THOMAS BERNHARD WYMAZYWANIE

Telegram
Po rozmowie z moim uczniem Gambettim, z ktrym spotkaem si dwudziestego dziewitego na wzgrzu Pincio, eby uzgodni majowe terminy lekcji, pisze Murau, Franz-Josef, i ktrego wysok inteligencj jestem zaskoczony rwnie teraz, po powrocie z Wolfsegg, ba, ktr byem zachwycony w sposb na tyle odwieajcy, e cakiem wbrew swojemu zwyczajowi, nakazujcemu mi od razu przez Via Condotti i na Piazza Minerya, a take w coraz pogodniejszym nastroju dziki myli, i, prawd mwic, ju od dawna w Rzymie, a nie w Austrii czuj si jaku siebie w domu, poszedem przez Flaminia i Piazza del Popolo, wzdu caego Corso do swojego mieszkania, gdzie okoo drugiej w poudnie otrzymaem telegram, informujcy mnie o mierci moich rodzicw i mojego brata Johannesa. Rodzice i Johannes zginli tragicznie w wypadku. Caecilia, Amalia. Trzymajc telegram w rku, spokojnie i z jasnym umysem podszedem do okna w gabinecie i popatrzyem w d na zupenie pusty Piazza Minerva. Daem Gambettiemu pi ksiek, co do ktrych jestem przekonany, e w cigu najbliszych tygodni bd mu przydatne i konieczne, i poleciem, eby przestudiowa te pi ksiek jak najuwaniej i we wskazanym w jego przypadku wolnym tempie: Siebenkasa Jeana Paula, Proces Franza Kafki, Amrasa Thomasa Bernharda, Portugalk Musila, Escha, czyli Anarchii Brocha, i pomylaem teraz, otwarszy okno, by swobodniej oddycha, e moja decyzja o wrczeniu Gambettiemu wanie tych, a nie innych, piciu ksiek bya suszna, poniewa w trakcie naszych lekcji zaczn nabiera w jego oczach coraz wikszej wagi, i e wystarczajco dyskretnie daem mu do zrozumienia, i nastpnym razem zamierzam podyskutowa z nim o Powinowactwach z wyboru, nie za o wiecie jako woli i wyobraeniu. Rwnie tego dnia po mozolnych, cikich rozmowach z rodzin z Wolfsegg, sprowadzajcych si do codziennych, cakowicie prywatnych i przyziemnych potrzeb, rozmowa z Gambettim okazaa si dla mnie po raz kolejny ogromn przyjemnoci. Niemieckie sowa ci jzykowi niemieckiemu jak oowiane ciarki, powiedziaem do Gambettiego, i w kadej sytuacji popychaj ducha na szkodliw dla niego paszczyzn. Niemiecka myl, podobnie jak niemiecka mowa, zaczyna bardzo szybko kule pod niegodnym czowieka ciarem jego wasnego jzyka, ktry tamsi kad pomylan myl, zanim jeszcze w ogle zostanie wypowiedziana; myl niemiecka rozwijaa si zawsze z wielkim trudem pod brzemieniem jzyka niemieckiego i nigdy nie rozwina si w peni, w przeciwiestwie do myli romaskiej rozwijajcej si pod wpywem jzykw romaskich, czego dowodzi historia wielowiekowych usiowa Niemcw. Chocia wyej ceni hiszpaski, prawdopodobnie dlatego, e jest mi bliszy, to jednak tego przedpoudnia Gambetti po raz kolejny udzieli mi cennej lekcji na temat atwoci, lekkoci i nieskoczonoci jzyka woskiego, ktry pozostaje w takim samym stosunku do niemieckiego, jak wzrastajce w penej swobodzie dziecko z zamonego i szczliwego domu do tamszonego, bitego i dziki temu nie w ciemi bitego dziecka z domu biednego, najuboszego. O ile wyej zatem, powiedziaem do Gambettiego, naley ceni dokonania naszych Filozofw i pisarzy. Kade sowo, powiedziaem, niechybnie ciga ich myl w d, kade zdanie ciy ku ziemi bez wzgldu na to, co omiel si pomyle, wskutek czego wszystko ciy zawsze ku ziemi. Dlatego rwnie ich filozofia, a take to, co tworz, jest jakby z oowiu. Nagle wygosiem do Gambettiego Schopenhauerowskie zdanie ze wiata jako woli i wyobraenia najpierw po niemiecku, a nastpnie po wosku, usiujc jemu, Gambettiemu, dowie, jak ciko opada szala wagi na mojej lewej rce wyobraajcej szal niemieck, podczas gdy, by tak rzec, szala woska, wyobraana praw rk, szybko skoczya w gr. Ku mojemu i Gambettiego zadowoleniu wygosiem kilka Schopenhauerowskich zda, najpierw po niemiecku, pniej w swoim wasnym tumaczeniu na woski, i pooyem je, niejako wyranie widoczne dla caego wiata, ale przede wszystkim dla Gambettiego, na szalach wag wyobraanych przez moje rce, po czym wdaem si w doprowadzon przeze mnie z biegiem czasu do ostatecznych granic zabaw, ktra wreszcie skoczya si zdaniami z Hegla i aforyzmem Kanta. Niestety, powiedziaem do Gambettiego, cikie sowa nie zawsze s najbardziej wakie, podobnie jak nie zawsze najbardziej wakie s cikie zdania. Jednak ta zabawa wkrtce mnie wyczerpaa. Przystanwszy przed hotelem Hassler, zdaem Gambettiemu krtk relacj z podry do Wolfsegg, ktra to relacja mnie samemu wydaa si w kocu zbyt rozwleka, a nawet, prawd mwic, zbyt przegadana. Staraem mu si unaoczni, jak wyglda porwnanie naszych dwu rodzin, przeciwstawi niemiecki pierwiastek mojego rodu woskiemu pierwiastkowi rodu Gambettiego, w rezultacie jednak wygraem tylko swoj rodzin przeciw jego rodzinie, co musiao moj relacj znieksztaci, a Gambettiego, zamiast owiecajco pouczy, tylko w nieprzyjemny sposb zrazi. Gambetti jest dobrym suchaczem i ma bardzo wytrawne, wyszkolone przeze mnie ucho na prawd danego wywodu i jego logik. Gambetti jest moim uczniem, i na odwrt, ja sam jestem uczniem Gambettiego. Ucz si od Gambettiego co najmniej tyle, ile Gambetti uczy si ode mnie. Nasza wzajemna relacja jest idealna, raz bowiem ja jestem nauczycielem Gambettiego, a on moim uczniem, to znowu Gambetti jest moim nauczycielem, a ja jego uczniem, i bardzo czsto dochodzi do tego, e aden z nas nie wie, czy w danej chwili Gambetti jest uczniem, a ja nauczycielem, czy te odwrotnie. Dowiadczamy wtedy stanu idealnego. Oficjalnie jednak to ja

jestem zawsze nauczycielem Gambettiego i za swoj dziaalno pedagogiczn otrzymuj od niego, a cile mwic, od ojca Gambettiego, zapat. Dwa dni po powrocie ze lubu mojej siostry Caecilii z fryburskim fabrykantem kapsli do wina, teraz jej mem, a moim szwagrem, musz ponownie spakowa rozpakowan dopiero przed poudniem torb podrn, ktrej jeszcze wcale nie oprniem do koca, lecz zostawiem j na krzele obok biurka, i uda si z powrotem do waciwie obrzydego mi w cigu ostatnich lat Wolfsegg, pomylaem, cigle jeszcze patrzc przez otwarte okno na opustoszay Piazza Minerva w dole, a powd nie jest teraz mieszny ani groteskowy, tylko straszny. Zamiast rozmawia z Gambettim o Siebenkasie i o Portugalce, bd musia pa pastw czekajcych na mnie w Wolfsegg sistr, powiedziaem do siebie, zamiast z Gambettim o Powinowactwach z wyboru, bd musia rozmawia z siostrami o pogrzebie rodzicw i brata oraz o spucinie po nich. Miast przechadza si z Gambettim tam i z powrotem, bd zmuszony speni obowizek pjcia do magistratu, na cmentarz i na plebani, a potem bdzie mnie czeka spr z siostrami na temat formalnoci pogrzebowych. Pakujc ponownie bielizn, ktr dopiero przed wieczorem wypakowaem, usiowaem uprzytomni sobie jasno konsekwencje, jakie pocignie za sob mier rodzicw i mier brata, ale nie doszedem do adnego wniosku. Byem jednak naturalnie wiadom, czego wymaga teraz ode mnie fakt mierci tych trojga ludzi, najbliszych mi przynajmniej na papierze: mojej caej siy, caej siy woli. Spokj, z jakim bez popiechu wpychaem do torby rzeczy nieodzowne w podry, rwnoczenie uwzgldniajc w swoich rachubach najblisz przyszo, zachwian wskutek tego niewtpliwie straszliwego nieszczcia, wyda mi si niesamowity dopiero dugo po tym, kiedy zamknem torb. Pytanie, czy kochaem rodzicw i brata, pytanie, ktremu od razu daem odpr sowem naturalnie, pozostao bez odpowiedzi nie tylko co do swej istoty, lecz take co do stanu faktycznego. Ju od dawna nie miaem ani z rodzicami, ani z bratem tak zwanych dobrych stosunkw, byy one raczej napite, a w ostatnich latach raczej obojtne. Ju od dawna nie chciaem nic wiedzie o Wolfsegg, a wic rwnie o nich, ale i odwrotnie, oni o mnie te, taka jest prawda. Ta wiadomo tylko ograniczya nasze wzajemne stosunki, sprowadzajc je mniej lub bardziej do kontaktw w najwaniejszych yciowo kwestiach. Pomylaem: dwadziecia lat temu rodzice wyrzucili ci nie tylko z Wolfsegg, do ktrego chcieli ci doywotnio przyku, lecz rwnoczenie ze swoich serc. W cigu tych dwudziestu lat brat nieustannie zazdroci mi rozwoju duchowego, mojej megalomaskiej samodzielnoci, jak si kiedy wyrazi w rozmowie ze mn tej bezwzgdnej wolnoci, z powodu ktrej mnie nienawidzi. Siostry posuway si w swojej nieufnoci wobec mojej osoby znacznie dalej, ni to jest dopuszczalne midzy rodzestwem; od chwili, kiedy wyjechaem z Wolfsegg, a tym samym odwrciem si do sistr plecami, one take przeladoway mnie swoj nienawici. Taka jest prawda. Podniosem torb, bya jak zwykle za cika, pomylaem, e w istocie jest cakiem zbyteczna, gdy przecie w Wolfsegg mam wszystko. Po co targam ze sob t torb? Postanowiem pojecha do Wolfsegg bez torby, wic z powrotem wypakowaem spakowane wczeniej rzeczy i wszystko po kolei wsadziem do komody. To normalne, e kochamy swoich rodzicw, i tak samo naturalne jest, e kochamy rodzestwo, pomylaem, znowu stojc przy oknie i patrzc na cigle jeszcze opustoszay Piazza Minerva w dole, nie zauwaamy jednak, e od pewnego okrelonego momentu zaczynamy ich nienawidzi, bez udziau naszej woli, ale w ten sam naturalny sposb, w jaki wczeniej kochalimy ich ze wszystkich tych powodw, ktre uwiadamiamy sobie dopiero lata, a nierzadko dziesitki lat pniej. Nie potrafimy ju okreli dokadnie chwili, kiedy to przestajemy kocha rodzicw i rodzestwo, i nawet nie staramy si jej odtworzy, jako e w gruncie rzeczy zwyczajnie si tego boimy. Kto opuszcza czonkw swojej rodziny wbrew ich woli, i do tego jeszcze w najbardziej bezlitosny sposb, tak jak ja to uczyniem, musi liczy si z ich nienawici, im wiksza wic bya pocztkowo ich mio do nas, tym wiksza jest, kiedy pojmiemy, comy sobie poprzysigli, ich nienawi. Przez dziesitki lat cierpiaem wskutek tej nienawici, powiedziaem teraz do siebie, ale od lat ju z tego powodu nie cierpi, przywykem do ich nienawici i ju mnie nie rani. A ta ich nienawi do mnie staa si niechybnie powodem mojej nienawici do nich. Jednake oni rwnie przestali w ostatnich latach cierpie wskutek mojej nienawici. Pogardzali swoim rzymianinem, podobnie jak ja pogardzaem nimi jako wolfsegganami, i prawd mwic, w ogle o mnie nie myleli, podobnie jak i ja przez wikszo minionego czasu w ogle o nich nie mylaem. Zawsze nazywali mnie szarlatanem i gadu, pasoytem wykorzystujcym ich oraz cay wiat. Ja za miaem na ich scharakteryzowanie wycznie jedno sowo: gupcy. mier, choby to nawet by jedynie wypadek samochodowy, powiedziaem do siebie, nic tu nie zmienia. Nie powinienem ba si wasnego sentymentalizmu. Gdy czytaem ten telegram, ani przez chwil nie zadray mi rce, a przez moje ciao ani przez chwil nie przebieg dreszcz. Bd musia powiadomi Gambettiego o tym, e moi rodzice oraz brat nie yj i e na kilka dni bd musia przerwa nauczanie, pomylaem, tylko na kilka dni, gdy nie zamierzaem zatrzyma si w Wolfsegg duej ni na kilka dni; tydzie wystarczy, nawet gdyby zaszy jakie nieprzewidziane, komplikujce spraw formalnoci. Przez moment pomylaem o tym, czyby nie zabra Gambettiego ze sob, odczuwaem bowiem strach przed ogromn przewag wolfseggan i chtnie miabym u boku przynajmniej jednego czowieka, w ktrego obecnoci mgbym obroni si przed ich natarciem, odpowiadajcego mi czowieka i partnera w sytuacji rozpaczliwej, a by moe bez wyjcia, ale natychmiast porzuciem t myl, chcc oszczdzi Gambettiemu konfrontacji z wolfsegganami. Zobaczyby wtedy, e wszystko, co w ostatnich latach opowiadaem mu o Wolfsegg, to fraszka w porwnaniu z prawd i rzeczywistoci, ktr by ujrza, pomylaem. Chwilami byem przekonany, e

powinienem zabra Gambettiego ze sob, to znowu, e nie powinienem. W kocu postanowiem go nie zabiera. Z Gambettim wywoam zbyt wielkie, najprawdopodobniej w oglnym rozrachunku przykre dla mnie i sensacyjne zainteresowanie, pomylaem. Takiego czowieka jak Gambetti ju w ogle w Wolfsegg nie zrozumiej. Cakiem niefrasobliwych obcych przybyszw przyjmowali zawsze z niechci i nienawici, zawsze odrzucali wszystko, co obce, nigdy nie zadali si z czym obcym lub z kim obcym, jak ja to mam w zwyczaju. Zabra Gambettiego do Wolfsegg oznaczaoby dla mnie zrazi go do siebie i w efekcie bardzo bolenie zrani. Ja sam ledwo potrafi upora si z Wolfsegg, a co dopiero czowiek o takim usposobieniu jak Gambetti. Konfrontacja Gambettiego z Wolfsegg mogaby zaiste doprowadzi do katastrofy, pomylaem, ktrej niechybn ofiar staby si wwczas jedynie Gambetti. Wszake ju wczeniej mogem by zabra go ze sob do Wolfsegg, pomylaem, jednak zawsze z jakich wanych powodw odstpowaem od tego pomysu, chocia czsto sobie powtarzaem, e podr do Wolfsegg moe by poyteczna nie tylko dla mnie, lecz take dla samego Gambettiego. Relacje na temat Wolfsegg, ktre przedtem skadaem Gambettiemu, zyskayby wtedy dziki jego osobistym obserwacjom na autentycznoci, niedajcej si uzyska w aden inny sposb. Znam Gambettiego ju pitnacie lat i ani raz nie zabraem go ze sob do Wolfsegg, pomylaem. By moe Gambetti ma na ten temat inne zdanie ni ja, powiedziaem teraz do siebie, biorc pod uwag niezwyko, jak naturalnie jest nie zaprosi i nie zabra ze sob czowieka, z ktrym od pitnastu lat utrzymuj mniej lub bardziej zaye stosunki, ani razu w cigu tych pitnastu lat do miejscowoci bdcej miejscem mojego pochodzenia. Dlaczego w istocie przez te wszystkie pitnacie dugich lat nie pozwoliem Gambettiemu zajrze w karty moich stron rodzinnych? pomylaem. Bo zawsze napawao mnie to lkiem i cigle jeszcze ten lk odczuwam. Bo przede wszystkim pragn uchroni si przed wiedz Gambettiego na temat Wolfsegg, a zatem rwnie przed jego wiedz na temat mojego pochodzenia, i nawet jego samego chc uchroni przed tak wiedz, ktra prawdopodobnie wywaraby na niego wycznie zgubny wpyw. W cigu trwajcych pitnacie lat naszych stosunkw nigdy nie chciaem wyda Gambettiego na pastw Wolfsegg. Mimo i zawsze byoby mi niezwykle mio nie jedzi do Wolfsegg samotnie, lecz w towarzystwie Gambettiego, to wci wzdragaem si przed zabraniem go tam ze sob. Naturalnie Gambetti w kadej chwili pojechaby ze mn do Wolfsegg. Cay czas przecie czeka na moje zaproszenie. Ja go jednak nie zapraszaem. Pogrzeb jest nie tylko smutn, lecz take nader nieprzyjemn okazj, powiedziaem teraz do siebie, wic akurat z tej okazji nie poprosz Gambettiego, by pojecha ze mn do Wolfsegg. Powiadomi go o tym, e moi rodzice nie yj, chocia, powiem, nie mam potwierdzenia, i wraz z moim bratem zginli w wypadku samochodowym, ale ani sowem nie napomkn, by si tam ze mn wybra. Jeszcze dwa tygodnie temu, zanim pojechaem na wesele siostry, w wielu surowych sowach opisywaem Gambettiemu moich rodzicw, a brata nazwaem ni mniej, ni wicej tylko czowiekiem podego charakteru i beznadziejnym gupcem. Wolfsegg opisywaem jako siedlisko tpoty. Okropny klimat, jaki zawsze panowa w okolicy Wolfsegg i zawsze wszystko opanowywa, przenosi si na ludzi, ktrzy s zmuszeni do ycia albo dokadniej: do wegetowania w Wolfsegg, i podobnie jak ten klimat charakteryzuj si nieomal mordercz bezwzgldnoci wobec innych. Przy tym jednak wspominaem rwnie o niesychanych zaletach Wolfsegg, o piknych jesiennych dniach, o ukochanym przeze mnie, niemajcym sobie podobnego zimowym chodzie i o zimowej ciszy w okolicznych lasach i dolinach. A take o tym, e jest tam wprawdzie bezwzgldna, lecz na wskro nieskalana i wspaniaa natura. Ale i o tym, e mieszkajcy wrd niej ludzie w ogle nie zauwaaj owej na wskro czystej i wspaniaej natury, gdy nie pozwala im na to ich tpota. Gdyby nie byo tam czonkw mojej rodziny, tylko same mury, w ktrych yj, powiedziaem wwczas do Gambettiego, musiabym czu, e Wolfsegg to szczliwe dla mnie zrzdzenie losu, gdy jak adna inna miejscowo odpowiada mojemu duchowi. Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc powiedziaem. Wyranie sysz siebie wypowiadajcego to zdanie, a groza, jaka wkrada si w nie teraz wskutek rzeczywistej mierci rodzicw i brata, kazaa mi, nadal stojcemu przy oknie i patrzcemu w d na Piazza Minerva, wypowiedzie je jeszcze raz gono. Poniewa za owo zdanie Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc wygoszone wwczas do Gambettiego z najwysz odraz wobec ludzi, do ktrych si odnosio, powtrzyem teraz do gono i nieomal teatralnie, tak jakbym by aktorem, ktry majc obowizek wypowiedzenia takiego zdania przed wikszym audytorium, musi si w tym najpierw wywiczy, momentalnie pozbawiem je ostroci. Naraz przestao mie niszczc si. Jednake to zdanie Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc niebawem znw wysuno si na plan pierwszy i zawadno mn. Usiowaem co zrobi, eby zamilko, ale nie pozwolio si zdawi. Nie tylko je wypowiadaem, paplaem to zdanie raz po raz pod nosem, by je omieszy, lecz mimo prb zdawienia go i omieszenia stawao si z kad chwil groniejsze. Naraz uzyskao tak wag, jakiej jeszcze nie miao adne inne moje zdanie. Z tym zdaniem nie moesz si mierzy, powiedziaem do siebie, z tym zdaniem bdziesz musia y. To stwierdzenie momentalnie przynioso mi ukojenie. Jeszcze raz wypowiedziaem zdanie Nie mog jednak wymaza mojej rodziny ze wiata tylko dlatego, e tego chc tak, jak je wygosiem wczeniej do Gambettiego. I naraz uzyskao takie samo znaczenie jak wwczas, gdy wygosiem je do Gambettiego. Na Piazza Minerva nie byo, oprcz gobi, ladu ycia. Nagle zrobio mi si zimno i zamknem okno. Usiadem przy biurku. Leaa na nim jeszcze poczta, midzy innymi list od Eisenberga, list od Spadoliniego, arcybiskupa i kochanka mojej matki, oraz kartka od Marii. Zaproszenia od rnych rzymskich instytucji kulturalnych, a take

wszystkie inne od osb prywatnych wrzuciem natychmiast do kosza, rwnie kilka listw, ktre ju po cakiem pobienych ogldzinach wyday mi si listami z pogrkami lub z probami o jamun, od ludzi, ktrzy albo chcieli ode mnie pienidzy, albo owiecenia w kwestii, co w istocie zamierzam osign swoim sposobem mylenia i ycia, od ludzi odwoujcych si do kilku artykuw w gazetach, ktre w ostatnim czasie opublikowaem i ktre tym ludziom nie odpowiadaj, poniewa s naturalnie pomylane i napisane przeciw nim wszystkim, oczywicie listy z Austrii, pisane przez ludzi przeladujcych mnie swoj nienawici a w Rzymie. Od lat otrzymuj takie listy, ktrych, jak pocztkowo sdziem, nie pisz bynajmniej wariaci, tylko naprawd dojrzae osoby, by tak rzec, bez zarzutu pod wzgldem prawnym, te osoby gro mi midzy innymi przeladowaniami i mierci za moje publikacje w najrozmaitszych gazetach i czasopismach, nie tylko we Frankfurcie i Hamburgu, lecz take w Mediolanie i Rzymie. Ci ludzie powiadaj, e nieustannie obrzucam Austri botem, e w najbardziej bezwstydny sposb l ojczyzn i gdzie tylko i kiedy mog, pomawiam Austriakw o pode i nikczemne katolicko-narodowosocjalistyczne przekonania, mimo i, jak pisz ci ludzie, w rzeczywistoci nie spotyka si ju podobno w Austrii takich podych i nikczemnych katolicko narodowosocjalistycznych przekona. Austria nie jest poda ani nikczemna, zawsze bya po prostu pikna, pisz ci ludzie, a nard austriacki jest zacny. Takie listy zawsze natychmiast wyrzucaem, dzisiaj rano te. Zatrzymaem jedynie list od Eisenberga, zaproszenie od mojego kolegi ze studiw, obecnego rabina Wiednia, na spotkanie w Wenecji, gdzie pod koniec maja, jak pisze, bdzie mia rne zajcia i chciaby wybra si ze mn do teatru, nie tak jak przed rokiem, jak pisze, nie na co takiego jak Opowie o onierzu Strawiskiego, lecz na Tankreda Monteverdiego. Oczywicie przyjm zaproszenie Eisenberga, natychmiast mu odpowiem, pomylaem, ale natychmiast oznacza po powrocie z Wolfsegg. Przechadzki z Eisenbergiem po Wenecji byy dla mnie zawsze ogromn przyjemnoci, pomylaem, podobnie jak w ogle przebywanie z Eisenbergiem. Zawsze gdy przyjeda do Woch, choby tylko na kilka dni do Wenecji, zapowiada si, pomylaem, zaprasza mnie, i to zawsze na, jak sam mwi, wysoce artystyczn uczt, niewtpliwie Tankred w Fenice jest tak uczt, pomylaem. Przysali mi egzemplarz okazowy Corriere della Sera, w ktrym wydrukowano mj krtki esej o Leoszu Janaczku. Peen niecierpliwoci otworzyem gazet, ale w esej nie by po pierwsze zamieszczony na czoowym miejscu, co natychmiast wprawio mnie w zy humor, po drugie ju podczas pobienej lektury odkryem w nim szereg niewybaczalnych bdw drukarskich, a wic najstraszliwsz rzecz, jaka moga mi si przytrafi. Rzuciem Corriere w kt i ponownie przeczytaem, co napisaa na kartce Maria. Moja wielka poetka pisze, e w sobot wieczorem pragnie wybra si ze mn na kolacj, jedynie z tob, napisaa zreszt nowe wiersze, dla ciebie, jak pisze. Moja wielka poetka jest w ostatnim czasie bardzo podna, pomylaem i wycignem szuflad, w ktrej przechowuj kilka fotografii czonkw mojej rodziny. Bardzo uwanie przyjrzaem si zdjciu, na ktrym moi rodzice wsiadaj wanie na londyskim dworcu Victoria do pocigu do Dover. Zrobiem im t fotografi bez ich wiedzy. Przyjechali do mnie, kiedy w tysic dziewiset szedziesitym roku studiowaem w Londynie, i po dwutygodniowym pobycie w Anglii, ktry zawid ich a do Glasgow i Bristolu, udali si podr do Parya, gdzie oczekiway ich moje siostry, ktre z kolei po odwiedzinach u naszego wuja Georga przyjechay do Parya z Cannes, eby spotka si tam z rodzicami. Przynajmniej w roku tysic dziewiset szedziesitym zachowywaem si jeszcze do przyzwoicie wobec rodzicw, pomylaem. Pragnem studiowa w Anglii, a oni w najmniejszym stopniu si temu nie sprzeciwiali, zakadajc najwidoczniej, ze po studiach w Anglii wrc do Wiednia, wreszcie za do Wolfsegg, aby speni ich pragnienia i wraz z bratem uprawia ziemi oraz zarzdza gospodarstwem w Wolfsegg. Ale ja ju wtedy nie miaem zamiaru wraca, prawd mwic, wyjedaem z Wolfsegg do Anglii, do Londynu, z mocnym postanowieniem, e nigdy wicej tam nie wrc. Nienawidziem rolnictwa, pasji mojego brata i ojca. Nienawidziem wszystkiego, co wizao si z Wolfsegg, poniewa chodzio tam zawsze wycznie o ekonomiczne korzyci dla rodziny, o nic wicej. W Wolfsegg, odkd ono istnieje i znajduje si w rkach mojej rodziny, zajmowano si wycznie gospodarstwem i tym, jakby tu w przyszoci cign coraz wiksze zyski z jego produkcji rolnej, a wic z upraw, nawet jeszcze dzisiaj obejmujcych bd co bd dwanacie tysicy hektarw, a take z kopal. Tylko jedno im byo w gowie: jak najwiksza eksploatacja swojej wasnoci. Wprawdzie zawsze udawali, e powoduje nimi co wicej ni tylko dza zyskw finansowych, udawali, e ceni kultur, a nawet rne rodzaje sztuki, ale rzeczywisto bya zawsze przygnbiajca i zawstydzajca. Mieli wprawdzie tysice ksiek w piciu a wolfseggskich bibliotekach i z absurdaln regularnoci odkurzali te biblioteki trzy czy cztery razy do roku, ale nigdy nie czytali ksiek ze swoich bibliotek. Wszystkie te biblioteki byy zadbane w najwyszym moliwym stopniu, eby je mogli bez wstydu pokazywa gociom, chepi si przed nimi i prezentowa drogocenne druki, ale osobicie z wszystkich tych tysicy, ba, dziesitkw tysicy drogocennych drukw nigdy nie robili uytku, jaki wydawaby si oczywisty. Pi bibliotek w Wolfsegg, cztery w gwnym budynku i jedn w oficynach, zaoyli ju moi praprapradziadowie, rodzice natomiast nie dokupili do tych zbiorw nawet jednego tomu. Mwi si, e wszystkie nasze biblioteki razem wzite s rwnie cenne jak wiatowej sawy biblioteka biskupstwa w Lambach. Ojciec nie przeczyta w yciu ani jednej ksiki, matka czasem tylko przegldaa stare publikacje przyrodnicze, by napawa si widokiem zdobicych je sztychw o wspaniaych barwach. Siostry w ogle nie zachodziy do adnej z bibliotek, chyba tylko po to, eby pokaza je gociom, gdy ci wyrazili yczenie

obejrzenia naszych zbiorw. Fotografia, ktr zrobiem rodzicom na dworcu Victoria, ukazuje ich w wieku, gdy jeszcze wypuszczali si w podre i nie dokuczay im adne choroby. Mieli na sobie kupione dopiero co u Burberryego paszcze od deszczu, a w rkach dzieryli nowe parasole, rwnie od Burberryego. Jako typowi mieszkacy kontynentu starali si wyglda bardziej angielsko od Anglikw, przez co robili wraenie raczej groteskowe ni eleganckie i wytworne, tote na widok tej fotografii nigdy nie mogem powstrzyma si od miechu, tym razem jednak nie miaem ochoty si mia. Moja matka miaa nieco zbyt dug szyj, ktr raczej trudno by byo nazwa pikn, w chwili za gdy robiem to zdjcie, wycigna j, jako e wanie wsiadaa do pocigu, jeszcze o kilka centymetrw bardziej ni zazwyczaj, co podwoio komizm tej fotografii. Mj ojciec z kolei zachowywa zawsze postaw kogo, kto nie potrafi ukry przed wiatem nieczystego sumienia i z tego powodu jest bardzo nieszczliwy. W chwili gdy robiem owo zdjcie, ojciec mia na gowie kapelusz wcinity na czoo nieco gbiej ni zwykle, co ukazuje go o wiele bardziej nieporadnym, ni by w rzeczywistoci. Nie wiem, dlaczego zachowaem akurat t fotografi rodzicw. Pewnego dnia dojd do tego, co mn powodowao, pomylaem. Odoyem zdjcie na biurko i zaczem szuka innego, zrobionego dopiero przed dwoma laty na brzegu jeziora w Wolfsegg, a ukazujcego mojego brata na wasnej aglwce, ktr przez cay rok trzyma w Sankt Wolfgang w budce dzierawionej od Furstenbergw. Mczyzna na fotografii to zgorzkniay czowiek, ktrego zniszczyo stae przebywanie wycznie w towarzystwie rodzicw. Sportowy strj z trudem maskuje choroby, ktre ju cakowicie bratem zawadny. Jego umiech jest, jak to si mwi, udrczony, a fotografi mg zrobi tylko jego brat, czyli ja. Kiedy daem mu odbitk tego zdjcia, podar j bez sowa. Zdjcie brata pooyem obok fotografii, na ktrej rodzice wsiadaj w Londynie do pocigu do Dover, i jaki czas przygldaem si obu odbitkom. Kochae tych ludzi tak dugo, pki oni ciebie kochali, a potem znienawidzie ich w chwili, kiedy i oni ciebie znienawidzili. Nigdy oczywicie nie mylaem, e ich przeyj, wrcz przeciwnie, zawsze byem zdania, e to ja pewnego dnia umr pierwszy. O sytuacji, ktra teraz powstaa, nigdy nie mylaem, o wszystkich innych moliwociach natomiast mylaem raz po raz, nigdy jednak o tej. Bardzo czsto wyobraaem sobie i bardzo czsto te marzyem o tym, eby umrze, zostawi ich, zostawi samych beze mnie, uwolni ich od siebie przez swoj mier, ale nigdy o tym, e to oni mnie zostawi. Fakt, i to oni teraz nie yj, a nie ja, by dla mnie w pierwszej chwili nie tylko najbardziej nieprzewidywalny, lecz wrcz sensacyjny. Zaszokowa mnie w sensacyjny element, owa sensacyjna elementarno, a nie sam w sobie fakt, e nie yj, i to nieodwoalnie. Rodzice jako para, prawd mwic, zawsze we wszystkim nieporadna, chocia w moich oczach przez cae ycie demoniczna, skurczyli si raptem, skurczyli si nagle do rozmiarw tej groteskowej i miesznej fotografii, ktra ley teraz przede mn na biurku i ktrej przygldam si z najwiksz wnikliwoci i bezwstydem. Podobnie jak fotografii brata. Tych ludzi bae si przez cae ycie tak bardzo, jak niczego innego na wiecie, pomylaem, i z tego lku uczynie najwiksz potworno swojego ycia, powiedziaem sam do siebie. Od tych ludzi przez cae ycie nie potrafie si odsun, chocia raz po raz podejmowae takie prby, ale wszystkie twoje prby byy koniec kocw skazane na porak, pojechae do Wiednia, eby odsun si od rodzicw i brata, do Londynu, eby si od nich odsun, pojechae do Parya, Ankary, Stambuu, a wreszcie do Rzymu, nadaremnie. Musieli zgin tragicznie i skurczy si do rozmiarw tego miesznego wistka papieru zwcego si fotografi, by nie mc ci ju duej szkodzi. Mania przeladowcza si skoczya, pomylaem. Nie yj. Jeste wolny. Na widok fotografii ukazujcej mojego brata na aglwce w Sankt Wolfgang po raz pierwszy poczuem dla niego wspczucie. Wyglda teraz o wiele mieszniej ni dawniej, gdy ogldaem to zdjcie. Przerazio mnie moje nieprzejednanie zrodzone pod wpywem tej obserwacji. Rwnie rodzice na fotografii ukazujcej ich na dworcu Victoria byli komiczni. adne z tych trojga, lecych teraz przede mn na biurku, nie miao nawet dziesiciu centymetrw wzrostu, a w modnych strojach i groteskowych postawach ciaa, pozwalajcych wnioskowa o rwnie groteskowych postawach ducha, kade z nich wygldao jeszcze komiczniej ni dawniej, gdy ogldaem te zdjcia. Fotografia utrwala jedynie groteskowy i komiczny moment, pomylaem, nie pokazuje czowieka, jakim, oglnie rzecz biorc, by za ycia, fotografia jest podstpnym, perwersyjnym zafaszowaniem, kada fotografia, bez wzgldu na to, przez kogo zrobiona, bez wzgldu na to, kogo przedstawia, jest absolutnym pogwaceniem ludzkiej godnoci, potwornym zafaszowaniem natury, podym barbarzystwem. Z drugiej strony obie fotografie sprawiay wraenie niezwykle wprost charakterystycznych dla utrwalonych na nich ludzi, zarwno dla rodzicw, jak i brata. To s oni, powiedziaem do siebie, tacy, jacy s w rzeczywistoci, to byli oni, tacy, jacy byli w rzeczywistoci. Mogem by zabra ze sob z Wolfsegg i przechowa rwnie inne fotografie rodzicw oraz brata, ale zabraem i przechowaem wanie te, poniewa oddaj zarwno rodzicw, jak i brata w chwili, w ktrej je zrobiem, takimi, jacy s w rzeczywistoci, zarwno rodzice, jak i brat. Stwierdziwszy to, nie odczuem cienia wstydu. To nie przypadek, e nie zniszczyem akurat tych fotografii, a nawet zabraem je ze sob do Rzymu i przechowaem w swoim biurku. Tutaj nie mam wyidealizowanych rodzicw, powiedziaem do siebie, tutaj mam rodzicw, jakimi s, jakimi byli, poprawiem si. Tutaj mam brata, jakim by. Wszyscy troje s tacy zalknieni, tacy podli, tacy komiczni. Nie cierpiabym wszake w swoim biurku, pomylaem, zafaszowanego obrazu rodzicw i brata. Tylko faktyczne, prawdziwe wizerunki. Tylko to, co absolutnie autentyczne, choby byo nie wiem jak groteskowe, a moe nawet wstrtne. I wanie te fotografie z moimi rodzicami i moim bratem na nich pokazaem kiedy Gambettiemu, przed rokiem, pamitam jeszcze gdzie, w kawiarni na Piazza del Popolo.

Przyjrza si tym fotografiom i sowem ich nie skomentowa. Przypominam sobie tylko, e przyjrzawszy si im, zapyta: czy twoi rodzice s bardzo bogaci? Odpowiedziaem na to: tak Pamitam te jeszcze, e czuem si pniej bardzo podle, i w ogle pokazaem mu te zdjcia. Nigdy nie powiniene by pokazywa Gambettiemu akurat tych zdj, powiedziaem wwczas do siebie. Byo to gupot. Istniay i istniej niezliczone fotografie, na ktrych moi rodzice s przedstawieni naprawd, jak to si mwi, serio, ale nie odpowiadaj one obrazowi, jaki w cigu caego ycia wytworzyem sobie na ich temat. Istniej te fotografie serio mojego brata, ale i one s zafaszowaniami. Nigdy bym nie pokaza Gambettiemu adnego z tych zafaszowa. Poza tym niemal niczego na wiecie nie nienawidz tak bardzo, jak pokazywania zdj. Nie pokazuj adnych i adnych nie pozwalam sobie pokazywa. To, e pokazaem Gambettiemu zdjcie rodzicw na dworcu Victoria, byo wyjtkiem. Jaki miaem w tym cel? Gambetti te nigdy nie pokazywa mi adnych fotografii. Oczywicie, ja znam jego rodzicw i rodzestwo, wic pokazywanie mi ich zdj nie miaoby sensu. Gambetti nigdy nie wpadby nawet na taki pomys. W gruncie rzeczy nienawidz fotografii i sam przez cae ycie nie wpadem na pomys, by je robi; pomijajc w londyski wyjtek, Sankt Wolfgangi Cannes, nigdy nie posiadaem aparatu fotograficznego. Pogardzam ludmi, ktrzy nieustannie zajmuj si fotografowaniem i cay czas biegaj wkoo z aparatami zawieszonymi na szyi. Nieustannie poszukuj motyww i fotografuj wszystko i wszystkich, nawet najbardziej bezsensowne rzeczy. Maj w gowie tylko to, eby nieustannie przedstawia samych siebie, zawsze w najbardziej odpychajcy sposb, czego jednak nie s wiadomi. Utrwalaj na fotografiach perwersyjnie znieksztacony wiat, niemajcy z rzeczywistym nic wsplnego poza tym, e jest jego perwersyjnym znieksztaceniem, ktremu wycznie oni s winni. Fotografowanie to pospolita mania, ktra z biegiem czasu ogarna ca ludzko, gdy ludzko jest nie tylko zakochana, lecz wrcz zadurzona w znieksztaceniu i perwersyjnoci, i rzeczywicie wskutek tego nieustannego fotografowania zaczyna z wolna postrzega znieksztacony i perwersyjny wiat jako jedyny prawdziwy. Ci, ktrzy fotografuj, popeniaj jedno z najnikczemniejszych przestpstw, jakie mog popeni, zmieniajc natur na swoich zdjciach w perwersyjn grotesk. Ludzie na fotografiach s miesznymi, zmienionymi nie do poznania, ba, okaleczonymi manekinami, tpo i ohydnie patrzcymi w t pod soczewk. Fotografowanie jest nikczemn namitnoci, ktra ogarna wszystkie czci wiata i wszystkie warstwy ludnoci, chorob na ktr zapada caa ludzko i z ktrej nigdy nie zdoa si wyleczy. Wynalazca sztuki fotograficznej jest wynalazc sztuki najbardziej ze wszystkich moliwych wrogiej ludziom. Jemu to zawdziczamy ostateczn deformacj natury i czowieka, sprowadzenie ich do postaci perwersyjnych gb. Jeszcze na adnej fotografii nie widziaem naturalnego, a to znaczy prawdziwego i rzeczywistego czowieka, podobnie jak jeszcze na adnej fotografii nie widziaem prawdziwej i rzeczywistej natury. Fotografia to najwiksze nieszczcie dwudziestego wieku. Ogldajc zdjcia, zawsze czuem obrzydzenie, jak do niczego innego. Ale, powiedziaem teraz do siebie, jakkolwiek znieksztaceni s rodzice i brat na tych jedynych fotografiach zrobionych przeze mnie aparatem nalecym do mojego brata, to im duej na nie patrz, widz, e poza perwersyjnoci i znieksztaceniem ukazuj jednak prawd i rzeczywisto tych, by tak rzec, sfotografowanych, poniewa ja nie przejmuj si zdjciami i nie widz przedstawionych na nich ludzi takimi, jakimi fotografia ukazuje ich w tym niegodziwym znieksztaceniu i perwersyjnoci, lecz takimi, jakimi ja ich widz. Moi rodzice na dworcu Victoria w Londynie napisaem na odwrocie fotografii. Na drugiej za, ukazujcej brata w Sankt Wolfgang: Mj brat na aglach w Sankt Wolfgang. Signem do szuflady i wyjem zdjcie, na ktrym moje siostry Amalia i Caecilia stoj upozowane przed will w Cannes, kupion przez wuja Georga, brata mojego ojca, za pienidze, ktrymi ojciec po mierci moich dziadkw raz na zawsze, jak to si mwi, spaci go, a on tak sprytnie ulokowa kilka pakietw akcji w rnych czciach Francji, e mg z nich zawsze y nie tylko dobrze, lecz nawet w pewnym, dogadzajcym mu luksusie. On, pomylaem, przygldajc si fotografii, na ktrej moje siostry ukazuj swoje mniej lub bardziej szydercze twarze, wycign lepszy los w przeciwiestwie do swojego brata, a mojego ojca. Wuj Georg zmar cztery lata temu rwnie nagle jak jego brat, mj ojciec, tyle e na zawa serca, ktry zaskoczy go w parku okalajcym will, gdy wanie wybiera si na inspekcj hodowli r, bdcych w pniejszych latach ycia jego jedyn namitnoci. W wieku trzydziestu piciu lat udao mu si wreszcie odbi od Wolfsegg i z mnstwem pienidzy i stosem ksiek schroni na Riwierze. Kocha literatur francusk i morze, oba te zamiowania cakowicie go pochony. Czsto myl, e mam wiele z wuja Georga, w kadym razie wicej ni z ojca. Rwnie ja przez cae ycie kochaem literatur, ksiki i morze. Rwnie ja odszedem z Wolfsegg, nawet w modszym wieku ni on. Moje siostry Amalia i Caecilia przed will wuja Georga napisaem na fotografii. Po raz ostatni byem w Cannes w tysic dziewiset siedemdziesitym smym. Przynajmniej raz do roku odwiedzaem wuja Georga. Kilka dni spdzanych z nim w jego willi zawsze dobrze mi robio. Jedynym spadkobierc uczyni, ku przeraeniu naszej rodziny, swojego dozorc, ktry zawsze wiernie mu suy i ktrego zawsze z czuoci nazywa: mj zacny Jean. Wuj Georg by kilkakrotnie w Rzymie, miecie, ktre, podobnie jak ja, kocha najbardziej i ceni najwyej ze wszystkich miast wiata. Gambetti i wuj Georg dobrze si rozumieli, kiedy przez wiele wieczorw na wieym powietrzu na Piazza del Popolo albo, gdy padao, w kawiarni Greco wiedli rozmowy o wszystkim, co tylko moliwe, zwaszcza jednak o sztuce i malarstwie. Wuj Georg by zapalonym kolekcjonerem dzie sztuki i z tego, co wiem, wikszo dochodu z procentw od swojego majtku wydawa na zakup obrazw i rzeb wspczesnych artystw. Majc dobry gust i absolutnie nadzwyczajny instynkt w wybieraniu dziel sztuki, dziki

wrodzonej kolekcjonerskiej pasji powikszy niebawem swj pierwotny majtek o drugi, bardzo znaczny, o ktrym mona spokojnie powiedzie, e jest wart miliony. Nieznani, a popierani przeze artyci stawali si naprawd sawni zaraz po tym, gdy on ich odkry, kupujc ich prace i rwnoczenie czynic je znanymi. Wuj Georg nie lubi prymitywnego ducha interesu mojej rodziny, w istocie nienawidzi tej corocznie wyzyskiwanej na wsi natury i gardzi wszystkimi wielowiekowymi tradycjami Wolfsegg, czy to chodzio o produkcj misa i tuszczu, skry, drewna i wgla, czy te o polowania, ktrych nienawidzi z caej duszy, ktrym jednak jego brat, a mj ojciec, oraz jego bratanek, a mj brat, oddawali si jako pierwszej ze wszystkich moliwych namitnoci. Spord wszystkich pasji godnych nienawici wuj Georg z najgbszej gbi swojej duszy nienawidzi polowa. Chocia jego rodzice, a moi dziadkowie, ulegali pasji owieckiej, podobnie jak ulega jej te mj ojciec, jego brat, on cigle wzbrania si przed uczestniczeniem w polowaniach. Tak samo jak ja nie jada dziczyzny i w czasie, kiedy jego rodzina bya na polowaniu, zamyka si w jednej z bibliotek, aby pograjc si w intensywnej lekturze, nie myle o owieckich ekscesach swoich najbliszych, podczas gdy oni odstrzeliwali jelenie, ja siedziaem w bibliotece za dobrze zamknitymi oknami eby nie musie sysze strzaw, powiedzia kiedy, i czytaem Dostojewskiego. Wuj Georg, podobnie jak ja, kocha literatur rosyjsk, przede wszystkim Dostojewskiego i Lermontowa, i czstokro opowiada wiele mdrych rzeczy o tych rosyjskich pisarzach, zajmowa si te rwnie czsto dwoma rewolucjonistami - Kropotkinem i Bakuninem, ktrych, co si tyczy tak zwanej literatury pamitnikarskiej, ceni najwyej, i to wanie on wprowadzi mnie w literatur rosyjsk jako niesychanie biegy w niej specjalista, ktry posugiwa si rosyjskim rwnie pynnie jak francuskim i ktremu ja sam zawdziczam mio do literatury rosyjskiej, a pniej take do francuskiej. Zreszt w ogle wiksz cz swojego bogactwa intelektualnego zawdziczam wujowi Georgowi. On, wuj Georg, bardzo wczenie otworzy mi, by tak rzec, oczy na reszt wiata, zwrci uwag na to, e poza Wolfsegg i Austri istnieje jeszcze co innego, co o wiele wspanialszego, o wiele bardziej niesamowitego, i e wiat skada si nie tylko, jak si powszechnie mniema, z jednej jedynej rodziny, lecz z milionw rodzin, nie tylko z jednej jedynej miejscowoci, lecz z milionw takich miejscowoci, nie tylko z jednego jedynego narodu, lecz z wielu setek i tysicy narodw i nie tylko z jednego jedynego kraju, lecz z wieluset i wielu tysicy krain, z ktrych kada jest najpikniejsza i najwaniejsza. Caa ludzko wydaje si nieskoczona ze wszystkimi swymi urokami i moliwociami, mawia wuj Georg. Jedynie tpak uwaa, e wiat koczy si tam, gdzie on sam si koczy. Wuj Georg wprowadzi mnie jednak nie tylko w literatur, otwierajc j przede mn jako bezkresny raj, on wprowadzi mnie rwnie w wiat muzyki i otworzy mi oczy na wszelkie rodzaje sztuki. Dopiero kiedy ju dysponujemy naleytym pojciem sztuki, dysponujemy te naleytym pojciem natury, mawia. Dopiero gdy z pojcia sztuki umiemy zrobi waciwy uytek, czyli delektowa si ni, moemy rwnie zrobi waciwy uytek z natury i delektowa si ni. Wielu ludzi nigdy nie dochodzi do pojcia sztuki, nawet do najprostszego, wskutek czego nigdy nie s w stanie poj natury. Idealna kontemplacja natury zakada istnienie idealnego pojcia sztuki, mawia. Ludzie, ktrzy udaj, e widz natur, ale obce jest im pojcie sztuki, postrzegaj natur niezwykle powierzchownie, nigdy idealnie, a to znaczy, e nie widz jej nigdy w jej caej nieskoczonej wspaniaoci. Czowiek duchowy ma szans, najpierw, przez natur, dotrze do idealnego pojcia sztuki, by poprzez idealne pojcie sztuki dotrze do idealnej kontemplacji natury. Podczas naszych podry woskich wuj Georg nie biega za inn, jak mj ojciec, od jednej kolumny do drugiej, od jednego pomnika do drugiego, od jednego kocioa do drugiego, od jednego Michaa Anioa do drugiego, w ogle nie prowadza mnie do adnych dzie sztuki. Swoje rozumienie sztuki zawdziczam wujowi Georgowi wanie dlatego, e mnie nie popycha, jak rodzice, od jednego arcydziea do nastpnego, lecz zawsze zostawia ze wszystkimi tymi arcydzieami samego, cigle tylko zwracajc mi uwag na to, e istniej i gdzie mona je znale, a nie postpowa tak, jak robili to ze mn rodzice, ktrzy co chwila popychali mj umys ku jakiej kolumnie lub rzymskiej bd greckiej ruinie. Wskutek tego, e czonkowie mojej rodziny, z wyjtkiem wuja Georga, ju od wczesnego dziecistwa popychali mj umys ku tak zwanym synnym zabytkom wiata staroytnego, z waciw teje rodziny czonkom prostack bezwzgldnoci, bardzo wczenie doprowadzili do tego, i mj umys nader szybko sta si cakiem niewraliwy na jakikolwiek rodzaj sztuki; nie zbliyli mnie do niej, tylko mi j zohydzili. Musiaem powici wiele lat na to, eby doprowadzi do porzdku swj umys, otpiay od popychania go przez nich ku setkom i tysicom dzie sztuki. Gdybym od dziecka, w ktre rodzice nie wahali si nigdy, a do bezgranicznej przesady, adowa wszystkiego cakiem jak popadnie, znajdowa si by pod wpywem wuja Georga, pomylaem, odnisbym z tego ogromn korzy. Najpierw jednak, krtko mwic, rodzice musieli mnie prawie cakowicie zniszczy, po to, ebym potem, gdy byem ju ponad dwudziestoletnim mczyzn beznadziejnie, jak si zdawao, straconym, wuj Georg zdoa mnie mimo wszystko uzdrowi. Z rozwag i przezornoci. Kiedy pojem, ile wuj Georg znaczy dla mnie, dla moich postpw i caego mojego rozwoju, na leczenie byo ju prawie za pno. Sile wasnej woli, nakazujcej mi wydosta si ze zowrogiego Wolfsegg, czyli wyzwoli z nieuleczalnego za, jakie wyrzdzili mi rodzice, a take przenikliwoci wuja Georga zawdziczam ostatecznie swoje ocalenie. e jako dorosy nie musiaem wie ywota podobnego do ywota wszystkich czonkw mojej rodziny, poza wujem Georgiem, lecz przeciwnie do nich wie taki, jaki wid wuj Georg. Przez cae ycie nienawidzili wuja Georga, a w ostatnich dziesicioleciach wcale tego nie ukrywali, z czasem zaczli traktowa go tak samo jak mnie, myle o nim tak samo jak o mnie, oszukiwa go tak samo jak

mnie. On jednak nie musia si z nimi liczy. Uporzdkowawszy wpierw swoje sprawy finansowe, wsiad pewnego dnia w pocig i pojecha do Nicei. Tam postanowi si najpierw porzdnie przez kilka tygodni wyspa, eby pniej, cakowicie odwieony, co bardzo czsto podkrela, rozejrze si za korzystnym dla siebie miejscem. Owo miejsce musiao znajdowa si nad morzem, w duym ogrodzie, powietrze za musiao tam by najlepsze, jednoczenie musiao to by w punkcie korzystnie pooonym pod wzgldem komunikacyjnym. Pierwsze widokwki od wuja Georga odbierano w Wolfsegg z rozgoryczeniem. Wyobraano go sobie, jak leniwie przeciga si na socu, spacerujc nad brzegiem morza we wszystkich moliwych, szytych ma si rozumie na miar paryskich garniturach z lnu, a w snach czonkw mojej rodziny, ktre naturalnie byy wycznie koszmarami sennymi, on, cae ycie nazywany przez nich nic niewartym ajdakiem, pojawia si, raz po raz wchodzc do bankw w wytwornych miejscowociach na Riwierze, by pobiera odsetki od samoistnie rosncego z dnia na dzie majtku. Byli zbyt gupi, eby bodaj uwierzy w co takiego jak ycie duchowe. Wuj Georg wid ywot intelektualisty, czego dowodzi kilkaset notatnikw zapisanych od pierwszej do ostatniej strony. Ciasnota horyzontw mieszkacw Europy rodkowej, ktrzy, jak si wszake mwi, yj, aby pracowa, zamiast pracowa, aby y, przy czym jest cakowicie obojtne, co naley rozumie przez prac, ju od dawna denerwowaa wuja Georga, tote wycign wnioski ze swoich rozmyla. Dreptanie w miejscu to nie bya rzecz dla niego. Czowiek musi wietrzy gow, powtarza zawsze, co znaczy, e bez ustanku, dzie w dzie, musi wpuszcza do gowy wiat. W Wolfsegg nigdy nie wietrzono gw, a wic i nie wpuszczano do nich wiata. Wszyscy trwali nieustpliwie na swojej ojcowinie, tak jak byli do tego stworzeni, jedynie po to, by pilnowa, eby ta ojcowizna, czyli gigantyczna brya majtku, umacniaa si jeszcze bardziej i bardziej i eby si nie rozpada. Z czasem zaczli stopniowo przejmowa od tej bryy majtku jej bezruch, stao i absolutn twardo, sami tego nie zauwaajc. Zawsze byli stopieni z t bry majtku w budzc groz i obrzydzenie jedno, czego jednak nie dostrzegali. Ale wuj Georg to dostrzeg. Nie chcia mie nic wsplnego z t bry majtku. Czeka tylko na stosowny, przypuszczalnie nawet idealny moment, eby wyrwa si z tej wolfseggskiej bryy majtku. Zaproponowali mu, jak mi wiadomo, eby nie wycofywa swojego spadku z Wolfsegg, lecz w mniejszym lub wikszym stopniu zadowoli si swego rodzaju rent. Przenikliwo ustrzega wuja Georga przed popenieniem tego gupstwa. Tacy ludzie jak czonkowie mojej rodziny s, gdy co do czego przychodzi, najbardziej pozbawieni skrupuw przede wszystkim w stosunku do swoich najbliszych. W ostatecznoci nie cofn si przed adn nikczemnoci. Pod paszczykiem chrzecijaskich uczu, wspaniaoci i towarzyskoci s po prostu chciwi i id, jak to si mwi, po trupach. Wuj Georg od samego pocztku nie pasowa do ich planw. W gbi duszy bali si go, bo wczenie ich przejrza. Ju jako dziecko przyapywa ich na okropiestwach i zawsze, nieustraszenie, zwraca im na nie uwag, dzielnie wytyka im te okropiestwa, by podobno, jak mwi, dzieckiem, ktrego najbardziej obawiano si w Wolfsegg. Z natury przenikliwy, wczenie rozbudzi w sobie namitno do kompromitowania swoich najbliszych. Ju jako mae dziecko szpiegowa ich i konfrontowa z ich ohydztwami. Pono adne dziecko w Wolfsegg nie zadawao tylu pyta, nie dao tylu odpowiedzi. Mnie samemu czonkowie mojej rodziny zarzucali zawsze, e upodabniam si do wuja Georga. Jakby chodzio o najbardziej odstraszajcego ze wszystkich ludzi, mwili do mnie co chwila: robisz si jak wuj Georg. Ale te ostrzeenia przed wujem Georgiem w ogle nie poskutkoway, od samego pocztku bowiem nikogo bardziej od niego w Wolfsegg nie kochaem. Twj wuj Georg to potwr! mawiali czsto. Twj wuj Georg to pasoyt! Twj wuj Georg przynosi nam wstyd! Twj wuj Georg to przestpca! Lista tych strasznych inwektyw, jakie zawsze mieli w pogotowiu na okrelenie wuja Georga, nigdy nie odnosia w moim przypadku podanego przez nich skutku. Co kilka lat wuj Georg przybywa do nas z Cannes z kilkudniow wizyt, rzadko na kilka tygodni, i wtedy byem najszczliwszym z ludzi. Gdy wuj Georg przyjeda do Wolfsegg, przeywaem wielkie dni. Nagle Wolfsegg przestawao by powszednie. W jednej chwili robio si wiatowe. Naraz wietrzono biblioteki, ksiki wdroway tam i z powrotem, muzyka wypeniaa pokoje, ktre zazwyczaj byy zimnymi, ponurymi, cakiem niemymi jaskiniami. Te pokoje, w wyobraeniu wszystkich odpychajce, staway si ni std, ni zowd przytulne i swojskie. Gosy, ktrych ton by w Wolfsegg zwykle opryskliwy, opryskliwy lub stumiony, zaczynay naraz rozbrzmiewa cakiem naturalnie. Wolno si byo mia, nawet podczas rozmw wolno byo mwi z naturaln gonoci, nie tylko wtedy, gdy chodzio o wydawanie polece subie. Dlaczego zawsze przy subie rozmawiacie po francusku, strofowa wuj Georg moich rodzicw, to przecie mieszne. Syszc takie uwagi z jego ust, czuem si najszczliwszym z ludzi. Dlaczego w tak wspania pogod nie pootwieracie okien? pyta. Podczas gdy zazwyczaj, a ju w sposb szczeglnie przygnbiajcy w cigu ostatnich lat, rozmawiao si przy stole zawsze tylko o winiach i bydle, o lirach drewna i korzystniejszych bd mniej korzystnych cenach ich magazynowania, naraz paday takie sowa jak Tostoj lub Pary, Nowy Jork, Napoleon lub Alfons 13, albo Meneghini, Callas, Wolter, Rousseau, Pascal, Diderot. W ogle nie widz, co jem, mwi wuj Georg bez enady, na co moja matka podrywaa si od stou i otwieraa okiennice. Otwrz te okiennice jeszcze szerzej, mwi do niej wuj Georg, ebym mg zobaczy zup. Jak moecie przez cay czas y w takim pmroku? pyta. yjecie przecie jak w muzeum! mwi. Wszystko wyglda tu tak, jakby caymi latami nikt niczego nie uywa. Po co trzymacie w kredensach te wspaniae naczynia, skoro si na nich nie jada? Te wasze drogocenne srebra? Podziwiaem wuja Georga. Przy nim nigdy nie grozia codzienna nuda. Nie siedzia przy stole, jak inni, nieruchomo i sztywno, co chwila zwraca si do

kogo z nas, aby o co zapyta, aby wypowiedzie jak sentencj lub rzuci jaki komplement. Powinna nosi wicej bkitu, mwi do mojej matki, w szarociach ci nie do twarzy. Wygldasz jak w aobie. A przecie od mierci ojca mino ju pitnacie lat. Ty, mwi do swojego brata, sprawiasz wraenie, jakby by sam u siebie zatrudniony. Po czym wybucha dononym miechem. Kiedy podawano do stou, co u nas zawsze odbywao si prawie w cakowitym milczeniu, artowa z dziewcztami wnoszcymi potrawy, cho moja matka wytrzymywaa to z najwikszym trudem. Ju niedugo, mwi, nie przejmujc si obecnoci dziewczt wnoszcych potrawy, nie bdzie mia was kto obsugiwa. Wtedy dopiero si oywicie. Co rewolucyjnego wisi tu w powietrzu, mwi. Mam przeczucie, e wydarzy si co takiego, co wszystkich chocia czciowo zbudzi na powrt do ycia. Syszc takie uwagi, ojciec potrzsa przeczco gow, matka natomiast patrzya tylko nieruchomo w twarz wuja, jakby nie czua najmniejszych skrupuw przed okazaniem mu swojej niechci. W krajach rdziemnomorskich, mwi wuj Georg, wszystko jest inne. Bliej tego nie wyjania. A kiedy ja, majcy wtedy moe siedemnacie albo osiemnacie lat, dopytywaem si, co w tak zwanych krajach poudniowych jest inne ni u nas w rodkowej Europie, powiedzia, e wyjani mi to pewnego dnia, gdy sam przyjad do tych rdziemnomorskich krajw. W krajach rdziemnomorskich ycie ma sto razy wiksz warto ni tutaj, mwi. Naturalnie byem niezwykle ciekaw dlaczego. Mieszkacy Europy rodkowej zachowuj si jak marionetki, nie jak ludzie, jakby wszyscy cierpieli na jakie poraenie, mwi wuj Georg. Nigdy nie zachowuj si naturalnie, wszystko w nich jest sztywne i w ostatecznoci mieszne. I nieznone. Jak ich jzyk, ktry jest najbardziej z tego wszystkiego nieznony. Niemiecki jest absolutnie nie do zniesienia, mwi. Byem zachwycony, gdy mwi kraje rdziemnomorskie. Przyjedanie tutaj, mwi, to szok. Nie przeszkadzao mu bynajmniej, e swoimi uwagami odbiera suchaczom apetyt. I co to za okropna kuchnia, woa. W Niemczech, w Austrii, a take w tak zwanej niemieckiej Szwajcarii nie ma jedzenia, jest arcie! Ta osawiona kuchnia austriacka to jeden wielki afront. Gwat na odku, take gwat na caym ciele. Potrzebuj zawsze kilku tygodni, by odpocz w Cannes od austriackiej kuchni. A czym jest kraj bez morza! woa, nie rozwijajc dalej tej myli. Kiedy wypija yk wina, krzywi si z niesmakiem. Wyranie te widziaem, e zawsze ma co do zarzucenia austriackim wodom mineralnym, ktre na og uwaa si za bardzo dobre, ale nie komentowa tego. Musia si, tak mylaem ju wwczas, nieskoczenie nudzi w Wolfsegg, nigdy bowiem nie udawao mu si tam doprowadzi do tego, na co zawsze mia najwiksz ochot, czyli do zajmujcej rozmowy. Niekiedy, przynajmniej w pierwszych dniach pobytu, podejmowa jakie prby, na przykad znienacka rzuca na st sowo: Goethe; ale oni nie wiedzieli, co z nim pocz. Nie mwic ju o takich sowach jak Wolter, Pascal, Sartre. Poniewa, co nieustannie czuli, nie mogli dotrzyma mu kroku, rekompensowali to sobie rosnc z dnia na dzie niechci do niego, ktra wreszcie pod koniec jego pobytu w Wolfsegg przeradzaa si zawsze w jawn nienawi. Cigle dawali mu do zrozumienia, e ciko pracuj, gdy tymczasem on absolutne nierbstwo i wygrywanie tego nierbstwa uczyni treci swoich dni i, jak si zdaje, doywotnim ideaem. Wiesz, powiedzia kiedy do mnie wuj Georg, ja nie przyjedam przecie do Wolfsegg ze wzgldu na rodzin, lecz ze wzgldu na te mury i krajobraz, uprzytamniajce mi moje dziecistwo. I ze wzgldu na ciebie, doda po chwili. W testamencie zawar postanowienie, eby nie chowa go w Wolfsegg, jak spodziewali si tego czonkowie mojej i jego rodziny, lecz w Cannes. Chcia mie grb nad morzem. Popieszyli wic z mniejszym lub wikszym przepychem, czyli cakowicie i absolutnie prowincjonalnie wystrojeni, na jego pogrzeb do Cannes, spodziewajc si niesamowitego majtku, po czym, jak ju o tym wspomniaem, musieli przyj do wiadomoci i zabra ze sob do domu najwiksze rozczarowanie swojego ycia, jak zawsze powtarzaa moja matka. Zacny Jean, syn biednych rybakw z Marsylii, odziedziczy okoo dwudziestu czterech milionw szylingw w akcjach i co najmniej dwa razy tyle w rzeczywistym majtku. Kolekcj dzie sztuki wuj Georg zapisa muzeom w Cannes i Nicei. Na kamieniu nagrobnym, ktry zacny Jean by zobowizany mu wystawi, miao znale si tylko nazwisko wuja Georga, a pod nim nastpujce sowa: ten, ktry we waciwym momencie zostawi za sob barbarzycw. Jean cile dostosowa si do polecenia wuja Georga. Kiedy moi rodzice w drodze do Hiszpanii odwiedzili przed rokiem jego grb, tak si podobno zdenerwowali, e matka poprzysiga sobie, i jej noga nie postanie na grobie wuja Georga, sentencj na jego grobie potraktowaa jako potwornie haniebn i po powrocie do Wolfsegg opowiadaa pono bez przerwy o wystpku swojego szwagra, mojego wuja Georga. Z wujem Georgiem odbywaem najdalsze i najciekawsze spacery po okolicach Wolfsegg, z nim chodziem pieszo a do Ried w regionie Innviertel w jedn stron i a do Gmunden w drug. Zawsze znajdowa dla mnie czas. Wiedz, i na wiecie istnieje jeszcze co innego oprcz krw, suby i surowo przestrzeganych wit ustawowych, zawdziczam wycznie jemu. Jemu te zawdziczam, e nauczyem si nie tylko czyta i pisa, lecz w istocie take myle i posugiwa wyobrani. Jego zasug jest, i wprawdzie wysoko, ale nie najwyej ceni pienidze, a ludzkoci poza Wolfsegg nie traktuj, podobnie jak przez cae ycie czonkw mojej rodziny, wycznie jako za koniecznego, lecz jako doywotni bodziec, by zajmowa si ni jako najwiksz i najciekawsz niesamowitoci. Wuj Georg otworzy przede mn wiat muzyki i literatury i przybliy mi kompozytorw oraz pisarzy jako ywych ludzi, a nie tylko jako gipsowe figury wymagajce odkurzenia trzy lub cztery razy do roku. Jemu zawdziczam, e signem po nasze ksiki, zamknite, jak si zdawao, na zawsze i na wieki w bibliotekach, i zaczem je czyta, nie ustajc w tym do dzisiaj, i e wreszcie nauczyem si filozofowa. Wujowi Georgowi zawdziczam, i w kocu nie staem si czowiekiem li tylko mechanicznie

wprzgnitym w wolfseggski myn finansowo-ekonomiczny, lecz czowiekiem, ktrego mona nazwa absolutnie wolnym. e nie odbywaem li tylko tych otpiajcych tak zwanych podry ksztaccych, jakie zwykli byli odbywa moi rodzice i jakie rwnie ja w cigu pierwszych lat z nimi odbywaem, na przykad do Woch i do Niemiec, do Holandii i Hiszpanii, lecz e posiadem sztuk podrowania jako jedn z najwikszych przyjemnoci, ktre moe zaoferowa wiat, i do dzisiaj si tym rozkoszuj. Dziki wujowi Georgowi poznaem nie martwe, lecz ywe miasta, nie odwiedzaem martwych narodw, lecz ywe, nie czytaem martwych, lecz ywych poetw i pisarzy, nie suchaem martwej muzyki, lecz yw, nie ogldaem martwych obrazw, lecz ywe. To on, nikt inny, przykleja do wewntrznych cianek mojego mzgu wielkie w dziejach nazwiska nie pod postaci nudnych kalkomanii rwnie nudnej historii, lecz przedstawia mi zawsze ywych ludzi na ywej scenie. Podczas gdy rodzice dzie w dzie ukazywali mi wiat jako absolutnie nudny, co stopniowo paraliowao mj umys, jako wiat, w ktrym w istocie nie opaca si wcale y, wuj Georg przedstawia mi ten sam wiat zupenie inaczej, czyli jako nieustannie i o kadej porze w najwyszym stopniu intrygujcy. W ten to sposb ju jako mae dziecko miaem zawsze do wyboru dwa wiaty, wiat rodzicw, ktry zawsze odbieraem jako nudny i wycznie uciliwy, oraz wiat wuja Georga, skadajcy si w ogle jak si zdawao z samych niesamowitych przygd, w ktrym to wiecie czowiek nigdy nie mg si nudzi i w ktrym w istocie zawsze miao si ochot y wiecznie, w ktrym oczywistoci byo pragn, eby si nigdy nie koczy, a wynikajc z tego konsekwencj byo znw automatycznie pragnienie, by y w nim wiecznie, czyli w nieskoczono. Moi rodzice, mwic w uproszczeniu, zawsze wszystko cierpliwie znosili, wuj Georg natomiast nigdy niczego nie znosi cierpliwie. Rodzice od urodzenia yli wycznie wedug zasad ustalonych przez przodkw i nigdy nie przyszo im do gowy, e mogliby ustanowi dla siebie wasne, nowe zasady, wedle ktrych to nowych, przez siebie ustanowionych zasad mogliby y, wuj Georg natomiast y wycznie wedug swoich wasnych, przez siebie ustanowionych zasad. I co chwila obala te ustanowione przez siebie zasady. Moi rodzice zawsze kroczyli wycznie wyznaczonymi wczeniej drogami i nigdy nie przyszoby im do gowy, eby cho na chwil z tych drg zboczy, wuj Georg natomiast kroczy wycznie swoj wasn drog. Rodzice, by przytoczy jeszcze jeden przykad przeciwiestwa w stosunku do wuja Georga, nienawidzili tak zwanego nierbstwa, nie potrafili sobie bowiem wyobrazi, e czowiek duchowy wcale nie zna nierbstwa i wcale nie moe sobie na nie pozwoli, e czowiek duchowy yje w najwyszym napiciu i z najwikszym zainteresowaniem wanie wtedy, gdy, by tak rzec, jest niewolnikiem nierbstwa, oni bowiem w ogle nie wiedzieli, co pocz ze swoim faktycznym nierbstwem, poniewa faktycznie w ich nierbstwie w ogle nic si nie dziao, poniewa tak naprawd w ogle nie byli w stanie myle, a co dopiero zdoby si na duszy proces mylowy. Tak zwane nierbstwo jest dla czowieka duchowego w ogle niewyobraalne. Tymczasem ich nierbstwo byo faktycznym nierbstwem, albowiem jeli czego nie wykonywali, w nich te nic si nie dokonywao. A czowiek duchowy jest, wprost przeciwnie, najbardziej aktywny wtedy, gdy, by tak rzec, nic nie robi. Tego jednak nie da si wytumaczy faktycznym nierobom, na przykad moim rodzicom czy w ogle czonkom mojej rodziny. Z drugiej strony domylali si wszake, jakiego rodzaju jest to nierbstwo wuja Georga, gdy ich nienawi za przyczyn miaa wanie to, e si tego domylali, podejrzewali bowiem, e jego nierbstwo, zupenie inne, cakiem odwrotnie ni ich nierbstwo, nie tylko moe by dla nich niebezpieczne, lecz niebezpieczne byo zawsze. W oczach tych, ktrzy przez nierobienie niczego rozumiej tylko faktycznie nierobienie niczego i jako nieroby rwnie w rzeczywistoci nic nie robi, poniewa w trakcie nierobienia niczego nic w nich nie zachodzi, nierb, czyli czowiek duchowy, stanowi faktycznie najwiksze zagroenie, jest najgroniejszy ze wszystkich ludzi. Nienawidz go, bo naturalnie nie mog nim pogardza. Wuj Georg podobno ju w wieku czterech lat wybra si sam do odlegej o dziewi kilometrw miejscowoci Haag, aby wyjani cakiem obcym ludziom, e jest z Wolfsegg, ale w ogle nie zamierza tam wraca. Mieszkacy Haag, rzecz jasna cakowicie bezradni wobec tego dziwnego dziecka, przyprowadzili pono maego Georga jako najkrnbrniejsze stworzenie, jakie mona sobie wyobrazi, z powrotem do rodzicw do Wolfsegg. Przez wikszo czasu rodzice i inni opiekunowie musieli go prawie jak maego pieska przywizywa do Wolfsegg, eby uniemoliwi mu ucieczki. Podobno wuj Georg ju w najwczeniejszym dziecistwie powzi postanowienie, e pozostanie w Wolfsegg jedynie tak dugo, jak to bdzie absolutnie konieczne. Czekaem jednak na chwil, powiedzia do mnie kiedy w Cannes, kiedy rzeczywicie bez skrpowania, a to znaczy, wyposaony we wszystkie rodki niezbdne do osignicia cakowitej wolnoci, bd mg si uwolni od Wolfsegg. Wprawdzie Wolfsegg samo w sobie jest czym cudownym, powiedzia, ale nasza rodzina zawsze sprawiaa, e przejmowao mnie dreszczem. Mj brat, a twj ojciec, powiedzia kiedy wuj Georg, jest czowiekiem sabego charakteru. W istocie to miy czowiek, ale trudno z nim wytrzyma. Twoja matka za, a moja szwagierka, jest osbk chciw, ktra wysza za twojego ojca wycznie z wyrachowania. Bo sama pochodzi w gruncie rzeczy Znikd. Tego, e kiedy, jak mwi, bya adna, dzisiaj ju wcale po niej nie wida. Twj ojciec nie jest z natury asy na pienidze. To dopiero ona, twoja matka, obudzia w nim ow prymitywn chciwo. Ja jednak nie mogem si z nim porozumie; zanim jeszcze pozna twoj matk, we wszystkim bylimy odmienni. Oczywicie, on jest dobroduszny, jeszcze dzisiaj, ale, nie gniewaj si, gupiec z niego. Twoja matka cakowicie trzyma go pod pantoflem. A przecie jako ucze by lepszy. Wszystko, co robi, wypadao znakomicie. Oddawa najlepsze prace. Jego lubiano, mnie nie. Zawsze mia lepsze stopnie. Mimo to, cho stale

nosilimy takie same ubrania, ja zawsze wygldaem bardziej elegancko ni on. Nie wiem czemu. Mwi to wycznie dlatego, e tak naprawd zawsze kochaem twojego ojca, a mojego brata, powiedzia wuj Georg. Istotnie, kiedy po raz ostatni by w Rzymie, mwi tylko o tym, e kocha swojego brata jak adnego innego czowieka na wiecie, ba, cigle go jeszcze kocha, gdyby tylko nie pojawia si naraz ta kobieta, powiedzia, twoja matka. Kobiety pojawiaj si i pozbawiaj mczyzn, za ktrego w kocu wychodz zawsze wbrew woli owego mczyzny, jego dobrych cech, ba, jego caego dobrego charakteru, po czym niszcz go albo w najlepszym razie robi z niego pajaca. Twoja matka zrobia z twojego ojca pajaca. Mj Boe, wykrzykn wuj Georg, jak piknie twj ojciec mgby si rozwin, gdyby by trafi na inn kobiet! Nie znam bardziej amuzykalnego czowieka od twojej matki, powiedzia. Chodzi do opery, ale kompletnie nie rozumie muzyki. Oglda obraz, ale kompletnie nie rozumie malarstwa. Kamie i udaje, e czyta ksiki, ale w ogle ich nie czyta. A mimo to bez przerwy paple przy stole, powiedzia, i zagaduje wszystkich na mier tymi swoimi kompletnymi niedorzecznociami. Cho przecie powinna wiedzie, jak to osign, eby pienidze robiy si same przez si, nie w taki gupi i chorobliwy sposb, jak ona to czyni i jak si tego od niej nauczy twj ojciec. Wuj Georg napomkn przy tym o swojej wasnej sztuce robienia i cigego pomnaania pienidzy. Trudno uwierzy, e jestemy z jednej i tej samej stajni, twj ojciec i ja, mawia czsto. Mnie zawsze przychodzio do gowy wiele pomysw, mwi, twojemu ojcu nigdy aden. Ja odbywaem podre, bo taki by mj kaprys i taka pasja, twj ojciec nigdy nie odczuwa bodaj najmniejszej potrzeby podrowania, podrowa zawsze, bo tak wypadao, wedug beznadziejnych planw, jakie opracowywali dla niego inni, sami obrzydliwi ludzie, mwicy zawsze o sobie, e s znawcami sztuki. Musisz pojecha do Rzymu i i do Kaplicy Sykstyskiej, mwili do niego, a on wsiada w pocig, jecha do Rzymu i szed do Kaplicy Sykstyskiej. Musisz zobaczy Giorgionego, ktry wisi w Accademii i nazywa si La Tempesta, mwili do niego, a on wsiada w pocig, jecha do Wenecji i oglda obraz Giorgionego, ktry nazywa si La Tempesta. Mwili, musisz pojecha do Werony i obejrze grb Romea i Julii, a on jecha i oglda. Akropol, mwili, koniecznie musisz go zobaczy, jecha wic do Aten i oglda Akropol. Musisz zobaczy Rembrandta, mwili, musisz zobaczy Vermeera, musisz zobaczy katedr w Strasburgu i katedr w Metru. Jedzi wszdzie i oglda to, co mu polecali tak zwani znawcy sztuki. A jacy straszni ludzie mu to wszystko zawsze polecali, mwi wuj Georg, te straszliwe drobnomieszczaskie pay z tytuami profesorw, wchodzce z nim w stosunki wycznie po to, eby za darmo spdzi kilka dni w naszym piknym Wolfsegg. Te okropne figury z Wiednia, ktre zawsze do siebie zaprasza, profesorowie uniwersytetw, historycy sztuki i tak dalej, myla bowiem, e to s ludzie kultury. Ci obrzydliwcy z Salzburga i Linzu, swoim ohydnym zapachem zatruwajcy Wolfsegg w weekendy, tak zwani filozofowie, uczeni, adwokaci, ktrzy go - wszyscy bez wyjtku - jedynie wykorzystywali. Przyjedali do nas z caym inwentarzem i oberali si przez weekend, plotc przy stole te swoje pseudonaukowe bzdury. A dalej ci obrzydliwi lekarze, ktrych sprowadza z Vocklabruck albo z Wels. Oni tylko mieszali mu w gowie. Twj ojciec zawsze mia bdne przekonanie, e te szumne akademickie tytuy stanowi rkojmi gbokiego bogactwa duchowego. Zawsze si co do tego myli. Ja przez cae ycie nienawidziem wszystkich tych tytuw i ludzi je noszcych. S mi tak wstrtni, jak nic poza tym. Kiedy sysz: profesor uniwersytetu! robi mi si niedobrze. Wszak taki tytu jest prawie zawsze dowodem na wyjtkowo nieprzecitnego durnia. Im bardziej niesamowicie brzmi taki tytu, tym wikszy dure go posiada. A do tego jeszcze jego ona, a twoja matka! Ona pochodzi wanie stamtd, gdzie zawsze wdeptywano ducha w ziemi. I w cigu tych kilkudziesiciu lat od lubu z twoim ojcem doprowadzia t sztuk do jeszcze wikszej perfekcji. Ale twj ojciec nigdy nie by samodzielnie mylcym czowiekiem, w ogle nie mia po temu moliwoci. Zawsze podziwia innych, o ktrych sdzi, e myl, i pozwala, by to ci inni za niego myleli. Naturalnie zawsze nader wygodnie si urzdza. Jednak to wygodnictwo nie uszo mu na sucho. Nie rozwin si. Przykro mi, powiedzia wuj Georg, ale twj ojciec jest wyjtkowym gupcem. I wanie takiego wyjtkowego gupca potrzebowaa twoja matka, ktra zawsze bya wyrachowana. Z tego punktu widzenia twoi rodzice tworzyli zawsze idealn par, powiedzia. Te sowa jeszcze bardzo wyranie brzmi mi w uszach, siedzielimy pod goym niebem na Piazza del Popolo, i wanie wwczas, pnym popoudniem, wuj Georg zapaa tak chci do rozmowy jak jeszcze nigdy dotd, poniewa, cakiem wbrew swoim zwyczajom, ju po poudniu wypi kilka lampek biaego wina. Wanie dlatego, e zawsze kochaem twojego ojca, a mojego brata, zreszt nawet jeszcze dzisiaj go kocham, pozwalam sobie mwio nim w ten sposb, powiedzia wuj Georg, sam to wiesz. Zawsze yczyem twojemu ojcu innej kobiety ni twoja matka, ale w kocu, powiedzia nagle, patrzc na mnie z zakopotaniem, jest to przecie twoja matka. Moe to by bd, powiedzia, e dostae si w moje rce. Moe byby bardziej szczliwy beze mnie, kto wie. Na to powiedziaem tylko: nie. Mieszka w de la Ville, swoim ulubionym hotelu przy Schodach Hiszpaskich, z ktrego mia zaledwie kilka krokw w d do Cafe Greco. Przynajmniej raz w roku przyjeda do Rzymu, gdy Cannes zaczyna mnie drani, mawia zawsze. Raz w roku Cannes go dranio. Parya nie lubi, powtarza czsto, Rzym lubi zawsze. Rwnie dlatego, e wiem, i ty jeste w Rzymie. W ukochanym miecie ma si zawsze czowieka, ktrego darzy si mioci, powiedzia. Szkoda, e Rzym sta si taki gony. Ale wszystkie miasta stay si gone. Chocia na fotografii, ukazujcej moje siostry Amali i Caecili przed will wuja Georga, nie byo go wcale wida, ogldajc t fotografi, waciwie bez przerwy mylaem tylko o nim. Nim si zajmowaem. Usiujc dziki niemu odwrci swoj uwag od telegramu z Wolfsegg, ktrego caej straszli-

woci nie potrafiem do tej pory ogarn. Rodzice s martwi, ostatecznie martwi, mj brat Johannes martwy. Nie byem jeszcze gotw upora si z tym faktem i jego konsekwencjami. Odoyem to na pniej. Najwikszym wsparciem byby dla mnie w tych godzinach wuj Georg. Ale go nie byo. Myli, jaka mi si teraz nasuwa, nie powinno si nigdy pomyle. Uoyem wszystkie trzy fotografie na biurku tak, e chocia wuja Georga w ogle na nich nie ma, jako e zdjcie ukazuje jedynie moje obie siostry w Cannes, lea teraz na samym wierzchu, czyli ponad moimi rodzicami, by tak rzec, jako pierwszy, a pod rodzicami mj brat Johannes. A teraz jednoczenie wszyscy s martwi. Co, zadaem sobie pytanie, czyo ich ze sob i ze mn? W de la Ville, gdzie wuj Georg zajmowa naturalnie najlepszy i najpikniejszy ze wszystkich pokojw, powiedzia kiedy do mnie, e musi kocha swoj rodzin, chocia jest zmuszony jej nienawidzi. Dokadnie takimi sowy scharakteryzowa swj stosunek do jego i mojej rodziny. Brata, mojego ojca, kocha i rwnoczenie nim pogardza. Szwagierki, mojej matki, nienawidzi wprawdzie jako swojej szwagierki, szanowa j jednak jako matk moj i mojego brata Johannesa. Oni doyj bardzo podeszego wieku, powiedzia kiedy, ci ludzie doyj bardzo podeszego wieku, z biegiem lat pokryj si skorup tpoty, nie padn tak nagle jak ludzie naszego pokroju. Pomyli si. Maj przewleke, tylko coraz bardziej wyduajce, a nie skracajce ycie choroby i choby byy nie wiem jak uciliwe, nie s to choroby miertelne, ktre pojawiaj si i powalaj czowieka. Zainteresowania tych ludzi ich nie zniszcz, namitnoci nie doprowadz do szalestwa, bo w ogle adnych nie maj. Spokj ducha, a wreszcie obojtno reguluj dzie w dzie ich procesy trawienia, tak e mog liczy na dotrwanie do sdziwej staroci. Prawd mwic, nic ich na wiecie nie pociga i nic na wiecie nie odpycha. W ogle nie przekraczaj w niczym miary, eby nie mogo to ich choby odrobin osabi. W chwili gdy zauwayli, e jestem elementem zakcajcym im ycie, powiedzia wuj Georg, wykluczyli mnie ze swojej wsplnoty, najpierw potajemnie, pniej jawnie. W istocie zapaciliby w kocu kad, nawet najwysz cen, eby si mnie pozby. Sam z siebie przyjem w Wolfsegg rol, ktrej nie mogli zaakceptowa, byem kim, kto nieustannie wytyka im bdy, kim, czyjej uwadze nie uchodzia adna ich sabostka charakterologiczna i kto przy kadej sposobnoci przyapywa ich na tych charakterologicznych sabostkach. Jake ogromne byo zdziwienie moich najbliszych, gdy pewnego dnia zwrciem im uwag na to, e naszych bibliotek nie otwierano ju od p roku, i gdy zadaem, aby mnie do nich wpuszczono. Kiedy mwiem nasze biblioteki, ludzie zawsze otwierali oczy ze zdumienia, gdy wszyscy inni mieli w najlepszym razie jedn bibliotek, my za mielimy ich pi, ale z tymi picioma bibliotekami pozostalimy w znacznie bardziej zawstydzajcy sposb w tyle w rozwoju umysowym, powiedzia wuj Georg, ni ci, co posiadali zaledwie jedn bibliotek. Owe pi bibliotek, ktre i mnie przez cae ycie przepeniay wielk dum zaoy nasz praprapradziad, z pewnoci nie by to aden szaleniec, czyli jak mawiano w Wolfsegg, umysowo obkany, mg sobie na to pozwoli i chcia tego zamiast wszdzie w naszych budynkach zakada salony suce jedynie rozprzestrzenianiu si nudy i tpoty, zaoy tam biblioteki, i to z niebywa znajomoci tematu. Pewnego dnia, powiedzia wuj Georg, wamaem si do tych, by tak rzec, sennych bibliotek, czego oni nie mogli mi do mierci wybaczy. Ale po moim wyjedzie z Wolfsegg z powrotem je zamknito i latami nikt z nich tam nie wchodzi, pki nie rozniosa si wie, e takie biblioteki istniej, wobec czego, by nie straci twarzy, musieli je pokazywa zainteresowanym. W Wolfsegg dugo nie uywano niczego, pki naraz ja nie zabraem si do uywania wszystkiego. Siadaem na fotelach, na ktrych przez kilkadziesit lat nikt nie siada, otwieraem drzwi szaf, ktrych przez kilkadziesit lat nikt nie otwiera, piem z kielichw, ktrych nikt nie tyka przez kilkadziesit lat. Ba, chadzaem po korytarzach, po ktrych nikt przez cae dziesiciolecia nie chadza. Od pocztku byem tym zainteresowanym, przed ktrym musieli si mie na bacznoci, powiedzia wuj Georg. Zaczem te wertowa nasze stare pisma, skadowane od wiekw w wielkich skrzyniach na strychach, o ktrych istnieniu oni zawsze wiedzieli, ktrym jednak nikt nigdy bliej si nie przyjrza. Bali si niemiych odkry. Mnie, powiedzia wuj Georg, zawsze wszystko interesowao, a przede wszystkim interesoway mnie rzecz jasna nasze koligacje. Interesowaa mnie historia, ale nie w taki sposb, jak ich, ktrzy si nasz histori interesowali, by tak rzec, wycznie pod ktem setek tysicy chlubnych kart odkadanych jedna na drug, lecz historia jako cao. Ja odwayem si na to, na co oni nigdy si nie odwayli, zajrzaem mianowicie w gb, na samo dno straszliwych czeluci naszych dziejw. To wanie wywoao w nich tak wcieko na mnie. Georg sta si wreszcie w Wolfsegg postrachem dla nich wszystkich, powiedzia wuj Georg. Bali si, e dziecko, jakim byem, mogoby nimi zawadn, a nie oni nim. Moi rodzice, a twoi dziadkowie, powiedzia, przykuli mnie do Wolfsegg i zakneblowali mi usta. Wanie tego nie powinni byli nigdy zrobi. A twoi rodzice nie wycignli adnych wnioskw z klski swoich rodzicw, czyli twoich dziadkw, wrcz przeciwnie, w postpowaniu z tob stosowali jeszcze mniej fortunne metody. Z drugiej strony jednak, powiedzia, co by z ciebie wyroso, gdyby nie zachowywali si wanie w ten sposb, jak si zachowywali? Odpowied na to pytanie wydawaa si zbdna, gdy bya oczywista. Kiedy ci widz, powiedzia wuj Georg, tak naprawd widz zawsze siebie. Rozwine si dokadnie tak samo jak ja. Zerwae z nimi, zszede im z drogi, odwrcie si do nich plecami, wymkne si we waciwym momencie. Podobnie jak nie wybaczyli mnie, nie wybaczyli rwnie tobie. Mj Boe, westchn, tym, czym dla mnie jest Cannes, dla ciebie jest Rzym. W ten sposb z oddalenia moemy upora si z Wolfsegg. Kiedy pomyl o tych obezwadniajcych wieczorach z moj rodzin, w trakcie ktrych najwspanialsze maksymy rozsypyway si w tej samej chwili, kiedy zostay wypowiedziane. Cokolwiek

powiesz, nie jeste rozumiany. O czymkolwiek napomkniesz, nie zostaje to w ogle przyjte do wiadomoci. Jeli ju twj ojciec czyta jak gazet, to jest to Obersterreichische Landwirtschaftszeitung, jeli czyta jakie ksiki to s to ksiki handlowe. A pniej, musz bowiem wykorzysta abonament, jad do teatru w Linzu, id na jak okropn komedi i bez cienia wstydu chodz na te mieszne koncerty do tak zwanego Brucknerhaus, w ktrym przy najwikszej gonoci dominuj faszywe dwiki. Ci ludzie, mam na myli twoich rodzicw, powiedzia, nie tylko zamwili sobie abonament do teatru i na koncerty, oni maj abonament na ycie, na kady dzie, wchodz w ycie jak do teatru, na okropn komedi, bez cienia wstydu wchodz w to swoje ycie jak do odraajcego teatru, w ktrym sycha gwnie faszywe dwiki, i yj, bo tak trzeba, a nie dlatego, i chc y, nie dlatego, i ycie jest ich namitnoci, nie, yj dlatego, e ich ycie zostao zaabonowane przez ich rodzicw. I podobnie jak w niewaciwych momentach w teatrze, rwnie w swoim yciu klaszcz w niewaciwych momentach, i podobnie jak na koncercie, rwnie w swoim yciu nieustannie okazuj rado w momentach, w ktrych w ogle nie ma si z czego radowa, a w najbardziej odraajcy sposb wykrzywiaj te swoje aroganckie gby w chwilach, gdy powinni si serdecznie mia. I podobnie jak te abonamentowe sztuki, na ktre chodz s na katastrofalnie niskim poziomie, tak rwnie ich ycie jest na katastrofalnie niskim poziomie. Z drugiej strony, powiedzia, z wolna powinno si nam stawa obojtne, co oni robi, co zrobili ze swoim yciem, nie powinno nas to nic obchodzi. Ale gdzie jest powiedziane, e my sami poszlimy dobr drog? My te nie jestemy najszczliwsi. Cigle tylko poszukiwalimy ideaw, ktrych jednak nie znalelimy. Faktem jest, e wszyscy zawsze szukalimy drogi, by si do siebie zbliy, a w efekcie coraz bardziej si od siebie oddalalimy im usilniejsze byy nasze prby ponownego zblienia si do siebie, tym bardziej si od siebie oddalalimy. Nasze prby w tym kierunku, powiedzia, koczyy si zawsze i wycznie rozgoryczeniem. Zawsze te dawalimy spokj tym prbom, bo inaczej udawilibymy si wasnymi pretensjami, powiedzia. Naszym bdem jest to, e nigdy nie pogodzilimy si z faktem, i Wolfsegg nas ju nic nie obchodzi, e to jest ich Wolfsegg, a nie nasze Wolfsegg. My, zamiast zostawi ich w spokoju, chcielimy zawsze narzuci im, wmusi w nich Wolfsegg, ktre jest naszym, a nie ich. Zawsze mieszalimy si do ich Wolfsegg, chocia byoby lepiej, gdybymy pozwolili robi im, co chc. Spacili nas i powinnimy byli raz na zawsze si tym zadowoli, nie mamy ju prawa do Wolfsegg, powiedzia. Wpatrywaem si wnikliwie w fotografi, na ktrej moje siostry maj okoo dwudziestu dwu lub dwudziestu trzech lat. Ich szydercze spojrzenia wyszy im na ze, pomylaem. Zostay same, nie miay siy wyrwa si z Wolfsegg. Pene szyderstwa spojrzenia to bya ich jedyna bro, przeciw otoczeniu, przeciw rodzicom, od ktrych nie udao si im uciec i ktrych wystraszyli si rwnie podani przez nie mczyni. Moje siostry nie byy pikne, nigdy, w adnym momencie, pomylaem. Ani nawet interesujce. Nie rozwiny si, zostay gupimi wiejskimi dziewuchami, jakimi byy wwczas. Zaledwie dwadziecia lat pniej te szydercze twarze nie wygldaj ju wieo, s cignite wieloma zmarszczkami zgorzknienia. Waciwie s do brzydkie. Moe Caecilia jest bardziej dobroduszna od Amalii. Do chciwoci odziedziczonej po matce doszo potem zgorzknienie. Pocztkowo obie wydaway si muzykalne, wobec czego wuj Georg usiowa wykierowa je na pianistki, co byo aosn prb, ktra musiaa skoczy si porak. Brakowao im wytrwaoci, muzyka bya im zreszt obojtna, wskutek czego muzykalno gdzie si rzecz jasna ulotnia, wystarczyo jej zaledwie na drug obsad w chrze kocielnym. Matka ju od czwartego, pitego roku ich ycia ubieraa je zawsze w tak samo skrojone chopki o jednakowym deseniu, w ktrych z czasem musiay zwidn. Obie s chorowite, ale to chorowito odziedziczona po matce, rokujca dugie ycie. Nieustannie pokasuj, nie znam ich innych, najpierw kaszl w Wolfsegg z gry na d, a potem znowu z dou do gry, ale tego kaszlu nie naley bra powanie, nie jest to kaszel miertelny, to tak, jakby ten kaszel by ich jedyn pasj, ich najbardziej ulubion rozrywk w yciu. W tym kaszlu, jak si zdaje, uton talent muzyczny moich sistr. Pokasuj te nieustannie w towarzystwie. Nie maj nic do powiedzenia, wic bez ustanku pokasuj. Kada nosi na szyi odziedziczony po babce srebrny acuszek, a kiedy je spyta, kim s, ich pierwsze sowo brzmi: katoliczkami. Obie posyano na kursy gotowania do Bad Ischl, mylano bowiem, e naucz si tam podstaw cesarskiej kuchni, ale adna z nich nie nauczya si w Bad Ischl gotowa, gotuj jeszcze gorzej ni nasza matka, ktra kompromituje si zawsze wtedy, gdy kucharka jest na urlopie w Aschau nad Dunajem. Kartoflanka to jedyne, co nasza matka umie dobrze ugotowa. Nikt z nas jednak nie lubi kartoflanki. Tylko mj ojciec wprost j uwielbia, tak w kadym razie twierdzi. Moje siostry byy zawsze, jak to si mwi, dobrze wychowane, co nie zmienia faktu, e byy te najbardziej przebiegymi sztukami, jakie mona sobie wyobrazi. Gdy jedna braa ksik, druga wytrcaa jej j z rki. Nigdy nie widywao si ich osobno, zawsze we dwie. Jest midzy nimi rok rnicy, ale uchodz za bliniaczki. Jeli mwi, e je kochaem, nie znaczy to, e w takim samym stopniu nie czuem do nich nienawici. Kiedymy doroli, naturalnie bardziej ich nienawidziem, ni je kochaem, z biegiem czasu zostaa by moe, tak sobie myl, jedynie nienawi. One zawsze byy rozczarowane moj osob. O swoim bracie, o ile mi wiadomo, wypowiaday si wycznie bardzo le, przede wszystkim w towarzystwie, co, jak musiay zakada, mogo mie dla mnie fatalne skutki. Czeg to one nie wymylay, eby mnie poniy! Gupcy zawsze wywieraj na otoczenie znacznie bardziej destrukcyjny wpyw ni inni, myl. Zawsze kochaem siostry, co nie znaczy, e rwnie zawsze ich nie przeklinaem. Matka od samego pocztku przywizaa je do siebie i ju ich nie pucia. Nie wolno im byo podrowa, chodzi na bale i nawet gdy zbliay si ju do dwudziestki i

