylko cz-
ciowo stereotyp ten podkopaa na przeomie wiekw fa-
la fascynacji niezwykymi osigniciami rosyjskiej kultu-
ry, zwaszcza literatur (Fiodor Dostojewski, Lew Tostoj,
Antoni Czechow, Maksym Gorki), muzyk (Piotr Czaj-
kowski) i baletem (fenomen Igora Strawiskiego).
Bismarckowi, osigajcemu mistrzostwo w lawirowaniu
midzy mocarstwami i wygrywaniu wystpujcych mi-
dzy nimi sprzecznoci, mimo to udawao si jeszcze dwu-
krotnie odnowi (w 1881 i 1884 r.) sojusz trzech cesarzy.
Punktem szczytowym tej dyplomatycznej ekwilibrystyki
wydawa si niemiecko-rosyjski tzw. traktat reasekuracyj-
ny (1887 r.). Rzesza zobowizywaa si w nim nie wyst-
powa zbrojnie przeciw Rosji, mimo e nadal obowizy-
wao dwuprzymierze niemiecko-austriackie (1879 r.) oraz
niemiecko-austriacko-woskie trjprzymierze (1882 r.).
Twierdzi si niekiedy, jakoby polityka Berlina w okresie
bismarckowskim bya nastawiona na wspprac z Rosj
i e zmienio si to dopiero po objciu tronu przez Wil-
helma II i dymisji elaznego kanclerza w 1890 r. W rze-
czywistoci do trwaego porozumienia niemiecko-ro-
syjskiego nie udao si doprowadzi nawet Bismarcko-
wi. Co wicej, w ostatnich latach jego rzdw wrogo
wobec Niemiec demonstrowano po stronie rosyjskiej ju
niemal otwarcie take w sferach rzdowych (zwaszcza
wrd dyplomatw), nie mwic ju o prasie. Car Alek-
sander III dochodzi do wniosku, e zgoda jego poprzed-
nika na zjednoczenie Niemiec stanowia fatalny bd.
Mltteleuropo przeclw Bosjl. Tymczasem
ju w 1887 r. w niemieckim Sztabie Generalnym uzna-
no (Helmut von Moltke starszy i Alfred von Waldersee),
e najlepszym rozwizaniem jest prewencyjne uderzenie
na Rosj. Niemniej faktem jest, e niedugo po nieodno-
wieniu przez nastpc Bismarcka wygasajcego w 1890 r.
traktatu reasekuracyjnego nastpio zawarcie formalne-
go ukadu sojuszniczego midzy carsk Rosj a republi-
kask Francj (1892 r.; istnienie tego traktatu potwier-
dzi publicznie Mikoaj II pi lat pniej).
Przejcie Rzeszy do niezwykle ambitnej, rwnie agre-
sywnej, co lekkomylnej polityki wiatowej w okresie
tzw. osobistych rzdw Wilhelma II, szo w parze z co-
raz wiksz popularnoci wielkomocarstwowych ha-
se, propagowanych w spoeczestwie zwaszcza przez
wpywowy, nacjonalistyczny Zwizek Wszechniemiec-
ki. Wrd moliwych przeciwnikw Niemiec w przyszej
wojnie coraz czciej wymieniano, obok Francji, take
Wielk Brytani i Rosj. Szeregi rusofobw zasilali nie-
mieccy Batowie, ktrzy wskutek kampanii rusyfkacyj-
nej wadz rosyjskich u schyku XIX w. wyemigrowali do
Wta[emae[
fascaac[| c|q
6a|st: |r6erk
W||he|m |||
| k|eksaa6er |
pe tawarc|a
se[asta tactep-
ae-e|reaaeqe
,|.+'|+| '+'.'.
. '.|: ``` .,,
''..: ':...,,
m+.:. ``` .
'.+ ''1:m+.+
..:1...'+
Foble w clenlu sojuszu trzeck cesorzy.
Gwnym celem niemieckiej polityki zagranicznej w okre-
sie bismarckowskim (187190) byo niedopuszczenie do
wykrystalizowania si w Europie wymierzonej w Ber-
lin koalicji, w skad ktrej wchodziyby dwa mocarstwa
oskrzydlajce Rzesz, tj. Francja i Rosja. Europejskie sa-
lony obiego stwierdzenie rosyjskiego dyplomaty, hrabie-
go Piotra Szuwaowa, e Bismarcka drczy zmora antynie-
mieckiego przymierza. Pierwszym etapem stara o nie-
dopuszczenie do wykrystalizowania si tej konstelacji by
wynegocjowany przez elaznego kanclerza w pocztkach
lat siedemdziesitych XIX w. ukad niemiecko-rosyjsko-
austriacki, nazwany sojuszem trzech cesarzy.
Konfikt interesw midzy Petersburgiem a Wied-
niem (widoczny zwaszcza na Bakanach) oraz jed-
noczesne zblienie niemiecko-austriackie rzutowa-
y jednak negatywnie na stan relacji midzy Rzesz
a Rosj. Stosunki na linii Berlin-Petersburg pogorszy-
y si rwnie na paszczynie ekonomicznej. Oba mo-
carstwa uzupeniay si gospodarczo w sposb niemal
idealny, lecz wiatowy kryzys 1873 r. skoni oba rz-
dy do naoenia ce ochronnych; w stosunkach dwu-
stronnych rozpocza si wieloletnia wojna handlowa.
Do Rosji coraz silniejszym strumieniem zacz napy-
wa kapita francuski; gdy za w 1887 r. Bismarck do-
prowadzi do wstrzymania niemieckich kredytw dla
Rosji, w kraju tym kapita francuski uzyska ju wy-
ran przewag. Orientacja profrancuska bya w Rosji
popularna zwaszcza w bardziej liberalnie nastawio-
nych krgach; z drugiej strony, przeciwko zacienianiu
zwizkw z Niemcami wystpowali take nacjonali-
styczni rosyjscy panslawici. Przedstawiciele obu zwal-
9
Rzeszy. Synne wwczas sformuowanie Friedricha Nie-
tschego: jest nam bezwarunkowo potrzebna wsppra-
ca z Rosj, zaczo brzmie w Niemczech do ekscen-
trycznie. Uchodzcy za szar eminencj w niemieckim
Urzdzie Spraw Zagranicznych Friedrich von Holstein
uwaa wrcz, e ze strony Rosji grozi Niemcom wiksze
zagroenie ni ze strony Francji.
Prby odnowienia cisej wsppracy midzy Berli-
nem a Petersburgiem, podejmowane przez kanclerza
Bernharda von Blowa, byy zbyt niemiae, by mogy
zosta uwieczone sukcesem. Podpisany przez Wilhel-
ma II i Mikoaja II w lipcu 1905 r. tajny ukad o niemie-
cko-rosyjskim sojuszu obronnym (tzw. ukad z Bjr-
k) nie wszed w ycie, a niemiecka prba jego oywie-
nia podczas kolejnego spotkania obu cesarzy na redzie
w winoujciu latem 1907 r. speza na niczym. W tym
j g y
samym roku doszo do podpisania rosyjsko-brytyjskiego
ukadu regulujcego punkty sporne midzy Londynem
a Petersburgiem. Zarysowaa si koalicja, z ktr Niemcy
mieli si zmierzy podczas I wojny wiatowej.
W Berlinie umacniao si przekonanie, e zbrojna
konfrontacja midzy dwoma mocarstwami staje si nie-
unikniona. Uwaano tam, i Rosja jest jednym z gw-
nych mocarstw zagraajcych dalszemu rozwojowi i eks-
pansji Niemiec. Zakadano, e niebezpieczestwo to uda
si jeszcze w por zlikwidowa, zadajc cios osabione-
mu tymczasowo (o czym miaa wiadczy m.in. seria ro-
syjskich klsk w wojnie z Japoni) imperium carw. Nie
brakowao jednak gosw pesymistycznych, przestrze-
gajcych przed lekcewaeniem ogromnego potencjau
Rosji. Znana jest uwaga kanclerza Teobalda von Beth-
manna Hollwega (wypowiedziana po powrocie z podr-
y do Rosji w 1912 r.), e sadzenie nowych drzew w jego
podberliskim majtku nie ma wikszego sensu, gdy za
par lat i tak bd tam Rosjanie. Od wiosny 1914 r. na
amy niemieckiej prasy trafao coraz wicej artykuw,
w alarmistycznym tonie ostrzegajcych przed rosyjski-
mi przygotowaniami wojennymi.
Wrogo niemieckich socjaldemokratw i liberaw
wobec Rosji wynikaa z panujcego w niej despotyczne-
go systemu. Wysunita pniej koncepcja Mitteleuropy
miaa peni m.in. antyrosyjsk, defensywn funkcj,
chronic nie tylko Rzesz, lecz ca zachodni Europ
przed moliwym zagroeniem ze strony Rosji. Na pra-
wicy z kolei zaczy si pojawia gosy postulujce eks-
pansj niemieck daleko na wschd.
Wlelko wojno. 1 sierpnia 1914 r. Niemcy wypo-
wiedziay Rosji wojn; bya to jedna z serii takich dekla-
racji, dajcych pocztek I wojnie wiatowej. Niedugo
pniej, podczas posiedzenia Reichstagu, kanclerz von
Bethmann Hollweg odpowiedzialnoci obarczy wa-
nie Rosj, ktra jakoby zapalia pochodni. Wystpuj-
cy wwczas jako jedyny mwca z sali poselskiej, przed-
stawiciel socjaldemokratw Hugo Haase, stwierdza:
Gro nam okropnoci inwazji nieprzyjacielskiej. (...)
Zwycistwo despotyzmu rosyjskiego, ktry splami si
krwi najlepszych synw Rosji, zagraa naszemu naro-
W|e|ka para6a,
wsp|ae
maaewr
praske-res[sk|e
pe6 Ka||stem
w 11 r. '.+
'+.'+ ':.''..+
10
dowi i jego przyszoci. Przed tym niebezpieczestwem
musimy si broni, musimy zabezpieczy kultur i nie-
zaleno naszego kraju. Przez Rzesz przetaczaa si
potna fala propagandy antyrosyjskiej, antyfrancu-
skiej i antybrytyjskiej.
Pochodzcy z wrzenia 1914 r. tajny memoria von
Bethmanna Hollwega jako gwny cel wojenny okre-
la zabezpieczenie Rzeszy Niemieckiej od zachodu
i wschodu na czas moliwie dugi. () Rosja powinna
zosta odrzucona moliwie daleko od granicy niemiec-
kiej, a jej panowanie nad zwasalizowanymi narodami
nierosyjskimi zamane. W rezultacie Rzesza staaby
si hegemonem w Europie. Instrumentem niemieckiej
dominacji mia by kierowany przez Berlin tzw. rod-
g j
kowoeuropejski Zwizek Gospodarczy, obejmujcy
Francj, Belgi, Holandi, Dani, Austro-Wgry i Pol-
sk, a by moe take Wochy, Szwecj i Norwegi.
Rwnolegle jednak pojawiay si opinie postulujce
wytyczenie na wschodzie jeszcze bardziej ambitnych
celw. Przewodniczcy Zwizku Wszechniemieckiego
Ju w poowie grudnia 1917 r. bolszewicki rzd pod-
pisa z Niemcami rozejm. W narzuconym przez Rze-
sz i podpisanym w marcu 1918 r. w Brzeciu Litewskim
traktacie pokojowym Rosja Radziecka zostaa zmuszona
do rezygnacji z ziem polskich, Ukrainy, Litwy oraz otwy.
Niedugo pniej oddziay niemieckie wkroczyy do Za-
gbia Donieckiego, na Kaukaz i do Finlandii. W sierpniu
podpisano kolejny ukad, na mocy ktrego bolszewicka
Rosja zobowizywaa si do zapacenia Niemcom 6 mld
marek w zocie oraz zgadzaa si na przyczenie Estonii
i Gruzji do niemieckiej strefy wpyww. Wydawao si, i
Rzesza jest na najlepszej drodze do utworzenia na kon-
tynencie wschodniego imperium, wobec ktrego brytyj-
skie wysiki na rzecz objcia Niemiec systemem blokady
gospodarczej spezn na niczym.
Pojawiy si rozwaania, czy rozlege terytoria wschod-
nie nie mogyby sta si obiektem niemieckiej koloniza-
cji. Plany te pozwalay pniej historykom szuka analogii
z koncepcjami nazistowskimi. Przed Niemcami pojawi
si jednoczenie dylemat, jak potraktowa znajdujcych
si u wadzy w Moskwie bolszewi-
kw. Pokj brzeski bowiem trakto-
wano w Niemczech jako rozwiza-
nie raczej tymczasowe.
Kontury sojuszu nlemle-
cko-sowlecklego. Po raz
pierwszy zarysoway si w 1918 r.
dwie opcje. Wpywowy gen. Erich
Ludendorf zastanawia si, czy
nie naleaoby skorzysta z okazji
i rozbi sabe jeszcze pastwo bol-
szewikw. Rwnie cz niemie-
ckich dyplomatw, w tym pose
w Moskwie Karl Helferich, opo-
wiadaa si za udzieleniem przez
Rzesz wsparcia siom kontrrewo-
lucyjnym. W berliskim Urzdzie
Spraw Zagranicznych zalecano
jednak inne rozwizanie. Sekre-
tarz stanu w tym resorcie Paul von
Hintze przekonywa, e naley
wsppracowa z bolszewikami,
a raczej wykorzystywa ich, do-
pki s u steru rzdw, w sposb
najlepiej odpowiadajcy naszym
interesom, a mianowicie do utrzy-
mywania Rosji w stanie osabienia
i do wzmacniania odrbnego rozwoju oderwanych od
niej terytoriw, co rwnie ma by podporzdkowane
naszym interesom.
Niezalenie od tego strona niemiecka obiecaa Mos-
kwie wsparcie przeciwko ldujcym w Murmasku
aliantom; po raz pierwszy zarysoway si kontury fak-
tycznego sojuszu niemiecko-rosyjskiego. Spraw skom-
plikowaa jednak wywrotowa dziaalno przedstawi-
cielstwa Moskwy w Berlinie; 5 listopada 1918 r. rzd nie-
miecki zerwa w zwizku z tym dyplomatyczne stosunki
z Rosj bolszewick, zmuszajc do wyjazdu posa Adolfa
Jofe z licznym, 140-osobowym personelem.
Nadziejom, i Rzesza bdzie moga oprze sw pot-
g na kontrolowanych przez siebie ziemiach na wscho-
dzie, szybko pooyo kres zaamanie si ostatniej nie-
mieckiej ofensywy na froncie zachodnim jesieni 1918 r.
Wilhelm II abdykowa, Niemcy (ktre stay si republik)
zostay zmuszone prosi na froncie zachodnim o zawie-
szenie broni. Moliwociom jednak, jakie przed Niemca-
mi zdawa si otwiera pokj brzeski, bacznie si przypa-
trywa stojcy na progu kariery politycznej Adolf Hitler.
81Ahl8LAT Zhk0
Ctas wreqesc|.
Wtwe||c|e|
Wsche6a, ct||
|aa| ea k|a6ea-
|arq, ta||[a
res[sk|eqe
a|e6w|e6t|a,
':.:, .:+.
'.'':'m '',
,.+.:, .:+.
.+...:' :|
'.|.'+
,.,++.1.+
' ``' .
Heinrich Class gosi, e Rosj naley zepchn do gra-
nic z czasw Piotra Wielkiego, a Niemcy musz wej
w posiadanie ziem polskich oraz krajw batyckich. Mi-
mo pierwszych zwycistw nad Rosjanami w Prusach
Wschodnich (pod Tannenbergiem i nad jeziorami ma-
zurskimi) nie zarysowyway si jeszcze moliwoci zre-
alizowania tego rodzaju planw.
Nowe perspektywy pojawiy si po serii sukcesw
na froncie wschodnim w 1916 r., a w listopadzie roku
nastpnego sytuacj radykalnie zmieni bolszewicki
przewrt. Niemieckie wadze w istotny sposb si do
niego przyczyniy, umoliwiajc mao jeszcze znane-
mu Wodzimierzowi Leninowi i grupce jego wsp-
pracownikw przejazd ze Szwajcarii przez Niemcy
i Szwecj do Piotrogrodu w zaplombowanym wagonie.
Niemcy dyskretnie te fnansowali parti bolszewick,
gdy dziaalno wywrotowa osabiaa nieprzyjaciel-
skie mocarstwo. Niewtpliwie przejcie wadzy w Rosji
przez bolszewikw oznaczao due wzmocnienie po-
zycji Niemiec, a na Zachodzie wywoao obawy przed
moliwym aliansem Berlina z nowymi wadzami ro-
syjskimi.
11
w
L
O
C
H
SZw
A1CAP|A
1UGOSLAw|A
w[GP
PUMUN|A
8ULGAP|A
GPLC1A
TUPC1A
H|SZPAN|A
PPANC1A
N|LMC
LUKSLM8UPG
P
O
P
T
U
G
A
L
|
A
Zw| [ZLK
SOw| LCK|
S
Z
w
L
C
1
A
N
O
P
w
L
G
|
A
|P
L
A
N
D
|A
Luropa powersalska
stan na l stycznla l936 r.
wLK.
8PTAN|A
D
A
N
|
A
H
O
L
A
N
D
|
A
8
L
L
G
|
A
A
L
8
A
N
|
A
POLSKA
L|TwA
wOLNL
M|ASTO
GDANSK
LOTwA
L
S
T
O
N
|A
C
Z
L
C
H
O
S
L
O
w
A
C
1A
AUSTP|A
Dodekanez (wlos.)
Malta (br.)
Glbraltar (br.)
|slandla (dun.)
Cypr (br.)
Prancuska Afryka Polnocna
P|NLAND|A
12
Moskwo: eksport rewolucjl. Stosunki mi-
dzy Berlinem a Moskw znalazy si po I wojnie wiato-
wej na rozdrou. Nie ulegao wtpliwoci, e bolszewic-
cy przywdcy za jeden z najwaniejszych celw uznali,
obok umocnienia wieo zdobytej wadzy w Rosji, tak-
e eksport rewolucji. Lece za w centrum Europy po-
konane Niemcy, niemal miertelnie wyczerpane wojn,
wydaway si krajem najbardziej dojrzaym do rewolu-
cyjnego wybuchu.
Ju 11 listopada 1918 r. rzd Lenina skierowa apel do
powstajcych w Niemczech rad robotniczych i onier-
skich o zaprowadzenie w tym kraju ustroju wzorowane-
go na bolszewickim. Klska niemieckiej rewolucji jesie-
ni 1918 r. i w pocztkach 1919 r. wcale nie oznaczaa, e
Lenin i Trocki zarzucili swe plany. Utworzenie w mar-
cu 1919 r. Midzynarodwki Komunistycznej, majcej
dziaa na rzecz wiatowej rewolucji, wiadczyo o czym
przeciwnym. I rzeczywicie, niemieccy komunici (naj-
potniejsza partia rewolucyjnej lewicy poza Rosj)
w nastpnych latach kilkakrotnie podejmowali prby
zbrojnego przejcia wadzy.
Berlln: rewlzjo wersolu. Byy jednak powody,
dla ktrych wiele osobistoci w Rzeszy spogldao z ros-
ncym zainteresowaniem na bolszewick Rosj. Posta-
nowienia traktatu wersalskiego (28 czerwca 1919 r.) sta-
nowiy w odczuciu prawie wszystkich Niemcw upoko-
rzenie. Ich rewizja staa si odtd podstawowym hasem
w niemal wszystkich programach niemieckiej polityki
zagranicznej, od prawicy po lewic. Spierano si co naj-
wyej o metody.
Jedn z drg mogo by porozumienie z bolszewick
Rosj przeciwko zwyciskim aliantom. O tworzenie
z nowym pastwem rosyjskim swego rodzaju wsplnoty
interesw apelowa ju w marcu 1919 r. na amach po-
waanej Frankfurter Zeitung nawet wybitny socjolog
Max Weber. Ale najbardziej zadziwiajce byo, e cis
wspprac z pastwem bolszewikw ywo zaintereso-
way si koa znane z wrogoci wobec lewicy. Wojskowi
oraz przedstawiciele wiata biznesu uwaali, e zwalcza-
nie komunistw w Niemczech mona pogodzi z poli-
tyczn wspprac z rewolucyjn Rosj.
Paradoks ten dobrze ilustruje berliski epizod z bio-
grafi znanego dziaacza bolszewickiego Karola Radka.
Przyby on do Niemiec nielegalnie jako emisariusz par-
tii, a po stumieniu w pocztkach 1919 r. komunistycz-
nej rewolucji zosta aresztowany i osadzony w wizieniu
w Moabicie. Radek, ktremu Kreml tymczasem nada
tytu ambasadora radzieckiej Ukrainy, uzyska nadzwy-
czajne warunki. W swej celi (nazwanej wkrtce salonem
Karola Radka) przyjmowa politykw, dziennikarzy, in-
telektualistw, przemysowcw m.in. Walthera Rathe-
naua, pniejszego ministra spraw zagranicznych, kt-
rego podpis znalaz si w 1922 r. pod traktatem z Rapal-
lo. W rozmowach tych dyskutowano ewentualne korzy-
ci, jakie mona by osign w razie porozumienia obu
stron. Po paru miesicach zwolniony, przed powrotem
do Moskwy znalaz Radek gocin w willi pukownika
8was|ka
S t a n i s a w
e r k o
Dwudziestolecie midzywojenne
Niemcy i bolszewicka Rosja rozpocz y
od wsppracy. Potem jednak Hitler
widzia w ZSRS gwnego wroga aryjskich
Niemcw. Pakt Ribbentrop-Mootow
by tylko taktyczn zagrywk z obu stron.
Reichswehry, gdzie nadal by odwiedzany przez swych
niemieckich rozmwcw.
Polsko, plerwszy wrg. Kluczowe znaczenie
dla tego rodzaju rozwaa miao odrodzenie pastwa
polskiego. Z faktem tym wielu Niemcw nie mogo si
pogodzi. Bardziej umiarkowani gotowi byli zadowoli
si odzyskaniem czci ziem dawnego zaboru pruskiego,
zwaszcza tzw. pomorskim korytarzem. Inni szli jednak
znacznie dalej. Dla nich porozumienie Niemiec i Rosji,
dwch w ich odczuciu pariasw powersalskiego adu,
miao zaowocowa kolejnym rozbiorem Polski, zakwe-
stionowaniem caego systemu wersalskiego i odzyska-
niem przez Rzesz pozycji wielkiego mocarstwa. Gw-
nym rzecznikiem tego nurtu by dowdca Reichswehry
gen. Hans von Seeckt.
',+ '':...'+
..,...+|+
. .,.:.+|+ |:.m:.|
.:.'..,,.,
. ':,.''..:
':.m+.'.:,
'+ || Kema-
a|sc| sakse-
sc w|et c|a|e
tewartsta
ta||teqe prtet
ke|chswehr,
'..:. ,+1.:...'+
Podczas wojny polsko-bolszewickiej Niemcy wprowa-

dziy zarzdzenia, oznaczajce faktycznie blokad gospo-
darcz Rzeczpospolitej. W lipcu 1920 r. Rzesza ogosia
formaln neutralno wobec konfiktu, lecz bya to neu-
tralno yczliwa Moskwie. Wrogo wobec Polski wyra-
nie zbliaa ku sobie obydwa podupade mocarstwa.
Bopollo: Berlln z Moskwq. W 1921 r. rozpo-
czy si w Berlinie tajne rozmowy z przyby tam dele-
gacj sowieck (w jej skad wchodzi wspomniany Ra-
dek) w sprawie wsppracy gospodarczej i wojskowej.
Sensacja wybucha jednak dopiero 16 kwietnia 1922 r.,
gdy ku zaskoczeniu midzynarodowej spoecznoci de-
legacje Niemiec i Rosji podpisay we woskim Rapallo
(spotkay si tam z okazji obradujcej w pobliskiej Ge-
nui midzynarodowej konferencji ekonomicznej) dwu-
13
kaa|ra s|ar | m|a|
stronny ukad. Sama tre dokumentu raczej nie moga
wzbudza zastrzee; oba kraje m.in. ponownie nawi-
zay stosunki dyplomatyczne i zrzeky si wzajemnych
roszcze fnansowych. Chodzio o co innego: wytyczo-
na zostaa wyrana perspektywa niemiecko-rosyjskiego
wspdziaania, wymierzonego w zwyciskie mocarstwa
zachodnie i w Polsk. Termin Rapallo wszed odtd na
stae do leksykonu stosunkw midzynarodowych jako
symbol wsppracy midzy Berlinem a Moskw, realizo-
wanej kosztem innych pastw.
wczesny kanclerz Joseph Wirth eksponowa przede
j y
wszystkim antypolskie ostrze linii Rapallo, stwierdzajc
w poufnym dokumencie: Polska musi zosta wykoczo-
na. Taki jest cel mojej polityki. (...) Z tego te powodu za-
warem ukad w Rapallo. A genera von Seeckt w tajnym
memoriale z wrzenia 1922 r. pisa: Istnienie Polski jest
nieznone, nie do pogodzenia z warunkami ycia Nie-
miec. Polska musi znikn i zniknie za spraw wasnej
wewntrznej saboci i za spraw Rosji z nasz pomoc.
Wraz z Polsk runie jeden z najsilniejszych flarw trakta-
tu wersalskiego, czyli hegemonia Francji. Osignicie tego
celu musi by jednym z podstawowych zada niemieckiej
polityki zagranicznej, i to zadaniem wykonalnym. Wyko-
nalne jest to jedynie dziki Rosji lub z jej pomoc. Rosja
i Niemcy w granicach z 1914 r., na takim gruncie powin-
no doj do porozumienia midzy dwoma krajami.
Po Rapallo nawizana zostaa wsppraca Reichweh-
ry z Armi Czerwon z korzyci dla obu stron. Niem-
cy dostarczali swym nowym partnerom nowoczesnych
technologii, sprztu i uzbrojenia, szkolili ofcerw Armii
Czerwonej, udzielali Zwizkowi Sowieckiemu kredytw
na zbrojenia, a na poligonach w ZSRS mogli potajemnie
Iraktat
w kapa||e, .,'.
..m+'.+.,+ |..-
'. ..:.'-..:-
m.:.'..', '+..':.
:,' '..|'
,. .1'., ,.|.'.,
.+ '.1.. 'm.-
+.: '+.1'. +-
.+....: ':..1
'.+.. ,|.:.. 1
,.+.:,, . ,.+. +-
.+....,.' ..:..,
..:... ,1... 1
,.+.:,,, `a '..:|..+
`.. .
14
przeprowadza wiczenia z udziaem m.in. pojazdw
pancernych i lotnictwa, ktrych posiadanie zakazywa
Rzeszy traktat wersalski. Wydaje si jednak, e sporo ra-
cji maj ci historycy, ktrzy nie przeceniaj praktycznego
znaczenia tej wsppracy.
Locorno: Berlln z Poryem l Londynem.
W Berlinie tymczasem zwolennicy wspdziaania
z Moskw nie byli w stanie przeforsowa swych kon-
cepcji. Nawet wrd zwolennikw dobrych stosunkw
z Kremlem przewaa pogld, e antyzachodni sojusz
z Rosj byby awanturnictwem. Gwnym celem nie-
mieckiej polityki zagranicznej pozostaa rewizja trakta-
tu wersalskiego i odzyskanie przez Rzesz statusu peno-
prawnego mocarstwa, lecz nastpi to miao na drodze
wsppracy z Francj i Wielk Brytani.
Now polityk Berlina ucielenia Gustav Stresemann,
w 1923 r. kanclerz, a nastpnie (do mierci w 1929 r.)
szef dyplomacji w kolejnych gabinetach Republiki Wei-
marskiej. Symbolem nowej orientacji stay si ukady
w Locarno (1925 r.), gdzie Niemcy uznay nienaruszal-
no swych granic zachodnich oraz przyjcie Rzeszy do
Ligi Narodw (ze staym miejscem w Radzie tej organi-
zacji). Stresemann zosta za to uhonorowany w 1926 r.
pokojow Nagrod Nobla, ktr otrzyma ze swymi za-
chodnimi partnerami: Aristideem Briandem i Auste-
nem Chamberlainem.
Obranie przez Berlin wyranie prozachodniego kur-
su pocigno za sob ostrzeenia ze strony Kremla, za-
niepokojonego moliwoci uformowania si antymo-
skiewskiej konstelacji, tym razem z udziaem Rzeszy.
Stresemann ze swej strony dokada stara, by nie traci
rosyjskiej karty. W padzierniku 1925 r. Niemcy i Zwi-
0ctesta|c are-
ctsteqe e||a6a
pe pe6p|saa|a
ak|a6a t |ecarae.
1 ':.:, !+.. '..+-
',+ '|.', '+.
'.|':. . ..|+. '|.:-
:m+.. '.:m.:.,
'|+.':, +'1...,
|.|:. '+m':.'+..
. '+1, '+m':.'+..
'.:''.:, .,|+...,
1.+.1 :.: :-
.'|.+.,., |..|.1:
..+.1 .+..,.,
|':'+.1:. ''.,.-
'. '''. . m.':
'+.1:..:'1: :'..
'.1,., `' ..1..+
`.' .
0ekameat
|ecarae
15
zek Sowiecki podpisay ukad gospodarczy, a w kwietniu
1926 r. ukad o przyjani i neutralnoci (tzw. traktat
berliski). Berlin i Moskwa dbay jeszcze, by wzajem-
ne stosunki pozostaway moliwie dobre. Kontynuowa-
na bya m.in. niemiecko-sowiecka wsppraca wojsko-
wa (mimo zdymisjonowania Seeckta w 1926 r.), lecz dla
Stresemanna priorytet miay stosunki z Francj i Wiel-
k Brytani. Coraz czciej dochodzio do konfiktw;
np. podczas jednego z procesw pokazowych w ZSRS
(tzw. proces szachtyski, 1928 r.) o dziaalno na szko-
d wadzy oskarono grup niemieckich inynierw.
Stosunki z Moskw, rozlunione ju za czasw Strese-
manna, pogarszay si jeszcze bardziej po jego mierci.
W okresie rzdw kanclerza Heinricha Brninga z partii
Centrum (193032) byy ju chodne. W poowie 1931 r.
przeduono wprawdzie zawarty na pi lat traktat ber-
liski, lecz protok ten zosta ratyfkowany paradok-
salnie dopiero po objciu wadzy przez Adolfa Hitlera.
Nastawienie kanclerza Franza von Papena wobec Mos-
kwy byo ju wyranie niechtne. Wielkim zwolenni-
kiem odnowienia polityki Rapallo by ostatni kanclerz
Republiki Weimarskiej gen. Kurt Schleicher, lecz jego ga-
binet utrzyma si niespena dwa miesice. A 30 stycznia
1933 r. do wadzy doszed polityk, ktry w swym gw-
nym dziele bez ogrdek ogasza, i Niemcy musz na
drodze wojny zbudowa wielkie imperium kontynental-
ne w Europie Wschodniej kosztem terytoriw wchodz-
cych w skad ZSRS.
Bltler: Lebensroum no gruzock ZSBS.
Ju pod koniec 1922 r., na rok przed nieudanym puczem
monachijskim, Hitler przekonywa w prywatnej rozmo-
wie, e Niemcy mogyby zawrze przymierze z Wiel-
k Brytani, by pniej skierowa si przeciwko Rosji.
Rosja daaby wystarczajco duo ziemi dla niemieckich
osadnikw i byaby szerokim polem dziaania dla nie-
mieckiego przemysu, streszcza w notatce wywody Hi-
tlera jego rozmwca.
Publicznie program ten zosta obszernie wyoony na
kartach Mein Kampf , ktrego pierwszy tom Hitler na-
pisa w wizieniu i opublikowa w 1925 r. Punktem wyj-
cia autor uczyni teori walki narodw o byt. Zwycistwo
nalee miao do narodu bardziej wartociowego rasowo.
Dzieje ostatnich stuleci Hitler sprowadzi do walki Aryj-
czykw z ydami, prbujcych jego zdaniem przej kon-
trol nad wiatem. Bolszewicy byli dla niego w gruncie
rzeczy narzdziem w ydowskich rkach. Uderzenie na
Zwizek Sowiecki oznaczaoby zatem nie tylko rozpraw
z komunizmem, lecz rwnie cios zadany ydostwu. Jed-
noczenie dochodzi inny cel: zdobycie dla narodu nie-
mieckiego tzw. przestrzeni yciowej.
Pojcie Lebensraum wystpowao w niemieckiej pu-
blicystyce i myli politycznej znacznie wczeniej, lecz Hi-
tler przedefniowa ten termin. W jego ujciu zdobycie
nowych obszarw nie byoby tylko rozwizaniem pro-
blemu przeludnienia Niemiec. Postulat ten wychodzi
te daleko poza hasa typowo rewizjonistyczne. da-
nie odtworzenia granic z 1914 r. pisa w swym dziele
jest politycznym nonsensem o takim rozmiarze i kon-
sekwencjach, e moe wyda si zbrodni. Dla Hitlera
taki cel by po prostu miesznie skromny. Niemcy stan
si albo wiatowym mocarstwem, albo w ogle przestan
istnie. Uwaa (cho to akurat w Mein Kampf zdra-
dza tylko porednio), e zdobyte terytoria musz by
rozlege, by mocarstwo niemieckie w nowych granicach
mogo w przyszoci sign po status wiatowego hege-
mona. Niemcy mieli zbudowa na gruzach ZSRS potne
imperium kontynentalne. Rzesza miaa nie tyle panowa
w skali wiatowej, co raczej dominowa, w przymierzu
z Wielk Brytani i Wochami jako partnerami-junio-
rami. To Niemcy miayby by jednak w tym ukadzie
hegemonem. Na tyle silnym, by mc pniej stan do
fnalnego pojedynku ze Stanami Zjednoczonymi.
Wstrzymujemy odwieczny pochd germaski na po-
udnie i zachd Europy i kierujemy swj wzrok na tere-
ny na wschodzie, pisa Hitler w Mein Kampf . Pod-
krela: Gdy mwimy dzi o nowych ziemiach w Euro-
pie, mylimy przede wszystkim o Rosji i podlegych jej
pastwach kresowych. Przekonywa, e nowa Rzesza
musi znw rozpocz marsz szlakiem dawnych rycerzy
zakonnych. Rzdzone jego zdaniem przez ydw, za-
mieszkiwane przez mniej wartociow ras sowiask
pastwo sowieckie skazane byo na rozkad: Olbrzymie
pastwo na wschodzie dojrzao do upadku. Kres pano-
wania ydw w Rosji bdzie te kocem Rosji jako pa-
stwa. Jestemy wybrani przez los na wiadkw nowej ka-
tastrofy, ktra stanie si wielkim potwierdzeniem naro-
dowej teorii rasowej.
Fkrer zorzqdzo wojnq ze Wsckodem.
Mylili si ci, ktrzy sdzili, i dywagacje te byy nieod-
powiedzialnymi fantazjami niedojrzaego jeszcze, ra-
dykalnego modego polityka. Tymczasem ju 3 lutego
1933 r., w wystpieniu przed dowdztwem Reichswehry,
nowy kanclerz jako dalekosiny cel swej polityki przed-
stawi zdobycie nowej przestrzeni na wschodzie i jej
bezwzgldn germanizacj. Pi dni pniej oznajmi
na posiedzeniu rzdu, e naczeln zasad jego gabinetu
musi by dewiza wszystko dla si zbrojnych, by w cigu
piciu lat Rzesza moga dysponowa potn armi.
Na zewntrz Hitler kreowa si w przemwieniach
i wywiadach na apostoa pokoju, domagajcego si jedy-
nie rwnouprawnienia dla swego kraju. Dba take przez
pewien czas o utrzymanie z Moskw poprawnych relacji.
W maju 1933 r. strona niemiecka ratyfkowaa wreszcie
wspomniany protok o przedueniu traktatu berli-
skiego. Na forum Reichstagu Hitler deklarowa, e walka
z komunizmem w Niemczech, jako czysto wewntrzna
sprawa Rzeszy, nie musi negatywnie oddziaywa na re-
lacje z ZSRS jako pastwem. Niemniej terrorowi, jakie-
mu zostali poddani niemieccy komunici, towarzyszyy
te incydenty antysowieckie (napaci nazistowskich bo-
jwek na przedstawicielstwa handlowe ZSRS, zdemolo-
wanie sowieckiego konsulatu w Hamburgu, szykanowa-
nie i nawet aresztowanie sowieckich korespondentw).
Do cisej wsppracy ze Zwizkiem Sowieckim w ce-
lu totalnej rewizji granicy polsko-niemieckiej prbowa
jeszcze przekonywa nowego kanclerza minister spraw
zagranicznych Konstantin von Neurath, a sekretarz sta-
nu w Urzdzie Spraw Zagranicznych (niemieckie MSZ)
Bernhard von Blow w memoriale z 13 marca 1933 r.
wrcz postulowa nowy rozbir Polski. Hitler jednak
doprowadzi wkrtce do radykalnego zwrotu w poli-
tyce Berlina wobec zarwno Warszawy, jak i Moskwy.
Wbrew dyplomatom i generalicji, dyktator podj prb
uoenia stosunkw z Polsk, by j nastpnie pozyska
do idei wsplnej wyprawy na Zwizek Sowiecki. Wraz
z ociepleniem w stosunkach polsko-niemieckich ta
ld na linii BerlinMoskwa. Wsppraca midzy Armi
Czerwon i Reichswehr zakoczya si ju w 1933 r.
Moskiewska prasa coraz ostrzej atakowaa nazistowski
reim. Pogrzeb zmarej w Moskwie w czerwcu 1933 r.
sdziwej niemieckiej dziaaczki komunistycznej Clary
Zetkin przeksztaci si w wielk antynazistowsk ma-
nifestacj z udziaem Stalina i Mootowa.
Gry dyplomotyczne. Kolejni ambasadoro-
wie w Moskwie, Herbert von Dirksen, Rudolf Nadol-
ny i, mianowany jesieni 1934 r., penicy t funkcj do
22 czerwca 1941 r. Friedrich Wilhelm hr. von der Schu-
16
lenburg, bezskutecznie starali si poprawi stosunki
z ZSRS. Podpisywano wprawdzie kolejne ukady gospo-
darcze (zwaszcza handlowo-kredytowe), lecz na pasz-
czynie politycznej w poowie lat trzydziestych panowa-
a ju wrogo. W referacie wygoszonym na XVII zje-
dzie partii bolszewickiej w styczniu 1934 r. Stalin mwi
m.in. o niemieckim zagroeniu. Kierujcy radzieck dy-
plomacj Maksim Litwinow wystpowa wobec pastw
zachodnich z inicjatywami powstrzymania moliwej
ekspansji niemieckiej poprzez stworzenie systemu ko-
lektywnego bezpieczestwa (projekt paktu wschodnie-
go z 1934 r., radziecko-francuski ukad o pomocy wza-
jemnej z 1935 r.). W sierpniu 1935 r. w stolicy ZSRS pod
hasem walki z faszyzmem obradowa VII Kongres Mi-
dzynarodwki Komunistycznej; partie komunistyczne
uzyskay zgod Stalina na tworzenie tzw. frontw ludo-
wych, czyli wchodzenie w sojusze z socjaldemokratami
i innymi lewicujcymi stronnictwami. Hitler okreli to
na norymberskim wrzeniowym Parteitagu jako otwar-
t zapowied eksportowania przez Moskw rewolucji.
W Berlinie wiedziano, e mimo zblienia si Zwiz-
ku Sowieckiego do mocarstw zachodnich Kreml go-
tw jest w kadej chwili powrci do dobrych stosun-
kw z Niemcami. Rozmowy w tym kierunku prowadzi
w Berlinie w 1935 i 1936 r. radziecki przedstawiciel han-
dlowy Dawid Kandelaki. Podobne awanse czynili amba-
sador Jakow Suric i radca ambasady Siergiej Biessonow.
O ubolewaniu w zwizku z kryzysem w stosunkach mi-
dzy Rzesz a ZSRS mwi niemieckiemu attach woj-
skowemu marszaek Michai Tuchaczewski. Na przyj-
ciu z okazji rocznicy rewolucji 7 listopada 1935 r. Litwi-
now wznis wobec ambasadora von der Schulenburga
toast za odrodzenie si naszej przyjani. Bezskutecz-
nie. W Niemczech antykomunistyczne i antysowieckie
kampanie propagandowe organizowano z coraz wiksz
intensywnoci, a w listopadzie 1936 r. zosta w Berlinie
podpisany niemiecko-japoski pakt antykominternow-
ski (art. s. 20). Wkrtce niemieccy i sowieccy ochotnicy
starli si na polach bitewnych Hiszpanii.
W memorandum dotyczcym planu czteroletniego
(sierpie 1936 r.) Hitler zarzdzi, by w cigu czterech
lat Niemcy zostay przygotowane do wojny o poszerze-
nie przestrzeni yciowej. Za gwne zagroenie dla ca-
ej Europy uzna komunizm; stwierdza, e wiat znalaz
si w przededniu decydujcego starcia z niebezpiecze-
stwem ydowsko-bolszewickim. Na posiedzeniu rz-
du Rzeszy we wrzeniu 1936 r. Hermann Gring mwi
otwarcie, e rozprawa z Rosj jest nieunikniona. W li-
stopadzie Joseph Goebbels w swym poufnym dzienni-
ku streszcza tezy przedstawione mu w cztery oczy przez
fhrera: Zbrojenia nadal w penym toku. Wkadamy
w nie bajeczne sumy. W 1938 r. bdziemy cakowicie go-
towi. Bdzie to rozprawa z bolszewizmem. (...) Mamy
zapewnion dominacj w Europie. Tylko nie przegapi
okazji. Zbroi si. Antykomunistyczna propaganda sta-
waa si w Niemczech propagand take antysowieck.
Nie przebieraa te w sowach propaganda ZSRS, a jedn
z rzekomych zbrodni, jakie zarzucano tzw. starym bol-
szewikom podczas moskiewskich wielkich procesw po-
kazowych, bya wsppraca z niemieckim wywiadem.
Bltler-Stolln: kontredons polltyczny.
Tymczasem w 1938 r. Hitler by ju przekonany, e mi-
mo gotowoci zachodnich mocarstw do ustpstw (poli-
tyka appeasementu) Londyn i Pary nie dadz Berlinowi
cakowicie wolnej rki w Europie. Uzna, e zanim ruszy
przeciwko ZSRS, musi wyeliminowa potencjalne zagro-
enie mogce grozi Niemcom z zachodu. Ju na przeo-
mie 1938 i 1939 r. pojawiy si pierwsze oznaki odpre-
nia w stosunkach niemiecko-sowieckich. W przemwie-
niu na XVIII zjedzie partii, 10 marca 1939 r., Stalin da
do zrozumienia, e ZSRS byby skonny poprawi relacje
z Rzesz. Mwi, e Moskwa nie bdzie wyciga dla ni-
kogo kasztanw z ognia.
Odmowa Polski podporzdkowania si Niemcom do-
prowadzia do kryzysu midzy tymi pastwami (pro-
wadzcego ostatecznie do wybuchu II wojny wiatowej,
art. s. 37). Dyplomatyczny kryzys ogarn ca Euro-
p, a w tej sytuacji Stalin podj gr na dwch fortepia-
nach. Z jednej strony ZSRS bra udzia w toczcych si
od marca 1939 r. rozmowach z Wielk Brytani i Fran-
cj w sprawie utworzenia koalicji mogcej powstrzy-
ma Rzesz. Miesic pniej przeprowadzono jednak
w Berlinie pierwsz wan rozmow midzy dyploma-
tami sowieckimi i niemieckimi. Spektakularnym ge-
stem Stalina byo usunicie w pocztkach maja ze sta-
Weraer hr.
ea 6er !cha-
|ea|arq, 1|.-
':|.. ,``++`,
+m'++1. .:..:,
':, . !'..:,
,.:1|+....:' |:,
..,, ,'.|,'.
..:m.:.'..', '|.,
','. .':...'+m.
.|:..+ |..'.
/'''
kaas ea
!eeckt, 1.1.+
':..'.:'.,
,`..a,, ,:|
1 ':..'|+.
1 `` ., 1:.,-
1.+., .':...'
.,., ''',
. /'''
17
!qaatar|aste
pakta sew|ecke-
a|em|eck|eqe:
'.+.:|+. !||.
, ,.+.:,, . +.'.m
.. '.'':.|.,
, ':.:,,, . .1'.
:| '|+'.., !'.+,
.` .:.,..+ `` .
nowiska szefa dyplomacji Litwinowa, ktry nie tylko za
bardzo kojarzy si z antyniemieck retoryk, lecz by
take ydem. Teraz resort spraw zagranicznych prze-
j szef rzdu Wiaczesaw Mootow. Lecz Hitler wci
jeszcze mia opory przed zasadniczym zrewidowaniem
swej polityki wobec Kremla.
Zachcany przez Joachima von Ribbentropa dopiero
w lipcu wyrazi zgod, by ambasador von der Schulen-
burg podj w Moskwie dialog polityczny. W Berlinie
za negocjator niemiecki Karl Schnurre (poinstruowany
osobicie przez Ribbentropa) 26 lipca przedoy swym
radzieckim rozmwcom ofert. Zawieraa si ona w re-
torycznym pytaniu: Co moe oferowa Rosji Anglia?
W najlepszym wypadku udzia w wojnie europejskiej
i wrogo Niemiec. () Co natomiast moemy zapro-
ponowa my? Neutralno i pozostanie poza ewentual-
nym konfiktem europejskim, a take, gdyby Moskwa
tego chciaa, niemiecko-rosyjskie porozumienie w spra-
wach interesujcych obie strony, co, tak jak w dawnych
czasach, daoby korzy obu [naszym] krajom. Trzeba
przyzna, e wywd brzmia przekonujco.
Pokt Blbbentrop-MoIotow: zowleszenle
bronl. Kontredans midzy Stalinem a coraz bardziej
niespokojnym Hitlerem trwa jeszcze kilka tygodni.
Niedugo po tym, jak do Moskwy przybya (11 sierpnia)
brytyjsko-francuska delegacja na rozmowy sztabowe,
Ribbentrop poprosi Rosjan o umoliwienie mu wizy-
ty w Moskwie, by osobicie przedstawi ofert fhrera.
Mootowowi si jednak nie spieszyo. Ribbentrop do-
piero 23 sierpnia mg wyldowa na lotnisku w Mos-
kwie. W nocy z 23 na 24 sierpnia, po krtkich negocja-
cjach w obecnoci samego Stalina, Ribbentrop i Mo-
otow podpisali niemiecko-radziecki pakt o nieagresji
oraz tajny protok dodatkowy o podziale stref wpy-
ww w Europie Wschodniej. Niemcy daway Kremlowi
woln rk w odniesieniu do Finlandii, otwy, Estonii,
rumuskiej Besarabii, a na ziemiach polskich podzia
mia nastpi wzdu Pisy, Narwi, Wisy i Sanu (pi
tygodni pniej w do istotny sposb lini t skory-
gowano w nowym ukadzie). Atmosfera rozmw bya
znakomita, niedawni wrogowie wznosili toasty. Za-
chwycony by zwaszcza Ribbentrop, ktrego Hitler na-
zwa niedugo pniej drugim Bismarckiem.
Pakt Ribbentrop-Mootow bezsprzecznie uatwi
Rzeszy zaatakowanie Polski oraz wydatnie wzmocni
wyjciow pozycj Niemiec w chwili wybuchu II wojny
wiatowej. Powane wtpliwoci wywouje natomiast
teza, jakoby to dopiero pakt ze Stalinem umoliwi
III Rzeszy rozptanie tej wojny. Niemniej jednak trze-
ba zgodzi si, e Hitler, dla celw taktycznych porozu-
miewajc si z sowieckim dyktatorem, otworzy temu
ostatniemu drzwi do Europy. Stalin mia swoje plany,
a konfikt midzy dwoma ugrupowaniami pastw ka-
pitalistycznych by mu tylko na rk. Zarysowaa si
bowiem perspektywa wykrwawienia si obu obozw
w europejskiej wojnie, z czego gwatownie zbrojcy si
ZSRS mg na kocu odnie wycznie korzyci. Naj-
wyraniej jednak na Kremlu nie brano pod uwag ta-
kiego rozwoju wypadkw, ktry mia miejsce w nastp-
nych kilkunastu miesicach.
81Ahl8LAT Zhk0
18
Powersdlskie rozbrdjdnie Bzeszy. Kl-
ska Pzeszy Nlemleckle[ w czasle | wo[ny swla-
towe[ przynlosla nle tylko utrat wszystklch
kolonll, okro[enle terytorlum kra[u, ale takze da-
leko posunlte rozbro[enle, ktore - zapewne dla
uspoko[enla sumlen polltykow l oplnll publlcz-
ne[ - okreslono [ako wstp do rozbro[enla po-
wszechnego. (Ktore zresztq nlgdy nle nastqpllo,
gdyz bylo w owczesne[ rzeczywlstoscl nlerealne). O lle wlc
w l9l4 r. armla nlemlecka na stople poko[owe[ skladala sl
z 786 tys. zolnlerzy (w tym 30 tys. oflcerow), to na mocy trak-
tatu wersalsklego slly zbro[ne Nlemlec (ke|chsweht) mogly
llczyc ll5 tys. zolnlerzy, z czego l00 tys. (w tym 4 tys. oflce-
row) w wo[skach lqdowych (ke|chsheet) oraz l5 tys. (w tym
l,5 tys. oflcerow) w marynarce (ke|chsmot|ne).
Zwyclzcy zadball w klauzulach traktatu l poznle[szych no-
tach Pady Ambasadorow, by armla nlemlecka mlala [ak na[-
mnle[szq wartosc bo[owq. Zakazano [e[ posladanla nle tylko
lotnlctwa, ale takze artylerll przeclwlotnlcze[ (za wy[qtklem
kllkunastu armat w twlerdzy krolewleckle[). 8ron pancernq
zredukowano do l50 nleuzbro[onych, clzklch l w praktyce
nleprzydatnych transporterow opancerzonych, zakazu[qc
przy tym posladanla l rozwl[anla konstrukc[l czolgow. Nle-
dozwolone byly rownlez karablny ppanc. Zakaz posladanla
bronl chemlczne[ probowano rozszerzyc na maskl przeclw-
gazowe, ale ostatecznle w l922 r. Nlemcom zezwolono na
lch posladanle.
Armla nlemlecka mlala byc gotowa do dzlalan wo[en-
nych bez [akle[kolwlek moblllzac[l. Traktat poko[owy nle
tylko narzucal llczb dywlz[l plechoty l kawalerll, ale takze
lch organlzac[ oraz maksymalnq llczebnosc poszczegol-
nych oddzlalow! Skutklem tego armla nlemlecka skladala sl
z sledmlu slabych dywlz[l plechoty oraz trzech dywlz[l kawa-
lerll. Te ostatnle byly calkowlcle pozbawlone sluzb taklch [ak
tabory czy lazarety polowe. Doraznle, poprzez odkomende-
rowanla zolnlerzy l oflcerow, tworzono szwadrony plonle-
row czy pododdzlaly lqcznoscl. Ale bylo to [uz obchodzenle,
choc [eszcze nle lamanle traktatu poko[owego.
wypelnlenle wszystklch klauzul mllltarnych traktatu po-
ko[owego powodowalo, ze Pzesza stawala sl bezbronna
wobec ataku ktoregokolwlek z sqsladow. Taka sytuac[a byla
nle do przy[cla dla kol wo[skowych, ktore w znaczne[ mlerze
traktowaly wersal bardzle[ [ako zawleszenle bronl nlz trwaly
poko[. 8ardzo szybko rozpoczto przygotowanla do kole[ne-
go konfllktu zbro[nego.
Tdjne sdmodozbrdjdnie. w grach wo[en-
nych dotyczqcych wschodu Nlemcy zakladall,
ze Polska [est w konfllkcle zbro[nym z ZSPP, co
znacznle zwlkszalo lch szanse na zwyclstwo.
Dodatkowo przy[mowall, ze wo[na bdzle po-
przedzona okresem dluzszego naplcla poll-
tycznego, co pozwoll lm zlntensyflkowac nlele-
galne zbro[enla, a w koncowe[ fazle prowadzlc
[e [awnle. To przyzwyczallo lch do mysll, ze to onl wyblera[q
moment przystqplenla do walkl. A da sl to w praktyce oslq-
gnqc tylko w przypadku wo[ny napastnlcze[.
|stotnym problemem, na ktory wo[skowl zwroclll uwag
[uz w l9l9 r., byla kwestla rezerwlstow. Z rac[l braku mozll-
woscl lch legalnego szkolenla za rezerwlst uznano kazde-
Niepogodzeni z rozbro|eniem
go, kto zostal przeszkolony w armll cesarskle[ l bral udzlal
w | wo[nle swlatowe[. O lle w plerwszych latach po wo[nle
llczba taklch mzczyzn byla wystarcza[qca, a nawet znacz-
nle przewyzszala mozllwoscl uzbro[enla l wyposazenla,
to z bleglem lat kurczyla sl dosc wyraznle. 1ako krytycz-
ny wskazywano l935 r., kledy to granlczny wlek dla sluzby
w pelnowartosclowych oddzlalach - 35 lat - mlal oslqgnqc
ostatnl rocznlk blorqcy udzlal w | wo[nle swlatowe[. Zatem
wprowadzenle powszechnego obowlqzku sluzby wo[sko-
we[ w l935 r. bylo z punktu wldzenla nlemlecklch wo[sko-
wych konlecznosclq l doszloby do nlego rownlez, gdyby
Hltler nle ob[ql wladzy, [uz w l932 r. wdrazano szeroko za-
kro[ony program rozbudowy sll zbro[nych, ktory mlal trwac
do l938 r.
3l grudnla l926 r. Pzesz opusclla Mldzyso[usznlcza
Komls[a Kontroll nadzoru[qca rozbro[enle Nlemlec. Mlmo
swo[e[ nlskle[ efektywnoscl byla [ednak pewnq przeszko-
dq w rozwo[u ta[nych zbro[en. Od poczqtku l927 r. za prze-
strzeganle warunkow traktatu odpowladaly wladze Pzeszy.
Zmlany zaczly sl bardzo szybko, w latach l928-32 prze-
organlzowywano dywlz[ony taborowe (z rac[l konlecznoscl
zachowanla ta[emnlcy nazwy pozostaly bez zmlan) w ba-
terle pomlarowe l sztabowe, w oddzlaly przeclwlotnlcze,
przeclwpancerne motocyklowe czy nawet kadrowe dla lot-
nlctwa. w oddzlalach plechoty zaczly sl po[awlac arma-
ty przeclwpancerne. Poczqtkowo byly to drewnlane atrapy,
ale od l930 r. zaczly do oddzlalow traflac prawdzlwe arma-
ty kallbru 3,7 cm. Do konca l932 r. lch llczba przekroczyla
200 sztuk.
N|stctea|e cte|qw arm|| a|em|eck|e[
aa mec traktata wersa|sk|eqe, `. .
19
Przeksztalcanle wo[sk samochodowych w bron pan-
cernq nle bylo latwe takze ze wzgldu na konserwatywne
poglqdy nlektorych wyzszych dowodcow. Np. plk von Na-
tzmer, lnspektor wo[sk komunlkacy[nych (vetlehtsttuen),
w l924 r., na sugestl owczesnego kapltana Helnza Guderla-
na, by z oddzlalow samochodowych zroblc zmotoryzowane
oddzlaly bo[owe, odpowledzlal: Do dlabla formac[e bo[owe
- mqk macle wozlc!
Hitlerowskie przyspieszenie. wbrew
pozorom, l933 r. nle mlal znaczenla przelo-
mowego w hlstorll nlemlecklch sll zbro[-
nych. 8yl racze[ postawlenlem kropkl nad l.
wyraznq roznlcq w stosunku do lat wczes-
nle[szych byla [edynle lntensywna wspol-
praca z SA w postacl llcznych kursow l szko-
len. wczesnle[ wo[skowl unlkall bo[owek
l organlzac[l paramllltarnych slusznle obawla[qc sl, ze mo-
gq one przysparzac problemow z dyscypllnq l nlesc ze sobq
ryzyko dekonsplrac[l poczynan.
Kwestla szkolenla rezerwlstow z kazdym roklem nablerala
wlkszego znaczenla. Uclekano sl do taklch pomyslow [ak
udzlal zdemoblllzowanych po wo[nle oflcerow czy funkc[o-
narluszy pollc[l w manewrach, spec[alny nadzor nad prasq
wo[skowq, by stanowlla rodza[ kursu korespondency[nego,
czy wreszcle eksperymenty z krotkotermlnowym szkole-
nlem. Te ostatnle dostarczyly clekawych wnloskow: oddzla-
ly rekrutow, po tygodnlowym szkolenlu, nada[q sl do pro-
wadzenla dzlalan obronnych zza przeszkod naturalnych.
Gorze[ bylo z natarclem, przygotowanle oddzlalu do tego
wymagalo dluzszego czasu.
l pazdzlernlka l934 r. nastqplly znaczne zmlany organl-
zacy[ne, ktorych kluczowym elementem bylo potro[enle
llczby dywlz[l plechoty. Powstaly wowczas rownlez 2 pulkl
pancerne, ktorych sformowanle bylo mozllwe dzlkl wcze-
snle[szemu szkolenlu czolglstow l testowanlu sprztu bo-
[owego na terenle Zwlqzku Sowlecklego. l6 marca l935 r.
wprowadzono obowlqzek sluzby wo[skowe[, co bylo [uz
[awnym zerwanlem traktatu wersalsklego. (Nle spotkalo sl
to [ednak z zadnq powaznle[szq reakc[q ze strony sygnata-
rluszy ukladu). 1ak [uz wspomnlano, rok nle zostal wybrany
przypadkowo, pobor zas dostarczyl odpowlednle[ llczby re-
zerwlstow, ktorzy wzlll nastpnle udzlal w || wo[nle swla-
towe[. wzmocnlenle dla wo[sk lqdowych przynlosla aneks[a
Austrll. Ogromna wlkszosc zolnlerzy sll zbro[nych tego kra-
[u zlozyla przyslg wlernoscl Hltlerowl, utworzono tez dwa
nowe okrgl korpusu: w wlednlu l Salzburgu.
Mdryndrkd i lotnictwo. Traktat wer-
salskl byl bardzo surowy dla nlemleckle[
marynarkl wo[enne[. Zezwalal Nlemcom
na posladanle 6 przestarzalych okrtow ll-
nlowych (l 2 w rezerwle), 6 krqzownlkow
(l 2 w rezerwle) oraz po l2 nlszczyclell l tor-
pedowcow (z kazdego typu po 4 w rezer-
wle). Okreslono tez czas sluzby dla tych
okrtow: po 20 lat dla pancernlkow l krqzownlkow, dla nlsz-
czyclell l torpedowcow po l5 lat. 8lorqc pod uwag slly
wlelkle[ 8rytanll l Pranc[l czy nawet przedwo[enny poten-
c[al morskl Nlemlec, byly to w zasadzle szczqtkl. Nlemnle[
[ednak, w porownanlu z np. Polskq Marynarkq wo[ennq, by-
la to slla wrcz ogromna. Nlc zatem dzlwnego, ze nlemleckle
plany dzlalan wo[ennych na morzu przewldywaly przede
wszystklm obron clesnln prowadzqcych na 8altyk, gdzle
okrty Pelchsmarlne mlaly ofensywnle wsplerac dzlalanla
wo[enne na lqdzle.
Przelom nastqpll l8 czerwca l935 r., kledy Nlemcy zawar-
ly z wlelkq 8rytanlq porozumlenle, na mocy ktorego tonaz
okrtow Krlegsmarlne (tak od l czerwca l935 r. nazywala sl
nlemlecka marynarka wo[enna) mogl oslqgnqc 35 proc. tona-
zu Poyal Navy. Pozpoczto wowczas budow 2 pancernlkow,
2 krqzownlkow, l6 nlszczyclell l 28 okrtow podwodnych.
w okresle mldzywo[ennym rozwlnlo sl rownlez nle-
mleckle lotnlctwo wo[skowe, Luftwaffe. Poczqtkowo pllotow
szkolono w Zwlqzku Sowlecklm lub w rodzlmym lotnlctwle
cywllnym. Kamuflaz polegal na tym, ze przyszlych lotnlkow
na czas szkolenla zwalnlano z armll lub kandydatom propo-
nowano ukonczenle kursu pllotazu [eszcze w cywllu, przed
przy[clem do wo[ska. w ten sposob przygotowywano ka-
dr dla przyszlych sll powletrznych, ktore zostaly oflc[alnle
utworzone l marca l935 r. ]orosIow Oentek
la[c|a teere-
tctae te|a|ert
ke|ch swehr prt
mak|ec|e t p|aska,
||.+|.+ .,1..'.+-
.+ . +:..: ,:.'..:.
!.:.,|
` ..1..+ ``` .
Cte|q|sc| a|em|ec-
c, wstke|ea|
w l!k!, ..|...,,
.:'..|. ,.:..:,
|.m.+.:, 1,..,.
,+..:..:,, ``' .
le|a|erte ke|ch s-
wehr prts|qa[
aa w|eraesc k6e|-
few| k|t|erew| ,
m.:... ,.:,1:.|+
'..1:.'..+, :.'..,
. .:.,..+ ``+ .
20
Koollcjo lnteresw. Historycy susznie zwracaj
uwag, jak niespjnym ugrupowaniem bya ze wzgldu
na cele i polityk Stalina antyhitlerowska Wielka Ko-
alicja, tworzona przez Stany Zjednoczone, Wielk Bry-
tani i Zwizek Radziecki oraz mniejsze pastwa, w tym
Polsk. Natomiast obz, ktremu w Europie przewodzia
hitlerowska Rzesza, wielu wydawa si w miar zwartym
blokiem pastw na og bliskich sobie ideologicznie oraz
dcych do ekspansji terytorialnej poprzez wywrcenie
adu pokojowego, uksztatowanego po I wojnie wiato-
wej. Dopiero blisze przyjrzenie si konstelacji pastw
skupionych wok Niemiec, Japonii i Woch pozwala
zda sobie spraw z tego, jak skomplikowane byy mi-
dzy nimi stosunki i jak rne cele przywiecay poszcze-
glnym partnerom Berlina.
Motorem koalicji byy niewtpliwie Hlemcy, najbar-
dziej dynamiczne i przez pewien czas najpotniejsze eu-
ropejskie mocarstwo, kierowane przez zdecydowanego
na wszystko dyktatora. Bardzo duym potencjaem woj-
skowym dysponowaa rwnie ]oponlo, lecz w tym kraju
wytyczanie kierunku ekspansji, a pniej celw wojen-
nych czciowo hamoway spory midzy rnymi orod-
kami wadzy (art. s. 25). Wojna na Dalekim Wschodzie
i Pacyfku w znacznym stopniu bya prowadzona nieza-
lenie od wydarze w Europie, cho przesadne byoby
twierdzenie, e obydwa teatry dziaa wojennych byy
w gruncie rzeczy konfiktami zupenie odrbnymi. Tak-
e w Tokio strategiczne decyzje podejmowano korzysta-
jc z zaangaowania mocarstw w Europie i sytuacji wy-
tworzonej wskutek serii niemieckich zwycistw.
Najwaniejszy i najwikszy europejski sprzymierze-
niec hitlerowskich Niemiec, faszystowska Itollo (do woj-
ny przystpia w czerwcu 1940 r.), prbowaa wprawdzie
prowadzi swego rodzaju wojn rwnoleg, lecz fasko
tej koncepcji stao si oczywiste ju pn jesieni, po se-
rii woskich klsk w Grecji, Afryce Pnocnej i Wschod-
niej, na morzu i w powietrzu. Bumunlo i Flnlondlo
szukay w Niemczech oparcia przed radzieck drapie-
noci, liczc take na odzyskanie terytoriw utraco-
nych w marcu i czerwcu 1940 r. na rzecz ZSRS. Wqgry
mogy realizowa kosztem ssiadw (zwaszcza wobec
Rumunii i Sowacji) swj program rewizjonistyczny je-
dynie dziki poparciu Berlina i Rzymu, podobnie jak
w mniejszym stopniu BuIgorlo, gdzie szczeglnie a-
komie spogldano w stron Grecji. Pastwa utworzone
w 1939 r. (SIowocjo) i 1941 r. (Okorwocjo) zawdziczay
swe istnienie w pierwszym przypadku niemal wycz-
nie Niemcom. Si rzeczy i Bratysawa, i Zagrzeb byy
od Berlina uzalenione najbardziej.
Pokt ontykomlnternowskl. Trzeba jednak
cofn si par lat. Pierwszym konkretnym ukadem,
wiadczcym o tworzeniu przez hitlerowsk Rzesz
wasnego ugrupowania, by pakt antykominternowski.
Podpisany w listopadzie 1936 r. przez Hlemcy i ]oponlq,
mia w gruncie rzeczy znaczenie gwnie propagando-
we. Sygnatariusze uzgodnili wzajemne informowanie
si o dziaalnoci Midzynarodwki Komunistycznej,
konsultacje i wspprac w zakresie zwalczania wpy-
ww komunistycznych (praktycznie nie doszo do tego).
W tajnym protokole partnerzy zobowizali si jedynie
do yczliwej neutralnoci, w razie gdyby ktry z nich
znalaz si w stanie niesprowokowanej przez siebie woj-
ny z ZSRS. Rzecz waniejsz byo ju uzgodnienie, e
adna ze stron nie zawrze bez zgody partnera traktatw
politycznych sprzecznych z duchem paktu.
Nieco wczeniej, w przemwieniu wygoszonym
w Mediolanie 1 listopada 1936 r. Mussolini po raz pierw-
szy uy sformuowania O Rzym-Berlin; termin pa-
S t a n i s a w
e r k o
Krg sojusznikw Hitlera tworzy y pastwa majce odmienne
interesy, zwizane krzyujcymi si paktami i ukadami;
z rnych te powodw wzi y udzia w operacji Barbarossa.
h|||arawska 0s
FI NLANDI A
BUGARI A
WOCHY
HI SZPANI A
W G R Y
N I E MC Y
RUMUNI A
SOWACJA
F
r
a
n
c
j
a
P
o
r
t
u
g
a
l
i
a
S
z
w
e
c
j
a
T
u
r
c
j
a
CHORWACJA
Szwajcaria
Z w i z e k
S o w i e c k i
(wos.)
(wos.)
Z sympatii i strachu
Pastwa, ktre zwizay si politycznym
lub wojskowym sojuszem z Hitlerem:
przed 01.09.39 r.
midzy 01.09.39 r. a 22.06.41 r.
III Rzesza i terytoria przez ni oku-
powane w przededniu ataku na ZSRR
Pastwa wspierajce militarnie
III Rzesz w wojnie ze Zwizkiem Sowie-
ckim (terytoria wg stanu z 05. 1941 r.)
Vichy, formalnie niezaangaowane
Kraje neutralne
Sygnatariusze paktw:
antykominternowskiego
stalowego tzw. trzech
Granice pastw z 1937 r.
21
stwa Osi zrobi pniej karier jako synonim hitlerow-
skiej koalicji wojennej. W listopadzie nastpnego roku
Wochy przystpiy do paktu antykominternowskiego.
Wielokrotnie ponawiane niemieckie prby pozyska-
nia Polski jako sygnatariusza paktu i sojusznika Rzeszy
w przyszej wojnie z ZSRS zakoczyy si faskiem, a de-
fnitywna odmowa Warszawy doprowadzia w cigu kil-
ku miesicy do polsko-niemieckiej konfrontacji, bezpo-
rednio poprzedzajcej wybuch II wojny wiatowej.
W pocztkach 1939 r. do paktu przyczyy si
Mondukuo, Wqgry i frankistowska Blszponlo. Pakt
antykominternowski nie by jednak dla Hitlera adn
przeszkod w zawarciu 23 sierpnia 1939 r. paktu o nie-
agresji z ZSRS (ukad Ribbentrop-Mootow, art. s. 12).
W Niemczech artowano nawet, e kolejnym sygnata-
riuszem paktu antykominternowskiego bdzie Stalin.
Odrodzenie paktu nastpio dopiero po zaatako-
waniu przez Niemcy Zwizku Sowieckiego w czerwcu
1941 r. (art. s. 88). W listopadzie tego roku akces zgo-
siy BuIgorlo, Okorwocjo, okupowana Donlo (w kt-
rej Niemcy pozostawili urzdujce wadze), Flnlondlo,
Bumunlo, SIowocjo i rezydujcy w Nankinie, powoa-
ny przez Japoczykw cklnskl rzqd Wong Ozln-welo.
Nie wszystkie te pastwa wziy udzia w wojnie z ZSRS.
W Europie wyrnia si zwaszcza przypadek Bugarii:
w spoeczestwie tego kraju sympatie prorosyjskie by-
y tak silne, e jakakolwiek myl o udziale w wojnie na
Wschodzie bya niemoliwa.
Pokt stolowy. Traktatem sojuszniczym w prawdzi-
wym znaczeniu tego sowa by pakt stalowy, podpisany
22 maja 1939 r. przez Hlemcy i WIocky (mimo wysikw
Ribbentropa nie udao si wczy Japonii). Tajny zacz-
nik przewidywa udzielenie partnerowi wszelkiej pomo-
cy take wwczas, gdyby tene zaatakowa inne pastwo;
na tydzie przed wybuchem wojny Wosi zawiadomili
jednak Berlin, e nie s jeszcze przygotowani do zbroj-
nego wystpienia. Wkrtce okazao si, e jedyn sojusz-
niczk Rzeszy podczas kampanii wrzeniowej 1939 r. b-
dzie niewielka SIowocjo (onierze sowaccy wkroczyli
do poudniowej Polski u boku Wehrmachtu, by z broni
w rku odzyska skrawki ziem, ktrych odstpienie rzd
w Warszawie uzna za stosowne wymusi po konferencji
monachijskiej).
Wrd politycznych konsekwencji zdumiewajcych
sukcesw niemieckiego ora wiosn 1940 r. byo nie tyl-
ko przystpienie Woch do wojny 10 czerwca tego roku,
lecz take szybkie umacnianie niemieckich wpyww
w innych krajach, zwaszcza we wschodniej i poudnio-
wo-wschodniej czci kontynentu. Motywy kierujce
przywdcami tych pastw byy rne, ale w przypadku
Finlandii i Rumunii czynnik decydujcy stanowiy, jak
ju wspomnielimy, obawy przed radzieckim ekspansjo-
nizmem i ch odzyskania niedawno utraconych teryto-
riw. Siy zbrojne obu tych krajw odegray te pniej,
w latach 194144, istotn rol na froncie wschodnim
Rzecz charakterystyczn jest jednak, e udzia w wojnie
z ZSRS w przypadku niektrych pastw wynika z oba-
wy przed innymi partnerami z obozu Osi.
Os: Flnlondlo. Wydana na mocy paktu Ribben-
trop-Mootow na ask i nieask Stalina Finlandia, zaata-
kowana pod koniec listopada 1939 r. przez Armi Czer-
won, mimo bohaterskiego oporu (tzw. wojna zimowa
art. s. 42) zmuszona zostaa do przyjcia 12 marca 1940 r
niekorzystnego traktatu pokojowego. Utracia cz te-
rytorium, lecz zdoaa obroni niepodlego. W Helsin-
kach ywiono jednak uzasadnione obawy, e Kreml na
tym nie poprzestanie, a z chwil podjcia przez Hitlera
decyzji o przygotowaniach do uderzenia na wschd Fin-
landia nagle zyskaa dla Niemiec na znaczeniu. Pocztek
nowej polityki Berlina wobec Helsinek datuje si na sier-
pie 1940 r., gdy na polecenie fhrera m.in. wznowiono
niemieckie dostawy broni do Finlandii. Co wicej, podj-
to przygotowania do ewentualnego udzielenia Finom po-
mocy zbrojnej (z pnocnej Norwegii; operacja Renntier,
Renifer) na wypadek ponownego ataku radzieckiego na
Finlandi. Na mocy wynegocjowanego wwczas ukadu
handlowego Niemcy miay otrzymywa a 60 proc. niklu
z rejonu Petsamo. Bardzo te chtnie zgodziy si Helsinki
na zawarcie z Rzesz ukadu o niemieckim tranzycie woj-
skowym przez Finlandi do pnocnej Norwegii; Niemcy
mogli rozlokowa niewielkie liczebnie oddziay zabezpie-
czajce transport wzdu wytyczonej trasy.
Wsppraca na paszczynie wojskowej, politycznej
i gospodarczej zacieniaa si; w obawie przed agre-
sywnoci Kremla, Helsinki wrcz nalegay, aby Rzesza
w rozmowach z Moskw przedstawiaa Finlandi jako
stref niemieckich interesw. Zreszt, od samego po-
cztku w planowaniu operacji Barbarossa Niemcy przyj-
moway jako pewnik cise wspdziaanie z siami f-
skimi. Tajne rozmowy w tej kwestii wszczto 20 maja
1941 r. (wizyta emisariusza Hitlera, posa Karla Schnur-
re z niemieckiego MSZ, u prezydenta Risto Ryti). Stronie
fskiej owiadczono wszake, e przygotowania do woj-
ny maj charakter defensywny w zwizku z moliwym
uderzeniem radzieckim. 9 czerwca rozpocza si cz-
ciowa, a 17 czerwca ju pena mobilizacja fskiej armii.
W rezultacie 22 czerwca okazao si, e aczkolwiek Fin-
landia ofcjalnie nie braa jeszcze udziau w operacjach
przeciwko ZSRS (Helsinki ogosiy tego dnia neutral-
no), to terytorium tego kraju ju wwczas suyo si-
om niemieckim jako baza wypadowa. Co ciekawe, sam
Hitler w proklamacji do narodu niemieckiego zaznacza,
e na Pnocy sprzymierzecami s Finowie.
Radziecka artyleria i lotnictwo ju od 22 czerwca ata-
koway cele fskie, w zwizku z czym 25 czerwca w Hel-
sinkach (rankiem tego dnia zbombardowanych przez
Rosjan) uznano ofcjalnie, e Finlandia znajduje si
w stanie wojny z ZSRS. Dla Finw bya to zreszt wojna
kontynuacyjna, nawizujca do wojny zimowej. Niewiel-
E
uropa zostala uzaleznlona od Hltlera na wlele sposobow. Na[dale[ ldqca
byla aneksja l przylqczenle terytorlow do ||| Pzeszy (Austrla, czeskle Su-
dety, wolne Mlasto Gdansk, tzw. Kra[ warty, re[enc[a clechanowska, Pomorze,
wschodnl Gorny Slqsk l Slqsk Cleszynskl, powlat suwalskl l od l94l r. okrg 8la-
lystok, Luksemburg, Alzac[a l Lotaryngla, belgl[skle gmlny Lupen l Malmedy,
czsc Slowenll, okrg Kla[pedy). Nastpnle bylo uzaleznlenle w formle pro-
tektoratu (Czechy wlqczone w sklad wlelkle[ Pzeszy [ako autonomlczna pro-
wlnc[a) lub okupacji (olbrzymle polacle Luropy po l wrzesnla l939 r., w wlelu
mle[scach utworzono marionetkowe rzqdy, np. w Norwegll l Serbll, lub yy Ce-
neraIne Cubernatorstwo na skrawku Polskl). Na tych zdobytych podczas
wo[ny przez ||| Pzesz terytorlach (art. s. 37) dochodzllo do roznych form ko-
Iaboracji z okupantem. Kolaborowaly cale rzqdy (np. tzw. rzqd vlchy Panstwa
Prancusklego, ktore podzlelono na czsc okupowanq l formalnle nlezaleznq,
rzqd dunskl) lub polltycy (mlnlstrowle rzqdu Holandll, krol 8elgow). Nlekto-
re formy kolaborac[l byly cenq za zgod Hltlera na stworzenle teoretycznle
suwerennego panstwa (Slowac[a ks. 1ozef Tlso, Chorwac[a gen. Ante Pave-
llc). 1eszcze bardzle[ skompllkowane byly okollcznoscl powstawanla tworow
quasl-panstwowych na podbltych terenach ZSPS l lch wspolpracy z ||| Pzeszq
(art. s. l08). 8yly wreszcle panstwa, ktore zachowaly swq suwerennosc l z wybo-
ru lub pod wplywem okollcznoscl staly sl sojusznikami ||| Pzeszy. (LBT
Okupucu, koluborucu, sousz
ka, niespena czteromilionowa Finlandia dokonaa maksy-
malnego wysiku; jej armia liczya w pewnym momencie po-
nad p miliona onierzy. Na czele fskich si zbrojnych sta
marszaek Carl Gustaf Mannerheim, bohater poprzednich
walk z Armi Czerwon. Finlandia wyjtkowy przypadek
w ugrupowaniu pastw walczcych u boku nazistowskich
Niemiec pozostaa pastwem demokratycznym; trzonem
koalicji rzdowej w Helsinkach byli socjaldemokraci, naj-
wiksza sia w parlamencie.
Os: Bumunlo. Na drugim, poudniowym skrzydle
wan rol w planach Hitlera miaa odegra Rumunia, rw-
nie graniczca z ZSRS i rwnie, w czerwcu 1940 r., ofara
radzieckiego ekspansjonizmu (pod grob ultimatum zmu-
szona wwczas do przekazania Zwizkowi Sowieckiemu
Besarabii i Pnocnej Bukowiny, art. s. 42). Niedugo p-
niej, pod koniec sierpnia, utracia na rzecz Wgier pnoc-
ny Siedmiogrd z 2,6 mln mieszkacw (byo wrd nich
wicej Rumunw ni Wgrw). Ta ostatnia decyzja bya
wynikiem niemiecko-woskiego tzw. arbitrau wiedeskie-
go, ktremu Bukareszt musia si podda. Bugaria z kolei
zadaa poudniowej Dobrudy; take i tej cesji trzeba by-
o dokona. Zwizana w okresie midzywojennym z Fran-
cj, a teraz osamotniona i upokorzona, okrojona terytorial-
nie o jedn trzeci, lkajca si kolejnych da Kremla,
miertelnie skonfiktowana z Wgrami Rumunia czua si
zmuszona zwiza swj los z Rzesz. Berlin i Rzym stay si
gwarantem nowych granic Rumunii, co wywoao niezado-
wolenie Moskwy.
Niepopularny krl Karol II, w obliczu wzburzenia spo-
ecznego, w pocztkach wrzenia powoa na urzd pre-
miera silnego czowieka generaa Iona Antonescu, ktry
wprowadzi dyktatur. Zmuszony przez Antonescu niemal
natychmiast do abdykacji, monarcha opuci kraj, zresz-
t w dramatycznych okolicznociach (jego wagon zosta
ostrzelany przez czonkw faszystowskiej elaznej Gwar-
dii). Przez p roku conducator (wdz) Antonescu wsp- r
rzdzi z elazn Gwardi, ktr jednak odsun od wadzy
w styczniu 1941 r. za zgod Berlina (w walkach ponioso
wwczas mier ponad 300 czonkw elaznej Gwardii). Hi-
tler ceni Antonescu jako onierza i ufa mu znacznie bar-
dziej ni nieobliczalnym rumuskim faszystom.
Od samego pocztku Antonescu dy do sojuszu z Rze-
sz. Na jego prob do Rumunii przybya niemiecka mi-
sja wojskowa, stale rozbudowywana. Wkrtce liczya ju
ok. 20 tys. ludzi, w tym jednostki Lufwafe; w grudniu
przybya jeszcze dywizja pancerna. Ofcjalnie misja miaa
szkoli rumuskie siy zbrojne, zabezpieczaa te niezwy-
kle cenne dla niemieckiej machiny wojennej pola nafowe
w rejonie Ploesti. Rumunia zaopatrywaa te Rzesz i jej so-
jusznikw w pody rolne. W kraju wprowadzano rwnie,
ku satysfakcji Berlina, kolejne ustawy antyydowskie. 23 li-
stopada Rumunia przystpia do paktu trzech.
Pokt trzeck mocorstw. Pakt trzech mocarstw zo-
sta uroczycie podpisany w Berlinie 27 wrzenia 1940 r.
przez Hlemcy, WIocky i ]oponlq. Traktat ten nie by jed-
nak skierowany przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu, lecz
Btrohtto Cesurz [uponii Puyt Cesurz Mundzukuo Adolf Bttler luhrer,
kunclerz Trzecie lzesz,
Carl Gustaf Mannerhetm
Szel sil zbron,ch, prez,dent linlundii
Mtkls Borthy
leqent Krolestwu Weqier
]ozef Ttso
Prez,dent lepubliki Slowuci
Bentto Mussoltnt Luce,
prenier Wloch
Ante Paveltc Poqluvnik,
szel Niezulezneqo Punstwu Chorwuckieqo
W
O
D
Z
I

]
E
G
O

8
P
R
Z
Y
M
I
E
R
Z
E
N
C
Y
I

]
E
G
O

8
P
R
Z
Y
M
I
E
R
Z
E
N
C
Y
]
23
mia funkcj defensywn. Sygnatariuszom chodzio o znie-
chcenie Waszyngtonu do ingerowania zarwno w wojn
w Europie, jak i w wydarzenia na Dalekim Wschodzie. Trzej
partnerzy zapowiadali wspieranie si w tworzeniu nowego
adu w Europie i Azji, ale pomoc mieli udzieli sobie w razie
ataku innego mocarstwa, dotychczas niezaangaowanego
w konfikt przy czym wyranie stwierdzono, e nie chodzi
o ZSRS. Byo jasne, e mowa bya o Stanach Zjednoczonych.
Wkrtce zreszt Ribbentrop zaproponowa Moskwie nawet
akces do paktu trzech. Ukad ten jednak peni wkrtce rol
zupenie inn, ni pocztkowo zakadali jego twrcy. Stano-
wi ot formaln podstaw podporzdkowanego Niemcom
obozu mniejszych pastw w Europie rodkowej i Poudnio-
g
wo-Wschodniej.
Korowd otworzyy Wqgry, ktre przystpiy do paktu
trzech na uroczystoci zwoanej do Wiednia 20 listopada
1940 r. W trzy dni pniej podpis pod dokumentem zo-
ono, o czym ju bya mowa, w imieniu Bumunll. 24 listo-
pada uczynia to SIowocjo, rzdzona przez ksidza Joze-
fa Tiso. Stosunkowo dugo unikaa akcesu do paktu trzech
BuIgorlo, kierowana przez proniemieckiego, lecz nadzwy-
czaj ostronego krla (cara) Borysa III. W pocztkach na-
stpnego roku w Sofi uznano jednak, e dalsze zwlekanie
staje si niemoliwe i kraj ten przystpi do paktu 1 marca
1941 r.
W obawie przed rozpadem kraju (separatyzm chorwacki)
i zaborem znacznych obszarw przez sojusznikw Niemiec
Wochy, Wgry i Bugari 25 marca 1941 r. do paktu
trzech przystpia take ]ugosIowlo. Gdy jednak po dwch
dniach w Belgradzie nastpi inspirowany przez Brytyjczy-
kw wojskowy przewrt (art. s. 62), Hitler byskawicznie
podj decyzj o zaatakowaniu tego kraju. Sytuacja bya po-
niekd kuriozalna, gdy formalnie Jugosawia bya przecie
nadal czonkiem paktu trzech. Atak na Jugosawi zbieg
si z podpisaniem przez nowy jugosowiaski rzd trakta-
tu o pomocy z ZSRS, na kilka godzin przed rozpoczciem
dziaa zbrojnych. Bya to zreszt pierwsza prawdziwie ko-
alicyjna kampania pastw Osi: u boku Niemiec i Woch
(te walczyy ju przeciwko Grecji od padziernika 1940 r.)
wystpiy rwnie Wgry.
W trakcie kampanii bakaskiej proklamowana zosta-
a niepodlego Chorwacji, gdzie zosta utworzony reim
tzw. ustaszy z Ante Paveliciem na czele. Faszystowskie, usta-
szowskie Hlezolene Ponstwo Okorwockle przystpio za-
rwno do paktu trzech, jak i pniej do paktu antykomin-
ternowskiego.
Borborosso: Flnlondlo l Bumunlo. Przygo-
towujc atak na ZSRS, Hitler nie przywizywa wikszego
znaczenia do udziau w tej wojnie innych sojusznikw poza
Finlandi i Rumuni, lecymi na obu skrzydach przysze-
go frontu. Podczas narady z generaami 5 grudnia 1940 r.
oznajmi, e oba te kraje wezm udzia u boku Niemiec
w walkach na Wschodzie. Pierwotnie Niemcy zakadali na-
wet, e oddziay rumuskie bd mogy samodzielnie opa-
nowa Odess i Krym. Rumuni mogli zreszt zorientowa
si, e Berlin chce uderzy na Wschd, gdy pod koniec mar-
ca zaczto rozlokowywa w tym kraju siedem niemieckich
dywizji piechoty. W kocu 12 czerwca Hitler na spotkaniu
w Monachium wtajemniczy Antonescu w plan ataku na
ZSRS i otrzyma z ust conducatora zapewnienie, e Rumu-
nia wemie udzia w tej wyprawie od pierwszego dnia dzia-
a wojennych. Osiem dni pniej rumuski Sztab Gene-
ralny dosta od Antonescu polecenie przygotowania si do
zaatakowania si radzieckich.
Formalnie Rumunia wypowiedziaa wojn Zwizkowi
Sowieckiemu dopiero 24 czerwca, dwa dni po proklamowa-
niu przez Antonescu witej wojny z bolszewizmem. Con-
ducator w skrytoci ducha liczy jednak na odzyskanie tery-
toriw utraconych take na rzecz Wgier. Pniej, ju pod-
czas wojny z ZSRS, omale nie doszo do zbrojnego konfik-
tu rumusko-wgierskiego. Na froncie za nie mona byo
rozlokowa obok siebie jednostek rumuskich i wgierskich
w obawie przed starciami onierzy obu armii.
Borborosso: Wqgry. Do hitlerowskiej koalicji do-
czay tymczasem kolejne pastwa. W Berlinie susznie za-
kadano, e w razie uderzenia na ZSRS wszystkie yczenia
niemieckie speni Wgry, chociaby w obawie przed utra-
t tych terytoriw, ktre uzyskay dziki Rzeszy od jesie-
ni 1938 r. Niemcy daway zreszt stronie niemieckiej ju od
kilku tygodni do zrozumienia, na co si zanosi. Gdy pod ko-
niec maja 1941 r. niemieckie koa wojskowe zaczy sondo-
wa, jakie stanowisko zajby Budapeszt na wypadek wojny
na Wschodzie, szef wgierskiego Sztabu Generalnego gen.
Henrik Werth udzieli odpowiedzi pozytywnej. Na tydzie
przed atakiem Ribbentrop poleci zawiadomi premiera
Lszlo Brdossyego, e fhrer najpniej w pocztkach lip-
ca bdzie zmuszony wyjani stan stosunkw niemiecko-
radzieckich, stawiajc [Moskwie] pewne dania, w zwiz-
ku z czym wgierskie siy zbrojne mogyby podj stosowne
przygotowania. 19 czerwca szef niemieckiego Sztabu Gene-
ralnego gen. Franz Halder poinformowa swego wgierskiego
koleg, e uderzenie niemieckie na ZSRS nastpi w cigu ty-
godnia. Ofcjalnie jednak o ataku na Zwizek Sowiecki Hitler
powiadomi regenta Miklosa Horthyego dopiero w licie z 22
czerwca, chocia o udzia w wyprawie na Wschd nie prosi.
Horthy przyj t wspania wiadomo z entuzjazmem, m-
wic posowi niemieckiemu, e czeka na ni 22 lata (w 1919 r.
Wang Cztn-wet
Prenier nurionetkoweqo rz(du Chin
Borys III Cur ulqurii
Ion Antonescu Conducutor,
prenier lununii
Franctsco Franco y Bahamonde
Cuudillo, prenier Hiszpunii
W
O
D
Z
I

]
E
G
O

8
P
R
Z
Y
M
I
E
R
Z
E
N
C
Y
I

]
E
G
O

8
P
R
Z
Y
M
I
E
R
Z
E
N
C
Y
]
24
admira Horthy zgnit tzw. Wgiersk Republik Rad). Na-
zajutrz rzd w Budapeszcie podj decyzj o zerwaniu stosun-
kw z Moskw. Teraz jednak Niemcy w zawoalowany sposb,
kanaami wojskowymi, sugerowali Wgrom wiksze zaanga-
owanie si.
Jako bezporedni powd wypowiedzenia wojny Zwizko-
wi Sowieckiemu przedstawiono zbombardowanie 26 czerw-
ca Koszyc (wwczas w granicach Wgier). Bomby zrzuciy
niezidentyfkowane samoloty. O prowokacj podejrzewano
pniej Niemcw, lecz zapewne chodzio o omykowy na-
lot sowiecki. Tego dnia sowieckie samoloty ostrzelay te
z broni pokadowej wgierski pocig. Nazajutrz Wgry wy-
powiedziay ZSRS wojn; jeszcze tego samego dnia wgier-
skie lotnictwo przeprowadzio odwetowy atak bombowy na
Stanisaww.
Wiadomo jednak, e uznany przez Budapeszt za casus
belli tajemniczy nalot na Koszyce by jedynie pretekstem,
uatwiajcym wprowadzenie kraju do wojny przez te koa
na Wgrzech, dla ktrych sojusz z hitlerowskimi Niemca-
mi wydawa si zgodny z interesami pastwa. Obawiano si
zwaszcza, e brak udziau Wgrw w krucjacie przeciw-
ko bolszewizmowi zostanie wykorzystany przeciwko Bu-
dapesztowi nie tylko przez Rumunw, lecz take Sowakw
i Chorwatw. To ich kosztem Wgry, korzystajc ze wspar-
cia Niemiec i Woch, znacznie poszerzyy swe granice w la-
tach 193841, a teraz to oni przystpili do wojny z ZSRS, za-
nim uczyni to regent Horthy.
Borborosso: SIowocjo. Wobec udziau Sowacji
w tej wojnie Hitler by pocztkowo bardzo sceptyczny. Po-
dejrzewa, e Sowacy (jako Sowianie) bd sympatyzowa
z Rosjanami. Niemniej sowacki minister obrony gen. Fer-
dinand atlo ju 2 maja 1941 r. zaproponowa Niemcom
j j y g
udzia swego kraju w ewentualnym ataku na ZSRS. Hitler
zmieni zdanie. 21 czerwca pose niemiecki w Bratysawie
zapyta prezydenta Jozefa Tis i premiera Vojtecha Tu-
k w cakowicie niezobowizujcej formie, czy ich kraj
wziby udzia w akcji przeciwko ZSRS, gdyby takowa miaa
miejsce. Odpowied, jak uzyska, bya zdecydowanie pozy-
tywna. 24 czerwca Sowacja ogosia, e znajduje si w stanie
wojny ze Zwizkiem Sowieckim.
Borborosso: Okorwocjo. Przywdca utworzo-
nego w poowie kwietnia 1941 r. ustaszowskiego Niezale-
nego Pastwa Chorwackiego (NDH) Ante Paveli przyj
22 czerwca posa niemieckiego w Zagrzebiu i zgosi mu
gotowo przystpienia Chorwacji do wojny z ZSRS. Pave-
li by skrajnym antykomunist, ale mia te inne powody,
by podj t decyzj. Na mocy zawartego miesic wczeniej
ukadu chorwacko-woskiego Zagrzeb zmuszony by uzna
dominacj Italii. Lkajc si zaborczoci Woch, Chorwa-
cja szukaa oparcia w Rzeszy. Wysanie na front wschodni
do skromnych liczebnie formacji chorwackich (pocztko-
wo w sile puku) miao suy przede wszystkim zaskarbie-
niu sobie wzgldw Berlina. Warto doda, e Rzym szybko
wymusi na Chorwacji wystawienie dodatkowego oddziau,
ktry wszed w skad woskiego korpusu ekspedycyjnego na
froncie wschodnim.
Borborosso: WIocky. Swemu najwaniejszemu eu-
ropejskiemu sojusznikowi, jakim byy Wochy, strona nie-
miecka jedynie dawaa do zrozumienia od kilku miesicy, i
stosunki niemiecko-sowieckie zdecydowanie si pogarsza-
j. Podczas spotkania na Brennerze 2 czerwca to Mussolini
nalega na defnitywne rozwizanie problemu rosyjskiego,
podczas gdy Hitler zachowywa powcigliwo. W tym sa-
mym czasie Ribbentrop w ywe oczy kama swemu wo-
skiemu koledze, hrabiemu Galeazzo Ciano, e pogoski
o przygotowywanej niemieckiej operacji przeciwko Rosji
s bdne lub przynajmniej zdecydowanie przedwczesne.
Dopiero dwa tygodnie pniej Ribbentrop powiedzia Cia-
no, e kryzys z Rosj nadciga. Tego samego dnia woski
attach wojskowy w Berlinie zaproponowa w imieniu du-
ce wysanie na przyszy front wschodni woskiego korpusu
ekspedycyjnego.
Natomiast list ofcjalnie informujcy Mussoliniego o ata-
ku na ZSRS Hitler podpisa dopiero 21 czerwca. Pismo wr-
czono nastpnego dnia nad ranem Ciano, ktry odczyta je
pniej telefonicznie nieobecnemu w Rzymie Mussolinie-
mu. Tak skandalicznie pne zawiadomienie sojusznika
byo sprzeczne z czcymi Berlin i Rzym postanowieniami
traktatowymi. W licie fhrer usprawiedliwia si kamli-
wie, jakoby decyzj o ataku podj dopiero w ostatniej chwi-
li. Zaznacza jednoczenie, e pomoc woska nie jest pilna
i (co ju zakrawao na zniewag) lepiej by byo, gdyby Wo-
chy zwikszyy swe zaangaowanie w Afryce Pnocnej.
Mussolini jednak upar si, by obecno woska na froncie
wschodnim zostaa zaznaczona wysaniem caego korpusu.
Chodzio mu zarwno o presti, jak i o wierno ideologii.
Jak pisa Hitlerowi 23 czerwca, powracamy do rde na-
szego programu, a w wojnie tej faszystowskie Wochy nie
mog sta z boku. Wypowiedzenie przez Itali wojny ZSRS
nastpio poprzedniego dnia.
Borborosso: BuIgorlo. Jak ju wspomniano,
w wojnie przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu nie wzi-
a udziau Bugaria; Berlin musia pogodzi si z prorosyj-
skimi sympatiami bugarskiego spoeczestwa. Co wicej,
kraj ten nadal utrzymywa z ZSRS stosunki dyplomatycz-
ne, mimo e w lipcu i sierpniu 1941 r. radzieckie lotnictwo
dokonao (nie bardzo wiadomo dlaczego) kilku nalotw na
bugarskie miasta. 25 listopada Bugaria przystpia jedy-
nie, naciskana przez Rzesz, do paktu antykominternow-
skiego (13 grudnia wypowiedziaa te wojn Wielkiej Bry-
tanii i Stanom Zjednoczonym). Gdy wiosn 1942 r. Berlin
nalega, by Sofa przynajmniej zerwaa stosunki z Moskw,
car Borys III broni si rkami i nogami. Skutecznie. W woj-
nie z ZSRS Bugaria znalaza si dopiero 5 wrzenia 1944 r.;
ale wwczas wojn jej wypowiedzia Zwizek Radziecki, gdy
zwyciska Armia Czerwona dotara do granicy tego kraju.
Do prawdziwej wojny jednak nie doszo, gdy po komuni-
stycznym przewrocie w Sofi wojska bugarskie uderzyy na
siy niemieckie ju jako sprzymierzecy Armii Czerwonej.
Przeciwko Rzeszy zwrcili si rwnie, po obaleniu w sierp-
niu 1944 r. reimu Antonescu, Rumuni, a take we wrze-
niu 1944 r. Finowie (przymuszeni warunkami rozejmu).
81Ahl8LAT Zhk0
0s
k6
k|t|er
| 8ea|te
Masse||a|
pe6ctas
spetkaa|a
w Meaa-
ch|am,
` .:...+
`+ .
25
Z Oesorstwo Mondukuo przeclw So-
wletom. Japonia, w okresie midzywojennym jedyne
mocarstwo spoza krgu kultury zachodniej, bya te je-
dynym mocarstwem graniczcym z ZSRS. Reim bolsze-
wicki uznaa dopiero w styczniu 1925 r. Duej zwlekay
jedynie pogrone w izolacjonizmie Stany Zjednoczone.
Cho w latach dwudziestych stosunki Tokio-Moskwa
wydaway si chodno poprawne, oba kraje uwanie ob-
serwoway swe poczynania, przede wszystkim na terenie
Chin. Aren rywalizacji na terenie Pastwa rodka bya
y y y
zwaszcza Manduria. Oba mocarstwa miay tam punk-
ty oparcia zczone niemal eksterytorialnymi liniami
J a k u b
P o l i t
Stanowisko Japonii wobec konfliktu w Europie wcale nie byo
oczywiste, w gr wchodzi y przerne sojusze, a ten z hitlerowskimi
Niemcami nie by historycznie i politycznie przesdzony.
kolejowymi, w przypadku japoskim osanianymi przez
formacj zbrojn zwan (wwczas bardzo na wyrost) Ar-
mi Kwantusk. 18 wrzenia 1931 r. spisek w onie owej
armii, bez porozumienia z wadzami w Tokio, pchn
japoskich onierzy do byskawicznego podboju Man-
durii. Ogromna kraina, wiksza od Francji i Niemiec
razem wzitych i wklinowana w granice ZSRS i okupo-
wanej przez Moskw Mongolii Zewntrznej, staa si ja-
poskim przyczkiem na kontynencie jako nominalnie
niepodlege Cesarstwo Mandukuo.
Cho bezporedni ofar japoskiego podboju byy
Chiny, dynamicznie rozbudowywany i pierwszy w Azji
k|6ek| Ie[e,
.+,.+., '.|-
':.:m '+':'.:
'.'1., m...|:.
.,.,, + . '+|+.'
`+`++ ,.:m.:.
+,..., . `+ .
..+., + '.1-
..+.+ .,:..:
. |.+..,, ||
|.+ ..:1+|.+
|aaask|a raz|ark|
26
przemys Mandukuo by arsenaem tworzonym nie-
dwuznacznie przeciwko Sowietom. Biegnce z zaniepo-
kojonej Moskwy sugestie zawarcia paktu o nieagresji by-
y konsekwentnie odrzucane przez Tokio, zachowujce
si jakby negocjowao ze sabszym partnerem, ktremu
mona dyktowa warunki. 23 marca 1935 r. zepchnity
do defensywy Kreml sprzeda Japonii (formalnie Man-
dukuo) strategiczn i przynoszc krociowe zyski Ko-
lej Wschodniochisk, wycofujc si cakowicie z terenu
Mandurii. Ustpstwo to nie okazao si przeomem. Na
granicy sowiecko-mandurskiej zacza rosn liczba in-
cydentw zbrojnych.
Japoskie zagroenie doprowadzio do reorientacji
polityki sowieckiej. Nieoczekiwane podpisanie paktu
o nieagresji z Polsk (1932 r.), nawizanie stosunkw ze
Stanami Zjednoczonymi (1933 r.) oraz wstpienie do os-
tro dotd zwalczanej Ligi Narodw, ktr Japonia zdy-
a ju wczeniej opuci (1934 r.), miao bez cienia wtpli-
woci wanie tak genez.
]oponskle Irokcje ormljne. Negocjacje z Tokio
byy niezmiernie trudne take z powodu osobliwych cech
panujcego tam reimu. Autokratyczny z natury, lecz ujty
w karby prawa i arystokratycznej konstytucji, od czasu in-
cydentu mandurskiego stawa si on coraz bardziej pust
skorup maskujc rzdy si zbrojnych. Same te siy byy
jednak zagadk dla obserwatora z zewntrz. Stanowic ar-
chipelag wysp, Japonia bya jedynym w wczesnym wie-
cie mocarstwem-hybryd, usiujcym by silnym i na l-
dzie, i na morzu. Rnio j to zasadniczo od ZSRS i Nie-
miec, ldowych potg o szcztkowych marynarkach, oraz
morskich kolosw anglosaskich, utrzymujcych lilipucie
w stosunku do moliwoci (i wycznie zawodowe) armie.
Francja, jedyne ldowe mocarstwo o oceanicznych ambi-
cjach, tylko z pozoru przypominaa pod tym wzgldem
Japoni; nie musiaa bowiem uwzgldnia w swych wo-
jennych kalkulacjach dwch najwikszych fot w ssiedz-
twie. Cesarstwo natomiast liczy si musiao ze starciem
zarwno z jedn z najwikszych na wiecie fot anglosa-
skich (albo obydwoma naraz!) jak i z najsilniejsz liczeb-
nie sowieck Armi Czerwon.
Fakt ten owocowa w Tokio zajad rywalizacj obu
rodzajw broni o dostp do funduszy z budetu. Teore-
tycznie ostatnie sowo powinna mie w nim marynarka,
skoro do Wysp Japoskich dotrze mona byo wycznie
morzem. Poniewa jednak to konfikt z Chinami i ZSRS
objawi si jako pierwszy, wstpn przewag zyska miaa
armia ldowa. Sytuacj dodatkowo komplikowa fakt po-
dziau obu rodzajw broni na frakcje, przy czym w mary-
narce istniay grupy podzielajce cele wojskowych i vice
versa. Gabinet stawa si w tych warunkach zakadnikiem
sztabw. Nakazujc rezygnacj ministrowi armii lub foty
(byli nimi zawsze wojskowi w subie czynnej), spowodo-
wa one mogy w kadej chwili dymisj rzdu. Rywaliza-
cja pynnych frakcji bya krwawa: w latach 192939 za-
mordowano w Tokio trzech premierw i dwunastu mini-
strw. Ten stan rzeczy sprawia, e cho reim japoski
stopniowo dryfowa w stron totalitaryzmu, a partie po-
lityczne rozwizano, nigdy wadzy w nim nie przechwyci
jednoosobowy dyktator. Negocjujce z Tokio mocarstwa,
tak demokratyczne jak i totalitarne, znajdoway si w nie-
zmiernie osobliwej i wrcz nieznonej sytuacji, nigdy nie
wiedzc do koca, z kim waciwie prowadz rozmowy.
Pokt ontykomlnternowskl. 26 lutego 1936 r.
armijna frakcja Kd (Kdha), uwaajca za gwne-
go wroga ZSRS, prbowaa dokona krwawego zamachu
stanu. Przewrt, przeprowadzony siami onierzy trzech
pukw z garnizonu tokijskiego, zosta ostatecznie zda-
wiony wobec zdecydowanej postawy cesarza, foty, a tak-
e wikszej czci armii. By to jednak sukces w znacznej
mierze pyrrusowy. Kosztem rozgromionej Kd, armi
zdominowaa frakcja Tsei (Tseiha), podzielajca poza
postulowanym kierunkiem ekspansji (Chiny, nie Sowiety)
ca ide rzdzenia rywali.
Wobec specyfki reimu japoskiego coraz silniejszy
w jego polityce zagranicznej nurt germanoflski nie wyni-
ka z pokrewiestwa ideologicznego, lecz rzekomej wspl-
noty interesw. Kada ze stron uwaaa drug za uytecz-
nego partnera, pooonego za liniami sowieckich i anglo-
saskich wrogw. Poniewa nurt antysowiecki by silniejszy
(a Niemcy sabe na morzu), wanie on zaowocowa suk-
cesem, bardziej efektownym ni efektywnym, w postaci
zawartego 25 listopada 1936 r. paktu antykominternow-
skiego. Nie by on sojuszem, zobowizywa jedynie do
yczliwej neutralnoci w razie konfiktu jednej ze stron
z Sowietami. Dlatego jako bezinteresownie psujcy sto-
sunki z Moskw wywoa irytacj konserwatywnych dy-
plomatw na Wilhelmstrasse. Japoczykw cieszyo za to
ocieplenie w stosunkach Niemiec z Polsk, z ktr od lat
prowadzono antysowieck wspprac wywiadowcz.
Oklny mlqdzy Stollnem o Bltlerem. Sytu-
acj zmienia cakowicie rozpoczta 7 lipca 1937 r. wielka
japoska inwazja na Chiny. Z krajem tym, zaciekle zwal-
czajcym wasnych, lecz wspieranych z Moskwy komuni-
stw, Niemcy utrzymyway coraz cilejsze kontakty han-
dlowe, instalujc te misj wojskow przy Czang Kaj-sze-
ku. Atak japoski by za to istnym darem niebios dla ZSRS.
Stalin, susznie widzc w nim szans odsunicia zagroe-
nia od wasnych granic, udzieli antykomunistycznemu
rzdowi Czanga pomocy w postaci szczodrych poyczek,
potnych dostaw broni i amunicji oraz kompetentnych
instruktorw. Rzesza znalaza si w niezmiernie kopot-
liwym pooeniu, skoro jej sztabowcy wsplnie z sowie-
ckimi mieli pomaga powstrzyma marsz Japoczykw.
Zaproponowano mediacj, argumentujc zupenie traf-
nie, e w wojnie o Chiny jedynym zwycizc bdzie Stalin.
Reakcja Japonii bya brutalna. Groby zerwania paktu an-
tykominternowskiego i rozstrzeliwania wzitych do nie-
woli Niemcw zmusiy Hitlera do przerwania pomocy dla
Chin, cho w 1937 r. zakupiy one bro niemieck wart
60 mln reichsmarek (Japonia zaledwie 16,8 mln). W ko-
lejnych krwawych walkach armia cesarska pokn miaa
olbrzymie przestrzenie Pastwa rodka, pki nie stao si
j y y
jasne, e to owe przestrzenie poykaj japoskie dywizje.
Jawna sowiecka pomoc dla chiskiego reimu Kuo-
mintangu, docierajca gwnie przez francuskie Indochi-
ny i brytyjsk Birm, zaognia stosunki Tokio z Kremlem,
peska
wat[a aa
Ch|a, ``. .
27
a w mniejszym stopniu i z pastwami zachodnimi. W lip-
cu 1938 r. doszo do starcia w rejonie jeziora Chasan na
pograniczu nalecej do Japonii Korei. Korpus sowiecki,
wspierany przez piset dzia i czogw oraz prawie cztery-
sta samolotw, zosta odrzucony przez zaledwie dwa pu-
ki Armii Cesarskiej, pozostawiajc na polu prawie tysic
polegych. Kolejna konfrontacja, w maju-sierpniu 1939 r.
w rejonie rzeki Chachyn-go w Mongolii, przyniosa suk-
ces Sowietom, daleki jednak od nadanego mu przez pro-
pagand blasku. Armia Kwantuska, tracc 17,5 tys. zabi-
tych i rannych, ulega, ale przeciwnik straci blisko 24 tys.
ludzi i poow czogw (majc w nich szeciokrotn prze-
wag). Poniewa niemal wszystkie atuty strategiczne lea-
y po stronie Kremla, wykazao to, e wanie Japoczycy
wbrew powszechnym po dzi dzie opiniom growali
i dowodzeniem, i morale.
Bitwy te, raporty wywiadu oraz ucieczka do Japonii
w 1938 r. Gienricha Luszkowa, syberyjskiego komisarza
NKWD, unaoczniy Tokio, jak gboko stalinowskie czyst-
ki nadwyryy zdolnoci bojowe sowieckiej Armii Dale-
kowschodniej. Wszelako Gaimush (japoskie minister-
stwo spraw zagranicznych) oraz sztab generalny byy zgod-
ne, e pki trwa wojna z Chinami, Japonia winna unika
walnej konfrontacji z Kremlem niemal za wszelk cen.
Z Hlemcoml czy z Zockodem? Brytyjskie
gwarancje dla Polski z marca 1939 r., wywoane zajciem
przez Niemcy Czech i Moraw, spowodoway reorienta-
cj polityki III Rzeszy z antysowieckiej na antybrytyjsk.
Paradoksalnie stao si to w chwili, gdy Tokio zaczo
skania si ku myli o sojuszu wojskowym z Niemcami,
ale skierowanym przeciw ZSRS. Liczne w armii stron-
nictwo proniemieckie wzywao do aliansu bardziej uni-
wersalnego. Wszelako cesarz, wikszo Gaimush oraz
fota sprzeciwiay si traktatowi, ktry mgby wcign
Japoni do wojny z mocarstwami zachodnimi. Minister
marynarki Yonai Mitsumasa i jego zastpca Yamamoto
Isoroku nie kryli swego angloflizmu i pogardy dla nazi-
zmu. Podkrelali, e ukad taki naraa Japoni, nic jej nie
dajc wobec saboci Niemiec na morzu.
Podczas posiedze w marcu i kwietniu doszo do ba-
lansujcych na krawdzi rkoczynw star midzy Yona-
iem a proniemieckim ministrem wojny Itagakim Seishir.
Sprzyjajcy raczej armii premier Hiranuma Kiichiro by
w rozterce, powikszanej jeszcze przez nieoczekiwane,
a przykre wieci o kocu przyjani polsko-niemieckiej.
Widzc cigle w Warszawie uytecznego partnera prze-
ciw ZSRS, Tokio bez powodzenia proponowao media-
cj. W kwietniu Yonai zapowiedzia ambasadorowi USA
Josephowi Grewowi, i elementy, ktre pragn dla Ja-
ponii faszyzmu i, w konsekwencji, zczenia si z Niem-
cami i Wochami, zostan przez ludzi mylcych tak jak
on, Yonai, zdawione. Jego zastpca, Yamamoto, uwaa,
e w razie niesubordynacji naley do owych elementw
strzela; Inouye Shigeyoshi, szef biura spraw morskich mi-
nisterstwa, e wykurzy z foty. Lecz w marynarce, obok
reprezentowanej przez trzech admiraw frakcji anglo-
amerykaskiej (EiBeiha), podnosia coraz bardziej go-
w frakcja fotowa (Kantaiha), widzca gwnego wroga
w Anglosasach i gotowa do kooperacji z frakcj proosio-
w (Shujikuha), dominujc w armii.
Pakt Ribbentrop-Mootow, zawarty w chwili fatalne-
go dla Japonii przeomu w walkach z Armi Czerwon
w Mongolii, by dla Japonii szokiem i aktem zdrady. Rzd
Hiranumy straci twarz i ustpi, zrywajc wczeniej roz-
mowy z Niemcami na temat aliansu. Paradoksalnie, ukad
by take ciosem dla walczcych z Japoni Chin. Zwizany
wydarzeniami w Europie Stalin redukowa pomoc dla Kuo-
mintangu. Przy pomocy swych nowych niemieckich przy-
jaci poszukiwa te jakiego modus vivendi z Japoni. i
OIerto Ozong Koj-szeko. 1 wrzenia 1939 r.,
w pierwszym dniu urzdowania nowego japoskiego
rzdu Abe Nobuyukiego, Niemcy uderzyy na Polsk.
17 wrzenia ZSRS uczyni to samo. W odpowiedzi Fran-
cja i Wielka Brytania wyday wojn Berlinowi, ale nie
Moskwie. Niemcy i mocarstwa zachodnie miay niewiele
moliwoci i czasu na dziaania na Dalekim Wschodzie,
a Tokio znakomit okazj do wypchnicia ich z tego rejo-
nu wiata. W tej sytuacji Czang Kaj-szek zaproponowa,
e Chiny sprzymierz si formalnie z Francj i Wielk
Brytani, chronic ich tyy przed Japoni (a jednoczenie
przeciwdziaajc appeasementowi tych mocarstw z Tokio
chiskim kosztem). Bdc formalnie jak w czasie woj-
ny poprzedniej w stanie wojny z Niemcami, Pastwo
rodka oddawaoby do dyspozycji sojusznikw swe za-
y j j y
soby surowcowe i ludzkie.
Pomys zosta z miejsca storpedowany przez Sowie-
tw. Bdc w faktycznym przymierzu z Niemcami, Sta-
lin nie zamierza dopuci do kooperacji Chin z Zacho-
dem. Czang, rozpaczliwie walczcy o utrzymanie resztek
dostaw sowieckich, zmuszony by porzuci swj plan.
PomysI odwrcenlo przymlerzy. Poniewa
niespodziewana przyja Hitlera i Stalina totalnie zdys-
kredytowaa ide sojuszu japosko-niemieckiego, droga
do poprawy stosunkw Japonii z Zachodem wydawaa
si otwarta. Pami istniejcego w latach 190222 alian-
su brytyjsko-japoskiego bya koszmarem dla Chiczy-
kw, powodem zaniepokojenia Niemcw oraz Sowietw
i przedmiotem staych refeksji w Tokio i Londynie. Po
sowieckiej inwazji na Finlandi, rozpocztej 30 listopa-
da 1939 r., mocarstwa zachodnie i Kreml balansoway na
krawdzi wojny. Cho reim japoski posiada w Londy-
nie niewielu przyjaci, mia swoich obrocw argumen-
tujcych, e jest on zawsze lepszym wyjciem od kombi-
nacji niemiecko-sowieckiej. Podobnego zdania byli Fran-
cuzi proponujcy mediacj w wojnie chisko-japoskiej,
a take Polacy, majcy w Tokio kontakty i przyjaci. Ta-
deusz Romer, ambasador Rzeczpospolitej w Tokio, podej-
mowa si rozwiza wszystkie nieporozumienia pomi-
dzy Japoni oraz mocarstwami zachodnimi.
Caa sprawa niedoszego aliancko-japoskiego poro-
zumienia antysowieckiego z przeomu lat 193940 bya
potem starannie omijana przez badaczy, traktujcych
j jako wstydliw z perspektywy rzeczywistej wojennej
koalicji. Do dzi obftuje ona w mnstwo znakw zapy-
tania. Liczne poszlaki sugeruj jednak, e zim i wiosn
szykowao si spektakularne odwrcenie przymierzy.
Wobec obrotu walk, w ktre jestemy obecnie zaanga-
owani w Europie raportowa entuzjasta takiego roz-
wizania ambasador JKM w Tokio Robert Craigie ju
musimy mie do czynienia z ZSRS jako z ukrytym wro-
giem, a moemy wkrtce walczy z nim otwarcie. W ta-
kich okolicznociach jednym z naszych naturalnych so-
jusznikw byaby Japonia.
Sowiecko-fska wojna zimowa obnaya tragiczne po-
oenie Chiczykw midzy pronazistowskim ZSRS a an-
tyniemieck koalicj. Zaatakowana Finlandia apelowaa
do Ligi Narodw. Nie chcc zraa sobie ktrejkolwiek ze
stron jednoznacznym poparciem lub sprzeciwem, chi-
ski delegat Wellington Koo wstrzyma si od gosu, gdy
Liga decydowaa o usuniciu ze swych szeregw agreso-
rw sowieckich. Stalin potraktowa w krok jako solidar-
no z Zachodem i uy jako pretekstu do dalszej reduk-
cji coraz wtlejszego strumyka pomocy. Chcc unaoczni
sw wol walki i zapobiec japosko-zachodniemu poro-
zumieniu, Czang Kaj-szek 19 listopada rzuci 90 dywizji
do beznadziejnej ofensywy przeciw Japoczykom. Dozna
krwawej klski, ktra co najtragiczniejsze zostaa nie-
mal niezauwaona przez wiat, skoncentrowany na wojnie
28
fskiej. Gdy wysannik Czanga do USA Yan Huiqing pyta
o powd owego stanu rzeczy, otrzyma, jak gorzko relacjono-
wa, odpowied, e dla przecitnego Amerykanina jeden Fin
wart jest dziesiciu Chiczykw.
Chiskie obawy o odwrcenie przymierzy nie byy bez-
podstawne. 16 stycznia 1940 r. symbol zdrowego rozsdku
Yonai Mitsumasa obj dziki poparciu cesarza oraz wpywo-
wych cywilnych politykw stanowisko premiera. Jego przyja-
ciel Yamamoto zainstalowany ju by na stanowisku dowdcy
Poczonej Floty. Obu admiraw wspieraa potna frakcja
w Gaimush, przekonana, i kontynuacja wojny chiskiej
nie przynosi adnych korzyci, za to pcha antykomunistycz-
ny Kuomintang w objcia Kremla. W brytyjskim Hongkongu
(wszystko wskazuje, e za zgod Londynu) podjte zostay
Triumfowali wojskowi ekstremici, ktrych hasem bya
nie tylko polityka proniemiecka, ale take porozumienie
ze Stalinem. W atmosferze lata 1940 r. midzy tymi hasa-
mi nie byo adnej sprzecznoci.
Pokt trzeck przeclw Anglososom. Okupa-
cja Indochin miaa na celu blokad Chin, do ktrych t
tras docieraa niemal poowa transportw. Wielka Bry-
tania, izolowana i stojca u progu inwazji, zostaa zmuszo-
na w lipcu do zamknicia dla Chiczykw szlaku dostaw
przez Birm (otwarto j znw po zwycistwie w bitwie
powietrznej nad Angli). W tyme czasie Japonia, Niem-
cy i Wochy przeksztacay swoje polityczne wspdzia-
anie w wojskowy sojusz. Podpisany 27 listopada 1940 r.
jako pakt trzech by w sposb oczywisty ukadem anty-
amerykaskim, wymierzonym przeciw brytyjskim wysi-
kom wcignicia do wojny Waszyngtonu. Osobny artyku
(pity) zapewnia o przyjaznym stosunku sygnatariuszy
wobec ZSRS. Hitler utrzymywa, i historyczn misj
czterech mocarstw Zwizku Sowieckiego, Woch, Japo-
nii i Niemiec wydaje si przyjcie dugofalowej polityki
skierowania przyszego rozwoju ich narodw na waciwe
tory przez podzia interesw w skali wiatowej.
W tyme czasie japoski minister spraw zagranicznych
Matsuoka Yosuke marzy o koncentracji zasobw wia-
towej wyspy euroazjatyckiej (w skad ktrej, naturalnie,
miayby wej podbite przez Japoni jak liczono Chi-
ny) przeciw mocarstwom anglosaskim. Jedn z gwnych
przeszkd dla takiego rozwizania bya trwajca wci
wojna chisko-japoska. Perspektywy na jej rozstrzyg-
nicie nie wydaway si blisze ni wojny brytyjsko-nie-
mieckiej.
W walczcych Chinach znakomicie rozumiano znacze-
nie paktu trzech, cznie z jego czynnikiem sowieckim.
Zwizek Sowiecki nie jest czci [tego] sojuszu no-
towa ponuro w diariuszu Czang Kaj-szek ale czowie-
kiem, ktry go aktywnie promowa jest Stalin. Oczekuje
si, e Stalin zawrze teraz pakt o nieagresji z Japoni i b-
dzie nalega, by Japonia podja marsz na poudnie. Jest to
czci stalinowskiego spisku, aby wmanewrowa Japoni
i Stany Zjednoczone w imperialistyczn wojn. Bya to
ocena prorocza.
OIerto dlo Stollno: pokt cztereck. W li-
stopadzie 1940 r. Joachim von Ribbentrop wyjani li-
stownie Czang Kaj-szekowi, e wobec hegemonii Nie-
miec w Europie ich sojuszu z Japoni oraz przyjani ze
Stalinem chiskie nadzieje na odsiecz s utopi. Chiny
powinny osign kompromis z Japoni i przystpi do
paktu trzech (a moe wkrtce, po pozyskaniu Sowietw,
czterech). Wwczas Niemcy mogyby zagwarantowa
naleycie skruszonemu Kuomintangowi wypenienie
przez Japoni warunkw porozumienia. Czang Kaj-szek
na list nie odpowiedzia. Pokaza go natomiast amba-
sadorowi amerykaskiemu w Chinach, a do Churchilla
wystosowa propozycj sojuszu.
30 padziernika japoski rzd ksicia Konoe Fumi-
maro zaproponowa Sowietom przyspieszenie limacz-
cych si dotd negocjacji w sprawie paktu o nieagresji.
30 listopada Tokio ogosio marionetkowy gabinet Wang
Jingweia jedynym legalnym rzdem Chin i nakonio
Niemcy i Wochy do jego uznania; grzebao to wszelkie
szanse na kompromis z Czang Kaj-szekiem. W Berlinie
pojawi si z ofcjaln wizyt Mootow. Owo mocno na-
gonione wydarzenie zdawao si zapowiada nowy etap
w zowrogiej epoce przyjani totalitarnych mocarstw.
Naprawd dla niedoszych kontrahentw wiat mia si
okaza za may.
|Ak08 P0Ll1
Mapa dziaa militarnych na Dalekim Wschodzie, art. s. 59.
tajne rokowania pokojowe z Czang Kaj-szekiem. Popiera je
probrytyjski szef dyplomacji Arita Hachir, zdecydowany an-
tykomunista. Przez krtki czas wydawao si, e nawet sztab
generalny armii ldowej pozyskany zosta dla owej polityki.
Sytuacja przypominaa jednak nieustanne balansowanie.
Rzd Stanw Zjednoczonych, od ktrego postawy zaleao
bardzo wiele, nie uczyni nic dla uatwienia midzynarodo-
wego manewru gabinetu admiraa. Jeszcze 26 lipca 1939 r.,
w ostatnich tygodniach egzystencji rzdu Hiranumy, USA
zapowiedziay, e nie przedu japosko-amerykaskiego
ukadu o handlu i nawigacji; bya to czytelna zapowied do-
tkliwych sankcji w wypadku dalszych aktw agresji. 1 pa-
dziernika Biay Dom zarzdzi przesunicie Floty Pacyfku,
bazujcej dotd na Hawajach, do Pearl Harbor. Sfnalizo-
wano to z pocztkiem roku nastpnego. Ani ambasador Jo-
seph Grew, ani pracownicy jego morskiego ataszatu nie pod-
trzymywali adnych kontaktw z anglo-amerykask grup
w cesarskiej focie.
Z Bltlerem l ze Stollnem. Wszelkie nadzieje na od-
wrcenie przymierzy zostay pogrzebane wiosn 1940 r. przez
zawarty w marcu pokj sowiecko-fski i niemieck inwazj
na Skandynawi w kwietniu i maju (art. s. 37). Ostateczny
cios zada im szokujcy upadek Francji w czerwcu, ktrego
nastpstwem byo wrzeniowe wkroczenie wojsk japoskich
do pnocnej czci Indochin Francuskich. Po klsce Fran-
cji minister wojny Hata Shunroku (niedawno wdz armii
ekspedycyjnej w Chinach) zada od premiera wsppracy
z tzw. Ruchem Nowej Struktury (Shintaisei Und), wzywaj-
cym do budowy nowego porzdku w Azji Wschodniej. Yonai
w odpowiedzi wrczy mu dymisj, lecz Hata odpowiedzia,
e usun go moe jedynie wojsko. 22 lipca admira odszed,
a wraz z nim ostatnia moe szansa na uratowanie Japonii.
kes[ska efea-
swa aa rtek
Cha|cha 6e|,
.:.,.:./..
`` .
29
Sllnlk spollnowy. W pierwszej wojnie wiatowej
na polu walki zadebiutoway dwa nowe rodzaje broni: sa-
molot i czog. Ich pojawienie si wymuszao opracowa-
nie doktryn uycia. I takie doktryny zaczy si mnoy
jedna po drugiej, ale miay wspln cech: do ich wciele-
nia w ycie konieczne byo udoskonalenie sprztu.
Zdecydowanie najwikszy postp dokona si w lot-
nictwie tu byy najwiksze wymagania. Pod koniec
pierwszej wojny dominoway chodzone wod silniki
w ukadzie V rozwijajce moce rzdu 300350 KM,
takie jak Hispano-Suiza 8F czy amerykaski Liber-
ty L-12. Typowe obcienie mocy wynosio wwczas
ok. 11,2 kg/KM, prdko toka ok. 5 m/s, rednie ci-
nienie uyteczne ok. 8 atm, a okres midzyremontowy
ok. 50 godz. To wystarczao dla stosunkowo niewiel-
kich i lekkich tzw. szmatopatw.
Niezbdne zmnlejszenle mosy silnikw osignito,
wprowadzajc stopy aluminium. Odlewany z nich blok cy-
lindrw mia ju silnik Hispano-Suizy, ale stalowa gowi-
ca wci sprawiaa problemy z chodzeniem i wypalaniem
zaworw. Cakowicie aluminiowy silnik, D-12, zbudowa
amerykaski Curtiss w 1922 r. Sukcesy napdzanych nim
T a d e u s z
Z a wa d z k i
Chcesz mie pokj, szykuj si na wojn
t staroytn zasad kierowali si
w dwudziestoleciu midzywojennym
nie tylko politycy i dyplomaci.
Zastosowano j te w sferze techniki.
s|aa|ea
| aa|a
samolotw spowodoway, e szybko znalaz naladow-

cw. Dziki wysokiej przewodnoci cieplnej nowy mate-
ria przyczyni si take do poprawy ckIodzenlo sllnlko.
W silnikach widlastych, studzonych wod, uszczelniono
tzw. koszulki wodne na styku bloku i gowicy. Znaczcym
udoskonaleniem byo zastpienie wody glikolem etyleno-
wym o znacznie wikszej pojemnoci cieplnej. Natomiast
w chodzonych powietrzem silnikach gwiazdowych, kt-
re w tym czasie wrciy do ask, mona byo zastosowa
wiksze, gciej rozstawione ebra. Sprawno chodzenia
rosa tu wraz z opanowywaniem nowych technik odlew-
niczych i pojawieniem si doskonalszych obrabiarek.
Kolejnym udoskonaleniem bya sprqorko, dzi-
ki ktrej silnik rozwija znacznie wiksz moc i utrzy-
mywa j na duo wikszych wysokociach. Wprawdzie
ju w 1914 r. Rateau we Francji proponowa wprowa-
dzenie prostej turbosprarki, jednak nie udao si roz-
wiza problemw konstrukcyjnych. Dopiero w 1925 r.
brytyjski Armstrong-Siddeley zbudowa silnik Jaguar
IVS z dobrze dziaajc sprark mechaniczn. Potem
skonstruowano dwustopniow dwubiegow sprark
o duej wydajnoci. Amerykanie w tym czasie rozwijali
8ee|aq 14I
,. .1'.,
. 0eaq|as 0C-1
,.,:,,, m+,.,,
'|.: .+ ,.,|-
'. '+| ` .|+'.-
| , .., ..:.
+m'|. '+|.-
.+' |.. +.1 ',+.:
!.:.m .
,.|..:
30
turbosprarki, ktre od poowy
lat 30. zaczy dominowa w ich
konstrukcjach.
Inn drog zwikszania mo-
cy silnika byo zastosowanie wy-
sokooktonowego pollwo. O ile
ok. 1920 r. stosowano benzyn
50-oktanow, to w 10 lat pniej
typowa bya benzyna 70-okta-
nowa, a pod koniec lat 30. Ame-
rykanie wprowadzili benzyny
100-oktanowe. Pracowano tak-
e nad ulepszeniem gonlkw,
ale prawdziwym przeomem by
bezposrednl wtrysk pollwo za-
stosowany w niemieckim silniku
Daimler-Benz DB 601 seryjnie
produkowanym od 1937 r. Inne,
mniej widoczne, ale nie mniej
wane udoskonalenia obejmo-
way np. ulepszenie rozrzdu,
wprowadzenie chodzonych zaworw czy wreszcie roz-
wizanie problemu drga.
W efekcie, o ile na pocztku lat 30. przecitny silnik
rozwija moc ok. 600 KM, to ju pi lat pniej prze-
kroczono granic 1 tys. KM, a ok. 1940 r. pojawiy si sil-
niki o mocach rzdu 2 tys. KM. Typowe obcienie mo-
cy spado poniej 1 kg/KM, prdko toka wzrosa do
ok. 15 m/s, rednie cinienie uyteczne do ok. 20 atm.
Standardem stao si dopuszczenie silnika do eksploata-
cji po 100-godzinnej bezawaryjnej pracy na hamowni.
Jednak nie tylko moc silnika decyduje o osigach sa-
molotu. Wana jest sprawno caego ukadu napdowe-
go, a ta zaley od smlgIo. Najpierw wprowadzono miga
o skoku nastawianym rcznie, a pniej automatyczne,
pynnie dostosowujce skok do warunkw lotu. Standar-
dem stay si miga trjopatowe.
Konstrukcjo somolotu. W 1920 r. typowy sa-
molot by dwupatem o cienkich proflach, z kryt pt-
nem drewnian konstrukcj (cho byway metalowe)
i staym podwoziu. Komora patw wzmocniona bya
rozprkami i linkami. Konstrukcja taka bya zwarta,
lekka i do sztywna, stawiaa jednak duy opr, a dla
wikszych prdkoci i obcie jej wytrzymao bya
niewystarczajca. To si miao w cigu nastpnych dzie-
siciu lat zmieni. Prace nad udoskonaleniem samolotu
szy dwiema drogami: zwikszenia wytrzymaoci kon-
strukcji i udoskonalenia aerodynamiki (zwikszenie siy
nonej przy jednoczesnym zmniejszeniu oporu).
Decydowaa oerodynomlko. Dla zrozumienia si i ob-
cie, jakim podlega samolot, prowadzono liczne prace.
Rozwijano zaplecza badawcze, powstaway coraz wik-
sze tunele aerodynamiczne. Tam, gdzie decydowaa do-
tychczas intuicja konstruktorw, wkraczaa nauka: za-
jto si badaniem i opracowywaniem profli skrzyde,
rozwizywano kwestie zwizane z drganiami, aeroela-
stycznoci itd.
Dziki stopom aluminium, ktre ma bardzo wysoki
wspczynnik wytrzymaoci do masy wasnej, mo-
na byo, przy tej samej masie, zbudowa wytrzymalszy
i wikszy patowiec lub przy tej samej wytrzymaoci
duo lejszy. Rezygnacja z ukadu dwupata wymu-
szaa budow skrzyde o wikszej gruboci: nowe profle
aerodynamiczne pozwalay na uzyskanie odpowiedniej
siy nonej, a aluminium na skonstruowanie odpowied-
nio wytrzymaego dwigara pocztkowo belkowego,
a pniej tzw. kesonu. Powstao skrzydIo wolnonosne,
niepodparte zastrzaami czy podtrzymywane linkami.
Zmiany kaduba doprowadziy do zastosowania kon-
strukcjl pIskorupowej, w ktrej pokrycie przenosi
znaczn cz obcie. Z punktu widzenia masy bya to
duo wydajniejsza metoda budowy. Co wicej, pokrycie
z blachy (cho byway te patowce o takiej konstrukcji
budowane z drewna) nie deformowao si w locie, zacho-
wana wic bya czysto aerodynamiczna.
Kolejnym elementem bya meckonlzocjo pIoto. Wo-
bec zmniejszenia powierzchni nonej jednopata nale-
ao t strat jako zrekompensowa. Nie bez znaczenia
byo te utrzymanie moliwie niskiej prdkoci startu
i ldowania (lotniska wczesne byy z reguy niewielkie
i trawiaste). Tu z pomoc przyszy sloty na krawdzi na-
tarcia i rnego typu klopy na krawdzi spywu. Pod-
czas startu i ldowania wysklepiay one dodatkowo pro-
fl, zwikszajc si non. W samolotach bojowych przy-
daway si take do zwikszenia manewrowoci.
Denie do redukcji oporu wymusio te stosowanie
zomknlqtyck kobln pilotw, co z kolei wymagao poszu-
kania odpowiednich materiaw na okna kabiny. Opr
redukowao te wclqgone podwozle. Opracowano odpo-
wiednie mechanizmy, pocztkowo napdzane korb przez
pilota, pniej pneumatyczne lub czciej hydraulicz-
ne. Byy to urzdzenia do skomplikowane w kadubie
czy w skrzydach mao jest zbdnego miejsca.
Nastpny problem powizany by z chodzeniem silni-
ka. Dla silnikw rzdowych naleao opracowa wydajne
ckIodnlce o maych gabarytach i oporze. Z kolei cylindry
silnikw gwiadzistych naleao schowa pod odpowied-
ni osIonq zmniejszajc ich opr i polepszajc warun-
ki chodzenia. A byo jeszcze uzbrojenie, rne instalacje
(np. tlenowa), wyposaenie elektryczne, radiowe itd.
Wszystkie te klocki wskoczyy na miejsce w 1933 r.
w konstrukcji cywilnej. 8 maja tego roku do pierwszego
lotu wystartowa amerykaski Boeing 247. Tym samym
ustali si nowy wzorzec samolotu: wolnonony metalo-
wy dolnopat o konstrukcji pskorupowej z wciganym
podwoziem. W cigu kilku lat dwupaty z nielicznymi
wyjtkami znikny z lotnictwa wojskowego.
OzoIg. Debiut czogw w I wojnie wiatowej by udany.
Wyksztaciy si wwczas dwie klasy tych maszyn: cikie,
ze stosunkowo silnym uzbrojeniem artyleryjskim (dzi
nazwalibymy je raczej dziaami samobienymi), i lekkie
uzbrojone w karabiny maszynowe lub dziaa o kalibrze
37 mm. Wszystkie byy do powolne (ok. 15 km/h), mia-
y cienki pancerz i bardzo sabe waciwoci trakcyjne.
Napdzane byy silnikami o mocy ok. 4050 KM (lekkie)
lub ok. 150200 KM (cikie). Bez wyjtku byy to czogi
wsparcia piechoty. Do zada, jakie stawiali przed nimi te-
oretycy broni pancernej, zupenie si nie nadaway.
| . ., ke||s-
kece Mer||a,
'.,|,,'. `.-.,'..-
1.., .'..' .'|-
1., ..:.,
. .'|+1.: '
``` . '+ 1,...
.:.,+ // `+ .
m., `+ '!
/ ':.:, ..1.-
.+ 1..'.:.+
,.+.'+ m:.'+-
....+
'..:, 8r|ste|
|eqasas V|||
t 1911 r.
,'.1.+., .+ '.-
.:..,. ,.: '/',,
'.,|,,'. -.,'..-
1.., .'|1.,
,..:|.:m .'..'
..+1., m.,
.` '! !.:.m
'|...|.+ '''.:-
. '.+'
31
Jeden z nich, francuski Renault FT 17, ustali za to kano-
niczn kompozycj czogu: z przodu przedzia kierowania,
porodku przedzia bojowy z wie, z tyu przedzia na-
pdowy. W tej kwestii poza aberracj w postaci czogw
wielowieowych w zasadzie nic si nie zmienio do dzi.
W dwudziestoleciu midzywojennym konstruktorzy
starali si poprawi podstawowe parametry. Zdolno
do pokonywania terenu, a take komfort pracy zaogi
zaleay w duej mierze od podwozia i ukadu przenie-
sienia napdu. Wczesne czogi miay koa none czone
w dwukoowe wzki lub koa none te czone parami,
podwieszane na amortyzowanej belce. Oba typy atwo
ulegay awariom, a swej roli nie speniay zbyt dobrze.
Przeomem byo tzw. zowleszenle typu Okrlstle, wy-
koncypowane przez amerykaskiego konstruktora o tym
nazwisku, w ktrym due koa byy osobno zawieszone
na spiralnych sprynach amortyzujcych. Miao ono
wiele zalet, ale jedn zasadnicz wad: zajmowao bardzo
duo miejsca w kadubie. Przyjo si w dwch waciwie
krajach: Wielkiej Brytanii i ZSRS, za to na ogromn ska-
l (np. synny T-34). Drugim przeomowym rozwiza-
niem byy drqkl skrqtne; jednym kocem mocowano
je na sztywno do kaduba, a na drugim zawieszano koo
na wahaczu (czogi niemieckie i sowiecki KW).
Pracowano take nad gqslenlcoml. Wczesne czogi
miay gsienice wzorowane na cignikach, nie byy wic
przystosowane do rozwijania duych prdkoci. Prb
obejcia tego problemu byy czogi koowo-gsienicowe
(pojazd wspomnianego ju Christiego). To jednak te by
lepy zauek komplikacja ukadu jezdnego, wzrost ma-
sy, czas potrzebny na zdejmowanie i zakadanie gsienic
oraz ich czste zsuwanie si byy nie do przyjcia. Sowie-
ckie BT, bdce licencyjnym rozwiniciem czogu Chri-
stiego, zaczy wic jedzi z gsienicami zamontowanymi
na stae. Faktem jest, e gsienica z jednym grzebieniem
prowadzcym o do duej podziace ogniw opracowana
przez Christiego staa si wzorcem dla wielu producen-
tw. Drugim powszechnie przyjtym rozwizaniem by
wynalazek Brytyjczykw, Cardena i Lloyda gsienica
z ogniwami o maej podziace i dwoma grzebieniami.
Innym wanym parametrem czogu by noclsk jednost-
kowy na grunt. Decyduje on o waciwociach terenowych
pojazdu. Tu du rol odgrywa szeroko gsienic jedn
z niezaprzeczalnych zalet T-34 w pierwszych latach wojny
bya wanie zdolno do pokonywania mikkiego podo-
a, co zawdzicza m.in. szerokim gsienicom.
Do napdu czogw powszechnie stosowano starsze
sllnlkl lotnicze lub ich uczogowione wersje. Przyka-
dem wspomniany wyej amerykaski Liberty czy bry-
tyjski Meteor, bdcy czogow wersj Merlina. Do rzad-
koci naleay silniki specjalnie projektowane z myl
o wozach bojowych. Mona tu wymieni rodzin nie-
mieckich Maybachw i sowiecki W-2, rzadki w tym
towarzystwie diesel. Na pocztku lat 40. moc silnikw
czogowych sigaa nawet 500600 KM (T-34 i KW).
Na poncerze czogw uywano stali o wysokiej twar-
doci. Stosunkowo cienkie (814 mm) pancerze czo-
gw z I wojny miay twardo sigajc nawet 650 w ska-
li Brinella (BHN). Wraz z rozwojem techniki pancernej,
a szczeglnie wprowadzenia na szerok skal spawania
kadubw i wie, uywano stali o niszej twardoci, rz-
du 390 BNH dla cienkich pyt, a dla grubych 280 BHN.
Spawanie miao t zalet, e mona byo budowa samo-
none kaduby i wiee odpada ciar szkieletu, do kt-
rego montowano nitami lub rubami pyty pancerne. In-
nym sposobem redukcji masy byo odlewanie wielkich
elementw i pniejsze ich czenie za pomoc spawania
lub jak w wielu czogach francuskich rubami. Ta tech-
nologia miaa jeszcze t zalet, e unikano nieprzyjemnej
i gronej waciwoci nitw, ktre przy bezporednim tra-
feniu mogy si urwa i razi zaog. W drugiej poowie
lat 30. grubo pancerza zacza rosn, jednak gwatow-
ny wzrost nastpi po wybuchu wojny. Warto te pami-
ta o uksztatowaniu pancerza ustawienie pyt pod k-
tem zmniejszao moliwo jego przebicia. Faktem jest, e
skrajne podejcie (jak we francuskim FCM 36 lub T-34)
miao t wad, e znacznie zmniejszao objto kaduba,
co utrudniao prac zaogi.
Co do uzbrojenlo czogw, to szukano rozwizania
sprzecznych wymaga. Z jednej strony czog mia wspie-
ra piechot, czyli musia by wyposaony w uzbrojenie
do zwalczania celw mikkich t rol speniaa krt-
kolufowa armata i karabiny maszynowe. Z drugiej mu-
sia walczy z innymi czogami, wic potrzebne byo wy-
specjalizowane uzbrojenie przeciwpancerne. Jednym ze
sposobw byy wspomniane czogi wielowieowe. Innym
umieszczenie w kadubie ar-
maty duego kalibru, a w wie-
y armaty przeciwpancer-
nej. Ostatecznie przyjy si
armaty uniwersalne o duym
kalibrze rzdu 75, a potem
85 mm, cho w trakcie woj-
ny Niemcy, zmuszeni sytua-
cj, kadli wikszy nacisk na
waciwoci przeciwpancerne
gwnego uzbrojenia.
Bodlo. Skuteczne dowodzenie duymi i ruchliwymi
formacjami wymagao cznoci. Czogici pierwszej woj-
ny byli w tym zakresie gusi i lepi, piloci dawali sobie zna-
ki machajc skrzydami samolotw. aden rodek czno-
ci nie zapewnia skutecznego przekazywania rozkazw
i odbierania meldunkw poza radiem. Ale nim doszo
do jego wykorzystania, naleao rozwiza liczne prob-
lemy. Przede wszystkim zmniejszy stacje nadawczo-od-
biorcze do rozmiarw umoliwiajcych ich umieszczenie
w ciasnych wntrzach maszyn. Po drugie, naleao stwo-
rzy radiostacje proste w obsudze, umoliwiajce poro-
zumiewanie si na fonii nikt nie mia czasu i moliwoci
nadawania kluczem Morsea. Tu z pomoc przyszed po-
stp w technologii produkcji lamp elektronowych. Triod
wynaleziono wprawdzie przed 1914 r., ale nie miaa ona
dostatecznie dobrych parametrw. Dopiero wynalezie-
nie pentody (1926 r.) i lompy sterujqcej wzmocnieniem
(1930 r.) przy jednoczesnej miniaturyzacji pozwolio na
konstruowanie stosunkowo maych stacji o duej mocy.
Kolejnym udoskonaleniem byo wprowadzenie modulo-
cjl omplltudowej (Armstrong, 1933 r.).
1A008Z ZATA0Zkl
q Chr|st|e
I1l1 t 1911 r.
'.1..: 1.:
'|+ ..: .'+-
.+'|:.,|,..:
1'+ ,1..+ '..-
|.: . .....|+
,:1..:'.:..-
.+ ,.:...+
1.:, ,1.+|.:
kmerkask|
ra6|ee6||era|k
|eta|ct
8C-114-0
,|., '+| `
,.+ || ::m-
,'+. .,,.1.'-
.+., . `
32
0a slsrjala/wrzssala '39
aa :zsrw:a '41
Iewartste |rea|
pe ta[c|a |e|sk|.
'.:m.:.., |..:...:
,1:,m.+.. . ..:.'.m
,.|'. ,+..:..,m ,.:
:. '.:m..+ '...:..+,
1.: .+ ..'1
1 .:..+ '.|:.'.:,
. ..:..+ `` .
33
0 s| ar a| a/wr zasa| a ' 1
a ezar wea '1I
Pokt Blbbentrop-MoIotow, kolkulocje
stron. Gwnym motywem odnowienia latem 1939 r.
wsppracy midzy Niemcami i Zwizkiem Sowieckiem
byo denie obu tych rewizjonistycznych mocarstw do
obalenia porzdku wersalskiego i podwaenia pozycji je-
go gwarantw, Wielkiej Brytanii i Francji. Prcy do woj-
ny z Polsk Hitler potrzebowa porozumienia z Moskw
z powodw taktycznych: chcia wykluczy moliwo
skonstruowania antyniemieckiej kolacji z udziaem
ZSRS oraz wyizolowa Polsk i pozbawi j sojusznikw.
Kuszc Stalina wizj odzyskania przez ZSRS zachodnich
prowincji imperium carw, utraconych przez bolszewi-
kw w toku rewolucji i wojny domowej 1917-21, utrud-
nia wysiki Londynu i Parya zmierzajce do wcigni-
cia ZSRS do bloku antyniemieckiego. Zawierajc pakt
Ribbentrop-Mootow (23 sierpnia 1939 r.), Hitler odda
Stalinowi Finlandi, Estoni, otw, Litw, p Polski
oraz pozostawi mu woln rk w sprawie wczenia do
ZSRS rumuskiej Besarabii. By gotw speni nawet
najdalej idce sowieckie oczekiwania, a do przyznania
Moskwie prawa do rozszerzenia strefy wpyww a po
cieniny tureckie (Bosfor, Dardanele). Ale dania So-
wietw nie szy tak daleko.
Stalin kierowa si przesankami strategicznymi. Czas
gra na jego korzy. Porzdek wersalski spycha Zwi-
zek Sowiecki na peryferia polityczne Europy. Dlatego
obalenie go rkami Hitlera otwierao przed ZSRS mo-
liwo odzyskania statusu penoprawnego mocarstwa.
Ponadto wojna polsko-niemiecka eliminowaa wpywy
Francji i Wielkiej Brytanii z bezporedniego ssiedztwa
Moskwy. Tzw. kordon sanitarny wok zachodnich gra-
nic ZSRS traci swych protektorw. Dziki temu stawao
si moliwe nie tylko przywrcenie Rosji jej przedrewo-
lucyjnych granic, ale take osabienie pozostaych mo-
carstw europejskich. Stalin otwarcie przyzna 7 wrze-
nia 1939 r. w rozmowie z kierownictwem Kominternu,
e nie mia nic przeciwko temu, eby oni [III Rzesza,
Polska i mocarstwa zachodnie] porzdnie si pobili
i osabili jeden drugiego. Byoby niele, jeli rkami Nie-
miec zostaaby zachwiana pozycja bogatszych pastw
kapitalistycznych (w szczeglnoci Anglii). Hitler sam
tego nie rozumiejc i nie chcc, podwaa, podrywa sy-
stem kapitalistyczny.
Hopos no Polskq. Pakt Ribbentrop-Mootow
uatwi Hitlerowi napa na Polsk (art. s. 37). Ale od-
powiedzialno za wybuch II wojny wiatowej w 1939 r.
nie rozkada si po rwno na jego sygnatariuszy. Hitler
chcia tej wojny i do niej dy. Stalin nie mia zamiaru
ratowa pokoju. To jednak istotna rnica.
Nie naley take zapomina, e ukad ten nie speni
tych nadziei, jakie pocztkowo pokadali w nim Hitler
i Ribbentrop. Nie doprowadzi do wycofania gwarancji
mocarstw zachodnich dla Polski. Niemcom nie udao si
unikn wojny z mocarstwami zachodnimi. Tym samym
niemiecka agresja na Polsk 1 wrzenia 1939 r. stworzya
dla sowiecko-niemieckiej wsppracy politycznej nowe
S a w o m i r
D b s k i
Pakt Ribbentrop-Mootow
rozpocz blisko dwuletni
okres dziwnego przymierza
III Rzeszy i Zwizku Sowiec-
kiego. I nie byo oczywiste,
ktry z sojusznikw pierwszy
zaatakuje tego drugiego.
0z|wa sajasz
k|t|er w ta-
pasa|ctm
asc|ska res[-
sk|eqe a|e6-
w|e6t|a aa
map|e kes[|,
`` . .+...-
'+ '+.,'+|..+
.+ |:m+| ,+'|.
'.'':.|.,-
!||.
uwarunkowanie. Ju w cztery godziny po rozpoczciu
agresji Niemcy zwrcili si do strony sowieckiej z pro-
b o nawizanie wsppracy wojskowej. Szef Sztabu Luf-
wafe, genera major Hans Jeschonnek, zwrci si do
Ludowego Komisariatu Telegrafw i Telefonw z pro-
b, aby stacja radiowa w Misku nadawaa w wolnych
chwilach programu cigy sygna z wplecionym ha-
sem Richard Wilhelm 1.0, a w trakcie zwykych au-
dycji moliwie czsto przesyaa w eter sygna Misk.
Jeszcze tego samego dnia napyna z Moskwy zasadni-
czo pozytywna odpowied, z tym e hasa rzd sowie-
cki nie chciaby nadawa, aby unikn sensacji. W ten
sposb niemieckie lotnictwo bombardujce cele w Polsce
uzyskao od strony sowieckiej wsparcie nawigacyjne.
34
Fakt podjcia wsppracy techniczno-wojskowej
z Niemcami prowadzcymi wojn z Polsk stanowi
oczywiste pogwacenie zasad neutralnoci i Kreml do-
skonale sobie z tego zdawa spraw. Aby wic unikn
sensacji, Moskwa staraa si powstrzymywa od zbyt
otwartego demonstrowania yczliwoci wobec Berlina.
Zwaszcza e w Berlinie w dalszym cigu prbowano
gra kart sowieck w sposb demonstracyjny. Nieprzy-
padkowo 3 wrzenia 1939 r. ceremoni wrczenia kancle-
rzowi Rzeszy listw uwierzytelniajcych przez nowego so-
wieckiego ambasadora Aleksandra Szkwarcewa zarzdzo-
no natychmiast po zakoczeniu ostatniej rozmowy amba-
sadora Wielkiej Brytanii w Berlinie Nevilla Hendersona
z Ribbentropem i ogoszeniu stanu wojny midzy Wielk
Brytani i III Rzesz. Z kolei 20 minut po zakoczeniu ce-
remonii skadania listw uwierzytelniajcych przez nowe-
go sowieckiego ambasadora Ribbentrop przyj Roberta
Coulondrea, ambasadora Francji w Berlinie, ktry ofcjal-
nie zakomunikowa mu o zaistnieniu stanu wojny mi-
dzy Francj i III Rzesz. Zamierzona przez Ribbentropa
symbolika tych dyplomatycznych ceremonii bya jed-
noznaczna. Cho Wielka Brytania i Francja wypowie-
dziay Rzeszy wojn, nie bdzie mowy ani o jej izolacji,
ani o gospodarczej blokadzie. Przeciwnie, toczc wojn
z mocarstwami zachodnimi, III Rzesza bdzie moga li-
czy na wsparcie Zwizku Sowieckiego.
Koncepcjo kltlerowsko-stollnowskle-
go sojuszu mllltornego. Wybuch wojny wia-
towej stworzy dla wsppracy niemiecko-sowieckiej
nowy kontekst. Zawierajc pakt Ribbentrop-Mootow
obie strony nie przewidyway moliwoci, aby mg
si on sta podstaw dla sojuszu militarnego. Jednak
po 3 wrzenia 1939 r. w Berlinie taki wariant zaczto
powanie rozwaa. W nazistowskim kierownictwie
cierao si wwczas kilka rnych koncepcji na dalsz
strategi polityczno-wojenn. We wszystkich relacje ze
Zwizkiem Sowieckim odgryway istotn rol. Hitler d-
y do szybkiej wojny z Francj, ale nie chcia w zwizku
z tym jeszcze bardziej uzalenia si od ZSRS. Pragn
jedynie, aby Sowieci nie mieszali si do jego wojny na
Zachodzie. W zamian tymczasowo pozostawia im wol-
n rk w ich strefe interesw. Z kolei Herman Gring
i Alfred Rosenberg byli zwolennikami zakoczenia woj-
ny z mocarstwami zachodnimi. Rosenberg chcia, aby
cay niemiecki potencja, zamiast trwoni go na wojn
na Zachodzie, zosta rzucony dla realizacji wielkiej dzie-
jowej misji: wojny z bolszewick Rosj o przestrze ycio-
w dla narodu niemieckiego na wschodzie Europy. Z kolei
dla Ribbentropa porozumienie ze Zwizkiem Sowieckim,
wymierzone w mocarstwa zachodnie, byo najwikszym
osigniciem w jego karierze. Jego zdaniem stwarzao ono
realn szans na rzucenie Brytyjczykw i Francuzw na
kolana. Jesieni 1939 r. strategiczne potrzeby Hitlera nie
kolidoway z marzeniami Ribbentropa o budowie wiel-
kiego antybrytyjskiego bloku kontynentalnego z udzia-
em ZSRS.
Podczas swojego drugiego pobytu w Moskwie
27 wrzenia 1939 r. niemiecki minister spraw zagranicz-
nych zaproponowa Stalinowi wsplny rozbir Impe-
rium Brytyjskiego i stopniowe zacienianie wsppracy
a do sojuszu wojskowego. Ribbentrop powiedzia przy
tej okazji Stalinowi i Mootowowi: Prawdziwym wro-
giem Niemiec Anglia. (...) U nas uwaa si, i w angiel-
skim kompleksie [problemw] istnieje paralela midzy
interesami niemieckimi i sowieckimi i w tej sferze cisa
wsppraca Niemiec ze Zwizkiem Sowieckim jest nie
tylko poyteczna, ale moliwe s okrelone porozumie-
nia. (...) W wypadku, jeli rzd sowiecki podziela taki
punkt widzenia, to mona byoby sformuowa platform
dla bardziej cisego rozwoju stosunkw sowiecko-niemie-
ckich, w tym sensie, e wychodzc ze wsplnie przeprowa-
dzonego uregulowania kwestii polskiej, Niemcy i Zwizek
Sowiecki mog obecnie rozpatrzy moliwo wsppracy
w stosunku do Anglii. (...) Chodzioby wwczas o wsppra-
c na dugi czas, gdy fhrer myli z du perspektyw hi-
storyczn. Ribbentrop zastrzeg przy tym, e Niemcy nie
zamierzaj Zwizku Sowieckiego wciga w wojn.
Stalin w odpowiedzi na t propozycj stwierdzi, e pod-
stawowym elementem sowieckiej polityki zagranicznej za-
wsze byo przekonanie o moliwoci wsppracy midzy
Niemcami i Zwizkiem Sowieckim. () Ta wsppraca pre-
zentuje sob tak si, e przed ni powinny ustpi wszyst-
kie inne kombinacje. (...) Co si tyczy stosunku rzdu so-
wieckiego wobec angielskiego kompleksu problemw, to
chciaby zauway, e rzd sowiecki nigdy nie ywi sym-
patii wobec Anglii. Jest faktem na zakoczenie powie-
dzia Stalin e Niemcy w chwili obecnej nie potrzebuj cu-
dzej pomocy, a moliwe, e i w przyszoci cudzej pomocy
nie bd potrzebowa. Jednak jeli wbrew oczekiwaniom
Niemcy znajd si w cikim pooeniu, to mog by pewne,
e lud sowiecki przyjdzie Niemcom z pomoc i nie dopuci,
aby Niemcy zostay zdawione. Zwizek Sowiecki jest zain-
teresowany w silnych Niemczech i nie dopuci, aby Niemcy
zostay powalone na ziemi.
Pozorno neutrolnos ZSBS. Stalin odrzuci wic
ofert Ribbentropa, jednoznacznie sygnalizujc jednak go-
towo udzielenia daleko idcej pomocy w przypadku, gdy-
by Niemcy zaczli wojn przegrywa. Jedynym realnym
efektem sonday Ribbentropa, dotyczcych moliwoci za-
wizania sojuszu militarnego, staa si ograniczona pomoc,
ktrej Zwizek Sowiecki udziela niemieckiej Krigsmarine
w okresie od wrzenia 1939 r. do sierpnia 1940 r. Zorgani-
zowano wwczas baz zaopatrzeniow dla niemieckich raj-
derw (typ okrtw) i U-bootw (okrty podwodne) o kryp-
tonimie Nord. Nie miaa ona jednak dla Niemiec wikszego
znaczenia. Zwizek Sowiecki udzieli take III Rzeszy po-
tpa| k|t|er w re|| frt[era .+ .,..'. '.| |.1+ ' :..,m+.+ ,'+'..|. '|+.
:m+| ,|,. .+.m. . ..,.:, ,.''.'.+.,m .` .:...+ `+` .
35
a ezar wea '1I
mocy w przeprowadzeniu drog pnocn krownika po-
mocniczego Komet na Pacyfk, ktry podj tam skutecz-
n dziaalno korsarsk. Sowieci pomagali take Krigsma-
rine w uzbrajaniu innych niemieckich krownikw po-
mocniczych.
Znacznie powaniejsze korzyci przynosi Rzeszy tranzyt
przez terytorium ZSRS surowcw i materiaw przeznaczo-
nych dla niemieckiego przemysu wojennego Niemiec, ku-
powanych na Dalekim Wschodzie. W tej dziedzinie yczli-
wa neutralno Moskwy w istotny sposb pomagaa Niem-
com omija blokad handlow. Wszystkie te dziaania stay
w jaskrawej sprzecznoci z deklarowanym ofcjalnie przez
Moskw statusem pastwa neutralnego. Mona wic powie-
dzie, e w tej fazie II wojny wiatowej Zwizek Sowiecki by
niezaangaowanym w konfikt stronnikiem Niemiec.
W zamian mg liczy na niemieckie wsparcie, rozszerza-
jc swoj uzgodnion w pakcie Ribbentrop-Mootow stref
wpyww w Europie rodkowej i Wschodniej
j j g
(art. s. 42). Na
przeomie 1939/40 Niemcy nie pozostawiali zudze dyplo-
matom pastw batyckich, szukajcym w Berlinie wsparcia
w obliczu nasilajcej si sowieckiej presji. Wykluczyli mo-
liwo przepuszczenia ewentualnych transportw uzbroje-
nia, ktre pastwa batyckie chciayby zakupi na Zacho-
dzie, oraz udzielenia jakiejkolwiek innej pomocy. Berlin
zachowywa take yczliw Sowietom neutralno w toku
wojny sowiecko-fskiej (listopad 1939 marzec 1940). Przy
okazji jednak przebieg tej tzw. wojny zimowej (art. s. 42) po-
zwoli Niemcom dostrzec braki i saboci Armii Czerwonej.
Spowodowa take, e Hitler bardzo przekona si do tezy,
e w razie starcia z jego Wehrmachtem Armia Czerwona nie
bdzie miaa wikszych szans.
Upodek Froncjl, kegemonlo Hlemlec. Wraz
z upadkiem Francji w czerwcu 1940 r. (art. s. 37) dziwny so-
jusz III Rzeszy i ZSRS zacz si rozpada. Jego fundamentem
by wsplny interes obu mocarstw w obaleniu porzdku wer-
salskiego. Przypomnijmy: Hitler dy do konfrontacji z Fran-
cj i Wielk Brytani, gdy tylko poprzez zwycistwo nad nimi
mg uzyska dla Niemiec pozycj europejskiego hegemona;
Stalin wspiera Hitlera w realizacji jego zamierze zakadajc,
e on take zyska na zmianie ukadu si w Europie. Ale mia
to by, zakada generalissimus, konfikt zbrojny dugi i wy-
niszczajcy uczestniczce w niej strony (podobny do I wojny
wiatowej). Byskawiczny upadek Francji przekreli te nadzie-
je. Korzystna dla Sowietw koniunktura, trwajca od sierpnia
1939 r., zaamaa si. Pokonujc Francj, Hitler odzyska swo-
bod manewru. Kontynuowanie przez ZSRS polityki zgodnej
z zasadami podanymi przez Stalina 7 wrzenia 1939 r. przesta-
o by moliwe. Po prostu nie byo ju midzy kim lawirowa.
Hegemonia Niemiec w Europie staa si faktem.
Buck Stollno. Dla ZSRS nadchodzi ostatni moment na
realizacj postanowie umowy z 23 sierpnia 1939 r. W lip-
cu 1940 r. Stalin zlikwidowa pozory niezalenoci pastw
batyckich. Ich terytoria, tak jak to byo w czasach carskich,
zostay wczone do Rosji, cho tym razem bolszewickiej.
Kilka tygodni wczeniej zada od Rumunii zwrotu Bes-
arabii, innej byej prowincji rosyjskiego imperium. Przy tej
okazji chcia jednak zagarn rwnie dodatkowo nalec
do Rumunii Bukowin. Ten zamiar narusza jednak warun-
ku ukadu Ribbentrop-Mootow. Bukowina nigdy nie bya
czci Rosji, za to wchodzia w skad Austrio-Wgier, co
dla wiedeczyka takiego jak Hitler byo symboliczn prb
signicia przez Rosj po ziemie niemieckie. Ostatecznie
Armia Czerwona zaja Besarabi i, na skutek niemieckie-
go sprzeciwu, jedynie pnocn cz Bukowiny. Ale i tak
rwnowaga si na Bakanach zostaa naruszona. Z wasny-
mi roszczeniami wobec Rumunii wystpiy Bugaria i W-
gry. Aby opanowa sytuacj, konieczna staa si interwencja
Niemiec i objcie przez III Rzesz roli protektora nowego
porzdku na Bakanach. Przykad pastw batyckich, ktre
zmieniy si w sowieckie republiki, jednoznacznie wskazy-
wa pastwom bakaskim, czym moe grozi wizanie si
z Sowietami. Akceptacja dominacji niemieckiej wydawaa
si bezpieczniejszym rozwizaniem. Nie grozio im bowiem
wymazanie z mapy Europy. Tak drog wybray Wgry
i Rumunia, a niedugo potem rwnie Bugaria (art. s. 20).
Tak wic to strona sowiecka w powanym stopniu przyczy-
nia si do rozszerzenia wpyww niemieckiej nowej Europy
na Bakany. Przypiecztowao to zaamanie si sowiecko-
niemieckiej wsppracy.
Stalin mia wwczas do wyboru dwie moliwoci. Mg
kontynuowa wspprac z Niemcami, wwczas musiaby
zaakceptowa hegemoni Niemiec w Europie w zamian za
niemieckie poparcie swoich ewentualnych planw poza-
europejskiej ekspansji. Tymczasem Hitler zyskaby woln
rk dla rozprawy z Wielk Brytani. Jednak po ewentual-
nym zwycistwie jedynym potencjalnym rywalem Niemiec
zostaby Zwizek Sowiecki. Druga moliwo polegaa na
przystpieniu do wojny w momencie najbardziej dla ZSRS
wygodnym, czyli zanim Hitler przechyli szal zwycistwa
w wojnie z Angli na swoj stron.
Mlqdzy sojuszem o wojnq. Tak czy inaczej, po
upadku Francji konfikt sowiecko-niemiecki wydawa si
nieuchronny. Nieprzypadkowo wanie w lipcu 1940 r. za-
inicjowany zosta intensywny program modernizacji Armii
Czerwonej i szybkiego zwikszenia jej liczebnoci (art. s. 73).
Zarwno w Moskwie, jak i w Berlinie podjto prace plani-
styczne na wypadek wojny niemiecko-sowieckiej (art. s. 83).
Niemcy od pocztku zamierzali w tym konfikcie przej
inicjatyw strategiczn. Stopniowo take Sztab Generalny
Armii Czerwonej zacz zdawa sobie spraw z korzyci, ja-
kie wizay si z posiadaniem takiej inicjatywy. Przekona-
nie to znalazo z czasem wyrane odzwierciedlenie w sowie-
ckim planowaniu operacyjnym.
Jesieni 1940 r. w Europie wytworzya si bardzo specyfcz-
na sytuacja. Niemiecka ofensywa lotnicza przeciwko Anglii
zakoczya si niepowodzeniem. Nie udao si skoni Lon-
dynu do kapitulacji ani zniszczy brytyjskiego lotnictwa, co
otwaroby drog do inwazji. Jesienne sztormy na Morzu P-
nocnym uniemoliwiy przeprowadzenie desantu na Wyspy
Brytyjskie w 1940 r. Kolejny termin moga przynie dopiero
wiosna 1941 r. To dawao stronie sowieckiej czas i wzmac-
niao jej pozycj w rozmowach z Niemcami. Wielka Brytania
i ZSRS, cho nie byy ze sob sprzymierzone, nawzajem si
wspieray. Kade z nich na swj sposb szachowao Hitlera,
ograniczajc mu swobod ruchw. Jednoczenie za kryzys
w stosunkach niemiecko-sowieckich pogbia si.
W tych okolicznociach Ribbentrop, za zgod Hitlera,
podj prb ratowania wsppracy z Moskw. Zaprosi Mo-
otowa do zoenia rewizyty w Berlinie. Celem tego spotka-
nia miao by dalsze wyjanienie kwestii majcych decydu-
jce znaczenie dla przyszoci naszych narodw i omwie-
nie ich w konkretnej postaci. Ribbentrop wyraa rwnie
gotowo zoenia kolejnej wizyty w Moskwie, ktrej celem
miaoby by podsumowanie wynikw wymiany pogldw
[przeprowadzonej w Berlinie] i omwienie, by moe wspl-
nie z przedstawicielami Japonii i Woch podstaw polityki,
ktra przyniesie nam wszystkim praktyczne korzyci.
Bockuby Stollno. Stalin wyklucza, e Hitler zdecy-
duje si na wojn na dwa fronty. Napywajce do Moskwy
doniesienia o postpujcej koncentracji Wehrmachtu nad
granic sowieck odczytywa jako prb wywarcia naci-
sku i wzmocnienia niemieckiej pozycji negocjacyjnej. Jego
zdaniem sytuacja midzynarodowa wczesn jesieni 1940 r.
znacznie zmniejszaa prawdopodobiestwo niemieckiej
agresji na ZSRS przynajmniej do czasu pokonania lub wy-
eliminowania z wojny Wielkiej Brytanii. Stalin mg wic
36
uwaa, e rola Zwizku Sowieckiego znowu wzrosa. Tym
bardziej e w padzierniku Winston Churchill zapropono-
wa Stalinowi zawarcie ukadu o nieagresji, sugerujc, i
mgby si on opiera na takich samych zasadach jak ukad
niemiecko-sowiecki z 1939 r.
Brytyjskie propozycje stwarzay sowieckiej dyplomacji
dodatkow przestrze do manewru. Skojarzenia z sytua-
cj z lata 1939 r. musiay nasuwa si same. Tak jak wtedy
porozumienia z Moskw szukay dwa zantagonizowane ze
sob bloki polityczno-wojskowe. Zwizek Sowiecki mg
wic ponownie przechyli szal na korzy jednego z nich.
W listopadzie 1940 r. Stalin uzna, e Zwizek Sowiecki tak-
e tym razem moe otrzyma wicej od III Rzeszy ni od
znajdujcej si od roku w nieustannym odwrocie Wielkiej
Brytanii. Dlatego nie tylko odrzuci brytyjsk propozycj
zawarcia ukadu o nieagresji, ale take poleci Mootowo-
wi, aby w swoich rozmowach w Berlinie zaj bardzo twar-
de stanowisko.
Z jego instrukcji wynika, e Mootow mia si dowie-
dzie o rzeczywistych zamiarach Niemiec i wszystkich
uczestnikw paktu trzech (...) [w kontekcie] realizacji pla-
nu tworzenia Nowej Europy, a take Wielkiej Przestrzeni
Wschodnio-Azjatyckiej; sowem ustali, gdzie przebiegaj
granice midzy Now Europ a Wschodni Azj. Mootow
w Berlinie mia domaga si ustalenia nowej strefy intere-
sw ZSRS, nie tylko w Europie, a take na Bliskim i Dale-
kim Wschodzie oraz w Azji rodkowej. Miay do zosta
y
wczone: Finlandia na podstawie sowiecko-niemieckie-
go porozumienia z 1939 r., w wypenieniu ktrego Niemcy
powinny usun wszelkie trudnoci i niejasnoci, to zna-
czy wycofa swoje wojska; ujcie Dunaju, przy czym Moo-
tow mia tu zasygnalizowa niezadowolenie strony sowie-
ckiej z wprowadzenia wojsk niemieckich do Rumunii bez
konsultacji z Moskw. Gwn jednak kwesti, ktr Mo-
otow mia poruszy, bya sprawa Bugarii, ktra powinna
zosta, w wyniku porozumienia z Niemcami i Wochami,
przypisana do strefy interesw ZSRS, na podstawie takich
samych gwarancji udzielonych przez ZSRS Bugarii, jak to
zostao zrobione przez Niemcy i Wochy w stosunku do Ru-
munii, wraz z wprowadzeniem wojsk sowieckich do Buga-
rii. Mia take zastrzec, e sprawa Turcji nie moe by roz-
strzygana bez udziau ZSRS, w sprawie Wgier i Rumunii,
jako pastw graniczcych z ZSRS, mocarstwa Osi powinny
si porozumie z Moskw.
Mootow mia rwnie poruszy problem cienin baty-
ckich, poniewa: ZSRS jako pastwo batyckie interesuje
sprawa swobodnego przechodzenia [przez cieniny na Mo-
rze Pnocne] statkw z Batyku zarwno w okresie wojny,
jak i pokoju. Mia te poinformowa Niemcw, e Zwizek
Sowiecki w dalszym cigu uwaa neutralno Szwecji za le-
c w interesach i Moskwy, i Berlina; a wic take wyjani,
czy niemieckie stanowisko w tej sprawie nie ulego zmianie.
Instrukcje Stalina zawieray ogln charakterystyk sowie-
ckiej polityki zagranicznej, ktra w razie zainteresowania
niemieckich rozmwcw powinna by im przedstawiona.
Gdyby przebieg berliskich rozmw zadowoli stron so-
wieck, Mootow mia zaproponowa zacienienie wsp-
pracy wymierzonej w Imperium Brytyjskie. Cztery mocar-
stwa (Niemcy, ZSRS, Japonia i Wochy) miay przedstawi
Londynowi wspln ofert pokojow: zaoferowa zachowa-
nie Imperium Brytyjskiego w wczesnych granicach pod
warunkiem, e Londyn zobowizaby si do nieingerencji
w spawy europejskie, natychmiast wycofa si z Gibraltaru
i Egiptu oraz zwrci Rzeszy bye kolonie niemieckie, a tak-
e przyzna Indiom status dominium.
Oczeklwonlo Bltlero. Oczekiwania Niemiec
i Zwizku Sowieckiego bardzo si jednak rozmijay. Hitler
uwaa si za zwycizc wojny europejskiej. W zamian za od-
oenie planw zdobycia przestrzeni yciowej na Wschodzie
chcia, aby Stalin wyrzek si swych europejskich aspiracji,
czego symbolem miaa by rewizja postanowie ukadu Rib-
bentrop-Mootow i wczenie Finlandii do niemieckiej strefy
interesw. W rezultacie wizyta ludowego komisarza spraw za-
granicznych w Berlinie zakoczya si niepowodzeniem. Mo-
otow w telegramie dla Stalina, nadanym 13 listopada tu po
zakoczeniu rozmw z Hitlerem i Ribbentropem, pisa: Oba
spotkania nie day podanych rezultatw. (...) Pochwali si
nie ma czym, ale przynajmniej wyjaniem aktualne nastroje
Hitlera, z ktrymi trzeba bdzie si liczy. Pomimo niepowo-
dzenia berliskich rozmw Mootowa, Stalin konsekwentnie
trzyma si zaoenia, e III Rzesza nie zaatakuje ZSRS do cza-
su wyeliminowania z gry Wielkiej Brytanii. To bdne przeko-
nanie miao powane w skutkach nastpstwa.
Moskwo uderzy plerwszo? Od jesieni 1940 r.
Stalin nie dysponowa ju adn moliwoci uniknicia
zderzenia z III Rzesz. Zdecydowa si wic przyspieszy
wasne przygotowania do wojny, uprzedzi Hitlera i za-
atakowa Niemcy w chwili, gdy skoncentruj swoje wojska
u granic ZSRS. Sam zamys takiego uderzenia by bardzo
dobry. Stwarza szans na przejcie inicjatywy nie tylko
z wojskowego, ale take z politycznego punktu widzenia.
Po zaatakowaniu III Rzeszy Zwizek Sowiecki uzyskaby
ogromn polityczn przewag nad Wielk Brytani, ktra
w tym samym czasie bya wypychana z kontynentu przez
Wehrmacht i nie bya wstanie stawia Hitlerowi skuteczne-
go oporu. Co do realnoci takiego ataku, szans jego skutecz-
nego przeprowadzenia, trwaj wrd historykw spory.
Wiosn 1941 r. wydawao si, e potwierdzaj si oceny
i przewidywania Stalina. Cho Hitler koncentrowa ju swo-
je wojska u granic ZSRS, w dalszym cigu za pierwszopla-
nowego przeciwnika uznawa Wielk Brytani. Gdy tylko
pojawio si niebezpieczestwo, e siy brytyjskie wylduj
na Pwyspie Bakaskim, natychmiast zosta tam zaanga-
owany Wehrmacht.
Ten zgodny z oczekiwaniami Kremla obraz sytuacji
midzynarodowej zosta zaburzony niespodziewanym lotem
Rudolfa Hessa do Wielkiej Brytanii 10 maja 1941 r. Sowieckie
kierownictwo obawiao si, e celem misji zastpcy Hitlera
w NSDAP byo doprowadzenie do zawarcia pokoju, ktry
umoliwiby III Rzeszy skierowanie caego potencjau mili-
tarnego przeciwko osamotnionemu Zwizkowi Sowieckiemu.
Brak jasnoci co do celu misji Hessa mg wpyn na prze-
sunicie terminu sowieckiej ofensywy na Niemcy. By moe
operacj odoono z przyczyn logistycznych, a moe miao to
zwizek z przygotowaniem nowego planu sowieckiej ofensy-
wy z 12 maja 1941 r.? Bez odtajnienia kolejnych rde, pyta-
nia te pozostaj bez odpowiedzi. Jedno jest wszake pewne:
Zwizek Sowiecki nie przygotowywa si do dziaa obron-
nych, czego konsekwencje zebra po 22 czerwca 1941 r.
Konlec dzlwnego sojuszu. Wybuch wojny nie-
miecko-sowieckiej zakoczy okres dziwnego sojuszu ZSRS
i III Rzeszy. Niemiecka agresja na ZSRS bya wynikiem b-
dw, jakie Hitler i Stalin popenili w ocenie sytuacji, ktra
wytworzya si w Europie po kapitulacji Francji. Stalin na-
dal uwaa, e koniunktura midzynarodowa mu sprzyja.
W tym samym momencie Hitler, majc niskie mniemanie
o Armii Czerwonej, zacz rozwaa moliwo zbrojnej
rozprawy ze Zwizkiem Sowieckim przed ostateczn roz-
praw z Angli. Nie docenia potencjau ZSRS. Sdzi, e
szybka rozprawa ze Stalinem rzuci na kolana Imperium
Brytyjskie.
Wprawdzie obaj totalitarni przywdcy popenili w swoich
kalkulacjach powane bdy, ale to fhrer dysponowa spraw-
niejsz maszyn wojenn, szybciej wykonujc jego decy-
zje. Dlatego ostatecznie ta wojna rozpocza si od napaci
III Rzeszy na ZSRS, a nie odwrotnie.
8LAT0Mlh 0[88kl
37
a ezar wea '1I
T a d e u s z
Z a wa d z k i
Nie tracc z pola widzenia gwnego celu militarnego, ataku na ZSRS, Hitler rozegra
najpierw kilka kampanii wojennych. Zapewnia sobie dostawy surowcw, bezpieczestwo
na tyach i bazy do dalszych dziaa.
Taja h|||ara
Komponlo polsko. Hitler, gdy ju zdecydowa
si na wojn, mia do rozstrzygnicia: atakowa wpierw
sabszego z przeciwnikw, Polsk, ryzykujc na Zacho-
dzie czy najpierw Francj, zostawiajc niezabezpieczo-
ne tyy na Wschodzie? Trzeba przyzna, e trafnie oceni
sytuacj: bierno i nieprzygotowanie do wojny zachod-
nich aliantw przy jednoczesnej saboci Polski. Pakt
ze Stalinem znakomicie uatwi mu wybr. 1 wrzenia
1939 r. Hitler zbrojnie najecha Polsk.
Kampania bya do krtka, trwaa do 5 padzierni-
ka, kiedy ostatnie zwarte oddziay WP zoyy bro pod
Kockiem. Najpierw stoczono bitw graniczn. Mimo lo-
kalnych sukcesw wojsk polskich (pod Mokr i Maw)
zostaa przegrana przez nie w cigu 5 dni. Skutkiem bya
utrata swobody operacyjnej. Nastpny tydzie upyn
pod znakiem oglnego odwrotu WP. Polskie siy zosta-
y rozcite na kilka odizolowanych od siebie zgrupowa.
Niemcy ju 8 wrzenia dotarli do Warszawy, 12 do
Brzecia nad Bugiem (do linii demarkacyjnej z paktu
Ribbentrop-Mootow) i Lwowa.
Wycofujce si armie Pozna i Pomorze pod oglnym
zwierzchnictwem gen. Tadeusz Kutrzeby wykonay tzw.
zwrot zaczepny. W istocie bya to raczej prba wyjcia
z okrenia i jednoczenie odcienia obrony Warszawy.
Rozpoczta 8 wrzenia bitwa nad Bzur bya najwik-
szym starciem kampanii. Zakoczya si 18 wrzenia za-
gad obu polskich armii w kotle w Puszczy Kampino-
skiej. Jedynie niewielka cz oddziaw przedara si do
Modlina, jeszcze mniejsza do Warszawy.
Pod wzgldem strategicznym i operacyjnym wojna
waciwie bya skoczona. Niemal cae polskie wojsko
zostao okrone, pozbawione cznoci i wsplnego kie-
rownictwa. Nie zmienia tego obrazu spnione utworze-
nie Frontw Pnocnego i Poudniowego oraz pospieszna
improwizacja obrony na tzw. przedmociu rumuskim.
Ostatnia faza kampanii staa pod znakiem obrony ba-
stionw (Warszawa, Modlin, Hel, Lww) i bitew przebo-
jowych (pod Tomaszowem Lubelskim, pod Lwowem).
Wkroczenie 17 wrzenia Armii Czerwonej (art. s. 42)
przyspieszyo likwidacj polskiego oporu. Mimo kilku
wikszych bitew (Grodno, Szack, Wytyczno), pod wzgl-
dem operacyjnym najwaniejszym skutkiem sowieckiej
agresji bya likwidacja przedmocia rumuskiego i od-
cicie drg ewakuacji do Rumunii. Do koca wrzenia
k6e|f k|t|er aa
p|. |||sa6sk|eqe
w Warstaw|e,
. |': '+|+. '+'.
. ,m..' ' :|+
'..+|.'.:,
' ,+1.:...'+
38
opr polski zosta stumiony. Jedynym wci walcz-
cym duym zwizkiem taktycznym bya SGO Polesie
gen. Kleeberga. To wanie ona pod Kockiem stoczya
ostatni bitw kampanii.
Wojna z Polsk ujawnia niezwyk skuteczno nie-
mieckiej doktryny. Blitzkrieg (art. s. 86) przed wrze-
niem 1939 r. by tylko ide, teraz sta si faktem. W tam-
tych okolicznociach, przy przygniatajcej przewadze
Wehrmachtu, niekorzystnym pooeniu geografcznym,
przy biernoci sojusznikw, adna armia nie byaby
w stanie oprze si niemieckim wojskom wspdziaaj-
cym z Armi Czerwon. (Wicej o kampanii wrzenio-
wej pisalimy w Pomocniku Historycznym pt. 1939.
Jak rozptaa si II wojna wiatowa).
Komponlo norwesko. Kraje skandynawskie,
w przewidywaniu nadchodzcego konfiktu, ju w 1938 r.
podpisay deklaracj neutralnoci, do ktrej doczyy
republiki batyckie. Jednak dla wszystkich stron wiel-
kiego konfiktu byo to sol w oku ze wzgldu na su-
rowce i pooenie tych neutralnych pastw przy szlakach
morskich. Najwczeniej zostaa pogwacona przez ZSRS
neutralno krajw batyckich (art. s. 42), po nich ofar
jego zbrojnej napaci staa si Finlandia.
Na Dani i Norwegi kolej przysza w kwietniu 1940 r.
Zagroenie dla statusu Norwegii pyno z dwch stron;
alianci szukali moliwoci odcicia Niemiec od surowcw,
Rzesza chciaa sobie zapewni takie dostawy, a Kriegs-
marine bazy do prowadzenia wojny morskiej (art. s. 56).
Alianci zamierzali przeprowadzi operacj Wilfred za-
minowania szlakw wzdu wybrzea Norwegii. Zakada-
no, e sprowokuje to reakcj Niemcw. To z kolei byoby
pretekstem do wykonania planu R4 zajcia Narwiku b-
dcego kocow stacj kolei ze Szwecji oraz Trondheim
i Bergen dwch portw dogodnych do stacjonowania
foty. Operacj rozpoczto 8 kwietnia 1940 r.
Niemcy istotnie zareagowali nader szybko, ale w skali
zupenie nieoczekiwanej. W istniejcym ju od lutego pla-
nie pod kryptonimem Weserbung Dania bya ujta jako
pomost do Norwegii. 9 kwietnia, o godz. 4.15 dwie nie-
mieckie dywizje i brygada zaatakoway Jutlandi i wyspy
duskie. Zrzucono dwa desanty spadochronowe, ktre
opanoway mosty i lotnisko w Alborgu. Po niespena go-
dzinie zaczto przez nie przerzuca oddziay niemieckie
transportowane drog powietrzn do Oslo. O godz. 6.00
rzd duski skapitulowa. Krtkotrway opr duskich
wojsk na granicy usta dwie godziny pniej.
Plan opanowania Norwegii by ryzykowny: 6 zespow
okrtw miao przewie pod nosem Royal Navy zespoy
desantowe do najwaniejszych portw Norwegii. 9 kwiet-
nia oddziay ldoway w wyznaczonych portach zajmu-
jc je w cigu 24 godzin. Na lotniskach w Oslo, Stavan-
ger i Kristiansand wysadzono desanty spadochronowe,
co umoliwio szybkie przerzucenie jednostek Lufwafe.
50-tysiczna armia norweska nie miaa adnych szans
w starciu z dowiadczonym ju w bojach liczniejszym
przeciwnikiem. Norwegowie odnieli tylko kilka spekta-
kularnych sukcesw, topic m.in. ciki krownik Bl-
cher (co umoliwio ucieczk krlowi Haakonowi VII).
Opr w poudniowej Norwegii trwa trzy tygodnie.
Duej trway dziaania w rodkowej czci kraju. Mi-
dzy 14 a 24 kwietnia wyldoway tam 4 brytyjskie bryga-
dy piechoty. Po kilku bitwach (Lillehammer, Vist, Kvarn)
zostay zmuszone do wycofania i ewakuacji (23 maja).
3 maja skapituloway dywizje norweskie.
Najciekawszy przebieg miay walki o Narwik, zajty
9 kwietnia przez niemieck 3 Dywizj Strzelcw Grskich
gen. por. Eduarda Dietla. Ju nastpnego dnia doszo tu
do pierwszej bitwy morskiej Brytyjczycy zaatakowali
dwukrotnie silniejszego przeciwnika i zatopili 2 z 9 nie-
mieckich niszczycieli. 13 kwietnia brytyjski zesp pan-
cernik Warspite i 9 niszczycieli wspierany samolotami
z lotniskowca Furious dosownie rozstrzela pozostae
w fordzie niszczyciele i zatopi okrt podwodny. Dziki
przewagom na morzu alianci mogli bez przeszkd wysa-
dzi wasne oddziay, a Dietl zosta zablokowany i odci-
ty. Poczone siy brytyjsko-norwesko-francusko-polskie
ostatecznie zdobyy Narwik 28 maja. Niestety, tylko po to,
by 4 czerwca rozpocz ewakuacj. Sytuacja we Francji
wymagaa cignicia tam wszystkich si.
Hitlerowi udao si zabezpieczy dostawy surowcw
ze Skandynawii i zdoby bazy dla marynarki i lotni-
ctwa. Ubocznym, ale podanym skutkiem byo wykre-
owanie gen. Dietla na jednego z herosw niemieckiej
propagandy.
Komponlo Ironcusko. Po zakoczeniu kam-
panii w Polsce rozpocz si okres tzw. dziwnej wojny
(art. s. 53). Dziaania zbrojne w zasadzie ograniczay si
do morza (art. s. 56). Hitler wprawdzie chcia i za cio-
sem i wyznaczy pierwszy termin ataku na Francj na
poow padziernika 1939 r., ale m.in. ze wzgldu na z
pogod zmuszony by odoy realizacj planw. Z kolei
Francja i Wielka Brytania dopiero rozbudowyway swoje
siy. Zgodnie z przyjt w kwietniumaju 1939 r. ogln
le|a|erte Wehr-
machta p|[
p|we w p|ea-
cm 0|eppe
aa6 kaaa|em
|a Maache,
+ .
saat a|e-
eck|ch spa-
6echrea|art
pe6 Narw|-
k|em, '..:..:./
m+, `+ .
39
a ezar wea '1I
strategi alianci przygotowywali si do obrony na ldzie,
odkadajc ofensyw na 1940 r., a nawet 1941 r. Trzeba
te pamita, e sojusz niemiecko-sowiecki znacznie
zmodyfkowa sytuacj.
Hitler musia jednak zaatakowa Francj; by to wa-
runek sine qua non jego dalszej strategii: marszu na
Wschd. Z Francj i Angli na tyach nie mg marzy
o unikniciu koszmaru niemieckich strategw: wojny na
dwa fronty. Z kolei, by pokona Angli, musia dyspono-
wa bazami we Francji, Belgii i Holandii.