chciay na przykad i na tak zwany targ czwartkowy do Lambach, nadal musiay prosi o pozwolenie. Otrzymyway wycznie tyle kieszonkowego, eby ich wybryki nie mogy by zbyt wielkie, wystarczao tego przewanie na napj i kromk chleba. Buty na miar robi im zasadniczo tylko szewc ze Schwanenstadt, ktry szy buty ju naszym dziadkom, wskutek czego zawsze byy niemodne, a z czasem spowodoway, e moje siostry chodziy niezdarnym krokiem, ktry zosta im take pniej, kiedy miay ju moliwo kupowania sobie butw w Wiedniu. Nie umiem powiedzie, ktra z nich dwu jest inteligentniejsza. Nie umiem powiedzie, czy Caecilia ma lepszy gust ni Amalia. Nie umiem powiedzie, czy Amalia wie wicej od Caecilii. Maj tak podobne gosy, e trudno rozpozna, ktra z nich woa, jeli wanie ktra woa. Poniewa z reguy pokazyway si zawsze razem i adna z nich, jak si zdaje, nigdy nie czua potrzeby oderwania si od drugiej, bardzo dugo nie mogy znale odpowiedniego mczyzny. Ba, myl nawet, e nigdy nie mylay o zampjciu, a Caecilia w ubiegym roku pojechaa do Schwarzwaldu. Do Titisee, gdzie mieszka nasza stara ciotka. Tam poznaa fabrykanta kapsli do wina. Caecilia wysza za m, cigajc tym na siebie nienawi swojej siostry Amalii. Amalia wyprowadzia si z gwnego budynku i przeniosa do pawilonu ogrodowego. Po ceremonii zalubin w kociele jedynie na chwil pojawia si na odbywajcym si zaraz potem tak zwanym przyjciu weselnym, wkrtce jednak wysza i nikt jej wicej nie widzia. Znajc j, myl, e w ogle przestaa wychodzi z pawilonu ogrodowego. A do wiadomoci o mierci. Poniewa teatralno jest u niej cech znacznie bardziej wyrazist ni u siostry, pewnie z krzykiem wypada z pawilonu i wbiega do gwnego budynku, jak myl. Prawdopodobnie w chwili nieszczcia m Caecilii by jeszcze w Wolfsegg, zamierza bowiem dopiero za dwa tygodnie wrci do Scharzwaldu i Fryburga. Powiadaj, e ciotka z Titisee, jak to si mwi, wyswataa Gaecili. To typowe dla Caecilii, e pomylaa, i rwnie po lubie bdzie moga zosta w Wolfsegg. Ile samozaparcia musiao matk kosztowa, by j przekona, e powinna pojecha z mem do Fryburga, wszake nasza matka poprzysiga sobie w gbi duszy, i nigdy nie wypuci adnej z moich sistr z Wolfsegg, poniewa przez cae ycie baa si samotnoci. Obie crki miay zosta z ni w Wolfsegg, a to dlatego, eby kiedy, jak pewnie mylaa, straciwszy jedn z nich, nie musiaa zosta cakiem sama. Matka bya zawsze osob dalekowzroczn, przede wszystkim za zawsze, w pierwszym rzdzie, braa pod uwag wszystko, co si tyczyo jej wasnej przyszoci. Utrat ma, mojego ojca, wkalkulowaa ju od dawna, gdyby obaj synowie wyjechali kiedy z Wolfsegg, wtedy zawsze jeszcze zostan mi crki. Taki by jej zamys, ktry nawet rozwijaa dalej: jeli odejdzie jedna crka zostanie mi jeszcze druga. Bya za na Caecili, co zreszt pozwalaa sobie okazywa podczas wszystkich dni weselnych, ale wystrzegaa si, z ca waciw sobie przebiegoci, publicznego okazywania zoci i nagej nienawici do odszczepieczej crki, wrcz przeciwnie, przy kadej sposobnoci udawaa, e bardzo si cieszy z tego szczliwego zwizku, jak si o nim co chwila wyraaa. Dopiero teraz jest szczliw matk, ktr zawsze pragna by, mwia, dla wtajemniczonych byo to naprawd odraajce. Potem kazaa si jeszcze fotografowa ziciowi we wszystkich moliwych zaktkach Wolfsegg, ona, ktra nigdy nie pozwolia si sfotografowa, by tak rzec, obcemu, we wszystkich moliwych miesznych, a nawet bezwstydnych pozach, jak myl, i co chwila obejmowaa zicia, proszc ktrego ze stojcych dokoa ludzi, by sfotografowali ich tak objtych. Podczas wesela jej sztuka aktorska signa niewtpliwie najwyszych wyyn. I to wanie ze Schwarzwaldu! woaa. Zawsze kochaam Fryburg! I Titisee! Jej brak dobrego smaku przechodzi wszelkie granice. W gbi duszy niczego nie pragna bardziej ni rychego rozpadu zwizku Caecilii z tym jej do gupkowatym maonkiem, ktry przypuszczalnie sam nie wie, jak do tego wszystkiego doszo, obojtnie z jakich przyczyn. Sposb mylenia matki nigdy nie by subtelny. Jest bardzo prawdopodobne, jak sdz, e ciotka z Titisee zemcia si na matce, doprowadzajc do lubu swojej bratanicy Caecilii z fabrykantem kapsli do wina, nic bowiem nie jest bardziej oczywiste od tego, e za to groteskowe maestwo win ponosi ciotka z Titisee. Nigdy nie lubia mojej matki, teraz wic wicia triumfy. Podczas gdy matka cigle w najobrzydliwszy sposb pozowaa w trakcie tego wesela, z ca pewnoci miaa ju pomys, jak by tu co rychlej zniszczy to niepodane przez ni maestwo, myl. W jej gowie ju pracowa mechanizm zniszczenia, chocia cigle jeszcze prezentowaa obecnym gociom weselnym obraz matki nad wyraz tym maestwem uszczliwionej. e te wuj Georg tego nie doy! wykrzykiwaa. W cigu tych wszystkich dni mj ojciec zachowywa si do obojtnie, zaatwia rne sprawy, wikszo czasu spdza na folwarku i w lesie, takie uroczystoci zawsze budziy w nim obrzydzenie i znosi je cierpliwie tylko ze wzgldu na swoj on oraz dlatego, e zawsze go do tego zmuszaa. Przez cay czas by, jak to si mwi, uosobieniem spokoju. Nie mogem opdzi si od myli, e naraz si postarza, opad z si, straci wszelkie zainteresowania. To nie znaczy jednak, ebym mu wspczu. Z siostrami miaem, jak sdz, normalne, cho nie nazbyt dobre stosunki w dziecistwie, zawsze ze stosunki w wieku dorosym, a teraz, po mierci rodzicw i Johannesa, baem si spotkania z nimi oko w oko. Bd si staray wszystko mi utrudni, pomylaem. Nie wytrzymam tych szyderczych na fotografii, pniej za zgorzkniaych spojrze, sposobu mwienia moich sistr, ich sposobu chodzenia, ich sposobu ubierania si i cigych wybuchw przy kadej okazji, majcych na celu obwinianie mnie o co, o co nie maj podstaw mnie obwinia. Zawsze oskaray mnie, e opuciem Wolfsegg, e obraziem rodzicw, e mniej lub bardziej miertelnie ich zraniem, a teraz, po ich mierci, bd mnie na pewno nkay z jeszcze wiksz natarczywoci. Nie cofn si przed adnym oskareniem, choby najbardziej absurdalnym, najpodlejszym, pomylaem. Na nic si zda moja powcigliwo ani to, e w miar moliwoci

bd schodzi im z drogi, nieustannie tam bd, by ca win przypisa wanie mnie. Mnie i, nawet ju tak dawno po jego mierci, wujowi Georgowi. Przy kadej okazji bd mwi, e to ja doprowadziem rodzicw do szalestwa, do obdu, e to ja ich miertelnie zraniem. Chocia to w ogle nie ma nic wsplnego ze mn. Ju za ycia rodzicw zawsze byem winien ich nieszczcia, i nie tylko nieszczcia rodzicw, lecz rwnie nieszczcia sistr. To, e ja, tak brzmi teoria moich sistr, odszedem z Wolfsegg i odwrciem si do niego plecami, sprawio midzy innymi, i to one zostay przykute do Wolfsegg i musiay w Wolfsegg zwidn, nie mogc si w ogle rozwin, nie mogc wyj za m etcetera. e caa atmosfera w Wolfsegg przez ostatnie dwadziecia lat, czyli dokadnie od momentu, kiedy odszedem z Wolfsegg i wreszcie wyjechaem do Rzymu, staa si ponura, straszliwie ponura. e ojciec, a take Johannes zachorowali, a matce do nieustannej migreny przypltaa si jeszcze choroba odka i nerek. e stan zdrowia wszystkich tak bardzo si pogorszy. e w Wolfsegg przestano cokolwiek odnawia. Nawet to, e w cigu tych dwudziestu lat nie reperowano dachw, jest pono moj win, zawsze gdy deszcz wpada do rodka i musiay biega ze szmatami i kubami na strych, by wyciera wod to te bya moja wina. e dawniej, gdy jeszcze mieszkaem w Wolfsegg, byo zawsze tak wesoo, a od chwili mojego wyjazdu do Rzymu ju nie. Ni std, ni zowd przestano na przykad sucha w Wolfsegg muzyki. Wolfsegg zamilko, powiedziaa kiedy do mnie Amalia,, przez ciebie, przez twj dziki upr, ktry pogna ci do Rzymu, bo, jak omielia si powiedzie, nie mam poczucia odpowiedzialnoci, nie kocham rodzicw, zawsze ich nienawidziem, zawsze nienawidziem, podczas gdy one rodzicw zawsze kochay. Cae pienidze, ktre naleay si rwnie siostrom, rodzice, by tak rzec, wpakowali we mnie, a im je zabrali. To ja wskutek swojego kosztownego trybu ycia, powiedziaa Caecilia, uszczupliem ich wydatki na ycie, i na koniec ja rwnie ponosz win za to, e ich spadek coraz bardziej traci na wartoci etcetera. Posuny si nawet do stwierdzenia, i tylko z tego powodu studiowaem, wyszukujc sobie w tym celu najdrosze uczelnie w Europie, by im, moim siostrom, przykrci cugli. Dlaczego musi to by Londyn, Oksford, pytay cigle, skoro mgby by Innsbruck? Nieustannie, odkd sigam pamici, nazyway mnie swoim bratem megalomanem, ktry trwoni ich pienidze, chocia byy to pienidze moje, a co najwyej, mona powiedzie, pienidze rodzicw. Chodz zawsze w najdroszych ubraniach, podczas gdy one z powodu mojej manii wielkoci s zmuszone nosi najzwyklejsze rzeczy. Ty jeste winien temu, e chodzimy w takich szmatach, powiedziaa kiedy Amalia. Najpierw zwalay za wszystko win na wuja Georga, pniej na mnie. Nawet brat nie zawaha si zrobi mi zarzutu z trybu ycia, jakie prowadz. Wolfsegg nie jest w stanie finansowa mnie w tak rozrzutny sposb, oto jego sowa. Nie wierzyem wasnym uszom, ale usyszaem to bez wtpienia waciwie. Z reguy moje rodzestwo przekazywao tylko dalej uwagi rodzicw, jakich musiao wysuchiwa przez cay rok, a kiedy byem w Wolfsegg, bez najmniejszych hamulcw dawao upust zjadliwoci pod moim adresem. Siostry i brat przez cay czas okrelali moje ycie jako nikomu nieprzydatne, a o moim istnieniu mwili bez ogrdek, e jest najzbdniejsze z moliwych, i prbowali odwie rodzicw od wysyania mi comiesicznych czekw, a w kadym razie domagali si drastycznego ukrcenia tego procederu. Nieustannie nastawali na to, by rodzice, jak sam kiedy usyszaem, rozprawili si ze mn krtko i nie pozwolili wodzi si za nos, jak wyrazia si moja siostra Caecilia podczas ktrej z popoudniowych herbatek pitych z matk w tak zwanej Salettl, gdzie cakiem przez przypadek pojawiem si wczeniej, ni to zapowiedziaem. Nieustannie musiaem dowiadcza ich bezczelnoci wymierzonej we mnie, potajemnie lub nie, drczya ich, odkd sigam pamici, myl, e otrzymuj wicej od nich, wicej, ni mi si naley, i prowadz, ich zdaniem, lepsze i przyjemniejsze ycie, co mi si, ich zdaniem, nigdy nie naleao. Kim on jest? pytay co chwila moje siostry, co on sobie wyobraa? Jeli milczaem przy stole, miay mi to za ze, jeli za odzywaem si przy stole, te miay mi to za ze. Cigle milczysz, mwiy z pretensj, albo cigle gadasz. Kiedy zostawaem w domu, chciay koniecznie wiedzie, czemu nie wychodz, gdy natomiast wychodziem, dopytyway si, czemu nie siedz w domu? Jeli wkadaem jasny garnitur, yczyy sobie, bym woy ciemny, jeli miaem na sobie ciemny, chciay mnie widzie w jasnym. Jeli rozmawiaem z miejscowym lekarzem, mwiy z wyrzutem. cigle tylko rozmawia z tym lekarzem, cigle namawia si z nim przeciw nam. Kiedy przestawaem rozmawia z lekarzem, mwiy, nawet z lekarzem nie porozmawia. Jeli mwiem, e wol Rzym od Parya, natychmiast oznajmiay, i tylko dlatego chwal Rzym, e one go nienawidz. Jeli mwiem: nie chc mcznych potraw, odnosiy moj wypowied o mcznych potrawach do siebie, chocia ja, wypowiadajc si o potrawach mcznych, wcale nie mylaem o moich siostrach, ale niezalenie od tego, co mwiem, syszay zawsze, e wypowiadam si przeciw nim. Z czasem, ju choby z tego powodu, nie mogem wytrzyma w Wolfsegg. Jeli miaem ochot jecha nad jezioro, zarzucay mi, e cigle jed nad jezioro, co byo absurdalne, gdy co najwyej raz w roku przychodzia mi ochota, by pojecha nad jezioro, w odrnieniu od mojego brata, ktry rzeczywicie nieustannie jedzi nad jezioro, to znaczy co dwa, trzy dni, latem jeszcze czciej, ale nawet przez myl im nie przeszo obwinia z tego powodu brata. Gdy szedem do lasu, byem w ich oczach wariatem, ale jeli brat szed do lasu, uwaay, e to cakiem normalne. Gdy raz jeden zamwiem w gospodzie martini, powiedziay natychmiast, on zamawia zawsze drogie martini. Kiedy przysyaem im widokwki z jakiej miejscowoci, natychmiast mwiy, przysya nam te widokwki tylko po to, by nam dokuczy. On moe pozwoli sobie na podr do Cannes, do Lizbony, do Madrytu, do Dubrownika, my nie. Tak wic do wczenie odzwyczaiem si od przysyania im widokwek. Kiedy jednak przestay otrzymywa ode mnie widokwki, mwiy, nie przysya

nam widokwek, jest na to zbyt skpy. Przez cae pi, sze dni potrafiy by na mnie ze, i zim w najwikszy mrz wietrz swoje pokoje, by si nie udusi, zarzucay mi, e otwierajc okna, marnotrawi ich pienidze akurat teraz, gdy tak krucho z pienidzmi, a drewno jest takie drogie. Nigdy mi nie wybacz, e wietrz pokoje zim, chocia ja w niewietrzonych pokojach nie potrafi y, by nie wspomnie ju o zajmowaniu si prac umysow. Wolayby chyba same si podusi ni przyj do wiadomoci, e wietrz pokoje w Wolfsegg, gdzie bez problemu wystarczy drew na opa jeszcze przynajmniej na tysic lat. Gdy po raz pierwszy przyjechaem z Rzymu do Wolfsegg, przekonany gboko, e jestem tu nadzwyczaj radonie oczekiwany, zaraz na pocztku napomknem, jak wspaniay jest Rzym w lutym, kiedy to lekko ubranym mona siedzie pod goym niebem przed kawiarni i popija kaw. Wtedy one natychmiast si rozzociy, e w lutym popijam sobie w Rzymie kaw pod goym niebem, a potem cay czas robiy mi wyrzuty, i zawsze siedz pod goym niebem i popijam kaw, gdy tymczasem one nie tylko w lutym, ale przez cay rok musz cigle pracowa. Czy ty w ogle wiesz, ile roboty jest w Wolfsegg! pytay co chwila. Nie moemy sobie na nic, ale to na nic pozwoli. Ty yjesz w luksusie, a my tutaj harujemy, by utrzyma Wolfsegg! Przez dwadziecia lat, od kiedy wyprowadziem si z Wolfsegg, moje siostry nabray nawyku uywania wobec mnie obrzydliwie protekcjonalnego tonu, ktrego po prostu nie mog znie. Musisz lata, skoro pocig kosztuje tylko jedn trzeci tego co bilet na samolot? perswadowaa mi ostatnim razem matka, a siostry natychmiast z ca podoci zgodziy si z tym kuriozalnym zarzutem. Podobnie jak ju w najwczeniejszym dziecistwie razem z matk wystpoway przeciw mnie, tokujc tymi swoimi jasnymi i piskliwymi gosikami, tak samo i teraz wystpuj przeciw mnie, tokujc obrzydliwymi podstarzaymi gosami, od ktrych za kadym razem, gdy musz ich sucha, gowa mi pka. Matka mwia co niegodziwego, a siostry bezmylnie to podchwytyway, w trjnasb zwikszajc wag tej niegodziwoci. Nigdy nie omielibym si pokaza Gambettiemu takiego okropnego Wolfsegg, myl, wic lata cae strzegem si, by go tu nie zaprasza. Wszystko, co do tej pory opowiadaem mu o Wolfsegg, myl, to perwersyjnie niewinne sprawy w porwnaniu z panujcymi tam rzeczywistymi i faktycznymi stosunkami. Za adn cen nie powinienem by nigdy dopuci, eby Gambetti zajrza do tego oszalaego pieka. We wsi te nikt moich sistr nie lubi; do moich uszu zewszd dobiegay same okropiestwa na ich temat. Moja matka rwnie nie bya chtnie widziana w tej miejscowoci. Jednake ojca ludzie cenili, ubolewajc wgbi duszy, e musi y z tak kobiet i takimi crkami. A z moim bratem Johannesem pracowali razem w naszym gospodarstwie rolnym i lenym, ale nie wiem, czy robili to z ochot. Johannes nie by jednak czowiekiem cakiem nieprzystpnym. W rzeczywistoci nie zachowywa si a tak wyniole, jak go o to pomawiano. Ale jego sposb bycia nie nalea do zbyt miych. Bardziej wskutek niemiaoci ni wyniosoci zachowywa si cay czas arogancko, chocia arogantem nie by. W przeciwiestwie do matki i sistr odnosi si, podobnie jak ojciec i zreszt jak ja sam, ze zrozumieniem i yczliwoci do okolicznej ludnoci, umiejc j sobie przede wszystkim zjedna. Za to moich sistr, co spokojnie mog powiedzie, nikt nie lubi. Nigdy zreszt nie podjy nawet adnej prby, by je polubiono. To, i nawet w rednim wieku nadal pokazyway si zawsze we dwie, byo nie tylko bardzo mieszne, lecz take odpychajce, nie tylko groteskowe, lecz take naprawd wstrtne. I e rwnie w rednim wieku nadal si tak samo ubieray. Po dzi dzie s wci marionetkami w rkach swojej matki, marionetkami wydajcymi z siebie straszliwie piskliwe gosy. Jeli si kiedykolwiek zgodziy zacerowa mi skarpetki, to ceroway je takimi wielkimi ciegami, e skarpetki nie nadaway si do noszenia, a poza tym ceroway nitkami w kolorach w ogle niepasujcych do koloru skarpetek, na przykad najspokojniej w wiecie ceroway zielone skarpetki czerwon wen i byy gboko uraone, kiedy zamiast podzikowa, peen odrazy rzucaem im t okropn robot pod nogi. Zawsze te wydawao mi si szczegln gupot to nieustanne noszenie przez moje siostry dziwnie niegustownych strojw ludowych z Grnej Austrii, odraz budziy we mnie rwnie tak zwane chopki, ktre dwa razy do roku szya im krawcowa mojej matki. Kiedy przyjedaem z Rzymu do Wolfsegg, a one wychodziy mi naprzeciw w owych chopkach, za kadym razem z trudem si opanowywaem, eby ju w pierwszej sekundzie nie by napastliwym. Jako mae dziewczynki nosiy warkocze, pniej upinay sobie wosy w waek z tyu gowy. Te jasne waki z czasem im posiwiay. Przypominam sobie te, e ju jako mae dziewczynki nie potrafiy znie widoku mnie siedzcego w ogrodzie z ksik. Nie daway mi spokoju, nazyway, co zawsze napawao mnie szczegln odraz, zmarnowanym geniuszem, ktre to okrelenie przejy ze sownika naszej matki, i tak dugo wykrzykiway mi to bezwstydne okrelenie nad gow, e wreszcie ciskaem ksik i podrywaem si z miejsca, by uciec i zaszy si w swoim pokoju. Szukam jakiego radosnego rysu w moich siostrach, ale nic takiego nie znajduj. Po namyle mgbym pewnie opowiedzie o nich par rzeczy, ktre ukazayby je w janiejszym wietle, ale jest ich tak niewiele w porwnaniu z okropiestwami, jakie mnie z siostrami wi, e to niewarte wzmianki. Musz si przyzna, e moja prawda o nich, ktre przez cae ycie tylko mnie drczyy, zazdroszczc mi nawet oddechu, bynajmniej mnie nie przeraa. Racym faszem byoby, gdybym teraz przemilcza wszystkie te podoci i okruciestwa z ich strony. Nie zasugiwayby na to, a i ja sam bym na to nie zasugiwa. Kilka razy do roku dla odwieenia i gwoli wasnej uciechy kupowaem sobie jeden z owych somkowych kapeluszy, jakie na Zatybrzu oferuj zawsze za bezcen, aby mona byo jak najlepiej ochroni si przed rzymskimi upaami, w niektre dni naprawd nie do zniesienia. Kiedy raz przyjechaem w takim tanim kapeluszu do Wolfsegg, czyli, jak wwczas jeszcze mylaem, do domu, moja matka zadaa wytumaczenia wycznie z powodu kapelusza, ktry miaem

na gowie. Czy to konieczne, bym kupowa sobie taki drogi somkowy kapelusz, skoro mamy taki katastrofalny kryzys gospodarczy i ledwo mona utrzyma Wolfsegg? To tylko przykad potwornoci czonkw mojej rodziny, ktrzy gdy si teraz zastanawiam, chyba w ogle nie znali takich sw jak wstyd, wraliwo, zrozumienie. I ktrzy nigdy nie odczuwali najmniejszej koniecznoci poprawy, lecz ju kilkadziesit lat temu stanli wszyscy co do jednego w miejscu, najzupeniej si tym zadowalajc. Kiedy ja zawsze z caych si staraem si doskonali, mierzyem si ze wszystkim i braem na swoje barki wszystko, z czym naleao si zmierzy i co naleao na swoje barki bra, oni nie podejmowali najmniejszych wysikw w tym kierunku. Podobnie jak ludzie z wyszym wyksztaceniem s w wikszoci zdania, e po ukoczeniu studiw akademickich spenili obowizek wobec wasnej osoby i nie musz dalej dy do pogbiania wiedzy, moliwoci poznania i ksztatowania charakteru, uwaajc, e osignli ju szczytowy punkt swojego ycia, jak myli na przykad wikszo lekarzy, ktrych znam, tak i czonkowie mojej rodziny po ukoczeniu gimnazjum, tak zwanego humanistycznego, nie sigali wyej i doywotnio zatrzymali si na tym w istocie absolutnie niezadowalajcym poziomie. Czym okropnym jest nastawienie pozwalajce myle, i nie ma ju potrzeby duchowego wzbogacania siebie, a pogbianie wiedzy, wszystko jedno jakiej, jest ju zbdne, cige za doskonalenie charakteru to strata czasu. Oni przestali pogbia swoj wiedz i doskonali charaktery prawie zaraz po ukoczeniu gimnazjum, a wic, nie majc jeszcze dwudziestu lat, poniechali wszelkiej pracy nad sob i wskutek prostackiej, zawyonej samooceny zadowolili si tym, co ju osignli. Gdy na przykad wuj Georg przez cae ycie dy do pogbiania swojej wiedzy, do ksztatowania charakteru, do penego, bezgranicznego wykorzystania wasnych moliwoci, oni si tym w ogle nie zajmowali, i to w sytuacji, kiedy nie osignli nawet najniszego stopnia rozwoju, jaki mona by zaakceptowa. Zaniechali tego jeszcze przed dwudziestk, musz to wyranie powiedzie, niczego nie przyswajali, nie zadawali sobie najmniejszego trudu, by si doskonali. A przecie to takie oczywiste, e czowiek pogbia swoj wiedz, doskonali i wyrabia charakter tak dugo, pki istnieje. Kto bowiem przestaje pogbia swoj wiedz i ksztatowa charakter, a wic pracowa nad sob, by rozwin jak najszerzej swoje moliwoci, przestaje y, a oni wszyscy przestali y ju okoo dwudziestego roku ycia, od tej pory tylko ndznie wegetuj, co musz powiedzie, naturalnie sami dla siebie, a do przesytu. Raz na sto lat, myl, udao im si wyda na wiat takiego czowieka jak wuj Georg, o takim nadzwyczajnym charakterze, i wanie czowieka tego nadzwyczajnego charakteru przeladowali, pki y, z niechci i nienawici. Gdy ogldam fotografie, na ktrych s ukazani, myl, e mogli zrobi ze sob wiele, moe nawet niesychanie duo, ale z czystego wygodnictwa nie zrobili nic. Zadowolili si codziennym, nudnym sposobem ycia, ktry nie wymaga od nich nic ponad tradycyjne, wrodzone im otpienie. Niczego nie zaryzykowali, niczego nie postawili na jedn kart, ju w najmodszych latach, jak to si mwi, pozwolili sobie na upadek. Nigdy nie zrobili uytku ze swoich moliwoci, jakie niewtpliwie byy im dane, podobnie zreszt jak wszystkim ludziom. A jeli ktrekolwiek z nich zrobio kiedy uytek ze swoich moliwoci, jak wuj Georg, by nie mwi tu od razu o mnie, drczyli go brakiem zrozumienia i yczliwoci. Moje siostry zatrzymay si w miejscu w momencie wyjcia z gimnazjum. Z wysoko podniesionymi gowami opuciy gimnazjum, trzymajc w rkach wiadectwa ukoczenia szkoy niczym doywotnio wan kart gwarancyjn na co nadzwyczajnego, chocia w najlepszym wypadku chodzio o kart gwarancyjn na nadzwyczajn ograniczono, i zatrzymay si w miejscu. Dzisiaj, majc bez maa po czterdzieci lat, pozostaj na poziomie dziewitnastolatek i wszystko w nich jest waciwie do mieszne oraz, w ich wieku naturalnie, w ogle nie godne ubolewania, lecz niesmaczne. Ale take nasz ojciec zatrzyma si w miejscu bardzo wczenie, po ukoczeniu tak zwanej zasadniczej szkoy ciesielskiej, do ktrej uczszcza w wiedeskim Neustadt; pomyla sobie, e osign szczytowy punkt swojego ycia, i od tej pory ju tylko sab. W wieku dwudziestu dwu lat zatrzyma si w miejscu, by skostnie i zmarnie. Rwnie mj brat Johannes zatrzyma si w miejscu tego dnia, gdy skoczy szko lenicz w Gmunden, i ju si dalej nie rozwin. Podobnie jak dziewidziesit procent ludzkoci, take on sdzi, i dobre wiadectwo ostatniej szkoy, do ktrej uczszcza, to szczytowy punkt jego ycia. Tak uwaa wikszo ludzi, mona zwariowa. Wychodz ze szkoy, zatrzymuj si w miejscu i przestaj si wysila. I. mona by tak powiedzie, zapadaj si w sobie. A niewysilajcy si czowiek jest bez wtpienia wstrtny, patrzc na kogo takiego, nie moemy obserwowa go bez najwikszej niechci. Przygnbia nas, z czasem za nie tylko unieszczliwia, lecz doprowadza do wciekoci. Wystpujemy przeciwko niemu, chocia to nic nie pomaga. Ludzko, jak si zdaje, wysila si tylko dopty, pki oczekuje swoich idiotycznych wiadectw, ktrymi potem moe si szczyci publicznie, a gdy ju ma wystarczajco duo takich wiadectw w rce, zaniedbuje si. Przytaczajca wikszo ludzi yje tylko po to, by zdobywa wiadectwa i tytuy, z adnego innego powodu, a zdobywszy wystarczajc ich zdaniem liczb wiadectw i tytuw, spoczywa na laurach. Ludzko, jak si zdaje, nie ma innego celu w yciu. Jak si zdaje, nie przejawia w ogle zainteresowania wasnym, niezalenym yciem, wasnym, niezalenym istnieniem, interesuj j tylko owe wiadectwa i tytuy, pod ktrych ciarem, jak si zdaje, dusi si ju od wiekw. Ludzie nie d do niezalenoci iw ogle samodzielnoci, nie d do wasnego naturalnego rozwoju, tylko do zdobycia wiadectw i tytuw, i gdyby wrcza je im i dawa bez jakichkolwiek warunkw, w kadej chwili oddaliby ycie za te wiadectwa i tytuy, taka jest naga i przygnbiajca prawda. Tak mao ceni ycie samo w sobie, e istniej dla nich tylko wiadectwa oraz tytuy. Wieszaj te wiadectwa i

tytuy na cianach swoich mieszka, wisz one w mieszkaniach rzenikw i filozofw, pomocy kuchennych, adwokatw i sdziw, ktrzy przez cae ycie wpatruj si w te wiadectwa i tytuy wzrokiem penym podliwoci, jakiej ich oczy nabray od nieustannego wpatrywania si w owe wiadectwa i tytuy. W istocie nie mwi o sobie, jestem takim a takim czowiekiem, lecz jestem takim a takim tytuem, jestem takim a takim wiadectwem. I nie utrzymuj kontaktw z takim a takim czowiekiem, lecz tylko z takim a takim wiadectwem i z takim a takim tytuem. Moemy wic spokojnie stwierdzi, e w rodzie ludzkim obcuj ze sob nie ludzie, ale wycznie wiadectwa i tytuy, ludzie s w rodzie ludzkim, brutalnie mwic, nieistotni, wane s tylko tytuy i wiadectwa. Ju od wiekw nie widuje si ludzi, tylko tytuy i wiadectwa. W kawiarni nie spotyka si pana Hubera, lecz tytu doktora Hubera, na obiad nie idzie si z panem Maierem, lecz z magistrem inynierem o tym nazwisku. Kady z nich uwaa, e osign swj cel, jak si zdaje, dopiero wtedy, gdy nie jest ju czowiekiem, lecz magistrem inynierem, gdy nie jest ju, jak sdzi, tylko pani Muller, lecz pani radczyni sdow. A do swoich biur te nie przyjmuj panienek, lecz wietne wiadectwa. Owa dza wiadectw i tytuw jest wprawdzie rozpowszechniona w caej Europie, ale niewtpliwie w Niemczech, a zwaszcza w Austrii, osigna poraajcy poziom niesamowitoci i groteski. Dopiero niedawno powiedziaem do Gambettiego, e Austriacy i Niemcy nie ceni ludzi, tylko tytuy i wiadectwa, ba, posuwaj si do tego, by sdzi, e czowiekiem mona sta si dopiero wtedy, gdy otrzyma si wiadectwo lub dostanie tytu, przedtem bowiem nie jest si czowiekiem. Gambetti uzna moj opini za zbyt skrajn, nazwa j przesadzona, ale ja jeszcze w trakcie naszych lekcji udowodni mu, e w adnym razie nie przesadzam i e to zjawisko dotyka nie tylko Austrii, jak znw zaczem myle, lecz caej Europy, a z zastraszajc szybkoci szerzy si rwnie na caym wiecie. Jednake owa dza posiadania wiadectw i tytuw nie jest naturalnie wymysem tego stulecia, ludzie zawsze czuli tak dz. Poniewa sami zbyt nisko siebie cenili, pewnego dnia, ju przedwiekami, zaczli podawa si za wiadectwa i tytuy, by mc sobie samym spojrze w oczy. Wuj Georg powtarza bardzo czsto: zawsze kiedy jad do Austrii, sdz, siedzc w pocigu, e w przedziale siedz wycznie tytuy profesorw i doktorw, a nie ludzie, e po ulicach chodz wycznie wiadectwa, a nie modzie - sami radcy dworu, a nie starcy. Podobnie jak mj ojciec swoje wiadectwo ukoczenia szkoy ciesielskiej, rwnie mj brat, jego syn Johannes, powiesi sobie na cianie nad biurkiem wiadectwo ukoczenia szkoy leniczej w Gmunden, oprawione w okaza ram, jakby chodzio o obraz na otarzu. Obaj uznali ukoczenie tych bez wtpienia koniecznych, ale przecie w kocu do komicznych szk za szczytowy punkt swojego ycia. A siostry co chwila wygdakiway z siebie sowo gimnazjum, chocia nikt ich o to nie pyta. Cay wiat cierpi na chorob wiadectw i tytuw, ktra uniemoliwia jakiekolwiek naturalne ycie. Jednake kraje romaskie w ogle jeszcze nie osigny w powyszej kwestii tego nadzwyczaj przygnbiajcego stanu co w Austrii i Niemczech, mwi wuj Georg. I sdz, e w niemiecko-austriacki stan si tam nie zakorzeni. Te narody nie byy i nie s a tak ograniczone. W tych narodach kwitnie jeszcze naturalne ycie, podczas gdy u nas prawie cakowicie wymaro. W Niemczech i w Austrii ju od stuleci jest niemoliwe prawdziwe, naturalne ycie, poniewa zostao ono poarte i wymazane z powodu dzy posiadania wiadectw i tytuw. Z moim bratem Johannesem miaem dobre kontakty we wczesnym dziecistwie, jest midzy nami zaledwie rok rnicy, on jest, nie, on by starszy, a pki nie poszlimy do szkoy i pki nie urodziy si nasze siostry, bylimy dobrymi przyjacimi. W szkole jednak nasze drogi si rozeszy. Ju w wieku szeciu lat, myl, kady z nas poszed w kierunku, ktry pniej wyznaczy cae nasze ycie, i prawd mwic, kady poszed w kierunku przeciwnym do kierunku drugiego. O ile Johannes coraz gbiej i gbiej wchodzi w uprawy, las i lenictwo, ja z rwnie duym zdecydowaniem oddalaem si od upraw, lasu i lenictwa, tak wic on coraz gbiej wnika w Wolfsegg, a ja tymczasem oddalaem si od Wolfsegg, jego w kocu Wolfsegg nie tylko przenikno, lecz niebawem zdominowao i jak sdz, wchono i poaro, ja za, wreszcie z dala od Wolfsegg, staem si wiatowym czowiekiem. O ile ulubionymi sowami mojego brata staway si stopniowo wycznie takie, jak zboa, winie, wierki, sosny etcetera, moimi byy Pary, Londyn, Kaukaz, Tostoj, Ibsen etcetera i wkrtce na nic si ju zdao, e on raz po raz prbowa wzbudzi we mnie zachwyt dla swoich ulubionych sw, podobnie jak i mnie nie powioda si prba zainteresowania go moimi. Kiedy ja, wzorem wuja Georga, spdzaem wikszo czasu w naszych bibliotekach, mojego brata mona byo najczciej spotka w zabudowaniach gospodarskich, on czeka w oborze, a krowa wreszcie si ocieli, a ja tymczasem zajmowaem si w bibliotece rozszyfrowaniem zdania Novalisa, i podobnie jak on oczekiwa w oborze narodzin cielaka, ja z tak sam niecierpliwoci oczekiwaem narodzenia si myli Novalisa w moim umyle. Na zakoczenie gimnazjum on kupi sobie aglwk, ja za pienin nagrod od rodzicw za pomylne ukoczenie szkoy przeznaczyem na podr z wujem Georgiem do Anatolii. Kiedy ja wykorzystywaem kad woln chwil na przebywanie z wujem Georgiem, pki jeszcze mieszka w Wolfsegg, mj brat prawie w ogle nie interesowa si osob wuja, zawsze trzyma si ojca, towarzyszy mu na polach, w lasach, w kopalniach i w urzdach okolicznych miasteczek. Ja od pocztku widziaem w wuju Georgu swojego nauczyciela, on, Johannes, swojego w naszym ojcu. Nie przebywaem te bez ustanku, jak mj brat, w pobliu matki i wprost nienawidziem tego, e jako mae dziecko bez przerwy trzyma si jej spdnicy. Ja nigdy nie trzymaem si matczynej spdnicy i zawsze odchylaem gow, gdy zamierzaa mnie pocaowa. On natomiast cigle domaga si, eby matka go caowaa. Gdy spa, czsto wychodziem z naszego wsplnego pokoju i szedem do wuja, by opowiedzia mi bajk, ktrych zwykle

wymyla dla mnie cae setki. Mj brat nie mia odwagi narusza regu obowizujcych w Wolfsegg, ja natomiast nieustannie je naruszaem. Wychodziem z domu, kiedy chciaem, on nie, ja szedem, kiedy chciaem, na d do wsi, by obserwowa yjcych w niej ludzi, przebywa wrd nich, on nie. Ja, kiedy tylko przychodzia mi na to ochota, rozmawiaem z wieniakami, on z nimi nie rozmawia, jeli nie dosta pozwolenia. W kocu ja bardzo wczenie urzdziem sobie pokj wedle wasnego gustu, on za nigdy nie wpadby na pomys uczynienia tego samego. Jego podrczniki szkolne byy zawsze czyste, pismo w zeszytach kaligraficzne, moje podrczniki natomiast byy brudne, pismo niechlujne, prawie nieczytelne. Na posiki brat zjawia si zawsze punktualnie, gdy tymczasem ja na og miaem kopoty z punktualnoci. Ja namawiaem go na rne przygody, on mnie nigdy. Przygody, na jakie go namawiaem, przewanie le si dla niego koczyy, wraca pokaleczony, gono lamentujc, gdy zawsze by niezgrabiaszem, czsto wpada do potoku lub do stawu, potyka si o wystajce korzenie, zadrapywa sobie w zarolach twarz albo nogi, ja nigdy. Kiedy pytaem, czy widzisz to i to tam w oddali, on nic nie widzia, by bowiem krtkowidzem, w przeciwiestwie do mnie, ktry zawsze bardzo dobrze widziaem. Ja nauczyem si, jak to si mwi, piewajco i byskawicznie jedzi na rowerze, on za potrzebowa wiele czasu, eby si w ogle na nim utrzyma. Nie dorwnywa mi te w biegach. A gdy mielimy przepyn rzek wpaw, przewanie nie dawa rady i kapitulowa. Tak wic bardzo wczenie utrwalia si w nim moe nie nienawi, lecz jednak silne poczucie odstawania ode mnie, co zawsze przysparzao mu cierpie i wreszcie wyrodzio si w uzewntrznian od czasu do czasu wobec mnie niepohamowan nienawi Ja na przykad w cigu trzech minut zbiegaem w d do wsi, on potrzebowa na to piciu. W szkole by najuwaniejszym uczniem, wywoany przez nauczyciela natychmiast si podrywa, ja tymczasem, jak mwi, byem zawsze strasznie roztrzepany i gdy nauczyciel wywoywa mnie do odpowiedzi, przewanie tego nie syszaem, co naturalnie pocigao za sob rozmaite kary. W pierwszych latach szkolnych obaj nie mielimy przyjaci, nie wolno nam bowiem byo przyprowadza kolegw do domu. Po lekcjach musielimy zawsze wraca prosto ze wsi do Wolfsegg. Jednake w pniejszych latach, kiedy moglimy ju zaprasza przyjaci do siebie, kady z nas mia cakowicie odmiennych, odpowiadajcych naszym upodobaniom, takich, jakimi bylimy my sami. Mj brat zasypia zawsze kamiennym snem, tote rano by zawsze wyspany, ja ju od dziecka le sypiaem. Miaem najdziksze, najbardziej ekscytujce sny, on nie. On, zanim znalaz jakkolwiek miejscowo, dugo musia szuka na mapie, ja nie. Ja nade wszystko kochaem mapy. Rozpocieraem je przed sob, po czym wyruszaem w dalekie podre, szukaem najsawniejszych miast i wynionymi okrtami opywaem morza. Mojego brata interesowao co cakiem innego: siedzc w kucki w stajni, obserwowa zwierzta. Gdy cyrk Medrano rozbi namiot na dole we wsi, mielimy wtedy po pi, sze lat, ja nie przepuciem adnej okazji, by tam pobiec i przyglda si cyrkowcom, nade wszystko interesowali mnie artyci wystpujcy na trapezie. Godzinami siedziaem zaszyty w jakim ktku, podziwiajc ich, gdy wiczyli si w tej niezwykle pasjonujcej sztuce. Mj brat w ogle nie interesowa si cyrkiem. Zim, pki prawie nie zamarzem na ko, obserwowaem zawody curlingu w wiosce i wkrtce wybagaem kamie dla siebie, bym sam mg wzi udzia w zawodach, czego mi z pocztku surowo zabraniano, ja jednak bardzo szybko zaczem ama ten zakaz, i jak to si mwi, na wasn rk pdziem do wsi. Wykorzystywaem kad sposobno, aby tam zajrze, od momentu gdy nauczyem si chodzi, byem zafascynowany wsi i nowymi dla mnie, innymi ludmi. Mj brat nie mia takich zainteresowa, w aden sposb nie mona go byo nakoni, eby towarzyszy mi w wypadach do wsi. Musiaby popeni wykroczenie, czego nie mia zrobi i czego z zasady wystrzega si ju od wczesnych lat ycia. Ja bez skrpowania wchodziem do wszystkich wiejskich domw, przedstawiaem si i rozmawiaem z ludmi. Zaprzyjaniaem si z nimi, obserwowaem przebieg ich dnia, uczestniczyem zarwno w ich zabawach, jak i w zajciach, a im wicej osb poznawaem podczas takich wypraw do wsi, tym bardziej byem zadowolony. Poznawaem przede wszystkim prostych ludzi, ich sposb ycia, pracy i obchodzenia wit. Do czwartego czy pitego roku ycia nie wiedziaem, e s jeszcze inni ludzie ni ci z Wolfsegg, coraz wicej innych, setki, tysice, setki tysicy, miliony, jak ju wkrtce sobie to uprzytomniem. Odwiedzaem rzemielnikw i obserwowaem ich przy pracy, tokarza, szewca, rzenika, krawca. Zachodziem do biedakw i byem zaskoczony, e traktuj mnie tak serdecznie, zawsze bowiem sdziem, i s niewyrozumiali, jak niezmiennie przedstawiaa mi ich moja rodzina ograniczeni, nieprzystpni, zatwardziali, podstpni i przebiegli. Odkryem jednak, e zachowuj si znacznie bardziej uprzejmie ni my na grze w Wolfsegg, e to oni s uprzejmi i przystpni, a nie my, ktrzy wydalimy si mi naraz w przeciwiestwie do wieniakw nieprzystpni, zatwardziali, podstpni i przebiegli. Moja rodzina mwia, e wie jest dla mnie niebezpieczna, ja tymczasem odkryem, e nie grozi mi tam adne niebezpieczestwo. W ogle si nie krpujc, otwieraem wszystkie drzwi, zagldaem do wszystkich okien, a moja ciekawo nie znaa granic. Brat nigdy nie uczestniczy w tych wypadach, wrcz przeciwnie, donosi na mnie rodzicom, on znowu by na doi we wsi, mwi i nie wstydzi si spokojnie przyglda, gdy dostawaem kar za swj wystpek, matka bia mnie lecym zawsze pod rk bykowcem, ojciec policzkowa. Chocia ja bardzo czsto byem bity bykowcem, nie przypominam sobie, by kiedykolwiek uderzono nim Johannesa ani te eby dostawa on w twarz od ojca. Mnie zawsze interesowaa inno, mojego brata nie, mylaem, patrzc na fotografi ukazujc go w aglwce na jeziorze Wolfgangsee. Kiedy powiedziaem Gambettiemu, e mj brat zawsze by ulegy, ja nigdy. Wyjaniem Gambettiemu, co w tym przypadku rozumiem przez ulego. Przy

stole brat zawsze zachowywa si spokojnie i nigdy nie mia zada jakiegokolwiek pytania, gdy tymczasem ja co chwila zadawaem pytania przy stole, najwymylniejsze, jak to zawsze wymawiali mi rodzice. Chciaem wiedzie wszystko, nic nie mogo pozosta bez odpowiedzi. Brat jad bardzo spokojnie, ja zawsze jadem popiesznie, zostao mi to po dzi dzie. Mj chd by szybki, zawsze mia mnie jak najszybciej doprowadzi do celu, kroki mojego brata byy powolne, by nie powiedzie miarowe. Take gdy pisaem, pisaem zawsze bardzo szybko, a wskutek tego niedbale i, by tak rzec, prawie nieczytelnie, on pisa zawsze powoli, spokojnie. Gdy szlimy do spowiedzi, on zawsze dugo klcza przy konfesjonale, ja tymczasem ledwo podszedem, zaraz wracaem. Ja bardzo szybko wyliczaem swoje liczne grzechy, ktre, jak mi si zdawao, popeniem, on na wyliczenie swoich potrzebowa przynajmniej dwa razy tyle czasu. Ja, jak sobie przypominam, rano ubieraem si take bardzo szybko, gdy jeszcze mielimy wsplny pokj, mniej wicej do sidmego roku ycia; ledwo wstaem, ju byem umyty i ubrany, on natomiast potrzebowa na to przynajmniej trzy razy tyle czasu. Istotnie by we wszystkim bardziej podobny do ojca ni do matki, podczas gdy ja od samego pocztku miaem wicej cech po matce, w kadym razie jeli idzie o szybko, niespokojno, a take co si tyczy ciekawoci i pojtnoci. To oczywiste, e ju w szkole podstawowej pisaem lepsze wypracowania ni mj brat, co jednak nie oznaczao, e dostawaem za nie rwnie lepsze stopnie, wrcz przeciwnie, za swoje bez wtpienia lepsze wypracowania dostawaem zawsze gorsze stopnie, co nie byo niczym dziwnym, jeli wzi pod uwag nauczycieli, jakich mielimy, przywizujcych, mwic najoglniej, wiksz wag do zewntrznej formy ni do treci prac. Ja zawsze wybieraem sobie ciekawe, jak sam mwiem, egzotyczne tematy, gdy mielimy takie do wyboru, mj brat bra najprostsze, ktre te potem w bardzo prosty sposb rozwija, ale nie do, e w prosty sposb, to jeszcze nudnie i rozwlekle, gdy tymczasem moje prace naprawd byy zawsze skomponowane w sposb skomplikowany, a take interesujcy, co w kadej chwili jest do udowodnienia na podstawie zeszytw poutykanych wszdzie w skrzyniach i pudach na strychach w Wolfsegg. Mj brat by w mniejszym stopniu zainteresowany wchanianiem przez swj umys coraz wikszej i wikszej iloci wiedzy, by w ten sposb stawa si coraz mdrzejszym, dy zawsze do jednego: eby wypa korzystnie w oczach danego nauczyciela, co nigdy nie byo moim celem, wrcz przeciwnie, ja nigdy nie miaem, jak to si mwi, dobrej opinii u nauczycieli. Nie lubili mnie take dlatego, e kontakt ze mn wydawa im si zawsze zbyt trudny, lubili natomiast mojego brata i jego nieskomplikowanie. Ale rwnie dlatego, e zawsze, w kadym przypadku natychmiast ich si sucha. Ja bardzo czsto okazywaem niecierpliwo i byem krnbrny wobec nauczycieli, a take pyskaty, on natomiast podporzdkowywa si wszystkim poleceniom i nigdy si nie sprzeciwia, gdy tymczasem ja sprzeciwiaem si niemal codziennie, czym sam na siebie cigaem ich wrogo. Podobnie jak moj rodzin w domu, rwnie nauczycieli pytaem zawsze o wszystko, co tylko moliwe, doprowadzajc ich tym do szewskiej pasji, jak to wiem dzisiaj, przy czym moje wymagania wobec nich byy prawie zawsze zbyt wygrowane. Z tak sam podejrzliwoci jak ja do nich oni odnosili si naturalnie do mnie. W odrnieniu od mojego brata, ktry zawsze wierzy w ich autorytet, ja nigdy w ten autorytet nie wierzyem, wuj Georg ju we wczesnych latach mojego dziecistwa scharakteryzowa mi nauczycieli, mwic, kim s w rzeczywistoci: zatwardziaymi obudnikami, ktrzy tylko wyadowuj swoje perwersyjne humory na uczniach, nie mogc wyadowa ich w domu na onach. Ze wszystkich tak zwanych wyksztaconych ludzi nauczyciele s najgroniejsi i najbardziej nikczemni, to przekonanie wuj Georg zaszczepi mi bardzo wczenie; jeli chodzi o podo, znajduj si na tym samym poziomie co sdziowie, ktrzy, co do jednego, sytuuj si na nader niskim poziomie rozwoju spoecznego. Nauczyciele i sdziowie s najnikczemniejszymi sugusami pastwa, mwi wuj Georg, zapamitaj to sobie. Mia racj, dowiadczaem tego czsto - nie sto, ale tysice razy. adnemu nauczycielowi, podobnie jak adnemu sdziemu, nie wolno ani przez chwil ufa, dzie w dzie bez zastanowienia i bez cienia zahamowa, z obrzydliwej humorzastoci i czystej dzy zemsty za swoje nieszczsne, spartaczone ycie, niszcz wiele wydanych na ich pastw istnie, za co w dodatku s opacani. Obiektywizm nauczycieli jest, podobnie jak obiektywizm sdziw, podym i obudnym kamstwem, mawia wuj Georg i mia racj. Kiedy rozmawiamy z nauczycielami, szybko orientujemy si, e wszyscy z powodu niezadowolenia z siebie samych maj niszczce ludzi, a w ostatecznym rozrachunku niszczce wiat charaktery, dokadnie tak samo jest, kiedy rozmawiamy z sdziami. Mj brat zawsze, od samego pocztku, obdarza wszystkich ludzi zaufaniem, a potem zwykle czu si uraony, gdy niemal bez wyjtku zawodzili jego zaufanie, ja odwrotnie, na samym pocztku prawie nikogo nie obdarzaem zaufaniem, dziki czemu rzadko doznawaem zawodu. Od tego cigle zawodzonego zaufania brat bardzo wczenie popad w stan zgorzknienia i ju niebawem przybra, nie, przej, musz powiedzie, rysy twarzy swojego zgorzkniaego i, oglnie rzecz biorc, rozczarowanego yciem ojca, tak jak czowiek przejmuje po kim majtek. W ogle niezwyke szybko zacz si we wszystkich szczegach upodabnia do ojca. Jake czsto mylaem sobie, twj brat chodzi przecie tak samo jak ojciec, siedzi jak ojciec, wstaje jak ojciec, je jak ojciec i w swoich dugich, rozwlekych zdaniach zestawia sowa zupenie jak ojciec. Za trzydzieci lat, mylaem czsto, bdzie cakiem jak ojciec. W ogle przej wszystkie nawyki swojego, czyli rwnie mojego ojca. Sta si, jak jego i mj ojciec, bardzo szybko wygodnickim czowiekiem, ktry jedynie udawa, e jest aktywny, gdy w istocie by uosobieniem nieaktywnoci, popisywa si jako kto, o kim naleao mwi, i jest nieustannie aktywny, pracuje bez wytchnienia, ani przez chwil nie pozwala sobie na odpoczynek, a wszystko to oczywicie wycznie dla rodziny, ktra zawsze

pragna widzie go takim, jak si przedstawia, rodzina jednak braa powanie te jego przedstawienia i nie widziaa, a moe po prostu nie chciaa widzie, e oglda wycznie aktora i ani przez chwil kogo, kto jedynie z tym swoim wrodzonym wygodnictwem okopa si za postaci aktora, w rzeczywistoci mj brat pracowa rwnie mao jak ojciec, odgrywa tylko z zaciciem aktorskim tak przez wszystkich podziwian nieustann prac i nieustanny zapa do pracy, ktry ich satysfakcjonowa i ktry w kocu satysfakcjonowa rwnie jego samego, jako e od pewnego momentu mj brat sam ju przesta zauwaa, i tylko odgrywa przed rodzin ten swj zapa do pracy dla niej, chocia w rzeczywistoci wcale go w sobie nie czuje. Mj ojciec przez cae ycie gra rol niesychanie zapracowanego, chocia niezapamitaego w pracy gospodarza wiejskiego, ktry nigdy ani na chwil nie usidzie spokojnie, nie moe bowiem w ogle pozwoli sobie na taki spokj z powodu poczucia odpowiedzialnoci za rodzin, i dokadnie tak samo mj brat, ktry doskonale i w sposb naturalny przej te zagrania po ojcu, obaj bowiem szybko zrozumieli, e wystarczy udawa, i si pracuje, w rzeczywistoci nie wykonujc adnej pracy. Prawd mwic, nie robili nic wicej, poza tym e doprowadzali do moliwie najwikszej perfekcji swoje zagrania, ktre przedstawiali jako prac, przez cae ycie, i obaj osignli wysoki stopie mistrzostwa w tej dziedzinie, by nie powiedzie, w tej sztuce. Przytaczajca wikszo ludzi, przede wszystkim w Europie rodkowej, udaje, e pracuje, gra nieustannie, tylko pozorujc prac, i a do podeszego wieku doskonali ow odgrywan prac, ktra z prawdziw ma rwnie mao wsplnego, co prawdziwe i rzeczywiste przedstawienie z prawdziwym i rzeczywistym yciem. Poniewa jednak ludzie zawsze wol oglda ycie jako spektakl, a nie jako samo ycie, ktre ostatecznie wydaje si im nazbyt mozolne, beznamitne i bezwstydnie upokarzajce, wol gra ni y, wol gra ni pracowa. Tak wic nigdy nie ceniem zbyt wysoko pracy ojca, ktr wszyscy zawsze bardzo wysoko cenili, przewanie bowiem bya to wycznie gra, podobnie jak praca brata, ktry z najwikszym wyrafinowaniem podpatrzy t gr u ojca, by samemu z jeszcze wiksz perfekcj prezentowa si przed podziwiajcym go otoczeniem. Jednake nie tylko w tak zwanych wyszych sferach praca jest dzisiaj przewanie po aktorsku pozorowana, a nie rzeczywicie wykonywana, to pozorowanie jest szeroko rozpowszechnione rwnie wrd tak zwanego prostego ludu, ludzie we wszystkich zaktkach wiata pozoruj po aktorsku prac, pozoruj dziaania, mimo i w rzeczywistoci jedynie leniuchuj, w ogle nic nie robi i przewanie jeszcze, zamiast robi co poytecznego, wyrzdzaj najwiksze szkody. Wikszo robotnikw i rzemielnikw myli obecnie, e wystarczy woy niebieski drelich i nie robi dosownie nic, nie mwic ju o jakiej poytecznej dziaalnoci; po aktorsku pozoruj prac, a ich kostiumem jest noszony przez cay dzie niebieski drelich, w ktrym nieprzerwanie biegaj dookoa i istotnie bardzo czsto si od tego poc, ale ten pot jest faszywy i dlatego perwersyjny, wynika bowiem wycznie z pozorowanej po aktorsku, a nie z rzeczywistej pracy. Rwnie lud dawno ju wpad na to, e pozorowana po aktorsku praca jest bardziej dochodowa ni faktycznie wykonywana, chocia bynajmniej nie zdrowsza, wrcz przeciwnie, wic tylko po aktorsku pozoruje prac, zamiast faktycznie j wykonywa, wskutek czego rne pastwa staj naraz, jak to wszyscy widzimy, w obliczu miny. Na wiecie s ju naprawd i rzeczywicie wycznie odgrywajcy swoj prac aktorzy, a nie robotnicy. Wszystko jest wycznie odgrywane, niczego nie wykonuje si naprawd. Obserwujc ojca podczas pracy, mylaem bardzo czsto, e przecie on tylko gra, e wcale nie pracuje, i dokadnie to samo odnosi si do mojego brata. Nie robi im jednak wyrzutw z tego powodu, i w rzeczywistoci tylko udaj prac, mydlc wszystkim oczy, podobnie jak robi to take reszta ludzkoci, nie powinni wszake, powtarzaem sobie czsto, owiadcza przy kadej sposobnoci, e zapracowuj si na mier. I to w dodatku dla rodziny, a przy szczeglnych okazjach take dla ojczyzny. Spokojnie mog powiedzie, e nasz ojciec zawsze wykonywa prac na Wolfsegg minimalnym wysikiem, dokadnie tak samo jak mj brat. Nie zamczali si prac. W rzeczywistoci Wolfsegg w ich rkach pod kadym wzgldem podupado. Wuj Georg mia racj, mwic kiedy do mnie: twj ojciec i twj brat s niezwykle wyrafinowani; udaj przed wiatem, e s rodzinnymi robotami, gdy tymczasem w rzeczywistoci zrobili sobie z Wolfsegg jedynie do przytuln wiejsk scen, na ktrej robi z nas durniw. To nie my ich wykorzystujemy, lecz oni nas. I jeszcze pozwalamy si nabiera na ich zakamanie. Czstokro gospodarzowi wystarczy, e otworzy wrota swojej zagrody i, by tak rzec, puci jak z radia troch chrzkania wi, wypuszczajc je przez te otwarte wrota ze wiata nieczystego sumienia, a ju uchodzi za rzetelnego i pracowitego. Ludzko za jest rzeczywicie tak gupia, e pozwala si na te metody nabiera. Miliony ludzi wskakuj rano w drelichy, dziki czemu traktowani s powanie, co oznacza, e uwaa si ich za ludzi pracujcych, chocia s wycznie armi wyrafinowanych nierobw, ktrzy tylko wyrzdzaj szkody i gubi wiat, i ktrzy maj na uwadze wycznie swoje brzuchy, nic poza tym. Jednake intelektualici s zaiste zbyt gupi, by to dostrzec, powiedzia wuj Georg. Dla nich nawet najgorszy z moliwych wystp leniwego robotnika albo rzemielnika na do cna zakamanej scenie pracy, jeli tylko ma on na sobie swj niebieski kostium, stanowi powd, eby mie wyrzuty sumienia. Intelektualici s nic niemwicymi, niewywierajcymi adnego wpywu epizodycznymi postaciami na owej pozbawionej skrupuw i doprowadzajcej wszystko do choroby scenie pracy, na ktrej ju nieustannie przez ponad pidziesit lat w najbardziej wyrafinowany sposb i triumfalnie pozoruje si po aktorsku prac i wszelkie dziaania tak, e czowiekowi a ciarki chodz po plecach. Nie mam jednak nic przeciw temu, powiedzia wuj Georg, i ludzie nie chc pracowa, i ludzko nie chce pracowa, niechby jednak przyznaa si otwarcie do swojego lenistwa i niechby dzie w dzie nie odgrywaa tego obrzydliwego teatru pracy. Twj

ojciec i twj brat s na tej scenie pracy absolutnie wspaniaymi protagonistami. Natomiast twoja matka reyseruje wszystko, co si tyczy Wolfsegg. Moje siostry, myl, ju jako mae dzieci wyrobiy w sobie nawyk histerycznego podrygiwania, ktre z latami stao si jedn z ich najbardziej rzucajcych si w oczy cech, podryguj przez cay dzie, one nie chodz, tylko hopsaj z kuchni na korytarz i z powrotem, do tak zwanego salonu i znw z powrotem, naprawd nie chodz, lecz podryguj, widz, e podryguj i e pozostay dziemi, jakimi byy jeszcze trzydzieci lat temu, podczas gdy w rzeczywistoci oczywicie chodz, ja mimo to widz, e chodzc, cigle podryguj, nie mog zobaczy, e chodz, abym cigle nie widzia, e w gruncie rzeczy nadal tak samo histerycznie podryguj, jakby byy cakiem maymi dziemi, dziewczynkami z dugimi warkoczami, ktre przez cae dnie w kko podrygiway w Wolfsegg. Maj po czterdzieci lat, posiwiay, a ja cigle jeszcze widz je podrygujce. Kiedy wreszcie udawao mi si od nich uciec, przyapyway mnie nagle, podrygujc, i nie daway spokoju, sczyy we mnie swj chichot, doprowadzajc prawie do obdu. Nie tylko caymi dniami wypiewyway dokadnie te piosenki, ktrych nienawidziem, lecz zawsze robiy wszystko przeciwko mnie, bez wzgldu na to, co to byo. Jakby rodzice z pen wiadomoci wychowali je przeciwko mnie, cigle tylko taczyy dookoa, okray mnie i atakoway nawet w moich snach. Czstokro budziem si ze snu, w ktrym chciay mnie zabi. Brata zostawiay w spokoju, nie podniecao ich drczenie go, ale nie znay wikszej rozkoszy nad doprowadzanie mnie do rozpaczy. Ich nastawienie do mojej osoby byo zawsze wycznie zoliwe, z owego zoliwego nastawienia do mojej osoby uczyniy sobie zasad. Przez dugi czas byem beznadziejnie wydany na ich ask i nieask. Nieustannie mnie te szpiegoway, napawajc si karami, jakie wskutek ich skarypyctwa musiaem znosi od rodzicw, obserwoway z szyderstwem, gdy matka bia mnie bykowcem po gowie, a ojciec policzkowa, i przygldajc si tym cigom, nie potrafiy ukry nikczemnego chichotu. Nie umiem powiedzie, ktra z sistr bya bardziej szataska, gdy raz to Amalia Caecili, innym razem znowu Caecilia podburzaa przeciw mnie Amali. Ju wtedy uwiadomiem sobie, e tak zwana saba pe jest w rzeczywistoci o wiele silniejsza i bardziej bezwzgldna, skoro najwiksz rado sprawiao moim siostrom prawie nieskrpowane drczenie mnie. Ich pomysowo w tym wzgldzie bya niewyczerpana, codziennie wymylay nowe metody ciemienia, z coraz wikszym wyrafinowaniem, z coraz wiksz nikczemnoci. Niezwykle wczenie uknuy spisek przeciw mnie. To im dawano wiar, nie mnie, to ich sowa si liczyy, nie moje. Sam wic obmylaem rne rodzaje zemsty. Zamykaem siostry w ponurej, zatchej spiarni, wtrcaem je do stawu, popychaem, tak e w biaych odwitnych sukienkach paday jak dugie i cae byy utytane od stp do gw i zakrwawione. Perspektywa straszliwej kary nie powstrzymywaa mnie od brania takiego czy innego okrutnego odwetu za ich podo. Prowadziem obie do lasu i uciekaem, zostawiajc je same, miertelnie przeraone, ale nie przejmowaem si ich krzykami. To jednak one pierwsze posuway si na og do okruciestw wobec mnie, od samego pocztku straszliwszych ni okruciestwa, do jakich ja si posuwaem wobec nich. Gdy patrz teraz na fotografi, bardzo wyranie widz wszystkie te okruciestwa, na twarzach sistr maluje si ich historia, jest tam wszystko, take to, kim s. Okrutne dzieci staway si z biegiem czasu rwnie okrutnymi dorosymi. Ju w dziecistwie nie byy adne, a jako dorose osoby s waciwie brzydkie. Trudno z ca pewnoci osdzi, ktra z nich dwu jest bardziej podobna do ojca, a ktra do matki, obie naturalnie odziedziczyy po rodzicach wszystko, ale w bardziej pospolitej postaci. Przy stole siedz niczym lalki, paplajce od kilkudziesiciu lat cigle to samo. Siadaj rwnoczenie i rwnoczenie si podrywaj, a gdy jedna idzie do ubikacji, druga od razu biegnie za ni. Te baby nie umiej by same, nawet w ubikacji. Zim przesiaduj zazwyczaj na sofie w swoim pokoju, dziergajc dla nas kamizelki, ktre jeszcze nigdy na nikogo nie pasoway i zawsze byy nieudane, zawsze najbrzydsze ze wszystkich, jakie kiedykolwiek widziaem. Albo rkawy miay rn dugo, albo kamizelki byy zbyt szerokie w plecach, a za wskie w talii, podobnie miao si z wyciciami konierzy, w dodatku cao bya niechlujnie wydziergana, zbyt duymi oczkami, gdy siostry naturalnie nie potrafiy si nigdy skupi. Kolory weny, wyszukiwane przez nie do robtek, wiadczyy zawsze o braku jakiegokolwiek gustu. Zmuszay mnie i brata, bymy przymierzali niedorobione jeszcze swetry, a potem cigny i szarpay je we wszystkie strony, twierdzc, e ich robtki s udane, gdy tymczasem ju od samego pocztku w najoczywistszy sposb zostay spaprane wskutek nieopisanego dyletantyzmu. Na Boe Narodzenie wszyscy znajdowali te potworne robtki pod choink i naraajc swoje najgwatowniej sprzeciwiajce si temu ciaa na najbardziej niewiarygodne zwichnicia, musieli te paskudztwa na siebie wdziewa i na domiar zego podziwia. W noc wigilijn wszyscy siedz zawsze w Wolfsegg jak kaleki w tych spartaczonych robtkach naszych sistr. Jakby im, przepadajcym za dzierganiem, zaleao na omieszeniu nas tymi robtkami pozbawionymi cienia gustu. Jakby od wielu tygodni i miesicy uprawiay z t wen nierzd. Zima, przed Boym Narodzeniem, miesicami krlowaa w Wolfsegg sama tylko wena, nic poza tym. W wieczr wigilijny siostry wbijay nas wszystkich w t swoj obrzydliw wen i jeszcze mielimy im za to serdecznie dzikowa. Zawsze nienawidziem rcznie dzierganych rzeczy, podobnie jak wekw, a take w ogle wszelkich wyrobw wasnej roboty. Soiki Wecka s dla mnie koszmarem, a w Wolfsegg nie tylko w spiarniach, lecz rwnie w pokojach stoj zawsze na szafach setki wekw. Perspektywa, e nagromadzon w tych soikach i oznakowan napisami przez matk i siostry marmolad bd musia zje w cigu nastpnych kilkudziesiciu lat, zrodzia we mnie ju w dziecistwie trwa i wci yw nienawi do wszelkich wekowanych produktw w ogle, a w szczeglnoci do marmolady. W spiarniach mielimy te zawsze setki sojw z udkami kurczakw, baantw i

gobi, od ktrych mtnej ci mdlio mnie za kadym razem na sam widok. Chocia z biegiem czasu zuywano w Wolfsegg coraz mniej marmolady, coraz mniej tak zwanych wekowanych produktw, moja matka i siostry marynoway i wekoway coraz wicej; od kiedy sigam pamici, byy naprawd ogarnite mani marynowania i wekowania i nie mona ich byo z tej manii marynowania i wekowania wyleczy. Z czerstwego chleba robiy co tydzie buk tart i przechowyway cae galerie soikw z buk tarta, ktrej nikt nigdy nie uywa, bo w Wolfsegg ju prawie niczego nie panierowano, jako e po prostu przestalimy je sznycle, sznycle po wiedesku nie cieszyy si powodzeniem i nikt ich nie jad. Wikszo przyrzdzano po parysku, wedug upodoba mojej matki, ktra pod kadym wzgldem forsowaa w Wolfsegg wasne upodobania. Jeli przyjrze si Wolfsegg, to wyranie dominoway upodobania mojej matki. Od razu po wprowadzeniu si do Wolfsegg zlikwidowaa wszystko, co przypominao ojca, a przeforsowaa wszystko, co miao przypomina j, tak wic mj dom ojczysty, musz tak powiedzie, bardzo szybko sta si domem matczynym, nie z korzyci dla niego, czego dowodz niezliczone dziwactwa we wszystkich pomieszczeniach w Wolfsegg zreszt nie tylko pomieszczenia, wszystko w Wolfsegg, nawet ogrody, dosownie wszystko zaczo zmienia si stopniowo pod wpywem matki i ostatecznie wskutek jej zych upodoba podupado. Przez cae stulecia ogrody w Wolfsegg byy terenem pielgnowanym wedle cile przestrzeganych planw, pki moja matka ich gruntownie nie zmienia; bujnie rozronita i przyjazna przyroda wok Wolfsegg, o czym wiem i czego dowodz stare sztychy, zmienia si tu teraz w do konwencjonalny, gupi i nudny, by nie powiedzie drobnomieszczaski krajobraz. Wszystko nosi, by tak rzec, charakter pisma mojej matki. Jej mania wielkoci, musz powiedzie, stopniowo wszystko pomniejszya. Wywodzca si, by tak rzec, z dow i pnca si ku grze kobieta nie zawsze musi stanowi katastrof dla takiego majtku jak Wolfsegg, moja matka j jednak stanowia. Ojciec, ktry by sabeuszem, nigdy nie mia siy, nigdy te nie mia do charakteru, eby pooy kres megalomanii i bezmylnoci swojej ony. Wrcz przeciwnie, zawsze pochwala wszystko, czego ta kobieta, nasza matka, sobie yczya, i wszystkie jej dziwactwa uwaa za szczyt mdroci, pochwala je i wynosi pod niebiosa jako co dobrego, znakomitego, wrcz wspaniaego, utwierdzajc j coraz bardziej w przekonaniu, e jest zbawczyni Wolfseeg, na ktr pniej zawsze si zgrywaa. Chocia tak naprawd nasza matka bya zawsze najwikszym szkodnikiem w Wolfsegg. A siostry te od ich najwczeniejszych lat ycia uczynia posusznymi jej bezwzgldnie pomocnicami, ktre propagoway i forsoway ze upodobania swojej matki zawsze, gdy tylko miay po temu sposobno. Moje siostry przeksztaciy si z czasem w dwie najniebezpieczniejsze tuby matki. Te tuby nieustannie stay, leay i siedziay na czatach. Takie siostry potrafi sam w sobie szczliw scen zmieni w cakowicie pospna, powiedziaem kiedy do Gambettiego. Taka matka i takie siostry bez charakteru potrafi, jeli tylko zechc, zmieni w takim majtku jak Wolfsegg kady dzie w noc. Wsplnymi siami uczyniy pospnymi tyle dni, ba, tyle lat w Wolfsegg. Po prostu zgasiy nam wszystkim wiato, bo tak chciay. Czowiek pokroju mojego ojca, powiedziaem kiedy do Gambettiego, eni si z kobieta, gaszc sobie przy tym wiato. Przestaje y jak wczeniej, tylko drepcze po omacku w mroku, co jedynie przysparza radoci sprawcom tej pomroki. Mczyni pokroju mojego ojca wahaj si z pocztku przed nawizaniem jakiego bliszego kontaktu czy wrcz przed zawarciem zwizku maeskiego, odsuwaj t chwil na coraz bardziej odleg przyszo, a potem nagle, w obawie, e wydadz si na stracenie i nara na pomiewisko, wpadaj w puapk takiej kutej na cztery nogi kobiety, ktra to puapka od razu si zatrzaskuje, okazujc si miertelna, powiedziaem do Gambettiego. W odrnieniu od wuja Georga mj ojciec by oczywicie stworzony do maestwa, powiedziaem, ale nigdy z tak kobiet jak moja matka. Polubi swoj niszczycielk i zdrajczyni. Naturalnie kochamy matk, powiedziaem do Gambettiego, widzimy jednak jej nikczemno i dz zniszczenia. Gdy do gosu dochodzi element podoci, powiedziaem do Gambettiego, moralno staje si mieszna. Ale naturalnie istniej te odwrotne przykady: pojawia si kobieta i naprawd wszystko ratuje. Jednake ta kobieta, nasza matka, bya wycznie niszczycielka, nic ponadto. Z drugiej strony, powiedziaem do Gambettiego, niewykluczone, e tylko ja tak myl, chocia wszystko wyglda by moe absolutnie inaczej, cakiem odwrotnie, moe bez tej kobiety, mojej matki, nieszczcie, jakie spado na Wolfsegg, okazaoby si jeszcze wiksze. Wuj Georg bardzo czsto nazywa sytuacj, ktra dziki matce zapanowaa w Wolfsegg, tego Wolfsegg najwikszym szczciem. Mj rachunek sprawdzi si co do joty, mawia czsto. Ja sam te musz sobie powiedzie, e mj wasny rachunek si sprawdzi. W kocu jest prawdopodobne, i rwnie ja rozwinbym si absolutnie inaczej, gdyby inaczej rozwino si Wolfsegg, a wic bez matki, z inn on ojca. Gdyby Wolfsegg byo inne, nie bybym tym, kim jestem. Poniewa w kadym szczegle, przede wszystkim za dziki moliwoci mieszkania w Rzymie, mog nazwa siebie wielkim szczciarzem, powiedziaem do Gambettiego, nie mam adnego powodu, by nieustannie mwi o Wolfsegg jako o katastrofie. A to prawdopodobnie dlatego, powiedziaem wwczas do Gambettiego powodowany jednak poczuciem winy, i z tej prostej przyczyny, e uniezaleniem si od Wolfsegg, jakie jest, z do zdecydowana, co musz przyzna, bezwzgldnoci. Nienawidzimy, jak wiemy, swoich ywicieli, z tego te wic powodu waciwie nienawidz Wolfsegg, powiedziaem do Gambettiego, bo przecie Wolfsegg mnie ywi, bez wzgldu na to, czy mam do tego prawo, czy nie, to obojtne. Nienawidzimy wszake tylko wtedy, gdy nie mamy racji, i tylko dlatego, e jej nie mamy. Weszo mi w nawyk nieustanne mylenie (i mwienie!), e moja matka jest wstrtna, siostry rwnie wstrtne i gupie, ojciec to sabeusz, brat nieszczsny bazen, a wszyscy razem wzici s gupcami. Ten nawyk

to bro, polegajca w gruncie rzeczy na odsdzaniu od czci, co prawdopodobnie suy tylko rozgrzeszeniu wasnego nieczystego sumienia. Rwnie dobrze, powiedziaem do Gambettiego, oni mogliby rzuca si na mnie, nieustannie stawia mnie pod prgierzem, robi ze mnie zego czowieka, podobnie jak ja z biegiem czasu robiem z nich zych ludzi. Bardzo atwo i szybko przyzwyczajamy si nienawidzi, potpia, nie zastanawiajc si, czy nasza nienawi i potpienie oka si po jakim czasie choby w najmniejszej mierze uzasadnione. Oglnie rzecz biorc, mamy przecie do czynienia z biednymi ludmi, ktrym, znajc sami siebie, powinnimy przede wszystkim wspczu, poniewa oni, podobnie jak my, yj w sposb godny ubolewania i musz wie ten swj politowania godny ywot, czy tego chc, czy nie. Musz si z nim upora, powiedziaem do Gambettiego. Dlaczego gdy chodzi o innych, wolimy raczej czepia si, by tak rzec, coraz bardziej ich nieudolnoci i wad, zamiast widzie zalety? powiedziaem wtedy do Gambettiego. Jednake wpatrywanie si w fotografie sprawio, e natychmiast odezway si we mnie wczeniejsze uczucia, siostry wyday mi si cakiem po prostu mieszne, i takie zreszt s. Nie wtpiem w ich mieszno. Czy jednak zasuguj na to, eby nazywa je wstrtnym:? zapytaem siebie. Akurat w takim momencie? Zawstydziem si, zaraz jednak znalazem na to odpowied, e nie moemy myle wbrew sobie, tote nadal trwaem w przekonaniu, i moje siostry s mieszne i wstrtne. Tak zwana rodzinna tragedia, mruknem do siebie, nie daje wszake prawa do tego, abymy gruntownie zafaszowywali obraz tej rodziny. Abymy ulegali nagemu przypywowi sentymentu i powodowani nim niejako si nawet poddawali, w istocie znowu i wycznie z egoizmu. Nieszczliwy wypadek, choby by najstraszliwszy, nie uprawnia nas przecie do zafaszowywania umysu, zafaszowywania wiata, zafaszowywania wszystkiego, krtko mwic, poniania si do obudy. Czsto dowiadczaem sytuacji, kiedy o zmarych, ktrzy za ycia wydawali si wstrtni i odraajcy, zaczynano nagle mwi tak, jakby nigdy w ogle nie byli ani wstrtni, ani odraajcy. Taki brak dobrego smaku wydawa mi si zawsze nader przykry. mier nie robi przecie z czowieka kogo innego, nie zmienia jego charakteru na lepszy, nie czyni z niego geniusza, skoro by gupcem, ani witobliwego, skoro za ycia by potworem. Takie nieszczcie musimy naturalnie wytrzyma, tolerowa z jego caym okruciestwem, zachowujc jednoczenie pewno, e nie zmienia ono prawdziwego wizerunku ludzi zmarych mierci tragiczn. Powiada si, i nie powinno si mwi le o zmarych, ale to obuda i zakamanie. Jak mog nagle twierdzi o czowieku, ktry za ycia by zawsze okropny i mia na wskro nikczemny charakter, e nie by okropny ani nikczemnego charakteru, tylko ni std, ni zowd zwa go zacnym? Takiego braku dobrego smaku dowiadczamy zawsze, gdy kto umrze. Podobnie jednak jak nie powinnimy si ba powiedzie w chwili czyjej mierci, i zmar dobry czowiek, nie powinnimy si te ba powiedzie, e zmar podlec, nikczemnik. Zmar ze wszystkimi swoimi wadami, powinnimy powiedzie, oraz ze wszystkimi swoimi radociami, w kadym razie ze wszystkimi dziwactwami, mier w aden sposb nie powinna korygowa wizerunku zmarego. Zachowamy go we wspomnieniu takim, jaki by, powinnimy sobie powiedzie, i niech odpoczywa w spokoju. Powiedziaem do Gambettiego, e dugo nie pojad do Wolfsegg, a teraz raptem musz tam wrci. Nie mog ju patrze na Wolfsegg, powiedziaem, nie znosz tych murw, a ludzi toleruj w rwnie maym stopniu jak mury, i nawet ten klimat sta si dla mnie koniec kocw nie do zniesienia. Nie mylaem, e tak szybko mi obrzydnie, powiedziaem do Gambettiego. Nie cierpi rodzicw, nie cierpi rodzestwa, a najbardziej dziaaj mi na nerwy moje siostry. Ju zbyt dugo jestem w Rzymie, w ogle za granic, staem si cudzoziemcem, nie mog znie myli, e miabym spdzi choby godzin w Wolfsegg, nie czujc przykroci. Nie wyobraam sobie, e mgbym zatrzyma si w Wolfsegg na duszy czas. Nie czuj ju adnego zwizku z Wolfsegg. Czuj wstrt do wszystkiego, co ma jakikolwiek zwizek z Wolfsegg. Historia Wolfsegg obcia mnie W niszczcy sposb i nie chc si ju na to w przyszoci naraa. A tu raptem musz wrci do Wolfsegg. I to w jakich okolicznociach! W jakich strasznych okolicznociach! powiedziaem do siebie. Nie miny jeszcze cztery godziny, odkd powiedziaem do Gambettiego, e najchtniej nigdy wicej nie pojechabym do Wolfsegg. Ju nie mog. Wszystko tam jest kamstwem, Gambetti, powiedziaem, panuje tam nieznona sztuczno, jakiej nie potrafi pan sobie wyobrazi, Gambetti. Ci ludzie s gusi na wszystko, co dla mnie tak wiele znaczy, na natur, sztuk, na wszystko, co istotne. Nie czytaj ksiek, nie suchaj muzyki, caymi dniami gadaj tylko o sprawach absolutnie zbdnych, najbanalniejszych. Jakakolwiek poyteczna rozmowa jest z nimi niemoliwa, co najwyej najbardziej przygnbiajca. Kiedy co mwi, nie rozumiej tego, co mwi. Wyjaniam im co, a oni patrz na mnie tpo i z cakowit obojtnoci. Nie maj najmniejszego poczucia smaku. Kiedy mwi o Rzymie, ktry wszake jest centrum wiata, powiedziaem do Gambettiego, s znudzeni. Kiedy mwi o Paryu, kiedy mwi o literaturze, o malarstwie. Nie mog wspomnie adnego wanego dla siebie nazwiska w obawie, e oni jeszcze nigdy go nie syszeli. Wszystko tam jest paraliujce i nawet latem zimne w taki sposb, i nieustannie marzn. Pan nie wie, e ci ludzie maj w gowach wycznie najbardziej przyziemne rzeczy. Pienidze, polowania, Gambetti, warzywa, zboe, kartofle, drewno, wgiel, nic poza tym. Moja matka nieustannie mwi o swoich akcjach, ktre, jak bez przerwy powtarza, ulokowaa w najbardziej pechowy sposb, z ust mojego ojca moe pan nieustannie usysze sowo magazyn, brat sdzi, e ppkiem wiata jest jego aglwka i jego jaguar. Musi pan wiedzie, e przewijaj si przez ten dom wycznie najokropniejsi ludzie, gupi, mieszni, nieciekawi ludzie z tych okropnych maych miasteczek, ludzie, z ktrymi niepodobna odby adnej rozmowy, nie mona z tymi ludmi zacz adnego tematu, eby ju na samym pocztku nie skoczyo si to klsk. O ile to bdzie moliwe, przed

upywem roku nie wrc do Wolfsegg, powiedziaem wwczas do Gambettiego, nie pojad tam nawet na Boe Narodzenie, rwnie ten nawyk sta mi si wstrtny, gdy w Boe Narodzenie zakamanie w Wolfsegg siga szczytu. Przynajmniej przez rok nie pojad do Wolfsegg, co najwyej na urodziny ojca! powiedziaem, gdy przystanlimy przed hotelem Hassler. Rwnie tym razem wyjechaem z Wolfsegg, jakbym stamtd ucieka czym obraziem moj rodzin, powiedziaem, chocia tych ludzi w ogle nie mona obrazi, bo oni nawet tego nie zauwaaj, panujca tam absolutna niewraliwo jest nie do opisania, Gambetti. Z biegiem czasu obrzydo mi wszystko, co austriackie, podobnie jak wszystko, co niemieckie. W Rzymie mj umys bez reszty odrzuci Wolfsegg, powiedziaem do Gambettiego. Rzym sprawi, e Wolfsegg mi obrzydo. Ju Londyn obrzydzi mi Wolfsegg, pniej Oksford, pniej Pary, ostatecznie jednak Rzym. Zupenie nie rozumiem, jak mogem kiedykolwiek mie wyrzuty sumienia, i tylko dlatego nie jedziem do Wolfsegg, e wanie oni sobie yczyli, abym tam jedzi, oni bowiem w ogle nie zasuguj na to, ebym jeszcze kiedykolwiek pojecha do Wolfsegg. Polecia samolotem, powiedziaem, polecia, aby mogli wystawi mnie na pomiewisko. Samo moje pojawienie si w Wolfsegg byo zawsze z mojej strony wystawieniem si na pomiewisko. Przyjedaem, a oni wystawiali mnie na pomiewisko. Przekraczaem bram Wolfsegg i od razu byem wystawiony na pomiewisko. Tam wszystko jest nikczemne, powiedziaem, i pode, jeli pomin te kilka chwil, ktre mog nazwa znonymi. Na oczach Gambettiego doprowadziem si do stanu niesychanego wzburzenia z powodu Wolfsegg, naraz to wzburzenie, wynikajce z wyszydzenia Wolfsegg, wydao mi si istotnie wrcz perwersyjne, nieznone, ale ju nie mogem go unikn, musiaem wic pozostawi rzecz wasnemu biegowi; byem tak szczliwy z powrotu do Rzymu, powroty do Rzymu nigdy wczeniej mnie tak bardzo nie uszczliwiay i nie emocjonoway, nie mogem si opanowa i uczyniem Gambettiego bezbronn ofiar wyszydzenia Wolfsegg; w rzeczywistoci stao si to wyszydzeniem wszystkiego, co austriackie, a w kocu jeszcze, na dodatek, wszystkiego, co niemieckie, ba, w ostatecznoci wszystkiego, co rodkowoeuropejskie. Pnoc staa si dla mnie w ogle nie do zniesienia, Gambetti, powiedziaem, im dalej jad na pnoc, tym bardziej staje si to dla mnie nieznone, a Wolfsegg ley w moim mniemaniu ju na Dalekiej Pnocy, w strefie najwikszej nieznonoci. Te niekoczce si, nudne wieczory, powiedziaem, to niesmaczne jedzenie, te nienadajce si do picia wina i te uciliwe rozmowy, ktrych udrki w ogle nie jestem w stanie panu opisa, jestem do tego niezdolny, mj drogi Ganibetti. By znowu w Rzymie, pan nie wie, co to dla mnie znaczy, by znowu na Pincio, w parku Palazzo Borghese, spoglda tu z gry na mj ukochany Rzym. Na mj uwielbiany Rzym. Na mj cudowny Rzym! Kto tak dugo jak ja przebywa w Rzymie, cakiem po prostu zamurowuje sobie ostatecznie dostp do takiego miejsca jak Wolfsegg. w ogle nie moe tam ju wrci, staje si to dla niego niemoliwe. Caymi dniami kr po tamtejszych budynkach, aby si uspokoi, i okazuje si to niemoliwe, caymi dniami chodz tam i z powrotem po moich pokojach, aby to wytrzyma, i naturalnie wytrzymuj to coraz gorzej, caymi dniami szukam moliwoci, eby jako znie Wolfsegg i nie mie co chwila wraenia, i pozostaje mi tylko oszale, ale adnej takiej moliwoci nie znajduj. Pi bibliotek, powiedziaem do Gambettiego, i tyle wrogoci wobec ducha. W krajach romaskich najprostsi ludzie maj poczucie smaku i kultur, powiedziaem, w Wolfsegg nikt nie ma choby odrobiny smaku, w kadym razie ju od dawna, gdziekolwiek spojrzysz, krluje najwikszy z moliwych brak dobrego smaku. I jaki powszechny brak zainteresowa! Jak gdyby wszystko skupiao si wok odka, powiedziaem, a umys zosta cakowicie wyczony. Taki gupi nard, powiedziaem, i taki wspaniay kraj, ktrego pikno jest wszak niedocige. Niezrwnana natura i tacy niezainteresowani t natur ludzie. Taka od niepamitnych czasw wysoka kultura, powiedziaem, i taki barbarzyski brak kultury dzisiaj, taka zgubna niekulturalno. Nie mwic ju o przygnbiajcych stosunkach politycznych. Co za ohydne kreatury dzier wadz w dzisiejszej Austrii! Najnisi zasiadaj obecnie na samej grze. Najwstrtniejsi i najpodlejsi trzymaj wszystko w rkach i niewiele brakuje, by zniszczyli wszystko, co jest czym. Pod paszczykiem socjalizmu zabrali si do dziea gorliwi niszczyciele, bezwzgldni wyzyskiwacze. Rzd kieruje dzisiaj potworn machin zniszczenia, ktra dzie po dniu niszczy wszystko, co jest mi drogie. Nasze miasta s nie do poznania, powiedziaem, nasz krajobraz sta si na ogromnych poaciach cakiem ni jaki. Najpikniejsze tereny pady pastw dzy pienidza i wadzy nowych barbarzycw tam, gdzie ronie nowe pikne drzewo, cina si je, gdzie stoi wspaniaa stara budowla, burzy si j, gdzie wspaniay potok spywa w dolin, niszczy si go. Podobnie jak deptane jest w ogle wszystko, co pikne. A w dodatku robi si to z najobrzydliwsz obud, jak mona sobie wyobrazi, w imi socjalizmu. Kada rzecz, ktra choby w najmniejszym stopniu ma cokolwiek wsplnego z kultur, jest podejrzana i tak dugo kwestionowana, pki si jej na zawsze nie wymae. Do dziea zabrali si wymazywacze, mordercy. Mamy do czynienia z wymazywaczami i mordercami, dokonuj swego morderczego dziea wszdzie, we wszystkich zaktkach. Wymazywacze i mordercy morduj miasta i wymazuj je, morduj krajobrazy i wymazuj je. Siedz na swoich tustych tykach w tysicach i setkach tysicy urzdw we wszystkich zaktkach pastwa i nie maj w gowach nic poza wymazywaniem i mordowaniem, myl wycznie o tym, jakby tu bezpowrotnie wymaza i wymordowa wszystko midzy jeziorami Neusiedlersee a Bodensee. Wiede jest ju prawie zamordowany, Salzburg, wszystkie te wspaniae miasta, powiedziaem do Gambettiego, ktrych pan nie zna, a ktre naprawd nale do najpikniejszych na wiecie. Krajobrazy, ktre przesuwaj si przed naszymi oczyma, gdy jedziemy z Wiednia przez ca Austri, powiedziaem, te ju zostay zamordowane, wymazane, jedno okropiestwo goni drugie, jedno obrzydlistwo za drugim wpycha si

nam po drodze przed oczy, tote perwersyjnym kamstwem jest cige mwienie o Austrii jak o piknym kraju, bo w istocie jest to tylko od dawna ju zniszczony, zuchwale spustoszony i zeszpecony kraj, ktry pad ofiar perfidnych interesw i w ktrym prawie nie sposb znale jaki nietknity zaktek. To kamstwo, e ten kraj jest pikny, bo tak naprawd zosta zamordowany. Czy to byo konieczne, spytaem Gambettiego, eby ludzko w tym stuleciu targna si na ten najpikniejszy ze wszystkich wiatw, po to by go zamordowa i wymaza? Kiedy po latach odwiedzamy wsie, Gambetti, powiedziaem, trudno je rozpozna, tak samo jak zamieszkujcych je ludzi. C to byli za ludzie, jeszcze kilka lat temu, i jacy s dzisiaj! W kadym z nich niczym miertelna choroba zagniedzi si brak charakteru, dza posiadania, bezwzgldno, nikczemno, kamstwo, obuda, podo. Ludzie ci robi dzi wszystko, eby da upust swojej bezwzgldnej nikczemnoci. Jedzie pan peen ochoty ponownego zobaczenia tych wsi i wkrtce odwraca si do nich plecami, bo nie moe pan znie bezmiaru podoci. Odwiedza pan te wszystkie pikne miasta i czuje si pan zdruzgotany, opuszczajc je z poczuciem upokorzenia, a take z pewnoci, e wszystkie skazane s na zatracenie. Zeszpeci je, zniszczy dzisiejszy brak ducha; aby je na powrt odnale, musi pan ich szuka w starych ksikach, na starych sztychach, bo codzienna rzeczywisto dawno ju je wymazaa. Na przykad wszystkie wspaniae domy w Grnej Austrii, w Salzburgu, w Dolnej Austrii utraciy swe dawne oblicze, pod wpywem tpej mody oszpecono te liczce wiele wiekw wspaniae fasady, wydarto z nich wszystko, co byo w nich pikne; przeraonemu czowiekowi, ktry jeszcze mia w pamici ich pierwotny wygld, jawi si teraz cakiem okaleczone, szyderczo wyszczerzone. Same zniszczone fasady, powiedziaem do Gambettiego, jak gdyby wszystkie te miasta trawi jaki straszliwy trd, zabjczy, nieznany dotychczas gatunek trdu. Jednoczenie, powiedziaem do Gambettiego, caym dzielnicom po prostu wyszarpano wntrznoci, okaleczajc je i obracajc w ruin. Architekci zeszpecili powierzchni naszej Ziemi, powiedziaem, architekci, podjudzeni i podburzeni do tego oszpecania przez bezwzgldnych politykw. Z pocztku wygldao na to, e to wojny zrujnoway nasze miasta i krajobrazy, ale z o wiele wiksz bezwzgldnoci zostay one wcigu ostatnich dziesicioleci zrujnowane przez ten perwersyjny pokj, przez pozbawione wszelkich skrupuw geszefciarstwo prominentw, ktrzy dali woln rk swoim patnym mordercom architektom. Jake si ci architekci rozszaleli w cigu tych dziesicioleci! W porwnaniu z tym zniszczenia wojenne to fraszka, powiedziaem do Gambettiego. W adnym kraju nie dokonano zniszcze w tak straszliwy sposb jak w Austrii. Nigdzie w Europie z wiksz bezecnoci. Sam nard uznano za gupcw, a jego miasta okaleczono, nieomal je wymazujc, powiedziaem do Gambettiego. Przez cae dziesiciolecia goszono chwa i wdraano w ycie najwikszy brak smaku. W ostatnich dziesicioleciach mielimy tylu nikczemnych ministrw, bez skrupuw robicych interesy, ktrzy to ministrowie dopty zajmowali swoje ministerialne fotele, pki nie podjli si dziea zniszczenia i unicestwienia naszych krajobrazw oraz naszych miast i nie doprowadzili go do koca, tylu wymazywaczy naszego pastwa, czyli naszej ojczyzny, powiedziaem do Gambettiego, nawet myle o tym trudno. Nic wic dziwnego, e w kraju, w ktrym od dziesicioleci bezpardonowo krluje nikczemno oraz brak smaku, mamy teraz we wszystkich dziedzinach takie przygnbiajce rezultaty. Albowiem w tym samym czasie, kiedy owi ludzie bdcy prominentami zniszczyli, zrujnowali i nieomal wymazali krajobrazy i miasta, zniszczyli rwnie ducha tego narodu, jego charakter, powiedziaem do Gambettiego. Duch moich ziomkw uleg destrukcji, powiedziaem, ich charaktery stay si pode i nikczemne, wszdzie panuje zowroga atmosfera, w ktrkolwiek stron si pan obrci, natknie si pan na te zowrogie, pode charaktery. Myli pan sobie, oto rozmawiam z zacnym czowiekiem, jak dawniej, a tu nagle okazuje si, e to najgorszy podlec, najgorszy nikczemnik, gdy w kto zacny podlega zmianom charakterologicznym zgodnym z powszechnym trendem, sta si z biegiem czasu pody i nikczemny, objawiajc w kadym calu swoj podo i nikczemno; nawet nie tumi w sobie tej podoci i nikczemnoci, lecz cakiem jawnie je okazuje. Wkracza pan do wsi, ktr zachowa w pamici jak mi i yczliw, ale ju wkrtce spostrzega pan, e oto mamy teraz do czynienia ze wsi zowrog, gdzie nikt nie okae nikomu odrobiny yczliwoci, raczej pod nieufno. Caa Austria staa si wyzbytym wszelkich skrupuw geszeftem, w ktrym ju tylko wszyscy o wszystko si targuj i w ktrym wszyscy s we wszystkich sprawach oszukiwani. Myli pan, e odbywa podr do piknego kraju, a w rzeczywistoci wjeda pan do perwersyjnie prowadzonego domu handlowego. Myli pan, e odbywa podr do kraju, gdzie panuje kultura, i dostaje pan jak obuchem w eb, napotykajc wszdzie wycznie prymitywizm. To zupenie tak, powiedziaem do Gambettiego, jakby pomniki, ktre stawiano wszdzie jeszcze w ubiegym stuleciu, patrzyy ze zgroz w d na nieopisany chaos, zafundowany nam przez dzisiejszych wadcw. Jak ohydne stao si to wszystko, Gambetti, powiedziaem, jak niesmaczne, nie wyobraa pan sobie. Taka ohyda i taki brak smaku byyby nie do pomylenia ani we Woszech, powiedziaem, ani w Hiszpanii. W adnym innym kraju nikt nie potraktowa gupkowatych hase postpu z rwnie surow powag jak w Austrii, powiedziaem, wskutek czego wszystko zrujnowano. Tak jak powanie wszyscy traktowali w Austrii zawsze kad bzdur, powiedziaem do Gambettiego, ze mierteln powag, a pan wie, co to znaczy. Do tej pory mylaem, e ten tak zwany socjalizm jest nieszkodliw, chwilow neuroz polityczn, powiedziaem do Gambettiego, ale w istocie i naprawd jest on zabjczy. Mam na myli panujcy dzisiaj socjalizm, ktry jest tylko udawany, Gambetti, taki zakamany, tak bezczelnie udawany. Nie mamy dzisiaj prawdziwego socjalizmu, nigdzie na wiecie, tylko ten zakamany, obudny, udawany, powinien pan o tym wiedzie. Podobnie jak dzisiejsi socjalici nie s prawdziwymi

socjalistami, lecz obudnymi, zakamanymi, udawanymi. Ten wiek niejako ubabra szlachetne sowo socjalizm w bocie, a chce si rzyga, powiedziaem do Gambettiego. Ci, ktrzy myleli o prawdziwym socjalizmie i wierzyli w niego, wierzyli, e stworzyli go na wieki, przewrciliby si dzisiaj w grobie, gdyby mogli zobaczy, co zrobili z niego ich obrzydliwi nastpcy. Przewrciliby si w grobie, gdyby jeszcze raz mogli otworzy oczy i zobaczy to wszystko, co dzisiaj sprzedaje si i rozpowszechnia wrd narodw pod szlachetnymi hasami socjalizmu. Przewrciliby si w grobie, gdyby mogli zobaczy, jak haniebnie obchodz si w Europie i na caym wiecie z ich szlachetnymi hasami. Przewrciliby si w grobie z powodu tego najbardziej gigantycznego ze wszystkich naduy. Przewrciliby si w grobie, przewrciliby si w grobie, powtrzyem kilkakrotnie Gambettiemu. Dugo nie pojad do tego kraju, nie pojad tam przynajmniej przez rok, powiedziaem wtedy do Gambettiego, a raptem okazuje si, e musz jecha, i to natychmiast. Mj brat na fotografii wyglda na przygnbionego, stoi skulony, powiedziaem do siebie, i chocia sprawia wraenie nadzwyczaj eleganckiego, jest wieniakiem, podczas gdy ja jestem mieszczaninem, zawsze byem czowiekiem wielkomiejskim, po nim natomiast od razu pozna wieniaka, choby nie wiedzie co na siebie woy. Podobnie byo z jego ojcem, ktry przez wikszo czasu, jak brat, ubiera si po miejsku, a przecie zawsze mona byo natychmiast rozpozna w nim wieniaka. Pniej jad, jedzili, poniewa matka sobie tego yczya, do Wiednia i wybierali si do opery, w Wielkanoc na ParsifaLa, po czym wieczerzali u Sachera, bo oni w Wiedniu nie jedli, oni wieczerzali, wieczorem wieczerzali, w obiad obiadowali, rano niadali, po czym we troje, albo gdy byli usposobieni wielkodusznie, we czworo z moj ciotk z Wiednia szli przez Graben i Kertnerstrasse na spacer po Ringu. W wielkomiejskich ubraniach, natychmiast jednak rozpoznawalni jako ludzie z prowincji. Odwiedzali najsynniejsze sklepy, w ktrych matka wynajdowaa sobie najlepsze suknie, zarazem jednak uszyte bez najmniejszego poczucia smaku, byy to modele mediolaskie i paryskie, w ktrych pniej jedzia do Linzu i chadzaa do teatru albo wybieraa si do Salzburga na koncerty, bo od dziesicioleci miaa wykupiony abonament. Brat wyglda na zdjciu zdrowiej ni w rzeczywistoci, nosi w sobie od urodzenia wszystkie ojcowskie choroby, ale nie wystpoway one jeszcze tak jawnie jak u ojca, jeszcze czekay jeszcze nie wybuchay, ja jednak ju na tej fotografii dostrzegaem je na jego twarzy, w caej, oglnie rzecz biorc, nieszczsnej postawie ciaa. Powiedziaem kiedy do Gambettiego, e oni wszyscy maj nieszczsn postaw fizyczn, nieszczsn postaw duchow i nieszczsn postaw fizyczn. Wszystko w nich i na nich jest nieszczsne, po czym wyjaniem Gambettiemu okrelenie nieszczsny, ktre we Woszech nie jest znane, jzyk woski go nie zna, jest ono zreszt nieprzetumaczalne. Chodzili do opery albo do teatru na sztuki, podczas ktrych w gruncie rzeczy potwornie si nudzili, chocia na zakoczenie przedstawienia klaskali zawsze z ogromnym zachwytem, nie dbajc w ogle o wytworno, poniewa zawsze tak duo pacili za te spektakle, normalne ceny, co adnemu wiedeczykowi nie przyszoby do gowy, wiedeczycy nie pac normalnych cen, pac w najlepszym wypadku poow, normalne ceny pozostawiaj obcokrajowcom oraz prowincjuszom, a ci klaszcz, bo musieli zapaci wysokie, normalne ceny, zawsze najwysze. Z matk trzeba byo zatrzymywa si cigle przed wystawami synnych, nie zawsze najlepszych sklepw. Wkraczaa do nich z wysoko podniesion gow i nigdy si w mojej obecnoci nie zdarzyo, eby wysza z ktrego z tych synnych sklepw, czego przedtem nie kupiwszy, ju po wizytach w dwu, trzech sklepach moja rodzina i ja musielimy, towarzyszc jej, targa wielkie pakunki, a gdy te pakunki naprawd bardzo nam ju ciyy, ustpowaa, poddawaa si i siadaa wyczerpana u Sachera albo w Bristolu, gdzie si przewanie zatrzymywalimy. Najchtniej wszystko by wykupia i zawioza do Wolfsegg. Co ty robisz z tymi wszystkimi strojami? pyta wtedy zawsze mj ojciec, przecie w ogle w nich nie chodzisz, w Wolfsegg nie moesz ich nosi, bo byoby to mieszne, w Salzburgu nikt si nawet nie pozna, e to takie kosztowne rzeczy, ani w Linzu, a ju tym bardziej w Wels, wszystko wisi w szafach, a wyjdzie z mody, i wtedy wyrzucasz je albo rozdajesz. Ale moja matka bya niepoprawna. Z Wiednia wracaa zawsze co najmniej z tuzinem pakunkw, a przynajmniej drugie tyle dosyano jej jeszcze pniej ze sklepw, to znaczy te ubiory, ktre kupia w Wiedniu potajemnie, bez wiadkw, czyli mojej rodziny. Nasza matka wydawaa zawsze majtek na stroje, ktrych jednak w ogle nie nosia, a jeli ju, to wkadaa je zaledwie dwa lub trzy razy, eby je potem wyrzuci lub komu podarowa. Biada jednak, gdy siostry miay ochot na takie, jak to mwiono, stroje modelek, im nie wolno byo kupi sobie w Wiedniu ani jednej sukni, nawet gdy dobiegay ju czterdziestki, nawet w wieku czterdziestu lat mogy sobie kupi co najwyej jedn lub dwie sukienki na tak zwanej wyprzeday w Wels, jako e nasz krawiec z Lambach nadal by gwnym dostawc ich strojw, skadajcych si, jak si rzeko, z samych obrzydliwych ludowych chopek, na ktre matka kazaa im bra miar dwa razy do roku i na ktre nie mogy nawet same wybra materiaw, gdy matka uwaaa, e nie maj wystarczajcego w tej mierze do tego gustu, mimo i nasza matka sama nigdy nie miaa choby odrobiny smaku. Albo wzory na materiaach tych chopek byy za due, albo za mae, kolory gryzy si ze sob, konierzyki byy wycite zbyt gboko albo te byy za ciasne, rkawy za dugie lub za krtkie, spdnice w kadym wypadku przynajmniej o dwadziecia centymetrw za dugie, a fartuszki nigdy nie pasoway do sukienek. Moja matka zawsze ubieraa swoje crki jak lalki, bo koniec kocw zawsze je te jak lalki traktowaa, widzc w nich jedynie lalki, nic poza tym. Podobnie jak wiele matek, traktowaa swoje crki od samego pocztku jak lalki i prawdopodobnie jako lalki, co wcale nie jest przesad, wydaa je rwnie na wiat, nie jako ludzi, tote take w wieku dojrzaym chciaa mie jedn lub wicej lalek. Jej crki nigdy nie byy

niczym innym jak tylko lalkami, zaspokajajcymi jej dz zabawy, dlatego te nigdy nie wypucia ich z rki i cige musiay reagowa i odpowiada jak lalki, jak lalki je te codziennie ubieraa, karmia i wyprowadzaa, a potem co wieczr kada do ka. Jeszcze w wieku czterdziestu lat moje siostry s nadal podporzdkowane tej matczynej dzy zabawy, myl. Ale rwnie mj brat wid przez cae swoje ycie ywot lalki, by, by tak rzec, kukiek matki, od samego pocztku wychowywaa go sobie na swego rodzaju zastpczego pajaca w przewidywaniu chwili, gdy zakoczy ywot jej m, pierwszy pajac. Siostry byy zawsze dla ogarnitej dz posiadania lalek matki mwicymi lalkami, ktre kiedy tylko chciaa, moga przywie do paczu lub do miechu, ktre kiedy tylko chciaa, moga przegoni, ktrym kiedy tylko chciaa, moga rozkazywa, rozbiera je i ubiera, kiedy i jak chciaa, a jej m, mj ojciec, i mj brat, jej syn, byli pajacami, ktrych pocigaa za sznurki w zalenoci od ochoty i humoru. Moja matka bya optana absolutnie perwersyjn dz zabawy. Zrobia sobie z Wolfsegg doskonale funkcjonujcy wiat lalek, w ktrym wszyscy z absolutn precyzj speniali jej polecenia. Wolfsegg byo jej domkiem dla lalek, otoczenie jej lalkowym wiatem. A poniewa ja nie chciaem by lalk w tym domu lalek i w tym wiecie lalek, bardzo szybko oddaliem si z tego domu lalek i tego wiata lalek. Ten dom lalek i ten wiat lalek obserwowany z zewntrz i z daleka sprawia jeszcze bardziej przygnbiajce wraenie, o wiele straszliwsze. Wolfsegg jest domem lalek, powiedziaem do Gambettiego, a jego otoczenie to nic innego jak wiat lalek rzdzony rk matki bezwzgldnie, nieludzko, ba, okrutnie. Gambetti rozemia si i nazwa mnie nieznajcym umiaru przerysowywaczem, okreli mnie jako typowego austriackiego czarnowidza, groteskowego pesymist. Odpowiedziaem na to, e moje przerysowania s naprawd i rzeczywicie niedorysowaniami, e Wolfsegg, tak jak mu je opisuj, to w istocie wrcz idylla w porwnaniu z tym, czym jest w rzeczywistoci. Gambetti, powiedziaem, pan nie umie wyobrazi sobie Wolfsegg, pan nigdy nie mia sposobnoci przekroczy progu tego okropnego domu dla lalek, taki straszny, lalkowy krajobraz nie istnieje nigdzie indziej. Mj ojciec, powiedziaem, ta marionetka znacznie powyej siedemdziesitki, ktrej czonki s chore i ktrej gowa, od pocigania za ni przez cae ycie, staa si tpa i twarda. Mj brat, powiedziaem do Gambettiego, czterdziestoletni pajac, ktry te nie broni si przed pociganiem go za gow i ju take przesta tej nikczemnej matce lalek stawia jakikolwiek opr. Niemcy cierpi na kompleks matki, powiedziaem, podobnie jak Austriacy, matek nie wolno zniewaa, powiedziaem do Gambettiego, matki s w tych krajach wite, w rzeczywistoci jednak wikszo z nich to perwersyjne matki lalek, jak lalkarze prowadz swoje dzieci i swoj rodzin, prowadz tak dugo, a wreszcie doprowadzaj te dzieci do mierci, tak samo doprowadzaj je do mierci jak swoich mw. W Niemczech i w Austrii nie ma takich matek jak w krajach romaskich, gdzie matki s naturalne, gdzie nie s matkami lalek, powiedziaem, a zarwno w Niemczech, jak i w Austrii s same matki lalek, i te matki lalek nie robi nic innego, tylko dopty z absolutn bezwzgldnoci prowadz swoich lalkowych mw i lalkowe dzieci, a ci lalkowi mowie i te lalkowe dzieci zostaj przez nie doprowadzone do mierci. W Europie rodkowej nie ma ju dzisiaj naturalnych matek, s tylko nienaturalne, by tak rzec, sztuczne matki, powiedziaem, lalkowe matki, ktre od samego pocztku wydaj na wiat nienaturalne dzieci, to znaczy w mniejszym lub wikszym stopniu tylko sztuczne, nienaturalne dzieci. Nawet w najodleglejszych dolinach grskich nie znajdzie pan ju adnej naturalnej matki, s tylko nienaturalne. A taka nienaturalna matka oczywicie zawsze wydaje na wiat nienaturalne dziecko, natomiast to nienaturalne dziecko znowu tylko sztuczne dziecko, i w ten sposb istniej dzisiaj sami nienaturalni ludzie, sztuczni ludzie, naturalni nie istniej, bdem jest nazywa czowieka naturalnym, taki ju w ogle nie istnieje, dzisiaj spotykamy czowieka sztucznego, czowieka nienaturalnego i z takim mamy do czynienia, dlatego te spotykajc naturalnego czowieka, wpadamy w przeraenie, poniewa ju w ogle si tego nie spodziewamy, poniewa przecie od dawna jestemy konfrontowani wycznie z nienaturalnym czowiekiem, ze sztucznym czowiekiem, ju od tak dawna dominujcym na wiecie, ktry te od dawna nie jest naturalny, tylko na wskro i coraz bardziej nienaturalny, Gambetti, sztuczny wiat. Sztuczny wiat wyda sztucznego czowieka i odwrotnie, sztuczny czowiek sztuczny wiat. Nic nie jest ju naturalne, powiedziaem do Gambettiego, nic, ju w ogle nic. Ale my nadal wychodzimy z zaoenia, powiedziaem do Gambettiego, e wszystko jest naturalne, a to bd. Nic nie jest ju naturalne, wszystko jest sztucznoci. Natura ju nie istnieje. Cigle jeszcze wychodzimy od obserwacji natury, skoro przecie od dawna powinnimy wychodzi jedynie od obserwacji sztucznoci. Wskutek tego, powiedziaem do Gambettiego, wszystko jest takie chaotyczne. Takie faszywe. Takie nieszczliwe. Tak miertelnie baamutne. Tam gdzie nie istnieje natura, nie moe te istnie obserwacja natury, Gambetti, to przecie logiczne, powiedziaem do Gambettiego. Fotografia, na ktrej uchwycono mojego brata dokadnie w chwili, gdy wsiada do swojej aglwki na jeziorze Wolfgangsee, ukazuje go w pozie czowieka szczliwego, ale przecie on jest na tej fotografii najnieszczliwszym czowiekiem, jakiego mona sobie wyobrazi. Moje siostry na fotografii, ktra ukazuje je w Cannes przed will wuja Georga, maj przyklejone do twarzy miny osb szczliwych, przez co wygldaj na o wiele bardziej nieszczliwe, ni s w rzeczywistoci. Ojciec i matka wygldaj na fotografii, ukazujcej ich na dworcu Victoria w Londynie, na takich nieszcznikw, jakimi s, chocia starali si wyglda na szczliwych. Co fotografujcych si ludzi skania zawsze do tego, eby za wszelk cen wyglda na szczliwych na fotografiach, ktre ich ukazuj w kadym za razie nie na tak nieszczliwych, jakimi s? myl. Kady chce, by sfotografowa go jako czowieka szczliwego, nigdy jako nieszczliwego, zawsze jako totalnie zafaszowanego, nigdy takim, jaki

jest w rzeczywistoci, czyli zawsze najnieszczliwszy ze wszystkich. Wszyscy oni chc by nieustannie fotografowani jako pikni i szczliwi, chocia wszyscy s przecie szpetni i nieszczliwi. Uciekaj w fotografi, wykrzywiaj si zoliwie na fotografii, ktra w totalnym zafaszowaniu ukazuje ich jako szczliwych i piknych albo przynajmniej jako mniej szpetnych i mniej nieszczliwych, ni s. daj od fotografii swojego upragnionego i idealnego wizerunku, wic kada metoda, choby to byo najokropniejsze znieksztacenie, jest wedug nich dobra, byle tylko zosta utrwalony w upragniony, idealny wizerunek. Wcale nie zauwaaj, jak strasznie, jak potwornie si w kadym przypadku kompromituj. Pikny czowiek na zdjciu jest zawsze bez wyjtku najszpetniejszy, najszczliwszy zawsze bez wyjtku najnieszczliwszy. W swoich mieszkaniach wieszaj fotografie, ktre kazali sobie zrobi, czyli pikny i szczliwy wiat, ktry w rzeczywistoci jest najszpetniejszy, najnieszczliwszy i najbardziej zakamany. Przez cae ycie wpatruj si w te swoje pikne i szczliwe zdjcia na cianach i odczuwaj przy tym satysfakcj, chocia powinni odczuwa wycznie wstrt. Ale oni, co zreszt chroni ich przed t straszliw wiedz, nie myl e s szpetni, nieszczliwi i zakamani. Posuwaj si a do tego, e gociom w swoich mieszkaniach, ktrych oni, zapraszajcy, znaj jako szpetnych, nieszczliwych, tpych i podych ludzi, pokazuj te fotografie, na ktrych sami, jak sdz, s przedstawieni jako ludzie szczliwi i pikni; nie wstydz si pokazywa tych zdj nawet tym, ktrzy ich w rzeczywistoci znaj, a wic na takiej fotografii rozpoznaj oczywicie jako kamcw, ludzi naprawd na wskro zakamanych i zagubionych. yjemy w dwu wiatach, powiedziaem do Gambettiego, w rzeczywistym, ktry jest smutny i pody, a koniec kocw zabjczy, i w sfotografowanym, ktry jest na wskro zakamany, ale przez przytaczajc wikszo upragniony i idealny. Zabra dzisiaj czowiekowi fotografi, zerwa j ze ciany, powiedziaem do Gambettiego, i zniszczy, raz na zawsze, to znaczy odebra mu nieomal wszystko. W konsekwencji mona powiedzie, e ludzko ju tylko na tym wisi, e nie ma ju nic innego, czego mogaby si uczepi, a wreszcie e nie jest ju zawisa od niczego wicej jak tylko od fotografii. Fotografia stanowi dla ludzi ratunek, Gambetti, powiedziaem, na co Gambetti rozemia si, nazywajc mnie porannym fantast, czyli uy takiego wyraenia, jakiego jeszcze nigdy nie syszaem, czego konsekwencj z mojej strony by miech, ktremu Gambetti oczywicie zawtrowa i ktrym przez pewien czas rozkoszowalimy si obaj z najwiksz przyjemnoci. Gdybymy nie posiedli sztuki przerysowywania, powiedziaem do Gambettiego, bylibymy skazani na przeraajco nudne ycie, na istnienie niewarte istnienia. A ja w swojej sztuce przerysowywania osignem niewiarygodne szczyty, powiedziaem do Gambettiego. Aby uczyni co zrozumiaym, musimy przerysowywa, powiedziaem do niego, tylko przerysowanie jest metod pogldow, nawet niebezpieczestwo, e nazw nas baznami, nie przeszkadza nam w podeszym wieku. Nie ma nic lepszego ni zosta w podeszym wieku nazwanym baznem. Najwysze szczcie, jakie znam, powiedziaem wwczas do Gambettiego, to szczcie starego bazna, ktry, cakiem niezawisy, moe oddawa si swojej bazenadzie. Jeli mamy tak moliwo, powinnimy przynajmniej okoo czterdziestki obwoa siebie starymi baznami i sprbowa doprowadzi swoj bazenad do ostatecznoci. To bazenada nas uszczliwia, powiedziaem do Gambettiego. Fotografi przedstawiajc mojego brata Johannesa pooyem na samym wierzchu, a na samym spodzie t, ktra przedstawia rodzicw na dworcu Victoria, co momentalnie przynioso zdumiewajcy efekt: brat na grze, a rodzice na dole ukazali si teraz moim oczom w cakiem innej relacji do lecych porodku sistr. One zawsze miay negatywny stosunek do brata, nigdy jednak tak jawnie negatywny jak wobec mnie, wobec mojego brata by on skrywany. Brata potrzeboway, a mnie nie. Brat by od zawsze ich bezporednim przyszym ywicielem, musiay wic zachowywa si wobec niego cakiem inaczej ni wobec mnie, ktrego koniec kocw w ogle nie musiay si obawia. Rodzicw jako bezporednich ywicieli i karmicieli musiay nieustannie powaa, zwaa na nich i z tego powodu rwnie im usugiwa, brata jako poredniego ywiciela i karmiciela nie musiay powaa i nieustannie na niego zwaa, tylko wtedy, gdy zaistniaa taka konieczno, mnie natomiast nie musiay w ogle powaa ani zwaa na mnie, poniewa nigdy nie wchodziem w gr jako ich ywiciel i karmiciel. Ze mn byo im najatwiej, albowiem rwnie w oczach rodzicw byem zawsze kim, kogo nie trzeba powaa, chocia jednak zawsze trzeba byo na mnie zwaa, ale z cakiem innego powodu, z tego mianowicie, e siostry bezporednio musiay si przede mn broni, poniewa zawsze wydawaem si im nieobliczalny i nieprzenikniony, nigdy jednak nie uwaay mnie za istotn osob, od ktrej s zawise i od ktrej pewnego dnia bd musiay by zawise, jak mylay. Od mojego brata bd pewnego dnia zawise, ode mnie nie, od rodzicw byy zawise, wobec czego ich powaanie i zwaanie na nich, a take usugiwanie im etcetera byo samo przez si zrozumiae. Mnie nie powaay, na mnie nie zwaay, na mnie musiay tylko zawsze uwaa Fotografia mojego brata na samym wierzchu oznaczaa, e teraz to on jest najwaniejszy w rodzinie, a rodzice na samym spodzie znacznie mniej wani. Siostrom natomiast byo trudno zarwno z rodzicami, jak i z bratem, z obecnymi, niebawem majcymi odej, i z przyszym, majcym niebawem nadej w charakterze ywiciela, karmiciela etcetera. Na mnie nigdy nie zwaay i w ogle mnie nie powaay, mnie si zawsze obawiay, ale te tylko do momentu, kiedy waciwie na zawsze odszedem Wolfsegg. Z Rzymu nie mogem by dla nich grony, naturalnie e nie, nawet z Londynu czy choby z Wiednia. Ju od dawna, jak to si mwi, nie byem brany pod uwag. A teraz, pomylaem, wpatrujc si w szydercze twarze obydwu, dotkna je katastrofa, teraz bowiem ja jestem tym, od ktrego s zawise, bez adnych wtpliwoci. Po mierci rodzicw i

brata Wolfsegg przypado mnie. Z prawnego punktu widzenia, o ile wiem. Trzy tygodnie temu powiedziaem do Gambettiego, e kiedy wrc z wesela mojej siostry Caecilii, dugo nie pojad do Wolfsegg. Wolfsegg to dla mnie zamknity rozdzia. Nie mam adnego powodu, by jedzi do Wolfsegg, mieszkacy Wolfsegg ju mnie nie potrzebuj. Kto to jest fabrykant kapsli do wina, spyta mnie Gambetti, usiowaem mu to wyjani, powiedziaem, e Fryburg to okropne miasto, drobnomieszczaskie, katolickie, nie do wytrzymania. Fabrykant kapsli do wina, m mojej siostry Caecilii, jest rwnie drobnomieszczaninem i katolikiem, nie do wytrzymania. Ale najprawdopodobniej, powiedziaem do Gambettiego, dobrze pasuje do mojej siostry Caecilii. By moe ten mczyzna jest dla niej nawet ocaleniem. Nie mylaem, e ktrakolwiek z moich sistr kiedykolwiek wyjdzie za m, nigdy nie postao im to w gowie, ich rodzice, a przede wszystkim matka, zrobili wszystko, by wykluczy zampjcie swoich crek. Moja ciotka z Titisee, powiedziaem do Gambettiego, skojarzya to maestwo, ten na wskro mieszny zwizek. Trzeba sobie tylko wyobrazi wtargnicie do Wolfsegg fabrykanta kapsli do wina! Katolik i drobnomieszczanin, ktremu moja matka po pierwsze musiaa zwrci uwag na to, e przy stole nie wypada pojawia si w szelkach. Niemiec z najbardziej niemieckiej zapadej dziury, powiedziaem do Gambettiego. Ze Schwarzwaldu, gdzie diabe mwi dobranoc, a niemiecka gupota osiga szczyty. Teraz nie baem si ju fabrykanta kapsli do wina, w gruncie rzeczy przestaem si te ba sistr, nie baem si ich, ale byo dla mnie jasne, e w tej strasznej sytuacji bd mi ciarem a do niemoliwoci i rozpaczy. Moe Amalia wyjdzie kiedy za m, mylaem dawniej od czasu do czasu, ale Caecilia nigdy, tak kiedy wyznaem Gambettiemu. A teraz obie stoj przede mn i s cakiem na mnie zdane. Ich oczekiwanie, a rwnoczenie podejrzliwo bd teraz posunite do ostatecznoci. Moe grobowiec jest ju otwarty, powiedziaem do siebie. Moe z okien w Wolfsegg zwieszaj si czarne chorgwie. Po raz ostatni wywiesili je po mierci wuja Georga. I ju od razu, pl godziny po otrzymaniu wiadomoci o jego mierci, wszyscy chodzili w czerni. Bardzo mi teraz brakowao wuja Georga. Wszystko byoby dziki niemu atwiejsze. Komizm zoliwych min moich sistr na fotografii, pomylaem, jest zdwojony. To szyderstwo na ich twarzach wynika z trwajcej kilkadziesit lat dominacji matki nad nimi, powiedziaem do siebie. Te szydercze spojrzenia s ich jedyn broni. Amalia ukrya si w pawilonie ogrodowym i teraz nienawidzi Caecilii, ktra polubia fabrykanta kapsli do wina prawdopodobnie z przekory wobec matki, jako e zabraniaa jej ona zawsze choby zblia si do mczyzn, nienawidzi tej, ktra, jak to si mwi, wysza z domu. Amalia natychmiast przyczya si do matki, by od tej chwili i z ni cakowicie rka w rk, a przede wszystkim zniszczy maestwo Caecilii. Siedzi, jak j znam, na zydlu w pawilonie ogrodowym i rozmyla, jak by tu rozwali niespodziewane i absolutnie niepodane maestwo swojej siostry, wszelkimi dostpnymi metodami. Matka i siostra uknuy spisek przeciw maestwu Caecilii z fabrykantem kapsli do wina. To nie ma przyszoci, powiedziaem do Gambettiego przed wyjazdem do Wolfsegg, moja siostra Caecilia i schwarzwaldzki fabrykant kapsli do wina, to prdzej czy pniej musi si skoczy, gdy wszyscy s przeciwni temu maestwu, a Caecilia nie dorasta do fabrykanta kapsli do wina, chocia on take jest gupcem. Triumf mojej siostry, jej fortel, powiedziaem do Gambettiego, skoczy si pewnego dnia katastrof. Ona nie wytrzyma w Schwarzwaldzie, ju teraz to przeczuwa, z tego te powodu nie chciaa od razu po weselu pojecha za mem do Fryburga, sdzia bowiem, e bdzie moga zosta bez niego wWolfsegg, co jednak jest absurdalne, przyjdzie jej z nim wyjecha, czy tego chce, czy nie, on j do tego zmusi, nie mona wychodzi za m jedynie dla pozom i nie skonsumowa maestwa tylko dlatego, e chce si zrani matk. Ten mczyzna, powiedziaem do Gambettiego, musi wydawa si sobie w Wolfsegg zupenie nie na miejscu, cakiem nieszczliwy, a jeli liczy na pienidze i majtek, to moim zdaniem si przeliczy. Nie ma si czego spodziewa, w adnym przypadku, ju moja matka si o to postara. Jej przebiego w sprawach prawnych jest znana i wszyscy si jej boj. Ale skoro jemu nie przychodz do gowy adne spekulacje, to co go skonio do polubienia Caecilii? zadaj sobie pytanie, powiedziaem do Gambettiego. O mojej siostrze Caecilii mona powiedzie wszystko, tylko nie to, e jest pocigajca lub warta polubienia. Podobnie zreszt jak Amalia. Czstokro zadajemy sobie pytanie, co pocigno, co skonio dwoje ludzi, ktrzy si pobrali, do zawarcia maestwa, i nieomal zawsze apiemy si przy tym pytaniu za gow: jak to moliwe, e wanie tych dwoje ludzi? ale nie przychodzi nam do gowy adna mdra odpowied. Jednego czowieka znamy jako kogo, o kim jestemy przekonani, e w adnym razie nie polubiby tej czy innej znanej nam rwnie osoby, wydaje si nam to absolutnie niemoliwe, lecz on wanie j polubia, przy czym wcale nie musi by tak, e to maestwo bdzie nieszczliwe, wrcz przeciwnie, czciej jednak okazuje si nieszczliwe, co przewidywalimy, przed czym ostrzegalimy, ale nie chciano nas sucha. By moe fabrykant kapsli do wina wkroczy w odpowiednim momencie, powiedziaem do Gambettiego, chocia, jak przypuszczam, popeni kolosalny bd. Jako e moja siostra Caecilia jest rwnie kuta na cztery nogi, powiedziaem do Gambettiego. Przebiega z niej sztuka, podobnie zreszt jak z Amalii. Jej gupota nie wyklucza przebiegoci. A jak wiadomo, najgupsi s najgroniejsi, gdy gupota, powiedziaem bez enady do Gambettiego, zejdzie si z podoci. O mojej rodzinie, pomylaem teraz, mwiem Gambettiemu zawsze same niepochlebne rzeczy, opowiadaem o wstrtnych, odraajcych sprawach, poniewa, co si tyczy jego, zawsze uwaaem za cakiem naturalne, e wyjawiam przed nim swoje uczucia jak leci, a uczucia wzgldem mojej rodziny byy w ostatnich latach zawsze nad wyraz negatywne, najwstrtniejsze, najbardziej odraajce. Nie

miaem okazji, eby mu opowiedzie o czym innym, jedynie o tych negatywnych odczuciach z mojej strony. Odraajcych. Wstrtnych. W najlepszym razie absurdalnych. I nigdy przy tym nie czuem cienia wstydu. Wobec Gambettiego nie wolno ci okaza si obudnikiem, mylaem zawsze, nie moesz sobie pozwoli na to, eby przyapa ci na jakimkolwiek kamstwie, na jakiejkolwiek nieuczciwoci, jeste bowiem jego nauczycielem, a od nauczyciela oczekuje si prawdy i uczciwoci jako rzeczy samej przez si oczywistej. czy ci z Gambettim absolutne zaufanie. Nie wolno ci nigdy wobec niego okopa si za jak nieuczciwoci czy wrcz kamstwem, nawet jeli niosoby to ryzyko, zwaszcza z jego strony, zaklasyfikowania ci do osb bezwzgldnych, a moe nawet podych. Nie ma za adnej wtpliwoci co do tego, e sam bardzo czsto bywam bezwzgldny i pody mylcy czowiek nie uniknie tego niebezpieczestwa ani tej przywary, musi si z nimi liczy, musi si z nimi pogodzi, musi z nimi y. Musi pozwoli to sobie powiedzie i nie wolno mu zaprzecza. Wolfsegg stao si dla mnie absolutnie okropne, powiedziaem do Gambettiego. Panuje tam taka atmosfera, e mona zdechn. Ze mona dosta amoku! wykrzyknem do niego. Z drugiej strony, Gambetti, gdyby pan mg zobaczy te wspaniae pokoje, te sklepienia, te korytarze, ten jedyny w swoim rodzaju tak zwany perystyl, w ktrym zim, gdy byem jeszcze dzieckiem, trzymaem sarenki, mj bratJohannes i ja, kadej zimy trzymalimy w perystylu dwie sarenki, kady jedn dla siebie. Karmilimy je, rozmawialimy z nimi, dawalimy im papu! Gambetti naturalnie nie zrozumia sowa papu, wic prbowaem mu je wyjani, z czym jednak miaem spore trudnoci. Wiosn znowu wypuszczalimy sarenki na wolno. Przyprowadzalimy sobie do perystylu lekko ranne sarenki, powiedziaem do Gambettiego. Zimoway w naszym perystylu, dziki czemu zawsze zdoay jako przey. Nadawalimy im fantazyjne imiona, mj brat i ja, na przykad Sarabanda lub Locarnell. Wiosn, gdy wypuszczalimy je na wolno, byy ju naturalnie do nas przyzwyczajone i z ogromn niechci wychodziy z perystylu na wolno, wdrowalimy, mj brat i ja, po lasach, eby pozbiera i zakopa zdeche sarny, ktre nie przeyy zimy. Pomagali nam w tym robotnicy z lenictwa. Z lenikami zawsze najlepiej si rozumiaem, byli moimi najlepszymi przyjacimi, lubiem ich jak nikogo na wiecie, znaem wszystkich z imienia, artowali ze mn, chtnie o sobie opowiadali, o co czstokro prosiem. Zawsze cigno mnie do prostych ludzi, powiedziaem do Gambettiego. Z nimi i tylko z nimi czuem si dobrze. Ku nim kierowaa si caa moja sympatia. Kiedymy rozmawiali, zawsze byli spokojni, nigdy te nie gadatliwi. Uywali prostego, niewyszukanego jzyka. Niczego nie udawali w przeciwiestwie do innych, ktrzy nieustannie co udaj. Niewtpliwie, mwiem czsto do Gambettiego, kiedy Wolfsegg byo dla mnie rajem, w pierwszych latach ycia, a nawet przez jaki czas w cigu pierwszych lat szkolnych. I wiedziaem, e mam do czynienia z rajem. Wkrtce jednak ten raj sponurza, stopniowo zmienia si w moich oczach, najpierw sta si przedpiekem, a w kocu zmieni si w pieko. Chciaem si wydosta z tego pieka, chciaem to pieko moliwie najszybciej opuci. Nie mogem si doczeka, powiedziaem do Gambettiego, kiedy wreszcie wyjad do internatu, a potem do Wiednia. Nie wiedzc, kim waciwie mam by, co miabym ze sob zrobi, od czego powinienem zacz, eby rozwija si we waciwy sposb. Nie miaem najmniejszego wyobraenia. Kochaem ksiki, ktre ju przeczytaem, i te, ktre jeszcze na mnie czekay, kochaem te nieskoczone tomy ksiek, w ktrych waciwie jest napisane wszystko, jak mylaem, ju jako dziecko kochaem, mog to spokojnie powiedzie, ycie duchowe bardziej ni wszystko inne, ale nie miaem pojcia, co mam zrobi, by umoliwio mi to uczestniczenie i udzia w tym tak przeze mnie umiowanym yciu duchowym, a take by uprawia samemu takie ycie duchowe. Nie miaem nikogo, kto mgby udzieli mi stosownej wskazwki, pki wuj Georg, ktry zauway moje rozterki, nie wspar mnie radami. Po pierwsze musisz cakowicie uwolni si od swojej rodziny, powiedzia wuj Georg, cakowicie si usamodzielni, najpierw wewntrznie, a pniej rwnie zewntrznie. Ja za posuchaem jego rad i najpierw uwolniem si wewntrznie, a pniej rwnie zewntrznie, najpierw staem si niezaleny wewntrznie, pniej take zewntrznie. No i oczywicie musisz wyjecha z Wolfsegg, powiedzia. Musisz postawi siebie ponad pogldami i sdami czonkw twojej rodziny z Wolfsegg i wbrew ich woli wyjecha z Wolfsegg, nie sucha rad, ktrych celem jest wycznie przykucie ci na cae ycie do Wolfsegg, powicenie si Wolfsegg, musisz zachowa si dokadnie odwrotnie, ni oni ci doradzaj, waciwie nigdy nie wolno ci podziela ich pogldw, gdy ich pogldy s przeciwstawne do twoich, a tym samym wymierzone w twj rozwj. Ich rady s nic niewarte, ich pogldy s nic niewarte, powiedzia mi wwczas wuj Georg. Oni wprawdzie twierdz zawsze, e pragn dla ciebie tylko tego, co najlepsze, jak wiesz, ale s przeciw tobie, ich myli zmierzaj tylko do tego, by ci do siebie przyku, a jeli nie pozwolisz si do nich przyku, sprbuj wszystkich sposobw, eby ci zniszczy. Uwolnienie si od nich, przeciwstawienie wasnego nieprzejednania ich nieprzejednaniu wymaga nie tylko ogromnego, lecz wrcz najwyszego wysiku. Potrafisz si usamodzielni, sta si od nich niezalenym, powiedzia wuj Georg, ale zwracam ci uwag, e cena za to bdzie cen najwysz. I t najwysz cen bdziesz musia zapaci. Rzeczywicie, zapaciem najwysz cen za uniezalenienie si od Wolfsegg, powiedziaem do siebie. Wuj Georg mia racj. Przeciwstawiem swoje wasne nieprzejednanie ich nieprzejednaniu, ale moje byo silniejsze, bo bardziej bezkompromisowe. Ile mnie kosztowa wyjazd do Wiednia, do tego zbytecznego miasta, jak si o nim wyraali. Ile mnie kosztowa wyjazd do Anglii, a w kocu do Parya. Ile mnie kosztowao osignicie wewntrznej wolnoci, bym mg osign

zewntrzn. Swoj niezaleno zawdziczam wujowi Georgowi, powiedziaem na Pincio do Gambettiego, wciskajc mu do rki Proces Kafki, ktry gdy czytaem go po raz drugi w yciu, wzbudzi we mnie jeszcze wikszy zachwyt ni podczas pierwszej lektury. S pisarze, powiedziaem do Gambettiego, ktrzy gdy czyta si ich po raz drugi, zachwycaj czytelnika wieszcze wikszym stopniu ni za pierwszym razem, a z Kafk przytrafia mi si to zawsze. Mam Kafk w pamici jako wielkiego pisarza, powiedziaem do Gambettiego, ale podczas ponownej lektury wypeniao mnie niezwyke uczucie, e czytam jeszcze wikszego, znacznie wikszego. Niewielu pisarzy okazuje si w trakcie drugiej lektury waniejszymi, wspanialszymi, w wikszoci przypadkw, gdy czytamy ich po raz drugi, wstydzimy si, e w ogle ich kiedykolwiek czytalimy, dowiadczamy tego w odniesieniu do przytaczajcej liczby pisarzy, nie dotyczy to jednak Kafki ani wielkich Rosjan, Dostojewskiego, Tostoja, Turgieniewa, Lermontowa, ani Prousta czy Flauberta, ani te nie Sartrea, ktrych zaliczam do absolutnie najwikszych. Nie uwaam za najgorsz metody, by pisarzy, ktrych ju raz przeczytalimy i ktrzy zrobili na nas wraenie, przeczyta po raz drugi, wtedy bowiem okazuj si albo jeszcze wikszymi, o wiele waniejszymi, albo w ogle nie warto o nich mwi. W ten sposb nasze umysy nie s obarczone przez cae ycie balastem literatury, co wreszcie przyprawia te nasze umysy o choroby, o miertelne choroby, powiedziaem wtedy do Gambettiego na Pincio. Mj wuj Georg nauczy mnie prawie wszystkiego, co w pniejszym yciu okazao si dla mnie wane. On by moim nauczycielem, nikt inny. On by moim wychowawc, nikt inny. Rodzice z t swoj umysow tpot cakowicie mnie a do dziewitego, dziesitego roku ycia odksztacali, zamiast mnie uksztatowa, i musia dopiero wkroczy wuj Georg, eby powoli, stopniowo naprawi skutki nieomal cakowitego zniszczenia, jakiego dokonali we mnie rodzice; wuj Georg podj najwyszy trud, powiedziaem do Gambettiego, by z mojego totalnie chaotycznego umysu zrobi znowu umys akceptowalny, chonny i wraliwy. Moi rodzice, w przekonaniu, e mnie wychowuj, w rzeczywistoci mnie zniszczyli, podobnie jak zniszczyli mojego brata Johannesa i moje siostry. Tam, gdzie mwili wychowanie, powinni byli raczej mwi zniszczenie, tym swoim wychowaniem, ktre, by tak rzec, byo wycznie zniszczeniem, okaleczyli moj umysowo do stanu nierozpoznawalnoci, jak to si mawia w odniesieniu do innych sytuacji. Z najwiksz bezwzgldnoci wobec mnie caymi latami mieszali na swj katolicki i narodowosocjalistyczny sposb w moim modym umyle i wszystko w nim poprzewracali, tak e wuj Georg potrzebowa rwnie wielu lat na to, by z powrotem doprowadzi mj umys do porzdku. Koniec kocw rodzice, zamiast uksztatowa stosownie mnie i moje rodzestwo, tylko nas znieksztacili, wyrzdzajc jedynie szkody w naszych umysach. Rodzice, naturalnie przede wszystkim katolicy, powiedziaem do Gambettiego, zrujnowali nasze umysy stosowaniem owych zgubnych katolickich metod. Koci katolicki wyrzdza tyle szkd w modych umysach, e trudno to sobie nawet wyobrazi, o ile rodzice s katolikami niemal automatycznie podporzdkowujcymi si katolicyzmowi. To, e wychowano nas w wierze katolickiej, oznaczao, e zostalimy gruntownie zniszczeni, Gambetti. Katolicyzm jest najwikszym niszczycielem dziecicej duszy, wielkim napdzaczem strachu, wielkim burzycielem charakteru dziecka. Taka jest prawda. Miliony, a wreszcie miliardy ludzi zawdziczaj Kocioowi katolickiemu to, e zostali gruntownie zniszczeni i zrujnowani dla wiata, e z ich natury uczyniono nienaturalno. Koci katolicki ma na sumieniu zniszczonego czowieka, pogronego w chaosie i w ostatecznoci nader nieszczliwego, taka jest prawda, a nie co przeciwnego. Albowiem Koci katolicki toleruje wycznie katolikw, nikogo innego, taki jest jego plan i nieustanny cel. Koci katolicki przemienia ludzi w katolikw, tpogowe stworzenia, ktre zapominaj, co to takiego samodzielne mylenie, i zdradzaj je dla religii katolickiej. Taka jest prawda, powiedziaem wtedy do Gambettiego na wzgrzu Pincio. Nawet jeli wemiemy pod uwag, e zwyczaje katolickie budziy zawsze nasz dziecicy zachwyt i pocztkowo nie byy dla nas na wsi wycznie bajkami, Gambetti, naszym niewtpliwie najpikniejszym widowiskiem, a dla dorosych ich jedynym, najwikszym i doywotnim widowiskiem, to jednak te bajki i to widowisko rujnoway w ludziach ca naturalno, z biegiem czasu ich niszczc. Koci katolicki z tymi swoimi bajkami dla dzieci i z tym swoim widowiskiem dla dorosych dy wycznie do cakowitego uwiedzenia ludzi, ktrzy dostali si w jego szpony, dziki tym bajkom i temu widowisku uczyni ich ulegymi, wymaza dla siebie jako ludzi, aby uczyni z nich bezwolnych i bezmylnych katolikw, jak sam bezecnie mwi, wiernych, powiedziaem do Gambettiego. Wiara katolicka jest, jak kada wiara, faszowaniem natury, chorob, ktr miliony ludzi pozwalaj si cakiem wiadomie zarazi, poniewa stanowi dla nich jedyny ratunek, dla sabego czowieka, cakowicie niesamodzielnego, ktry nie ma wasnego rozumu, ktry musi jakiemu innemu, by tak rzec, wyszemu umysowi kaza za siebie myle; katolicy pozwalaj, by myla za nich Koci katolicki i przez to rwnie za nich dziaa, poniewa tak jest im wygodniej, poniewa, jak sdz, nie maj innej moliwoci. A katolicka gowa katolickiego Kocioa myli straszliwie, powiedziaem do Gambettiego. Myli tylko o sobie i przeciw naturze ludzkiej, myli tylko o wasnych celach, o adnych innych, myli ku swojej chwale, Gambetti, a nie czyjej innej. adne inne pastwo w Europie, powiedziaem do Gambettiego, nie mieni si pastwem katolickim i nie kae gowie Kocioa katolickiego myle za siebie, tote widzimy, do czego to doprowadzio. Mamy w Austrii samych katolikw, a nie ludzi o wolnych, niezalenych umysach, katolikw, tam gdzie byyby potrzebne wolne umysy. W Austrii myli gowa katolicka, adna inna. Niczego tu zreszt nie zmieniy rne polityczne przewroty ostatnich dziesicioleci i nawet socjalici pozwalaj myle w Austrii gowie katolickiej, bo w istocie nie maj wasnej

socjalistycznej. Wszdzie w Austrii spotykamy katolickiego ducha, ktry wprawdzie podarowa nam setki, tysice katolickich dzie sztuki, ale zniszczy naszego wasnego ducha, samodzielnego, niezalenego, ktry jako jedyny jest naturalny. Po co nam katolickie dziea sztuki w postaci katolickich kociow i paacw, skoro od stuleci nie mamy wasnych umysw? powiedziaem do Gambettiego. Nasz nard zawsze jednak cierpia na absolutn sabo umysow, powiedziaem do Gambettiego, sabo wykorzystywan przez Koci katolicki jak w adnym innym kraju europejskim, nie byo tak nawet w Niemczech, gdzie do dzisiaj zachowa si swego rodzaju wolny wasny duch; w Austrii od samego pocztku atwo byo Kocioowi katolickiemu i katolicyzmowi wywiera stosowny nacisk na tak zwanych ludzi austriackich, by wreszcie w caoci zaprzc nard i pastwo do swojej suby i cakowicie je sobie podporzdkowa. Dopiero w ostatnich dziesicioleciach zauwaamy pewne oznaki wyzwolenia si spod wadzy katolicyzmu, spod tego bezecnego katolickiego ucisku, z wielowiekowego, bezwzgldnego ucisku katolicyzmu, dopiero w ostatnich dziesicioleciach zauwaamy tu i wdzie rozwijajce si, wprawdzie jeszcze niemiao, niezalene od katolicyzmu mylenie i filozofowanie, powiedziaem do Gambettiego, a kilku Austriakw znowu omiela si myle samodzielnie, ruszy wasn austriack, a nie tylko katolick gow. Katolicyzm jest winien temu, e w Austrii przez tyle wiekw nie byo filozofw, czyli ludzi majcych gow do filozofowania, a wskutek tego rwnie jakiejkolwiek filozofii. Koci katolicki zdawi mylenie w tym tysicleciu, mona to spokojnie powiedzie, brutalnie i w sposb doskonay. A cay nard umoci si wygodnie pod wadz gowy Kocioa katolickiego, ktra w zastpstwie tego narodu zawsze wszystko mylaa po swojej myli, powiedziaem do Gambettiego. Katolicyzm i Habsburgowie w tym tysicleciu mieszali naszemu narodowi w gowie, wywierali niszczcy wpyw, zabjczy, jak wiemy, czego dowodzi w Austrii wszystko, czemukolwiek bliej si przyjrzymy. W tym tysicleciu, mona powiedzie, katolicyzm wyczy mylenie w naszym narodzie, doprowadzajc do rozkwitu muzyk jako najmniej gron ze wszystkich sztuk. Krajem muzyki stalimy si wycznie dlatego, e przez cae stulecia absolutnie tamszono u nas ducha, powiedziaem do Gambettiego. Stalimy si na wskro umuzykalnionym narodem, poniewa stalimy si na wskro nieuduchowionym w stuleciach katolickich, powiedziaem do Gambettiego, w takiej mierze, w jakiej katolicyzm wygna z nas ducha, pozwolilimy rozkwitn muzyce, bd co bd zawdziczamy tej sytuacji Mozarta, Haydna i Schuberta, powiedziaem. Jednake absolutnie nie jest po mojej myli, powiedziaem do Gambettiego, e mamy wprawdzie Mozarta, ale nie mamy wasnego umysu, mamy Haydna, ale oduczylimy si myle, nieomal cakowicie zaniechalimy posugiwania si umysem, mamy Schuberta, ale, oglnie rzecz biorc, umysy ulegy otpieniu. aden inny kraj nie dopuci do tego, powiedziaem do Gambettiego, eby Koci katolicki bez skrupuw pozbawi go zdolnoci mylenia, eby katolicyzm, by tak rzec, skaza go na cicie gowy. Nie mamy Montaignea ani Kartezjusza, ani Woltera, powiedziaem do Gambettiego, tylko samych piszcych wiersze mnichw i samych piszcych wiersze arystokratw z ich katolickim niedostwem umysowym. W ostatnich czasach nastpiy zmiany, powiedziaem, jednake potrwa to nie dziesiciolecia, lecz stulecia, zanim zdoa si naprawi wszystkie krzywdy, jakie katolicyzm wyrzdzi naszym umysom, te wszystkie spustoszenia, jakim jest winien. Jeli w ogle, powiedziaem do Gambettiego. Nasz nard jak aden inny pozwoli si wykorzystywa Kocioowi katolickiemu. Przez prawie cae tysiclecie! Trudno mu bdzie wyzwoli si z tego katolickiego ucisku, z tych katolickich szponw. Na nic zdadz si tutaj niesigajce istoty rzeczy, w mniejszym lub wikszym stopniu po dyletancku przeprowadzane rewolucje, powiedziaem do Gambettiego, ktre obserwujemy w innych krajach Europy ocalenie moe przynie wycznie prawdziwie fundamentalna rewolucja od podstaw, powiedziaem do Gambettiego, taka, ktra najpierw wszystko zburzy i doszcztnie obrci w perzyn, rzeczywicie wszystko. Jednake by rozpocz tak fundamentaln rewolucj od podstaw, jestemy jeszcze dzisiaj zbyt sabi, jeszczemy do niej nie dojrzeli, jeszcze nawet nie omielamy si wzi pod uwag moliwoci rozpoczcia takiej fundamentalnej rewolucji od podstaw. Stanowimy obecnie osabion de facto pozbawion ducha tak zwan ludno austriack, powiedziaem do Gambettiego, ktrej to, co fundamentalne i elementarne, wydaje si zupenie niemoliwe. Od grubo ponad stu lat cakowicie osabion ludno austriack, powiedziaem do Gambettiego. Jeli chodzi o mnie, rodzice brali naturalnie pod uwag wycznie katolickie wychowanie, innego nie potrafili sobie nawet wyobrazi, powiedziaem do Gambettiego. Jak daleko sign pamici wstecz, wszystkie pokolenia w Wolfsegg byy wychowane po katolicku. Pki wuj Georg nie wystpi przede wszystkim przeciw katolicyzmowi, co jednak oznaczao przeciw wszystkiemu. Wuj Georg utorowa mi drog, umoliwi kroczenie ni. Najpierw naprowadzi mnie na pomys, a pniej wyprowadzi na waciw drog, na przeciwn drog, powiedziaem do Gambettiego. W naszych bibliotekach, pomyle, powiedziaem do Gambettiego, pozamykano, by tak rzec, wieckie ksiki, w odrnieniu od katolickich z ducha, szafy ze wieckimi ksikami byy przez cae dziesiciolecia, jeli nie stulecia, zaryglowane, powiedziaem do Gambettiego, swobodny dostp mielimy jedynie do katolickich z ducha, wieckie zamknite, niedostpne, nie wolno byo ich czyta, miay pozosta w zamkniciu, jakby w tych szafach z ksikami zamknli wolnego ducha, Gambetti, tak pozamykali w nich, Gambetti, ksiki, ktre nie s katolickie z ducha. Wolter, Montaigne, powiedziaem do Gambettiego, zamknici, zgromadzona w setkach i tysicach oprawnych w skr tomw gupota mnichw i hrabiw dostpna. Pomyle, powiedziaem do Gambettiego, e Wolter, Montaigne i Kartezjusz mieli raz na zawsze pozosta zapiecztowani w tych szafach. Nigdy tych szaf nie otwierano, a wreszcie otwarto je pewnego dnia,

gdy nalega na to wuj Georg, na co moja rodzina zareagowaa tak, jakby wuj Georg otworzy zapiecztowan przez stulecia puszk, skd w momencie otwarcia wytrysna straszliwa trucizna, przed ktr wszyscy w jednej chwili rzucili si do ucieczki, poniewa naprawd uwierzyli, e jest zabjcza. Czonkowie mojej rodziny nigdy nie wybaczyli wujowi Georgowi, e otworzy t puszk, powiedziaem do Gambettiego, i e nagle wypuci z niej duchow trucizn. Naprawd zawsze byli zdania, i nasz wuj Georg zatru Wolfsegg, gdy otworzy szafy z ksikami, zawarte na trwae przez cae stulecia. Tego, e w Wolfsegg dawao si nagle zauway nie tylko katolick tpot, lecz rwnie wolnego ducha, nigdy wujowi Georgowi nie wybaczyli, ani tego, e rwnie Kartezjusz i Wolter unosili si w powietrzu nad Wolfsegg, a nie tylko katolicyzm i narodowy socjalizm. Byli zdania, i w tych zaryglowanych szafach z ksikami zamknli, by tak rzec, zego ducha, a teraz wuj Georg go wypuci. Ale nie trwao to dugo, bo z powrotem zamknli owego zego ducha w tych szafach z ksikami, a to w chwili, gdy wuj Georg opuci Wolfsegg, odwrci si do czonkw mojej rodziny plecami i osiad w Cannes, pomyle, na Riwierze, na tym szataskim wybrzeu, ktre oni przyrwnywali do pieka. Ju w pierwszej chwili, gdy wuj Georg z dwiema walizkami wyjecha z Wolfsegg, nie byo dla nich nic pilniejszego, jak zamkn z powrotem w szafach z ksikami tego od kilku lat bez przeszkd i, jak sdzili, w najbardziej niszczycielski sposb zatruwajcego Wolfsegg ducha, a klucze przekrcili nie raz, lecz od razu dwa, a nawet trzy razy. Mnie nie pozwolono nigdy wicej otwiera tych szaf z ksikami, zabroniono mi tego z najwiksz zawzitoci, i z czego zdaj sobie spraw dopiero dzisiaj, w miertelnym strachu. Take kiedy miaem ju dobrze ponad dwadziecia lat, nie pozwalali mi otwiera szaf z ksikami, tote z czasem przestaem zaprzta sobie gow ich otwieraniem, nienawidzc codziennych sporw na ten temat i mylc o nich z obaw. W Wiedniu, powiedziaem do Gambettiego, po pierwsze zaoyem sobie bibliotek, ktra miaa zawiera to wszystko, co wuj Georg zaleca mi jako najpilniejsze do poznania przez tak zwanego czowieka duchowego; ju niebawem, powiciwszy na to bez maa wszystkie pienidze, jakie miaem do dyspozycji, zgromadziem najwaniejsze ksiki, sam zestawiem sobie biblioteki, nazwijmy to, zego ducha, i oczywiste byo, ze zaczem od Montaignea i Kartezjusza, od Woltera i Kanta. Wreszcie miaem zgromadzony najwaniejszy pokarm dla umysu, jak raz po raz mawia wuj Georg, powiedziaem do Gambettiego, a w samym centrum nie mg oczywicie znajdowa si nikt inny, tylko Schopenhauer. Sprawiem sobie, jak j nazywaem, atwo przenon bibliotek z najwaniejszymi dzieami zego ducha, ktr swobodnie i o kadej porze mogem wszdzie ze sob zabra, tak e nigdy nie musiaem rozstawa si z tymi ksikami. Na pocztek kupiem sobie dziea filozofw, do ktrych w Wolfsegg zabraniano mi dostpu, a wic mierteln trucizn, pniej stopniowo kupowaem rwnie dziea naszych wanych pisarzy. Podczas zakupw trzymaem si dokadnie obmylonego z gry planu, naszkicowanego mi przez wuja Georga, powiedziaem do Gambettiego. Pierwszym moim nabytkiem by Heinrich von Qferdingen Novalisa, powiedziaem do Gambettiego, drugim, pamitam to dokadnie, Kalendergeschichten Johanna Petera Hebla. Daleko byo jeszcze od nich do Kropotkina i Bakunina, powiedziaem do Gambettiego, do Dostojewskiego, Tostoja, Lermontowa, ktrego kocham nade wszystko. Pierwsze, co teraz zrobi, rzekem do siebie, to wypuszcz zamknitego w Wolfsegg zego ducha, ktrego czonkowie mojej rodziny, by tak rzec, skazali na doywotnie wizienie, i nie tylko nie bd ju wicej zamyka drzwi szaf z ksikami, lecz zostawi je szeroko po wsze czasy otwarte. Klucze wrzuc do gbokiej studni, eby nikt nigdy nie mg tych szaf zamkn, absolutnie nikt. W ogle przejd si najpierw po Wolfsegg wycznie w tym jednym jedynym celu, by pootwiera wszystkie okna, jedno po drugim, i wpuci wiee powietrze, niech pan sobie wyobrazi, powiedziaem kiedy do Gambettiego, e wielu okien w Wolfsegg nikt nigdy nie otwiera, to straszne. Pniej wrc do Rzymu i bd mg powiedzie do Gambettiego: Gambetti, otworzyem w Wolfsegg wszystkie okna na ocie i wpuciem wiee powietrze. Pootwieram wszystkie okna i drzwi, powiedziaem do siebie. Patrzc na fotografi rodzicw na dworcu Victoria w Londynie, powiedziaem teraz do siebie, e na cae ycie chcieli mi zakneblowa usta, po katolicku, co mog nazwa jedynie tpot. Podobnie jak zego ducha w szafach z ksikami, chcieli i mnie, ktry w ich oczach byem rwnie zym duchem, zamkn w Wolfsegg. Zamkn oponenta, kontestatora. Odszczepieca. Nie przypominam sobie, eby moi rodzice kiedy choby jeden jedyny raz z ca serdecznoci zostawili mnie samemu sobie i dali mi spokj, eby mnie chocia raz jedyny z serca pochwalili. Na pewno usyszabym t ich pochwa, ale nigdy nie byo mi to dane. Ju kiedy byem cakiem maym dzieckiem, traktowali mnie nieodmiennie z najwiksz nieufnoci, myl, e nawet w owych najpierwszych latach, gdy cigle jeszcze musieli spoglda ku mnie w d, bez maa ku ziemi, do koyski, do kojca, w ktrym uczyem si stawa na nkach, ju wtedy wszystko we mnie wydawao si im podejrzane i we waciwym sensie tego sowa niesamowite, wydawao im si, e by moe spodzili czowieka, ktry pewnego dnia przeronie ich o gow i kto wie, czy ich nie oskary, a potem moe nawet zniszczy i unicestwi. Ju w pierwszych latach przygldali mi si z t sam podejrzliwoci, z jak ledzili mnie pniej za ycia, ba, prawdopodobnie ju wtedy podskrn nienawici, ktr pniej niezwykle wyranie dawali mi odczu, a ja nie wiedziaem, dlaczego musi ona dotyka akurat mnie, z jakiego powodu, w jakim celu, wskutek jakiej podoci i jakiego za w mojej duszy. Do mojego brata Johannesa od samego pocztku byli dobrze nastawieni, do mnie nigdy dobrze, zawsze tylko le, t prawd naley wreszcie gono wypowiedzie, powiedziaem do siebie, przygldajc si zdjciu. Ojciec mnie zrobi, matka wydaa na wiat, ale od samego pocztku nie chciaa tego dziecka, w chwili moich narodzin najchtniej wepchnaby mnie od razu z powrotem

do brzucha, wszelkimi sposobami, gdyby to tylko byo moliwe, powiedziaem do siebie. Zawsze wyobraamy sobie najpierw, e w sposb naturalny jestemy kochani przez rodzicw, ale naraz zaczynamy rozumie, e w rwnie naturalny sposb jestemy tylko nienawidzeni, wszystko jedno z jakiego powodu, jeli tylko nie jawimy si im takimi, jakim ja jawiem si moim rodzicom, czyli dzieckiem, ktre nie odpowiadao ich wyobraeniom, nie udao si, jak to si mwi. Nie liczyli na to, e od razu, gdy tylko otworz oczy, zobacz wszystko to, czego zobaczenie nigdy nie byo po ich myli. Najpierw spojrzaem na nich z niedowierzaniem, jak mwi, potem wlepiem w nich nieruchomy wzrok, wreszcie pewnego dnia ich przejrzaem, a tego mi nie wybaczyli. Tego nie mogli mi wybaczy. Przejrzaem ich, jak to si mwi, i poddaem sumiennej ocenie, ktra nie moga si im spodoba. Rodzc mnie, urodzili, mwic dobitnie, swojego rozkadacza i rozsadzacza. Od najpierwszego spojrzenia, musz powiedzie, byem przeciw nim, z caym waciwym mi zdecydowaniem. Kiedy, pewnego piknego, agodnego dnia jesiennego usiowaem opisa Gambettiemu Wolfsegg, wracalimy akurat z Rocca di Papa do, by tak rzec, domu na Piazza del Popolo i usiedlimy na tarasie kawiarni, byo ju dobrze po dziewitej wieczorem, soce miao jeszcze tyle siy, eby bardzo agodnie nagrzewa plac, sprbuj precyzyjnie opisa panu Wolfsegg, powiedziaem wtedy do Gambettiego, ktremu w Rocca di Papa powiedziaem co, jak mi si dzi wydaje, nieudanego o Zaratustrze Nietzschego, zawsze miaem z Nietzschem najwiksze trudnoci, rwnie tego dnia nie udao mi si powiedzie nic trafnego o Nietzschem, widzi pan, Gambetti, powiedziaem, kilkadziesit lat zajmowaem si Nietzschem, ale w ogle nie posunem si do przodu, Nietzsche zawsze mnie fascynowa, rwnoczenie jednak rozumiaem z niego zawsze tyle co nic. Jeli mam by szczery, takiego samego problemu przysparzaj mi wszyscy inni filozofowie, powiedziaem wtedy do Gambettiego, Schopenhauer, Pascal, aby przywoa choby tych dwu oprcz Nietzschego, wszyscy oni byli dla mnie przez cae ycie trudni, nigdy nie udao mi si rozszyfrowa ich nawet w sprawach elementarnych, zawsze lczaem nad nimi, nie rozumiejc nic, jak na tureckim kazaniu, chocia zawsze mnie przycigali i w najwyszej mierze zachwycali. Im wicej zajmuj si pismami tych ludzi, powiedziaem do Gambettiego, tym bardziej staj si bezradny, tylko powodowany mani wielkoci mgbym powiedzie, e ich pojem, podobnie jak sam o sobie tylko powodowany mani wielkoci mgbym powiedzie, e pojem siebie, chocia tak naprawd a do dzisiejszego dnia nigdy siebie nie pojem, im wicej zajmuj si sam sob, tym bardziej oddalam si od wasnej prawdy, tym bardziej zaciemnia si wszystko, co mnie dotyczy, powiedziaem do Gambettiego, to tak jak z tymi filozofami, myl, e ich zrozumiaem, powiedziaem do Gambettiego, a przecie nic nie pojem, i prawdopodobnie tak jest ze wszystkim, czym si dotychczas zajmowaem. Jednake od czasu do czasu pozwalam sobie, powiedziaem do Gambettiego, twierdzi, e w swojej megalomanii co z tych filozofw i ich dzie pojem. Wszystkie te nazwiska i ich dziea s w ogle nie do pojcia, powiedziaem do Gambettiego, ani Pascal, ani Kartezjusz, ani Kant, ani Schopenhauer, ani Schleiermacher, eby wymieni tylko tych, ktrzy zaprztaj mnie w obecnej chwili. Z ktrymi w obecnej chwili obcuj. Z najwiksz bezwzgldnoci wobec nich, jak i wobec samego siebie, powiedziaem do Gambettiego. Z najwiksz miaoci i zarazem bezczelnoci. Kiedy bowiem zajmujemy si ktrym z tych filozofw, Gambetti, powiedziaem do niego, przejawiamy bez czelno, omielajc si bra za nich i, by tak rzec, ywcem wyrywa im wntrznoci. Zawsze przejawiamy bezczelno, kiedy zabieramy si do jakiego filozoficznego dziea, ale bez tej bezczelnoci nigdy si do niego nie zbliymy, z filozoficznego punktu widzenia nie posuniemy si do przodu. Do tych pism filozoficznych i ich objawicieli, ktrych zawsze powinnimy wyobraa sobie jako swoich wrogw, jako swoich najstraszliwszych przeciwnikw, Gambetti, musimy w gruncie rzeczy podchodzi zawsze z najwysz brutalnoci i ordynarnoci. Musz wystpowa przeciw Schopenhauerowi, jeli pragn go poj, przeciw Kantowi, przeciw Montaigneowi, przeciw Kartezjuszowi, przeciw Schleiermacherowi, rozumie pan. Musz by przeciwko Wolterowi, jeli chc wda si z nim w najrzetelniejsz dyskusj, ktra ma mie jakiekolwiek widoki na powodzenie. Jednake moje dotychczasowe spory z filozofami i ich produktami pozostaway do tej pory do bezowocne. Niebawem moje ycie minie, moje istnienie zostanie wymazane, powiedziaem do Gambettiego, a niczego nie osignem, wszystko pozostao przede mn do mocno zamknite. Podobnie jak spr z sob samym pozosta do dzisiaj do bezowocny. Jestem swoim wasnym wrogiem, wystpuj przeciw sobie jak filozof, powiedziaem do Gambettiego, podchodz do samego siebie ze wszystkimi moliwymi wtpliwociami, i zawodz. Nie osigam najmniejszych efektw. Umys musz traktowa jak wroga i wystpowa przeciw niemu w sposb filozoficzny, powiedziaem do Gambettiego, by istotnie mc si nim rozkoszowa. Na to jednak mj czas jest prawdopodobnie zbyt krtki, podobnie jak im wszystkim przypad w udziale zbyt krtki czas, to najwiksze nieszczcie czowieka, e jego czas zawsze, w kadym przypadku, jest zbyt krtki, to zawsze uniemoliwiao poznanie. Tak wic cigle istniao tylko co przyblionego, jakie Nieomal, wszystko inne to bezsens. Jeli mylimy i nie przestajemy myle, ktre to czynnoci nazywamy filozofowaniem, dochodzimy wreszcie do wniosku, e cay czas mylelimy bdnie. Wszyscy oni do tej pory myleli bdnie, choby nosili nie wiem jakie nazwiska, choby napisali nie wiem jakie dziea, ale niczego sami z siebie nie zaniechali, powiedziaem do Gambettiego, nie dobrowolnie, tylko z woli natury, przez chorob, szalestwo, a na ostatek z powodu mierci. Nie chcieli przesta, choby kosztowao ich to nie wiem ile wyrzecze, choby stao to w sposb straszny i okrutny - w sprzecznoci z wszelkimi reguami i wszelkimi ostrzeeniami. Ale oni wszyscy zawsze opowiadali si tylko za bdnymi wnioskami, powiedziaem do

Gambettiego, a na kocu za Niczym, niezalenie od tego, czym owo Nic jest, powiedziaem do Gambettiego, Nic, o ktrym wiem, e wprawdzie jest Niczym, ale przecie rwnoczenie nie moe istnie, czym, o co wszystko si rozbija, z powodu czego wszystko ustaje, a w kocu si koczy. Rwnie tego wieczoru, zamiast od razu opisa Gambettiemu Wolfsegg, ktre jeszcze na Flaminia obiecaem mu opisa, gdy tylko znajdziemy si na Piazza del Popolo, wdaem si w jedn z dygresji, ktrych sam u siebie najbardziej si obawiaem, a ktre zwykem nazywa filozofujcymi, poniewa w ostatnich latach si mno, poniewa s tak pynne jak filozofia sama w sobie, jak wszystko, co filozoficzne, mimo i nie maj faktycznie nic wsplnego z filozofi poza samymi pobudkami. Zamiast od razu, jak wczeniej obiecaem, opisa Gambettiemu Wolfsegg, opowiedziaem mu wtedy co o Nietzschem, czego lepiej ebym by nie mwi, co o Kancie, co byo cakiem bezsensowne, co o Schopenhauerze, co pocztkowo sam uwaaem za szczeglnie kompetentne, pniej jednak musiaem uzna za do zwariowane, ju po kilku minutach, co o Montaigneu, czego sam nie rozumiaem nawet w momencie, kiedy mwiem o tym do Gambettiego; ledwo bowiem wygosiem do niego owo zdanie dotyczce Montaignea, Gambetti poprosi mnie, ebym zechcia wyjani mu wygoszone wanie zdanie, czego jednak nie potrafiem uczyni, poniewa w tej samej sekundzie sam ju nie wiedziaem, co w ogle powiedziaem o Montaigneu. Mwimy co i widzimy to cakiem jasno, a w nastpnej chwili w ogle nie wiemy, comy wanie powiedzieli, powiedziaem do Gambettiego, akurat powiedziaem co o Montaigneu, ale teraz, dwie, trzy sekundy pniej ju wcale nie wiem, co naprawd i rzeczywicie powiedziaem o Montaigneu. Powinnimy posiada tak umiejtno, eby mc co powiedzie, wygosi i to przed chwil wygoszone jednoczenie zaprotokoowa w umyle, co jednak nie jest moliwe, powiedziaem do Gambettiego. Nie pamitam ju, dlaczego w tym momencie powiedziaem co o Montaigneu, powiedziaem do Gambettiego, a naturalnie jeszcze mniej, co o nim powiedziaem. Sdzimy, e doszlimy ju do tego, i stalimy si maszynami do mylenia, nie moemy jednak zda si na mylenie tych naszych maszyn do mylenia. Pracuj nieprzerwanie w gruncie rzeczy przeciw naszym umysom, powiedziaem do Gambettiego, nieustannie produkuj myli, o ktrych niewierny, skd pochodz, po co s mylane i w jakim pozostaj ze sob zwizku, powiedziaem do Gambettiego. Prawd mwic, jestemy przecieni tymi maszynami do mylenia, ktre nieprzerwanie pracuj, nasze umysy s nimi przecione, ale nie mog si ju wyczy, s niechybnie doywotnio podczone do tych naszych maszyn do mylenia. Pki nie umrzemy. Montaigne, mwi pan, Gambetti, a ja w tym momencie w ogle nie wiem, co to jest, powiedziaem do Gambettiego. Kartezjusz? Nie wiem. Schopenhauer? Nie wiem. Rwnie dobrze mgby pan powiedzie kaczeniec, a ja nie wiedziabym, co to jest, powiedziaem do Gambettiego. Sdziem, e kiedy wybior si do Sils Maria, powiedziaem do Gambettiego, lepiej zrozumiem Nietzschego, kiedy ulokuj si w pobliu przeczy Maloja, w pobliu Sondrio, a wic e idc z dou w gr, lepiej zrozumiem Nietzschego czy te e w ogle go zrozumiem. Myliem si jednak, gdy po tym, jak byem w Sils Maria, idc w gr od strony Sondrio, a wic z dou w gr, rozumiem Nietzschego jeszcze mniej ni przedtem, twierdz, e teraz ju w ogle go nie rozumiem, nie rozumiem ju absolutnie nic wicej z Nietzschego. Po podry do Sils Maria cakowicie zniszczyem sobie Nietzschego. W taki sam sposb zniszczyem sobie kiedy rwnie Goethego, powiedziaem do Gainbettiego, tylko przez nieszczsn gupot, ktra kazaa mi odwiedzi Weimar, a take Kanta, gdy odwiedziem Krlewiec. Wszyscy ci filozofowie, poeci i pisarze, wszystko jedno, przegnali mnie kiedy po Europie, bym odwiedzi zwizane z nimi miejscowoci, i od tej pory rozumiem ich jeszcze o wiele mniej ni przedtem. Niech si pan wystrzega, Gambetti, odwiedzania miejscowoci zwizanych z pisarzami, poetami i filozofami, ktrych pniej pan ju w ogle nie bdzie mg zrozumie, gdy naprawd skompromituj si w paskim umyle przez to, e odwiedzi pan miejsca ich urodzenia, miejsca ich ycia, miejsca ich mierci. Niech pan bardziej ni czegokolwiek na wiecie unika miejsc urodzenia, ycia i mierci naszych najwikszych umysw, powiedziaem do Gambettiego, niech pan wyrzeknie si raz na zawsze odwiedzania miejscowoci zwizanych z Dantem, Wergilem i Petrark, bo zniszczy pan sobie w swoim umyle wszystko, co ma pan w nim na temat tych wielkich umysw. Nietzsche, powiedziaem do Gambettiego, stukam si w gow, a ona jest pusta, cakowicie pusta. Schopenhauer, mwi sobie i stukam si w gow, a ona jest pusta. Stukam si w gow, mwi Kant i mam cakowit pustk w gowie. To straszliwie przygnbia, powiedziaem do Gambettiego. Myli pan o cakiem zwyczajnym pojciu, a paska gowa jest pusta. Nic. W ogle nie ma pan niczego w gowie, jeli chce pan poj takie cakiem zwyczajne pojcie. Caymi dniami chodzi pan w kko z tak pust gow, stuka si pan w ni i za kadym razem stwierdza, e jest cakowicie pusta. To sprawia, e pan szaleje, wariuje, jest nieszczliwy, w najnieszczliwszy sposb wariuje pan i szaleje i w najstraszliwszy sposb czuje pan przesyt yciem, mj drogi Gambetti. Jestem wprawdzie paskim nauczycielem, ale przez wikszo czasu mam cakowit pustk w gowie, w ktrej, prawd mwic, nic nie ma. Prawdopodobnie dlatego, e tak bardzo j przeciyem, powiedziaem do Gambettiego. Poniewa z biegiem czasu stanowczo zanadto zaczem jej ufa. Poniewa cakiem po prostu j przeceniem. Przeceniamy swoje umysy, damy od nich zbyt wiele i dziwimy si, e nagle, kiedy w nie stukamy, okazuj si cakowicie puste, powiedziaem do Gambettiego. Pniej nie ma w naszych umysach nawet tego, co najniezbdniejsze, powiedziaem do Gambettiego. Prawdopodobnie dlatego, i porwalimy si na filozofw, ktrzy co dla nas znacz, ktrzy w pewnych okolicznociach znacz dla nas bardzo wiele, a nawet wszystko, powiedziaem do