Plan uderzenia na Francj, Fall Gelb, dojrzewa dugo.
Jego pierwsze warianty przewidyway natarcie przez neu-
tralne Holandi, Belgi i Luksemburg. Bya to wariacja
planu Schliefena z pierwszej wojny wiatowej. Jednak pod
koniec 1939 r. gen. Erich von Manstein, jeden z najzdol-
niejszych dowdcw niemieckich, wystpi z propozycj
radykalnej zmiany. Aby unikn natarcia przez dobrze
umocnione pozycje belgijskie, wzmocnione oddziaami
aliantw, zaproponowa uderzenie przez Ardeny, uznawa-
ne za teren nie do przebycia przez oddziay pancerne.
Alianci spodziewali si natarcia na tradycyjnym kierun-
ku i do tego dostosowali plany. Przewidywali wic wejcie
wasnych wojsk w Belgii do linii rzeki Dyle (plan Dyle),
a w Holandii na wysoko Bredy (wariant Breda). Zamie-
rzali utworzy cigy front, na ktrym mona by powstrzy-
ma niemieckie natarcie i rozegra waln bitw. Wobec
neutralnoci Belgii i Holandii przemieszczenia te mogyby
odby si jednak dopiero po rozpoczciu niemieckiego ata-
ku. Generalicja francuska, w tym gen. Maurice Gamelin,
gwnodowodzcy siami ldowymi aliantw, wykluczya
moliwo dziaania przeciwnika przez Ardeny, mimo i
tak ewentualno rozpatrywano podczas gier wojennych.
Zwyciyo przekonanie, e lesiste wzgrza s bezpiecz-
nym odcinkiem. W ten sposb alianci sami zdecydowali
si wej w potrzask zastawiony przez Mansteina.
Niemiecka ofensywa rozpocza si 10 maja 1940 r. ata-
kiem na lotniska i desantami powietrznymi w Holandii
i Belgii. Holendrzy bronili si dzielnie spadochroniarze
niemieccy ponieli cikie straty ale 14 maja ich armia
skapitulowaa, a krlowa Wilhelmina wraz z rzdem udaa
si na emigracj. Armia belgijska zostaa zmuszona do od-
wrotu. Jednoczenie trwa ruch francuskich i brytyjskich
dywizji na pozycj Dyle nieprzygotowan do obrony.
Alianci odnieli kilka taktycznych sukcesw, ale na nic
si zday. W tym bowiem czasie nie-
mieckie dywizje pancerne przedary
si ju przez Ardeny i przebiy przez
francusk obron na Mozie korpus
Guderiana pod Sedanem, korpus Ho-
tha pod Dinant i korpus Reinhardta
pod Montherm. Przeciwdziaanie
francuskie byo sabe i nieskoordyno-
wane. Do 15 maja niemieckie dywizje
pancerne wyszy w przestrze ope-
racyjn i ruszyy w kierunku morza.
Guderian dotar do wybrzea w rejo-
nie Abbeville 20 maja. Wielkie zgru-
powanie aliantw znalazo si w wor-
ku. Do niezdecydowanego dziaania
sojusznikw przyczynia si te wy-
miana gwnodowodzcego 19 ma-
ja zdymisjonowano Gamelina, stano-
wisko obj gen. Maxime Weygand.
Zablokowane w rejonie Dunkier-
ki wojska aliantw nie miay szans,
27 maja rozpoczto ewakuacj dro-
g morsk. Sytuacj pogorszya kapi-
tulacja Belgw (28 maja), jednak od-
dziaom alianckim udao si utrzy-
ma obron. Do 4 czerwca, przez
9 dni operacji o kryptonimie Dynamo, z portu i pla
Dunkierki ewakuowano prawie 200 tys. Brytyjczykw
i 140 tys. Francuzw. Stracono jednak cae uzbrojenie
i wyposaenie otoczonych wojsk, a do niewoli poszo
okoo 40 tys. onierzy.
Ale to nie by koniec kampanii, wszak sprzymierzeni
za lini Maginota i na rubiey Sommy i Aisne (tzw. li-
nia Weyganda) dysponowali jeszcze ponad 60 dywizja-
mi. Zagrozi Niemcom nie mogli, ale broni si tak.
Przygotowania do drugiej fazy kampanii, ktrej nadano
kryptonim Fall Rot, rozpoczto 20 maja. Czas wykorzy-
stano na uporzdkowanie szykw, podcignicie rezerw
i uzupenienie zapasw. 5 czerwca Wehrmacht ponow-
nie ruszy do natarcia. Mimo twardego miejscami oporu
Francuzw, wojska niemieckie dotary do Parya, ktry
pad 14 czerwca. Rozpocza si ostatnia faza kampanii:
pocig za odchodzcymi w popiechu Francuzami.
Widmo klski spowodowao przesilenie polityczne;
gr wzili zwolennicy kapitulacji. (Ide kontynuowania
oporu z wykorzystaniem baz w koloniach w Afryce P-
nocnej odrzucono). 16 czerwca premier Paul Reynaud
poda si do dymisji, jego nastpc zosta bohater I woj-
ny, marszaek Philippe Ptain. 22 czerwca podpisa on
upokarzajce dla Francji zawieszenie broni. Hitler zarz-
dzi, aby odbyo si to w tym samym wagonie kolejowym
co 11 listopada 1918 r.
Bltwo o Angllq. Anglia nie liczc wychodcw
z rnych krajw pozostaa osamotniona. Wedug
wszelkich znakw na niebie i ziemi zagraaa jej nie-
miecka inwazja. Hitler tak planowa, 16 lipca 1940 r.
wyda rozkaz do operacji Seelwe (Lew morski). Jedno-
czenie wystpi z propozycjami zawarcia pokoju dzi-
ki determinacji Churchilla odrzuconymi przez rzd bry-
tyjski (art. s. 51). Wielka Brytania, nawet samotna, za to
z perspektyw wczenia si do wojny USA, stanowia
dla Niemiec miertelne zagroenie, z ktrym by moe
nie poradziaby sobie sama Kriegsmarine. Zajcie Wysp
Brytyjskich leao w ywotnym interesie Rzeszy. Wa-
runkiem koniecznym byo uzyskanie panowania w po-
wietrzu w rejonie kanau La Manche. Nie mona jednak
z ca pewnoci wykluczy, e mimo wszystko by to
rodek nacisku na Brytyjczykw w celu osignicia ja-
kiego status quo zadowalajcego obie strony.
Bitwa rozpocza si 10 lipca. Poczt-
kowo Lufwafe koncentrowaa si na
atakowaniu konwojw oraz obiektw na
wybrzeu. Poza zadaniem strat eglu-
dze, miay te loty wcign RAF w star-
cia, ktre osabiayby jego siy. Dowd-
ca brytyjskiego lotnictwa myliwskiego,
gen. Hugh Dowding, szybko zoriento-
wa si, e nie moe pozwoli sobie na
prowadzenie dziaa nad kanaem, tym
bardziej e wielu zestrzelonych pilotw
nie udawao si wyowi z wody. Posta-
nowi wic cofn siy nad ld.
Od 13 sierpnia niemieckie lotnictwo
zaczo atakowa porty, stacje radiolo-
kacyjne i lotniska. Tego wanie dnia
(tzw. Adlertag, dzie ora) Lufwafe
podja prb zdawienia brytyjskiego
systemu obrony przez nalot na 4 stacje
radiolokacyjne; okazao si, e s to cele
trudne do wyeliminowania. Seria ci-
kich atakw miaa kulminacj 18 sierp-
nia (tzw. Hardest Day, najtrudniejszy
dzie), w ktrym obie strony poniosy
najwiksze straty. 19 sierpnia Gring
zmieni priorytety, celem nalotw mia-
8rt[ct
| |raacat|
wt|c|
6e a|em|ec-
k|e[ a|ewe||
pe6 0aak|erk,
.:...:. `+ .
40
y sta si zakady przemysu lotniczego. 24 sierpnia roz-
pocza si krytyczna faza bitwy. Lufwafe ciar dzia-
a przeniosa na lotniska, take w gbi ldu. W tej fa-
zie do akcji wkroczyy polskie dywizjony 302 i 303. Obie
strony poniosy cikie straty. Wrd historykw istnie-
je powany spr co do znaczenia tych walk. Starsi pisa-
rze uwaali, e istniao realne zagroenie porak RAF;
nowsi skaniaj si ku tezie, e Lufwafe nie moga po-
kona Brytyjczykw.
7 wrzenia bitwa przerodzia si z walki o panowanie
w powietrzu w terrorystyczne naloty na miasta i ludno
cywiln. By to ostatni gambit Hitlera i Gringa. Mimo
cikich strat, szczeglnie w Londynie, ktry by gwnym
celem nalotw, Brytyjczycy si nie ugili. Straty Lufwafe
osigny poziom, na ktry nie moga sobie ona pozwo-
li. Od 6 padziernika Niemcy przeszli do jedynie noc-
nych rajdw, ktre trway do maja 1941 r., kiedy jednostki
bombowe przerzucono na Wschd przeciwko ZSRS.
Bitwa o Angli przesza do historii jako pierwsza roze-
grana wycznie w powietrzu. O niemieckim niepowo-
dzeniu zadecydowao znakomite przygotowanie obro-
ny powietrznej Wielkiej Brytanii. Rozbudowywany od
1935 r. system skada si nie tylko z dywizjonw lotni-
ctwa myliwskiego, ale take z licznych stacji radaro-
wych (Niemcy znali to urzdzenie, lecz nie spodziewali
si takiego jego zastosowania), stanowisk obserwacyjnych
i nasuchu, baterii artylerii przeciwlotniczej, zapr balo-
nowych. Wszystko to spite przemylan i odporn na za-
kcenia sieci cznoci. Brytyjczycy byli w stanie niemal
na bieco uzupenia starty w sprzcie i ludziach.
Po stronie niemieckiej wida wyranie przecenie-
nie wasnych moliwoci, braki w dowodzeniu (ka-
da z trzech fot powietrznych zaangaowanych w bitw
dziaaa na wasn rk) czy wreszcie za may zasig pod-
stawowego myliwca Bf-109, ktry mg operowa nad
poudniow Angli tylko kilkanacie minut.
WIosl otokujq Grecjq. Ambicje Mussoliniego
stworzenia nowego imperium rzymskiego popchny go
do wystpienia po stronie Niemiec. Militarnie stao si
to 10 czerwca 1940 r. w wojnie przeciwko Francji (cho-
cia z aosnym skutkiem: sabe siy francuskich strzel-
cw alpejskich powstrzymay wielokrotnie silniejsze
zgrupowanie woskie). Ale duce prbowa realizowa
przede wszystkim wasne interesy. Przejawem tego by-
o rozpoczcie wojny z Grecj (z terytorium zajtej jesz-
cze w kwietniu 1939 r. Albanii), by zabezpieczy interesy
Woch na Bakanach. Wprawdzie Grecja miaa francu-
skie i brytyjskie gwarancje bezpieczestwa, ale po kapi-
tulacji Francji stay si mao wane.
28 padziernika 1940 r. ambasador Woch zada od
premiera Joannisa Metaxasa zgody (w cigu 3 godzin!) na
okupacj Grecji. Ultimatum zostao odrzucone i wojna
staa si faktem. Nie potoczya si ona wedug oczekiwa
Mussoliniego. Natarcie woskie utkno po dwch tygo-
dniach. Brytyjski nalot na baz woskiej foty w Tarencie
zlikwidowa zagroenie desantem na wybrzee. Grecy mo-
gli wic skoncentrowa w Epirze i Zachodniej Macedonii
wiksze siy; 14 listopada ruszya ich kontrofensywa, zaj-
li niemal ca poudniow Albani. Wochom tylko z po-
wodu niezdecydowania greckiego naczelnego dowdz-
twa udao si unikn zaamania frontu. Do koca lutego
1941 r. front ten zamar, trway tylko lokalne starcia.
Sytuacja zmienia si, gdy 1 marca Bugaria przystpia
do paktu trzech (art. s. 20). Przewidujc przejcie wojsk
niemieckich przez Bugari, obie strony szykoway si do
ofensywy. Mussolini chcia wyprzedzi Hitlera, powodze-
nie za Grekw wzmocnioby siy proalianckie w Jugosa-
wii, co z kolei mogoby doprowadzi do wsplnego dzia-
ania przeciw Wochom w Albanii. 28 lutego ruszyo na-
tarcie greckie na Tepelen. Wochom udao si utrzyma
pozycje. Nastpnego dnia rozpoczli wasn ofensyw na
Kekyr, dowodzon przez samego duce. Mimo przewagi,
do 20 marca nie udao im si osign zaoonych celw.
Wdz wrci do Rzymu, a ofensyw przerwano.
Grecka awantura Mussoliniego zakoczya si fa-
skiem. Grecy, chocia sabsi, mieli wysze morale, byli
lepiej wyszkoleni, ich wojsko byo lepiej przystosowane
do walki w grach i co najwaniejsze znacznie lepiej
dowodzone. Wydaje si, e jedynie szczupo si nie po-
zwolia Grekom na zadanie napastnikowi klski. Z dru-
giej strony, zwizanie duej czci armii greckiej w Alba-
nii znacznie uatwio zadanie Niemcom.
Komponlo boIkonsko. Wyprawa Mussolinie-
go miaa i taki skutek, e 22 lutego na spotkaniu mini-
stra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthonyego
Edena z krlem Grecji Jerzym II i nowym premierem
Alexandrosem Kozyrisem ustalono przybycie do te-
go kraju Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego (BKE).
Pierwsze jego oddziay wyldoway w Pireusie 2 marca,
a do 24 kwietnia w Grecji znalazo si 62 tys. brytyjskich
onierzy dowodzonych przez gen. Henryego Wilsona.
Posadowienie si Brytyjczykw w Grecji byo nie do
przyjcia dla Hitlera. Stwarzao bowiem zagroenie dla pl
nafowych w sojuszniczej Rumunii. Przystpienie Bugarii
do paktu trzech umoliwio realizacj planu zajcia Grecji
pod nazw Unternehmen Marita, przygotowywanego od
12 listopada 1940 r. W celu ominicia greckich umocnie
na granicy z Bugari (tzw. linia Metaxasa) przewidywano
przejcie przez jugosowiask Macedoni. Do tego bya
potrzebna zgoda Belgradu i wcignicie go w orbit wpy-
ww niemieckich. Na decyzje Hitlera miay niewtpliwie
wpyw posunicia dyplomacji sowieckiej, w tym tradycyj-
ne denie Rosji do opanowania cienin tureckich, ujaw-
nione podczas wizyty Mootowa w Berlinie.
Niechtnie i z duymi oporami Jugosawia przystpia
25 marca do paktu trzech (art. s. 20); wprawdzie nie go-
dzia si na przemarsz wojsk niemieckich przez wasne te-
rytorium, ale w utajnionej czci porozumienia uwzgld-
niono jej zainteresowanie dostpem do Morza Egejskie-
go, co mogo by oczywicie osignite jedynie kosztem
Grecji. Jednak ju 27 marca doszo w Jugosawii do zama-
chu stanu gen. Duana Simovicia. Ten jako nowy premier
ogosi, e siedemnastoletni krl Piotr obejmuje tron. Re-
gent ksi Pawe nie protestowa i zoy rezygnacj. No-
wy rzd zerwa porozumienie z Niemcami, a 1 kwietnia
zawar ukad o przyjani ze Zwizkiem Sowieckim.
Hitler si wciek i radykalnie zmieni plany. W cigu
kilku dni zorganizowano agresj na Jugosawi, w ktrej
k|t|erewsk|e
[e6aestk|
w !er|||,
..:. `+` .
41
a ezar wea '1I
SIDI BARRANI
ORAN
WARSZAWA
BERLIN
PARY
OSLO
LONDYN
AMSTERDAM
KOPENHAGA
BRUKSELA
BERNO
LIZBONA
MADRYT
RZYM
TIRANA
BELGRAD
BUKARESZT
KOWNO
RYGA
TALLIN
LENINGRAD
HELSINKI
BRATYSAWA
VICHY
WIEDE
PRAGA
SOFIA
TOBRUK
ATENY
SALONIKI
STAMBU
SZTOKHOLM
NARWIK
REJKIAWIK
DUBLIN
BUDAPESZT
ATENY
SALONIKI
NARWIK
U
|
e
c
|
,
I
a
q
e
s
|
a
w
l
a
U q r ,
k a ma a l a
8 a | q a r l a
| r a a c j a
N l e m c ,
|a|sem|arq
|
e
r
t
a
q
a
|
l
a
U.M. 4aas|
| l a | a a 4 l a ! t we c j a N e r we q l a
U| | .
8 r , t a a l a
N
e
|
a
a
4
l
a
8
e|qla
k
|
|
a
a
l
a
|e | s | a
| l t wa
L e t wa
| q l p t
|
s
t
e
a
l
a
C
t
e
c
|
e
s
| e
w
a
c
j a
kastrla
Dodekanez (wos.)
Kreta
Libia (wos.)
Gibraltar (br.)
Islandia (du.)
F r a n c u s k a A f r y k a P n o c n a
0 a a l a
| r | a a 4 l a
!twajcarla
r e c j a
!a r c j a
N l s t p a a l a
l w l t e |
! e w l e c | l
Malta (br.)
W drodze
do Barbarossy
III Rzesza (wraz z obszarami wcielonymi)
tereny okupowane przez III Rzesz
terytoria pod kontrol pastw
sojuszniczych i/lub zalenych od Niemiec
Wlk. Brytania (w stanie wojny z III Rzesz)
Obszary pod brytyjsk kontrol wojskow
ZSRS w chwili wybuchu wojny z Niemcami
pastwa neutralne
przedwojenne granice
pastwowe (z 1936 r.)
Waniejsze operacje zbrojne
do poowy czerwca 1941 r.
Europa w poowie czerwca 1941 r.
III Rzeszy
Woch
Wlk. Brytanii
ZSRS
42
Propogondowe ubezpleczenle. Po 3 wrzenia
1939 r. i zaistnieniu stanu wojny midzy III Rzesz i mocar-
stwami zachodnimi pozycja Zwizku Sowieckiego ulega
powanemu wzmocnieniu. Stalin by jednak bardzo ostro-
ny w realizacji postanowie tajnego protokou z 23 sierpnia
1939 r. Nie chcia bez potrzeby i przedwczenie komplikowa
swoich stosunkw z mocarstwami zachodnimi. Ostatecznie
wojna w Europie dopiero si rozpoczynaa, a jej wynik nie by
pewny. I cho podjcie przygotowa do wkroczenia Armii
Czerwonej do Polski zostao na Kremlu zarzdzone 6 wrze-
nia 1939 r., to Stalin czeka na najbardziej dogodny moment.
W Moskwie rozwaano moliwo propagandowego wy-
korzystania informacji o upadku Warszawy 9 wrzenia, jak
si pniej okazao nieprawdziwej, dla uzasadnienia agre-
sji na Polsk, ale ostatecznie decyzja o wkroczeniu zapada
11 wrzenia. Prawdopodobnie pod wpywem docierajcych
do Moskwy informacji, e mocarstwa zachodnie nie zdecy-
duj si zaangaowa militarnie, aby przyj z pomoc so-
juszniczej RP. 12 wrzenia 1939 r., na francusko-brytyjskiej
naradzie wojennej w Abbeville, ostatecznie zapada wanie
taka decyzja. Jednak nawet w tych okolicznociach Sowieci
starali si unika sytuacji, ktre groziyby uznaniem ZSRS
za agresora i wsplnika Hitlera.
Trzeba odda dyplomacji sowieckiej, e dziaania w tym
kierunku prowadzia bardzo sprawnie. Przekonanie wiata
zewntrznego, e agresja na Polsk 17 wrzenia 1939 r. miaa
charakter antyniemiecki, gdy jakoby uniemoliwia Hitle-
rowi wchonicie caej Polski, naley bez wtpienia uzna za
dyplomatyczny majstersztyk.
Hopod no Polskq l korekto ukIodu gro-
nlcznego. Poczwszy od 17 wrzenia 1939 r. Stalin za-
cz realizowa postanowienia tajnego protokou do paktu
Ribbentrop-Mootow, w ktrym uzgodnione zostao roz-
graniczenie stref interesw midzy III Rzesz i Zwizkiem
Sowieckim. Na pierwszy ogie posza Polska (art. s. 37).
Tu konieczna okazaa si korekta sierpniowych uzgodnie.
25 wrzenia Stalin zakomunikowa niemieckiemu ambasado-
rowi w Moskwie Friedrichowi Wernerowi von der Schulen-
burgowi, e dla przyszoci stosunkw niemiecko-sowieckich
byoby lepiej, aby, po pierwsze, nie pozostawia adnej nie-
podlegej resztwki polskiej, a po drugie, aby dokona zmian
w rozgraniczeniu stref interesw i w zamian za Lubelszczy-
zn wczy do sowieckiej strefy wpyww Litw. Podczas
drugiej wizyty Ribbentropa w Moskwie, 28 wrzenia, zosta
podpisany niemiecko-sowiecki ukad o granicy i przyjani,
ktry wprowadza zaproponowane przez Stalina zmiany.
Przez dziesiciolecia historycy skonni byli interpretowa
omawian wymian terytoriw jako motywowan wzglda-
mi strategicznymi lub te etnicznymi Lubelszczyzna mia-
a sprawia Stalinowi kopot ze wzgldu na swj etnicznie
polski charakter. Ostatnio pojawia si jednak duo bardziej
przekonujca interpretacja. Ustanowiona pod koniec wrze-
nia 1939 r. nowa linia rozgraniczenia niemieckiej i sowie-
ckiej strefy interesw na terytorium Polski niemal pokry-
waa si z wymylon w brytyjskim Foreign Of ce w 1919 r.
wschodni granic Polski, ktra przesza do historii jako
tzw. linia Curzona. Tym samym dokonujc wymiany Lubel-
szczyzny za Litw Stalin otwiera sobie drog do przyszego
zblienia z Wielk Brytani. Gdyby po 22 czerwca 1941 r.
jak susznie zauway przed kilku laty prof. Wodzimierz
Borodziej Mootow musia powoywa si na swoje
S a w o m i r
D b s k i Taja T
miay wzi udzia take wojska woskie, wgierskie i bu-
garskie. Atak rozpocz si 6 kwietnia. Armia jugosowia-
ska nie bya w stanie przeciwstawi si koncentrycznym
uderzeniom. Ju 13 kwietnia do Belgradu dotary wojska
niemieckie atakujce z Wgier, Rumunii i bugarskiej Ma-
cedonii. 17 kwietnia Jugosawia skapitulowaa. Na tak szyb-
k klsk wpyna m.in. dezorganizacja spowodowana am-
bicjami narodowymi, przede wszystkim Chorwatw, ktrzy
10 kwietnia ogosili powstanie Niezalenego Pastwa Chor-
watw i masowo opuszczali szeregi armii.
Take 6 kwietnia rozpoczy si walki na granicy bugarsko-
greckiej. Grecy bronili si dzielnie i umiejtnie, jednak nic
nie mogli poradzi na wyjcie na ich tyy niemieckiej dywizji
pancernej, ktra przesza przez Jugosawi i zaja Saloniki.
W rezultacie po czterodniowych walkach Armia Wschodnia
Macedonia zoya bro. Droga w gb Grecji staa otworem.
27 kwietnia niemieccy motocyklici wjechali do Aten.
24 kwietnia rozpocza si ewakuacja BKE na Kret i do
Aleksandrii (50 tys. onierzy). Do koca kwietnia Niemcy
opanowali ca kontynentaln Grecj. Operacja Marita bya
wielkim sukcesem Wehrmachtu. W niespena miesic pod-
bito dwa kraje przy niewielkich stratach wasnych.
Kreto - ostotnl okord przed Borborossq.
W rkach sojusznikw pozostawaa Kreta, wic potencjalne
zagroenie dla pl ropononych w Rumunii wci istniao, co
pod znakiem zapytania stawiao cigo dostaw paliwa w cza-
sie operacji Barbarossa. Opanowanie wyspy poprawioby te
sytuacj wojsk niemiecko-woskich w Afryce (art. s. 62) i po-
zwalao zagrozi Kanaowi Sueskiemu. Rozpatrywano rne
warianty, ostatecznie 25 kwietnia 1941 r. Hitler wyda dyrek-
tyw do operacji Merkury; Kreta miaa by zajta przez woj-
ska spadochronowe, morzem miao dotrze wsparcie i ciki
sprzt.
20 maja niemieccy spadochroniarze wyldowali na p-
nocnym wybrzeu wyspy. Mimo przewagi liczebnej aliantw,
ich wojska, sabo dowodzone przez gen. Bernarda Freyberga,
nie potrafy znale remedium na agresywn taktyk Niem-
cw. 28 maja rozpocza si ewakuacja do Egiptu: z 40-tys.
garnizonu udao si wywie ok. 1617 tys. onierzy brytyj-
skich i bliej nieznan liczb Grekw. Bitwa o Kret bya naj-
wikszym wyczynem niemieckich wojsk spadochronowych.
I ostatnim wobec ogromnych strat nigdy ju nie zorganizo-
wano tak duej operacji desantowej.
1A008Z ZATA0Zkl
aqa
te swastk
aa6 t6e|t
Kret, m+,/
.:...:. `+` .
43
a ezar wea '1I
ustalenia z Ribbentropem z sierpnia 1939 r. (w sprawie
wschodnich granic Polski) miaby trudn pozycj nego-
cjacyjn; natomiast odwoanie si do linii lorda Curzona
otwierao inn paszczyzn rozmowy, znakomicie ua-
twiajc Kremlowi ycie w koalicji antyhitlerowskiej.
Znlewolenle Bstonll. Za pretekst posuya syn-
na ucieczka polskiego okrtu podwodnego ORP Orze
z Tallina 17 wrzenia 1939 r. Dwa dni pniej Mootow
wezwa do siebie estoskiego posa w Moskwie Augusta
Reia i zakomunikowa mu, e skoro rzd estoski nie
jest w stanie zagwarantowa utrzymania neutralnoci na
wasnych wodach terytorialnych, to ich ochron przej-
muje fota batycka Zwizku Sowieckiego.
Rozpocza si blokada morska Estonii. W celu szuka-
nia porozumienia do Moskwy uda si estoski minister
spraw zagranicznych Karl Selter. Jego rozmowa z Moo-
Gdy Hitler ruszy na Europ, Stalin zacz budowa
sowieck stref wp yww, korzystajc po czci z ustale
paktu Ribbentrop-Mootow. Rozszerzy wadztwo
polityczne i ideologiczne, ale strategicznie niewiele zyska.
8|a||aa
towem 24 wrzenia przesza do historii dyplomacji jako
jedna z najbardziej dramatycznych i brutalnych. Moo-
tow zakomunikowa swojemu estoskiemu rozmwcy,
e obecna sytuacja w krajach batyckich stanowi zagro-
enie dla bezpieczestwa Zwizku Sowieckiego. Dlatego
konieczna jest zmiana status quo nad Batykiem. Status
quo, ktre zostao stworzone przed 20 laty, gdy Zwizek
Sowiecki by osabiony wojn domow, nie moe by du-
ej uwaane ze adekwatne ani za normalne w obecnej sy-
tuacji. Estonia musi si wic zgodzi na zawarcie z ZSRS
sojuszu wojskowego lub ukadu o pomocy wzajemnej,
ktry zarazem gwarantowaby Zwizkowi Sowieckie-
mu prawo posiadania na terytorium Estonii punktw
oparcia lub te baz dla foty i lotnictwa. Zwizek So-
wiecki kontynuowa Mootow potrzebuje poszerzy
swj system bezpieczestwa, do czego niezbdne mu jest
wyjcie na Morze Batyckie. Jeli nie zechcecie zawrze
Cte|q krm||
Cterweae[
w kakew|e,
m|astectka
prtqraa|ct-
am || k|
,1. .+|..,,
`. ..:..
`` .
44
z nami ukadu o pomocy wzajemnej, to nam dla zagwa-
rantowania swojego bezpieczestwa przyjdzie poszuka
innych drg, by moe bardziej gwatownych, bardziej
zoonych. Prosz was, nie zmuszajcie nas do uycia siy
w stosunku do Estonii.
Groby werbalne zostay wkrtce poparte demonstra-
cj siy zbrojnej u wschodnich granic Estonii i otwy.
28 wrzenia, podczas rozmowy z Ribbentropem, Stalin
poinformowa niemieckiego ministra, e Zwizek So-
wiecki zamierza na terytorium Estonii utworzy bazy
wojskowe pod pretekstem traktatu o pomocy wzajem-
nej. Jednoczenie jednak nie zamierza na razie zmienia
ustroju politycznego i gospodarczego republiki; konsty-
tucja estoska nie zostanie naruszona i rzd estoski
przez jaki czas bdzie samodzielnie decydowa o polity-
ce wewntrznej. Uprzedzi take niemieckiego ministra,
e ju niedugo podobnie potraktowana zostanie otwa.
Nie mogo by take wtpliwoci, jaki los czeka Litwi-
nw, ktrzy wanie zostali wczeni do sowieckiej strefy
interesw. Ribbentrop nie opuci jeszcze Moskwy, gdy
wieczorem 28 wrzenia 1939 r. Estoczycy skapitulowali
przed sowieckim szantaem, podpisujc dziesicioletni
ukad o pomocy wzajemnej.
Kilka dni pniej Stalin chwali Seltera: Mog wam
powiedzie, e rzd Estonii, zawierajc porozumienie ze
Zwizkiem Sowieckim, postpowa mdrze. () Mogo
si z wami sta to co z Polsk. 18 padziernika do Esto-
nii zosta wprowadzony 25-tys. kontyngent Armii Czer-
wonej. Przewysza on swoj liczebnoci kilkunastoty-
siczne w czasie pokoju siy zbrojne Estonii.
Znlewolenle Lotwy. Los otwy by rwnie prze-
sdzony. Zdajc sobie z tego spraw, 2 padziernika rzd
otewski wyda owiadczenie o gotowoci dokonania
przegldu polityki zagranicznej, w tym zwaszcza sto-
sunkw z ZSRS, a otewski minister spraw zagranicz-
nych Vilhelms Munters uda si do Moskwy na rozmo-
wy. Mootow powtrzy mu, cho w mniej brutalnej for-
mie, tezy, ktre wczeniej wyoy Selterowi. Stwierdzi,
e Zwizek Sowiecki po 1920 r. znalaz si w takiej samej
sytuacji jak Piotr I, ktry dy do uzyskania przez Rosj
dostpu do morza. Stalin i Mootow zadali wprowa-
dzenia na otw a 50 tys. czerwonoarmistw. Dopiero
w toku rozmw askawie zmniejszyli t liczb do 25 tys.
Armia otewska w dobie pokoju liczya 23 tys. onierzy.
5 padziernika zosta podpisany na Kremlu traktat o po-
mocy wzajemnej midzy ZSRS i otw, ktry zawiera
niemal identyczne postanowienia jak ukad sowiecko-
estoski.
Znlewolenle Lltwy. Wreszcie przysza kolej na Li-
tw. Rozmowy litewsko-sowieckie rozpoczy si w Mos-
kwie 3 padziernika i przebiegay w znacznie mniej na-
pitej atmosferze. W zamian za zgod na wprowadze-
nie sowieckiego kontyngentu wojskowego Litwa miaa
bowiem otrzyma Wileszczyzn. Litwini ostatecznie
zgodzili si na obecno jednostek Armii Czerwonej na
swoim terytorium. Minister spraw zagranicznych Juozas
Urbys prosi jedynie stron sowieck o deklaracj, e
obecno czerwonoarmistw nie bdzie oznacza utraty
przez Litw niepodlegoci. Stalin i Mootow pospieszyli
z odpowiednimi zapewnieniami. Co wicej, owiadczy-
li, e gdyby doszo do prb przejcia wadzy przez litew-
skich komunistw, rzd w Kownie bdzie mg liczy na
pomoc Kremla.
Ostatecznie litewsko-sowiecki pakt o pomocy wzajem-
nej i tajny protok dodatkowy zawierajcy postanowie-
nia wojskowe zosta podpisany 10 padziernika. 20-tys.
kontyngent Armii Czerwonej zosta rozlokowany w stra-
tegicznych punktach Litwy, w kadej chwili umoliwia-
o to Sowietom szybkie opanowanie caego kraju. Armia
litewska wkroczya na Wileszczyzn w nocy 27/28 pa-
dziernika 1939 r.
Dwa dni wczeniej Stalin w rozmowie z Dymitrowem
stwierdzi: myl, e w paktach o pomocy wzajemnej
(Estonia, otwa i Litwa) znalelimy t form, ktra po-
zwoli nam wcign w orbit wpyww Zwizku Sowie-
ckiego szereg pastw. Ale w tym celu musimy si po-
wstrzyma cile przestrzega ich ustroju wewntrz-
nego i niezawisoci. Nie bdziemy dy do ich sowiety-
zacji. Jeszcze przyjdzie czas, e same to zrobi. Taktyk
zastosowan wobec pastw batyckich Stalin uwaa
wic za modelow i by wyranie pod wraeniem rezul-
tatw, jakie przyniosa. Ultimatum, zbrojny szanta, a-
manie traktatw i prawa midzynarodowego miay si
sta staym instrumentem sowieckiej polityki zagranicz-
nej. Hitlera i Stalina poczya nie tylko wsplnota inte-
resw, ale take stosowanych metod.
Wojno z Flnlondlq. Jeszcze wyraniej stao si to
widoczne, gdy Zwizek Sowiecki podj prb wcze-
nia do swojej strefy interesw Finlandii. Ju od wiosny
1938 r. Moskwa stopniowo zwikszaa presj na swojego
pnocno-zachodniego ssiada, domagajc si od Finw
ustpstw terytorialnych, ktre miay jakoby poprawi
bezpieczestwo Leningradu i sowieckiej eglugi w Za-
toce Fiskiej. Armia Czerwona od wiosny 1939 r. roz-
pocza planowanie swoich dziaa ofensywnych prze-
ciwko Finlandii. W pakcie Ribbentrop-Mootow Stalin
zagwarantowa sobie w tej sprawie yczliw niemieck
neutralno.
5 padziernika 1939 r. Mootow wezwa fskiego posa
i zakomunikowa mu, i w zwizku z toczc si w Eu-
ropie wielk wojn strona sowiecka widzi konieczno
jak najszybszego przyjazdu do Moskwy fskiego mini-
stra spraw zagranicznych w celu omwienia aktualnych
kwestii w stosunkach sowiecko-fskich. Wbrew jego
yczeniu, do Moskwy nie uda si jednak fski minister
spraw zagranicznych, ale specjalny emisariusz rzdu Ju-
ho Kusti Passikivi. Jako premier Finlandii w 1920 r. pod-
pisa on ukad pokojowy z bolszewikami w Tartu. Teraz
powierzono mu misj ratowania tego pokoju. Rozmowy
rozpoczy si 12 padziernika. Stalin i Mootow zapro-
ponowali fskiej delegacji podpisanie paktu o pomocy
wzajemnej, podobnego do tych narzuconych ju pa-
stwom batyckim. Gdy Paasikivi, kierujc si posiada-
nymi instrukcjami, propozycj odrzuci, przedstawiono
mu jej nieco zmieniony wariant. Strona sowiecka zacza
si domaga, aby Finlandia oddaa ZSRS w dzieraw na
rweae-
arm|sta
w ekep|e
pe6ctas se-
w|ecke-f|-
sk|e[ we[a
t|mewe[,
``/`+ .
45
a ezar wea '1I
30 lat port Hanko, gdzie miaa zosta zaoona sowie-
cka baza morska wyposaona w artyleri nadbrzen.
Dla ochrony bazy miay zosta rozlokowane jednostki
Armii Czerwonej w sile jednego puku piechoty, dwch
dywizjonw artylerii przeciwlotniczej, dwch pukw
lotnictwa, batalionu czogw razem nie wicej ni
5 tys. onierzy. Finlandia miaa te przekaza Zwiz-
kowi Sowieckiemu w zamian za odpowiednie sowieckie
terytorium swoje wyspy w Zatoce Fiskiej, a take te-
reny na Przesmyku Karelskim, w rezultacie czego gra-
nica fsko-sowiecka miaa zosta przesunita o 25 km
w gb fskiego terytorium, tym samym pozbawiono
by ten kraj fortyfkacji na tzw. linii Mannerheima, zbu-
dowanych dla obrony przed sowieck agresj. Ponadto
Finlandia miaa odda ZSRS zachodni cz Pwyspu
Rybackiego w okolicach Petsamo (co oznaczao kontrol
nad jedynym niezamarzajcym fskim portem i wywo-
zem rud niklu).
Poniewa rzd fski odmwi przyjcia take tych wa-
runkw, 26 listopada 1939 r. Zwizek Sowiecki uciek si
do zaaranowanej prowokacji. Sowiecka artyleria ostrze-
laa ma wiosk Mainila po wasnej stronie granicy. Mo-
otow oskary Finw o dokonanie tego ostrzau i uzna
go za casus belli. Trzy dni pniej ZSRS zerwa stosunki
dyplomatyczne z Finlandi, po czym 30 listopada 1939 r.
Armia Czerwona rozpocza agresj na ten kraj, co dao
pocztek tzw. wojnie zimowej. Incydent z Mainili prze-
szed do historii II wojny wiatowej jako sowiecki odpo-
wiednik niemieckiej prowokacji gliwickiej.
1 grudnia 1939 r., na skrawku ju wyzwolonego przez
Armi Czerwon terytorium Finlandii, w miejscowoci
Terijoki, zostao proklamowane utworzenie tzw. rzdu
ludowego Finlandii z Otto Kuusinenem na czele, ktre-
go zadaniem byo przejcie, jak szybko to tylko moliwe,
wadzy w Helsinkach i objcie kierownictwa przyszej
wadzy ludowej na wyzwolonym [od biao-fnw] te-
rytorium. Moskwa wydaa komunikat, w ktrym uzna-
a rzd Kuusinena za jedyny suwerenny rzd Finlandii
i zadeklarowaa wol rozwizania z nim problemw
w stosunkach sowiecko-fskich. Nastpnego dnia zo-
sta podpisany ukad Kuusinen-Mootow o wzajemnej
pomocy, na mocy ktrego ludowy rzd fski przekazy-
wa ZSRS terytoria, do ktrych Moskwa wczeniej zga-
szaa roszczenia, otrzymujc w zamian cz sowieckiej
Karelii.
Powoanie rzdu Kuusinena i wyznaczenie mu jeszcze
przed rozpoczciem dziaa wojennych zadania przejcia
wadzy w Helsinkach jednoznacznie wskazuje nie tylko
na zamiar wczenia Finlandii do sowieckiej strefy inte-
resw, ale take, w istocie rzeczy, na wol jej sowietyzacji.
W przypadku Finlandii Moskwie nie udao si zastosowa
taktyki maych krokw, ktra zdaa swj egzamin wobec
pastw batyckich. Stalinowi nie pozostao nic innego,
jak przystpi do realizacji swoich planw drog zbrojn.
Jednak, ku jego zaskoczeniu, armia fska stawia zacity
opr. Mimo przygniatajcej przewagi liczebnej i technicz-
nej Armii Czerwonej przez cae tygodnie nie udawao si
nie tylko zrealizowa postawionego przed ni zadania za-
jcia Finlandii, ale nawet sforsowa gwnej pozycji f-
skiej obrony, tzw. linii Mannerheima.
Przeduajcy si konfikt z Finlandi zacz w kocu
bardzo komplikowa pooenie midzynarodowe Zwiz-
ku Sowieckiego. wiatowa opinia publiczna jednoznacz-
y
nie opowiadaa si po stronie Finw, czego symbolicz-
nym ju tylko wyrazem byo uznanie ZSRS za agresora
i usunicie go z Ligi Narodw. Nacisk opinii publicznej
na rzdy Francji i Wielkiej Brytanii, wraz z nadziejami
na uksztatowanie gwnego teatru dziaa wojennych
w Europie Pnocnej, nawet za cen sformalizowania so-
juszu sowiecko-niemieckiego, stopniowo zwiksza ry-
zyko interwencji mocarstw zachodnich w wojn sowie-
cko-fsk po stronie Finlandii.
Dodatkowo przeduajca si wojna coraz wyraniej
wydobywaa na wiato dzienne saboci Armii Czer-
wonej. Ogromne straty, ofcjalnie sigajce 230 tys. po-
legych, a nieofcjalnie zbliajce si do 1 mln, w porw-
naniu do strat fskich (ok. 23 tys. polegych) wiadczyy
o skali kompromitacji. W tych warunkach, cho sytuacja
na froncie zacza si w lutym 1940 r. przechyla na stro-
n sowieck, Moskwa zdecydowaa si wojn zakoczy.
12 marca 1940 r. zosta zawarty pokj. Finlandia utraci-
a cz terytorium na Przesmyku Karelskim w Wybor-
giem, ale zachowaa niepodlego. Moskwa za wycofa-
a uznanie dla rzdu Kuusinena.
Nie oznaczao to jednak, e Sowieci zrezygnowali
z planw podporzdkowania sobie Finlandii. Postano-
wili jedynie przeczeka niekorzystny dla siebie moment.
Nieprzypadkowo w listopadzie 1940 r. Mootow podczas
swoich berliskich rozmw domaga si od Hitlera po-
twierdzenia przyznanego ZSRS w sierpniu 1939 r. prawa
do wczenia Finlandii do sowieckiej strefy interesw.
Upadek Francji zmieni sytuacj o tyle, e planowana od
lata 1940 r. przez sowiecki Sztab Generalny nowa ofen-
sywa przeciwko Finlandii zacza by wizana z przygo-
towaniami do wojny z III Rzesz.
Zobr republlk boItycklck. Wiosn 1940 r.
rozpoczy si dziaania zbrojne na zachodzie Europy.
Sukcesy Wehrmachtu podsycay w Europie Wschodniej
nadzieje na zaamanie si wsppracy sowiecko-niemiec-
kiej. W krajach batyckich liczono, e umocnienie si Nie-
miec oddali od nich grob utraty suwerennoci. W Fin-
landii za liczono na niemieck pomoc na wypadek po-
wtrki sowieckiej napaci. To wyczekiwanie na pomoc
III Rzeszy nie mogo zosta niezauwaone w Moskwie.
Niemcy byli wszake jedynym mocarstwem europejskim,
ktre potencjalnie mogo wpyn na ukad si nad Baty-
kiem. Wydaje si, e nieprzypadkowo tego samego dnia,
gdy oddziay niemieckie wkraczay do Parya, 14 czerw-
ca 1940 r., rzd sowiecki postanowi skoczy z artami
i przystpi do likwidacji ostatnich elementw suweren-
noci Litwy, a dwa dni pniej take otwy i Estonii.
Pastwa batyckie ponownie spotkay si z sowieckim
ultimatum. Zadano od nich zgody na rozmieszczenie
dodatkowych wojsk sowieckich na swoim terytorium.
Tym razem szo jednak o wprowadzenie a kilku korpu-
sw, w sumie kilkusettysicznych. W praktyce oznacza-
o to cakowit okupacj. Zaktywizowano te litewskich,
otewskich i estoskich komunistw. W cigu nastpnych
dwch miesicy nowe marionetkowe wadze wystpiy do
066t|a| sew
ck|e wkracta[
6e kq|,
`. .:...+ `+ .
46
ZSRS z prob o przyjcie Estonii, otwy i Litwy w skad
ojczyzny proletariatu. Na niemal 50 lat niepodlege re-
publiki nadbatyckie zostay wymazane z mapy Europy.
Zobr Besorobll l PInocnej Bukowlny.
Zajcie Parya przyspieszyo sowieckie dziaania zmie-
rzajce do rewindykacji rumuskiej Besarabii i, niejako
przy okazji, do wczenia do ZSRS ssiadujcej z Besa-
rabi Bukowiny. Temu ostatniemu zamiarowi sprze-
ciwili si jednak Niemcy, wskazujc na postanowienia
ukadu Ribbentrop-Mootow, w ktrych mowa bya je-
dynie o ich braku zainteresowania sowieckimi zamiara-
mi dotyczcymi Besarabii. Ostatecznie Sowieci zgodzi-
li si z niemieckimi zastrzeeniami i ograniczyli swoje
dodatkowe aspiracje do Pnocnej Bukowiny. Mootow
zakomunikowa jednak niemieckiemu ambasadorowi,
e sprawa Poudniowej Bukowiny nie jest dla strony so-
wieckiej kwesti zamknit i e Zwizek Sowiecki bdzie
chcia do niej powrci w przyszoci.
Po uzyskaniu akceptacji Berlina, 26 czerwca 1940 r.
Mootow wezwa do siebie rumuskiego posa w Mos-
kwie Gheorghie Davidescu i wrczy mu ultimatum dla
rzdu rumuskiego z daniem zwrotu Besarabii oraz
przyczenia do ZSRS Pnocnej Bukowiny. Termin
upywa po 24 godzinach. 27 czerwca, w rezultacie dra-
matycznych dyskusji i pod wpywem naciskw Berlina,
zapada w Bukareszcie decyzja o niestawianiu oporu
i przyjciu sowieckiego ultimatum. Wieczorem, niemal
w ostatniej chwili przed upywem terminu ultimatum,
Davidescu przekaza Mootowowi zgod rzdu rumu-
skiego na sowieckie warunki. Nie zadowolio to jednak
Moskwy. Mootow zada dodatkowo, aby armia ru-
muska opucia Besarabi w terminie 4 dni, za odpo-
wied strona rumuska miaa przekaza do godz. 12.00,
28 czerwca. Take to drugie ultimatum zostao przez Bu-
kareszt przyjte, a armia rumuska zacza wycofywa
si z Besarabii i Pnocnej Bukowiny. W lad za arier-
gard wojsk rumuskich do obu prowincji zaczy wkra-
cza jednostki Armii Czerwonej, ktre nastpnego dnia
osigny lini rzeki Prut. W ten sposb ostatni punkt
sowiecko-niemieckiego porozumienia o rozgraniczeniu
stref interesw z 23 sierpnia 1939 r. zosta zrealizowany.
Asplrocje boIkonskle. W sierpniu 1939 r.
Zwizek Sowiecki nie by zainteresowany ekspansj na
Bakany. Aspiracje Stalina nie wykraczay poza rewin-
dykacj ziem byej biaej Rosji, cho Hitler by gotw od-
da Sowietom nawet Bosfor i Dardanele. W tym czasie
los Pwyspu Bakaskiego rwnie nie bardzo fhrera
interesowa. Wybuch wojny sprawi, i stopniowo wzra-
stao niemieckie zainteresowanie gospodarcze Rumuni.
W lad za nim pojawiy si i interesy polityczne. Rewin-
dykacja Besarabii bya dla Sowietw trudna do zreali-
zowania tak dugo, jak wynik starcia Niemiec z Francj
i Wielk Brytani pozostawa nierozstrzygnity. Upadek
Francji, poczonej z Rumuni sojuszem obronnym na
wypadek sowieckiej agresji, umoliwi Stalinowi signi-
cie po Besarabi i Pnocn Bukowin.
Krok ten naruszy jednak specyfczn rwnowag si
zapewniajc spokj na Bakanach. Z pretensjami wo-
bec Rumunii wystpiy Wgry i Bugaria. W rezultacie
III Rzesza musiaa przyj rol andarma, w imi ju nie
tylko wasnych interesw gospodarczych, ale take ze
wzgldu na uzyskan hegemoni polityczno-wojskow
w Europie. Wanie tego ostatniego brakowao stronie
sowieckiej, aby po zawaleniu si stabilnoci Bakanw,
tak jak Rosja przed I wojn wiatow, wcign na orbit
swoich wpyww przynajmniej cz pastw regionu.
Loborotorlum sowletyzocjl. Budowa sowie-
ckiej strefy wpyww w Europie Wschodniej w latach
193940 bya moliwa wycznie w cisej wsppracy
z III Rzesz. Wielka Brytania i Francja latem 1939 r. nie
zgodziy si na przyznanie Stalinowi wolnej rki w Euro-
pie Wschodniej, natomiast Hitler nie mia nic przeciwko
temu, aby w zamian za niemieszanie si do jego planw
wobec Polski i Francji Stalin odbudowa granice rosyjskie-
go imperium w ksztacie przedrewolucyjnym. Metody, po
jakie Zwizek Sowiecki siga rozszerzajc uzyskan od
Hitlera stref swoich wpyww, nie odbiegay od tych sto-
sowanych przez fhrera. By to okres laboratoryjny, w kt-
rym powstaway instrumenty i sposoby sowietyzacji, po
ktre w znacznie szerszej skali Stalin sign po 1945 r.
Niemal za kadym razem nastpowaa ona stopnio-
wo. Pod oson bagnetw Armii Czerwonej powstaway
tzw. rzdy ludowe, ktre nastpie wystpoway z inicja-
tywami zacienienia stosunkw ze Zwizkiem Sowiec-
kim i rewolucyjnymi de facto programami przemian
spoeczno-gospodarczych, upodabniajcych stopniowo
ustrj do sowieckiego wzorca.
Dzlejowo konlecznos? Ze strategicznego
punktu widzenia nowe zdobycze terytorialne w bardzo
jednak ograniczony sposb przyczyniy si do poprawy
bezpieczestwa Zwizku Sowieckiego, cho do dzi spo-
ra cz historykw rosyjskich, powielajc propagando-
we sowieckie tezy, tak wanie interpretuje tzw. dziejow
konieczno. Uzasadniaa ona jakoby postpowanie Sta-
lina wobec Polski, pastw batyckich, Finlandii i Rumu-
nii w latach 193940.
Gdyby motywacj Stalina byo istotnie zwikszenie
bezpieczestwa ZSRS w obliczu zbliajcego si star-
cia z III Rzesz, powinien by raczej zabiega o yczli-
wo ssiadw. Gdyby rzeczywicie przygotowywa kraj
do obrony przed niemieck agresj, by moe zajcie
pastw batyckich daoby si jako uzasadni. Ale Ar-
mia Czerwona bya szykowana do dziaa ofensywnych,
ktre miay by prowadzone gboko na terytorium nie-
przyjaciela, w Generalnym Gubernatorstwie i Prusach
Wschodnich. Dlatego do odparcia niemieckiej agresji
22 czerwca 1941 r. bya kompletnie nieprzygotowana. Po-
tencjalne korzyci strategiczne, zwizane z inkorporacj
pastw batyckich do ZSRS, nie zostay wykorzystane.
Co wicej, prby wczenia do sowieckiej strefy intere-
sw Finlandii oraz rewindykacja Besarabii od Rumunii
doprowadziy do tego, i pastwa te szukay rewanu na
Zwizku Sowieckim w sojuszu z Hitlerem (art. s. 108).
8LAT0Mlh 0[88kl
!ew|eck| peqra-
a|cta|k w|ta
w k|ea|, aa
qraa|c ta[te[
8esara|||,
prte6staw|c|e-
|a a|em|eck|e[
kem|s[| prte-
s|e6|ecte[,
`+ ..:..+
47
a ezar wea '1I
I w o n a
K o c h a n o w s k a
Polska w wyniku realizacji paktu Ribbentrop-Mootow zostaa
nie tylko napadnita, ale i podzielona midzy zaborcw. Na jej
ziemiach obaj agresorzy zaprowadzili wasne porzdki okupacyjne.
lV raz||ar Pa|sk|
lqtekac[a
|e|akw
w ekres|e
ekapac[|
h|t|erewsk|e[,
||.+|.+
+|.+.+
Niemiecka polityka okupacy|na
Terror wojenny. Pocztkowo znaczna cz spo-
eczestwa polskiego sdzia, e okupacja niemiecka b-
dzie przypominaa t z lat I wojny. Szybko przyszo si
rozczarowa. Hitler, z jednej strony propagujc obraz
Polski jako pastwa sezonowego, powstaego czcio-
wo z byych prowincji pruskich, z drugiej przekonujc
o rasowej niszoci Sowian, nie zamierza i na ad-
ne ustpstwa. Pokazay to ju pierwsze tygodnie wojny,
charakteryzujce si terrorem niespotykanym dotych-
czas w Europie: masowe bombardowania i ostrzeliwa-
nie kolumn cywilnych uciekinierw, rozstrzeliwanie
zakadnikw i jecw wojennych, publiczne egzekucje,
grabie mienia. Szczeglnie brutalny charakter dziaa-
nia te przybray na Pomorzu, gdzie masowo mordowa-
no pensjonariuszy szpitali psychiatrycznych. Szacuje si,
e od wrzenia 1939 r. do wiosny 1940 r. poddano euta-
nazji 7,7 tys. osb. Oglnie do 25 padziernika 1939 r.,
tj. w okresie funkcjonowania administracji wojennej,
liczba wszystkich zamordowanych przez onierzy Weh-
rmachtu, Einsatsgruppen (grupy operacyjne), Wafen SS
i Selbstschutzu (oddziay mniejszoci niemieckiej) wy-
nosia do 20 tys.
Admlnlstrocjo okupocyjno. Cz ziem pol-
skich przyczono do Rzeszy (92 tys. km kw., ok. 10 mln
ludnoci) i utworzono z nich dwa okrgi: Gdask Prusy
Zachodnie oraz Kraj Warty. Tzw. Rejencj Ciechanowsk
wcielono do Prus Wschodnich, za tereny Grnego l-
j y j j
ska, lska Cieszyskiego, ywiecczyzny i Zagbia D-
y g
browskiego poczono ze lskiem niemieckim, tworzc
y g y y y g
prowincj lsk. W odrnieniu od starych landw,
funkcje urzdnicze (namiestnik) i partyjne (gauleiter)
byy powierzane jednej osobie (analogicznie na niszych
szczeblach, np. kreisleiter i starosta).
48
Z pozostaych terenw centralnej Polski (95 tys. km kw.,
11,5 mln ludnoci) utworzono tzw. Generalne Guberna-
torstwo (z rezydujcym w Krakowie generalnym guber-
natorem Hansem Frankiem), podzielone na 4 dystrykty:
warszawski, lubelski, radomski i krakowski. Po ataku na
ZSRS Biaostocczyzn wczono do Rzeszy jako dystrykt
biaostocki, a ze wschodniej Maopolski utworzono dys-
trykt galicyjski GG, ktre miao teraz 145 tys. km kw.
i 16,6 mln mieszkacw. Na wszystkich okupowanych
obszarach zlikwidowano polsk administracj, wik-
szo organizacji spoecznych, zakazano dziaalnoci
politycznej. Polacy mogli zajmowa stanowiska jedynie
na szczeblu lokalnym (sotys, wjt, burmistrz w maych
miastach). Na podbitych terenach nakaday si na sie-
bie dziaania administracji cywilnej, aparatu SS, tajnej
policji pastwowej (gestapo) i struktur wojskowych. Po-
zostawiono polsk policj (popularnie nazywan grana-
tow), nie miaa ona jednak prawa do interwencji wobec
obywateli Rzeszy.
Polltyko ludnosclowo. Polityka ludnociowa
opieraa si na ideologii rasistowskiej. Niemiecka rasa
panw chciaa sobie zapewni zarwno przestrze y-
ciow (Lebensraum), jak i izolacj od Sowian i ydw.
Celowi temu suy miaa polityka przesiedlecza, praca
przymusowa, germanizacja, a przede wszystkim ekster-
minacja ydw.
Zasady izolacji ludnoci ydowskiej okrelono ju
w rozkazie z 21 wrzenia 1939 r., polecajc koncentracj
ydw w wikszych miastach, moliwie blisko linii kole-
jowych. Ogem Niemcy utworzyli na ziemiach polskich
ok. 400 gett. Pierwsze powstao 28 padziernika w Piot-
rkowie Trybunalskim, najwiksze funkcjonoway w o-
dzi i Warszawie. Do tzw. ostatecznego rozwizania kwe-
stii ydowskiej (Endlsung) przystpiono ju po ataku
na ZSRS. Dziaaniom Einsatzgruppen (art. s. 102) towa-
rzyszyy wtedy pogromy dokonywane przez ludno pol-
sk, ukraisk i litewsk. Do koca 1941 r. Einsatzgrup-
pen wymordoway ok. 500 tys. ydw, przede wszystkim
na ziemiach uprzednio okupowanych przez ZSRS. We
wrzeniu 1941 r. dokonano w Auschwitz pierwszej egze-
kucji za pomoc gazu, w grudniu tego roku utworzono
pierwszy obz zagady w Chemnie nad Nerem. Kolejne
powstay w Becu, Sobiborze i Treblince. Na terenie GG
zaczto na skal masow zabija ydw w 1942 r.
Deportacje z terenw przyczonych do Rzeszy zacz-
y si ju w1939 r. Jesieni doszo do pierwszych dzikich
wypdze, szczeglnie na Pomorzu. Planowe wysiedle-
nia rozpoczto w grudniu w Kraju Warty, gdzie w cigu
17 dni usunito prawie 90 tys. Polakw i ydw. Zwol-
nione miejsca zasiedlane byy przez Niemcw ciganych
w ramach tzw. akcji Heim ins Reich z Europy rodko-
j y y g y
wo-Wschodniej. Ogem do 15 marca 1941 r., kiedy wa-
dze wstrzymay masowe przesiedlenia, deportowano do
GG, zazwyczaj niezwykle brutalnie, ok. 400 tys. ludzi; ok.
500 tys. przesiedlono w obrbie ziem przyczonych. Jesie-
ni 1941 r. Gwny Urzd Osadnictwa Rasowego SS po-
stanowi obj niemieck akcj osiedlecz tereny Zamoj-
szczyzny, co miao by pierwszym krokiem na drodze do
realizacji Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan
Ost, art. s. 97). Do lata 1943 r. wypdzono stamtd z 300
wsi ok. 110 tys. chopw (ok. 58 tys. ucieko samych).
Do akcji germanizacyjnej przystpiono jesieni 1939 r.,
ale zasady tzw. Niemieckiej Listy Narodowej usystema-
tyzowano w marcu 1941 r., wprowadzajc 4 kategorie
volksdeutschw. Jedynie 1 i 2 grupa otrzymywaa au-
tomatycznie niemieckie obywatelstwo. W Kraju Warty,
gdzie volkslista suya segregacji rasowej, zapisano na
ni niewiele osb. Za to na obszarach Pomorza Gda-
skiego i Grnego lska, pod grob deportacji i wy-
waszczenia (ale te z oportunizmu), due grupy ludno-
ci polskiej oraz Kaszubi i lzacy zadeklarowali si ja-
g y
ko Niemcy. W GG volkslist podpisao ok. 100 tys. ludzi
(mniej ni 1 proc.). W celu ograniczenia przyrostu natu-
ralnego wrd ludnoci polskiej na ziemiach inkorporo-
wanych wprowadzono cenzus wiekowy dla zawieranych
maestw: dla kobiet do 25, a dla mczyzn do 28 roku
ycia.
Robotnicy przymusowi (w sumie 2,8 mln) rekrutowa-
li si ze wszystkich obszarw Polski, z przewag rejonw
typowo rolniczych. Pocztkowo zdarzay si jeszcze do-
browolne wyjazdy, jednak od 1941 r. Niemcy uzupeniali
braki siy roboczej poprzez apanki i aresztowania. Oku-
pant wprowadzi obowizek pracy dla Polakw pomi-
dzy 14 a 60 rokiem ycia.
Ludno polska podlegaa specjalnym regulacjom
prawnym (tzw. prawo karne dla Polakw). W sferze pub-
N|em|ecc
te|a|erte
e|serwa-
[ p|eac
pe|sk
w|esk,
:.:. `` .
b||S
|O||O
\|||O
|O|A|
b+|OS
||A|O\
|AO\||
|O|
\A|SA\A
|\O\
W
i
s
a
S
a
n
B
u
g
N
a
r
e
w
Generalne Gubernatorstwo
Ziemie b. Czechosowacji
anektowane przez Polsk
w 1938 r.
Ziemie przyczone
do Litewskiej SRS
po aneksji pastwa
litewskiego przez
Zwizek Sowiecki
Wolne
Miasto
Gdask
Polska
okupowana
||r|. pcJ.|.|u
.|on || .g uk|.Ju
||bbort.cpVc|ctc.
Arokso |.ktyc.ro
r|on|ock|o
(to.ory bo.pcs.oJr|c
.|c.cro Jc |.os.y
| ckupc..ro)
sc.|ock|o
s|c..ck|o
||to.sk|o
49
a ezar wea '1I
licznej obowizywaa cisa segregacja (Nur fr Deuts-
che): w rodkach komunikacji, handlu (oddzielne sklepy,
a na bazarach godziny handlu), gastronomii i rozrywce,
nie mwic ju o niemieckich dzielnicach mieszkanio-
wych.
Polltyko gospodorczo. Polityka gospodarcza
zakadaa maksymaln eksploatacj okupowanych ob-
szarw. Dla terenw wcielonych do Rzeszy stworzono
odpowiednie regul acje prawne i powoano specjalne
urzdy: w padzierniku 1939 r. Gwny Urzd Powier-
niczy Wschd i w lutym 1940 r. Wschodnioniemieckie
Towarzystwo Gospodarowania Ziemi. Przy ich pomo-
cy przejto cae mienie pastwa polskiego, organizacji
politycznych i spoecznych, zwizkw wyznaniowych,
osb prywatnych, przedsibiorstw przemysowych, f-
nansowych, transportowych, ponad 90 proc. budynkw
mieszkalnych, zakadw rzemielniczych, rolnych, han-
dlowych. Wywoono surowce, waluty, kruszce, dzie-
a sztuki, ksigozbiory. Rekwirowany majtek poprzez
pastwowe powiernictwo trafa w rce przesiedlanych
Niemcw lub volksdeutschw. Do koca 1941 r. zarekwi-
rowano m.in. 214 tys. nieruchomoci i 38 tys. obiektw
przemysowych. Do lutego 1942 r. wywaszczono bli-
sko 900 tys. gospodarstw rolnych o cznej powierzchni
8 mln ha.
Rwnie GG traktowane byo jako zaplecze materiao-
wo-ywnociowe. Tu take powoano w listopadzie 1939 r.
Urzd Powierniczy do administrowania rekwirowanym
majtkiem. Do poowy 1942 r. Niemcy przejli kilka ty-
sicy przedsibiorstw, ok. 200 tys. sklepw i warsztatw,
ok. 50 tys. zabudowanych parcel oraz 2,6 tys. gospodarstw
rolnych. Chopi obarczeni zostali obowizkiem dostarcza-
nia kontyngentw, czsto wymuszanych przemoc i kar-
nymi ekspedycjami. Zakadano, e koszty funkcjonowa-
nia administracji musi pokry ludno lokalna, std pod-
wyszanie podatkw, rekwizycje, opaty specjalne i karne.
W grudniu 1939 r. powoano do ycia Bank Emisyjny
w Polsce, emitujcy zote tzw. krakowskie (od gwnej sie-
dziby banku). Polityka monetarna polegaa na utrzymy-
waniu wysokiej stopy infacji, co z jednej strony prowa-
dzio do zuboenia spoeczestwa polskiego, a z drugiej
pozwalao atwo zaspokoi potrzeby wadz niemieckich.
Hlszczenle kultury. Niszczenie kultury polskiej
odbywao si poprzez likwidacj uniwersytetw i szk
wyszych. Mogy dziaa, z jzykiem niemieckim jako
wykadowym, szkoy techniczne, zdegradowane jednak
do poziomu technikw. Pozwolono na ksztacenie na po-
ziomie podstawowym (od 9 do 14 roku ycia), ktre jed-
nak rzadko funkcjonowao z powodu braku kadr. Skon-
fskowano i pozamykano muzea, biblioteki i wszelkie
placwki kulturalne. Ukazywaa si jedynie ocenzuro-
wana polskojzyczna prasa, zwana potocznie gadzinow,
serwujca mieszank propagandy i rozrywki na bardzo
niskim poziomie.
Terror okupocyjny. System terroru opiera si na
permanentnych represjach. W najgorszej sytuacji znalaza
si inteligencja, ktra jako elita przywdcza narodu i ba-
za ewentualnego oporu podlegaa w pierwszej kolejnoci
fzycznej eliminacji. Aresztowania i masowe egzekucje
intelektualistw, dziaaczy politycznych, przedstawicie-
li wolnych zawodw, ziemian, nauczycieli, ksiy zaczy
si jesieni 1939 r. Do koca roku na ziemiach wcielonych
do Rzeszy stracio ycie ponad. 40 tys. osb: ok. 30 tys. na
Pomorzu, ok. 10 tys. w Kraju Warty, 1,5 tys. na Grnym
lsku i ok. 1 tys. w Rejencji Ciechanowskiej. W listopa-
y j y y y
dzie 1939 r. podczas tzw. Sonderaktion Krakau uwiziono
profesorw krakowskich uczelni; aresztowano take pro-
fesorw KUL. W majulipcu 1940 r. w ramach tzw. Akcji
AB zamordowano w GG ok. 3,5 tys. osb i wysyano do
obozw koncentracyjnych kolejne 20 tys. W Warszawie
masowych egzekucji dokonywano w Palmirach. W lipcu
1941 r. we Lwowie zamordowano kilkudziesiciu profe-
sorw wraz z rodzinami, podobnie byo w Stanisawowie
i w Wilnie. Ogem podczas okupacji niemieckiej zgino
ok. 40 proc. osb z wyszym wyksztaceniem oraz 2,5 tys.
duchownych. Terror podtrzymyway masowe egzekucje,
uliczne apanki, godzina policyjna, obozy koncentracyj-
ne, wizienia i areszty, pacyfkacje wsi, stosowanie reguy
odpowiedzialnoci zbiorowej.
3owiecka polityka okupacy|na
Okupocjo klosowo. Aneksja wschodnich wo-
jewdztw Rzeczpospolitej (51,5 proc. terytorium;
ok. 13,2 mln ludnoci) bya przez Moskw ofcjalnie mo-
tywowana ochron Biaorusinw i Ukraicw w sytuacji
upadku buruazyjnego pastwa polskiego. Wojska so-
wieckie witane byy, szczeglnie przez biedniejsze war-
stwy mniejszoci narodowych, z nadziej na popraw
bytu. Podobnie jak pod okupacj niemieck, rwnie na
Kresach celem polityki nowych wadz byo zatarcie la-
dw pastwowoci polskiej, przede wszystkim przez usu-
nicie najbardziej wiadomych grup, bdcych nonikiem
tradycji narodowej. Jeeli jednak okupanci niemieccy si-
gali po argumentacj ideologiczn i rasistowsko-etnicz-
n, to w tym przypadku gwn rol odgryway kwestie
klasowe i zabezpieczenie si przed ewentualnym dziaa-
niem podziemia zbrojnego. Uderzenie skierowane byo
w przedstawicieli starego porzdku politycznego, spo-
ecznego i ekonomicznego. Przynaleno etniczna bya
raczej pochodn, ale biorc pod uwag sytuacj na wscho-
dzie Polski, represje dotkny przede wszystkim Polakw.
Postpujce za regularnym wojskiem jednostki NKWD,
podobnie jak ich niemieckie odpowiedniki, miay przygo-
towane imienne listy osb przeznaczonych do aresztowa-
nia, gwnie rnych kategorii urzdnikw pastwowych.
Armia Czerwona od pocztku wrogo odnosia si do pol-
skich ofcerw, ktrych ponad tysic zostao rozstrzela-
nych w pierwszych dniach wojny.
Admlnlstrocjo okupocyjno. Rosjanie trakto-
wali zajte terytoria jako integraln cz ZSRS. Aby za-
chowa pozory samostanowienia, zorganizowano naprd-
ce lokalne wybory, w ktrych wyoniono narzuconych
przez komunistw przedstawicieli. Ci rycho zwrcili si
do Rady Najwyszej ZSRS z prob o przyczenie odpo-
wiednio do Biaoruskiej lub Ukraiskiej Socjalistycznej
Republiki Sowieckiej. Z pocztkiem listopada 1939 r. caa
ludno staa si wic obywatelami Zwizku Sowieckiego,
a na zajtych terenach przystpiono do intensywnej uni-
fkacji systemu politycznego, gospodarczego i prawne-
go. Terenowe organy administracji (komitety bd rady)
obsadzone zostay dyspozycyjnymi przedstawicielami,
wprowadzono sowieckie urzdy, instytucje oraz milicj.
Zdelegalizowano wszystkie partie polityczne i organizacje
spoeczne. Dziaalno prowadzia jedynie WKP(b) i pod-
porzdkowane jej organizacje. Nowy podzia terytorial-
ny tworzy 11 obwodw (oblasti): baranowicki, brzeski,
drohobycki, grodzieski, lwowski, moodecki, piski, r-
wieski, stanisawowski, tarnopolski i woyski. Te z ko-
lei dzieliy si na rejony i niej na gminy. Okrg wileski
przyczony zosta do niepodlegej Litwy.
Polltyko ludnosclowo. Tylko w pierwszym
okresie polityka ludnociowa podsycaa narodowocio-
we antagonizmy, grajc na antypolskich nastrojach. Pod
0f|cerew|e
h|t|erewsk|
| sew|eck|,
'|., ,|'+'. .
. ,.+..: .|+':..+
'.... 1:m+.'+.,,.:,
m.1, '. '.,+-
.,,.,m. +.m.+m.,
.+| ,|',
..:..+ `` .
50
hasami ukrainizacji i biaorutenizacji wypierano jzyk
polski ze szkolnictwa czy urzdw. Szybko jednak, jak
w pozostaych republikach, zaczto akcj intensywnej
rusyfkacji, tpic wszelkie separatyzmy narodowo-
ciowe, zakcajce przebieg budowy jednolitego spoe-
czestwa komunistycznego. Skutecznym narzdziem
pacyfkacji nastrojw byy deportacje. Przede wszyst-
kim postanowiono pozby si przedstawicieli polskiej,
ydowskiej, ukraiskiej i biaoruskiej inteligencji oraz
wszelkich dziaaczy narodowych i spoecznych. Wbrew
pokutujcym wci pogldom o milionach deportowa-
nych, szacuje si obecnie, e w kilku falach przesied-
le (luty 1940 czerwiec 1941 r.) wywieziono na Sy-
beri i do Kazachstanu ok. 330 tys. obywateli polskich.
Tak jak w przypadku wysiedle niemieckich dziaano
z zaskoczenia (noc lub o wicie), a deportowani tracili
praktycznie cay majtek. Niemae grupy obywateli pol-
skich przesiedlono zarwno do ssiednich republik, jak
i w ramach rodzimej jednostki administracyjnej (co jed-
nak w przypadku Ukrainy rwnao si nieraz transfero-
wi o wieleset kilometrw).
Spord ok. 110 tys. obywateli polskich aresztowanych
w latach 193941, 40 tys. zostao wywiezionych do obo-
zw w gbi ZSRS. Kolejnych ok. 150 tys. zostao powoa-
nych do Armii Czerwonej, a do pracy (gwnie w Donba-
sie) skierowano ok. 50 tys. osb. Rwnie cz z 240 tys.
wzitych do niewoli onierzy polskich skierowano do
obozw pracy przymusowej rozrzuconych na obszarze
caego ZSRS. Mona wic przyj, e rne formy przy-
musowych migracji objy w latach 193941 na Kresach
ok. 700 tys. osb. Z kolei na tereny wcielone napyno
kilkaset tysicy Rosjan, cywilnych i wojskowych funk-
cjonariuszy wraz z rodzinami.
Polltyko gospodorczo. Nacechowana ideolo-
gi polityka gospodarcza charakteryzowaa si takim
samym centralizmem i nieudolnoci jak w pozostaych
republikach. Permanentny defcyt wszystkich podstawo-
wych artykuw bardzo szybko sta si powszechn bo-
lczk. Wojsko oraz urzdnicy partyjni i pastwowi ma-
sowo wykupywali wszelkie dostpne towary i wywozili je
caymi transportami w gb Rosji. Prywatnemu rabun-
kowi towarzyszya bezwzgldna eksploatacja pastwo-
wa: wywoono cae fabryki, surowce, bydo, urzdzenia
techniczne, zapasy ywnoci, drewno. Chaos pogbia
wprowadzony wysoki kurs rubla do zotego (przez pe-
wien czas obie waluty funkcjonoway rwnolegle). Poza-
mykano prywatne zakady wytwrcze, zakazano wolne-
go handlu i znacjonalizowano fabryki i banki (wysyajc
byych wacicieli do wizie). Przez pewien czas tolero-
wano jedynie prywatne rzemioso. Przeprowadzono par-
celacj wikszych majtkw rolnych, szybko jednak za-
czto namawia chopw do tworzenia kochozw. Wy-
znaczono im take przymusowe kontyngenty.
Polltyko kulturolno. Sowiecki okupant pozwala
na szcztkowe przejawy ycia kulturalnego, szczeglnie
w silnym orodku lwowskim, gdzie znalazo schronienie
wielu przedwojennych literatw i artystw (cho wielu
z nich skoczyo w wizieniach i agrach). Wydawano tu
polskojzyczne gazety, dziaa Polski Teatr Ludowy i pol-
ska sekcja radiowa. Wszystko pod czujnym okiem cenzury.
Na uczelniach zaczto reorganizacj i wymian kadry, ale
spor autonomi cieszyo si rodowisko lwowskich mate-
matykw, fzykw i chemikw. Drugim takim orodkiem
byo Wilno, zarwno pod jurysdykcj litewsk, jak i od
lata 1940 r. sowieck. Przeobraeniu uleg system owia-
ty. Na miejsce likwidowanych szk polskich powstaway
ukraiskie, biaoruskie, litewskie. W nielicznych naucza-
no po polsku. Za to wprowadzony powszechny obowizek
szkolny spowodowa, e ksztacia si wiksza liczba dzieci
ni przed wojn. Polityka wyznaniowa drastycznie ogra-
niczya publiczne formy ycia religijnego. Wszechobecna
bya uprawiana na radzieck mod propaganda. Krzy-
kliwe hasa, wiece, akademie, odczyty na kadym kroku
przekonyway do ideologii komunistycznej.
Terror okupocyjny. Apa-
rat terroru skupia si w rkach
wszechwadnego NKWD. Dzie-
sitki tysicy funkcjonariuszy
przerzuconych gwnie z repub-
lik zauralskich oraz rzesza miej-
scowych specjalnie przeszkolo-
nych dziaaczy partyjnych byy
nie tylko oczyma i uszami par-
tii, ale te jej karzc rk. Do
czerwca 1941 r. aresztowano
ok. 110 tys. osb narodowoci
polskiej, wykonano ok. 22 tys.
wyrokw mierci za rzeczywiste
bd urojone wystpienia prze-
ciwko porzdkowi publicznemu.
NKWD przekazano take ju-
rysdykcj nad polskimi jecami
wojennymi, w tym 25 tys. ofce-
rw i podofcerw, z ktrych bli-
sko 15 tys. rozstrzelano w Katy-
niu, Charkowie i Twerze. Wraz
z nimi rozstrzelano ok. 7 tys.
winiw (gwnie policjantw
i urzdnikw). Bestialskich mor-
dw na winiach dopucio si
NKWD take w trakcie wyco-
fywania w czerwcu/lipcu 1941 r.
Zgino wwczas kilkanacie ty-
sicy ludzi.
lT0hA k0|hAh0T8kA
Masakra k
ska t w|esa
194 r., .+ ||
,.| !.''+...
'..+.,.
. ,.| .'|
'.:m.:., .|.'-
..: !.1,.+.1-
.:, 'm.,. '':1.:,,
'+1+,, :''.m.+-
.: .|'. ,''..'
|..:.., '..:..:.
`+` .
51
a ezar wea '1I
J a c e k
T e b i n k a
Gdy kontynent europejski leg u stp Adolfa Hitlera,
sprzymierzonego z Jzefem Stalinem, kluczowymi postaciami
w dziele przeciwstawienia si Niemcom stali si premier Wielkiej
Brytanii Winston S. Churchill i prezydent USA Franklin D. Roosevelt.
|raak||a
0. keesee|t
| W|astea Char-
ch||| aa pek|a-
6t|e paacera|ka
,|r|ace
ef Wa|es,
1.: ,.,,'.
'+.| ||'+.|,.',,
` .:.,..+
Wojno z Bltlerem, oIerto dlo Stollno. Jesz-
cze rok wczeniej wydawao si, e kariera polityczna tego
konserwatysty, a wczeniej liberaa skoczya si. Wybuch
wojny i sabe przywdztwo Nevillea Chamberlaina wraz
z porak brytyjsk w Norwegii wyniosy jednak Winsto-
na S. Churchilla do wadzy. Ten zacieky antykomunista
by co najmniej od koca 1938 r. zwolennikiem pogldu
e bez wsppracy ze Zwizkiem Radzieckim nie uda si
powstrzyma ekspansji Hitlera. Od sierpnia 1939 r. prze-
bieg wypadkw zdawa si jednak zaprzecza jego nadzie-
jom. Jzef Stalin nie zamierza da si wcign do wojny
z Trzeci Rzesz, ktrej potgi si obawia. Wybra podzia
stref wpywu z Hitlerem w Europie Wschodniej i pomg
mu w agresji na Polsk, a nastpnie w dokonaniu jej roz-
bioru (art. s. 47). W Londynie postrzegano dziaania ZSRS
jako cakowicie realistyczne, majce na celu, poprzez po-
zorn neutralno, wycignicie jak najwikszych korzyci,
podczas gdy wielcy antagonici osabiali si wzajemnie.
Dla przyszego zwycistwa nad Niemcami i ich sojusz-
nikami kluczowe byy decyzje podjte jeszcze w trakcie
kampanii francuskiej przez ministrw koalicyjnego rz-
du, na ktrego czele sta Churchill. Jego rzd debatowa
2728 maja 1940 r. w niezwykle dramatycznej sytuacji
militarnej, kiedy zagada zagraaa Brytyjskiemu Kor-
pusowi Ekspedycyjnemu nad tym, czy zwrci si,
zgodnie z francusk sugesti, do Mussoliniego o wyba-
danie niemieckich warunkw pokojowych. Chamber-
lain i jego sojusznicy opowiedzieli si za rozwaeniem
moliwoci rokowa. Przewayo jednak zdanie Chur-
chilla, popartego przez ministrw z Partii Liberalnej,
Partii Pracy i cz konserwatystw przeciwnych przed
wojn polityce ustpstw wobec Hitlera. Podjto decyzj
o kontynuowaniu wojny z Niemcami uznajc, e Wielka
Brytania wicej na tym zyska, ni godzc si na domina-
cj hitlerowskiego reimu w Europie.
Oferta Hitlera wystosowana pod adresem Londynu
w przemwieniu 19 lipca 1940 r. (pokj albo niewyobra-
alne cierpienia) nie zostaa nawet podjta przez Chur-
chilla. Latem, w trakcie bitwy powietrznej na niebie An-
glii (art. s. 37), brytyjski przywdca ostro reagowa na
wszelkie prby mediacji ze strony pastw neutralnych,
nakazujc stanowcze odrzucanie takich propozycji.
Po klsce Francji Churchill by coraz bardziej prze-
konany, e sprawa odcignicia ZSRS od wsppracy
z Niemcami nabraa szczeglnej wagi w polityce brytyj-
skiej. W Londynie zaczto ywi nadziej, i naga zmia-
Z aak|a w|zaa|a
52
na ukadu si w Europie zweryfkuje dotychczasowe za-
oenia Stalina, nastawionego na wyciganie korzyci ze
wsppracy z Hitlerem i formalnego pozostawania poza
wojn. Churchill liczy, e Stalin dostrzee rosnce za-
groenie ze strony Trzeciej Rzeszy rwnie dla ZSRS.
W dramatycznej sytuacji osamotnienia Wielkiej Brytanii
wystosowa osobisty list, ktry nowy brytyjski ambasa-
dor Staford Cripps przekaza 1 lipca 1940 r. radzieckie-
mu dyktatorowi. Brytyjski premier apelowa o wzajemn
wspprac przeciw niemieckiej dominacji. Stalin, zajty
jednak pochanianiem kolejnych zdobyczy w postaci Li-
twy, otwy, Estonii oraz Besarabii i Pnocnej Bukowiny
(art. s. 42), nie by zainteresowany wspieraniem Wielkiej
Brytanii, ktra dla bolszewikw od rewolucji 1917 r. bya
tradycyjnym wrogiem i miaa niewiele do zaoferowania,
o co Moskwa by zabiegaa.
Wlzjo bonkructwo Anglll. Nie mniej odlege
byo spenienie kolejnego zaoenia polityki Churchilla:
pokona Niemcy dziki przystpieniu do wojny Stanw
Zjednoczonych. Franklin Delano Roosevelt (ktry, po
wahaniu, postanowi ubiega si w listopadzie 1940 r.
o trzeci kadencj) nie chcia miesza USA w konfikt
wiatowy, dopki nie zostayby napadnite przez Niem-
cy albo ich sojusznikw, Japoni i Wochy. W sierpniu
1940 r. zgodzi si jedynie na dostarczenie Brytyjczykom
50 starych niszczycieli.
Zwycistwo RAF w bitwie o Angli powstrzymao je-
sieni 1940 r. grob niemieckiej inwazji. Wielka Bryta-
nia bya w stanie przetrwa, ale nie miaa rodkw do
pokonania Niemiec i Woch. Zaczo grozi jej wrcz
bankructwo fnansowe na skutek wzmoonych zaku-
pw uzbrojenia, surowcw i urzdze, przede wszyst-
kim w USA. Szczeglnie kosztowne okazao si przejcie
za oceanem wczeniej zoonych francuskich zamwie.
W tej sytuacji polityka brytyjska stawaa si podatna na
wszelkie inicjatywy zblienia z ZSRS i odcignicia go
od wsppracy z Niemcami.
Ambasador Cripps zosta upowaniony w poowie pa-
dziernika 1940 r. do wystpienia wobec Kremla z propo-
zycj praktycznego uznania wadzy ZSRS nad anektowa-
nymi terytoriami Polski, Rumunii i pastw batyckich.
Brytyjczycy gotowi byli take konsultowa z Moskw two-
rzenie powojennego adu w Azji i Europie. W zamian dy-
plomacja brytyjska oczekiwaa prowadzenia przez dyplo-
macj moskiewsk polityki przyjaznej neutralnoci w sto-
sunku do Wielkiej Brytanii. Kreml odpowiedzia jednak
milczeniem. Pomijajc brak szansy na podjcie przez Sta-
lina tej inicjatywy, czas brytyjskiego wystpienia nie by
najszczliwszy. 21 padziernika, w przededniu pojawie-
nia si Crippsa z brytyjskimi propozycjami, Wiaczesaw
Mootow odpowiedzia pozytywnie na zaproszenie do
Berlina, o czym Brytyjczycy nie wiedzieli.
Pocztek 1941 r. przynis Churchillowi spenienie
najgorszych przedwojennych scenariuszy. Wielka Bryta-
nia znajdowaa si w konfikcie z Niemcami i Wochami,
a jej zasoby nie wystarczay do prowadzenia wojny na ty-
lu frontach. Lufwafe rozpocza nocne bombardowania
brytyjskich miast, tzw. Blitz, niszczc historyczne centra
wielu z nich. O wiele bardziej niebezpieczna dla Wielkiej
Brytanii bya jednak rosnca liczba alianckich statkw
topionych przez niemieckie odzie podwodne na Atlan-
tyku, co grozio przeciciem jej pocze komunikacyj-
nych ze wiatem (art. s. 56). Dopiero w sierpniu 1941 r.
kryptolodzy z Bletchley Park zdoali zama stosowany
w Enigmie okrtw podwodnych system szyfrw Del-
fn, uatwiajc konwojom omijanie tzw. wilczych stad
U-Bootw. Jedynym dobrym znakiem bya trwajca od
9 grudnia 1940 r. brytyjska ofensywa w Afryce Pnoc-
nej (art. s. 62).
Podwollny pod sojusz onglososkl. Opr
i zwycistwa nad pastwami Osi miay w przekonaniu
Churchilla zachci USA do wsparcia Wielkiej Brytanii,
a w przyszoci do udziau w wojnie z Niemcami. W czasie
I wojny wiatowej Londyn czeka na to trzy lata, ale wiosn
1941 r. taka perspektywa wydawaa si zbyt odlega.
Przybyy na pocztku stycznia 1941 r. do Londynu
najbliszy doradca Roosevelta Harry Hopkins zobaczy
jednak optymistyczn twarz Winstona Churchilla. W ci-
gu szeciotygodniowego pobytu na Wyspach Brytyjskich
Hopkins, bdcy oczyma i uszami prezydenta USA, wielo-
krotnie rozmawia z Churchillem. Szybko znalaz si pod
wpywem optymizmu brytyjskiego przywdcy, e Niem-
cy zostan pokonane. Relacje, jakie Hopkins przekazywa
Rooseveltowi, pene entuzjazmu dla Churchilla i sposobu
sprawowania przez niego przywdztwa, umacniay pre-
zydenta w przekonaniu o koniecznoci pomocy Wielkiej
Brytanii. Podobn rol odegra inny specjalny wysannik,
William J. Donovan, przyszy zaoyciel i szef ameryka-
skich sub specjalnych. Odwiedzi on od grudnia 1940 r.
do marca 1941 r.: Wielk Brytani, Hiszpani, Bugari,
Grecj, Turcj oraz Bliski Wschd, namawiajc rozmw-
cw do nieulegania daniom Niemcw i Wochw.
Obok wizyt Hopkinsa i Donovana podwaliny pod
przyszy wojenny sojusz pooone zostay w czasie roz-
mw sztabowcw amerykaskich, brytyjskich i kana-
dyjskich, toczonych niemal rwnolegle w najcilejszej
tajemnicy w Waszyngtonie. Wojskowi uzgodnili nieof-
cjalnie, e jeli Stany Zjednoczone znalazyby si w sta-
nie wojny z pastwami Osi, to najbardziej obiecujc
strategi byoby przyznanie pierwszestwa pokonaniu
Niemiec i Woch, a nastpnie wojna na Pacyfku z Japo-
ni. Plany te, zatwierdzone przez Churchilla i Roosevelta
na historycznym spotkaniu w Biaym Domu kilka mie-
sicy pniej, stay si podstaw zwyciskiego prowadze-
nia wojny przez mocarstwa anglosaskie.
Woszyngton no rotunek Anglll: Lend-
Leose Act. W pierwszej poowie 1941 r. to jednak
rzd polski, kierowany przez gen. Wadysawa Sikor-
skiego, z podlegymi mu siami zbrojnymi by po bry-
tyjskich dominiach najwikszym sprzymierzecem
Wielkiej Brytanii. Dyplomacja polska bya szczeglnie
Wtwe||c|e|e
sw|ata, ,'+'+|
,.|.:|+m.
,.:,1:.|+
':.:'|+ . ,.:-
m.:.+ '...'.''+,
| '++m. ,...-
'. . .:., +|+-
,.+..+ ,+,.'.:
,+..:...'+
53
a ezar wea '1I
P
onlewaz allancl zdawall soble spraw,
ze na razle nle mogq marzyc o sukcesle
w bezposrednle[ konfrontac[l z Hltle-
rem, szukall wy[scla w strategll dzlalan po-
srednlch. Szlo o odclcle Nlemlec od poten-
c[alnych so[usznlkow l od surowcow.
Chc odclcla ||| Pzeszy od dostaw rudy ze-
laza ze Szwec[l doprowadzlla do zaplanowa-
nla operac[l morskle[ pod kryptonlmem Cat-
herlne. Pomysl Churchllla, [eszcze z 3 wrzesnla
l939 r., polegal na przedarclu sl sllne[ grupy
okrtow na 8altyk, gdzle mlalyby nlszczyc ze-
glug do portow nlemlecklch. Mlmo cale[
absurdalnoscl - konlecznosc prze[scla przez
wqskle Clesnlny Dunskle, pozostawanle w za-
slgu nlemlecklego lotnlctwa, wreszcle brak
wlasnych baz - operac[ t potraktowano po-
waznle. Pozne [e[ warlanty rozpatrywano az
do wlosny l940 r. Myslano takze o wyslanlu
na 8altyk okrtow podwodnych - polsklch!
- ktore mlalyby operowac z baz w Plnlandll.
Pozwazano zamlnowanle szlakow zeglugo-
wych na norwesklch wodach przybrzeznych.
Zastanawlano sl takze nad obsadzenlem
Narwlku w Norwegll - waznego portu wywo-
zowego rudy - l re[onow wydobycla w polnoc-
ne[ Szwec[l. Planowanle to nabralo wlgoru po
wybuchu wo[ny sowlecko-flnskle[ (art. s. 42).
Od teoretycznych rozwazan allancl przeszll do
konkretnego planowanla. Na pomoc Plnlandll
zamlerzano wyslac korpus ekspedycy[ny zlo-
zony w duze[ czscl z wo[sk polsklch. Uznano
bowlem, ze Polska zna[du[e sl w stanle wo[-
ny z ZSPS. Korpus mlal lqdowac w Petsamo na
Dalekle[ Polnocy, by zabezpleczyc tamte[sze
kopanle nlklu - surowca nlezwykle waznego
strateglcznle. wobec zakonczenla wo[ny zlmo-
we[ plany te przestaly mlec znaczenle.
W
obec nleskutecznoscl blokady morskle[
Nlemlec - z latwosclq obchodzone[ przez
nle dzlkl wspolpracy z ZSPS - l wobec dostaw
drogq lqdowq sowlecklch surowcow strate-
glcznych, planlscl allanccy doszll do wnlosku,
ze skutecznym sposobem bdzle zaatakowa-
nle bezposrednlo terenow ZSPS. Llczyll, ze od-
clcle dostaw ropy z Kaukazu na tyle pogorszy
sytuac[ pallwowq Pzeszy, ze nle bdzle ona
w stanle kontynuowac dzlalan wo[ennych.
Przygotowywano wlc operac[ o kryptonl-
mle Plke: lotnlczego ataku (z baz w Syrll l |ra-
ku) na pola naftowe l raflnerle 8aku, Groznego
l 8atuml. Pealne szanse powodzenla operac[l
byly [ednak nlewlelkle. w swletle poznle[szych
doswladczen bombardowan strateglcznych
Nlemlec slly do nle[ przeznaczone byly zbyt
slabe (ok. l00 lekklch bombowcow). Nle ll-
czono sl tez z sowleckq obronq przeclwlotnl-
czq, szczegolnle mocno l szybko wzmacnlanq
w 8aku. Nle uzyskano tez zgody Turc[l, z ktore[
przestrzenl powletrzne[ sllq rzeczy muslaloby
korzystac lotnlctwo sprzymlerzonych. Na[-
waznle[sze [est to, ze wbrew powszechnemu
przekonanlu ropa z ZSPS stanowlla nlewlelkl
procent lmportu Nlemlec - wlkszosc kupo-
wano w Pumunll. Ta dzlwaczna operac[a by-
la powaznle rozpatrywana az do ma[a l940 r.
Upadek Pranc[l ostatecznle [q przekreslll.
8ryty[czycy, w nleco lnnych okollczno-
sclach, rozpatrywall plan znlszczenla kauka-
sklch lnstalac[l az do konca l94l r. Operac[a
Paspberry mlala unlemozllwlc korzystanle
z nlch Nlemcom. Llczono sl bowlem, nle bez
podstaw, z mozllwosclq opanowanla Kauka-
zu przez wehrmacht. Todeusz Zowodzkl
Dziwna wo|na Zachodu
cej do Danii podbitej przez Niemcy. Stany Zjednoczo-
ne, udzielajc coraz wikszego wsparcia gospodarczego
Wielkiej Brytanii, byy zainteresowane jej przetrwaniem
i ostatecznym zwycistwem.
Okurcklll ostrzego Stollno. Wiosn 1941 r.