Gambettiego, od czasu do czasu wycofuj si ze wszystkim, co ich stanowi, z naszych umysw i zostawiaj je same. Po prostu uciekaj i zostawiaj nasze umysy cakowicie puste, tak e zamiast mie w gowach myli i co z tymi mylami pocz, co rozsdnego albo i nie, co filozoficznego albo i nie, powiedziaem do Gambettiego, odczuwamy wycznie nieznony bl, taki nieznony bl, e waciwie moemy tylko nieustannie krzycze. Ale pilnujemy si oczywicie, eby takim nieustannym krzykiem nie ujawni, i mamy cakowit pustk w gowach, gdy w wiecie, ktry tylko czeka na to, bymy krzyczeli i zdradzili si z tym, i mamy cakowit pustk w gowach, oznaczaoby to niechybnie nasz koniec. Z czasem przyzwyczailimy si do utrzymywania wszystkiego w tajemnicy, w kadym razie tego, e mylimy, e omielamy si myle, aby nas nie zamordowano, jak bowiem wiemy, morduje si tych, co nie potrafi zachowa w tajemnicy swoich myli, swoich prawdziwych myli, o ktrych nikt poza nimi samymi nie moe mie pojcia, powiedziaem do Gambettiego. Zachowywanie myli w tajemnicy to sprawa decydujca, powiedziaem do Gambettiego, nie ich wypowiadanie, nie ich publikowanie, ktre z zachowywaniem w tajemnicy ma bardzo mao, a przewanie nic wsplnego, i zawsze jest o wiele nikczemniejsze ni zachowywanie w tajemnicy, ktre wszake zawsze jest Wszystkim, podczas gdy publikowanie, jak wiemy, jest tylko najnaturalniejsz, doran potrzeb. Gdybymy jednak mieli moliwo opublikowania myli zachowywanych w tajemnicy, wypowiedzenia ich choby w jednym tylko momencie, powiedziaem do Gambettiego, bylibymy skoczeni. Wtedy wszystko by si naraz skoczyo. Wszystko rozprysnoby si w najwikszej, w najwikszej z moliwych eksplozji. Do tego, co filozoficzne, powiedziaem do Gambettiego, zbliamy si ostronie, z jak najwiksz ostronoci i ponosimy klsk. Pniej ze zdecydowaniem, powiedziaem do Gambettiego, i ponosimy klsk. Nawet jeli zbliamy si do tego w sposb cakiem nieustraszony i radykalnie obnaajc siebie, ponosimy klsk. Jakbymy w ogle nie mieli prawa do niczego, co filozoficzne, powiedziaem do Gambettiego. To, co filozoficzne, jest zawsze niczym powietrze, ktre wdychamy, ale, nie potrafic zatrzyma go na duszy czas, musimy ponownie zrobi wydech. Wdychamy je nieustannie i przez cae ycie i znowu wydychamy, nie umiejc go zatrzyma, ani przez t decydujc chwil duej, ani przez t chwil duej, o ktr by chodzio. Ach, Gambetti, powiedziaem do niego, chcemy wszystko uj i poj, i przycign do siebie, a w najmniejszej mierze nie mamy takiej moliwoci. Cae ycie spdzamy na prbach pojcia samych siebie, co nam si nie udaje, jak wic moemy sdzi, e uda nam si poj co, co nie jest nawet nami? Zamiast opisa Gambettiemu Wolfsegg, jak to wczeniej zapowiedziaem, przez ca drog po Flaminii i z powrotem kawaek po Flaminii, a pniej znowu w odwrotnym kierunku i znowu w odwrotnym, a do Piazza del Popolo, denerwowaem go tymi nieustannie wygaszanymi zdaniami i jeszcze o wiele goniejszym tonem, ni mg to znie, nie pozwalajc mu w ogle doj do gosu, chocia przez cay czas dokadnie wiedziaem, e kilka razy miaby co do powiedzenia na temat tych moich wynurze, ktre tylko niekiedy z naga nazywa charakterystyczn dla mnie mow filozofujc; wiedziaem, e byoby lepiej, gdybym pozwoli mu bodaj raz przerwa mi i skomentowa moj mow, zamiast nieustannie i niepohamowanie samemu si jej przysuchiwa i zachwyca si ni przynajmniej w chwili jej trwania, gdy rwnoczenie miaem przecie wiadomo, e te moje wynurzenia ju za kilka minut mnie samemu zaczn straszliwie dziaa na nerwy, ka mi si zapa za gow, e tak bez zahamowa daem im niejako pole do popisu, na dodatek jeszcze w obecnoci Gambettiego, ktry po swoim nauczycielu ma suszne prawo spodziewa si nieco wicej zdyscyplinowania, ni to akurat w moim przypadku moliwe. W ogle powinienem zwraca wiksz uwag na to, eby zbyt daleko nie zapdza si w obecnoci Gambettiego, zwaszcza w filozoficznych eskapadach, pomylaem wtedy, gdymy obaj szli po Piazza del Popolo, na ktrym wwczas o dziewitej wieczorem panowa jeszcze taki oywiony ruch, jak w innych wielkich miastach co najwyej tu przed dwunast w poudnie. Jednake nie powinnimy si nigdy wstydzi, nawet wtedy, powiedziaem do Gambettiego, gdy si kiedy omal nie zagalopujemy, poniewa nasze umysy sobie tego ycz, nasze naprawd cigle pobudzone umysy, jeli tylko zachcimy je do mylenia. Syszc t niewtpliwie nalec mu si uwag-przeprosiny, Gambetti nie mg powstrzyma si od miechu. Zamwi dla nas jak zwykle, bardzo sprawnie, bardzo elegancko, tylko p butelki biaego wina, po czym mogem zacz swj opis Wolfsegg. Moje rozwaania wyszy, jak zawsze, od dou, od samej miejscowoci. Spojrzaem w gr. Wolfsegg, powiedziaem do Gambettiego, ley w grze, na wysokoci ponad omiuset metrw, przez wieki nie do zdobycia, twierdza skadajca si z tak zwanego budynku gwnego i licznych przybudwek, a wic pawilonu ogrodowego, domku myliwskiego, folwarku, tak zwanej oranerii, willi dziecicej, budowli rwnie wspaniaej, wzniesionej trzysta lat temu prawdopodobnie dla dzieci zWolfsegg, powiedziaem do Gambettiego, pooonej nieco na uboczu, po stronie wschodniej, skd jednak mona mie najrozleglejszy widok na Alpy. W ogle, powiedziaem do Gambettiego, ma si z Wolfsegg najrozleglejszy z moliwych widok na Alpy, jednym rzutem oka mona ogarn cay obszar midzy grami tyrolskimi a wschodnimi grami Dolnej Austrii. Tego nie ma nigdzie indziej w Austrii, powiedziaem do Gambettiego. W Gambettim miaem zawsze uwanego suchacza, ktry to, co chc powiedzie, pozwala mi cierpliwie rozwija, nigdy nie przeszkadza, przewanie wszak przeszkadzaj nam ju na samym pocztku opowiadania czy relacji, zatrzymuj, a przynajmniej powstrzymuj, ale nie Gambetti, ktry przez rodzicw, przez jego w kadym calu taktown rodzin zosta wychowany tak, aby umia sucha. Majtek Wolfsegg ley mniej wicej sto metrw wyej ni sama miejscowo, skd w gr prowadzi tylko jedna jedyna droga, ktr w kadej chwili mona odci dziki

zwodzonemu mostowi w miejscu, gdzie wgbienie skalne oddziela miejscowo od majtku Wolfsegg. Samego majtku nie wida z miejscowoci Wolfsegg, gsty, poronity wysokimi drzewami las chroni go od stuleci przed wzrokiem ludzi niepowoanych. Bita droga, powiedziaem do Gambettiego, wiedzie stromo w gr a do trzymetrowego muru, za ktrym cigle jeszcze kryje si budynek gwny i przybudwki. Jeli jaki go wchodzi przez otwart bram, widzi najpierw po lewej stronie oraneri z wysokimi szklanymi oknami, jeszcze dzisiaj hoduje si w niej drzewka pomaraczowe, powiedziaem do Gambettiego, rozwijaj si znakomicie dziki korzystnemu pooeniu oranerii, na ktr przez cay dzie pada soce, s take drzewka cytrynowe i, cakiem jak w synnej cesarskiej palmiarni w Wiedniu, rosn tam rwnie wszystkie moliwe roliny tropikalne i subtropikalne, ju w dziecistwie nade wszystko kochaem kamelie, powiedziaem do Gambettiego, ulubione kwiaty mojej babki ze strony ojca. Oraneria bya dla nas dzieci najulubieszym miejscem, przede wszystkim spdzaem w niej nieraz p dnia z wujem Georgiem, proszc go o wyjanianie pochodzenia rolin, co zawsze sprawiao mi ogromn przyjemno, w oranerii usyszaem pierwsze aciskie sowa, powiedziaem do Gambettiego, aciskie okrelenia mnstwa kwiatw, hodowanych i pielgnowanych we wszystkich moliwych maych i duych doniczkach, kwiatw, ktrymi opiekowali si trzej ogrodnicy, jakich zawsze mielimy w Wolfsegg. I jakich maj tam nawet jeszcze dzisiaj, co, jak pan moe sobie wyobrazi, Gambetti, powiedziaem, jest w dzisiejszych czasach w Europie duym luksusem. Mj pierwszy kontakt z tak zwanymi innymi ludmi by kontaktem z ogrodnikami, obserwowaem ich, jak tylko, jak czsto i jak dugo mogem. Ale ju od samego pocztku nie zadowalaem si wycznie przepysznymi kolorami rolin, powiedziaem do Gambettiego, zawsze chciaem od razu wiedzie, skd bierze si ten przepych barw, z czego powstaje i jak si go precyzyjnie okrela. Ogrodnicy w Wolfsegg byli zawsze najcierpliwszymi ludmi, promieniowali najwikszym spokojem i yli yciem uregulowanym i penym prostoty, ktr podziwiaem jak nic innego na wiecie. Ogrodnicy zawsze najbardziej mnie pocigali, ich ruchy byy zawsze absolutnie niezbdne, uspokajajce, zawsze poyteczne, ich jzyk by najprostszy, najbardziej zrozumiay. Gdy tylko zaczem samodzielnie chodzi, moim najbardziej ulubionym miejscem staa si oraneria, podczas gdy mj brat Johannes wikszo czasu spdza w budynkach folwarcznych, z komi, krowami, winiami i kurami; ja byem, by tak rzec, czowiekiem rolinnym, mj brat za czowiekiem zwierzcym, ca moj radoci byy roliny, jego za zwierzta na folwarku. Przede wszystkim zim, gdy natur na dworze pokry nieg, gdy panowa zib i wszystko byo ogoocone, powiedziaem do Gambettiego, oraneria przeywaa swoje wielkie dni. Od samego pocztku wolno mi byo przebywa z ogrodnikami i przyglda si im, a wreszcie razem z nimi pracowa. Odczuwaem wielkie szczcie, powiedziaem do Gambettiego, gdy w oranerii, z maej aweczki przy azaliach, moich ulubionych kwiatach, mogem obserwowa ogrodnikw. Ju samo sowo oraneria zawsze mnie fascynowao, powiedziaem do Gambettiego, byo to najbardziej ulubione ze wszystkich ulubionych przeze mnie sw. Oraneria bya tak zbudowana na skale opadajcej stromo ku miejscowoci Wolfsegg, e agodne soce nad ni najbardziej sprzyjao wszelkim rolinom, dawniejsi budowniczowie, powiedziaem do Gambettiego, byli mdrzy, mdrzejsi ni wspczeni. A zdumiewajce jest to, e nawet jednego jedynego budynku nie budowali tak dugo jak dzisiaj, latami, tylko bardzo krtko, zamek na wiele stuleci, powiedziaem do Gambettiego, wznosili budowle majce wszystkie moliwe zalety, ba, subtelnoci, kilka miesicy i gotowe. Dzisiaj marnuje si lata cae na niemiosiernie pokraczne, perwersyjnie nieuyteczne, szpetne okropiestwa i czowiek zadaje sobie pytanie, po co, powiedziaem do Gambettiego. Kady czowiek mia wwczas poczucie smaku i kady pracowa dla przyjemnoci. To wszake wida po starych budowlach, ktre s w kadym calu tak doskonae jak adna z obecnych. Kady szczeg w starych budowlach jest stworzony z mioci, powiedziaem do Gambettiego, z najwiksz pieczoowitoci, z wyczuciem sztuki i z najwikszym smakiem, rwnie jeli chodzi o tak zwane drugorzdne szczegy. Oraneri zbudowano nie tylko w idealnym miejscu, ale take z najwikszym smakiem, powiedziaem do Gambettiego, dzieo sztuki, ktre bez trudu moe mierzy si z najwspanialszymi tego rodzaju budowlami w poudniowych Woszech i Toskanii. Kady budowniczy by maym Palladiem, powiedziaem do Gambettiego. Nasza dzisiejsza architektura podupada, jest nie tylko pozbawiona poczucia smaku, lecz rwnie w duej mierze bezuyteczna, w wysokiej, najwyszej mierze wroga czowiekowi, podczas gdy dawniejsza bya tworzona z wyczuciem sztuki oraz przyjazna czowiekowi. Z lewej strony dobudowano do oranerii duy uk ze zlepieca, tak wysoki, e mog pod nim przejecha furmanki dowolnej wielkoci, a z tyu znajduje si rozlegy dziedziniec folwarczny, na ktry skadaj si gwnie trzy obory i niezwykle przestronna stajnia. Wyej znajduj si mieszkania zarzdcw, ktrzy zawsze bardzo dobrze zarabiali; sam folwark jest zbudowany w ksztacie podkowy. W mieszkaniach pooonych nad budynkami gospodarskimi mogoby wygodnie mieszka okoo stu ludzi, powiedziaem do Gambettiego, wszyscy maj due pokoje, wcale nie mniejsze ni pokoje w budynku gwnym, ktry z duym poczuciem artyzmu wybudowano dokadnie naprzeciw folwarku, na oddalonym o niespena dwiecie metrw wzgrzu; stamtd, poprzez wspomniany ju murowany uk, ukazuje si najpikniejszy widok od strony folwarku. Dwupitrowy dom ma dokadnie trzydzieci cztery metry wysokoci, powiedziaem do Gambettiego. Lubi ten widok. Fasada jest tak surowa, e jeszcze nigdy takiej w Austrii nie widziaem, wytworniejsza ni wszystkie inne. Porodku znajduje si brama wjazdowa wysokoci omiu metrw, pomalowana na bardzo ciemn ziele, ktra sprawia wraenie czarnej, brama jest pozbawiona jakichkolwiek ozdb, jeli pomin przytwierdzony rubami, nigdy

nieczyszczony mosiny przycisk oraz elazny acuch dzwonka tu obok z lewej strony. Okna na parterze znajduj si akurat na takiej wysokoci, e nie mona przez nie zajrze do wntrza budynku. Wejcie do westybulu robi za kadym razem na mnie, przybywajcym z Rzymu, powiedziaem do Gambettiego, niesamowite wraenie, chd, a rwnoczenie wspaniao, wysoko i gbia tego pomieszczenia sprawiaj za kadym razem, e musz wstrzyma oddech. Westybul ma okoo trzydziestu czterech metrw dugoci i siga a do muru dziedzica, wiato soca wpada tylko z gry na liczce sto pidziesit lat modrzewiowe deski, powiedziaem do Gambettiego, ktre ju cakiem poszarzay, starte butami poprzednich pokole. Nie znam pikniejszego westybulu, powiedziaem do Gambettiego, jest wielkopaski ze wzgldu na swj ogrom i absolutn surowo, na cianach nie ma ladu ozdb, ani jednego obrazu, nic. Mury s pobielone wapnem i wywieraj na obserwatorze ogromne wraenie. Tak byo od wiekw. W ostatnich czasach, powiedziaem do Gambettiego, moja matka zacza niekiedy ustawia w westybulu kosze z kwiatami, ktre troch psuj wygld, chocia cakiem nie mog go zniszczy, troch w nim przeszkadzaj, ale cakiem zniszczy go nie mog, na to jest zbyt wspaniay. Gdy kto wchodzi do rodka, powiedziaem do Gambettiego, westybul, sprawiajcy nawet na mnie wraenie ogromnego, zimnego i niesamowitego, moe istotnie wyda si niesamowity, wic ju niejeden czowiek ba si, e zamarznie w nim od razu po wejciu, niektrymi a trzsie, gdy wchodz do rodka, powiedziaem do Gambettiego, w ogle bowiem nie s zwyczajni wkracza do takich ogromnych, wspaniaych i niesychanie wielkopaskich westybulw, wszystkie inne westybule, jakie znam, nie s tak ogromne ani tak niesychanie wielkopaskie, dlatego te naturalnie nie s a tak odpychajce jak nasz, zawsze dla wszystkich odpychajcy, nawet dla mnie, ktrego akurat ta wspaniao i chd nieustannie przycigaj, po dzi dzie; gdy pan wchodzi, powiedziaem do Gambettiego, myli pan natychmiast, e pan umrze w tym naszym westybulu, wic zaczyna pan szuka gdziekolwiek jakiego punktu oparcia, a po wejciu z dziennego wiata na dworze do raczej przyciemnionego westybulu nic pan nie widzi. Przez chwil czuje si pan cakiem bezbronny. Zaraz po lewej stronie przy wejciu znajduj si drzwi do sali dla suby. Nastpne wiod do pomieszczenia ze sprztem gospodarczym. Ssiednie z kolei do kaplicy. Kaplica jest w rzeczywistoci tak dua jak redniej wielkoci koci wiejski, powiedziaem do Gambettiego, ma trzy otarze, gotycki porodku, dwa po bokach. Nawet jeszcze dzisiaj co niedziela o szstej rano s w niej odprawiane msze, w tym celu proboszcz albo inny ksidz przychodzi osobicie ze wsi na gr, pieszo, co wie si z ogromnym wysikiem, przynajmniej jeli idzie o starego proboszcza. W zakrystii mamy do dzi wielkie szafy pene szat liturgicznych gromadzonych przez ostatnie trzysta lat, powiedziaem do Gambettiego. My w Wolfsegg zostalimy wszak oszczdzeni przez wikszo wojen europejskich, a poary, ktre wybuchay w ubiegym wieku, zawsze w por gaszono, w naszej miejscowoci bowiem mamy jedn z najsawniejszych i najrzetelniejszych stray poarnych w caej Austrii, powiedziaem wwczas do Gambettiego. Nie ma wieczoru, eby moja matka midzy sidm a sm nie klczaa w kaplicy. Od samego pocztku bylimy tak wychowywani, aby si tam co wieczr modli. Do wielkich chwil zaliczay si tu oczywicie wizyty arcybiskupa Salzburga w odwitnych szatach z okazji tak nadzwyczajnych wydarze jak chrzty, bierzmowania, luby etcetera, powiedziaem do Gambettiego. Kocielne widowiska byy niegdy rwnie dla mnie czym najwspanialszym, podobnie jak dla caej mojej rodziny. Ale to si bardzo szybko zmienio. Jednake niezwyko tych ceremonii pozostaa mi w pamici, Gambetti, ogromny, promienisty witra nad kad niezwyk uroczystoci, pysznic si wieloma kolorami. Naprzeciw kaplicy znajduje si kuchnia wielkoci olbrzymiej ujedalni, do dzi zim nieogrzewana, z ogromnymi, czciowo ju w ogle nieuywanymi paleniskami, chyba e do odstawiania garnkw, z setkami, mog nawet spokojnie powiedzie, tysicami misek, filianek, miseczek w kredensach i na cianach. Osiem kobiet i dziewczt miao tutaj co robi, jeszcze kiedy skoczyem trzydzieci lat, pamitam bowiem swoje trzydzieste urodziny, a z ich okazji przede wszystkim krztanin w kuchni. Kuchnia cieszya si moimi askami nieomal tak samo jak oraneria, tutaj, w odrnieniu od pierwiastka mskiego w oranerii, miaem do czynienia z pierwiastkiem eskim, a to mnie nie mniej interesowao. O ile w oranerii uwielbiaem zapachy kwiatw, o tyle tutaj, w kuchni, byy to zapachy nccych mnie codziennie najwspanialszych ciast. A pogoda ducha wszystkich, bardzo dobrze do mnie usposobionych kucharek, co czuem od samego pocztku, gwarantowaa pogod ducha rwnie mnie. Gdy przebywaem w kuchni, nigdy mi si nie nudzio, ani troszeczk, powiedziaem do Gambettiego, kuchnia i oraneria stanowiy dla mnie najwaniejsze punkty odniesienia w pierwszej poowie dziecistwa. Pord kwiatw w oranerii z jednej, a ciast w kuchni z drugiej strony przeywaem, oglnie rzecz biorc, szczliwe dziecistwo. W kuchni nikt nie zadawa mi przykrych pyta, w kuchni mogem zachowywa si tak. nieskrpowanie, jak chciaem, podobnie zreszt w oranerii i w ogle wszdzie tam, gdzie nie byo moich rodzicw. W kadej chwili wypatrywaem sposobnoci, aby zej na d do kuchni lub wymkn si do oranerii, powiedziaem do Gambettiego, wszystko jedno o jakiej porze roku: dziecko zbiega do kuchni, do szczliwych w jego przekonaniu i przyjanie do niego usposobionych ludzi, do oranerii za pdzi rwnie do ludzi w jego przekonaniu szczliwych. W kadej chwili, gdy tylko ma tak moliwo, opuszcza surowych, w jego przekonaniu zych, zniecierpliwionych i coraz wicej od niego wymagajcych rodzicw. Uciekajc przed rodzicielskim zniecierpliwieniem i surowoci, wypadam we snach z westybulu, biegn obok oranerii, obok folwarku, do okolicznych lasw, powiedziaem do Gambettiego. Godzinami le nad brzegiem potoku, obserwujc ryby w wodzie r chrzszcze na liciach rdestu wownika. Dni s dugie, wieczory o wiele za

krtkie. Gdy si ju wejdzie do westybulu, powiedziaem do Gambettiego, po dwudziestu krokach skrca si w prawo i wchodzi na pierwsze pitro, szerokimi drewnianymi schodami. Zwracajc si znowu wprawo, wchodzimy do tak zwanego grnego westybulu, na ktrego wschodnim kocu wida du jadalni z zawsze otwartymi drzwiami. Jadalnia znajduje si dokadnie nad dolnym westybulem i ma duy balkon. W dziecistwie nie wolno nam byo tutaj przebywa, chyba e otrzymywalimy wyrane polecenie uczestniczenia w okrelonych uroczystociach. Musielimy wtedy w krpujcych ciaa ubraniach siedzie przy stole i milcze. Tutaj rwnie po dzi dzie szafy i komody s pene najkosztowniejszych naczy i sztucw, wszdzie le najdrosze skarby, nagromadzone w cigu wielu stuleci przez czonkw naszego rodu. Na cianach wisz wizerunki tych, ktrzy kazali zbudowa Wolfsegg, oraz tych, ktrzy je utrzymywali i nim zarzdzali, a teraz ju od dawna spoczywaj na cmentarzu w naszym rodzinnym grobowcu. Gdyby ta jadalnia moga przemwi, powiedziaem do Gambettiego, usyszelibymy cakiem niezafaszowan, rwnie fantastyczn co realistyczn, rwnie promienn co straszliw histori ludzkoci. Przy tym stole jadalnym bez wtpienia tworzono histori, powiedziaem do Gambettiego, i to nie tylko lokaln. Ale stoy jadalne nie mwi, powiedziaem do Gambettiego, i dobrze, bo gdyby zaczy mwi, to ci, ktrzy musieli przy nich zasiada, ju po krtkim czasie by je rozwalili. Pamitam, e przy tym stole w jadalni siedziaem wraz z jakimi omioma arcybiskupami i kardynaami oraz przynajmniej z tuzinem arcyksit, powiedziaem do Gambettiego, co oczywicie robio ogromne wraenie na mnie, dziecku. I z mnstwem wielkich dam z towarzystwa, ktrych nazwisk ju dzisiaj nie pamitam, a ktre przyjeday z Wiednia, Parya i Londynu, by zoy nam wizyt. I wszystkie rwnie tu, w Wolfsegg, nocoway, to dla nich otwierano pokoje, poza tym zawsze zamknite na amen, te ogromne zatche pokoje z ponurymi tapetami na cianach i cikimi kotarami, ktrych jaki sabszy czowiek nie daby rady ruszy, nie zdoaby ich wieczorem zasun, a rano rozsun. W tych tak zwanych pokojach gocinnych, pooonych od pnocnej strony, oblatywa mnie zawsze wielki strach, powiedziaem do Gambettiego. Kady, kto w nich mieszka, choby przez najkrtszy czas, niechybnie nabawia si choroby. Ale cakiem wiadomie wyposaono te pokoje tak nieprzytulnie i urzdzono je od pnocnej strony, a poza tym utrzymywano w nich zawsze pewn okrelon chodn, przyprawiajc o chorob temperatur, charakterystyczn dla tych pokojw, nie chciano bowiem, eby gocie zatrzymywali si tu na duej, ni to byo nieodzownie konieczne, gdy moja rodzina zawsze przecie zapraszaa ludzi z okrelonego powodu, czyli gdy chciaa od nich czego konkretnego lub miaa na wzgldzie jak korzy, ktrej inaczej by nie osigna. U nocujcych w owych pokojach goci ju od razu podczas niada zaczynay si pojawia pierwsze oznaki przezibienia, przewanie nosili szale owizane wok szyi, a najbardziej zwraca uwag ich kaszel, powiedziaem do Gambettiego. Mimo wszystko jednak, powiedziaem do Gambettiego, ci ludzie zawsze wracali, poniewa Wolfsegg ich niezwykle fascynowao. Waciwie stale czekali na kolejne zaproszenie. Moi dziadkowie zapraszali jeszcze bardzo wielu ludzi, moi rodzice ju znacznie mniej, nie byli a tak towarzyscy, ojciec w ogle nie by towarzyski, a matka miaa w pierwszym okresie zbyt wiele zahamowa, czyli kompleksw w stosunku do wszystkich tych ludzi, ktrzy oczywicie, jak sdzia, przybywaj do Wolfsegg wycznie po to, eby wyledzi jej wszystkie gafy towarzyskie i rozpowiedzie o nich wszdzie tam, gdzie to mogoby jej zaszkodzi. W pierwszym okresie, ba, przez pierwsze dziesi lat, nie zapraszaa wcale towarzystwa mojego ojca, tylko swoje wasne, ktrego znacznie mniej musiaa si obawia, w efekcie czego zaczli si potem pojawia, jako si rzeko, ci straszni ludzie, ten tak zwany stan redni, ktrego widok przejmuje czowieka zgroz, powiedziaem do Gambettiego, zwaszcza jeli tacy ludzie pochodz z Wels i Voclabruck, z Linzu czy Salzburga i wynosz si ponad ca reszt wiata. Te zaproszenia zawsze budziy we mnie odraz. Z drugiej strony matka bardzo szybko poczuaby si w Wolfsegg, ktre byo dla niej absolutnie nowe, obce i, prawd mwic, cakiem niestosowne, absolutnie osamotniona u boku mojego wszak nieszczeglnie interesujcego ojca, powiedziaem do Gambettiego, zanudziaby si na mier. Wolfsegg niechybnie szybko by j przygnioto, t kobiet z nizin, jak ojciec jeszcze w pocztkowych latach maestwa pozwala sobie artobliwie nazywa moj matk, w Wolfsegg przeniosaby si, by tak rzec, do wiecznoci. Tak wic od pewnego okrelonego momentu, decydujcego dla jej przyszego ycia, cakiem po prostu zacza wprowadza na gr do Wolfsegg ludzi swojego pokroju i sploretaryzowaa je, jak mawia mj ojciec, powiedziaem do Gambettiego. Miaa prawo si ratowa, powiedziaem do Gambettiego, chocia nie moglimy patrze, jakimi to robi metodami. W samym budynku gwnym jest ponad czterdzieci pokojw, nigdy ich nie liczyem. My, dzieci, dostaymy wasne pokoje dopiero po ukoczeniu dwunastego roku ycia i ciekawe, e zarwno ja, jak i mj brat otrzymalimy pokoje od strony poudniowej, podczas gdy siostrom przydzielono pokoje od strony pnocnej. Siostry byy wic cigle zazibione i bardzo prawdopodobne, e skonno do gryp zawdziczaj wanie tej okolicznoci, i wygnano je na pnocn stron. Dziewczta od zawsze byy skazane na pnocn stron, niejako za kar, e s dziewcztami. Ale to tylko przypuszczenie z mojej strony, powiedziaem do Gambettiego. Ludzie, ktrzy dorastaj mieszkajc od pnocnej strony, s rwnie w pniejszym yciu tak zwanymi osobami niepenosprawnymi, powiedziaem do Gambettiego, i przez cae ycie takimi poszkodowanymi pozostaj. Od strony pnocnej nie byo przyjemnie nawet latem, gdy ta cz nigdy si nie nagrzewaa, zreszt same mury w Wolfsegg, czy to od pnocy, czy od poudnia, w ogle nigdy si nie nagrzewaj, s zawsze zimne, przeraajce, jeli si do nich zbyt blisko podejdzie. Okna w Wolfsegg nawet jeszcze na drugim pitrze maj ponad dwa metry wysokoci, wic nam,

malcom, zawsze byo bardzo trudno je otworzy, tote chcc wpuci wiee powietrze, za kadym razem musielimy wzywa kogo do pomocy rodzice mieli przy swoich kach specjalne dzwonki do wzywania suby, my naturalnie takich dzwonkw nie mielimy. W czasach naszego dziecistwa nie byo jeszcze toalet na drugim pitrze, tam gdzie spalimy i gdzie przez wikszo dnia musielimy przebywa, nasze pokoje byy rwnoczenie pokojami do nauki i sypialniami, w nocy za zaatwialimy potrzeby naturalne, uywajc starych porcelanowych nocnikw, co traktowalimy, podobnie jak nasi dziadkowie, jako oczywisto, a rano cakiem po prostu wylewalimy zawarto tych nocnikw na d przez okno w korytarzu na drugim pitrze, z du wpraw, musz powiedzie. Wieczorem sami musielimy w ogromnych fajansowych dzbanach wnosi wod na drugie pitro do naszych pokojw, gdy na grze nie byo kranu. Rwnie brudn wod po myciu zawsze po prostu wylewalimy z drugiego pitra na d, tam gdzie wylewalimy te zawarto nocnikw i miednic, a jeli na dole, okoo pidziesiciu, a moe wicej metrw pod nami rosy ogromne licie rdestu wownika, to rozrastay si tak bujnie jak nigdzie indziej. Dzieci z Wolfsegg rycho wyzbyy si lku i niebawem przywyky do uczucia, e s wydane na pastw losu w tej olbrzymiej, zimnej budowli, obce dzieci natomiast niesamowicie bay si Wolfsegg, a nawet krzyczay, gdy bodaj na chwileczk zostawiono je tutaj same; my jednak ani troch nie drelimy ze strachu. Zdaje mi si, e kiedymy mieli ju po cztery czy pi lat, powiedziaem do Gambettiego, matka wygnaa nas ze swojego pokoju, pocztkowo naturalnie do wsplnych pokojw, ale jednak wygnaa, pojawiaa si co wieczr, gdy bylimy ju umyci, eby pocaowa nas przed snem. Johannes zawsze akn jej pocaunku na dobranoc, ja psychicznie ten pocaunek na dobranoc odrzucaem, nienawidziem go, chocia jednak nigdy nie udao mi si go unikn. Jeszcze dzisiaj moja matka przeladuje mnie we snach tym swoim pocaunkiem na dobranoc, powiedziaem do Gambettiego, pochyla si nade mn, a ja jestem bez ratunku wydany na pastw tego pocaunku, przyciska wargi do mojego policzka, mocno, jakby chciaa mnie ukara. Kiedy ju pocaowaa nas obu na dobranoc, gasia wiato i nie wychodzc z naszego pokoju, staa jeszcze przez chwil w drzwiach, czekajc, a odwrcimy si na bok i zaniemy. Poniewa ju jako dziecko miaem nadzwyczaj wyostrzony such, wiedziaem, e zanim zejdzie na pierwsze pitro, gdzie znajdoway si sypialnie rodzicw, stoi jeszcze, nasuchujc za zamknitymi drzwiami. Nie ufaa nawet nam, dzieciom, nie wiem, z jakiego powodu, powiedziaem do Gambettiego, nieufno naszej matki bya najwiksza z moliwych, matka cierpiaa na nieugaszon, nieuleczaln, obsesyjn, dzisiaj musz powiedzie, absolutnie perwersyjn nieufno. Wszystkie pomieszczenia w Wolfsegg, a wic rwnie wszystkie pokoje, byy pobielone wapnem. W pokojach na drugim pitrze zasony ciemnozielone, prawie czarne, w pokojach na pierwszym pitrze ciemnoczerwone, prawie czarne. Na drugim pitrze, gdzie znajdoway si nasze pokoje, uszyto je z cikiego lnu, tak zwanego muhlviertlerskiego, w pokojach na pierwszym pitrze z cikiego aksamitu, jak mwi, sprowadzonego z Woch jeszcze przed przeomem wiekw przez babk ze strony ojca. Jak sigam pamici, zasony te nigdy nie byy prane, co oznacza, e rwnie nikt nigdy nie zdejmowa ich ze cian. Do odrabiania lekcji zamykano nas, mojego brata Johannesa i mnie, a pniej rwnie siostry, w naszych pokojach na tak dugo, a skoczymy odrabia prace domowe i tylko w najbardziej nagych przypadkach, gdy ju w ogle nie moglimy sobie poradzi, wolno nam byo wezwa pomoc, ale matka nam nie pomagaa, zawsze tylko powtarzaa, e sami musimy doj do rozwizania swoich problemw i amigwek. Ta praktyka nie miaa bynajmniej na wzgldzie celw wychowawczych, wynikaa wycznie z czystego wygodnictwa matki. Ojciec nigdy nie przejmowa si naszymi pracami domowymi. Zoci si tylko, gdy przynosilimy do domu ze oceny, jestemy go absolutnie niegodni, mwi, gdy ktre z nas przynioso dwj albo wrcz jedynk, w naszych czasach szkolnych stawiano bowiem jedynki. Dwie jedynki oznaczayby niechybnie powtarzanie klasy, jednak adne z nas nigdy nie miao dwu jedynek, jedn za to bardzo czsto. Nasze pokoje na drugim pitrze ogrzewano wycznie w ostatecznym przypadku, dopiero przy dziesiciu stopniach mrozu, chocia w Wolfsegg mielimy zawsze olbrzymi zapas drewna; wtedy sami musielimy pali tym drewnem, ktre, powiedzmy otwarcie, wasnorcznie trzeba byo wnosi na drugie pitro, bo suba miaa zakaz przynoszenia nam drewna opaowego na drugie pitro. Takie polecenie wyda mj ojciec, ktry chcia nas wychowa na zahartowanych ludzi. Gambetti nie rozumia sowa zahartowany, wic staraem si mu je wyjani. W rzeczywistoci jednak te hartujce metody, ktre nasz ojciec sam nazywa wychowaniem bartujcym, w ogle nas nie zahartoway, lecz uczyniy szczeglnie podatnymi na wszystkie moliwe choroby, cho nie bylimy a tak podatni jak siostry, dorastajce w pokojach od pnocnej strony. Metody wychowawcze ojca, metody hartujce, w ogle nas nie zahartoway, tylko uczyniy wraliwymi, powiedziaem do Gambettiego. Ojciec t swoj hartujc metod osign efekty przeciwne do zaoonych, bylimy zawsze bardziej chorzy ni ci, ktrych nie poddawano tym tak zwanym hartujcym metodom, bardziej chorzy ni wszystkie wiejskie dzieci na dole, ktre naturalnie miay ogrzewane pokoje, chocia byy ubogie lub bardzo biedne i, jak to si mwi, nie posiaday nic w przeciwiestwie do nas, ktrzymy w porwnaniu z nimi, co mona spokojnie powiedzie, dawili si bogactwem. W Wolfsegg, powiedziaem do Gambettiego, panowao te zawsze straszliwe skpstwo. Najbardziej skpa bya matka, bardziej skpa ni caa reszta rodziny. Czsto mylaem, e skpstwo jest jej jedyn prawdziw namitnoci. Jeli nie bra pod uwag wydawania potwornych sum na stroje, bya najbardziej skpym czowiekiem, jakiego znaem w swoim yciu, nawet wobec samej siebie. Na nic sobie nie pozwalaa. W wolfseggskich garnkach wolno byo gotowa jedynie to, co absolutnie niezbdne, najlepiej

wszystko z wasnego gospodarstwa, niczego kupowanego we wsi. Dlatego te jedlimy cigle tyle wieprzowiny i woowiny, co chwila bya w Wolfsegg krwawa kiszka oraz wszelkiego rodzaju zacierki, grysiki, owsianki czy suflety. I naturalnie bez przerwy potrawy z jaj. Wystawne jedzenie wjedao na st tylko wtedy, gdy pojawia si tak zwany wany go, wwczas wolfseggska kuchnia wznosia si na wyyny dostatku i rozrzutnoci, demonstrujc bogactwo niemajcych sobie rwnych specjaw. Nasza matka bya zawsze czowiekiem zwrconym cakowicie na zewntrz, zawsze byo dla niej najwaniejsze tylko to, co pomyl o niej ludzie z zewntrz i jak j z zewntrz oceni, a pragna oczywicie, by zawsze mylano o niej dobrze i eby z zewntrz zawsze dobrze j oceniano. Kucharki potrafiy wspaniale gotowa! wykrzyknem do Gambettiego, ale przez wikszo czasu gotoway same nudne potrawy, powtarzajce si co trzeci dzie. Czsto zadawaem sobie pytanie, powiedziaem do Gambettiego, po co nam trzech ogrodnikw, skoro i tak nigdy nie dostajemy do jedzenia przyzwoitych warzyw, nigdy niczego sensownego z ogrodu, chocia przecie byoby tak atwo postawi przed nami na stole porzdne, smakowite warzywa we wszystkich moliwych postaciach, wspaniae saaty, zwaszcza e ja na przykad tak chtnie jem warzywa i saat; ale nie, wszystkie zebrane warzywa i caa zebrana saata byy w caoci sprzedawane, nie pojawiay si na naszym stole, ogrodnicy zawozili je na targ do Wels albo do Vocklabruck, co przynosio znacznie wiksze zyski. Wcale nie musiao si tak zdarzy, powiedziaem do Gambettiego, eby ojciec zachorowa w Wolfsegg na odek. Kucharki i ich pomocnice zajmoway si przez wikszo czasu, jak ju wczeniej powiedziaem, marynowaniem owocw i wekowaniem podrobw, a nawet bezustannym robieniem kiebas, gdy w Wolfsegg zabijano rwnie zwierzta i cigle jedzono tylko wyroby misne wasnej roboty. Bez wtpienia wytwarzano tu zawsze najlepsze krwawe kiszki, jakie jadem w swoim yciu. Rzenik przychodzi ze Wsi na gr i zabija krowy, cielta, szlachtowa winie, po czym rozkada je czyciutko w wolfseggskiej rzeni, obok folwarku. Przygldanie si rzenikowi sprawiao nam zawsze przyjemno, naturalnie gdy bylimy jeszcze mali, to byo niesamowite, odpychajce, ba, budzio wstrt, pniej jednak traktowaem zawsze prac rzenika jako jedn z najwyszych umiejtnoci, na tym samym poziomie co sztuk lekarza chirurga, a nawet, przeciwnie: praca rzenika wydawaa mi si jeszcze bardziej godna podziwu. W Wolfsegg byo dla nas ju jako maych dzieci naturalne, e zabija si i rozbiera zwierzta, bardzo szybko jednak przestao nas to przeraa; wszystko, co z pocztku uwaalimy za odraajce, uwiadomilimy sobie pniej jako wrcz nieodzown konieczno, a praca rzenika jest niezwykle trudna i w przypadku wietnego wykonania godna podziwu. Dzieci wiejskie s, by tak rzec, od maego przyzwyczajone, po pierwszym szoku, do kontaktu z yciem i mierci, niebawem nie widz ju w tym niczego przeraajcego, bo nie jest to adna sensacja, tylko co absolutnie naturalnego. Pod dachem mamy zreszt wielk masarni, powiedziaem do Gambettiego, sowo masarnia go rozbawio i musiaem powtarza je kilka razy, bez przerwy chcia go sucha, w wdzarni folwarcznej, powiedziaem do niego, wisiay zawsze setki kiebas, setki wdzonek. Wok perystylu w gwnym budynku, gdzie w mniejszym lub wikszym stopniu toczy si ycie rodzinne, powiedziaem do Gambettiego, prowadzi przez wszystkie trzy pitra otwarty kruganek, na ktrym zawsze czyszcz sobie buty. Ta moja uwaga znowu rozmieszya Gambettiego, w momencie gdy akurat nalewa mi wino. I wanie na dole w perystylu zawsze zim trzymalimy te ranne albo osabione sarenki, powiedziaem do niego, ktre myliwi wyszukiwali dla nas i przynosili do Wolfsegg. Domek myliwski znajduje si przed tak zwan dziecic willa, ale za pawilonem ogrodowym, powiedziaem do Gambettiego. Z lotu ptaka Wolfsegg przedstawia si nastpujco: wysoko i stromo nad miejscowoci budynek gwny, przed ktrym na przestrzeni okoo stu pidziesiciu lub stu siedemdziesiciu metrw w kierunku wschodnim rozciga si sabo zarysowanym owalem tak zwany park, sigajc a do muru z wyomem, jaki stanowi wysoka brama z kamieni ciosowych, przez ktr wjedaj samochody gospodarcze, natomiast z prawej strony muru stoi, dobudowana do niego, oraneria, Gambetti, powiedziaem, a naprzeciw jest, by tak rzec, lewe skrzydo folwarku, ktry, zaprojektowany w ksztacie podkowy, ma z pewnoci, z grubsza biorc, dwiecie pidziesit metrw dugoci. Z tyu, dokadnie w kierunku wschodnim, znajduje si pawilon-ogrodowy, a za nim domek myliwski, natomiast jeszcze kawaek dalej nasza ulubiona tak zwana dziecica willa. T tak zwan dziecic will zbudowano rwno dwiecie lat temu w stylu willi florenckich, jakie jeszcze dzisiaj stoj na trasie do Fiesole, naturalnie nie jest a tak okazaa, powiedziaem do Gambettiego, ale niezwyka jak na okolice Grnej Austrii. Nie mona jednak powiedzie, e nie pasuje do tego krajobrazu, wrcz przeciwnie, jest, prawd mwic, bardziej urocza ni wszystko inne w naszym krajobrazie. Brzmi to absolutnie osobliwie, ale zostaa zbudowana dla dzieci. Mieci si w niej teatrzyk lalkowy, w ktrym zawsze odbyway si przygotowywane przez nie przedstawienia. Dramaciki, krciutkie komedie, wesoe sztuki, jakich pisanie atwo dzieciom przychodzi, ze smutnym zakoczeniem, ktre, gdy si bliej przyjrze, wcale nie jest a takie smutne. Naturalnie sztuki pisane wierszem. W dziecicej willi przechowuje si setki kostiumw z tego dziecicego teatrzyku. Dzisiaj dziecica willa jest zamknita, sdz, e od wielu lat nikt ju do niej nie zaglda. Wiele okien jest wybitych, prawdopodobnie przez miejscow dzieciarni, powiedziaem do Gambettiego, ale dach jeszcze nie przecieka, Gambetti. Wanie dziecic will chciaem zawsze urzdzi, powiedziaem do Gambettiego, ale moja rodzina nigdy nie dopucia do tego, eby wydawa pienidze na tak bzdur. Moje rodzestwo i ja bawilimy si tam jeszcze do czsto w teatr, pki wreszcie nam tego nie zabroniono, poniewa mielimy si wicej uczy a mniej bawi w teatr. Szkoda, powiedziaem do Gambettiego, e dziecica willa jest martw budowl, wanie

dziecica willa, najpikniejsza budowla w caej tej krainie, jak okiem sign; ma tyle uroku, nie wyobraa pan sobie tego, Gambetti, w okolicy, ktra nie obfituje w takie sympatyczne budowle, w takie ujmujce domy, w radosn architektur. By moe kiedy uda mi si jednak przekona moj rodzin, powiedziaem do Gambettiego, do ponownego otwarcia wanie dziecicej willi, odnowienia jej, urzdzenia i dokonania otwarcia przedstawieniem komediowym zagranym przez miejscowe dzieciaki. Sprawioby mi to ogromn rado, powiedziaem do Gambettiego, spektakl zagrany przez miejscowe dzieciaki, w kostiumach sprzed stuleci, tak kolorowych, tak fantazyjnych, Gambetti, tak wysoce artystycznych, prawd mwic, poetyckich. Ale jak zwykle, powiedziaem do Gambettiego, prawdziw poezj lekceway si bardziej ni cokolwiek innego na wiecie. Jakby prawdziwa poezja na nic nikomu nie bya potrzebna. Zamknita i doprowadzona do upadku dziecica willa jest absolutnie smutnym, cho interesujcym rozdziaem naszej wolfseggskiej historii, powiedziaem do Gambettiego, moe w ogle najsmutniejszym ze wszystkich. owczy nigdy nie byli moimi przyjacimi, powiedziaem do Gambettiego, do domku myliwskiego zachodziem bardzo niechtnie, podczas gdy mj brat uwielbia tam przebywa. Podobnie jak dla ojca, tak i dla mego brata polowania stay si od najmodszych lat ycia jedyn prawdziw namitnoci. Dzisiaj, powiedziaem do Gambettiego, mj brat chodzi na polowania, kiedy tylko moe, kilka razy do roku odbywaj si te w Wolfsegg due spotkania owieckie, na ktrych jaw ostatnich latach w ogle si nie pojawiaem, do Wolfsegg przybywaj wtedy wszyscy moliwi tak zwani prominenci z caej Europy, powiedziaem do Gambettiego, przez wiele dni sycha wwczas w Wolfsegg rne jzyki, przede wszystkim hiszpaski, gdy przyjedaj nasi hiszpascy krewni z Bilbao i z Kadyksu. Do tych spotka dochodzi ju od dawna z inicjatywy ojca, ktry nie pozwoli, by nasza matka go ich pozbawia, s one, jak si o nich mwi, prastar tradycj w Wolfsegg. Wtedy wszystkie pokoje s zamieszkane, powiedziaem do Gambettiego, rwnie te najbardziej ponure, a take te najzimniejsze. Przy tej okazji goci w Wolfsegg rwnie wielu Wochw, oprnia si wwczas spiarnie, powiedziaem do Gambettiego, otwiera cae tuziny sojw z marmolad i podaje nawet najrozmaitsze saatki i kompoty. Domek myliwski jest najbardziej ulubionym miejscem mojego brata, ktry zaszywa si tam, by sporzdza wolfseggskie bilanse, caa ksigowo znajduje si w domku myliwskim. Ja nigdy nie miaem upodobania do trofew myliwskich, powiedziaem do Gambettiego, kult trofew myliwskich zawsze by mi wstrtny, same polowania odrzucaem psychicznie i brzydziem si nimi, chocia jestem przekonany o ich absolutnej niezbdnoci. Mj brat, kiedy tylko jedzi do Polski, gdzie bierze udzia w polowaniach, a nawet do Rosji, ogarnity t swoj pasj, nie lka si bynajmniej panujcych tam tak zwanych systemw komunistycznych. Nie auje pienidzy na polowania. Z jednej strony jest pasjonatem eglarstwa, z drugiej pasjonatem polowa. I nigdy nie widzi si go w innym ubraniu, powiedziaem do Gambettiego, jak tylko w stroju myliwskim, ktry na ziemi austriackiej ju dawno sta si niejako strojem narodowym. Poniewa jest taki praktyczny, powiedziaem do Gambettiego, wszyscy paraduj w strojach myliwskich, ludzie najrniejszych stanw, take niemajcy nic wsplnego z polowaniami, paradujcych wszdzie w zieleni i szaroci, i czasem wydaje si, e cay nard austriacki jest narodem samych myliwych, nawet po ulicach Wiednia ludzie tysicami chodz w strojach myliwskich. Mona odnie wraenie, i dza polowa owadna rwnie mieszczuchami, jak bowiem inaczej wyjani, e wszdzie wida ludzi paradujcych w strojach myliwskich, rwnie tam, gdzie wyglda to wycznie miesznie, groteskowo i perwersyjnie. Domek myliwski zbudowano dopiero pod koniec dziewitnastego wieku w miejsce poprzedniego, spalonego podczas poaru. Jeden z moich pradziadw urzdzi tam kiedy szczeglnego rodzaju bibliotek, niech pan sobie wyobrazi, powiedziaem do Gambettiego, byaby to, by tak rzec, szsta biblioteka w Wolfsegg, pomylana pocztkowo wycznie jako biblioteka myliwska, ktr jednak pniej poszerzono, zamieniajc j na bibliotek ogln. Dawniej znajdowaem tam najbardziej niewiarygodne skarby, powiedziaem do Gambettiego, bya ona stworzona dla kogo, kto naprawd bez reszty i przez nikogo nie niepokojony chcia si powici ksikom, odda si im w najbardziej idealny sposb. Do domku myliwskiego nikt nie przychodzi, nie trzeba obawia si intruzw, jest peen powietrza, ciepa, na cianach wisz najpikniejsze egzemplarze starych, namalowanych z najwikszym smakiem artystycznym obrazw na szkle, stworzonych przede wszystkim w XVII wieku, pokolorowana przez jedn z moich prababek kronika wiata Schedela ley tam na pochodzcym ze Styrii biurku w stylu jzefiskim z cik pyt z marmuru kararyjskiego gruboci dwudziestu centymetrw, unikat, powiedziaem do Gambettiego, jaki rzadko kiedy mona spotka na pnoc od Alp. Na tym biurku, na tej marmurowej pycie, najidealniej przenosi mu si wasne myli na papier, powtarza zawsze wuj Georg, i na tej te pycie zacz pisa to, co sam nazwa swoj Antyautobiografi, kilkusetstronicowy rkopis, ktrego pisanie kontynuowa przez ponad dwadziecia lat w Cannes, a w ktrym odnotowa wszystko, co uwaa za godne odnotowania. Po jego mierci nikt z nas jednak nie odnalaz tego rkopisu i tylko co tam przebkiwano, e sam wuj Georg spali go na krtko przed mierci, gdy jeszcze dwa tygodnie wczeniej dokona w nim zapisu, co wiemy z relacji otaczajcych go ludzi, zapisu dotyczcego Wolfsegg. Zacny Jean na wasne oczy widzia ten zapis dotyczcy Wolfsegg, ale nie potrafi powtrzy, jak on brzmia, by podobno krtki i zwizy. Jak znam wuja Georga, mg napisa wycznie jakie kategoryczne zdanie, ktre najprawdopodobniej miertelnie przerazioby moj rodzin. By moe, powiedziaem do Gambettiego, zacny Jean osobicie ukry gdzie ten rkopis, nie mona jednak wykluczy, e zniszczya go moja matka, miaa bowiem dostp do gabinetu wuja Georga, dopki ten gabinet nie zosta jeszcze

na nic zamieniony, rkopis lea zawsze w szufladzie biurka, a dwa dni po tym, gdy matka bya w gabinecie wuja Georga, manuskrypt, niewtpliwie interesujca antyautobiografia wuja Georga, znikn i nie mona go byo nigdzie znale. Prawdopodobnie matka zostaa przedstawiona w tej antyautobiografii jak najgorzej, tote mona si po niej spodziewa, e przez pewien czas, udajc pogron w aobie, zamykaa si w pokoju wuja Georga i czytaa t antyautobiografi, a pniej jak raona gromem najprawdopodobniej rozprawia si krtko z tym wrcz jej szkodzcym rkopisem. Bo przecie wuj Georg przez cae swoje ycie obarcza moj matk odpowiedzialnoci za wszystko. Co chwila powtarza, twoja matka to nieszczcie dla Wolfsegg. Mona przypuszcza, e umieci to zdanie rwnie w swojej Antyautobiografii. Pyta z marmuru kararyjskiego na jzefiskim biurku ze Styrii jest zawsze zimna, lodowato zimna, powiedziaem do Gambettiego, niezalenie od tego, jak wysoka lub jak niska temperatura panuje na zewntrz, nawet w peni lata, gdy wszyscy jcz z powodu upau, pyta z marmuru kararyjskiego jest niezmiennie lodowata. Na tej lodowato zimnej pycie wuj Georg notowa swoje koncepty, w ogle, powtarza zawsze, przy tej zimnej pycie z marmuru najlepiej si myli. Ja sam w ostatnich latach, kiedy to wprawdzie nadal mieszkaem w Wolfsegg, ale ju przez cay czas, wiadomie bd nie, egnaem si z nim, by tak rzec, na zawsze, powiedziaem do Gambettiego, napisaem na tej pycie z marmuru kararyjskiego par rzeczy, ktre wydaway mi si godne odnotowania, wwczas, powiedziaem do Gambettiego, byy to filozoficzne rozwaania, ktre jednak do niczego nie prowadziy i ktre to zapiski pniej znowu zniszczyem, jak wiele innych. Nad zimna, prawie lodowato zimn pyt z kamienia myli si absolutnie najlepiej, powiedziaem do Gambettiego, najlepiej si te na niej pisze. Unikat, powiedziaem do Gambettiego, co absolutnie wyjtkowego, ta pyta z marmuru kararyjskiego. To przecie ona sprawiaa, e od czasu do czasu wabi mnie domek myliwski, w innych sytuacjach, jak si rzeko, nie wchodziem do niego, a ju na pewno nie wtedy, gdy odbyway si polowania. owczy byli przyjacimi mojego brata, nie moimi, ja miaem swoich ogrodnikw. W pawilonie ogrodowym przebywaem czsto, nieomal codziennie. Gdy zachodziem do pawilonu ogrodowego, szedem do ludu, powiedziaem do Gambettiego, a lud kochaem. Tskniem do niego i nigdzie nie czuem si szczliwszy. Kochaem zwykych ludzi, ich prosty sposb bycia. Gdy ich odwiedzaem, traktowali mnie jak swoje roliny, rwnie z mioci. Mieli zrozumienie dla moich zmartwie i kopotw, dokadnie takie zrozumienie, jakiego nigdy nie okazywali mi owczy, ktrzy zawsze mieli na podordziu tylko te swoje wielkopaskie sentencje, sdzili, e mnie, jako cakiem maemu dziecku, musz opowiada wycznie swoje pikantne dowcipy, e mog mnie rozbawi podawanymi nad gowami butelkami wdki, mimo i tym odraajcym sposobem zachowania wpdzali mnie tylko w poczucie niepewnoci i smutku, jeszcze wiksze ni ju odczuwane, w przeciwiestwie do ogrodnikw, ktrzy, bez zbdnych sw, rozumieli mnie i w kadym przypadku potrafili mi pomc. owczy ju z daleka atakowali mnie zawsze tym swoim chepliwym, aroganckim sposobem bycia, tymi swoimi gonymi, zapijaczonymi gosami, ogrodnicy za mieli w sobie wraliwo, ktra mnie uspokajaa. Gdy byem bardziej nieszczliwy, ni to si wydawao do zniesienia, gdy byem w skrajnej potrzebie, szedem do ogrodnikw, powiedziaem do Gambettiego, nie do owczych. W Wolfsegg stay zawsze naprzeciw siebie dwa obozy, obz owczych i obz ogrodnikw. Cae wieki wytrzymywali obok siebie, co z pewnoci nie byo atwe, Czy to nie ciekawe, powiedziaem do Gambettiego, e raz po raz zabija si jaki owczy, naturalnie strzelajc do siebie, a ogrodnik nigdy. owczy z Wolfsegg maj na swoim koncie wiele samobjstw, ogrodnicy ani jednego. Co kilka lat jaki owczy z Wolfsegg strzela do siebie i trzeba szuka nowego. owczy nie doywaj te nigdy sdziwego wieku, bardzo wczenie dziadziej, powiedziaem do Gambettiego, i zapijaj si. Ogrodnicy w Wolfsegg zawsze doywali sdziwego wieku. Nierzadko jaki ogrodnik dociga do dziewidziesitki, owczy natomiast odchodz ze suby przewanie w wieku pidziesiciu lat, niezdolni do dalszej pracy. Skadajc si do strzau, dr i ju okoo czterdziestki maj zaburzenia rwnowagi. Przez wikszo czasu mona ich spotka we wsi, gdzie przesiaduj w gospodach z odbezpieczon broni pod rk i tonem starych wyjadaczy wygaszaj swoje polityczne komentarze, co bardzo czsto prowadzi do bjek, a te naturalnie, jak zawsze na wsi, przeradzaj si w ogln bijatyk, ktrej konsekwencj s ranni, a nawet ofiary miertelne. owczy zawsze byli krzykaczami i wichrzycielami. Jeli co im nie odpowiadao, po prostu przy pierwszej sposobnoci odpalali z dubeltwek, bronic si pniej przed sdem, e zastrzelonego przez siebie czowieka wzili za okaz dzikiego zwierza. Ksigi procesowe Austrii pene s opisw takich wypadkw podczas polowa, ktre dla sprawcy koczyy si przewanie upomnieniem w myl zasady zastrzelony przez myliwego jest sam sobie winien. owczy byli te zawsze fanatykami, powiedziaem do Gambettiego, naprawd bez trudu mona udowodni, e sprawcami nieszcz tego wiata w ogromnej mierze s myliwi, wszyscy dyktatorzy byli zapalonymi myliwymi, oddaliby wszystko za polowanie, za polowanie zabiliby wasny nard, co przecie nieraz widzielimy. Myliwymi byli faszyci, myliwymi byli narodowi socjalici, powiedziaem do Gambettiego. W czasach nazizmu tam na dole we wsi ostatnie sowo naleao do naszych owczych i to oni w kocu, by tak rzec, wymusili na moim ojcu przystanie do narodowego socjalizmu. To oni, gdy nasta narodowy socjalizm, byli silniejsi, mj ojciec by sabeuszem, ktry musia im ulec. W ten to prosty sposb Wolfsegg stao si, za porednictwem owczych narodowosocjalistyczne. Mj ojciec zosta nazist pod presj, musi pan wiedzie, Gambetti, podjudzany naturalnie przez moj matk, ktra podczas wszystkich lat panowania nazizmu bya, o czym musi pan wiedzie, histeryczn nazistk. Niemieck kobiet, jak sama siebie nazywaa. W rocznic urodzin Hitlera regularnie wywieszano w Wolfsegg flag

nazistowsk, powiedziaem do Gambettiego, co byo niesmaczne. Przecie wuj Georg gwnie dlatego wyjecha z Wolfsegg, e nie chcia tolerowa narodowego socjalizmu, ktry rozpycha si tam z ca si, nie chcia i nie mg. Wyjecha do Cannes, pniej na jaki czas do Marsylii i tam prowadzi dziaalno przeciw Niemcom. Tego moja rodzina najbardziej nie moga mu wybaczy. W kocu ojciec by w rzeczywistoci nazist nie tylko wskutek wywartej na niego presji, lecz take nazist z przekonania, a matka wrcz fanatyczk nazizmu. Ten czas, ktry wtedy przeyo Wolfsegg, jest najobrzydliwszy, powiedziaem do Gambettiego, poniajcy Wolfsegg, zabjczy dla Wolfsegg, czas, ktrego nigdy nie wolno przemilcza ani tuszowa, gdy taka bya prawda. Jeli panu powiem, e ojciec tylko dlatego, i zadaa tego matka, zaprasza do Wolfsegg nazistowskich bonzw, to jeszcze dzisiaj na myl o tym ciarki przebiegaj mi po krzyu. e na dziedzicu ustawiaa si w szeregu tak zwana miejscowa jednostka SA i ryczaa Hejl Hitler! Niewtpliwie ojciec cign zyski z nazistw. A kiedy odeszli, nikt go nie tkn, absolutnie nikt. Jakby nigdy nic pozosta rwnie po wojnie panem dla okolicznej ludnoci. Dziecic will oddawa nazistom do dyspozycji, o ile wiem, cakiem dobrowolnie, matka wcale nie musiaa go do tego zachca. Czonkowie Hitlerjugend majsterkowali w dziecicej willi, tam te uczyli si tych swoich tpych nazistowskich pieni. Jak rok dugi powiewaa przed dziecic will flaga ze swastyk, a pewnego dnia, na kilka godzin przed wkroczeniem Amerykanw, matka cigna j, cakiem sflacza i postrzpion. W trakcie cigania tej swastyki nadwerya sobie kark, powiedziaem do Gambettiego, i od tej pory miaa swego rodzaju chroniczny reumatyzm szyi. Zreszt potem z dziesitkw wolfseggskich flag ze swastyk uszyto fartuchy robocze dla ogrodnikw i kucharek, a matka osobicie ufarbowaa je na granatowo. Ojciec, na jej polecenie, powiedziaem do Gambettiego, wstpi do partii i od tego czasu nosi odznak partyjn, bez najmniejszego poczucia wstydu, musz powiedzie, cakiem jawnie, przy kadej okazji. Do dzisiaj ma surduty, w ktrych jest dziurka, powstaa wanie od noszenia odznaki partyjnej. Gdy wuj Georg by po raz ostatni w Wolfsegg, przypomnia mojemu ojcu pod koniec sporu, w trakcie ktrego w mniejszym lub wikszym stopniu chodzio o wszystko, co si dzieje na wiecie, przede wszystkim jednak o radziecko-amerykask rwnowag si, e kiedy, i to wcale nie tak krtko, by czonkiem partii. Na to ojciec zerwa si i rozbi o blat stou talerz z zup, po czym wypad z jadalni. Matka rzucia jeszcze w kierunku wuja Georga sowo podlec i podya za swoim mem. W taki to smutny sposb skoczy si ostatni pobyt wuja Georga w Wolfsegg. Ale narodowy socjalizm prawie zawsze, powiedziaem do Gambettiego, prowokowa pod koniec pobytu wuja Georga gwatowne spory w Wolfsegg, zawsze w najohydniejszej formie. Ledwo odeszli nazici, powiedziaem do Gambettiego, moja rodzina rzucia si w ramiona Amerykanw i znowu czerpaa wycznie same korzyci z tego ohydnego aliansu. Czonkowie mojej rodziny zawsze byli oportunistami, ich charaktery mona spokojnie okreli jako nikczemne. Zawsze dostosowywali si do danej sytuacji politycznej i kada metoda cignicia korzyci ze zwizkw z kadym dowolnym reymem bya dobra. Zawsze trzymali ze znajdujcymi si akurat u wadzy i jako rodowici Austriacy opanowali sztuk oportunizmu jak adn inn, politycznie nigdy nie ponieli klski. Ich brakowi charakteru, musz powiedzie, Wolfsegg zawdzicza to, e do dzisiaj zostao oszczdzone, mam na myli majtek, budynki i nalec do tego majtku ziemi, aden wrg nigdy go nie ostrzeliwa ani nie spali. To wprost nieprawdopodobne, e Wolfsegg w latach panowania nazistw byo zarwno ostoj narodowego socjalizmu, jak i ostoj katolicyzmu. Arcybiskupi i gauleiterzy wymieniali si tu w weekendy, przekazujc sobie klamk z rki do rki. W tym czasie wszystko to reyserowaa moja matka i owczy, ktrzy dzisiaj te s wycznie nazistami, podobnie jak matka, w gbi duszy cakiem nietknita dziki swojej katolickiej obudzie, jest w caej okazaoci narodow socjalistk. Narodowy socjalizm zawsze by jej ideaem, tak samo jak dla co najmniej dziewidziesiciu procent pozostaych kobiet austriackich, powiedziaem do Gambettiego. Tak wic domek myliwski sta zawsze po stronie mojej matki, powiedziaem do Gambettiego. Nasz ojciec przez cae ycie by dla matki zaledwie organem wykonawczym, by wyrazi to jzykiem narodowego socjalizmu, Gambetti. Gupi facet, to jej wasne sowa, ktry nic z tego wszystkiego nie rozumie i powinien jedynie jej si sucha. T dygresj wywoao we mnie wspomnienie domku myliwskiego, powiedziaem do Gambettiego. Ju sama nazwa domek myliwski przywodzi mi na pami epok narodowego socjalizmu. O tym domku myliwskim, ktry jako dziecku wydawa mi si zawsze niesamowity, mgbym opowiedzie jeszcze wiele innych rzeczy, powiedziaem do Gambettiego, na przykad opowiedzie panu o morderstwach majcych zwizek z domkiem myliwskim i narodowym socjalizmem, ale na to w tym, oglnie rzecz biorc, bogim nastroju nie mam teraz ochoty. Pewnego dnia jednak, powiedziaem do Gambettiego, zabior si do opisania tego wszystkiego, co w zwizku z Wolfsegg nie daje mi spokoju, tego wszystkiego, co dotyczy Wolfsegg. Nie daje mi to spokoju od kilkudziesiciu lat. Prawd mwic, przeladuje mnie w dzie i w nocy. Poniewa moja rodzina nie ma ani zamiaru, ani umiejtnoci opisania Wolfsegg takim, jakie jest i jakim zawsze byo, jasne jest, e zadanie to przypada mnie. Chc przynajmniej, powiedziaem do Gambettiego, podj prb opisania Wolfsegg takim, jak ja je widz, kady bowiem moe opisywa wycznie to, co sam widzi, jakie jemu to co si wydaje, nie inaczej. I nawet gdybym musia sobie powiedzie, e widz jedynie straszne Wolfsegg ze strasznymi ludmi, nie wolno by mi byo powstrzyma si od spisania stosownej dokumentacji. Jestem pewien, i wujowi Georgowi, kiedy pracowa nad swoj antyautobiografi, przywieca podobny zamys. Poniewa jednak autobiografia wuja Georga ju nie istnieje, ja mam wrcz obowizek przyjrze si Wolfsegg bezwzgldnie i zrelacjonowa swoje bezwzgldne obserwacje. Kiedy, jeli nie teraz, gdy

jeszcze mog to zrobi i mam do tego gow, powiedziaem do Gambettiego, tutaj, w Rzymie, zachowujc dystans dziki odlegoci, co moe by tylko niezwykle poyteczne dla takiego zamysu. Tutaj, gdzie mam spokj w domu na Plazza Minerva, gdzie w gruncie rzeczy nikt mi nie przeszkadza w niemal idealnym dla napisania takiej relacji Centrum wspczesnego wiata. Ju od lat nosz si z pomysem napisania tej relacji o Wolfsegg, o wolfseggskich ludziach, o wolfseggskich stosunkach, o nieszczciu tych ludzi, o ich nikczemnoci, maoci i braku charakteru, o wszystkim, co mi przedstawiali, i co, pki yj, w mniejszym lub wikszym stopniu spdza mi przez cae noce sen z powiek oraz rujnuje mnie, jeli mam powiedzie prawd, Gambetti. Sprbuj pokaza moj rodzin tak, jaka jest, nawet jeli koniec kocw zostanie opisana tylko tak, jak ja j widziaem i jak ja j widz. A poniewa do tej pory nie napisa o niej nikt poza wujem Georgiem, ktrego antyautobiografia zostaa jednak zniszczona, musz to zrobi ja, Gambetti. Trudno polega zawsze tylko na tym samym, jak zacz tak relacj, skd zaczerpn pierwsze prawdziwie uyteczne zdanie do takiego opisu, to najpierwsze zdanie. Prawd mwic, Gambetti, ju bardzo czsto zaczynaem t relacj, ale cigle ponosiem klsk przy pierwszym zdaniu. Zawsze potem odkadaem to na bok i apaem si za gow, mylc, e chyba jestem szalecem, skoro w ogle zrodzia si we mnie ch napisania takiej relacji o Wolfsegg, gdy tylko szaleniec moe si podejmowa takiej relacji. Komu zreszt miaaby si przyda? Powtarzaem to sobie za kadym razem i zawsze dochodziem do wniosku, e taka relacja nikomu si nie przyda. Bez przerwy jednak towarzyszya mi wiadomo, w ostatnim czasie nawet coraz wiksza, e musz t relacj napisa, e nie mog wzbrania si przed napisaniem takiej relacji o Wolfsegg, bez wzgldu na to, co mam przeciwko niemu, pewnego dnia bd to musia zrobi. Tego da ode mnie mj umys. Mj umys za sta si umysem nieprzejednanym przede wszystkim wobec siebie. Najbardziej nieubaganym, powiedziaem do Gambettiego. A wie pan, powiedziaem do Gambettiego, zostao mi ju bardzo niewiele czasu, jeli niebawem nie zaczn pisa tej relacji, moe by za pno. Nie wiem, ale czuj to, powiedziaem do Gambettiego, e nie mam ju wiele czasu. A taka relacja wymaga jednak, eby kto, kto j pisze, zajmowa si ni latami, moe nawet nie tylko przez kilka lat, ale i duej, powiedziaem do Gambettiego. Nie wystarczy jej naszkicowa, powiedziaem do Gambettiego. Jedyne, co ostatecznie mam w gowie, powiedziaem do Gambettiego, to tytu Wymazywanie, gdy moja relacja bdzie suya wycznie temu, by to, co w niej opisane, wymaza, ostatecznie skaza na zagad wszystko, co rozumiem przez Wolfsegg, i wszystko, czym jest Wolfsegg, rozumie pan, Gambetti, rozumie mnie pan, naprawd i rzeczywicie wszystko. Po spisaniu tej relacji wszystko, czym jest Wolfsegg, musi zosta wymazane, zgadzone. Moja relacja bdzie wycznie wymazywaniem, powiedziaem do Gambettiego. Moja relacja cakiem po prostu wymae, zgadzi Wolfsegg. Prawie do jedenastej siedziaem wtedy z Gambettim na Piazza del Popolo, powiedziaem do siebie, patrzc na fotografie lece na biurku. Wszyscy nosimy ze sob swoje Wolfsegg i mamy ochot wymaza je dla wasnego ocalenia, wymaza poprzez zapisanie i zgadzenie. Jednake przez wikszo danego nam czasu nie mamy siy na takie wymazywanie. By moe wanie teraz nadszed ten moment. Jestem we waciwym wieku, powiedziaem do Gambettiego, w idealnym wieku, aby przystpi do takiego przedsiwzicia. Moje mieszkanie na Piazza Minerva, powiedziaem do Gambettiego, na poy zaciemnione, a wic zasony nieomal cakowicie zacignite, bym mg mie cakowity spokj, ochron przed rzymskim wiatem? i zacz prac. Co mi przeszkadza, powiedziaem do Gambettiego, rozpocz j natychmiast? Zaraz potem jednak znowu: sdzimy, e moemy zacz takie przedsiwzicie, a mimo to nie jestemy gotowi si go podj, wszystko sprzysiga si zawsze przeciw nam i przeciw takiemu przedsiwziciu, tak wic cigle z nim zwlekamy i nigdy go nie podejmujemy, wskutek czego nie zapisujemy wielu wytworw ducha, ktre powinnimy zapisa, pozostaje tyle zapiskw, gromadzonych przez cay czas, latami, dziesitkami lat nosimy je w gowach, we wasnych gowach. Wytaczamy wszystkie moliwe argumenty, eby nie musie zacz takiej pracy, wygrzebujemy wszystkie moliwe wymwki, przywoujemy wszystkie moliwe duchy, ktre mog by wycznie zymi duchami, eby tylko nie musie zaczyna, mimo i powinnimy zacz. Tragedi kogo, kto chce co napisa, jest to, e cigle przywouje co, co przeszkadza mu w pisaniu, powiedziaem do Gambettiego, tragedi, ktra jest zarazem perfekcyjn i perfidn komedi. A przecie powinna istnie moliwo napisania jeli nie doskonaej, to jednak wanej pracy o Wolfsegg, o tym Wolfsegg, o ktrym ju tyle panu opowiedziaem, Gambetti, ktre zawsze tyle dla mnie znaczyo i prawdopodobnie jest w moim yciu waniejsze ni wszystko inne. Nie wystarczy, e sporzdzimy notatki o wszystkim, co dla nas wane, by moe, nawet najwaniejsze, powiedziaem do Gambettiego, o caym skomplikowaniu wasnego pochodzenia, e zapiszemy tyle i tyle setek albo tysicy kartek powiconych tej tematyce, ktra jest nasz dozgonn tematyk, niewtpliwie i naprawd mamy obowizek zda wiksz, by nie powiedzie, wielk relacj o tym, z czego w kocu powstalimy, z czego zostalimy zrobieni i co przez cay czas naszego istnienia odciska na nas swoje pitno. Moemy przez wiele lat odczuwa strach, moemy lka si takiego niemal nadludzkiego wysiku, wreszcie jednak musimy si zabra do tego zadania i je wykona. Po co mi ta caa rzymska atmosfera, po co mieszkanie na Piazza Minerva, jeli nie w tym celu, powiedziaem do Gambettiego. Ale prawdopodobnie nazbyt czsto ju o tym rozmylaem, a to niewtpliwie coraz mniej sprzyja takiemu zamysowi; nazw t relacj Wymazywanie, powiedziaem do Gambettiego, gdy naprawd wszystko w niej wyma, ska na zagad, wszystko, co opisz w tej relacji, zostanie wymazane, zgadzone, zostanie dziki niej wymazana caa moja rodzina, zostanie wymazany jej czas, Wolfsegg zostanie dziki tej relacji wymazane

na mj wasny sposb, Gambetti. Jestem to winien take wujowi Georgowi, powiedziaem do Gambettiego. Podobnie jak Cannes umoliwio mu, powiedziaem do Gambettiego, opisanie Wolfsegg, podobnie te Rzym musi to umoliwi mnie, z jeszcze wiksz niezalenoci i nieprzejednaniem. Rzym, powiedziaem do Gambettiego, to idealne miejsce na dokonanie takiego wymazania, takiego zgadzenia, jakie mam na myli. Albowiem Rzym nie jest starym, prastarym centrum minionych dziejw wiata, jest on, co, jeli uwanie si przyjrze, widzimy i czujemy kadego dnia i o kadej godzinie, centrum wspczesnego wiata, powiedziaem do Gambettiego, centrum wspczesnego wiata nie jest Nowy Jork, nie jest nim rwnie Pary ani Londyn, ani Tokio, ani Pekin, ani Moskwa, jak to wszdzie czytamy i syszymy, nie, jest nim Rzym, dzisiaj znowu jest nim Rzym, nie umiem tego udowodni, w kadym razie nie w tej chwili i w kadym razie nie swoimi sowami, ale czuj to. Nie uwierzy pan, powiedziaem do Gambettiego, lecz na Piazza Minerva staem si nowym czowiekiem. Dopiero tutaj na powrt odnalazem siebie, po tym, gdy przez tyle lat zatracaem si we wszystkich innych moliwych miejscach, tracc siebie, czyli wszystko, czym jestem. I przez tyle lat nie wierzyem ju w jakiekolwiek ocalenie, nieustannie widziaem swoj zagad, swj wasny kres, to, jak schodz, Gambetti, powoli, przez dugie lata widziaem tylko wszdzie, jak id na zatracenie i jak schodz z tego wiata, a mj kres jest nie do powstrzymania, gdy wszystko we mnie naprawd stracio jakiekolwiek znaczenie. Ani w Paryu, ani w Lizbonie nie znalazem tego, czego przez tyle lat szukaem, nowego punktu zaczepienia, nowego pocztku. Znalazem go w Rzymie. A przecie niczego si po Rzymie nie spodziewaem, mylaem zawsze, e bdzie dobry zaledwie na kilkutygodniow zabaw, na nic wicej. Co najwyej na trwajc kilka miesicy rozrywk, na nic wicej. To zreszt, e z Lizbony, ktr kocham, pojechaem w kocu do Rzymu, byo pomysem wuja Georga; Lizbona, chocia wspaniaa, powiedzia wuj Georg, jest jednak miastem prowincjonalnym, Rzym natomiast to metropolia, tak zwana metropolia, powiedzia, poprawiajc si, przyjechaem wic do Rzymu tylko po to, by odwlec dokonujcy si we mnie niepowstrzymanie upadek, prawie bez nadziei na ocalenie. I wtedy okazao si, e decyzja o przyjedzie do Rzymu przyniosa mi odnowienie ycia, by tak rzec, zwrot duchowy. Nagle odetchnem. Gone, straszliwie gone i cuchnce miasto, mylaem z pocztku, Gambetti, natychmiast jednak zauwayem, e waciwie jest ono dla mnie jedyne, nieodzowne, ocalajce. W Rzymie, co ju od wielu lat nie byo w moim przypadku moliwe, zaczem na nowo robi notatki, w ogle na powrt snu myli o wszystkim, nie tylko myli wice si z kresem mojego wasnego ycia. Myli o wszystkim, absolutnie o wszystkim, Gambetti. Naraz zaczem si znowu wszystkim interesowa, nawet sytuacj polityczn, ktr nie interesowaem si przez cae lata. Wszystkimi tak zwanymi przedmiotami sztuki. Ludmi, Gambetti, gdy, prawd mwic, przez wiele lat nie interesowaem si ju nawet ludmi, ludzie byli dla mnie wycznie uciliwi, ale nie budzili najmniejszego zaciekawienia. Po raz pierwszy po wielu latach znw poszedem w Rzymie do teatru. Do opery, Gambetti, ktrej przez wiele lat unikaem jak dumy. I ponownie zaczem czyta, bo caymi latami nie czytaem ju nic oprcz gazet; ksiki, Gambetti, prawdziwe ksiki, nie tylko gazety codzienne, ktrymi, caym tym gwnem, napychaem si dzie w dzie w jednym jedynym celu, eby nie zanudzi si na mier, gdy caymi latami, Gambetti, powiedziaem, nudziem si prawie miertelnie. Wszystko to musiao mnie nudzi, nie znajdowaem dla siebie adnych rozrywek, a wic ich nie miaem. Wszystkiego unikaem, ludzi, rzeczy, a wreszcie nawet wieego powietrza, czego skutkiem okazao si moje fizyczne zmarnienie, naprawd chorowaem, wic chodziem jedynie do lekarzy, tylko do nich chodziem, do nikogo innego, moje wyczne towarzystwo stanowili lekarze, z ktrymi rozmawiaem wycznie o chorobach, naturalnie przewanie o swoich wasnych, niezdefiniowanych, o swoich wasnych nieuleczalnych, jak oni wszyscy mwili, o swoich wasnych miertelnych, a co moe by straszliwszego od rozmw z lekarzami, ktrzy z reguy s najmniej ciekawymi ludmi na caej kuli ziemskiej, jako e nic ich nie ciekawi. Lekarze to najsmutniejsi rozmwcy, jakich mona sobie wyobrazi, a zarazem najnikczemniejsi, nieustannie bowiem powtarzaj czowiekowi, e zostao mu ju niewiele ycia, i to jakiego okropnego i politowania godnego, niepotrzebnego i perwersyjnego, skupionego wycznie na sobie i na wasnych chorobach, tak e w ogle nie warto go przedua. Zaszywaem si w swoich mieszkaniach w Paryu, Madrycie i Lizbonie, a moj jedyn drog bya droga na poczt po to, by sprawdzi, czy przychodz przekazy pienine z Wolfsegg. To byo tak przygnbiajce, i wreszcie poruszaem si tylko midzy podle niebezpiecznymi i dnymi pienidzy lekarzami a poczt w Lizbonie i Madrycie, przez jaki czas rwnie w Neapolu, powiedziaem do Gambettiego, Neapol jednak le na mnie dziaa, ma bowiem klimat, jakiego nie znosz, i jest absolutnie najgbsz prowincj. Musi mi pan wybaczy, powiedziaem do Gambettiego, e Neapol to dla mnie absolutnie najgbsza prowincja, w ogle nie mog okreli go inaczej, spojrzenie na Wezuwiusz jest dla mnie katastrof, gdy rzucao je ju tyle milionw, a moe nawet miliardw ludzi. Wcigu tych dziesiciu lat poprzedzajcych moje zamieszkanie w Rzymie koncentrowaem si wycznie na samym sobie, wskutek czego zaniedbaem siebie w najbrutalniejszy i najbardziej niewybaczalny sposb. Pozwoliem sobie przede wszystkim na duchowe, ale take fizyczne zmarnienie. Staem si czowiekiem na wskro zmarniaym. Nieustannie chorym, niecierpliwym, nieznonie podejrzliwym, jak nikt poza mn, bybym si prawie udusi przez t cig samoobserwacj i samokontemplacj. Cakiem zapomniaem, i poza moim strasznym wiatem istnieje jeszcze inny, ktry nie jest wycznie straszny. Przede wszystkim za zapomniaem, e istnieje ycie duchowe. Zapomniaem o swoich filozofach, o swoich poetach, o wszystkich twrcach sztuki, Gambetti. W ogle, mog powiedzie,

zapomniaem o swoim umyle, uczepiem si swojego schorowanego ciaa i przez nieustanne czepianie si tego chorego ciaa doprowadziem si prawie do ruiny. Pki nie przyjechaem do Rzymu. Pki mj przyjaciel Zacchi nie wystara mi si o mieszkanie na Piazza Minerva, gdy, jak pan wie, przez pierwszy okres mieszkaem w Hasslerze, nie w Hotel de la Ville, jak wuj Georg, o nie, ja musiaem mieszka w Hasslerze, bo ogarna mnie mania wielkoci. Od razu, w pierwszej chwili spojrzaem z Hasslera ponad Piazza di Spagna na Rzym i gboko odetchnem z uczuciem, e jestem ocalony. Ju si std nie rusz, pomylaem w pierwszym momencie. Staem przy otwartym oknie i mwiem do siebie, jestem tutaj, zostan tutaj, nic mnie std nie wygna. I rachunek zacz mi si zgadza, zostaem w Rzymie i ju z niego nie wyjechaem. Wprawdzie kochaem te wszystkie inne miasta, ale adne nie wywaro na mnie takiego wpywu egzystencjalnego. We wszystkich tych miastach mieszkaem przez duszy lub krtszy czas, ale nigdy nie czuem si w nich u siebie. Do wszystkich tych miast, jak to si zwykle mwi bez zastanowienia, przylgnem caym sercem, adne jednak nie stao si z tego powodu moim miastem. Kocham je wszystkie, zwaszcza Lizbon, Warszaw, Krakw, La Palm, nawet Wiede i Pary, ba, take Londyn i Palermo, ale w adnym z tych miast nie wytrzymabym dzisiaj przez duszy czas. Zostawiem je za sob bez uczucia, e straciem co, co naleao do mnie, wycznie do mnie. Niekiedy pojawiaa si myl, e w Lizbonie mgbym spdzi rwnie wiele lat co w Rzymie, wtedy jednak raz po raz przypomina mi si wuj Georg ze swoimi jake trafnymi sowami o tym, jak sdz, najwspanialszym ze wszystkich miast. Lizbona jest rzeczywicie jeszcze pikniejsza od Rzymu, ale to miasto prowincjonalne. W Lizbonie spdziem najpikniejszy okres mego ycia, jednak przecie nie taki jak w Rzymie, najlepszy. W Lizbonie, jak w adnym innym miecie na wiecie, znajduje si to, co nazywam natur architektury. W Lizbonie to pojcie jest doskonaoci, Gambetti, szkoda, e nigdy nie mia pan sposobnoci by w Lizbonie. Byy to moje najpikniejsze lata, prawdopodobnie take najszczliwsze. Jednak dla mojego umysu, ktry koniec kocw zawsze najbardziej mnie interesowa, Lizbona w ostatecznoci nie bya jednak idealna, gdy tymczasem Rzym okaza si idealny. Rzym to miasto dla umysu, dla umysu staroytnego Rzym by idealnym miastem, dla wspczesnych umysw ponownie jest idealnym miastem, a w chaotycznej sytuacji politycznej, jaka tu dzisiaj panuje, przede wszystkim dla wspczesnych umysw. Inne miasta takie nie s, myl czsto, mylc o idealnym miecie dla umysu; nie jest nim nawet Nowy Jork, a Rzym owszem, cakiem zdecydowanie, z pewnoci. Tu jest wybuchowo, a to mi odpowiada, Gambetti. Wybuchowo, Gambetti, a to kocham. Wtedy pomylaem, e ju bardzo daleko odcignem Gambettiego od jego rodzicw, i zastanowiem si, jak dalece mog i jak dalece wolno mi posun si w tym wzgldzie, to znaczy odciga go od jego rodzicw i ich wiata, a zatem od ich ideaw, w tej samej chwili jednak myl ta wydaa mi si absurdalna, zdenerwowaem si, e taka myl w ogle przemkna mi przez gow, gdy mj stosunek do Gambettiego jest naturalnie stosunkiem odcigajcym go od jego rodzicw i ich ideaw, kiedy, by tak rzec, nauczam go po niemiecku, wciskam do rki Siebenkasa i Proces, udaj, e przybliam mu literatur niemieck, e z biegiem czasu przyswajam mu literatur niemieck, to w rzeczywistoci konsekwentnie odwodz go od jego rodzicw i ich ideaw, pomylaem, zachowuj si tak, jakbym mia prawo odwodzi go od rodzicw i ich ideaw, coraz bardziej oddala od tego koniec kocw przeciwstawnego mi wiata, a zatem robi teraz z Gambettim to, co od dawna, odszedszy z Wolfsegg, robiem ze sob, czyli to, e teraz dla Gambettiego ma by dobre wszystko, co byo dobre dla mnie, odgrywam rol wuja Georga, pomylaem, ktry swoimi mylami i wynurzeniami na temat Wolfsegg wywabi mnie z niego, ze wszystkimi tego konsekwencjami, a Wolfsegg mi po prostu obrzydo, czyli e teraz ja, podobnie jak wuj Georg mnie z Wolfsegg, wywabiam Gambettiego ze wiata jego rodzicw. Ale ja, pomylaem, nie pracowaem wiadomie nad odciganiem Gambettiego od rodzicw, to si stao tak, e pocztkowo nie byem tego wiadom, to si stao, by tak rzec, przy okazji mojego tak zwanego nauczania Gambettiego, samo przez si. Zainteresowanie Gambettiego, ba, fascynacja jest wiksza, gdy mwi mu, jak w moim rozumieniu mona by zmieni wiat, cakowicie i radykalnie go burzc, unicestwiajc wrcz do nicoci, a pniej ponownie stwarzajc go w sposb, jaki wydawaby mi si do zniesienia, jednym sowem jako absolutnie nowy, chocia nie umiem powiedzie, jak by to si miao sta, wiem tylko, e po to, by go na powrt stworzy, trzeba go najpierw doszcztnie unicestwi, gdy bez totalnego unicestwienia nie moe zosta odnowiony, bo to byoby tak, jakbym wcisn Gambettiemu Siebenkasa do rki z prob, eby po zakoczeniu lektury zada mi pytania dotyczce Siebenkasa. Umys Gambettiego wchon ju wiele z mojego umysu, pomylaem, niebawem w umyle Gambettiego bdzie wicej z mojego umysu ni z jego wasnego. Jego rodzice obserwuj ten proces z niezadowoleniem, pomylaem. Wcale zreszt nie jestem przez nich mile widziany, jak to Gambetti przede mn udaje, zapraszaj mnie wprawdzie na kolacje do swojego domu, w gruncie rzeczy jednak posyaj do diaba, ju od lat uwaajc za kogo, kto nie ksztaci, lecz odksztaca ich jedynaka, ktry tymczasem dors i przerasta ich wyobraenia, s przeraeni tym, e koniec kocw spodzili przyszego filozofa i rewolucjonist, co nigdy nie byo ich zamiarem, kogo, kto dy do ich unicestwienia, zamiast doywotnio by od nich bezmylnie zalenym. Win za to zwalaj teraz na mnie, sdzc, e prawdopodobnie jestem nie tylko uwodzicielem ich oczywicie ukochanego syna, lecz take jego niszczycielem i e samo przez si jestem te wskutek tego niszczycielem ich samych, ktrego sprowadzili sobie do domu i jeszcze sono mu za to pac, gdy lekcje, ktre daj Gambettiemu, nie s tanie, ich cena przekracza wszystko, co do tej pory pacili za lekcje Gambettiego, ale rd Gambettich to bogacze, mwi sobie, wic nie musz mie wyrzutw sumienia, e bior

od nich tyle pienidzy, ktrych zreszt nie potrzebuj, bo sam mam ich a nadto. Jeli jednak o to chodzi, rodzice Gambettiego zaledwie czego si domylaj, nie wiedzc nic dokadnego na ten temat. Gambetti jest zreszt wtajemniczony w moj sytuacj finansow, kiedy powiedzia do mnie, gdyby moi rodzice wiedzieli, jaki pan jest bogaty, nie paciliby panu ani grosza, nie pozwoliliby mi na nauk u pana. A tak tkwi w przekonaniu, e szczodry gest mecenasw odgrywa pewn rol w tej ju od dawna niesamowitej ich zdaniem nauce, ze swej strony uciekaj naturalnie w ten mecenat, eby nie myle o tym, i moe nie robi dobrej roboty, lecz niszczycielsk, opacajc moj nauk u pana. Gambetti uwaa jednak, e to cakiem w porzdku, i jego rodzice, by tak rzec, wyrzucaj pienidze w boto, e odcigam go od rodzicw i zaszczepiam w nim ideay, ktre prawdopodobnie kiedy w straszliwy sposb zwrc si przeciwko nim, przeciw wszystkiemu, co ich dotyczy. Nigdy jednak nie widzieli we mnie niefrasobliwego nauczyciela jzyka niemieckiego z Austrii, pomylaem, wszystko bowiem, kim jestem i co robi, jest na to wszake zbyt oczywiste, pomylaem. Zatem nie czyni sobie wyrzutw, e wykorzystujc swoj funkcj, wbijam Gambettiemu do gowy literatur niemieck, a dodatkowo jeszcze wasne idee o zmianie, czyli unicestwieniu wiata. Przecie si nie wkradem ani nie narzuciem, pomylaem, Gambetti przyszed do mnie, idc za propozycj Zacchiego, rodzice Gambettiego wyranie poprosili mnie o to, eby wzi ich syna na lekcje, powiedzieli, e jestem idealnym nauczycielem. Ja sam zreszt uwaam si za idealnego nauczyciela dla Gambettiego. Gambetti za podziela to odczucie. Wszystko, co jego rodzicom z czasem zaczo wydawa si we mnie niesamowite, Gambettiemu jawi si jako nieodzowne, jako samo przez si zrozumiae, Gambetti powtarza raz po raz, e ucz go konsekwentnie i e on sam w gruncie rzeczy traktuje literatur niemieck, na ktr ostatecznie zdecydowa si z przypadku, jedynie jako pretekst do caej reszty, jakiej go ucz, przez co rozumie wycznie moje idee, ktre tymczasem stay si jego wasnymi. Raz po raz musimy wszystko odrzuca, powiedziaem kiedy do Gambettiego na Pincio, raz po raz by przeciw wszystkiemu, aby cakiem po prostu wspdziaa w powszechnym unicestwieniu, jakie mamy na wzgldzie, zniszczy to, co stare, by na koniec mc je cakowicie i zupenie wymaza na rzecz Nowego. Naley poniecha Starego, unicestwi je, chocia ten proces majcy umoliwi zaistnienie Nowego jest moe bardzo bolesny, jakkolwiek nie moemy wiedzie, czym bdzie to Nowe, wiemy jednak, e musi zaistnie, Gambetti, powiedziaem do niego, nie ma drogi powrotnej. Naturalnie mylc w ten sposb, mamy przeciw sobie wszystko, co Stare, a wic mamy przeciw sobie Wszystko, Gambetti, powiedziaem do niego. Nie powinno to jednak unicestwi naszej idei zamienienia Starego na upragnione przez nas Nowe. Wszystkiego poniecha, powiedziaem do Gambettiego, wszystko odrzuci, wszystko ostatecznie wymaza, Gambetti. Patrzc w d na Piazza Minerva, zobaczyem siebie opowiadajcego Gambettiemu o owym nie, w ktrym wraz z koleg ze studiw Eisenbergiem, z Mari i Zacchim znalazem si w ustronnej dolinie Val Gardena. Ten sen, powiedziaem do Gambettiego, przyni mi si co najmniej cztery lub pi lat temu. Byem w tym nie jeszcze cakiem modym czowiekiem, powiedziaem do Gambettiego, moe dwudziestoletnim, Eisenberg w moim wieku, a Maria nieco starsza. Rozgocilimy si w maym, starym pensjonacie o nazwie Pustelnia, szyld tego pensjonatu widz dzisiaj jeszcze tak wyranie jak za pierwszym razem, powiedziaem do Gambettiego. Bardzo czsto przypominaem sobie ten sen i za kadym razem usiowaem coraz gbiej w niego wnikn, teraz za z jeszcze wiksz si woli ni kiedykolwiek przedtem, gdy trzymajc w rkach telegram, chciaem wszelkimi sposobami oderwa od niego myli, tote w sen wyda mi si najkorzystniejszym sposobem oderwania si od tego niewtpliwie strasznego telegramu, nie umiem powiedzie, wskutek czego wrciem znw myl do tego snu, prawdopodobnie jednak wskutek spostrzeenia Gambettiego, jakie ten zrobi zaledwie na dwie czy trzy godziny przed nadejciem telegramu, tak zwan uwag na marginesie, w ktrej jednak pojawio si sowo Alpy Gambetti powiedzia do mnie, e nastpnego lata wybraby si ze swoimi rodzicami i ze mn, co dobitnie podkreli, w Alpy, ktre nadzwyczaj kocha, tam gdzie w pewnej wskiej dolinie, znanej mu i bliskiej od dziecistwa, moglibymy obaj w niezwykle przyjemny i poyteczny sposb poczyni postpy w naszych studiach, cakiem odizolowani od zakce, uprzykrzajcych nam zazwyczaj nasze studia; Gambetti powiedzia to na marginesie, wprawdzie w Alpy pnocnowoskie pojechaby z rodzicami, w gruncie rzeczy jednak ze mn, i gdyby mi to nie robio rnicy, zaprosiby mnie na takie dni studiw w Alpach, jak si wyrazi; rozmawialimy wanie o Schopenhauerze i o jego psie, ktremu ten filozof przyzna wyszo nad swoj gospodyni, by rzeczywicie domyle do koca swoje dzieo wiat jako wola i wyobraenie i napisa je do koca, o tym, e to pies i gospodyni prowadzili piro Schopenhauera, jak powiedzia Gambetti, gdy naraz, przynajmniej dla mnie w sposb cakiem zaskakujcy i bez zwizku, Gambetti zacz mwi o przyszorocznej wycieczce w Alpy i o notesie w kratk, ktry zamierza tam zabra, nie powiedziawszy mi, co ma znaczy w notes w kratk, nie zapytaem go zreszt o znaczenie tego celowo wymienionego notesu w kratk, ale sysz jeszcze dobitne sowa Gambettiego z rodzicami w Alpy, a to znaczy tyle, co z panem, tak powiedzia Gambetti na wzgrzu Pincio, co, jak myl, przywiodo mi teraz ponownie na myl w sen, ktry, by tak rzec, nawiedza mnie kilka razy do roku, ze wszystkimi swoimi osobliwociami; jestem pewien, e ten sen przyni mi si po raz pierwszy cztery lub pi lat temu, w Neumarkt w Styrii, w ponurym tak zwanym dwuosobowym pokoju w starym dworku, do ktrego moi przyjaciele zapakowali mnie wtedy na dwa dni, dla zdrowia, jak si wyrazili, gdy dostaem chorobliwej gorczki i nikt nie wiedzia, o jak chorob tak naprawd chodzi. Przy zacignitych zasonach leaem w tym dwuosobowym pokoju krewnych,

ktrzy prowadz w Neumarkt duy warsztat ciesielski i s spokrewnieni z moj matk, a zatem take ze mn, nie pamitam ju, dlaczego waciwie ich wwczas odwiedziem, prawdopodobnie tylko dlatego, myl sobie dzisiaj, eby przezibi si w Neumarkt, jednej z najbardziej ponurych i wilgotnych miejscowoci, jakie znam. Dwa dni i dwie noce przy zacignitych zasonach i w ogle bez przyjmowania pokarmw, myl sobie, w Neumarkt, ktre naprawd jest brzydk miejscowoci, nie widz te przed sob twarzy ani jednego z moich krewnych, nawet niewyranie, tylko to, e wanie tam miaem ten sen, to jeszcze pamitam. Deszcz la, gdy przybylimy do pnocnowoskiej doliny, Gambetti, powiedziaem do niego, Eisenberg, mj rwnolatek, Zacchi, nasz rwieny Filozof, i Maria, moja pierwsza poetka, Maria, zwrciem si do Gambettiego, moja ju wwczas najwiksza poetka Maria przyjechaa do nas z Parya, nie z Rzymu, gdzie wtedy mieszkaa, w mieszkaniu, ktre zajmuje dzisiaj, ale to mieszkanie nie wygldao wtedy tak jak dzisiaj, wtedy w tym jej mieszkaniu nie byo jeszcze tysicy ksiek, tylko setki. Jeszcze nie byo w jej mieszkaniu dywanw, Gambetti, powiedziaem do niego. Ale ju wwczas Maria przez wikszo czasu leaa w ku i w ku te przyjmowaa goci. Maria w zwariowanym kostiumie dojechaa do nas z Parya, powiedziaem do Gambettiego. Wygldaa tak, jakby wanie wybieraa si do wielkiej opery albo z wielkiej opery wanie wracaa. Czarne aksamitne spodnie, Gambetti, umocowane pod kolanami duymi kokardami, do tego szkaratna marynarka z turkusowym konierzem. Kiedy Maria w tym operowym stroju pojawia si w dolinie alpejskiej, wywoao to naturalnie ogromne zainteresowanie. Eisenberg wyszed jej naprzeciw, ja za obserwowaem j nadchodzc z daleka, jak zmierza w kierunku Pustelni, wykonujc operowe gesty, Gambetti, powiedziaem do niego, rce, nogi i gowa nieustannie w operowej gestykulacji, skokowo, jakby zbliaa si do pensjonatu, taczc, Gambetti, powiedziaem do niego. Najpierw, z oddali, nie mona byo jeszcze tak wyranie rozpozna tego stroju, ja te naturalnie nie mylaem, e to Maria, nigdy nie przyszoby mi do gowy, i Maria naprawd tutaj przyjedzie, no, ale e przyjedzie w takim stroju, i to z Parya, a nie z Rzymu, to ju, Gambetti, w ogle nie, Gambetti, powiedziaem do niego. Naprzeciw wyszed jej Eisenberg, ani Zacchi, ani ja, jakby Eisenberg wiedzia, e ona przyjedzie dokadnie o tej porze, Zacchi ani ja tego oczywicie nie wiedzielimy, stojc w oknie pensjonatu, mylaem sobie, i Zacchi tkwi w swoim pokoju, ju nie pi, ale jeszcze nie wsta, od zawsze bowiem znaem go jako wstajcego pno, w odrnieniu ode mnie i Eisenberga, ktrzymy zawsze wstawali wczenie, Eisenberg wstawa zazwyczaj jeszcze wczeniej ni ja, powiedziaem do Gambettiego, tak wic byo samo przez si zrozumiae, e to Eisenberg wyszed Marii naprzeciw, a nie Zacchi czy ja, Maria doczya do nas bardzo wczenie, powiedziaem do Gambettiego, przed pit rano. Ja, jak zwykle w Alpach, miaem za sob bezsenn noc, waciwie przez ca noc staem przy oknie i wygldaem na dwr, godzina za godzin, do upadego, powiedziaem do Gambettiego, cho tak naprawd i rzeczywicie nie upadem, no i wtedy ujrzaem Mari nadchodzc w kierunku pensjonatu, w ktrym poprzedniego wieczoru zakwaterowaem si z Zacchim i Eisenbergiem wycznie w tym celu, eby rozmawia o Schopenhauerze i wierszach Marii, pozwolilimy sobie na taki pobyt tylko w tym jednym celu, w tym nie, powiedziaem do Gambettiego, i dlatego wyszukalimy sobie klimat, ktry wydawa si nam do tego celu idealny, t wsk dolin alpejsk, dokd prowadzi zaledwie jedna cieka - nie droga - dokd zatem mona dotrze jedynie pieszo. Maria miaa by z nami w tej dolinie ju poprzedniego wieczoru; jeszcze widz siebie, jak uspokajam waciciela pensjonatu, jak nieustannie go przekonuj i zapewniam, e gwna osoba, czyli nasza przyjacika Maria, na pewno przyjedzie, nieche si uspokoi; waciciel Pustelni obawia si, e chcemy zapaci tylko za nas trzech, a wic za Eisenberga, Zacchiego i za mnie, tak zwan cen za wyywienie, gdy wzilimy dla siebie nie tylko pokoje, lecz take caodzienne wyywienie, ebymy w cakowitym spokoju, bez przeszkd, mogli zabra si do naszego przedsiwzicia i zrealizowa je, czyli przeciwstawi wierszom Marii dzieo Schopenhauera wiat jako wola i wyobraenie, co w Rzymie, skd przyjechalimy, Eisenberg, Zacchi i ja, wydao si nam szczeglnie pontnym przedsiwziciem, Eisenberg wpad na pomys, Zacchi si nim zachwyci, a ja zamwiem kwatery w Pustelni, Maria za zgodzia si na to nasze przedsiwzicie, skoro to nie Heidegger, powiedziaa Maria, skoro to Schopenhauer, to cieszy si na myl o takim przedsiwziciu, ale musi jeszcze pojecha na jedn noc do Parya, nie chciaa nam zdradzi celu tej podry do Parya, chocia tak bardzo nalegaem, eby mi powiedziaa, uwaajc, i to przecie niezwyke, by na jedn jedyn noc jecha z Rzymu do Parya, powiedziaem do Marii w tym nie, to ju trzeba mie powd egzystencjalny, powiedziaem do Marii, ktra jednak mnie nie suchaa, lecz woya paszcz i w jednej chwili opucia Rzym. Doczy do naszej grupy na czas, powiedziaa jeszcze na odchodnym. I rzeczywicie zobaczyem j teraz, jak w tym swoim operowym stroju poda dokadnie o waciwej porze w stron pensjonatu, w ktrym my bylimy ju gotowi do rozpoczcia debaty. Ja przez cay poprzedni wieczr, chocia staem przy oknie, w mniejszym lub wikszym stopniu zajmowaem si mylami Schopenhauera oraz wierszami Marii, jednym i drugim, czyli odnosiem myli Schopenhauera do myli Marii, usiujc ustali filozoficzny zwizek midzy tymi dwiema postawami intelektualnymi, midzy utworami Marii a filozoficznymi usiowaniami Schopenhauera, raz po raz podporzdkowywa jedne drugim, te przeciwstawia tamtym i podj prb analizy pierwiastkw filozoficznych w wierszach Marii, podobnie jak pierwiastkw literackich, czy jeszcze lepiej poetyckich w dziele Schopenhauera. W tym celu ta absolutnie bezsenna noc okazaa si bardzo przydatna, ba, by to stan idealny, powiedziaem do Gambettiego, musimy by wdziczni za kad bezsenn noc naszego ycia, Gambetti, powiedziaem do niego, gdy takie noce w kadym przypadku

posuwaj nas dalej pod wzgldem filozoficznym. Gambetti sucha uwanie, a ja tymczasem cignem dalej opowiadanie o swoim nie, w najmniejszym stopniu nie poddaj si irytacji z powodu odgosw dobiegajcych ze wzgrza Pincio, w opowiedzeniu tego snu nie mg mi przeszkodzi nawet wiergot ptakw, ktry zawsze odczuwaem jako wrogi duchowi. Przez ca noc staem w oknie swojego pokoju w Pustelni, Gambetti, rozmylajc o Marii i Schopenhauerze, i ju wieczorem powziem postanowienie, e bd te rozmylania cign moliwie najduej, co prawdopodobnie stao si powodem mojej bezsennej nocy. Kiedy pniej zobaczyem t groteskow posta zmierzajc w kierunku Pustelni, Gambetti, ktra to posta z pocztku wydawaa si jedn wielk czerni i nie mona byo rozpozna w niej Marii, bo dopiero gdy wyoniwszy si z zadymki nienej, zbliya si na mniej wicej pidziesit, a moe czterdzieci metrw, uwiadomiem sobie, e t groteskow osob o marionetkowych ruchach moe by jedynie Maria, natychmiast zrozumiaem powd nocnego pobytu Marii w Paryu; po prostu bya w Paryu na przedstawieniu operowym, Gambetti, powiedziaem do niego, naturalnie w tym stroju, ktry przecie znaem ju z Rzymu, gdy Maria kupia te spodnie i ten akiet wraz ze mn w Rzymie; pewnego popoudnia, ktre, jak Maria zawsze mawia, byo rozpaczliwe, poszlimy razem na zakupy i dziki zakupowi tych wanie spodni i tego wanie akietu zmienilimy owo rozpaczliwe popoudnie w szczliwe; w pewnych sytuacjach, powiedziaem do Gambettiego, zakupy ratuj nas jak nic innego na wiecie, musimy si tylko na nie zdoby i nie strefi przed najwyszym luksusem, to znaczy nie wolno nam strefi przed zakupem najwykwintniejszych kosztownoci, rwnoczenie jednak najkosztowniejszych, najdroszych ze wszystkich, choby nawet byy tak groteskowe jak ten strj, powiedziaem do Gambettiego; zanim poddamy si zabjczej rozpaczy, lepiej wyj na ulic, pj do luksusowego sklepu, ubra si na nowo w najbardziej groteskowy sposb i zrobi z siebie luksusowy twr nawet dla kiczowatego Don Gioyanniego, zamiast we wasnym ku ratowa si potrjn iloci tabletek nasennych, nie wiedzc, czy znowu si obudzimy, chocia zawsze opacao si obudzi, powiedziaem do Gambettiego; w chwili kiedy Maria, w tym groteskowym stroju, zbliaa si do Pustelni, zrozumiaem, e pojechaa do Parya obejrze swoj ulubion oper Peleas i Melizanda Debussyego/Maeterlincka. Maria nie obawia si przyby wprost z paryskiej opery do naszej alpejskiej doliny, by dotrzyma przyrzeczenia, pomylaem, stojc przy oknie i przygldajc si, jak zmierza w stron Pustelni, podczas gdy Eisenberg idzie jej naprzeciw, powiedziaem do Gambettiego. Eisenberg, pomylaem, obserwujc go, ju nie pi, podobnie jak ja, i oczywicie pierwszy dostrzega Mari, a wic rwnie pierwszy wychodzi jej na spotkanie. To jest charakterystyczne dla Eisenberga, pomylaem, stojc przy oknie. Nie do, e Maria i Eisenberg zawsze dobrze si rozumiej, to jeszcze rozumiej si najlepiej i s sobie rwni pod wzgldem duchowym. Eisenberg lubi t sam filozofi co Maria, oboje maj takie same wyobraenia o poezji. Od obojga nauczyem si rwnie wiele, pomylaem. Maria nie miaa nic w rkach, powiedziaem do Gambettiego, jakby w elementarnym stanie szczcia wyonia si z zadymki nienej i zmierzaa w stron Pustelni. Waciciel z pewnoci si uspokoi, powiedziaem do siebie, zobaczywszy Mari. Jedynie Zacchi wtpi w przyjazd Marii. Jak ona moe, zamiast od razu pojecha z nami w Alpy do pnocnych Wioch, wybiera si wieczorem do Parya i ju wczesnym rankiem by z nami w Pustelni, w ktrej zarezerwowalimy pokj rwnie dla niej, powiedzia Zacchi. Zacchi nigdy nikomu nie dowierza, powiedziaem do Gambettiego. Zawsze okrelalimy Zacchiego mianem niedowiarka. Maria przystana, a Eisenberg podszed do niej, powiedziaem wtedy do Gambettiego, o czym pomylaem teraz, stojc przy oknie w swoim gabinecie i patrzc na Piazza Minerva w dole, i wwczas, powiedziaem do Gambettiego, opowiadajc swj sen, usyszaem straszliwy huk, niczym grzmot, i caa ziemia zatrzsa si w jednym momencie. Osobliwe byo to, e tego huku nie sysza nikt oprcz mnie, nikt, jak pniej stwierdziem, nie zwrci uwagi na trzsienie ziemi. Maria i Eisenberg take nie usyszeli tego huku i nie zauwayli trzsienia ziemi. Wydawao mi si, e Maria i Eisenberg zmierzaj w stron pensjonatu, nie dostrzegajc mnie, bardzo intensywnie obserwujcego ich oboje z okna, jak gdyby Maria zmierzaa boso do Pustelni, i rzeczywicie spostrzegem pniej, e Eisenberg niesie jej pantofle w rce, a ona idzie boso. Eisenberg zachowywa si zawsze uprzedzajco grzecznie, powiedziaem do Gambettiego, spord wszystkich znanych mi osb by tym czowiekiem, ktry uprzejmo, by tak rzec, przyswoi sobie jako drug natur. Staem jeszcze chwil przy oknie i patrzyem w d, usiujc moliwie najduej ledzi lady krokw Eisenberga i Marii w drodze do Pustelni. Naliczyem okoo stu dwudziestu stpni, pamitam dokadnie, Gambetti, powiedziaem do niego, jak gdybym ni ten sen teraz, a nie jakby przyni mi si ju cztery czy pi lat temu. Obraz si urywa i naraz widz Mari na dole w sieni Pustelni razem z Eisenbergiem, jak zdejmuje Eisenbergowi buty i nastpnie wkada mu swoje, a Eisenberg wkada swoje buty Marii. Oboje miej si przy tym swawolnie, jednak gdy tylko wchodz, miech milknie. Po krtkiej pauzie oboje znowu wybuchaj takim miechem, e trzsie si od niego caa Pustelnia. Maria wyciga do gry nogi w butach Eisenberga, czyli w noszonych przeze zawsze czarnych butach z cholewami, tych niewiarygodnie mikkich, ale przecie czarnych butach z cholewami, Gambetti, mwi. Eisenberg natomiast skacze w kko po sieni Pustelni w pantoflach Marii, tych lekkich, srebrzycie poyskujcych czenkach; przy tym oboje woaj: Zamienilimy si butami! Zamienilimy si butami! Zamienilimy si butami! a ich to do cna wyczerpuje i Maria rzuca mi si na szyj, przyciga mnie do siebie na awk w sieni i cauje, podczas gdy Eisenberg stoi odwrcony plecami do ciany sieni i obserwuje nas, jak siadamy na awce. Maria cauje mnie tak dugo, e wreszcie si zrywam. W tym

samym momencie Eisenberg da, by Maria zdja z ng jego buty. Maria zdejmuje buty Eisenberga i rzuca nimi w kierunku jego gowy, Eisenberg uchyla si, rzeczywicie unikajc w ten sposb trafienia w gow butami rzuconymi przez Mari. Eisenberg schyla si po swoje buty lece na ziemi, Maria natomiast wskazuje na czenka, ktre Eisenberg cigle jeszcze ma na nogach, Gambetti, powiedziaem do niego. Wygldao to groteskowo, Gambetti, Eisenberg w czarnym chaacie prawie do kostek i w czenkach Marii na nogach. Eisenberg mwi, e sam nie cignie sobie bucikw Marii, my mamy cign mu czenka Marii. Na to Maria gra Eisenbergowi na nosie. Pniej jednak, widzc, e Eisenberg, zmuszony sam zdj sobie czenka, stoi z nieszczliw min, Maria schyla si i ciga mu je z ng. Eisenberg stoi boso w sieni Pustelni, powiedziaem do Gambettiego, po czym podchodzi do Marii, ktra tymczasem przytulia si do mnie. Eisenberg klka przed Mari i podaje jej pantofle. To twoje pantofle, zdjem je dla ciebie, mwi Eisenberg, oddajc Marii czenka, i wstaje. Maria cauje Eisenberga, powiedziaem do Gambettiego, z czenkami w rce wybiega na dwr. Eisenberg i ja patrzymy za ni. Miejmy nadziej, e nasza dziecinka nie umrze, mwi w tym momencie Eisenberg, powiedziaem do Gambettiego. Znowu zaczyna pada nieg. Pniej widz siebie, Eisenberga i Zacchiego, jak siedzimy w Pustelni przy maym aronym stoliku, powiedziaem do Gambettiego. Mamy przed sob wiersze Marii i dzieo Schopenhauera wiat jako wola i wyobraenie. Wszystko przed nami otwarte, powiedziaem do Gambettiego. Wchodzi waciciel Pustelni, chce poda na tym stole niadanie i mwi, ebymy go uprztnli. Uprztnijcie pastwo te rzeczy ze stou, mwi waciciel pensjonatu i sam chce zacz sprzta. Maria wchodzi w momencie, w ktrym waciciel pensjonatu zabiera si do wasnorcznego uprztania stou, bez naszego pozwolenia. Nie zda jednak porwa dziea Schopenhauera wiat jako wola i wyobraenie, poniewa Eisenberg go strofuje. Ani mi si wa! woa do niego, podczas gdy Maria jeszcze stoi za wacicielem Pustelni, nie rozumiejc, co waciwie tutaj zaszo, powiedziaem do Gambettiego. Eisenberg zerwa si od stou i kilkakrotnie krzykn do waciciela pensjonatu Ani mi si wa! To dopiero naprawd wywoao oburzenie waciciela Pustelni na nas. Usiuje byskawicznie zbliy si do otwartego dziea Schopenhauera, eby zrzuci je ze stou, ale Eisenberg jest szybszy. Eisenberg porywa ksik i mocno przyciska j do piersi. Ja ju wczeniej porwaem wiersze Marii, a Zacchi nasze notatniki, ktre take zdylimy rozoy na stole. Waciciel Pustelni do tego stopnia straci panowanie nad sob, e zacz grozi, i nas pozabija. W istocie by silnym mczyzn i wszyscymy si go bali. Maria usiada i przywara do mnie, powiedziaem do Gambettiego. Nie rozumiaa, co tu si stao. Wszake wczeniej, w Rzymie, opisywalimy jej Pustelni jako idealne miejsce dla naszego przedsiwzicia, a take to, e pensjonat naley do miego, ba, nadzwyczaj uprzejmego czowieka i e, oglnie rzecz biorc, jest to korzystna okoliczno umoliwiajca powodzenie naszego przedsiwzicia. Tymczasem teraz Maria bya wiadkiem potwornego zdenerwowania mczyzny, ktry grozi nam zamordowaniem i ktry, jak to wszyscy zrozumielimy, niczego si nie ulknie. Wyszukalimy sobie Pustelnie, gdy wydawao nam si, e nic innego nie wchodzi w rachub jako miejsce przeprowadzenia naszego przedsiwzicia, czyli przeciwstawienia wierszy Marii dzieu Schopenhauera wiat jako wola i wyobraenie. Waciciel Pustelni, groc, e nas pozabija, nakry st, poniewa mia zwyczaj nakrywania stou do niadania, niezalenie od okolicznoci, powiedziaem do Gambettiego, musia go nakry, bo takie polecenie otrzyma od ony, powiedziaem do Gambettiego, zagrozi nam wic naprawd, e nas pozabija, i rwnoczenie nakry do stou. I na dodatek nawet pastwo nie zapacili! wykrzykn waciciel Pustelni, podczas gdy my, cigle jeszcze przeraeni, przyciskalimy do piersi swoje ksiki i papiery, nie mogc wydoby z siebie sowa. Musicie pastwo natychmiast zapaci! wykrzykn waciciel Pustelni jeszcze kilka razy, zanim skoczy nakrywa do stou. Nie bylimy zdolni wydoby z siebie sowa, wiedzielimy jednak, e za kuchennymi drzwiami Pustelni czyha jego ona. W kadym razie ja to wiedziaem, zdawao mi si, e zza drzwi kuchennych sysz jej oddech. Na widok naszych ksiek i papierw waciciel Pustelni nie mg si uspokoi i nawet gdy ju nakry do stou, nadal miota groby pod naszym adresem. Takich ludzi naley wsadza pod klucz, wykrzykn nagle, pod klucz i zamkn na kdk, takich ludzi jak pastwo, powiedzia do nas cay zziajany, co to obnosz si z takimi ksikami i takimi papierzyskami, i co to nosz takie ubrania, po czym wskaza najpierw na strj Marii, a nastpnie na dugi czarny chaat Eisenberga, o brodzie Eisenberga powiedzia za, e takie brody nosz tylko ludzie, ktrych powinno si powywiesza. Waciciel Pustelni wmanewrowa si w straszn scen, powiedziaem do Gambettiego, krzyczc kilkakrotnie, e tak hoot jak pastwo (czyli jak my) powinno si wytpi Kilkakrotnie wykrzycza nam sowo wytpi prosto w twarz. A pniej wygldao na to, e dosta jakiego ataku, gdy nagle chwyci si za pier i opar o st. Wykorzystalimy w atak saboci waciciela Pustelni, eby byskawicznie opuci jadalni i uciec z pensjonatu. Przyciskajc do piersi dzieo Schopenhauera i wiersze Marii, powiedziaem do Gambettiego, wybieglimy z doliny, zupenie jakbymy biegli ocali swoje ycie. Mari wzilimy w rodek. W dolinie hulaa taka nieyca, e ju w ogle nic nie widzielimy, poniewa jednak dolina nie bya rozlega, udao nam si dotrze do jej kraca. Gambetti, jak zawsze, przysuchiwa si uwanie. Nie mia ani jednego pytania w zwizku z moim snem. Oczywicie wczeniej opowiedziaem ten sen rwnie Eisenbergowi, Zacchiemu i Marii. Wysuchawszy go, nikt si nie odezwa. Gambetti mwi o Marii jako czowieku, w ktrym obecne jest zawsze wszystko, i o jej sile ducha, pozwalajcej to wszystko wytrzyma, bez wzgldu na towarzystwo. Dlatego te Maria stanowi zawsze i natychmiast centralny punkt, nawet kiedy nie wypowiada ani sowa. Spadolini te jest

na swj sposb taki sam, wszystko jedno pord jakich ludzi. Maria niewtpliwie staje si momentalnie osob., na ktrej wszyscy musz od razu skupi uwag, i ona o tym wie, podobnie jak Spadolini zawsze natychmiast wie, e w kadym towarzystwie bdzie na pewno gwn postaci. Gdy Maria i Spadolini si spotykaj, niszcz nieuchronnie kade towarzyskie spotkanie, zwyczajnie je rozkadaj. Czsto tego dowiadczaem, powiedziaem do Gambettiego, e gdy oboje byli na jakim spotkaniu towarzyskim, natychmiast si ono rozkadao, jak to si mwi, na czynniki pierwsze, poniewa oboje je niszczyli. Gwn postaci jest zawsze albo Spadolini, albo Maria, powiedziaem do Gambettiego, oboje naraz nie mog nimi by. Spadolini przynajmniej stwarza pozory, e nie czuje nienawici do Marii, ale Maria nigdy nie powciga swojej pogardy wobec Spadoliniego, wrcz przeciwnie, ona j przeciw niemu wygrywa, kiedy tylko ma po temu sposobno, powiedziaem do Gambettiego. Spadolini wiecznie powtarza, e niezwykle wysoko ceni wiersze Marii, chcc w ten sposb odwrci uwag od swojej nienawici do niej, w tych sowach szacunku i uznania dotyczcych jej wierszy widzi metod, ktra pozwala zatuszowa nienawi do Marii, ale to mu si naturalnie nie udaje, Gambetti, powiedziaem do niego. Spadolini posuwa si zawsze o krok za daleko w wychwalaniu wierszy Marii, ktre zreszt nie mog mu si w ogle podoba, powiedziaem do Gambettiego, gdy w najdrobniejszym szczegle skierowane s przeciw niemu, czyli Spadoliniemu, i wywieraj na niego wrcz zgubny wpyw, powiedziaem do Gambettiego. Spadolini publicznie chwali tumaczenia Marii, jej przekady wierszy Ungarettiego, i tak to przerysowuje, e w caej rozcigoci ujawnia si jego do niej nienawi, powiedziaem do Gambettiego, on umizga si do Marii, chocia jej nie lubi, a wszystko, co mwi Maria, wydaje mu si ohydne. Maria natomiast cakiem jawnie wystpuje przeciw Spadoliniemu i nie rozumie, dlaczego ja ju dawno z nim nie zerwaem i nie zaniechaem wszelkich kontaktw, Gambetti. Nie moe zrozumie, e jestem przywizany do Spadoliniego i nie chc ich zaniecha. Maria nazywa zawsze charakter Spadoliniego niegodziwym, wyjania te dlaczego, Gambetti, i czyni mi wymwki, e zbyt czsto spotykam si ze Spadolinim, z tym wstrtnym typem, ktry bez przerwy uwodzi twoj matk, jak mwi. Spadolini jest w jej oczach najwikszym obudnikiem, jakiego zna, Spadolini to urodzony szarlatan, urodzony oportunista tam, gdzie chodzi o jego cele, nawet nie o kocielne, lecz o cakiem pospolite, czyli osobiste, ja za jestem bez charakteru, poniewa utrzymuj nadal kontakty ze Spadolinim, tak powiedziaa znowu dopiero wczoraj wieczorem, powiedziaem do Gambettiego na wzgrzu Pincio. Maria czyta swoje wiersze w Austriackim Instytucie Kultury, a Spadolini z zachwytem bije brawo, obiecujc sobie po tym korzyci, bynajmniej nie dlatego, e te wiersze mu si podobaj, powiedziaa Maria, powiedziaem do Gambettiego. Spadolini przedstawia Mari peruwiaskiemu ambasadorowi dosownie jako najwiksz yjc poetk, cho w istocie nie moe jej cierpie, nienawidzi jej, ale przynajmniej raz w miesicu zaprasza j na kolacj na Via Veneto, ktr on kocha, a ktrej ona nienawidzi, ktr si brzydzi, powiedziaem do Gambettiego; i chocia Maria zawsze odrzuca te zaproszenia, Spadolini zawsze je ponawia. Do mnie mwi, znw zaprosiem Mari, ale odmwia, raz po raz bd j zaprasza, a ona raz po raz bdzie odmawia, powiedziaem do Gambettiego. Spadolini jest na swj sposb tak zwan wielk osobowoci, ktr Maria musi odrzuca, ona nie toleruje obok siebie adnej wielkiej osobowoci, podobnie zreszt jak w gruncie rzeczy nie toleruje tego rwnie Spadolini, ale Spadolini zachowuje si w towarzystwie jak dyplomata, dyplomata, ktry przyswoi sobie wszystkie wyrafinowane sztuczki, Maria nigdy ich sobie nie przyswoia i pokazuje to otwarcie, bo inaczej nie potrafi. Kade z nich dwojga, zarwno Spadolini, jak i Maria, powiedziaem do Gambettiego, stanowi centrum, nie mog istnie dwa centra naraz, Spadolini stanowi je z wyrafinowania, a Maria z natury, powiedziaem do Gambettiego. Austriacko Marii jest naturalna, watykasko Spadoliniego sztuczna, powiedziaem do Gambettiego. Oboje s rwnie wielcy i rwnie mocno siebie nienawidz, powiedziaem do Gambettiego, przy czym maj wiadomo i swojej wielkoci, i swojej nienawici, jednake Spadolini jest silniejszy, dlatego te nie musi si zawsze wycofywa jak Maria, ktrej jedyn broni jest w kocu zawsze wycofywanie si. Spadolini wkracza naprawd dopiero wtedy, gdy robi si niebezpiecznie, powiedziaem do Gambettiego, Maria za wanie wtedy si wycofuje. Oboje maj skonno nie tylko do ekstrawaganckich ubiorw, powiedziaem do Gambettiego, lecz do ekstrawagancji w ogle. W kocu oboje przyjechali z prowincji, Gambetti, i tu mogli utwierdzi si w swojej wartoci jedynie dziki ekstrawagancji, wszystko w Spadolinim i wszystko w Marii jest ekstrawagancj, chocia w pierwszym przypadku mamy do czynienia z najwikszym wyrafinowaniem, Gambetti, a w drugim z najwiksz naturalnoci. Gdyby kiedy powzia postanowienie napisania ksiki, ktra miaaby za tre istot szarlatana, powiedziaa do mnie Maria pewnego razu, powiedziaem do Gambettiego, ani przez chwil nie zawahaaby si uczyni Spadoliniego gwnym jej bohaterem. Pisanie prozy byo zreszt zawsze jej marzeniem, jednake wszystkie podejmowane prby koczyy si niczym, zawsze szybko od nich odstpowaa, a jeli nawet nie, to dobrze wiedziaa, e nie stworzya dziea sztuki, lecz tylko wykonaa podziwu godn prac, takich sw kiedy uya, Gambetti. Spadolini jest wielkim zapalecem, a Maria wielk artystk, powiedziaem do Gambettiego. W gruncie rzeczy, powiedziaem do niego, jestem szczliwy, e mam za przyjaci dwoje takich ludzi i w dodatku wielkie osobowoci, wszystko jedno, jak ludzie z zewntrz traktuj te przyjanie, wszystko jedno, jak Spadolini traktuje Mari i odwrotnie, ja pragn je pielgnowa i nie chc ich straci, nigdy, powiedziaem do Gambettiego. Kiedy Spadolini opowiada mi o Peru, jest dokadnie tak samo jak gdy Maria czyta mi swoje wiersze, ma to t sam warto Gambetti. Gdybymy trzymali si wycznie ludzi mocnych charakterach, szybciutko bymy si wyjaowili, powiedziaem

do Gambettiego, trzeba wic, wrcz przeciwnie, obcowa zawsze z tak zwanymi ludmi bez charakteru, ebymy mogli to wytrzyma i nie zmarnie. Ludzie o tak zwanym zacnym charakterze z biegiem czasu tylko nas wyjaawiaj i niszcz, ich towarzystwa musimy wystrzega si nade wszystko, powiedziaem do Gambettiego. Maria i Spadolini byli te zawsze moimi najwikszymi nauczycielami, Gambetti. Chocia nigdy im tego nie powiedziaem. Mari poznaem przez Zacchiego, porednika w sprawach ludzkich, filozofujcego oryginaa, obieywiata, czowieka bywaego w wiecie, od dawna ju znajomego Eisenberga, ktry z kolei pozna mnie z Zacchim. Trzy lata przed swoim okresem wiedeskim Eisenberg mieszka w Rzymie, wyrwa si z domu rodzinnego w Szwajcarii, aby uda si do Wiednia, i tam sta si moim najserdeczniejszym przyjacielem. Wiedeski okres z Eisenbergiem jest, pomylaem teraz, po ucieczce z Wolfsegg, co z kolei zawdziczam wujowi Georgowi, decydujcy dla mojego dalszego rozwoju duchowego, przebiegajcego cakowicie i bez reszty pod znakiem Eisenberga, pozwala mi studiowa wiat i dziki tym studiom stopniowo go rozszyf. rowywa i rozwizywa. Eisenberg, mj rwienik, by po wuju Georgu najwaniejszym dla mnie umysem, to on nada moim ideaom waciwy kierunek. Kiedy byem z Mari w Wiedniu, pomylaem, stojc przy oknie i obserwujc kilkoro ludzi na Piazza Minerva, ktrzy tam na dole szli przed siebie spokojnie, niczym niegnani, w mniejszym lub wikszym stopniu spdzalimy dni tylko z Eisenbergiem i tylko przez Eisenberga, z nim bylimy na Kahlenbergu, na Kobenzlu, a poza Wiedniem w Heiligenstadt. To on pokazywa Marii uroki miasta, wprowadza j w owo miasto, rwnie dla niej decydujce pod wzgldem egzystencjalnym. Z Eisenbergiem nigdy si nie nudzilimy i zawsze bylimy szczliwi, powiedziaem do siebie, Maria i Eisenberg od samego pocztku weszli ze sob w relacje filozoficzne, z ktrych dla mnie, mogcego obserwowa to z penym spokojem, bez najmniejszych duchowych emocji, wynikna ogromna fascynacja jak zawsze wtedy, gdy ludzie duchowi rozumiej si w sposb absolutnie doskonay, po raz pierwszy miaem okazj uczy si tego na przykadzie ich dwojga i zawsze mylaem, z jak niewielu ludmi spotyka czowieka takie szczcie. Maria pochodzca z maego i zabawnego miasteczka na prowincji w poudniowej Austrii, w ktrym urodzi si Musil, nie majcy z nim jednak przez cae ycie poza t absolutnie nic wsplnego, ktre to miasteczko okolicznoci do ostatecznych granic nieprzyzwoitoci wykorzystao ow okoliczno narodzin Musila, z miasteczka pooonego w fatalnej bliskoci granicy, gdzie zawsze kwit wulgarny nacjonalizm i narodowy socjalizm oraz prowincjonalna tpota, z tego maego miasteczka, w ktrym, jak wiadomo z dowiadczenia, ton nadaje zgnie drobnomieszczastwo, panoszce si ze swoim kotustwem i megalomani pord nieporadnie zbudowanych, przygnbiajcych cigw ulic i nudnych wzgrz, z maego miasteczka, pooonego raczej w zatchym ni w odwieajcym klimacie, ze wszystkimi miesznociami waciwymi miasteczkom liczcym okoo pidziesiciu tysicy mieszkacw, ktrzy nie maj zielonego pojcia o wiecie, a czuj si tego wiata ppkiem, Maria z wasnego popdu, cakowicie porwnywalnego z moim, ktry ostatecznie kaza mi opuci Wolfsegg, odesza z tego swojego, przynoszcego jej tylko szkody miasteczka dziecistwa do Wiednia, eby, jak to si mwi, zapuci korzenie tutaj, gdzie jednak zawsze byo najtrudniej, odesza, majc ju w gowie wszystkie pniejsze wiersze, co sobie teraz znowu uprzytomniem, dziewczyna, ktra zabraa ze sob jedynie ma damsk torebk i wszystkie zudzenia typowe dla buntowniczki, uciekinierki, nie tylko szukajcej wyjcia, lecz je znajdujcej, jak ja. Do Wiednia, od ktrego wszystkie mylce umysy z prowincji oczekiway po wojnie wicej, ni mg im da, gdy Wiede rwnie i wtedy wobec nikogo nie dotrzyma adnej ze skadanych obietnic, nie dotrzyma ich naturalnie take wobec Marii ani wobec adnej innej osoby. Wprawdzie Wiede okaza si pocztkowo koem ratunkowym, ale tylko na krtki czas, po czym - byo tak wtedy, a i dzisiaj dzieje si podobnie - obezwadnia wszystkich, ktrzy szukali i szukaj w nim ocalenia. Wiede jest zaledwie na bardzo krciutko ocaleniem dla ludzi filozofujcych, rozmylajcych, stymulujcych nawzajem swoje wasne umysy, jak sdz i jak to si do tej pory setki tysicy razy potwierdzio. Przyjecha do Wiednia oznacza znale ratunek na niezwykle krtki czas, nie na duej, co znaczy, e uciekinier, ktry schroni si w Wiedniu, musi z powrotem jak najrychlej z Wiednia ucieka, jeli bowiem moliwie najszybciej nie odwrci si plecami do tego bezwzgldnego, absolutnie zdeprawowanego miasta, zginie; Maria wczenie to zrozumiaa, ja rwnie, Eisenberg jako jedyny z nas jeszcze dzisiaj wytrzymuje Wiede, ale Eisenberg jest silniejszym czowiekiem, z umysem o wiele janiejszym ni Maria i ja, pomylaem, stojc przy oknie. Tego rodzaju dusza jak dusza Marii, takich sw uy Eisenberg, bardzo szybko zostanie w Wiedniu stamszona, pomylaem, stojc przy oknie i patrzc na Piazza Minerva w dole, a potem na Panteon po drugiej stronie, na okna mieszkania Zacchiego, ktrego zapewne nie ma w domu, jak pomylaem. Marii udao si wyrwa najpierw do Niemiec, potem do Parya, pniej do Rzymu, na co wskazuj jej wiersze, pomylaem. Cigle jednak podejmowaa prby osiedlenia si w Wiedniu, zadawaa si ze wszystkimi moliwymi ludmi, zachcaa ich, by umoliwili jej powrt do Wiednia, zawsze jednak, gdy ju wreszcie naprawd dochodzio do tego, e moga wrci do Wiednia, wszystko rozbijaa, wszystkie plany dotyczce Wiednia wywracaa do gry nogami, obraaa ludzi, ktrzy na przykad wystarali si jej o mieszkanie, z kilku takich mieszka na reszt ycia, jak to si zawsze nazywao, zrezygnowaa, zanim jeszcze si do nich wprowadzia. Pozwalaa si zwabia do Wiednia wielu okropnym ludziom, przede wszystkim z ministerstwa kultury, wrcz wpadaa w rce, co musz powiedzie, tym ludziom ywicym nieczyste zamiary, nigdy bowiem nie chciaa uwierzy w to, co zawsze jej powtarzaem, e wszyscy oni, ci zwabiajcy j do Wiednia ludzie, maj nieczyste zamiary, adnego prawdziwego

zainteresowania ni sam, tylko zainteresowanie suce ich zgoa podym i niskim celom, e ci ludzie bez skrupuw zasaniaj si Mari, by sprawi przyjemno sobie samym, dla samych siebie wykorzysta niecnie przez nich naduywane, w tym czasie ju sawne nazwisko Marii; znaem tych ludzi na wylot, pomylaem teraz, ona jednak, kierujc si faszywym sentymentem do cakowicie zimnego i naprawd wbrew opinii publicznej brutalnego, niesentymentalnego Wiednia, wpadaa na wszystkich tych ludzi, chocia tylko do pewnego decydujcego momentu, kiedy to im odmawiaa, kiedy, by tak rzec, dawaa im kosza w Rzymie, gdzie w kocu najlepiej czua si w swoim mieszkaniu. Raz mwia do mnie, w gruncie rzeczy pragn wrci do Wiednia, potem jednak. czsto ju kilka minut pniej, mwia co wrcz przeciwnego, owiadczajc z takim samym przekonaniem, w gruncie rzeczy nie pragn wraca do Wiednia, w gruncie rzeczy pragn zosta w Rzymie i w Rzymie chc nawet umrze. Maria czsto powtarzaa, e chce umrze w Rzymie, pomylaem. Rozum zmusza j do pozostania w Rzymie - do kochania Wiednia, ale bycia w Rzymie, pomylaem. Gdy jednak mijao kilka tygodni, w cigu ktrych udawao si jej, jak to si mwi, nadepn na odcisk wszystkim ludziom w Wiedniu, co starali si dla niej o mieszkania i naprawd pootwierali jej wszystkie tak zwane wane furtki w Wiedniu, znowu zaczynaa mwi o tym, e w kocu i wreszcie chciaaby wrci do Wiednia, ktry jest jej ojczyzn, co ja sam kwitowaem w rozmowie z ni wycznie miechem, gdy akurat w jej ustach sowo ojczyzna brzmiao zawsze rwnie groteskowo jak w moich, tyle e ja go nigdy nie wypowiadam, bo w ogle czuj obrzydzenie do jego uywania, podczas gdy Maria raz po raz uciekaa si do tego sowa, zawsze te mwia, e sowo ojczyzna jest najbardziej uwodzicielskie. Pniej ponownie pisaa do owych wiedeczykw z najrozmaitszych ministerstw, odwiedzaa ambasad austriack albo tak zwany Austriacki Instytut Kultury przy Bruna Buozzi, w przepyszny paac w pobliu Flaminii, w ktrym, odkd ta budowla istnieje, ma swoj rzymsk Fili austriacki upir ze wszystkimi swoimi odcieniami; chadzaa na tak zwane wieczory autorskie tak zwanych poetw austriackich i na wszystkie moliwe pseudonaukowe odczyty, wygaszane przy Bruna Buozzi przez wszystkich moliwych austriackich pseudonaukowcw, chadzaa nawet na tak zwane wieczory pieni, organizowane tam regularnie ze sawnymi niegdy piewakami austriackimi, ktrzy ju od lat nie maj gosw, tylko wydaj z siebie starczy skrzek, co dla woskiego ucha ma wrcz okrutne, zgubne skutki. Maria, ktra chce by rzymiank, a rwnoczenie wiedenk, i pod wpywem tego niebezpiecznego stanu emocjonalnego i intelektualnego pisze swoje wielkie wiersze, pomylaem. Myl o niej nasun mi sen o Pustelni, ktry przecie swego czasu wywar na Marii ogromne wraenie, teraz wic delektowaem si tymi rozmylaniami, stojc przy oknie i patrzc na Piazza Minerva w dole. Czym naprawd byby dla mnie Rzym bez niej? pomylaem. Jakie to szczcie, e wystarczy mi przej zaledwie kilka krokw, aby ody w jej obecnoci, jakie szczcie, e Maria istnieje. Wszake rozmowy z ni przynosz zawsze najwiksze efekty, a rwnoczenie s w ogle najprzyjemniejsze. Z Mari jest zawsze podniecajco, tak, zawsze podniecajco, jej obecno prawie zawsze mnie uszczliwia, pomylaem. Maria ma zawsze najlepsze pomysy i rzeczywicie jest te zwykle dla Gambettiego, jak on mawia, przeyciem. Ona nie cofa si przed niczym w swoich mylach, pomylaem. W wierszach daje z siebie wszystko, pomylaem, podczas gdy jej towarzyszkom, zawsze przeciw niej intrygujcym, o czym wiem, rywalkom, choby byy nie wiem jak sawne, nigdy si to nie udaje. Maria jest caa w kadej linijce, ktr pisze, wszystko jest z niej. Dopiero od Spadoliniego nauczyem si naprawd widzie i obserwowa, powiedziaem do Gambettiego, od Marii za sysze Oboje uksztatowali mnie takim, jaki jestem teraz. Pniej rozmawiaem z Gambettim o tym, e Spadolini nigdy nie waha si przyjmowa pienidzy od mojej matki, nawet na swoje cakiem osobiste wydatki, te pienidze pozwalay mu zaspokaja wasn prno, powiedziaem do Gambettiego, moja matka kilka razy do roku przekazywaa Spadoliniemu wysokie kwoty pienine, pochodzce niewtpliwie z wolfseggskich kapitaw. By moe, powiedziaem do Gambettiego, nawet za wiedz ojca, ktry robi wszystko, eby uagodzi matk i ze swej strony nie zawaha si, by tak rzec, we trjk, a wic razem z matk i Spadolinim, pojecha do Woch, by tak rzec, w charakterze wiadka koronnego tego nadzwyczajnego zwizku, przy czym, co byoby wszake prostsze do zrozumienia, w roli widza nie wystpowa Spadolini, lecz mj ojciec. Ojciec jednak by zawsze rwnie zachwycony Spadolinim jak ja, nie chcia si go wyrzeka, pod adnym pozorem, powiedziaem do Gambettiego. Spadolini nie naley do ludzi, ktrych atwo si wyrzec, bez wzgldu na to, jak postrzegamy takiego czowieka, nie wyrzekamy si go, niezalenie od tego, co ten czowiek wyczynia, powiedziaem do Gambettiego. Wtedy przyszo mi naraz do gowy, e to przecie w najwyszym stopniu dziwne i mam przybliy Gambettiemu akurat literatur niemieck, wanie niemieck, austriack i szwajcarsk, tak zwan niemieckojzyczn, jak strasznie niefortunnie wszyscy to zawsze formuuj, t literatur, ktrej w gruncie rzeczy wcale nie mog kocha, ktr zawsze ceniem niej ni rosyjsk, francusk, a nawet wosk i czy nie jest z mojej strony bdem naucza akurat nielubianej literatury tylko dlatego, e sdz, i umiem mwi o niej lepiej ni o jakiejkolwiek innej? Literatura niemiecka, powiedziaem do Gambettiego, nawet w swoich absolutnie szczytowych momentach nigdy nie moga rwna si z ukochanymi przeze mnie innymi literaturami: rosyjsk, francusk czy hiszpask, ani nawet z wosk. Ju sam jzyk niemiecki jest, cile biorc, brzydki, to, jak si rzeko, jzyk nie tylko tamszcy wszelk myl, lecz rwnie wskutek swojej cikoci wszystko naprawd niegodziwie zafaszowujcy, nie potrafi on odda faktycznej wartoci prawdy jako takiej, ze swojej natury wszystko zafaszowuje, jest to jzyk chropawy, bez odrobiny muzykalnoci, i gdyby nie by moim jzykiem ojczystym, w ogle bym si nim nie

posugiwa, powiedziaem do Gambettiego; jake dokadnie oddaje wszystko francuski, a nawet rosyjski, nawet angielski, powiedziaem, nie mwic ju o woskim czy hiszpaskim, ktrych to jzykw tak bardzo lubimy sucha, podczas gdy niemiecki, chocia to nasz jzyk ojczysty, brzmi w uszach zawsze obco i okropnie. Dla czowieka muzykalnego o umyle matematycznym, jak ja i jak pan, Gambetti, powiedziaem do niego, jzyk niemiecki jest czym strasznie przykrym. Kiedy go syszymy, wydaje si nam natrtny, nigdy pikny, jest nieporadny, przyciki nawet w sytuacjach, gdy sdzimy, e wchaniamy go w siebie jako wysok sztuk. Jzyk niemiecki jest absolutnie antymuzykalny, powiedziaem do Gambettiego, na wskro pospolity i zwyky, i z tego powodu tak samo odbieramy nasz poezj. Niemieccy poeci zawsze mieli do dyspozycji jedynie bardzo prymitywne instrumentarium, powiedziaem do Gambettiego, i dlatego byo im stokro trudniej ni wszystkim innym. Wpatrujc si w rodzinne fotografie, powiedziaem teraz do siebie, robimy kalkulacje, ktre si nie sprawdzaj, uniewania je nieszczliwy wypadek. Szydercze spojrzenia moich sistr na fotografii, widz je wycznie jako te szydercze spojrzenia, jakie maj, wszystko jedno kiedy, gdzie i jak do nich nastawiony je widz, zawsze widz te ich szydercze spojrzenia, tylko je mam w gowie, jeli gdziekolwiek myl o siostrach; wanie te szydercze spojrzenia przechowaem w szufladzie swojego rzymskiego biurka, nie inne, ktre przecie take zawsze miay, smutne, dumne, wyniose, na wskro aroganckie, a nie szydercze, i mwic o moich siostrach, nie mwi o rzeczywistych siostrach w rzeczywistoci, powiedziaem wtedy do Gambettiego, lecz o tych szyderczych spojrzeniach sistr, o tym, jakimi s, jak je, by tak rzec, przypadek utrwali na tych fotografiach. Gdyby moje siostry umary, powiedziaem do siebie, nie zachowaoby mi si z nich nic oprcz tych szyderczych spojrze. miech sistr sysz we nie, ale niekiedy take podczas przechadzek po Rzymie, cakiem niespodziewanie rozbrzmiewa ten osobliwy miech osb, liczcych na dugie ycie, i momentalnie widz tylko te ich szydercze spojrzenia, nic poza tym. Mwi co, a ja zastanawiam si nad tym, co powiedziay, i widz te ich szydercze spojrzenia, a potem mwi sobie, e maj te szydercze spojrzenia po naszej matce, ktra te ma takie szydercze spojrzenie, ale zdwukrotnione w siostrach, powiedziaem do siebie, choby to wydawao si groteskowe, ba, straszne. Czsto podejmowaem prb uwolnienia si od tych szyderczych spojrze sistr, rozmycia ich w innych, nieszyderczych spojrzeniach, ale nigdy mi si to nie udao. Ja, powiedziaem do siebie, w ogle nie mam sistr, tylko ich szydercze spojrzenia, nie mam ani Caecilii, ani Amalii, mam jedynie dwa szydercze spojrzenia w ich strasznym fotograficznym skostnieniu. Moje siostry chciay by pikne, mode, sprawia wraenie szczliwych, powiedziaem do siebie, wpatrujc si w to zdjcie, a s na nim tylko brzydkie i w istocie, chocia jeszcze bardzo mode, ju niemode, ju bardzo stare i w gruncie rzeczy gboko nieszczliwe w oczach tak zwanych potomnych, ktrzy kiedy bd t fotografi ogldali. Gdyby byy wiedziay, e pozostan wycznie ich szydercze spojrzenia i wraenie prawdziwego nieszczcia, jakie niewtpliwie odnosz obserwatorzy tego zdjcia, nie byyby kazay si fotografowa, ale one nawet pchay si na to zdjcie, powiedziaem do siebie, dokadnie to pamitam, pragny je mie, wic upozoway si, przywierajc do siebie i udajc szczcie, spontaniczno i naturalno, o ktrej w chwili, gdy ta fotografia bya robiona, mylay, e s im wrodzone, podczas gdy to pozbawiona wszelkiej naturalnoci sztuczno tak okropnie je znieksztacia. Zrobiem to zdjcie, o ile pamitam, z ogromn niechci. Ale to nie ja ponosz win za t bezlitosn fotografi, powiedziaem do siebie, to one, moje siostry, ponosz za ni odpowiedzialno, zmusiy mnie bowiem do zrobienia tego zdjcia, wmuszajc mi tym samym, o czym nie moglimy wiedzie, ani one, ani ja, swoje szydercze spojrzenia, by tak rzec, na cae ycie. Ju nigdy nie uwolniem si od tych szyderczych spojrze, wszystkie wysiki w tym kierunku obracay si zawsze wniwecz, kiedy miaem pomys zniszczenia tej fotografii, podarcia jej i spalenia, ale potem jednak cigle tego nie robiem, jako e pomys zastosowania takiej metody jak unicestwienie wyda mi si mieszny w tym przypadku, stanowicym poniekd wzorcowy przykad bahej miesznostki, powiedziaem do siebie i z powrotem dooyem t fotografi do innych w szufladzie biurka. To nie siostry przeladuj mnie dzie i noc, powiedziaem do siebie, to ich szydercze spojrzenia, ktre dniami i nocami nie daj mi spokoju, drcz mnie czsto przez cae dnie, ba, tygodnie. Za pomoc szataskiej metody fotografii utrwalilimy zaledwie jedno z milionw i miliardw spojrze dwojga ludzi, powiedziaem do siebie, i teraz do koca ycia obwiniamy te dwie sfotografowane osoby z powodu ich szyderczych spojrze, utrwalonych w tym jednym jedynym momencie. A ja mam przecie siostry, a nie tylko ich szydercze spojrzenia, powiedziaem do siebie i pomylawszy t absurdaln myl, zapaem si za gow. Mam w Wolfsegg siostry, a nie tylko dwa szydercze spojrzenia, ktre, jak zawsze sdz, s cakowicie przeciw mnie. Teraz jedno z tych dwu szyderczych spojrze wyszo za m, co musiaem sobie w konsekwencji powiedzie, za mieszkajcego we Fryburgu Bryzgowijskim fabrykanta kapsli do wina, za tego miesznego dziwaka, ktry moim zdaniem nosi na szyi o wiele za ma gow w stosunku do swojego do potnie rozronitego na szeroko ciaa, za tego ocialca. Jedno szydercze spojrzenie ma mczyzn, maonka, drugie szydercze spojrzenie go nie ma, zaszyo si wic w pawilonie ogrodowym dlatego, e to pierwsze go ma, znienawidziwszy natychmiast, by tak rzec, przez noc, to wydane za m szydercze kontrspojrzenie. Nigdy jednak nie udao mi si zobaczy obu szyderczych spojrze moich sistr oddzielnie, to mi si nie udao, i chocia nawet wykonaem kosztujc mnie niezwykle wiele wysiku prb w tym kierunku, zawsze natychmiast rzucay mi si w oczy jedynie obydwa szydercze spojrzenia moich sistr naraz. Fotografia pokazuje dwa szydercze spojrzenia, powiedziaem do siebie, ale czy siostry istotnie maj takie szydercze spojrzenia? zadaem

sobie pytanie. Czy one w rzeczywistoci maj takie szydercze spojrzenia? Czy tych szyderczych spojrze nie miay tylko w tym jednym jedynym momencie, w ktrym zostaa zrobiona ta tak zwana fotografia canneska? By moe miay te szydercze spojrzenia istotnie tylko w tym jednym canneskim momencie, powiedziaem do siebie, nigdy wicej, a tylko ja teraz sdz, e zawsze, ale to zawsze miay wycznie t szydercze spojrzenia jak na zdjciu z Cannes. Fotografia to rzeczywicie szataska sztuczka naszych czasw, powiedziaem do siebie, kae nam przez cae lata, przez cae dziesiciolecia i do koca ycia widzie szydercze spojrzenia tam, gdzie takie szydercze spojrzenia zdarzyy si tylko jeden jedyny raz, przez jedn jedyn chwil na zdjciu, ktre, ulegajc nagemu impulsowi, zrobilimy absolutnie bez zastanowienia. I ten nagy impuls jest a do mierci zgubny, ba, wrcz straszliwy w skutkach. Skutkach nie dajcych si usun, popychajcych nas niekiedy na skraj rozpaczy. Nie mog ju usun tych szyderczych spojrze moich sistr, powiedziaem kiedy do Gambettiego, do ktrego, odkd zrobiem t fotografi, prawdopodobnie bardzo czsto mwiem w ohydnych sowach o tych szyderczych spojrzeniach sistr, odgrywajcych zawsze naprawd ogromn rol w moim yciu. Ta zgubna fotografia, mwiem czsto do Gambettiego. Chodzi tu o szydercze spojrzenia sistr, ktrych to szyderczych spojrze nie mog ju usun, nie mog ich wyrzuci ze swojego umysu, powiedziaem do Gambettiego, ale z innymi fotografiami dzieje si tak samo, na przykad z fotografiami znajomych i sawnych ludzi, ktre zaszeregowalimy jako wane, niech pan tylko pomyli o zdjciu Einsteina, ktry pokazuje jzyk, Gambetti, powiedziaem do niego. Nie mog myle o Einsteinie, ebym nie widzia od razu jego jzyka, tego zoliwego, chytrego jzyka, Gambetti, ktry Einstein pokazuje caemu wiatu, ba, caemu wszechwiatowi. I nie mog widzie Churchilla bez jego podejrzliwie wysunitej do przodu dolnej wargi. Chocia najbardziej prawdopodobne jest, e Einstein wytkn jzyk tylko ten jeden jedyny raz, przynajmniej w taki zoliwy i chytry sposb, a Churchill tylko w tym jednym jedynym momencie, w ktrym zrobiono mu to zdjcie, w taki podejrzliwy sposb wysun warg do przodu. Czytam pisma Churchilla, powiedziaem do Gambettiego, i nieustannie widz tylko t podejrzliwie wysunit do przodu warg, czytam co Einsteina i jestem cakowicie optany tym wytknitym jzykiem, pokazywanym wiatu, a take, jak si rzeko, caemu wszechwiatowi. Sdz nawet, e to nie Churchill napisa swoje pamitniki, lecz jego podejrzliwie wysunita do przodu warga, e to nie Einstein wypowiedzia te zdania, ktre poruszyy cay wiat, lecz jego wytknity jzyk. Zastanawiaem si ju kiedy, powiedziaem do Gambettiego, czy gdybym napisa artyku o szyderczych spojrzeniach moich sistr Amalii i Caecilii, zdoabym si w ten sposb uwolni od ich szyderczych spojrze, ale naturalnie porzuciem t myl, poniewa ju niebawem okazaa si jedn z najbardziej absurdalnych w ogle. Nigdy nie zdoam uwolni si od szyderczych spojrze moich sistr, powiedziaem wwczas do Gambettiego, bd musia y z tymi spojrzeniami, wie swj ywot, dopki bdzie trwa. Cho przecie niezwykle poyteczne byoby napisanie artykuu pod tytuem: Szydercze spojrzenia moich sistr. Ale po co? powiedziaem wwczas do Gambettiego. Musiabym ju naprawd cierpie na najbardziej bezgraniczn nud, eby napisa taki artyku, Gambetti. Zawsze uniemoliwiay mi to te szydercze spojrzenia sistr, powiedziaem do niego, nie dajce mi spokoju, od kiedy sigam pamici. To naturalnie bez sensu sdzi, e gdybym podar fotografi z szyderczymi spojrzeniami sistr, uwolnibym si od ich szyderczych spojrze. Gdybym zniszczy t fotografi, po prostu j podpalajc. Gdybym poci j noyczkami na tysice malusiekich kawaeczkw. Wtedy tylko w jeszcze bardziej dojmujcy sposb siostry byyby moimi drczycielkami, Gambetti. A rodzice na drugiej fotografii, powiedziaem do siebie, sprawiaj wycznie aosne, a nie dobre wraenie, mieszne, komiczne, gdy na londyskim dworcu Victoria wsiadaj do pocigu do Dover. Bez bagay, tylko z przewieszonymi przez rk parasolami od Burberryego, ojciec w liczcych trzydzieci lat pumpach, ktre kupi przed wojn w Wiedniu w eleganckim sklepie pana Habiga przy Kertnerstrasse i w ktrych przechodzi przez cay okres nazistowski. Widz go cigle w tych pumpach, powiedziaem do siebie, odkd tylko sigam pamici. Nawet jeli nosi cakiem inne, w moich oczach ma na sobie zawsze te pumpy od pana Habiga. Mwi nieustannie Heil Hitler w tych pumpach od Habiga, ktre prawdopodobnie byy bardzo drogie, gdy wydaj si niezniszczalne. Istotnie s eleganckie, powiedziaem do siebie, ale nie na moim ojcu, na nim wygldaj miesznie. W tych pumpach od Habiga ju w bramie wjazdowej przyjmowa gauleitera Salzburga i od razu prowadzi go do swoich stajni, mylc, e to wywrze na gauleiterze najlepsze moliwe wraenie, dowodzc zarazem wielkopaskoci Wolfsegg i wielkopaskoci samego siebie. Take arcybiskupw przyjmowa w tych pumpach, co byo pozbawione wszelkiego gustu, ale cakowicie pasowao do czasw nazistowskich. Wsiadaj wic w Londynie do pocigu, a moja matka wyciga szyj, przez co jej kapelusz w groteskowy sposb trzyma si cakiem luno na gowie, powiedziaem teraz do siebie, prawdopodobnie przytrzymuje go jedynie szpilka. Dlaczego mam w biurku to wanie zdjcie moich rodzicw, a nie jakie inne, dlaczego mam t komiczn fotografi, ktra ukazuje moich rodzicw miesznymi i komicznymi, a nie jak inn, skoro przecie nie zawsze byli tylko komiczni i mieszni, powiedziaem do siebie, przez wikszo czasu byli absolutnie inni, w ogle niemieszni i niekomiczni, raczej surowi, odpychajcy i wyrachowanie zimni. Podczas gdy przewieszone przez rk parasole od Burberryego zwisay pionowo ku ziemi, oni sami stali w przekrzywionych pozach, jak ludzie majcy wsi do pocigu. Na tym zdjciu wygldaj tak komicznie i miesznie przede wszystkim dlatego, e stoj w tych przekrzywionych pozach i rwnoczenie ze zwieszajcymi si pionowo ku ziemi parasolami od Burberryego na rkach, prawo cienia czyni ich w tej chwili komicznymi i miesznymi, a oni oczywicie w tym momencie o

tym nie wiedz, poniewa s fotografowani. Nie chcieli by wtedy sfotografowani, ale zostali sfotografowani przeze mnie. Miaem cae setki zdj rodzicw, ktre jednak zniszczyem, wyrzuciem wszystkie bez wyjtku, zachowaem wycznie to jedno jedynej woyem je do biurka, to, na ktrym s tacy mieszni i komiczni, dlaczego? zadaem sobie pytanie. Prawdopodobnie na fotografii, ktr zamierzaem zachowa, chciaem mie miesznych i komicznych rodzicw, powiedziaem do siebie. Chciaem take mie zdjcie brata, na ktrym nie byby utrwalony takim, jaki jest w rzeczywistoci, zdjcie, ktre ukazywaoby go miesznym, takim, jakim ja chc go widzie, w miesznej pozie na jego aglwce na jeziorze Wolfgangsee, niewtpliwie pikny czowiek, naraz mieszny, ni jaki, perwersyjny, ba, gupi, bezradny, ktrego nie mona potraktowa serio. Chciaem zawsze mie tylko t jedn fotografi brata, przedstawiajc go miesznym, powiedziaem kiedy do Gambettiego, komicznym, podobnie jak chciaem mie miesznych rodzicw, komicznych, i nie siostry, tylko ich szydercze spojrzenia, Gambetti, taka jest prawda. Mamy, oglnie rzecz biorc, szatask natur, ktra ujawnia si nawet w takich drobnostkach czy, by tak rzec, bahostkach, jak zbierane przez nas fotografie. Jest to dowd naszej nikczemnoci, naszej podoci, naszej bezczelnoci. I to z adnej innej przyczyny, jak tylko z racji wasnej saboci, bo gdyby tlia si w nas choby odrobina uczciwoci, musielibymy przyzna, e sami jestemy o wiele sabsi od tych, ktrych chcemy widzie sabymi, o wiele bardziej mieszni ni ci, ktrych chcemy widzie miesznymi, komicznymi, bez charakterw. To my jestemy bez charakteru, mieszni, komiczni, perwersyjni, Gambetti, po pierwsze my, a nie odwrotnie. Przechowujc akurat te, a nie inne zdjcia mojej rodziny, na dodatek jeszcze w swoim biurku, ebym o kadej porze mg si im przyglda, niejako dokumentuj swoj wasn podo, swoj wasn bezczelno i brak charakteru. Wystarczyo zawsze tylko otworzy szuflad biurka, by syci si widokiem okropnych sistr z tymi ich drwicymi spojrzeniami, powiedziaem kiedy do Gambettiego, by syci si miesznoci rodzicw, nieszczliw poz brata, umacnia siebie w napadach saboci, w czasie ktrych wyjmuj fotografie z szuflady biurka i patrz na nie, odzyskujc, musz to powiedzie, wskutek tej podoci spokj. Na tym przykadzie widzimy, jak pody bywa czowiek. Opisujemy innych jako podlecw i nikczemnikw, szukajc w tym celu wszystkich moliwych argumentw, a sami jestemy tacy w o wiele wikszym stopniu. Zamiast pod postaci miesznej, komicznej fotografii ukry w szufladzie biurka samych siebie, ukrywamy tam swoj rodzin, eby w razie potrzeby wykorzysta j nieuczciwie do wasnych, zgoa podych celw, powiedziaem do Gambettiego. Naturalnie, powiedziaem do niego, s ludzie, ktrzy przechowuj zdjcia swoich rodzin ukazujce utrwalone na nich osoby w korzystnym wietle, ale ja do takich nie nale, ja przechowuj te komiczne, te mieszne fotografie, poniewa w gruncie rzeczy jestem na wskro sabym czowiekiem na wskro sabego charakteru. Chocia w zasadzie kade zdjcie jest podym faszerstwem, s wszake takie, ktre przechowujemy, by tak rzec, z szacunku i mioci dla utrwalonych na nich osb, a take takie, ktre z podoci i nienawici do przedstawionych na nich osb wkadamy do szuflady biurka lub wieszamy na cianie. Niestety, musz powiedzie, e absolutnie nale do tej ostatniej nikczemnej kategorii. W pewnym okrelonym wieku, powiedziaem do Gambettiego, okoo czterdziestki, udaje nam si czsto przedstawia siebie takimi, jacy jestemy naprawd, ze wszystkimi swoimi niegodziwociami, co przed osigniciem tego wieku nigdy nawet nie przyszoby nam na myl. Po osigniciu tego wieku pozwalamy sobie niekiedy na wniknicie w siebie w przeraajcy sposb. W moim wieku, Gambetti, udaje nam si ju do szeroko rozsun zasony, ktre przez cae dziesiciolecia byy tak szczelnie zasunite, e nieomal si za nimi udusilimy. Pewnego dnia rozsun si do koca, powiedziaem do Gambettiego. Jak zareaguj moje siostry, pomylaem, kiedy teraz wystpi wobec nich, by tak rzec, jako zarzdzajcy spucizn i spadkobierca? Czy rwnie obecnie przyjm mnie w ten, jak mi si zawsze wydawao, bezczelny sposb? Nie miaem nawet cign dalej tej myli, wystrzegaem si jej. Ci, co pozostali, siostry i ja, powiedziaem do siebie. Pozostali wanie ci, o ktrych nikt nigdy nie myla, e mog pozosta. O mnie bowiem zawsze mylano, e szybko zejd z tego wiata wskutek, jak to zawsze mawiano, zadyszki, gdzie, byle nie w Wolfsegg, by moe, pomylaem teraz, to oni oczekiwali zawsze telegramu z wiadomoci, e to ja nie yj. I pozostay te moje siostry, te, ktre ze wzgldu na swoj absolutn niewano, jak zawsze mawiaa matka, nigdy nie byy brane pod uwag w przypadku jakichkolwiek fundamentalnych czy yciowych kwestii. Ja za nigdy nie oczekiwaem telegramu, e moi rodzice nie yj. Wielu ludzi obawia si zawsze takiego telegramu, ja takiego telegramu nigdy si nie obawiaem. Miliony ludzi yj w nieustannym lku przed takim telegramem, mwiem czsto do Gambettiego, z wiadomoci o mierci ukochanych lub znienawidzonych przez siebie osb. Ja nigdy nie obawiaem si takiego telegramu. Kiedy widzimy fotografie takie, jakie ja teraz miaem rozoone przed sob na biurku, mylimy, e utrwalone na nich osoby nie s dla nas niebezpieczne, przynajmniej na tych zdjciach, podczas gdy w rzeczywistoci s prawdopodobnie niebezpieczne. miertelnie. Ci utrwaleni na fotografiach maj co najwyej dziesi centymetrw wzrostu i nawet si nam nie sprzeciwiaj. Mwimy im najwiksze potwornoci prosto w twarz, a oni nawet si nie sprzeciwiaj, nacieramy na nich, a oni si nie broni, moemy powiedzie im prosto w twarz, co tylko chcemy, a oni nawet nie drgn. Jednake wanie to doprowadza nas rwnie do szalestwa i wpadamy w jeszcze wiksz wcieko. Przeklinamy tych ludzi z fotografii, poniewa nie odpowiadaj, poniewa nie odpieraj najmniejszego ataku z naszej strony, cho przecie na nic tak nie czekamy i na nic nie jestemy tak skazani jak na ich odpowied. Bijemy si, by tak rzec, z pomniejszonymi do mikroskopijnych rozmiarw karami i ogarnia nas szalestwo, powiedziaem kiedy do

Gambettiego. Policzkujemy te do mikroskopijnych rozmiarw pomniejszone kary i wszystko w sobie doprowadzamy do wariactwa. Porywamy si nawet, powiedziaem do Gambettiego, na zniewaanie tych gw o rednicy jednego jedynego centymetra, Gambetti, wystawiajc si w ten sposb bez reszty na pomiewisko. Przygldam si moim rodzicom na fotografii, jak, nie sigajcy nawet dziesiciu centymetrw wzrostu, wsiadaj do pocigu na dworcu Victoria w Londynie, i zniewaam ich, mwi, jakimi miesznymi kreaturami zawsze byli, wcale w tym momencie nie zauwaajc, e omieszam jednoczenie samego siebie, e jestem znacznie, ale to znacznie bardziej mieszny, ni kiedykolwiek mogli by moi rodzice, oni nigdy tacy nie byli, Gambetti. Ty gupcze, mwi do brata, nie majcego nawet dziesiciu centymetrw wzrostu, wy perwersyjne siostry, do nich, ktre na tarasie w Cannes nic maj nawet omiu centymetrw wzrostu. Zrobi fotografi znaczy wyszydzi czowieka, Gambetti, powiedziaem, dlatego te wszyscy, ktrzy fotografuj, nawet jeli w tej dziedzinie nie stali si zawodowcami ani te nigdy nie uczynili z fotografowania wielkiej sztuki, nie s niczym innym, jak tylko szydercami szydzcymi z czowieka. Fotografia sama w sobie to najwiksze szyderstwo, jakie istnieje, powiedziaem do Gambettiego, to najwiksze z moliwych wyszydzanie wiata. Dzisiaj jednak, powiedziaem do Gambettiego, istnieje ju stokro wicej ludzi sfotografowanych ni rzeczywistych, co nie oznacza nic innego jak naturalnych, a to powinno dawa do mylenia. Rad jestem, powiedziaem do Gambettiego zaledwie dwa dni po powrocie z Wolfsegg, e znowu znalazem si tutaj, e na jaki czas uciekem od Pnocy i jej tpoty. Od szponw mojej rodziny, a przede wszystkim od egzaltacji matki, od nieustannego zrzdzenia ojca, od zej pogody w tym kraju. Przez trzy czwarte roku mamy tam z pogod, gdy za sdzimy, e ju nastaa wiosna, musz min jeszcze cae miesice, zanim rzeczywicie nastanie, potem za wiosna od razu przechodzi w lato, ktre jest coraz krtsze. A jesie, sama w sobie najpikniejsza tam pora roku, daje si we znaki wszystkim ludziom w tym klimacie zdominowanym przez z pogod, i czy maj podagr, czy te reumatyzm, czstymi burzami i lodowatym zimnem przypomina im ju w padzierniku, e ich ycie jest nieustannie zagroone. Nie mwic w ogle o tamtejszych zimach, ktre sprawiaj, e gdy czowiek skoczy trzydzieci lat, wszystko staje si nie do zniesienia. Tutejsi ludzie w ogle nie wiedz w jak wyjtkowej strefie klimatycznej yj, wszyscy cigle tylko tskni do zimnej Pnocy, do jode, do grskich jezior, do oywczych Alp. Widzi pan, Gambetti, jedni odczuwaj tsknot za Poudniem, inni za Pnoc, i w ten sposb wszyscy zawsze s w duej mierze przynajmniej rwnie nieszczliwi. W tym momencie jednak rozkoszuj si tym odwieajcym, a przecie ciepym powietrzem, tymi gonymi, ale przecie sympatycznymi ludmi, ich beztrosk, powiedziaem. W Wolfsegg miabym na sobie zimowe palto, tutaj biegam w rozpitej koszuli i swetrze na ramionach. Taka jest rnica. Tutejsi ludzie nie s objuczeni wac kilka kilogramw garderob, cikimi butami, cikimi marynarkami, cikimi filcowymi kapeluszami, chodz po ulicach w najlejszych ubraniach i nieomal przez cay rok jedz posiki na wieym powietrzu. Jeszcze sysz siebie, jak krzycz Dugo nie!, pomylaem, przez co rozumiaem, e dugo nie wrc do Wolfsegg, podczas kiedy teraz telegram zmusza mnie do moliwie najszybszego powrotu do Wolfsegg. Wydawao mi si jednak, e t oczywisto uda mi si obecnie odsun w czasie za pomoc cakowitej bezczynnoci, kiedy tak najzwyczajniej w wiecie nie rusz si od biurka i bd patrzy na zdjcia, poddajc je gbszej ni tylko wnikliwa obserwacji; ani na chwil nie spuszcz ich z oka, poo obok i rozpostr telegram, bd trzyma przed sob ten krtki tekst z wiadomoci o mierci i nieustannie wczytywa si w niego sylaba po sylabie, do granic, jak mi si zdawao, szalestwa. W przeciwiestwie do mnie mj brat by spokojnym czowiekiem, ja zawsze byem w Wolfsegg niespokojnym duchem, on natomiast uosobieniem spokoju. Rodzice okrelali go zawsze jako zadowolonego, mnie zawsze jako niezadowolonego. Kiedymy zbroili co do spki, ca win, jak to si mwi, zwalali na mnie, a nie na niego, jemu wierzyli, kiedy si usprawiedliwia, mnie nigdy. Jeli na przykad ja zgubiem powierzone mi z jakiego powodu pienidze, nie wierzyli, e je zgubiem, chobym ich nie wiem jak o tym zapewnia, myleli raczej, i tylko udaj, e je zgubiem, gdy tymczasem si o nie wzbogaciem, mojemu bratu natomiast od razu wierzyli, gdy gubi pienidze. Mwi im na przykad, e zabdzi w lesie, i oni momentalnie mu wierzyli, kiedy za ja mwiem to samo, nie chcieli mi uwierzy za nic w wiecie, zawsze musiaem si dugo i usilnie usprawiedliwia. Kiedy brat wrzuci mnie do pooonego za dziecic will stawu, rozmylnie czy nie, wepchn mnie do wody, przechodzc obok, gdy obaj bawilimy si przy stawie na murku, ktry nie jest szeroki i dwie idce obok siebie osoby si na nim nie mieszcz. Musiaem zada sobie bardzo wiele trudu, by utrzyma si na powierzchni wody i nie uton, naprawd mylaem, e ton, a przy tym mylaem rwnie, i moe brat nie wrzuci mnie do stawu przez nieuwag i niezdarno, lecz rozmylnie, ta myl drczya mnie dopty, dopki walczyem w stawie o ycie. Mj brat nie mg mi pomc, sam nie naraajc si na utrat ycia. Naturalnie podejmowa wiele prb, eby mi pomc, ale jego prby koczyy si niepowodzeniem. Staw jest gboki, wic nawet dziecko niechybnie pjdzie pod wod i utonie, o ile nie zdoa utrzyma si na powierzchni, powiedziaem do Gambettiego. Jednake w chwili, kiedy byem ju absolutnie pewny, e uton, zdoaem przytrzyma si umocowanego na podwodnej czci murku elaznego piercienia, przeznaczonego do zaczepiania maych odzi, ktre trzymalimy przy stawie, i udao mi si wydosta na brzeg. Gdy po powrocie do domu rodzice zadali ode mnie wyjanie, dlaczego jestem przemoczony do suchej nitki, a ja nie powiedziaem im prawdy, tylko, chcc chroni brata, rzeczywicie skamaem, mwic, e nieszczliwie wpadem do stawu, bez wahania orzekli, i wskoczyem do niego lekkomylnie, by sprawi bratu kopot. Kiedy

powiedziaem, nie, wpadem do wody cakiem przypadkowo, skrzyczeli mnie, wyzywajc od kamcw, przytulili do siebie mojego brata, jakby chcieli go obroni, a mnie w mokrym ubraniu wygonili na d do kuchni, eby przebrano mnie tam w wiee, suche rzeczy. Brat przez cay czas milcza i nie powiedzia choby jednego sowa, nie powiedzia prawdy ani nawet przynajmniej tego, e wpadem do stawu nie z wasnej winy, obserwowa t smutn scen i ani drgn, eby cokolwiek wyjani lub polepszy moje pooenie, wrcz przeciwnie, jakby chronic si pod opiek matki, przytuli gow do jej kolan, co dla mnie oznaczao tylko pogorszenie caej sytuacji. Kiedy zdarzao mi si upa i podrze poczochy, natychmiast dostawaem bur za podarte poczochy, ani w gowie im byo mnie pocieszy na widok skaleczonego kolana, ktre krwawio i bardzo bolao, nie, oni tylko obrzucali mnie przez wiele godzin wymysami, a wieczorem, gdy ja sam zdyem ju zapomnie o caym tym nieszczliwym wypadku, oni od nowa zaczynali krzycze, jakby obrzucanie wymysami i doprowadzanie mnie do paczu sprawiao im rado. Mojego brata pocieszali, gdy choby leciutko si skaleczy, mnie nie pocieszali nawet wtedy, gdy powanie si zraniem. Poniewa zbyt czsto i na zbyt dugi czas uciekaem od nich do ogrodnikw, karcili mnie bez ustanku, nie chcieli bowiem, ebym chodzi do ogrodnikw, ktrzy, jak uwaali, wywieraj na mnie zy wpyw, woleli, ebym chodzi do owczych, przypisujc im wywieranie na mnie dobrego wpywu, ja jednak, jak si rzeko, nienawidziem owczych i zawsze chodziem do ogrodnikw, ktrych kochaem, wic za kadym razem, gdy tylko rodzice dowiadywali si, e byem u ogrodnikw, czekaa mnie bura, wymylali rwnie ogrodnikom, e si, jak mwili, ze mn zadaj ogrodnicy, tak utrzymywaa moja matka, wywieraj na mnie zawsze nadzwyczaj szkodliwy wpyw. Jeli mj brat szed do owczych, mwili do niego za kadym razem, dobrze, e bye u owczych, to si nam podoba, przy czym zawsze mwili te sowa tak, ebym musia je usysze oraz kiedy byli pewni, e mog mnie nimi zrani. Gdy pewnego razu byem u owczych, bo z jakiego powodu nie chciaem i do ogrodnikw, lecz do owczych, nie pamitam ju prawdziwego powodu, i na pytanie, gdzie byem, odpowiedziaem, e byem u owczych, nie uwierzyli mi i spoliczkowali mnie w obecnoci brata, ktry doskonale wiedzia, e byem u owczych, bo sam ze mn u nich by, ale on milcza i nie powiedzia prawdy, cho mgby mi przyj z pomoc. Milcza te beztrosko, ilekro matka policzkowaa mnie, przekonana, e kami, chocia mwiem prawd. Take gdy byem ju dorosy, rodzice nie wierzyli mi w adnej sytuacji, jak pamitam. Kiedy miaem gocia, a oni pytali mnie o jego nazwisko, pytali, kt to mnie odwiedzi, ja za wymieniaem nazwisko tego gocia, czyli mwiem, kto mnie odwiedzi, nie wierzyli mi, powtarzali tylko zawsze, e oni ju dobrze wiedz kto mnie odwiedzi, w kadym razie nie ten, o kim twierdziem, e mnie odwiedzi. Kiedy byem w Wels, a oni pniej pytali, gdzie byem, ja za odpowiadaem im, w Wels, mwili, e nie byem w Wels, e oni ju dobrze wiedz, gdzie naprawd byem, w Vocklabruck, w Linzu, w Styrii, bo na pewno nie w Wels, i za adne skarby nie dawali si wyprowadzi z bdu. Nigdy mi nie wierzyli, mwili zawsze, e jestem najzwyczajniejszym kamc, jak cigle powtarzaa moja matka, urodzonym kamc. Co robisz przez cay czas w bibliotece? pytali, gdy wracaem z biblioteki, obojtne z ktrej spord naszych piciu bibliotek, bo wszystkie one w gruncie rzeczy wydaway im si podejrzane, i rzeczywicie byem w caej rodzinie jedyn osob, ktra stale chodzia do jednej z naszych bibliotek. Chyba nie po to, eby czyta! mwili i kazali mi si tumaczy. Na nic nie zdaway si moje zapewnienia, e naprawd id do biblioteki w jednym jedynym celu - eby poczyta. Chodzisz do biblioteki, aby oddawa si tam tym swoim niedorzecznym mylom, powtarzaa zawsze matka, w ogle nie przyjmujc do wiadomoci tego, co nieustannie powtarzaem, e nie, e poszedem do biblioteki poczyta, z adnego innego powodu, i nic innego tam absolutnie nie robiem. Nieustannie zapewniaem, i do biblioteki chodz wycznie w celach czytelniczych, przebywam tam w celach czytelniczych. Nie dawaa mi jednak spokoju, nazywaa mnie kamc i bez przerwy twierdzia, e byem w bibliotece, by oddawa si niedorzecznym mylom. Gdy pytaem j, co rozumie przez niedorzeczne myli, nazywaa mnie, jak to czsto bywao w latach mojego najwczeniejszego dziecistwa, ktnikiem; wcale nie odpowiadaa na moje pytanie i dodawaa jeszcze, e jestem bezwstydnikiem i kamc, po czym najzwyczajniej w wiecie odchodzia, zostawiajc mnie osupiaego ze zdumienia. Co chwila podejrzewaa, e oddaj si niedorzecznym mylom, sama prawdopodobnie nie wiedzc, co to s owe niedorzeczne myli, ale podejrzewaa mnie o nie z przyzwyczajenia, nawet w towarzystwie nie mogem czu si pewnie, mwia to rwnie w obecnoci obcych osb, bywajcych u nas na kolacjach; nawet w obecnoci tych, co budzili we mnie najwyszy wstrt, tych tak zwanych ludzi z klasy redniej z okolicznych maych miasteczek, ktrych znaa od dziecistwa i z ktrymi zawsze utrzymywaa regularne kontakty, mwia, e oddaj si niedorzecznym mylom. Musz powiedzie, e matka kochaa mojego brata Johannesa przede wszystkim dlatego, i nigdy nie czu potrzeby zajrzenia do bodaj jednej z blibliotek, co chwila powtarzaa te, e Johannes nie chodzi do bibliotek, aby oddawa si niedorzecznym mylom, on chodzi do domku myliwskiego, gdzie jest wesoo. Wesoo w domku myliwskim bya jednak, w moim pojciu i wedle mojego dowiadczenia, zawsze do poda i nikczemna, wesoo owczych bya podego i nikczemnego rodzaju, skadao si na ni bowiem bezustanne opowiadanie nudnych i na wskro pospolitych dowcipw, ktre nigdy nie wydaway mi si wesoe i przy ktrych zawsze towarzyszyo mi poczucie, e babrz si w bocie, co zreszt byo te zwykle gwnym powodem, dla ktrego brzydziem si domkiem myliwskim, podczas gdy te nudne, na wskro pospolite i bezgranicznie prymitywne dowcipy rodem z domku myliwskiego zawsze podobay si mojej matce; niczym nie zachwycaa si tak jak tymi dowcipami, za kadym razem wychodzia z

domku myliwskiego, zamiewajc si do ez, co nawet ojciec nazywa perwersj. Chodzisz do pawilonu ogrodowego, mwia zawsze do mnie, gdzie panuje taka nuda, to jest znamienne. Ale wypiewywanie z owczymi przez p nocy idiotycznych piosenek, wysiadywanie z owczymi na awce, przysuwanie si do nich i pozwalanie na to, by nie tylko mwili do niej w dwuznaczny sposb, lecz take o pnej godzinie molestowali j i szczypali w tyek, nigdy nie wydawao si mojej matce, co musz powiedzie, zbyt gupie. Kiedy brat mia ju odrobione prace domowe i pokazywa je rodzicom, mwili zawsze, e dobrze wykona swoj prac, gdy ja robiem to samo, zawsze przyczepiali si przynajmniej do jakiego szczegu, tu zauwayli bd, wdzie nieprawidowo, i nieustannie karcili mnie z powodu, jak zawsze mwili, nieczytelnej bazgraniny. Kiedy brat przynosi do domu dobr ocen, chwalili go oczywicie, a gdy mnie si to przydarzao, fakt ten przyjmowano zaledwie do wiadomoci wymuszenie uprzejmym skinieniem gowy. Pamitam, e w przeciwiestwie do mnie, ktry zawsze dostawaem troch podniszczon pociel, mojemu bratu dawali zawsze najlepsz, a poduszki nowiutekie, nie takie poatane jak mnie. Ja musiaem nosi poczochy duej ni on, palta, kurtki, na nic si zday moje proby, eby pozwolono mi woy nowe, jak bratu, ktremu na to pozwalano, gdy jego poczochy, palta, kurtki etcetera byy nieznacznie przetarte albo brudne, mnie na to nigdy nie pozwalano. Zawsze wtedy mwili, e jestem marnotrawc, ale brata nigdy nie nazwano marnotrawc. Moi rodzice, jak sdz, nigdy nie byli wobec mnie sprawiedliwi, gdy ju w latach mojego wczesnego dziecistwa nabrali podejrze, i by moe mam nad nimi przewag, nie umiem dokadnie powiedzie, co wywoywao w nich tak obaw. Jedynie dziadkowie byli wobec mnie sprawiedliwi, traktowali mnie dokadnie tak samo jak Johannesa, w ich oczach nie istniaa rnica midzy jednym a drugim wnukiem, w kadym razie nie robili rnicy midzy nami dwoma. Pki yli dziadkowie, by to zarwno dla Johannesa, jak i dla mnie najszczliwszy okres w Wolfsegg. Oczywicie, powiedziaem kiedy do Gambettiego, poniewa dziadkowie z natury nie uznawali adnego faworyzowania. Gdy zmarli, od razu zauwayem, e rodzice chc mnie ukara za to, i jak sdzili, dziadkowie zawsze lepiej traktowali mnie ni mojego brata, co jednak nie byo prawd, moi rodzice, zwaszcza matka, zawsze to sobie tylko wmawiali. Zupenie jakby po mierci dziadkw rodzice pomyleli, teraz musimy zwrci si ku zawsze poszkodowanemu przez dziadkw Johannesowi i jego traktowa szczeglnie dobrze, tego zawsze odsuwanego przez dziadkw, tego, ktry cigle musia cierpie wskutek faworyzowania jego brata, czyli mnie, ale mj brat nigdy nie by poszkodowany przez dziadkw, podobnie jak ja nigdy nie byem przez nich faworyzowany, taka jest prawda; w przewiadczeniu, e ja byem przez dziadkw faworyzowany, a brat poszkodowany, rodzice zjednoczyli si tylko po to, eby od tej pory dawa mi zawsze dokadnie odczu to, co sobie wmwili, co jednak nigdy nie byo zgodne z prawd. Tak wic po mierci dziadkw zawsze yczliwie traktowali mojego brata Johannesa, mnie za w przeciwiestwie do niego zawsze z niechci, a to ich przedkadanie Johannesa nade mnie przerodzio si z czasem, jak sdz, w co dla mnie naprawd nieznonego, taki sam skutek miaa zreszt ich niech do mnie. Krtko mwic, przywykli kocha mojego brata, a mnie nienawidzi. To absurdalne, powiedziaem do Gambettiego na wzgrzu Pincio, e wanie w domu z picioma bibliotekami nie tylko bardzo nisko ceni si myl i ducha razem wzite, lecz, prawd mwic, ma si je w pogardzie. Jedna jedyna biblioteka nie wystarczaa, jak zakadam, pierwszym budowniczym i mieszkacom Wolfsegg, oni czuli naturaln potrzeb rozwoju duchowego i intelektualnego, byli zapewne namitnymi mylicielami, a wic pracownikami umysowymi, mylenie, jak sdz, uczynili swoim gwnym zadaniem, czego dowodz liczne tego wiadectwa, jakie jeszcze posiadamy, byli przekonani, e najwyszym celem ludzkiego ycia jest wie ywot myliciela, ywot duchowy, Gambetti, a nie y w takiej codziennoci i codziennej tpocie, jak to robi moja rodzina. Co to byy za czasy, gdy o randze rozumu przesdzaa myl, gdy mylenie byo najwyszym nakazem, jak wiemy. Dzisiaj wszystko, co kiedy wyrniao Wolfsegg, jest zaprzepaszczone, poniewa potomkowie cakiem wiadomie to zniszczyli; prawd mwic, w ostatnim stuleciu, a przede wszystkim w ostatnich dziesicioleciach unurzali wszystko w bocie. Moi przodkowie zbudowali nie tylko jedn bibliotek, powiedziaem do Gambettiego, pozwolili sobie na pi bibliotek, grn lew, podobnie jak grn praw, doln lew, podobnie jak doln praw, oraz bibliotek w dziecicej willi, wszystkie nauki humanistyczne miay w nich przez stulecia swoje miejsce, wszystkie prdy umysowe, wszystkie sztuki. Kiedy okopaem si w lewej grnej bibliotece, Gambetti, by przeczyta Siebenkasa Jeana Paula, ktr to ksik szczeglnie kocha wuj Georg. Czytaem j godzinami i stopniowo zapominaem o wszystkim dookoa, zapomniaem rwnie o tym, e w tym samym czasie, kiedy byem pogrony w lekturze Siebenkasa miaem pomc matce w porzdkowaniu listw. Zapomniaem o poleceniu, ebym o szstej po poudniu, jak w kad sobot, pojawi si w jej tak zwanym gabinecie w celu uporzdkowania listw, Siebenkas w lewej grnej bibliotece sprawi, i naprawd zapomniaem o boym wiecie, a wic rwnie o poleceniu matki. Co sobota midzy szst a sidm po poudniu siedziaa zawsze w swoim gabinecie i kazaa nam, ebymy na zmian z Johannesem dokadnie porzdkowali wszystkie listy napisane do niej w ubiegym tygodniu, dokadnie w kolejnoci nadejcia. Uporzdkowawszy listy, musiaem pooy je w okrelonym miejscu na biurku. Porzdkujc matczyne listy, miaem moliwo rozmawia z ni w spokoju, co poza tym nigdy nie wchodzio w rachub. W czasie, gdy ja porzdkowaem listy, ona zaatwiaa swoj korespondencj, stwarzajc mi wtedy okazj do zwracania si do niej z wszystkimi problemami. Kiedy indziej nie miaem takiej okazji. Chocia matka nigdy nie lubia, gdy zadawaem jej pytania, odbieraa je bowiem zawsze jako bezczelne, to podczas

porzdkowania listw miaem prawo je zadawa, a ona na nie odpowiadaa. W gruncie rzeczy porzdkowanie listw w gabinecie matki byo jedyn okazj, by w ogle si do niej zbliy, w tej krtkiej godzinie przed wieczerz. Zdarzao si wtedy, e od czasu do czasu rzucia mi nawet jakie mie, a od czasu do czasu wrcz czue sowo. Podczas tego porzdkowania listw, gdy obserwowaem matk z boku, miaem czstokro wraenie, e jednak j kocham, i to doprawdy bardzo gorco; jej twarz wydawaa mi si wtedy pikna, podczas gdy w innych sytuacjach zawsze irytowaa mnie swoj pospolitoci. Lampa na biurku, ktr matka kazaa zapala i ktra rzucaa sabe wiato na jej twarz, dobrze tej twarzy robia, powiedziaem do Gambettiego na Pincio, o tej porze wiato byo dla mojej matki niezwykle yczliwe. Kiedy kadem uporzdkowane listy na biurku, zdarzao si, e spogldaa znad korespondencji i ze swego rodzaju czu sympati kada mi do na wosach. Zarazem jednak, jakby znowu wstydzc si tego gestu w momencie, w ktrym jego wykonanie wydao si jej moliwe, natychmiast zawsze cofaa rk i kazaa mi wychodzi z gabinetu. Cofaa rk, mylc sobie pewnie przy tej okazji, e to nie jest Johannes, i natychmiast wracaa do korespondencji. Ale przecie ja chciaem mwi o czym innym, Gambetti, powiedziaem do niego wtedy na Pincio. Zaszyem si wwczas w lewej grnej bibliotece z Siebenkasem i zapomniaem o porzdkowaniu listw. Bya dziewita, gdy nagle, do przeraony, oderwaem si od lektury Siebenkasa, odoyem ksik i z zabronionej mi w gruncie rzeczy biblioteki, jak pan wie, zszedem na d do rodziny, ktra ju dawno zdya spoy wieczerz. Siebenkas przyku mnie na pi godzin do fotela w bibliotece, zapomniaem wic nie tylko o porzdkowaniu listw, ale take o wieczerzy. Zszedem na d, Gambetti, a wszyscy siedzieli ju w tak zwanym zielonym salonie i co od razu zauwayem, czekali wycznie na mnie. Zostaem przyjty bez sowa. Po pewnym czasie, kiedy mj brat Johannes, jak mi si zdawao, z odpychajc, zoliw radoci tylko na to czeka, matka, w ogle na mnie nie patrzc, zadaa wyjanie, gdzie to si podziewaem, e zaniedbaem porzdkowania listw, jak to w ogle moliwe, i swoj powszechnie znan bezczelno wiecz jeszcze takim brakiem wychowania, e po prostu ignoruj porzdkowanie listw i wieczerz, nie istnieje bowiem aden powd, przynajmniej aden, jaki ona potrafi sobie wyobrazi, abym zignorowa porzdkowanie listw, kaza rodzinie siedzie samej podczas wieczerzy, napdzi im wszystkim strachu, gdzie te mog si podziewa, myleli ju o wszystkich moliwych nieszczciach, ktrych moe padem ofiar o wszystkich moliwych okropiestwach. Czy jestem wiadom tego, e przede wszystkim j, moj matk, przyprawiem o miertelny lk? Nie ma najmniejszego powodu, ktry by pozwoli ci nie pojawi si w moim gabinecie w celu porzdkowania listw, jak rwnie nie ma adnego powodu, eby zignorowa wieczerz. Matka nadal nie zaszczycia mnie ani jednym spojrzeniem. Nagle spojrzaa mi w oczy i powiedziaa jeste naszym potworem! O ile si nie myl, bye w bibliotece! I co tam robie? Znowu oddawae si tym swoim niedorzecznym mylom, powiedziaa. Ojciec i rodzestwo w napiciu czekali na szczytowy punkt oskarenia, ca swoj uwag skupili na mnie, ktry, wystraszony, zatrzymaem si od razu w drzwiach. Miaem wtedy moe dziewi lub dziesi lat, powiedziaem do Gambettiego. Wszystko we mnie i na mnie si trzso. Chocia siostry i brat byli mali, dao si po nich pozna pode oburzenie, dz sensacyjnego ukarania winowajcy przez nada nieubaganie karcc mnie matk. No, wic co naprawd robie w bibliotece? spytaa, na co odpowiedziaem: czytaem Siebenkasa. Po tym moim owiadczeniu zerwaa si z krzesa, spoliczkowaa mnie i posaa do ka. Waciwa kara polegaa na tym, e przez trzy dni nie wolno mi byo wychodzi z mojego pokoju, matka zamkna go na klucz i na trzy dni zostawia mnie w ogle bez jedzenia. Usiadem przy stole i przez wszystkie dni nie robiem nic innego, tylko pakaem. Za drzwiami przez cay czas biegay obie siostry, wykrzykujc nieustannie z najwysza, zoliw radoci Siebenkas, Siebenkas, Siebenkas. Gdyby pan kiedy zabra si do lektury Siebenkasa, drogi Gambetti, powiedziaem do niego na Pincio, niech pan nie zapomni o tej krtkiej anegdotce. Czy Gambetti dzisiaj, kiedy po tak dugim czasie rzeczywicie daem mu do przeczytania Siebenkasa, pamita jeszcze t histori? zadaem sobie pytanie. Wszystkie ksiki, ktre przeczytaem w Wolfsegg, maj podobn do tej posthistori, na cae moje ycie s zwizane z tak posthistori (albo prehistori!), pomylaem, chocia nie zawsze z tak smutn jak ta, ktra mnie wie z Sibenkdsem Jeana Paula. Moja matka, Gambetti, nie miaa pojcia, kto to jest Siebenkas, tote sdzia, e sobie z niej kpi, powiedziaem do Gambettiego. Kiedy bya w Rzymie, powiedziaem do Gambettiego, jesieni przed trzema laty, przypomina pan sobie, oprowadzaem j naturalnie po miecie. Ale ona nudzia si miertelnie, chciaa tylko bez przerwy oglda synne sklepy, przede wszystkim te na Corso i na Via Condotti, miaa ca dug list z nazwami tych synnych sklepw i poruszaa si wycznie wedug tej listy, miaa owe synne sklepy wypisane w porzdku alfabetycznym, jeden pod drugim, co byo bdem, jak niebawem sama musiaa poj, gdy naturalnie nie znajdoway si, jak na jej licie, obok siebie, lecz bardzo czsto w znacznej od siebie odlegoci. Odwiedzalimy te synne sklepy, jeden po drugim, zwaszcza w pobliu Piazza di Spagna, i w ani jednym nie bylimy krcej ni p godziny, w wikszoci z nich spdzaa blisko godzin, co prawie doprowadzao mnie do szalestwa. Moja matka jest rwnie absolutnie prymitywn fanatyczk biuterii, powiedziaem do Gambettiego, i z tego powodu biegaa od jubilera do jubilera w poszukiwaniu nie jednego, lecz caego mnstwa piercionkw i naszyjnikw odpowiadajcych jej gustowi. Towarzyszyem matce, jak pan si moe domyli, z niechci, ale c miaem robi. Ja sam jestem przecie, jak pan wie, wrogiem tych, ktrzy ogldaj tylko synne pomniki i kocioy, ale tego rodzaju, musz to powiedzie, bezwstydnie jawnego niezwaania na wszystkie te niewtpliwie gigantyczne skarby kultury jeszcze

nigdy u nikogo nie zaobserwowaem. Matka posza do bazyliki watykaskiej, zaprowadziem j tam, gdzie oczywicie zachwycia si baldachimem nad Grobem w. Piotra duta Berniniego, ktrego to baldachimu ja osobicie nie cierpi, ale poza tym podczas swojego pobytu w Rzymie nie zobaczya nic poza wyposaeniem wntrz sklepw jubilerskich i magazynw z modnymi ubiorami. Zamieszkaa, za moj rad, w Hasslerze, ktry jednak wydawa si jej zbyt staromodny. Nic jej si w nim nie podobao, chocia Hassler jest niewtpliwie najlepszym hotelem w Rzymie, a moe nawet jednym z trzech, czterech najlepszych na wiecie. Nic nie byo jej zdaniem wystarczajco dobre. Wreszcie zrobia tyle zakupw, powiedziaem do Gambettiego, e w ogle nie wiedziaa, gdzie to wszystko pomieci, puda pitrzyy si w stosach w jej pokoju. Bylimy zaproszeni na pi kolacji do krewnych i naturalnie rwnie do naszego przyjaciela Zacchiego, powiedziaem do Gambettiego, ale ona posza tylko na jedn jedyna, i to nie, jak pan moe myli, do naszego godnego uwielbienia przyjaciela Zacchiego, tylko do ambasadora austriackiego, gdzie, co moe pan sobie bez trudu wyobrazi, byo nudno jak zawsze, posza tam tylko dlatego, e towarzystwo wydawao si jej najbardziej reprezentacyjne, cho wszyscy ludzie, ktrzy brali udzia w kolacji u ambasadora, byli zwykymi, bezmylnymi i durnymi dyplomatami z jeszcze bardziej bezmylnymi i durnymi onami, ktre swoim zwyczajem dokonyway dwugodzinnego prania brudw towarzyskich. Zapyta pan z pewnoci, dlaczego o tym wszystkim wspominam, powiedziaem do Gambettiego, ot dlatego, e w drodze z Hasslera do ambasady austriackiej moja matka nagle i cakiem niespodziewanie po tylu latach, ba, po dziesitkach lat spytaa mnie naraz cakiem znienacka, co to jest waciwie ten Siebenkas, ktrym posuyem si kilkadziesit lat temu, aby z niej zadrwi. Przez kilkadziesit lat pamitaa t scen z Siebenkasem, powiedziaem do Gambettiego. Ta scena z Siebenkasem zrobia ogromne wraenie zarwno na niej, jak i na mnie, co teraz miaem okazj stwierdzi. Wyszlimy z Hasslera w jedn z tych wspaniaych rzymskich nocy, Gambetti, kiedy to czowiek naprawd wierzy w istnienie raju, a ona po kilku krokach pyta mnie: moesz mi powiedzie, co to waciwie jest ten Siebenkas? Powiedziaem jej na to, e Siebenkas to wymys Jeana Paula. Poniewa jednak nie wiedziaa rwnie, kim jest Jean Paul, musiaem od razu wyjani, e Jean Paul by pisarzem, autorem Siebenkasa. Ach, odpara, gdybym to bya wtedy wiedziaa! Sdziam, e Siebenkas to twj wymys, wymierzony we mnie, niegodziwy figiel. Ale chocia ja przez ca drog od Hasslera do ambasady austriackiej miaem si bezustannie z tego caego wyjawienia tajemnicy, po czemu istniay wszelkie powody, moja matka tylko milczaa. Czy to rzeczywicie prawda, e Jean Paul to pisarz, a Siebenkas to utwr tego pisarza, upewniaa si jeszcze, poniewa pocztkowo nie chciaa w to uwierzy, poniewa nie chciaa mi uwierzy, Gambetti. A wic Siebenkas to utwr, a Jean Paul to pisarz, powtarzaa kilkakrotnie w drodze do ambasady austriackiej. Szlimy do ambasady austriackiej pieszo. Gdy pokonalimy ju mniej wicej poow drogi, cay czas nie odzywajc si prawie do siebie, powiedziaa nagle: a Kafka to te pisarz? Tak, Kafka to te pisarz. Szkoda, odpara, sdziam, e to wszystko twoje wymysy. Szkoda. Nie moga si uspokoi i pogodzi z tym, e Jean Paul i Kafka s pisarzami, autorami Subenkasa i Procesu, i e nie s to adne moje wymysy, wymierzone w ni, moj matk, naturalnie. Widzi pan, powiedziaem do Gambettiego, w jakim stanie intelektualnym znajduje si moja rodzina. W jakim znajduje si Wolfsegg. Pi bibliotek, Gambetti, i zielonego pojcia o naszych najwikszych pisarzach i poetach, nie mwic ju o wielkich, epokowych filozofach, ktrych nazwisk moja matka nigdy nie syszaa, a nawet jeli je syszaa, to w kadym razie nigdy nie dotary do jej wiadomoci. Mj ojciec zna wprawdzie nazwiska, ale tego, co ci ludzie wymylili i napisali, take nie, ten ziemianin by w gruncie rzeczy rwnie jedynie prymitywnym wzgardzicielem umysu, dla ktrego krowy i winie znaczyy wszystko, a umys tyle co nic. Gdyby ojciec mia wybr midzy towarzystwem Kanta i tucznika nagrodzonego w Ried w regionie Innviertel, na synnym targu bydlcym, powiedziaem do Gambettiego, bez wahania zdecydowaby si na to drugie. Wtedy, gdy matka bya w Rzymie, nie przedstawiem jej pana, Gambetti, powiedziaem do niego, poniewa nie spotkaby si pan z najmniejszym zrozumieniem z jej strony. Tylko by pana krytykowaa, e na przykad nie nosi pan krawata, a zamiast ksigi podatku od dochodu trzyma pan pod pach ksik filozoficzn. Chocia waciwie co pan straci, powiedziaem do Gambettiego. Na t kolacj w ambasadzie przyszlimy oczywicie o wiele za pno, wszyscy ju tam byli i oczekiwali nas. Ci ludzie stoj i co sobie nawzajem przekazuj, przechwalajc si swoim pochodzeniem i posiadanymi orderami, nieustannie informuj, e byli akredytowani w Chinach, w Japonii, w Iranie i w Peru, i bez przerwy babrz si w tej swojej dawno ju stchej dyplomatycznej papce. Powtarzaj nieustannie, e poznali wszystko na tym boym wiecie i nic wicej poznawa nie chc, a w swoich miejskich mieszkaniach podobnie si nudz jak w wiejskich posiadociach. Rozmawiaj o ksikach tak, jakby chodzio o pozbawiony smaku chrupki chlebek, a na dyrygowaniu orkiestr symfoniczn znaj si tak samo jak na Spinozie, na Heideggerze za jak na Dantem, jednake bystry obserwator zawsze wyniesie z tego wraenie, e widzieli wszystko i nic. Moja matka, oglnie rzecz biorc, prezentuje si cakiem niele na takich przyjciach, gdy ani nie wypada z roli, ani nie traci fasonu, a jej beztroska wiejska paplanina, w ktrej triumfy wici cay bezsens jej miesznego ycia, bawi mieszkacw wielkiego miasta. Jako jej towarzysz jestem skazany na milczenie i koniec kocw wychodz na durnia. Gdy wracalimy z ambasady do domu, okoo dwunastej, zapytaa mnie jeszcze raz, czy powiedziaem prawd, twierdzc, i Jean Paul to pisarz, a Siebenkas to jego utwr. Poniewa nigdy w adnej sprawie mi nie wierzya, Gambetti, nie daa wiary moim sowom i w tym przypadku. Przyjechaa przecie do Rzymu jedynie dla zaspokojenia ciekawoci, powiedziaem do