Churchill przesta zabiega o wzgldy Moskwy, ocze-
kujc coraz bardziej prawdopodobnego ataku Hitlera
na ZSRS. Pierwsze wiadomoci o takich planach dotar-
y do Londynu ju w styczniu, a ich liczba, zarwno ze
rde wywiadowczych, jak i dyplomatycznych, w tym
polskich, zacza gwatownie rosn w marcu, wskazu-
jc na coraz wiksze prawdopodobiestwo zwrcenia si
Trzeciej Rzeszy przeciw ZSRS. Nie zmieniy tego prze-
konania wydarzenia na Bakanach wysanie na pomoc
Grecji walczcej z Wochami Brytyjskiego Korpusu Eks-
pedycyjnego, a przede wszystkim obalenie w Belgradzie
27 marca 1941 r. proniemieckiego regenta Pawa w wy-
niku zamachu stanu dokonanego przy poparciu brytyj-
skiego wywiadu przez serbskich ofcerw. Pierwotny ter-
min rozpoczcia planu Barbarossa ustalono w Berlinie
na 15 maja, ale wobec zaangaowania wojsk niemieckich
od 6 kwietnia w wojn z Jugosawi i Grecj (art. s. 37)
uleg on przesuniciu na 22 czerwca. Czy w konsekwen-
cji uratowao to w grudniu 1941 r. Moskw, a by moe
ZSRS? To pytanie wydawaoby si ahistoryczne, ale na
pocztku grudnia tych utraconych tygodni Wehrmach-
towi zabrako w zwizku z nadejciem ostrej zimy.
Szybka klska Grecji i Jugosawii oraz kolejny odwrt
wojsk brytyjskich rodziy obawy o umocnienie wsp-
pracy niemiecko-sowieckiej. Churchill uwaa jednak,
e nie dojdzie do nowego porozumienia, poniewa inte-
resy Berlina i Moskwy na Bakanach byy zbyt rozbiene.
Dlatego te brytyjski premier odrzuci apele ambasadora
Crippsa, ktry wskazywa na konieczno jak najszyb-
szego upowanienia go do rozpoczcia rozmw z Krem-
lem. Natomiast poleci przekaza Stalinowi ostrzeenie
zaniepokojona perspektyw porozumienia brytyjsko-
sowieckiego, ktre mogo postawi pod znakiem zapy-
tania odzyskanie zagarnitych przez ZSRS terytoriw
II Rzeczpospolitej.
W rozmowie z premierem Sikorskim, pod koniec lute-
go, Churchill by pewien siebie, twierdzc, e ma w rku
pokerowego fulla, z ktrym Wielka Brytania musi zwy-
ciy. Skadaa si na niego: 1. Przewaga na morzu, 2.
Panowanie na Morzu rdziemnym, 3. Potencjalna,
y g g
a wkrtce realna przewaga w powietrzu, 4. Poparcie wia-
towej opinii publicznej, 5. Zapewniona pomoc Stanw
Zjednoczonych. Brytyjski przywdca dopuszcza mao
prawdopodobn moliwo klski jedynie w cigu nad-
chodzcych trzech miesicy.
Ten optymizm Churchilla by jednak prawie w kadym
punkcie przesadzony. Rwaa si sie pocze morskich
ze wiatem, a nad Wielk Brytani coraz bardziej ciya
groba niewypacalnoci. Churchill w alarmujcym licie
do Roosevelta 7 grudnia1940 r. pisa: Zblia si moment,
kiedy nie bdziemy w stanie paci gotwk za transport
i dostawy. W odpowiedzi prezydent publicznie owiad-
czy, e nie wystawia si rachunku ssiadowi, ktremu
pomaga si ocali dom przed poog. Wielka Brytania
zostaa uratowana od fnansowego bankructwa dziki
uchwalonej przez Kongres ustawie Lend-Lease Act. Na
jej podstawie rzd brytyjski uzyska, w pierwszej fazie,
kredyty na olbrzymi wwczas sum prawie 5 mld dol.
Wedug przywdcy Wolnych Francuzw gen. Charlesa
de Gaullea, Churchill taczy z radoci. Rzeczywisto
bya jednak prozaiczna. Przemys w USA przestawia si
dopiero na produkcj zbrojeniow i Brytyjczykom trudno
byo na tym rynku kupowa bro, tym bardziej e szybkiej
rozbudowie poddano te armi amerykask.
Tym niemniej ustawa o poyczce i dzierawie bya
fundamentalnym krokiem we wsppracy Waszyngto-
nu i Londynu; podobnie jak ustanowienie w kwietniu
amerykaskiej bazy wojskowej na Grenlandii, nale-
54
przed niemieckim atakiem na ZSRS, cho brytyjski premier
by zapewne ostatnim politykiem, ktremu dyktator by za-
ufa.
W Londynie zdawano sobie spraw, e dyplomacja brytyj-
ska nie jest w stanie w jakikolwiek sposb wpyn na zmia-
n polityki ZSRS wobec Niemiec. Zaskakujcy lot do Szkocji
11 maja 1941 r. Rudolfa Hessa, zastpcy Hitlera, umocni tyl-
ko Stalina w przewiadczeniu, e Churchill dy do sprowo-
kowania wojny niemiecko-sowieckiej. Stalin nie wierzy na-
wet informacjom, jakie sowiecki wywiad uzyskiwa od bry-
tyjskich agentw z tzw. Piercienia z Cambridge (Kim Philby,
Guy Burgess, Donald Maclean). Wskazywali oni na zasko-
czenie brytyjskich wadz niespodziewanym skokiem spado-
chronowym Hessa i odrzucenie jego propozycji, poczynio-
nych wbrew Hitlerowi, wsplnego marszu na wschd. Ponad
trzy lata pniej Stalin w obecnoci Churchilla wznis to-
ast: Za zdrowie brytyjskiego wywiadu, ktry zwabi Hessa
do Anglii. Dyktatora nie przekonay stanowcze zaprzecze-
nia brytyjskiego premiera. W maju 1941 r. wywiad brytyjski,
mimo coraz wikszej iloci informacji, nie by pewien, czy
Trzecia Rzesza rzeczywicie zaatakuje wschodniego ssiada.
Jeszcze pod koniec tego miesica brytyjscy sztabowcy sdzi-
li, e Hitler przygotowuje si do napaci na ZSRS jedynie na
wypadek zaamania si dwustronnych negocjacji pomidzy
Moskw i Berlinem.
Rwnie gen. Sikorski by jeszcze w czasie spotkania
z Churchillem 20 maja 1941 r. sceptycznie nastawiony do
moliwoci rychego konfiktu sowiecko-niemieckiego.
Dwa dni pniej, po zapoznaniu si z doniesieniami wy-
wiadowczymi z okupowanej Polski, stwierdzi jednak, e
Hitler bdzie wkrtce Gauleiterem Rosji i przesa Chur-
chillowi memorandum dotyczce przygotowa niemieckich
do ataku na ZSRS. Wynikao z niego, e Niemcy potrzebuj
kilku tygodni, aby je zakoczy. Wprawdzie brytyjski pre-
mier nie by o tym cakowicie przekonany, ale w notatce po
lekturze korespondencji od Sikorskiego napisa, e starcie
jest bliskie.
Bden oswleco Mojsklego. Anthony Eden
2 czerwca 1941 r. po raz pierwszy szczegowo przedstawi
ambasadorowi ZSRS Iwanowi Majskiemu stan niemieckich
przygotowa do napaci. Ambasador nie chcia uwierzy
w prawdopodobiestwo ataku, ale wykorzysta spotkanie
do poruszenia kwestii uznania przez Wielk Brytani w-
czenia pastw batyckich do ZSRS. Eden odmwi dyskusji
tumaczc, e nie wierzy w skuteczno prowadzenia polity-
ki ustpstw wobec kogokolwiek, w tym i Kremla.
Dziki amaniu Enigmy niemieckiego lotnictwa brytyjski
wywiad zna 7 czerwca plany ataku Lufwafe na Wscho-
dzie. Dzie pniej doniesienia wywiadowcze z Polski po-
twierdziy, e niemieckie przygotowania wojenne weszy
w decydujc faz. Pragnc podtrzyma wol oporu Rosjan,
Eden zapewni 10 czerwca Majskiego, e w razie niemieckiej
agresji Wielka Brytania podejmie dziaania, aby odcign
Lufwafe z frontu wschodniego. W trzy dni pniej Eden,
przedstawiajc Majskiemu kolejne dane o rozmieszczeniu
niemieckich si zbrojnych wzdu granicy z ZSRS, obieca
wysa brytyjsk misj wojskow do Moskwy i rozway
sowieckie potrzeby gospodarcze w razie wybuchu wojny.
Obietnice te wynikay z powszechnego wwczas w Londy-
nie przekonania, e Stalin ugnie si pod naciskiem Hitlera
i do wojny nie dojdzie. Nawet Cripps, wezwany na konsul-
tacje, niezbyt wysoko ocenia zdolno Armii Czerwonej do
oporu. W Foreign Of ce rozwaano pocztkowo ide stwo-
rzenia niewielkich antybolszewickich si rosyjskich na wy-
padek szybkiej klski i rozpadu ZSRS, ale uznano pomys
za mao realny.
Przeomem okazao si odczytanie przez brytyjskich
kryptologw 13 czerwca depeszy ambasady japoskiej
w Berlinie, zawierajcej sowa wypowiedziane przez Hi-
tlera do szefa tej placwki gen. Hiroshi Oshimy, e wojna
z ZSRS jest nieunikniona. W tej sytuacji polecono amba-
sadzie Wielkiej Brytanii w Moskwie ewakuowa rodziny
brytyjskiego personelu dyplomatycznego. Pi dni pniej
Cripps i Sikorski byli zgodni, e niemiecka napa na ZSRS
moe nastpi w kadej chwili. Cripps wyrazi bliski gene-
raowi pogld, e w interesie Polski i Wielkiej Brytanii lea-
oby szybkie zajcie przez wojska niemieckie caego obszaru
II Rzeczpospolitej, a nastpnie powstrzymanie ich pochodu
przez Armi Czerwon. W opinii brytyjskiego dyplomaty
rozwizano by w ten sposb kopotliw dla stosunkw Lon-
dynu z Moskw spraw granicy polsko-sowieckiej.
Churchill, spdzajc 21 czerwca 1941 r. weekend w Che-
quers, czeka na wybuch wojny, aby powita Stalina jako so-
jusznika. Wobec najbliszych wsppracownikw wypowie-
dzia sowa, ktre dobrze su za credo jego polityki wobec
ZSRS: Mam tylko jeden cel, zniszczy Hitlera, co znacznie
teqe tpa starch a|stctc|e|| |+| ,.:'++.,.' . .:.,... `+ .
'.:''.:, .,|+... ,.: ''| . +m.+. + '+, m.'.:
uatwia mi ycie. Jeliby Hitler dokona inwazji na pieko,
bybym gotw wygosi kilka pochlebnych sw o diable.
Tego dnia, po kolejnych klskach poniesionych przez ar-
mi brytyjsk na Bakanach i w Afryce Pnocnej, jeden
z wysokich dyplomatw w Foreign Of ce, Alexander Cado-
gan, zapisa w swoim dzienniku, e Brytyjczycy nie potraf
walczy z Niemcami. Wprawdzie od pocztku wojny zgino
tylko 100 tys. cywili i onierzy, ale brak widocznej perspek-
tywy zwycistwa by a nadto odczuwalny w Londynie.
Moskwo l Londyn po jednej stronle. Wszystko
to ulego zmianie 22 czerwca 1941 r. wraz z atakiem Trzeciej
Rzeszy i sprzymierzonych z ni pastw na ZSRS (art. s. 88).
Moskwa i Londyn, cho niepoczone jeszcze formalnym so-
juszem, znalazy si po jednej stronie. Churchill nie ukrywa
swojej satysfakcji i natychmiast zdecydowa, aby wystpi
wieczorem przed mikrofonami BBC. Wprawdzie Eden suge-
rowa powcigliwo w witaniu ZSRS jako nowego sprzymie-
rzeca, ale Churchill, cho daleki od optymizmu w sprawie
dugoci sowieckiego oporu, postanowi zapomnie o swojej
wrogoci do komunizmu i wycign rk do ludzi w po-
trzebie. W przemwieniu wyrazi poparcie dla walki ZSRS,
cho nie wymieni ani razu jego nazwy, posugujc si ter-
minami Rosja i Rosjanie. Obietnica udzielenia przez Wielk
Brytani wszelkiej pomocy ZSRS miaa na razie jedynie czy-
sto propagandowe znaczenie. Churchill nie wspomnia ani
razu o polskim sojuszniku. Stwierdzi natomiast: Widz ro-
syjskich onierzy, stojcych na skraju wasnej ziemi, strzeg-
55
a ezar wea '1I
7o osmiopunktowa dekIaracja, z sierpnia 1941 r., o zasadach, ktrymi
USA i WieIka rytania miaIy si kierowac w czasie wojny i ustanawiania
pokoju:
1. Sygnatarlusze nle dqzq do zyskow terytorlalnych lub [aklchkolwlek
lnnych,
2. sygnatarlusze nle zyczq soble zmlan terytorlalnych, ktore nle zgadzalyby sl
z wolno wypowledzlanyml zyczenlaml narodow, ktorych te zmlany dotyczq,
3. sygnatarlusze uzna[q prawo wszystklch narodow do wyboru formy wlasne-
go rzqdu, pragnq przywrocenla nlepodlegloscl l nlezaleznych rzqdow w tych
wszystklch panstwach, ktore zostaly pozbawlone swe[ nlepodlegloscl,
4. sygnatarlusze bdq sl starall o to, aby wszystkle panstwa, wlelkle l male,
zwyclskle czy zwyclzone, mlaly dostp na rownych zasadach do swlatowe-
go handlu l surowcow nlezbdnych do lch rozwo[u ekonomlcznego,
5. sygnatarlusze dqzq do ustalenla [ak na[dale[ ldqce[ wspolpracy pomldzy
wszystklml narodaml na polu gospodarczym, by zapewnlc wszystklm polep-
szenle warunkow pracy, rozwo[ ekonomlczny oraz dobre warunkl spoleczne,
6. sygnatarlusze chclellby, po ostatecznym pokonanlu tyranll hltlerowskle[,
wldzlec takl poko[, ktory by zapewnll wszystklm narodom warunkl bezplecz-
nego zycla wewnqtrz swolch granlc l dawal pewnosc, ze wszyscy mleszkancy
wszystklch kra[ow bdq mogll prowadzlc zycle wolne od lku l ndzy,
7. na zasadzle taklego poko[u morza l oceany bdq otwarte dla wszystklch,
8. sygnatarlusze wlerzq, ze wszystkle narody swlata, zarowno ze wzgldow
praktycznych, [ak l zasad moralnych, bdq sl muslaly zgodzlc na wyrzecze-
nle sl metody przemocy.
Kurtu Atlunt,cku
cych pl, na ktrych od niepamitnych czasw trudzili si ich
ojcowie. Widz ich strzegcych wasnych domw, gdzie mod-
l si matki i ony. Sowa te wynikay raczej z geografcznej
ignorancji i oratorskich popisw, ni byy prb wiadomego
uznania zdobyczy terytorialnych Stalina osignitych dziki
wsppracy z Hitlerem.
Przemwienie Churchilla uspokoio sowieckich dyplo-
matw, cho nie samego Stalina, co do kierunku brytyjskiej
polityki. Niektrzy z nich napa Trzeciej Rzeszy tumaczy-
li sobie pocztkowo jako wynik porozumienia brytyjsko-
niemieckiego osignitego przy pomocy Hessa. Eden nie
omieszka jeszcze 22 czerwca zapewni Majskiego, zaniepo-
kojonego pocztkowo co do zamiarw Londynu, o poparciu
Wielkiej Brytanii dla ZSRS. Brytyjczycy nie zamierzali te
dopuci, aby konfikt polsko-sowiecki przeszkodzi w po-
prawie stosunkw z Moskw. Nie pozwolili wic na nadanie
pierwotnej wersji przemwienia, ktre Sikorski pragn wy-
gosi do Polakw w okupowanym kraju. Eden, na polecenie
Churchilla, wymg na polskim premierze zmiany w tekcie
i zagodzenie krytyki polityki ZSRS.
Porozumlenle o wsplnej wolce. Dopiero po
trzech tygodniach od wybuchu wojny zacza si przyblia
wizja, o ktrej Churchill marzy od koca lat trzydziestych:
antyniemiecki sojusz Wielkiej Brytanii i ZSRS. Stalin jed-
nak, ktry tymczasem otrzsn si z pierwszego szoku po
napaci Trzeciej Rzeszy, obawia si, e Churchill nie traktu-
je powanie wsppracy z Moskw. Przyjmujc 8 lipca Crip-
psa, dyktator zaproponowa podpisanie ukadu o wsplnej
walce z Niemcami i niezawieraniu z nimi separatystyczne-
go pokoju. Rzd brytyjski zamierza wprawdzie podtrzy-
mywa Kreml w woli oporu przeciw Hitlerowi, ale daleki
by od podnoszenia sojuszu do rangi traktatu midzynaro-
dowego.
Ostatecznie przyjto formu porozumienia o wsplnej
walce przeciw Trzeciej Rzeszy i zawarto je 12 lipca. Do-
datkowy protok przewidywa, e wchodzio ono w ycie
natychmiast po podpisaniu, bez ratyfkacji. Brytyjska dy-
plomacja odegraa te istotn rol w doprowadzeniu do
zawarcia 30 lipca ukadu Sikorski-Majski, prowadz-
cego do normalizacji stosunkw polsko-sowieckich.
W praktyce odsunito w nim na pniej rozwizanie
problemu granicy. Zanim do tego doszo, amerykaska
dyplomacja zwrcia si do Brytyjczykw, aby nie za-
wierali adnych tajnych porozumie z ZSRS bez zgody
Waszyngtonu. Klski na froncie nie sprzyjay jednak
stawianiu przez Stalina postulatu uznania przez Wiel-
k Brytani sowieckich zdobyczy terytorialnych z lat
193940. Waniejsze byo danie utworzenia przez
siy brytyjskie drugiego frontu we Francji, cakowicie
jednak nierealne w 1941 r.
Korto Atlontycko. W Waszyngtonie nie zare-
agowano tak entuzjastycznie, jak uczyni to Churchill
na wybuch wojny niemiecko-sowieckiej, chocia Depar-
tament Stanu wyranie wskaza, e to armie hitlerow-
skie byy gwnym zagroeniem dla USA. Roosevelt da-
leki by od podzielania popularnej w jego kraju opinii,
e dobrze si stao, i dwaj totalitarni przeciwnicy si
wykrwawiaj, o czym wiadczyo wysanie Hopkinsa do
Moskwy. Rozmowy wysannika prezydenta ze Stalinem
otworzyy drog do wczenia jesieni ZSRS do progra-
mu lend-lease. Oznaczao to dostawy uzbrojenia, rod-
kw transportu i ywnoci dla Armii Czerwonej na ko-
rzystniejszych zasadach ni pomoc dla Brytyjczykw.
Pomimo wysania do Moskwy brytyjskiej misji woj-
skowej, wikszo spord krgw rzdzcych Wiel-
k Brytani sdzia, e ZSRS zostanie szybko pobity
przez armie Hitlera. Przyjmowano nawet zakady, kiedy
Niemcy znajd si w Moskwie. Churchill ju 25 czerw-
ca 1941 r. poleci szefom sztabu zarzdzi najwyszy sto-
pie gotowoci przeciwinwazyjnej na 1 wrzenia. Wy-
wiad brytyjski dopiero pod koniec lipca uzna inwazj na
Wyspy Brytyjskie w 1941 r., pomimo szybkiego pocho-
du Wehrmachtu w gb ZSRS, za mao prawdopodobn
i premier wycofa wspomnian dyrektyw.
Pomimo zawarcia brytyjsko-sowieckiego porozumie-
nia, o walce z Niemcami o wiele wicej w sferze zaufa-
nia, nie wspominajc o wsplnych korzeniach cywiliza-
cyjnych, czyo Wielk Brytani i USA. wiadectwem
j y y
tego stao si pierwsze spotkanie Churchilla i Roosevelta
912 sierpnia na pokadzie pancernika HMS Prince
of Wales u wybrzey Nowej Funlandii. Omiopunk-
towa deklaracja o zasadach, ktrymi oba pastwa mia-
y si kierowa w czasie wojny i ustanawiania pokoju
(tzw. Karta Atlantycka), okazaa si z pniejszej per-
spektywy mniej istotna ni wi wsppracy i zrozu-
mienia, ktra powstaa pomidzy Churchillem i Roose-
veltem, pomimo wielu rnic ich dzielcych.
Stany Zjednoczone coraz bardziej angaoway si
w wojn. Przed spotkaniem obu przywdcw wojska
amerykaskie zastpiy brytyjskie na Islandii, wyspie
strategicznie wanej w bitwie o Atlantyk, a 16 wrzenia
Waszyngton ogosi stworzenie strefy na tym oceanie,
w ktrej Amerykanie przejmowali obowizki konwo-
jowania statkw od Royal Navy. Na peen udzia USA
w wojnie Churchill musia czeka do ataku japoskiego
na Pearl Harbor i wypowiedzenia im wojny przez Hitlera
w grudniu 1941 r.
Powsta w ten sposb niewyobraalny pocztkowo
sojusz dwch anglosaskich demokracji z totalitarnym
Zwizkiem Sowieckim. Podstaw jego funkcjonowania
sta si ukad si i realpolitik. Ideologiczne przeciwie-
stwa zeszy na plan dalszy, dopki pastwa Osi nie zo-
stay pokonane. Nikt nie przypuszcza latem 1941 r., e
to Stalin odegra tak istotn rol w zniszczeniu Trzeciej
Rzeszy i ksztatowaniu powojennego porzdku.
|A|k 18lhkA
56
Stosunek slI. Stosunek si by wyranie niekorzystny
dla niemieckiej Kriegsmarine. Obie alianckie foty (brytyj-
ska Royal Navy oraz francuska Marine Nationale) dyspo-
noway w chwili wypowiedzenia wojny 22 pancernikami
i krownikami liniowymi, 7 lotniskowcami, 82 krow-
nikami, 255 niszczycielami i nowoczesnymi torpedowca-
mi oraz 139 okrtami podwodnymi, nie liczc mniejszych
jednostek. Niemiecka marynarka wojenna miaa ww-
czas 5 nowoczesnych pancernikw (w tym 2 tzw. kieszon-
kowe), 8 krownikw, 34 niszczyciele i torpedowce oraz
57 okrtw podwodnych (niem. Unterseeboot, std skrt
U-Boot). Wrd U-Bootw nieca poow stanowiy okr-
ty oceaniczne, pozostae jednostki miay niewielki zasig,
niepozwalajcy na dziaania poza Morzem Pnocnym.
Oele l metody. Niekorzystne proporcje si nie sta-
wiay Niemcw na z gry przegranej pozycji. Jednostki
alianckie byy rozproszone w celu obrony rozcigni-
tych szlakw handlowych (Wielka Brytania wymagaa
importu ok. 45 mln ton towarw miesicznie) oraz licz-
nych baz morskich. Gwny cel Kriegsmarine by wic
oczywisty (dla obu stron): nka eglug przeciwnika.
wczesna fota handlowa Wielkiej Brytanii (Merchant
y y g g
Navy) bya eglugow potg: ok. 21 mln ton pojemno-
ci (BRT), czyli mniej wicej tyle samo co kolejne czte-
ry pastwa (USA, Japonia, Norwegia i Niemcy) razem
wzite. Brytyjczycy dysponowali rwnie rozwinitym,
wci dominujcym na wiecie, przemysem stocznio-
wym (cho w duej mierze uzalenionym od dostawy
surowcw) oraz odpowiednim zapleczem kadrowym.
Oczywisty by take plan dziaania Royal Navy; sko-
ro zamiarem Niemcw byo nkanie alianckiej eglugi,
okrty sprzymierzonych musiay ich powstrzyma. Z g-
ry wic zostay ustalone role obu stron w Bitwie o Atlan-
tyk (tak pniej okreli caoksztat dziaa morskich na
tym oceanie Winston Churchill). Niejasne na pocztku
byy tylko metody, jakimi si posu.
Dwo korsorskle poncernlkl. Jeszcze w sierp-
niu 1939 r. dowdztwo niemieckiej marynarki (Ober-
kommando des Kriegsmarine, OKM), kierowane przez
adm. Ericha Raedera, skierowao na Atlantyk 2 pancer-
niki kieszonkowe (mniejsze od klasycznych, ale silnie
opancerzone i sabiej uzbrojone). Celem tych jednostek
miao by nkanie wrogiej eglugi na penym oceanie
(podczas gdy U-Booty miay si zaj eglug na Morzu
Pnocnym i wzdu wybrzey Wielkiej Brytanii). Oba
okrty (Admiral Graf Spee oraz Deutschland) do
koca wrzenia pozostaway w ukryciu, na mao uczsz-
czanych akwenach. Do kaego z nich przydzielono statek
zaopatrzeniowy, umoliwiajcy uzupenianie ywnoci,
wody, paliwa, amunicji oraz przekazywanie jecw z za-
topionych statkw. Deutschland dziaa do krtko
po zatopieniu 2 statkw dozna awarii napdu, ktra
zmusia go do powrotu (w poowie listopada). Natomiast
Admiral Graf Spee (pod dowdztwem kpt. Hansa
Langsdorfa) przez prawie trzy miesice dziaania na
pd. Atlantyku (oraz chwilowo na Oceanie Indyjskim)
zatopi wprawdzie tylko 9 alianckich statkw, ale jego
ataki doprowadziy do skierowania w pocig 8 grup po-
szukiwawczych (cznie 7 pancernikw, 6 lotniskowcw,
15 krownikw i kilkudziesit niszczycieli) pod ogl-
nym kierownictwem adm. Georgea DOylyego Lyona,
szefa Royal Navy na pd. Atlantyku.
aw[
aa kt|aatka,
'.|,+1 `+. .
'..:, |aacer-
a|k |rt[sk|
,kea| 0ak,
'|., |+| +|-
,.., . ,+1.:.-
..'. `` . ,,:
..+' .+ '.+.:
.+ ,.:1..:,
|...: . 1|.,
Bltwa
a A||aa|k
W przeciwiestwie do walk na ldzie,
II wojna wiatowa na morzu trwaa
nieprzerwanie od pierwszych godzin
konfliktu.
O s k a r
M y s z o r
57
a ezar wea '1I
Burzliwa historia walk i pocigu zakoczya si zago-
nieniem niemieckiego pancernika na wody terytorialne
neutralnego Urugwaju, gdzie zosta zablokowany. Mi-
mo sugestii OKM, kapitan nie zdecydowa si na pr-
b przebicia, a 17 grudnia okrt samozatopiono w ujciu
La Platy. Liczca ok. 700 osb zaoga zostaa internowa-
na w Argentynie. Langsdorf dwa dni pniej popeni
samobjstwo. Na jego pogrzebie w Buenos Aires obok
ofcerw i marynarzy niemieckich oraz argentyskich
pojawia si delegacja z okrtw brytyjskiej blokady.
Efekty dziaalnoci obu korsarskich pancernikw
zostay wzite pod uwag przez OKM. Z jednej strony
zwizay one du cz si morskich wroga, z drugiej
jednak nie zaday powaniejszych strat ich egludze.
Lepsz broni okazay si U-Booty.
Totolno wojno podwodno. Pierwszy statek
zosta zatopiony przez niemiecki U-Boot nad ranem
3 wrzenia 1939 r. U 30 (dowdca kpt. Fritz-Julius Lemp)
storpedowa (250 mil na zachd od Irlandii) brytyjski
statek pasaerski Athenia, ktry zaton kilkanacie
godzin pniej. Do ataku doszo z pogwaceniem zasad
prowadzenia wojny podwodnej (przyjtych w 1930 r.,
a w 1936 r. podpisanych przez Niemcy), a wrd 112 ofar
(z 1400 ludzi znajdujcych si na pokadzie) 28 stanowi-
li Amerykanie, co doprowadzio do skandalu dyploma-
tycznego. Wobec dowdcy (ktry prawdopodobnie wzi
Atheni za krownik pancerny) nie wycignito kon-
sekwencji, a caa sprawa zostaa zatajona (wysza na jaw
dopiero podczas procesu norymberskiego).
O ile podczas I wojny wiatowej Berlin zwleka z ogo-
szeniem totalnej wojny podwodnej przez ponad dwa la-
ta, to teraz zajo to Niemcom kilkanacie tygodni. Ju
23 wrzenia zezwolono na natychmiastowe topienie stat-
kw uywajcych podczas ataku radiostacji, a krtko po-
tem rwnie zaciemnionych statkw w pobliu nieprzy-
jacielskiego wybrzea. Od 17 padziernika wolno byo
atakowa bez ostrzeenia jednostki zidentyfkowane jako
nieprzyjacielskie lub pynce z zaciemnieniem, 17 listopa-
da za zniesiono zakaz atakowania statkw pasaerskich.
W odpowiedzi alianci powrcili do metod stosowa-
nych w poprzednim wiatowym konfikcie. Pierwszy kon-
wj (16 statkw z Orford Ness do Methil) sformowano
6 wrzenia, a ju nastpnego dnia z Londynu i Liverpoo-
lu wyszy dwa pierwsze konwoje oceaniczne. Konwojom
przydzielano eskort na wodach przybrzenych pen,
a na Atlantyku oddo ok. 200 mil na zachd od Wielkiej
Brytanii (zasig systematycznie zwikszano). Po odejciu
eskorty (lub przed jej przyjciem) statki pyny w rozpro-
szeniu.
Zopory mlnowe. Obie strony przystpiy rw-
nie do operacji minowych. W poowie wrzenia Bry-
tyjczycy postawili zapor w kanale La Manche. Okazaa
si bardzo skuteczna; po zatoniciu w krtkim okresie
kilku niemieckich okrtw podwodnych OKM nakaza-
o korzystanie z duszej trasy pnocnej, wok Wysp
Brytyjskich. Od koca wrzenia Royal Navy budowaa
take zapory rwnolegle do wschodniego wybrzea, ma-
jce osania eglug przybrzen. Wreszcie od grudnia
przystpiono do stawiania wielkiej i kosztownej zagrody
w przejciu pnocnym, od Szetlandw po Islandi (po-
dobn do tej z I wojny wiatowej), ktra jednak okazaa
si nieszczelna. Lokowano rwnie miny na wodach nie-
mieckich, szczeglnie w Zatoce Helgolandzkiej.
Niemcy stawiali zapory minowe w pobliu wasnego
wybrzea oraz na podejciach do gwnych portw bry-
tyjskich. Atutem Kriegsmarine byy miny magnetyczne
reagujce na blisk obecno metalowego kaduba (nie-
wymagajce zetknicia si z nim). Byy one pocztkowo
zagadk dla Brytyjczykw, co uniemoliwiao ich wy-
krywanie i unieszkodliwianie. Do przeomu doszo po
odnalezieniu dwch nienaruszonych min na terenie od-
pywowym u ujcia Tamizy. Udao si je zbada i opra-
cowa rodek zapobiegawczy na nie poprzez demagne-
tyzacj, czyli otaczanie kadubw zwojem przewodnika
podczonego do specjalnej prdnicy. Od wiosny 1940 r.
Brytyjczycy wprowadzili do uycia miny magnetyczne
wasnej produkcji.
Wllcze stodo. Od wrzenia 1939 r. do maja 1940 r.
U-Booty zatopiy cznie 242 statki (850 tys. BRT), jed-
nak tylko ok. 10 proc. z nich pyno w konwojach. w
y y y j
fakt z jednej strony utwierdzi aliantw w stosowaniu te-
go rozwizania, z drugiej zmusi OKM do opracowania
skutecznej metody ataku na konwoje. W efekcie wypra-
cowano taktyk tzw. wilczego stada (niem. Rudeltaktik).
W poprzek spodziewanej trasy konwoju umieszczano
tyralier U-Bootw utrzymujcych obserwacj (optycz-
n i nasuchow) przydzielonego akwenu. Po wykryciu
konwoju U-Boot rozpoczyna ledzenie rwnolegle do
kursu statkw w bezpiecznej odlegoci. W rejon ata-
ku docieray kolejne niemieckie okrty podwodne. Gdy
ich liczba bya odpowiednia, U-Booty pod oson mroku
rozpoczynay atak. Natarcie (przerywane oddalaniem si
lub zanurzeniem dla przeadowania wyrzutni) trwao naj-
czciej a do witu. O ile eskorcie nie udao si odpdzi
napastnikw, ataki byy ponawiane w kolejne noce, pki
konwj nie dotar poza zasig U-Bootw albo w rejon zbyt
dla nich niebezpieczny.
Okres od czerwca do listopada 1940 r. by bardzo uda-
ny dla U-Bootwafe (i przez niemieckich podwodnia-
kw okrelany jako szczliwe czasy, die glckliche Zeit).
U-Booty zatopiy wwczas 348 statkw o cznej pojem-
noci ponad 1,5 mln BRT, tracc zaledwie 9 wasnych jed-
nostek (wczeniej, do maja 1940 r. wcznie 23). Naj-
wicej statkw zatono w akwenie na pnocny zachd
N|em|eck|
0-8eet, 1.-
1., ,.: '+,.|+-
.+ ...|':.+ '..:.+,
..+.+ +'.,.,
,1.+ '|.:,
+|,.| ,',+' +'
58
od Irlandii, zwanym dlatego przez Brytyjczykw Krwa-
wym Przedmurzem (Bloody Foreland). Royal Navy zosta-
a wwczas praktycznie osamotniona (z wojny wyczono
okrty francuskie), w roli symbolicznych sojusznikw po-
zostay jedynie nieliczne okrty polskie, norweskie, holen-
derskie i Wolnych Francuzw. Natomiast Niemcy uzyska-
li wysunite bazy w Norwegii (Trondheim i Bergen) oraz
Francji (Brest, St. Nazaire, Lorient, La Pallice i Bordeaux),
a do tego zorganizowali wysunite punkty zaopatrzenio-
we, w postaci statkw niemieckich w portach neutralnej
Hiszpanii, co powanie zwikszyo zasig dziaania U-
bootw. Udao im si wzgldnie upora z awaryjnoci
torped. Poza tym cz zagroonego przez alianckie lot-
nictwa zaplecza szkoleniowego U-Bootwafe (w Kilonii)
przeniesiono na bezpieczny akwen Zatoki Gdaskiej.
Wreszcie 17 sierpnia Berlin ogosi pen blokad Wiel-
kiej Brytanii, rozszerzajc wojn podwodn na wszystkie
statki (w tym neutralne) pynce w konwojach lub kieru-
jce si wyranie ku wrogim portom. Poza teoretycznym
zasigiemU-Bootwafe pozostay zatem jedynie wyranie
oznaczone i owietlone jednostki szpitalne.
Odpowled Brytyjczykw. Royal Navy pod-
ja bardziej zdecydowane kroki dla zapobieenia pod-
wodnemu zagroeniu. Ju w padzierniku 1939 r. zaczto
budow korwet typu Flower; byy to niewielkie, tanie
i skromnie uzbrojone okrty, cechujce si zarazem du
dzielnoci morsk i sporym zasigiem. Wydzierawiono
od USA 50 niszczycieli (starego typu), w zamian za ze-
zwolenie na budow amerykaskich baz w brytyjskich
koloniach na Karaibach, a take rozszerzono program
budowy niszczycieli w stoczniach brytyjskich. Zadbano
rwnie o dotychczas szwankujce wyszkolenie prze-
ciwpodwodne zag okrtw. W Tobermory na Hebry-
dach utworzono specjalny orodek szkoleniowy (opisa-
ny przez Monsarrata w Okrutnym morzu), kierowany
przez znienawidzonego za surow dyscyplin i nietypowe
metody nauczania, cho zarazem szanowanego za spra-
wiedliwo, wiceadm. Gilberta Stephensona (zwanego
potocznie Potworem z Tobermory). Wikszo maryna-
rzy przyznawaa jednak pniej, e metody Stephensona
okazay si skuteczne.
D
zlalanla na Morzu Srodzlemnym rozpoczly sl po przystqplenlu do wo[ny
Krolestwa wloch (l0 czerwca l940 r.). wloska marynarka wo[enna Pegla Ma-
rlna w teorll stanowlla sll, ktore[ nle nalezalo lekcewazyc: 4 pancernlkl, 22 krq-
zownlkl, l27 nlszczyclell l l2l okrtow podwodnych. w rzeczywlstoscl [ednak
wlosl weszll w konfllkt pochopnle l bez przygotowanla. Samq [ednak obecno-
sclq wlqzall duzq czsc bryty[skle[ Ploty Srodzlemnomorskle[, unlemozllwla[qc
[e[ wykorzystanle przeclwko Krlegsmarlnena Atlantyku. 8ryty[czykom udalo sl
z kolel, dzlkl posladanlu Glbraltaru, nle dopusclc do polqczenla obu flot Osl we
wspolne[ akc[l.
Pegla Marlna dala sl wclqgnqc 8ryty[czykom (dowodzonym przez energlcz-
nego adm. Cunnlnghama) w serle drobnych, ale bolesnych starc pomldzy krq-
zownlkaml l nlszczyclelaml, ktore zepchnly [q do defensywy. Szczegolnle do-
tkllwe dla Pzymu bylo nkanle konwo[ow z zaopatrzenlem dla armll wloskle[
w Afryce Polnocne[.
Mozna mowlc o nlewlelklm udzlale wlochow w bltwle o Atlantyk. w slerp-
nlu l940 r. w 8ordeaux sformowano llczqcq 27 okrtow podwodnych [ednostk,
ma[qcq wspolpracowac z u-8ootwolle - tzw. 8etosom. Nle uzyskala ona [ednak
sukcesow porownywalnych z okrtaml nlemlecklml. Pownlez dzlalanla okrtow
podwodnych pozostalych na Morzu Srodzlemnym okazaly sl nlewspolmlerne
do lch llczby. (OMJ
Nu Morzu Srodzienn,n
Starano si na morzu o utrzymywanie grup eskorto-
wych w niezmiennym skadzie, gdy najlepiej wsppra-
coway okrty i zaogi wzajemnie sobie znajome. Utwo-
rzono nowe, wysunite bazy lotnictwa (m.in. w Irlandii
Pnocnej, Islandii i Kanadzie) oraz wprowadzono do
suby nowe typy samolotw rozpoznawczych i prze-
ciwpodwodnych, jak np. bombowce torpedowe Bristol
Beaufort.
Zim 1940/41 panujce na Atlantyku sztormy ogra-
niczyy niemieckie sukcesy. Od grudnia 1940 r. do lute-
go 1941 r. U-Booty zatopiy 112 statkw o pojemnoci
540 tys. BRT, bez strat wasnych. Wiosn 1941 r. Brytyj-
czycy przystpili do ofensywy: w marcu zatopili 5 niemie-
ckich okretw podwodnych, a do czerwca wcznie ko-
lejne 8. Duym ciosem dla Kriegsmarine bya utrata wy-
bitnych podwodnych dowdcw: na U 47 i U 100 zginli
Gnther Prien oraz Joachim Schepke, a as asw Otto Kre-
tschmer (z 47 statkami i 273 tys. BRT na koncie) traf do
niewoli. By to symboliczny koniec epoki indywidualnych
wyczynw, odtd dominowao dziaanie w grupach. Cz
jednostek wysano na poszukiwanie nowych terenw o-
wieckich gwnie wok rwnika, na rodkowy i pou-
dniowy Atlantyk. Ataki U-Bootw wci zbieray bogate
niwo, od marca do czerwca 1941 r. zatopiy one 229 stat-
kw o pojemnoci 1,15 mln BRT. Do przeomu w wojnie
podwodnej (przejcia inicjatywy przez aliantw) miao
doj dopiero za dwa lata, na pocztku 1943 r.
Powrt korsorzy. Na wodach zachodnioeuro-
pejskich Niemcy nie pominli brytyjskiej eglugi przy-
brzenej. Pocztkowo bya ona atakowana gwnie przez
U-Booty, jednak od wiosny 1940 r. ciar dziaa przerzu-
cono na cigacze torpedowe (S-Booty, od Schnellboot), lot-
nictwo, miny, a nawet artyleri nadbrzen (w Cieninie
Kaletaskiej). Ponowiono rwnie dziaania nawodnych
okrtw korsarskich. Wiosn 1940 r. na Atlantyk wysza
pierwsza pitka rajderw (krownikw pomocniczych,
niem. Handels-Str-Kreuzer). Byy to redniej wielkoci
statki, dysponujce spor prdkoci (jak na statki han-
dlowe oczywicie) oraz ukrytym uzbrojeniem (najcz-
ciej w postaci jednego silnego dziaa). Dziaay w ukryciu,
wystpujc pod obcymi banderami i nazwami, na mao
uczszczanych szlakach, atakujc z zaskoczenia. Do koca
roku zatopiy 49 statkw.
Na przeomie 1940 i 1941 r. ponownie wysano w kor-
sarskie rejsy kilka okrtw cikich. Zatopiy one 22 statki
o cznej pojemnoci 116 tys. BRT. Podobnie jak w przy-
padku opisanej wczeniej wyprawy Admiral Graf Spee
gwnym skutkiem dziaalnoci nawodnych korsarzy byo
zwizanie i dezorganizacja si przeciwnika.
Do ostatniego oceanicznego wypadu duych okrtw
nawodnych Kriegsmarine doszo na miesic przed ata-
kiem na ZSRS. 18 maja 1941 r. z Gdyni wypyn dowo-
dzony przez adm. Ltjensa zesp skadajcy si z 50-ty-
sicznotonowego pancernika Bismarck i cikiego kr-
ownika Prinz Eugen. Do ich przechwycenia Brytyjczycy
skierowali 3 zespoy (cznie 4 pancerniki, lotniskowiec,
7 krownikw i kilkanacie niszczycieli) pod bezpored-
nim kierownictwem adm. Johna Toveya, dowdcy Home
Fleet (si Royal Navy w Wielkiej Brytanii). 23 maja nie-
mieckie okrty zostay wykryte w Cieninie Duskiej (po-
midzy Islandi i Grenlandi), rozpocza si seria poty-
czek. Nad rankiem 27 maja w rejon Bismarcka dotary
cikie okrty brytyjskie; wpierw pancerniki Rodney
i King George V unieszkodliwiy artyleri niemieckiego
okrtu, ktry zosta potem dobity torpedami krownika
Dorsetshire. Kolos znikn pod wod, zabierajc ze so-
b 2106 ludzi z 2221-osobowej zaogi. Prinz Eugen bez-
piecznie dotar do Brestu 1 czerwca.
08kAh MY8Z0h
rta|e t tre-
em, 1|+.-
..,m . .+m+.'
,m., ''| 1'+
'.:''.:, .,|+...
,':.1-':+: |.|,,
. ,1.:m.,m
'|+1.: . +.'1-
..:, |.'..,
' `+ .
59
a ezar wea '1I
W rod, 2 lipca 1941 r., Japonia zdecydowaa
nie atakowa ZSRS, ale zgodnie z sugesti Hitlera
uderzy na poudnie Azji. By moe zawayo to
na efektach Barbarossy i na ksztacie dalszej wojny.
Antyomerykonskl pokt trzeck. Nagonio-
ny niebywale przez propagand pakt trzech (art. s. 20) by
ukadem cile obronnym i antyamerykaskim. Nie prze-
widywa adnej pomocy w rozstrzygniciu obu paralel-
nych wojen, czy to europejskiej, czy japosko-chiskiej.
Po prostu mia odstrasza Stany Zjednoczone przed w-
czeniem si w ktr z nich. W tym sensie jego rola, ja-
ko przedsiwzicia w znacznej mierze propagandowego,
okaza si miaa odwrotna do zamierzonego. Wspieraj-
cy tak Brytyjczykw jak i Chiczykw Roosevelt, akurat
jesieni 1940 r. ubiegajcy si po raz trzeci o prezydentu-
r, zyska argument przeciw zwolennikom izolacjonizmu.
Wskazywa, e jego alarmy o spisku dyktatorw wcale nie
s pozbawione podstaw. Poza wiatem propagandy oczy-
wiste byo natomiast, i jak wzdycha szef dyploma-
cji woskiej Galeazzo Ciano Japonia jest odlega, a jej
wsparcie problematyczne.
W tym samym miesicu, w ktrym charyzmatyczny
prezydent USA odnis sukces wyborczy, spektakular-
na wizyta Wiaczesawa Mootowa w Berlinie zakoczya
si wielkim niepowodzeniem. Obie strony skonne byy,
przynajmniej przez jaki czas, kontynuowa, a nawet po-
gbi dotychczasow kooperacj, wszelako Kreml da
za to zbyt wygrowanej ceny, m.in. oddania Sowietom ja-
poskiej czci Sachalinu; aden Niemiec nie odwayby
si poprosi o to w Tokio. 18 grudnia Adolf Hitler podpi-
sa osawion dyrektyw Barbarossa. O przedsiwziciu,
J a k u b
P o l i t
w,llsra Palaaals
Iapesk|e retterk|:
.': !+|.'+, m.-
..|:. ,.+. +.+...-
.,.', . '.|':.+ ,`+` .,
. . '|+'..+ ,,1,.+-
..: .'|+1. !+|.
!||., `+ .,
najwikszym w dotychczasowej historii Rzeszy, nie poin-
formowano nie tylko Japoczykw, ale nawet Wochw.
]oponsko-sowleckl ukIod o neutrolnoscl.
Tymczasem japoski rzd ksicia Konoe Fumimaro,
funkcjonujcy od lipca 1940 r. (art. s. 25), wyranie nie
nada za pulsem historii. Popraw relacji ze Stalinem
traktowa nadal jako wpisujc si w kurs zacienienia
stosunkw z Niemcami. Na tej drodze osign zreszt
znaczce sukcesy. Od pewnego czasu strona sowiecka
przestaa by zainteresowana wspieraniem Chin (zaj
si tym za to Roosevelt), wychodzc naprzeciw trawicej
Japoczykw obsesji. 9 czerwca 1940 r. Mootow i am-
basador w Moskwie Tg Shigenori podpisali od daw-
na negocjowane porozumienie o przebiegu granicy obu
pastw w Mongolii i Mandurii. Poczwszy od padzier-
nika nowy, dynamiczny i proniemiecki szef dyplomacji
Cesarstwa Matsuoka Yosuke podj zabiegi dce do
podpisania midzy obu pastwami paktu o nieagresji.
Negocjacje, ktre oba mocarstwa prboway prowadzi
z pozycji siy (oba day od drugiej strony przekazania
odpowiedniej czci Sachalinu), zaprowadziy Matsuok
23 marca do Moskwy. Dostpi tam wyjtkowego dla dy-
plomatw zaszczytu spotkania ze Stalinem. Zaakceptowa
te tez strony bolszewickiej, e wobec oboplnej, a boles-
nej dla narodu sowieckiego niechci do ustpstw teryto-
rialnych, fnalny dokument zwa si ma paktem nie o nie-
|aaa|a
60
V O N C O l l A
7
u
w
A
V
A
N
0
Z
u
k
l
A
(
V
o
n
J
z
u
l
u
o
}
8lkVA
(ot.}
lN0OCllN
(lt.}
l
O
k
l
A
7ojwon
lojnon
J
a
p
o
n
i
a
PEKIN
SZANGHAJ
TOKIO
CZUNGKING
MANDALAJ
UAN BATOR
MUKDEN
CHABAROWSK
VAlAu (ott.}
lwANCCZOu wAN (lt.}
lONClONC (ot.}
J
a
n
g
c
y
H
u
a
n
g
-
h
o
M
e
k
o
n
g
A
m
u
r
CHACHIN GO
(1939)
CHASAN
(1938)
Z w i z e k S o w i e c k i
C h i n y
S y j a m
Terytoria pod wadz Japonii w 1934 r.
bezporedni poredni
Japoskie zdobycze w latach
193739 194041
Starcia sowiecko-japoskie
Droga birmaska
ZSRS i jego satelici
Syjam i jego zdobycze
w wojnie z Francj 194041 r.
Daleko na Wschodzie
O
C
E
A
N

S
P
O
K
O
J
N
Y
agresji, ale o neutralnoci. Prawdziwy powd owej niespotyka-
nej w dyplomacji formuy by bardziej frapujcy. Mianowicie
w sowiecko-chiskim ukadzie z 19 sierpnia 1937 r. obie stro-
ny zapewniay, i nie zawr z Japoni paktu o nieagresji; w w
dowcipny sposb Kreml obchodzi swoje zobowizania.
Pozostawiwszy negocjacje w rkach podwadnych, Matsu-
oka odwiedzi Rzym, a potem na duej Berlin. W Niemczech
przygotowania do Barbarossy znajdoway si w ostatniej fa-
zie, przeduonej tylko koniecznoci nieoczekiwanej kam-
panii bakaskiej (art. s. 37). Tymczasem Ribbentrop, pytany
o zdanie w sprawie fnalizujcego si wanie porozumienia
japosko-sowieckiego, ograniczy si do stwierdzenia, e taka
asekuracja nie jest Japonii niezbdna. Gdyby zaatakoway j
Sowiety, Niemcy rozgromi Armi Czerwon w cigu kilku
tygodni. Wywody te sugeroway, i przyja Hitlera ze Stali-
nem ochoda, ale niewiele ponadto. W dalszej czci rozmw
i Hitler, i Ribbentrop gorco zachcali Japoczykw do za-
atakowania Singapuru. Zagadnici o moliwo interwencji
USA w razie takiego obrotu wypadkw udzielili zdecydowa-
nej, acz ustnej gwarancji, i Rzesza pospieszy wwczas Japo-
nii z pomoc. Poniewa Pakt Trzech mwi o pomocy w razie
wojny jedynie obronnej, bya to deklaracja zdumiewajca.
Ukad o neutralnoci Matsuoka i Mootow podpisali
13 kwietnia w obecnoci Stalina. Ten ostatni, kordialnie ob-
jty z Japoczykiem, pozowa do ofcjalnej fotografi, zapew-
niajc, e wszyscy jestemy Azjatami. Oba kraje uznay swe
kolonialne dependencje: Kreml Mandukuo, a Tokio rw-
nie niepodleg Mongolsk Republik Ludow. Osamotnieni
Chiczycy zaciskali zby. Czang Kaj-szek proroczo notowa
w diariuszu, e jeli pakt Ribbentrop-Mootow zdetonowa
wojn europejsk, ukad Mootow-Matsuoka zrobi to samo
na Pacyfku.
Bltler wykluczo Toklo z Borborossy. Wie
o inwazji Niemiec na ZSRS (art. s. 88) bya dla rzdu japo-
skiego niemal penym zaskoczeniem. Placwki japoskie
w Niemczech, wbrew zapewnieniom kierownictwa III Rze-
szy, alarmoway wprawdzie od pocztku czerwca o takiej
moliwoci. Negoway j wszake rda japoskie w ZSRS,
by moe inspirujc si opiniami swoich gospodarzy. Dopie-
ro co, bo 15 czerwca 1941 r., podpisano w Czycie wynikajcy
z paktu o neutralnoci protok o delimitacji granicy midzy
obu pastewkami buforowymi, Mongoli oraz Mandukuo.
Czy wszystko to byo niepotrzebne?
Rozwcieczony Konoe mia uczucie, e Niemcy omieszyy
Japoni po raz kolejny jak przed niemal dwoma laty, podpi-
sujc pakt Ribbentrop-Mootow. Przez krtk chwil myla
nawet o odwetowym wycofaniu si z paktu trzech. Reakcja
jego szefa bya jednak kracowo inna. Z determinacj osza-
amiajc do dzi wielu historykw i oznaczajc cakowit
rewizj dotychczas zajmowanej pozycji Matsuoka, architekt
paktu ze Stalinem, zaproponowa doczenie si do niemie-
ckiej operacji i wsplne powalenie Zwizku Sowieckiego.
Tymczasem Niemcy bynajmniej o tak pomoc nie prosili.
Adolf Hitler, polityk zbrodniczy, ale bez wtpienia nietuzin-
kowy i potrafcy myle kategoriami strategicznymi, szyku-
jc si do najwikszego przedsiwzicia swego ycia nie ty-
le zaniedba, co wykluczy z gry pomoc najpotniejszego
alianta. Nie przestaje to i chyba nigdy nie przestanie wzbu-
dza osupienia. Japonia dysponowaa machin zniszczenia
potniejsz ni wszyscy pozostali sprzymierzecy Rzeszy
razem wzici. Poza tym jej armia usadowiona bya w newral-
gicznym punkcie, na dalekich tyach gwnego przeciwnika.
Mimo to osawiony plan Barbarossa nie zawiera ani sowa
o Cesarstwie, cho pomniejszym sprzymierzecom Rzeszy
wyznacza do odegrania drobne role. Podpisane ju po Bar-
barossie dyrektywy Hitlera mwiy, i najlepszym wsparciem
ze strony Japonii byby jej atak na brytyjskie Malaje. Nie tylko
nie miaoby to bezporedniego wpywu ma kampani w Ro-
sji, ale mogo sprowokowa interwencj USA. Owo znamien-
ne pominicie, wynikajce po czci z zadufania we wasn
potg, po czci za z poczucia rasowej wyszoci nad -
tymi Japoczykami, sta si miao jedn z gwnych, jeli nie
gwn przyczyn katastrofy niemieckiej na Wschodzie.
Bokuskln, uderzenle no PInoc. Wydarzenia,
ktre nastpiy w cigu kolejnych dwch tygodni w Tokio,
szerzej nieznane, przesdziy o przebiegu II wojny wiato-
wej. Wieci przesyane z Moskwy przez ambasadora Tateka-
w Yoshitsugu mwiy o postpujcej dezintegracji imperium
Stalina, apatii spoeczestwa, niskim morale, jeli nie pani-
ce na szczytach wadzy. Szef wywiadu Okamoto Kiyotomi
ocenia, e w dwa tygodnie wojny Armia Czerwona straci-
a 70 proc. si powietrznych, poow broni pancernej i jedn
czwart siy ogniowej. Poczwszy od 24 czerwca sowieckie
wojska na Dalekim Wschodzie rozpoczy, na razie powolne,
przerzucanie si do Europy. Cesarski Sztab Generalny ocenia,
i do poowy sierpnia z pogranicza Mandukuo zniknie po-
owa sowieckich onierzy (pitnacie z trzydziestu dywizji)
i jakie dwie trzecie cikiej broni, w tym tysic samolotw
oraz dziewiset czogw i samolotw pancernych. Dla licz-
nych w armii zwolennikw uderzenia na Pnoc (hoku shin)
zapewnienia te brzmiay niczym najpikniejsza muzyka.
Czy moga si nadarzy okazja bardziej wymarzona? Nie-
uchronno wojny z ZSRS zakadana bya w Tokio waciwie
od zawsze. Rycha za katastrofa tego pastwa zwolni mia-
61
a ezar wea '1I
a czuwajc bezpodnie i nieustannie nad jego granic wiel-
k Armi Kwantusk i zatrudni j przeciw pozbawionemu
wszelkiej nadziei, znienawidzonemu Czang Kaj-szekowi.
Na w sumie szeciu burzliwych konferencjach kluczowych
ministrw i szefw obu sztabw, odbytych w obecnoci cesa-
rza midzy 25 czerwca a 2 lipca, Matsuoka, w stylu niezmier-
nie impulsywnym i przeciwstawiajc si ostronej wikszoci
gabinetu, da szybkiego i potnego uderzenia. Jego czoowe
haso, brzmice nalegam na dyplomacj opart na zasadach
moralnych (wagahai wa dogi gaiko wo sucho), odwoywao
si do tezy, e zobowizania wobec Niemiec zawarte w pak-
cie trzech byy wczeniejsze od zacignitych wobec Kremla
w pakcie o neutralnoci. Powaniej, trzeba przyzna, brzmia
argument o naglcym czasie: kiedy Niemcy powal Zwizek
Sowiecki, zwyczajnie nie bdziemy mogli podzieli si owo-
cami zwycistwa, jeli nie uczynimy czego. Dlatego wyst-
pienie powinno by natychmiastowe, tym bardziej e kam-
pania na Syberii niemoliwa jest zim. Co si tyczy czynnika
anglosaskiego, najistotniejszego z punktu widzenia konkuren-
cyjnej frakcji zwolennikw uderzenia na Poudnie (nanshin),
to, owszem, uderzenie na Sowiety moe przyspieszy amery-
kask interwencj, ale alternatywny atak przeciw posiado-
ciom Wielkiej Brytanii i Holandii wywoa tak interwencj na
pewno. Natomiast operacje w Chinach mona czasowo przy-
hamowa, skoro rozpad Zwizku Sowieckiego zmusi wadze
w Chongqingu do kapitulacji. Jeli japoskie wojska posun
si a do Irkucka na pnocno-zachodnim brzegu jeziora Baj-
ka albo nawet na poow tej odlegoci, Czang Kaj-szek od-
czuje tego skutki i powszechny pokj bdzie moliwy.
Honskln, uderzenle no PoIudnle. Moralne
argumenty Matsuoki brzmiay groteskowo, skoro wzywa
on do zamania podpisanego ledwie par tygodni wczeniej
traktatu. Jego impulsywne wystpienia gwaciy te wit
dla japoskich (przynajmniej cywilnych) politykw zasad
decyzji na drodze konsensu, wywoujc zgorszenie pozosta-
ych zebranych. Polityczna bezzbno ministra wynikaa
jednak przede wszystkim z faktu, e nie mg on przedoy
kolegom adnego ofcjalnego wezwania z Niemiec. Ribben-
trop co prawda dwukrotnie 28 czerwca i 1 lipca sugero-
wa atak na Wadywostok. Apele te (pierwszy ustny, drugi
w poniekd prywatnym licie) byy jednak ledwie tolerowa-
ne przez Hitlera, ktry w dalszym cigu wskazywa Japo-
czykom kierunek na poudnie w osobliwej zgodzie z wik-
szoci czonkw gabinetu ksicia Konoe.
Ci ostatni postrzegali Niemcw jako sojusznikw nielojal-
nych i niepewnych. Wielu gardzio biaymi, dugonosymi
diabami z powodw rasowych. Ofensyw uwaano za ryzy-
kown, tym bardziej e z racji pnej pory roku nie mona
by jej byo naleycie przygotowa. Sowiecka Armia Daleko-
wschodnia nadal growaa liczb i (zwaszcza!) sprztem nad
Armi Kwantusk, trzymajc 700 tys. onierzy naprzeciw
350 tys. Japoczykw. Nie bez racji wskazywano te, e po
zwizaniu gros si na pnocy Japonia stanie bezbronna wo-
bec co najmniej gospodarczego szantau ze strony Ameryka-
nw. Wojskowi, inaczej ni Matsuoka, sdzili, i czas nie nagli;
jeli Sowiety rozsypi si pod ciosami niemieckimi, ich upad-
ociowa masa na Dalekim Wschodzie sama wpadnie w rce
japoskie. Absorbowaa ich te fatalna wojna chiska, ktr
wygra mona byo, jak wierzono, tylko przez odcicie do-
staw anglosaskich dla Chiczykw. Te biegy morzami Pou-
dnia i przez Birm. Zaczepienie Kremla, wywodzi 27 czerwca
szef biura spraw wojskowych ministerstwa wojny Muto Akira,
oznaczaoby odcienie prawie ju zdawionego Czang Kaj-
szeka i regeneracj jego armii materiaami sowieckimi.
]ednok no PoIudnle. Ostateczna decyzja zapada
na maratoskiej konferencji 12 lipca. Matsuoka nie potra-
f przedstawi adnego pisma Hitlera. Jego dotd podziele-
ni koledzy stworzyli przeciw niemu jednolity front. Armia
i fota, jednomylne jak niemal nigdy, wskazyway cakiem
odmienne rozwizanie. Bya nim okupacja wolnej jeszcze
od japoskich garnizonw poudniowej czci Indochin.
Wobec zogniskowania uwagi wiata na planie Barbarossa
wydawao si to proste i atwe do wykonania. Konoe, z re-
guy hamletyzujcy, popiera ten plan. Postanowiono zaj
si budow wasnego imperium, dobijajc Chiny i okupujc
Indochiny. W razie sprzeciwu Anglosasw miano nie uchy-
li si (jisezu ( ) przed wojn z nimi.
Niesubordynowany Matsuoka usunity zosta z gabine-
tu. Jak na ironi, ju po podjciu owej decyzji, 14 lipca Hi-
tler cign do Wilczego Szaca japoskiego ambasadora
shim Hiroshiego. Upojony pogromem bolszewikw, za-
prosi Cesarstwo do udziau w ich dobiciu. w przelotny
g j y g
i jedyny zwrot (fhrer niebawem znw zacz wskazywa
Japoczykom Singapur) przyszed dokadnie o dwa tygo-
dnie za pno.
Dzi wydaje si oczywiste, e 2 lipca 1941 r. Matsuoka, po-
lityk skdind mierny, rozumowa trafnie, natomiast jego ko-
ledzy zgrzeszyli niewiarygodnym wrcz zalepieniem. Podjte
latem 1941 r. japoskie uderzenie na Syberi zdruzgotaoby
doszcztnie bolszewickie imperium. Z wnioskiem tym zga-
dzaj si dzi niemal wszyscy historycy piszcy o niemieckiej
kampanii wschodniej, zauwaajcy, e do przewaenia szali
w 1941 r. Wehrmachtowi zabrako kilku (nawet nie kilkuna-
stu!) dywizji. Tymczasem Japonia moga wprowadzi ich do
akcji kilkadziesit i to na dalekim zapleczu przeciwnika. Za-
miast tego lub prby wytargowania sonej ceny za sw neu-
tralno (choby w postaci Sachalinu) wolaa rzuci rkawi-
c jedynemu mocarstwu, ktrego pokona nie bya w stanie.
Rozwaane przez uczestnikw narady twierdzenia o re-
latywnej saboci Armii Kwantuskiej byy doranie praw-
dziwe, ale tak naprawd pozorne i mylce. Wydane wkrtce
o ironio, 7 lipca, czyli po ostatecznej decyzji o kierunku
ataku rozkazy o wzmocnieniu miay szybko podnie li-
czebno owej armii z 350 tys. w lipcu do 763 tys. onierzy,
253 tys. koni i 29 tys. pojazdw mechanicznych we wrze-
niu. Wesprze ich mogo w razie potrzeby dalszych 55 tys.
ludzi pobliskiej Armii Korei. Jednoczenie strona sowiecka
wycofaa na front w Europie 911 dywizji piechoty, co naj-
mniej 1000 czogw i ponad 1200 samolotw. Przeciw po-
zostaym 11 dywizjom i brygadom zmechanizowanym Ar-
mii Czerwonej, z ktrych kada posiadaa tylko 75 proc. li-
czebnoci odpowiednich formacji japoskich, Armia Kwan-
tuska i Armia Korei rzuci mogy 15 wielkich jednostek.
Wszystko to sprawiao jak wyrzeka poniewczasie pu-
kownik Imaoka Yutaka e bylimy co najmniej w stanie
zada Rosjanom potny cios, cho unicestwienie za jed-
nym zamachem mogo nie by wykonalne.
Inno wojno. Marsz na poudnie oznacza (co szybko
przetestowano) szybkie starcie z USA. Opcja pnocna za-
wieraa tylko jego ewentualno. W najgorszym jednak wy-
padku zwrot w polityce Waszyngtonu wymaga miesicy. Po
ich upywie zwrcona ku Amerykanom Japonia miaaby za
plecami ju nie Sowiety, ale tylko pozostae po nich gruzy.
Wtpliwe, by zagada ZSRS bya rwnoznaczna z wygra-
niem przez O wojny wiatowej. Walczyyby wszak nadal
Wielka Brytania i Chiny. Co za najwaniejsze, amerykaski
potencja (wykorzystany w latach 194145 najwyej w jednej
czwartej) nadal growaby znacznie nad niemieckim i japo-
skim. Zwycistwo byoby jednak drogie, a wojna wygldaaby
zupenie inaczej.
Decydujcym frontem II wojny wiatowej byo starcie nie-
miecko-sowieckie. O jego przebiegu zdecydowaa wszake
japosko-sowiecka kampania 1941 r., ktrej nie byo. Z tej
perspektywy losy wojny przesdzia zapomniana roda 2 lip-
ca 1941 r. Po owej dacie Japonia i Niemcy, prowadzc rwno-
lege wojny, pewnie zday ku nieuchronnej katastrofe.
|Ak08 P0Ll1
62
T a d e u s z
Z a wa d z k i
Wojny Froncuzw l Brytyjczykw.
Po upadku Francji doszo do zdarze, ktre miao mo-
na nazwa wojn angielsko-francusko-francusk, gdy
z jednej strony bray w niej udzia wojska Imperium Bry-
tyjskiego i Wolnych Francuzw gen. Charlesa de Gaullea,
a z drugiej armia i fota Vichy. Pierwsza bya brytyjska
operocjo Ootopult. Churchill postawi francuskiej ma-
rynarce ultimatum: albo wsplna walka przeciw Rzeszy,
albo internowanie rozbrojonych okrtw w brytyjskich
portach, albo przebazowanie ich na Karaiby lub do USA.
Chodzio o to, by nie dostay si pod kontrol Hitlera.
Operacja rozpocza si 3 lipca 1940 r., kiedy Brytyjczy-
cy zajli zbrojnie francuskie jednostki stojce w portach
Wielkiej Brytanii (trzy z nich zostay pniej obsadzone
przez polskich marynarzy). Francuska eskadra w Alek-
sandrii, dziki gentelmens agreement dowdcw, admi- t
raw Ren-mile Godfroya i Andrew Cunninghama,
g g
przyja ultimatum i zostaa rozbrojona.
Inaczej sprawy potoczyy si w Mers el-Kebir, gdzie
stacjonowao najwiksze zgrupowanie francuskiej fo-
ty: 4 okrty liniowe i 6 niszczycieli. Do bazy zbliy si
brytyjski zesp Force H z Gibraltaru, dowodzony przez
adm. Jamesa Sommervillea, skadajcy si z 3 okr-
tw liniowych i lotniskowca w towarzystwie 2 krow-
nikw i 4 niszczycieli. Dowodzcy francusk eskadr
adm. Marcel-Bruno Gensoul odrzuci brytyjskie ulti-
matum, wic Brytyjczycy ostrzelali stojcych na kotwicy
Francuzw. Z puapki udao si uciec do Tulonu pancer-
nikowi Strasbourg i czterem niszczycielom. Jeden sta-
ry pancernik poszed na dno, pozostae dwa i jeden nisz-
czyciel zostay ciko uszkodzone. Ostatni faz opera-
cji Catapult by 8 lipca atak samolotw z lotniskowca
Hermes na stojcy w Dakarze pancernik Richelieu,
ktry zosta uszkodzony po trafeniu torped. W Vichy
zawrzao, domagano si wypowiedzenia wojny Anglii,
jednak ostatecznie w ramach retorsji wykonano jedynie
kilka anemicznych nalotw na Gibraltar.
Trzy miesice pniej, 2325 wrzenia, Brytyjczycy, za-
inspirowani przez de Gaullea i wspierani przez oddziay
Wolnych Francuzw prbowali zaj Dakar. Operocjo
Menoce miaa przede wszystkim cel polityczny: zaj-
cie Senegalu i przecignicie na stron aliantw kolejnej
kolonii. Nie bez znaczenia byo te zoto Banku Francji
(w tym zoto Polski i Belgii) tam przechowywane. Do Da-
karu dotar aliancki zesp desantowy dowodzony przez
adm. Johna Cunninghama. Jego ultimatum odrzuco-
no, a ostrza portu wicej szkd poczyni w miecie ni
w bazie. De Gaulle i Cunningham postanowili odstpi
od operacji, ale Churchill si upar. Spraw przesdzio
uszkodzenie pancernikw Resolution i Barham. Alian-
ci musieli si wycofa. W rewanu lotnictwo Vichy zbom-
bardowao Gibraltar te bez wikszych sukcesw.
Niejako poza gwnym nurtem zdarze toczy y si
mniej lub bardziej zacite walki, majce pewien
wp yw na ostateczny wynik wojny.
Iec w|esc
.... 1 ..:.'.
,.: .,|,,.,'.
,1 '.1. +..+..
,.,|, . .+m+.'
,:.+.,. m,+,
...+ `+` .
63
a ezar wea '1I
Udao si natomiast zajcie Gobonu przez wojska Wol-
nej Francji wspierane przez marynark brytyjsk. Miao
to znaczenie przede wszystkim polityczne jako pierwsza
kampania wykonana siami podlegymi de Gaulleowi.
Operocjo Bxporter dotyczya Syrii i Libanu (8 czerwca
21 lipca 1941 r.). Francuskie wadze tych dwch teryto-
riw mandatowych opowiedziay si po stronie Vichy, co
wzbudzio u Brytyjczykw obawy, e stan si one baz do
niemieckiego ataku na Palestyn i Egipt. Dlatego po za-
koczeniu walk w Iraku (patrz dalej) siy alianckie liczce
ok. 35 tys. onierzy (w tym 5400 z 1. Dywizji Wolnych
Francuzw) przypuciy atak na Syri i Liban. Aliantami
dowodzi gen. Henry Wilson. Wojska Vichy, dowodzo-
ne przez gen. Henri Dentza, liczyy ok. 40 tys., w tym ok.
8 tys. Francuzw. Kampania bya krtka, ale do drama-
tyczna. 8 czerwca Australijczycy przekroczyli rzek Litani.
21 czerwca alianci zdobyli Damaszek. Tego dnia do walki
ruszyo pierwsze zgrupowanie tzw. Iraqforce, a 27 czerw-
ca na pnocy Syrii drugie, ktre 8 lipca zdobyo Alep-
po. Na poudniu Australijczycy podeszli pod Bejrut. Gen.
Dentz poprosi o zawieszenie broni.
Jak na skal dziaa bya to do krwawa kampania:
po obu stronach gino ok. 400 onierzy tygodniowo.
Po stronie Vichy do niewoli trafo prawie 38 tys. jecw,
jednak tylko niewielka cz z nich, ok. 5600, przyczy-
a si do Wolnych Francuzw. Oba terytoria mandato-
we dostay si pod kontrol Wolnych Francuzw, wyso-
kim komisarzem zosta gen. Georges Catroux, ktry 27
wrzenia ogosi niepodlego obu krajw.
Vichy stoczyo w tym czasie jeszcze jedn wojn, z Toj-
londlq. Po majowej klsce sytuacja francuskiej Unii In-
dochiskiej znacznie si skomplikowaa. Nie bez inspi-
racji Japoczykw, w rzdzonej przez marszaka Plaeka
Pibulsongkrama Tajlandii jak si od 1939 r. nazywa
Syjam rosy nastroje antyfrancuskie. Pod hasami zjed-
noczenia Tajw kraj ten zamierza rewindykowa spor-
ne terytoria w Laosie i Kambody. We wrzeniu 1940 r.
podniesiono t kwesti ofcjalnie, Tajowie ogosili mo-
bilizacj, a od 24 listopada konfikt przeszed w faz re-
gularnej wojny. Sytuacja Francuzw bya bardzo trud-
na: ich siy w Indochinach byy wojskami kolonialnymi,
sabymi liczebnie i wyposaonymi w przestarzay sprzt.
Armia tajska za intensywnie rozbudowywana i mo-
dernizowana do nowoczesna i liczniejsza.
Na pocztku stycznia 1941 r. Tajowie rozpoczli ofen-
syw w dwch kierunkach: na Laos i Kambod. Fran-
cuzi przeszli do kontrataku w rejonie Yang Dang Khum
i Phum Preav, gdzie rozegraa si najbardziej zacita
bitwa tej wojny. Wprawdzie wojska francuskie musia-
y opuci pole walki, ale Tajowie nie byli w stanie ich
ciga. Dowdztwo francuskie, obawiajc si desantu
morskiego, postanowio zaatakowa tajsk eskadr ko-
twiczc w rejonie wyspy Ko Chang. 17 stycznia francu-
ski zesp (lekki krownik, 4 kanonierki) zatopi tajski
pancernik obrony wybrzea i dwa torpedowce. 31 stycz-
nia, pod naciskiem Japonii, podpisano zawieszenie bro-
ni, a 9 maja traktat pokojowy, w ktrym Tajlandii przy-
znano znaczne obszary w Kambody i Laosie.
Wojno lrocko-brytyjsko. Irak by od 1932 r.
pastwem niepodlegym, ale Brytyjczycy mieli prawo do
utrzymywania tam swoich baz oraz swobodnego przewo-
zu zaopatrzenia. Po wybuchu wojny w Europie zaczy na-
rasta nastroje antybrytyjskie, czego wyrazem by zamach
stanu Raszida Alego Al-Gailaniego z 13 kwietnia 1941 r.,
w wyniku ktrego regent Abd al-Ilach opuci kraj. Po ob-
jciu wadzy Raszid Ali, korzystajc z koniunktury wywo-
anej ofensyw niemiecko-wosk na Egipt, zamierza wy-
rzuci Brytyjczykw z kraju. Liczy przy tym na wsparcie
Wochw i przede wszystkim Niemcw.
Wielka Brytania nie moga sobie pozwoli na odda-
nie pod kontrol pastw Osi obszarw ropononych.
Siy brytyjskie w Iraku byy skromne, w bazie lotni-
czej Habbanija stacjonowao ok. 2200 ludzi i 84 prze-
starzae samoloty. Posiki trzeba byo ciga a z In-
dii. Rozpoczy si walki, ktre rozegray si gwnie
wok oblonej bazy Habbanija. RAF, mona powie-
dzie, wybombardowa Irakijczykw z tej wojny. Posi-
ki z Palestyny i Indii dokoczyy dziea. Rzd Raszida
Alego upad, on sam przez Persj uciek do Niemiec.
Wsparcie, na ktre liczy, byo wicej ni skromne.
Wprawdzie do Syrii zaczy przybywa jednostki lot-
nictwa woskiego (ok. 20 samolotw) i niemieckiego
(ok. 100 samolotw), jednak do Iraku trafo ich znacz-
nie mniej. Niemcy wysali grup doradcw wojsko-
wych, tzw. Soderstab F, ale lotnictwo osi szybko zosta-
o wyeliminowane z walki.
Kampania zakoczya si 31 maja. Regent powrci do
kraju 1 lipca, a brytyjska okupacja Iraku trwaa do pa-
dziernika 1947 r.
Wojny WIockw. Po wczeniu si do wojny Mus-
solini zaatakowa nie tylko Francj, ale te brytyjskie
kolonie w AIryce Wsckodnlej. Chodzio o powik-
szenie stanu posiadania, ale te o zagroenie szlakom
morskim prowadzcym przez Kana Sueski. 13 czerwca
1940 r. lotnictwo woskie zbombardowao baz w Ke-
BAGDAD
BASRA
MOSSUL
KAIR
DAMASZEK
TEHERAN
TEBRIZ
SZIRAZ
AHWAZ
RIJAD
CHARTUM
MASKAT
ADDIS ABEBA
ADEN
BERBERA
BEJRUT
MOGADISZU
KISMAYU
MASSAWA
Przemarsz
i dziaania
wojenne si
belgijskich
Ofensywa wojsk woskich
na posiadoci brytyjskie
i kontrnatarcie brytyjskie
06.1940 r.11.1941 r.
Natarcie
Brytyjczykw
i Wolnych
Francuzw
w Syrii
0607.1941 r.
Brytyjska
operacja
przeciwko
irackiemu
powstaniu
0405.1941 r.
Interwencja
w Iranie si
brytyjskich
i sowieckich
0809.1941 r.
Okrg Aleksandretty przekazany
Turcji przez rzd Vichy 23.07.1939 r.
E g i p t
A r a b i a S a u d y j s k a
I r a n
Tu r c j a
A
f
g
a
n
i
s
t
a
n
Z wi z e k S o wi e c k i
Kongo
(bel.)
Sudan
(kondominium
brytyjsko-egipskie)
Jemen Hadramaut
Oman
Katar
Kuwejt
Etiopia
Erytrea
S
o
m
a
l
i

W
o
s
k
i
e
Somali
Brytyjskie
Kenia
Uganda
Somali Fr.
Syria
I r a k
(formalnie
niepodlegy,
faktycznie
protektorat
brytyjski)
Cypr
M
.

C
Z
E
R
W
O
N
E
M. ARABSKIE
M
. K
A
S
P
IJS
K
IE
Peryferie
w ogniu
Wlk. Brytanii
Woch
Francji
Operacje zbrojne:
Bliski Wschd
i Afryka Pn.-Wsch.
193941 r.
Woch,
ZSRS,
Wlk. Brytanii
brytyjskich
sojusznikw
Tereny pod kontrol:
!+,+ 1.+|+. '.,-
.,.' . .+..: . '.'..
+`, + . +,'+.1..
,',,+m.:, a
64
ZwIqzeR SowIecRI:
wszystko dld rontu!
,Aby [ednak wyposazyc od nowa
nasz przemysl w oparclu o nowoczesnq
technlk, potrzeba nam, towarzysze,
wlelklch l to bardzo wlelklch kapltalow.
A kapltalow, [ak nam wszystklm wlado-
mo, mamy malo, mowll w l926 r. 1o-
zef Stalln. Pytanle, skqd wzlqc kapltal,
stawalo sl kluczowe dla lndustrlallza-
c[l robotnlczo-chlopsklego kra[u, cal-
kowlcle przeclez zru[nowanego wlelo-
letnlq wo[nq, rewoluc[q l komunlzmem
wo[ennym. Po spacyflkowanlu spo-
leczenstwa, a nastpnle partll, Stalln
przystqpll z calq bezwzgldnosclq do
uprzemyslowlenla Zwlqzku Sowlec-
klego. Z pelnq swladomosclq skutkow
zaplanowano tzw. transfer kapltalu
z rolnlctwa do przemyslu. Oznaczalo
to calkowlte znlewolenle chlopstwa,
stworzenle nlewolnlka kolchozowe-
go l wyclsnlcle ostatnlego rubla z ro-
sy[skle[ wsl. Kolchozy mlaly dostarczac
[ak na[tansze[ zywnoscl dla robotnlkow
w mlastach l, co waznle[sze, wszelkle-
go rodza[u produktow rolnych na eks-
port. Lksportowano zresztq wszystko,
co mlalo szans zdobyc nabywc na
Zachodzle - w tym dzlela sztukl.
Peakc[q chlopstwa rosy[sklego na
polltyk Stallna byl wzrost blernego,
ale l czynnego, oporu (llczba ,aktow
terroru zanotowanych przez OGPU
wzrosla prawle l3-krotnle w l929 r.
w porownanlu do l926 r.), co skutko-
walo tym, ze kwoty zbozowe nlezbd-
ne dla zakupu srodkow lnwestycy[nych
za granlcq byly zdecydowanle ponlze[
planow. Odpowledzlq Stallna l partll
bolszewlckle[ byl bezwzgldny terror
l wywolanle wlelklego Glodu, kledy
to zycle stracllo mldzy 5 a 6 mln lu-
dzl, ale zboze plynlo szerokq rzekq za
granlc.
Zwlqzek Sowleckl desperacko po-
trzebowal dewlz, ponlewaz chclal
O
o
s
p
o
d
a
r
k
a

n
a

b
a
c
z
n
o
s
c
nii, co zapocztkowao ptoraroczn kampani. Przez dwa miesice walki
ograniczay si do niewielkich star na granicy woskich posiadoci z Su-
danem i Keni. 4 sierpnia Wosi zaatakowali Somali Brytyjskie, ktre zajli
do 19 sierpnia; obrocy ewakuowali si drog morsk. Dopiero 6 listopada
Brytyjczycy podjli pierwsze kontrnatarcie, jednak bez wikszego skutku.
W poowie stycznia 1941 r. zgrupowania brytyjskie, liczce teraz 250 tys.
onierzy ruszyy do powanej ofensywy. Plan uoony przez gen. Wa-
vella zakada natarcie od pnocy z Sudanu przez Erytre (dowodzi gen.
William Platt) i od poudnia z Kenii przez Somali Woskie (gen. Allan Cun-
ningham). Trzeci front mia by utworzony w Somali Brytyjskim. Ofensywa
przez Erytre napotkaa silny opr Wochw do szczeglnie zaciekych
walk doszo pod Kerenem, ktry zosta zdobyty 27 marca. 1 kwietnia alianci
wkroczyli do Asmary, a 8 kwietnia zdobyli Massaw, gwn baz woskiej
marynarki w Erytrei.
Wczeniej, 16 marca niewielki desant morski wyldowa w stolicy Somali
Brytyjskiego, Berberze, ktrej garnizon nie stawia oporu. Do koca miesi-
ca kolonia zostaa oczyszczona z wojsk woskich.
Poudniowe zgrupowanie Bry-
tyjczykw wkroczyo 24 stycznia
do Somali Woskiego, zdobywa-
jc 25 lutego Mogadiszu stolic
i gwny port. Stamtd Cunning-
ham skrci na pnoc w kierun-
ku Didigi, gdzie doczy do
niego desant z Berbery, i dalej na
zachd do Addis Abeby, ktr
wyzwolono 6 kwietnia. 5 maja do
stolicy kraju przyby cesarz Haj-
le Sellasje, ale to nie by jeszcze
koniec kampanii. Ostatni woski
garnizon, w Gonder, skapitulo-
wa 27 listopada.
Drugim afrykaskim przedsi-
wziciem Mussoliniego byo na-
tarcie na Bglpt. 10. Armia mar-
szaka Rodolfo Grazianiego, nie-
chtnie nastawionego do wystpie-
nia przeciw Brytyjczykom, ruszya
13 wrzenia 1940 r. Ci zreszt po
niewielkim oporze wycofali si a do Marsa Matruch. Wosi zatrzymali si po
przejciu niespena 100 km w Sidi Barrani, ktre zajli 16 wrzenia. Zbom-
bardowani przez RAF, nie wykazywali ochoty do dalszego marszu, a midzy
pozycjami przeciwnikw powsta szeroki pas ziemi niczyjej. Na froncie zapa-
nowaa cisza, ktr 7 grudnia przerwaa operocjo Oomposs. Ze wzgldu na
sabo wasnych si mia do dyspozycji tylko dwie dywizje przeciw 150-ty-
sicznej armii Wavell zamierza po prostu odepchn Wochw jak najdalej.
Nieoczekiwany sukces akcji sprawi, e 4 stycznia 1941 r. podjto decyzj o jej
kontynuowaniu. Ostatecznie ofensywa zakoczya si na polecenie Churchilla
9 lutego po zdobyciu El Agheili. Wojsko byo potrzebne w Grecji (art. s. 37).
Compass by sukcesem: przy minimalnych stratach wasnych (500 zabitych)
rozbito 10 dywizji woskich, a do niewoli trafo ok. 115 tys. jecw.
Wojny Hlemcw. Tymczasem Hitler postanowi udzieli wsparcia Mus-
soliniemu i wysa do Afryki korpus ekspedycyjny. Pierwsze jednostki Deu-
tscke AIrlko Korps, utworzonego 18 lutego 1941 r., wyldoway w Trypolisie.
Jego dowdc zosta gen. Erwin Rommel; nie czekajc na skoncentrowanie ca-
oci korpusu, natychmiast ruszy na front. Po gwatownych walkach 3 kwiet-
nia przeama front brytyjski i do 15 kwietnia dotar do granicy z Egiptem.
W rkach Brytyjczykw pozosta oblony Tobruk, co znacznie utrudnio do-
stawy zaopatrzenia dla Afrika Korps. Kilkakrotne prby szturmu nie przynio-
sy rezultatw. W maju (operocjo Brevlty) i czerwcu (operocjo Bottleoxe)
Wavell prbowa odblokowa Tobruk. Jednak bez powodzenia, kontrnatarcie
Rommla odrzucio Brytyjczykw a do Sidi Barrani. Jednak to nie by koniec
kontredansu na pustyni walki trway do 13 maja 1943 r.
Wkroczenle do Ironu. W sierpniu 1941 r. Brytyjczycy i Sowieci
wkroczyli do Iranu. Po minimalnym oporze zajto cay kraj i podzielono go
na dwie strefy okupacyjne. Sojusznicy nie tylko zabezpieczyli pola nafowe,
ale utworzyli tzw. korytarz perski, ktrym docierao zaopatrzenie do ZSRS.
1A008Z ZATA0Zkl
ktak 8rt[ctkw aa f|et V|ch
w Mers e|-Ke||r ,. ,''.. .+..,,
. .+m+.' ,:.+.,. +|+,.'|, ` |,...+ `
65
a ezar wea '1I
przeskoczyc 50-l00 lat rozwo[u w clq-
gu 8-l0 lat l dogonlc Zachod. |mport
technologll powodowal, ze nle trze-
ba bylo ponoslc nakladow na badanla
l rozwo[, a totalltarny charakter pan-
stwa zapewnlal tlumlenle ewentualne-
go nlezadowolenla z przy[tego wzor-
ca rozwo[u. A lnwestowano w przemysl
clzkl (80 proc. kontraktow zagranlcz-
nych w plerwsze[ plclolatce), aktyw-
nosc panstwa w tworzenlu zakladow
przemyslowych produku[qcych dobra
konsumpcy[ne zostala ogranlczona do
mlnlmum.
|ndustrlallzac[a Zwlqzku Sowleckle-
go zblegla sl z na[waznle[szym wy-
darzenlem mldzywo[nla - wlelklm
Kryzysem. O lle przed l929 r. zachod-
nle rzqdy l przemyslowcy byll wstrze-
mlzllwl, [esll chodzl o sprzedaz no-
woczesnych technologll do Pos[l, to
po czarnym czwartku wszelkle skru-
puly ustqplly. Glownyml dostawcaml
technologll byly USA l Nlemcy. |nwe-
stowano w wydobycle surowcow, hut-
nlctwo, przetworstwo ropy l przemysl
maszynowy. Amerykanle byll glowny-
ml dostawcaml przemyslowego know-
how. To onl budowall np. zlntegrowa-
ne zaklady stalowe, wzorowane na
amerykansklch - a Sowlecl [uz samo-
dzlelnle koplowall rozwlqzanla tech-
nlczne w kole[nych lnwestyc[ach.
Gwaltowna lndustrlallzac[a spowo-
dowala olbrzyml glod kadr. Zwlqzek
Sowleckl nle ufal spec[allstom wy-
ksztalconym za czasow carsklch. Stall
sl onl przedmlotem kole[nych kam-
panll terroru. Srodklem zastpczym
(plerwsza polowa lat 30.) byll spec[a-
llscl z Zachodu. Sowleccy lnzynlero-
wle zastpowall swolch zachodnlch
kolegow doplero w drugle[ polowle
lat trzydzlestych. 1ednak to amerykan-
skle ldee produkc[l masowe[ l koncen-
trac[l plonowe[ uksztaltowaly sowle-
ckl przemysl zbro[enlowy. w [ednym
mle[scu starano sl koncentrowac
produkc[ np. czolgu - od wytopu sta-
ll, przez produkc[ sllnlkow, uzbro[enla
az po ostateczny montaz. Ogranlcza-
no w ten sposob przewozy kole[owe
w l tak przeclqzone[ slecl transporto-
we[. 1ednoczesnle produkc[a z zamle-
rzenla byla wlelkosery[na, a produkt
ostateczny mlal byc uzyteczny - a nle-
konlecznle wysoko[akosclowy.
Po l932 r. dwle kole[ne plclolatkl to
stopnlowe przesuwanle sl gospodar-
kl sowleckle[ z lnwestyc[l w klerunku
produkc[l zbro[enlowe[. w porowna-
nlu z lnnyml owczesnyml mocarstwa-
ml ZSPS wydal na zbro[enla olbrzy-
mlq kwot, szczegolnle w porownanlu
z pozlomem zycla ludzl sowlecklch.
A co waznle[sze, znaczqco wczesnle[
zaczql przygotowanla do wo[ny.
Sowleckl przemysl skoncentrowa-
ny byl w zachodnlch re[onach kra[u,
w sporym [ednak oddalenlu od granl-
cy. Nlemlecka lnwaz[a spowodowala,
ze spora czsc zakladow mogla wpasc
w rce wroga. Zeby do tego nle dopus-
clc, albo [e nlszczono, albo ewakuo-
wano na wschod, na Syberl l do Az[l.
Przenleslono ponad l600 zakladow
przemyslowych - czegos taklego nle
wldzlano w hlstorll swlata (art. s. 93).
Zmlenllo to w wlelklm stopnlu prze-
strzennq struktur gospodarczq ZSPS.
Ze stoplenla sl w [edno kllku zakla-
dow powstawaly glgantyczne fabrykl
takle [ak Zaklad nr l83 w Nlznym Tagl-
le, do ktorego dotarly elementy wypo-
sazenla l robotnlcy z Charkowa, Marlu-
pola, Lenlngradu l Moskwy. w l943 r.
fabryka zatrudnlala ponad 40 tys. ludzl
l produkowala 850 czolgow T-34 mle-
slcznle! Glownym reglonem przemy-
slowym Zwlqzku Sowlecklego stawal
sl Ural, ktorego produkc[a przemyslo-
wa wzrosla trzykrotnle w clqgu czte-
rech lat wo[ny, dostarczal on teraz po-
nad 40 proc. produkc[l zbro[enlowe[.
Na[wlkszym problemem sowleckle[
gospodarkl bylo w tym czasle podtrzy-
manle l zwlkszanle produkc[l uzbro[e-
nla przy drastycznle male[qce[ llczble
mzczyzn robotnlkow (powolanych
na front) l surowcow. Kosztem nlezwy-
klych poswlcen, przy powszechnle pa-
nu[qcym nledozywlenlu (a czsto glo-
dzle), spoleczenstwo bylo w stanle nle
tylko podtrzymac, ale l znaczqco zwlk-
szyc produkc[ uzbro[enla dla frontu.
wo[na zostala wygrana w fabrykach.
NIemcy:
dwie wojny jednoczenie
Po zwyclstwle nad Pranc[q ||| Pzesza
znalazla sl w trudne[ sytuac[l. Tryumf
nle zakonczyl wo[ny, Anglla nle zde-
cydowala sl na separatystyczny po-
ko[, a za plecaml wlelkle[ 8rytanll staly
Stany Z[ednoczone ze swolm glgan-
tycznym potenc[alem przemyslowym
l moblllzacy[nym. wo[na z Zachodem
wydawala sl nleuchronna l w tym
kontekscle trzeba rozpatrywac decyz[e
gospodarcze pod[te przez nazlstow
w drugle[ polowle l940 r.
1uz w l939 r. gospodarka Nlemlec
zaczynala odczuwac brak slly robocze[.
Stqd zabor slly robocze[ z Polskl do pra-
cy w rolnlctwle oraz czasowe urlopo-
wanle robotnlkow przemyslowych po
kampanll francuskle[. Cl ostatnl mlell
za zadanle zwlkszyc produkc[ bro-
nl, a poznq wlosnq wroclc do szeregow
l wygrac blyskawlcznq kampanl prze-
clw Pos[l. w ma[u l94l r. w zasadzle
wszyscy mlodzl mzczyznl (20-30 lat)
byll [uz w wo[sku, [edynq rezerwq by-
la albo mlodzlez (l6-l9 lat, w llczble
ok. 2 mln), albo ludzle starsl.
3l llpca l940 r. Hltler nakazal roz-
poczcle przygotowan do lnwaz[l na
ZSPS. Po doswladczenlach kampanll
francuskle[ zaczto uwazac, ze mozllwe
[est szybkle rozstrzygnlcle kampanll Z
r
o
d
l
o
:

A
.

M
l
l
w
a
r
d
,

,
w
a
r
,

e
c
o
n
o
m
y

a
n
d

s
o
c
l
e
t
y

l
9
3
9
-
4
5
,

L
o
s

A
n
g
e
l
e
s

l
9
7
9
,

s
.

2
5
przeclwko Pos[l, konleczne bylo tylko
wzmocnlenle ostrza, czyll wo[sk zme-
chanlzowanych oraz doposazenle ple-
choty szczegolnle w zakresle slly ognla.
O lle wehrmacht mlal walczyc prze-
clw Pos[l, to Krlegsmarlne przeclw 8ry-
ty[czykom, a Luftwaffe [ednoczesnle
na dwoch frontach. Pozpoczto przy-
gotowanla do ,wlelkle[ wo[ny ml-
dzykontynentalne[, [ak u[ql to Hltler.
8oom lnwestycy[ny ob[ql m.ln. prze-
mysl budowy czolgow, uwazanych
za nlezbdne w kole[nych operac[ach
w Az[l przeclw |mperlum 8ryty[sklemu.