Gambettiego, jako e koniecznie chciaa si dowiedzie, gdzie i jak mieszkam. Owadnita t ciekawoci, wsiada pewnego dnia w pocig i przyjechaa do Rzymu, by wyszpiegowa, jakby to okreli wuj Georg, wszystko, co mnie dotyczy. Nazwa Piazza Minerva nic jej nie mwia, Panteon za by dla niej wycznie przeraajcym sowem, ktre znaa ze syszenia, Gambetti. To, e wynajem jedno z najpikniejszych mieszka w caym Rzymie i w caoci urzdziem, zrobio na niej pocztkowo wraenie, w prawdziwym palazzo, wykrzykna ju od samego wejcia do budynku, w ktrym mieszkam na trzecim pitrze, z widokiem na Panteon, powiedziaem do niej, sama zaraz zobaczysz. Nie moga si tego doczeka. Mieszkasz rzeczywicie jak ksi, powiedziaa, zanim jeszcze wkroczya do mojego mieszkania, a w jej gosie od razu zabrzmia ton peen wyrzutu. C to za niesamowity portal! wykrzykna, stanwszy przed owym palazzo, w ktrym byo moje mieszkanie, i spojrzawszy w gr na cian z marmuru. Wszystko to sobie cakiem inaczej wyobraaam, powiedziaa, gdy poprosiem, eby jednak wesza i wspia si ze mn trzy pitra w gr, gdy nie ma tu windy, powiedziaem do niej, to przecie dla ciebie nic takiego, wtedy zacza wchodzi i przystajc co chwila, odwracaa si i mwia: doprawdy jak ksi. Fakt, e ten dom, nie powiedziaem, e ten paac, nie ma windy, sprawia, i mieszkanie jest stosunkowo tanie, powiedziaem do niej, musz tu jednak paci jeden z najdroszych czynszw, nie zawahaem si tego powiedzie, podczas gdy wchodziem z ni na gr do mieszkania, raz trzy kroki przed ni, to znw za ni, w do uroczystym nastroju, jak mona sobie wyobrazi, Gambetti. W kocu znalelimy si na trzecim pitrze i stanlimy przed drzwiami mojego mieszkania. Zirytowao j, e nie przytwierdziem na nich tabliczki z nazwiskiem. Nie ma tabliczki, powiedziaa, nawet listonosz nie wie, e tutaj mieszkasz. Zawsze lubie by anonimowy, powiedziaa, zanim weszlimy do rodka, ja za na to, e zachowywanie anonimowoci w towarzystwie wydawao mi si zawsze czym najprzyjemniejszym, w cakowitym przeciwiestwie do niej, ktra nieustannie dbaa o to, eby da si pozna jako kto szczeglny, chocia sama nigdy nie wiedziaa, czy ma w sobie to co szczeglnego. Ogldajc fotografi, na ktrej moi rodzice wsiadaj na londyskim dworcu Victoria do pocigu do Dover, przypomniaem sobie, jak matka wkroczya do mojego mieszkania na Piazza Minerva: zdumionej i rwnoczenie przeraonej, z ogromnym trudem przyszo jej w ogle znale jakiekolwiek sowa, gdy ju wesza do rodka. Najpierw nie moga zapa tchu. W tym czasie jednak, a nawet ju w chwili otwierania drzwi, i pewnie te z tego powodu podczas wchodzenia do niego, nie mogem powstrzyma si od pewnej cakowicie absurdalnej myli, Gambetti: przed laty moja matka zgubia jeden z kluczy do sejfu i nie moga go znale, chcc znale w zgubiony klucz, przeszukaa i kazaa przeszuka nie tylko swoje wasne, lecz rwnie wszystkie inne pokoje, ale nigdzie go nie byo. Tak wic jej podejrzenie pado nagle na mnie, e to ja zabraem klucz od sejfu z niewytumaczalnych dla niej, ale oczywicie niskich pobudek, jak si wtedy wyrazia. I obwinia mnie, Gambetti, cakiem bezpodstawnie, e w chwili, w ktrej jej podejrzenie pado na mnie, schowaem gdzie klucz od sejfu, by tak rzec, w najwyszej opresji, i e w ostatnim momencie wrzuciem ten klucz od sejfu do znajdujcej si na dole pod oknami jej pokoju studni, do wyschnitej od kilkudziesiciu lat studni, Gambetti, aby od razu nie zdemaskowano mnie jako pospolitego zodzieja. I niech pan sobie wyobrazi, Gambetti, powiedziaem do niego, e moja matka wydaa polecenie przeszukania studni, jeden z ogrodnikw na jej oczach zosta spuszczony przez swoich kolegw do studni, by wycign klucz, ktry ja, szataskie dziecko, wrzuciem tam pono wstanie najwyszej opresji. Naturalnie spuszczony do studni ogrodnik nie znalaz zgubionego klucza, jako e ten klucz nie mg si tam znajdowa, bo nie wrzuciem go tam w rzeczywistoci, tylko w rozsierdzonej, skierowanej cige przeciw mnie wyobrani mojej matki. Wydostawszy si ze studni, ogrodnik j raz po raz zapewnia, e na dnie nie ma klucza od sejfu, e w studni nie ma niczego poza starym, na wp przegniym butem. Matka tak si rozzocia, e w studni nie ma jej klucza od sejfu, tylko jaki stary, na wp przegniy but, i zwymylaa ogrodnika. Zwymylaa rwnie mnie, musz powiedzie, w nieprzyzwoity sposb, Gambetti, i nie przestawaa mi wymyla a do pnego wieczora. Wiem, mwia do mnie jeszcze przez wiele dni po tym zajciu i po tym, gdy ogrodnik na prno zszed do studni, e to ty wzie ten klucz i nawet jeli nie wrzucie go do studni, to jednak w pody sposb go schowae, wszystko jedno gdzie. Od tego podejrzenia, Gambetti, do dzi si nie uwolniem, cigle jeszcze, by tak rzec, ciy ono na mnie, matka jeszcze po wielu latach trwaa w przekonaniu, e to ja ukryem gdzie klucz od sejfu. Ale ja nigdy go nie wziem, Gambetti, powiedziaem do niego, nie miaem powodu, eby go wzi, bo po co. W ogle nie wpadbym na taki pomys, powiedziaem do Gambettiego. Ledwo otworzyem drzwi do mojego mieszkania i wszedem do niego z matk wtedy, gdy bya w Rzymie, natychmiast przypomniao mi si to znamienne zajcie, ktre jak adne inne ukazuje relacje midzy mn a ni. Jest to jedno z najbardziej charakterystycznych zaj w naszych relacjach, powiedziaem do Gambettiego, moe nawet w ogle najbardziej charakterystyczne. Przez cay czas, gdy matka przebywaa ju w moim mieszkaniu, mylaem wycznie o tym, jak wwczas kazaa przeszuka studni, sdzc, e to ja wrzuciem do niej klucz od sejfu, zoliwie, z niskich pobudek. Owo tak odlege zajcie przypomniao mi si w zwizku z otwieraniem mieszkania i myl o nim nie opuszczaa mnie przez cay czas, ale nawet wtedy, gdy zaniepokojona, zirytowana moim niezwykym zachowaniem zapytaa, co si ze mn dzieje, nie powiedziaem, jaka myl zaprzta mnie bardziej ni jej wejcie do mojego mieszkania. Nic, odpowiedziaem. Broniem si przed wydaniem na jej up tej afery z kluczem w studni, ktra to sprawa zajmowaa mnie bardziej ni pierwsze wejcie matki do mojego mieszkania na Piazza Minerva, by moe wywoabym okropn dyskusj na ten temat,

po tylu latach, Gambetti, powiedziaem do niego. A dyskusji z matk bardzo si baem, boj si ich jeszcze dzisiaj, Gambetti. Ojca zostawia wwczas w Wolfsegg, chocia, jak wiem, chtnie pojechaby z ni do Rzymu. Wmwia mu, e jest w Wolfsegg absolutnie niezbdny. Nie moesz przecie w tych niepewnych czasach zostawi Wolfsegg bez dozoru, tak brzmiay zawsze wypowiadane przez ni wyrzuty, kierowane pod adresem mojego ojca, pomylaem, patrzc na fotografi. Przecie nie moesz teraz w okresie polowa, zostawi owczych bez dozoru, powiedziaa do mojego ojca, zapewniajc go jeszcze, e wyruszanie w t podr do Rzymu samotnie, bez niego, wcale nie sprawia jej tak wielkiej przyjemnoci, przywyka wszake jedzi do Rzymu razem z nim, jej opiekunem, opiekunem, jak bardzo czsto z drwin nazywaa mojego ojca, by mu si przypodoba, a nie dlatego, e istotnie bya zdania, i jej m, a mj ojciec naprawd by jej opiekunem, nie by nim i nigdy nie mgby by. Tak wic pojechaa sama do Rzymu, eby patrze mi na rce, jak powiedziaa zarwno do ojca, jak i do Johannesa, co wiem, i biegaa pniej po Rzymie tylko ze swoim przyjacielem Spadolinim, ktry ju wwczas by bardzo wysokim urzdnikiem watykaskim, niezwykle szybko dosuywszy si rangi arcybiskupa, powiedziaem do Gambettiego, noce spdzaa wycznie ze Spadolinim, kiedy dzwoniem do Hasslera, powiedziaem do Gambettiego, mwiono zawsze, e signory nie ma w domu, ani o jedenastej, ani o dwunastej, ani o p do drugiej, ani o trzeciej, to jest caa prawda o mojej matce, o jej podry do Rzymu, dla ktrej to podry koniec kocw stanowiem jedynie pretekst, Gambetti. Podczas tej wyprawy do Rzymu ona wycznie zasaniaa si mn przed swoim mem, moim ojcem. Spadoliniego znaa z czasw, gdy by jeszcze podrzdnym radc w wiedeskiej nuncjaturze. Nie mog powiedzie, eby ten Spadolini nigdy mi si nie podoba, wrcz przeciwnie, jest to absolutnie fascynujca posta, nie mam nawet nic przeciw temu, e moja matka przez cae dziesiciolecia utrzymywaa z nim znajomo, a moe raczej przyja, i e w mniejszym lub wikszym stopniu pielgnowaa j przez dziesitki lat, sprzeciwiam si jednak tajnoci tego zwizku, ktry w rzeczywistoci jest romansem, Gambetti. I wiem te, e matka bya w Rzymie nie tylko ten jeden i nie ostatni raz, bardzo czsto spotykaa si ze Spadolinim, zasaniajc si piln podr do Wiednia, czsto przyjedaa lub przylatywaa do Rzymu, eby chocia jedn czy dwie noce spdzi ze Spadolinim. Spadolini rwnie czsto bywa w Wolfsegg, zmuszony, co byo dla niego do przykre, celebrowa msze w naszej kaplicy, by tak rzec, w najwspanialszej oprawie, jakby celebrowa msz w Bazylice w. Piotra. Moja matka jest dna wszelkich ceremonii, uwielbia pompatyczno, a chrzecijaskokocieln jak adn inn, jest, jak sdz, katoliczk przede wszystkim z tego jednego tylko powodu, e uwielbia t kocieln pompatyczno, przede wszystkim za ceremonie podczas pogrzebw rzymskokatolickich, powiedziaem do Gambettiego. Arcybiskup w domu, i do tego jeszcze jeden z najwyszych watykaskich urzdnikw, by tak rzec, to j fascynowao i temu ulegaa we wszystkich moliwych, mniej lub bardziej niestosownych okolicznociach, ojciec dugo nie mg przejrze matactw matki, a kiedy ju je przejrza, byo o wiele za pno, tych dwoje ju zanadto rozbudowao swj spisek, Gambetti. Jednake Spadolini jest zbyt niezwyk osobowoci, naturalnie, w przeciwnym razie nie wspiby si przecie tak wysoko w hierarchii watykaskiej, powiedziaem do Gambettiego. Pomijajc ten niesmaczny romans midzy nim a moj matk ceni go nader wysoko, jest to jeden z najinteligentniejszych i najbardziej wyksztaconych ludzi. Nuncjusz w Limie, w Kopenhadze, wreszcie w Paryu, w Nowym Jorku i Madrycie, Gambetti, to ju co, wszystkie te jzyki, ktrymi ten czowiek mwi, tysice ksiek, ktre przeczyta, wszystko, co widzia i sysza, to zdumiewajce, e wanie kto taki zbliy si do mojej matki i przy niej zosta, przy takiej na wskro powierzchownej kobiecie. Spotykaa si z nim, zasaniajc si mn, powiedziaem do Gambettiego, dla pozoru musiaa, by tak rzec, odwiedza syna, eby w istocie mc spotyka si potajemnie z arcybiskupem, co mona nazwa wycznie podoci. Niech pan sobie tylko wyobrazi, na dwa dni poleciaa ze Spadolinim samolotem do Palermo i na dodatek spdzia z nim dwie noce w Cefalu. Nie mam nic przeciw temu, Gambetti, ale ta potajemno budzi we mnie odraz. Prawd mwic, nie znam bardziej wyksztaconego i bardziej wartociowego czowieka ni Spadolini, wyczajc pana i Zacchiego, powiedziaem do Gambettiego. To niezwykle wraliwe usposobienie, taki wzniosy umys, i ten czowiek przez lata, przez kilkadziesit lat zwizany by z moj matk tak odraajc tajemnic. Ale matka niczego nie nauczya si od Spadoliniego. By moe jego fascynuje wanie owa beztroska, ta jej gupota, powiedziaem do Gambettiego. W cigu dnia biegaa ze mn po rzymskich sklepach, nocami spotykaa si ze Spadolinim na Zatybrzu, jak wiem. Ale nie tylko po to, eby, jak my to robimy, zje ryb, napi si wina, rozprostowa nogi i wycznie z tego powodu by szczliwym, Gambetti, nie tylko po to. Ci dwoje zachodzili do rnych spelunek w pobliu rakarni, ktr pan zna, gdzie nie przeszkadzao im straszliwe wycie bezpaskich rzymskich psw dostarczanych tu w celu likwidacji. Jednake nie zdradz panu rda, z ktrego mam te informacje, powiedziaem do Gambettiego, nawet panu. Spadolini, ten intelektualista, ten wybitny uczony, autor wspaniaych artykuw, geniusz zarwno w sztuce krasomwstwa, jak i w sztuce milczenia, geniusz, ktry zawsze niesychanie mnie fascynowa. Kiedy przyjecha po raz pierwszy do Wolfsegg, pomylaem, e Wolfsegg nigdy dotd nie gocio tak wspaniaego czowieka i tak wybitnego ma stanu. Kiedy po raz pierwszy w ornacie przewidzianym na Zielone witki odprawia u nas msz, Gambetti, nie wyobraa pan sobie, jak byem poruszony, gdy zobaczyem Spadoliniego po raz pierwszy, byem bliski zawieszenia swoich wtpliwoci wobec Kocioa katolickiego. Mczyzna o takiej urodzie, musz to przyzna, o takich manierach, o takiej naturalnoci w sposobie bycia jak nikt inny, a jednoczenie o takim wyczuciu na wszelk najdrobniejsz sztuczno. Na-

tychmiast, tak to byo, zakochaem si w Spadolinim. Ale dla mojego ojca Spadolini by zawsze sol w oku, ojciec nie mg nic przeciw niemu zrobi, to matka decydowaa, kiedy Spadolini nas odwiedzi, matka decydowaa, kiedy sama odwiedzi Spadoliniego w Wiedniu, Paryu, a wreszcie w Rzymie. Jad do Spadoliniego, mylaa, mwic mojemu ojcu, e jedzie do mnie. By moe wtedy, gdy po poudniu przysza do Hasslera, udawaa tylko przede mn, e dopiero co przyjechaa do Rzymu, Gambetti, a w rzeczywistoci ju od kilku dni bya w Rzymie razem ze Spadolinim, kto wie. Po mojej matce mogem si spodziewa wszystkiego. Spadolini prowadza j do opery, Spadolini zabiera j do Neapolu, Spadolini wynajmowa dla nich dwojga takswk, ktr jedzili do Bari, do wsplnego przyjaciela ich obydwojga, jak wiem. Bo Spadolini, dobrze pan wie, najbardziej fascynuje kobiety, ony ambasadorw padaj przed nim na kolana, przepychaj si, eby tylko pocaowa go w rk i z klczek, na drcych kolanach, popatrze mu w oczy. Byoby te jednak cakowicie nienaturalne, gdyby taki mczyzna mia by stracony dla wiata wieckiego, powiedziaem do Gambettiego, ale nieszczcie polega na tym, e akurat moj matk musia sobie wypatrzy wrd setek kobiet chtnych do podziwiania jego niepowtarzalnego uroku. Ja jestem tym kamstwem, Gambetti, powiedziaem do Gambettiego, ktre umoliwia Spadoliniemu istnienie w naszym yciu. A jednak ojciec nie tylko domyla si istnienia tego zwizku, powiedziaem do Gambettiego, ale wietnie o nim wie, tyle e bunt przeciw temu nie miaby sensu, matka moe z ojcem zrobi, co tylko zechce. Mimo to nigdy nie odwaya si jak dotd pojecha jawnie do Spadoliniego do Rzymu, wtedy bowiem musiaaby cakiem otwarcie zasoni si mn, zwariowanym, ogarnitym mani wielkoci synem, ktry na wiele miesicy zatrzyma si w Hasslerze i wbrew wszelkim zasadom przyzwoitoci wynaj sobie na Piazza Minerva jedno z najdroszych mieszka, na lata, by moe na dziesiciolecia, poniewa jedzc niadanie, chce mie przed oczyma widok na Panteon. Ale ja wiem, e moja matka nie uwiadamia sobie do koca, i w Rzymie spotyka si przede wszystkim ze Spadolinim, powiedziaem wwczas do Gambettiego. Jeli idzie o zakamanie wobec ojca, jej aktorstwo jest doskonae, powiedziaem do Gambettiego. Pod tym wzgldem matka osiga niedocig wrcz maestri, rwn maestrii najdoskonalszych artystw. Poniewa wtedy przyjechaa do Rzymu wycznie ze wzgldu na Spadoliniego, pomylaem teraz, wpatrujc si w fotografi ukazujc matk z moim ojcem na londyskim dworcu Victoria, przez cay czas nudzia si ze mn, majc w gowie tylko i wycznie Spadoliniego. Ale stosunek midzy tymi dwojgiem nie obarcza konta Spadoliniego, powiedziaem do Gambettiego, obarcza on cakowicie i wycznie konto matki. Nie moesz przecie teraz w okresie polowa, zostawi owczych bez dozoru, to zdanie, wygoszone wwczas przez ni do mojego ojca, wydaje mi si teraz, w tak dugi czas po jej wizycie w Rzymie, jeszcze o wiele bardziej nikczemne ni wtedy. Nawet owczy, a wreszcie i ja musielimy zawsze by kozami ofiarnymi, dziki ktrym moga si spotyka ze Spadolinim w Rzymie. Podczas gdy ona mylaa przecie wycznie o tym, aby moliwie jak najszybciej spotka si ze Spadolinim, nie wstydzia si i, jak to si mwi, miaa czelno codziennie wysya do ojca widokwki z Zamkiem w. Anioa, Panteonem i Bazylik w. Piotra, a wic w ogle najbardziej pozbawione smaku, z takimi zdaniami jak: my (czyli ona i ja!) spdzamy przepikne dni w Rzymie etcetera, i kazaa mi podpisywa te kartki, dziki czemu, jak si jej zdawao, miaa alibi, oczywisty dowd na to, e codziennie przebywa ze mn i z nikim innym. Tymczasem to Spadolini by gwnym bohaterem jej pobytw w Rzymie, Gambetti, nie ja. Jednake, Gambetti, powiedziaem do Gambettiego, mnie w ogle nie zaley na tym, eby by gwnym bohaterem jej pobytw w Rzymie. Kamliwo mojej matki osigna wwczas tak wysoki poziom zuchwaoci, powiedziaem do Gambettiego i natychmiast, musz si do tego przed sob przyzna, zawstydziem si wypowiedzianego zdania, poczuem bowiem, e t uwag posunem si nazbyt daleko, przynajmniej wobec Gambettiego, co te od razu spostrzegem po jego reakcji na t moj uwag. On jest zbyt subtelny, pomylaem, aby nie odebra tej mojej uwagi, zreszt nie tylko tej jednej, jako uwagi nie na miejscu, ba, nieomal ohydnej. Nauczyciel nie powinien otwiera si w taki obrzydliwy sposb przed uczniem, pomylaem, ale dotaro to do mnie zbyt pno. Z drugiej strony jednak, pomylaem, powinienem by szczery w stosunku do swojego ucznia Gambettiego. Szczery owszem, ale nie nikczemny, poprawiem si od razu, szczery owszem, ale nie pody, szczery owszem, ale nie ordynarny, szczery owszem, ale nie bez godnoci. Jednake Gambetti zna mnie ju zbyt dugo, eby mnie nie rozumie, pomylaem z kolei, zna mnie tak dugo i akceptuje, musi mie swoje powody, pomylaem. Ze Spadolinim oraz z moj matk to niebezpieczna sprawa, powiedziaem, koczc z kolei t spraw, do Gambettiego, przechadzalimy si wwczas tam i z powrotem pod domem De Chicaria, nie mogc si zdecydowa, czy mamy jeszcze ochot napi si herbaty w herbaciarni przy Piazza di Spagna, czy te usi w Greco. Nagy deszcz zapdzi nas jednak do Greco, jak ju nieraz, abymy mogli kontynuowa rozmow, w ktrej centrum znajdowa si, prawd mwic, Pavese, a nie Spadolini i moja matka, o ktrych myl przysza mi do gowy przy okazji pewnego spostrzeenia Pavesego w jego synnym Rzemiole ycia, w ogle jednej z najwaniejszych dla mnie ksiek, o ktrej tego dnia troch opowiadaem Gambettiemu. Porwnaem Pavesego z Heinem i wyjaniem Gambettiemu swj pogld. Nie pamitam ju, co w zwizku z Pavesem i Heinem, moimi ulubiecami, spowodowao, e zaczem naraz mwi o Spadolinim i o matce. Naturalnie sam Spadolini zataja przede mn spotkania z moj matk w Rzymie; chocia bowiem bardzo czsto spotykam Spadoliniego, a spotykam si z nim chtnie i prawie co tydzie odwiedzam go w jego mieszkaniu albo w biurze, nigdy dotd choby sowem nie wspomnia o tym, e spotyka si z moj matk, ten kocielny dostojnik po prostu milcza na ten temat. Nie jestem pewien, czy on mimo wszystko nie wiedzia, e

ja jestem poinformowany o jego spotkaniach z moj matk. Pewnego dnia spotkalimy si wszyscy razem, Spadolini, matka i ja, i poszlimy do Rocca di Papa, dokd Spadolini, jak zawsze wspaniaomylnie, zaprosi nas na obiad. Spadolini jest jednym z najwspanialszych gospodarzy, jakich znam. Matka i Spadolini objawili mi si przy tej okazji w Rocca di Papa jako doskonali aktorzy, nic tego popoudnia nie wskazywao na to, e od poprzedniego wieczoru byli ze sob ca noc, rwnie niewiele wskazywao te na to, e zdyli si ju umwi na spotkanie nazajutrz wieczorem. Jak mona sobie wyobrazi, moje pooenie midzy t dwjk kamcw i obudnikw, midzy zakaman matk i obudnym dostojnikiem Kocioa, nie byo mie. Uporaem si z tym jednak, nie daem po sobie niczego, ale to niczego pozna, udawaem, e co si tyczy tych dwojga, jestem najgorzej zorientowanym czowiekiem na wiecie. Matka poegnaa si ze Spadolinim w Rocca di Papa tak, jakby miaa widzie go po raz ostatni, podczas gdy przecie ju wczeniej umwia si z nim na spotkanie. Spadolini wrci takswk do Rzymu, jaz matk rwnie, ta osobna jazda, jedno po drugim, wydaa mi si wycznie ohydn grotesk, ktra gwnie dlatego uczynia ca t sytuacj tak wyrazist, e bya doskonale zainscenizowana, nie umiem powiedzie, przez ktre z tych dwojga z wiksz zrcznoci, czy przez Spadoliniego, czy te przez matk. Mam jednak prawo zaoy, i w takich sytuacjach moja matka okazuje si osob szczeglnie wyrafinowan. Spadolini to tylko prowadzony przez ni za rk wykonawca jej sztuki maskowania si, pomylaem, powiedziaem do Gambettiego. Najbardziej przykre jest dla mnie, Gambetti, musie sobie powiedzie, e ksi Kocioa to zwyky, posuszny gogu mojej matki, chyba moe pan to sobie wyobrazi. Naturalnie moje kontakty ze Spadolinim spowodowane jego zwizkiem z moj matk s draliwej natury, ale oczywicie nigdy si tych kontaktw nie wyrzekn, nawet gdyby zostay wystawione na o wiele wiksz prb wytrzymaoci, nie chc bowiem wyrzec si czowieka takiego jak Spadolini. Chtnie go odwiedzam i ciesz si, e jest w Rzymie. Nie znamy zbyt wielu ludzi, z ktrymi moglibymy si spotyka z wikszym zainteresowaniem i z wiksz fascynacj, jeli odczuwamy tak potrzeb. A Spadolini naley bez wtpienia do nielicznych ludzi ducha, jakich mam w Rzymie. Czowiek rozumu nie rezygnuje z kogo takiego. Naprawd, Gambetti, powiedziaem do niego, jeli idzie o Spadoliniego, nie mam najmniejszych skrupuw. Ale to nie jest kto dla mojej matki, Gambetti, ona nie zasuguje na takiego czowieka jak Spadolini. Oboje nazywaj przyjani co, powiedziaem, miejc si, co przecie jest wycznie nikczemnym, a rwnoczenie nazbyt miesznym stosunkiem, powiedziaem do Gambettiego. W rzeczywistoci fotografie niczego nie zatajaj, niczego nie ukrywaj, sprawiaj jedynie, e to, co utrwalone na nich osoby chc przez cae ycie zataja i ukrywa, staje si wyrane i bezwzgldne, pomylaem, przypatrujc si nadal zdjciom. Wszystko, co na nich znieksztacone i zakamane, jest prawd, pomylaem. Absolutna potwarz jest na nich prawd. Nawet jeli utrwaleni, odbici, jak to si mwi, na nich ludzie nie yj, nie s przez to lepsi. Tysic dziewiset trzydziesty pierwszy rok w Londynie, powiedziaem do siebie, wtedy rodzice byli jeszcze, jak to si mwi, modymi ludmi. Podrowali. Nie mieli dzieci. Matka caymi latami bronia si przed posiadaniem dzieci, a wreszcie ojciec j do tego zmusi. Zada od niej przynajmniej dziedzica. Wolfsegg musiao mie dziedzica. Gdy moja matka urodzia Johannesa, miaa podobno poprzysic sobie: ani jednego dziecka wicej. Ale ju rok pniej przyszedem na wiat ja, trudny, szataski, sprowadzajcy same nieszczcia. Zawsze syszaem, e nie chciaa mnie mie, wzbraniaa si przede mn. Ale musiaa mnie urodzi. Sprawc swoich nieszcz, co czsto powtarzaa, rwnie mnie prosto w oczy przy wszystkich moliwych okazjach, ktrych ju niepodobna zliczy. Nie uszczliwiy jej take moje siostry, ktre przyszy na wiat po mnie, ona nigdy nie bya kim, kogo nazywa si szczliw matk, o ile takie szczliwe matki w ogle istniej. Dziedzic zosta zaakceptowany, mnie nigdy naprawd nie zaakceptowano, uznano mnie za jego nastpc, nigdy za nikogo wicej, przez cae ycie musiaem czu si zastpc Johannesa i dawano mi do zrozumienia, e jestem wycznie, by tak rzec, dziedzicem zastpczym, spodzonym na wypadek zaistnienia absolutnie ostatecznej sytuacji, jak wiem, pewnego letniego wieczoru w dziecicej willi. Wbrew woli matki, co mi sama czsto powtarzaa. W gorczkowej potyczce, by tak rzec, w poowie sierpnia. Podobno moja matka udaa si do pewnego internisty w Wels, eby si mnie pozby, ale w internista odmwi wykonania zabiegu jako niebezpiecznego dla mojej matki. Tak zwana aborcja nie bya jeszcze wwczas czym zwyczajnym i naprawd wizaa si zawsze z ryzykiem mierci. Tote moja matka poddaa si losowi. Przez cae ycie traktowaa mnie jak dziecko niechciane i zawsze mnie tak przedstawiaa, przy wszystkich moliwych okazjach, nazywajc te czsto najbardziej zbdnym dzieckiem, jakie mona sobie wyobrazi. Znalazem wprawdzie schronienie w Wels u dziadkw ze strony matki, a w samym Wolfsegg u rodzicw ojca, ale na zawsze pozostaem kim, kto nie ma swojego miejsca. To naprawd uniemoliwiao jakikolwiek proces wychowawczy i ju w cigu pierwszych lat prawie mnie zabio, unicestwio okoo osiemnastego i dziewitnastego roku ycia. Mog powiedzie, e na ratunek popieszy mi wycznie wuj Georg, ktry zaj si mn w chwili, gdy poczuem si zostawiony przez wszystkich wycznie samemu sobie. Zastpczy dziedzic zawsze by wszystkim do obojtny. Zapatrzeni w Johannesa, mn si w ogle nie przejmowali. Nasz Johannes! mawiali zawsze w szczliwych momentach, swoje imi natomiast syszaem wycznie przy okazji jakich okropnych sytuacji. Na domiar zego, powiedziaem kiedy do Gambettiego, nasta wtedy narodowy socjalizm, na ktry moja rodzina okazaa si niezwykle podatna. Narodowy socjalizm odpowiada im w najdrobniejszych szczegach, by tak rzec, odkryli w nim samych siebie. Obok wielkiego, po wikszej czci jednak tylko kochanego Pana Boga naraz zyskali wielkiego Fuhrera. Ale chocia wtedy, gdy,

by tak rzec, wkraczaem wiata mylenia, narodowy socjalizm nalea ju od dawna do przeszoci, to jednak odczuem jeszcze na sobie jego niezwykle szkodliwe skutki. Albowiem narodowy socjalizm moich rodzicw nie skoczy si wraz z kocem epoki narodowego socjalizmu, on by im wrodzony, tote po zakoczeniu epoki narodowego socjalizmu pielgnowali go w sobie nadal, by on w istocie, podobnie jak katolicyzm, wyczn treci ich ycia, ktra bya im niezbdna i bez ktrej nie mogli istnie. Tote chocia epoka narodowosocjalistyczna dawno si skoczya, byem nadal wychowywany w duchu narodowosocjalistycznym, a rwnoczenie katolickim, czyli austriack metod wadzy mieszanej, ktra w przypadku dorastajcego czowieka pocigaa za sob straszne, odraajce konsekwencje. Jednake pierwiastek katolickonarodowosocjalistyczny i katolicko-narodowosocjalistyczne metody wychowawcze s w Austrii czym normalnym, zwyczajnym, najbardziej rozpowszechnionym, nieprzerwanie wic wywieraj na cay ten koniec kocw narodowosocjalistyczno-katolicki kraj zgubne i straszne skutki. Narodowosocjalistyczno katolickie metody wychowawcze panuj w Austrii bez najmniejszych ogranicze, a kto twierdzi co innego, jest kamc i zarazem ignorantem; obowizujce w tym kraju prawa z ich zgubnym i unicestwiajcym mechanizmem dziaania s te wycznie narodowosocjalistyczno-katolickie. Oto prawda o Austrii. Tak zwany czowiek austriacki jest z natury na wskro narodowosocjalistyczno-katolicki, choby si przed tym nie wiem jak broni. Katolicyzm i narodowy socjalizm zawsze si W tym narodzie i w tym kraju rwnowayy, tote raz kraj by bardziej narodowosocjalistyczny, kiedy indziej znw bardziej katolicki, ale nigdy tylko taki albo taki, jedno z dwch. Umys austriacki myli zawsze i wycznie w sposb narodowosocjalistyczno-katolicki. Take austriaccy myliciele zawsze tylko tak myleli, tymi swoimi odraajcymi narodowosocjalistyczno-katolickimi umysami. Jeli wyjdziemy na ulic w Wiedniu, zobaczymy koniec kocw wycznie narodowych socjalistw i katolikw, ktrzy raz podaj si raczej za narodowych socjalistw, kiedy indziej znowu raczej za katolikw, przewanie jednak za jednych i drugich rwnoczenie, co ostatecznie przy bliszym zetkniciu i wnikliwej obserwacji strasznie mierzi, czy chcemy si do tego przyzna, czy te nie, powiedziaem do Gambettiego. Jeli czytamy cokolwiek w austriackich gazetach, to jest to albo katolickie, albo narodowosocjalistyczne; jest to, musimy tak powiedzie, austriackie, powiedziaem do Gambettiego. Jeli przez pewien czas rozmawiamy z jakim Austriakiem, ju po chwili mamy wraenie, e rozmawiamy z katolikiem, a nie z wolnym i niezalenym czowiekiem, Gambetti, albo te mamy wraenie, e rozmawiamy z narodowym socjalist, wreszcie za mamy wraenie, i rozmawiamy z kim, kto jest na wskro katolikiem i narodowym socjalist i kto nader szybko budzi w nas odraz. Ten duch katolicko-narodowosocjalistyczny, skoro w tym kontekcie, bo nie mog inaczej, jestem zmuszony tak sprofanowa sowo duch, powiedziaem do Gambettiego, panowa w Austrii zawsze i zawsze bdzie tu panowa. Mj brat Johannes jest z tego samego ducha, podobnie zreszt jak siostry, one jednak naturalnie w najgupszy sposb, w odrnieniu od mojego brata Johannesa, ktry, podobnie jak ojciec, w mniejszym lub wikszym stopniu przez cae ycie pielgnowa w sobie ducha katolickiego narodowego socjalizmu, ktry to duch wszake, jak to ju wiele razy powtarzaem, jest austriackim upiorem. Ja sam nie ulegem temu duchowi, Gambetti, aczkolwiek ja rwnie przez cae ycie bd musia prowadzi walk, poniewa ten duch jest mi wrodzony, a czowiek albo si w ogle nigdy nie wyzbywa wrodzonych duchw, albo tylko podejmuje rozpaczliwe prby, zapewne jednak nigdy ostateczne, Gambetti. A mimo to moje ycie jest dozgonnym uwalnianiem si od tego austriackiego upiora, powiedziaem do Gambettiego. Ten duch, czyli upir, raz po raz mnie dotyka, powiedziaem do Gambettiego. Gdy tylko zauwaam w sobie lub na sobie tego praaustriackiego upiora, broni si przed nim na wszelkie sposoby. W tysic dziewiset trzydziestym pierwszym, pomylaem, patrzc na zdjcie z roku tysic dziewiset szedziesitego, ukazujce moich rodzicw na dworcu Victoria w Londynie, oni wanie dopiero co si pobrali, i moja matka odniosa triumf, by tak rzec, osigna szczyt. Mj ojciec natomiast nie dosta jeszcze tego, czego pragn: dziedzica. Tacy mczyni jak mj ojciec nie pragn dziecka, oni pragn dziedzica, eni si wic dopiero w pnym wieku wycznie w tym jednym naprawd podniecajcym ich celu, lec na eb na szyj do lubu z kobiet, ktr ledwie poznali i o ktrej w swojej dzy posiadania dziedzica prawie nic nie umiej powiedzie. Gdy dziedzic przychodzi wreszcie na wiat, s ju tak osabieni, e zasuguj jedynie na miano starcw. Przysza matka mwi do takiego mczyzny, dam ci dziedzica, po czym rwnoczenie i autentycznie zabiera mu waciwie wszystko. Z drugiej strony wieo upieczony ojciec ma poczucie spenienia swojej powinnoci, o co mu wszake chodzio. Gdy pojawia si dziedzic, kobieta przestaje go w ogle interesowa. Przez wikszo czasu karze j lekcewaeniem i kiedy wpada w zy humor, a ona da mu po temu okazj, zarzuca jej podo, zarzuca, e wykorzystaa jego wielkoduszno i polubia go tylko po to, by zawadn jego majtkiem. Z biegiem czasu oboje zaczynaj sobie wszystko zarzuca, czynic ze wsplnego ycia pieko. Maestwo nie prowadzi do wzajemnego powaania czy uspokojenia ani te do wzajemnego, wyrozumiaego i wreszcie penego zrozumienia wsplnego poycia, lecz stopniowo staje si piekem. Oboje urzdzaj si jako w tym piekle, a w kocu zaczynaj si nienawidzi. T wzajemn nienawi pojmuj wkrtce jako konieczn, tote wietnie spdzaj w niej reszt ycia. O ile jednak ojciec, zwracajc si przeciw matce, z biegiem czasu zamkn si w sobie, o tyle ona zacza rozglda si za polem dziaania dla swoich jeszcze niezmarniaych kobiecych idei i namitnoci, czyli wanie za jakim Spadolinim, powiedziaem do siebie, wpatrujc si w fotografi. Owe mniej czy bardziej nieszczliwe okolicznoci pozwoliy jej w nieomal szczliwy sposb znale nawet

arcybiskupa. Na dodatek takiego, ktry oprcz ciaa o pozazdroszczenia godnej budowie ma rwnie jeden z najjaniejszych umysw. Kiedy matka jest bardzo szczliwa ze Spadolinim, mwi do niego, jak wiem mj nuncjuszu. Taki widok z pewnoci wzrusza i chwyta za serce, powiedziaem do Gambettiego. Przy tym, jak zawsze, gdy zaczynaem mwi o tak zwanym draliwym dla mnie Spadolinim, wpadaem we wcieko. To przecie absurdalne, powiedziaem do siebie, bdc megalomanami, nauczamy literatury niemieckiej i niemieckiej poezji, a na dodatek niemieckiej filozofii, i udajemy, e znamy t literatur, t poezj i t filozofi albo e przynajmniej jest nam bliska, a prawd mwic, stanowimy w gruncie rzeczy wycznie cz tej wolfseggskiej hooty, ktra nas tak mierzi, e trudno to wytrzyma. Z takiego podego prowincjonalnego pieka jak Wolfsegg jedziemy do Rzymu, gdzie ze wszystkimi rozmawiamy o Schopenhauerze oraz o Goethem i nie czujemy si zawstydzeni. Folgujemy swoim nader perwersyjnym pobudkom, powiedziaem do siebie. W gruncie rzeczy zajmuj si wanie rozkadaniem Wolfsegg i swojej rodziny, rozbieraniem jej na czynniki pierwsze, wymazywaniem, skazywaniem na zagad, a przy tym sam si rozkadam, rozbieram siebie na czynniki pierwsze, skazuj na zagad i wymazuj. Ta myl jednak, powiedziaem do Gambettiego, sprawia mi z kolei przyjemno, ten autorozkad i to autowymazywanie. Przez cae ycie nie miaem przecie innych zamiarw. I jeli si nie myl, Gambetti, w autorozkad i owo autowymazywanie nawet mi si udaj. W rzeczywistoci nie robi nic innego, tylko rozkadam si i wymazuj; moja pierwsza myl, gdy budz si o wicie, kae mi z caym zdecydowaniem zabra si do auto-rozkadu i autowymazywania. Rodzice prowadzili nas, dzieci, zawsze tylko na skraj przepaci, jej samej tak naprawd nam nie pokazujc, nie pozwalali nam spojrze w gb, zawsze w odpowiednim momencie odcigali nas do tyu, tak wic nieustannie dyli wycznie do cigego doprowadzania swoich dzieci na skraj przepaci, nie pokazujc im, co w rzeczywistoci stao si powodem tej ruiny. W taki sposb zachowuj si miliony rodzicw, powiedziaem do Gambettiego. Zamieniem teraz zdjcia miejscami, to, na ktrym jest utrwalony mj brat na aglwce, pooyem na tym, na ktrym utrwaleni s moi rodzice, a pod nim zdjcie sistr. Przyjechay wtedy do Cannes, eby ode mnie i wuja Georga wyudzi pienidze na zaplanowan przez siebie podr do Ameryki, na ktr rodzice nie dali im ani grosza, uwaajc, e taka podr jest moim siostrom cakiem zbyteczna. W Cannes prboway wszystkich metod, aby uszczupli majtek wuja Georga o kwot potrzebn im na t podr. Po dwu tygodniach jednak zrezygnoway, wuj Georg nie da im ani grosza, on rwnie by zdania, e pienidze wydane na podr moich sistr do Ameryki to pienidze wyrzucone w boto. Od tej pory siostry nienawidziy wuja Georga jeszcze wiksz nienawici ni dawniej. Chocia w Nicei obchodzi si z nimi nader wspaniaomylnie, jak wiem, prowadza je do najdroszych lokali, kupi im mnstwo sukien, bransolet, naszyjnikw etcetera. Jednak wuj Georg je przejrza. A poza tym to nie one same przez si wpady na pomys, eby wycign od niego pienidze na podr do Ameryki, lecz, o ile wiem, moja matka. To ona wysaa crki w tym podym celu do Cannes, na prno jednak. Si napdow za, musz sobie to powiedzie, bya zawsze moja matka, powiedziaem do Gambettiego. Zo w Wolfsegg, gdy cofniemy si do jego pocztkw, sprowadzao si zawsze do matki, ona stanowia punkt wyjcia. Z drugiej strony, powiedziaem do Gambettiego, obwinianie jej o to byoby jednak absolutnie bezsensowne, ona, cho zabrzmi to absurdalnie, nie moga nic na to poradzi. Podobnie jak zawsze stanowia rdo wszelkiego za, zawsze te przycigaa zo do siebie. Kady czowiek, ktry si z ni zetkn, stawa si naraz zym czowiekiem, mgbym powiedzie, powiedziaem do Gambettiego, podobnie ze Spadoliniego zrobia zego czowieka, tak samo jak ze mnie, jak z mojego brata etcetera. I naturalnie z ojca, ktry pierwotnie nie by przecie zym czowiekiem - prostym tak, musz to powiedzie, ale nie zym. Taki czowiek jak moja matka robi z rodzin z rodziny, ktra nigdy za nie bya, i zy dom z domu, ktry nigdy nie by zy, Gambetti. Nie miaoby jednak absolutnie sensu zwalanie caej winy wycznie na ni za to zo, jak to czynimy, gdy nie mamy innego wyboru, albo dlatego, e inny typ mylenia jest dla nas zbyt trudny, zbyt skomplikowany, po prostu niemoliwy upraszczamy spraw i mwimy ta nasza matka, ona jest zym czowiekiem, po czym robimy z tego myl na cae ycie. Przez t kobiet wszyscy stalimy si li, powiedziaem do Gambettiego. Ale nawet niewtpliwe wzruszenie wywoane lecymi przede mn fotografiami nie ustrzego mnie przed oskaraniem rodzicw teraz, kiedy ju nie yj, oraz atakowaniem ich w najbrutalniejszy sposb. Ba, naraz przemkno mi wrcz przez myl, e rodzice cakiem wiadomie i we waciwy im pody sposb zostawili mnie samego. Natychmiast jednak stamsiem t myl w sobie, poniewa ju w momencie, w ktrym j pomylaem, wydaa mi si cakowicie bezsensowna. Matki ponosz odpowiedzialno, powiedziaem nagle do Gambettiego, przechadzajc si z nim po Corso na kilka dni przed wyjazdem do Wolfsegg, ju cakowicie i wycznie owadnity przez Wolfsegg i oczekujc mnie tam okoliczno tak zwanych zalubin mojej siostry z fabrykantem kapsli do wina, owadnity przez Wolfsegg, ktre ciskao mi krta zazwyczaj jeszcze przed wyjazdem z Rzymu, jedynie matki ponosz odpowiedzialno i to wanie one unikaj tej odpowiedzialnoci wtedy, gdy s matkami, nieomal cakowicie zwalajc wszystko na wiat dookoa. Matki ponosz odpowiedzialno, ale jak co do czego przychodzi, nikt nigdy nie pociga ich do odpowiedzialnoci, poniewa cay wiat ma od tysicleci tak wysokie i pozytywne zdanie o matkach, nie do wyplenienia. Dlaczego? spytaem Gambettiego, dlaczego? Matki wydaj swoje dzieci na wiat, obarczajc go za to i za wszystko zwizane z tymi dziemi odpowiedzialnoci w sytuacjach, kiedy to same powinny ponosi odpowiedzialno, ale jej nie ponosz. Matki uchylaj si od wszelkiej odpowiedzialnoci za dzieci wydawane przez siebie na wiat, taka jest

prawda, Gambetti. To, co mwi, dotyczy duej czci, wrcz wikszoci matek. Tyle e jestem w tym myleniu osamotniony. Takie myli wolno nam myle potajemnie, nie wolno ich jednak wypowiada, Gambetti, wolno je zatrzyma dla siebie, ale nie wolno ich publikowa, w mniejszym lub wikszym stopniu musimy dusi si nimi w wiecie, ktry na takie myli reaguje w sobie waciwy sposb, czyli z niechci. Artyku, Gambetti, ktremu dabym tytu Matki i go opublikowa, miaby tylko ten skutek, e uznano by mnie za kamc lub bazna albo za jednego i drugiego rwnoczenie. wiat, ktry jest przecie przyzwyczajony wycznie do obudy, a nie do faktw, nie znisby takiego napisanego przeze mnie i opublikowanego artykuu. Powiedzmy to jasno, w tym wiecie fakty si ignoruje, a za fakty uznaje jakie wydumane ideay, poniewa pod wzgldem politycznym jest to bardziej korzystne i przyjemne ni co odwrotnego, Gambetti. Telegram mn nie wstrzsn, jak to si mwi, sprawi jedynie, e z wolna zaczy pojawia si w mojej gowie myli o skutkach, ktre naturalnie spowoduje, ale wci jeszcze miaem jasny umys, rwnie jasny jak w chwili, gdy po raz pierwszy przeczytaem ten telegram. Take pniej, gdy przeczytaem go po raz drugi i trzeci, rce mi nie zadray, ciaem nie wstrzsn dreszcz, moje rce, one nie dray nawet po kilku godzinach, moje ciao, ono si nie trzso. Cakiem spokojnie patrzyem na swoje mieszkanie, ktre w ostatnich latach urzdziem sobie wedug wasnego smaku i w cakowitej zgodzie z wasnym duchem. Przyzwyczaiem si do wielkoci tego mieszkania, uczyniem je, by tak rzec, idealnym dla swoich potrzeb. To mieszkanie zawdziczasz Zacchiemu, pomylaem, ktry mieszka naprzeciw mojego domu we wasnym paacu. Tutaj, w twoim mieszkaniu, jest twoje centrum, ktre nim zostanie. Nie zrezygnujesz z tego centrum samego siebie, zrobisz wszystko, eby nie musie z niego rezygnowa. Nic nie odcignie ci od Rzymu i nie zawiedzie z powrotem do Wolfsegg. Wstaem i podszedem do okna. Na Piazza Minerva panowa taki spokj, jak jeszcze nigdy przedtem, dwoje, troje ludzi, nic poza tym, co o tej porze, o pitej po poudniu, byo niezwyke. Opuciem aluzje, dziki czemu prawie cakowicie zaciemniem mieszkanie, tak, najbardziej lubi przebywa w tym nieomal cakowicie zaciemnionym mieszkaniu, tutaj rodz mi si najlepsze myli. W pewnym momencie pomylaem, e pojad do Wolfsegg jeszcze tego samego wieczoru, nocnym pocigiem, pniej znw, e polec dopiero wczesnym rankiem, raz mylaem, e od razu wsid w pocig, to znw, e polec dopiero jutro rano pierwszym samolotem, ale chodzc nadal spokojnie tam i z powrotem, rozwaaem tylko wci to samo, w jaki sposb wrci do Wolfsegg. Medytowaem, jak te i z jakim nastawieniem oczekuj mnie siostry, ktrym pozwalam trwa w niepewnoci co do mojego przyjazdu, pomylaem. Przyszo mi do gowy, e moe zejd na d i zadzwoni, i ju nawet podszedem do drzwi, eby zej na d, jednak znalazszy si przy nich, wrciem znowu do okna, i na odwrt, kilkadziesit razy, moe setki razy podchodziem do drzwi i wracaem, nie pamitam ju dokadnie, ile to byo razy, ale cigle, czciej ni kilka razy, czciej ni kilkadziesit razy podchodziem do okna i znowu szedem do drzwi. Usiadem z powrotem przy biurku, co zwykem czyni o tej porze, ale nie usiadem po to, by odda si pracy i robi notatki, przede wszystkim za przygotowa lekcj dla Gambettiego, lecz po to, eby znw popatrze na zdjcia, ktre nadal leay na moim biurku. Nie czuem najmniejszej potrzeby skontaktowania si z kimkolwiek, chciaem by absolutnie sam, cakiem po prostu nie czuem potrzeby komunikowania si z nikim, musiaem teraz by sam z t wiadomoci o mierci; kogo, pomylaem, powinienem powiadomi o mierci moich rodzicw, jak i w jaki sposb, mylaem o kim jednym i o kim innym, braem pod uwag jakie jedno i drugie nazwisko, nage przychodzi mi do gowy ten czy inny numer telefonu, ale coraz to rezygnowaem z kolejnego pomysu podzielenia si z kimkolwiek t wiadomoci o mierci, moe Gambetti, mylaem, moe Zacchi, moe Maria, moja poetka, ktra mieszka nieopodal Via Condotti i z ktr byem tego wieczoru umwiony na kolacj. Od kiedy mieszkaem w Rzymie, regularnie spotykaem si z Mari, jedyn kobiet, z ktr naprawd utrzymywaem kontakt, do ktrej przez cay czas miaem ochot chodzi co tydzie, idziesz do tej mdrej, mylaem, do tej penej wyobrani, do tej wielkiej, gdy ani przez chwil nie wtpiem w to, e to, co ona pisze, jest wielkie, cigle jeszcze wiksze ni wszystko inne autorstwa wszystkich innych poetek. Przede wszystkim do niej powinienem zadzwoni i powiedzie, dlaczego nic nie wyjdzie z naszego dzisiejszego spotkania, dlaczego musz wraca do Wolfsegg, ktre zawsze opisywaem jej wycznie jako przeklte, zabjcze dla mnie. Maria nie zna innego Wolfsegg ni to moje zabjcze, podobnie jak Gambetti nie zna adnego innego, ani Zacchi nie zna adnego innego, wszyscy inni, z ktrymi spotykam si w Rzymie, rwnie nie, wszystkim zawsze tylko opowiadaem o przekltym i zabjczym dla mnie Wolfsegg, o prowincjonalnym piekle wolfseggskim. Zadzwoni do Marii, zadzwoni do Gambettiego, zadzwoni do Zacchiego, pomylaem i znw usiadem przy biurku. Niczego nie zabiera ze sob do Wolfsegg, pomylaem. Zachowa spokj. Zadzwoni do sistr. Poinformowa je o swoim przyjedzie. Najpierw jednak sam musz wiedzie, kiedy pojad, a tego jeszcze nie wiem. Nie mogem si jednak zdecydowa, nie mogem podj ostatecznej decyzji. Jeli koleje zastrajkuj, polec samolotem, powiedziaem do siebie, jeli zastrajkuj towarzystwa lotnicze, pojad pocigiem, ale pocigiem musiabym pojecha jeszcze dzisiaj w nocy, samolotem za polecie jutro rano o pitej. Jeszcze po adnym powrocie z Wolfsegg nie mylaem o Wolfsegg z tak niechci, przysigajc sobie, e dugo ju do Wolfsegg nie wrc. A teraz bezzwocznie musz tam wraca. Przyszed mi na myl nasz adwokat z Wels, adwokat ojca, ktry ma kancelari na Josefsplatz, ktra to kancelaria za kadym razem, gdy do niej wchodz, wydaje mi si jednakowo ohydna. Zobaczyem nagle on adwokata, rwnie ohydn. Zobaczyem naszego lekarza z Wels, ohydnego. Jego on, ohydn. Miasto Wels i

wszystkie okoliczne miasteczka zobaczyem w ohydnym wietle. Zobaczyem Vcklabruck, ohydne, zobaczyem Gmunden, ohydne. Ci straszni ludzie w tych swoich cikich paltach zimowych, wprost chce si rzyga, pomylaem, tych pozbawionych gustu kapeluszach na gowach, cikich, klocowatych butach na nogach. Zobaczyem Rynek w Wels i pomylaem, jaki straszny, jaki odpychajcy, zobaczyem Plac Miejski w Gmunden i pomylaem, jaki ohydny. Kiedy rozmawiamy z ludmi z tych ohydnych miejscowoci, cay wiat wydaje si nam po prostu ohydny. Ale kiedy yjemy w tej okolicy, to cigle mamy do czynienia z tymi ohydnymi ludmi, pomylaem, nie moemy od nich uciec, tu oni s regu. Rwnie le wytrzymuj ich sposb mwienia, jak i sposb ubierania si, nie wytrzymuj tego, w jaki sposb myl, nie wytrzymuj tego, co pokazuj, co zrobili i jakie maj plany. Wszystko, co mwi, mierzi mnie, wszystko, co robi, mierzi mnie. Cakiem po prostu nie wytrzymuj ich katolicko-narodowosocjalistycznego sposobu ycia, nie wytrzymuj ich tonu, nie wytrzymuj nie tylko tego, co mwi, lecz take tego, jak powiedzieli to, co powiedzieli. Kiedy ich obserwuj, nie potrafi okaza nalenych im uczu, tylko same najbardziej niesprawiedliwe, powiedziaem do siebie, prawdopodobnie cierpi rwnie na chorobliw niech do Wolfsegg, jestem niesprawiedliwy wobec nich, jestem bezwzgldnie niesprawiedliwy wobec nich i wobec wszystkiego, co ich dotyczy w moim sposobie obserwacji, po prostu obserwujc ich, brzydz si nimi, robi mi si od tego niedobrze. Na co mi te pikne uliczki w tych maych miasteczkach, skoro zaludniaj je ci odpychajcy ludzie, pomylaem, na co te pikne place, skoro wystaj na nich ci mniej lub bardziej szpetni ludzie. Ju od bardzo dawna nie umiem wzbudzi w sobie dla nich zrozumienia. Pogardzam nimi, nienawidz ich, bdc rwnoczenie wiadomi tej swojej strasznej niesprawiedliwoci wobec nich. Nie mog jednak i nie chc, eby wszyscy ci ludzie mnie lubili, nie chc si z tym ludem pospolitowa i nie chc, by mnie lubi, powiedziaem do siebie, ju nie mog do nich, do tego ludu, wrci. Nie mog ju wchodzi do ich miesznych sklepw, nie mog odwiedza ich zatchych kancelarii, nie mog ju wchodzi do ich lodowatych, wystrojonych na pokaz kociow. Ci lekarze mnie zrujnowali, ci adwokaci mnie oszukali, ci ksia mnie okamali, wszyscy ci ludzie rozczarowali mnie w najbardziej odraajcy sposb i upokorzyli, zachwiewajc moj wiar w nich, wic nie mog ju na nich patrze, pomylaem, brzydz si nimi i nic tego nie zmieni. Wszyscy ci ludzie nienawidz tego, co ja kocham, pogardzaj tym, co ja powaam, lubi to, czego ja nie lubi. Nawet ich powietrze wydaje mi si teraz wycznie obrzydliwe. Na caym wiecie mam przyjaci, powiedziaem do siebie, tylko tam, gdzie waciwie powinienem czu si jak w domu, nigdy nie miaem przyjaci, poza prostymi, najprostszymi robotnikami i grnikami. Na caym wiecie czuem si zawsze, przynajmniej przez jaki czas, niezwykle szczliwy, w wielu miejscach byem najbardziej zadowolonym i najszczliwszym czowiekiem, ba, nawet najwdziczniejszym, tam za, gdzie powinienem nim by, nigdy nim nie byem. Nie rozumiej ci, wcale nie rozumiej, w ogle nic nie rozumiej, powiedziaem do siebie. Nie maj wasnego stylu w yciu, powiedziaem do siebie. yj po to, by pracowa, nie pracuj po to, by y. S pospolici, s podli, rwnoczenie za rozsadza ich mania wielkoci. W perwersyjny sposb mwi dzie dobry, w rwnie perwersyjny sposb dobry wieczr i dobranoc. Kiedy mylisz o swojej rodzinie, robi ci si niedobrze, kiedy mylisz o innych, robi ci si tak samo niedobrze. Kto, kto tak myli, jest oczywicie chory, powiedziaem do siebie i natychmiast uwiadomiem sobie niebezpieczestwo wynikajce z takiego nastroju. Uspokj si, powiedziaem do siebie, zachowaj jasno umysu, tylko spokojnie, absolutnie spokojnie. Ale nie mogem si wydoby z tego niebezpiecznego nastroju. Wrcz syszaem, jak mwi: on cierpi na mani przeladowcz, jak to si zawsze mwi, na inn mani wielkoci ni my, na swoj mani wielkoci. Kiedy oni mnie widz, im robi si niedobrze, on mwi dzie dobry, a oni odbieraj to jako perwersyjne, jak te on mwi to dobry wieczr czy to dobranoc, powiedziaem teraz do siebie. Jak on si ubiera, oni odczuwaj to jako rwnie odpychajce, te jego ubrania, te jego kapelusze, te jego buty, to, co mwi, to, co myli, co robi lub czego nie robi. Pogardzaj nim, podobnie jak on nimi pogardza, nienawidz go, jak on ich nienawidzi. Czyja pogarda, czyja nienawi jest bardziej usprawiedliwiona? Nie umiem tego oceni, powiedziaem do siebie. Wstaem i podszedem do okna, bo nie mogem ju wytrzyma przy biurku, i spojrzaem na Piazza Minerva w dole. Zacchi pozamyka wszystkie okiennice, powiedziaem do siebie, pewnie w ogle go nie ma, pewnie jest u siostry w Palermo. Czsto j odwiedza. Chora na nerki ley w szpitalu, specjalizujcym si w leczeniu tak zwanego stwardnienia nerek, w jednej z najpikniejszych okolic Sycylii, pod Monte Pellegrini. Skoro pozamyka okiennice, to pewnie pojecha do swojej siostry do Palermo, pomylaem. Ale sprbuj jeszcze poinformowa go o mierci moich rodzicw, powiedziaem do siebie. Pnym wieczorem, moe ju wtedy bdzie w domu. Przeszedem przez cae mieszkanie, w ktrym mam zawsze pootwierane wszystkie drzwi, moliwie jak najszerzej, abym mg bez przeszkd spacerowa tam i z powrotem, w ten sposb oszczdzam sobie bardzo czsto koniecznoci wychodzenia na ulic w celach regeneracyjnych, wystarczy, e kilka razy przespaceruj si tam i z powrotem po swoim mieszkaniu. Sam opuciem Wolfsegg, powiedziaem do siebie, po czym przeszedem cae mieszkanie w jedn stron. Powoli si uspokajaem. Sam cakiem wiadomie opuciem Wolfsegg i swoj rodzin. Zuchwale zerwaem z Wolfsegg. Zawsze przecie raniem rodzicw. Zawsze robiem wszystko przeciw nim, robiem te zawsze wszystko przeciw rodzestwu tylko po to, eby je zrani. Nie przebieraem w metodach ranienia. Bardzo czsto ich lekcewayem i omieszaem, chocia nie byo w nich nic, co trzeba by lekceway i omiesza, powiedziaem do siebie i ponownie odzyskaem jasno umysu. Bardzo czsto w najpodlejszy sposb oskaraem ojca w sytuacjach, w ktrych adne oskarenie nie

miao najmniejszego uzasadnienia. okamywaem matk, bardzo czsto te omieszaem j przy ludziach, lekcewayem, raniem j swoj wyniosoci, musiaem to sobie teraz powiedzie. Ale rzeczywicie wraca mi spokj, wracaa jasno umysu. Cakiem wiadomie odizolowaem si od moich bliskich, przyznawszy si wobec nich do winy, by tak rzec, sam pozbawiem si praw, powiedziaem do siebie i pospacerowaem w odwrotn stron. Przez tyle lat nie kazaem malowa mieszkania. poniewa zupenie ju nie mog znie rzemielnikw, powiedziaem do siebie, przygldajc si rysom na plafonie. Musiaem wprowadzi si do renesansowego paacu, ebym wreszcie mg poczu si sam, odizolowa si od wszystkich, powiedziaem do siebie, gdy prawda jest przecie taka, e odizolowaem si od wszystkich, nie tylko od mojej rodziny z Wolfsegg Gambetti, Zacchi, Maria, moje towarzystwo skurczyo si do tych paru osb, a wkrtce rwnie to skurczone towarzystwo przestanie istnie, powiedziaem do siebie i ruszyem znowu w przeciwn stron. Jak si dobrze zastanowi, to okazuje si, e nagle jestemy cakiem sami i yjemy cakiem sami bez jednego jedynego czowieka, powiedziaem do siebie. Zaoyem rce za plecy, ten zwyczaj przejem od dziadka ze strony ojca, powiedziaem do siebie. W ogle od dziadka ze strony ojca przejem nie tylko wiele, lecz prawie wszystko. Gdyby wuj Georg wiedzia, jaki w rzeczywistoci jestem teraz samotny. Przez cay czas tskni do samotnoci, a przecie jestem sam, jestem najnieszczliwszym czowiekiem. Nie znosz samotnoci i nieustannie o niej mwi, gosz chwa samotnoci, a nienawidz jej do gbi, gdy ona unieszczliwia jak nic poza tym, co wiem, co ju teraz odczuwam, na przykad gosz Gambettiemu chwa samotnoci, wiedzc bardzo dobrze, e samotno jest najstraszliwsz ze wszystkich kar. Mwi do Gambettiego, Gambetti, samotno to najwysza warto, poniewa gram rol jego filozofa, ale przecie wiem bardzo dobrze, e samotno jest najstraszliwsza ze wszystkich kar. Tylko szaleniec propaguje samotno, a cakowita samotno to koniec kocw nic innego jak cakowite szalestwo, pomylaem i znowu ruszyem w drug stron. Mieszkanie jest na tyle due, e nie musz doznawa wraenia, i ogranicza moje myli czy wrcz je przygniata, ono pozostawia moim mylom swobod, ktr poza tym czuj rwnie, gdy przebywam na duych placach. Uwzgldniem to, wybierajc mieszkanie z waciw sobie megalomani, poniewa niewtpliwie megalomani z mojej strony byo to, e wynajem sobie to ogromne mieszkanie na Piazza Minerva za ostatecznie niesamowit wprost cen, o ktrej nigdy nie pisnem mojej rodzinie ani sowa, kiedy wymieniem jak kwot, bo mnie o to zapytali, lecz nie zdradziem nawet poowy tej ceny, wymyliem jak sum, gdybym bowiem powiedzia im prawd, uznaliby mnie za szaleca. Jest to jedno z najkorzystniej, wynajtych mieszka w caym Rzymie, powiedziaem do nich, a potem nigdy wicej nie rozmawiaem z nimi o cenie mojego mieszkania. Musz przyzna, e od czasu do czasu czuj si w tym mieszkaniu jak w wizieniu, powiedziaem sam do siebie, i chodz po nim tam i z powrotem, jak si chodzi tam i z powrotem w prawdziwym wizieniu. Czsto te nazywam to mieszkanie swoim wizieniem intelektualnym, ale tylko sam przed sob, przed nikim wicej, eby nie podejrzewano mnie o szalestwo, gdy nazywanie mieszkania wizieniem intelektualnym moe przyj do gowy tylko szalecowi, pomyleliby sobie z pewnoci. Usiadem przy biurku i wpatrzyem si w fotografie, w ktre wpatrywaem si ju cae popoudnie, ktre obserwowaem, jak natychmiast sam siebie poprawiem. Pooyem teraz te zdjcia jedno obok drugiego i uznaem, e utrwalone na nich osoby nie mog zosta ocenione w taki sposb. Nie jako sfotografowane. Pooyem fotografie jedn na drugiej, tak e zdjcie rodzicw, ktre ukazuje ich na dworcu Victoria w Londynie, gdy wanie wsiadaj do pocigu do Dover, przykryo dwa pozostae. Pragnem, eby byo odwrotnie, ale oni rwnie teraz robili na mnie takie samo komiczne i zabawne wraenie jak wczeniej. Woyem fotografie z powrotem do szuflady i postanowiem, jak to si mwi, zadzwoni do przyjaci i porannym samolotem wylecie z Rzymu do domu. Miaem cakowit jasno umysu. Wiedziaem, co oznacza ten telegram.

Testament Mj przyjazd do Wolfsegg by dyskretny, zaskakujcy, siostry nigdy mi tego nie wybaczyy, zwaszcza e nie od razu pojechaem do nich na gr, tylko najpierw wysiadem we wsi, w miejscu, w ktrym mogem mie pewno, i nikt mnie nie obserwuje; u wjazdu do wsi, gdzie gwna droga rozwidla si, prowadzc jedn odnog do kopal, poprosiem szofera, eby si zatrzyma i wysadzi mnie w pobliu szkoy, obok tak zwanej Figury Matki Boskiej, udao mi si nawet przej przez plac i nikogo nie spotka; miaem wraenie, e wszyscy pochowali si w domach i zagrodach, jakby nie chcieli si pokazywa, teraz, gdy moi rodzice, jak zakadaem, le na grze w Wolfsegg na katafalku, wraz z moim bratem, e istotnie caa wie jest pogrona w aobie, pomylaem, nie biorc pod uwag, i rwnie w cakiem zwyczajne dni tygodnia wie okoo poudnia jest opustoszaa. W adnym razie nie chciaem wjecha na gr do Wolfsegg, szofer naturalnie mnie rozpozna, ju na stacji, ju w Attnang-Puchheim, gdzie wysiadem z pocigu i od razu przez perony udaem si do takswki, wydawao mi si, e ludzie mnie rozpoznaj, ale unikaem ich spojrze i maszerowaem szybszym ni zazwyczaj krokiem, od razu poszedem do takswki, mwic, i chc jak najszybciej dosta si do Wolfsegg. W czasie jazdy nie mylaem jednak o Wolfsegg, w ktrego stron zmierzaem, lecz o Rzymie, ktry opuciem wczenie rano; wbrew swojej woli jedziesz t drog w gr do Wolfsegg, pomylaem, wbrew swojej woli

jeste tutaj, przez cay czas, cho przecie jechaem takswk przez jedn z najpikniejszych okolic, jakie w ogle istniej, od Przedgrza Alpejskiego do Hausruck, przez okolic, ktra zawsze budzia we mnie ogromn sympati i przynosia cakowite ukojenie, by moe nawet przez najpikniejsz ze wszystkich, gdybym tyk ko mg kiedykolwiek patrze na ni, zapominajc o rodzinie i o Wolfsegg. W gruncie rzeczy jechaem przez swj ulubiony krajobraz, przez gste lasy w pobliu Kien i Stocket ku Ottnang. Przecie, powiedziaem do siebie w trakcie jazdy, zawsze kochae tych ludzi, tych prostych, najprostszych, chopw i grnikw, rodziny oberystw, w przeciwiestwie do swojej rodziny na grze w Wolfsegg, ktra zawsze bya dla ciebie straszna, ju od dziecistwa, i w czasie jazdy zadawaem sobie pytanie, dlaczego tych jednych, tych tak zwanych dolnych, jako e mieszkaj w dolnej okolicy, zawsze kochaem, w odrnieniu od mojej rodziny na grze, a tych drugich, grnych, nie, tych jednych, dolnych, zawsze powaaem w odrnieniu od rodziny tam, na grze, ktr w gruncie rzeczy zawsze pogardzaem, a nawet zawsze jej nienawidziem, u tych jednych, z dou, przez cae ycie czue si dobrze, u tych drugich, czyli u rodziny na grze, zawsze strasznie, u tych jednych, na dole, jak u siebie w domu, u swojej rodziny na grze nigdy, ale postanowiem ju nie midli tego duej. Widziaem, jak pikny jest krajobraz, przez ktry jechaem, i mylaem, e bardzo lubi mieszkajcych tu ludzi, zawsze bardzo lubie przede wszystkim grnikw, powiedziaem sobie, sposb, w jaki odnosili si do siebie i w jaki si wobec siebie zachowywali, w kocu wzrastae pord nich, powiedziaem sobie, chodzie z nimi do szkoy, obracae si wrd nich cae dziesiciolecia. Tak zaprztnity myl dotyczc krajobrazu i mieszkacw, nawet przez chwil, co uwiadomiem sobie dopiero, gdy wysiadem z takswki, nie zamieniem ani sowa z takswkarzem, ktry by mi znany, jak to si mwi, zwidzenia, nie wiedziaem jednak, jak si nazywa, i nawet nie spytaem go o nazwisko, chocia zazwyczaj na samym pocztku wypytuj wszystkich ludzi z okolicy, jakie nosz nazwiska, jak si nazywaj, jest to nawyk, ktry przejem od wuja Georga, wielkiego znawcy i, co musz powiedzie, wielkiego przyjaciela ludzi. Nikt nie potrafi nawizywa rwnie dobrych kontaktw z ludmi jak wuj Georg, przede wszystkim z tymi prostymi i pozbawionymi sztucznoci. To od niego, i tylko od niego, dowiedziaem si, w jaki sposb z nimi postpowa i jak rozmawia, a take jak zachowywa rwnowag midzy nimi a ludmi mojego pokroju, eby obu stronom wydawao si to waciwe. Wuj Georg najlepiej rozumia si z prostymi ludmi, kocha ich, to samo mog te bez wahania powiedzie o sobie. Na wiejskim placu nie byo istotnie ywego ducha, nawet koty wysiadujce tam zazwyczaj w poudniowym upale gdzie si pochoway, mogem wic bez przeszkd i, jak sdziem, rzeczywicie nieobserwowany pody swoj drog w gr do Wolfsegg. Zasony w gospodach byy zasunite, wystawa u piekarza wiecia pustkami, rzenik opuci rolety, wszystko sprawiao smutne wraenie, akurat odpowiednio do nieszczcia, jakie nas spotkao. Jeszcze w Rzymie powiedziaem do Zacchiego, ktrego w istocie zapaem telefonicznie w Palermo, e z trudem mi przychodzi jecha z powrotem do Wolfsegg zaledwie w trzy dni po wyjedzie stamtd, powiedziaem, wanie takim niestosownym tonem, jak pomylaem, na ktry nie powinienem by pozwala sobie teraz przede wszystkim wobec kogo pokroju Zacchiego, z ktrym nie jestem w a tak zayych stosunkach jak na przykad z Mari czy Gambettim, i idc przez ten wiejski plac, aowaem, e w ogle zadzwoniem do Zacchiego, gdy podczas caej rozmowy wydawao mi si, i Zacchi nie rozumie mojego pooenia, w odrnieniu od Marii, ktra zrozumiaa mnie w peni, kady opowiedziany szczeg, zrozumiaa wszystkie moje, osobliwe wprawdzie wynurzenia, ktre jednak, co prawdopodobnie natychmiast wyczua, s dla mnie charakterystyczne, nawet Gambettiemu powiedziaem wicej, ni to byo konieczne, przy czym znw zaczem od razu oskara swoj rodzin, nie umiejc si z tego natychmiast wycofa, od razu w jego obecnoci wdaem si z waciwym mi brakiem opanowania, najbardziej przeze mnie samego znienawidzonym, w oskarenia, przed ktrymi nie potrafi si jednak powstrzyma, jeli domagaj si gonego sformuowania, wracam do pieka, powiedziaem do Gambettiego, ju jutro rano o pitej, to straszne, powiedziaem jeszcze do niego, nie pomylawszy przy tym ani nie wziwszy pod uwag tego, e te komentarze s cakowicie zbdne i w gruncie rzeczy pode, a co najmniej niestosowne, niesychane w stosunku do czonkw mojej rodziny w chwili, kiedy mogliby wymaga ode mnie przynajmniej szacunku, ale ja nie potrafi si nigdy zakamywa, musz by taki, jaki jestem, jak uoyli mnie wanie ci moi rodzice, pomylaem sobie, idc przez wiejski plac. Jeli ludzie mnie zobacz, pomyl: ten czowiek zawsze by dziwny, zanim jeszcze zdy przywita si ze swoj rodzin na grze w Wolfsegg, idzie najpierw przez wiejski plac, niewychowany, odszczepieniec, niekochany. Zaraz potem jednak pomylaem, e ludzie ze wsi nie pomyl sobie o mnie tak jak moja rodzina, ktra zawsze tak o mnie mylaa. w taki sam niesychany sposb przeciw mnie, jak teraz ja przeciw nim, a take i przecie oni w odrnieniu od mojej rodziny na grze, ktra mn pogardza, powaaj mnie, w odrnieniu od rodziny na grze, ktra mnie w mniejszym lub wikszym stopniu nienawidzi, kochaj. Ludzie ze wsi zawsze mnie kochali, podobnie jak ja ich, przede wszystkim grnicy, wikszo mieszkacw wsi to grnicy, ktrzy pracowali w naszych kopalniach wgla brunatnego i po dzi dzie jeszcze tam pracuj, chocia ju w niewielkiej liczbie. Wszake to oni, ludzie ze wsi, byli zawsze moj jedyn pociech, powiedziaem do siebie, idc przez wiejski plac. Tutaj mogem rozmawia o tym, o czym z moj rodzin nigdy nie mogem rozmawia, tu mogem oczekiwa zrozumienia, wypaka si w dziecistwie. Podczas gdy w tej wsi wszystko toczy si w najnaturalniejszy sposb, naprawd po ludzku, mylaem, idc przez plac, na grze w Wolfsegg wszystko toczy si sztucznie, nie po ludzku, i zadawaem sobie pytanie, jak do tego doszo, jaka jest

tego przyczyna. Ale marsz przez wiejski plac trwa zbyt krtko, ebym nadal mg rozwija t myl, zastpia j od razu inna: jak i w jakim nastroju zastan siostry? zadaem sobie pytanie i jednym jedynym spojrzeniem ogarnem ca, liczc okoo dwustu kilometrw okolic z zachodu na wschd, co jest moliwe wycznie std, z adnego innego miejsca w Austrii. Dokadnie w tym miejscu, w ktrym zawsze si zatrzymywaem, gdy najlepiej si do tego nadaje, zobaczyem naraz w ten bezchmurny dzie ca okolic i gboko wcignem powietrze. Dlaczego pozwalamy, zapytaem siebie w tym momencie, by ludzie oszpecali i niszczyli tak wspania natur, ludzie, ktrym, jak sdzimy, wycznie na niej zaley. Przybyem tu we waciwej chwili, pomylaem, i poszedem dalej, w gr. Byo tak, jakby caa ta miejscowo wymara, gdy cigle jeszcze nie dobiegay mnie adne odgosy. Dawniej syszaem ze wszystkich okien dokadnie te dwiki, ktre odpowiaday czynnociom wykonywanym przez mieszkajcych za tymi oknami ludzi, teraz nic nie syszaem i rwnie ten fakt wizaem z naszym nieszczciem. Nie szedem alej w gr wolniej, co byoby najnaturalniejsze, lecz szybciej. Bezwstydna ciekawo, ktr nagle w sobie odkryem, kazaa mi w kocu pobiec alej w gr, zatrzymaem si jednak przed du murowan bram obok folwarku i spomidzy olbrzymich gazi dwu rosncych przy bramie kasztanowcw zapuciem wzrok w gb parku oraz ku oranerii, gdy to wanie w oranerii, odkd sign pamici, zawsze skada si na katafalku zmarych z Wolfsegg. Oraneria bya istotnie otwarta, a ogrodnicy z wiecami i bukietami kwiatw krcili si przed ni tam i z powrotem. Postanowiem, e nie pjd od razu do oranerii, nie chciaem jeszcze oglda zmarych rodzicw ani zmarego brata. T chwil ocigania si wykorzystaem do tego, eby dokadniej poobserwowa wszystko, co dzieje si przed oraneri, miaem t moliwo, gdy jeszcze nie zostaem zauwaony, jeszcze nikt mnie nie dostrzeg. Natychmiast uderzy mnie spokj ogrodnikw, ktrzy bez sowa, wykonujc charakterystyczne dla siebie ruchy, wynosili wiece z folwarku i wnosili je do oranerii. Dwigali ze stajni do oranerii wiadra z wod. Pojawi si jeden z owczych, jakby z zamiarem wejcia do oranerii, zawrci jednak tu przed ni i znikn, kierujc si w stron folwarku. Przycisnem si do muru bramy, eby mie jeszcze bardziej idealny punkt obserwacyjny. Musimy obserwowa ludzi wtedy, gdy nie wiedza, e s ofiarami naszej obserwacji, pomylaem. Ogrodnicy wychodzili z folwarku i wchodzili do oranerii, cigle z wiecami i bukietami kwiatw, z kubami penymi wody i deskami. Przed oraneri ustawiono wielkie drewniane donice, w ktrych rosy cyprysy oraz palmy, a take agawa, jedna z tych, co to ogrodnicy zawsze hodowali je w oranerii i nader troskliwie pielgnowali. Z jakim trudem pielgnuje si i pieci tutaj na pnocy takie poudniowe gatunki, pomylaem, przywarszy do muru, z nieczystym, jak to si mwi, sumieniem, a jednoczenie z najwiksz, pync z obserwacji rozkosz. Mogem w spokoju przyglda si ogrodnikom, spodziewajc si, e zapewne wkrtce zobacz rwnie przynajmniej jedn z sistr albo ktregokolwiek z krewnych, lecz nie odczuwaem pilnej potrzeby nieodzownego i natychmiastowego obejrzenia lecych na katafalku rodzicw ani te lecego na katafalku brata, czego by niewtpliwie wymagao choby najmniejsze poczucie przyzwoitoci. Moe jednak odczuwaem lk przed faktem, e nagle nie zobacz swojej rodziny ywej, lecz umar. Ich nieywych twarzy nie baem si teraz tak jak niegdy ywych, baem si jednak ich samych, wic jeszcze przez jaki czas wolaem sta przycinity do muru ni po prostu wej do parku. Naraz uwiadomiem sobie ca teatralno dziaa rozgrywajcych si przy oranerii, uwiadomiem sobie, e ogldam teatr, w ktrym ogrodnicy graj z wiecami i bukietami kwiatw. W tym teatrze brak jednak gwnej postaci, pomylaem rwnoczenie, pomylaem take o tym, e waciwy spektakl bdzie mg zacz si dopiero w chwili, gdy wkrocz ja, by tak rzec, gwny aktor, ktry popiesznie przybywa z Rzymu na t tragedi. Wszystko, co widz zza murowanej bramy, to zaledwie przygotowania do owego spektaklu, ktry zainauguruj ja, nikt poza mn. Caa ta scena i ludzie za ni, jeszcze przeze mnie niewidziani, a wic znajdujcy si w gwnym budynku, wydaa mi si garderob, gdzie aktorzy szykuj si, nakadaj szmink, przygotowuj do swoich scen, jak ja sam, ktry przygotowuj si do wystpu, szukajc wszystkich istniejcych moliwoci, by nie powiedzie, wyrafinowanych sposobw, ja, ktry to wszystko, co musz przedstawi i powiedzie, jeszcze raz rekapituluj, jeszcze raz powtarzam tekst, jeszcze raz wyprbowuj w gowie wasne kroki, obserwujc tymczasem spokojnie przygotowania innych ludzi, ktre maj by potajemne. Zaskakiwa mnie spokj, z jakim staem przy uku bramy, odtwarzajc w pamici swoj rol w widowisku, ktre naraz wydao mi si wcale nie nowe, tylko wyprbowane ju setki, tysice razy. Znam ten spektakl gruntownie, pomylaem. Nie mczyy mnie sowa, ktre bd musia wygosi, przychodziy mi na myl same z siebie, moje kroki i ruchy rk byy tak doskonale wywiczone, e wcale nie musiaem si zastanawia, jak je w ten ruch wprawi, jak nada mu pene znaczenie. Przyjechaem z Rzymu w charakterze odtwrcy gwnej roli w tym spektaklu, pomylaem, nie rezygnujc z tej rozkosznej myli, w ogle nie wstydziem si tak pomyle. Bez trudu wejd w t rol, pomylaem, ale nie pomylaem rwnoczenie, jeste podym czowiekiem, ktry nie przyjmuje do wiadomoci okruciestwa tej chwili. Ten spektakl, czyli tragedia, jest znany od wiekw, pomylaem, wszystko w nim toczy si samo z siebie, odtwrca gwnej roli zdziwi si, jak wietnie wszystko dziaa, jak znakomicie jego koledzy aktorzy wyuczyli si tego, co maj zagra, jak dobrze to opanowali, nie wtpiem bowiem, e moje siostry i wszyscy inni, ju na mnie czekajcy ludzie rwnie powtarzaj swoje role, gdy podobnie jak ja nie maj najmniejszej ochoty ani zamiaru zblamowa si przed majc pojawi si publicznoci, zwan aobnikami, z powodu tego, e nie nauczyli si tekstu, nie znaj krokw i potykaj si, chocia byem przekonany, i tak jak ja doceniaj

sztuk wysok, a nie zwyky dyletantyzm, wiadomo jednak, e sztuka pogrzebowa, zwaszcza na wsi, jest najwysz sztuk aktorsk, jak mona sobie wyobrazi, nawet najprostsi ludzie wznosz si na pogrzebach na taki poziom sztuki aktorskiej, i mona go przewanie zaklasyfikowa znacznie wyej ni poziom naszych teatrw, w ktrych nieomal zawsze i wycznie panuje czysty dyletantyzm. Moje siostry chodz tam i z powrotem i przeprowadzaj prb tego pogrzebu nie tylko jako spektaklu, pomylaem, one przeprowadzaj jego prb jako uroczystego przedstawienia, a fryburski fabrykant kapsli do wina, powiedziaem do siebie, asystuje im, przypominajc sobie rwnoczenie swoj rol, ktra jednak ma pozosta zaledwie rol drugoplanow, jak pomylaem. Chodz tam i z powrotem, oczekuj mnie i przeprowadzaj prb tragedii, ktra tak znienacka wesza na afisz w Wolfsegg, pomylaem. Jutro odbdzie si pogrzeb, pomylaem, zawsze odbywa si trzy dni po mierci. Kurtyna jeszcze si nie podniosa. Kostiumy nie s jeszcze do koca dopasowane, pomylaem, tekst nie pynie jeszcze aktorom wartko z ust. Czy bowiem jest co pikniejszego od spektaklu, w ktrym wszystkie kostiumy s czarne i w ktrym dominuje czarny kolor? Rwnie wszyscy statyci ze wsi musz pojawi si wycznie w czerni. Ju dawno nie mielimy w Wolfsegg takiego spektaklu, po raz ostatni odby si taki po mierci mojego dziadka ze strony ojca, ktry w wieku osiemdziesiciu dziewiciu lat w lesie, rozcigajcym si za dziecic will a do Haag, potkn si o korze sosny i wyzion ducha. Moja rodzina zawsze bya, by tak rzec, przygotowana na pogrzeb, zawsze miaa pod rk potrzebne rekwizyty, a take stosowne kostiumy, sowem, komplet tego, co przynaley do takiej ceremonii, ale dugo trwao, zanim to znw stao si przydatne, pomylaem. Teraz wystarczy to tylko odkurzy, pomylaem. I istotnie, ze wszystkich stron gwnego budynku, co teraz zobaczyem, zwieszay si czarne chorgwie. Ogrodnicy wykonuj tylko polecenia moich sistr, pomylaem, raczej polecenia Caecilii ni Amalii, pomylaem i rwnoczenie pomylaem te, jak rol przydzieliy tymczasem fryburskiemu fabrykantowi kapsli do wina, co bdzie musia powiedzie, gdy spektakl si zacznie, pomylaem, jaki tekst woyy mu w usta, albowiem w to, e powie swj wasny, wtpiem po jednym jedynym spotkaniu z nim w dzie wesela, ktre odbyo si kilka dni temu. Naleao teraz zmieni Wolfsegg z miejsca wesela w miejsce pogrzebu, pomylaem, stojc przy murowanej bramie, cigle jeszcze zdumiony podr z Rzymu do Wiednia, ktra przebiega bez jakichkolwiek incydentw, wszystko zgadzao si co do sekundy, wbrew wszelkim reguom nie strajkowali ani kolejarze, ani te towarzystwa lotnicze, wszystkie poczenia znakomicie funkcjonoway, siostry, pomylaem, z pewnoci nie uprztny jeszcze dekoracji weselnych, a ju musiay wszdzie umieci i ustawi dekoracje pogrzebowe dokadnie wedug znanego im planu, ktry moja matka, by tak rzec, omawiaa przynajmniej dwa lub trzy razy do roku dla wasnej przyjemnoci, jak zawsze powtarzaa, bo nigdy nic nie wiadomo, ten plan pogrzebowy, od wiekw praktykowany a po najdrobniejsze szczegy. Rwnie wesela i uroczystoci urodzinowe odbyway si w Wolfsegg zawsze wedug, jak to si mwi, dokadnie z gry opracowanego planu. Moje siostry wiedz, e na przykad w westybulu za lampami z prawej i lewej strony naley podczas pogrzebu umieci nie jedn ga wawrzynu przyniesion z oranerii, lecz dwie, e na balkonie u gry musz stan dwa cyprysy, jeden cakiem z lewej, drugi cakiem z prawej strony, i e oczywicie te cyprysy musz by jednakowej wysokoci, ale nie tak wysokie, by sigay okien jadalni. Na kady rodzaj uroczystoci w Wolfsegg jest przewidziany dokadny plan, matka zawsze przechowywaa te plany w swoim biurku, w najwyszej szufladzie z prawej strony. Zawsze kierowaa si tymi planami, podobnie jak wszyscy inni przed ni. Ojciec nie musia zmusza jej do przestrzegania tych tak zwanych planw uroczystoci, sama bardzo szybko uczynia z tego swoj pasj. A pogrzeby byy zawsze pasj mojej matki. Jednak o wasnym, zwaszcza e odbdzie si tak szybko, z pewnoci nie pomylaa, powiedziaem do siebie, stojc przy murowanej bramie, gdyby moga, sama urzdziaby swj pogrzeb, tak nagle pomylaem i natychmiast zobaczyem, nie widzc tego w rzeczywistoci, jak siostry wypeniaj yczenia matki dotyczce jej pogrzebu. W tej chwili chodzio mi po gowie sowo krztanina. Dla wszystkich innych byoby czym oczywistym, e jad takswk w gr alei, jak to jest w zwyczaju, i zajedaj przed sam portal, ale nie dla mnie. Tote takswkarz, ktry mnie rozpozna, by nawet do zdziwiony, i wysiadem akurat w ukrytym przed ludzkim wzrokiem miejscu przy Figurze Matki Boskiej, midzy dwiema gospodami. Nikt by take nie zrozumia, pomylaem, e sam przeszedem przez wie i przez wiejski plac. Chciaem jednak doj do Wolfsegg pieszo, pomylaem, a absolutnie pusty plac w najidealniejszy sposb wyszed naprzeciw mojemu zamierzeniu, nie tylko miaem wraenie, e w ogle nie jestem obserwowany, lecz rzeczywicie nie byem obserwowany, i w kocu nie miaem przy sobie adnego bagau, co moe wydawa si niezwyke, jeli zway, e przecie przyjechaem z Rzymu, ale wanie dlatego, i byem w ogle bez bagau, mogem przez cay czas swobodnie trzyma rce w kieszeniach spodni. Tak, z rkami w kieszeniach spodni skrciem potem rwnie w alej, z takim niesamowitym brakiem wychowania, ktrego nikt by nie poj, ludzie ze wsi rwnie. Bd co bd mam czterdzieci osiem lat, przybywam z Rzymu, na dodatek na pogrzeb rodzicw i brata, a trzymam rce w kieszeniach spodni! pomylaem, przywierajc mocno do murowanej bramy, by nie mogli zobaczy mnie ogrodnicy, ktrzy z wiecami wyniesionymi z folwarku znowu weszli do oranerii. Zoenie zwok na katafalku jest zawsze wielkim spektaklem, pomylaem, dzieem sztuki, ktre powstaje stopniowo w rkach wielu ludzi, wiedzcych, jak naley takie dzieo sztuki stworzy. Od razu stumiem w sobie myl, e to rodzice i brat le na katafalku w oranerii, nie mylaem o tragedii, lecz o dziele sztuki, o wspaniaoci skadania na katafalkach, a nie o prawdziwym okropiestwie w tym

przypadku. Poniewa zawsze byem wnikliwym widzem i jeszcze bardziej wnikliwym obserwatorem, co z biegiem czasu pozwolio mi uczyni z ogldania oraz obserwacji jedn ze swoich najwyszych cnt, byo dla mnie cakiem oczywiste, e stoj teraz przy murowanej bramie, ogldam i obserwuj; poza tym ogrodnicy idealnie si do tego nadawali, uspokajali mnie bowiem, gdy przecie zawsze chtnie ich ogldaem i obserwowaem, rwnie z tego miejsca, w takich momentach, ktre, co musz wyzna, z najwiksz pieczoowitoci przecigaem w czasie, wyduajc je i pomnaajc o setki, ba, koniec kocw o tysice chwil. Ogldanie lub obserwowanie, gdy ogldany lub obserwowany nie wie, e jest ogldany lub obserwowany, to jedna z najwikszych przyjemnoci. Zarazem jednak, jak pomylaem, jest to cakowicie zakazana sztuka, ktrej, gdy ju w niej zasmakujemy, nie potrafimy si mimo wszystko wyrzec. Znowu pojawi si jaki owczy, przyby z folwarku z tak zwanym wiecznikiem katafalkowym, by wrczy go jednemu z ogrodnikw, ktry wanie wyszed z oranerii, prawdopodobnie po to, eby odebra od niego akurat ten wiecznik katafalkowy owe wieczniki maj ponad ptora metra wysokoci i ustawia si je po obu stronach zmarego tak, aby rzucay na niego idealne wiato; oglnie rzecz biorc, ustawia si cztery takie wieczniki katafalkowe, ktre kiedy, przed wielu laty, pomalowano na nowo na zoty kolor, jak sobie przypomniaem, co wtedy wzbudzio moj niezwyk fascynacj, gdy mae dziecko, jakim byem, pomylaem, mylao, e zostay pomalowane i wyczyszczone do poysku z powodu jakiego konkretnego pogrzebu, o ktrym ju wiadomo, czyj to bdzie pogrzeb, ale byem w bdzie, gdy miny cae dziesiciolecia od pomalowania wiecznikw katafalkowych do kolejnego pogrzebu, ktry, jak si rzeko, by pogrzebem mojego dziadka ze strony ojca. Jeli w rodzinie przez duszy czas nie odbywa si aden pogrzeb, to wszyscy licz si z tym, e potem naraz i nagle odbdzie si od razu wicej pogrzebw, takie jest powszechne mniemanie i co si teraz potwierdzio, pomylaem, mier ponioso rwnoczenie troje ludzi, ktrzy bd pochowani rwnoczenie, co oznacza, e pniej znowu na duszy czas zapanuje tu spokj, gdy przecie zawsze si mwi, i nieszczcia rzadko chodz w pojedynk, a wic i pogrzeby te; zawsze bd nastpowa trzy po kolei, podobnie jak nieszczcia, teraz jednak to nieszczcie w naprawd ywioowy sposb i znienacka pozbawio ycia troje ludzi, na jeden pogrzeb, jak pomylaem, na jeden zamiast na trzy. Od strony wsi, przez bardzo wysokie drzewa i krzewy na stoku gry, dao si teraz sysze orkiestr dt, co z Haydna, jak to od razu zauwayem, prawdopodobnie, pomylaem sobie, tam na dole prbuj ju muzyk pogrzebow na jutro, w tak zwanym Domu Muzyki, starym budynku obok szkoy. Muzyka urwaa si zaledwie po kilku taktach, po czym zalega absolutna cisza. Pniej muzyka znowu rozbrzmiaa, od pocztku, o par taktw duej ni poprzednio, by znowu zamilkn, jak to zwykle bywa podczas prb muzycznych, muzyka rozbrzmiewaa co jaki czas, grano kilka taktw, za kadym razem o ile wicej, a potem orkiestra znw milka. Cigle ten sam fragment z Haydna. Ju jako mae dziecko kochaem muzyk ludowa, przede wszystkim gr instrumentw dtych, i ta mio, ktr okrelibym jako zamiowanie, pozostaa we mnie do dzisiaj. Jeszcze dzisiaj ceni t muzyk rwnie wysoko jak tak zwan muzyk artystyczna, bardzo czsto ze wiadomoci, i tak zwana muzyka artystyczna byaby nie do pomylenia bez tak zwanej muzyki ludowej, granej przede wszystkim podczas wesel i pogrzebw wiejskich. Czyme byyby pogrzeby i wesela, pomylaem, bez tej muzyki. Ludzie ze Wsi graj przewanie jak ludzie obdarzeni suchem absolutnym, a jeli s dobrzy, to nieomal zawsze dorwnuj gr tak zwanym muzykom zawodowym, zaleta ludzi ze wsi polega na tym, e ich muzyka nie jest profesjonalna, e graj j jedynie i wycznie z pasji i zamiowania, a nie z powodw zawodowych, czyli koniec kocw wskutek choroby zawodowej, o czym wiemy. Jake inaczej graa ta kapela podczas wesela mojej siostry, pomylaem, tamta muzyka bya wesoa i zwarta, ta jest melancholijna i rozwleka, ale, podobnie jak ta grana na weselu, rwnie autorstwa Haydna, kompozytora, ktrego obok Mozarta ceni najwyej, ktrego zawsze obok Mozarta suchaem najchtniej i ktrego, moe wanie z tej przyczyny, i w porwnaniu z uwielbianym przez wszystkich Mozartem zawsze pozostawa w cieniu, naley w historii muzyki ceni jeszcze wyej ni Mozarta. Kocham Mozarta i Haydna, ale Haydn jest jeszcze wikszy, pomylaem. Muzyka Haydna pasuje do nastroju tego poudnia, do tego migotania w powietrzu, do ruchw ogrodnikw, ktrzy w miarowym rytmie i pieczoowicie wynosz z folwarku wiece i bukiety kwiatw, by zanie je do oranerii, a nic i nikt znikd im nie przeszkadza. Przywoaem na pami liczne popoudnia z dziecistwa, kiedy to syszaem dwiki orkiestry dtej dobiegajce ze wsi tu na gr do mojego pokoju, dokadnie ten sam fragment grany dokadnie w tym samym skadzie osobowym, jak mi si zdawao i jak mogem wywnioskowa z gry tej orkiestry. Ale chocia oni graj zazwyczaj same proste kawaki muzyczne, pomylaem, to przecie teraz graj znacznie bardziej skomplikowane, takie, ktre, oglnie rzecz biorc, stawiaj przed instrumentalistami, jak to si mwi, cakiem niemae wymagania, dla Wolfsegg musiaa to by wszake skomplikowana muzyka, by tak rzec, wyej postawiona dla tak zwanych wyej postawionych osobistoci, gdy z takimi miano do czynienia w przypadku osb zoonych w oranerii na katafalku. Gdy wiadomo o ich mierci rozesza si po wsi, dla wszystkich ludzi z dou musia to by z pewnoci szok. Czego tak nadzwyczaj strasznego, jak sign pamici, Wolfsegg jeszcze nie przeyo, pomylaem i w tym samym momencie zrobio mi si al, e nie mog by w domach tam na dole i sysze, co ludzie mwi o tym nieszczciu, co o nim myl, jak si przez to czuj, al, e nie mog w ich mieszkaniach uczestniczy w tej niewtpliwie cakiem naturalnej aobie. Mojego ojca powaali, a moe nawet kochali, pomylaem, niektrzy nawet go kochali, pomylaem, brata wszyscy w mniejszym lub wikszym stopniu powaali i kochali, to

prawda, matk powaali, ale jej nie kochali, mimo to jednak ich aoba jest bd co bd ogromna i z pewnoci owo nieszczcie zrobio na nich, co nietrudno sobie wyobrazi, straszne wraenie, pomylaem. Co jednak w rzeczywistoci moe dzia si w ich gowach? pomylaem, ale nie umiaem odpowiedzie sobie na to pytanie. Wie ya wszake przez cae wieki z nas mieszkajcych tu na grze, pomylaem, jeszcze dzisiaj, mgbym powiedzie, w duej mierze z nas yje, przede wszystkim grnicy, pracownicy cegielni i tak zwani robotnicy rolni, porednio lub bezporednio wszyscy we Wsi w mniejszym lub wikszym stopniu yj z Wolfsegg, wok ktrego jeszcze dzisiaj gromadz si w cakiem naturalny sposb, okoo stu metrw niej, jakby szukajc schronienia. Jedna jedyna chwila, powiedziaem do siebie, Wszystko zmienia w takiej miejscowoci jak ta, w takiej okolicy jak ta. I w takiej rodzinie jak moja, pomylaem. Ju od duszego czasu, powiedziaem do siebie, stojc przy murowanej bramie, robi co, czego nie wolno robi, przynajmniej w oglnym poczuciu przyzwoitoci, w najbardziej niesychany sposb odkadam na pniej swj faktyczny wystp w Wolfsegg, pomylaem. Ale prawdopodobnie jestem rwnie zbyt tchrzliwy, eby natychmiast wej do parku i przynajmniej skierowa si ku oranerii, jeli nie od razu do niej wej, skierowa si ku portalowi, jeli nie od razu wej do lecych na katafalku rodzicw i do lecego na katafalku brata, co po prostu byo w moim przypadku niemoliwe, nie miaem siy, mogem tylko sta przy murowanej bramie i przez t bram spoglda w stron oranerii, do tego byem zdolny, ale nie do tego, eby od razu da si rozpozna, taka jest prawda. Nie mam w sobie tego rodzaju beztroski, ktra, by tak rzec, nie owijajc w bawen, pozwoliaby mi natychmiast wkroczy na tak niewtpliwie straszn scen. Kto jednak mgby wykaza tyle siy, zadaem sobie pytanie, obserwujc, jak ogrodnicy przewo na wozie drabiniastym kilka drewnianych kobylic z folwarku, by wyadowa je przed oraneri. Znam nazwiska tych ogrodnikw, pomylaem, obserwujc ich z napit uwag podczas wyadunku. Znam nie tylko nazwiska, znam rwnie ich rodziny i wiem dobrze, skd si wywodz, z jednym chodziem nie tylko do tej samej szkoy, ale take do tej samej klasy, i zawsze by ode mnie lepszy ze wszystkich przedmiotw, przede wszystkim z rachunkw, pisa take duo adniej ni ja, co nie byo znowu wielk sztuk. Ten jeden mieszka na kocu wsi, dokadnie na granicy midzy Wolfsegg a Ottnang, jego ojciec za by pracownikiem gminy, pomylaem, do tego grabarzem, gdy jeszcze byem dzieckiem, powaany czowiek, wbrew temu, co mona przypuszcza, jako e przecie by grabarzem, kochany przez dzieci, ale dzieci wiejskie zawsze miay naturalny stosunek do mierci, w przeciwiestwie do dzieci miejskich, ktre boj si absolutnie wszystkiego, co wie si ze mierci, dzieci wiejskie za tego si nie boj. Drugiego przeznaczono najpierw na ksidza, tote parafia wysaa go do konwiktu w Kremsmunster, gdzie jednak, mimo i w szkole podstawowej by tak znakomity i w ogle uchodzi za najzdolniejszego, cakowicie mu si nie powiodo, wrci zatem do Wolfsegg, po czym oddano go do terminu u stolarza. Jednak stolarka te z czasem przestaa mu odpowiada, wic zacz stara si u nas o zatrudnienie w charakterze ogrodnika. Po odbyciu terminu u stolarza ukoczy jeszcze u nas nauk ogrodnictwa i jest teraz z wyksztacenia zarwno stolarzem, jak i ogrodnikiem, moja matka czsto opowiadaa o tym szczliwym przypadku, wyuczenie tego mczyzny ogrodnictwa na jej koszt i z zapewnieniem penego utrzymania, dziki czemu zaoszczdzia na zatrudnieniu wasnego stolarza w Wolfsegg, byo zaiste z jej strony posuniciem na miar szachowego mistrza. Matka zawsze o wszystkim mylaa, gwnie jednak o sprawach praktycznych i o wszelkich praktycznych korzyciach, jak si okazywao przez cae dziesiciolecia. Trzeci pochodzi z rodziny grniczej, pracujcej w kopalni wgla, i rwnie uczszcza ze mn do szkoy podstawowej, a zaraz potem wyuczy si ogrodnictwa, tyle e nie u nas w Wolfsegg, lecz w Vocklabruck, gdzie ma ciotk, ktra przyja go do siebie i ywia przez cay okres nauki. Z t trojk bawiem si ju w dziecistwie, pomylaem. Biegaem z nimi po lasach i po stokach gr. Prawdopodobnie do dzisiaj nie zmienili niczego w swoich mieszkaniach, pomylaem, w odrnieniu od wszystkich innych mieszka, gdzie w ostatnich latach w mniejszym lub wikszym stopniu zostao co zmienione i, jak sdz, oszpecone nowymi, nowoczesnymi meblami, ktre nie s nic warte i szybko si niszcz. Ci dwaj jednak nigdy nic sobie nie robili z nowoczesnoci, za to przywizywali zawsze wag wycznie do jakoci i Z pewnoci z tego powodu ich mieszkania pozostay prawie niezmienione. Kady z nich ma po troje dzieci, ktre dzisiaj s w takim samym wieku jak ja wwczas, pomylaem, i przysparzaj im problemw, jak to dzieci, ja jednak takich problemw nie mam, powiedziaem do siebie. Podejcie do tych dwu ogrodnikw nikomu innemu nie sprawioby trudnoci, ucisnby im donie, potrzsajc nimi, postaby przez chwil obok i porozmawia, ja jednak, chocia bardzo tego pragnem, jako nie mogem si na to zdoby. Zjechaem p wiata, powiedziaem do siebie, obserwujc ogrodnikw, s w mniejszym lub wikszym stopniu panuj nad tym wiatem, a co si tyczy form towarzyskich, opanowaem je rwnie w najnaturalniejszy, eby nie powiedzie najkunsztowniejszy sposb, pod wzgldem ich opanowania wykazywaem si wszdzie wysokim stopniem doskonaoci, w, jak to si mwi, nieomal wszystkich centrach wiata i we wszystkich warstwach spoecznych, nie byem jednak zdolny podej do ogrodnikw, ucisn im doni i przez chwil z nimi porozmawia. Powinienem by podej do nich natychmiast, pomylaem, od razu, gdy tylko znalazem si przy murowanej bramie i ich zobaczyem, poniewa w momencie, w ktrym ja staem przy bramie, oni znajdowali si przed oraneri ja jednak, cho byoby to do korzystne, nie podszedem do nich zdecydowanym krokiem, lecz, prawd mwic, wystraszyem si ich i w mniejszym czy wikszym stopniu z lku i ze wstydu przywarem do murowanej bramy, eby mnie nie dostrzegli. A przecie najbardziej idealnym

rozwizaniem byoby powita ogrodnikw jako pierwszych, powiedziaem do siebie. Przegapiem jednak t szans, pozwoliem, aby przesza mi koo nosa. Gdyby to byli owczy, pomylaem, ale akurat ogrodnicy, do ktrych mam ogromny szacunek i ktrych jak nikogo na wiecie nie tylko lubi, ale take kocham. Zarazem jednak to wyczekiwanie przy murowanej bramie jest dla mnie wrcz charakterystyczne, powiedziaem do siebie, nie jestem czowiekiem, ktry natychmiast wkracza na scen, wszystko jedno jak, nie jestem czowiekiem, ktry z marszu umie odegra spektakl. Zwlekanie ley w mojej naturze, pozwala mi wycofa si na z gry upatrzon, korzystn pozycj obserwacyjn. Waciw mi cech jest najzwyczajniej w wiecie porednio. Raz do roku zapraszamy rodziny ogrodnikw w komplecie do dziecicej willi na tak zwany podwieczorek w ogrodzie, ktry to podwieczorek ma ju wielowiekowe tradycje. Ogrodnicy przybywaj ze swoimi rodzinami na gr do Wolfsegg, gdzie przyjmujemy ich w dziecicej willi. Za moich czasw robili to zawsze moi rodzice. w podwieczorek w ogrodzie by zazwyczaj pewn osobliwoci. Na zakoczenie, ju o wczesnym zmierzchu, dzieciom ogrodnikw rozdawano jeszcze prezenty, nie przypominam sobie, ebymy my sami, Johannes i ja, zostali kiedykolwiek obdarowani w taki, musz to powiedzie, istotnie wzruszajcy sposb, wtedy matka bya w swoim ywiole, musz to powiedzie, spokojnie wrczaa prezenty i wszyscy mieli poczucie, e takie zachowanie wynika z jej psychiki, a nie z aktorstwa, jak wszystko inne. Prawdopodobnie sposb ycia ogrodnikw, taka myl przysza mi do gowy, wywiera zbawienny wpyw nawet na moj matk, pomylaem, poniewa wrd ogrodnikw, czyli podczas podwieczorku z nimi w dziecicej willi, wygldaa jak odmieniona, daleka od wszystkiego, co byo w niej zawsze takie odraajce. W otoczeniu owczych matka wydawaa mi si zawsze odraajca, a w otoczeniu ogrodnikw nie. Ogrodnicy z Wolfsegg zawsze wywierali na ni zbawienny wpyw. Nie na prno, ledwo nauczyem si chodzi, pierwsze kroki skierowaem do ogrodnikw. Nawet w Rzymie bardzo czsto myl o ogrodnikach; kiedy noc le w ku, nie mogc zasn, widz si pord nich, zawsze w nastroju szczcia. Wydawaem si sobie teraz kim, kto si gdzie cichcem zakrad. Ogrodnicy, ktrych obserwowaem, byli, by tak rzec, Czystymi ludmi, a ja byem nieczysty, i to do koca moich dni. Mylaem, e ju nigdy nie bd nalea do Wolfsegg, a ju na pewno nie do nich, chocia przez cae ycie nie miaem nigdy wikszego pragnienia ni nalee do nich, co jednak zawsze byo absurdalnym pomysem, istotnie niestosownym, pomysem, na jaki mg wpa wycznie taki zwariowany czowiek jak ja. Przez cae ycie cigno mnie do prostych ludzi, chciaem si z nimi zwiza, ale naturalnie nigdy mi si to nie udawao, nieraz ju sdziem, e mi si udao, w tym bdzie mgbym nawet czsto trwa w nieskoczono, przede wszystkim wtedy, gdy przebywaem z ogrodnikami i grnikami, ktrych od samego pocztku lubiem, ale owo zudzenie za kadym razem koczyo si straszliwie. Im bardziej moja rodzina trzymaa mnie z daleka od tak zwanych prostych ludzi i prbowaa mi ich obrzydzi, tym wiksza bya moja tsknota do nich, przez wiele lat obserwowaem w sobie wrcz chorobliw dz, ale chocia chciaem si z tej chorobliwej dzy wyzwoli, zrozumiawszy, e jest ona pozbawiona sensu i niemoliwa do zrealizowania, nie starczyo mi si i jeszcze dzisiaj na ni cierpi. Podczas gdy ci tak zwani z dou zawsze dyli do nas na gr, ja zawsze dyem do nich na d. Ci z dou byli zawsze nieszczliwi jako ci z dou, ja byem nieszczliwy jako ten z gry, cierpiaem bowiem z tego powodu, e jestem z gry, podobnie jak ci na dole, e s z dou. Przez cae ycie pragnem wkra si w aski tych prostych ludzi, ktrzy s tylko tak zwanymi prostymi ludmi, pomylaem, stojc przy murowanej bramie, uywaem wielu trikw, eby ich przechytrzy, ale oni mnie przejrzeli i zagrodzili mi drog, podobnie jak moja rodzina zagrodzia drog tym tak zwanym z dou; przejrzaa ich i dlatego zagrodzia im drog. W swoim rzymskim mieszkaniu bardzo czsto wyobraam sobie, by tak rzec, siebie pord nich, pomylaem, stojc przy murowanej bramie, mieszam si z nimi, zaczynam mwi ich jzykiem, myle ich mylami, ale udaje mi si to naturalnie wycznie w snach, nie w rzeczywistoci, ta metoda, ktr z najwiksz ochot chciabym zastosowa, jest absolutnie bdna. W takich chwilach musz sobie samemu tumaczy, e ja nie jestem prosty, a oni nie s skomplikowani, ja nie jestem taki jak oni, oni za nie s tacy jak ja, ta formua staa si dla mnie doywotni udrk, od ktrej nie mog si uwolni. Kiedy moj rodzin, czyli tych tak zwanych z gry, nazywam zakamanymi, popeniam bd, poniewa ci z dou s na swj sposb dokadnie tak samo zakamani, jak moja rodzina na swj. To tak, jakbym powiedzia, e ci z dou s dobrymi ludmi, to tak, jakbym powiedzia, e nie s chciwi ani ogarnici mani wielkoci, proci ludzie s rwnie tacy, na swj sposb i w takiej samej mierze. Mog jednak powiedzie, e pord prostych ludzi i z prostymi ludmi zawsze czuem si lepiej ni w towarzystwie swojej rodziny, chocia wtedy, gdy zrozumiaem, e bdnie ich oceniem, zawsze przebiegay mi ciarki po plecach, rwnie z powodu zdrady, jak niewtpliwie popeniaem wobec rodziny i wobec samego siebie. Sami siebie nieustannie zdradzamy, przedkadajc jednych nad drugich i czynic z nich, by tak rzec, lepszych ludzi, ni koniec kocw nimi s, pomylaem. Naduywamy ich, uznajc si, by tak rzec, za ich, przy czym sami siebie naduywamy w znacznie bardziej odraajcy sposb, jako e naduywamy siebie dla nich, a ich przeciw sobie. Ale nie udaje si nam pozosta sob do koca i by razem z nimi, w kadym razie niezwykle rzadko, tak e nie moemy na tym budowa, tak e to si nie opaca. Bdc razem z nimi, przewanie odkadamy na bok wszystko, co czyni nas sob, a co oni od razu spostrzegaj i wykorzystuj przeciw nam, wskutek czego nie mamy ju takiej samej pewnoci jak w chwili, w ktrej zaczlimy t gr z nimi, gdy zawsze jest to tylko gra, nic poza tym, skoro sdzimy, e musimy by nimi, bo tsknilimy do nich, bo ju duej nie znosimy siebie, a oni wydaj si nam idealni. Ta dozgonna pomyka jest pomyk dozgonnie

nas upokarzajc. Proci ludzie wcale nie s tacy proci, jak si sdzi, a skomplikowani nie s wcale a tak skomplikowani. Zza murowanej bramy widziaem teraz ogrodnikw wynoszcych z folwarku due czarne pachty i wnoszcych je do oranerii, tak zwane pachty katafalkowe, przechowywane w specjalnym pokoju zmarych w budynku folwarcznym na okoliczno, gdy trzeba bdzie zoy kogo na katafalku. Pamitam, e ju raz widziaem dokadnie tak sam scen: ogrodnicy, naturalnie inni, nie ci, ktrych teraz tu obserwuj, wynosz pachty katafalkowe z folwarku i wnosz je do oranerii; wtedy cakiem bez skrpowania i z niezwykle bliskiej odlegoci przygldaem si ogrodnikom, bez najmniejszego wstydu, chocia zmary lecy w oranerii by moim ukochanym dziadkiem, podczas gdy teraz, trzydzieci lat pniej, stoj przy murowanej bramie i musz si ukrywa z powodw, ktre w gruncie rzeczy nie do koca sobie uwiadamiam, niewtpliwie jednak wiele z nich mnie cakiem po prostu przygnbia. Naraz poczuem to przygnbienie. Staem tam, nie majc tej naturalnej, jak wwczas gdy byem dzieckiem, samowiadomoci, ktra pozwoliaby mi zwyczajnie podej do ogrodnikw, ucisn im donie, powiedzie, jak bardzo ich lubi, jak poyteczni byli zawsze, podej do nich i pokaza si im takim, jaki jestem. Tego si wystraszyem. Tego si zlkem. Kiedy naturalno spotyka si ze sztucznoci, dochodzi do katastrofy, pomylaem; ja, jako ten niewtpliwie sztuczny, jak pomylaem, z niewtpliwie cakiem naturalnymi ogrodnikami. Przez chwil mwiem do siebie, e tylko wmawiam sobie t swoj sztuczno, e przecie jestem naturalny, podobnie jak tylko sobie wmawiam, e ogrodnicy s naturalni, bo w gruncie rzeczy ogrodnicy s tak samo sztuczni i tak samo naturalni jak ja, powiedziaem do siebie. Chocia byo gorco, rce miaem zimne. W dziecistwie, pomylaem, znajdowaem zawsze waciwe sowa, teraz ju ich nie znajduj. Kiedy nie potrzebowaem si zastanawia, w jaki sposb i co mam powiedzie, eby ogrodnicy czy grnicy mogli zrozumie mnie w najnaturalniejszy sposb. Po to musiaem uda si w wiat, do Parya, Londynu i Rzymu, pomylaem, aby teraz, jak to si cakiem susznie mwi, by tak spitym, jak jeszcze nigdy przedtem, po to studiowaem te swoje nauki i przyswoiem sobie, jak sdz, wysz wiedz o czowieku, by teraz nie mie pojcia, jak podej, jak ucisn donie ogrodnikom i zamieni z nimi kilka sw. Przeszo mi przez gow, e przez cae dziesiciolecia, w cigu ktrych robiem wszystko, aby uwolni si i uniezaleni od Wolfsegg, i nie tylko od Wolfsegg, lecz od wszystkiego, nie uwolniem si i nie uniezaleniem, lecz wrcz przeciwnie, okaleczyem siebie w najbardziej przygnbiajcy sposb. Jestem okaleczonym czowiekiem, pomylaem. Zaraz potem jednak podszedem do ogrodnikw i ucisnem im donie. Nie byli zaskoczeni moj nag obecnoci. Zwrciem si do kadego po imieniu, ucisnem im donie, powiedziaem, e przyszedem pieszo ze wsi tu na gr do Wolfsegg, e przez pewien czas ich obserwowaem, stojc przy murowanej bramie, powiedziaem, patrzc w jej stron. Nie zrozumieli tego, ale w ogle nie przypisali tej mojej uwadze znaczenia, wraz ze mn zwrcili wzrok ku murowanej bramie, nie majc pojcia, czemu miaoby to suy. Stosownie do sytuacji byli oczywicie znacznie bardziej skrpowani ni zazwyczaj, mwili tylko wtedy, gdy ich o co pytaem, a pytaem tylko o ich samopoczucie, na co nic nie odpowiadali. Sdzili, e oczywicie udam si natychmiast do oranerii, do zmarych, ale ja tam nie poszedem, spojrzaem, co od razu sobie uwiadomiem, na szeroko otwarty portal, pniej w stron folwarku, gdzie nie byo wida ywej duszy, pniej znowu na portal, po czym spytaem ogrodnikw, czy moje siostry s w domu. Odpowiedzieli twierdzco. Poszedem wic w stron portalu, duego, czarnego, wysoko wznoszcego si rwnoboku, na ktry z pooonego nad nim balkonu zwieszaa si rozwinita czarna chorgiew. Tydzie wczeniej park wypeniali ludzie wszelkiego autoramentu, mniej lub bardziej szczliwi, jak pomylaem, mniej lub bardziej rnobarwnie ubrani, witujcy na cze modej pary, mojej siostry Caecilii i jej fabrykanta kapsli do wina, a kres caej tej zabawie pooya naga burza, wyganiajc weselnikw do samochodw, eby mogli wyjecha, wrci do domu, burza zapdzia te niektrych do rodka gwnego budynku, gdzie bawili si jeszcze ca noc, nieustannie jedzc, pijc wino i taczc. Przez ca t noc graa orkiestra z Ebensee, nie pozwalajc zasn tym, ktrzy pooyli si do ek ju o pnocy. Dopiero o pitej nad ranem orkiestra przestaa gra, ostatnie pary przestay taczy, wszystko si naraz uspokoio, pomylaem, idc w stron portalu. Wesoo goci weselnych udzielia si wtedy rwnie mnie, nie byem wic wycznie obserwatorem sceny, lecz wspgraem na tej rozhukanej scenie, dwa razy nawet zataczyem, raz z Amali, raz z Caecili, ale oczywicie te dwa tace mi wystarczyy, kiedy cakiem niele taczyem, kto, kto raz nauczy si taczy, ju tego nie zapomina, w kadym razie taczyem z Caecili lepiej ni fabrykant kapsli do wina. Chocia grubasy wcale nie tacz le, powiedziaem do siebie, przewanie nawet lepiej od chudzielcw, i s te bardziej muzykalni. Ale mnstwo modych krewnych, ktrych naraz zobaczyem na tym weselu, pomylaem, szybko zaczo dziaa mi na nerwy i znowu miaem przykad na to, jak powierzchowne jest pokolenie dzisiejszych dwudziestolatkw, jakie niezainteresowane niczym poza dzik dz zabawy. W gruncie rzeczy nie umiaem rozmawia z adnym z tych bratankw czy siostrzecw, z adn z tych bratanic czy siostrzenic, nie myl nawet o rozmowie, chodzi o to, e nie bya z nimi moliwa bodaj krtka, mniej lub bardziej dowcipna pogawdka; kiedy nie taczyli, stali bez krzty humoru, nieomal otpiali, i wida byo po nich miertelne znudzenie, ktrym s udrczeni, gdy w por nie przeciwstawili si tej koniec kocw miertelnej nudzie. W przypadku tych ludzi jest ju za pno, pomylaem, na uwolnienie si od miertelnej dozgonnej nudy, ju prawie cakiem zary ich kaprysy, wykonywane zawody, mode dziewczta oraz kobiety, a poza tym zawadny nimi perwersyjne banay. Kiedy czowiek rozmawia z tymi ludmi, wida, e maj w gowach wycznie te swoje okropne banay, a przede

wszystkim oczekujce ich w perspektywie ubezpieczenia na staro i wasne samochody. Przecie gdy rozmawiam z ktrym z nich, nie rozmawiam z czowiekiem, tylko z pozbawionym wyobrani i cakowicie prymitywnym pyszakiem, pomylaem. Owe prymitywne, wypchane wycznie pienidzmi samochway z tak zwanej okolicznej wyszej sfery przybyy na wesele w szytych na miar, absolutnie niegustownych ubraniach, na scenie dominoway pyszne lampasy na spodniach i olbrzymie guzy z jelenich rogw na wyogach marynarek, odziedziczone czarne filcowe marynarki od strojw ludowych i rwnie odziedziczone czarne opaski wok szyi. Na dodatek Caecilia wcisna swojego fabrykanta kapsli do wina w skrzane spodnie, ktrych nasz dziadek ze strony ojca ju za ycia nie nosi od dobrych kilkudziesiciu lat, a wcisna go w nie prawdopodobnie dlatego, eby z tego swojego fabrykanta kapsli do wina zrobi jeszcze mieszniejsz kreatur, ta moja myl nie bya wcale a tak niedorzeczna, poniewa dobrze znam Caecili. Uszczliwia go rwnie marynark, ktr ten sam dziadek mia na sobie w chwili, gdy przewrci si w lesie, potknwszy si o korze sosny, i w ktrej przyniesiono go z lasu do domu, by najpierw uoy w budynku folwarcznym, a w kocu zoy na katafalku w oranerii. Ta marynarka, mylaem przez cay czas, obserwujc ma mojej siostry, leaa ju kiedy na katafalku, o czym siostra dobrze wie; cakiem wiadomie uszczliwia ni fabrykanta kapsli do wina, z niewtpliwie perwersyjnych pobudek kazaa mu woy na wesele t mierteln marynark. Jak strasznie pan mody musia czu si w tej marynarce, czyli miertelnej marynarce, pomylaem, podo mojej siostry nie zna granic, ale byo absolutnie moliwe, e to moja matka wpada na pomys, aby fabrykant kapsli do wina woy na wesele t marynark, ktra ju raz leaa na katafalku w oranerii, to jest w gruncie rzeczy nawet wielce prawdopodobne, gdy matka zawsze miaa najbardziej perwersyjne pomysy i podo sama w sobie bya zwykle gwn si napdow jej dziaa. Poza tym ten biedak, co przez cay czas widziaem, w ogle nie umia chodzi w butach z klamrami wycignitych z garderoby tego samego dziadka, utrzymywa si w pionie tylko dziki komicznemu stawianiu krokw, ale, oglnie rzecz biorc, by wtoczony w stary strj, liczcy sto dwadziecia lat, co Caecilia zreszt raz po raz podkrelaa wobec wszystkich ludzi, ktrzy wcale o to nie pytali, a robia to dlatego, eby siebie przedstawi w sposb interesujcy, a swojego ma, mniej lub bardziej wiadomie, omieszy w oczach caego towarzystwa. W gruncie rzeczy Caecilia przedstawia temu towarzystwu swojego ma w studwudziestoletnim stroju jako bazna, pomylaem. Z drugiej strony jednak, pomylaem, wszyscy oni tkwili w bazeskich kostiumach, poniewa wszyscy, z kilkoma wyjtkami, jak lekarze z Wels i Vocklabruck, jak adwokaci z tych samych miast czy kilku wiedeskich i monachijskich krewnych, mieli na sobie takie stare, co najmniej stuletnie kostiumy. I sami robili z siebie baznw, to oczywiste. Tego rodzaju wesela zawsze mnie tylko przygnbiay, niebawem wic przestaem w ogle w nich uczestniczy i zawsze odmawiaem chodzenia na takie uroczystoci. Byoby jednak niemoliwe nie przyjecha na wesele wasnej siostry, pozosta w Rzymie, popenienie takiego afrontu nawet przez myl mi nie przeszo, wrcz przeciwnie, samego mnie zaskoczyo, jak dobrze przetrwaem to wesele. Jest to zreszt ostatnie wesele, w jakim bior udzia, pomylaem, jakbym z gry i na zawsze wyklucza wesele drugiej siostry, czyli Amalii, a wesele brata przynajmniej na najblisze dziesiciolecie. Ludzie, ktrzy byli na tym weselu, s podymi gupcami, pomylaem. Cieszymy si, widzc czowieka, ktrego w mniejszym lub wikszym stopniu znamy, odkd sami yjemy, ciskamy jego do, widzimy jednak, e wyrs na gupca, pomylaem. A modzi s jeszcze gupsi ni starzy, z ktrymi przynajmniej bywa na og groteskowo. Cigle yjemy w bdnym przekonaniu, e skoro my si rozwinlimy, wszystko jedno w jakim kierunku, inni powinni rozwin si podobnie, ale to bd, wikszo zatrzymaa si w rozwoju i w ogle si nie rozwina, ani w jednym, ani w drugim kierunku, nie s lepsi ani gorsi, postarzeli si tylko, przez co stali si w najwyszej mierze nieciekawi. Sdzimy, e rozwj dawno niewidzianego czowieka nas zaskoczy, ale kiedy go znowu widzimy, jestemy zaskoczeni tylko tym, e w ogle si nie rozwin, e zaledwie postarza si o dwadziecia lat i zamiast dobrej Figury ma teraz wycznie ogromny brzuch oraz wielkie, niegustowne piercienie na tustych palcach, ktre kiedy wydaway si nam bardzo pikne. Sdzimy, e z tym czy owym bdziemy mogli porozmawia o wielu sprawach, stwierdzamy jednak, i z adnym z nich nie mamy sobie w ogle nic do powiedzenia. Stoimy i pytamy sami siebie, dlaczego, ale nie znajdujemy ani jednego sowa, poza tym, e pogoda jest taka czy inna, e kryzys w pastwie jest taki czy inny, e socjalizm objawia teraz swoje prawdziwe oblicze i tak dalej. Mylimy, i przyjaciel z przeszoci bdzie rwnie obecnie przyjacielem, ale natychmiast spostrzegamy swoj nieomal zabjcz pomyk. Z t kobiet moesz porozmawia o malarstwie, z t znowu o poezji, mylisz, tymczasem ju po chwili musisz sobie powiedzie, e si pomylie, jedna wie rwnie mao o malarstwie, co ta druga o poezji, obie mog ci uraczy co najwyej paplanin o kuchni, o tym, jak przyrzdza si kartoflank w Wiedniu, a jak w Innsbrucku, i ile kosztuje para butw w Meranie, a ile taka sama w Padwie. Jak dobrze rozmawiao ci si niegdy z tym tam o matematyce, mylisz, jak dobrze z tamtym o architekturze, stwierdzasz jednak, e wiedza matematyczna tego pierwszego, a architektoniczna tego drugiego utony przed dwudziestu laty w bagnie dojrzewania. Nie znajdujesz adnych punktw zaczepienia, adnego oparcia, i dlatego obraasz ich, chocia oni nie wiedz, dlaczego. Naraz jeste ju tylko kim obraajcym, kim, kto ich nieustannie obraa. To wesele bdzie bardziej ni mieszne, powiedziaem do siebie, zanim jeszcze wyjechaem z Rzymu do Wolfsegg, a potem, gdy ju wziem w nim udzia, uznaem, e w gruncie rzeczy byo jeszcze mieszniejsze, tak mieszne, i nawet przez chwil nie odwayem si pomyle, e takie wanie bdzie. A przecie cigle syszaem tylko

paplanin o wspaniaym weselu, o weselu wyjtkowym, jak to si mwi. Bd si jednak pilnowa, aby nie wyzna im swojej prawdy, skoro wadz dziery ich prawda, pomylaem. Ale samo waciwe wesele okazao si zaiste wielce zabawne, w paradny sposb komiczne. Kaplica, w ktrej si odbywao, bya naturalnie przepeniona, tak e taka sama liczba ludzi, ktrzy znajdowali si wewntrz, musiaa podczas ceremonii sta w kruchcie. Naturalnie nie przeciskaem si do rodziny siedzcej w pierwszych dwu rzdach, z gry z tego zrezygnowaem, tylko staem w kruchcie razem z kucharkami i ogrodnikami. A e mam dobry such, syszaem wszystko, co ksidz mwi. Poniewa jednak ksidz by lekko podpity, jego uroczyste czynnoci urzdowe sprawiay wraenie improwizacji i nie byy jak zazwyczaj przy takich okazjach nudne, lecz wszystkich rozbawiy. Tylko moja matka, jak to si mwi, pocia si ze strachu. Ksidz mia wygosi mow do pary modej, w ktr to mow mia wple rne fakty, ale i rzeczy wymylone, a wreszcie zakoczy cieszcym si powszechn akceptacj zdaniem, e ycie do samego koca jest yciem w Bogu i niczym innym. Kiedy jednak dotar do szczytowego punktu caej akcji i mia spyta narzeczonych, czy s skonni wypowiedzie wzajem synne sowo tak, zapomnia imienia panny modej i po dugiej pauzie, ktra nie usza niczyjej uwagi, zawoa gono o pomoc, to znaczy o podpowiedzenie mu imienia panny modej, ktre mj ojciec dononie wykrzykn, co natychmiast wywoao gromki miech w kaplicy i w caej kruchcie. Poniewa ksidzu nie udao si rwnie zapamita imienia pana modego, musia i w tej sprawie poprosi o podpowied, wic mj ojciec podrzuci mu take to imi, tym razem jednak ju rozwcieczony, w reakcji na co caa kaplica i kruchta wybuchny jeszcze dononiejszym miechem ni przy pierwszej oznace saboci umysu duchownego. W tym momencie ja zamiast imienia przyszego szwagra miaem ogromn ochot wykrzykn ponad gowami ludzi zebranych w kaplicy po prostu sowa fabrykant kapsli do wina, ale w ostatniej chwili zdoaem si opanowa. Owa nikczemno z mojej strony pozostaa wic moj tajemnic, pomylaem. Zawsze jest mieszne, gdy panna moda mwi tak, ale jeszcze mieszniejsze jest, gdy tak mwi pan mody. Przy tej okazji znw to stwierdziem. Czy bowiem moemy bra powanie owo tak panny modej, skoro przecie wiemy, e jest zakamane, podobnie zakamane jak tak pana modego, to dwa razy wypowiadane z zakopotaniem tak, w ktrym przecie z gry kryj si jedynie trwajce kilkadziesit lat mczarnie, pomylaem. Zwizanie si owym maeskim tak oznacza tylko uwizanie. Nic poza tym. A mimo to modzi ludzie do niczego nie tskni bardziej ni do wypowiedzenia owego tak i do rezygnacji oraz do unicestwienia siebie nawzajem, pomylaem. Poniewa wydawao mi si, e ogldam may, naprawd zamknity spektakl, czyli komedi i fars zarazem, poczuem chtk, aby zacz gwatownie bi brawo w momencie, gdy proboszcz wyrzek ostatnie sowo i oddali si z ministrantami, naszymi maymi, moe szecio lub siedmioletnimi kuzynami. Ale i teraz si opanowaem. Zbyt cenne byo dla mnie niezwracanie na siebie uwagi, jakiekolwiek zainteresowanie cakiem uniemoliwioby mi pobyt w Wolfsegg, nie zamierzaem ciga na siebie uwagi, aby nikt nie musia pniej mwi, e ten awanturnik znowu pcha si na scen. Szczytowym punktem maego, od setek lat odgrywanego spektaklu weselnego jest sowo tak, pomylaem, za pomoc ktrego Koci katolicki nieodwoalnie bierze w posiadanie tych, ktrzy owo tak wypowiedzieli. Ksidza poproszono nastpnie na pierwsze pitro, gdzie czeka na znak rozpoczcia wesela, ktre oznajmiono we wszystkich frontowych pomieszczeniach pierwszego pitra. Matka jak zwykle przy takich okazjach panowaa nad caoci, tote moda para zostaa przez ni zredukowana do nalenej modej parze wielkoci, czyli do marionetek, jednej grubej, a drugiej chudej, ktre zajy miejsca obok siebie porodku stou, by tak rzec, plecami do balkonu, czyli do wiata zewntrznego, gruby fabrykant kapsli do wina i moja siostra Caecilia, ktra raz po raz gadzia go praw rk po lewej rce nie z wewntrznej potrzeby, lecz dlatego, e tak wypadao, jak pewnie sdzia. Kiedy ju gocie weselni zjedli niewtpliwie dobre potrawy i wypili niewtpliwie pierwszorzdne, naturalnie badeskie wino, matka znw si podniosa, aby wygosi krtk mow, ktra w niezrwnany sposb ujawnia jej sztuk zakamania. Ma teraz najlepszego zicia, jakiego w ogle mona sobie wyobrazi, powiedziaa, i najszczliwsz crk, jak mona sobie wyobrazi. Podesza do fabrykanta kapsli do wina i wycaowaa go na oczach wszystkich ludzi, po czym jeszcze obja Caecili i zaprosia wszystkich na d do parku. Jako e bya pikna pogoda, ustawiono tam wiele stow, a ogrodnicy i owczy zmieszali si niebawem z tak zwanymi wyszymi sferami. Na gr przyszo te wielu ludzi ze wsi, by witowa razem ze wszystkimi. Robili to w sposb absolutnie niewymuszony. I znowu najbardziej podobali mi si ogrodnicy i grnicy. Orkiestra dta zaja miejsca na wieo wyciosanym z desek podium przed oraneri, gdzie kolejno odegraa utwory z caego swojego repertuaru, ktry z pocztkiem kadej nowej godziny znw powtarzaa w caoci. To wrcz rozhukane wesele syszano podobno a w Atzbach, pooonym o sze kilometrw dalej na wschd. Mj brat zachowywa si zadziwiajco powcigliwie, bardzo szybko wyszed z przyjcia i nikt go ju pniej nie widzia, on nigdy nie lubi takich uroczystoci, ale nie z tego samego powodu co ja, ktry ich banalno i koniec kocw bezradno potrafiem znie zaledwie przez kilka godzin, lecz z powodw zdrowotnych. Brat zawsze od razu dostawa blu gowy. Przez cae ycie cierpia na ble gowy, podobnie jak ojciec, ktremu te ble gowy rwnie zawsze wszystko obrzydzay. On, mj brat, nadajcy si do tego jak nikt inny, powiedziaem do siebie, po dzi dzie si nie oeni, a ja nie umiem sobie wytumaczy, dlaczego; on, ktry absolutnie potrzebuje dziedzica i cigle jest do tego przynaglany przez matk, on, ktry z tego powodu cigle drze z matk koty, mylaem podczas caego przyjcia weselnego. Pewnego dnia naturalnie si oeni, na krtko przed tym, zanim bdzie za pno, z jak kobiet z Wels, z Vocklabruck, z pielgniark z

Salzburga albo z crk oberysty z Unterrach czy Straswalchen. Ludzie pokroju mojego brata czekaj, a stuknie im pidziesitka i bdzie ju najwysza pora, wtedy atakuj i wchodz w to na lepo, pomylaem, wieczc t gupot skro starego bazna, ktrym stali si z biegiem czasu. Najpierw pozwalaj, eby okazje przechodziy im niewykorzystane koo nosa, same najlepsze, jak to si mwi, eby tak zwane przygody nie weszy w nawyk, a bycie z dziewczyn lub kobiet nie stao si oczywistoci. ko nie naley W obecnych czasach do jednej jedynej kobiety, lecz do wikszej ich liczby, i chocia nie do wielu, to przecie raz po raz do jakiej innej, ktr si z niego wkrtce wypdza ze strachu przed doywotnim wizieniem, myli sobie z pewnoci, pomylaem. A teraz ta durna Caecilia wysza za m, ja nie zrobi tego przed pidziesitym rokiem ycia, albo jeszcze pniej, myla zapewne mj brat W gbi duszy, apic si za gow i wycofujc si z tym swoim blem gowy. Przywyk wkada zawsze stare kapelusze, pomylaem, jak jego ojciec, stare marynarki, stare buty, wszystko na nim musi by zawsze stare, takie jak zawsze sdzi, nie rnic si w tym od wikszoci ludzi jego stanu i pochodzenia - aby mg lepiej zaprezentowa swj stan i pochodzenie, obnosi si z nim, takie, aby odpowiadao to gustom tak zwanych grnych, do ktrych si zawsze zalicza. Kupuje kapelusz i wystawia go na deszcz, pozwala mu przez kilka tygodni wisie na haku na balkonie domku myliwskiego i zdejmuje stamtd dopiero, gdy kapelusz stosownie zwietrzeje; wtedy wsadza go do wrzcej wody i, potwornie gorcy, wciska na gow, by w ten sposb nada mu odpowiedni ksztat, spodnie zanurza na krtko w wodzie i zanim je na siebie woy, wywiesza w oknie na wiatr, podobnie postpuje z marynarkami, buty natomiast najpierw solidnie tyta w bocie, eby cakowicie straciy wygld nowych, gdy nowych butw si nie nosi, nowych kapeluszy nie wkada, nowych marynarek te nie, wszystko, co nowe, jest w pogardzie, bo tak wypada, take nowe domy, nowe kocioy, nowe ulice, nowe wynalazki, oczywicie rwnie nowi ludzie, jak to si mwi, wszystko nowe, do czego rzecz jasna nale take nowe myli. Ta warstwa przywyka w cigu stuleci do pogardzania wszystkim, co nowe, do nienawidzenia nowoci, wskutek czego sama si zestarzaa i przestaa odnawia. Biedny czowiek, powtarzam sobie czsto, mylc o bracie. Ten biedak da si w caoci pochon przez wasny stan, ktry uwaa, jak to si mwi, za zbawienny, nie zostao z brata nic, co by przypominao jego osobowo; podobnie jak ojciec, pomylaem, wiedzie on ywot jednego z milionw duplikatw tego starego stanu. Wszystko na bracie i wok niego musi by stare, zleae, pomylaem, byle nie auto, jeli chodzi o auto, zawsze przywizywa du wag do tego, eby byo najnowsze i najlepsze, co oznaczao, e zawsze musia mie najdrosze. Rokrocznie nowe auto, to weszo mu w nawyk, a poniewa jedzi nim matka, ktra sama nie posiada auta, bo nie ma prawa jazdy, auto brata musiao by w jej oczach najpikniejsze i najlepsze. Teraz za to najpikniejsze i najlepsze auto, ten jaguar, przynioso im zgub, pomylaem. Kult samochodw ich unicestwi, pomylaem. O ile mj brat by zazwyczaj najspokojniejszym w wiecie czowiekiem, to gdy prowadzi samochd, stawa si najbardziej nieokieznanym, absolutnym wadc, ktrym nie mg by poza swoim autem, gdy nie pozwalaa mu na to jego i moja matka, zastrzegajc tytu wadczyni dla siebie, jednake w aucie, w jaguarze, to on by wadc i ona musiaa si podporzdkowa, to on okrela jeli nie kierunek, to przynajmniej prdko, co jej, siedzcej obok i przy tych okazjach zawsze penej trwogi, byo, z tego, co wiem, bardzo nie na rk, jak to si mwi. Ojciec z kolei kocha traktory, a nie auta, ktre zawsze wydaway mu si zbyt lekkie, nie przepuszcza adnej okazji, eby wsi na naszego McCormicka, choby to nie miao najmniejszego sensu. Uwaa siebie na traktorze za najszczliwszego z ludzi. Najbardziej niezalenego. Na traktorze jest sob, byo to tyle smutne, co prawdziwe, i wierzyem mu, na to mi przyszo, e ju tylko na traktorze mog by sam i szczliwy, powiedzia kiedy do mnie. Natomiast jego syn, mj brat Johannes, mawia czsto, e musi wsiada do auta, by odetchn i mc pomyle, jednak cokolwiek to dla niego znaczyo, mnie przygnbiaa konieczno suchania tych sw i przyjmowania ich za prawd. Brat coraz bardziej upodabnia si do ojca, mylaem nieraz. W ostatnim czasie bardzo mocno si do niego zbliy, potrwa jeszcze troch, pomylaem podczas wesela, i to on bdzie naszym ojcem. Jego chd, postawa ciaa, gos coraz bardziej upodabniaj go do ojca, niebawem bd identyczne z postaw ciaa ojca, z jego chodem, z jego nastrojami, a w konsekwencji naturalnie z jego postaw duchow. Pierworodny syn zosta, by tak rzec, od samego pocztku przeznaczony do sprawowania funkcji ojca i wkrtce nim bdzie, pomylaem. To ju tylko kwestia czasu. Niekiedy, pomylaem, gdy mwi brat, mam wraenie, i mwi ojciec, gdy sysz idcego brata, idzie ojciec, gdy myli brat, myli ojciec. Rodzice maj w Johannesie upragnionego syna, pomylaem. Nie mogliby yczy sobie lepszego nastpcy, czyli bardziej dla siebie stosownego. Dzie po dniu Johannes zblia si do obrazu syna idealnego, jaki sobie wytworzyli, on zblia si do niego tak samo szybko, jak ja oddalaem si od owego obrazu idealnego. I dlatego brata kochali coraz bardziej, a mn pogardzali, mnie nienawidzili, ba, brzydzili si mn coraz bardziej, nigdy naprawd si do tego przed sob nie przyznajc, nie omielali si tego robi, majc umysy wywiczone w stosowaniu metod samoobronnych. Ten obraz idealny jest nieomal doskonay, pomylaem podczas wesela mojej siostry Caecilii, ju prawie cakowicie pokrywa si ze wzorcem, jaki rodzice, chocia dopiero, jak to si mwi, post factum, ustanowili obrazem idealnym. Brat pozwoli, eby wychowali go na podobiestwo owego obrazu idealnego, ja natomiast zawsze uchylaem si przed takimi roszczeniowymi zabiegami z ich strony, nigdy nie byem zainteresowany tym, aby rodzice przedstawili mi swj obraz idealny mojej osoby, brzydziem si nim, poniewa, krtko mwic, nigdy nie chciaem odpowiada ich obrazowi idealnemu, wskutek czego nigdy te nie mogem by takim obrazem idealnym. Johannesa mogli, jak to si

mwi, ksztatowa, lepi, mnie nie. A bardzo wczenie rozpoczli to ksztatowanie, ten rodzicielski proces lepienia brata, ju wtedy, gdy ta dziecica plastelina miaa zaledwie trzy czy cztery latka, ju wtedy zauwayli, e istnieje moliwo ulepienia z tej plasteliny swojego obrazu idealnego, przystpili wic do lepienia i ksztatowania plasteliny o nazwie Johannes, nie czuli oporu, podczas gdy zabierajc si do mnie, zawsze czuli w tej mierze bardzo silny opr, ja bowiem od samego pocztku unikaem ich rk, ich gw, ich rodzicielskich sztuczek lepienia i ksztatowania, nie pozwalaem im zblia si do siebie, od samego pocztku natychmiast ich odpychaem. Ulepili Johannesa takim, jakim chcieli go widzie, i bardzo si z tego cieszyli, uszo bowiem ich uwagi, e t swoj sztuk lepienia i ksztatowania zniszczyli go i unicestwili, ostatecznie. Z jego naturalnego umysu uczynili umys idealny, i tym samym zniszczyli go w moim rozumieniu w najbardziej bezwstydny i najpodlejszy sposb, bezwzgldnie, zrobili z niego to, czego nie mogli zrobi ze mnie, idealnie podporzdkowanego sobie gupca, ktry z biegiem czasu sta si kim, kogo chcieli mie, odpowiadajcego im a po najdrobniejsze szczegy, posusznego czowieka. Johannes, pomylaem, sta si absolutnie posuszny rodzicom, przede wszystkim jednak matce, nie broni si, to byo dla niego wygodniejsze, ni gdyby mia si broni przed kad kolejn rodzicielsk potwornoci, przed kad rodzicielsk podoci i przed kad rodzicielsk prb deformacji; jedynie w samochodzie, w jaguarze, a i tak tylko podczas jazdy, by tak rzec, pozwalali mu wyjawia wasne myli, podczas tych jazd grozy, jak czsto powtarzaa matka, mg sobie uly, za co jednak potem, gdy ju wysiad z auta, odpacali mu si znowu po tysickro, temu biedaczynie, pomylaem. To pewne, e gdy dobiegnie pidziesitki, odbdzie si tu, jak to si mwi, weselisko co si zowie, pomylaem. Ale zmary nie moe si ju oeni. Z t myl w gowie przekroczyem portal. Westybul by pusty. Lampy w westybulu ozdobiono gaziami wawrzynu, jak przypuszczaem, stosownie do planu uroczystoci pogrzebowej, kade kolejn dwiema gaziami wawrzynu. Panowa ten sam niesamowity sodki spokj, tak charakterystyczny dla domw aoby. Podoga w westybulu zostaa, na kilka godzin przed moim przyjazdem, umyta, wyszorowana, jak my to mwimy, na kolanach, przez panny suce, z ktrych najstarsza ma ju siedemdziesit cztery lata, ale cigle jeszcze zaliczana jest do panien nawet na ou mierci, gdy bdzie ju starowink, prawdopodobnie, jak to si przewanie dziao z tutejszymi sucymi po osiemdziesitce, nadal bdzie nazywana pann. Panny suce zawsze znakomicie czuy si w Wolfsegg, tak mawiaa moja matka, chocia z drugiej strony, co rwnie zawsze powtarzaa, nie zostao im i nie zostanie nic oszczdzone. Nosz szare fartuchy, uszyte przez nasz krawcow ze wsi, po ktrych ju z daleka mona je pozna, wosy maj gadko zaczesane do tyu, a poza tym, jak to jest przyjte w Wolfsegg, tak mwi matka, w ogle nie nosz biuterii. To do nich najbardziej pasuje, tak mwi matka. Przewanie ju w wieku czternastu lub pitnastu lat przychodz na sub do Wolfsegg i w Wolfsegg si starzej. Jak to si mwi, nie do miechu im, s jednak, tak mwi matka, przez wszystkich w Wolfsegg bardzo cenione. Ich liczba zmniejszya si drastycznie w ostatnich latach, dawniej byo tych panien, wliczajc w to rwnie dziewczyny kuchenne, z ktrych najstarsza ma teraz rwnie ponad siedemdziesit lat, dwanacie, obecnie jest zaledwie pi, wszystkich razem wzitych. Wikszo z nich miaa ju od urodzenia nieprzyjemne gosy, tak mwi matka, albo te te gosy z czasem nabray takiego nieprzyjemnego brzmienia w Wolfsegg, gdy subie nigdy nie wolno byo w Wolfsegg mwi w naturalny sposb wasnymi gosami, lecz tylko tymi, ktrych je wyuczya moja matka, sztucznymi, moliwie cichymi i powcigliwymi, tak mwi matka, co wreszcie musiao je cakowicie znieksztaci. Teraz prawie wszystkie dziewczyny pochodz z dou, ze wsi, ale dawniej matka najchtniej braa je zawsze, jak sama mwia, z taniego Muhlviertel, o ile to byo moliwe, z wielodzietnych rodzin chopskich, gdy syny jako zawsze ze wszystkiego zadowolone (moja matka), pilne i w ogle pracowite. Ale Muhlviertel przestao w ostatnich czasach produkowa suce, dziewczta z Muhlviertel wolay pracowa jako robotnice fabryczne ni jako suce, co matka nazywaa zawsze upadkiem Muhlviertel, charakterystycznym nie tylko dla tego regionu, lecz w ogle dla rozwoju caego wiata. Panny suce byy oczywicie gboko wierzcymi katoliczkami i miay stosown do tego, pokorn postaw zarwno wobec zwierzchnoci kocielnej, jak i wieckiej. Najmilsze suce byy brane na og z okolicy Freistadt i z Aigen-Schlagel, gdzie zbiegaj si ze sob trzy granice: czeska, bawarska i austriacka, i gdzie w ogle nie jedzi kolej. Te dziewczta byy zawsze najbardziej wierzce, tak mwia matka, najprzyzwoitsze, to rwnie okrelenie matki. Przywozia je osobicie, rozpytujc uprzednio w klasztorach we Freistadt i Aigen-Schlagel i wyjawiajc swoje yczenia. Zakonnice lub mnisi, zalenie od okolicznoci, dostarczali jej przewanie dwu lub trzech bardzo modych niezepsutych dziewczt, z ktrymi wracaa do Wolfsegg, by je wdroy do pracy i sprawdzi. Owo wdraanie, czyli sprawdzanie, polegao na tym, e moja matka najpierw kazaa dziewcztom szorowa westybul, co kad z nich kosztowao pocztkowo niezwykle duo trudu, gdy dugo westybulu, a take szeroko, gdy przychodzi go wyszorowa, wymagaj naprawd nieludzkiego wysiku. Ale dziewczta, zafascynowane zachowaniem mojej matki i w ogle Wolfsegg, takim majtkiem, jakiego adna z nich jeszcze nigdy wczeniej wyciu nie widziaa, szoroway westybul, nie zwaajc na okropn mordg, niektre si poddaway i wtedy matka oznajmiaa im straszn wiadomo, e nie moe ich przyj, w reakcji na co takiej dziewczynie, ktra ju si waciwie poddaa, udawao si jednak za drug prb wyszorowa faktycznie cay westybul. Matka bya zawsze nieprzejednana. Poniewa jednak bya przede wszystkim najbardziej nieprzejednana w stosunku do samej siebie, rwnie swojemu otoczeniu nie szczdzia przynajmniej rwnie surowych rygorw. Panny suce zaharowyway si, jak to si mwi, na

mier, a mimo to zawsze byy szczliwe, e mog by w Wolfsegg, jak same to nieustannie powtarzay, nie kosztowao to matki zamanego szelga, a one, niejako na dowd dobrego traktowania, doyway w Wolfsegg, o czym ju wspominaem, sdziwego wieku. Byo co absurdalnego w tym, e z jednej strony zawsze zaharowyway si na mier, z drugiej za doyway sdziwego wieku. adna tak zwana panna suca w Wolfsegg nie zmara, by tak rzec, modo w kadym razie nie przed szedziesitk. Wszystkim wyprawiano pikny pogrzeb, to sowa mojej matki, a ich rodziny zawsze byy wdziczne za to, e ktra spord tych dziewczt miaa prawo pracowa w Wolfsegg. Takie nastawienie nie zmienio si do dzisiejszego dnia, pomylaem w pustym, wieo wyszorowanym westybulu z podog z szerokich desek z modrzewia. Pajczyny, ktre zazwyczaj zaciemniay westybul w rogach, usunito ju przed weselem, pomylaem, okna umyto, lampy nasmarowano oliw, aby lniy. Ogrodnicy powiedzieli mi, e siostry s w gwnym budynku, rwnie nowy pan, jak w caej swojej niewinnoci zaczli nazywa fabrykanta kapsli do wina, pomylaem. A zatem ta trjka jest najpewniej na grze, na pierwszym pitrze, i nie ma pojcia o tym, e ja znajduj si ju w westybulu, mniej lub bardziej pod nimi. Nie miaem jednak ochoty i od razu do nich na gr, wic odczekaem jeszcze kilka minut w westybulu. Staem w miejscu, gdzie zaczynaj si schody na pierwsze pitro, a na cianie wisi portret mojego ciotecznego praprapradziada Ferdynanda, ktry, jak powiadaj, ocali cesarz, rzucajc si osobicie midzy niego i szturmujcego na wgierskiego zdrajc. Cioteczny praprapradziad przypaci swj bohaterski czyn yciem, za co ju pomiertnie, jak si jeszcze dzisiaj czasem wspomina, zosta podniesiony o jeden stopie wyej w hierarchii. Ten mczyzna, pomylaem, jest rzeczywicie podobny do Kartezjusza, na co nigdy wczeniej nie zwrciem uwagi, w kocu y w tej samej epoce co w Filozof, ale to raczej ubranie upodabnia go do Kartezjusza, mniej za gowa. Mimo to podobiestwo midzy Kartezjuszem a moim ciotecznym praprapradziadem naraz mnie zaskoczyo. Dlaczego jeszcze nigdy nie zwrciem na nie uwagi, zadaem sobie pytanie, obserwujc portret z coraz wikszym zaciekawieniem. I faktycznie, cioteczny praprapradziad na portrecie ma rwnie t charakterystyczn dla Kartezjusza brod i wysoko uniesione kartezjuszowskie brwi. Ten portret w ogle nie jest mieszny, pomylaem, zadajc sobie rwnoczenie pytanie, czy w gruncie rzeczy nie istnieje taka moliwo, eby w cioteczny paraprapradziad przedstawiony na portrecie olejnym by rwnie filozofem, mia bowiem w sobie co filozoficznego. Postanowiem poszpera w naszych bibliotekach, moe znajd tam co, co napisa mj cioteczny praprapradziad, by moe jakie eseje, pomylaem, o ktrych do tej pory nic nie wiem, prawdziwie filozoficzne pisma, sdziem, e si nie myl, widzc w utrwalonym na obrazie olejnym mczynie pisarza-filozofa i przypuszczajc, e jego dziea znajduj si w jednej z naszych piciu bibliotek. Nazwisko znam, naley tylko uda si na poszukiwania w bibliotekach. Wcale mnie nie dziwio, i czonkowie mojej rodziny nigdy nie rozmawiali o filozofie Ferdynandzie, gdy jest dla nich charakterystyczne, e nigdy nawet nie wspomn o tak zwanych ludziach ducha, a jeli ju, to zawsze w bardzo przykrym kontekcie, w kadym razie lekcewac osobowoci o skonnociach do filozofii. Teraz wrcz sobie wmwiem, e ju kiedy co syszaem o filozofie Ferdynandzie, jak go na swj uytek nazwaem, moe go nawet czytaem, nie uwiadamiajc sobie tego, e w czytany jest osob z obrazu olejnego zawieszonego przy schodach w westybulu. Naraz przyszed mi do gowy pomys, aby podda dokadniejszym badaniom rwnie inne zawieszone przy schodach obrazy olejne moich przodkw, do tej pory spogldaem na nie tylko przelotnie, zawsze w gruncie rzeczy przyjmujc jedynie do wiadomoci, e chodzi tu o moich przodkw, ale nigdy nie zastanawiaem si, o ktrych, do tej pory mnie to nie interesowao; obrazy w Wolfsegg ogldaem dokadnie tak samo, jak to zwykle robili czonkowie mojej rodziny, ktrzy wprawdzie patrzyli na obrazy, ale nigdy nie umieli powiedzie, co lub kto jest w ogle na tych obrazach utrwalony, gdy przez dziesiciolecia patrzyli na nie jedynie z przyzwyczajenia, jako na mniej lub bardziej pospne kolorowe plamy, ktre swoje ostateczne miejsce znalazy na naszych cianach przewanie wieleset lat przed nami, wszystko jedno z jakiego powodu, w tym lub innym miejscu, nikt nigdy si nad tym nie zastanawia, nie mwic ju o prowadzeniu jakichkolwiek bada. Kto wie, co naprawd wisi na cianach w Wolfsegg, pomylaem, by moe okae si nawet, e mielimy wicej filozofw za przodkw, a moe nawet wielu innych ludzi ducha, czyli mylicieli, i by moe obrazy wiszce na cianach s istotnie i naprawd bezcenne, jak zawsze napomykaa moja rodzina. Jednake ich warto interesowaa mnie w gruncie rzeczy mniej ni ci, co zostali przedstawieni, lub to, co zostao przedstawione na tych obrazach, ktrych s setki. Pomijajc ju mnstwo obrazw i malowide poniewierajcych si na naszych strychach, pomylaem, malowide w wikszoci zapomnianych, ktre wskutek bezmylnoci oraz bezwstydu upywajcych w Wolfsegg stuleci znajduj si teraz w poaowania godnym stanie. Powinienem kiedy zaangaowa jakiego konserwatora z Wiednia, pomylaem i zapamitaem t myl, aby zidentyfikowa wszystkie obrazy, a nastpnie sklasyfikowa je i wreszcie wyceni. Pomylaem o konkretnym znajomym, naczelnym konserwatorze w naszych najwikszych muzeach, ktry na przykad w ostatnim czasie odrestaurowa najcenniejszego Velazqueza, jakiego te muzea posiadaj, a posiadaj, jak wiem, najcenniejszego Velazqueza ze wszystkich, jeszcze cenniejszego ni ten z muzeum Prado w Madrycie. Przy sowach Velazquez i Prado przemkna mi naraz przez gow myl, e taki Velazquez by moe w ogle znajduje si w Wolfsegg, tylko my o tym nie wiemy; od wiekw bowiem mielimy niemao hiszpaskich krewnych, zawsze bywali u nas Hiszpanie, jeszcze dzisiaj pojawiaj si od czasu do czasu w Wolfsegg i spdzaj tu dni na polowaniach, a Wolfsegg zawsze miao bardzo cise powizania i kontakty z Hiszpani. Take z Wochami. I oczywicie

rwnie z Holandi, skd bd co bd pochodzili i gdzie bd co bd malowali Rembrandt i Vermeer oraz inni wielcy tak zwani malarze niderlandzcy. Nagle przysza mi do gowy wrcz fantastyczna myl, ktra pniej zaprztaa mnie przez cay czas, rwnie wtedy gdy ju staem w kaplicy, do ktrej wszedem, eby nie musie od razu i do rodziny. Pjd powoli i bez szumu, pomylaem, i wszedem do kaplicy, skd dawno uprztnito dekoracje weselne, by umieci tam dekoracje pogrzebowe. Jak szybko zmienili sceneri, pomylaem. Czarne ptna pokryway wszystkie wyczyszczone zazwyczaj do poysku i lnice przedmioty w kaplicy, wieczniki i misy, szka i acuchy, rwnie obydwa okna zasonito czarnymi ptnami, palia si tylko tak zwana wieczna lampka, tak e wchodzcy nie musia wcale przebywa w cakowitej ciemnoci. Przypomnia mi si lapsus pijanego ksidza, ktry tak rozbawi goci weselnych, jeszcze teraz miaem w uszach gromki miech weselnego audytorium. Przysza mi do gowy moja nieobjawiona wwczas podo i znw usyszaem ojca wykrzykujcego imi Caecilia, czym na powrt oywi absolutnie zmartwiaych goci weselnych. Jak dugo waciwie my, ktrzymy jeszcze kilka dni wczeniej syszeli gos osoby ywej, syszymy ten gos, gdy ta osoba naprawd nagle umrze? zadaem sobie pytanie. Przez chwil poczuem, e powinienem, jak nakazuje obyczaj, przyklkn w wejciu do kaplicy, ale tego nie zrobiem, gdy w odpowiednim momencie zdyem jeszcze uwiadomi sobie teatralno i cakowit sztuczno takiego sposobu zachowania z mojej strony, zakamanie, jakim niewtpliwie byoby z mojej strony usi w awce czy przyklkn, mimo i przecie w ogle nie czuem najmniejszej potrzeby klka, a jedynie miaem wyobraenie, e czowiek wchodzcy do kaplicy klka w sposb naturalny, na dodatek w takiej sytuacji. Jaka jednak jest waciwie moja sytuacja? zadaem sobie pytanie, poszedem kilka krokw do przodu i przystanem. Pomylaem, e w dziecistwie kaplica nigdy nie bya dla mnie ostoj spokoju i skupienia, jak to utrzymuj inni ludzie, na ktrych zawsze tak dziaaa, lecz miejscem niesamowitym i strasznym. Jeszcze w wieku pitnastu, a moe nawet dwudziestu lat wchodziem do kaplicy jak do miejsca naprawd strasznego i okrutnego, jak do miejsca potpienia, by tak rzec, w ktrym kto decyduje za mnie, wwczas wchodziem do kaplicy niczym do wysokiej sali sdowej, w ktrej za kadym razem mnie osdzano. Palce, jakie widziaem w tej sali potpienia, sdziowskie, nieubagane, wskazyway zawsze w d, wic bdc dzieckiem, zawsze wychodziem z kaplicy z gow wcinit w ramiona, upokorzony i skazany. Gdybym policzy, co Koci katolicki spowodowa, zniszczy i zrujnowa swoimi naukami we mnie jako dziecku, musiaby on naprawd da mi zadouczynienie, powiedziaem do siebie, i mimo caej niewraliwoci musiaby si wystraszy, pomylaem. Matka zawsze wysyaa mnie do kaplicy, ebym si tam, by tak rzec, zadrcza setkami i tysicami grzechw, pozbawiony wszelkiej nadziei. Zawsze wchodziem do kaplicy z dreniem, aby pniej wychodzi z niej jak zbity pies. Jedyne pikne wspomnienia zwizane z kaplic to pieni podczas naboestw majowych. Chocia z biegiem czasu cay wiat si absolutnie i, co musz powiedzie, wrcz totalnie zmieni, oni w Wolfsegg nadal wchodz do kaplicy tak, jakby si nic nie zmienio, wszyscy nadal tak wchodz, pomylaem. e te oni w Wolfsegg zachowuj si tak, jakby wiat w cigu ostatnich stu lat w ogle si nie zmieni, a przecie zmieni si od podstaw, by tak rzec, sam bd co bd stan na gowie, mgbym powiedzie, pomylaem. Moja rodzina patrzya na Wolfsegg zawsze tak samo jak na te obrazy na cianach, ktre zawsze tak, a nie inaczej na tych cianach wisiay, i nikt tego nigdy nie zmienia, albo nawet mona byo je zdj, w kocu sami na siebie te tak patrzyli, nie mieli prawa w niczym si zmienia, kto pozwala si zmienia albo kto zmienia si sam przez si, jak wuj Georg i ja, pomylaem, tego wykluczali, ten nie mia pord nich i, jak sdzili, z nimi, nic wsplnego. Ale byoby te bdem mwi, e czas w Wolfsegg stan w miejscu, gdy przecie oni, czonkowie mojej rodziny, s w tym czasie, istniej w tym czasie, s czci tego czasu, s wic rwnie w najwyszej mierze tym czasem, czego dowodz swoim obecnym istnieniem. S nawet przesiknici obecnym czasem, pomylaem, znacznie gbiej ni inni, ale na swj sposb. Niesuszne jest twierdzenie, e czonkowie mojej rodziny to relikty minionego, dawnego, dawno odsunitego na bok czasu, albowiem oni s w tym czasie. Jednak na swj sposb. Nie s, jak mona by twierdzi, widzc ich i obserwujc przez duszy czas, z czasu, ktry z naszym nie ma ju nic wsplnego, oni s z tego czasu. Jednak na swj sposb. Kady, kto istnieje w tym czasie, jest uczestnikiem tego czasu, pomylaem. Ludzie myl si, sdzc, e moja rodzina nie ma w tym czasie czego szuka, gdy jest ona w tym czasie naprawd i rzeczywicie znacznie bardziej ywotna ni inni i znacznie bardziej realistyczna ni inni, co wida, rozumie ten czas, jeli zwa, i wpyw, jaki wywiera dzisiaj na swoje otoczenie, nie jest najmniejszy. Ale to ludzie specyficznego rodzaju, niewane, czy si ten rodzaj neguje czy nie, czy si go odrzuca czy te nie. Bezsensem byoby mwi e czonkowie mojej rodziny to ludzie z innego wiata. Inn kwesti jest, e S to ludzie yjcy w najosobliwszy sposb, e wiod nadzwyczaj osobliwy ywot, czyli taki, ktry nie przyjmuje do wiadomoci zmiany wiata i ludzkoci, ale s oni naturalnie ludmi tego czasu. Byoby absolutnym nonsensem twierdzi, e s z innego czasu lub z innego wiata, gdy bardziej ni miliony innych s z tego czasu i z tego wiata i jak zwyke w nim panuj, taka jest prawda. By moe jest to te ich osobliwa sztuczka, e stwarzaj pozory, jakby byli z innego czasu i z Innego wiata, pomylaem, ktr to sztuczk si posuguj i dziki ktrej, jak to si mwi, niele si maj, gdy oni w gruncie rzeczy niele si maj, powodzi si im o wiele lepiej ni milionom innych, ktrzy twierdz o sobie, e s ludmi tego czasu i tego wiata, czego moja rodzina, by moe z wrodzonego lepszego, a nie tylko dobrego wyczucia relacji midzy tym wiatem i tym czasem nigdy nie twierdzia. Nawet ja sam twierdz, e moja rodzina, niezalenie od tego, jaka jest, by tak rzec, jest bardziej na czasie ni wikszo

znanych mi ludzi, tak pomylaem w kaplicy, nie mogc si w ogle zdecydowa na jej opuszczenie i pjcie na gr do rodziny. Uzurpujemy sobie prawo, pomylaem, do wykluczania z tego wiata i z tego spoeczestwa takich ludzi jak czonkowie mojej rodziny oraz do mwienia, e nie s oni z tego wiata, nie z tego czasu, e s przedwczeni, poniewa doskonale czujemy, e nie mamy racji, dokadnie tacy ludzie jak czonkowie mojej rodziny, co teraz z dnia na dzie widz wyraniej, yj na czasie. Nie uznaj ich sposobu ycia, ale to przecie nie znaczy, i mwi, e nie nale do tego czasu, e s przedwczeni. Wanie oni, mgbym powiedzie, s na waciwej drodze, nie na drodze, ktra wszystko burzy i unicestwia, lecz ktra spaja wszystko i chroni, choby nie podoba si nam rodzaj okolicznoci, w jakich d do osignicia swoich celw, pomylaem. Nie mam nic wsplnego z tymi ludmi, co jednak nie znaczy, e naley ich zlikwidowa, jak si czsto myli, jak myli si prawie zawsze, jak myli si prawie zawsze i w konsekwencji tak dziaa. Pomylaem te, e ja, chocia myl inaczej, sam z biegiem czasu wyznaczyem siebie na ich likwidatora i wymazywacza, myl wic podobnie jak ci inni, ktrym zarzucam niekompetencj i niedopuszczalno takiego mylenia. Nie dlatego s na czasie, e stanowi wikszo, pomylaem, jak si wierzy i jak si w tej wierze dziaa, niezwykle czsto na niekorzy swojego czasu, take jedna osoba lub mniejszo moe by na czasie, i to o wiele bardziej na czasie ni wikszo, i nawet prawie zawsze jest, rwnie jednostka moe by bardziej na czasie ni wikszo i w gruncie rzeczy jest niezwykle czsto najbardziej na czasie. Wikszo zawsze tylko sprowadzaa nieszczcia, pomylaem, nawet dzisiaj, gdy takie si zdarzaj, zawdziczamy je wikszoci. Mniejszo albo choby tylko jednostka s przecie wanie dlatego uciskane przez wikszo, e ta mniejszo lub jednostka s o wiele bardziej na czasie ni wikszo i e dziaaj o wiele bardziej na czasie ni wikszo. Myli na czasie s zawsze przedwczesne, pomylaem. Przedwczesne myli zawsze wyprzedzaj swj czas, jeli rzeczywicie s mylami przedwczesnymi, pomylaem. To, co na czasie, jest wic istotnie zawsze przedwczesne, pomylaem, kiedy przeprowadziem na ten temat dug rozmow z Zacchim. Jestem na czasie oznacza, e musz wyprzedza czas swoimi mylami; nie oznacza to, e dziaam na czasie, gdy dziaa na czasie oznacza, e jest to przedwczesne, i tak dalej. Kilka dni spdziem z Zacchim na takich rozwaaniach, w Orvieto, gdzie Zacchi ma dom w grach, odziedziczony po jednym ze swoich wielbicieli. W gruncie rzeczy, pomylaem, ci z Wolfsegg, jakkolwiek obrzydliwi mog si wydawa jednostce lub nawet wikszoci, s jednak na czasie, pomylaem, przede wszystkim jeli dokadnie i nieprzekupnie przyjrzymy si naszemu czasowi i nie pozwolimy si odurzy i otpi panujcej akurat opinii, bdcej wycznie opini podsycan przez aktualn polityk, pomylaem. Od wiekw istnieje opinia aktualna politycznie oraz niezbite fakty, ktre zawsze byy i s przeciwstawne owej politycznie aktualnej opinii. Jest przecie faktem, powiedziaem do siebie, e w obecnej chwili wiat znajduje si w stanie chaosu, gdy tymczasem w Wolfsegg panuje porzdek, celowo nie powiedziaem do siebie cigle jeszcze panuje porzdek, powiedziaem do siebie tylko: panuje porzdek. Podczas gdy wiat nie moe ockn si ze stanu piczki i w tym stanie piczki uwiadomi sobie sam siebie, ci z Wolfsegg s bardzo wiadomi, choby budzili we mnie odraz, chobym ich z niechci unika, nie kwestionuj jednak, e dziaaj bardziej wiadomie, poprawiem si, dziaali, ni pozostaa wikszo wiata, pomylaem. Na swj sposb, powiedziaem do siebie. Zaraz potem pomylaem, e to, o czym wanie pomylaem, jest przecie cakowitym bezsensem albo przynajmniej nieprowadzc do niczego bazenad, porak mylow. Aby cign dalej myl, e na czasie s wolfsegganie, a nie pozostali ludzie na wiecie, pomylaem, potrzebowabym Zacchiego albo Gambettiego, wszystko jedno, mylc t myl w pojedynk, poniosem porak, jak w przypadku tak wielu mylanych ju przeze mnie myli, padem ofiar mylnych wnioskw, niedostatku wychowania intelektualnego, jak pomylaem. Zawsze jednak musimy liczy si z moliwoci poniesienia poraki, w przeciwnym razie skoczymy nagle na bezczynnoci, pomylaem, podobnie jak poza swoimi umysami nie musimy z wikszym zdecydowaniem wystpowa przeciw niczemu innemu ni przeciw wasnej bezczynnoci, tak te w swoich umysach musimy w ten sam sposb wystpowa przeciw bezczynnoci, w mniejszym lub wikszym stopniu z odpowiedni dla siebie bezwzgldnoci. Musimy pozwoli sobie na mylenie, odway si na nie mimo niebezpieczestwa, e rycho poniesiemy porak, bo nagle nie zdoamy uporzdkowa wasnych myli, gdy skoro ju mylimy, musimy zawsze bra pod uwag wszystkie myli, jakie istniej i jakie s moliwe, co sprawia, e wtedy zawsze naturalnie ponosimy porak; w gruncie rzeczy zawsze ponosilimy poraki i wszyscy inni rwnie, choby nie wiem jakie nosili nazwiska, choby byli najwikszymi umysami, naraz, w jakim miejscu ponosili porak i ich systemy si zaamyway, czego dowodz ich dziea, ktre podziwiamy, jako e s najbardziej wystawione na ponoszenie poraek. Myle oznacza ponosi poraki, pomylaem. Dziaa oznacza ponosi poraki. Ale my naturalnie nie dziaamy po to, by ponosi poraki, podobnie jak nie mylimy po to, by ponosi poraki, pomylaem. Nietzsche jest dobrym przykadem sposobu mylenia, ktre samo siebie tak bardzo zapdzio w ponoszenie poraek, e w kocu mona je byo nazwa wycznie szalonym, powiedziaem kiedy do Zacchiego, pomylaem. W tych zimnych, pobielanych wapnem murach mogem si by rozwija co bardzo czsto powtarzaa moja matka, pomylaem, zastanawiajc si w westybulu, czy powinienem od razu i na pierwsze pitro, czy te nie, do rodziny czy do innych, zgromadzonych w kuchni, jak zauwayem. Dziewczyny kuchenne i suce rozmawiay cicho W kuchni, pamitajc o tym, e znajduj si w domu aoby. Staem pod drzwiami i usiowaem zrozumie, co jest treci ich rozmowy, ale nie rozumiaem, o czym rozmawiaj, wyawiaem tylko pojedyncze sowa, ktre jednak nie

oddaway sensu; o ile mogem si zorientowa, suba rozmawiaa o swoich rodzinach, raz po raz pojawiao si sowo Muhlviertel. Byem wiadom niestosownoci swojego tkwienia pod drzwiami, ale staem tam nadal, a jednoczenie nie mogem si zdecydowa, czy i na pierwsze pitro i tym samym poprzez przywitanie si z rodzin zakoczy to zblianie si do niej, czy te cakiem po prostu otworzy drzwi do kuchni i przywita si najpierw ze zgromadzonymi tam kobietami i dziewcztami. Wanie rozemiay si gono, ja za pomylaem, e gdyby nagle otworzyy drzwi, odkryyby, i podsuchuj, na myl o tym, przy caym chodnym wyrachowaniu, przeszy mnie zimny dreszcz. Musiaem uzna, e moje zachowanie jest cakowicie niedopuszczalne, wszystko jedno, na co si teraz zdecyduj, pomylaem, na otwarcie kuchennych drzwi, czyli na przywitanie si z kobietami i dziewcztami z kuchni, czy te na pjcie na pierwsze pitro do rodziny i przywitanie si z ni, i tak ju od dawna mam poczucie winy, poczuwam si do niej na swj wasny sposb, oczywicie niezrozumiay, ranicy. Treci rozmowy w kuchni, ktr teraz, stojc w westybulu, ledziem z najwiksz uwag byy rne pogrzeby, jakie zgromadzone w kuchni kobiety i dziewczta ju kiedy przeyy, oraz podobne nieszczliwe przypadki. Pewien starzec, osiemdziesiciosiedmioletni, jak mwiy, wpad do potoku, pewna starsza kobieta, szedziesicioszecioletnia, powiesia si w oknie sypialni, jakie dziecko zostao przejechane przez furmank, na ktr w tak zwanej Wglwce, naszym osiedlu grniczym, zaadowano wanie worki z wglem. Opowiaday, e zwoki wydzielaj zawsze nieprzyjemn wo, a wiece bardzo podroay, e jest coraz mniej firm pogrzebowych, rodziny za, nawet najblisi krewni zmarego, nie chodz ju, jak dawniej, bez wyjtku, przez p roku w czerni, nawet wdowy, tak opowiaday. Wygldao na to, e zgromadzone w kuchni kobiety i dziewczta przygotowuj dla siebie popoudniow kaw. Podczas gdy same pij popoudniow kaw ju okoo drugiej, pomylaem, dla tych z pierwszego pitra nastawiaj wod na kaw dopiero okoo pitej, kiedy same jedz ju kolacj, do ktrej ci z pierwszego pitra zasiadaj dopiero okoo p do smej. Poczuem nagle rado na myl o tym, e wolfseggskie zwyczaje nie ulegy najmniejszym zmianom, te codzienne, pomylaem. Kobiety i dziewczta z kuchni rozmawiay o napadnitym i zamordowanym maszynicie, ktrego picioro dzieci pozostao teraz bez zabezpieczenia, a wdowa szuka pracy, eby mc utrzyma siebie i t pitk dzieciakw, poniewa pastwo nie wypaca ani grosza rodzinom zamordowanych osb, choby nawet schwytano morderc, prawo w tym pastwie jest wielce niedoskonae. Usyszaem o przewrconym wozie drabiniastym w pobliu dziecicej willi, ktrym dziewczyny kuchenne miay przetransportowa kilka drewnianych awek z dziecicej willi do gwnego budynku, a take, i po uwadze na temat kur skadajcych jaja rozemiay si gono, by zaraz jednak zamilkn, jakby zawstydziy si tego miechu jako oznaki nieprzystojnego braku wychowania. Jeli wejd i przywitam si z nimi, pomylaem, do cna si omiesz, poszedem wic na pierwsze pitro; fakt, e przyjechaem bez jakiegokolwiek bagau, z Rzymu, a dokadnie biorc, jedynie z portfelem i chusteczk do nosa, z niczym poza tym, samego mnie wgbi duszy rozbawi w tej smutnej atmosferze. Ka zbada wszystkie obrazy na cianach i na strychach, aby w ten sposb sprawdzi ich rzeczywist warto, powiedziaem do siebie, wchodzc na gr, na pierwsze pitro, obok olejnego portretu ciotecznego praprapradziada Ferdynanda; zachowa spokj i nie dosta zadyszki, pomylaem, a potem na zakrcie schodw jeszcze raz przystanem, podsuchujc i nasuchajc. Najwyraniej moja siostra Amalia rozmawiaa ze swoim szwagrem, bdcym rwnie moim szwagrem, z fryburskim fabrykantem kapsli do wina, ktry przywiz nam wina badeskie, pomylaem, i z ktrym podczas wesela prawie nie rozmawiaem, ale nie dlatego, e byem zbyt wyniosy, lecz dlatego, e to on wola mnie unika, nieustannie ucieka przede mn, jak tylko mg, chowa si przede mn, bojc si z pewnoci pyta, jakie mgbym mu zada. Widz go jeszcze, jak stoi w parku pod dbem, pomylaem, samotnie, co stwarzao mi okazj, by do niego podej, porozmawia z nim, wicej ze wycign, jak sobie wtedy pomylaem, anieli wiem, cho nie byo tego wiele, gdy moja siostra, co si tyczy jej narzeczonego, nigdy nie pozwalaa z siebie duo wycign, ale kiedy podszedem do dbu, szwagra ju tam nie byo, obserwowa mnie od jakiego czasu i w tym samym momencie, kiedy zauway, e mam zamiar do niego podej, wymkn si i, jak sdz, cakiem bez powodu, nagle, poszed szybko do oranerii, gdzie nikogo nie byo, w kadym razie ja tam po drugiej stronie nikogo nie widziaem, staem wic teraz pod dbem sam, bez bogatego szwagra obok siebie. Take podczas przyjcia weselnego nie miaem moliwoci porozmawiania z nim, bo gdy tylko spojrzaem w jego stron, natychmiast odwraca ode mnie wzrok, byo jasne, i najwyraniej bardzo cierpi, e go obserwuj, ale przecie jest czym najnaturalniejszym w wiecie, i brat ony obserwuje nowego szwagra, to, jak si prezentuje, co ma do powiedzenia, jak zachowuje si, by tak rzec, nie tylko na zewntrz, ale take od rodka. Ale fabrykant kapsli do wina wola schodzi mi z drogi. Podczas caego pobytu w Wolfsegg ani razu nie miaem okazji porozmawia z nim naprawd, pomylaem teraz; zawsze chciaem to zrobi, odczuwaem tak naturaln potrzeb, ale nigdy mi si to nie udao, tego rodzaju ludzie, na dodatek jeszcze z Badenii, z rejonu winnic, z ogromn zrcznoci potrafi zawsze, pomylaem, unika kogo, kto chce przenikn ich pytaniami, ci ludzie s bardzo sprytni, jeli idzie o takie uniki. Mwimy, e mamy do czynienia z gupcem, zarazem jednak musimy przyzna, e jest przebiegy. Grubasy s zawsze bardziej przebiege ni inni ludzie, w gruncie rzeczy s te zawsze bardziej ruchliwe. Ale ich ruchliwo ogranicza si do cielesnoci, gdy jeli chodzi o umysowo, o ile w ogle w odniesieniu do nich mona o czym takim mwi, tuciochy s absolutnie nieruchawe. Chciaem podda szwagra rnym egzaminom i mylaem, e bardzo atwo bdzie go przeegzaminowa, wybada, by tak rzec,

przejrze na wylot jego intrygi, zdecydowanie jednak przeceniem swoj sztuk zbliania si do ludzi i niewtpliwie poniosem w tym wzgldzie porak. Ale, pomylaem, z jakiego powodu szwagier mnie unika? Czego si we mnie boi, we mnie, ktry przecie jestem bratem jego narzeczonej, a po lubie ony, i ktry, jak sdziem, ma prawo dowiedzenia si czego o nim? Niewtpliwie rodzina potraktowaa jako potworno ze strony mojej siostry, e, w mniejszym lub wikszym stopniu bez pytania, polubia tego mczyzn, w rzeczywistoci wcale go nie znajc, to bowiem, i w ogle go nie zna, jest oczywiste. Cigle tylko powtarzaa, e tak zwana ciotka z Titisee zna go do gbi, zna jego rodzin od urodzenia. To jednak oczywicie nie wystarcza, w tej kwestii mylaem podobnie jak matka, ktra t myl mylaa znacznie gbiej ni ja, ale nie moga przeszkodzi lubowi, gdy Caecilia twardo przy nim obstawaa, po raz pierwszy w swoim yciu, jak to si mwi, stana na wasnych nogach i dopucia si wystpku przeciw matce, matka bowiem od Samego pocztku nazywaa ten oenek wycznie wystpkiem Caecilii, popenionym przeciw niej i tylko przeciw niej, jednake matka, aby nie straci twarzy, omielaa si myle t myl jedynie potajemnie i jedynie wrd nas. Obie crki, tak mylaa i wyobraaa to sobie jako niezbity fakt, miay doywotnio pozostawa w bezporednim pobliu do jej usug, a zatem w Wolfsegg, i jakikolwiek oenek by cakowicie wykluczony. Pki ciotka z Titisee nie przeforsowaa swojego absurdalnego pomysu, jak czsto powtarzaa moja matka, wbrew wszelkim wczeniejszym planom. Ale ten lub jest take skierowany przeciw Amalii, pomylaem, gdy siostry, o ile wiem, przysigay sobie, chocia bez sw, to jednak dozgonn wierno, co znaczyo wycznie tyle, e adna z nich nigdy nie wyjdzie za m, gdy zampjcie oznacza naturalnie rozstanie, ktre teraz dokonao si przez ten, jak znowu pomylaem, absolutnie kuriozalny lub, nazywany przez matk w najperfidniejszy sposb jedynie oenkiem, ktre to sowo a do chwili lubu wymawiano w Wolfsegg za kadym razem z najwysz pogard. Jednake i fabrykant kapsli do wina nigdy nie mwi lub, tylko zawsze oenek, zna bowiem to sowo z Badenii oraz ze swoich krgw i nigdy nie wydawao mu si okropne, podobnie jak wszystkim niewtajemniczonym w nasz ironi, pomylaem. Nie uwaam go za oszusta ani za spekulanta, lecz za gupca dcego do czego tak zwanego wyszego i lepszego, jakich tysice snuj si wszdzie po ulicach, zmieniajc kady lokal, a koniec kocw kade wiksze towarzystwo w nieznone pieko. Nie mgby by oszustem, bo brak mu szczwanoci, podobnie te nie mgby by spekulantem, jest to poczciwy karierowicz z kompleksami, powiedziaem do siebie. Mogem by jednak zmusi go do tego, eby zda mi ze wszystkiego spraw, powiedziaem do siebie, zastpienie mu drogi nie przyszoby mi z trudnoci, ale nie miaem na to ochoty. By moe nie chciaem konfrontacji z jego groteskowym jzykiem, pomylaem, z tym poudniowo zachodnioniemieckim badeskim dialektem. Badeska swojsko, ktr poznaem dziki kilku pobytom w Schwarzwaldzie u ciotki z Titisee, nigdy mi si nie podobaa, nie znajdowaem w niej nic udatnego, rwnie mao jak w tak zwanej wiedeskiej swojskoci, ktrej piekielna tpota budzia zawsze we mnie co najmniej odraz, przewanie jednak powodowaa przygnbienie, poniewa tak zwana swojsko jest wycznie nikczemnym obchodzeniem si z ludzk natur, a jeli chcemy posun si do ostatecznoci, absolutnie podym traktowaniem naszego wiatopogldu. Nie mog powiedzie, e fabrykant kapsli do wina wkrad si do Wolfsegg, moja siostra wprowadzia go tu przecie z ca premedytacj wbrew matce, popeniajc wraz z nim najcisz zbrodni przeciw niej. Czowiek, ktry nigdy nie sysza o Maksie Bruchu, powiedziaa kiedy matka przy stole, gdy bya mowa o fabrykancie kapsli do wina i tylko o fabrykancie kapsli do wina, ona, ktra nie miaa pojcia o muzyce i dla ktrej, jeli mam powiedzie prawd, koncert skrzypcowy Maksa Brucha by przez cae ycie najbardziej zachwycajcym przeyciem muzycznym, akurat ona odczuwaa potrzeb jeszcze wikszego omieszenia przyszego zicia, ni by ju omieszony, nie tylko przez ni, lecz przez nas wszystkich, odczuwaa potrzeb omieszenia go akurat przy uyciu tego wtpliwego nazwiska Maksa Brucha, pomylaem. W Rzymie, przed przyjacimi, dopty nie opowiadaem o fabrykancie kapsli do wina, pki lub nie sta si aktem dokonanym, dopiero pniej odtworzyem t histori, by tak rzec, od koca, przed Zacchim, Gambettim, a take przed Mari, ktra syszc moje opisy, nie moga powstrzyma si od miechu. Dopiero pniej uwiadomiem sobie podo, z jak si przy tym zachowywaem, czyli to, e nie mwiem przeciw niemu, nowemu szwagrowi, lecz w gruncie rzeczy wycznie przeciw sobie, sam siebie przy tym demaskujc. Nie mogem opowiada o szwagrze powanie, lecz jedynie w ironiczno-gorzki sposb, po ktry sigam zwykle wtedy, gdy powaga wydaje mi si nie do zniesienia. Ale dokadnie tacy ludzie jak fabrykant kapsli do wina zawsze mnie irytuj w ostatecznym efekcie za doprowadzaj do biaej gorczki, jak to si mwi, poniewa to wanie oni, a nie kto inny, ukazuj naszym oczom nieznon karykatur czowieka, jego deformacj, jego nikczemn mieszno, ktrej nie naley myli z bezradnoci. Podobnie jak istnieje rnica midzy tym, czy mam przed sob prostego czowieka, czy te proletariusza; jeden jest wprowadzajcy spokj, drugi natomiast absolutnie nieznony, wprowadzajcy niepokj, karykaturalny, pomylaem. Proletariusz to czowiek przemysu, nie istnia przed industrializacj, to niewolnik maszyny, nieustannie przez maszyn poniany, to kto, kto nie umie si przed tym ponieniem broni, kto, kto zostaje spodlony przez maszyn, podczas gdy prosty czowiek, tak jak ja to widz, nigdy nie sta si niewolnikiem maszyny, nie pozwoli si jej poniy, a zatem nie pozwoli si rwnie zniszczy i unicestwi, pomylaem. Drobnomieszczanie i proletariusze s budzcymi lito, ale nieznonymi produktami epoki maszyn, jestemy wic przeraeni, gdy mamy ich przed sob, musimy bowiem myle o tym, co te maszyny i biura z nimi zrobiy. Dua cz, wikszo ludzi zostaa zniszczona i unicestwiona przez