Nlemcy staly sl na[wlkszym produ-
centem alumlnlum (ale szybko doga-
nlaly [e USA), celem byla produkc[a nle
mnle[ nlz 3 tys. samolotow mleslcz-
nle. Tyle tylko, ze produkc[a benzyny
syntetyczne[ byla nlewystarcza[qca,
konleczne bylo zdobycle nowych zro-
del ropy. A to byl cel 8arbarossy. 1ak na
dlonl wldac hazardowq strategl Nle-
mlec: przygotowanla do wo[ny z mo-
carstwaml anglosasklml ruszyly na ca-
lego, ale w pelnl zalezaly od tego, czy
wehrmachtowl uda sl zwyclzyc Po-
s[ w szybkle[ kampanll.
Pzesza potrzebowala tez zywnoscl.
wszystkle kra[e, ktore zostaly podblte
przez Nlemcy w l940 r., doswladczaly
deflcytu zboza. Podbo[ Ukralny l Po-
s[l zapewnlc mlal dostawy braku[qce[
zywnoscl - bez wzgldu na wszystko.
Nle tylko armla mlala sl zywlc z pod-
bltego terytorlum, zaplanowano tez
wlelkl eksport produktow rolnych do
Nlemlec. Drugl po komunlstycznym
totalltaryzm zaplanowal kole[ny wlel-
kl Glod dla ludnoscl Ukralny l Pos[l.
Tym razem Hungerplan zakladal wy-
glodzenle ludnoscl mle[skle[ Zwlqzku
Sowlecklego.
L0kA8Z PhZY8YL0
Wydotkl zbrojenlowe 1933-39
(w nln luntow)
Wochy Francja USA Japonia ZSRS Niemcy Wlk. Brytania
0,9
1,1
1,2 1,2
1,3
2,8
2,9
N|em|ecka
fa|rka cte|qw.
'' !ew|ecka
fa|rka kara||-
aw.
66
Barlarassa
|eteqa | ataka[c
te|a|ert Wehrmach-
ta aa res[sk|e[
t|em|, '+| `+` .
67
8ar |ar as s a
3iIy zbro|ne III Rzeszy
Strukturo dowodzenlo. Jeszcze przed rozpocz-
ciem dziaa wojennych rozegraa si bitwa o wadz nad
niemieckimi siami zbrojnymi. Zwycizc w tej walce by
Adolf Hitler, ktry w lutym 1938 r. zosta naczelnym do-
wdc si zbrojnych. Wtedy te powstao Naczelne Do-
wdztwo Si Zbrojnych, Oberkommando der Wehrmacht
(OKW). Bya to nowa struktura, ktra zastpia minister-
stwo wojny. Efektem przeksztace byo pene podporzd-
kowanie fhrerowi i usunicie z armii niewygodnych gene-
raw. Na czele OKW stan feldmarszaek Wilhelm Keitel,
ktry nie tylko podziela narodowosocjalistyczne pogldy
Hitlera, ale te by mu bezgranicznie oddany.
Faktycznie Keitel nie mia adnego wpywu na podejmo-
wane decyzje, a samo OKW zostao sprowadzone do roli kan-
celarii przy fhrerze. Naczelnemu Dowdztwu Wehrmachtu
podlegay wszystkie rodzaje si zbrojnych, czyli Naczelne Do-
wdztwo Si Powietrznych (Oberkommando der Lufwafe
OKL), Naczelne Dowdztwo Marynarki Wojennej (Ober-
M a r c i n
B r y j a
Do operacji Barbarossa
przystpowaa armia
dowiadczona w zwyci-
skich walkach w Polsce
i Francji. Miaa poczucie
si y p yncej z b yska-
wicznych kampanii,
ale nie bya gotowa
do wyduonej wojny.
Ta|rmae||
l jsa sajaszal:,
kommando der Kriegsmarine OKM) oraz najwaniejsze
i tak naprawd stanowice o caej potdze Wehrmachtu
Naczelne Dowdztwo Wojsk Ldowych (Oberkommando
des Heeres OKH). Na czele Lufwafe sta feldmarsza-
ek Hermann Gring, ktrego Hitler darzy penym za-
ufaniem. Za Kriegsmarine odpowiada admira Erich
Raeder i w jego prace Hitler rwnie si nie wtrca, nie
znajc si na zagadnieniach marynarki wojennej. Proble-
mem pozostawao Dowdztwo Wojsk Ldowych, ktrego
dowdcy nadal byli w wikszoci mniej lub bardziej nie-
chtni austriackiemu kapralowi. Przeprowadzona przez
Himmlera prowokacja doprowadzia do kompromitacji
gen. von Fritscha, szefa OKH, i mianowana na jego miej-
sce sprzyjajcego Hitlerowi i pozbawionego silnej osobo-
woci gen. Waltera von Brauchitscha.
Dziki tym posuniciom Hitler uzyska moliwo
penej kontroli nawet nad najdrobniejszymi szczega-
mi na etapie planowania, jak i realizowania wszystkich
przedsiwzi wojennych. Sytuacja z pierwszej wojny
wiatowej, kiedy wojskowi podporzdkowali sobie poli-
w| 6e
, ,+.+1+
':'.m+.'-
|. . '-':..:
..1.. |1'|+
'.|':.+, :.'..,
. '..:|..+
`` .
68
O
O
G
I
O
W
N
I

D
O
W
O
D
C
Y

N
I
E
M
I
E
C
C
Y

W

O
P
E
R
A
C
]
I

B
A
R
B
A
R
O
8
8
A
]
tykw Rzeszy, miaa si ju nie powtrzy. Teraz na cze-
le armii sta polityk z niczym nieograniczon wadz
i jak do tej pory los mu sprzyja.
Orgonlzocjo. Podstawow jednostk armii nie-
mieckiej na polu walki bya dywizja. Wystpowao wie-
le ich typw, by wymieni pancerne, piechoty zmoto-
ryzowanej, piechoty, jak i bardziej specjalistyczne, np.
grskie i ochrony. Dywizja sama w sobie bya samo-
wystarczalna. Skadaa si z oddziaw bojowych sku-
pionych w pukach piechoty i/lub pancernych, miaa
integraln artyleri, oddziay saperw, przeciwpancer-
ne, cznoci, rozpoznawcze oraz suby. Dywizje nie-
mieckie podlegay dowdztwom korpusw armijnych
(Armeekorps), ktre zwykle koordynoway dziaania
24 dywizji. Od pocztku wojny pojawia si zreszt
specjalizacja klasyfkujca korpusy armijne jako zwy-
ke i zmotoryzowane. Same korpusy podlegay z kolei
dowdztwom armii (Armeeoberkommando, AOK),
ktre skupiay najczciej 35 korpusw. Co charak-
terystyczne dla pocztkowego okresu wojny, to fakt, i
wojska pancerne byy skupiane w tzw. Grupach Pan-
cernych (PanzerGruppenkommando), bdcych po-
rednim szczeblem dowodzenia pomidzy korpusem
a armi. Bya to do sztuczna struktura, pokosie spo-
rw kompetencyjnych pomidzy generaami zwizany-
mi z wojskami pancernymi i tymi o bardziej tradycyj-
nych pogldach. Kwestia ta zostaa rozwizana jesieni
1941 r., kiedy Grupy Pancerne zostay przemianowane
na Armie Pancerne. Najwyszym szczeblem dowodze-
nia w polu byo dowdztwo Grupy Armii (Heeresgrup-
pe), ktrej podlegao kilka armii.
Kade z dowdztw (korpusu, armii, grupy armii) dys-
ponowao take pewn liczb bardziej specjalistycznych
oddziaw wsparcia (np. artylerii, pancernych, saperw),
ktre przydzielao podlegym oddziaom w zalenoci
od zada. Zwizki te, okrelane w niemieckiej armii ja-
ko Heerestruppen (oddziay Wojsk Ldowych), niejed-
nokrotnie stanowiy same w sobie istotn si bojow.
Wo|ska Lqdowe
Wojsko poncerne. Gwn si uderzeniow Weh-
rmachtu byy dywizje pancerne. Od zakoczenia woj-
ny z Francj powstao kolejnych 10 pancernych (wzrost
o 100 proc.) i 10 piechoty zmotoryzowanej, w tym 3 zor-
ganizowane przez Wafen-SS (wzrost o 60 proc.). Uzyska-
no je z przeksztace dywizji piechoty, a dowiadczon
kadr zapewniono dziki przesuniciom niektrych pod-
oddziaw pomidzy starymi a nowymi oddziaami.
Wzrost liczby dywizji szybkich by imponujcy i teore-
tycznie Panzerwafe osigna najwyszy poziom rozwo-
ju od pocztku wojny. W trakcie poprzednich walk zdo-
byto bezcenne dowiadczenie, a morale wojsk stao na
najwyszym poziomie. Rozwijaa si produkcja rednich
czogw PzKpfw III i PzKpfw IV (skrt od Panzerkampf-
wagen). Niemiecka armia wydawaa si sprawn machi-
n, ktrej nie oprze si aden przeciwnik, a zwaszcza b-
dca w trakcie reorganizacji Armia Czerwona.
Bya te jednak, czsto niedostrzegana, druga stro-
na medalu. Wzrost liczby dywizji pancernych na papie-
rze wyglda wprawdzie imponujco, ale osignito go
w pewnym stopniu dziki zmniejszeniu liczby czogw
w poszczeglnych dywizjach. A 8 z nich miao poni-
ej 200 czogw, podczas gdy w kampanii francuskiej
bya tylko jedna taka. Co istotne, najobfciej wyposao-
ne w sprzt pancerny byy jednostki uzbrojone w czogi
czeskie, a wic o najmniejszej wartoci bojowej. Dywizje
pancerne dysponujce czogami typu PzKpfw III miay
z reguy zaledwie po 150170 maszyn.
Nadal byo bardzo duo czogw przestarzaych, ktre
ju przed 1939 r. traktowano jako maszyny szkolne, cho-
cia z koniecznoci uyto ich w wojnie z Polsk, a potem
z Francj. Teraz miay wzi udzia w kolejnej kampa-
nii. 1 czerwca 1941 r. niemiecka armia ldowa dyspo-
nowaa: 877 czogami PzKpfw I uzbrojonymi jedynie
w dwa karabiny maszynowe; 1074 lekkimi czogami Pz-
Kpfw II uzbrojonymi w karabin maszynowy i 20-mm
dziako szybkostrzelne; 754 lekkimi czogami czeskimi
PzKpfw 38 (t) i 170 PzKpfw 35 (t) uzbrojonymi w dwa
karabiny maszynowe i armaty 37-mm; 350 PzKpfw III
z dwoma karabinami maszynowymi i armatami 37-mm;
1090 czogami PzKpfw III jak wyej, ale z armat 50-mm;
517 czogami PzKpfw IV z dwoma km i armat 75-mm;
330 czogami dowodzenia rnych typw.
Nie wszystkie wymienione wyej pojazdy znajdowa-
y si jednak w oddziaach bojowych. Ogem dywizje
pancerne i pojedyncze bataliony wsparcia w przededniu
rozpoczcia operacji Barbarossa dysponoway: 152 czo-
gami PzKpfw I; 793 czogami PzKpfw II; 259 czogami
PzKpfw III (z armat 37 mm); 643 czogami PzKpfw III
(z armat 50 mm); 439 czogami PzKpfw IV; 155 czoga-
mi PzKpfw 35 (t); 625 czogami PzKpfw 38 (t); 169 czo-
gami dowodzenia; 84 czogami miotaczami ognia.
Taki skad Panzerwafe oznacza, e ponad poow
czogw bojowych stanowiy czogi lekkie. Wrd czo-
gw rednich a 20 proc. to PzKpfw III, uzbrojonych
w typowe dla czogw lekkich armaty 37-mm. Pozostae
PzKpfw III uzbrojone byy w cisze armaty 50-mm, ale
z krtk luf, co wkrtce miao si zemci, kiedy spo-
tykano na polach bitwy nowe typy sowieckich czogw
(np. T-34). W lekkie czogi konstrukcji czeskiej uzbrojo-
no a 6 dywizji pancernych, chocia w 1941 r. byy ju
sprztem przestarzaym.
69
8ar |ar as s a
Nadal nie rozwizano kwestii wsppracy piechoty
zmotoryzowanej z czogami. Wprowadzono wprawdzie
do produkcji transportery opancerzone, ale szo to opor-
nie. W efekcie wikszo dywizji pancernych dyspono-
waa zaledwie jedn kompani strzelcw wyposaon
w transportery (jedn z szesnastu!), a 3 dywizje pancer-
ne nie miay transporterw opancerzonych w ogle. Tak
wic lwia cz piechoty niemieckich dywizji pancer-
nych podrowaa samochodami ciarowymi i chocia
byy to pojazdy terenowe z napdem na wicej ni jedn
o, to i tak w realiach rosyjskich przywizywao to trans-
port do drg, a dotarcie piechoty wprost na pole bitwy
we wraliwych na ostrza pojazdach byo niemoliwe.
Wojsko zmotoryzowone. Po kampanii francu-
skiej zorganizowano 8 dywizji piechoty zmotoryzowa-
nej wojsk ldowych (Infanterie-Divison (mot.)). Take
one powstay na bazie istniejcych ju wczeniej, a wic
dowiadczonych w walkach dywizjach piechoty. Kolejne
2 utworzyo Wafen-SS.
Dywizje piechoty zmotoryzowanej miay za zadanie
wspprac z dywizjami pancernymi i rozwijanie osig-
nitego przez nie powodzenia. W porwnaniu do po-
przedniej kampanii nie zaszy w nich rewolucyjne zmia-
ny zostay wzmocnione batalionem motocyklowym,
ktry mia stanowi, obok batalionu rozpoznawcze-
go, najszybszy element dywizji sucy do rozpoznania
i pocigu. Oddziay piechoty tych dywizji przemieszcza-
y si przy uyciu samochodw, przy czym w przeciwie-
stwie do dywizji pancernych uyway standardowych
pojazdw niedostosowanych do jazdy w terenie, a wic
szybko ich dziaania bya uzaleniona od dobrej sie-
ci drogowej. Zmotoryzowanie w cigu tak krtkiego
czasu duej liczby dywizji uzyskano dziki zaangao-
waniu wszelkich dostpnych rezerw pojazdw, czsto
zuytych. A trzy dywizje otrzymay pojazdy zdobycz-
ne. Problemem parku mechanicznego Niemcw ju
wkrtce miaa si sta wprost niewiarygodna liczba ty-
pw uywanych pojazdw, do ktrych nie sposb byo
w warunkach bojowych zapewni niezbdnych czci
zamiennych. Co wicej, warunki drogowe w Rosji oka-
zay si bezlitosne dla takich pojazdw, na czym bardzo
szybko zacza cierpie ich mobilno. Warto tu pod-
kreli, e w skadzie dywizji piechoty zmotoryzowanej
na pocztku wojny z Rosj nie byo czogw.
Kowolerlo. Ostatnim rodzajem niemieckich dy-
wizji szybkich bya dywizja kawalerii (Kavallerie-Divi-
sion). Istniaa tylko jedna taka i bya zbliona w orga-
nizacji do dywizji piechoty. Jej onierze poruszali si
na koniach, ale walczyli raczej nie z sioda, lecz pieszo
by to wic odpowiednik dawnej formacji dragonw,
piechoty konnej.
Pleckoto. Pomimo e armi niemieck tego okresu
kojarzy si z osigniciami wojsk szybkich, to jednak
75 proc. stanowiy w niej dywizje piechoty (Infanterie-
Division). Liniowa niemiecka dywizja piechoty skadaa
si z 3 pukw piechoty z 3 batalionami w kadym oraz
z puku artylerii i liczya ok. 17,5 tys. onierzy. Dyspo-
nowaa du si ognia, zarwno jeli chodzi o kompa-
nie piechoty wyposaone w bardzo dobre uniwersal-
ne karabiny maszynowe MG-34, jak i puki piechoty,
ktre miay wsparcie wasnych dzia piechoty, w tym
cikich. Dywizyjny puk artylerii w caoci wyposa-
ony by w haubice (25 proc. stanowiy haubice ci-
kie kal. 150 mm), ktre dziki moliwoci prowadzenia
stromotorowego ognia byy w dziaaniach zaczepnych
bardzo podanym rodkiem walki. Najwiksz wad
dywizji piechoty byo uzalenienie od transportu kon-
nego, a piechota, rzeczywicie poruszaa si na wasnych
nogach.
Przed rozpoczciem kampanii wad niemieckiej ar-
mii, w pewnym sensie nieujawnion, bya saba obro-
na przeciwpancerna. Wprawdzie zdawano sobie spraw
ze saboci 37-mm armat przeciwpancernych ju przed
kampani we Francji, ale w Rosji spodziewano si spot-
ka przestarzae czogi, do ktrych zwalczania dotych-
czasowy sprzt wzbogacony o armaty 50-mm bdzie wy-
starczajcy. Ich produkcja rozwijaa si jednak bardzo
opieszale i w momencie ataku na ZSRS wojska dyspono-
way niewiele ponad 1 tys. takich dzia, co w skali caego
Wehrmachtu dawao statystycznie zaledwie po kilka ar-
mat na dywizj. Napotkanie na polu bitwy czogw T-34
i zwaszcza cikich KW, w stosunku do ktrych nowa
armata bya nieskuteczna, miao by dla wojsk niemie-
ckich prawdziwym szokiem.
Mimo tych wad niemieckie dywizje piechoty trzeba
uzna za zwizki bardzo silne, ktre udowodniy swoj
skuteczno we wczeniejszych kampaniach i przystpo-
way do nowej bez kompleksw.
Inne oddzloIy. Istniay w armii niemieckiej dywizje
grskie, ochrony. Ich znaczenie w nadchodzcej kampa-
nii byo niewielkie, ale dla porzdku naley si kilka sw
wyjanienia. Dywizje grskie (Gebirgs-Division) organi-
zacyjnie niewiele si rniy od dywizji piechoty, z tym e
ich onierze przechodzili inny rodzaj szkolenia, pozwa-
lajcy prowadzi walki w terenie grzystym. Take rodki
transportowe dostosowano do dziaa w grach (zwierz-
ta juczne). Dywizje ochrony (Sicherungs-Division) byy
w rzeczywistoci sabymi dywizjami piechoty bez wik-
szoci sub i artylerii, sucymi do walk z partyzantk
i zabezpieczeniu szlakw komunikacyjnych.
70
OddzloIy wsporclo: ortylerlo. Wehrmacht
dysponowa ca mas rnego rodzaju wyspecjalizowa-
nych oddziaw wsparcia, ktre oglnie mona podzieli
na bojowe i niebojowe. Te pierwsze bray udzia w walce
wspierajc dywizje, do ktrych byy przydzielone, te dru-
gie za miay zapewni pynno dziaania caej armii.
Latem 1941 r. zdecydowanie najwiksz si bojow
spord wszystkich oddziaw Heerestruppen stanowi-
y oddziay artylerii. Do momentu rozpoczcia Barba-
rossy powstao a 121 samodzielnych dywizjonw, przy
czym byy to wycznie dywizjony artylerii cikiej i naj-
ciszej i w wikszoci byy one w peni zmotoryzowane.
Taka ich liczba pozwalaa statystycznie zapewni kadej
walczcej dywizji dodatkowy dywizjon cikich dzia.
W rzeczywistoci jednak artyleri skupiano, podobnie
jak czogi, na najwaniejszych odcinkach walk.
W skadzie artylerii znajdoway si te tzw. dzia-
a szturmowe (Sturmgeschtz), ktre powstay z myl
o wsparciu piechoty. Byy to pojazdy gsienicowe zbu-
dowane na podwoziu czogw PzKpfw III, ale nie mia-
y wiey, lecz armat zamontowan w kadubie, nisz
sylwetk i nieco grubszy pancerz. Byy tasze w pro-
dukcji od PzKpfw III. Latem 1941 r. do walk na froncie
wschodnim skierowano 14 dywizjonw i kilka baterii
dzia szturmowych, cznie ok. 300 pojazdw tego ty-
pu. Ich liczba wraz z utrat inicjatywy szybko wzrastaa
i w poowie 1943 r. przewyszya liczb czogw.
Nowym rodzajem artylerii uytej w walkach przeciw-
ko ZSRS bya artyleria rakietowa, kryjca si pod ko-
dowym oznaczeniem wojsk zadymiania (Nebeltruppe).
Teoretycznie wojska te powstay rzeczywicie jako od-
dziay, ktre miay stawia na polu walki zasony dym-
ne i uywa gazw bojowych, ale ostatecznie na uycie
gazw si nie zdecydowano i uznano, e wyrzutnie ra-
kietowe mona wykorzysta w konwencjonalny sposb.
W pocztkowej fazie Barbarossy uyto a 30 dywizjonw
artylerii rakietowej z wyrzutniami duych kalibrw, od
150 do 320 mm, ktre potrafy niszczy cae pasy umoc-
nie wraz z ich obrocami. Wbrew propagandzie ko-
munistycznej, przypisujcej pierwszestwo sowieckim
katiuszom, to wanie Niemcy pierwsi uyli na froncie
wschodnim tego rodzaju artylerii.
Inne oddzloIy wsporclo. Poza tym Wehrmacht
dysponowa ca mas oddziaw niebojowych, takich jak
bataliony cznoci, ponad 200 kolumnami mostowymi
i blisko 250 batalionami saperw i budowlanymi (budo-
wy drg, mostw i kolei). Bezpieczestwo tyw zapew-
ni miao ponad 100 batalionw ochrony oraz 200 obrony
krajowej (Landschtz), dziaajcych z armi polow.
3o|usznicy
w operac|i Barbarossa
| yy
Bumunlo. Po stronie niemieckiej w pierwszym ude-
rzeniu na ZSRS wziy udzia Rumunia, Finlandia, So-
wacja i Wgry. Najsilniejszy kontyngent wojsk, liczcy
po mobilizacji ponad 700 tys. onierzy, wystawia Ru-
munia. W kraju tym ju od jesieni 1940 r. dziaaa nie-
miecka misja wojskowa, ktra pomagaa szkoli wojsko.
Czasu do rozpoczcia wojny z Rosj byo jednak mao,
a armii rumuskiej brakowao wyszkolenia, czogw
i nowoczesnej artylerii. Waciwie jedynymi oddziaami,
ktre mona zaliczy do wojsk szybkich, byy brygady
kawalerii. W pierwszej fazie Barbarossy w skadzie Gru-
py Armii Poudnie wzio udzia 14 rumuskich dywizji
piechoty. Ich organizacja nie odbiegaa zbytnio od orga-
nizacji dywizji niemieckich, przy czym w jeszcze wik-
szym stopniu byy one uzalenione od transportu konne-
go, a nasycenie broni maszynow i modzierzami byo
niemal o poow mniejsze ni w dywizjach niemieckich.
Oczywicie swoj rol odgrywaa te jako sprztu, bez
porwnania nisza ni w armii niemieckiej.
Rumunia bya te w trakcie organizowania wasnej
dywizji pancernej. Jej gwn si uderzeniow mia-
y stanowi bataliony pancerne uzbrojone we francu-
skie czogi Renault R-35 oraz czeskie LT vz. 35 (na kt-
re w Rumunii uywano oznaczenia R-2, a w Niemczech
PzKpfw 35 (t)). Ostatecznie w Barbarossie wzi udzia,
przydzielony do 4. Armii rumuskiej, 2. batalion pan-
cerny z czogami francuskimi.
Flnlondlo. Drug si wrd sojusznikw stanowi-
a Finlandia. Po mobilizacji jej siy zbrojne miay liczy
650 tys., przy czym do walk w ramach operacji Barba-
rossa skierowano 14 dywizji i 2 brygady piechoty. Naj-
wikszym atutem armii fskiej byo dobre wyszkolenie
onierzy, wysokie morale, take uzbrojenie piechoty
w bro maszynow i modzierze. Najwiksz bolczk
saba artyleria. Nie istniay oddziay wsparcia artyle-
rii. Siy pancerne take nie prezentoway si imponuj-
co i skaday si z 4 batalionw pancernych uzbrojonych
w zdobyte na Armii Czerwonej czogi lekkie T-26 r-
nych odmian. W efekcie dywizje fskie miay bardzo
ograniczone moliwoci dziaa zaczepnych w otwar-
tym terenie, chocia w obronie stanowi mogy powa-
71
8ar |ar as s a
n si, co zreszt udowodniy w trakcie wojny zimowej
z ZSRS. Armia fska zachowaa niezaleno od nie-
mieckich struktur dowodzenia i w przeciwiestwie do
innych wojsk sojuszniczych nie bya podporzdkowana
adnej niemieckiej Grupie Armii.
Wqgry. Docelowo siln armi mieli te dysponowa
Wgrzy, ktrzy planowali powoanie a 700 tys. o-
nierzy, skupionych w 27 dywizjach piechoty. W 1941 r.
plan ten by jednak zrealizowany tylko czciowo i nie
przewidywano udziau armii wgierskiej w pierwszych
walkach z Sowietami. Jednake ju na pocztku lipca na
front skierowano korpus szybki (skadajcy si z 2 bry-
gad zmotoryzowanych i brygady kawalerii) oraz bry-
gad grsk i brygad strzelcw granicznych, cznie
ok. 90 tys. onierzy. W skadzie brygad zmotoryzowa-
nych i kawalerii znalazy si te bataliony pancerne wy-
posaone w 80 lekkich czogw rodzimej produkcji ty-
pu Toldi I, uzbrojonych w armaty 20-mm (odpowied-
nik niemieckich PzKpfw II) oraz 60 woskich tankietek
Ansaldo (z 2 karabinami maszynowymi).
WIocky. Od sierpnia 1941 r. na froncie wschodnim
znalaz si woski korpus ekspedycyjny, Corpo di Spedi-
zione Italiano in Russia, CSIR. Skada si z dywizji szyb-
kiej oraz 2 dywizji piechoty i bya to w zaoeniu elita wo-
skiej armii. Dywizje woskie byy znaczco mniejsze od
niemieckich, ale za to do obfcie wyposaone w rodki
transportowe. Uzbrojenie stanowi gwnie lekki sprzt;
postawiono na mobilno. Dywizja szybka dysponowaa
te batalionem pancernym, ale na jego wyposaeniu byo
60 tankietek L33 uzbrojonych w 2 karabiny maszynowe.
CSIR zosta, jak wikszo oddziaw sojuszniczych,
podporzdkowany dowdztwu Grupy Armii Poudnie.
Umieszczono go pomidzy wojskami rumuskimi i w-
gierskimi, by peni dodatkowo funkcj poduszki bez-
pieczestwa pomidzy nieprzepadajcymi za sob tymi
dwoma sojusznikami Niemiec.
SIowocjo. Korpus sowacki znalaz si w Grupie Ar-
mii Poudnie. Skada si z 2 dywizji piechoty oraz bry-
gady zmotoryzowanej. Nie byy to zbyt silne oddziay,
dysponoway tylko lekk artyleri oraz czogami; byo
ich 50 typu Skoda LT vz. 35 oraz 10 nowszych LT vz. 38,
a wic szeroko wykorzystywanych przez Wehrmacht
(PzKpfw 35 (t) i PzKpfw 38 (t)).
Wykorzystonle w wolce. Przestarzae uzbro-
jenie, brak odpowiednich mobilnych od-
dziaw i sabsze wyszkolenie armii sojusz-
niczych automatycznie spychao je do roli
pomocniczej wobec Wehrmachtu. W efek-
cie oddziay te nie znajdoway si nigdy na
gwnych odcinkach walk i zajmoway na
og zabezpieczaniem skrzyde niemieckich
oddziaw bd oson tyw.
Luftwaffe
Orgonlzocjo. Pomimo poraki w bi-
twie o Wielk Brytani i utraty wielu do-
wiadczonych pilotw, lotnictwo III Rzeszy
stanowio nadal bardzo powany element
niemieckiej machiny wojennej. W ataku na
Rosj miay wzi udzia cztery Floty Po-
wietrzne. 1. Flota Powietrzna miaa wspie-
ra dziaania Grupy Armii Pnoc; z Grup
Armii rodek wsppracowaa najsilniejsza
y
ze wszystkich 2. Flota; z Grup Armii Pou-
dnie wspdziaaa 4. Flota; w walkach miaa
wzi te udzia cz 5. Floty Powietrznej stacjonujcej
na terenie Norwegii. Dowdztwom Flot Powietrznych
podlegay Korpusy Lotnicze, ktrych si bojow stano-
wiy puki lotnicze, oddziay przeciwlotnicze oraz suby
naziemne (oddziay cznoci, obsugi lotnisk itp.).
Podstawow jednostk lotnicz by puk, przy czym wy-
rniano puki myliwskie, niszczycieli (cikich myliw-
cw), samolotw bombowych, szybkich samolotw bom-
bowych i bombowcw nurkujcych. Teoretycznie puk
lotniczy, bez wzgldu na typ wykorzystywanych samolo-
tw, skada si z mniej wicej 120 maszyn. Dane doty-
czce liczby samolotw niemieckich zgromadzonych do
ataku na ZSRS czsto rni si w zalenoci od rde,
ale oglnie mona przyj, e zgromadzono ok. 3 tys. sa-
molotw, z czego gotowych do dziaa byo blisko 2300.
Zdecydowan wikszo stanowiy samoloty bombowe:
40 proc. caoci to klasyczne bombowce dwusilnikowe,
a kolejne 15 proc. bombowce nurkujce i samoloty sztur-
mowe, a ok. 35 proc. samoloty myliwskie. Reszta to sa-
moloty rozpoznawcze, cznikowe i transportowe.
Somoloty. Podstawowym sprztem myliwskich pu-
kw lotniczych (Jagdgeschwader) byy Messerschmitty
Bf-109. Latem 1941 r. uywano przede wszystkim now-
szej odmiany F i rwnolegle starszej E, ktre w bardzo
istotny sposb rniy si osigami. Bf-109F by w tym
czasie najlepszym myliwcem wiata, porwnywalnym
tylko do brytyjskiego Spitfrea. By zdecydowanie lepszy
od jakiegokolwiek samolotu sowieckiego.
Puki niszczycieli (Zerstrergeschwader) oraz szybkich
bombowcw (Schnellkampfgeschwader) skupiay ci-
kie myliwce Messerschmitt Bf-110, ktre w tym okresie
traktowane byy ju nie jako dugodystansowe myliwce,
w ktrej to roli si nie sprawdziy, ale jako cikie samoloty
szturmowe i szybkie bombowce. W pukach bombowych
(Kampfgeschwader) wystpowao kilka rodzajw maszyn.
Najczciej spotykane byy samoloty Heinkel He-111 oraz
nowsze Junkersy Ju-88. Zdarzay si te jeszcze jednostki
starszej konstrukcji, Dorniery Do-17. Wszystkie te samo-
loty byy dwusilnikowe i zabieray od 1 tys. kg (Do-17) do
3 tys. kg bomb (Ju-88). Rnia je te osigana prdko.
Puki bombowcw nurkujcych (Sturzkampfgeschwader)
skupiay Junkersy Ju-87, czyli synne Stukasy. Te ju do
przestarzae konstrukcyjnie samoloty poniosy wprawdzie
sromotn klsk w starciu z myliwcami RAF w trakcie bi-
twy o Wielk Brytani, ale na froncie wschodnim jeszcze
raz miay okazj pokaza swoj skuteczno. Ich najwik-
sz zalet bya moliwo bardzo precyzyjnego bombar-
dowania; byy tymi samolotami, ktre toro-
way drog niemieckim czogom.
Istotn czci Lufwafe byy lotnicze
eskadry bliskiego i dalekiego rozpoznania,
ktrych zadaniem byo oczywicie dostar-
czanie danych o przeciwniku. Eskadry bli-
skiego rozpoznania przydzielane byy na
og oddziaom ldowym (korpusom lub
dywizjom) i wyposaone byy w grnopaty
Henschel Hs-126 o do starej konstrukcji.
Eskadry dalekiego rozpoznania dyspono-
way natomiast specjalnie przystosowany-
mi do zada rozpoznawczych odmianami
szybkich bombowcw, takimi jak Ju-88,
Do-17 czy te Bf-110.
Bozmleszczenle. Gwnym proble-
mem Lufwafe by fakt, e przed rozpocz-
ciem wojny z ZSRS nie moga skupi, tak
jak w poprzednich kampaniach, caoci si
na jednym tylko froncie. Lotnictwo niemie-
ckie musiao osania Rzesz i tereny oku-
perce
ese||ste 6ace
| fhrera
a|es|eae
pe6ctas
maaewrw
Wehrmachta,
``. .
72
powane przed lotnictwem brytyjskim; do tego celu prze-
znaczono ponad 1500 samolotw, przy czym wszystkie
puki myliwskie pozostajce na Zachodzie i przezna-
czone do walki z RAF byy ju przezbrojone w nowsz
wersj Bf-109F. Lufwafe bya te zaangaowana w rejo-
nie Morza rdziemnego i w Afryce.
j y
Sojusznlcy. W operacji Barbarossa z niemieckimi
siami powietrznymi wspdziaay oddziay lotnicze
Rumunii, Sowacji i Finlandii, a nieco pniej take W-
gier, Chorwacji oraz Woch. Rumunia wystawia do wal-
ki z ZSRS nieco ponad 300 samolotw z blisko 700 posia-
danych. Zostay one skoncentrowane w Lotniczej Grupie
Uderzeniowej (Gruparea Aerian de Lupt), ktr w ca-
oci podporzdkowano 4. Flocie Powietrznej. Pomimo
e w grupie tej znalazy si najlepsze samoloty, jakimi
dysponowaa Rumunia, to jednak wyranie odbiegay
one jakoci od tego, co prezentowaa sob Luf wafe.
Na wyposaeniu rumuskich dywizjonw lotniczych
znajdowao si nieco maszyn rodzimej produkcji, ale
dominoway samoloty importowane z Niemiec, Francji
i Woch oraz sprzt zdobyczny, przekazany Rumunom
przez Niemcw. Byy to wic woskie Savoia-Marchetti
SM-79, niemieckie Heinkel He-111, polskie PZL-37 o,
francuskie Potez 633 oraz Bloch 210 i rumuskie IAR-37.
Gwnymi typami myliwcw byy natomiast niemie-
ckie Heinkel He-112B i Bf-109E oraz rodzime IAR 80.
Do tego dochodziy samoloty rozpoznawcze IAR 37, 38
i 39. cznie w Lotniczej Grupie Uderzeniowej znalazo
si 250 samolotw. Oprcz tego na froncie dziaao te
kilka dywizjonw rozpoznawczych przydzielonych do 3.
i 4. Armii Rumuskiej, co dawao ok. 60 maszyn.
Siy lotnicze Finlandii (podobnie jak wojsko) nie zna-
lazy si w skadzie niemieckich struktur, zachowujc
samodzielno. Sia uderzeniowa lotnictwa fskiego
bya bardzo niewielka. W pierwszej linii znajdowao si
ok. 250 samolotw, w wikszoci przestarzaych; Finlan-
dia skupia si na obronie i dlatego zdecydowan wik-
szo jej maszyn stanowiy samoloty myliwskie i roz-
poznawcze, podczas gdy bombowcw byo zaledwie 25.
Finowie uywali caej mozaiki rnych patowcw, po-
czwszy od amerykaskich Brewster B-249, przez wo-
skie Fiat G50, francuskie Morane-Saulnier MS 406, bry-
tyjskie Hurricane, Gloster Gladiator i Bristol Blenheim,
holenderskie Fokker DXXI, a take zdobyczne sowieckie
DB 3M oraz I-153. W skad si lotniczych wchodzio te
kilkanacie baterii przeciwlotniczych lekkich kalibrw.
Po kilka wasnych dywizjonw wystawio lotnictwo W-
gier i Sowacji, przy czym Wgrzy uywali samolotw im-
portowanych, takich jak myliwskie Fiat CR 42 i bombowe
Junkers Ju-86, a Sowacy czeskich samolotw myliwskich
Avia B-534 i obserwacyjnych Letov S-328. Niewielkie siy
lotnicze skierowali do Rosji Wosi. W sierpniu trafo do
Rosji 50 myliwcw Macchi C200 oraz ok. 40 samolotw
rozpoznawczych skupionych w 22 Gruppo Caccia.
Artylerlo przeclwlotnlczo. W zdecydowanej
wikszoci artyleria przeciwlotnicza podlegaa lotnic-
twu. Byy to siy niebagatelne; w ataku na Rosj wzio
udzia blisko 60 dywizjonw przeciwlotniczych, skupio-
nych gwnie w 2 korpusach artylerii przeciwlotniczej.
Wzorem poprzednich kampanii, znaczna ich cz zo-
staa przeznaczona do wspierania dywizji szybkich, kt-
rym miaa zapewni parasol ochronny przed atakami
lotnictwa przeciwnika.
Chocia na froncie wschodnim artyleria ta stanowi-
a tylko ok. 15 proc. uytych si, to bya znacznym ob-
cieniem dla Wehrmachtu jako formacja majca chro-
ni Rzesz i kraje okupowane przed lotnictwem prze-
ciwnikw. W jej rozbudow inwestowano coraz wicej
(17 proc. budetu Wehrmachtu na produkcj sprztu bo-
jowego i 25 proc. wydatkw na amunicj). W oddziaach
przeciwlotniczych suyo latem 1941 r. ponad p milio-
na onierzy. W oczywisty sposb musiao odbi si to
na wyposaeniu wojsk walczcych na froncie.
Przed kampani w Rosji starania o zorganizowanie
wasnych oddziaw przeciwlotniczych podjy Wojska
Ldowe. Dowdcy tych wojsk wystpowali bowiem do-
tychczas w roli petentw, nie mogli wydawa oddziaom
Lufwafe rozkazw, co na polu bitwy byo do kopotli-
we. Gring postawi jednak na swoim w nieco inny spo-
sb i dla dywizjonw Wojsk Ldowych zabrako urzdze
do kierowania ogniem, przez co nadaway si gwnie do
walk naziemnych, a przeciwko celom powietrznym mo-
gy prowadzi co najwyej mao skuteczny ogie zaporo-
wy. Kwestia artylerii przeciwlotniczej jest dla przebiegu
pocztkowej fazy operacji Barbarossa wprawdzie drugo-
rzdna, ale warto pamita o tym dualizmie dowodzenia,
ktry w Wehrmachcie istnia od pocztku; w nastpnych
latach rozbienoci takie miay si pogbi.
Na progu operac|i Barbarossa
Pozorno przewogo. W przededniu rozpoczcia
operacji Barbarossa na granicy z ZSRS Niemcy dyspono-
wali siln i dowiadczon armi, ktra upojona byska-
wicznymi sukcesami w dotychczasowych kampaniach
spodziewaa si zakoczy kolejn wojn kilkoma silny-
mi uderzeniami. Przeciwnik dopiero zgrupowa swoje
wojska na granicy, co w przypadku wyjcia na jego g-
bokie tyy powinno byo, wedug oczekiwa Niemcw,
doprowadzi do szybkiego jego zaamania. Na pierwszy
rzut oka wydawa by si mogo, e wszystkie atuty byy
po stronie niemieckiej.
Dwo Ironty. Ale w czerwcu 1941 r. Wehrmacht
zaczyna wojn na dwa fronty. Blisko 50 rnych dy-
wizji pozostawao we Francji, Norwegii, na Bakanach
i w Afryce. Podzieleniu ulegy siy Lufwafe i w ataku na
Rosj miao wzi udzia o 1/3 samolotw mniej ni we
Francji rok wczeniej. Walki miay si toczy tym razem
na czterokrotnie szerszym froncie, a wic wsparcie lot-
nicze wojsk musiao by z koniecznoci o wiele sabsze.
Rozbudow dywizji pancernych i piechoty zmotoryzo-
wanej osignito najwikszym tylko wysikiem przemy-
su III Rzeszy i krajw okupowanych i nie byo moliwo-
ci dalszego szybkiego zwikszenia liczby sprztu.
Kampania przeciwko Rosji bya icie pokerow za-
grywk. Moga si zakoczy sukcesem tylko w przypad-
ku byskawicznego powalenia przeciwnika; Wehrmacht
nie by przygotowany do przeduajcej si wojny.
MAh|lh 8hY|A
73
8ar |ar as s a
Wojsko ZSBS. Przed wybuchem wojny z Niemca-
mi w skad Si Zbrojnych ZSRS wchodziy Wojska Ldo-
we, Wojska Powietrzne oraz Flota Wojenna (art. s. 80). Te
dwa pierwsze tworzyy od 1918 r. Robotniczo-Chopsk
Armi Czerwon (Rabocze-Krestianskaja Krasnaja Armia,
RKKA). W przededniu wojny zaczto organizowa Woj-
ska Obrony Powietrznej Kraju, ktre jednak samodziel-
nym rodzajem wojsk stay si dopiero 14 listopada 1941 r.
Wo|ska Lqdowe
Orgonlzocjo. Wojska Ldowe zawsze byy najlicz-
niejszym komponentem Armii Czerwonej i na pocztku
1941 r. stanowiy 80 proc. caoci sowieckich si zbroj-
nych, ktre liczyy wwczas 4,2 mln ludzi. Najwaniej-
sz ich czci (ponad 50 proc.) byy dywizje strzeleckie,
poza tym tworzyy je take artyleria, wojska pancerne
i zmechanizowane oraz kawaleria i lotnictwo (opisujemy
je w czci powiconej Wojskom Powietrznym).
A l e k s a n d e r
S m o l i s k i
Biorc na wag, w poowie 1941 r. Armia Czerwona przewaaa zdecy-
dowanie nad wszystkimi wojskami przeciwnikw pod wzgldem liczby
onierzy i sprztu. Bya jednak gorzej wyszkolona i dowodzona.
Zwizkami operacyjnymi Wojsk Ldowych byy ar-
mie oglnowojskowe. W ich skad wchodziy 13 korpu-
sy strzeleckie, 12 korpusy zmechanizowane, ale tylko
w armiach rozlokowanych w okrgach przygranicznych,
siy powietrzne armii oraz artyleria, formacje wojsk in-
ynieryjnych, cznoci, a take instytucje i formacje
tyowe; w skad niektrych rwnie korpusy kawalerii.
Kilka tak zorganizowanych armii tworzyo fronty.
Pleckoto l kowolerlo. Korpus strzelecki ska-
da si z 23 dywizji strzeleckich, 2 korpunych pukw
artylerii, samodzielnego dywizjonu przeciwlotniczego,
samodzielnych batalionw cznoci oraz inynieryjne-
go, a take z korpunej eskadry lotniczej i caego szeregu
innych oddziaw i pododdziaw. Wedug wprowadzo-
nych w kwietniu 1941 r. etatw wojennych (zaplanowanej
obsady i uzbrojenia poszczeglnych jednostek), w skad
dywizji strzelcw Armii Czerwonej wchodziy 3 puki
strzeleckie i 2 puki artylerii, dywizjony artylerii prze-
Kawa|er|a krm||
Cterweae[,
||.+|.+ `+. .
halatal:za-0llajska j
Arm|a |zarwaaa
74
ciwpancernej i przeciwlotniczej oraz samodzielne bataliony:
rozpoznawczy, cznoci, saperw, a take liczne formacje ty-
owe. W sumie dawao to 14 483 ludzi, 558 karabinw ma-
szynowych (km), 1204 pistolety maszynowe (pm), 144 dziaa
(w tym 54 armaty przeciwpancerne i 12 przeciwlotniczych),
150 modzierzy, 16 czogw lekkich, 13 samochodw pancer-
nych, 558 samochodw, 99 traktorw i 3039 koni.
Korpusy kawalerii Armii Czerwonej tworzyy 23 dywi-
zje kawalerii. Kad z nich tworzyy 4 puki kawalerii, puk
artylerii konnej oraz silny puk zmechanizowany w rze-
czywistoci pancerny, a take samodzielny dywizjon arty-
lerii przeciwlotniczej. W sumie dawao to 9240 ludzi i 7490
koni, 64 czogi, 18 samochodw pancernych, 30 dzia polo-
wych i 20 przeciwlotniczych.
Uzbrojenie strzeleckie Armii Czerwonej pod wzgldem
charakterystyk taktyczno-technicznych nie odbiegao od
uzbrojenia innych armii wczesnej Europy, w tym take
niemieckiego Wehrmachtu.
Artylerlo. Gwn si ogniow Wojsk Ldowych by-
a artyleria, ktra dzielia si na organiczn, znajdujc si
w skadzie formacji strzeleckich i w wielkich jednostkach ka-
walerii, oraz na artyleri Odwodu Naczelnego Dowdztwa
(OND). W chwili wybuchu wojny z Niemcami Armia Czer-
wona miaa w sumie ponad 67 tys. dzia i modzierzy kalibru
powyej 50 mm. Wprowadzano rwnie do uzbrojenia bar-
dzo nowoczesn, jak na wczesne czasy, artyleri rakietow.
Natomiast artyleri OND tworzyo 60 pukw artylerii hau-
bic oraz 14 pukw artylerii armat i 10 brygad artylerii prze-
ciwpancernej. Niedostatkiem tej organizacji by brak artylerii
przeciwlotniczej. Formowanie brygad artylerii przeciwpan-
cernej rozpoczto dopiero w kwietniu 1941 r. i do wybuchu
wojny z Niemcami nie wszystkie powstay.
Przygraniczne okrgi wojskowe miay praktycznie komplet
nalenej im zgodnie z etatami artylerii polowej, ale tylko 60
70 proc. przeciwlotniczej. Bya to najistotniejsza sabo tego
segmentu sowieckich si zbrojnych. Rekompensowa ten brak
dobry, nowoczesny i niewyeksploatowany jeszcze sprzt arty-
leryjski. Zbyt mao byo jednak specjalistycznych cignikw
artyleryjskich, np. w dywizjach i korpusach strzeleckich oko-
o poowy dzia i modzierzy miao cig konny. Si obrony
wzmacniay karabiny przeciwpancerne, ktre w uzbrojeniu
Armii Czerwonej poczy pojawia si w 1941 r.
Wojsko poncerne l zmeckonlzowone. Naj-
waniejsz i bardzo nowoczesn manewrow si ofensyw-
n Armii Czerwonej byy wojska pancerne. Ich formowanie
miao bezporedni zwizek z budow ogromnego, niemaj-
cego adnego wiatowego odpowiednika kompleksu prze-
mysowego. Skaday si na niego zakady w Leningradzie,
Charkowie, Stalingradzie, a potem take w Czelabisku.
Ok. 1938 r. Armia Czerwona miaa 15 tys. pojazdw pan-
cernych, gwnie wcale niezych czogw lekkich typu T-26,
BT-2, BT-5, BT-7, a take czogw rednich T-28 i cikich
T-35, pywajcych T-37 i T-38 oraz tankietek T-27. Bya to
liczba dwukrotnie wiksza ni suma czogw posiadanych
wtenczas przez Niemcy, Francj i Wielk Brytani!
Przed wybuchem wojny z Niemcami formacje pancer-
ne i zmechanizowane poczy otrzymywa zaawansowa-
ny technicznie sprzt zupenie nowej generacji, ktry w ni-
czym nie ustpowa wczesnym konstrukcjom zagranicz-
nym, a pod wieloma aspektami by od nich lepszy: czogi
cikie KW-1 i KW-2 oraz czogi rednie T-34. Caa pro-
dukcja sprztu pancernego w ZSRS od pocztkw 1939 r.
do 22 czerwca 1941 r. wyniosa ponad 7 tys. czogw, przy
czym przed sam napaci Wehrmachtu na ZSRS miesicz-
nie wytwarzano ich do 300 sztuk. W efekcie sowieckie siy
zbrojne posiaday wwczas niewyobraaln dla jakiejkol-
wiek innej armii wiata liczb 21,5 tys. czogw, co w czerw-
cu 1941 r. dawao czterokrotn przewag nad Wehrmach-
tem. I to bez uwzgldnienia pozbawionych wikszej warto-
G
I
O
W
N
I

D
O
W
O
D
C
Y

8
O
W
I
E
C
C
Y

W

1
9
4
1

R
.
75
8ar |ar as s a
ci bojowej 2600 przestarzaych tankietek T-27 oraz 3800
lekkich czogw pywajcych T-37, T-38 i najnowszych T-40!
Armia Czerwona dysponowaa rwnie 5197 samochoda-
mi pancernymi, w zdecydowanej wikszoci cakiem nowo-
czesnymi, uzbrojonymi w dziaa.
Wraz ze wzrostem produkcji tego sprztu nastpowaa
rozbudowa wojsk pancernych i zmechanizowanych Armii
Czerwonej. 1. Brygada Zmechanizowana zostaa sformowa-
na w 1930 r. Po licznych reorganizacjach, zamianie korpu-
sw zmechanizowanych na pancerne, a tych na samodziel-
ne, silnie upancernione dywizje zmotoryzowane, zdecydo-
wano si odtworzy korpusy pancerne w liczbie 9. Zrobio-
no to po analizie sukcesw niemieckich wojsk pancernych
w kampanii francuskiej 1940 r. Kady z tych korpusw mia
skada si z 2 dywizji pancernych i 1 zmechanizowanej.
W sumie planowano sformowa 29 dowdztw korpusw
zmechanizowanych, 61 dywizji pancernych, w tym 3 samo-
dzielne i 31 dywizji zmotoryzowanych, z ktrych 2 miay
by samodzielne. W tym celu wykorzystano wszystkie ist-
niejce dotychczas brygady pancerne oraz cz rozformo-
wanych wielkich jednostek czerwonej konnicy. Do zapenie-
nia nalenych im etatw potrzeba byo 16 600 czogw. Jed-
nak w 1941 r. pracujcy w warunkach pokojowych sowiecki
przemys mg dostarczy 5500 sztuk nowych i nowocz
nych czogw. Std te, cho wykorzystano take pojaz
starszych typw, to w chwili wybuchu wojny z Niemca
formacje pancerne i zmechanizowane stacjonujce w ok
gach zachodnich przygranicznych miay pono rednio t
ko po 53 proc. nalenego im sprztu pancernego. Poza ty
we wszystkich formacjach tego typu brakowao take spr
tu samochodowego (39 proc. stanw), traktorw i cignik
(44 proc.) oraz motocykli (37 proc.).
Ostatecznie na przewidywanym wwczas zachodnim te-
atrze dziaa wojennych Armia Czerwona miaa 20 korpu-
sw zmechanizowanych; w Leningradzkim Okrgu Wojsko-
wym: 1. i 10. korpus, w Nadbatyckim: 2. i 12., w Zachodnim:
6., 11., 13., 14., 17. i 20., w Kijowskim: 4., 8., 9., 15., 16., 19.,
22. i 24., a w Odeskim Okrgu Wojskowym: 2. i 18. Wedug
zapewne niepenych danych, w sumie miay one nie mniej
ni 10 402 czogi. Po dodaniu do tej liczby sprztu pancerne-
go znajdujcego si w silnych liczebnie pukach pancernych
dywizji kawalerii oraz w batalionach rozpoznawczych dywi-
zji strzeleckich okae si, e nad granic sowiecko-niemieck
Armia Czerwona, mimo niepenego ukompletowania, miaa
co najmniej 12 386 czogw.
Na warto bojow formacji tego typu mia wszake wpyw
brak odpowiednio przygotowanych kadr dowdczych i tech-
nicznych oraz oglnie niski poziom kultury technicznej spo-
rej czci, pochodzcych gwnie ze wsi, krasnoarmiejcw.
Wobec gwatownego rozrostu liczebnego tej niekorzystnej sy-
tuacji nie byo w stanie szybko zmieni nawet znaczco roz-
wijajce si fachowe szkolnictwo wojskowe. Saboci by tak-
e brak dostatecznej liczby nowoczesnych rodkw cznoci
radiowej. Nie kady pojazd pancerny Armii Czerwonej mia
wasn radiostacj. Obcieniem bya ponadto do spora
mozaika nie zawsze sprawnego technicznie sprztu pancer-
nego, ktrego cz powoli zaczynaa by ju przestarzaa.
Wo|ska Powietrzne
Somoloty. Sowiecki przemys lotniczy na pocztku lat
30. produkowa rednio ok. 860 samolotw rocznie, w 1938 r.
byo to ju 5,5 tys., a w 1940 r. ponad 10 tys. W padzierniku
1939 r. ZSRS mia wojska lotnicze uzbrojone w 12 677 samo-
lotw bojowych, co znacznie przekraczao siy wszystkich
pozostaych stron biorcych ju wwczas udzia w II wojnie
wiatowej.
Obok starzejcych si ju konstrukcji, np. myliwcw
I-16 oraz I-153 Czajka i bombowcw SB-2 i TB-3, przed
22 czerwca 1941 r. sowiecki przemys lotniczy zdoa uru-
chomi seryjn produkcj zupenie nowoczesnych i warto-
ciowych myliwcw Jak-1, MiG-3, aGG-3, lekkiego bom-
bowca pola walki Su-2 oraz bombowca nurkujcego Pe-2
i samolotu szturmowego I-2. Pod wzgldem swoich charak-
terystyk taktyczno-technicznych maszyny te nie ustpoway
wczesnym konstrukcjom niemieckim.
Orgonlzocjo. Wojska Powietrzne Armii Czerwonej
dzieliy si na lotnictwo Naczelnego Dowdztwa oraz na lot-
nictwo frontowe. Ten pierwszy jego rodzaj, utworzony w li-
stopadzie 1940 r., obejmowa gwnie formacje bombowcw
dalekiego zasigu. Poza tym mg by rezerw strategicz-
n Naczelnego Dowdztwa dla wzmocnienia lotnictwa po-
szczeglnych frontw lub fot morskich. W jego skad wcho-
dzio 5 korpusw oraz 3 samodzielne dywizje bombowcw
dalekiego zasigu.
76
Natomiast lotnictwo frontowe skadao si z forma-
cji lotniczych rnych typw. Podczas wojny podlegao
ono dowdcom poszczeglnych frontw, a w czasie po-
koju dowdcom okrgw wojskowych. Frontom przy-
dzielano jednolite dywizje lotnicze, myliwskie i bom-
bowe oraz samodzielne puki lotnictwa rozpoznawcze-
go. Miay one wspdziaa z wojskami ldowymi w ra-
mach operacji prowadzonych przez poszczeglne fronty,
wykonujc uderzenia na przeciwnika na ziemi i w po-
wietrzu oraz zapewni obron przeciwlotnicz wasnych
wojsk. Podobnie byo zorganizowane oraz podobne byy
zadania lotnictwa wchodzcego w skad armii oglno-
wojskowych. Z reguy armia taka dysponowaa miesza-
n dywizj lotnicz, zoon z 35 pukw lotniczych
bombowych i myliwskich w rnym stosunku. Nie-
kiedy te miaa puk lotnictwa szturmowego.
Lotnlctwo Wojsk Lqdowyck. Inne byo na-
tomiast przeznaczenie eskadr wchodzcych w skad dy-
wizji i korpusw strzeleckich oraz korpusw kawalerii
i korpusw zmechanizowanych. Miay one bowiem pro-
wadzi rozpoznanie, suy korygowaniu ognia artylerii
oraz utrzymaniu cznoci z przeoonymi i ssiadami.
Te dwa ostatnie rodzaje lotnictwa obejmoway 46 proc.
caego parku lotniczego Armii Czerwonej na stopie po-
kojowej znajdujcego si w dyspozycji dowdcw okr-
gw wojskowych. Taki podzia zbyt decentralizowa
moliwoci masowego i skoncentrowanego wykorzysty-
wania lotnictwa w trakcie operacji frontowych.
W skad dywizji lotnictwa bombowego wchodzio 4
5 pukw szybkich i lekkich bombowcw. Natomiast dy-
wizja lotnictwa myliwskiego skadaa si z 34 pukw
lotnictwa myliwskiego.
Ston poslodonlo. Tu przed 22 czerwca 1941 r.
lotnictwo Naczelnego Dowdztwa obejmowao
13,5 proc. caoci si lotniczych Armii Czerwonej, lot-
nictwo frontw 40,5 proc., armijne 43,7 proc., a za-
ledwie 2,3 proc. organiczne lotnictwo wielkich jed-
nostek. W sumie w caym sowieckim lotnictwie woj-
skowym na dzie 22 czerwca suyo 530 tys. ludzi,
co stanowio 10,5 proc. caoci si zbrojnych ZSRS.
Bozmleszczenle. W interesujcym nas momencie
w zachodnich okrgach wojskowych Armia Czerwona mia-
a 32 dywizje lotnicze, z ktrych 18 tworzyo lotnictwo armij-
ne, a 14 frontowe. W skad lotnictwa frontowego wchodzio
rwnie 7 pukw lotnictwa rozpoznawczego. Najsilniejsze
lotnictwo frontowe znajdowao si w Zachodnim Specjalnym
oraz w Kijowskim Specjalnym Okrgu Wojskowym. W sumie
22 czerwca 1941 r. Armia Czerwona w skadzie Leningradz-
kiego, Specjalnego Nadbatyckiego, Specjalnego Zachodniego,
Kijowskiego Specjalnego i Odeskiego Okrgw Wojskowych
miaa nie mniej ni 119 pukw lotniczych i 36 korpunych
eskadr lotniczych uzbrojonych w 7133 samoloty bojowe.
Poza tym w obszarze dziaania tych okrgw operowa-
o 29 pukw lotnictwa Odwodu Naczelnego Dowdztwa.
Wraz z pukami bombowcw dalekiego zasigu dawao to
rwnowarto 148 pukw lotniczych wyposaonych w 8472
samoloty. Oprcz tego na zachodni teatr dziaa wojennych
przebazowano te 1445 maszyn Floty Batyckiej, Czarno-
morskiej i Pnocnej. W efekcie tego, wzdu zachodniej
granicy ZSRS sowieckie siy zbrojne miay ogromne siy
lotnicze liczce w sumie 9917 samolotw. Z tego 6193 sta-
nowiy maszyny nowoczesne. Tak wic rwnie w zakre-
sie si lotniczych Armia Czerwona w czerwcu 1941 r. miaa
wrcz miadc przewag nad swoimi potencjalnymi prze-
ciwnikami. Jej lotnictwo byo bowiem co najmniej 1,7 razy
silniejsze od Lufwafe i wspomagajcego j wtenczas lotni-
ctwa rumuskiego i fskiego.
Z tej ogromnej liczby sprztu a 49,8 proc. (4226 sztuk)
stanowiy samoloty myliwskie, stanowice uzbrojenie
57 pukw lotnictwa myliwskiego skoncentrowanego na
zachodnich rubieach ZSRS. Kolejne 42 proc. (3551 sztuk)
to samoloty bombowe, 4,5 proc. (378 sztuk) samoloty rozpo-
znawcze, a zaledwie 3,3 proc. (317 sztuk) samoloty szturmo-
we. Taki skad si, przynajmniej teoretycznie, dawa mo-
liwo wykonywania uderze lotniczych na przeciwnika,
w tym take na jego gbokie zaplecze, oson przeciwlot-
nicz wojsk wasnych i obiektw pooonych poza frontem,
a take prowadzenie rozpoznania powietrznego.
Obrona przeciwlotnicza
Podobnie jak w innych krajach oparto j na oddziaach
rozpoznania i ostrzegania, artylerii przeciwlotniczej oraz
lotnictwie myliwskim obrony kraju, ktre w przededniu
wybuchu wojny z Niemcami liczyo 40 pukw. Cz tych
si podlegaa dowdztwom poszczeglnych okrgw woj-
skowych, a cz znajdowaa si w gestii dowdztwa obro-
ny przeciwlotniczej kraju. W sumie w czerwcu 1941 r. siy
te liczyy 3 korpusy, 2 dywizje i 9 samodzielnych brygad
Obrony Przeciwlotniczej Kraju (OPK), a take 28 samo-
dzielnych pukw i 109 samodzielnych dywizjonw artylerii
przeciwlotniczej oraz 9 pukw i 36 samodzielnych batalio-
nw wojsk obserwacji powietrznej, ostrzegania i cznoci.
We wszystkich tych formacjach suyo 182 tys. ludzi, a ich
uzbrojenie stanowio 3329 armat przeciwlotniczych kalibru
77
8ar |ar as s a
76,2 i 85 mm, 330 armat 37 mm, 650 ckm przeciwlotniczych,
850 balonw zaporowych i ok. 45 stacji radiolokacyjnych
wczesnego ostrzegania. Najwiksze siy skupiono do obrony
Moskwy, Leningradu i Baku, ktrych broniy poszczeglne
korpusy OPK. Dywizje OPK ochraniay Kijw i Lww, a sa-
modzielne brygady Ryg, Wilno, Kowno, Misk, Biaystok,
Drohobycz, Odess i Batumi. Samodzielne puki tego typu
przeznaczono do obrony Murmaska, Wyborga, Grodna,
Smoleska, Dniepropietrowska oraz wielu innych miast.
W momencie napaci Niemiec na ZSRS cz z tych si na-
dal znajdowaa si w fazie organizacji.
Wo|ska Pograniczne
Od lata 1940 r. zachodnia granica ZSRS rozcigaa si
od Morza Barentsa do Morza Czarnego i liczya 4500 km,
z czego granica ldowa 3375 km. Strzegy jej siy omiu
Okrgw Pogranicznych: Murmaskiego, Karelo-Fi-
skiego, Leningradzkiego, Nadbatyckiego, Biaoruskiego,
Ukraiskiego, Modawskiego i Czarnomorskiego; w ich
skad wchodzio 47 ldowych i 6 morskich oddziaw po-
granicznych, 9 samodzielnych komendantur pogranicznych
i 11 pukw wojsk operacyjnych NKWD. Kady oddzia po-
graniczny ochrania ok. 150 km granicy, a jego siy wynosi-
y 2160 czerwonoarmistw, co dawao ok. 14 ludzi na jeden
kilometr granicy. W sumie w czerwcu 1941 r. we wszyst-
kich formacjach tego typu suyo blisko 88 tys. ludzi. Wraz
z rozpoczciem sowiecko-niemieckich dziaa wojennych
oddziay Wojsk Pogranicznych podporzdkowano dowd-
com armii, w pasie ktrych one operoway.
Organizac|a Armii Czerwone|
Docelowo strukturo wojenno. Do lata 1939 r.
Armia Czerwona liczya 100 dywizji strzeleckich, 18 dywi-
zji kawalerii i 36 brygad pancernych. Mimo uzyskania ju
wwczas zdecydowanej przewagi liczebnej nad wszystki-
mi moliwymi przeciwnikami ZSRS, wedug ostatniej za-
twierdzonej przed czerwcem 1941 r. wersji planu mobiliza-
cyjnego, nazwanego MP-41, na stopie wojennej zamierzano
rozwin Armi Czerwon do siy 198 dywizji strzeleckich,
61 pancernych, 31 zmotoryzowanych i 13 kawalerii. W su-
mie wic miaa ona liczy 303 dywizje, a poza tym 94 puki
artylerii korpunej, 72 puki i 10 brygad artylerii przeciw-
pancernej OND oraz 16 brygad powietrznodesantowych.
Uzupenieniem sowieckiego potencjau wojskowego mogo
by te 154 tys. funkcjonariuszy NKWD, co odpowiadao
10 dywizjom przeliczeniowym. W czerwcu 1941 r. zdecy-
dowana wikszo tych formacji oraz szkielety wszystkich
pozostaych ju istniay.
BKKA w czerwcu 1941. Cae siy zbrojne ZSRS li-
czyy 5 mln, a by moe nawet 5,6 mln ludzi powoanych
pod bro w ramach armii przechodzcej ze stopy pokojowej
na wojenn. Ogromne byy jej wczesne moliwoci mobi-
lizacyjne, gdy w cigu omiu dni od ogoszenia mobiliza-
cji powszechnej kraj ten z 8 mln wyszkolonych rezerwistw
mg zmobilizowa kolejne 5,3 mln mczyzn. Oglna licz-
ba mczyzn zobowizanych do suby wojskowej sigaa
wtenczas 12 mln.
Latem 1941 r. w skad Armii Czerwonej wchodziy do-
wdztwa czterech frontw na europejskim teatrze dziaa
wojennych i jedno frontu na Dalekim Wschodzie, a tak-
e dowdztwa 27 armii oglnowojskowych, 62 korpusw
strzeleckich, 29 korpusw zmechanizowanych, 4 korpusw
kawalerii, 5 korpusw powietrznodesantowych. cznie
liczyy one 198 dywizji strzeleckich, 13 dywizji kawalerii,
61 dywizji pancernych i 31 zmotoryzowanych oraz 5 brygad
strzeleckich, 1 pancern, 16 brygad powietrznodesantowych
i 10 brygad artylerii przeciwpancernej.
Poza tym armia ta miaa 94 korpune puki artylerii,
14 pukw artylerii armat, 29 pukw artylerii haubic oraz
32 puki artylerii haubic Odwodu Naczelnego Dowdz-
twa, 12 samodzielnych dywizjonw artylerii najciszej
(specjalnej mocy), 45 samodzielnych dywizjonw artyle-
rii przeciwlotniczej, 8 samodzielnych batalionw modzie-
rzowych, a take wspomniane ju wczeniej 3 korpusy oraz
9 brygad i 40 rejonw brygadowych Obrony Powietrznej
Kraju. Oprcz tego dysponowaa 29 pukami motocyklo-
wymi, 1 samodzielnym batalionem czogw, 8 dywizjona-
mi pocigw pancernych oraz 34 pukami i 20 samodziel-
nymi batalionami inynieryjnymi.
Siy powietrzne zoone byy z 5 korpusw lotnictwa
bombowego dalekiego zasigu, 79 dywizji i 5 samo-
dzielnych brygad lotniczych, w skad ktrych wchodzi-
o 218 przygotowanych do dziaa bojowych pukw lot-
niczych. W efekcie tego w czerwcu 1941 r. sowieckie siy
zbrojne byy najpotniejsz armi wczesnego wiata.
Zockodnl teotr dzloIon. W efekcie wszystkich
podejmowanych od wrzenia 1939 r. dziaa oraz przesu-
ni i koncentracji wojsk na zachodniej granicy ZSRS sta-
cjonowao 170 dywizji Armii Czerwonej, ktre stanowiy
wwczas jej pierwszy rzut operacyjny. Z si tych 107 dy-
wizji tworzyo siy armii osonowych, z czego 54 dywizje
strzeleckie oraz 2 dywizje kawalerii i 2 brygady stacjono-
way w bezporednim ssiedztwie granicy w odlegoci
nieprzekraczajcej 50 km. Drugi rzut armii osonowych
rozmieszczony by w pasie 50100 km od granicy, a rezer-
wy zachodnich okrgw wojskowych znajdoway si od
niej w odlegoci 100400 km, a w Kijowskim Specjalnym
Okrgu Wojskowym nawet 600 km.
Nieco inaczej ten podzia si wyglda w przypadku
czterech zachodnich okrgw wojskowych, ktre od la-
ta 1940 r. znajdoway si w bezporednim ssiedztwie
z Trzeci Rzesz, na granicy dugoci 2100 km rozcigaj-
cej si od Morza Batyckiego do Czarnego. Byy to miano-
wicie Okrgi Wojskowe: Nadbatycki Specjalny, Zachodni
Specjalny, Kijowski Specjalny i Odeski. Stacjonowao tam
a 149 dywizji Armii Czerwonej, z ktrych 48 stanowio
bezporedni rzut armii osonowych, rozmieszczony w od-
legoci 1050 km od granicy z Niemcami i Rumuni. Po-
zostae 101 wielkich jednostek znajdowao si 80300 km
od tych granic. Dywizje pierwszego rzutu strategicznego
stacjonoway bd w swych koszarach, bd te w letnich
obozach wiczebnych i w razie ogoszenia alarmu miay
natychmiast zaj przewidziane dla nich pozycje wzdu
zachodniej granicy ZSRS.
Najsilniejsze zgrupowanie Armii Czerwonej skoncentro-
wano na kierunkach operacyjnych poudniowo-zachodnim
i poudniowym, a wic na obszarze pokojowych Kijow-
skiego Specjalnego oraz Odeskiego Okrgw Wojskowych.
W czerwcu 1941 r. w ich skadzie znajdowao si 80 wielkich
jednostek. Natomiast na pnoc od Polesia, na zachodnim
kierunku operacyjnym, w skadzie Zachodniego Specjalne-
go oraz Nadbatyckiego Specjalnego Okrgu Wojskowego
Armia Czerwona miaa 69 wielkich jednostek.
rednia liczebno wielkich jednostek na zachodzie ZSRS
j
bya znacznie nisza ni etatowa. Jak twierdz niektrzy
rosyjscy historycy, Armii Czerwonej brakowao od 35 do
40 proc. czerwonoarmistw. Jednak wydaje si, e w przy-
granicznych okrgach dywizje miay mniejsze braki.
Fronty. Systematyczna organizacja dowdztw frontw
przeznaczonych do prowadzenia operacji na zachodnim
teatrze dziaa wojennych trwaa od lutego 1941 r. Ma to
o tyle znaczenie, e fronty to wojenna organizacja wojsk.
Podobnie byo te z poszczeglnymi armiami oglnowoj-
skowymi, przy czym te z nich, ktre sformowano na bazie
zachodnich okrgw wojskowych, poczto organizowa
78
ju od 18 wrzenia 1940 r. Pozostae utworzono w kwietniu
1941 r.
Na bazie Zachodniego Specjalnego Okrgu Wojskowego
utworzono Front Zachodni zoony z 3., 4., 10. i 13. Armii.
Na czele stan gen. armii Dmitrij Grigoriewicz Pawow,
jego szefem sztabu by gen. mjr Wadimir Jefmowicz Kli-
mowskich, a czonkiem Rady Wojennej komisarz korpu-
ny Aleksandr Jakowlewicz Fominych.
Z wojsk dotychczasowego Kijowskiego Specjalnego Okr-
gu Wojskowego zakoczono formowanie Frontu Poudnio-
wo-Zachodniego w skadzie 5., 6., 12. i 26. Armii. Dowdz-
two tego frontu obj gen. pk Michai Piotrowicz Kirponos,
a funkcj jego sztabu gen. ljt Maksim Aleksiejewicz Purka-
jew. Natomiast czonkiem Rady Wojennej zosta komisarz
dywizyjny Jewgienij Pawowicz Rykow.
Na bazie Nadbatyckiego Specjalnego Okrgu Wojskowe-
go powsta Front Pnocno-Zachodni, w ktrego skad we-
szy 8., 11. i 27. Armie. Jego dowdc zosta gen. pk Fiodor
Isidorowicz Kuzniecow z szefem sztabu gen. ljt Piotrem Sie-
mionowiczem Klenowem i czonkiem Rady Wojennej ko-
misarzem korpunym Piotrem Akimowiczem Dibrow.
Te trzy fronty wraz z wojskami Leningradzkiego Okrgu
Wojskowego oraz 9. Armii Odeskiego Okrgu Wojskowego,
ale bez Flot Batyckiej, Pnocnej i Czarnomorskiej, wysta-
wiy w sumie 15 armii oglnowojskowych.
Jako ostatni powsta Front Poudniowy. Utworzono go
dopiero 25 czerwca 1941 r. Jego dowdztwo sformowano ze
rodkw oraz zasobw kadrowych Moskiewskiego Okr-
gu Wojskowego, a w jego skad wczono 9. i 18. Armie
oraz 9. Samodzielny Korpus Strzelecki z Odeskiego Okrgu
Wojskowego. Mia on przede wszystkim kierowa operacja-
mi skierowanymi przeciw Rumunii. Dowdc mianowano
gen. armii Iwana Wadimirowicza Tiuleniewa, byego ko-
narmiejca, a szefem sztabu gen. mjr. Gawria Daniowicza
Sziszenina. Czonkiem Rady Wojennej zosta komisarz ar-
mijny I rangi Aleksandr Iwanowicz Zaporoec.
Kadra
Ozystkl. Pomimo magii wielkich liczb Robotniczo-
Chopska Armia Czerwona miaa wwczas rozliczne, istot-
ne saboci. Do wymienionych ju wczeniej naley do-
da stosunkowo niski poziom umiejtnoci i dowiadcze-
nia kadr dowdczych, ktrych jako obniya dodatkowo
czystka z lat 193739. W okresie tym, wedug zapewne nie-
penych danych, represjonowano ok. 44 tys. osb nale-
cych do komnaczsostawu (kadry dowdczej) i politsostawu
(kadry pracownikw politycznych, komisarzy wojskowych)
wieckich si zbrojnych, z tego ok. 35 tys. suyo w Woj-
ach Ldowych, a ok. 5 tys. w lotniczych. Wikszo re-
esjonowanych zostaa rozstrzelana lub te zmara w wi-
eniu albo z innych przyczyn nie powrcia ju do suby.
Szczeglnie niekorzystnie na stan i moliwoci Armii
erwonej wpyny straty wrd wyszej kadry dowd-
czej. Stracia ona 221 kombrygw (w Armii Czerwonej
zniesiono tradycyjne stopnie wojskowe; przywrcono je
po wojnie sowiecko-fskiej), czyli 56 proc. ich liczby ogl-
nej, 136 komdyww (68 proc.), 60 komkorw (90 proc.)
oraz 12 komandarmw 2 rangi (100 proc.) i 2 komandar-
mw 1 rangi (50 proc.), a take 34 komisarzy brygadowych
(94 proc.), 25 komisarzy korpunych (89 proc.), 15 komisarzy
armijnych 2 rangi (100 proc.) i 2 komisarzy armijnych 1 ran-
gi (100 proc.). Armia Czerwona stracia te 3 z 5 marszakw.
W sumie spord 767 czonkw wyszego komsostawu so-
wieckich si zbrojnych represjom poddano 514, co spowodo-
wao, e w subie pozostao ich 255, czyli tylko co trzeci.
Ich miejsce zajli nowi ludzie, tzw. wydwiecy, bardzo
czsto nieposiadajcy po temu ani niezbdnych kwalif-
kacji, ani te umiejtnoci i odpowiedniego dowiadcze-
nia. O skali tego zjawiska moe wiadczy choby to, i od
1 marca 1937 r. do 1 marca 1938 r. tylko w korpusie linio-
wym sowieckich si zbrojnych na wysze stanowiska su-
bowe awansowao a 39 tys. osb, z tego 12 na stanowiska
dowdcw okrgw wojskowych, 35 dowdcw korpu-
sw, 116 dowdcw dywizji i brygad, a 490 na stanowi-
ska dowdcw pukw i eskadr oraz innych rwnorzdnych
im formacji. W efekcie tego redni wiek dowdcw pukw
spad do 2933 lat.
Uzolenlenle polltyczne. Poza tym zbyt dua by-
a zaleno armii i jej struktur dowdczych od cywilnych
i wojskowych organw politycznych. Zadaniem istniejcego
od 1918 r. korpusu komisarzy wojskowych byo zapewnienie
rzdzcej w ZSRS partii bolszewickiej moliwoci cisej kon-
troli nad siami zbrojnymi. Wprowadzono praktycznie zasad
kolegialnego dowdztwa, gdy najwaniejsze decyzje i rozka-
zy fachowych wojskowych musiay uzyska akceptacj oraz
kontrasygnat komisarzy, ktrzy wraz z dowdcami oraz sze-
fami sztabw tworzyli rady wojenne wielkich jednostek, ar-
mii i frontw. W wielu sytuacjach paraliowao to lub znacz-
nie spowalniao proces decyzyjny oraz osabiao inicjatyw
dowdcw, wprowadzajc dodatkowy element niepewnoci.
Sytuacj pogarsza fakt, i z reguy komisarze, bdcy funk-
cjonariuszami politycznymi i czonkami WKP(b), byli woj-
skowymi ignorantami.
79
8ar |ar as s a
Hlemcy
FinIandia SIowacja
a
Wqgry Rumunia WIochy
a
ZSBS
Wekrmockt
cgc|on
front
wschodnl front wschodnl zachodnie
okrqgi
RKKA
cgc|on
Zolnlerzy (tys.) 7234 4150 396,6 50,6 108 353,7 61,7 3290 5435
Wojsko Lqdowe
Zolnlerze 5380 3300 340,6 , 93 325,7 , 6l,7 , 2920 5224
GA/P 4 3 5
a
16
b
/6
c
A/GPanc 13/4 9/4 2 l5 27
d
KP/KPanc/KZmot/
KKaw/KPD
34/12/12
a
3l/ll/5
a
l l/0/l 5
a
/0/0/l 32/20/0/3/3 62/29
e
/0/4/5
DP/DZmot/DGor/DPD 152/15
b
/
10
c
/1
l08/l5
b
/4/l l6 2 l4 2 97/20 177/31/19/0
8P/8Zmot/8PD 2 3/2 3
b
0/l 3
f
/0/9
f
4/0/16
DKaw 1 l 6 13
8Kaw l l 3 -
DPanc/8Panc 21 l9 0/l l 40 61
|nne 9/1
d
9/l
d
2
a
2
c
4l
g
57
g
Czolgl l dzlala
samoblezne
...on
5162 38ll
e
6l l3 98l 25 932
Czolgl lekkle/srednle/
clzkle
2875/1957
f
l877/l435 l07
a
/2 47 80 20l - l0 447/l256
h
//
520
l
19
864/1373/563
Tankletkl - - 30 60 35 6l l087 2558
Dzlala
samoblezne
377 290 - - -
Samochody
pancerne
1318 5157
Samochody
l clqgnlkl
6l0 000
g
3858 7070 5500 l72 680
Konle (tys.) ok. 1000 625 2l,2 , 4,6 , 245,6 ,
Dzlala
l mozdzlerze ...on
44 000 25 964 38 00l
[
82 445
k
Armaty
przeclwpancerne
12 500 9500 394 l20 772 92 7520 15 468
Armaty
przeclwlotnlcze
10 500 2080 96 72 96 5506 9785
Artylerla polowa 12 000 7l84 929 l38 ll52 220 l9 230 27 959
Artylerla clzka 5l08 10 310
Mozdzlerze 9000
h
7200
h
742 l02 l450 8933 18 709
Lotnlctwo
Zolnlerze (tys.) 1680 650 l6,5 , l5 54 2l3,6 , 475,7
Samoloty bo[owe
|c.r|o
4882 2770 l25 572 89 8920/l45l
l
15 986
Mysllwce 1891 920 l44 48 270 5l 4727 8637
8ombowce 1511 775 23 48 99 2089 6243
8ombowce
nurku[qce
424 3l0 - - -
Szturmowe - - l8 57
Pozpoznawcze 833 7l0 58 29 203 22 635 1049
Skroty: GA g.up. ..n||, F |.crt, A ..n|. cgc|rc.cskc.., GPonc g.up. p.rco.r., K kc.pus ( K P p|oc|cty, Panc p.rco.ry, Zmot .nctc.y.c
..ry, kaw k...|o.||, Cr gc.sk|, PD pc.|ot..rcJos.rtc.y), D Jy.|.., B b.yg.J.
Przypisy: Niemcy
.
|rro,
b
. tyn 4 1/3 \.||orSS,
c
. tyn 4 |okk|o,
J
Jy.|.o cc|.cry | pc||cyr. SS,
o
. tyn 185 c.c|gc. s.po.sk|c|, 230 Jc.cJ.or|.
| 83 .Jcbyc.ro,
|
p|us 330 c.c|gc. Jc.cJ.or|.,
| g
. tyn 15 642 c|gr|k|,
|
p|us 280 .y..utr| ..k|otc.yc|, IinIandia
.
. tyn 42 p|y..co, bo. ...tcsc| bcc
.o, SIowac|a
.
.os.|. Jc J.|.|.r 1 ||pc., Wgry
.
b.yg.Jy gc.sk. | st...y g..r|c.ro, Rumunia
.
. tyn gc.sk|,
b
gc.sk|o,
c
|c.toc.ro, WIochy
.
cJ s|o.pr|.,
7SRS
.
. tyn |c|rccry ut.c..cry 2306 | |c|uJr|c.y 2506,
b
ck.g| .corro,
c
. tyn |.|okc.sc|cJr| |str|ocy . c..s|o pckcu,
J
6 r. |.|ok|n \sc|c
J.|o,
o
.noc|.r|.c..ro,
|
. tyn b.yg.J. p|oc|cty nc.sk|o,
| g
.ocry unccr|cro oJrcstk| |c.toc.ro . s||o 410 b.t.||crc.,
|
. tyn 832 34 (. 892 Jcst..
c.cryc|),
|
. tyn 469 |\ (. 504 Jcst..c.cryc|),
p|us 14 882 nc.J.|o..o k.| 50 nn,

k
p|us 35 136 nc.J.|o..y k.| 50 nn,
k |
|ctr|ct.c n..yr..k| .corro
W efekcie przecitny dowdca oraz krasnoarmie-
jec charakteryzowa si bardzo ma samodzielnoci
i zdolnoci do inicjatywny. W najlepszym przypadku
mg by jedynie biernym, lepszym lub gorszym, wy-
konawc rozkazw przeoonych. Nie bez znaczenia by
te nie najlepszy poziom dyscypliny i morale, co budzi
szczeglne zdziwienie wobec powszechnie znanej repre-
syjnoci systemu stalinowskiego oraz wszechobecnoci
i nachalnoci sowieckiej propagandy. Wszystkie te nega-
tywne cechy w caej peni ujawniy si ju w pierwszych
dniach wojny, przyczyniajc si do pocztkowych sukce-
sw Wehrmachtu i straszliwych klsk Armii Czerwonej
(art. s. 88).
ALk8Ah0h 8M0Llh8kl
SlIy zbrojne w Borborossle
80
Robotniczo-ChIopska
Flota Czerwona
Oorskle dzledzlctwo. Bolszewicy z czasw car-
skich oddziedziczyli w zasadzie tylko Flot Batyck. Po-
zostae zwizki operacyjne, takie jak Flota Czarnomorska,
Flotylla Sybirska, Flotylla Pnocnego Oceanu Lodowatego
w wyniku rewolucji, wojny domowej i interwencji praktycz-
nie przestay istnie. Okrty zostay zatopione (wzgldnie
trwale uszkodzone) lub uprowadzone na Zachd. Na Mo-
rzu Czarnym, na Dalekiej Pnocy i Dalekim Wschodzie
pozostay tylko nieliczne zmobilizowane niewielkie statki
handlowe lub rybackie, ktre z trudem byy w stanie strzec
interesw ekonomicznych Rosji sowieckiej.
W 1921 r. podjto na X Zjedzie WKP(b) decyzj o odbu-
dowie si morskich. Od pocztku cieray si dwie koncep-
cje. Pierwsza, popierana przez Michaia Frunzego, zakada-
a budow niewielkiej foty zdolnej co najwyej do prowa-
dzenia dziaa obronnych w ramach tzw. maej wojny. Jej
trzonem miay by okrty podwodne, kutry torpedowe oraz
silne lotnictwo morskie (samoloty bombowe i torpedowe).
Druga zakadaa odbudow potencjau morskiego co naj-
mniej takiego jak przed rewolucj. Jej zwolennikami byli
zwaszcza dawni carscy ofcerowie, popieraa ich te cz
przywdcw bolszewickich, ktrym marzya si silna fota
wspierajca eksport idei rewolucyjnych.
O wszystkim zadecydoway wzgldy ekonomiczne. Na bu-
dow duych si morskich z nowymi pancernikami nie byo
pastwa sta, wikszo rodkw przeznaczonych na zbroje-
nia pochaniay lotnictwo i siy pancerne. Do poowy lat 20.
M i c h a
G l o c k
Odrbnym wojskiem by y w obu pastwach floty. Mia y toczy ze sob wojn na Ba tyku,
Morzu Czarnym i Dalekiej P nocy.
8raa aa waz|a
koncentrowano si w ZSRS na ukoczeniu okrtw rozpo-
cztych jeszcze w czasach carskich (krowniki typu Swie-
tana i niszczyciele typu Nowik) i na remoncie najwar-
tociowszych jednostek (pancernikw typu Sewastopol).
Wszystkie pozostae, w tym stare pancerniki, krowniki
i kontrtorpedowce trafy na zom.
Progromy rozbudowy 0oty. 26 listopada 1926 r.
Rada Pracy i Obrony przyja program rozbudowy foty
na lata 1926/271930/31. W jego ramach podjto budow
pierwszych duych okrtw podwodnych typu Diekabrist,
dozorowcw (torpedowcw foty) typu Uragan i kutrw
torpedowych typu Sz-4, zaprojektowanych przez Andrieja
Tupolewa, bdcych w rzeczywistoci kopiami kutrw an-
gielskich zdobytych w czasie wojny domowej.
Zanim jeszcze stocznie ukoczyy realizacj pierwszego
programu, w Zwizku Sowieckim rozpoczto rozbudow
potencjau przemysowego w ramach planw picioletnich.
4 lutego 1929 r. przyjto pierwszy taki program dla foty.
Wczono do niego okrty ju budowane od 1926 r. i rozpo-
czto prace przy kolejnych, bardziej zaawansowanych tech-
nicznie, w tym liderach (przewodnikach fotylli niszczycieli)
typu Leningrad. Miay one spenia zadania charaktery-
styczne dla niszczycieli oraz krownikw rozpoznawczych.
Ich uzbrojenie pomylano jako przeciwwag dla nowych pol-
skich niszczycieli Burza i Wicher oraz okrtw rumu-
skich. Rozpoczto take budow nowoczesnych rednich
okrtw podwodnych typu Szcz (wyporno 600750 ton)
oraz maych jednostek o wypornoci do 150 ton, zdatnych
do przewozu kolej (ich zadaniem byo patrolowanie na po-
Maraart
||et Cterwe-
ae[ aa Merta
Ctaram,
`+`/+. .
81
8ar |ar as s a
dejciach do wasnych portw i atakowanie przeciwnika,
gdyby ten za bardzo si zbliy).
W ramach programu na lata 193337 stworzono ca
seri nowoczesnych niszczycieli typu Gniewnyj oraz
kolejne okrty podwodne. Obok maych i rednich, zbu-
dowano dla si na Dalekim Wschodzie bardzo udane du-
e podwodne stawiacze min typu L, bdce w tym cza-
sie jedynymi okrtami podwodnymi zdolnymi skutecz-
nie podejmowa operacje przeciwko japoskiej eglu-
dze. Dziki wsppracy z Wochami rozpoczto budow
nowoczesnych krownikw typu Kirow i Maksim
Gorki oraz zamwiono bezporednio we Woszech
duy i nowoczesny lider Taszkient. Niemieccy kon-
struktorzy zaprojektowali dla Rosjan okrty podwodne
typu S. (Rosjanie kupowali u Niemcw take samoloty
morskie, katapulty Heinkel, przymierzali si do zakupu
dzia i wie kal. 380 mm i 150 mm; nabyli take w 1940 r.
nieukoczony krownik ciki typu Admiral Hipper
przemianowany na Pietropawowsk).
Wszystkie jednostki zamawiane po 1937 r. budowa-
ne byy wedug planw rocznych modyfkowanych co
kwarta w zalenoci od przyznanych rodkw. Byo to
efektem niezatwierdzenia wielkiego planu 10-letniego
na lata 193746. Przypomina on swym rozmachem nie-
miecki plan Z. Nie zatwierdzono take duo skromniej-
szego planu na piciolatk 193842.
Ostatecznie do koca 1937 r. siy morskie otrzymay
137 okrtw podwodnych i 25 okrtw nawodnych r-
nych klas. Do chwili wybuchu wojny ze stoczni przejto
kolejne 63 okrty podwodne i 74 nawodne. W poowie
1941 r. ZSRS mia 208 okrtw podwodnych, duo wi-
cej ni Kriegsmarine, cho ta prowadzia ju w tym cza-
sie nieograniczon wojn podwodn (art. s. 56).
Floto BoItycko. Marynarka wojenna ZSRS opero-
waa na 4 akwenach. Najsilniejsza bya Flota Batycka, ale
ta dziaaa w najgorszych warunkach geopolitycznych,
gdy po uzyskaniu przez Finlandi i Estoni niepodlego-
ci zostaa zamknita we wschodniej czci Zatoki Fi-
skiej (batyckie wybrzee wczesnego ZSRS byo nieco
tylko mniejsze ni obecnej Rosji). Jej zadania ograniczo-
ne byy do obrony wybrzea przed wysadzeniem desantu
przez przeciwnika. Poza tym siy morskie miay wspiera
piechot w nadbrzenym pasie natarcia. Kutry torpedo-
we, okrty podwodne i samoloty dziaajce na zachd od
wyspy Kotlin (i znajdujcej si tam bazy w Kronsztadzie)
miay uderzy na fot przeciwnika i zniszczy j, zanim
dotrze do obronnych zapr minowych.
Sytuacja strategiczna zmienia si znacznie na poczt-
ku 1940 r., gdy zajto republiki batyckie i cz terytorium
Finlandii (pw. Hanko). ZSRS wyszed tym samym nad ot-
warty Batyk. Zyskano dogodne bazy morskie na wybrzeu
Litwy (Lipawa), otwy (porty na wybrzeu Zatoki Ryskiej)
i Estonii (Tallin, do ktrego przeniesiono z Kronsztadu
gwn baz foty). Rola Floty Batyckiej wci jednak po-
legaa na ochronie wasnego terytorium i tylko w ograni-
czonym zakresie przewidywano zadania ofensywne wy-
konywane przez niewielkie zespoy okrtw (krowniki
i niszczyciele) oraz okrty podwodne operujce przeciwko
egludze na rodkowym i poudniowym Batyku. Za po-
tencjalnego przeciwnika brano pod uwag take Szwecj,
opracowano nawet plan ataku na Sztokholm.
Floto Ozornomorsko. Drugim co do wielkoci
zwizkiem operacyjnym bya Flota Czarnomorska. Bya
to jedyna cz Floty Czerwonej, ktra na wypadek woj-
ny miaa wykonywa zadania ofensywne. Polega miay
one na zniszczeniu foty rumuskiej w jej bazie w Kon-
stancy oraz na blokadzie Bosforu, gdyby chciay tamt-
dy przepyn okrty przeciwnika (obawiano si szcze-
glnie Wochw). Po uzyskaniu panowania na Morzu
Czarnym siy foty miay wspiera armi ldow wysa-
dzaniem desantu na tyach przeciwnika i wsparciem ar-
tyleryjskim w pasie nadmorskim. Zadania takie przewi-
dywa m.in. stalinowski plan Groza, zakadajcy atak na
Europ; pierwszym jego etapem miao by zajcie Baka-
nw i cienin czarnomorskich.
Floto PInocno. Najmniejszym zwizkiem ope-
racyjnym dziaajcym na przyszym froncie niemiec-
ko-sowieckim bya Flota Pnocna utworzona w 1935 r.,
aby strzec interesw gospodarczych na Dalekiej Pnocy.
Trzonem byy niszczyciele przerzucone kanaem biao-
morskim z Batyku oraz kilka okrtw podwodnych. Te
skromne siy miay, podobnie jak Flota Batycka, wyko-
nywa zadania o charakterze defensywnym w obszarze
Morza Biaego. Koncentroway si one na obronie wy-
brzea i szlakw eglugowych prowadzcych na Atlan-
tyk i w kierunku wschodnim Wielk Drog Pnocn.
Dowodzenle. Siy morskie byy kierowane przez Lu-
dowy Komisariat Marynarki Wojennej. By to oddzielny
resort wydzielony 30 grudnia 1937 r. z Ludowego Komi-
sariatu Obrony (wczeniej by to Zarzd Marynarki Wo-
jennej Armii Czerwonej). W 1939 r. stanowisko Ludowe-
go Komisarza sprawowa adm. Nikoaj Gierasimowicz Ku-
zniecow. Podobnie jak wikszo ofcerw foty czerwonej
nie mia penego wyksztacenia. W 1926 r. ukoczy Aka-
demi Wojenno-Morsk (a waciwie specjalny kurs dla
kandydatw rekomendowanych przez parti) majc for-
malnie ukoczone tylko 3 klasy szkoy powszechnej(!).
By m.in. zastpc dowdcy krownika Krasnyj Kaw-
kaz (193234), po czym obj swoje jedyne dowdztwo
na krowniku Czerwona Ukraina. By morskim attach
w Hiszpanii w czasie wojny domowej, nastpnie sprawo-
wa funkcje sztabowe. W latach 193839 dowodzi Flot
Oceanu Spokojnego. Odpowiada za przygotowanie foty
do wojny przeciwko Niemcom.
Dowdca Floty Batyckiej wiceadm. Wadimir Fili-
powicz Tribuc by felczerem, ktry zrobi karier dzi-
ki poparciu ze strony partii i ukoczeniu kilku kursw.
W swojej karierze samodzielnie dowodzi tylko niszczy-
cielem Jakow Swierdow (dawny Nowik). Dowdca
Floty Czarnomorskiej wiceadm. Filipp Siergiejewicz Ok-
tjabrskij (waciwe nazwisko Iwanow), przy wydatnej po-
mocy partii, zrobi karier zaczynajc od palacza na han-
dlowym parowcu. Samodzielnie dowodzi tylko kutrem
torpedowym na Dalekim Wschodzie, a potem sprawowa
rne stanowiska sztabowe. Prawie adnej praktyki jako
samodzielny dowdca okrtu nie mia take szef Floty
Pnocnej kontradmira Arsienij Grigoriewicz Goowko.
Do Akademii Wojenno-Morskiej dosta si z listy Komso-
mou. Tak jak Kuzniecow by doradc w Hiszpanii w cza-
sie wojny domowej i prawdopodobnie dziki znajomoci
z nim dosta stanowisko dowdcze.
Wszyscy oni swoje stanowiska objli tu przed wojn
i byli sabo zorientowani w warunkach, jakie panowa-
y na przydzielonych im akwenach. By to efekt czystki
w siach zbrojnych. To, e poszczeglne zwizki opera-
cyjne zachoway gotowo bojow, zawdzicza si wy-
cznie niszym stopniem dowdcom, w tym zwaszcza
szefom sztabw poszczeglnych fot. Mieli oni zazwyczaj
duo wiksze dowiadczenie dowdcze ni ich przeo-
eni.
Kriegsmarine
Ho BoItyku. W planie Barbarossa zadania dla
Kriegsmarine zostay sformowane raczej oglnie i po-
cztkowo nie wydzielono do ataku na wschd wik-
N|em|eck|
kater terpe6e-
w aa 8a|tka,
'+| `` .
82
J
ednym z powaznle[szych problemow, z [aklml borykaly sl nlemleckle
U-8ooty na poczqtku wo[ny, byly wadllwe torpedy. Krlegsmarlne dyspo-
nowala wowczas dwoma podstawowyml lch typaml. Na[popularnle[sze by-
ly G7a Ato, charakteryzu[qce sl duzym zaslglem (ok. l2 km przy prdkoscl
30 wzlow) l dobrym utrzymywanlem kursu oraz glbokoscl. Nlestety, mlaly
one powaznq wad - ze wzgldu na uzyte w napdzle sprzone powletrze
byly glosne, pozostawlaly tez na powlerzchnl wody wyrazny slad uchodzq-
cych bqbelkow powletrza, co znakomlcle ulatwlalo lch wykrycle. Alternaty-
wq byly G7e Lto z napdem elektrycznym, clche l nlewldoczne, ale poza tym
pod kazdym wzgldem gorsze od halasllwe[ konkurenc[l. G7e nle tylko mla-
ly czterokrotnle mnle[szy zaslg (3 km przy 30 wzlach), ale takze wadllwe
zapalnlkl, nle utrzymywaly rownlez glbokoscl (co wywolywalo opadnlcle
torpedy na dno lub, przeclwnle, wyplynlcle [e[ na powlerzchnl). Co 3-4 dnl
wymagaly naladowanla akumulatorow. w efekcle G7e byly przekllnane przez
dowodcow U-bootow l uzywane tylko w ostatecznoscl. (OMJ
szych okrtw. Niemieccy sztabowcy wyszli z zaoe-
nia, e Blitzkrieg pozwoli zaj cae batyckie wybrzee
ZSRS tylko przy pomocy wojsk ldowych, zanim so-
wiecka Flota Batycka zdoa rozpocz jakie dziaa-
nia zakrojone na wiksz skal. Wydzielono jedynie
specjalny zesp okrtw podlegajcy sztabowi do-
wdcy krownikw, wiceadm. Huberta Schmundta.
Jego trzonem byy siy dowodzone przez dowdc si
traowych Pnoc kmdr. Kurta Bhmera, operujce
na rodkowym i poudniowym Batyku (do cieniny
Sund).
Oczywicie obawiano si prb przedostania si prze-
ciwnika na zachd (ewentualnie internowania w Szwe-
cji), lecz pierwsze dni wojny pokazay, i Flota Batycka
nie zamierza przeprowadza innych dziaa ni ewaku-
acyjne. Trzonem si morskich wykorzystywanych prze-
ciwko Flocie Czerwonej w Zatoce Fiskiej miaa by fo-
ta fska, skadajca si m.in. z 2 pancernikw, 3 wik-
szych i 2 mniejszych okrtw podwodnych, 4 kanonie-
rek i kilkunastu mniejszych jednostek.
Pancerniki Ilmarinen i Vinminen tu przed
wybuchem wojny zostay przebazowane w rejon Wysp
Alandzkich. Tu przed wojn do Finlandii przerzuco-
no take grup pomocniczych stawiaczy min: Tan-
nenberg, Brummer, Hansestadt Danzig. Wchodzi-
SlIy morskle w Borborossle
N|emc
ogem
Merte 8a|tck|e Merte Ctarae Merte 8areatsa l!k!
eq|em
N + F ZSRS N + R ZSRS N ZSRS
|a6t|e 404 tys.
Na te trzy akweny Niemcy skierowali ok. 100 tys. ludzi, Finlandia 39,5 tys.,
Rumunia 14 tys., ZSRS 215,9 tys.
353,8 tys.
Pancerniki 3 - 2 - 1 - - 3
Pancerniki obrony wybrzea 2
o
2 + 2 - - - - - -
Krowniki cikie 4
b
- 2 + 1
c
- 5 + 1
d
- - 7 + 2
e
Krowniki lekkie 4 - - -
Niszczyciele/przewodniki otylli 15 - 21}2 0 + 4 13}3 5 8 49}7
Torpedowce 19 - 7 0 + 3 2 - 3 18
Okrty podwodne 155 5 + 5 61 0 + 1 44 - 19 208
Kutry torpedowe 53 33 + 7 79 0 + 3 81 - 2 269
Kanonierki, dozorowce 9 0 + 4 1 0 + 4 4 4 - 20
Traowce 149 36 + 2 33 6I + 4 13 11 2 54
Stawiacze min/
w tym pomocnicze
7}7 7}7 + 8 6}5 0 + 1 2}2 - 1 -
Monitory rzeczne 1 - - 1 + 7
k
5
g
- -
o stare paacera|k| ,!ch|es|ea | ,!ch|esw|q-ke|ste|a, | w tm 1 paacera|k| k|esteakewe, c star stke|a krtewa|k ,karera, 6 star stke|a krtewa|k ,Kem|atera, e stke|ae ,karera
| ,Kem|atera, f rtectae ||et||| 0aaa[sk|e[, f q ||et||| 0aaa[sk|e[, h aa 0aaa[a
y one w skad zespou dowodzonego przez kontradm.
Hansa Btowa. Ich zadanie polegao na skrytym posta-
wieniu zagrd minowych w poprzek wejcia do Zatoki
Fiskiej. W pierwotnym planie niemieckie dowdztwo
nie przewidywao nawet organizacji suby konwojowej
na Batyku, gdy uznano, e niebezpieczestwo ze stro-
ny sowieckich okrtw podwodnych jest relatywnie nie-
wielkie (poza tym niemieckie statki pyway po wodach
szwedzkich).
Ho Morzu Ozornym. Kriegsmarine posiada-
a tylko skromne siy morskie skoncentrowane na Du-
naju (traowce rzeczne typu FR, monitor Bechelaren,
okrt baza Krienhild) dowodzone przez kmdr. Stub-
bendorfa. Podlega on admiraowi Karlgeorgowi Schu-
sterowi, dowodzcemu siami morskimi na poudnio-
wym wschodzie (Morze Adriatyckie, Egejskie i Czarne),
ze sztabem w Sofi. Gwny ciar prowadzenia wojny
morskiej spoczywa na duo sabszej focie rumuskiej.
Niemcy zadbali jednak o wzmocnienie rumuskiego
potencjau obronnego przysyajc w poblie Konstancy
cikie dziaa artylerii nadbrzenej kal. 280 mm (bate-
ria Tirpitz). W Bukareszcie swoj siedzib mia szef nie-
mieckiej misji morskiej w Rumunii wiceadm. Friedrich-
Wilhelm Fleischer.
Ho Doleklej PInocy. Do dziaa przeciwko
Flocie Pnocnej pierwotnie wydzielono tylko skromne
siy: 11 R-Bootw (7. Flotylla), 4 pomocnicze patrolow-
ce, 2 cigacze okrtw podwodnych i 1 amacz blokady.
Dopiero na tydzie przed wybuchem wojny skierowano
tam 6. fotyll niszczycieli (5 okrtw typu Leberecht
Mass). Dowodzenie na tym akwenie naleao do admi-
raa Wybrzea Polarnego wiceadm. Otto Schenka.
Niemcy wydzielili wic do dziaa na wschodzie
skromne siy morskie. Wynikao to z przewiadczenia,
i o losach zmaga na zamknitych akwenach morskich,
jakimi byy Morze Batyckie (w praktyce Zatoka Fiska),
Morze Czarne i Morze Biae, zadecyduje armia ldowa,
jedynie wspomagana przez Kriegsmarine. Poza tym
uznano, e prociej bdzie prowadzi wojn morsk sia-
mi Rumunw i Finw. W pniejszym okresie, gdy kam-
pania ldowa nie przebiegaa zgodnie z optymistycznymi
przewidywaniami, siy morskie przeznaczone do walki
z Flot Czerwon byy sukcesywnie wzmacniane.
Ml|hAL L0|k
Pechowu bron
83
8ar |ar as s a
u k a s z
P r z y b y o
Plany wojenne i doktryny wojskowe III Rzeszy
i Zwizku Sowieckiego na progu operacji Barbarossa.
ha|ar kaa|ra m|a|
Rapier doktryna wo|enna
III Rzeszy
Hoturo l geogroEo. Clausewitz pisa w XIX w., e
Rosji nie da si podbi tylko si militarn o czym prze-
kona si, ku swej zgubie, Napoleon. Tylko poprzez wyko-
rzystanie jej saboci wewntrznych ewentualne zwyci-
stwo w ogle jest moliwe. Najwikszy atut Rosji czy to
pod carskim, czy bolszewickim wadaniem to przestrze.
Nie chodzi tylko o odlegoci, ale te uksztatowanie terenu
i szat rolinn. Armia inwazyjna wchodzc od zachodu
do Rosji ju na samym wstpie natyka si na bagna Pole-
sia i zwarte kompleksy lene na pnoc od nich. Prosto-
padle do kierunku natarcia pyn kolejne i kolejne rzeki,
a sie drogowo-kolejowa jest rzadka. Na poudniu jest step
ukraiski, ktry w jeszcze wikszym stopniu pozbawiony
jest dobrych drg. Front natarcia rozszerza si lejkowato na
wschd im gbiej wchodzi si w gb Rosji, tym szerszy
odcinek trzeba obsadzi. (W momencie rozpoczcia dzia-
a wojennych dugo frontu Niemiec i ich sojusznikw
wynosia 1600 km, na linii OdessaLeningrad kilka mie-
sicy pniej ju 2400 km). Poza tym w Rosji padaj czsto
ulewne deszcze, rzeki s nieuregulowane, olbrzymie tereny
zabagnione, a zima zaczyna si wczenie.
Niemcy doskonale zdawali sobie z tego spraw. Wo-
jowali tam dwadziecia kilka lat wczeniej na froncie
wschodnim I wojny wiatowej. Potem odwiedzali Rosj,
czy to prowadzc tajne wiczenia wojskowe, czy budujc
sowiecki przemys. W znacznej mierze te dowiadczenia
postanowili jednak zignorowa.
Przeclwnlk. Armia Czerwona nie bya uwaana
przez Niemcw za godnego przeciwnika. Jej blama pod-
czas wojny zimowej z Finlandi (art. s. 42) umocni nazi-
stowskich decydentw w przekonaniu o jej strukturalnej
mizerocie. Uwaano, e pastwo komunistyczne jest we-
wntrznie sabe i niezdolne organizacyjnie do szybkiej
i efektywnej mobilizacji. onierze i ofcerowie mieli nie
by przygotowani zarwno mentalnie jak i technicznie
do prowadzenia nowoczesnej, zmechanizowanej wojny.
Plon Borborosso. 21 lipca 1940 r. Hitler rozka-
za szefowi OKH feldmarszakowi Waltherowi von Brau-
chitschowi przygotowanie wstpnego planu ataku na
Zwizek Sowiecki. Do sporzdzenia szczegowego pla-
nu wyznaczono gen. mjr. Ericha Marcksa. Rozpatrzono
opcje gwnego wysiku ofensywy na poudnie i na p-
noc od bagien Prypeci, wybierajc ostatecznie t ostat-
k6e|f k|t|er
aa pe|a wa|k|,
'.+ ..+1+
m:'+ `+` .
84
ni z celem gwnym Moskw. Kolejne studia i gry wo-
jenne doprowadziy do powstania planu Barbarossa, za-
twierdzonego przez Hitlera 18 grudnia 1940 r.
Na ZSRS miay uderzy trzy grupy armii, dwie na p-
noc od bagien Prypeci (GA Pnoc i rodek), jedna na
y y y g y
poudnie od nich (GA Poudnie). Atak miay wspiera
Finlandia oraz Rumunia i Wgry.
Zadaniem GA Pnoc z 4. GrPanc byo natarcie przez
pastwa batyckie w kierunku na Leningrad, w celu
zniszczenia si sowieckich w Pribatyce, odcicia Floty
Batyckiej od portw i zablokowania jej w miecie Leni-
na i ostatecznie zdobycia go we wsppracy z Finami.
GA rodek z 2. i 3. GrPanc bya najsilniejsza. Uywajc
y g y
grup pancernych jak kleszczy miaa okra i niszczy ar-
mie sowieckie na kierunku moskiewskim. Zakadano, e
Rosjanie musz broni swojej stolicy. Na drodze do Mo-
skwy spodziewano si zniszczy gwne siy sowieckie.
GA Poudnie z 1. GrPanc uderzaa przez przesmyk
midzy bagnami Polesia a Karpatami w kierunku na Ki-
jw. Niemcy mieli wsppracowa tu z siami wgierski-
mi i rumuskimi.
O ile pierwsza faza planu Barbarossa, czyli zniszczenie
wojsk sowieckich na zachd od linii Dwiny i Dniepru,
nie budzia kontrowersji, to ju nastpna cz kampanii
bya niedookrelona. Naczelne Dowdztwo chciao kon-
tynuowa ofensyw na Moskw za wszelk cen. Hitler na-
tomiast nie uwaa sowieckiej stolicy za a tak wany cel.
Kluczowe byy przesanki operacyjno-ekonomiczne. Ot
GA rodek musiaaby naciera na Moskw z otwartymi
y y yj
skrzydami zakadano bowiem, e sabsze, zewntrzne
zgrupowania niemieckie nie bd w stanie dotrzyma jej
kroku. Czy nie miaoby wic sensu uderzenie odrodkowe
i pokonanie wroga w Leningradzie i na Ukrainie, zanim
zacznie si szturm Moskwy? Przy okazji mona by wyeli-
minowa dwa wielkie okrgi przemysowe (leningradzki
oraz doniecki), a take przej spichlerz Rosji. Ostateczna
decyzja nie zostaa przez Hitlera podjta.
Loglstyko, gIupczel Niemiecka ofensywa wy-
magaa cigego dopywu zaopatrzenia; olbrzymie ilo-
ci paliwa, ywnoci i amunicji musiay by dostarcza-
ne walczcym coraz gbiej w Rosji onierzom. Byo to
niezwykle trudne. Po pierwsze, kolej sowiecka miaa in-
ny rozstaw torw. Oznaczao to, e kady kilometr sieci
musi by przez Niemcw przebudowany. Jednostki kole-
jowe miay jednak niski priorytet dotyczcy uzupenie
i sprztu, ponadto zamiast wiczy zmian rozstawu
torw, rozbudowyway sie kolejow na terenie Polski,
eby umoliwi szybk koncentracj armii niemieckiej
wiosn i latem 1941 r.
Infrastruktura drogowa Rosji bya rzadka i sabej jako-
ci a Niemcy nie mieli wystarczajcej liczby ciarwek,
eby zapewni dopyw zaopatrzenia na odlegoci prze-
kraczajce 500 km i to tylko dla dywizji pancernych oraz
zmotoryzowanych. Oznaczao to, e armie niemieckie,
ktre dotr do linii Dniepru, bd musiay si zatrzy-
ma i poczeka co najmniej 23 tygodnie na podcigni-
cie czowek kolejowych, eby mc zebra wystarczajce
zaopatrzenie do kontynuowania ofensywy. Wspgrao
to z planem operacji, ktry zakada, e dywizje piechoty,
wyprzedzone przez jednostki pancerne, bd miay czas
na ich dogonienie ale jednoczenie dawao Rosjanom
czas na mobilizacj i przygotowanie obrony.
Bopler. Kluczow zasad niemieckiej doktryny wo-
jennej bya koncentracja maksymalnych si na wskim
froncie tak, eby jak najszybciej przeama obron wro-
ga i wyj na jego skrzyda i tyy. Wali pici, a nie
puka rozstawionymi palcami jak to uj twrca nie-
mieckich wojsk pancernych gen. Guderian. Rapierami
przebijajcymi pozycje obronne przeciwnika miay by
dywizje pancerne dziaajce w tandemie z bombowca-
mi. Kilkaset czogw nacierajcych na zamanych psy-
chologicznie nalotami bombowymi onierzy wroga
nie powinno mie problemw z ich pobiciem. A to by
dopiero pocztek. Najwaniejszy element stanowi p-
niejszy rajd czogw na tyy przeciwnika, wymierzony
w artyleri, jednostki zaopatrzenia i cznoci oraz szta-
by. Nawet gdyby przy przeamywaniu frontu pokonano
tylko niewielk cz si wroga, to zniszczenie zaplecza
spowoduje, e reszta stanie si bezsilna. Trudno jest bo-
wiem walczy przy braku amunicji, ywnoci, medyka-
mentw, cznoci oraz rozkazw.
O ile wojska pancerne miay obezwadni przeciwni-
ka, to ju zniszczy miay go dywizje piechoty wsparte
transportem koskim. Armia niemiecka wkroczya do
Rosji z 600 tys. koni. To na dywizjach piechoty spoczy-
wa obowizek dobijania okronych armii rosyjskich,
a potem maszerowania po bezkresnej, rosyjskiej prze-
strzeni, eby dogoni pancerne czowki; maszerowania
po bocznych drogach (bo gwnymi szo zaopatrzenie
dla pancerniakw), bez wystarczajcego zaopatrzenia
(bo najwaniejsze byo paliwo i amunicja dla czogw)
i bez wytchnienia (bo czas by najwaniejszy).
MIot doktryna wo|enna
Zwiqzku 3owieckiego
Wojno no wynlszczenle. Aleksandr Swie-
czin, jeden z niewielu sowieckich mylicieli wojskowych
w prawdziwym tego sowa znaczeniu, w opublikowanej
w 1927 r. ksice Strategia zastanawia si nad moli-
wociami militarnymi Zwizku Sowieckiego i strategii,
jakie pastwo chopw oraz robotnikw powinno przy-
j. Robotnikw byo w nim mao, a chopw bardzo du-
o. ZSRS by wwczas wty ekonomicznie, a sie trans-
portow mia zupenie niewystarczajc dla pastwa o tak
wielkim obszarze. Swieczin widzia konieczno gwatow-
nej rozbudowy przemysu zbrojeniowego, opartego na
zachodnich technologiach, ale co waniejsze uwaa
za kluczowe cakowite zmobilizowanie i zintegrowanie
z wysikiem wojennym chopskiego zaplecza. Naturaln
strategi dla ZSRS bya dla niego wojna na wyniszczenie,
w ktrej olbrzymie przestrzenie Rosji i masy zmobilizo-
wanego chopstwa, wzmocnione technik wojenn z za-
granicy, zmniejszayby ryzyko szybkiej klski z rk spraw-
niejszych armii europejskich.
Howe wlzje. W latach 30. technologie z Zachodu
pyny szerokim strumieniem, a czerwoni dowdcy sta-
li si niecierpliwi, strategia wojny na wyniszczenie ju im
nie odpowiadaa. Marszaek Michai Tuchaczewski ata-
kowa pogldy Swieczina i marzy o cakowitej military-
zacji gospodarki pastwa w celu wytworzenia narzdzi
do prowadzenia nowoczesnej, zmechanizowanej wojny.
Tuchaczewski z kolegami chcieli wojny agresywnej, na
zniszczenie przeciwnika, szybkie i totalne. Potrzebowali
czogw, samolotw i artylerii w wielkiej liczbie. Zdawa-
li sobie bowiem spraw, e kadry maj sabe. Spoecze-
stwo sowieckie, w ktrym wci przewaali chopi p-
analfabeci, nie byo w stanie dostarczy specjalistw do
gwatownie rozwijajcych si nowoczesnych rodzajw si
zbrojnych: lotnictwa, artylerii, wojsk pancernych. Dla-
tego sowieccy stratedzy chcieli zastpi jako iloci.
Dlatego szukali nowatorskich rozwiza problemw
taktycznych i operacyjnych; std eksperymenty z desan-
tami spadochronowymi, tworzeniem korpusw zmecha-
nizowanych czy korpusw lotnictwa dalekiego zasigu.
Nie ograniczay ich przy tym bariery budetowe w takim
|raqmeat a|e-
m|eck|e[ map
staac[| aa
pe|a6a|ewm
e6c|aka freata,
.+ `+` .
85
8ar |ar as s a
sensie jak na Zachodzie; sam gospodarz zachca genera-
w do kreatywnego mylenia i testowania pomysw.
GIqboko operocjo - mIot no wrogo. Teoria
gbokiej operacji powstaa pod koniec lat dwudziestych,
a przedstawi j gen. Wadimir Triandaf ow w swojej
przeomowej dla sztuki operacyjnej ksice Charakter
operacji wspczesnych armii. Dla wspczesnych so-
wiecka koncepcja rozegrania kampanii wojennej moe
wydawa si prosta i oczywista, ale wczenie tak nie
bya. Zaoenia gbokiej operacji to:
we wrogim froncie dywizje piechoty dziaajce na
wskich odcinkach, wzmocnione artyleri i czogami,
wybijaj dziur;
w tym czasie lotnictwo stara si wywalczy pano-
wanie w powietrzu, jednoczenie atakujc cae zaplecze
przeciwnika jego artyleri, odwody, sie dowodzenia
i cznoci;
w wyom we froncie wprowadzane s jednostki
mobilne (pancerne, zmotoryzowana piechota, kawale-
ria) i pdz do przodu, nie ogldajc si na fanki, z zada-
niem zniszczenia wrogiej sieci dowodzenia, zaopatrzenia
i cznoci.
Zdajc sobie spraw z ograniczonego zasigu ofen-
syw (ze wzgldw zaopatrzeniowych), gbokie operacje
miano powtarza a do zwyciskiego zakoczenia wojny
niezbdna wic bya moliwo cigego uzupeniania
armii uderzeniowych sprztem i ludmi. Drug kluczo-
w kwesti byo skoordynowanie tych operacji i kontrola
nad oddziaami mobilnymi, co przy wczesnym pozio-
mie technicznym cznoci radiowej w armii sowieckiej
byo bardzo trudne, o ile w ogle moliwe.
Armia sowiecka dysponowaa wic niezwykle ofen-
sywn doktryn, zakadajc po krtkim okresie obro-
ny przed kapitalistyczno-faszystowsk agresj przejcie
do natychmiastowego zwyciskiego natarcia. W teorii
wszystko byo poukadane jak naley; koncepcja roze-
grania wojny bya moe i mao fnezyjna, ale wydawa-
a si skuteczna. Sprztu topornego, lecz w miar nowo-
czesnego, byo w brd. Uwaano, e wielka ilo tech-
niki wojskowej i moliwo cigego uzupeniania strat
bdzie stanowi czynnik kluczowy na przyszym polu
bitwy. Przewag w iloci uzbrojenia starano si rwnie
wyrwna braki w wyszkoleniu i organizacji si zbroj-
nych. W kocowym wyniku okazao si to skuteczne.
Plon wojny obronnej. Ostatni plan obronny
sowiecki Sztab Generalny przygotowa pod kierownic-
twem gen. Borysa Szaposznikowa w 1938 r. Sytuacja
midzynarodowa ZSRS bya wtedy nie do pozazdrosz-
czenia. Wydawao si, e mocarstwa zachodnie zrobi
wszystko, eby tylko unikn wojny z Hitlerem. Ozna-
czao to, e energia Niemiec musi si gdzie wyadowa.
Kierunek by oczywisty: sowiecka Rosja. Szaposznikow
zakada, e Armia Czerwona bdzie miaa do czynie-
nia z koalicj na zachodzie (Polska, Niemcy, Rumunia,
pastwa batyckie, Finlandia) i Japoni na wschodzie.
Agresj zamierzano odeprze na umocnieniach tzw. linii
Stalina, a nastpnie przej do kontrofensywy na pnoc
od bagien Prypeci. Przed Japoczykami zamierzano si
jedynie broni, przejcie do kontrofensywy zaleao od
wyniku wojny w Europie.
Gambit Stalina w sierpniu 1939 r., czyli pakt Ribben-
trop-Mootow, spowodowa efekt podobny do odwr-
cenia sojuszy w XVIII-wiecznej Europie, kiedy Fran-
cja sprzymierzya si ze swoim odwiecznym wrogiem,
Habsburgami. Dwie totalitarne potgi na chwil poday
sobie donie. Dla Rosji najwaniejsze jednak byo to, e
energia Niemiec zostaa skierowana przeciw Zachodowi.
I w cigu roku to III Rzesza znalaza si w bardzo nie-
korzystnej sytuacji strategicznej: Anglia si nie poddaa,
a ZSRS sun na zachd, po kolei likwidujc lub wasali-
zujc pastwa buforowe (art. s. 42).
Plon uderzenlo no Hlemcy. Ju 5 padziernika
1940 r. przedstawiono Stalinowi plan uderzenia na Niem-
cy, ktry po wprowadzonych poprawkach zaakceptowano
14 padziernika jako Podstawy strategicznego rozwini-
cia si Zwizku Sowieckiego na Zachodzie i Wschodzie na
lata 19401941. Jego gwne zaoenia miay by przete-
stowane w czasie gry wojennej na mapach na przeomie
1940/1941 r., po konferencji sztabowej, w ktrej wzio
udzia cae wysze dowdztwo Armii Czerwonej. Podsta-
wowym pytaniem, na jakie starali si znale odpowied
sowieccy sztabowcy, by kierunek gwnego natarcia na
siy niemieckie znajdujce si w Polsce. Czy uderza z wy-
stpu biaostockiego na Warszaw, czy z wystpu lwow-
skiego na KrakwKatowice, a potem zwrci si na p-
noc w kierunku na Gdask? Pierwsz koncepcj testowa,
tzn. dowodzi atakiem, gen. pk Dymitrij Pawow, a broni
si gen. armii Gieorgij ukow. Potem generaowie zamie-
nili si miejscami i przetestowano atak z wystpu lwow-
skiego. Na podstawie wynikw obu gier okazao si, e
wariant poudniowy jest korzystniejszy, gdy Armia Czer-
wona nie musi forsowa dobrze umocnionej granicy Prus
Wschodnich. Podczas testowania wariantu pnocnego
ukow, pod oson wschodniopruskich umocnie, zgro-
madzi siy do kontrofensywy i uderzy od pnocy na siy
Pawowa, groc ich okreniem i zniszczeniem.
Wariant poudniowy sta si podstaw planowa-
nia operacyjnego Sztabu Generalnego, ktrego szefem
w lutym 1941 r. zosta ukow. Bya to niezwykle lo-
giczna konsekwencja wynikw gry sztabowej. Nowym
zwierzchnikiem Armii Czerwonej zosta dowdca, ktry
poprowadzi j do zwycistwa nad Japoczykami i wy-
gosi niezwykle istotny referat na konferencji sztabowej
w grudniu 1940 r. pt. Charakter wspczesnych opera-
cji zaczepnych czyli specjalista od planowania i pro-
wadzenia operacji ofensywnych. Sztab Generalny Armii
Czerwonej, wtedy kiedy jego szefem by ukow, nie pla-
nowa adnych operacji obronnych, rozwija tylko kon-
cepcj uderzenia wyprzedzajcego.
Ostateczna odpowied na pytanie, dlaczego Stalin
nie zdecydowa si na uderzenie wyprzedzajce przed
22 czerwca 1941 r., cay czas jest nieznana i by moe ni-
gdy jej nie uzyskamy. Nie wiadomo, czy w ogle istniej
takie dokumenty. Historykom pozostaje jedynie deduk-
cja na podstawie ujawnionych do tej pory rde.
L0kA8Z PhZY8YL0
Na[wtst
6ew6ttwe
(!tawka) krm||
Cterweae[,
. .,..'.m
'|+1.: `+' .,
'.+ ,.,:..,
!..'+.|+ '.1+'-
.:.+
'..:, |eqea6a
t map stta-
|ewe[
86
3kqd si wziqI BIItzRzIeg
Mdnewr, d nie sild ognid. Katastrofa, [akq dla armll
nlemleckle[ byl traktat wersalskl, zarzqdza[qcy [e[ rozbro[enle
(art. s. l8), nle byla plerwszq, [aka sl [e[ przydarzyla. w l806 r.,
w podwo[ne[ bltwle pod 1enq l Auerstadt Napoleon calkowlcle
rozbll arml pruskq, a Murat - bezlltosnle sclga[qc [e[ resztkl
- za[mowal bez problemu kole[ne twlerdze l prowlnc[e. Power-
salska armla nlemlecka, podobnle [ak w latach l807-l3 armla
pruska, od razu zaczla przygotowywac sl do nowe[ wo[ny.
Gen. Hans von Seeckt, dowodca nowo utworzone[ Pelch-
swehry, powolal do zycla 57 komls[l l podkomls[l, w ktorych
zatrudnlenle znalazlo ponad 500 oflcerow (w tym l30 lotnl-
kow). Dokladnle przeanallzowaly one dzlalanla nlemleckle
l lnnych uczestnlkow wlelkle[ wo[ny: od operac[l gorsklch
po obron przeclwpancernq, od uzyskanla panowanla w po-
wletrzu po zagadnlenla loglstyczne. Prawle dwuletnle prace
zostaly zakonczone w l92l r. opubllkowanlem nowego re-
gulamlnu walkl. Nlemcy wlerzyll - w przeclwlenstwle do Pran-
cuzow - ze glownym elementem walkl zbro[ne[ [est manewr,
a nle slla ognla.
Armla nlemlecka przy[la te zalozenla po bardzo zazar-
te[ dyskus[l, do ktore[ zachcal sam [e[ dowodca uwaza[qc,
ze krytyka sluzy doktrynle. w clqgu sledmlu lat dowodzenla
Pelchswehrq udalo sl von Seecktowl przekonac zdecydowa-
nq wlkszosc kadry oflcerskle[ oraz polltykow, ze na[lepszym
rozwlqzanlem problemow strateglcznych drczqcych Nlemcy,
w zwlqzku z lch centralnq pozyc[q geograflcznq na kontynen-
cle europe[sklm, [est szukanle szybklego rozstrzygnlcla ml-
lltarnego z wykorzystanlem elltarne[ l nowoczesne[ armll ka-
drowe[, poslugu[qce[ sl manewrem operacy[nym [ako swo[q
glownq bronlq. Oczywlscle Pelchswehra w ksztalcle, [akl nadal
[e[ traktat wersalskl, nle bylaby w stanle oslqgnqc [aklegokol-
wlek rozstrzygnlcla. von Seeckt nle mlal co do tego wqtpllwo-
scl - myslal [ednak w kategorlach dzleslclolecl l kladl funda-
ment pod przyszlq arml nlemleckq.
Szybko i zwdwo. Pod konlec lat trzydzlestych nlemlecka
armla dopracowala swo[q doktryn wo[ennq, nazwanq poznle[
przez [e[ przeclwnlkow 8lltzkrleglem (wo[nq blyskawlcznq). 1e[
korzenle ma[q poczqtek [eszcze w polowle Xv|| w., podczas pa-
nowanla wlelklego Llektora, byla ona potem rozwl[ana m.ln.
przez Pryderyka wlelklego. Stary Pryc
mawlal, ze polozenle geograflczne Nle-
mlec wymusza kampanle szybkle l zwa-
we. Nowe srodkl technlczne w postacl
czolgu, bombowca czy radla (art. s. 29)
zostaly wlc teraz wpasowane w ramy
stare[ koncepc[l.
Kwlntesenc[ nlemleckle[ doktryny
wo[enne[ stanowlly trzy elementy:
Bewegungskrleg - ofensywna
wo[na manewrowa na pozlomle ope-
racy[nym, polqczona z ldeq bltwy pod
Kannaml, czyll okrqzenlem l znlszcze-
nlem przeclwnlka.
AuItrogstoktlk (zodonlowoJ
- w uproszczenlu oznaczalo to, ze do-
wodca polecal wykonanle zadanla pod-
wladnemu, ten ostatnl [ednak samodzlel-
nle pode[mowal decyz[, [ak oslqgnqc cel
postawlony przez przelozonego, gdyz
bdqc bllze[ celu, byl leple[ zorlentowa-
ny, [aklch srodkow nalezy uzyc.
PoIqczone rodzoje bronl - wspolpraca roznych rodza-
[ow wo[sk na polu walkl w wymlarze taktycznym l operacy[nym.
Charakterystycznq cechq | wo[ny swlatowe[ byly ofensywy na
szeroklm froncle, a stala slec polqczen kole[owych z gory wska-
zywala klerunkl prawdopodobnych natarc. Nlskle tempo dzla-
lan wymuszalo wo[n na wynlszczenle przeclwnlka. Przywlqza-
nle do llnll kole[owych powodowalo tez nlskq elastycznosc na
wszystklch pozlomach prowadzenla dzlalan wo[ennych - od
taktycznego po strateglczny.
Zastosowanle sllnlka spallnowego dawalo zmotoryzowane[
czscl armll nlemleckle[ mobllnosc, umozllwla[qcq zwlkszenle
ruchllwoscl wo[sk nawet plclokrotnle w porownanlu do | wo[-
ny swlatowe[, unlezaleznlalo [e to od slecl kole[owe[. Ta ostat-
nla pozostala co prawda na[waznle[szym elementem manewru
strateglcznego oraz loglstykl, [ednak na polu bltwy decydu[q-
cq rol zaczly odgrywac clzarowka l czolg. Llnearna taktyka
l sztuka operacy[na | wo[ny swlatowe[ ustqplly mle[sca natarclu
w wybranych punktach clzkoscl (5chwetunlt), w ktorych na-
clera[qcy byl w stanle wytworzyc przytlacza[qcq l zaskaku[qcq
przewag, gwarantu[qcq mu w zasadzle przelamanle frontu.
Zreformowany wehrmacht skladal sl z dwoch zasadnlczych
czscl: elltarnych [ednostek zmechanlzowanych l lotnlctwa oraz
dywlz[l plechoty o transporcle konnym (art. s. 67). Sllaml prze-
lamu[qcyml front, a nastpnle parallzu[qcyml dzlalanla przeclw-
nlka byly oczywlscle te plerwsze. Dywlz[e plechoty mlaly dwa
glowne zadanla. Plerwszym bylo zwl[anle skrzydel wroga po do-
konanlu przelamanla przez czolgl wspolpracu[qce z lotnlctwem.
Druglm - llkwldac[a okrqzonych lub wymlnltych przez [ed-
nostkl zmotoryzowane sll wroga. w zwlqzku z tym, ze w latach
l939-43 wehrmacht walczyl z przeclwnlkaml, ktorzy rownlez
mlell w swolch strukturach llczne [ednostkl nlezmotoryzowane[
plechoty, to nlemleckle dywlz[e plechoty mogly mlec zastoso-
wanle ofensywne - szczegolnle [ezell mlaly pelne stany l wystar-
cza[qce zaopatrzenle.
litzkrieg. Od strony taktyczne[, nlemlecka doktryna wo[ny
blyskawlczne[ polegala na skuplenlu na wqsklm odclnku prze-
lamanla masy pancerne[, ktora w poczqtkowe[ fazle || wo[ny
swlatowe[ byla w zasadzle nle do zatrzymanla. 1ednostkl sqsla-
87
8ar |ar as s a
du[qce z odclnklem natarcla glownego staraly sl na[energlcz-
nle[, na lle to mozllwe, wlqzac slly wroga. Po udanym przela-
manlu czolgl wraz z [ednostkaml wsparcla pdzlly do przodu
w celu llkwldac[l artylerll, dowodztw l slecl lqcznoscl, co mlalo
parallzowac (l parallzowalo) przeclwnlka. 1ednoczesnle zwl[a-
no skrzydla przeclwnlka po obu stronach wylomu.
Oslqgnlcle sukcesu taktycznego w postacl przelamanla
wrogle[ llnll obrony warunkowalo oczywlscle dalsze postpo-
wanle nlemlecklch zwlqzkow zmechanlzowanych. w przypad-
ku sukcesu dywlz[e pancerne manewrowaly tak, aby calkowlcle
sparallzowac przeclwnlka przez wy[scle na [ego llnle komunlka-
cy[ne l odclcle go od zaplecza. w przypadku nlepowodzenla
probowano ponownle w lnnym mle[scu, gdzle obrona przeclw-
nlka byla slabsza.
Pierwsze zdstosowdnie:
kdmpdnid polskd. wehrmacht zdal egzamln w cza-
sle wo[ny z Polskq. |stotne zmlany wprowadzono wlc [edy-
nle w dywlz[ach szybklch. wo[ska pancerne w kampanll wrzes-
nlowe[ zostaly uzyte [ako slla uderzenlowa armll dzlala[qcych
na glownych oslach natarcla l choclaz w pelnl spelnlly stawla-
ne przed nlml zadanla, to OKH uznalo takle rozproszenle za
sprzeczne z ldeq Schwerpunktu. Poza tym dywlz[e lekkle oka-
zaly sl za lekkle [ak na standardy wo[ny zmechanlzowane[
l szybko zostaly przeformowane w zwlqzkl pancerne.
Kampanla wrzesnlowa unaocznlla wehrmachtowl wlasne
brakl l umozllwlla reorganlzac[ zwlksza[qcq efektywnosc.
Stworzono [ednollty system dywlz[l pancernych l zmotoryzo-
wanych, a [ednoczesnle starano sl wycofac na[lze[sze wozy
pancerne z llnll oraz zastqplc [e nowoczesnle[szyml l clzszy-
ml czolgaml. Potwlerdzono rownlez umle[tnosc koordynac[l
dzlalan Luftwaffe l wo[sk lqdowych. Pauza operacy[na, ktora
nastqplla po kampanll w Polsce, umozllwlla nlemlecklm sllom
zbro[nym dopracowanle doktryny dzlalan manewrowych,
dzlkl czemu kampanla przeclwko Pranc[l zakonczyla sl pel-
nym sukcesem.
Drugie zdstosowdnie:
kdmpdnid rdncuskd.
gg
Po kampanll francuskle[, w kto-
re[ Panzerwaffe odnlosla mlazdzqcy sukces, Hltler rozkazal
zwlkszenle llczby dywlz[l pancernych o l00 proc. Do dzlsla[
spor o sensownosc tego rozwlqzanla nle wygasl. Generalo-
wle nlemleccy (m.ln. Guderlan) uwazall [e za zle, bo zmnle[sza-
lo llczb czolgow w dywlz[l w porownanlu do l939 r. o bllsko
polow - co powodowalo zmnle[szenle przebo[owoscl dywlz[l
pancerne[ l [e[ wytrzymalosc na straty. Mlmo mnle[sze[ llczby
czolgow, ogon loglstyczny dywlz[l pozostawal w zasadzle ta-
kl sam. Gdzles trzeba bylo znalezc clzarowkl, warsztaty, ple-
karnle, clqgnlkl, [esll przemysl nle byl w stanle
lch dostarczyc, trzeba bylo uclekac sl do lm-
prowlzac[l l wlqczac do sluzby nleodpowled-
nl sprzt zdobyczny. Powodowalo to kole[ne
zwlkszenle trudnoscl w zaopatrzenlu wo[sk
szybklch. Trzeba bylo dbac o dostpnosc
dzleslqtek l setek przedzlwnych czscl za-
mlennych, do ktorych czsto nle bylo dost-
pu - bo np. produkowaly [e fabrykl w wlelkle[
8rytanll.
Nlemnle[ bez zwlkszenla llczby zwlqzkow
szybklch wehrmacht nle uzyskalby wystar-
cza[qce[ elastycznoscl operacy[ne[ w kam-
panll przeclwko ZSPS, chocby ze wzgldu na
rozmlary teatru dzlalan wo[ennych. Poza tym
wymlana typow czolgow w dywlz[ach pancer-
nych z lekklch na srednle znaczqco zwlkszyla
lch wartosc bo[owq nawet przy tak znacznym
spadku stanu wozow bo[owych. Pormac[e
szybkle staly sl bardzle[ zrownowazone, a po-
wstala struktura organlzacy[na przetrwala
z nlewlelklml zmlanaml az do l945 r., kledy
walqca sl w gruzy ||| Pzesza nle byla [uz w stanle utrzymywac
taklch rozwlqzan glownle ze wzgldu na brak sprztu.
Do kampanll w Pos[l Panzerwaffe weszla [ako sprawdzone
narzdzle wo[ny - z elastycznq organlzac[q wewntrznq, z do-
swladczonyml l ostrzelanyml zolnlerzaml, z nlezwykle wyso-
klm morale l z nlezwykle efektywnyml dowodcaml.
Lutwde. Doktryna nlemlecklch sll powletrznych byla
nlezwykle, [ak na owe czasy, zlntegrowana z doktrynq sll lqdo-
wych. Lotnlctwo podzlelono na dwa rodza[e: plerwszy z nlch
- taktyczny, mlal wsplerac bezposrednlo arml lqdowq. Do [e-
go glownych zadan nalezalo bllskle rozpoznanle, ochrona my-
sllwska nazlemnych zgrupowan uderzenlowych oraz wsparcle
bombowe (lata[qca artylerla). Drugl rodza[ sll lotnlczych mlal
zadanla operacy[ne l dzlalal quasl-nlezaleznle od armll wyko-
nu[qc uderzenla bombowe na wrogq arml, [e[ system trans-
portowy oraz centra admlnlstracy[no-przemyslowe.
w zwlqzku z w pelnl ofensywnym charakterem Luftwaffe
bombowce byly [e[ glownq bronlq, a prlorytetem wywalcze-
nle przewagl w powletrzu na poczqtku kampanll. Komponent
taktyczny l operacy[ny sll powletrznych mlal wykonac ude-
rzenle na lotnlska wroga, tak aby od razu znlszczyc lotnlctwo
przeclwnlka. Nastpnle kazdy z nlch przystpowal do wyzna-
czonych zadan, t[. bezposrednlego l posrednlego wspleranla
sll lqdowych. Zasada koncentrac[l wysllku, Schwerpunkt, byla
taklm samym aks[omatem w Luftwaffe [ak w armll. Nle wolno
bylo rozdrabnlac wysllku, lecz stosowac lotnlctwo w masle, na
klerunku glownego uderzenla.
Doktryn Luftwaffe charakteryzowala duza stabllnosc w ca-
lym okresle mldzywo[ennym, choclaz pewne zmlany mu-
slaly byc w nle[ dokonywane, chocby ze wzgldu na postp
technlczny. Trudno przecenlc t [e[ wlasclwosc, szczegolnle
w aspekcle wspolpracy z sllaml lqdowyml oraz rozwo[u bronl
l wyposazenla. Luftwaffe lnwestowala srodkl glownle w bom-
bowce srednle l nurku[qce, mysllwce oraz sprzt lqcznosclowy,
w tym zmotoryzowany, sluzqcy do komunlkac[l z [ednostka-
ml pancernyml. Nle rozwl[ano natomlast srodkow walkl zwlq-
zanych z bombardowanlaml strateglcznyml czy wspolpracq
z marynarkq wo[ennq, co mlalo sl srodze zemsclc w czasle
wo[ny z wlelkq 8rytanlq l w kole[nych latach || wo[ny swlato-
we[. 1ednak ze wzgldu na ogranlczone zasoby, koncentrac[a
na wspolpracy z armlq lqdowq mlala glbokl sens.
L0kA8Z PhZY8YL0
e|emeat a|em|eck|e[ we[a ||skaw|ctae[: .1:.:..: .| ,+..:..,.'
,|. ,1.+ ...+,. .+ .+..,, . 1:+.| ,+1.'...+., ,.+ || '', ,1.+ ...+,.
.+ ''+.1.,
88
Pozycje wyjsclowe. Poranek 22 czerwca 1941 r.
by dla Armii Czerwonej zaskoczeniem taktyczno-opera-
cyjnym, ale na pewno nie strategicznym. To, e zblia si
wojna, wiedzieli wszyscy, chocia forma, jak przybraa,
bya inna, ni przewidywali dowdcy sowieccy. Najgor-
sze byo tempo, w jakim poruszay si niemieckie zwizki
pancerne. Ich szybko paraliowaa system dowodzenia
RKKA. Przejcie ze stanu pokoju do wojny zawsze powo-
duje spore zamieszanie po stronie zaatakowanej, 22 czerw-
ca nie byo inaczej. Co prawda Sztab Generalny ostrzega
fronty na granicy zachodniej, ale dyrektywa podpisana
przez ukowa bya niejednoznaczna i z opnieniem do-
tara do sztabw. Poza tym niski poziom inicjatywy i wy-
szkolenia w zasadzie uniemoliwia dowodzenie czerwo-
nym dowdcom nie byli oni w stanie podejmowa szyb-
kich i trafnych decyzji taktycznych ani operacyjnych.
Niemcy zadbali o pozbawienie cznoci RKKA, wy-
konujc uderzenia bombowe w centra cznoci i szta-
by. Lufwafe wywalczya panowanie w powietrzu (kt-
re jednak nigdy nie byo absolutne i by nie mogo ze
wzgldu na rozmiar teatru dziaa wojennych), dziki
czemu Wehrmacht uywa z wielk efektywnoci lot-
nictwa rozpoznawczego, a Armia Czerwona nie.
Dowdcy sowieccy nie byli wic w stanie dowodzi, nie
wiedzieli te, co dzieje si na froncie. Zaama si aparat
przymusu i system administracyjny w zachodnich poa-
ciach ZSRS, szczeglnie na terenach anektowanych po
1939 r. Jednostki wojskowe otrzymyway sprzeczne roz-
kazy lub nie otrzymyway ich wcale. Rozpocza si wiel-
ka ucieczka na wschd (art. s. 93) i dezintegracja armii.
Faza pierwsza: bitwy graniczne
KotostroIo Frontu Zockodnlego. Gru-
pa Armii rodek, ktra zaatakowaa Front Zachodni
gen. Dmitrija Pawowa, bya najpotniejszym zgrupo-
waniem Wehrmachtu podczas operacji Barbarossa. Po-
siadaa dwie grupy pancerne, moga wic dokonywa
operacji okrajcych i zamyka jednostki Armii Czer-
wonej w gigantycznych kotach. Po przeamaniu oporu
wroga na granicy 2. GPanc pod dowdztwem gen. Hein-
za Guderiana i 3. GPanc pod dowdztwem gen. Herma-
na Hotha popdziy na Misk, tworzc zewntrzne ra-
miona okrenia. Armie piechoty (4. i 9.) miay poda
sobie donie w okolicach Biaegostoku. Powsta wic po-
dwjny kocio. Wojska pancerne dotary pod Misk ju
27 czerwca, po przebyciu ponad 300 km, czyli nacieray
ze redni prdkoci powyej 60 km na dob. Nastp-
nego dnia piechota zamkna mniejszy kocio pod Bia-
ymstokiem.
Do ataku na ZSRS Hitler rzuci
3,2 mln onierzy Wehrmachtu,
ktry znajdowa si w swojej
szczytowej formie bojowej.
Naprzeciwko nich stano 2,5 mln
onierzy armii znajdujcej si
w fazie gwatownej rozbudowy
i reorganizacji.
0araeja
Front Zachodni przesta istnie. W cigu pierwszego ty-
godnia wojny straci 2/3 si, do niewoli dostao si 290 tys.
onierzy. Niemcy zniszczyli lub zdobyli wielk licz-
b czogw (2585), dzia (1449) i samolotw (ok. 2 tys.).
Zwycistwo nie byo jednak cakowite. Przez nieszczelne
okrenie na wschd poday tysice czerwonoarmistw,
tworzc spory chaos na tyach Wehrmachtu.
Niemieckie zwizki pancerne nie zatrzymay si i roz-
poczy pocig za Rosjanami, chcc jak najszybciej zdo-
by przeprawy przez Dniepr i Dwin. Tymczasem ze
wschodu nadciga drugi rzut strategiczny RKKA. 6 lip-
ca 3. GPanc Hotha napotkaa na swej drodze na Witebsk
5. i 7. KZmech, ktre w trzydniowej bitwie cakowicie
zniszczya. Scena na dwumiesiczn bitw smolesk
zostaa przygotowana.
Klqsko nod BoItyklem. Wojska Frontu Pnoc-
no-Zachodniego rozpady si jeszcze szybciej ni ssiad
z poudnia. 4. GPanc gen. Hoepnera wdara si byska-
wicznie midzy pozycje sowieckie. LVI KZmot gen. Eri-
cha von Mansteina w cigu czterech dni pokona 400 km
zdobywajc Daugavpils i mosty na Dwinie, a XXXXI
KZmot gen. Georga-Hansa Reinhardta w trzydniowym
boju spotkaniowym cakowicie rozbi dwa sowieckie
korpusy zmechanizowane (3. i 12.). Niemcy mieli ok. 400
czogw, a Sowieci ponad 1300, w tym najnowsze typy
(T-34 i KW), a mimo to lepsze dowodzenie, koordynacja
dziaa i wsparcie Lufwafe pozwoliy Niemcom cako-
wicie rozgromi Rosjan.
W krajach batyckich zaczy wybucha powstania
przeciwko sowieckiemu okupantowi, a dywizje RKKA,
rekrutowane na zasadzie regionalnej z Litwinw, oty-
szy i Estoczykw, byskawicznie si rozpaday, poboro-
wi uciekali do domw czsto z broni w rku.
Pomimo byskawicznego tempa natarcia Niemcy nie
mieli wystarczajcych si, eby kontynuowa natarcie sa-
mymi siami pancernymi, i zdecydowali si poczeka na
dywizje piechoty. Ale ju 3 lipca GA Pnoc przesza do
natarcia i do 10 lipca wesza do okrgu leningradzkie-
go. Litwa, otwa i Estonia zostay podbite przez Weh-
rmacht, Armia Czerwona poniosa klsk, moe nie tak
spektakularn jak na Biaorusi, ale stracia 100 tys. o-
nierzy, 2500 czogw, 3650 dzia i 990 samolotw. Po
przebyciu 450 km do Leningradu pozostao Niemcom
jeszcze tylko 200 km.
Klqsko no Ukrolnle Zockodnlej. Gdzie jak
gdzie, ale na Ukrainie klska sowiecka wydawaa si
najmniej prawdopodobna. Nie do, e Niemcy musieli
przepycha si przez wskie gardo midzy Karpatami
066t|a-
| paacerae
Wehrmach-
ta aa freac|e
wsche6a|m,
.:. `+` .
89
8ar |ar as s a
u k a s z
P r z y b y o 8ar|arassa
a bagnami Prypeci, to na swej drodze spotkali potne
zgrupowanie RKKA samo lotnictwo byo czterokrot-
nie liczniejsze od Lufwafe. Nie mniej ni 8 korpusw
zmechanizowanych (4800 czogw) miao si zetrze
z 720 niemieckimi czogami 1. GPanc Paula von Kleista.
Pierwszy dzie wojny dla Frontu Poudniowo-Za-
chodniego nie by katastrof. Dywizje piechoty i oddzia-
y ochrony pogranicza trzymay si mocno w nadgra-
nicznych umocnieniach, a niemieckie dywizje pancerne
wdary si tylko na 20 km w gb ZSRS. Ale i tu zaama-
a si czno obrocw. Sowieckie jednostki pancerne
wchodziy do walki czciami, krciy si w kko kiero-
wane sprzecznymi rozkazami. 8. KZmech gen. Dmitri-
ja Riabyszewa miota si od Sambora przez Przemyl do
Dubna i po przebyciu ponad 500 km straci ponad 1/3
maszyn, jeszcze bez kontaktu z nieprzyjacielem, a mia
ich przed wybuchem wojny prawie 1 tys.
W chaotycznej bitwie pancernej, ktra rozegraa si
w okolicach Dubna i Rwnego, wojska sowieckie zosta-
y pobite i straciy mnstwo sprztu, jednak nie zosta-
y okrone. Niemcy te ponieli straty (40 proc. wozw
bojowych). Pamita naley, e czog rzadko zostaje ca-
kowicie zniszczony, najczciej daje si go przywrci do
suby po duszym lub krtszym remoncie. Trzeba jed-
nak mie we wadaniu pole bitwy, aby mc zebra i na-
prawi uszkodzone maszyny. To dlatego RKKA poniosa
tak gigantyczne straty w czogach (ok. 3,5 tys.); Rosjanie
nie do, e tracili maszyny, to oddawali jeszcze pole bi-
twy. Niemcy za mogli naprawi du cz z uszkodzo-
nych 320 czogw.
Mimo duych niemieckich sukcesw, sytuacja na po-
udniu bya nierozstrzygnita.
Podsumowonle Iozy plerwszej. Armia
Czerwona w pierwszych kilkunastu dniach wojny stra-
cia ok. 815 tys. onierzy, w tym prawie 80 proc. bez-
powrotnie (zabici, zaginieni, wzici do niewoli). Wehr-
macht ok. 64 tys., ale tylko 30 proc. bezpowrotnie.
RKKA stracia te prawie 12 tys. czogw, 21 tys. dzia,
4 tys. samolotw, nie wspominajc o cignikach, cia-
rwkach, karabinach, radiostacjach, karabinach maszy-
nowych, amunicji, paliwie, ywnoci.
Gen. Franz Halder, szef sztabu OKH, napisa w swoim
dzienniku 3 lipca: Tak wic chyba nie przesadzam, jeli
twierdz, e kampania przeciwko Rosji zostaa wygrana
w cigu 14 dni. Oczywicie nie oznacza to, e tym samym
zostaa ona zakoczona. Olbrzymie przestrzenie i zacieky
opr obrocy wymaga bd od nas jeszcze wielu tygodni
walk. Cay nazistowski establishment, cznie z Hitlerem,
wpad w eufori. Uwaano, e ZSRS nie bdzie w stanie
podnie si po ciosach zadanych mu przez Wehrmacht.
Dlatego 14 lipca fhrer zdecydowa o ograniczeniu zbroje
ldowych i pooeniu nacisku na produkcj dla Lufwafe
i Kriegsmarine. Jednak wojna dopiero si rozpoczynaa.
Faza druga: sowiecka hydra
Przebudzenle Stollno. Moe Rosjanie nie po-
trafli dowodzi duymi zwizkami operacyjnymi, ale za
to potrafli generowa kolejne jednostki w liczbach, ktre
cakowicie zaskoczyy Niemcw. Moliwoci mobiliza-
cyjne ZSRS byy bowiem olbrzymie (art. s. 73). Bez koca
odtwarzane oddziay, nawet ginc, wygryway czas tak
niezbdny Stalinowi do uruchomienia caej siy ZSRS
i jego sojusznikw.
tek epera-
c[| 8ar|aressa.
|. ..:m.:.-
'.: . m+.. .+
'... 1:m+.'+.,,.,
m.1, ''' ':,
+ /..,'.:m
'..:.'.m,
.|+....,
.+ |:.:.+.' '.-
,.+.:, '''.
. `` . .+ ,1-
|+..: ,+'|. '.'-
':.|.,-!||.,
.. .:...+ `+` .
90
Z propagandowego punktu widzenia wane byo
otrznicie si z szoku samego Generalissimusa, ktry
po upadku Miska po prostu si zaama. Pono opu-
ci Kreml, rzucajc pod adresem najbliszych wsp-
pracownikw: Lenin stworzy nasze pastwo, a my-
my je przesrali!, i zaszy si w daczy w Kuncewie.
W autorytarnym i scentralizowanym systemie znako-
micie utrudnio to reagowanie na poczynania przeciw-
nika nikt przecie nie mia odpowiednich uprawnie.
Dobrowolne odosobnienie trwao do 3 lipca tego dnia
Gospodarz wygosi przemwienie radiowe do narodu.
Znamienna bya zmiana jzyka: Towarzysze! Obywa-
tele! Bracia i siostry!; Stalin, krwawy tyran, wzywa oto
podwadnych do jednoczenia si w Wielkiej Wojnie Oj-
czynianej.
Bltwo smolensko. GA rodek, ktra w poczt-
kach lipca wyamaa bram smolesk i sforsowaa
Dniepr i Dwin, natkna si w penym zaskoczeniu na
drugi rzut strategiczny RKKA. Rozpocza si trwajca
prawie dwa miesice bitwa smoleska, ktra kosztowa-
a Armi Czerwon niezwykle duo, niemniej bya chy-
ba najwaniejsz bitw na froncie wschodnim w czasie
caego konfiktu sowiecko-niemieckiego. To w czasie jej
trwania operacja Barbarossa zacza traci tempo, a We-
hrmacht zosta wcignity w wojn na wyniszczenie.
Na kierunku smoleskim przed wojskami niemiecki-
mi pojawio si 6 armii (13., 16., 19., 20., 21., 22.). Wcho-
dziy one do walki czciami, czsto prosto z transpor-
tw kolejowych, byy le dowodzone, ale cay czas kontr-
atakoway. Niemieckie wojska pancerne zaczynay si
za zuywa; onierze odczuwali mordercze tempo ata-
ku, silniki maszyn nie wytrzymyway wszechobecnego
kurzu. Do 19 lipca 2. i 3. GPanc okryy 16., 19. i 20.
armie w okolicach Smoleska, ale piercie okrenia
w kocu si wycofali. By to pierwszy waniejszy sukces
Armii Czerwonej w 1941 r., cho z perspektywy niemie-
ckiej by to tylko ich taktyczny manewr.
Lenlngrod l Korello. Na pnocy do wojny
przystpia Finlandia, ktra chciaa odzyska to, co utra-
cia w czasie wojny zimowej (art. s. 42). Rozpocza si
tzw. wojna kontynuacyjna, ktra trwaa do 1944 r., kiedy
Finowie podpisali pokj z ZSRS. Sami Rosjanie chcieli
jak najszybciej zmiady Finlandi, ale rozmiar i szyb-
ko ponoszonych klsk w krajach batyckich wymusiy
przejcie do obrony. Sabo wyposaone, ale dobrze do-
wodzone i wyszkolone jednostki fskie w krtkim cza-
sie zablokoway Leningrad od pnocy, zatrzymujc si
na dawnej granicy na Przesmyku Karelskim, a do grud-
nia 1941 r. zdobyy ca Kareli a po rzek Swir.
Na Dalekiej Pnocy, za krgiem polarnym do ataku
przeszed niemiecki korpus grski dowodzony przez
gen. Eduarda Dietla, bohatera spod Narwiku (art. s. 37).
Jego zadaniem byo zabezpieczenie rejonu Petsamo (ko-
palnie niklu) oraz zdobycie Murmaska. Operacja Platy-
nowy Lis nie powioda si ze wzgldu na niezwykle trud-
ny teren i braki zaopatrzeniowe. Do zatrzymania ataku
walnie przyczyniy si te operacje marynarki sowieckiej
i brytyjskiej, ktre dezorganizoway niemiecki transport
morski do Norwegii, skd zaopatrywano siy niemiec-
kie. Murmask, przez ktry szo zaopatrzenie dla ZSRS,
umoliwiajce podtrzymanie walki, pozosta w rkach
rosyjskich. Bardziej na poudnie niemiecki XXXVI KA
i fski III KA uderzyy w kierunku na Sall i Kandaak-
sz z zadaniem przecicia murmaskiej linii kolejowej.
Obie strony poniosy due straty, a szybko nadchodzca
zima spowodowaa wstrzymanie operacji.
Jeszcze bardziej na poudnie, w okolicach Leningra-
du, Armia Czerwona ju na pocztku lipca rozpocza
umacnianie pozycji obronnych na rzece udze, tylko
90 km od miasta Lenina. Do tych umocnie 4. GPanc
dotara w poowie miesica i ugrzza ze wzgldu m.in.
na niezwykle trudny lesisto-bagnisty teren. Niemcy
wpltali si w walki na wyniszczenie z cigle kontrata-
kujcymi Rosjanami. Mimo zdobycia przyczkw na
udze, XXXXI KZmot Reinhardta nie pozwolono kon-
tynuowa natarcia, gdy LVI KZmot Mansteina zosta
zwizany sowieckimi atakami. Dowdca GA Pnoc
obawia si, e samotny korpus pancerny moe zosta
atwo zniszczony przez Rosjan bez wspierajcej go pie-
choty.
Do dzisiaj tocz si spory, co by si stao, gdyby dowd-
cy niemieccy postanowili pj na wiksze ryzyko i ude-
rzyli w poowie lipca na zupenie niebroniony Leningrad?
Niemniej wojska niemieckie dotary na bliskie przedpola
miasta i zamierzay go zdoby kolejnym zrywem na po-
a|erte
krm|| Cterweae[
wt|c| 6e a|ewe||
w ket|ach
pe6 K|[ewem
,|| , ':.:,,
| pe6 M|sk|em.
+ 1..+ ||.+|.+
|+|+ ,.''.'.+-
.+ . ,':.|.':
|'':m:..: /:.|..
`' '.,.+ `+` .
nie by szczelny. Dowdztwo sowieckie starao si za-
trzyma Niemcw i przerzucio pod Smolesk kolejne
4 armie (24., 28., 29., 30.). 3. GPanc domkna jednak
okrenie. Do 5 sierpnia do niewoli trafo 350 tys. o-
nierzy sowieckich, zdobyto lub zniszczono 3200 czogw
i 1900 dzia.
30 lipca powsta nowy Front Odwodowy pod dowdz-
twem ukowa, w skad ktrego weszo 5 nowych armii
(31., 32., 33., 43., 49.). Rosjanie ze wszystkich si starali si
chroni kierunek moskiewski. Na chwil dziaania bo-
jowe na tym kierunku ucichy. Rosjanie si umacniali,
Niemcy podcigali linie kolejowe. W oryginalnym planie
taka pauza bya przewidywana, ale pytanie, jakie stano
teraz przed Hitlerem, byo bardzo powane: co dalej?
Wygasajca bitwa o Smolesk miaa swj ostatni
akord pod Jelni. ukow zaatakowa 30 sierpnia, wal-
ki trway do 8 wrzenia. Niemcy zagroeni okreniem
91
8ar |ar as s a
\A|SA\A
|+A
|\O\
V||S|
|||S|
b||S
O||SSA
||S+||O\
||'O\
|OSO\
|O\O|OS+'S|
|A||O\
||||||O||||O\S|
|||||O\
|OV||
SVO|||S|
b||A|S|
O|||
|||S|
\O|O||
SA||||A|
SA|AO\
VOS|\A
|A|||||
(\||)
||AA|
O|||
V||VA|S|
A||A||||S|
||A
|O|O|
S|\ASO|O|
M. CZARNE
M
.

B
A
T
Y
C
K
I
E
M. BIAE
M
. A
Z
O
W
S
K
I
E
\|||O
A||||
||||||A|
|O\O|O|
|S|O\
|||S||||
b||A||S
b|A+S|A\A
SO||O|V
o,|, e ||ec.
.. oJ/||, e ^|
e.o 0424
e .|Jo o /o|
c||e, |||| |o|o
o| Jo/,c,
|e|ec|o|||c|
|,||o o|e|oc,,,
U q r ,
k a ma a l a
l w l t e | ! e w l e c | l
| l a | a a 4 l a
! t we c j a
N
e
r
w
e
q
l
a
! | e wa c j a
N l e m c ,
| e s e a e s j t
e
:
|

s
|
e
m
|
e
r
|
|
e
j

e
l
e
s
:
j
a
j
s
e
j
J
e
|
:
t
j
j

t
e
:
|
s
| e
m
|
e
r
|
|
e
j

e
l
e
s
:
j
a
j

a

!
9
4
2

t
.
F
P
n
-
Z
F
P
n
-
Z
F
P
n
-
Z
F
P
n
-
Z
F
P
n
-
Z
F
P
n
-
Z
F
P
n
-
Z
F
P
n
-
Z
F
Z
F
Z
F
Z
F
Z
F
Z
F
Z
F
C
F
C
F
Z
F
Z
F
R
F
R
F
K
F
K
F
W
F
W
F
L
F
L
F
P
d
-
Z
F
P
d
-
Z
F
P
d
-
Z
F
P
d
-
Z
F
P
d
-
Z
F
P
d
-
Z
FPn FPn
F
P
d
F
P
d
F
P
d
F
P
d
F
P
d
F
P
d
F
B
F
B
G
A

S
G
A

S
G
A
G
A
G
A
G
A
G
A

N
G
A

N
G
A
G
A
G
A

M
G
A

M
G
A

M
G
A

M
G
A

M
G
A

M
G
A

N
G
A

N
Barbarossa
.c|cJr|. g..r|c. .|.ku Sc.|ock|ogc
Obs... pcJ kcrt.c| ||| |.os.y
c... o scus.r|kc. 21 c.o..c. 1941 .
o.ory ..to p..o. ||oncy
Jc 31 ||pc.
Jc 10 ...osr|.
Jc 21 p..J.|o.r|k.
Jc 5 g.uJr|. 1941 .
g|c.ro k|o.urk| r.t..c|. .csk r|on|ock|c|
kct|y n|osc. ck..or|. | .r|s.c.or|.
.r.c.r|os.yc| s|| A.n|| .o..cro
kcrt.c|orsy.. A.n|| .o..cro . kcrcu 1941 .
| . p|o..s.o pc|c.|o 1942
||r|. |.crtu . kcrcu k.|otr|. 1942 .
||on|ock|o .upy A.n|| GA N .upy A.n|| |c|rcc,
GA M S.cJok, GA S |c|uJr|o
|.crty A.n|| .o..cro
FPn |.crt |c|rccry (cJ 0109 |.crt |..o|sk|),
FPn-Z |.crt |c|rccrc.c|cJr|, FZ |.crt
.c|cJr|, FPd-Z |.crt |c|uJr|c.c.c|cJr|,
FPd |.crt |c|uJr|c.y, FK |.crt |.||r|rsk|, FB |.crt
b.|.rsk|, FC |.crt ort..|ry, FL |.crt |or|rg..J.k|,
FW |.crt \c|c|c.sk|, FR |.crt |o.o..c.y
cztku sierpnia. RKKA, otrzymawszy od Stalina dwie ar-
mie (34. i 48.), szykowaa si do kontrofensywy.
Dylemoty stroteglczne - Hlemcy. Niemie-
cka strategia zacza si kruszy w drugiej poowie lipca,
kiedy okazao si, e przeciwnik wcale nie wie, e zosta
pokonany. Sukcesy GA rodek spowodoway, i wysfo-
y
rowaa si ona przed swoich ssiadw. A ci byli za sabi,
eby dotrzyma tempa. Znaczcych rezerw, mogcych
wzmocni GA Poudnie i/lub Pnoc, dowdztwo nie-
mieckie nie miao.
Dowdcy pancerni, tacy jak Guderian, uwaali, e trze-
ba uderza na Moskw, nie baczc na otwarte skrzyda,
bo prdko i szok s najlepsz broni. Zdobycie stolicy
mogo spowodowa ostateczn zapa pastwa sowie-
ckiego. Trudno dzi orzec, czy szybki Heinz mia racj;
niemniej byaby to strategia niezwykle ryzykowna.
Hitler waln pici w st, wydajc 19 lipca dyrektyw
(nr 33) dla swoich niezdecydowanych generaw, a w ci-
gu nastpnego miesica jeszcze dwie (nr 33a, 34). Doszed
do wniosku, e istnieje moliwo przeduenia kampanii
do zimy, trzeba wic kontynuowa pomys zarysowany
w planie Barbarossa. Konieczne jest zniszczenie siy ywej
Rosjan, zdobycie ich rejonw przemysowych, co dopiero
umoliwi dalsze natarcie na Moskw. Kontynuacja obec-
nej ofensywy na kierunku moskiewskim zostaa wykluczo-
na ze wzgldu na due zgrupowania wroga na skrzydach
w okolicach Starej Russy na pnocy oraz Homla na pou-
dniu. GA rodek miaa okopa si w okolicach Smoleska,
j y y
a jej grupy pancerne i cz piechoty wspomc ssiadw.
Zmieni si ton dziennika szefa sztabu OKH Franza
Haldera; 11 sierpnia pisa on: Z oglnej sytuacji wynika,
e kolos rosyjski, ktry przygotowa si do wojny wiado-
mie i z ca pasj waciw pastwom totalitarnym, nie
by przez nas doceniony. To stwierdzenie odnosi si za-
rwno do spraw organizacyjnych, jak i gospodarczych,
do komunikacji i transportu, lecz przede wszystkim do
sprawnoci i zdolnoci czysto militarnej. Na pocztku
wojny liczylimy si z ok. 200 dywizjami nieprzyjaciela.
Obecnie zakadamy ju 360. Te dywizje na pewno nie
s uzbrojone i wyposaone wedug naszych norm, a do-
wodzenie taktyczne powanie szwankuje. Jednak faktem
jest, e istniej. I jeli tuzin dywizji zostanie rozbitych,
Rosjanie wystawi kolejny tuzin.
Dylemoty stroteglczne - ZSBS. Seria klsk
RKKA powanie zachwiaa reimem stalinowskim. Wie-
le jednostek poddawao si bez walki lub po prostu roz-
pierzchao przy pierwszym starciu z wrogiem. Dlatego
16 sierpnia Stalin wyda rozkaz nr 270: kar ze dezercj
byo rozstrzelanie na miejscu lub aresztowanie rodziny de-
zertera. Gloryfkowano postaw walki a do mierci i nie
zezwalano na samowolne odwroty. Krgosup moralny ar-
mii miay wzmocni oddziay zaporowe, uniemoliwiaj-
ce onierzom ucieczk z pola bitwy. Stalin zdecydowa si
na obron kadej pidzi ziemi, uwaajc, e dalszy odwrt
moe spowodowa katastrof pastwa. Miao si to srodze
odbi na Armii Czerwonej ju w niedalekiej przyszoci.
Najwikszej pomocy Sowietom udzieli jednak sam
Adolf Hitler, ktry nie zaproponowa adnego politycz-
nego rozwizania narodom ZSRS (art. s. 108). Zamiast
tego wprowadzi bezwzgldny terror i grabie ywnoci.
Stosunek do jecw wojennych, umierajcych masowo
z godu, by dobrym wyznacznikiem tego, co czekao Ro-
sjan w przyszoci. Zaczli oni rozumie, jaki maj wybr
w starciu dwch totalitaryzmw: albo zgin w obozach je-
nieckich lub z godu, albo sprbuj zwyciy Wehrmacht.
W kocu, w swej masie, wybrali to drugie wyjcie.
Kljowsko kotostroIo. 1. GPanc skrcia na po-
udnie i uderzya wzdu Dniepru, odcinajc jednostki
6. i 12. A. W kotle humaskim Niemcy wzili do niewoli
103 tys. onierzy i zdobyli 317 czogw i 858 dzia. Ar-
mia Czerwona cofaa si w pewnym nieadzie na lini
Dniepru. 2530 sierpnia Wehrmacht zaj ca prawo-
brzen Ukrain.
8 sierpnia 2. GPanc Guderiana rozpocza niszcze-
nie zgrupowania homelskiego Armii Czerwonej. Do
24 sierpnia wojska sowieckie zostay rozbite. Niemcy
oskrzydlili od pnocy Front Poudniowo-Zachodni
i zagrozili jego tyom. Reakcja dowdcw sowieckich
bya szybka: wzmocniono siy przed grup pancern
Guderiana, formujc z nich 40. A i tworzc lini obro-
ny wzdu Desny, a na wschodni fank wysano Front
Briaski pod dowdztwem gen. Andrieja Jeremienki.
W niezwykle cikich walkach, umiejtnie manewrujc
swoimi siami szybki Heinz powstrzyma kontrofensyw
si sowieckich, kontynuujc marsz na poudnie, na tyy
Frontu Poudniowo-Zachodniego.
GA Poudnie sforsowaa 9 wrzenia Dniepr pod Krze-
mieczugiem (na poudnie od Kijowa) i rozpocza marsz
na pnoc w kierunku wojsk Guderiana. Do wyranie
zarysowao si niebezpieczestwo okrenia caego Fron-
tu Poudniowo-Zachodniego. Jego dowdca gen. Michai
Kirponos poinformowa szefa sztabu generalnego mar-
szaka Borysa Szaposznikowa o sytuacji i poprosi o zgod
na wycofanie swoich si na wschd, na rubie rzeki Psio.
Zgody nie wyrazi Stalin, ktry uwaa, e nie moe do-
puci do utraty kolejnych wanych terenw ZSRS. Decy-
zja ta bya spenieniem marze niemieckich dowdcw. 15
wrzenia 1. i 2. GPanc poday sobie donie w Pochwicy, na
tyach Frontu Poudniowo-Zachodniego. Do 27 wrzenia
trwao oczyszczanie kota, do niewoli poszo 650 tys. o-
nierzy sowieckich, zdobyto 884 czogi i 3718 dzia, a lewo-
brzena Ukraina i Krym stay otworem przed Niemcami.
Oblqenle Lenlngrodu. Na pocztku sierpnia
z przyczkw na udze do ataku ruszya GA Pnoc
i powoli przebijaa si na Leningrad. Zgodnie z dyrek-
tyw Hitlera wzmocniono j XXXIX KZmot z 3. GPanc
i VIII Korpusem Lotniczym. Niemiecki atak zosta jed-
nak skontrowany przez Rosjan w rejonie Starej Russy.
Przejciowe sukcesy sowieckie doprowadziy nawet do
okrenia X KA. W lasach i bagnach okalajcych Lenin-
grad Blitzkrieg nie wici sukcesw. Ostatecznie jednak
7 wrzenia wojska niemieckie przeamay obron Lenin-
gradu od poudnia i dotary do jeziora adoga w Szlissel-
burgu, odcinajc poczenie ldowe Leningradu z ZSRS.
Wehrmacht
tactaa m|ec
pre||em. '+m-
.'1 .,..,+.,
'||+ ,.: |-
..:.,
6re| pe|eq|ch
te|a|ert Wehr-
machta . ''..+.'
'+
93
8ar |ar as s a
Rozpoczo si oblenie miasta, ktre miao trwa do
stycznia 1943 r. i kosztowa nie mniej ni milion cywi-
lw zagodzonych w czasie blokady. (Leningrad mia zo-
sta zablokowany, a nie zdobyty, ludno miasta wzita
godem tak zadecydowa Hitler).
Walki trway jednak dalej, Rosjanie starali si przea-
ma blokad. GA Pnoc zacza traci tempo, a jej do-
wdca przemyliwa o przejciu do obrony. Tym bardziej
e 15 wrzenia odeszy na poudnie wszystkie, oprcz
jednego, korpusy zmotoryzowane i VIII Korpus Lotni-
czy, ktre miay uczestniczy w zdobyciu Moskwy. Ae-
by dopeni okrenia, GA Pnoc zdobya si na ostat-
ni wysiek i rozpocza ofensyw na Tichwin, eby mc
poczy si z Finami nad rzek Swir. Powolne przebija-
nie si na wschd trwao do pocztku grudnia, ale celu
operacji nie osignito droga zaopatrzenia Leningradu
przez adog nie zostaa przecita.
Podsumowonle Iozy druglej. Do koca wrze-
nia Wehrmacht odnis kolejn seri wielkich zwycistw
nad Armi Czerwon. Straty tej ostatniej od pocztku
wojny byy ogromne ju ponad 3 mln onierzy i nie-
zliczone iloci sprztu. Jednak sowiecka machina mobi-
lizacyjna ruszya i wprawia w osupienie niemieckie do-
wdztwo. Najlepiej uj to zachodni historyk Alan Clark:
Reakcja Hitlera bya typowa dla wszystkich Niemcw,
ktrzy zetknli si twarz w twarz z niezwyk rozrzut-
Wielka ewakuac|a za Ural
OospodazRa w stzetIe wo]ny.
Do prowadzenla dzlalan wo[ennych na wla-
snym terytorlum Zwlqzek Sowleckl byl zu-
pelnle nleprzygotowany. Glowne osrodkl
przemyslowe znalazly sl wlc w strefle bez-
posrednlch dzlalan wehrmachtu l w zaslgu
samolotow Luftwaffe. w strefle te[ zylo przed
wo[nq 40 proc. ludnoscl ZSPS l zna[dowalo sl
3l 850 zakladow przemyslowych (7,5 tys. du-
zych), wsrod nlch 37 fabryk metalurglcznych,
749 - maszyn clzklch, l69 - maszyn rolnl-
czych, chemlcznych, dla przemyslu drzewne-
go l paplernlczego, ll35 kopalnl, ponad 3 tys.
szybow naftowych, 6l duzych elektrownl.
Dwle kwestle zyskaly dla Zwlqzku Sowleckle-
go znaczenle kluczowe: podporzqdkowanle
gospodarkl potrzebom wo[ennym l ewakuac[a
przemyslu z obszarow zagrozonych w glqb kra-
[u. Peallzac[a plerwszego celu nle byla mozllwa
bez skuteczne[ przeprowadzkl. Tymczasem za-
danle to bylo ekstremalnle trudne, gdyz - po
plerwsze - zadne plany ewakuacy[ne nle lstnla-
ly. (Armla Czerwona mlala przeclez prowadzlc
swo[e dzlalanla na terytorlum przeclwnlka).
Po drugle - przenoslny przyszlo organlzowac
pod bombaml nlemlecklego lotnlctwa.
ImpzowIzac]a ewaRuacy]na.
24 czerwca Komltet Centralny wKP(b) l Pada
Komlsarzy Ludowych powolaly Pad do spraw
Lwakuac[l, na ktore[ czele stanql Lazar Kagano-
wlcz, Ludowy Komlsarz Transportu. Ale [uz kll-
ka dnl poznle[, wraz z postpaml wo[sk nlemle-
cklch l rozszerzanlem sl llnll frontu, stalo sl
[asne, ze organlzac[l ewakuac[l nle da sl spro-
dzlc do podstawlanla odpowlednle[ llczby
parowozow l wagonow, ktorych zresztq szybko
zaczlo brakowac. 1uz 3 llpca doszlo do zmla-
ny na stanowlsku przewodnlczqcego Komlte-
tu, Kaganowlcza zastqpll kandydat na czlonka
Polltblura KC, sekretarz wszechzwlqzkowe[ Pa-
dy Zwlqzkow Zawodowych, Nlkola[ Szwernlk,
ktory z rac[l wczesnle[szych doswladczen par-
ty[nych dobrze znal Syberl, a [ednoczesnle
mlal doswladczenla zwlqzane z lndustrlallza-
c[q, czyll budowq zakladow przemyslowych.
8rak doswladczen w ewakuac[l odbl[al sl
nle[ednokrotnle na [e[ slabe[ organlzac[l. Zakla-
dy przemyslowe byly ewakuowane bardzo da-
leko, na Syberl lub Dalekl wschod, gdzle nle
bylo optymalnych warunkow dla szybklego
wznowlenla produkc[l lub brakowalo terenow
uzbro[onych. w lnnych przypadkach przeno-
szono [e na obszary zna[du[qce sl na bllsklm
zapleczu teatru dzlalan wo[ennych, co w zwlqz-
ku z dynamlcznle zmlenla[qcq sl na nlekorzysc
strony sowleckle[ sytuac[q na froncle stwarzalo
konlecznosc ponowne[ ewakuac[l.
PzzepzowadzRa. Prawle 70 proc. ewa-
kuowanych na wschod przedslblorstw zo-
stalo ulokowanych na Uralu, w zachodnle[
Syberll, Az[l Srodkowe[ l Kazachstanle. wraz
z fabrykaml przybylo tam 30-40 proc. zalog,
robotnlkow l lnzynlerow. w clqgu cale[ dru-
gle[ polowy l94l r. kole[q l transportem kolo-
wym w glqb Zwlqzku Sowlecklego przemlesz-
czono l2 mln ludzl.
Do konca l94l r. w nowych lokallzac[ach
dzlalalnosc pod[lo l9l0 duzych zakladow
przemyslowych, w tym l22 fabrykl samolo-
tow, 43 fabrykl Ludowego Komlsarlatu Prze-
myslu Pancernego, 7l - Ludowego Komlsa-
rlatu Uzbro[enla, 96 - Ludowego Komlsarlatu
Amunlc[l, l99 - Ludowego Komlsarlatu Meta-
lurgll, 80 - Ludowego Komlsarlatu Mozdzle-
rzy, 9l - Ludowego Komlsarlatu Przemyslu
Chemlcznego, 57 - Ludowego Komlsarlatu
Przemyslu Clzklego l 65 - Ludowego Koml-
sarlatu Przemyslu Srednlego. Dzlkl temu [uz
w marcu l942 r. przemysl wschodnle[ cz-
scl Zwlqzku Sowlecklego, z uwzgldnlenlem
ewakuowanych tu z zachodu przedslblorstw,
oslqgnql pozlom produkc[l przemyslowe[ row-
ny pozlomowl sprzed wybuchu wo[ny na ca-
lym obszarze ZSPS.
Oprocz zakladow przemyslowych, ewa-
kuac[l podlegaly takze kolchozy l sowchozy.
w drugle[ polowle l94l r. we wschodnle ob-
szary ZSPS przewlezlono 2393 tys. sztuk bydla.
Na terenach okupowanych przez wo[ska nle-
mleckle zostalo ok. 20 proc. calego poglowla
bydla ZSPS.
8ez wqtplenla, blorqc pod uwag skal trud-
noscl, calq akc[ ewakuacy[nq nalezy uznac za
wlelkl sukces loglstyczny l organlzacy[ny.
Resztq znIszczyc. Nle wszystko wszak-
ze dalo sl ewakuowac. Dlatego, aby cenne
srodkl nle wpadly w rce wroga, 29 czerwca
wydana zostala przez wladze party[no-pan-
stwowe dyrektywa nakazu[qca ludnoscl pa-
lenle wagonow, parowozow, magazynow
zbozowych l pallwowych. Znlszczenlu mla-
lo podlegac wszystko to, czego nle dalo sl
ewakuowac. Tak zalnlc[owana zostala taktyka
spalone[ zleml.
8LAT0Mlh 0[88kl
noci Rosjan w walce. Na pocztku by zachwycony: li-
czy polegych wrogw, mierzc przebyte mile, porw-
nywa to wszystko ze swoimi osigniciami na Zacho-
dzie i doszed do wniosku, e zwycistwo jest tu-tu.
Potem niedowierzanie: takie bezsensowne straty nie
mog si przeciga, Rosjanie niewtpliwie oszukuj, za
jakie kilka dni wyczerpi si. Jeszcze pniej: dawicy
strach, nieskoczone, bezcelowe powtarzanie kontrata-
kw, denie do oddania dziesiciu rosyjskich polegych
za jedno niemieckie ycie.
Armia Czerwona tylko do koca czerwca powoaa
pod bro 5,3 mln onierzy. Do koca wrzenia wysta-
wia 27 nowych armii i ponad 200 dywizji i brygad.
Faza trzecia: kierunek Moskwa
Wlomo l Brlonsk. Wehrmachtowi jeszcze raz
udao si odzyska tempo Blitzkriegu. 2. GPanc ruszya
do ataku 30 wrzenia po forsownym marszu na wschd
spod Kijowa. Rosjanie nie spodziewali si tak szybkie-
go przemieszczenia wojsk Guderiana, ich wojska byy
nieokopane i cakowicie niegotowe do obrony. Niem-
cy zniszczyli szybko grup Jermakowa i wyszli na tyy
Frontu Briaskiego. 3 padziernika, po przebyciu 240
km, XXIV KZmot zdobya Orze. Miasto kompletnie
nie spodziewao si najedcw, po ulicach kursoway
tramwaje.
94
Konwoe urkt,czne
P
o ataku ||| Pzeszy na ZSPS kra[ ten wlqczono od pazdzler-
nlka l94l r. do programu Lend-Lease (art. s. 5l). wcze-
snle[ Moskwa dokonala zakupow lnterwency[nych, placqc
zlotem. |stnlaly wowczas trzy mozllwe drogl dostaw ze-
wntrznych do ZSPS. Trasa przez polnocny Pacyflk byla na[-
bezplecznle[sza, ale na lqdzle problem sprawlaly odleglosc
do frontu l wqskle gardlo w postacl kolel transsybery[skle[.
Po opanowanlu przez ZSPS l wlelkq 8rytanl |ranu (w slerp-
nlu l94l r.) udostpnlony zostal tzw. korytarz perskl, ktory
byl [ednak ogranlczony slabq lnfrastrukturq oraz postpa-
ml wehrmachtu w klerunku wolgl. Gotowa do natychmla-
stowego uzycla byla droga prowadzqca do portow polnoc-
ne[ Pos[l. Na poczqtku na[waznle[sza, stala sl [ednak trasq
na[bardzle[ nlebezplecznych konwo[ow morsklch || wo[ny
swlatowe[.
Plerwszy konwo[ (nle llczqc nlewlelklego, sondazowe-
go w slerpnlu), oznaczony numerem PQ-l, dotarl do Pos[l
ll pazdzlernlka. Do konca l94l r. przeprowadzono 6 taklch
konwo[ow (PQ) oraz 3 powrotne (QP). Allanckle statkl gru-
powaly sl u wybrzezy |slandll (w zatoce Hval[ rur), aby
po ok. 2 tygodnlach dotrzec do Archanglelska (a od stycz-
nla l942 r. - Murmanska).
Plynqce wzdluz wybrzeza kontrolowane[ przez Nlemcow
Norwegll statkl byly nkane atakaml okrtow podwodnych
l nawodnych Krlegsmarlne, samolotow Luftwaffe, surowq
pogodq, dryfu[qcyml goraml lodowyml l trudnq nawlgac[q
w nocy. Nleprzypadkowo [eden z konwo[ow arktycznych
(PQ-l7, w llpcu l942 r.) doznal na[wlkszych strat wsrod
wszystklch konwo[ow morsklch te[ wo[ny. (OMJ
Dwa dni pniej do operacji Tajfun, bo tak Niemcy
nazwali ofensyw na Moskw, ruszyy 3. i 4. GPanc, a po
kolejnych trzech dniach armie piechoty (2., 4., 9.). Woj-
ska pancerne z atwoci przeamay front sowiecki na
pnoc i poudnie od Wiamy i rozpoczy okranie.
Piechota zaatakowaa i zwizaa od frontu siy rosyjskie,
formujc przy tym wewntrzne ramiona kota. Okre-
nie zamknito 7 padziernika, a do 12 zakoczono jego
systematyczn likwidacj. Rozpocz si pocig.
Na poudnie od Wiamy 2. GPanc okrya Front
Briaski. Ze wzgldu na mniejsze siy bdce w dyspo-
zycji Guderiana nie by on w stanie zamkn szczelnie
kota, ktrego likwidacja trwaa a do 20 padziernika,
i spora cz wojsk sowieckich ucieka na wschd.
Podwjna bitwa pod Wiam i Briaskiem kosztowaa
Armi Czerwon blisko milion onierzy, w tym 673 tys.
jecw, oraz 1227 czogw i 4378 dzia.
GeneroI BIoto. Siy niemieckie ruszyy w pocig za
resztkami si sowieckich. ukow stara si jak najszybciej
uzupeni front nowymi jednostkami, z pomoc przy-
szy mu oddziay z Syberii i Uralu oraz deszcz. Dziki
niemu mg skupi si na obronie gwnych arterii ko-
munikacyjnych prowadzcych do Moskwy, bo ruch po-
za drogami stawa si coraz trudniejszy. Niemniej nie-
mieckie dywizje pancerne osigay i tak wysokie tempo
natarcia (ok. 15 km/dzie). Ze wzgldu na coraz gorsz
sytuacj zaopatrzeniow Wehrmacht musia si pod ko-
niec padziernika zatrzyma; naleao podcign ska-
dy zaopatrzenia, piechota musiaa dogoni dywizje szyb-
kie. A boto byo coraz wiksze.
Ho Moskwq. 15 listopada, po pierwszych przymroz-
kach, kiedy grunt si utwardzi, GA rodek ruszya do
y y
ostatecznego ataku na Moskw. Niemcy (w tym i Hit-
ler) zostali zmyleni raportami wywiadu, ktry ponow-
nie cakowicie nie doceni moliwoci mobilizacyjnych
i transportowych Rosjan. Wehrmacht za nie zdoa
zgromadzi odpowiedniej iloci zaopatrzenia, w szcze-
glnoci paliwa i amunicji, a co dopiero zimowych ubra
dla onierzy.
Nie by to ju Blitzkrieg; chocia na pnocy niemieckie
dywizje pancerne dotary na odlego 32 km od Kremla,
to nie powsta aden kocio. Na poudniu do ataku ze-
rwaa si 2. APanc (tak nazywaa si teraz 2. GPanc), nie
udao si jej jednak okry 50. A sowieckiej w okolicach
Tuy. Ofensywa niemiecka zacza wygasa na pocztku
grudnia, osigajc clausewitzowski punkt kulminacyjny
natarcia, czyli moment, w ktrym akurat starcza si do
utrzymania si w obronie i wyczekania pokoju.
Krym l Bostw nod Donem. Od pocztku woj-
ny niemiecka 11. A wraz z armi rumusk spychaa woj-
ska sowieckie Frontu Poudniowego na wschd. Marsz by
powolny, ale skuteczny. Ju 9 wrzenia 11. A otrzymaa
rozkaz zdobycia Krymu, tego niezatapialnego lotniskow-
ca, z ktrego groziy ataki bombowe na pola nafowe Plo-
esti, gwnego dostawcy ropy dla III Rzeszy. 12 wrzenia
dowdca armii gen. Eugen von Schobert zgin, kiedy jego
samolot ldowa na nierozpoznanym sowieckim polu mi-
nowym. Jego nastpc zosta gen. Erich von Manstein.
24 wrzenia Niemcy rozpoczli szturm Perekopu, prze-
smyku czcego Krym z Ukrain, i po niezwykle ci-
kich walkach pierwsza linia obrony zostaa przeamana.
Natarcie jednak zostao wstrzymane ze wzgldu na so-
wieckie kontrataki. 11. A nie moga jednoczenie przea-
mywa obrony na Perekopie i odpiera atakw ze wscho-
du. Dopiero 18 padziernika ruszya druga i skuteczna
tym razem prba przeamania. Po 9 dniach niezwykle
krwawych i zacitych walk Mansteinowi udao si wej
Ia|er pr|a[ w karta aa6tc ta e66t|a|am| paaceram|
arm|| a|em|eck|e[.
95
8ar |ar as s a
na Krym. Wzicie z zaskoczenia Sewastopola nie udao
si, ale cay pwysep by w rkach niemieckich.
Po operacji kijowskiej nastpnym celem GA Poudnie
sta si przemysowy okrg Donbasu i wrota Kaukazu, Ro-
stw nad Donem. 6 padziernika ruszy atak niemiecki
i szybko zacz zamiera. Znw pojawiy si dwie zmo-
ry: logistyka i cigle nowe formacje sowieckie. Mosty na
Dnieprze zostay wysadzone, a nagle pojawiajca si od
poowy padziernika kra zacza zrywa mosty pontono-
we. 6. i 17. A ostatnim wysikiem wyszy nad Don i Do-
niec, 24 padziernika pad Charkw. Front si zatrzyma.
Jedyn formacj GA Poudnie, ktra dalej toczya wal-
ki, bya 1. APanc (dotychczasowa 1. GPanc). Zaatakowa-
a 22 padziernika i spotkaa si ze zwyczajowymi ju
kontruderzeniami Frontu Poudniowego gen. Jakowa
Czerwiczenki. Po miesicu Niemcom udao si w kocu
zdoby Rostw.
Podsumowonle Iozy trzeclej. Wehrmacht do
koca listopada 1941 r. prawie zawojowa si na mier.
Im dalej w gb Rosji, tym szybciej rosy jego straty:
do 10 grudnia 1941 r. 775 tys. onierzy, w tym 186 tys.
bezpowrotnie. Ale liczby te bledn przy statystykach do-
tyczcych Armii Czerwonej; do koca 1941 r. RKKA stra-
cia 7610 tys. onierzy, z czego 3137 tys. bezpowrotnie!
Faza czwarta: fala si odwraca
Plerwsze nlepowodzenle - Bostw.
1. APanc ostatnim wysikiem zaja Rostw, lecz roz-
wijajca si na jej lewym skrzydle ofensywa sowiecka
zagrozia odciciem i okreniem Niemcw. Dowdca
GA Poudnie von Rundstedt zdecydowa, e wojska Kle-
ista powinny si wycofa na rubie rzeki Mius. Hitler
si wciek, nie by to bowiem taktyczny manewr, jak
pod Jelni, ale po prostu przegrana bitwa. Pierwsza na
wschodzie. Ponadto fhrer zabroni 1. APanc wycofa
si nad Mius, ale Rundstedt, zgodnie z wiekow szko
Sztabu Generalnego, nie posucha i zrobi, co uwaa
za stosowne. I zapaci, jako pierwszy tej zimy, za swoj
samowol stanowiskiem. Do 2 grudnia 1. APanc zaja
stanowiska nad Miusem, a wojska niemieckie utrzyma-
y je do pnej wiosny, kiedy ponownie zdobyy Rostw
i ruszyy na Kaukaz.
Lenlngrod. Wojska niemieckie miay dokoczy
dziea blokady Leningradu i poczy si z Finami nad
rzek Swir. Pod koniec listopada Armia Czerwona roz-
pocza jednak dziaania zaczepne pod Tichwinem, ktre
odepchny Wehrmacht na pozycje wyjciowe z padzier-
nika. Blokada Leningradu nadal nie bya cakowita.
KontroIensywo pod Moskwq. 5 grudnia woj-
ska sowieckie przeszy do kontrofensywy. Ich pierwszym
celem byo pnocne rami okrajce Moskw: 3. i 4.
GPanc. Natarcie to byo szokiem dla Hitlera i jego dowd-
cw przecie wywiad informowa, e Rosjanie nie maj
ju adnych rezerw! A tu jeszcze zaczy si mrozy i opa-
dy niegu! Armia Czerwona bya lepiej przygotowana do
radzenia sobie w takich warunkach.
Do ataku przyczyo si poudniowe zgrupowanie so-
wieckie, 50. A z okolic Tuy, a potem kolejne. GA rodek
y y g
cofaa si na caej linii, nawet na odlego 150 km. Ale
cofa si nie byo gdzie. Nie istniay adne umocnienia
na tyach, nie byo rezerw. Hitler zrozumia, e jedynym
rozwizaniem jest zatrzymanie si i walka (o ile zajdzie ta-
ka potrzeba) do ostatniego onierza. Niemcy bronili si
w wioskach, miastach i miasteczkach, starajc si utrzy-
ma skrzyowania drg. Przynosio to rezultaty. Rosjanie
wci jeszcze mieli problemy z koordynacj dziaa. Po-
nadto, poniewa Wehrmacht broni si w zabudowaniach,
onierze sowieccy czsto pozostawali na mrozie w polu.
Trudno w takich warunkach utrzyma wysok form
bojow. Niemniej ich sukces by wielki. Niezwyciony
Wehrmacht ponis pierwsz powan klsk.
Generolno kontroIensywo no wszyst-
klck Irontock. Pod koniec grudnia Stalin dosta
penego zawrotu gowy od sukcesw. Na pnocy Ti-
chwin (Leningrad), na poudniu Rostw, w centrum
wietne zwycistwo pod Moskw. Gospodarz uwaa, e
Niemcy byli o krok od zaamania, trzeba tylko jeszcze
troch wyty siy. Rozkaza swoim dowdcom przej-
cie do totalnej ofensywy na wszystkich frontach.
Na pnocy Front Wochowski ruszy do odblokowa-
nia Leningradu, 2. AUd wbia si w pozycje niemieckie
na gboko 70 km, ale w kocu nie bya w stanie kon-
tynuowa ofensywy. Los tej armii dopeni si w czerwcu
1942 r., kiedy zniszcz j Niemcy, a do niewoli dostanie
si jej dowdca gen. Andriej Wasow. Bardziej na pou-
dnie Front Pnocno-Zachodni okry siy niemieckie
pod Demiaskiem i Chomem. Zaopatrzenie dostarcza-
a im Lufwafe.
Pod Moskw do kolejnej fazy ofensywy, midzy 7 a 9
stycznia 1942 r., ruszyy Fronty Kaliniski, Zachodni
i Briaski. Armii Czerwonej udao si przerwa linie
niemieckie w wielu miejscach. Jednak Wehrmacht, przy-
szpilony rozkazem Hitlera, broni si zawzicie. Zaczy-
na te kontratakowa. Wojna przeradzaa si w wojn
krm|| Cterwe-
ae[ a6a|e s|
wrestc|e ter-
qaa|tewac ska-
tecta e|rea,
freat s| ta-
trtma|.
'+ || ',+..:
1',.+,, ..:-
m.:.'.: ',,
. ''..+.' |.'.-
.+ .+ 1...'.
':....+1'.m,
`+` .
96
Lulszu wonu nu lroncie wschodnin
O
perac[a 8arbarossa l sowlecka kontrofensywa nlemal wyczerpaly slly
wehrmachtu. Nle oznacza to, ze zostal pokonany, ale nle byl [uz zdolny do
dzlalan zaczepnych na tak szeroklm froncle. Letnla ofensywa w l942 r. mogla
odbyc sl [uz tylko na [ednym, poludnlowym klerunku: na Stallngrad l Kau-
kaz. w centrum l na polnocy sll starczylo na obron - zdolnq utoplc w morzu
krwl sowleckle[ ofensywy, ale tylko obron.
Klqskd stdlingrddzkd na poczqtku l943 r. l idsko nd Kdukdzie
oznaczaly, ze fala ostatecznle sl odwroclla - mlmo wlelu [eszcze sukcesow
w lokalnych kontrnatarclach ([ak chocby pod Charkowem), wehrmacht sl
cofal. Ostatnla proba ofensywy o znaczenlu strateglcznym, operac[a Zltadel-
le w llpcu-slerpnlu l943 r. zalamala sl na doskonale przygotowanych po-
zyc[ach obronnych Armll Czerwone[ na luku kurskim. Nlemcy ostatecz-
nle straclll lnlc[atyw strateglcznq. Nastpne lata na froncle wschodnlm
staly pod znaklem sowlecklch ofensyw, z czasem - l ze wzrostem doswlad-
czenla sowlecklch dowodcow - nablera[qcych rozmachu. Do konca roku So-
wlecl odblll lewobrzeznq Ukraln l spore obszary 8lalorusl wychodzqc dale-
ko zd liniq Dniepru. w kampanll zlmowe[ l944 r. Armla Czerwona odblla
prawobrzeznq Ukraln l odblokowdld Leningrdd, a w kampanll letnlo-
[eslenne[ poblla zgrupowanle nlemleckle w kra[ach baltycklch, zadala klsk
nlemleckle[ GA Srodek na 8lalorusl (operdcjd dgrdtion), za[la wschod-
nle tereny Polskl az po wlsl, oraz Pumunl l 8ulgarl. wkroczyla na wgry,
gdzle oblegla 8udapeszt, l do 1ugoslawll. Na poczqtku l945 r., po ,czerwo-
nym blltzkrlegu w operdcji wildnsko-odrzdnskiej, Sowlecl dotarll
na dalekle przedpola 8erllna. l3 kwletnla zdobyll wleden, 2 ma[a - 8erlln,
a 9 ma[a ostatnl osrodek nlemlecklego oporu - Prag. w ma[u l945 r. Armla
PKKA byla [uz zupelnle lnnq armlq nlz w operac[l 8arbarossa. Przez wlele lat
byla realnym zagrozenlem dla Luropy l swlata. (TZJ
na wyczerpanie, z cigymi manewrami maych mobilnych
grup, ktre byy w stanie do szybko przemieszcza si po
olbrzymich przestrzeniach.
Doszo do klinczu. Obie strony chciay wyj z niego jak
najszybciej. Niemcy planowali regularn kontrofensyw,
Rosjanie chwytali si sztuczek, urzdzajc np. desanty spa-
dochronowe pod Wiam. Walki trway do pocztku kwiet-
nia 1942 r., gdy Niemcy zdoali ustabilizowa front i okry
znaczne siy sowieckie w okolicy Wiamy, ktre zlikwido-
wali pn wiosn.
Na poudniu Armia Czerwona te nie pozostawaa
bezczynna. 30 grudnia na Kerczu (Krym) wyldoway
wojska 44. i 51. A Frontu Zakaukaskiego. Ich zadaniem
byo odblokowanie Sewastopola i zniszczenie 11. A Man-
steina. Szybka reakcja niemieckiego dowdcy pozwolia
zakorkowa siy sowieckie u nasady pwyspu, kosztem
jednak zaprzestania szturmu na Sewastopol.
18 stycznia do natarcia przeszy Fronty Poudnio-
wo-Zachodni i Poudniowy. Do 30 stycznia ofensywa
zamara, ale RKKA zdobya wystp barwienkowski na
poudnie od Charkowa, ktry okae si doskona pozy-
cj wyjciow do operacji w czasie wiosny.
Kampani zimow 1941/42 obaj przeciwnicy koczyli
u kresu si, jak dwaj zamroczeni bokserzy czekajcy na
gong. W marcu zaczy si roztopy. Wszechobecne boto
pooyo kres walkom.
Podsumowonle Iozy czwortej. Zbyt am-
bitne zadania, jakie postawi Stalin swoim dowdcom
i onierzom, spowodoway, e Armia Czerwona im nie
sprostaa. Wehrmacht utrzyma si na swoich liniach
obronnych, chocia w niektrych miejscach zosta od-
rzucony na zachd. Sowieccy onierze i dowdcy nie
opanowali jeszcze wojskowego rzemiosa w zakresie
umoliwiajcym im prowadzenie skomplikowanych,
manewrowych operacji, zakoczonych zniszczeniem
duych iloci wojsk wroga. Ich taktyka bya prymityw-
na i kosztowna, ale za to krzywa uczenia bardzo stro-
ma. Mimo to kampania zimowa miaa dla ZSRS klu-
czowe znaczenie w kategoriach zwykego przetrwania
pastwa.
Od 22 czerwca 1941 r. do koca marca 1942 r. Wehr-
macht straci 1073 tys. onierzy, w tym 275 tys. bezpo-
wrotnie. Armia Czerwona 10 140 tys., w tym 3812 tys.
bezpowrotnie! Powysze statystyki mona podsumo-
wa tylko sowami marszaka ukowa: czas to krew.
Za krew kupili Rosjanie czas niezbdny najpierw do
ustabilizowania frontu, a nastpnie do przejcia do
kontrofensywy.
A to oznaczao ostateczny krach niemieckiej operacji
Barbarossa. Zacza si wojna, ktrej Hitler nie przewi-
dzia i nie zakada.
L0kA8Z PhZY8YL0
|em|eck|e cte|q| aa prte6pe|ach Meskw le|a|erte Wehrmachta w |eta|ch aa|fermach eqrtewa[ s| prt eqa|ska
pe tatrtmaa|a qra6a|a 1941 r. efeasw aa Meskw, .m+ `+`/+. .
97
8ar |ar as s a
Oeneralplan Ost
Generdlny Pldn Wschodni. w przemowlenlu wyglo-
szonym we wrzesnlu l942 r. w Zytomlerzu do dowodcow SS
l pollc[l Helnrlch Hlmmler zapowladal, ze za 400-500 lat we
wschodnle[ czscl Luropy, po Ural, bdzle mleszkalo ponad
pol mlllarda Germanow. Gdy relchsfuhrer SS wypowladal te
slowa, dysponowal [uz studlum nazwanym Generalnym Pla-
nem wschodnlm (Generalplan Ost) - pro[ektem ma[qcym
prowadzlc do zreallzowanla te[ wlz[l. Plerwotnego tekstu pla-
nu, stale poznle[ modyflkowanego, nle odnalezlono. Hlstory-
cy dysponu[q [ednak llcznyml dokumentaml, na podstawle
ktorych mozna zrekonstruowac [ego kole[ne warlanty.
Poczqtkl prac planlstycznych slgaly pazdzlernlka l939 r.,
gdy Hlmmler ob[ql dodatkowy urzqd. 1ako komlsarz Pze-
szy ds. umacnlanla nlemleckoscl mlal odtqd koordynowac
prace nad tworzenlem tzw. nowego porzqdku narodowo-
sclowego na zdobytych obszarach. Germanlzac[a, przesle-
dlenla l osadnlctwo ludnoscl nlemleckle[ mlaly przeblegac
w sposob zaplanowany. 8dqc komlsarzem Pzeszy, Hlmm-
ler mogl korzystac [uz nle tylko z podlega[qcych mu komo-
rek SS, lecz takze slgac po kadry zatrudnlone w lnstytu-
c[ach panstwowych, party[nych, lnstytutach badawczych
l na wyzszych uczelnlach. Szefem wydzlalu planowanla
w sztable Hlmmlera zostal prof. Konrad Meyer, 38-letnl dy-
rektor |nstytutu Polnlctwa l Polltykl Agrarne[ unlwersytetu
berllnsklego, a zarazem oflcer SS. Naturalnq kole[q rzeczy
do polowy l94l r. na[wlce[ uwagl poswlcano zlemlom
polsklm (masowe wysledlenla z wlelkopolskl l Pomorza),
a takze germanlzac[l Alzac[l l Lotaryngll, Luksemburga, Dol-
ne[ Styrll. wraz z ataklem na ZSPP przed zespolem profeso-
ra Meyera stanly nowe zadanla.
Zagadnlenlaml tyml za[mowano sl [ednak rownlez w Glow-
nym Urzdzle 8ezpleczenstwa Pzeszy (PSHA). Tam tez, praw-
dopodobnle na przelomle l94l l l942 r., powstal plerwotny
tekst Generalplan Ost. w dokumencle zakladano, ze w clqgu
30 lat po wo[nle zostanle osledlonych na wschodzle l0 mln
Nlemcow: na zlemlach polsklch, w republlkach nadbaltyc-
klch, na Ukralnle, w re[onle Lenlngradu oraz na Krymle l w luku
Dnlepru. Sposrod ludnoscl mle[scowe[ ok. 3l mln planowano
wysledllc do zachodnle[ Syberll, ale czsc (np. Czechow) chcla-
no wykorzystac w aparacle admlnlstracy[nym. Z Polskl zamle-
rzono w ten sposob wysledllc 80-85 proc. ludnoscl, z 8lalorusl
75 proc. etc. Poznle[ nlemleccy planlscl szacowall, ze w clqgu
30 lat wysledll sl na wschod 5l mln mleszkancow. Pozosta-
lych zamlerzano poddac germanlzac[l lub pozostawlc [ako po-
zbawlonq praw tanlq sll roboczq.
Nle ulega wqtpllwoscl, ze
lstotnym czynnlklem w reall-
zac[l tych planow mlalo byc
wynlszczenle Zydow l czscl
ludnoscl slowlanskle[. Stu-
dlom nad Generalplan Ost
towarzyszyla zresztq zakro-
[ona na ogromnq skal ope-
rac[a ,ostatecznego rozwlq-
zanla kwestll zydowskle[
([ak w blurokratycznym zar-
gonle nazwano eksterml-
nac[ mlllonow Zydow), za-
glada mlllonow radzlecklch
[encow, przeksztalcenle ml-
llonow Slowlan w przymuso-
wych robotnlkow.
Nad Generalplan Ost po-
ylall sl kole[nl eksper-
cl, przygotowywano kontrpropozyc[e, trwaly spory mldzy
rzeczoznawcaml z PSHA. Krytykowano bldy statystyczne
l loglstyczne, splerano sl m.ln. o to, [aklml rezerwaml lud-
nosclowyml dysponu[e Pzesza dla celow kolonlzacy[nych.
Nledobory zamlerzano wyrownywac poprzez poszerza-
nle akc[l germanlzacy[ne[ oraz wlqczanle do akc[l kolonl-
zacy[ne[ na masowq skal przedstawlclell lnnych narodow
germansklch, np. Holendrow l Norwegow. w wydzlale Go-
spodarczym SS przeprowadzano wstpne wyllczenla kosz-
tow. Okreslano metody reallzac[l programu budownlctwa.
Oszczdnoscl mlaly zostac poczynlone wskutek wykorzy-
stanla pracy wlznlow, [encow, Zydow, robotnlkow przymu-
sowych l mle[scowe[ slly robocze[. Pelchsfuhrerowl SS przed-
kladano kole[ne, rozbudowywane l weryflkowane pro[ekty.
Dowiddczdlnd Zdmojszczyznd. 1akkolwlek zasad-
nlczo plan mlal byc reallzowany doplero po wo[nle, to [ednak
[uz w llstopadzle l942 r. zaczto wysledlac polskq ludnosc
Zamo[szczyzny, osadza[qc tam kolonlstow pochodzenla nle-
mlecklego. w hlstorlografll polskle[ dzlalanla te sq ocenlane
[ako wstp do reallzac[l Generalplan Ost czy tez [ako [ego fa-
z doswladczalnq.
Wschodnie mdrchie Bzeszy. Prace trwaly tez w ze-
spole prof. Meyera, sklada[qcego sl glownle z pracownlkow
unlwersytetu berllnsklego. Dokument zatytulowany ,Gene-
ralny Plan wschodnl. Prawne, ekonomlczne l przestrzenne
zalozenla przebudowy zlem wschodnlch Hlmmler otrzymal
od Meyera w polowle l942 r. Hlstorycy splera[q sl, czy oba
te plany powstaly nlezaleznle od sleble, czy tez drugl z nlch
[edynle weryflkowal zalozenla plerwszego. Pro[ekt Meyera
przewldywal, ze w clqgu [ednego pokolenla (25 lat) zosta-
nq zgermanlzowane nle tylko terytorla stanowlqce wcze-
snle[ obszar Pzeczpospollte[ l republlk baltycklch, lecz tak-
ze znaczne obszary dawnego ZSPS, zwlaszcza czsc Ukralny
l re[on Lenlngradu. Na wschodzle Luropy mlalo powstac kll-
ka enklaw (marchll) o duzym nasycenlu nlemlecklml kolonl-
staml: re[on Krymu l Chersonu (Gotengau, a w lnne[ wers[l
Gotenland), re[on lenlngradzkl (|ngermanland) l okrg blalo-
stocko-zachodnlolltewskl (Memel und Narew-Geblet). Lqcz-
nosc z marchlaml mlaly zapewnlac umocnlone bazy, roz-
mleszczone w odstpach mnle[ wlce[ stukllometrowych,
wzdluz szlakow komunlkacy[nych wlodqcych na Krym l do
Lenlngradu. wyrazne preferenc[e mlalo uzyskac osadnlctwo
rolnlcze (przy czym system wlasnoscl wyraznle wzorowano
na prawle feudalnym), lud-
nosc mlast mlala byc zre-
dukowana nawet kllkuna-
stokrotnle.
Po Stallngradzle l kole[-
nych klskach na froncle
wschodnlm Generalplan
Ost nle byl [uz rozwl[any.
w zwlqzku z ogloszenlem
programu wo[ny totalne[
Hltler rozkazal wstrzyma-
nle wszelklch studlow pla-
nlstycznych na okres po
zwyclstwle. wysledlenla
ludnoscl polskle[ z obsza-
row Zamo[szczyzny zostaly
ostatecznle wstrzymane la-
tem l943 r.
81Ahl8LAT Zhk0
|e||qea
ke|ea|t
a: ,+.,|.'+.,+
/+m,.,.,,
`+. .
98
Strasznych zbrodni na ludnoci
cywilnej i jecach wojennych
na okupowanym Wschodzie
dopucia si nie tylko niewielka
grupa funkcjonariuszy gestapo
i siepaczy SS, lecz take onierze
Wehrmachtu.
fa|szw m||
lqtekac[a l6w, |.:'+ |..:. ':'.m+.'|., ,.+.1,1'..: ''..:
'....., .+ ''.+...:, ||.+|.+ ..:1+|.+.+, +,:..: `+. .
99
8ar |ar as s a
J o c h e n
B h l e r
rzzwa||aj arm||
Zbrodnlcze rozkozy. Narada, na ktr 30 marca
1941 r. Hitler wezwa do Nowej Kancelarii Rzeszy ok. 100 of-
cerw Wehrmachtu, w tym najwyszych generaw, stanowia
bez wtpienia punkt zwrotny w niemieckiej historii wojskowo-
ci. Kadra dowdcza bowiem nie tylko bez wahania zgodzia
si tolerowa zbrodnie przeciwko ludnoci cywilnej i jecom
wojennym, lecz zadeklarowaa wrcz gotowo wspudziau,
wydajc jeszcze przed rozpoczciem dziaa w ramach ope-
racji Barbarossa tzw. zbrodnicze rozkazy. Wszyscy uczestnicy
odprawy zdawali sobie spraw, e tym razem Hitler wypowie
wojn nie innemu pastwu, lecz caej jego ludnoci.
W zwizku z tym nakazano onierzom bezlitonie likwi-
dowa partyzantw w walce lub podczas ucieczki. () Inne
ataki wrogich cywilw na Wehrmacht, jego onierzy i tabory
naley natychmiast odpiera rwnie zdecydowanie i przy uy-
ciu wszelkich rodkw a do zniszczenia agresora. Rozporz-
dzenie o sdownictwie wojennym oznaczao de facto rezyg-
nacj ze cigania przestpstw popenionych przez niemieckich
onierzy. Pod pojciem partyzanci kryj si rwnie cywi-
le, ktrzy przeszkadzaj wojskom niemieckim bd te nawo-
uj do tego innych (np. podegacze, podpalacze, zdrajcy, oso-
by rozdajce ulotki, niestosujce si do niemieckich zarzdze,
niszczce drogowskazy itp.). () W razie wtpliwoci co do
sprawcw czsto bdzie musiao wystarczy samo podejrze-
nie. Desygnowany na dowdc Grupy Armii rodek Fedor
y y j
von Bock dwa tygodnie przed rozpoczciem inwazji susznie
zauway, e kady onierz Wehrmachtu zyskiwa w ten spo-
sb prawo do strzelania rwnie z tyu do kadego Ro-
sjanina, jeli uzna go za partyzanta lub bdzie utrzymywa, e
za takiego go uwaa. Wyruszajcym na wschd niemieckim
onierzom rzeczywicie dano w tej kwestii woln rk, tote
ludno mieszkajca na terenach okupowanych bya zdana na
ich ask i nieask. Generalicja jak dowid niedawno mo-
nachijski historyk Johannes Hrther nie protestowaa prze-
ciwko temu radykalnemu naruszaniu przepisw midzynaro-
dowego prawa wojennego. Po naradzie w Kancelarii Rzeszy
Hitler zaprosi swoich dowdcw na wsplny obiad. Von Bock
ze wzruszeniem zanotowa w swoim dzienniku, e fhrer
bardzo uprzejmie i z trosk dopytywa si o moje zdrowie.
Zorgonlzowone mordy. ycie i zdrowie ludnoci
cywilnej po ataku Niemiec na ZSRS 22 czerwca 1941 r. nie
przedstawiao adnej wartoci. Fatalne skutki przyniosa
zwaszcza wsppraca Wehrmachtu z grupami operacyjny-
mi policji bezpieczestwa (art. s. 102). Te nadzwyczaj upo-
litycznione, dowodzone przez fanatycznych nazistw szwa-
drony mierci miay za zadanie przeladowa i mordowa
tzw. wrogw Rzeszy na terenach okupowanych. Na tyach
walczcych wojsk dokonyway masowych egzekucji, kt-
rych ofar padali pocztkowo wycznie ydowscy m-
czyni. dza zabijania szybko jednak przekroczya wszel-
kie granice. Wraz z likwidowaniem kobiet i dzieci maso-
we mordy wkroczyy w now faz. Wedug ofcjalnych da-
nych, 29 wrzenia 1941 r. Sonderkommando 4a, wchodzce
w skad Einsatzgruppe C, rozstrzelao w wwozie Babi Jar
33 771 ydw obu pci i w rnym wieku. Dwa tysice pla-
katw wzywajcych wczeniej kijowskich ydw do zebra-
nia si w celu rzekomej ewakuacji wydrukowaa miejscowa
komendantura polowa Wehrmachtu, za po masakrze woj-
skowi saperzy wysadzili w powietrze zbocza wwozu, by
przykry ziemi gigantyczny masowy grb.
Krwaw ani urzdzaa na trasie przemarszu na wschd
zwaszcza 6. Armia, ktr ze wzgldu na niemal cakowit za-
gad pod Stalingradem przez kilkadziesit lat otaczaa w Re-
publice Federalnej Niemiec mityczna aura. Gdy Sonderkom-
mando 4a wymordowao w Biaej Cerkwi wszystkich doro-
sych ydw, stacjonujcy tam pierwszy ofcer Sztabu Gene-
ralnego podpukownik Helmuth Groscurth wysa telegram
do swojego naczelnego dowdcy Waltera von Reichenaua,
by ocali przynajmniej pozostae na miejscu dziewidziesi-
cioro ydowskich dzieci. Reichenau nakaza kontynuowanie
akcji, a tym samym rozstrzelanie dzieci. Mordowanie ydw
stao si oczywistoci nawet w tych oddziaach Wehrmachtu,
ktre nie byy jednostkami bojowymi. wiadczy o tym przy-
y y
kad 4. kompanii 4. Puku cznoci 4. Grupy Pancernej, ktra
w 1942 r. nie tylko zabezpieczaa poczenia komunikacyjne
w drodze ze Smoleska do Stalingradu, lecz take niejako przy
okazji rozstrzeliwaa ydowskich mieszkacw miejscowoci,
przez ktre przechodzia. Podobnie byo w przypadku stray
owieckiej i stray lenej Lufwafe, ktre w latach 194143
pod pozorem walki z partyzantami urzdzay w Puszczy Bia-
owieskiej polowania na Polakw i ydw.
Niektrzy dowdcy redniego szczebla najwyraniej odczu-
wali wyrzuty sumienia z powodu wspudziau w zbrodniach:
Jedynie kwestia ydowska do tej pory nie znalaza cakowi-
tego zrozumienia w niszych organach dowodzenia Weh-
rmachtu czytamy w meldunkach o sytuacji w ZSRS, w kt-
rych Einsatzgruppen donosiy berliskiej centrali o liczbie
zabitych. Stosunek Wehrmachtu do grup operacyjnych poli-
cji bezpieczestwa, bdcych inicjatorami ostatecznego roz-
wizania kwestii ydowskiej, sta jednak nie tyle pod znakiem
protestw, ile raczej harmonijnej wsppracy. Na terenach
pod zarzdem wojskowym to komendantury Wehrmachtu
jako pierwsze nakazay ydom noszenie gwiazdy Dawida
i zarzdziy tworzenie gett, jeszcze zanim powstay placwki
SS i policji. Dowdcy, tacy jak feldmarszaek Walter von Re-
ichenau, wydawali jesieni 1941 r. jasne rozkazy, podkrelaj-
ce konieczno twardego, ale sprawiedliwego odwetu na y-
dowskich podludziach i rozwiewajce ewentualne wtpliwo-
ci. Wraz z okrzepniciem partyzantki od 1941/42 r. na caym
okupowanym Wschodzie na celowniku niemieckich onie-
rzy znalaza si nie tylko ludno ydowska. W stosunku do
podejrzanych miejscowoci stosowano zasad odpowiedzial-
noci zbiorowej, uznajc przy tym za co oczywistego dokony-
wanie grabiey, rabunkw, mordw i gwatw.
Zlelono teczko plqdrowonlo. Niemieccy o-
nierze aktywnie uczestniczyli jednak nie tylko w bezpo-
rednim mordowaniu milionw mieszkacw Zwizku So-
wieckiego. Poniewa Wehrmacht nie dysponowa wystar-
czajcymi zapasami, by zapewni onierzom aprowizacj,
po prostu pldrowa okupowane obszary. W argonie woj-
skowym nazywano to wwczas eksploatacj terenu, ktra
nieuchronnie naraaa miejscow ludno na mier go-
dow. W oblonym i odcitym od wszystkich drg zaopa-
trzenia Leningradzie zdesperowani mieszkacy na oczach
Wehrmachtu zamieniali si w kanibali. Oglne zasady tej
najwikszej w dziejach ludzkoci wyprawy upieczej usta-
lono w Sztabie Generalnym Wojsk Ldowych ju na etapie
przygotowa do ataku. Zostay one sformuowane w aktach,
ktre ze wzgldu na kolor okadki nazywane s zielon tecz-
k. Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu doskonale zdawao
100
sobie spraw z konsekwencji tych dziaa: Jeli zabie-
rzemy wszystko, czego potrzebujemy, dziesitki milio-
nw ludzi z pewnoci umr z godu stwierdzi nie-
cae dwa miesice przed inwazj autor notatki znajduj-
cej si w aktach generaa Georga Tomasa, szefa Urzdu
ds. Gospodarki i Uzbrojenia w Naczelnym Dowdztwie
Wehrmachtu. Ta ponura prognoza wkrtce staa si na
okupowanych terenach ZSRS bolesn rzeczywistoci.
Smler w obozock jenlecklck. Wikszo
ofar brutalnego postpowania Wehrmachtu zgina jed-
nak za drutami kolczastymi. Do dzi niejednokrotnie za-
pomina si o tym, e blisko 3 mln sowieckich jecw wo-
jennych zmaro w ndznych warunkach w niemieckich
obozach. Niewielu byo wrd nich przy tym ofcerw
politycznych, ktrzy zgodnie z wydanym rwnie jesz-
cze przed inwazj rozkazem dotyczcym postpowania
z komisarzami Armii Czerwonej mieli by rozstrzeliwa-
ni tu po wziciu do niewoli. Dowdztwu Wehrmachtu
nie zaleao ani na zaopatrzeniu ludnoci cywilnej w ar-
tykuy pierwszej potrzeby, ani te na utrzymaniu przy
yciu mas wzitych do niewoli czerwonoarmistw kosz-
tem wyywienia wasnej armii.
W obozach jenieckich rozgryway si sceny jak najbar-
dziej porwnywalne z tym, co dziao si w gettach. Oso-
bista ocena tego stanu rzeczy przez komendantw obo-
zw nie miaa przy tym adnego znaczenia nawet gdyby
chcieli, i tak w niewielkim stopniu mogliby si przyczyni
do poprawy katastrofalnych warunkw, na ktre wiado-
mie godzili si ich przeoeni. Jecy byli tak wyciecze-
ni, e nie mogli o wasnych siach wysi na posiek
zanotowa na pocztku 1942 r. w prywatnym dzienniku
major Johannes Gutschmidt, komendant obozu w oko-
licach Smoleska. Niewiele pniej doda: We wszyst-
kich obozach groby Rosjan przysypywane s w tej chwili
grub warstw ziemi. Tysice zmarych wielokrotnie po
prostu skadano do jakich dow i pozostawiano w okre-
sie mrozw bez jakiegokolwiek przykrycia. Obecnie stao
si to jednak palc koniecznoci. () Trwaj prace po-
rzdkowe na starym cmentarzu obok obozu, gdzie spo-
czywa podobno 25 tys. Rosjan. Transportowani na Za-
chd jecy wojenni masowo umierali rwnie w obozach
na terenie Polski, a nawet w samej Rzeszy.
Oo Hlemcy wledzlell? Bdem byoby przy-
puszcza, e spoeczestwo niemieckie nic nie wiedziao
o zbrodniach Wehrmachtu i policji. By moe nie zdawa-
no sobie sprawy ze skali zjawiska, ale informacje o wprost
niewiarygodnych sytuacjach na okupowanym Wscho-
dzie szybko dotary do Rzeszy za porednictwem onie-
rzy przyjedajcych na urlop i milionw listw z frontu.
Operacja Barbarossa nie bya pod tym wzgldem adn
cezur, gdy pierwsze budzce groz wiadomoci zaczy
napywa ju w 1939 r. z okupowanej Polski. Pewna star-
sza ju dzi kobieta (ur. 1926 r.) wspomina, jak jej ojciec
po przyjedzie na urlop z frontu opowiada o akcji grup
operacyjnych, ktrej by naocznym wiadkiem: Wiemy
ju, co si kryje pod pojciem czystek. Byo tam trzylet-
nie ydowskie dziecko. onierz pochodzcy ze Stuttgar-
tu chwyci je lew rk i powiedzia: Ty te si ju nie
liczysz!, po czym nacisn spust pistoletu, ktry trzyma
w prawej rce. Ju w 1939 r. wiedzielimy o wszystkim, co
si dzieje w Polsce. Nie bya to adna tajemnica. onierze
opowiadali o tym przecie w domu.
Pollgon zbrodnl: Polsko. Nasuwa si rzeczywi-
cie pytanie, na ile niemiecka agresja na Polsk w 1939 r.
stanowia zapowied tego, co dwa lata pniej na inn
skal miao si rozegra na terytorium ZSRS. Analizujc
pierwsze tygodnie i miesice okupacji w Polsce, dostrzec
mona zaskakujce analogie. Tydzie przed rozpoczciem
inwazji Hitler bez ogrdek powiedzia swoim generaom,
zebranym w jego letniej rezydencji na Obersalzbergu,
czego od nich oczekuje: Zamkn serce na wspczucie.
Brutalna akcja. 80 mln Niemcw musi otrzyma to, co im
si prawnie naley. Trzeba zabezpieczy ich egzystencj.
Prawo jest po stronie silniejszego. [Naley postpowa]
z najwiksz brutalnoci. 1 wrzenia o wicie niemiec-
kie lotnictwo celowo zbombardowao Wielu, powodu-
jc mier ponad tysica cywilw. By to sygna o jedno-
znacznej wymowie: od samego pocztku drugiej wojny
wiatowej los ludnoci by dowdztwu Wehrmachtu ca-
kowicie obojtny. We wrzeniu 1939 r. podobnie jak od
lata 1941 r. w ZSRS Wehrmacht i grupy operacyjne na-
gminnie amay w Polsce normy prawa midzynarodowe-
go. Jakkolwiek w caym kraju w setkach egzekucji zgino
kilkanacie tysicy Polakw i ydw, zachoway si ak-
ta bardzo niewielu postpowa przed sdem wojennym
przeciwko niemieckim onierzom i esesmanom, przy
czym w adnym z tych przypadkw nie zostay orzeczo-
ne kary dugoletniego pozbawienia wolnoci. Poza tym
zamordowano tu po wziciu do niewoli tysice polskich
i ydowskich jecw wojennych.
Decydujca rnica pomidzy 1939 r. a 1941 r. pole-
ga na tym, e przed atakiem na Polsk nie zostay wy-
dane zbrodnicze rozkazy. onierze Wehrmachtu, kt-
rzy zabijali Polakw i ydw, nie mieli polisy ubezpie-
czeniowej w postaci rozporzdzenia o sdownictwie
wojennym, ktre gwarantowaoby im bezkarno. Jeli
mimo to mordowali i rabowali, najwyraniej wychodzi-
li ze susznego zaoenia, e wysze instancje wojskowe
zaaprobuj pniej ich brutalne dziaania. Jeden z o-
nierzy 41. Puku Piechoty tak oto opisywa tzw. czystk
przeprowadzon 13 wrzenia w okolicach Pudwin: Ze-
wszd wycigani s polscy cywile i onierze. Po zako-
czeniu akcji caa wie ponie. Nikt nie przey, zastrzeli-
limy nawet wszystkie psy. Jednego z mczyzn F. zabi
szecioma strzaami z pistoletu.
Dowdztwa poszczeglnych armii i grup armii wyda-
way stosowne rozkazy nie zanimw ogle doszo do eksce-
sw, lecz w reakcji na nie. Tak byo np. w przypadku 8. Ar-
mii: Zdarzao si, e polscy cywile podejrzewani o strzela-
nie do wojsk niemieckich przekazywani byli policji bezpie-
czestwa w celu wyjanienia, czy rzeczywicie dopucili si
zarzucanych im czynw. Tego rodzaju postpowanie jest
bezcelowe, gdy tylko w wyjtkowych przypadkach mona
post factum zebra wystarczajce dowody winy [!]. Naley
zwrci uwag na rozkaz naczelnego dowdcy nakazuj-
cy rozstrzeliwa skrytobjcw i partyzantw, a take osoby
cywilne przyapane z broni i amunicj. W ten sam sposb
|e|6marsta|ek
Wa|ter
ea ke|cheaaa
, ':.:,, .,1+.+|
,+.: .'+, . 1
,,.+..:1'..:
1.:|. .+ ,1.-
'..' ,1'.1.+.',
|..| .,,'.,
.:. `+` .
101
8ar |ar as s a
Studiu nud Wehrnuchten
P
lerwsze prace na temat roll wehrmachtu w wo[nle totalne[ opubllkowall w Polsce w latach 50. l 60. Szymon Datne
w l969 r. zachodnlonlemleckl hlstoryk Manfred Messerschmldt wydal kslqzk ,wehrmacht lm NS-Staat, ktora byla plerwszym krytycznym
opracowanlem poswlconym pozyc[l wehrmachtu w Trzecle[ Pzeszy. Od polowy lat 80. wyklada[qcy w Stanach Z[ednoczonych lzraelskl hlstoryk
Omer 8artov okresla wehrmacht mlanem armll Hltlera. Od konca lat 90. powstalo kllka wystaw dokumentu[qcych udzlal wehrmachtu w maso-
wych zbrodnlach ([ednq z nlch - na temat zbrodnl nlemlecklch zolnlerzy w Polsce w l939 r. - przygotowaly wspolnle Nlemleckl |nstytut Hlsto-
ryczny w warszawle oraz |nstytut Pamlcl Narodowe[). Od tamtego czasu problematyk t pode[mu[e w swolch badanlach coraz wlce[ mlodych
hlstorykow nlemlecklch, co roku ukazu[q sl tez nowe monografle poswlcone tym zagadnlenlom. ,wybawcaml w mundurze, czyll nlemlecklml
oflceraml naraza[qcyml zycle dla mle[scowe[ ludnoscl, od lat za[mu[e sl hlstoryk wo[skowoscl z Pryburga 8ryzgowl[sklego wolfram wette. Ostat-
nlo Snke Neltzel wydal zaplsy rozmow prowadzonych przez wzltych do nlewoll nlemlecklch szeregowcow na temat masowych mordow doko-
nywanych na wschodzle od l939 r. Pozmowy te zostaly pota[emnle nagrane przez Amerykanow l 8ryty[czykow. (]BJ
maj by traktowani polscy cywile prze-
bywajcy w domach i gospodarstwach,
z ktrych strzelano do naszych onierzy.
22 wrzenia II batalion 48. Puku Piecho-
ty otrzyma lapidarny rozkaz: Bataliono-
wi zakazuje si brania jecw. Rwnie
piloci niemieckich bombowcw szybko
pozbyli si wszelkich skrupuw i zrzu-
cali swoje miertelne adunki w samym
centrum zaludnionych terenw. Drugie-
go dnia wojny w Polsce musiaem zrzuci
bomby na dworzec w Poznaniu wspo-
mina jeden z lotnikw. Osiem z szesna-
stu bomb spado na miasto, prosto na domy. Nie podoba-
o mi si to. Trzeciego dnia nic mnie to nie obchodzio,
a czwartego dnia sprawio mi to przyjemno.
Bomlq w romlq z Blnsotzgruppen. W 1939 r.
take grupy operacyjne postanowiy przetestowa w Pol-
sce przyznan im swobod dziaania. Formacje te poczt-
kowo miay jedynie ogln wiadomo tego, e oczekuje
si od nich brutalnego traktowania polskich ydw i inte-
ligencji, nie wiedziay natomiast, jak daleko rzeczywicie
mog si posun. Przez pierwsze dwa miesice wojny
komunikacja z centralnymi wadzami policyjnymi odby-
waa si na regularnych odprawach w Berlinie. O tym, e
ju pod koniec padziernika 1939 r. wszelkie wtpliwo-
ci zostay rozwiane, wiadczy wzmianka w raporcie sze-
fa oddziau suby bezpieczestwa wchodzcego w skad
Einsatzkommando 16 w Bydgoszczy: Likwidacj bdzie
mona prowadzi jeszcze tylko przez krtki czas. ()
W kadym razie mimo caej bezwzgldnoci ostatecz-
nie uda si zlikwidowa jedynie niewielk cz Polakw
mieszkajcych w Prusach Zachodnich (ok. 20 tys.).
Niejasne rozkazy dotyczce zwaszcza masowych
mordw dokonywanych przez Einsatzgruppen wywoa-
y w 1939 r. sporadyczne protesty ofcerw Wehrmach-
tu, ktrzy oczywicie ani sowem nie wspominali przy
tym o postpowaniu wasnych wojsk w stosunku do bez-
bronnych cywilw i jecw wojennych. Wydane wiosn
1941 r. zbrodnicze rozkazy miay wic zapobiec rywali-
zacji i sporom kompetencyjnym, ktre dwa lata wcze-
niej zakcay gadki przebieg wojny totalnej. W 1941 r.
niemieckie dowdztwo wojsk ldowych nie przestrzega-
o na froncie wschodnim adnych norm obowizujcego
prawa midzynarodowego, tworzc w ten sposb wyjty
spod prawa obszar, na ktrym miejscowa ludno bya
zdana na ask i nieask armii. Nie by to wypadek przy
pracy, lecz raczej wiadoma kalkulacja elity wojskowej,
ktra w walce o przestrze yciow na Wschodzie bez-
warunkowo popieraa Hitlera.
Moskowonle zbrodnl. Czy zatem przeprawa
przez Bug 22 czerwca 1941 r. oznaczaa przekroczenie Ru-
bikonu, czy te dowdztwo Wehrmachtu mogo jeszcze
pniej powrci do konwencji midzy-
narodowego prawa wojennego? Trzy la-
ta pniej gdy wojska niemieckie, kt-
rym przestao sprzyja szczcie w wal-
ce, zostay wyparte z ZSRS i w sierpniu
1944 r. stany w Warszawie naprzeciw
Armii Krajowej rzeczywicie dokona
si cakowity zwrot. Gdy marzenia o Ty-
sicletniej Rzeszy ostatecznie okazay si
mrzonk, w krgach wyszego dowdz-
twa i dyplomacji zacz si szerzy na-
strj przygnbienia, ktremu towarzyszy
take pewien pragmatyzm. 25 padzier-
nika ministerstwo spraw zagranicznych w obliczu nad-
chodzcej klski oraz niewtpliwie w trosce o los milio-
nw niemieckich onierzy w alianckich obozach jeniec-
kich zakomunikowao sztabowi dowodzenia Wehrmachtu
swoje stanowisko, zgodnie z ktrym wzitych do niewoli
w Warszawie jecw koniecznie naley traktowa zgodnie
z warunkami kapitulacji i konwencj genewsk. Okolicz-
noci tej zawdzicza ycie dziadek ony autora tego tekstu,
Wodzimierz Leo (ps. Baw), a take ci wszyscy onierze
Armii Krajowej, ktrym udao si przey ostatnie miesi-
ce wojny w niemieckiej niewoli. Ten, kto w 1944 r. podda
si w Warszawie innym formacjom, mia natomiast po-
dobnie jak setki tysicy warszawiakw niewielkie szanse
na przeycie, gdy funkcjonariusze SS i gestapo zdawali so-
bie spraw z tego, e ze wzgldu na swoje czyny i tak zosta-
n wykluczeni z jakiegokolwiek adu pokojowego.
Zabrzmi to moe niewiarygodnie, ale ta czytelna tak-
tyka Wehrmachtu sprawdzia si. Po zakoczeniu drugiej
wojny wiatowej na horyzoncie pojawiy si ju pierw-
sze symptomy zimnej wojny. W toku procesw norym-
berskich Wehrmacht, ktry wsppracowa z SS i grupa-
mi operacyjnymi w okupowanym Zwizku Sowieckim,
w przeciwiestwie do SS i gestapo nie zosta uznany za
zbrodnicz organizacj. Niemieccy generaowie, ktrzy
dostali si do niewoli amerykaskiej, otrzymali moliwo
obszernego opisania swoich dowiadcze w walce z ZSRS.
W relacjach tych nie ma oczywicie ani sowa na temat
zbrodni Wehrmachtu na ludnoci cywilnej i jecach wo-
jennych. Na Zachodzie, a niekiedy nawet w Polsce, do dzi
dominuje obraz Wehrmachtu jako rycerskiej armii, ktrej
dziaania cechowa najwyszy profesjonalizm. Obraz ten
jest rwnie bdny jak przypuszczenie, e mona uogl-
nia przykady prawych ofcerw niemieckich, takich jak
kapitan Wilm Hosenfeld, ktry uratowa ycie Wadysa-
wowi Szpilmanowi. Tego rodzaju pojedyncze przypadki
osobistego heroizmu wiadcz przecie jedynie o tym, e
opr generalnie by moliwy. Stanowi te najlepszy do-
wd moralnego upadku tysicy niemieckich ofcerw bio-
rcych udzia w wojnie totalnej na Wschodzie.
|0|hh 80hLh
Tlunucz,lu Potrycjo Plenkowsko-Wlederkekr
le|a|erte Wehr-
machta asta-
w|a[ l6w
prte6 wmar-
stem 6e prac
prtmasewe[,
!',':., '.,.:.
.
102
M a r i a n
T u r s k i
Wlzjo l lnstrukcje. W dziennikach Jzefa Goeb-
belsa, akolity by moe najwierniejszego Adolfa Hitle-
ra, pod dat 15 czerwca 1941 r. znajdujemy znamienny za-
pis. Za tydzie rozpocznie si inwazja na Rosj Sowieck,
Goebbels zostaje wezwany do wodza, ktry kreli przed
swoim czoowym propagandzist wizj nadchodzcych
poczyna i ich konsekwencje. Goebbels zapisa: Najpo-
tniejsza ofensywa, jak kiedykolwiek widzia wiat. Hi-
storia Napoleona nie ma prawa si powtrzy. () Fh-
rer oceni, e caa kampania potrwa nie duej ni cztery
miesice; osobicie sdz, e zajmie to nam o wiele kr-
cej. Jestemy o krok od bezprzykadnego triumfu. ()
Pakt z Rosj by w istocie plam na naszym honorze. ()
Dzi musimy ostatecznie zniszczy to, z czym walczylimy
przez cae nasze ycie. Owiadczyem to fhrerowi, a on
w peni zgodzi si ze mn () Fhrer twierdzi, e nie-
zalenie od tego, czy suszno jest po naszej stronie, czy
te nie, musimy zwyciy. Nie ma dla nas ju innej drogi.
To, co planujemy jest ze wszech miar waciwe, moralne
i konieczne. A kiedy ju zwyciymy, kt bdzie nas pyta
o sposb, w jaki tego dokonalimy?.
Kto bdzie nas pyta o sposb, w jaki tego dokona-
limy? Ju od kilku miesicy trway przygotowania do
sposobu, w jaki nadchodzca wojna bdzie prowadzona.
Jak podaje historyk Saul Friedlaender, 26 marca 1941 r.,
z polecenia Hitlera, Reinhard Heydrich (szef Policji Bez-
pieczestwa i Suby Bezpieczestwa, prawa rka Him-
mlera i jeden z najbardziej zaufanych ludzi Hitlera) oraz
generalny kwatermistrz Wojsk Ldowych gen. Eduard
Wagner opracowali szkic zarzdzenia (ogoszonego
w formie rozkazu przez Wilhelma Keitla
28 kwietnia), przyznajcego SS pen nie-
zaleno w dziaaniach majcych na ce-
lu zapewnienie bezpieczestwa na tere-
nach zafrontowych w nowo okupowanych
krajach. 13 maja Keitel podpisa rozkaz
ograniczajcy sdom wojskowym moli-
wo wymierzania kar za czyny niezgodne
z prawem wojennym. Decyzje o egzekucji
elementw niepodanych mieli odtd
podejmowa dowdcy oddziaw fronto-
wych.
Znany badacz Holocaustu Christo pher
Browning twierdzi, e w pierwotnej wer-
sji wymienieni zostali tylko ydzi, w po-
prawionej natomiast rozszerzono zasig
na elementy niepodane. 19 maja szef
Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu
wyda instrukcj: wedug jej zalece o-
nierze i ofcerowie powinni podejmowa
bezwzgldne kroki wobec zwolenni-
kw ideologii ydobolszewickiej. Sa-
mi ydzi zostali dwukrotnie wskazani
w dokumencie jako polityczne cele owych
dziaa. Instrukcja trafa do sztabw dy-
0 ra 0araejae|
Za Wehrmachtem sz y Grupy Operacyjne, masowo mordujce
tzw. elementy niepodane. Mona susznie zakada, e dowiad-
czenia tych oddziaw, zebrane podczas operacji Barbarossa,
wp yn y na podjcie decyzji o masowej eksterminacji ydw.
wizji 4 czerwca, oddziay frontowe zapoznay si z ni
ju po rozpoczciu natarcia. Wreszcie, 6 czerwca, wiat-
o dzienne ujrzaa instrukcja dotyczca postpowania
z komisarzami politycznymi, podpisana przez zastp-
c szefa sztabu Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu
gen. Alfreda Jodla.
Wykonowcy. Na gwnego egzekutora sposobu wy-
znaczono tzw. Einsatzgruppen, czyli Grupy Operacyjne
SD (suby bezpieczestwa) i Sipo (policji bezpiecze-
stwa). Ju od pocztku maja 1941 r. zgrupowano kan-
dydatw na obozie szkoleniowym w Pretzsch nad ab.
Gwne zadania tych grup (podobnie jak przed agresj
na Polsk) okrelono jako kontrwywiad, aresztowanie
podejrzanych politycznie, konfskata wszelkiego uzbro-
jenia, zwalczanie wrogich elementw.
W pocztku czerwca w Pretzsch zjawi si penomoc-
nik Heydricha, Bruno Streckenbach, by w imieniu prze-
oonego objani rozkazy dotyczce likwidacji ydw.
O tej wizytacji zeznali przed Norymberskim Trybuna-
em Wojskowym prof. Otto Ohlendorf, dowdca Ein-
satzgruppe D, oraz dr Walter Blume, szef jednostki ni-
szego szczebla, Sonderkommando 7a. 17 czerwca sam
Reinhard Heydrich (zginie w 1942 r. z rki czeskich ko-
mandosw i na jego cze akcja likwidacji ydw w Ge-
neralnym Gubernatorstwie w 1942 r. zostanie nazwana
Operation Reinhard) zaprosi do swojego biura w Ber-
linie wszystkich doradcw Grup Operacyjnych oraz do-
wdcw jednostek, na ktre te grupy si dzieliy (a wic
Einsatzkommandos i Sonderkommandos), by im prze-
kaza rozkaz Hitlera o likwidacji ydw.
Bozmleszczenle l zodonlo.
Ustanowione zostay cztery Grupy Opera-
cyjne oznaczone literami. Dowdc Gru-
py A zosta dr Franz Walter Stahlecker.
Liczya 1 tys. onierzy, jej terenem ope-
racyjnym byy kraje batyckie i tereny po
Leningrad. Grupa B, 655 onierzy, Arthur
Nebe, i Smoleszczyzna, a po przedpola
Moskwy. Grupa C, 700 onierzy, dr Emil
Otto Rasch, centralna Ukraina. Grupa D,
600 onierzy, prof. Otto Ohlendorf, pou-
dniowa Ukraina, po Krym i Przedkauka-
zie. Grupy Operacyjne, stosunkowo nie-
liczne, do ktrych rekrutowano onierzy
kadrowych, wspomagane byy przez bata-
liony policji oraz pomocniczej policji zo-
onej z Ukraicw, otyszw, Litwinw
i Biaorusinw (Friedlaender ocenia liczeb-
no grup w momencie najwikszego na-
silenia mordw na ydach na 30 tys.).
Natychmiast po inwazji, bo 2 lipca 1941 r.,
Heydrich przekaza szczegow instrukcj
o zadaniach Grup. Punkt 4, zatytuowany
attqrappea
w akc[|:
m.1 .+ .,..'+.'
'.|:.'..', `+` .
103
8ar |ar as s a
a ek|aaa 8
Egzekucje, zawiera takie oto wskazania: Nastpujce
kategorie podlegaj likwidacji: wszyscy funkcjonariusze
Kominternu (podobnie jak wszyscy komunistyczni za-
wodowi politycy), funkcjonariusze partyjni wszelkiego
szczebla, czonkowie komitetu centralnego, a take komi-
tetw republik i okrgw, komisarze ludowi, ydzi w su-
bie partyjnej i aparacie partyjnym oraz inne elementy eks-
tremistyczne (sabotayci, propagandzici, snajperzy, za-
machowcy, agitatorzy itd.). Nie bd podejmowane adne
kroki majce na celu zapobieenie czystkom, ktre mog
by inicjowane przez antykomunistyczne i antyydowskie
elementy na niedawno zajtych terenach. Przeciwnie, na-
ley je potajemnie popiera.
Skolo zbrodnl. Encyklopedia Holocaustu szacu-
je, e do wiosny 1943 r., a wic do czasu, kiedy zacz si
odwrt niemiecki z ZSRS, Grupy Operacyjne zamordo-
way 1,25 mln ydw i setki tysicy ludzi innych naro-
dowoci, w tym jecw wojennych (ydzi jecy wo-
jenni od pierwszej chwili byli separowani od pozosta-
ych i poddani eksterminacji, najpierw w tzw. obozach
przejciowych). Tylko w cigu procza 1941 r., w ra-
mach operacji Barbarossa wedug Friedlaendera za-
mordowano 600 tys. ydw. Najbardziej znane nazwy
miejsc kani masowych: Ponary pod Wilnem, Fort IX
w Kownie, Rumbola koo Rygi, Babi Jar pod Kijowem.
Ale wikszo egzekucji wykonywano po okolicznych la-
sach lub upatrzonych miejscach. Zachowa si raport do-
wdcy Einsatzkommando 3, odpowiedzialnego za ope-
racje na Litwie. Oto fragment: Przeprowadzenie takich
akcji stanowio gwnie problem organizacyjny. Decyzja
o oczyszczeniu danego terenu od ydw musiaa by po-
przedzona skrupulatnym zapoznaniem si z lokalnymi
warunkami. ydw naleao skoncentrowa w jednym
bd w zalenoci od ich liczebnoci w kilku punk-
tach, a nastpnie trzeba byo ustali miejsce [ekstermi-
nacji] i tam wykopa doy. Odlego od punktu koncen-
tracji do dow wynosia od 4 do 5 km. Prowadzono ich
w grupach po 500, zachowujc dwukilometrowy dystans
midzy grupami.
Z innych raportw dowiadujemy si, e grupy operacyj-
ne wykorzystyway w miar moliwoci ju istniejce
parowy, wwozy, opuszczone kamienioomy i wirowi-
ska, rowy przeciwczogowe. Z reguy pierwszym kazano
si ustawi na krawdzi mczyznom, po salwie wpadali
do dou, potem kobietom, na kocu dzieciom
Swlodectwo. W swoim czasie POLITYKA ogosia
apel do czytelnikw, by nadesali opisy sceny, jakiej nie
mog zapomnie. Wrd otrzymanych znalaza si rw-
nie wypowied Wiesawa Antochowa (rocznik 1928),
ktry przed wojn, wraz z rodzin, zamieszkiwa Czort-
kw (dzi na Ukrainie). Niemcy wkroczyli do tej miej-
scowoci 6 lipca 1941 r. Oto co dziao si tydzie pniej:
Moje czternastoletnie oczy zobaczyy koniec wiata!
Za murem po lewej stronie w naroniku dziedzica po-
duny gboki d, w ktrym wida byo lece w beza-
dzie ludzkie ciaa. Przy dole na ziemi kaue krwi.
W oddaleniu przodem do dou stao w dwch szere-
gach z karabinami w apach chyba ze dwudziestu mo-
dych Niemcw. () Tym nioscym mier oddziaem
dowodzi w czarnych rkawiczkach z pistoletem u pasa
ofcer. Cay teren by obstawiony przez uzbrojonych
wojskowych.
|| Iar pe6 K|[ewem, m.:,.: m++'.,
.. ,1.'.:, ,1'|+1..: `` ..` |.+.,,
1.:| '.1:.'mm+.1 ++, .+ ,.:|m.:
..:..+-,+1.:...'+ `+` . '+ || :'.-
.,+ .,..'. . +'.m +.:, `+. . |.+|.+
.+':..+ ,., .|'+.' |..:.+ ..:m.:.'.:
104
Po przeciwnej stronie dziedzica twarz do muru z r-
koma na karku staa dobrze ponad setka mczyzn y-
dw w wieku od osiemnastu do czterdziestu lat. Ja wi-
dziaem tych, ktrych nie przesania gmach wizienia,
a oni stali pod murem dalej na prawo poza moim polem
widzenia.
Jeden z pilnujcych oprawcw odlicza dziesiciu,
a moe wicej, podprowadza ich nad brzeg i przodem
do dou, ofcer egzekucyjnego plutonu wykrzykiwa ko-
mend, padaa miertelna salwa. Wszystko odbywao si
w paraliujcym hitlerowskim wrzasku.
Nie wszyscy rozstrzeliwani ginli od razu i nie wszyscy
wpadali do dou. Ofcer egzekucyjny z pistoletem w apie
uwanie omijajc kaue podchodzi do ruszajcych si
i rozdziela na lewo i na prawo dobijajce strzay. Nastp-
nie przez SS-mana odliczona grupa podchodzia nad d
i najpierw wrzucaa zabitych do dou. I potworna histo-
ria si powtarzaa.
Laurence Rees jest Anglikiem, wybitnym reyse-
rem dokumentalist. Dla serii Nazici, a potem Au-
schwitz, nakrconych dla BBC, nagra wiele osb, ktre
zapamitay co z tamtych czasw. Juozas Gramauskas,
ktry wwczas mia 21 lat, rwnie by wiadkiem mor-
derstw w Butrymonisach na Litwie 9 wrzenia 1941 r.
Kobiety, dzieci i starcw rozstrzeliwano w dole wspo-
mina. Dzieci chodziy od jednej osoby do drugiej, wo-
ajc: Mamo, tato, mamo, tato!. Kto chyba woa swoj
crk. A potem przyszed bardzo gruby facet z pistole-
tem i bum, bum! Ten strach i pacz po prostu rozdzie-
ray serce. Nawet teraz nie mog spokojnie wspomina
tych lamentw i paczu. Do dzisiejszego dnia nie potraf
przyj do wiadomoci tego, co si dziao.
Egzekucj podaje Rees przeprowadzili litewscy
policjanci dziaajcy pod niemieckimi rozkazami. Nie-
mieccy onierze byli rwnie obecni, ale jedynie jako
obserwatorzy masakry. Trwaa ona a do wieczoru, kie-
dy to rozpalono ogniska, eby sprawdzi, czy w dole kto
si jeszcze rusza. Juozas Grammauskas: Wci mam
przed oczyma ten widok, te bestie!.
Meldunek Einsatzkommando 3 jest zwarty, zawiera
tylko dziesi sw: 9.9.41. Butrymonisy 67 ydw,
370 ydwek, 303 ydowskie dzieci (razem) 740.
Reesowi udao si sprowadzi przed kamer niejakie-
go Petrasa Zelionk, siwowosego mczyzn, wwczas
dwudziestokilkuletniego, ktry uczestniczy w wielu ma-
sowych mordach. onierze z jego batalionu opuszczali
koszary po niadaniu i udawali si na miejsce przezna-
czenia, gdzie zapdzali ydw z wioski na przygotowane
zawczasu miejsca kani. Niemcy odbierali tam ydom
zot biuteri i zegarki, a nastpnie kazali im si ka.
Potem tworzono grupy i prowadzono nad d, gdzie ich
rozstrzeliwano. Jego batalionowi towarzyszy niemie-
cki pododdzia. Nic nie daoby si zrobi bez Niemcw.
Mieli karabiny maszynowe. My tylko strzelalimy.
Mordercom pozwalano w czasie egzekucji pi wdk.
Po wdce kady staje si odwaniejszy mwi do ka-
mery Zelionka. Kiedy si upijesz, jest inaczej. Niekie-
dy, po zakoczeniu kani, Niemcy dzikowali Litwinom
za pomoc. W swoich zeznaniach, skadanych Rosjanom
po wojnie, Zelionka opowiedzia, co on i jego koledzy
zrobili po zabiciu piciuset ludzi w Vikija: Kiedy sko-
czylimy strzela, zjedlimy obiad w restauracji w Kra-
kes. Pilimy alkohol.
Wszyscy kaci byli ochotnikami. Nie ma adnej doku-
mentacji wiadczcej, e ktokolwiek zosta rozstrzela-
ny czy uwiziony za odmow udziau w egzekucji. Jest
to fakt, ktry obecnie Zelionka z trudem przyjmuje do
wiadomoci.
Mg pan odmwi.
Mona byo strzela i mona byo nie strzela. Ale po
prostu naciskao si spust i strzelao. Tak to byo, adna
sztuka. ()
Kiedy pniej rozmawialimy opowiada Rees
o mordowaniu dzieci, [Zelionka] zauway: Niektrzy
ludzie s z gry skazani na zagad i tak to jest.
Irina Korszunowa mieszkaa w Kijowie. Prowadzi-
a dziennik. O rzezi w Babim Jarze (Niemcy zastrzelili
tam 33 700 ydw) dowiadujemy si z zapisu pod dat
29 wrzenia 1941 r.: Wiem tylko jedno. () Dzieje si
co strasznego, okropnego, nie do pomylenia, czego nie
sposb zrozumie, poj ani wyjani. Po kilku dniach:
Rosjanka posza z koleank na cmentarz (u wylotu
wwozu), ale przeczogaa si przez ogrodzenie na drug
stron. Widziaa, jak w stron Babiego Jaru prowadzo-
no nagich ludzi, a potem syszaa karabin maszynowy.
Kryo coraz wicej takich plotek i opowieci, zbyt po-
twornych, by w nie uwierzy. Ale musielimy spojrze
prawdzie w oczy. Rozstrzeliwanie ydw byo faktem.
Faktem, ktry doprowadza nas do szalestwa. Nie spo-
sb y z tak wiedz. Kobiety wok nas pakay. A my?
Take pakalimy 29 wrzenia, gdy mylelimy, e wy-
wo ich do obozu koncentracyjnego. Ale teraz? Czy po-
trafmy naprawd paka? Pisz, ale wosy je mi si na
gowie.
O tych samych wydarzeniach, w tym samym miej-
scu i czasie dowiadujemy si z opublikowanego po woj-
nie przez Waltera Manoschka zbioru listw niemieckich
onierzy z frontu. Niejaki kapral L.B. pisze 28 wrzenia
1941 r. do rodziny, e w Kijowie miny wybuchay jed-
na za drug. Miasto ponie od omiu dni i wszystko to
jest robota ydw. Dlatego wszyscy od czternastego do
szedziesitego roku ycia zostali rozstrzelani. Roz-
strzelaj take wszystkie ydwki, bo inaczej to si ni-
gdy nie skoczy.
Ho oczock Blmmlero. Pnym latem 1941 r.
Himmler zayczy sobie, by na wasne oczy przekona
si, jak odbywa si mordowanie ydw. Wizytowa wte-
dy Misk i tam zaoferowano mu uczestnictwo w egzeku-
cji okoo setki ydw. Towarzyszy mu na miejsce ober-
gruppenfhrer SS (genera SS) von dem Bach Zelewski
(ten sam, ktry bdzie oprawc Powstania Warszaw-
skiego w 1944 r.) oraz jeszcze jedna osoba, ktrej wia-
dectwo cytuje Raul Hilberg. Rozstrzeliwanie si zacz-
o, a Himmler zachowywa si coraz bardziej nerwowo.
Masewa eqte-
kac[a w !a|a-
ta|a,
.:. `+` .
105
8ar |ar as s a
Po kadej salwie opuszcza wzrok. () Von dem Bach
zwrci si do Himmlera: Reichsfhrerze, to zaledwie
setka. Spjrz w oczy ludzi z tego komanda: jak bardzo s
wstrznici. Ci ludzie s zaatwieni na reszt swego y-
cia. Jakich adeptw my tu szkolimy? Ludzi znerwicowa-
nych lub dzikusw.
Do centrali w Berlinie pyny liczne meldunki o ner-
wowym zaamaniu wielu twardzieli z Grup Operacyj-
nych. Widocznie nie mona ju byo tego faktu ukrywa,
skoro kilka miesicy pniej pozwolono korespondento-
wi wojennemu czoowej gazety hitlerowskiej Vlkischer
Beobachter, Schaalowi, opublikowa opis dziaa Su-
by Bezpieczestwa (SD) na wschodzie w nastpujcym
sformuowaniu: Wrd ludnoci kr informacje, e
podobno SD otrzymaa rozkaz eksterminacji ludnoci
ydowskiej na terenach okupowanych. Tysice ydw
zbierano i rozstrzeliwano. Przedtem jednak sami musie-
li kopa sobie groby. Czasem skala egzekucji okazywaa
si tak wielka, e nawet czonkowie Einsatzkommando
przechodzili zaamanie nerwowe.
Oyklon B. Eksterminacja wymagaa zaangaowania
dziesitkw tysicy onierzy, potrzebnych na front lub
gdzie indziej. Trzeba byo koniecznie poszuka innej me-
tody zabijania. Szybszej, bardziej efektywnej i lepiej daj-
cej si utai. To metod byo uycie gazu!
Rudolf Hss, komendant obozu Auschwitz, w wyzna-
niach spisanych ju po schwytaniu go po wojnie (prze-
to, oczywicie, mniej wiarygodnych, lecz tego, na co si
powoam, historycy nie podwaaj) stwierdzi, e latem
1941 r. zosta wezwany do Himmlera, ktry w cztery
oczy mia mu powiedzie, i fhrer rozkaza, by kwesti
ydowsk rozwiza raz na zawsze, a my, ludzie SS, ma-
my to wykona. Wkrtce zjawi si w Owicimiu Adolf
Eichmann i razem zastanawiali si nad now metod
eksterminacji. Doszli do wniosku, e tylko uycie gazu
moe pozwoli na masowe rozprawienie si z ogromn
mas przeznaczonych na mier, tym bardziej e uy-
cie broni palnej stanowioby ciki ciar dla SS-ow-
cw, ktrym zadanie to przyszoby speni, zwaszcza e
wrd ofar znalazyby si kobiety i dzieci.
Eksperymenty z uyciem gazu hitlerowcy mieli ju za
sob. Gaz zastosowali w ramach programu o kryptoni-
mie 14 F 13, za ktrym kryo si mor-
dowanie (nazwane eutanazj) nieule-
czalnie chorych, zwaszcza psychicznie
chorych, kalek itp. (program pniej
rozszerzono na przeciwnikw, np. na
wiadkw Jehowy). We wrzeniu 1941 r.
poczyniono rwnolegle dwie prby
z uyciem gazu. W ramach Grupy Ope-
racyjnej B jej dowdca uy w rejonie
Miska ciarwek, ktre spalinami
dusiy ofary. Nieprzypadkowo by to
wanie Arthur Nebe; uprzednio, jako
szef Kripo (policji kryminalnej), mia
do czynienia z programem eutanazja
i z zabijaniem za pomoc gazu.
Druga prba to by Auschwitz.
3 wrzenia 1941 r. poczyniono w bloku
11 eksperyment z cyklonem B wobec 600
sowieckich jecw wojennych. Hoess:
Chroniony mask gazow, sam ogl-
daem umiercanie. W przepenionych
celach mier nastpia natychmiast
po wrzuceniu cyklonu B. Krtki, nie-
mal zdawiony krzyk i po wszystkim
To mi zaatwiao spraw i mogem ju
by spokojny, poniewa masowa ekster-
minacja ydw miaa si ju niebawem
zacz, a mymy ani Eichmann, ani ja nie wiedzieli,
jak tego dokona.
Decyzjo z Wonnsee. Czy i w jakim stopniu ope-
racja Barbarossa przyspieszya decyzje Hitlera i jego ako-
litw o rozwizaniu kwestii ydowskiej przez masowe
i natychmiastowe zabijanie? Dla wikszoci historykw
i ja si do nich przyczam polityka hitlerowska przed
1941 r. nie musiaa przesdza takiego rozwizania, jakie
dokonao si w tym roku i nastpnych. Jeszcze w listopa-
dzie 1938 r., tu po pogromach tzw. nocy krysztaowej,
Heydrich przewidywa, e pozbywanie si ydw potrwa
10 lat! Jeszcze w 1940 r. rozwaane byy na serio koncep-
cje osadzenia wszystkich ydw w rezerwacie midzy
Wis a Bugiem bd o deportacji przy sprzyjajcych
dla Niemcw warunkach na Madagaskar. Bynajmniej
nie po to, by tam rozkwitali. Planowano wyniszczenie,
ale jeszcze nie gwatown eksterminacj.
Susznie zwraca historyk Christian Gerlach uwag, e
decyzja o eksterminacji nie zapada jednorazowo, lecz
krok po kroku, obszar po obszarze. Ale niesychanie
brutalna, niesychanie zacita, niesychanie krwawa
wojna z Rosj sowieck uwolnia hamulce, wprowadzaa
w ruch dodatkowe fale nienawici i wciekoci. A u sa-
mego Hitlera i jego wity swoiste uczucie ulgi. Tu przed
operacj Barbarossa Hitler napisa do Mussoliniego:
Znowu czuj si duchowo wolny. Partnerstwo ze Zwiz-
kiem Sowieckim () stao w sprzecznoci z moim wy-
chowaniem, pogldami i dotychczasowymi zobowiza-
niami. Jestem teraz szczliwy, e uwolniem si od tych
duchowych cierpie.
wietny (moe najlepszy) znawca Hitlera Ian Kershaw
y
nader trafnie napisa, e podjta pod koniec 1940 r. de-
cyzja o rozbiciu w nastpnym roku Zwizku Sowieckiego
dawaa now szans i powodowaa jeszcze wiksz rady-
kalizacj. Teraz kuszca perspektywa ostatecznego roz-
wizania sprawy terytorium, na ktrym europejscy ydzi
mieli wymrze na arktycznych pustkowiach ZSRS, zaz-
biaa si z planami wyniszczajcej wojny, w ktrej na y-
dw, uwaanych za si napdow bolszewizmu, i mia-
a niemiecka armia, a na jej tyach Einsatzgruppen policji
bezpieczestwa miay ogosi na nich sezon owiecki. Ta
trajektoria musiaa prowadzi do ludobjstwa.
A w 1942 r. Goebbels zapisa w swo-
im dzienniku: To walka na mier
i ycie midzy ras aryjsk a ydow-
skim mikrobem. Innemu rzdowi,
innej wadzy zabrakoby odwagi, by
zaj si t kwesti i raz na zawsze j
rozwiza. Rwnie w tej materii fh-
rer okaza si nieustraszonym pionie-
rem i rzecznikiem radykalnego roz-
wizania. A wanie takiego wymaga
obecna sytuacja, jest ono zatem nie-
uniknione. Chwaa Bogu, trwa wojna
i moemy sign po rodki, ktrych
nie moglibymy zastosowa w czasie
pokoju. Musimy w peni je wykorzy-
sta.
Niestety, wykorzystali. Skoro Hitler
a w jego imieniu Gring i Himmler
dali zgod na eksterminacj, mo-
na ju byo zapali zielone wiato
dla opracowania, na niszym szczeb-
lu, pod przywdztwem Heydricha,
planu techniczno-logistycznego Za-
gady. Nastpio to na konferencji
w Wannsee, podberliskiej miejsco-
woci, 20 stycznia 1942 r.
MAhlAh 10h8kl
wsk|e
ke||et tma-
steae prtet
e66t|a| !!
6e rete|raa|a
s| prte6 eq-
tekac[, '.,+.+
,'.'+., .+ ||..:,
||.+|.+ .,'.+-
.+ ,.: ::m+.+
+.'+ '|..m+
`' ..1..+ `+` .
106
Z BogIem
Wszystkich Swiqtych Bosyjskich. Hltlerowskle Nlem-
cy zaatakowaly Zwlqzek Sowleckl w dnlu, na ktory w prawo-
slawnym kalendarzu llturglcznym przypada wszystklch Swl-
tych Posy[sklch. Na czele Nlemlec stal czlowlek ochrzczony
w Kosclele rzymskokatollcklm, ale [uz od wczesne[ mlodoscl
nlm gardzqcy, podobnle [ak Zydaml. Na czele ZSPS stal byly
uczen prawoslawne[ szkoly paraflalne[ l student semlnarlum
duchownego w Gruz[l, usunlty z nlego za zalnteresowanle
dzlelaml Marksa l Darwlna. Panstwa, ktoryml rzqdzlll zelaznq
rkq, nle tolerowaly zadnych form zorganlzowane[ opozyc[l,
w tym ze strony organlzac[l rellgl[nych.
|stotna roznlca polegala na tym, ze w panstwle bolszewl-
kow walka z rellglq trwala [uz od l9l7 r. l przybrala postac to-
talnego nlszczenla wszelklch prze[awow materlalnego l du-
chowego swlata rellgll na czele z chrzescl[anstwem, czyll
przede wszystklm prawoslawla l Cerkwl. Chodzllo o wyma-
zanle rellgll takze w sensle swlatopoglqdu uznanego za prze-
szkod na drodze modernlzac[l panstwa l spoleczenstwa
wedlug wyobrazen bolszewlkow.
Koldbordcjd i opr chrzecijdn w III Bzeszy.
System hltlerowskl zaczql dzlalac z calq mocq w l933 r., czyll
l6 lat poznle[ nlz radzleckl. Dqzyl do rozblcla l zwasallzowa-
nla nlemlecklch chrzescl[an, ale Kosclo-
ly protestanckle, luteranskl l kalwlnskl,
l Kosclol rzymskokatollckl w ||| Pzeszy
nadal mogly funkc[onowac, choc pod
bacznym oklem funkc[onarluszy nazl-
stowsklch. w ruchu hltlerowsklm krzy-
zowaly sl rozne postawy wobec rellgll:
neopoganska fascynac[a mltaml l rytaml
germansklml, nlenawlsc do tradycy[nych
Kosclolow chrzescl[ansklch podplera[q-
ca sl antychrzescl[ansklml wqtkaml fllo-
zofll Nletzschego, proby stworzenla pro-
hltlerowsklego Kosclola panstwowego.
Hltler zaostrzal polltyk antykosclelnq stopnlowo. Na[-
plerw pozyskal katollkow nlemlecklch dzlkl podplsanlu
konkordatu z watykanem w l933 r. Ten krok byl korzystny
dla Kosclola katollcklego, bo wzmacnlal [ego status praw-
ny, ale ostro krytykowany przez czsc oplnll katollckle[,
ktora odrzucala ldeologl l praktyk narodowego soc[all-
zmu. w l934 r. nlemleccy protestancl utworzyll tzw. Kos-
clol wyznawcow, sprzeclwla[qcy sl popleranlu hltleryzmu.
wybltnyml postaclaml tego ruchu byll pastorzy Martln Nle-
mller (l892-l984), osadzony w l937 r. w obozle koncen-
tracy[nym, l [ego uczen Dletrlch 8onhoeffer (ur. l906), bez-
skutecznle apelu[qcy o uchylenle antyzydowsklch ustaw
norymbersklch, stracony w kwletnlu l945 r. pod zarzutem
udzlalu w splsku na zycle Hltlera. Kslqdz katollckl l pro-
boszcz katedry berllnskle[ 8ernard Llchtenberg (l875-l943)
glosll kazanla przeclwko przesladowanlu Zydow, zmarl
w drodze do obozu koncentracy[nego (na oltarze wynlosl
go 1an Pawel ||).
1ednak generalnle duchownl l swleccy wszystklch wy-
znan okazall sl podatnl na hltlerowskl nac[onallzm l anty-
semltyzm. Kledy Hltler w l939 r. zaatakowal Polsk, na[bar-
dzle[ katollckl kra[ Luropy, l podzlelll sl nlm z atelstycznq
Pos[q sowleckq, Kosclol katollckl w Nlemczech wzywal zol-
nlerzy wehrmachtu do calkowltego poswlcenla sl fuhrero-
wl. Z drugle[ strony, ten sam Kosclol z powodzenlem wystqpll
publlcznle przeclwko hltlerowskle[ ekstermlnac[l nleuleczal-
nle chorych l umyslowo uposledzonych w latach l940-4l.
A paplez Plus X|, ktory zawarl konkordat z Hltlerem, wydal
w l937 r. spec[alnle po nlemlecku encykllk ,Mlt brennen-
der Sorge potpla[qcq ldeologl l praktyk nazlzmu.
Ekstermindcjd religii w ZSBB. w panstwle stall-
nowsklm Kosclol prawoslawny zostal nlemal calkowlcle unl-
cestwlony. U progu rewoluc[l bolszewlckle[ w cesarstwle
rosy[sklm wyznawcow prawoslawla obllczano na sto kllka-
nascle mlllonow, prawoslawnych duchownych bylo 65 tys.,
mnlchow l mnlszek 90 tys., kosclolow paraflalnych 48 tys.,
szkol w posladanlu Cerkwl 40 tys. Potga, ale potga w so-
[uszu z caratem, wlc dla bolszewlkow nle do przy[cla. |ch
polltyka wobec Cerkwl polegala na metodycznym ogranl-
czanlu [e[ wplywu na spoleczenstwo. Z [edne[ strony przez
antykosclelne ustawy: nac[onallzac[ ma[qtku, odbleranle
szkol wszelklego typu, oddzlelenle Kosclola od panstwa, na-
kaz gloszenla kazan wylqcznle rellgl[nych, a z drugle[ przez
wspleranle rozlamow w Cerkwl (tzw. Zywa Cerklew) l tworze-
nle organlzac[l programowo antyrellgl[nych (Zwlqzek wo[u-
[qcych 8ezboznlkow).
Cerklew probowala sl bronlc, ldqc na ustpstwa. w l927 r.
zwlerzchnlk Kosclola prawoslawnego Pos[l metropollta Ser-
glusz (Slergle[ Stragorodskl[, l867-l944) oglosll akt lo[alnoscl
wobec wladzy radzleckle[. Mlmo to repres[e trwaly. Duchow-
nl l dosto[nlcy byll wlzlenl, zsylanl do lagrow, torturowanl
l zabl[anl. Serglusz, usllu[qc ratowac Kosclol, wezwal ksl-
zy do wsparcla akc[l kolchozowe[, a zarazem protestowal
przeclwko zamykanlu swlqtyn, usuwanlu dzwonow l krzy-
zy. w l93l r. w Moskwle zostala zburzona cerklew Chrystusa
Zbawlclela postawlona [ako wotum dzlkczynne za zwycl-
stwo nad wo[skaml Napoleona w l8l2 r.
wladze w l932 r. ogloslly tzw. plclolatk antyrellgl[nq.
wlara w 8oga mlala znlknqc do l937 r. Cerkwle zamlenlano
w sta[nle, magazyny, sale koncertowe, muzea atelzmu al-
bo wysadzano w powletrze. Paplez Plus X| oglosll encykll-
q t aam|,
p|erwst 6t|e
e|ra6 aeweqe
ke|chstaqa,
, |...m|.:
'.|':.+, '.1+m,
.` m+..+ ``` .
'..:,
|aster Mart|a
N|em||er,
|. , ..'..:...
'. . '+.'+.,
1.: |+| +-
1., . ``. .
,+' .,| |..-
.+ |. '..|+
',.+..., ,-
|,.+,,.: '.|-
':.,m, '..:..:.
`+' .
107
8ar |ar as s a
k ,Dlvlnl redemptorls potpla[qcq bezbozny komunlzm.
w [ednym tylko l937 r. zburzono 6l2 cerkwl, a zamknlto
lch bllsko 30 tys., a takze 240 kosclolow katollcklch, 6l prote-
stancklch, ll5 synagog, ll0 meczetow. Aresztowano 60 bl-
skupow, zmarlo 27, czsc z nlch zostala rozstrzelana lub za-
mordowana. Obllcza sl, ze w latach l9l8-39 zamordowano
w ZSPS ok. 42-45 tys. osob duchownych. Cerklew praktycz-
nle zostala sparallzowana l odlzolowana od spoleczenstwa
lub zeszla do podzlemla, w ktorym trwala dzlkl poswlce-
nlu czscl wlernych stara[qcych sl zastqplc aresztowanych
lub zamordowanych duchownych w posludze rellgl[ne[. Ge-
neralnle [ednak plan plcloletnl na odclnku walkl z Kosclo-
lem wladze mogly uznac za zreallzowany. Na przelomle lat
trzydzlestych l czterdzlestych na wolnoscl pozostawalo za-
ledwle ok. 3 tys. kslzy l kllku blskupow, otwartych dla wler-
nych bylo ponad l200 cerkwl.
Po aneks[l przez Arml Czerwonq wschodnlch wo[e-
wodztw Pzeczpospollte[, kra[ow nadbaltycklch l 8esarabll
w latach l939-40 w nowych granlcach panstwa radzleckle-
go znalazlo sl kllka mlllonow wlernych nledotknltych re-
pres[aml oraz nleznlszczone struktury kosclelne: 3 tys. cerkwl
l ponad l600 kslzy. Nlm wladze zdqzyly w pelnl zastosowac
wobec nlch te same metody co w glbl ZSPS, wybuchla wo[-
na z ||| Pzeszq.
Kompromis Stdlind z Cerkwiq. Uderzenle Nlemlec
na panstwo radzleckle bylo szoklem dla wladz l dla spole-
czenstwa, ktore zylo w przekonanlu, wzmacnlanym przez
propagand, ze Hltler tak daleko sl nle posunle, a Zwlqzek
Padzleckl [est nle do pokonanla. Zaraz po ataku Stalln nle
przemowll do obywatell (art. s. 88). Glos zabral natomlast
metropollta mosklewskl Serglusz. w plerwszych godzlnach
po napascl oglosll llst pasterskl, w ktorym wezwal do obro-
ny o[czyzny l wlary. 25 czerwca odprawll uroczyste nabozen-
stwo w lntenc[l zwyclstwa Pos[l.
Gdy Stalln odezwal sl wreszcle dzleslc dnl po lnwa-
z[l, przemowlenle radlowe rozpoczql od slow ,towarzysze
l obywatele, lecz zaraz dodal: ,bracla l slostry. Mlal potem
powledzlec do zachodnlego dyplomaty: ,Ludzle nle bdq
walczyll za nas, komunlstow, ale bdq walczyll za Matuszk
Posl[.
Serglusz l metropollta lenlngradzkl Aleksy w plerwszych
mleslqcach wo[ny kontynuowall polltyk wspleranla pan-
stwa w tym, co wladze nazwaly wlelkq wo[nq o O[czyzn
(O[czyznlanq), nawlqzu[qc do wo[ny z Napoleonem w l8l2 r.
O o[czyzn, a nle o komunlzm. Dosto[nlcy potplll tych bl-
skupow prawoslawnych 8lalorusl l Ukralny, ktorzy wltall
wo[ska nlemleckle. 1ednoczesnle Cerklew w ZSPS wezwala
wlernych do zblorkl funduszy na bron dla wo[ska. Metropoll-
ta Serglusz wychodzll z zalozenla, ze aby narod zdolal prze-
trwac, musl ocalec panstwo, l ze komunlscl nle wrocq [uz po
doswladczenlach wo[ny do polltykl antyrellgl[ne[. Ze skla-
dek wlernych sformowano [ednostk pancernq Dymltr Don-
skl l eskadr lotnlczq Aleksander Newskl. Pormac[e te zostaly
poblogoslawlone przez duchownych, zolnlerzom pozwolo-
no odbywac praktykl rellgl[ne l noslc krzyzykl.
w l942 r. ([uz po zalamanlu sl hltlerowsklego planu 8ar-
barossa) wladze pozwollly obchodzlc obywatelom prawo-
slawnq wlelkanoc, wstrzymu[qc kampanl antyrellgl[nq.
w stycznlu l943 r. Cerklew otrzymala zgod na otwarcle
kont bankowych, co oznaczalo uznanle Kosclola prawo-
slawnego za osob prawnq. Na kontach mlaly byc groma-
i przeciw Bogu
dzone srodkl od wlernych na
potrzeby obronnoscl panstwa.
Za apogeum wo[enne[ fazy
stosunkow ZSPS-Cerklew uwa-
za sl przy[cle przez Stallna
4 wrzesnla l943 r. metropollty
Serglusza wraz z dwoma lnnyml
dosto[nlkaml tego Kosclola.
Cend przetrwdnid Cer-
kwi. Doszlo wowczas do poro-
zumlenla, ktore zapewnllo Cer-
kwl przetrwanle. Stalln oblecal
ode[scle od repres[l antyrellgl[-
nych, otwarcle tyslcy cerkwl,
uwolnlenle czscl duchownych
w zamlan za lch pelnq lo[alnosc
wobec panstwa radzlecklego.
Cztery dnl poznle[ Serglusz zo-
stal wybrany przez blskupow
na patrlarch mosklewsklego,
glow Kosclola prawoslawnego
w ZSPS. w llstopadzle, w rocz-
nlc rewoluc[l bolszewlckle[,
odprawll msz dzlkczynnq za
zdobycle Kl[owa przez Arml
Czerwonq. Po smlercl Serglusza (l944 r.) [ego nastpcq
synod blskupow prawoslawnych wybral na poczqtku
l945 r. metropollt lenlngradzklego Aleksego (l877-
l970). Kontynuowal on kompromlsowq llnl Serglusza.
Po wo[nle repres[e rzeczywlscle oslably, ale oflc[alne
prawoslawle pozostalo na marglnesle az do upadku
ZSPS.
A0AM 8Z081klTl|Z
|atr|archa
!erq|ast, ,.:'+-
1.+.+ 1|,.'.+
:.'.:. .,+.|+
,+.|. ..:.'.:
. '.:''.:, ',..:
..+.:,
Cterweaearm|sc| p|6ra[ meaastr
s|meaewsk| w Meskw|e, `.' .
!m|e||ka re||q|[aa aa 6eta|ach
amaa6arewaa|a Wehrmachta.
108
Somostonowlenle norodw to kontrre-
wolucjo. W praktycznym dziaaniu wadz bolszewi-
ckich i potem sowieckich uwidocznia si tendencja do ob-
jcia wsplnymi granicami jak najwikszej czci dawnego
imperium Romanoww. Wane byy dla Moskwy zarw-
no kaukaska ropa nafowa, jak i ukraiski wgiel kamienny
oraz bogactwa Syberii. Dlatego te pastwo sowieckie pro-
wadzio polityk wewntrzn podobn w zaoeniach do
podstawowych kanonw polityki carskiej. Liczyo si poo-
enie strategiczne, obszar kraju i jego bogactwa, a nie ludy
to pastwo zamieszkujce. Std te utrzymaniu w posu-
szestwie narodw ZSRS suyy m.in. kolejne deportacje,
terror policyjny, a take niczym nieuzasadniona surowo
i represyjno sowieckiego prawa i premiowanie donosi-
cielstwa. Miao to ukrci w zarodku kady przejaw inne-
go mylenia i dziaania ni aprobowane przez sowieckie
pastwo. I cho wrd pierwszych dekretw bolszewikw
bya ogoszona 15 listopada 1917 r. przez Rad Komisarzy
Ludowych Deklaracja Praw Narodw Rosji, przewiduj-
ca prawo do swobodnego samookrelenia narodw a do
oderwania si i utworzenia samodzielnego pastwa wcz-
nie, to jednak leninowska interpretacja takich de nie-
J a r o s a w
G d a s k i
Dla wielu narodw zniewolonych przez stalinizm
atak Hitlera na ZSRS rodzi dylemat: czy i w jakim
zakresie uzna nazistw za sojusznikw wasnej
sprawy spoecznej i narodowej?
podlegociowych zostaa dobitnie wyoona przez Lwa B.
Kamieniewa na II zjedzie Komunistycznej Partii (bolsze-
wikw) Ukrainy w lipcu 1918 r.: Haso samostanowienia
narodw przeksztacio si w narzdzie kontrrewolucji.
Takie podejcie pozwalao bolszewikom na podjcie
interwencji w kadym z powstaych na gruzach caratu
organizmw pastwowych, ktrych wadze deklaroway
niezaleno od Rosji lub wrogo wobec bolszewikw,
a take dawienie jakichkolwiek dziaa niepodlego-
ciowych wrd grup narodowociowych i spoecznych
mieszkajcych w granicach ZSRS. Nic w tym wzgldzie
si nie zmienio, gdy Stalin z Hitlerem podzielili si stre-
fami wpyww w Europie.
Aneksje 1940 r. O sowieckiej okupacji ziem pol-
skich piszemy w innym miejscu (art. s. 47). Na pozosta-
ych wieo przyczonych terenach (art. s. 42) nastpowa-
y w przyspieszonym tempie te same zjawiska, ktre wcze-
niej miay miejsce w gbi ZSRS. Bya to przede wszystkim
zmiana struktury spoecznej, przeprowadzana najczciej
poprzez pauperyzacj bogatszych warstw spoeczestw,
ktre na skutek automatycznego przeniesienia sowieckich
Tra
majaa wraa
Na|r
letst
6e |eka|ach
e66t|a|w
pe||c[|
pe ta[c|a
repa|||-
k| prtet
N|emcw,
'.,+.+,
'.,.:. `+
109
8ar |ar as s a
wzorcw ustrojowych traciy naturalne rda utrzymania
i pozycj spoeczn. Zniesienie prywatnej wasnoci znie-
chcao do nowej wadzy nie tylko przemysowcw i po-
siadaczy, ale przede wszystkim chopw, i to nie tylko tych,
ktrzy posiadan ziemi utracili, ale rwnie i tych, ktrzy
spodziewali si otrzyma j w wyniku reformy rolnej. Te-
raz musieli oni pracowa w gospodarstwach pastwowych
(sowchozach) lub odda swoj ziemi do spdzielni pro-
dukcyjnych (kochozw). W 1940 r. na terenach Zachod-
niej Biaorusi byo ju 1115 kochozw, a wiosn 1941 r.,
wedug optymistycznych meldunkw sanych do Moskwy,
cakowicie wyeliminowano gospodarstwa indywidualne.
Zostaa zakazana dziaalno wielu organizacji spoecz-
nych i kulturalnych oraz wszystkich partii, z wyjtkiem ko-
munistycznych, ktrych czonkowie, po weryfkacji, zosta-
li wczeni do WKP(b). Aresztowano i wywieziono w gb
ZSRS byego premiera Litwy Antanasa Merkysa oraz mi-
nistra spraw zagranicznych Juozasa Urbysa. Podobny los
spotka prezydentw otwy Karlisa Ulmanisa i Estonii
Konstantina Ptsa. Na przyczonych terytoriach rozpo-
cz si terror policyjny, przygotowano rwnie akcje de-
portacyjne rnych grup ludnoci uznawanych za tzw. ele-
menty antysowieckie. Do chwili rozpoczcia dziaa wo-
jennych (Barbarossa) wywieziono ok. 25,5 tys. osb.
Dopki na terenach zaanektowanych przez ZSRS stacjo-
nowaa Armia Czerwona, sprawnie dziaay milicja i su-
by specjalne mao kto myla o podjciu jakichkolwiek
dziaa skierowanych przeciwko nowej wadzy. Jednake
niemal od dnia rozpoczcia operacji Barbarossa sytuacja
ta zacza si zmienia. Na terenach zajmowanych przez
Wehrmacht lub niedugo przed spodziewanym nadejciem
armii niemieckiej miay miejsce nie tylko akty buntu prze-
ciwko wadzy Sowietw, ale i prby utworzenia rzdw na-
rodowych lub zarzdw terenowych.
Polocy. Polacy nie podjli zorganizowanych dziaa
u boku Niemcw. Pojedyncze prby przejmowania lo-
kalnej wadzy czy odzyskiwania utraconego majtku nie
przybray charakteru masowego. Mogo to by spowo-
dowane dowiadczeniami z wojny 1939 r. i stosunkiem
III Rzeszy do spoeczestwa polskiego. Dziaaa legalna
wadza na wychodstwie, ktra prowadzia walk prze-
ciwko Niemcom. Rzd Wadysawa Sikorskiego podpisa
30 lipca 1941 r. porozumienie z Moskw i w ten sposb
Stalin sta si sojusznikiem RP. W tych warunkach pod-
jcie szerszych dziaa antysowieckich mogo by ode-
brane jako wystpienie po stronie III Rzeszy.
BloIoruslnl. Podczas I wojny wiatowej wczesne
dziaania niemieckie doprowadziy do zwoania I Kon-
gresu Biaoruskiego, ktry zintensyfkowa budowanie
tosamoci narodowej. Jednak nadal dua cz Biaoru-
sinw odczuwaa siln wi etniczn i religijn z Rosjana-
mi. Dlatego te niemal nie zanotowano tu jakichkolwiek
wystpie przeciwko wadzy sowieckiej. Po wkroczeniu
Niemcw Biaorusini, acz z duymi oporami, zaczli two-
rzy lokaln administracj i policj. Z nieco wikszym za-
paem przystpili do reprywatyzacji ziemi, ale tu z kolei
Niemcy nie wykazywali chci podziau sowchozw i ko-
chozw, ktre miay im zapewni utrzymanie kontroli nad
produkcj ywnoci na potrzeby frontu i zaplecza.
Lltwlnl. Postawa w boju batyckich korpusw tery-
torialnych (utworzonych z wojsk republikaskich, wcie-
lonych do Armii Czerwonej po aneksji Estonii, otwy
i Litwy), ktrych onierze w wikszoci unikali walki
z Niemcami i oddawali si do niewoli, pokazaa, jak sabe
i powierzchowne byo zakorzenienie sowieckich porzd-
kw w tych spoeczestwach. Po wkroczeniu wojsk nie-
mieckich, w lipcu 1941 r., oprcz jednostek o charakterze
samoobrony, zaczy powstawa rnego rodzaju organi-
zacje cywilne (gwnie o charakterze administracyjnym),
ktrym miejscowi usiowali nada znaczenie polityczne.
Litwini, w kraju i na emigracji, traktowali najazd nie-
miecki na ZSRS jako fakt korzystny dla siebie. Liczono na
restytucj pastwa litewskiego, a co najmniej na taki sta-
tus Litwy, jaki miaa Sowacja. Wyrnia si w takim po-
dejciu Front Aktywistw Litewskich, ktry powsta 17 li-
stopada 1940 r. w Berlinie, grupujc przedstawicieli wik-
szoci przedwojennych partii litewskich. Litewscy aktywi-
ci stworzyli jednostki partyzanckie, ktre, zasilone przez
ochotnikw spord miejscowej ludnoci i dezerterw z li-
tewskiego Korpusu Terytorialnego Armii Czerwonej, po-
dejmoway walk z wojskami sowieckimi. Do ich spekta-
kularnych sukcesw naleao np. zajcie w Kownie budyn-
kw rzdowych i rozgoni radiowej. Front Aktywistw
Litewskich przygotowa te kadry wojskowe, ktre wraz
z Niemcami, a czsto i przed nimi, wkroczyy na Litw.
W dniu agresji III Rzeszy na ZSRS wybucho w Kownie
powstanie antysowieckie, majce potwierdzi aspiracje
niepodlegociowe Litwinw i ich gotowo do wspdzia-
ania z Niemcami. Jednake wszelkie samodzielne prby
tworzenia miejscowych reprezentacji politycznych zosta-
y przez Niemcw zastopowane. Taki los spotka tzw. rzd
tymczasowy, utworzony z inicjatywy ostatniego posa re-
publiki w Niemczech Kazysa kirpy. Na czele gabinetu sta-
y y y j y y g p
n Jouzas Ambrazaviius. Rzd ten rozpocz organizacj
wasnego aparatu pastwowego na wzr przedsowiecki.
Niemcy tolerowali to przez 43 dni, czyli przez okres
zarzdu wojskowego. 5 sierpnia rzd zosta zlikwidowa-
ny na polecenie z Berlina. Dotychczas stworzone struk-
tury litewskie wczono do budowanej od nowa admi-
nistracji pod kontrol Niemiec. Wykorzystujc kadr
przedwojennego Zwizku Strzeleckiego (Lietuvos auliu
j p y y j
Sajunga szaulisi), latem 1941 r. stworzono 24 bataliony
le|a|ert ||tew-
sk| t |ata||e-
aw samee|re-
a prewa6t|
qrap l6w
6e prac, '.,.:.
`+` .
6rapa ||a|era-
sk|ch echeta|-
kw 6e wa|k|
t w|a6t sew|e-
ck, `+` .
110
samoobrony, liczce w sumie 250 ofcerw oraz 13 tys.
podofcerw i szeregowych, umundurowanych w unifor-
my armii republikaskiej, co miao stwarza wraenie
odtwarzania narodowych si zbrojnych. Cz tych bata-
lionw w pierwszej poowie 1942 r. zostaa przemiano-
wana na jednostki policyjne, a reszt rozwizano.
Lotysze. Wieczorem 1 lipca 1941 r., w dniu wkrocze-
nia Wehrmachtu do Rygi, w budynku dawnego Klubu
otewskiego pod przewodnictwem pk. Ernestsa Kre-
imanisa zebrali si dziaacze organizacji spoecznych
i politycznych z okresu republikaskiego oraz ofcerowie
armii otewskiej w celu wyonienia rzdu tymczasowe-
go. Zebranie ukonstytuowao si w otewskie Centrum
Organizacyjne, ktre zaproponowao na premiera bye-
go ministra Bernhardsa Einbergsa. Jednake odpowie-
dzialny za polityk wewntrzn na otwie, dowodzcy
niemieck grup operacyjn A policji bezpieczestwa
(Einsatzgruppe A) SS-brigadefhrer Walther Stahlecker
odmwi uznania tej inicjatywy.
Dziaalno o charakterze politycznym dopiero pniej
mogli podj wyznaczeni przez Niemcw czonkowie za-
rzdu krajowego i zarzdw terenowych. Utworzono tzw.
Rad Zaufania, ktrej przedstawicielem przy dowdcy ob-
szaru tyowego Grupy Armii Pnoc zosta pk Aleksander
Plensners. Zarzd Krajowy (Landeseigene Verwaltung Let-
tlands), pniejszy Dyrektoriat, powsta w grudniu 1941 r.
Jego przewodniczcym zosta (formalnie dopiero od lu-
tego 1944 r.) dyrektor spraw wewntrznych gen. Oskars
Dankers. Zarzdowi powierzono sprawy ekonomii, fnan-
sw, edukacji, sprawiedliwoci, transportu i kontroli. Ge-
neralny komisarz w Rydze dr Otto Heinrich Drechsler do-
piero 16 marca 1944 r. uzna Dyrektoriat za ofcjalne ciao
reprezentujce nard otewski.
Ukrolncy. W dniu agresji niemieckiej na
Zwizek Sowiecki zebra si w Krakowie ukra-
iski Kongres Zjednoczenia Narodowego. 113
delegatw reprezentujcych rne krgi dzia-
aczy politycznych powoao Ukraiski Komi-
tet Narodowy, ktry ogosi manifest o utwo-
rzeniu zjednoczonego pastwa ukraiskiego.
Tre manifestu przedstawiono generalnemu
gubernatorowi Hansowi Frankowi. Komi-
tet powoa rwnie komisje resortowe i za-
powiedzia utworzenie ukraiskiego rzdu.
Przewodniczcym zosta gen. Wsiewood Pe-
tryw, a jego zastpcami Dmytro ewykyj z Ukraiskie-
go Narodowo-Demokratycznego Zjednoczenia (UNDO)
oraz Woodymyr Horbowyj z banderowskiej frakcji Or-
ganizacji Ukraiskich Nacjonalistw (OUN). Jednake
pierwsza prba wywoania powstania we Lwowie, podjta
przez OUN, zakoczya si niepowodzeniem. 25 czerwca
NKWD krwawo stumio poczynania Ukraicw.
Tu po wkroczeniu wojsk niemieckich do Lwowa Or-
ganizacja Ukraiskich Nacjonalistw (frakcja banderow-
cw) ogosia 30 czerwca 1941 r. powstanie ukraiskiej
pastwowoci oraz powoaa rzd (Pierwsz Krajow
Wadz), na ktrego czele stan Jarosaw Steko-Kar-
bowycz. Gabinet ten 11 lipca 1941 r. zosta rozpdzony
przez Niemcw. Ministrw aresztowano. Represje do-
tkny ukraiskich dziaaczy politycznych. Aresztowano
Stepana Bander. Komitet zaprzesta dziaania, chocia
formalnie si nie rozwiza.
Kozocy. W pocztkach operacji Barbarossa ferment
ogarn tereny zamieszkane przez Kozakw. Byli oni
jedn z warstw spoecznych, ktra utracia najwicej po
wprowadzeniu wadzy sowieckiej. Do czasw rewolucji
i wojny domowej stanowili wyodrbnion grup spo-
eczn, suc we wasnych oddziaach wojskowych,
rzdzc si wasnymi prawami. Wadza Sowietw na-
ruszya te tradycje.
Niemiecki rozkaz z 5 listopada 1941 r. znosi dotychcza-
sowy zarzd bolszewicki i wprowadza ustrj atamaski.
W kozackich stanicach, pod przewodnictwem dawnych
(z wojny domowej) lub nowo wybranych atamanw, zacz
odradza si kozacki stan. Wszystkie te wadze usioway
stworzy rwnie wasne siy wojskowe lub policyjne, ktre
pozwoliyby obroni osignity stan posiadania.
Horody Koukozu. Miejscowi naczelnicy czsto
po prostu polecali swoim podwadnym tworzenie od-
dziaw walczcych u boku wrogw naszych wrogw.
Zacht byo zwalnianie przez Niemcw z niewoli je-
cw miejscowego pochodzenia. Pewn rol odegrali rw-
nie dziaacze emigracyjni i ukrywajcy si przez niemal
20 lat politycy i dowdcy z czasw I wojny wiatowej
i wojny domowej, ktrzy, uzyskawszy uprzednio zgod
wojskowych i politycznych wadz niemieckich, pojawili
si we wsiach i chutorach, organizujc ludno do walki
przeciwko dotychczasowej wadzy. W Szacharze (ww-
czas Mikojan-Szacharze) w karaczajskim obwodzie au-
tonomicznym istnia lokalny orodek z Madirem Kocz-
karowem na czele. Podobne struktury, z duym udzia-
em emigrantw, stworzono rwnie w Nalcziku (Kabar-
dyno-Bakarska ASRR), gdzie rzdy obj Selim Zedow.
Niemcy szybko zdali sobie spraw z korzyci, jakie
mog odnie z tego poruszenia wrd narodw podbija-
nego ZSRS. Zapady decyzje o otwarciu wity wyzna
chrzecijaskich i mahometaskich. Zgodzono si na
reprywatyzacj poprzez likwidacj kochozw i sowcho-
zw, zwaszcza na terenach pasterskich. Armia zgodzia
si traktowa te ziemie i ich mieszkacw jako sprzymie-
rzecw; miaa respektowa wasno prywatn i paci
za rekwirowane produkty, szanowa odrbno kulturo-
w i godno miejscowej ludnoci, a zwaszcza kobiet.
Powrt do tradycyjnych sposobw ycia oraz prze-
strzeganie przez Niemcw wyznawanych przez grali
wartoci oddziayway rwnie na tereny pozostajce
pod wadz sowieck. W Czeczeno-Inguskiej ASRS, kt-
ra nie znalaza si pod niemieck okupacj, nasiliy si
dziaania zbrojnych grup antysowieckich, powstajcych
w znacznym stopniu bez pomocy i udziau Niemcw.
Bosjonle. Podobne organizmy administracyjno-po-
lityczne powstaway rwnie wrd Rosjan. Pod Bria-
skiem in. Konstantin P. Woskobojnik utworzy rodzaj
samorzdowej enklawy, gdzie podzielono pomidzy
mieszkacw skolektywizowan ziemi, zbrojono si
w porzucon przez czerwonoarmistw bro i zaprowa-
'..:,
Keastaat|a
Weske|e[a|k .,-
'.,|+| ...:.'
|.m.. :...:, 1
|..:..+ +m.,-
1.:, :.''+., ,1
..+.'.:m
|ew|taa|e Wehr-
machta w eke-
||cach |e|taw
aa 0kra|a|e,
'+| `+` .
111
8ar |ar as s a
dzono wasny porzdek. Woskobojnik ogosi 25 pa-
dziernika 1941 r. manifest wasnej partii o nazwie Wi-
king, w ktrym informowa, e Niemcy uwaaj za naj-
waniejsze zadanie walk z bolszewizmem i utworzenie
nowego pastwa rosyjskiego w oparciu o Trzeci Rzesz.
Nastpca Woskobojnika, Bronisaw Kamieski, do swo-
ich onierzy i cywilnych mieszkacw okrgu wygasza
mowy o wielkiej Rosji pod wasnym kierownictwem.
Formocje zbrojne u boku Hlemcw. Najja-
skrawszym przejawem wrogoci wobec ZSRS bya jednak
walka zbrojna u boku Niemcw. Najbardziej spektaku-
larnym faktem pierwszych miesicy wojny byo przejcie
w sierpniu 1941 r. niemal w caoci na stron Niemcw
43. puku strzelcw ze 155. Dywizji Strzeleckiej, dowo-
dzonego przez majora Iwana N. Kononowa. Za Konono-
wem poszli nie tylko prawie wszyscy ofcerowie, podof-
cerowie i szeregowcy, ale i cz ofcerw politycznych.
Puk ten z czasem przeksztaci si w 5. puk kozakw
doskich, a Kononow awansowa do stopnia niemie-
ckiego pukownika i dowdcy brygady w XV Korpusie
kozackim SS. Czsto Niemcom poddawali si czerwono-
armici, ktrzy utracili moliwo przebicia si z okr-
enia do swoich.
W latach 194145 przez szeregi jednostek zbrojnych
w skadzie Wehrmachtu, Wafen SS i policji przeszo po-
nad 1,2 mln obywateli ZSRS (co stanowio ok. 8 proc.
ogu onierzy walczcych w czasie II wojny wiato-
wej w niemieckich mundurach). Z tego w armii suy-
o ich ok. 800 tys., w policji ok. 300 tys. i w Wafen SS
ok. 150 tys. Spord nich najwiksze liczbowo grupy
stanowili Rosjanie (ok. 310 tys.), Ukraicy (ok. 220 tys.)
i narody turkmeskie (ok. 180 tys.), a najmniejsze Tata-
rzy krymscy (ok. 20 tys.) i Kamucy (ok. 5 tys.).
Jako pierwsi pojawili si w niemieckich jednostkach
wojskowych tzw. ochotnicy pomocniczy (Hilfswilligen).
Penili oni sub pomocnicz (Hilfsdienst) jako woni-
ce, kierowcy, furmani, tragarze. Oprcz nich byy rw-
nie jednostki bojowe formowane na zapleczu frontu
z jecw i ochotnikw pod ogln nazw Osttruppen.
Na podstawie rozkazu z 29 maja 1943 r. wprowadzono
dla nich rozpoznawcze oznaki naramienne okrelajce
pochodzenie narodowe onierzy. Jednostki rosyjskie
nosiy tarcze Rosyjskiej Armii Wyzwoleczej (Russkaja
Oswoboditelnaja Armia, ROA), a ukraiskie Ukrai-
skiej Armii Wyzwoleczej (Ukrainske Vyzvilne Vijsko,
UVV). Bya to jednake propagandowa fkcja. Armie ta-
kie nigdy nie powstay, a dowdcom tworzcym w ostat-
nich tygodniach II wojny formacje narodowe nigdy nie
udao si zgromadzi pod swoimi rozkazami wszystkich
jednostek, w ktrych suyli ich rodacy.
Natomiast pocztkw rzeczywistej Rosyjskiej Armii
Wyzwoleczej i pniejszych Si Zbrojnych Komitetu
Wyzwolenia Narodw Rosji (KONR) moemy doszuki-
wa si w rezolucji przyjtej 12 kwietnia1943 r. na tzw.
antybolszewickiej konferencji byych dowdcw i o-
nierzy Armii Czerwonej. Ogoszono, e wszystkie jed-
nostki rosyjskie, a take pojedynczy onierze uznaj-
cy polityczne i wojskowe zwierzchnictwo gen. Andrieja
A. Wasowa (wzity do niewoli w lipcu 1942 r., zdecydo-
wa si na wspprac z Niemcami) s czonkami ROA.
Dopiero jednak w listopadzie 1944 r., po zezwoleniu
Himmlera, Wasow zacz tworzy Siy KONR.
W ramach Wehrmachtu powstaway te jednostki bo-
jowe tworzone z myl o walkach frontowych nazwane
Osttruppen. W ich skad wchodziy bataliony kauka-
skich i azjatyckich Ostlegionw oraz jednostki koza-
ckie i Tatarw krymskich. Legiony wschodnie formowa-
no od wiosny 1942 r. z jecw sowieckich narodowoci
nierosyjskiej. Utworzono bataliony legionw: turkme-
skiego, azerskiego, pnocnokaukaskiego, gruziskie-
go, ormiaskiego i Tatarw nadwoaskich. Powstao
te ok. 40 kozackich pukw i batalionw. cznie na
pocztku 1943 r. w ramach Osttruppen sformowano
176 batalionw i 38 samodzielnych kompanii piecho-
ty oraz dywizjonw artylerii i kawalerii; z tego legiony
wschodnie liczyy 90 batalionw piechoty.
W Lufwafe z otyszy i Estoczykw stworzono jed-
nostki naziemne (np. artyleri przeciwlotnicz), jak i po-
wietrzne. A w kocowym okresie wojny Siy Powietrz-
ne KONR, bdce najwiksz cudzoziemsk formacj
lotnicz w skadzie si powietrznych III Rzeszy.
W ramach policji tworzono policj miejscow (Schutz-
mannschaf), stra poarn oraz jednostki nieskoszaro-
wane cznie 220.
W skadzie Wafen SS powstay 14. dywizja ukraiska,
29. i 30. rosyjskie DP, 30. biaoruska DP oraz kaukaska
i turkmeska jednostki Wafen SS o nazwie Wafengrup-
pe (odpowiednik brygady).
Koro zo zdrodq. Stalin nie zamierza wybaczy
zdrady ZSRS, ale odpowiedzialno rozcign na cae
narody. Ju na pocztku 1944 r., po ponownym wkro-
czeniu Armii Czerwonej na te ziemie, rozpocza si ak-
cja wysiedlecza. Wzio w niej udzia prawie 120 tys.
pracownikw operacyjnych KGB oraz onierzy wojsk
wewntrznych. Deportowano wwczas w gb ZSRS p
miliona Czeczecw i Inguszy. Nastpnie przysza kolej
na Kamukw, Karaczajw i Bakarw. Do padziernika
1946 r. deportowano jeszcze Tatarw krymskich, Bu-
garw, Grekw, Niemcw, Turkw, Kurdw i innych
w sumie 2,5 mln mczyzn, kobiet i dzieci.
Na podstawie umowy sojuszniczej w Jacie alianci za-
chodni mieli przekaza stronie sowieckiej wszystkich
wzitych do niewoli onierzy, ktrzy we wrzeniu 1939 r.
byli obywatelami ZSRS. Dotyczyo to rwnie czerwono-
armistw z obozw jenieckich i robotnikw przymuso-
wych, ktrzy znaleli si w czci Niemiec zajtej przez
wojska sprzymierzonych. W cigu dwch miesicy od
zakoczenia wojny alianci zachodni przekazali stronie
sowieckiej dokadnie 1 393 902 obywateli ZSRS.
O ile szeregowi, podofcerowie i modsi ofcerowie
zazwyczaj trafali do Guagu, to kierownictwo poli-
tyczne i wojskowe stawao przed sdem i otrzymywao
kar mierci, zazwyczaj przez powieszenie. Dotyczy-
o to przede wszystkim sztandarowej postaci kolabora-
cji rosyjskiej Andrieja A. Wasowa. Proces jego i wsp-
towarzyszy zosta odpowiednio przygotowany przez or-
0cheta|c kaa-
kasc t e66t|a-
|w pemeca|-
ctch prt-
s|qa[ aa
w|eraesc k|t|e-
rew|, .` ,+1.:.-
..'+ `+` .
112
gana tzw. Smierszy, organizacji powoanej do cigania
i likwidowania szpiegw dziaajcych na szkod ZSRS.
(Ale pojcie szpiegostwa defniowano bardzo rozcigli-
wie, Smiersz tropia np. przywdcw Polskiego Pastwa
Podziemnego). Wykluczono z udziau obrocw post-
powaniu prokuratora, obrocw i wiadkw. Wyrok zo-
sta natychmiast wykonany.
Podobny los czeka przywdcw kozackich. Alian-
ci przekazali stronie sowieckiej ponad 50 tys. Kozakw
i ich rodzin, w tym rwnie emigrantw z 1920 r., kt-
rzy formalnie nie byli objci ustaleniami jataskimi.
Wrd nich by odznaczony brytyjskim Orderem ani
dowdca tzw. dzikiej dywizji w biaej Armii Ochotniczej
gen. Andriej G. Szkuro.
Do syberyjskich agrw i na zesanie trafli nie tylko
obywatele ZSRS sucy w armii niemieckiej, w wojskach
sojusznikw III Rzeszy, ale take w formacjach zbrojnych
uznawanych przez Sowietw za zdradzieckie. Wedug
sowieckiej nomenklatury t kategori winiw okrela-
no wsplnym mianem wasowcw. W latach 194647 na
zesanie skierowano ok. 150 tys. takich osb.
Jedynymi, ktrzy w swojej masie uniknli podobnego lo-
su, byli onierze gen. Borysa Holmstona-Smysowskiego.
Tworzyli oni dwupukow jednostk w skadzie niemie-
ckich wojsk ldowych. Ok. 500 z nich, wraz z dowdc,
dotaro do granicy Wielkiego Ksistwa Liechtenstein, gdzie
zostali internowani. Pomimo silnych naciskw sowieckich
i dziaalnoci ich misji repatriacyjnej, ktra namawiaa do
powrotu, tylko nieliczni zdecydowali si na opuszczenie
Liechtensteinu. Reszta pozostaa na terytorium ksistwa
lub wyemigrowaa do Ameryki Poudniowej.
|Ah08LAT 0Ah8kl
lm||emat e66t|a|w ttw. h|w|sw ,1 '.'|..''.:,
.'|..' ,m....,,, |...,.' ,.:'.,.' .+.1...
/..,'. '..:.'.:
066t|a| kawa|er|| kes[sk|e[ krm|| Wtwe|ecte[
qea. W|asewa, .m+ `+` .
Rozmowa
ze w|e||aa
h|eks|[ew|ez,
autork
bestsellera
Wojna nie ma
w sobie nic
z kobiety,
o onierkach
Armii Czerwonej
B,la l:l
m|||aa
,
W6aaa takte w |e|sce ks|tka ,We[aa a|e ma w se||e a|c
t ke||et te t||r retmw t ke||etam|, ktre wa|ct|
w krm|| Cterweae[ pe6ctas || we[a sw|atewe[. Iaka |-
|a |ch ||ct|a!
w|e||aaa h|eks|[ew|ez: W Armii Czerwonej byo w su-
mie okoo miliona kobiet. Nigdy w historii nie walczya
tak olbrzymia liczba kobiet. W pierwszych miesicach
wojny Niemcy wzili do niewoli pi milionw czerwono-
armistw, ich wojska znalazy si pod Moskw, po kilku
miesicach otoczony zosta Leningrad. To bya katastro-
fa. Pojawia si groba zupenej zagady narodu. Kobiety
idc do wojska uwaay, e to jest ich ofara na otarzu
ojczyzny. W przemwieniu radiowym Stalina z 3 lipca
1941 r. pada haso przestawienia pracy na wojenny
ad, a rozpoczyna si ono od zwrotu bracia i siostry.
To zmiana podejcia do narodu, ktra wywoaa maso-
wy odzew. Kobiety usyszay, e wzywa si je do walki.
Ludzie o tym rozmawiali w rodzinach, z przyjacimi, na
spotkaniach propagandowych w zakadach pracy.
Zreszt, wiadomo tego, co si dzieje na froncie, by-
a ksztatowana niepodzielnie przez ofcjalne czynni-
ki. Nikt nie wiedzia, e wielka czystka zniszczya tu
przed wojn korpus ofcerski, e armia bya szkolona nie
do obrony, ale do ataku. To ujawnili historycy dopiero
w okresie gasnosti, czyli 40 lat pniej. adna z osb,
z ktrymi rozmawiaam, nie wiedziaa, e jeszcze dwie
godziny przed atakiem hitlerowskich Niemiec wagony
pene zboa i byda szy do pastwa, ktre nas napado.
Dopiero niedawno w prasie widziaam zdjcie ze wspl-
nej parady sowiecko-niemieckiej w Brzeciu, ktra miaa
miejsce po podziale Polski w 1939 r. To nie s fakty znane
obecnie caemu spoeczestwu, wic prosz sobie wyob-
razi, jak niewiele osb wiedziao o tym w 1941 r.
Mwimy o spoeczestwie, ktre zostao informacyj-
nie kompletnie uwizione. Obraz dobrotliwego, poko-
jowego kraju, ktry zosta napadnity przez agresywne
mocarstwo, bardzo szybko zosta zaakceptowany przez
wikszo ludzi. Do wyjtkw naleay inne punkty wi-
dzenia. Buat Okudawa, ktrego rodzice zginli przecie
w obozie, powiedzia swojej ciotce, e jest szczliwy, bo
jedzie na front. Ona za odpowiedziaa mu: Jedziesz bro-
w|e||aaa h|eks|[ew|ez urodzlla sl w l948 r. w |wano-Pran-
klwsku (Stanlslawowle) na Ukralnle, poznle[ z calq rodzlnq
przenlosla sl na 8lalorus. Dzls na[bardzle[ znana blalo-
ruska dzlennlkarka (bardzo krytyczna wobec Aleksandra
Lukaszenkl), autorka reportazy l kslqzek, ktore ukazaly
sl w Pos[l w mlllonowych nakladach l zostaly przetlu-
maczone na 22 [zykl. Laureatka wlelu mldzynarodo-
wych nagrod, w tym Natlonal 8ook Crltlcs Clrcle Award,
Poko[owe[ Nagrody lm. Lrlcha Marll Pemarque'a, Llpskle[
Nagrody Kslqzkowe[ dla Porozumlenla Lurope[sklego l
- w tym roku - polskle[ Nagrody lm. Pyszarda Kapuscln-
sklego za na[lepszy reportaz llterackl.
113
8ar |ar as s a
ni jednego faszyzmu przed drugim. Okudawa by tym
zaskoczony, poniewa tak jak wikszo ludzi w ZSRS by
przekonany, e wybuch wojny zmienia wszystko. Unie-
wania agry i czerwony terror, e to ostateczna walka
Dobra ze Zem. A Zem s hitlerowskie Niemcy.
0e [ak|ch re6ta[w we[sk prt6t|e|aae ke||et!
W Armii Czerwonej nie byo jasnej flozofi ani namy-
su, gdzie powinny suy kobiety. By to masowy ruch,
ktry zakada, e skoro stracilimy pi milionw o-
nierzy, to znaczy, e w kadych rodzajach broni za chwil
bd potrzebni nowi. Oprcz sub medycznych kobiety
suyy w piechocie, artylerii, zwiadzie, byy nawet snaj-
perkami. Wiele z nich mwio mi, e idc do wojska, nie
miao pojcia, co konkretnie bd robiy. Zdarzao si,
e te, ktre chciay zabija faszystw, trafay do pralni,
a kobiety, ktre nie rozrniay stopni wojskowych, sta-
way si snajperkami. Nie byo jednoznacznych procedur,
co powodowao, e czsto bez wzgldu na umiejtnoci
umieszczano te kobiety w przypadkowych jednostkach.
Organizacja poboru kobiet bya chaotyczna i nastawio-
na na ilo. Jeszcze w latach 80., pracujc na Biaorusi,
chciaam zrobi reporta o walczcych kobietach i mj
przeoony powiedzia, aby bohaterk bya lekarka lub
sanitariuszka, ja uparam si na snajperk i reporta si
nie ukaza. Wtedy potrzebowano wizerunku ubranych
na biao kobiet, ktre leczyy mczyzn, a nie zabijay ich
z zimn krwi.
Ale w praktyce nie miaam najmniejszego problemu
z odnalezieniem kobiet, ktre suyy w dowolnym ro-
dzaju wojsk. Wyrany podzia na pe pojawi si w przy-
padku awansw i orderw. Mski szowinizm ujawni si,
kiedy trzeba byo szkoli i wysya na front ofcerw al-
bo awansowa tych frontowych. Pomimo miliona kobiet
z broni w rku, co jest precedensem na skal wiatow,
armia nie chciaa, aby kobiety dowodziy mczyznami,
eby chodziy w ofcerskich mundurach.
K|ska l!k! w p|erwste[ fat|e we[a ||a akrwaaa prte6
spe|ectestwem, 6ep|ere s|aa retkat !ta||aa aamer 11I
mw|| e stratach, e t6e|tch prtet N|emcw t|em|ach
| m|astach.
Tak, podano niektre fakty do wiadomoci publicz-
nej. Ile stracilimy ton zboa, a ile metalu. Miao to do-
pingowa do wysiku i oczywicie wywoa pospolite
ruszenie. Ale podawana skala strat materialnych to jed-
no, a informacja, jak wielu onierzy dezerterowao, to
drugie. I o tym ju nie informowano. Spoeczestwo nie
wiedziao na przykad, e setki tysicy obywateli Zwiz-
ku Sowieckiego walczyo po niemieckiej stronie. Nie
wiedziao, e w pierwszym okresie okupacji niemieckiej
na Biaorusi i Ukrainie sytuacja chopw si po prostu
polepszya, znikny kochozy, a zwrcone wacicielom
tereny rolne zaczy przynosi dochody. To przeraao
Stalina, bo pokazywao, e ludzie mog uwaa Niem-
cw za wyzwolicieli od komunistycznego terroru. Std
w propagandzie porwnywano marsz hitlerowcw do
przegranej kampanii Napoleona w XIX w., std mwie-
nie o ojczynie, braciach i siostrach. Komunizm prbo-
wa mobilizowa spoeczestwo najpierw jednoczc je
wok pojcia ofary, jak ponosimy, oraz wsplnej walki
z zagroeniem. A kiedy dotara do ludzi wiedza o okru-
ciestwach nazistw, to doczy do tego przekazu natu-
ralny odruch zemsty i odwetu. To on spowodowa ma-
sowy napyw ochotnikw do armii, w tym olbrzymiej
liczby kobiet.
Masttra te|a|e-
rek krm|| Cter-
weae[, Krasae-
qersk, `+` .
114
Ct prepaqaa6a kemaa|stctaa tachca|a ke||et 6e
wstpewaa|a 6e arm||!
W pierwszej fazie wojny nie. To ewidentnie by ruch
oddolny. Pniej organizacje komsomolskie zaczy wy-
ranie formuowa przekaz, e na froncie potrzeba m-
czyzn i kobiet. Ale szczera ch walki z wrogiem bya
najsilniejszym motywem. Jedna z moich rozmwczy
opowiadaa, e wycofujcy si z pewnej miejscowoci
Niemcy chcieli okaza lito i ofcer powiedzia onier-
ce wzitej do niewoli, i puci j wolno, jeli ona powie,
e Stalin to gwno. Odmwia i zostaa rozstrzelana. Dla
dzisiejszego pokolenia taka postawa jest niezrozumiaa,
Niemcy wtedy te tego nie rozumieli, a to wanie jest
przykad heroizmu, ktry pcha te dziewczyny tak jak
wikszo mczyzn na wojn i ktry ostatecznie umo-
liwi zwycistwo. Tego rodzaju zachowania, opowiada-
ne sobie przez ludzi, na rwni z wiadomociami o okru-
ciestwach III Rzeszy wytworzyy klimat, w ktrym dla
modych ludzi walka na froncie staa si ich naturalnym
obowizkiem. Propaganda dawaa tylko okrelenia dla
tego, co faktycznie ju miao miejsce.
Ct e||rtm| aap|w ke||et tm|ea|| e|||cte krm|| Cterweae[!
Na pocztku nie byo osobnych mundurw dla kobiet
i jedna z nich powiedziaa mi, e dla niej najgorszy na
wojnie nie by strach przed mierci, tylko kilka lat cho-
dzenia w mskich spodniach. Kobiec bielizn czy spd-
nice dostarczono na front dopiero, kiedy Armia Czer-
wona zacza przesuwa si na zachd. Wiele onierek
mwi o obraeniach stp zwizanych z noszeniem ci-
kich, o kilka numerw za duych butw. Sprawy zwi-
zane z higien musiay by przedmiotem improwizacji.
Kobiety nie otrzymyway podpasek, wic musiay same
produkowa je ze znalezionego ptna. W mojej ksice
zawaram relacj, kiedy oddzia kobiet, z ktrych wiele
ma okres, zostawia na piasku lady krwi, a idcy za nimi
mczyni udaj, e tego nie widz, odwracaj wzrok.
To obraz tego, jak armia bya nieprzygotowana na ko-
biety onierki.
,|e6 kea|ec 1941 r. NKW0 tatrtma|e aa |reac|e !ta||a-
qra6tk|m 11 ts. we[skewch, peaa6 ts|c t a|ch te 6e-
tertert, cta[e [e6ea t rapertw Cather|ae Merr|6a|e
w ks|tce ,We[aa |waaa. Iak| || a6t|a| ke||et w mase-
wch 6eterc[ach t krm|| Cterweae[!
Prawie aden. Trudno o dokadne liczby, poniewa
ciemnymi stronami wojny historycy przez lata si po
prostu nie mogli zaj. Podobno kobiety byy w armii
Wasowa. Ale z relacji kobiet, z ktrymi rozmawiaam,
wynika, e szy na front, aby walczy, wielu mczyzn
za wcielano si. Tylko podczas oswabadzania Zachod-
niej Ukrainy wprowadzono pobr kobiet, ale dotyczy
on kucharek i praczek, a nie onierzy liniowych. Na-
turalnie wic wrd kobiet nie byo przypadkw dezer-
cji. Drugi powd jest przeraajcy. Niemcy w szczegl-
ny sposb traktowali walczce kobiety. Kiedy dostawa-
y si do niewoli, byy torturowane i okrutnie zabijane.
Nie miay statusu jeca wojennego, co regulowa osobny
niemiecki rozkaz. Musz doda, e kobiety zawsze zo-
stawiay sobie jeden nabj. Wanie na wypadek, gdyby
dostay si do niewoli.
Ct ef|cerew|e pe||tcta| m|e|| spec[a|ae 6spetc[e tw|-
taae t ke||etam| w arm||!
Nie byo specjalnych rozkazw, raczej setki i tysice
rnych postaw. Ten obraz, e oddziay NKWD z ka-
rabinami czekaj na wycofujcych si onierzy, nie jest
obrazem penym. Oczywicie, tak bywao, ale wikszo
onierzy, bez wzgldu na pe, chciao pokona hitle-
rowskie Niemcy. Krzyczc za Ojczyzn, za Stalina!
goniej krzyczeli za Ojczyzn!, ale w swojej masie nie
byli przymuszani. Instytucja ofcera politycznego by-
a traktowana jako normalny stan rzeczy. Poborowi po
prostu zawsze widzieli politrukw i sdzili, e tak jest we
wszystkich armiach na wiecie.
Musimy te oddzieli zaoenie od rzeczywistoci
frontowej. Kobiety czsto relacjonuj, e politrucy zaj-
mowali si sprawami, w ktrych nie byo jasnych roz-
kazw, czsto, kiedy ucichy ju strzay. Pamitajmy,
e to bya 10-milionowa armia. Politruk bywa aparat-
czykiem, ktry moe wysa do agru za najdrobniejsze
przewinienie, ale te zdarzao si, e zaatwia dziewczy-
nom materia na sukienki, bo urzdzano potacwk
w przyfrontowej wsi. Politrucy musieli dawa sobie ra-
d z ekstremaln sytuacj, kiedy tysice mczyzn yje
wiele miesicy bez kobiet. Dochodzio do gwatw, do
sytuacji, gdy ranny onierz krzycza, aby mu pomc,
chocia kilka dni wczeniej chcia zacign j do lasu.
Pamitamy o ideologicznym wymiarze wojny, a zapomi-
namy o czysto ludzkim, w ktrym ofcerowie polityczni
te musieli si odnale.
laaa w |e|sce res[sk| f||m we[eaa ,|6 | patrt peka-
ta[e, [ak ekrac|estwe h|t|erewcw |a6t| aawet w 6t|ec-
ka chc temst | e6weta. Ct ke||et w arm|| msc|| s| aa
a|em|eck|ch [ecach!
To byy bardzo rzadkie przypadki. W relacjach, kt-
re zebraam w ksice, pojawiaj si odwrotne zachowa-
nia. To kobiety czciej wykazuj humanitarne odruchy.
Przykadem jest historia o onierzu, ktry dostaje list,
e caa jego rodzina zostaa zamordowana. W rozpaczy
chwyta karabin maszynowy i chce zabi niemieckich
jecw. To kobieta zasania ich ciaem i uspokaja onie-
rza. Inna relacja o sanitariuszce, ktra ratuje rannych
Niemca i Rosjanina. Kiedy oni przytomniej, sigaj po
karabiny, ale sanitariuszka policzkuje obu i zabiera im
bro. Uwaam, e na tej wojnie kobiety zwyciay ser-
cem, a nie broni.
Ct ke||et wspem|aa[ we[a |aacte[ a|t mtcta|!
Tak. Diametralnie. Kiedy przychodziam na rozmo-
wy do ludzi, ktrzy poznali si na froncie, to okazywao
si, e mczyni przygotowywali wczeniej swoje ony,
uczyli dat, lczeli nad mapami. Chcieli bardzo fachowo,
w zgodzie z historycznymi danymi odda strategiczny
wymiar swoich osobistych historii. Kobiety za zwraca-
y uwag na relacje midzyludzkie. Mogy nie pamita
stopnia wojskowego, ale zawsze pamitay, jak si kto
zachowywa w trudnych chwilach. Najwaniejsz r-
nic jest to, e mwiy o wojnie jako o ciarze, ktry
nosz do dzi. W ich ustach zwycistwo byo dyskusyj-
ne, bo zastanawiay si nad losami ludzi w powojennej
rzeczywistoci. Mczyni, pytani o wojn, traktuj j
jak kawaek wielkiej i wanej, powiedzielibymy dzi,
globalnej rzeczywistoci, w ktrej dane im byo uczest-
niczy. To s dwie rne perspektywy. Kobiety musiay
si umieci w mskim wiecie, ale ten wiat nigdy nie
sta si dla nich wygodny. Wiele kobiet, z ktrymi roz-
mawiaam, liczyo na to, e ich gos przywrci cze ko-
bietom onierkom, bo, jak mwiy, mczyni ukradli
im zwycistwo.
W|e|a te|a|ert ||ct|e aa tm|aa c|tk|e[ rtectw|stesc|
pe takectea|a we[a. k cteqe ectek|wa| pe we[a|e ke-
||et!
Stalin wietnie zdawa sobie spraw, e w spoecze-
stwie narodzia si w trakcie wojny wola zmian. Obawia
si tego, co ludzie zobaczyli na Zachodzie i w niemieckich
okopach. Jedna z kobiet opowiadaa towarzyszce, e wi-
dziaa u Niemcw termosy z ciep herbat i kaw. Inna
115
8ar |ar as s a
relacjonowaa, e Niemcy maj w swoich okopach prycze
i pociel. Radzieccy onierze spotykali na swojej drodze
zamone gospodarstwa niemieckich rolnikw, garnitury
w opuszczonych niemieckich domach. To rodzio pyta-
nie o suszno komunistycznej drogi. Stalin wysya lu-
dzi do agrw, bo zobaczyli na wojnie lepszy wiat. Mogli
pragn takiego samego ycia w ZSRS, ale kobietom cho-
dzio po wojnie tylko o powrt do normalnoci. Posta-
wione w mskich rolach, pragny jak najszybciej wrci
do bliskich, rodzin, przerwanych studiw, pracy.
Niestety, powrt do domw okaza si powrotem do
wrogiego rodowiska. Nie szanowano onierek po woj-
nie, poniewa spdziy lata w okopach z mczyznami.
Uwaano, e zatraciy swoj kobieco w surowych wa-
runkach i widziay rzeczy, ktre je na zawsze zmieniy,
wic nie nadaj si na ony i matki. To straszliwa fru-
stracja, ktrej nie przeywali mczyni. Oni zostali bo-
haterami, z ktrymi prezydent Miedwiediew pije wdk
z okazji Dnia Zwycistwa, a one nie byy w stanie si po-
zbiera jeszcze wiele lat po wojnie.
Iak wsp|ctesaa kes[a, sw|ta[ca rek pe reka twc|stwe
aa6 fasttmem, e6||era paa| ks|tk!
Trzy lata po napisaniu mojej ksiki doczekaa si ona
w kocu publikacji, ale zawdziczam to osobistej inter-
wencji Michaia Gorbaczowa, ktry wiedzia, e nadcho-
dzi czas mwienia i pisania prawdy. Nawet otrzymaam
od Gorbaczowa odznaczenie za moj prac, ale pniej
nasta czas, kiedy zachysnlimy si nowymi towarami
w sklepach i moliwoci wyremontowania mieszkania.
Pierestrojka doprowadzia w latach 90. do zaintereso-
wania konsumpcj w duchu wielkiego baaganu w pa-
stwie, ktre wanie si rozpado. Teraz w Rosji, oprcz
ofcjalnego mwienia o wielkoci naszej historii, zaczyna
pojawia si zainteresowanie tym, jak wygldao praw-
dziwe ycie w czasach stalinizmu, w czasie Wielkiej Woj-
ny Ojczynianej.
Na Biaorusi moje ksiki byy na licie lektur do cza-
su, kiedy krajem nie zacza rzdzi dyktatura ukaszen-
ki. Teraz jako ofcjalny wrg dyktatora nie mog pub-
likowa w rodzinnym kraju. Innym przypadkiem jest
Ukraina, gdzie witowanie zwycistwa nad faszyzmem
idzie w parze z krytyk Stalina, co w Rosji nie jest regu-
. Szukamy jako postsowieckie spoeczestwa pewne-
go porzdku moralnego, ktrego nie daje dziki kapita-
lizm. W czasach ZSRS Wielka Wojna Ojczyniana bya
przedmiotem wieckiego kultu jako ofara caego narodu
w obliczu moliwej zagady. Takiego poczucia jednoci
nie zapewni nam nowoczesne, demokratyczne pastwo.
Kiedy razem ze szwedzk koleank jechaymy przez
Biaoru, naliczyymy 120 czogw ustawionych jako
pomniki wojny. Ona nie moga
uwierzy, e 60 lat po wojnie lu-
dzie skadaj pod nimi kwiaty.
Nawet modzie i dzieci.
|| we[aa sw|atewa aa6a| [est e|e-
meatem prepaqaa6 w kra[ach |-
|eqe l!k!!
Oczywicie. Ale w kadym
inaczej. Podam najbardziej przej-
mujcy przykad. Koo Miska
na Biaorusi jest olbrzymie mu-
zeum pod goym niebem, ktre
nosi nazw Linia Stalina. To za-
chowany fragment umocnie bu-
dowanych przed wojn. Przycho-
dz tam wycieczki szkolne, aby
oglda okopy, czogi i armaty.
Przewodnik opowiada o cikich
bojach, jakie toczyli onierze so-
wieccy z hitlerowskim najedc.
Tymczasem prawda jest taka, e
te wszystkie umocnienia i sprzt
zostay przejte przez Niemcw
w pocztkowej fazie wojny prak-
tycznie bez walki. Po prostu ucie-
klimy stamtd. To najbardziej
przejmujcy obraz wykorzysty-
wania mitu II wojny wiatowej.
Z drugiej strony, w Rosji nakr-
cono dziewi flmw dokumen-
talnych na podstawie moich wy-
wiadw z kobietami walczcymi
w Armii Czerwonej. Ich odbir by niesamowity, wiele
osb chciao zobaczy wanie ludzki wymiar tamtej tra-
gedii, a nie ofcjalne, znane ze szkoy tezy o walce z hitle-
rowcami. Kiedy w 1983 r. zgosiam si do wydawnictwa
z gotow ksik o kobietach walczcych w Armii Czer-
wonej, to odmwiono mi druku, oskarajc mnie o pa-
cyfzm, naturalizm oraz podwaanie heroicznego obra-
zu kobiety radzieckiej. Jak ju wspomniaam, w okresie
pierestrojki ksika ukazaa si i dotychczas sprzedano
prawie dwa miliony egzemplarzy. Wic obraz nie jest
czarno-biay.
I przyznam si, e nie widz innego tak potnego
symbolu jednoci spoeczestwa, jakim bya Wielka
Wojna Ojczyniana. Czym takim nie moe by dla nas
koniec komunizmu, poniewa on przynis afery, ko-
rupcj i niemoc pastwa. Czynniki rzdowe, to najbar-
dziej wyranie wida w Rosji, prbuj wykorzysta Cer-
kiew do budowy poczucia jednoci w spoeczestwie.
We wspczesnym wiecie penym liberalizmu to nie-
moliwe, wic jedynym pozytywnym mianownikiem
dla caego spoeczestwa zostaje wojna, ktra skoczya
si kilkadziesit lat temu.
h0ZMATlAL PATL 80Llk
0|rea|m
e[ctst
Meskw. ''.:|,
...:+,, ,'+'+|,
,.,++.1.:,
!+,', |,.:.
`+. .
116
ha:laask
samlsala
K|ska | sm|erc.
6re| a|em|e-
ck|e aa freac|e
wsche6a|m,
' `+. .
117
hae |aaa k s am| aa| a
Wielka Wojna Ojczyniana jest dla wspczesnych Rosjan jednym z najwaniejszych dowiad-
cze wsplnotowych. Dopiero niedawno podjto spory o gorzki 1941 r.
S a w o m i r
D b s k i T|a|k|a ||ez|
| za|ajaaa rama|
Krew l dumo. Wedug ofcjalnych statystyk, przy-
jtych jeszcze w czasach sowieckich, straty, jakie ponis
w niej Zwizek Sowiecki, signy 27 mln ludzi. Histo-
rycy wskazuj jednak, e liczba ta zostaa z przyczyn po-
litycznych i propagandowych znacznie zaniona. Nie
dotyczy caej II wojny wiatowej, lecz jedynie Wojny Oj-
czynianej, zapocztkowanej niemieck agresj na ZSRS
22 czerwca 1941 r. Nie obejmuje wic strat poniesionych
przez Armi Czerwon w wyzwoleczych pochodach
lat 193940, a w samej wojnie zimowej z Finami mogy
one sign poziomu 1 mln ludzi.
Zwrmy tu uwag, e wedug sowieckiej historiogra-
fi, co po dzie dzisiejszy utrzymuje zdecydowana wik-
szo rosyjskojzycznej literatury historycznej, udziau
ZSRS w II wojnie nie datuje si od momentu wkroczenia
17 wrzenia 1939 r. Armii Czerwonej na wschodnie tere-
ny niepodlegej Rzeczpospolitej Polskiej, walczcej z hit-
lerowskimi Niemcami. Wojna, wedug tej historiografi,
zacza si 22 czerwca 1941 r. Rosjanie nazwali j na-
stpnie Wielk Wojn Ojczynian. W ten sposb to, co
dziao si pomidzy 22 czerwca 1941 r. a 89 maja 1945 r.
zostao porwnane do zmaga armii Imperium Rosyj-
skiego z Wielk Armi Napoleona I podczas zwyciskiej
dla Rosji kampanii 1812 r., ktra zostaa nazwana Wojn
Ojczynian. Obydwa te wydarzenia do dzisiaj s funda-
mentem rosyjskiej wiadomoci historycznej.
Ogromna liczba ofar, jak Zwizek Sowiecki okupi
zawieszenie czerwonego sztandaru z sierpem i motem
na Bramie Brandenburskiej, sprawia, e w niemal kadej
rosyjskiej rodzinie pami o Wojnie Ojczynianej wie
si ze wspomnieniami o bliskich, ktrzy zginli na fron-
tach, zostali wymordowani lub zmarli od chorb lub go-
ke||ef aa cmea-
tarta te|a|ert
twc|sk|e[ krm||
Cterweae[, .:,|-
.:.,+.' . :.'...:
118
du. Dla zatomizowanego wspcze-
snego rosyjskiego spoeczestwa to
jedno z nielicznych wsplnotowych,
emocjonalnych dowiadcze. Z pre-
medytacj ksztatoway go i wzmac-
niay wadze sowieckie. Podobnie po-
stpuj wadze wspczesnej Rosji.
Wojna Ojczyniana wci bywa
wykorzystywana instrumentalnie dla
ksztatowania rosyjskiej dumy naro-
dowej, niezbdnej przy akcentowa-
niu narodowej odrbnoci w kadym
przypadku, a tym bardziej w warun-
kach defcytu idei pastwotwrczych,
z jakimi boryka si wspczesna Ro-
sja. Zaledwie kilka lat temu doradca
prezydenta Putina do spraw polityki
zagranicznej przekonywa na kon-
ferencji w Berlinie jej zdumionych
uczestnikw, e Stalinowi susznie
naley si miejsce w panteonie ro-
syjskich bohaterw, gdy w 1945 r. za
jego spraw rosyjskie imperium osi-
gno apogeum swej potgi.
Kllmot plerestrojkl. Niemniej
w stosunku wspczesnych Rosjan do
Wielkiej Wojny Ojczynianej i Sta-
lina w ostatnich dwudziestu latach
zaszy przemiany. Przede wszystkim
za spraw bardzo otwartych dysku-
sji o wydarzeniach 1941 r., nieprzy-
gotowaniu ZSRS do wojny obronnej,
wielkiej klsce militarnej, ogromnych
stratach ludzkich i materialnych, fatalnym dowodzeniu
w pierwszych miesicach wojny, za co w duej mierze
odpowiedzialno ponosi wanie Stalin. Gorce dys-
kusje o tragicznym, gorzkim lub trudnym poczt-
ku Wielkiej Wojny Ojczynianej wybuchy na pocztku
lat 90. XX w. Zoyo si na to wiele czynnikw.
Po pierwsze, klimat pierestrojki sprzyja stawianiu
pyta o prawd i fasz utartych propagandowych tez.
Wielka Wojna Ojczyniana bya w czasach sowieckich
wyidealizowanym mitem; ujawnienie prawdy o tajnym
protokole do paktu Ribbentrop-Mootow zainicjowao
weryfkacj propagandowych tez o pokojowej polityce
Zwizku Sowieckiego przed wybuchem II wojny wia-
towej. Lew Biezymienskij, jeden z czoowych przedsta-
wicieli sowieckiej historiografi i propagandy w zakresie
stosunkw sowiecko-niemieckich, w swojej rozliczenio-
wej ksice wydanej przed dziesicioma laty otwarcie
przyzna, e niepowoywanie si na tajne protokoy do-
datkowe przez historiograf sowieck czynio propono-
wane przez ni interpretacje polityki zagranicznej ZSRS
w latach 193941 bezwartociowymi.
Dzi pakt Ribbentrop-Mootow i jego nastpstwa bar-
dzo rzadko s w Rosji kwestionowane. Jednak w inter-
pretacjach wci dominuj prby uzasadniania polityki
Stalina wobec pastw, ktre znalazy si w jego sferze in-
teresw, potrzeb zwikszenia bezpieczestwa Zwizku
Sowieckiego. Przy czym interesy te ze wzgldu na mo-
carstwowy status ZSRS s stawiane ponad interesy bez-
pieczestwa mniejszych pastw. Innym do czstym
zjawiskiem jest abstrahowanie od kategorii moralnych.
Zgodnie z tym stanowiskiem polityki zagranicznej ZSRS
nie mona wartociowa odwoujc si do norm prawa
midzynarodowego, przyjtych w cywilizowanym wie-
cie standardw dyplomatycznych czy te po prostu do-
brego wychowania. Zgodnie z tym przewiadczeniem
wszystkie mocarstwa zachowuj si niekiedy amoralnie,
wic Stalin i Zwizek Sowiecki nie s
tu adnym wyjtkiem i z tytuu spo-
sobu prowadzenia przeze polityki
w latach 193941 nikt, a zwaszcza
Polska i pastwa batyckie, nie po-
winien zgasza pretensji. W Rosji
czsto si zapomina, e abstrahowa-
nie od kategorii moralnych w ocenie
przeszoci niejednokrotnie unie-
moliwiaoby osdzanie zbrodni-
czych reimw i ich dyktatorw.
Hlezoplonowono dysku-
sjo. Na przeomie lat 80. i 90. XX w.
duy oddwik w Rosji wywoay
publikacje Wiktora Suworowa. Zai-
nicjoway one tzw. niezaplanowan
dyskusj rosyjskich historykw. Spr
dotyczy przyczyn niemieckiej agresji
na Zwizek Sowiecki, celw polityki
zagranicznej Stalina w latach 193941
oraz charakteru sowieckich przygoto-
wa do wojny z Niemcami. Tezy Su-
worowa, e Stalin sprzyja Hitlerowi,
gdy mia nadziej, i stanie si on lo-
doamaczem rewolucji, e wzniecona
przez niego wojna utoruje drog do
zrewolucjonizowania Europy i rozsze-
rzenia wadzy sowieckiej, wywoywa-
y nieraz bardzo emocjonalne reakcje.
Podobnie jak jego twierdzenie, e Sta-
lin zamierza wykorzysta okres zma-
ga Rzeszy z mocarstwami zachodni-
mi do przygotowania wojny ofensyw-
nej, ktr pocztkowo planowa rozpocz w 1942 r., ale
pod wraeniem byskawicznych zwycistw Wehrmachtu
przyspieszy przygotowania do zaatakowania III Rzeszy.
Hitler by jednak szybszy, niemieckie siy zbrojne okaza-
y si znacznie sprawniej dziaajc maszyn ni Armia
Czerwona, dlatego zdoay szybciej przeprowadzi swoj
koncentracj i Hitler 22 czerwca 1941 r. zdoa uprzedzi
Stalina, ktry zdaniem Suworowa chcia rozpocz
swoj ofensyw 6 lipca 1941 r.
rodowisko historykw rosyjskich podzielio si na
j y
zwolennikw i przeciwnikw jego tez. Przeciwnicy zarzu-
cili Suworowowi braki erudycyjne i warsztatowe, niezna-
jomo archiwaliw oraz brak odwoa do nieznanych
wczeniej dokumentw. Zarzucano jemu i jego zwolenni-
kom wspieranie rewizjonistw dcych do usprawiedli-
wienia Hitlera. Wytykano bdy faktografczne i epatowa-
nie faktami niemajcymi ze sob zwizku.
PowIow l uderzenle wyprzedzojqce.
Nie ulega jednak najmniejszej wtpliwoci, e dziki ot-
warciu drzwi wielu niedostpnych w czasach sowieckich
archiww, nastpi ogromy postp wiedzy historycznej
o wydarzeniach poprzedzajcych wybuch wojny niemie-
cko-sowieckiej. Na wiat wydobyto tysice nieznanych
wczeniej dokumentw, w tym plany operacyjne Armii
Czerwonej z lat 194041 (niektre znane s wci tyl-
ko we fragmentach), scenariusze i przebieg gier sztabo-
wych Armii Czerwonej, dokumenty dotyczce przygo-
towa politycznych, propagandowych. Odtajniono m.in.
wstrzsajce protokoy przesucha gen. Dmitrija Grigo-
riewicza Pawowa, dowdcy Frontu Zachodniego, aresz-
towanego w lipcu 1941 r., oskaronego o zdrad, a 22 lip-
ca 1941 r. skazanego na mier i rozstrzelanego. Sowie-
ckie kierownictwo polityczne usiowao zoy na niego
ca odpowiedzialno za klsk poniesion w pierw-
szych tygodniach wojny. Poddano go torturom, ktrych
Weteraa Kar|ea
kaaa|aa, ' a,
,1.+ '.'1.
'..+ /.,..|.+,
!'.+, m+,+
.` .
119
skutki zaprotokoowano z pedantyczn szczegowoci.
Cho zrehabilitowano go w 1957 r., do dzi trwaj w Rosji
spory o podzia odpowiedzialnoci za najwiksz klsk
wojenn w historii Rosji, znacznie wiksz od tej, kt-
ra dotychczas bya uwaana za najbardziej koszmarn:
przegranej armii gen. Samsonowa w 1914 r.
Niemal do koca istnienia Zwizku Sowieckiego po-
sta gen. Pawowa bya przedstawiana jako symbol nie-
udolnoci, niekompetencji i zdrady. Tak zosta on poka-
zany np. w synnym flmie Bj pod Moskw (1985 r.).
Dopiero w ostatnich latach odzyska cz dobrego imie-
nia. Wykazano, e wprawdzie popeni due bdy w do-
wodzeniu, ale caej odpowiedzialnoci zoy za klsk
zoy na niego nie mona, wspdzieli j ze Sztabem
Generalnym, Ludowym Komisariatem Obrony, wresz-
cie z samym Stalinem. Opublikowane w ostatnich la-
tach dokumenty wskazuj take jednoznacznie, e siy
Armii Czerwonej, zgromadzone na zachodniej granicy,
nie dysponoway adnym planem gbokiej obrony na
wypadek niemieckiej agresji, za to zostay przez Mos-
kw wyposaone w szczegowe plany gbokich opera-
cji ofensywnych. Ponadto jak czytamy w zeznaniach
jednego z podkomendnych Pawowa, zoonych w lipcu
1941 r. i niedawno opublikowanych cay czas przeka-
zywano nam zadania przepracowania wariantw opera-
cji ofensywnej w sytuacji jawnego niedostatku si. Skd
pojawiay si dodatkowe siy i wytwarzaa si, moim
zdaniem, sytuacja naszej jakociowej przewagi (nad
przeciwnikiem).
Ustalenia uczestnikw niezaplanowanej dyskusji
przy czym zarwno zwolennikw, jak i przeciwnikw tez
Suworowa jednoznacznie dowodz, e plany uderze-
nia wyprzedzajcego, przygotowywane w Sztabie Gene-
ralnym RKKA w przededniu niemieckiej agresji, nie by-
y improwizacj dziaajcych na wasn rk sowieckich
sztabowcw, ale niewtpliwie wynikay z woli Stalina.
Do wiadomoci publicznej podano informacj, e na so-
wieckim planie operacyjnym z 11 marca 1941 r. zosta
naniesiony istotny dopisek: Natarcie rozpocz 12 VI.
Przy czym historyk, ktry dokument ten opublikowa,
poczyni przy tej okazji niezwykle wan uwag: cisy
y y y y
termin natarcia moe precyzowa tylko ta strona, ktra
chce dysponowa inicjatyw strategiczn w momencie
rozpoczcia dziaa wojennych.
ZespI rewlzjonlstw. W czasach Zwizku So-
wieckiego ofcjalna propagandowa wersja przebiegu Wiel-
kiej Wojny Ojczynianej zostaa wyoona w monumen-
talnych szeciu tomach Istorii Wielikoj Otieczestwien-
noj Wojny Sowietskogo Sojuza 19411945. Niemiecka
napa na ZSRS, ordownika pokoju, bya w niej okrela-
na mianem zdradzieckiej, zaskakujcej, nieoczekiwanej.
W ten sposb tumaczono przyczyny klski. Ju w dobie
pierestrojki wersja ta zacza by stopniowo kwestiono-
wana. Rozpoczy si prace, prowadzone pod kierunkiem
gen. Dymitra Wokogonowa, nad now wersj dziejw tej
wojny, ale nie zostay doprowadzone do koca, gdy ze-
sp rewizjonistw po kilku latach rozpdzono.
Na nowe monumentalne opracowanie, tym razem
w czterech tomach historii Wielkiej Wojny Ojczynia-
nej, przyszo czeka dekad. I cho uwzgldniono w niej
osignicia historiografi rosyjskiej z pierwszej poowy
lat 90., to publikacja ta rozczarowaa. Autorzy prbowali
znale kompromis pomidzy wynikami nowych bada
a interpretacjami wypracowanymi w okresie sowieckim.
Najwikszy problem z zaakceptowaniem nowych inter-
pretacji maj historycy zwizani z Instytutem Histo-
rii Wojskowoci Rosyjskiej Akademii Nauk, ktrzy
swoje kariery naukowe rozwijali upowszechniajc
tezy sowieckiej propagandy. Dzi krytykujc nowe
ustalenia, niejednokrotnie oskarajc swoich oponentw
o zdrad, broni wasnych naukowych karier i tez, kt-
re przed laty na zamwienie sowieckiej wadzy formu-
owali.
Paradoks polega na tym, i pomimo ogromnego za-
interesowania spoecznego, podtrzymywanego i podsy-
canego przez wadze i media, w 70 rocznic niemieckiej
napaci na Zwizek Sowiecki mona powiedzie, e hi-
stori tragicznego 1941 r., tak jak i caej Wielkiej Wojny
Ojczynianej naleaoby napisa na nowo. Do dzi nie
udao si bowiem w wikszoci wypadkw opisa wy-
darze skadajcych si na przyczyny i przebieg tej woj-
ny z wykorzystaniem wiedzy wynikajcej z zestawienia
rde sowieckich i niemieckich. Znajomo jzykw
obcych wrd rosyjskich historykw wojskowoci nie
jest powszechna. Wiele twierdze rosyjskiej historiogra-
fi, dotyczcych zwaszcza dziaa strony niemieckiej,
opiera si wycznie na rdach sowieckich lub literatu-
rze wspomnieniowej i naukowej, ktr udao si na jzyk
rosyjski przetumaczy. (Trzeba przyzna, e tych prze-
tumaczonych pozycji jest duo).
Na razie powstaje Archiwum i Muzeum Wielkiej Wojny
Ojczynianej, do ktrego w 2015 r. maj traf i zosta od-
tajnione wszystkie dokumenty jej dotyczce, dzi rozpro-
szone po rnych, w tym resortowych, a wic trudno do-
stpnych archiwach. Warto przy tym pamita, e kanon
interpretacyjny w sprawie pierwszej Wojny Ojczynianej,
czyli z Napoleonem w 1812 r., zosta ostatecznie w Rosji
uksztatowany dopiero w przededniu wybuchu I wojny
wiatowej, niemal sto lat po bitwie pod Borodino.
Zopomnlonl oInlerze. Coraz wiksze zainte-
resowanie ogniskuje si na losie i dowiadczeniach zwy-
kych onierzy, ktrych los rzuci w 1941 r. nad zachod-
ni granic ZSRS. Odczuwajcych indywidualnie upo-
korzenie klski, chaos i porzucenie przez dowdcw, do-
wiadczajcych oskare o tchrzostwo i zdrad. Tego
rodzaju historie zwykych szeregowych onierzy, ofce-
rw niszych szczebli coraz czciej staj si kanw sce-
nariuszy flmw dokumentalnych, fabularnych i seriali
telewizyjnych. Du popularnoci cieszy si w Rosji
11-odcinkowy serial Karny batalion (2005 r.) w rey-
serii Nikoaja Dostalia, ktrego pierwszy odcinek opo-
wiada wanie o 1941 r., indywidualnym dowiadczeniu
niskiej rangi ofcera zwizanym z klsk i oskareniami
o tchrzostwo.
Coraz wiksze zainteresowanie zaczyna wywoywa
los sowieckich jecw wojennych. Przez dziesiciolecia
zapomnianych, wykltych z pamici za spraw decyzji
Stalina, ktry uzna ich wszystkich za zdrajcw. Do dzi-
siaj nikt w Rosji nie zna penej imiennej listy tych, ktrzy
dostali si do niewoli. Nie prowadzono pod tym ktem
bada w niemieckich archiwach, nieznane s miejsca
pochwku kilkuset tysicy czerwonoarmistw pdzo-
nych latem 1941 r. w marszach mierci na Zachd, na-
stpnie godzonych w tymczasowych obozach, potem
eksterminowanych w obozach koncentracyjnych. Liczby
te sigaj 250 tys. onierzy tylko w lecie 1941 r. Trzeba
bowiem pamita, e ze 170 dywizji zgromadzonych nad
zachodni granic tylko w pierwszych trzech tygodniach
wojny 28 zostao cakowicie rozbitych, a 70 stracio po-
nad 50 proc. si. Straty signy 600 tys. onierzy, co sta-
nowio 1/3 caoci. Obie strony, zarwno Niemcy, jak i
z przyczyn propagandowych Sowieci traktowali je-
cw czerwonoarmistw z rwn bezwzgldnoci. Ale
musi dziwi fakt, e 70 lat pniej, we wspczesnej Rosji,
wci obowizuje kltwa, jak obrzuci tych onierzy
Stalin. Wci pozostaj bezimienni i zapomniani.
Dla nich klska i upokorzenie 1941 r. wci trwa.
8LAT0Mlh 0[88kl
120
Obllczo Bltlero. Przed operacj Barbarossa sy-
cha przy przysowiowym piwie III Rzesza prowadzi-
a wprawdzie wojny napastnicze, ale krtkie, zwyciskie
i jak w 2009 r. z okadki wyrokowa Spiegel nie-
uchronne, zaprogramowane w kolawym i niesprawiedli-
wym traktacie wersalskim, ktry wymaga rewizji. Gdyby
Hitler w 1939 r. poczeka pisa w 1991 r. wydawca ham-
burskiego tygodnika Rudolf Augstein to Anglicy zgodzi-
liby si na korekt granicy z Polsk a do linii z 1914 r. Ale
Genera Bezkrwawy, jak zrazu nazywali Niemcy Hitlera,
ktry przyczy do Rzeszy Austri, Sudety i wzi Prag,
chcia sobie ostro postrzela. Gdy w kocu Polsk naje-
cha, to w Rzeszy wcale nie wybucha euforia. Dopiero la-
tem 1940 r., po tryumfalnej paradzie w Paryu, Niemcy
uwierzyli take w wojenny geniusz Hitlera.
Kampanie 193941 wyglday na turystyczn przygo-
d, niemal sportow. Wtargnicie niemieckiego U-Boota
w padzierniku 1939 r. do brytyjskiej bazy fetowano jak
prawdziwy Husarenstck szar huzarsk. Wprawdzie
potem niemieckim lotnikom bitwa o Angli si nie udaa,
ale pokonanie Francji przez Wehrmacht w sze tygodni
to byo prawie mistrzostwo wiata! Prawie, bo wkrtce zo-
stao przymione przez katastrof na froncie wschodnim.
0s||raa| - a|am|aeka
Kompleks nlemleckl. Ostfront to niemiecki
kompleks. Wojna, ktrej nie musiao by, bo nie chodzio
w niej o rewan za niesprawiedliwie wytyczone granice,
lecz o brutalny podbj i jak Aleksandrowi Wielkiemu
czy Napoleonowi o wiatow hegemoni. Bya zgod-
nie z dyrektywami Hitlera w sprawie likwidacji bez sdu
komisarzy i ydw prowadzona w sposb barbarzy-
ski, na wyniszczenie ludnoci cywilnej i jecw. Pogar-
dzie wobec sowiaskich podludzi towarzyszy panicz-
ny lk przed dostaniem si do sowieckiej niewoli.
Wojna na Zachodzie w niemieckiej pamici to wino,
kobiety i piew w okupowanej Francji. Wojna na Wscho-
dzie to nieg, mrz, boto i py na niezmierzonych prze-
strzeniach. Mymy strzelali, a oni wci szli opowiada
autorowi tego tekstu w latach 60. byy niemiecki land-
ser. Padali aw, ale przychodzili nastpni. Wreszcie
nam karabiny maszynowe si zacinay i wtedy oni wy-
kaczali nas saperkami.
Ostfront to niemiecka zbrodnia i kara. Militarna, poli- t
tyczna i moralna katastrofa III Rzeszy. I niemieckie py-
tania. Dlaczego Hitler si nie powstrzyma przed powt-
rzeniem losu Napoleona? Dlaczego w 1941 r. nie zadowo-
li si poow Europy? Dlaczego wyzwa los, dajc swym
Matka t pertre-
tem saa wsr6
es| cteka[-
cch aa wraca-
[cch t a|ewe||
sew|eck|e[ ||ch
te|a|ert Wehr-
machta, ..:1'+.1,
` ,+1.:...'+
121
A d a m
K r z e m i s k i
Niemiecka pami II wojny wiatowej rozpada si na dwie odmienne sekwencje.
Kampanie polska, norweska, tryumf nad Francj to Kavaliersdelikte grzechy kawalerskie.
Dopiero od napaci na ZSRS zaczyna si der Sndenfall, prawdziwy grzech i prawdziwa kara
klska i powszechne potpienie.
z|raa|a | kara
planom wojny z Rosj imi Rudobrodego cesarza, kt-
ry ruszy z krucjat i na niej zgin? Dlaczego Niemcy
poszli za szczuroapem z Braunau na podbj wiata? Jaka
jest wina ojcw, dziadkw, starszych braci: kryminalna,
polityczna, moralna, metafzyczna? W cigu ostatnich
70 lat Niemcy zapisali na ten temat miliony stron papie-
ru. Ale dziea na miar Wojny i pokoju nie stworzyli.
Niemiecka proza o kampanii rosyjskiej 194145, pi-
sana na gorco w czterech strefach okupacyjnych z lat
194548, a potem w NRD, Republice Federalnej, a po
1990 r. w zjednoczonych Niemczech, jest obszerna. Ale
to nie Niemiec, lecz kanadyjski Francuz, Jonathan Lit-
tell, wprowadzi askawymi t ludobjcz wojn do li-
teratury wiatowej. Rwna si z nim moe kilku Rosjan,
przede wszystkim Wasilij Grossmann yciem i losem,
ale tak wnikliwie tego ludobjstwa nie opisa aden z nie-
mieckich noblistw ani Bll, ani Grass, ani Mann.
Wojno wypreporowono. Przez dugi czas nie-
miecki obraz wojny z Rosj ksztatoway dwa przeciw-
stawne punkty widzenia. Z jednej strony dziarskie wspo-
mnienia frontowe opisywane w setkach groszowych po-
wieci. Z drugiej gorzkie ale niemieckich weteranw
powracajcych z niewoli, chorych, okaleczonych i strau-
matyzowanych okropiestwem, do ktrego przykada-
li rce. Takie byy opowiadania wczesnego Heinricha
Blla czy Przed drzwiami Wolfganga Borcherta. Ale
to tzw. onierskie zeszyty (Landserhefe) zatytuowane
Plan Barbarossa, Naprzd, chopaki, On by moim
skrzydowym miay milionowe nakady.
Midzy nostalgi jednych i urazem drugich byy best-
sellery Hansa-Gnthera Konsalika, jak Lekarz ze Sta-
lingradu (1956 r.), czy Josefa-Martina Bauera Dokd
nogi ponios (1955 r.). Konsalik pseudonim sakso-
skiego arystokraty, ktry w czasie wojny by agentem ge-
stapo i reporterem kompanii propagandowej na Froncie
Wschodnim czy w swych tamowo produkowanych
powieciach wojennych dziarski ton Landserhefe z try-
wialn dydaktyk powieci lekarskich. Natomiast Bau-
er histori udanej ucieczki niemieckiego jeca z radzie-
ckiego obozu dawa zachodnioniemieckiemu czytelni-
kowi poczucie, e wprawdzie wojna zostaa przegrana,
ale jeszcze mona wygra pokj...
W powieciach z lat 50. i 60. niemieccy pisarze siga-
jcy po tematy wojny z ZSRS szybko przeskakiwali nad
1941 r. Woleli nie rozwodzi si nad pierwsz faz planu
Barbarossa: upojenia zwycistwem, zagarniania
tysicy jecw, planowej eksterminacji ydw.
rwno w Republice Federalnej, jak i w NRD na
popularniejsze powieci wojenne zaczynay si
w 1942 r. Ofensywa i zajcie Stalingradu, potem
dopiero dramatyczny zwrot i klska. I katharsis
zwykych onierzy, ktrzy przejrzeli na oczy, e
dali si uwie nazistowskiej propagandzie i cy-
nicznym, mylcym tylko o wasnej karierze, of-
cerom. Ten schemat by podobny po obu stronac
elaznej kurtyny. Tylko wnioski inne. W powieciach za-
chodnich rozbitkowie s pozostawieni sami sobie, mogc
si oprze jedynie na pokrewnych duszach. Tak jest np.
w powieci stalingradzkiej Fritza Wssa Psy, czy chce-
cie y wiecznie? (1958 r.) ten tytu to sowa Fryde-
ryka II oburzonego na tchrzostwo pruskich onierzy.
A w enerdowskich powieciach oszukani przez nazizm
niemieccy jecy wojenni znajduj oparcie w rozumnych
sowieckich ofcerach politycznych. Tak jest u Herberta
Otto w Kamstwie (1956 r.).
Zreszt NRD te miaa swego Konsalika Gntera Ho-
f, na pocztku wojny arliwego nazist, od 1943 r. coraz
bardziej rozczarowanego, a w latach 60. agenta Stasi. Jego
Czerwony nieg (1962 r.) to historia dowdcy baterii,
ktry w walkach pod Orem, Kurskiem i ytomierzem
staje si ofar intryg w dywizji i traci wiar w sens o-
nierskiego wysiku. Biedne, oszukane chopi! Zarwno
w enerdowskich, jak i w zachodnioniemieckich powie-
ciach z tamtych lat Rosjanie s stereotypowi, a zbrodnie
wojenne to jedynie echo zasyszanych opowieci o tym,
co gdzie tam wyprawia SS.
,Bckosondo" - dzlennlk zblorowy
wojny. Tak wypreparowany temat wojny na Froncie
Wschodnim przysech w beletrystyce niemieckiej w la-
tach 70. Wrci dopiero po trzydziestu latach, na poczt-
ku nowego wieku, gdy stopniowo przechodzce na eme-
rytur pokolenie powojenne, szperajc w rodzinnych
szpargaach, trafao na listy z frontu ojcw, dziadkw
i starszych braci. Uwe Timm (ur. 1940 r.) w raporcie Na
przykadzie mego brata (2003 r.) opisa drog modego
chopaka do SS i swj szok, gdy przeczyta zapiski pole-
gego w Rosji, e ten nie tylko z przyjemnoci zabija ro-
syjskich onierzy, ale i musia bra udzia w masakrach
ludnoci cywilnej.
Inaczej Ulla Hahn (ur. 1946 r.). W jej powieci Nie-
ostre obrazy (2004 r.) crka szanowanego i zamonego
emeryta, profesora flologii klasycznej, na jednej z foto-
grafi z gonej w latach 90. wystawy Zbrodnie Wehr-
machtu 19411945 rozpoznaje swego ojca. Ten najpierw
si miga, potem opowiada swoj wersj historii. Tak, by
tam, ale odmwi udziau w egzekucji. A potem kolb za-
tuk esesmana gwaccego Rosjank. Uciek z ni nawet
do partyzantw. Ale ona potem znikna Kicz w stylu
Konsalika? Bajda na uytek crki? Samooszustwo? Ra-
czej psychiczna fkcja niemieckich rodzin stumione,
becne poczucie winy.
Te powieci mog by lepsze lub gorsze, praw-
domwne lub przekamane. Nie stanowi jednak
zbyt gbokiej wiwisekcji niemieckiego kom-
pleksu wojny na Wschodzie. Jeli ju, to przy-
blia si do niej dziesiciotomowa Echosonda
Waltera Kempowskiego (ur. 1929 r.). W 1944 r.
zosta powoany do wojska. Przey bombardo-
wania. W 1948 r. skazany przez radzieckie wa-
dze wojskowe na 25 lat. Z czego odsiedzia osiem
122
w NRD, po czym wyjecha na Zachd. Najpierw opub-
likowa kronik swojej rodziny, rostockich armatorw.
A od pocztku lat 90. pracowa nad dziennikiem zbio-
rowym wojny 194145: kolaami wyimkw z doku-
mentw, listw, dziennikw i zapiskw znanych pisarzy,
politykw, dowdcw i onierzy z obu stron sprawcw
i ofar zbrodni. Cz pierwsza, cztery tomy, obejmowa-
a styczeluty 1943 r. Druga rwnie czterotomowa
te same dwa miesice 1945 r. W 2002 r. ukazaa si jed-
notomowa cz trzecia Barbarossa 41: dwa pierwsze
tygodnie wojny z ZSRS i trzy ostatnie tygodnie grudnia
1941 r. I wreszcie cz czwarta rwnie jednotomowa
obejmujca kwieciemaj 1945 r.
Fikcja literacka przegraa ze strzpami pamici. Nie
mam nic do powiedzenia, mam jedynie pokazywa
powtarza Kempowski za Walterem Benjaminem. Na
pomys Barbarossy 41 wpad jak twierdzi jeszcze
w enerdowskim wizieniu: Pewnego dnia zapytaem
stranika, co to za dziwny pomruk unosi si w powie-
trzu. To 8 tys. twoich kolegw, ktrzy co sobie opowia-
daj. To by pocztek Echosondy.
W Barbarossie 41 fragmenty zapiskw rnych
osb z rnych miejsc i krajw po obu stronach frontu
skadaj si w pomruk pierwszych dwch tygodni woj-
ny na Wschodzie i zimowej zapaci pod Moskw. We
wstpie Kempowski odwouje si do obrazu Altdorfe-
ra Bitwa Aleksandra, z tysicem wojownikw rusza-
jcych, by si nawzajem pozabija. Autorzy zapiskw
zebranych przez Kempowskiego nie zawsze wiedz, co
jest grane. W dniu niemieckiego ataku na ZSRS Tomasz
Mann zajty jest swym stanem podgorczkowym. Ernst
Jnger w pnie zachwyca si wzajemnymi zwizkami
dwch spgosek m i n. Sekretarz Churchilla, John Co-
lville, zauwaa, e na wiadomo o rozpoczciu operacji
Barbarossa na twarzy brytyjskiego premiera pojawia si
umiech zadowolenia. Rwnoczenie do niemieckich
i rosyjskich listw z frontu przenikaj zwroty Goebbelsa
czy Mootowa. Przewiduj, e za cztery do piciu tygo-
dni nad Kremlem zawinie swastyka, notuje 23 czerwca
jaki niemiecki porucznik. Przeciwnika traktuj z lek-
cewaeniem, niczym mistrzowie piki nonej druyn
pataachw. Gorzej: ich zapiski s pene pogardy dla
zaydzonych i prymitywnych podludzi ze Wschodu.
P roku pniej ci butni panowie stworzenia utkn
pod Moskw w mrozie i niegu. A cztery lata pniej,
kto z nich przeyje, bdzie wielkim przegranym, szuka-
jcym winnych daleko od siebie.
Kady z dni, prezentowanych w Echosondzie, Kem-
powski otwiera cytatem z Biblii, a zamyka chodnym ka-
lendarium owicimskim Danuty Czech: kolejny trans-
port, kolejni zagazowani
Krytycy literaccy nie bardzo wiedzieli, co pocz
z Echosond. Marceli Reich-Ranicki nie zgodzi si na
omawianie jej w swym Kwartecie literackim, ale inni
recenzenci porwnywali kolae Kempowskiego z LTI
jzykiem III Rzeszy Klemperera. Jednak Echosonda
mimo wszystko nie wypenia braku wielkiej niemieckiej
opowieci o wojnie lat 194145.
Pytonlo o Bltlero, pytonlo o Stollno.
Plan Barbarossa to dla Niemcw splot soneczny zbrod-
ni i kary. Kwestia winy jest ewidentna. I to niezalenie od
tego, czy marszaek ukow naszkicowa w maju 1941 r.
y
plan sowieckiej ofensywy na Zachd i czy Stalin rzeczy-
wicie planowa wojn zaczepn z Niemcami na 1942 r.
Gdy w czerwcu 1941 r. ukow, pod wpywem wiadomo-
ci o niemieckiej koncentracji nad Bugiem, proponowa
postawi Armi Czerwon w stan gotowoci, Stalin wy-
buchn: Czyby wam si marzya wojna, bo macie za
mao orderw i za niski stopie wojskowy?!
To bya wojna Hitlera. To on, a nie Stalin, zama dia-
belski pakt dwch dyktatorw ludobjcw. To on narzu-
ci wojn na wyniszczenie, za ktr Niemcy w 1945 r. za-
paciy utrat jednej pitej terytorium. I to Hitler poleci
zaplanowa i wykona zagad ydw oraz przygotowa
Generalplan Ost podboju i kolonizacji Wschodu. Zbrod-
nie Stalina nie zwalniaj Niemcw od wspodpowie-
dzialnoci za to, e upojeni pocztkowymi pokojowymi
sukcesami Hitera w 1941 r. nie potrafli powstrzyma
szaleca.
Dzi w niemieckich ksigarniach nie brak ksiek od
Wiktora Suworowa po Bogdana Musiaa wywodzcych,
e atak Hitlera na ZSRS by uderzeniem prewencyjnym,
bo zim 1939 r. Stalin, najedajc Finlandi, zama umo-
w, w grudniu 1940 r. Mootow domaga si baz w Danii,
a latem 1941 r. armia sowiecka bya gotowa do ataku na
Europ rodkow. Spord Niemcw tak tez w 1975 r.
y g
gosi Erich Helmdach, autor ksiki Czy naprawd na-
pad?. Ale dzi ju mao kto z powanych historykw
niemieckich podtrzymuje tak tez. Podbj przestrzeni
yciowej na Wschodzie dla Niemcw jako narodu bez
przestrzeni Hitler zapowiedzia ju w Mein Kampf
i o wojnie z ZSRS mwi w 1939 r. komisarzowi Ligi Na-
rodw w Gdasku Carlowi-Jacobowi Burckhardtowi.
A dyrektywy do przygotowania ataku na ZSRS wyda ju
latem 1940 r. Caa reszta to partia pokera ze Stalinem.
Plan Barbarossa i jego polityczna konsekwencja Gene-
ralplan Ost to problem historycznej winy, z ktr Niem-
cy szarpi si od lat. Ale rwnie problem historiozofcz-
ny. Czy dzieje Europy musiay si potoczy tak, jak si po-
toczyy, czy do wojny z Rosj mogo nie doj? A moe
moga si potoczy inaczej? Dlaczego strzelalimy do sie-
bie, wzdychali w latach siedemdziesitych Lew Kopielew
i Heinrich Bll. C, midzy innymi dlatego, e Bll jak
notowa w czasie wojny w dzienniku lec w Stanisawo-
wie w lazarecie marzy sobie, e po wojnie gdzie tu przej-
mie jaki majtek
Pytonlo o Borborossq. Dopki Europa bya
przecita elazn kurtyn, odpowiedzi na pytania o rok
1941 byy standardowe. Spiegel dopiero w 1991 r. po-
wici planowi Barbarossa okadk. Hitler przeciwko
Stalinowi brzmia podpis. Rudolf Augstein waciciel
pisma w ogromnym eseju pisa o Wielkim marszu
Aleksandra na Wschd. Wymiewa zwolennikw tezy
o niemieckiej wojnie prewencyjnej w 1941 r. Pakt Stalina
z Hitlerem to mimo wszystko nie byo pisa porozu-
Wstawa e t|re6-
a|ach Wehrmach-
ta, '..|
. '+.|+, .+.'|..|
.+1 !:.:m,
:|..+ `. .
123
mienie dwch rwnorzdnych bandytw, jak to sugerowali
brytyjscy karykaturzyci. Stalin chcia zachowa status quo
poprawiajc sw pozycj, natomiast Hitler chcia cakowicie
zmieni map Europy Wschodniej, rozczonkowa i wyprze
ZSRS a za Ural. Obaj uwaali, e oszukali partnera. Ale to
Stalin mia w tym pokerze lepsze nerwy.
Jest jeszcze sprawa szansy na odrbny pokj Hitlera ze Sta-
linem po 1941 r. Czy po odparciu przez Armi Czerwon
Wehrmachtu spod Moskwy ci dwaj mogli si byli dogada
jeszcze raz mimo wiaroomstwa Hitlera? Gring i Goebbels
byliby po Stalingradzie 1943 r. moe i nie od tego. Himmler
w 1944 r. take. Plotek nie brakowao. Stalinowi byy one na
rk, bo wywieray nacisk na Churchilla i Roosevelta w spra-
wie polskiej. Zarwno Abwehra jak i wywiad SS prboway
nawiza kontakty poprzez Szwecj. Ale Hitler dobrze wie-
dzia, e z nim aden kontrakt ju nie by moliwy. I on sam
te adnego nie bra po uwag. Wz albo przewz. Pokerow
rozgrywk z Hitlerem koczy w 1991 r. Augstein wygra
Stalin, on sam. Ale Gruzin nie przewidzia, e p wieku p-
niej wielki ZSRS bdzie wobec zjednoczonych Niemiec pe-
tentem
Dziesi lat pniej, w czerwcu 2001 r., gdy ZSRS ju nie
byo, Spiegel znw powici planowi Barbarossa okadk.
Atak na ZSRS to pocztek koca Adolfa Hitlera i jego III
Rzeszy. Od 22 czerwca 1941 r. pomidzy Berlinem a Mos-
kw zgino wicej ludzi ni na wszystkich innych frontach
II wojny wiatowej, pisali autorzy raportu. Wszystkie po-
przednie kampanie poza Bitw o Angli Hitler wygra.
Potkn si podobnie jak Napoleon dopiero na Rosji. Ju
zim 1941 r. jego minister ds. zbrojeniowych Fritz Todt ra-
dzi szuka ponownego porozumienia ze Stalinem...
Na pocieszenie hamburski magazyn w 2001 r. drukowa
obok wasnego raportu esej brytyjskiego historyka Richar-
da Ovneryego, e tak naprawd Hitler mg by wygra woj-
n ze Stalinem. To prawda, e w 1941 r. potencja Niemiec
by mniejszy ni aliantw. Ale w 1940 r. te by mniejszy ni
Francji i Anglii. Sia bojowa to nie tylko statystyka. W 1941 r.
Wehrmacht dysponowa zasobami caego kontynentu, ale nie
potraf si dostosowa do rosyjskich warunkw. W 1942 r.
Niemcy produkoway 32 mln ton stali, a ZSRS tylko 8 mln.
To prawda, e kampania mogaby przebiega inaczej, gdyby
zacza si jak planowano miesic wczeniej. Moe Wehr-
macht zajby cz Moskwy. Ale czy zamaby wol oporu
Rosjan? Wojn Niemcy przegrali nie z powodu tej czy innej
bdnej decyzji, dochodzi do wniosku Ovnery, lecz dlatego, e
nie potrafli si uczy na wasnych bdach. Wehrmacht bloko-
wa nowoczesne zarzdzanie wielkoseryjn produkcj zbroje-
niow, ktrej od Amerykanw nauczyli si Rosjanie. Zama-
wiali krtkie serie doskonaej broni, podczas gdy potrzebna
bya masowa produkcja sprawnego, cho przecitnego sprz-
tu. Dopiero Speer usprawni niemieck produkcj seryjn.
Pytonlo o grzeck smlertelny. W wiadomo-
ci niemieckiej ich grzech miertelny zacz si 22 czerw-
ca 1941. Gdyby nie plan Barbarossa, wiat byby jako tam
w porzdku. Taki te by sens gonej niemieckiej wystawy
z lat 90. Zbrodnie Wehrmachtu 19411945.
Z polskiej perspektywy niemiecki grzech miertelny to
1 wrzenia 1939 r., std polsko-niemiecka wystawa z 2004 r.
Z najwiksz brutalnoci. Zbrodnie Wehrmachtu w Pol-
sce, wrzesiepadziernik 1939. Natomiast 22 czerw-
ca 1941 r. to zburzenie zbrodniczego adu zbudowanego
w 1939 r. w Europie rodkowo-Wschodniej dziki chwi-
g g
lowemu porozumieniu dwch dyktatorw. Przekraczajc
tamtego dnia Bug, onierze Wehrmachtu nikogo nie wy-
zwalali, ale wbrew swej woli stworzyli szans sojuszu de-
mokracji zachodnich ze stalinowsk Rosj, ktry rwnie
Polsce otwiera szans powrotu na map Europy. Niepewne
byo jednak, w jakim ksztacie.
A0AM khZMlh8kl
|0||I\||
:je|at|e|a|+ |r+c
z-1 \+r:t+w+ zz
a|. :|ajec|+ ,
:|r. jectt. 1
kfffffl 6l0NN
|e|. +:!-!-??,
+:!-!-?+,
|e|. //s|s +:!-!-?:
0kf5 lNIfkNfI0Nf
www.je||t|+.cem.j|
f0fII flfkIk0NlfIN
ll5Ifl (f-Mll)
je||t|+yje||t|+.cem.j|
fkfIf5
| kf0kI0k
NfIflNf
Iert |+cta:||
I-ff kf0kI0k
NfIflNf60
\|te|a |+w|ew:||
I+ce| |ejrtect|e
0fkfkI0k Nf0NNlfIf
||etr lme|eae|
kf0kI0k Nf0Nl
|e:te| |a|ew:||
N5f0lfkf
I+aea:t l+w+at||
0fkf0NNlf 6kllfINf
0kl0k
Iere:+ 0|e:tcta|
N5f0lfkf
||etr |||aer
Mff
I+re:|+w |r:||
l0I0f0ffl
I+ce| ||+|
\ejc|ec| |e||a:||
l0I06kllf
|||/|+:t New:,
||0/|+:t New: (), |N (!),
||/|+:t New: (1), ||&\ (),
|+rte:t |e||ew:||/|0,
|aaae:+rc||. (z),
ter||: (zI),
|+:t New: (z), |eram (1),
0r+aer te||ect|ea,
||:te|a/||&\ (e||+a|+, 1!),
I+aea:t l+w+at|| (1)
|et+|e amaaaarew+a|+ a|em|ec||ee
jec|eat| t ja||||+cj| |aa:t|a+ :+|t+
,|eat:c|e :e|a+tea', t+ tea| wa+w-
a|ctw+ \e:jer, |eta+a z.
k0kfkI
|r:ta+ I+wer:|+
lel+ |et||
|aa+ M|a+|:|+
Ie|+at+ \|ertc|ew:|+
8l0k0 kfklMf
kfffffl
|e|. +:!-!-?,
|e|. //s|s +:!-!-?/,
/s|s +:!-!-?,
e-m+||.
re||+m+yje||t|+.cem.j|
kf0kI0k IffhNlfINf
|rt:ttel Me:ta:||
0k0k
Dzikujemy za zakupy i zapraszamy ponownie!
Nr zamwienia: 1211586

Polityka Pomocnik Historyczny Operacja Barbarossa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Polityka Pomocnik Historyczny Operacja Barbarossa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

3

Podczas wojny polsko-bolszewickiej Niemcy wprowa-

samolotw spowodoway, e szybko znalaz naladow-

p|us 14 882 nc.J.|o..o k.| 50 nn,

You might also like