maszyny i biura, pomylaem, fabrykant kapsli do wina zosta zniszczony i unicestwiony przez swoj fabryk kapsli do wina i przez swoje maszyny wytwarzajce kapsle do wina, to one sprawiy, e jest nie do zniesienia, pomylaem, i chocia byem ju na pierwszym pitrze, zatrzymaem si jednak na kocu schodw. Nie mog zrozumie, co skonio moj siostr do wybrania sobie akurat tego czowieka na dozgonnego partnera. Z drugiej strony wiem, e wczeniej nie trafia na nikogo, kto by chcia si z ni zwiza, wszystkie jej prby, a podejmowaa takich prb wiele, spezy na niczym, musiay spezn na niczym przy matce, ktra zawsze zabraniaa crkom zwizkw z mczyznami i w ogle przebywania w mskim towarzystwie; siostry miay ju pod trzydziestk i nadal musiay stosowa si do tego matczynego zakazu, nie omielay si go zama ze strachu, e matka je wygna i pozbawi wszelkich praw. Zawsze gdy nie stosoway si do matczynych zarzdze, grozia im wydziedziczeniem, a wic stosoway si do nich, niczego bowiem nie obawiay si bardziej ni wydziedziczenia, gdy zdane na siebie, uwaayby si naprawd za bezradne, mog spokojnie powiedzie: za nic. Kiedy Caecilia wyrazia pewnego razu ochot wyjechania z pewnym przyjacielem, jak si niefortunnie wyrazia, do Salzburga, zaledwie na dwa dni, w ogle zabroniono jej przez tydzie wychodzi z domu. Nie inaczej miaa si rzecz z Amali, gdy zgaszaa yczenia dotyczce, jak mawiaa matka, takich niebezpiecznych eskapad. Jak jednak zachowam si teraz ja, w tej sytuacji, wobec fabrykanta kapsli do wina, pomylaem, syszc rwnoczenie gosy czonkw mojej rodziny, wszystkich trojga, chocia stojc tu na korytarzu, nie syszaem, o czym rozmawiaj, niewtpliwie omawiali co, co miao zwizek z pogrzebem, to nie ulegao wtpliwoci. Jak najlepiej si zachowa? zadaem sobie pytanie, jak od samego pocztku ustawi si na tej scenie? Takie rozwaania nie prowadz przewanie do niczego, sprawiaj tylko, e wszystko jest jeszcze trudniejsze, koniec kocw komplikuj zawsze sprawy cakiem proste, wszystko wyglda te niezwykle zoenie, niesychanie zawile. Wiedziaem, e wszystko zawsze, jak to si mwi, rozwizuje si samo przez si i e nie warto zastanawia si nad tym w przypadkach, ktre powszechnie nazywa si najtrudniejszymi, takimi jak na przykad moment, gdy po raz pierwszy ludzie staj naprzeciw siebie po otrzymaniu powiadomienia o nieszczciu, jak w tym przypadku, kiedy wracamy do domu, a wiadkowie lub osoby dotknite tym nieszczciem ju nas jako pierwsze oczekuj. Wiemy, e wszystko zaatwi si samo przez si, nigdy jednak temu nie dowierzamy, zawsze to lekcewaymy i zmieniamy swj umys w pieko. Gdyby siostry byy same, pomylaem, nie miabym najmniejszego problemu, wtedy ju od dawna bybym razem z nimi, eby omwi najblisz przyszo, ale fabrykant kapsli do wina uniemoliwia zrozumia sam przez si spontaniczno mojego wystpu. Ju staje mi na drodze, pomylaem, ju blokuje moj naturalno, pomylaem. Ju teraz, tydzie po lubie, lub ten okaza si grub pomyk, pomylaem, jest klinem wbitym midzy Amali a Caecili, pomylaem, ktry ostatecznie je rozdzieli, w najprostszy sposb, poprzez okazywanie zego humoru, co kazao Amalii wprowadzi si na pewien czas do pawilonu ogrodowego dla ukarania Caecilii, na miesznie krtki czas. Fabrykant kapsli do wina siedzi tam teraz z nimi i omawia to, co one waciwie powinny omawia ze mn, pomylaem. Miesza si w sprawy, w ktrych nie ma czego szuka, tym swoim niedonym umysem, objawiajc te swoje drobnomieszczaskie zapatrywania i banalne pogldy, ktre nigdy nie przeksztac si w gboki ogld spraw, ju prawdopodobnie na swj sposb zarzdza caym majtkiem. Jeszcze nie min tydzie od lubu, a on ju si usadowi w Wolfsegg, zagarn je, pomylaem, ustawiajc si tak, aby sysze nieomal wszystko, o czym ci troje rozmawiaj, i w gruncie rzeczy cigle tylko bacznie nadstawiaem ucha, by pochwyci co na swj wasny temat, cokolwiek, ale syszaem jedynie, e rozmawiaj o wacicielu zakadu pogrzebowego, ktry by tu ju trzykrotnie i z ktrym nie mog si dogada. I e do tej pory nadeszo a czterdzieci wiecw i osiemdziesit bukietw. e kazali zamieci due nekrologi nie tylko w Oberosterreichische Nachrichten i innych gazetach ukazujcych si w Grnej Austrii, lecz rwnie w dziennikach wiedeskich i monachijskich, a teraz zastanawiaj si, czy nie zamieci jeszcze nekrologu we Frankfurter Allgemeine Zeitung. Rozmawiaj tak cicho, eby nikt ich nie sysza, pomylaem, ale ja syszaem wszystko, po raz pierwszy odkryem, e na korytarzu, gdy wewntrz jest absolutnie cicho i mwi si moliwie najciszej, mona usysze prawie wszystko, i to mnie przerazio, poniewa do tej pory zawsze sdziem, i na zewntrz nie sycha tego, o czym mwi si w rodku. To odkrycie jest jednym z najwaniejszych, pomylaem, zmusza mnie do podjcia najwyszych rodkw ostronoci, jeli idzie o mj wasny sposb mwienia w tak zwanym salonie. Oni s pewni, e nikt ich nie syszy, a przecie rozumie si kade sowo, pomylaem. Fabrykant kapsli do wina odpowiada przez cay czas tylko tak lub nie na najbahsze pytania, ca rozmow prowadziy moje siostry, co mnie troch uspokoio. Nagle jednak fabrykant kapsli do wina powiedzia, e katafalk naley postawi nieco wyej, zaczem wic wsuchiwa si jeszcze uwaniej. Katafalk jest za niski, w zwizku z czym gocie bd mieli ogromne trudnoci z zobaczeniem zmarych, mona temu zaradzi jedynie poprzez ustawienie katafalku wyej. I tak rozmawiali przez duszy czas, a wreszcie wszyscy troje postanowili wyda polecenie, by jeszcze wyej ustawiono katafalk. Pniej rozmawiali o ogrodnikach, nastpnie o owczych, a wreszcie o tym, e zarezerwowali ju wszystkie pokoje dla zapowiedzianych z rnych stron aobnikw, we wszystkich gospodach, nie tylko na dole we wsi, ale take w Ottnang, kilkakrotnie pado nazwisko Gesswagner, bdce rwnoczenie nazw gospody, w ktrej zawsze najchtniej przesiadywaem, gdy chciaem unikn wolfseggskiej kuchni. U Gesswagnera mieli due pokoje z kami starego typu, w ktrych gocie, zakwaterowywani tam przez nas przy najrozmaitszych okazjach,

zawsze bardzo dobrze si czuli, ta gospoda jest nie na darmo taka sawna, podobnie jak nalecy do niej sklep misny. Sowo Gesswagner natychmiast przypomniao mi o tym, ile szczliwych godzin spdziem w zwizanej z nim gospodzie w towarzystwie mieszkacw Ottnang; grnikom, chopom, stolarzom i robotnikom drogowym, ktrzy tam przychodz, zawdziczam, e bardzo szybko poszerzyy si moje horyzonty. W adnej innej gospodzie nie przeyem nigdy takiej absolutnie naturalnej wesooci, czyli pogody ducha, tote w tym sensie Gesswagner jest dla mnie czym w rodzaju czarodziejskiego zaklcia. Jest to Centrum Ottnang, synne i znane ze swawolnych, a wrcz rozhukanych ludzi, a poza tym z najlepszej ze wszystkich kapel muzycznych, z wyjtkiem kapeli z naszej wsi. Jednake sowo Gesswagner jest naturalnie tylko dla mnie, ktry znam jego rne konteksty, sowem budzcym wspomnienia o szczliwych chwilach, pomylaem. Nagle rozmowa w salonie zesza na mj temat, nie mogli poj, dlaczego do tej pory si nie odezwaem, skoro przecie wysali do mnie telegram natychmiast po otrzymaniu wiadomoci o nieszczciu. Nawet telefonu, nic, powiedziaa Amalia. W tym momencie wszedem. Podnisszy si, siostry stay, nie mogc wydoby z siebie sowa, objem je, ucisnem szwagrowi rk. Nadal milczc, zszedem z Caecili do oranerii. Moje pierwsze wraenie byo takie, e siostry uznay mnie za absolutnego nastpc nieszczliwie zmarych, nie miay wyboru, tak przyjmuje si kogo, w kim pokada si wszelkie nadzieje, pomylaem, a przez chwil te, e obecnie s zdane na moj ask i nieask, zdane na moj pomoc, a przede wszystkim musz mnie sucha. Przez chwil rwnie, e nie mog ju beze mnie istnie i licz na moj wspaniaomylno, wszystko to za dlatego, e wiedz, i jestem naturalnym spadkobierc zmarych, ktrego obstpuj teraz, cakiem bezradne z powodu zaistniaego nieszczcia. Odszczepieniec, odepchnity, przeklty, znienawidzony sta si nagle, by tak rzec, jedynowadc, ywicielem, wybawc. W tej pierwszej chwili, gdy mnie ujrzay, postawiy wszystko na mnie, dajc, abym, w mniejszym lub wikszym stopniu zmuszony koniecznoci, zapomnia naraz o wszystkim, co zego i nie do zniesienia wyrzdzili mi zmarli i one, bylebym tylko je ocali. Niewtpliwie miaem taki zamiar, tote daem im to do zrozumienia, nie sowami, tylko takim zachowaniem, ktrego nie umiem bliej wyjani. Szwagier w lad za nimi przyj podobn postaw, oczekujc ode mnie, e oprcz sistr ochroni rwnie jego i naturalnie od razu go uwzgldni w swoich rozwaaniach dotyczcych przyszoci. Jednake podobnie jak one same nie mogy wiedzie, co si teraz stanie, ja take tego nie wiedziaem, gdy w ogle jeszcze nie zastanawiaem si nad faktem, e to mnie, wycznie mnie, przypad cay kompleks Wolfsegg z wszystkimi tego konsekwencjami, nie zastanawiaem si nad tym ani dzie wczeniej w Rzymie, po otrzymaniu niewtpliwie szokujcego telegramu, ani do tej chwili, do ktrej nadejcia zaprzta mnie przecie wycznie przyjazd tutaj, nie zostawiajc mi czasu na mylenie o przyszoci kompleksu Wolfsegg, w kadym razie nie daem sobie czasu na mylenie o tym, nie chciaem tego robi, nie chciaem bowiem od razu, zanim jeszcze rodzice i brat zostan pochowani, obcia si i przytacza pozostawionym przez nich kompleksem Wolfsegg; jak na taki stan rzeczy, wiadomo o mierci rodzicw i brata pojawia si w Rzymie zbyt niespodziewanie, ten szok, jak ju powiedziaem, nie by dla mnie wstrzsem, wrcz przeciwnie, popadem raczej w stan zobojtnienia w obliczu tego niewtpliwie strasznego nieszczcia, z ktrego to stanu nie miaem siy, a wskutek tego rwnie woli si wyrwa. Wtedy pooyem jedynie fotografie na biurku i fantazjowaem, co mog spokojnie powiedzie, na ich temat, eby w mniejszym lub wikszym stopniu odwrci swoj uwag od tej potwornoci, taka metoda bya najlepsza, jak si teraz przekonaem; jednak po otrzymaniu telegramu z wiadomoci o mierci byem raczej opanowany, a nie wstrznity, jak to si mwi, absolutnie wziem si w gar, mj umys za by jasny, jak powiedziaem, ale skutkw wiadomoci o mierci nie rozpatrywaem naturalnie ze wszystkimi szczegami i z caym ciarem, poniewa chciaem si ochroni, musiaem si ochroni, nie mogem i nie chciaem pozwoli, aby mier rodzicw i brata mnie stamsia. W drodze do oranerii, gdy Amalia sza przodem, pomylaem, e siostry i szwagier bd teraz cakowicie zdani na mnie, e ju teraz z absolutnej koniecznoci cakowicie si zmienili w stosunku do mnie. Nagle, po mierci rodzicw i starszego brata, zaczem w ich oczach odgrywa naprawd cigle dotd niewyobraaln dla mnie rol, rol ywiciela i karmiciela. Ale ja przecie jestem nadal takim samym czowiekiem jak przedtem, pomylaem, ja si nie zmieniem, ja si nie zmieni, choby moje siostry tego obecnie ode mnie oczekiway, musiay w to uwierzy, aby od razu nie popa w rozpacz i nie straci nad wszystkim kontroli. Faktem jest, e w drodze do oranerii po drugiej stronie, jakkolwiek smutna bya dla mnie ta droga, mylaem o tym, e siostry naley spaci i e nie wyobraam sobie ich dalszej obecnoci w Wolfsegg, nie dopuszcz do tego, by Wolfsegg byo nadal tak zarzdzane jak do tej pory, ale oczywicie nie mogem wiedzie, jakie ma by to inaczej, tylko tyle, e to nie moe si nadal odbywa tak, jak odbywao si przez cae stulecia a do dnia dzisiejszego. Amalia rozmylnie, by moe rzeczywicie jako zaamana t nag mierci crka i siostra, sza przede mn do oranerii, w czerni, w obcisej wenianej sukni, z wosami zwizanymi z tyu gowy, prezentowaa si bardzo dobrze, podobnie zreszt jak Caecilia, pomylaem, ktrej w czerni jest take bardzo do twarzy. Gdyby tylko nie chodziy cigle w tych obrzydliwych chopkach, pomylaem, gdyby wkaday czarne suknie, byyby sympatyczniejsze, pomylaem. Szwagier u boku Caecilii zrobi na mnie w pierwszej chwili wraenie absolutnie bezradnego, ten z jednej strony triumfujcy, z drugiej za jeszcze tydzie wczeniej obarczony kompleksami weselnik, teraz ju taki nie by; nieszczcie i jego bezporednie skutki nie zatuszoway bynajmniej znikomoci i gupoty szwagra, wszyscy troje stali teraz przede mn, w swojej caej przygnbiajcej znikomoci. Zamiast wspiera Caecili, co byoby naturalne, pozwala, aby

to Caecilia wspieraa jego, swojego ma, fabrykanta kapsli do wina, takie w kadym razie odniosem wraenie w chwili, kiedy wkroczyem do tak zwanego salonu i spojrzaem najpierw na Caecili i jej ma, dopiero pniej na Amali, ktra wydaa mi si jeszcze jako bardziej opanowana. Wszystko ju uruchomili, powiedzieli, ale chocia nie umiaem sobie tego wszystkiego wyobrazi, pomylaem, e wszczli wszystkie konieczne teraz dziaania. Zanim doszlimy do oranerii, Caecilia powiedziaa, e rwnoczenie z telegramem do mnie wysaa take telegram do Spadoliniego. Ja mam zdecydowa, kogo jeszcze naley powiadomi o tym nieszczciu poza tymi, ktrych ju powiadomia. Wysanie telegramu do Spadoliniego uwaaa za oczywiste. W tym momencie zrozumiaem i to, e take Caecilia dobrze wiedziaa, jak naley zaklasyfikowa stosunki naszej matki i Spadoliniego. Siostry zawsze byy wtajemniczone, pomylaem. Fabrykant kapsli do wina, oglnie rzecz biorc, waciwie mi teraz zawadza, pomylaem rwnoczenie, nie mog go jednak wyczy, wrcz przeciwnie, mam wraenie, e Caecilia zdecydowanie jego wysunie na plan pierwszy, by tak rzec, jako swojego obroc, to mi jednak nie przeszkadzao, nie baem si bowiem fabrykanta kapsli do wina, gdy chocia jest moim szwagrem, nadal pozostanie cakiem marginaln postaci bez jakiegokolwiek wpywu na cokolwiek, pomylaem. Po to, eby wysun swojego ma na plan pierwszy, Caecilia w chwili, gdy wszedem do salonu, zbyt ostentacyjnie stana za nim, jako, by tak rzec, tarcz ochronn. Mnie jednak ju w pierwszym momencie wydao si to mieszne, by nie powiedzie wrcz niesmaczne, nie wynikao z adnej wewntrznej koniecznoci, eby, spostrzegszy, i wchodz do salonu, natychmiast miaa wsta i stan za swoim mem, to byo jej niegodne, pomylaem, nie rozwijajc tej myli, ktra w tej chwili nie bya a tak wana, ale przy caym zrozumieniu obecnej sytuacji jednak mnie to zirytowao. Siostry usioway pokaza mi si zmienione, biorc pod uwag now sytuacj w Wolfsegg, ale jedynie poowicznie udao im si odegra przede mn t przemian, gdy one si nie zmieniy, byy takie same jak dawniej, tylko ja mylaem, e si zmieniy, to byo bdne mylenie z mojej strony, ktremu najpierw ulegem, a ktre jednak wyjanio si ju w chwili, gdy powiedziaem, e chc teraz zobaczy zmarych rodzicw i zmarego brata. Zanim doszlimy do oranerii, pomylaem jeszcze, e prawdopodobnie siostry nie bd obecnie da ode mnie niczego poza cakowitym samozakamaniem. Teraz, kiedy postarasz si chroni je moliwie najlepiej, musisz si mie na bacznoci, w przeciwnym razie le na tym wyjdziesz, w kocu pobieray nauki u matki, umiej wic nawet tak sytuacj wykorzysta dla wasnych celw. W tym momencie poczuem wstrt do tej myli, ale przecie nie pomylaem jej bez powodu, bya absolutnie konieczna. Czonkowie mojej rodziny, rwnie siostry, nigdy przed niczym si nie wzdragali, jeli tylko odpowiadao to ich celom, dlaczego teraz miaoby by inaczej, powiedziaem do siebie, a rwnoczenie jak wielka i gboka musi by moja nieufno wobec nich, eby w takiej chwili mc w ten sposb myle, i poczuem do siebie obrzydzenie. Nieufno zawsze bya pord nas regu, kady dla siebie rozwija j w sobie ponad normaln miar, czynic bezwarunkowo koniecznym nawykiem przeciw wszystkiemu i wszystkim. Ale t nieufno odczuwaem wycznie w Wolfsegg i zawsze tylko w stosunku do mojej rodziny, w innych sytuacjach jej nie odczuwaem, w adnym innym miejscu nie objawiaa si w taki sposb, jak myl; ledwo znalazem si w Wolfsegg, ju si odezwaa, przynalena do Wolfsegg, przynalena do niego jak wszystkie inne tak zwane ze cechy, ktre w gruncie rzeczy s jedynie cakiem naturalnymi metodami, pozwalajcymi nabra pewnoci co do siebie i nie zgin. W Rzymie mylaem, e spotkam maoduszne, nerwowo na wszystko reagujce siostry, one jednak, jak stwierdziem, byy uosobieniem spokoju, chyba e mnie wzrok myli i widziaem tylko ich zewntrzny spokj, nie dostrzegajc wewntrznego niepokoju i nerwowoci. W Rzymie mylaem, e przyjad do oszalaego domu, ale dom nie by oszalay, zadaem wic sobie w mylach pytanie, jak wielkie musiaoby si waciwie zdarzy nieszczcie, eby czonkw mojej rodziny powali i sparaliowa, bo to ani ich nie powalio, ani nie sparaliowao; zachowali nie tylko waciw postaw, jak to si mwi, lecz take niezwyk czujno. W ogle nie przyszo im do gowy, eby spyta, jak i dlaczego tak pno przyjechaem z Rzymu, czy pocigiem, czy samolotem, tak oczywiste byo dla nich to, e stanem przed nimi wanie w tym momencie, a nie w jakimkolwiek innym. Nie zadali mi ani jednego pytania, pomylaem, niczym mnie nie poczstowali, natychmiast zadali ode mnie, ebym zosta dyrygentem, ktry od teraz wemie wszystko w swoje rce i bdzie silny ale nikt nie wpad na to, e ja moe w ogle nie dam rady, by tak rzec, obj urzdu, ktry spad na mnie tak nagle, przynajmniej zewntrznie nie byo tego wida. W cigu jednej sekundy wszystko zrzucili na mnie, pomylaem, chocia przecie w tej chwili wiedz wicej ni ja, by moe nawet byli wiadkami wypadku, a w kadym razie tymi, ktrzy pierwsi si o nim dowiedzieli, przede mn, ja wszake w drodze do oranerii nie wiedziaem jeszcze nawet jak to si stao, miaem obiekcje co do tego, by ich spyta, jak, nie byem w tej chwili w stosownym nastroju, by o to pyta. Ale ten wypadek mg by jedynie wypadkiem samochodowym, pomylaem, moje siostry nie wpady rwnie na pomys, aby mnie owieci co do rodzaju wypadku, oszczdziy sobie tego tu po moim powrocie z Rzymu, nikt nie chcia pierwszy poda mi waciwej przyczyny mierci rodzicw i brata, jakby byli skazani na milczenie na ten temat, zachowywali si tak, jakby si umwili co do tej draliwej sprawy, co do tej naprawd strasznej okropnoci, a poniewa oni si nie odzywali, mwiem ja, powiedziaem, e nie mogem wczeniej przyjecha, chocia to byo kamstwo, ale jak widziaem, uwierzyli mi, oni znaj warunki we Woszech, gdzie jeli chodzi o rodki komunikacji, zawsze panuje chaos, woskie zwizki zawodowe staraj si doprowadza do nieomal codziennych strajkw, czyli do codziennego stanu chaosu w caych Woszech, oni o tym wiedz, gdy do

czsto wyjaniaem im w stan chaosu, a poza tym znaj go z gazet; spokojnie mogem wic powiedzie, e nie udao mi si przyjecha wczeniej, od razu bowiem musieli pomyle O tym stanie chaosu, a nie o tym, e kami. Sowo Wochy zawsze byo dla czonkw mojej rodziny sowem oznaczajcym stan chaosu, sowem oznaczajcym kraj, w ktrym panuje stan chaosu, tote bardzo czsto mnie pytali, dlaczego, by tak rzec, osiedliem si akurat we Woszech, gdzie przecie od dziesitkw lat panuje stan najwikszego chaosu. Odpowiadaem im na to, e to wanie w stan chaosu kaza mi wybra Wochy na miejsce mojego zamieszkania, wanie Rzym, gdzie ten stan chaosu jest najwikszy, ta nieobliczalno niemono, jak zawsze im opowiadaem. Wochy stay si moim miejscem zamieszkania wanie dlatego, e s najbardziej chaotycznym krajem Europy, a moe nawet najbardziej chaotycznym krajem wiata, mwiem do nich, Rzym, centrum chaosu, nie rozumieli tego, a ja nie miaem ochoty udziela im dalszych wyjanie na temat mojego zainteresowania tamtym krajem. Samo due miasto mi nie wystarcza, powtarzaem im czsto, musi by na dodatek chaotyczne, chaotyczna metropolia, by tak rzec. Oni jednak nigdy nie wiedzieli, co pocz z tymi pojciami, jak zreszt ze wszystkimi uywanymi przeze mnie pojciami. Nie zapytali nawet, czy nie napibym si herbaty albo moe wody, pomylaem, pniej jednak wziem ich w obron, uwzgldniajc ca sytuacj, gdy bez wtpienia pyta si kogo, kto przyjeda do Wolfsegg prosto z Rzymu, co w kadych okolicznociach wymaga wysiku, czy jest spragniony albo godny, oni jednak o to nie zapytali. Sami siedzieli przy kawie, ale mnie nie poczstowali, powinienem by po prostu wasnorcznie nala sobie kawy do filianki, pomylaem, lecz tego nie zrobiem, poniewa w gruncie rzeczy pragnem jak najszybciej pj do oranerii, by zobaczy zmarych rodzicw i Johannesa, nie chciaem ju odkada na pniej tego, co tak strasznie nieuniknione. Istotnie Caecilia teraz, kiedymy znaleli si tu przy oranerii, zdziwia si, e nie ucisnem doni ogrodnikom, nie zamieniem z nimi ani sowa, nie wiedziaa bowiem, i ja ju przynajmniej p godziny wczeniej, jeli jeszcze nie wczeniej, rozmawiaem z ogrodnikami, dawno si z nimi przywitaem, a nawet wypytaem ich o samopoczucie, jednak mj sposb zachowania w stosunku do ogrodnikw wyda si jej dziwny, teraz, kiedy znowu przynieli wielkie wiece z folwarku do oranerii, stali przed oraneri, eby nas przepuci, pastwa, by tak rzec. Wszedem do oranerii, a Caecilia zostaa przy drzwiach. Przeraziem si, widzc, e trumny ze zwokami rodzicw i brata stoj na katafalku nie na tym samym poziomie, ojciec wyej ni matka i Johannes, i e ojciec oraz brat spoczywaj w otwartych trumnach, podczas gdy trumna matki jest zamknita. Zwrciem si w stron mojej siostry Caecilii, jakbym natychmiast, zanim jeszcze podejd do trumien, da od niej wyjanienia tej osobliwoci, potem jednak sam znalazem wytumaczenie tego ustawienia trumien na rnych poziomach, po prostu zwoki matki byy w stanie uniemoliwiajcym pokazanie ich w otwartej trumnie. Pniej powiedziano mi, e matka, co zreszt podejrzewaem, zostaa wskutek wypadku drogowego, jak to si mwi, do tego stopnia okaleczona, nie do poznania, jak pisay gazety, i jej trumn musiano natychmiast zamkn. Matce podczas wypadku prawie cakowicie oderwao gow, podczas gdy po ojcu w ogle niczego nie byo wida, ani po Johannesie, obaj uderzyli tylko o przedni szyb i w taki sam sposb, ze skutkiem miertelnym, skrcili sobie karki. Matk elazna sztanga z ciarwki z Linzu uderzya w gow tak, e ta nieomal cakowicie oddzielia si od tuowia, owa elazna sztanga wpada do rodka auta, dokadnie tam, gdzie matka zawsze siedziaa, gdy jedzili we troje, i miertelnie j ugodzia. adne z nich nie cierpiao. Gdy odwrciem si po pierwszym spojrzeniu na zamknit trumn matki, zobaczyem, e Caecilia ma zy w oczach. Za ni ustawili si ogrodnicy. Postaem dwie lub trzy minuty przed zmarymi, po czym odwrciem si i wyszedem z oranerii. Gdy staem przy zwokach, wdychaem t wo, tak charakterystyczn dla zwok spoczywajcych na katafalkach, tote by unikn mdoci, wolaem wyj z oranerii, wydao mi si, e bdzie lepiej nie sta duej przy zwokach, ktre, tak mylaem, stojc przy nich, nic a nic mnie nie obchodz. Na ich widok czuem obrzydzenie, daleko mi byo do wzruszenia, jak to si mwi, do odczuwania czegokolwiek poza obrzydzeniem i niechci. czya mnie wi z yjcymi rodzicami i z yjcym bratem, a nie z tymi cuchncymi zwokami, pomylaem. Pilnowaem si oczywicie, by nie zdradzi si z tym odczuciem przed siostr czy kimkolwiek innym, co naturalne. Twarzy ojca i brata w trumnach nie rozpoznawaem nawet jako takich, byy do tego stopnia zmienione, jakby cakiem obce, jakby nie miay z nimi nic wsplnego. Chodmy, powiedziaem do Caecilii przed oraneri. Wrcilimy do gwnego budynku. Irytowao mnie po drodze, e czarnej chorgwi, nieomal bezwstydnie zwisajcej ze rodkowego balkonu, nie umieszczono dokadnie porodku, zwrciem wic na to siostrze uwag, gdy zawsze nienawidziem tego rodzaju niedokadnoci. Wczeniej, w chwili przybycia tutaj, kiedy jeszcze sam, nieodkryty, patrzyem zza murowanej bramy na gwny budynek, nie zarejestrowaem tego faktu, teraz nagle zacz mi przeszkadza najbardziej ze wszystkiego. Siostra daa znak jednemu z ogrodnikw, eby umieci chorgiew dokadnie porodku balkonu, to przecie nie jest takie trudne. Powiedziaa tylko, i wszystko odbywao si tak szybko, co zabrzmiao jak usprawiedliwienie z powodu czarnej chorgwi, ktr zreszt ogrodnik w chwil potem umieci porodku balkonu, co stwierdziem z dou, bo kierowaem nim spod domu, powiedziaem mu, gdzie dokadnie jest rodek balkonu i gdzie naley opuci chorgiew. Przy tej okazji zauwayem u siebie oznaki nerwowoci, ktre jednak natychmiast postaraem si stumi, mwic mojej siostrze Caecilii, e dobrze jej w tej czarnej sukni, ktr wanie ma na sobie, w czerni bardzo ci do twarzy, powiedziaem, nie powiedziaem tego zoliwie, ale ona naturalnie natychmiast tak to odebraa, nie chciao jej si wierzy, e mog wygosi jakkolwiek przyzwoit,

nieperfidn uwag, od razu pomylaa o jakiej niegodziwoci z mojej strony, nie odpowiedziaa wic na mj komplement. Suchaj, powiedziaem, mwi szczerze, w tej czarnej sukni wygldasz wietnie. Nie chciaa jednak cign tego tematu. Popatrzya w gr na gobie, ktre siedziay na gzymsach okien i ktre tak tego roku wszystkie te gzymsy zanieczyciy, e widok by prawdziwie nieestetyczny. Gobie byy ogromnym problemem w Wolfsegg, kadego roku siedziao ich setki na budynkach, zanieczyszczay je i rujnoway. Zawsze nienawidziem gobi. Spogldajc na gobie siedzce na gzymsach okien, powiedziaem do Caecilii, e najchtniej wytrubym wszystkie gobie, niszcz budynki, wydzielaj wstrtny zapach, a poza tym nic nie budzi we mnie takiego obrzydzenia jak ich gruchanie. Ju w dziecistwie nienawidziem gruchania gobi. Problem gobi narasta w gruncie rzeczy od setek lat, ale nikt go nigdy nie rozwiza, zawsze tylko o tym mwiono i narzekano, nigdy jednak nie wymylono na nie adnego sposobu. Zawsze nienawidziem gobi, powiedziaem do Caecilii i zaczem je liczy, po kolei, na jednym jedynym gzymsie siedziao trzynacie sztuk, ciasno stoczonych, we wasnych odchodach. Dziewczyny powinny przynajmniej uprztn odchody z gzymsw okiennych, powiedziaem do Caecilii, wyraajc zdziwienie, ze nie uprztnito ich przed lubem. Wszystko wyczyciy, ale odchodw z gzymsw okiennych najwyraniej nie. Tydzie wczeniej nie zwrcio to mojej uwagi. Caecilia sowem nie skwitowaa moich wynurze na temat gobi. W dziecicej willi ogrodnicy pozwolili raz przenocowa wczgom, powiedziaa potem, po duszej przerwie, podczas gdy mnie naraz zacza drczy myl, czy aby daem Gambettiemu waciwe ksiki, czy nie naleao mu jeszcze da Effi Briest Fontanego, i wczdzy zrobili poar, w zwizku z czym w pokoju na parterze, gdzie nocowali, zaczo si pali. Ogrodnikom udao si jednak ugasi poar, wczdzy zniknli na krtko przed jego wybuchem, i dokd poszli, nikt nie wie, zreszt to wszystko jedno, bo tak czy owak ju si ich nie znajdzie, spalony pokj to by wanie ten, w ktrym przechowywalimy nasze lalki z dziecistwa, wszystkie lalki si spaliy, powiedziaa Caecilia. Spojrzaa przy tym ponad wsi na gry. Wanie lalki z dziecistwa, pomylaem, wanie one, nie wiedzc, jak skomentowa to wydarzenie. Fakt, e w dziecicej willi nocowali wczdzy, nawet mio mnie poruszy, nie przypuszczaem bowiem, e wczdzy jeszcze istniej, wydawao mi si, i dawno ju wyginli. I pomylaem, e to oczywicie ogrodnicy pozwolili tym wczgom przenocowa w dziecicej willi. Prawdopodobnie Caecilia oczekiwaa teraz, i powiem co przeciw ogrodnikom, ale ja, wrcz odwrotnie, ku jej ogromnemu zaskoczeniu, zaczem w bardzo szczeglny sposb wychwala ogrodnikw, e s najwierniejsi, powiedziaem, e na nich mona najbardziej polega, e s najnaturalniejsi, e najbardziej ich lubi. Wanie dlatego, i Caecilia oczekiwaa teraz ode mnie czego przeciw ogrodnikom, wypowiadaem si o nich dobrze i chwaliem ich, co, jak sam to czuem, brao si absolutnie z powietrza. Ka odnowi dziecic will, powiedziaem nagle, a to, jak sdziem, cakiem nieznaczce stwierdzenie zaszokowao Caecili, ktra podniosa naraz wzrok i spojrzaa mi prosto w oczy. W istocie t wypowiedzi ustanowiem siebie panem Wolfsegg, powiedziaem bowiem dosownie ka odnowi dziecic will, nigdy wczeniej nie mwiem, e cokolwiek ka w Wolfsegg odnowi, albowiem a do dzisiejszego dnia nie miaem do tego prawa, wrcz przeciwnie, zawsze odmawiano mi jakichkolwiek praw, od kilkudziesiciu lat odmawiano mi jakichkolwiek praw, nigdy nawet nie czuem choby najmniejszego posmaku praw wolfseggskich, taka jest prawda. Dziecica willa to klejnot, powiedziaem, naley doprowadzi j na powrt do takiego stanu, w jakim bya dawniej, dokadnie wedug starych obrazw, powiedziaem. I powziem postanowienie e jak najszybciej rozpoczn odrestaurowywanie dziecicej willi, na to miaem najwiksz ochot. Rwnie folwarkowi naley przywrci dawny wygld, powiedziaem, folwark jest doszcztnie zaniedbany. Skoro mamy tyle pienidzy, powiedziaem, ale Caecilia milczaa, pozwalajc mi mwi. To bya jej wyprbowana metoda, pozwoli mi mwi, tak dugo, dopki nie powiem znacznie wicej ni to z mojego punktu widzenia roztropne i korzystne, zbyt wiele zawsze napaplaem, a wtedy ona triumfowaa. Rwnie tym razem powiedziaem za duo, zdradzajc si. Poza tym przywioz swojego konserwatora z Wiednia, aby dokona spisu naszych obrazw i wyceni ich warto, powiedziaem. Ledwo to powiedziaem, poczuem si strasznie i sprbowaem skierowa rozmow na inny temat. Nie sdziem, powiedziaem, e znowu tak szybko bd w Wolfsegg. Nie miaem zamiaru wraca tu przez duszy czas, powiedziaem. W Rzymie czuj si idealnie. Nie mog y w adnym innym miecie, a na wsi ju w ogle nie. Wolfsegg nie wchodzi w moim przypadku w rachub, powiedziaem. By moe powinienem by powstrzyma si od tej uwagi, pomylaem. Dziecica willa to mj ukochany budynek, powiedziaem. Pamitasz jeszcze, jak gralimy Konfucjusza, ktregomy sami wymylili i sami napisali? Nie wiedzielimy wcale, kim jest czy co to jest Konfucjusz, ale sowo Konfucjusz zainspirowao nas do przygotowania przedstawienia. Gdzie zreszt podziay si te sztuki, ktre napisalimy? spytaem Caecili. Nie wiedziaa. Musz by na poddaszu dziecicej willi, powiedziaem. Ostatnio widziaem je na poddaszu dziecicej willi. Do Konfucjusza namalowaa swoj najpikniejsz scenografi, powiedziaem. Natomiast Amalia bya znakomit Konfucj. Trzeba otworzy biblioteki, powiedziaem. Wszystkie ksiki musz odetchn wieym powietrzem, powiedziaem. Przecie nawet nie wiemy, jakie kryj si tam skarby, nie wietrzone, zakurzone, powiedziaem. Wolfsegg powinno si znowu stopniowo oywi, tak jak ja to sobie wyobraam, powiedziaem. Caecilia milczaa. Przez cae dziesiciolecia rodzice wszystko zamykali, powiedziaem. Znowu spojrzaem w stron ogrodnikw, dwaj owczy przechodzcy przez murowan bram dostrzegli mnie i pozdrowili z daleka. Tylko polowania, cigle tylko polowania, powiedziaem i pomylaem, i teraz jestem jeszcze bardziej samotny

ni dawniej. Gobie tak natarczywie gruchay, e znw spojrzaem w gr, przede wszystkim na najwysze pitro. Zawsze gdy zanosi si na deszcz, gruchaj w szczeglnie okropny sposb, powiedziaem. Zreszt mj ucze Gambetti, powiedziaem, take nienawidzi gobi. W Rzymie jest peno gobi, niszcz wszystko, co jest pikne, ca architektur tego miasta. Gobie naleaoby powybija, powiedziaem i natychmiast poczuem si strasznie, e uyem sowa powybija Jeden z ogrodnikw podszed do nas, aby spyta mnie, czy zamknit trumn naley rzeczywicie podnie wyej. Tak, powiedziaa moja siostra, chocia ogrodnik wyranie pyta mnie. Poszed, eby wraz z koleg ustawi wyej na kobylicach trumn matki. Najlepsze, co jest w Wolfsegg, to ogrodnicy, powiedziaem do Caecilii. Udaa, e tego nie syszy. Wypadek zdarzy si, jak to si mwi, w rod wieczorem. W kuchni lea teraz plik otwartych gazet, kupionych przez pomoce kuchenne, wszedem do kuchni, by przynajmniej napi si tak zwanej subowej kawy, i mj wzrok pad natychmiast na plik gazet na maym stole przy oknie. Chocia pocztkowo wzdragaem si przed tym, to w kocu nie mogem si opanowa, usiadem wic na krzele, by przejrze te gazety. W rwnie odraajcy i nikczemny sposb jak o wszystkim, dzienniki donosiy teraz o naszym nieszczciu, z ow bezczelnoci, a jednoczenie dokadnoci co do najdrobniejszych szczegw, tak charakterystyczn dla naszych gazet, bezwzgldno, z jak potraktoway nasze nieszczcie, eby zrobi z niego sensacj, bya rwnie straszna jak ta, ktrej zawsze si baem, czytajc o innych wypadkach, rwnoczenie jednak zawsze podziwiaem tak zwan zimn krew, ktra w takich sytuacjach bezwstydnie przedostaje si na drukarskie szpalty, po czym wiat czytelnikw akomie j wchania, nie wyczajc mnie, gdy zawsze byem takim czytelnikiem akomym gazetowych sensacji, zarwno w dziecistwie, jak i dzisiaj; tym razem jednak relacje na temat naszego nieszczcia wywoay we mnie oczywicie natychmiastowe obrzydzenie. Rodzice pojechali z moim bratem Johannesem do Steyr, aby u mieszkajcego tam handlarza maszyn rolniczych obejrze nowy model amerykaskiej mockarni, mockarnia, ktr zamierzali kupi, miaa by rwnie, jak wszystkie maszyny rolnicze w Wolfsegg, marki McCormick. Rodzice, ktrych wiz Johannes, zabawili cay dzie w Steyr, odwiedzili przyjaci i zaatwili sprawunki, bo Steyr jest dobre na zakupy, a pod wieczr pojechali do Linzu, eby w tak zwanym Domu Brucknera nad brzegiem Dunaju, jednej z najokropniejszych instytucji kulturalnych, jakie w ogle istniej, wysucha koncertu utworw Brucknera, dyrygowanego przez Eugena Jochuma. Bezporednio po koncercie, wiezieni przez ojca, wracali prosto do Wolfsegg i wtedy, tu za Wells, na drodze krajowej nr 1, w miejscu, gdzie si rozwidla, a jedna jej odnoga prowadzi do Gaspoltshofen, na samym skrzyowaniu, ponieli mier na miejscu. W jaki dokadnie sposb doszo do tego wypadku, nie wie nawet prasa, ktra nie oszczdzia czytelnikom potwornych zdj. W ktrej z gazet ukazao si nawet jedno tak due, i wida na nim bezgowy tuw mojej matki, patrzyem na to zdjcie przez duszy czas, naturalnie w nieustannym strachu, e kto moe wej do kuchni i mnie na tym przyapa. Piem tak zwan kaw subow, ktra, poniewa staa na rozgrzanym piecu, bya jeszcze gorca, i otwieraem jedn gazet za drug, wszystkie strony tytuowe pokazyway przynajmniej jedno zdjcie z tego wypadku, nagwki wyrniay si tak sam podoci i nikczemnoci, jaka zawsze cechuje gazety prowincjonalne, ktre nie maj powodu ba si o swj poziom, gdy w oczach czytelnikw wyrnia je wanie to, e s cakowicie pozbawione jakiegokolwiek poziomu, co wszak gwarantuje im niezwykle wysokie nakady, przynoszce wydawcom krociowe zyski. T absolutn podo i rwnie pody brak jakichkolwiek zahamowa ze strony owych prowincjonalnych dziennikw odczuem teraz, by tak rzec, nie tylko na wasnej skrze, lecz rwnie we wasnej gowie, tote im bardziej wnikliwie, siedzc na krzele, ogldaem i czytaem te prowincjonalne brukowce, tym bardziej byo to odraajce. Wszystkie gazety sdziy, e musz si wzajemnie przeciga w nikczemnoci. Jeden z nagwkw brzmia Rodzina wymazana z powierzchni ziemi, a pod spodem Troje suchaczy koncertu zmasakrowanych nie do poznania. Peny serwis zdjciowy w rodku gazety przeczytaem, po czym sam natychmiast zaczem szuka tego serwisu fotograficznego. Postpowaem przy tym, musz powiedzie, z najwikszym bezwstydem, jaki tylko mona sobie wyobrazi, przegldajc nieustannie gazet, ju na pierwszej stronie anonsujc w serwis zdjciowy, i spogldajc jednoczenie ku drzwiom w obawie, by kto nie przyapa mnie na tym niewtpliwie odraajcym wystpku; nie powinienem tak gboko zatapia si w relacjach z wypadku, powiedziaem do siebie, w przeciwnym razie mog nie zauway, gdy kto wejdzie do kuchni i mnie na tym przyapie. Przeczytaem wic, przy czym po raz pierwszy dray mi rce, mniej wicej wszystko, co napisay gazety o mojej rodzinie, i wyniosem z tego czytania wraenie, e chocia gazety pisz z najwikszym zakamaniem, to rwnoczenie jednak pisz prawd, chocia pisz z niewyobraaln wprost podoci, to rwnoczenie jednak opisuj wycznie fakty, e wprawdzie wszystko w tych relacjach zostao przedstawione jako zmasakrowane nie do poznania, jak choby opis zwok mojej matki, rwnoczenie jednak pozostao absolutnie autentyczne. Jakkolwiek zagane jest wszystko, co pisz gazety, powiedziaem rwnie do siebie w trakcie tej lektury, w rzeczywistoci prawd jest to, co pisz, gdy pisz w sposb zakamany, a im bardziej zakamanie pisz, tym wszystko jest prawdziwsze. Czytajc gazety, nigdy nie mog powstrzyma si od stwierdzenia, e s wycznie zagane, cho rwnoczenie pisz wycznie prawd, jeszcze nigdy nie udao mi si unikn stwierdzenia tego zjawiska podczas lektury gazet, take teraz, gdy czytaem relacj o nieszczciu, ktre nas dotkno, o niewtpliwie jednym z najstraszliwszych, jakie wydarzyy si w ogle na drogach Grnej Austrii. Na jednym ze zdj utrwalono gow mojej matki poczon jedynie cienkim strzpkiem skry z jej siedzcym w samochodzie tuowiem, pod spodem za gazeta napisaa: Gowa

oddzielona od tuowia. Ten wypadek da te oczywicie gazetom okazj do napisania czego o Wolfsegg, samych bzdur, jak nietrudno sobie wyobrazi. O rodzicach napisay jako o szczliwym maestwie, ktre swoje ycie powicio pracy i dobru ogu, brata nazway jednym z najlepszych myliwych w kraju, ojciec by w ktrej z gazet znanym ze swej rozwagi lenikiem, w innej powaanym radc ekonomicznym, w jeszcze innej za cenionym owczym, bezinteresownym przewodniczcym Zwizku Chopskiego w Grnej Austrii. Jedna gazeta zamiecia fotografi ukazujc Johannesa na jego aglwce w Sankt Wolfgang i pod spodem daa podpis Zdjcie ze szczliwych czasw; nie wiem, jakim cudem owa fotografia znalaza si na biurku redaktora tej gazety, nie umiem sobie tego wyjani. Linzer Volkszeitung wydrukowaa na czerwono nagwek Dwa pokolenia wymazane z powierzchni ziemi. W adnej relacji nie zabrako wzmianki, e nasza rodzina bya rodzin chrzecijask, ojca nazwano dobroczyc Kocioa, matk zacn kobiet. Osierocili mieszkajcego w Rzymie syna, naukowca, oraz jego dwie siostry, napisaa Linzer Volkszeitung. Pogrzeb odbdzie si w sobot po poudniu, przeczytaem. Wolfsegg stracio swego pana, przeczytaem. Poprzecznica przebia cay samochd, co wyranie wida na jednym ze zdj, oddzielia gow matki od tuowia i cisna ni o tyln szyb auta, wszyscy troje, ojciec, Johannes, ale take matka, pozostali na swoich miejscach. Samochd z caym impetem wjecha na ciarwk, ktra, jak si przypuszcza, zahamowaa nagle przy rozjedzie na Gaspoltshofen. adunek poprzecznic by przeznaczony dla pewnej firmy w Schwanenstadt. Gazety pisay o winie kierowcy ciarwki, ktrego jednak nie mona pocign do odpowiedzialnoci karnej, zawsze bowiem win ponosi ten, kto najedzie na drugi samochd Miejscowa spoeczno skada wyrazy najgbszego wspczucia z powodu tego nieszczcia, przeczytaem. Bogosawiestwo wygosi zaprzyjaniony z rodzin arcybiskup Salzburga, przeczytaem. Arcybiskup Salzburga chodzi z moim ojcem do szkoy, obaj mieszkali w internacie gimnazjum w Lambach. Caa miejscowo jest pogrona w aobie, przeczytaem. Usyszaem kroki na korytarzu, podniosem si wic. Uoyem gazety na stole tak, jak je zastaem, a na gazetach okulary kucharki. Kuchnia jest duym sklepionym pomieszczeniem, w dziecistwie caymi latami wanie tu najchtniej przebywalimy, przede wszystkim zim, poniewa w kuchni nawet w najzimniejszej porze roku byo zawsze ciepo w przeciwiestwie do reszty domu, ktry zawsze bardzo le ogrzewano. Kuchnia bya te dla nas, dzieci, najzabawniejszym miejscem mniej wicej do pitego, szstego roku ycia, pki ja nie poznaem ogrodnikw i nie zaprzyjaniem si z nimi, a Johannes owczych, ktrych towarzystwo wybra. Kucharka jest u nas od kilkudziesiciu lat. Natychmiast zacza do mnie mwi janie panie w jej mniemaniu to okrelenie cakiem naturalnie przeszo z ojca na mnie. Ten tytu by zawsze przeznaczony dla mojego brata, teraz ja musiaem go tolerowa. Jeszcze sobie nie uwiadamiaem, co ten tytu w peni dla mnie oznacza. Czy janiepan zechce moe napi si kawy, spytaa kucharka, ja za powiedziaem, e wanie napiem si kawy subowej. Czy janie pan moe zechce przeczyta gazety, spytaa tym samym tonem. Nie, powiedziaem, natychmiast uciekajc si do kamstwa, chocia rwnoczenie pomylaem, i kucharka z pewnoci wie, e do tej pory przeczytaem ju jej gazety, e akomie si na nie rzuciem, jeszcze raz powiedziaem nie dzikuje, co zabrzmiao cakiem nieprzekonujco. Tak zwani proci ludzie maj, jak to si mwi, dobre ucho na faszywy ton, na zakamane uycie jzyka. Nadal nie wie, ilu pojawi si aobnikw, powiedziaa kucharka, to przyprawia j o bl gowy, ale prawdopodobnie janie pan te jeszcze tego nie wie. Powiedziaem, e nie wiem, wiem tyle co nic, wszake dopiero co wrciem do domu, z Rzymu. Ach tak, z Rzymu, powiedziaa kucharka. W cigu minionych lat oduczyem si obcowa z prostymi ludmi i w ogle z nimi rozmawia, pomylaem, to mnie przygnbio, oduczyem si, w Rzymie oduczyem si kontaktw z prostymi ludmi, pomylaem. Dawniej atwo by mi przyszo rozmawia z kuchark, zapyta j o co, wysucha odpowiedzi, znowu o co zapyta i tak dalej. A tu nagle straciem t umiejtno. Z ogrodnikami miaem szczcie, tam udao mi si w najnaturalniejszy sposb poprowadzi krtk rozmow, przy kucharce nie daem rady, zapewne dlatego, e cay czas mylaem, i ona wie, e akomie rzuciem si na gazety powinna bya odebra jako co najmniej nieprzyzwoite, e przyapaa mnie na takiej niegodziwoci, nakrya na takiej podoci, z drugiej strony pomylaem, i w sytuacji absolutnie zdominowanej przez zgroz jest czym najnaturalniejszym na wiecie samemu popa w przeraenie i zdenerwowanie i nie by zdolnym do najprostszych i najnormalniejszych zachowa, jak na przykad do najprostszej rozmowy z kuchark; nie robiem sobie nawet z tego powodu wyrzutw, nie zdziwio mnie to wcale, ale czuem si upokorzony, i kucharka przychwycia mnie na podoci, jak gdybym popeni przestpstwo, staem naprzeciw tej kobiety, ktra tymczasem zauwaya, e jej okulary nie le na stosie gazet tak, jak je wczeniej pooya, by moe sobie wmawiam, e sdziem, i ona wie, e przeryem ten stos gazet i pochonem wszystko na temat wypadku, z arocznoci, jaka pojawia si u mnie zawsze wtedy, gdy dobior si do gazet, chocia dzisiaj ta aroczno ju osaba, nie jest tak wielka jak dawniej, pomylaem. Kucharka widzi, e jestem pody i niegodziwy, pomylaem, widzi to po mnie, wykorzystuje te t pewno przeciw mnie, pomylaem, przyglda mi si zbyt badawczo jak na tak zwanego prostego czowieka, na dodatek jeszcze pci eskiej, pomylaem, niezwyczajnie. Ukrya przy tym rce za plecami, udajc, i zawizuje z tyu troczki fartucha, ale odgrywa t czynno jedynie z powodu zakopotania, e z kolei ja przychwyciem j na braku szacunku, co jej absolutnie nie przystoi, jak pomylaem, ona jednak okazuje ze swej strony nikczemno, pomylaem, podo, kiedy tak badawczo mi si przyglda. Na janie pana nie wolno jej tak patrze, pomylaem, jak to moliwe. Z drugiej strony czuem, e moje pooenie jest jeszcze o wiele gorsze, bo moja

podo bya pierwsza, a jej to tylko reakcja na moj, mj bezwstyd absolutnie nieporwnywalny z jej bezwstydem, jej bezwstyd jest mieszny, pomylaem, wobec mojego, elementarnego, powinienem by bowiem powstrzyma si od ogldania gazet, nie przyjmowa ich do wiadomoci, co jednak byoby rwnoznaczne z zafaszowaniem mojego charakteru, ktry domaga si szybkiego przejrzenia gazet. Kucharka spojrzaa na stos gazet tak, e miaem uczucie, i przyapaa mnie na gorcym uczynku, co do tego nie ma wtpliwoci. Przez chwil jej nienawidziem. Pniej jednak spostrzegem, e ona si mnie boi, a to kazao mi byskawicznie przyj wobec niej inn postaw, nie bezporedniej nienawici, gdy kucharka moga niewtpliwie wyczyta z mojej twarzy, e czuj si winny i myl, e mnie przejrzaa. Byoby wszake niewybaczaln gupot ba si takiego czowieka jak kucharka, choby tylko przez chwil, czowieka, ktry przecie ode mnie zaley i koniec kocw jest gupi w najmniej grony sposb. Jeli mam by szczery, nie podobaj mi si te nalane, rowe twarze chopskie, w ktrych gupota wydaje si, by tak rzec, zgszczona. W gruncie rzeczy zawsze ich nienawidziem, chocia to bardzo niesprawiedliwe, gdy wanie te nalane, rowe twarze chopskie s rwnie dobroduszne, jak adne inne. Ale wanie owa dobroduszno budzia zawsze moje podejrzenia, pomylaem. Jak wszelka dobroduszno, jak w ogle samo pojcie dobrodusznoci, z ktrym nigdy nie wiem, co pocz, i ktrym w gruncie rzeczy si brzydz. Kucharka zna mnie od dziecka, pomylaem, nie mam jej nic do zarzucenia, nie mog jej niczego zarzuci, dlaczego wic si na ni zoszcz, pomylaem. Ona zna mnie na wylot. Ale naturalnie, pomylaem, ja te si myl co do tej relacji, czy bowiem taka kucharka wie, czym i kim jestem, to w ogle mieszne zastanawia si nad stosunkiem kucharki do mnie. Nie, powiedziaem, ju nie chc kawy, powiedziaem to mrukliwie i wyszedem z kuchni. Caecilia sza mi naprzeciw, za ni Amalia, a za Amali fabrykant kapsli do wina, mj szwagier. Bdziesz musia przyzwyczai si do szwagra i do sowa szwagier, pomylaem. Tych troje stano nagle przede mn, jakby chciao mnie oskary. Nie wiem, jak wpadem na ten absurdalny pomys, pomylaem jednak, e naraz stoi przede mn troje oskarycieli, przede mn, ktrego oskaraj z nie wiedzie jakiego powodu, by moe ze wszystkich moliwych powodw. Ale Caecilia powiedziaa tylko, e wybieraj si na folwark, aby naradzi si z owczymi, ktrzy podczas pogrzebu maj nie trumny na ramionach, trzeba omwi, kto bdzie nis ktr trumn i tak dalej. Poniewa bya mowa jedynie o owczych jako nioscych trumny, powiedziaem, e oczywicie rwnie ogrodnicy musz nie trumny, zirytowao mnie, i cigle trzeba mwi o trumnach, caa niezwyko tej rozmowy polegaa na tym, e raz po raz powtarzalimy sowo trumny, mimo i przy takich okazjach rozmawia si zazwyczaj tylko o jednej trumnie. Przecie owczy nie zdoaj w ogle ponie wszystkich trumien, powiedziaem. Trumny ponios i owczy, i ogrodnicy, powiedziaem, dwie trumny ponios owczy, jedn trumn ogrodnicy. Trumn z ojcem ponios owczy, naturalnie rwnie trumn z matk, powiedziaem, natomiast Johannesa ponios ogrodnicy. Podczas rozmowy o niesieniu trumien Caecilia i Amalia wysuny si przed fabrykanta kapsli do wina; naraz przyszo mu sta na drugim planie i nie mia nic do powiedzenia. Jest cakowicie zrozumiae, e trumn matki ponios owczy, przy tych sowach pomylaem o stosunku, jaki moja matka miaa do owczych, rwnie jasne jest take, i ojca ponios owczy, gdy by ich owczym, a przez kilkadziesit lat nawet owczym krajowym, jak si o nich mwi. Ten tytu, nadany mu w czasach nazistowskich, zachowa jeszcze dwadziecia lat po zakoczeniu si epoki nazistowskiej. Najpierw owczy ponios ojca i matk, a za nimi ogrodnicy ponios Johannesa, to cakiem proste, powiedziaem. Nagle siostry wczepiy si we mnie jak kleszcze. Wydao mi si, e wszystko na mnie zwaliy, jak gdyby ju dawno zwaliy na mnie cae Wolfsegg. Kiedy widziaem je obie jednoczenie w tych czarnych sukniach, sprawiay na mnie takie samo komiczne, rwnoczenie jednak odpychajce wraenie, jak wtedy, gdy byy ubrane w te swoje niegustowne chopki. Szyderstwo znikno z ich twarzy, zgorzknienie gdzie si rozwiao, naraz miay cakiem chore szarobiae twarze, ktre naturalnie wskutek noszonych teraz przez siostry czarnych strojw wyglday na jeszcze bardziej przygnbione. Gdy jedna z sistr mwia, druga nie moga si ju doczeka, kiedy wreszcie dojdzie do gosu, jedna nagle wpadaa drugiej w sowo, jakby si tu nic nie zmienio. W taki sam sposb miay zaczesane do tyu wosy, zauwayem te, e nosz identyczne obuwie. Po powrocie z pawilonu ogrodowego do gwnego budynku, pomylaem, Amalia znw wyglda jak jej siostra Caecilia, obie w jednym spisku. Ale ju nie przeciw mnie, lecz nagle dla mojego dobra, jak to odczuem, jednak to wanie wzbudzio moj odraz, ten ich bezwstydny oportunizm, bez reszty zrzucony na mnie po mierci rodzicw i brata. Siostry, dla ktrych przez dziesitki lat byem potworem, podym odszczepiecem, teraz si we mnie wczepiaj, odgrywajc swj teatr bezradnoci. Nie mogem jednak posuwa si zbyt daleko w takim odczuwaniu i w takim myleniu, eby nie straci nad sob kontroli, pomylaem, zachowam cakowity spokj. Raz po raz chciay owieca mnie co do przebiegu wypadku, gdy tymczasem ja zostaem ju wczeniej owiecony przez gazety, jedna siostra nieustannie wciskaa swoje sowa w sowa drugiej, a szwagier nie mia najmniejszej szansy odezwa si choby sowem. Pozwoliem im mwi, stwierdziem przy tym, e opowiadaj o tym wypadku zupenie inaczej ni gazety, by tak rzec, kady opowiada o swoim wypadku, o tym, jak on go widzi; sposb, w jaki widz go gazety, jest znowu cakiem inny ni sposb, w jaki widz go siostry i jak prawdopodobnie widzi go szwagier, adne z nich nie opowiada bynajmniej tego samego o tym samym wypadku, kade dla siebie opowiada o zupenie innym, chocia przecie chodzi o ten sam wypadek, pomylaem, podobnie jak o jednym i tym samym fakcie czytamy tyle rnych relacji, podobnie jak to robi gazety, kada z sistr opowiada o jednym i tym samym wypadku cigle w inny sposb, tak e w kocu,

gdy ludzie opowiadaj o jakim wypadku, chodzi o wiele rnych wypadkw. Kady opowiada o wypadku tak, jak widzi go poprzez swoje odczucia, i chocia cigle idzie o jeden i ten sam wypadek, to przecie zawsze o inny, pomylaem. Caecilia opowiadaa o cakiem innym ni Amalia, Amalia nieustannie wpadaa Caecilii w sowa, i na odwrt, Caecilia wpadaa w sowa Amalii. Szwagier nie mia nic do powiedzenia. Podczas gdy Amalia cigle mwia o elaznej sztandze, ktra odcia matce gow od tuowia, Caecilia nieustannie opowiadaa poprzecznicy, ktra przebia gow matki. Ja sam nic nie mwiem, nie chciaem si bowiem zdradzi, e znam ju wszystkie relacje z gazet i e wszystkie te gazetowe relacje przeczytaem w kuchni, nie mogem si z tym za adne skarby zdradzi, nie miaem zamiaru od razu pierwszego dnia pokaza si w wietle najgorszym ze wszystkich moliwych. Tote siostry byy zdania, e wiem o wypadku tyle co nic, i na swj sposb day upust potokowi sw, wszystko wypowiadajc gono i bez jakiegokolwiek zdyscyplinowania. Najpierw powiadomia je andarmeria z Lambach. Akurat szykoway si do snu. Zamiast do ek musiay uda si w drog do Lambach, aby zidentyfikowa zwoki, jak wyrazia si Amalia. Samochd by doszcztnie zniszczony, w ciemnociach, ktre panoway na miejscu wypadku, andarmi, zapaliwszy latarki, zmusili moje siostry, eby wsadziy gowy do zupenie zdemolowanego wntrza samochodu i dokonay niedopuszczajcej pomyki identyfikacji wszystkich trojga zmarych. Nic dziwnego, e podczas tej relacji nasuna mi si myl, i moje siostry maj o wiele bardziej pode charaktery ni ja. Nerwowo podczas opowiadania nie zdoaa przysoni ich nieczuoci. Byo mieszne, kiedy obie nieomal jednoczenie powiedziay, e najpierw jeszcze odtransportowano rodzicw i Johannesa karetk pogotowia z Wels, chocia ju dawno nie yli. andarmeria zachowywaa si przyzwoicie. Byo oczywiste, e wypadek ten wzbudzi od razu ogromne zainteresowanie, zbiego si wielu okolicznych mieszkacw. Niektrzy w samych ledwo zapitych koszulach nocnych, jak opowiadaa Amalia. O tym, i by z nimi rwnie szwagier, pocztkowo w ogle nie wspomniay, chocia to wanie on zawiz je swoim samochodem na miejsce wypadku. Natychmiast musiay zaatwi wszystkie moliwe formalnoci i a do nastpnego przedpoudnia byy skazane na cakowit bezczynno. Amalia posza najpierw na poczt, eby nada telegram do mnie. Mogy byy rwnie zatelefonowa, ale nadajc telegram, chciay odsun w czasie okropn rozmow, co rozumiem. Szwagra posay potem na folwark po chorgwie aobne, i to on wywiesi pierwsz, zwiesi j z balkonu. Z pocztku zapanowaa straszna cisza, powiedziaa Caecilia. Amalia posza najpierw do owczych, aby opowiedzie im o wypadku, owczy bardzo si ju dziwili, e nie ma samochodu, ktrym pastwo minionego popoudnia pojechali do Steyr. Caecilia powiadomia ogrodnikw. Caecilia polecia te Amalii, eby rwnoczenie z telegramem do mnie wysaa telegram do Spadoliniego, tekst telegramu do Spadoliniego brzmia: Matka zmara. Caecilia, Amalia. Bardzo liczyy na udzia Spadoliniego w pogrzebie. Pocztkowo miay nawet pomys, aby naboestwo aobne odprawi sam Spadolini, arcybiskup Spadolini, pniej jednak, na pewno zgodzibym si z nimi w tej sprawie, zdecydoway si na arcybiskupa Salzburga, susznie, powiedziaa Amalia. Rwnie tak zwanego pobogosawienia zwok dokona arcybiskup Salzburga. Sam Spadolini z pewnoci bdzie si trzyma na uboczu, powiedziay. Z drugiej strony jednak pomylay, e odmwienie matce odprawienia naboestwa i pobogosawienia przez Spadoliniego oznaczaoby wzicie na siebie niewybaczalnej winy, ale ta wypowiedziana wobec mnie myl bya obudna, jak si od razu zorientowaem. Susznie, gdy doprawdy byo oportunizmem poproszenie arcybiskupa Salzburga, eby odprawi naboestwo aobne i pobogosawi zwoki, udao mi si jednak powstrzyma od powiedzenia siostrom, e jest oczywiste, i to Spadoliniego naleao nakoni do odprawienia naboestwa i wygoszenia bogosawiestwa, natomiast pozbawione elementarnego smaku sowa, e to kochanek naszej matki powinien bezwarunkowo odprawi naboestwo i pobogosawi zwoki, zachowaem dla siebie. Wypowiadajc si w tak zuchway sposb, dopucibym si niewybaczalnej zbrodni, powiedziaem wic do sistr, niech ju tak zostanie, e to arcybiskup Salzburga odprawi naboestwo aobne i pobogosawi zwoki, przecie ju dawno postanowiy to beze mnie i nie ma po co tego zmienia. Tak ulegoci wobec nich i swoj zgod zyskaem w ich oczach, poza tym powiedziaem, e przecie oprcz arcybiskupa Salzburga i Spadoliniego na pogrzeb przyjedzie z pewnoci jeszcze co najmniej trzech biskupw, a mianowicie biskup z Linzu, z ktrym ojciec by zaprzyjaniony, oraz biskupi z Innsbrucka i Sankt Polten, ktrzy te byli z nim zaprzyjanieni. Z tymi biskupami ojciec chodzi rwnie do szkoy i kontakty midzy nimi a ojcem, pki y, nigdy si nie urway, nawet wczasach nazistowskich, pomylaem, mwic do sistr, e biskupi zawsze utrzymywali dobre stosunki z rodzicami, rwnie w czasach nazistowskich. Przed t uwag nie mogem si powstrzyma, zreszt bya ona na miejscu, zapobiegaa bowiem wytworzeniu si przesadnego sentymentalizmu, a wic zakamania midzy mn a siostrami. W gruncie rzeczy baem si tego pogrzebu jak niczego innego na wiecie, w porwnaniu z nim wszystkie pogrzeby w ostatnich latach w okolicy Wolfsegg to fraszka, naraz zobaczyem jednak bardzo wyranie, co mnie czeka w sobot, w dzie uroczystoci pogrzebowych. Jake prawdziwe jest to, co powiedziaem Zacchiemu przez telefon, czyli e spado na mnie nieszczcie, pomylaem, podczas gdy siostry odwrciy si do szwagra, w mniejszym lub wikszym stopniu po to, jak pomylaem, aby wyda mu polecenie, poleciy mu pj do budynku folwarcznego i sprawdzi, czy na strychu nie le jeszcze dwa tak zwane kiry, w duym, jak twierdzia Caecilia, pudle z napisem Sunlicht, mao nie parsknem miechem, syszc sowo Sunlicht, wypowiedziane przez ni w sposb absolutnie niewymuszony i z waciwym jej gupawym tonem akurat w tym momencie, ale si opanowaem. Na pudle jest napisane Sunlicht,

powiedziaa Caecilia do ma, ktry natychmiast uda si do budynku folwarcznego. By to, jak sdz, tylko wybieg, pozwalajcy jej zosta sam na sam ze mn i z Amali, wybieg, ktry skoni j do wysania mojego szwagra do budynku folwarcznego, chciaa si go cakiem po prostu pozby, intruza, jak pomylaem i jak by moe ona sama te mylaa w takich momentach, rwnie ona odbiera nagle mojego szwagra jako wenione tu obce ciao, pomylaem, jego wasna ona, ta myl nie rozweselia mnie jednak tak bardzo, jak by na to zasugiwaa, bya straszna. Fabrykant kapsli do wina uda si do budynku folwarcznego wycznie w tym celu, aby Caecilia mniej lub bardziej swobodnie moga porozmawia ze mn i z Amali, pomylaem. Gdy ju fabrykant kapsli do wina oddali si od nas, ale nie odszed jeszcze nawet na dwadziecia krokw, Caecilia oznajmia, e m dziaa jej na nerwy, cigle si w ni wczepia, ani przez chwil nie moe by sama. Ta uwaga mnie zdziwia, gdy do tej pory stale miaem wraenie, i to ona, Caecilia, wczepia si w swojego ma, mojego szwagra, ale nie e on jest kleszczem, nie odwrotnie. Ju w tydzie po lubie m wydaje si jej kleszczem i na dodatek ona informuje nas o tym. Amalii z trudem udao si powstrzyma miech, jak spostrzegem. Jake atwo przychodzi czowiekowi mia si nawet w tak straszliwej sytuacji, pomylaem. Tak, taka straszliwa sytuacja nieomal taki miech prowokuje, pomylaem. Kto jest do tego stopnia spity wskutek takiego nieszczliwego wypadku jak nasz, bardzo prdko ucieka si do miechu, pomylaem. Amalia powiedziaa, e szwagier w ogle ich nie wspar w rozpaczy, sta w swoim pokoju, przy oknie, nie mogy si go o nic doprosi, kilkakrotnie prosiy go o pomoc, na przykad eby zatelefonowa do zakadu pogrzebowego w Vocklabruck, w ktrym zamwiy usugi, ale szwagier odmawia pomocy w najdrobniejszych sprawach, powiedziaa Amalia. Cigle tylko mwi o szoku, nawet si nie zastanawiajc nad tym, o ile wikszym szokiem by w kocu ten wypadek dla jego ony i jej siostry, ktre jednak nie mogy, tak jak on, zamkn si w swoich pokojach, aby w mniejszym lub wikszym stopniu nic nie robi. Ludzie pokroju mojego szwagra, powiedziaem, nigdy nie dorastaj do takich nieszczliwych wypadkw, elementarne w swej istocie nieszczcie powala tego rodzaju ludzi na ziemi i nie maj siy znowu si podwign, w odrnieniu od nas, powiedziaem, ktrych takie nieszczcie dotyka o wiele gbiej i bardziej elementarnie, lecz cho nas rwnie powala na ziemi, to my jednak od razu si podnosimy i potrafimy si z nim upora. Momentalnie poaowaem tej wypowiedzi, ale nie mogem jej ju cofn; my potrafimy si z nim upora, tak istotnie powiedziaem, inni natomiast nie potrafi, miaem za przy tym na myli wycznie to, e my nad takim nieszczciem zapanowujemy, choby byo absolutnie najwiksze, najbardziej niegodziwe, a drobnomieszczanin nie; naturalnie nie uyem sowa drobnomieszczanin, ktre wymierzone byo umylnie w mojego szwagra, pomylaem je tylko. Drobnomieszczanina, pomylaem, takie nieszczcie miady, drobnomieszczanin obnaa pod jego ciarem cay swj sentymentalizm, my nie. Drobnomieszczanin, a take proletariusz, sam, by tak rzec, nieszczliwie ginie od skutkw takiego nieszczcia, my natomiast nie. Drobnomieszczanin, podobnie jak proletariusz, nigdy nie ma siy, jak my mamy, eby upora si z takim elementarnym w swej istocie nieszczciem, pomylaem. Powiedziaem do sistr, i takie nieszczcie przerasta siy szwagra, ale one tego wcale nie zrozumiay, nie pojy, co miaem na myli, nie zrozumiay te zawartej w tym pogardy. Ludzi pokroju szwagra naley po takim elementarnym w swej istocie nieszczciu, a nasze jest elementarne, cakowicie wykluczy z gry. Wypowiedziaem to zdanie, zanim fabrykant kapsli do wina zdy znikn w budynku folwarcznym, widziaem jeszcze, jak zmierza w jego stron. Ludzie pokroju naszego szwagra, powiedziaem mimo to, s w gruncie rzeczy zbyt wygodniccy, by przeywa nieszczliwe wypadki, a to dlatego, e waciwie we wszystkich sprawach s za bardzo wygodniccy,nie potrafi chodnym okiem spojrze na wiat, tak jak my to czynimy, gdy zachodzi taka konieczno. Nie zawahaem si powiedzie tego, co teraz pomylaem, i powiedziaem do sistr, e szwagier do nas nie pasuje. Na to Amalia zrobia tylko kwan min, Caecilia natomiast si odwrcia, bez sowa, chyba po to, eby popatrze za moim szwagrem, ale on ju wszed do budynku Folwarcznego. Tacy ludzie jak ten poczciwy fabrykant kapsli do wina maj niezwykle sentymentalny wiatopogld, jakiego my nie mamy, pomylaem, ale nie powiedziaem tego na gos. Ten ich sentymentalizm jest czym wstrtnym. Ten sentymentalizm jest jednak rwnie podoci, ktr oni przez cae ycie manipuluj ze szkod dla innych. Sentymentalizm tych ludzi, tak bardzo im wszystko uatwiajcy, to nieszczcie dla wiata. w sentymentalizm, jaki raz po raz objawiaj publicznie, budzc wstrt w ludziach naszego pokroju, pomylaem. Powiedziaem do sistr, e szwagier w Wolfsegg stpa po kruchym lodzie. Amalia miaa powd do miechu, Caecilia nie, milczc, odwrcia si tylko po tej wypowiedzi w moj stron i spojrzaa na mnie zimnym wzrokiem. Tym samym przyznaa si do bdu, ktrym by ten absurdalny lub, mnie to spojrzenie nie zmylio. Nie mino osiem dni, pomylaem, a sytuacja jest dokadnie odwrotna, nawet nie mogaby by bardziej piekielna. Tylko szaleniec mg si z tob oeni, powiedziaem do Caecilii, nie powiedziaem tego tak ostro, jak ona to natychmiast odebraa, i poaowaem tych sw, co, co byo pomylane jako art, gboko j dotkno, jak zobaczyem, Caecilia nadal mnie nienawidzi, pomylaem, jest taka jak dawniej. Amalia za wspiera siostr w tej siostrzanej nienawici do mnie. Ale teraz musz upora si z nimi obiema, pomylaem, ubolewajc rwnoczenie nad ich losem, byo bowiem dla mnie jasne, e chocia nie mam jeszcze adnego, nawet w przyblieniu dokadnego, nie mwic ju o precyzyjnym, wyobraenia o tym, co siostry w najbliszym czasie bd musiay znie, to jednak mam przeczucie, i nie jest to dobre przeczucie. Dla Caecilii, ktra sprowadzia z Badenii do Wolfsegg fabrykanta kapsli do wina jako ma po to, by dopiec matce i ukara j na

swj sposb, ten m z Fryburga Bryzgowijskiego, najbardziej katolickiej ze wszystkich ostoi katolicyzmu, sta si naraz uciliwy. W tydzie po tym, jak go polubia, nie zostawiaa na nim, by tak rzec, suchej nitki, albowiem powd, dla ktrego wysza za tego fabrykanta kapsli do wina mianowicie nasza matka i jej sposb postpowania z Caecili i Amali w odniesieniu do mczyzn, czyli przyszoci crek nagle znik, przesta istnie, mier matki pozbawia ten oenek sensu, powiedziaem do siebie, fabrykant kapsli do wina sta si zbyteczny, tyle e on sam jeszcze tego nie zauway, w gowach moich sistr, a wic nie tylko w gowie Caecilii, zaczo ju kiekowa co, czego jeszcze naturalnie nie miay wypowiedzie na gos, ale co objawiay ju swoim sposobem zachowania, swoim postpowaniem wobec fabrykanta kapsli do wina, a bya to mianowicie idea, jak by tu si uwolni od cakiem zbytecznego, by tak rzec, w jednej chwili, faceta. On bez ustanku dziaa mina nerwy, powtrzya Caecilia kilkakrotnie, Amalia natomiast tym razem milczaa. Fasady, ktr stanowi fabrykant kapsli do wina, nie dao si ju utrzyma. Wida byo wycznie pogbiajc si nieuchronnie niech. Odesay szwagra pod byle jakim pretekstem, chcc sobie swobodnie na nim uy, jak pomylaem, we waciwy moim siostrom sposb, za jego plecami. Przez cay czas dziaa Caecilli na nerwy, co wszake dowodzi jedynie tego, e i przedtem przez cay czas dziaa jej na nerwy, a mimo to przycigna go do siebie i przywioza do Wolfsegg, ciotka z Titisee za popieraa t jej bezgraniczn podo tylko po to, eby ukara nasz matk, swoj szwagierk. Ciotka z Titisee przyjedzie i wcinie si do pierwszego szeregu rodziny osieroconej przez zmarych, wiadoma swojego triumfu, pomylaem. Nawet jeli maestwo Caecilii z jej mem ju teraz mona uzna za klsk, to triumf ciotki z Titisee jest w tej sytuacji tylko jeszcze wspanialszy, osigna wszake, co chciaa, wymierzajc swojej szwagierce cios tym najpierw wmwionym bratanicy, mojej siostrze, pniej jednak istotnie bardzo szybko urzeczywistnionym lubem. Fakt, e osoba, w ktr by wymierzony cay spisek i cae to posunicie, teraz nie yje, pomylaem, bynajmniej nie umniejsza triumfu ciotki z Titisee, tyle e moja siostra musi obecnie zapaci rachunek za swoj nikczemno. Fabrykant kapsli do wina jest tutaj i zaczyna odgrywa swoj rol, niezalenie od tego, jak komiczny obrt przybiera wystp tego czowieka, pomylaem, trudno bdzie si go pozby, w kadym razie najtrudniej bdzie Caecilii, mnie koniec kocw moe to by obojtne, gdy ja i tak bez trudu ju wkrtce wyrzuc go z Wolfsegg, jeli tylko zechc, to jedynie kwestia mojej decyzji, nie mam zamiaru znosi go duej w Wolfsegg, powiedziaem do siebie, rwnie siostry ju wkrtce nie bdzie w Wolfsegg, by moe ona czuje, co ja myl, pomylaem, moe nawet wie to z ca pewnoci, to nie moja sprawa, nie bd sobie nad tym ama gowy. Skoro doszo do lubu w tak groteskowy sposb, jak to zrobia moja siostra, wbrew wszelkiemu rozsdkowi i na dodatek jeszcze z pen wiadomoci, to konsekwencje tego musi ponie wychodzca za m, czyli ona sama i tylko ona sama, pomylaem. lub z fabrykantem kapsli do wina nie moe pozosta bez bolesnych konsekwencji. Te bolesne, ba, niezwykle przykre konsekwencje ju zaczy wychodzi na jaw. Ostrzegamy, ale nikt nas nie sucha, pomylaem, powtarzamy cigle to samo, ale uszy, dla ktrych jest przeznaczone to, co mwimy, nie suchaj, uszy mojej siostry Caecilii nie suchay tego, pomylaem, co jej mwiem, rce precz od tego fabrykanta kapsli do wina, rce precz od takiej perwersyjnej podoci wobec matki. W ten sposb ciotka z Titisee podwjnie zawinia, pomylaem, zarwno w stosunku do matki, jak iw stosunku do Caecilii, w stosunku do nas wszystkich. Nie moga przebole, e przed trzydziestu laty zostaa, by tak rzec, wypdzona przez moj matk, e matka nie tolerowaa jej obok mojego ojca, jej brata, i skazaa j na wygnanie do Schwarzwaldu, do maego majtku z leniczwki, ktry zawsze do nas nalea. I co ta twoja ukochana ciotka z Titisee narobia, powiedziaem do Caecilii. Caecilia zrozumiaa. Przy tym mj ton nie by pocieszycielski, lecz pozbawiony cienia litoci, niewybaczajcy. On przez cay czas dziaa mi na nerwy, to zdanie, wypowiedziane dokadnie tymi sowy przez moj siostr, oznaczao wycznie pierwsze oznaki nienawici do ma. Chciaa si go pozby, wysaa go wic na strych budynku folwarcznego, gdzie moe sobie dugo szuka, pomylaem, gdy Caecilia dobrze wie, e na strychu budynku folwarcznego nie ma adnego puda z tak zwanymi kirami. A w kocu byo te bezczelnoci wysya na gr ma, skoro do tej pory zawsze wysyano tam sub. Nie odstpuje mnie ani na krok nie oznaczao te niczego innego jak to, e moja siostra ju nie cierpi fabrykanta kapsli do wina. Nie mog spa przy zamknitych oknach, co chwila otwieram szeroko wszystkie okna, powiedziaa, a on z powrotem je zamyka, przez ca noc. W jej gosie brzmia wycznie bunt, nie tylko rozczarowanie, pobrzmiewaa w nim czysta nienawi, ledwo uprztnito dekoracje weselne, tu i wdzie wisiay jeszcze resztki tych weselnych dekoracji, zapomnianych w natoku przygotowa do pogrzebu, jak widziaem, na przykad na samym budynku folwarcznym, gdzie za lampami przy drzwiach wejciowych tkwiy jeszcze biae godziki, cho w gruncie rzeczy od dawna byyby tu na miejscu aobne wawrzyny. Ze te moja siostra jeszcze nie powiedziaa, i on wydziela nieprzyjemny zapach, nie powiedziaa tego naturalnie, ale byo tak, jakby ju dawno to o nim powiedziaa. Matka nie musiaaby si wcale zbyt dugo zastanawia nad jak najszybszym rozbiciem tego maestwa, cigle jeszcze nazywanego przez ni grotesk, takich myli moga bya sobie oszczdzi, pomylaem. Tego maego triumfu yczyem zmarej teraz, kiedy ju nie moe go przey, yczyem jej, eby to maestwo, ktrego z caego serca, jak si kiedy wyrazia, nie cierpi, a ktre stao si kukuczym jajem podrzuconym jej przez ciotk z Titisee i Caecili, bardziej jednak przez ciotk z Titisee, rozpado si, jak to si mwi, ju w pierwszych dniach po lubie. W czasie gdy Fabrykant kapsli do wina szuka na strychu budynku folwarcznego lnianych pcien w pudle z napisem Sunlicht, jego maonka nie zostawiaa

na nim suchej nitki i bynajmniej si nie wstydzia, w ogle nie docierao do jej wiadomoci, e zachowuje si podle, nikczemnie. Cienka ni, jak fabrykant kapsli do wina zwiza si z Wolfsegg, ju zostaa zerwana, chocia on sam jeszcze nie ma o tym pojcia. Caecilia przesza na moj stron, a kalkulacja jej siostry Amalii jest rwnie pozbawiona skrupuw, pomylaem, e chc teraz ratowa maksimum tego, co si da uratowa, w tym celu jednak musz sprzymierzy si ze mn, gdy zbyt dobitnie ju sobie uwiadomiy, e to ja trzymam w rkach wszystkie wolfseggskie nici. Janie pan, o ktrym nigdy nie mylay, a jeli nawet, to by nim dla nich Johannes, sta si nagle rzeczywistoci a poniewa same zawsze zachowyway si wobec mnie niesychanie wrogo, wic nie spodzieway si niczego dobrego. Musiay jednak najpierw okaza przede mn sabo, by potem twardo przeciw mnie wystpi, pomylaem, tak teraz widz ich jedyn moliw taktyk, a ju ja si nie myl, powiedziaem do siebie. Poniewa czuem potrzeb wzicia kpieli albo przynajmniej prysznicu, zostawiem siostry same i poszedem na pierwsze pitro. Po drodze wysza mi naprzeciw jedna z pomocy kuchennych z moim portfelem, ktry, jak powiedziaa, zostawiem wczeniej w kuchni. Nie potrafiem sobie wyobrazi, w jaki sposb mj portfel mg by znale si na stole kuchennym, ale pewnie wycignem go tam, jak to si mwi, bezwiednie, z kieszeni marynarki, i pooyem na stole, a kucharka, z ktr najpierw rozmawiaem, znalaza go pord gazet. Zdradziem si wic, powiedziaem do siebie, gdy odoony na st portfel jest niezbitym dowodem. Schowaem portfel i wszedem do swojego pokoju. Sdzimy, e kamstwo najzwyczajniej w wiecie zaatwi spraw i nie zostaniemy rozpoznani jako kamcy, pomylaem, a potem demaskuje nas, by tak rzec, jaki lad bdcy skutkiem naszej wasnej bezmylnoci. Podr samolotem i pocigiem z Rzymu do Wolfsegg zrobia wida swoje, gdy nagle poczuem zmczenie. W moim pokoju wszystko wygldao tak, jakbym dopiero co z niego wyszed. Nie uporzdkowaem go, wyjedajc do Rzymu, i w tym czasie nikt w nim nie posprzta, mwi, pomylaem, e uporzdkuj mj pokj natychmiast po moim wyjedzie i wszystko poukadaj, ale nie uporzdkoway go, nie liczyy si z moim natychmiastowym powrotem, tak wic znowu przyapaem je na niedbalstwie. Z drugiej strony, pomylaem, przyjemnie jest wej do pokoju, gdzie wszystko znajduje si w nieadzie, nic nie jest sprztnite, nikt na widok mojego pokoju nie powiedziaby teraz, e byem przez tydzie w Rzymie, nic na to nie wskazuje, wyglda tu tak, jakbym opuci go tylko na chwil, na kilka godzin albo na jeszcze krcej. Nie posano nawet mojego ka, w caym tym zdenerwowaniu, tak pomylaem, zapomniay rwnie posa moje ko. O nieposanym ku z pewnoci nic nie wiedz, pomylaem, w przeciwnym razie byyby je posay, a tak nie posay go i ich tak zwany fanatyzm na punkcie porzdku, jak zawsze mwia Caecilia, straci na wiarygodnoci. Rzuciem ubranie na podog i nagi wszedem do azienki. Wziem prysznic. Chciaem si ogoli, ale nie znalazem kremu do golenia, tote nagi, jak mnie Pan Bg stworzy, jedynie w zarzuconym na siebie rczniku kpielowym ojca, przeszedem przez korytarz, eby przynie sobie jego krem do golenia, ktrego, jak pomylaem, ju teraz nie potrzebuje i, jak rwnie pomylaem, sta mu si zbdny. W ojcowskiej azience wszystko wygldao tak, jak ojciec to zostawi, jakby w kadej chwili mia wrci. Rwnie tutaj nie byo posprztane, co one sobie myl, pomylaem, one, ktre, o ile wiem, przez cay dzie nie maj prawie nic do roboty, eby nawet nie posprztay pokoju ojca, nawet teraz, gdy nie yje, nie uwaaj, e warto by doprowadzi jego azienk do porzdku, przyszo mi na myl sowo pietyzm, natychmiast jednak odrzuciem je ze wzgldu na jego obrzydliwo, cakiem po prostu wykluczyem to okrelenie ze swoich rozwaa, pomylaem tylko, e to niesamowite patrze, e ju prawie dwa dni od mierci ojca, a jeszcze nie posprztano, e take o tym zapomniano, ale tak zwana aoba je usprawiedliwia, pomylaem. Na pocztku nie znalazem ani jednego kremu do golenia, ale tak dugo grzebaem w toaletce, a wreszcie jaki znalazem, rwnie mj ojciec goli si, by tak rzec, z zasady, jak ja sam, zawsze nago, nie cierpia elektrycznej maszynki do golenia, ale i dla mojej skry taka elektryczna maszynka do golenia nie jest odpowiednia, powiedziaem do siebie i wrciem do swojej azienki. Na korytarzu, by tak rzec, w poowie drogi midzy pokojem ojca a moim, spotkaem Amali, ktra przerazia si, widzc mnie cakiem nagiego, dopiero co zarzucony rcznik kpielowy odoyem w ojcowskiej azience, a potem o nim zapomniaem, staem wic cakiem nagi przed Amali, ktra, wykorzystujc pmrok, wlepia we mnie wzrok wcale nie w siostrzany sposb, jak pomylaem. Poniewa zatrzymaa si na mj widok i w ogle nie zamierzaa odej, postpiem kilka krokw do przodu i, cakiem nagi, stanem przed ni, pytajc, czy jeszcze nigdy w yciu nie widziaa nagiego mczyzny. No to teraz widzisz, powiedziaem, jak wygldam, niele, prawda, i wytknem jzyk, na co ona odwrcia si na picie i szybko zbiega na d do westybulu. Od trzydziestu lat nie pokazaem jzyka mojej siostrze Amalii, teraz znw to zrobiem i nawet mnie to do rozbawio. Odwieony na caym ciele i dziki temu incydentowi wrcz rozchmurzony, przystpiem do golenia. Mylaem przy tym, jak le wychowane, czyli odksztacone, s moje siostry, co moja matka z nimi zrobia, dwie cakiem odksztacone dorose osoby, w kocu odksztacone i pokrcone nie tylko w sensie fizycznym, jak pomylaem, lecz cakiem odksztacone i pokrcone rwnie pod wzgldem umysowym. Namydliem twarz pdzlem i spojrzawszy na siebie w lustrze, zobaczyem artownisia, ktry sam sobie pokazuje jzyk i ktremu to pokazywanie jzyka sprawia tyle radoci, e natychmiast powtarza t czynno kilkakrotnie, by tak rzec, dla wasnej uciechy. Nie ma nic przyjemniejszego ni ogoli si po takiej, krtkiej wprawdzie, ale wyczerpujcej podry. Stojc przed lustrem nago, z wytknitym do siebie samego jzykiem, nie miaem poczucia, e jak do tej pory sdziem jestem czowiekiem majcym przed sob mniej ycia ni normalni ludzie. Wszedem do

swojego pokoju i ubraem si, wczeniej bez koca rozwaajc, czy mam woy na siebie cakiem czarny garnitur, czy nie, wreszcie jednak zdecydowaem si na zupenie nierzucajcy si w oczy, absolutnie normalny, codzienny strj, star, noszon w Rzymie zielonobrunatn marynark i pasujce do niej spodnie. Gdyby siostry byy inne, pomylaem, gdyby nie wpaday w tak zmienne nastroje, wsplne ycie z nimi w Wolfsegg byoby moe do wyobraenia, ale w obecnej sytuacji, rozmylaem, nie wiem, jak to dalej bdzie bez nich, bo e nie zostan w Wolfsegg, byo dla mnie oczywiste. Caecilia i Amalia bd musiay odej, tak bdzie najlepiej dla obu stron, pomylaem. Umociy si w Wolfsegg na cae ycie, ale teraz musz std odej, wszystko jedno dokd, ale odej, pomylaem, dla ich wasnego dobra. Tutaj w mniejszym lub wikszym stopniu przedstawienie si skoczyo, pomylaem, moje siostry jako epizodyczne postaci nie maj ju czego szuka w tym teatrze, skoro gwni bohaterowie nie yj i spoczywaj na katafalku w oranerii. Kurtyna opada, pomylaem. Jeszcze nie cakiem, pomylaem, zacza si, by tak rzec, cz satyryczna. Najtrudniejsza cz caoci. Kiedy pniej na dole w westybulu spotkaem moj siostr Caecili, poprosia mnie, ebym przynajmniej woy czarny krawat, pocztkowo si broniem, potem jednak uznaem, e ma racj, i wrciem na gr do swojego pokoju, gdzie zawizaem sobie czarny krawat. Teraz miaem stosowny, by tak rzec, strj na ten dzie, podszedem do okna i zobaczyem fabrykanta kapsli do wina, ktry z duym pudem wraca z folwarku do oranerii. Szwagier rzeczywicie znalaz pudo z napisem Sunlicht i kirami, pomylaem. A ja sdziem, e to pudo nie istnieje. Mimo to podo mojej siostry nie ulega wtpliwoci, pomylaem. Posaa swojego, co musiaem sobie powiedzie, budzcego w niej teraz wstrt ma na strych budynku folwarcznego jedynie po to, eby wreszcie, jak si wyrazia, zosta sam na sam ze mn i Amali. Fabrykant kapsli do wina ma nieporadny, niemiy dla oka chd, pomylaem, a kiedy dwiga taki ciar jak to pudo, jego chd staje si jeszcze bardziej odstrczajcy ni zwykle, nogi wyginaj mu si wtedy w kabki, pomylaem. Pudo nieomal go przygniata, chocia nic nie way, fabrykant kapsli do wina trzyma je tak, jakby to bya jego gowa, pomylaem, komiczny widok. Przed oraneri ogrodnicy odebrali od niego pudo, a on sta w miejscu, jakby nie wiedzia, co ma teraz zrobi, uosobienie bezradnoci, mogem by rwnie wyj mu naprzeciw i pomc, ale nie zrobiem tego, gdy takim ludziom nie da si pomc, tacy ludzie zawsze s mieszni i nigdy nie wiedz, co naley zrobi. Ogrodnicy, ktrzy wanie wrcili z folwarku, porozmawiali z nim przez chwil, ale w kocu musieli go zostawi, gdy byli zajci. Od strony osady usyszaem znowu fragmenty prby muzycznej, teraz poczynili ju due postpy z Haydnem. Cika muzyka, pomylaem. Szwagier doszed a do muru, by spojrze w d w stron wsi, obserwowaem go, jak prbuje uda wyszego, ni jest, jak usiuje znale oparcie na wystpie w murze, ale to mu si nie udaje, odwraca si wic w strachu, e kto moe obserwowa jego niezdarno i mieszno, mnie nie mg zobaczy, gdy staem za szyb w swoim pokoju, a przez ni nie mona zajrze z zewntrz przy takim popoudniowym wietle, mona patrze na okno, ale nie widzi si, co si za nim dzieje. O tej porze mog spokojnie sta przy oknie i obserwowa wszystko na zewntrz, powiedziaem do siebie, sam nie bdc widzianym. Fabrykant kapsli do wina wytar buty i otrzepa marynark, zabrudzone po nieudanej prbie wspicia si wyej na mur, i znowu rozejrza si na wszystkie strony, ma, spostrzegem nagle przy tej okazji, zbyt krtkie rce, jego garnitury, szyte przecie na miar, s skrojone w prowincjonalny sposb, w dodatku jeszcze na poudniowoniemieck mod, bez gustu, materiay, jakie sobie wyszukuje, s materiaami odraajcego drobnomieszczanina, ktry, sdzc, e bardzo dobrze si prezentuje, uczyni sobie zasad z denia dniami i nocami do czego wyszego, nieustannie, i ktry jest cakiem po prostu optany tym deniem. Tego szwagra podsuna nam ciotka z Titisee, pomylaem. Badeskiego smakosza win, badeskiego smakosza kotletw, badeskiego nosiciela biaych koszul. Sowa Caecilii, e jej m jest najlepszy, mogy teraz wywoa jedynie drwicy miech, jakim nie wolno byo mia si tego popoudnia, naleao go stumi za szybami okien. Raczej wszystko inne poza wspczuciem byo stosowne w odniesieniu do tego mczyzny, ktry wcale nie bez wasnej winy zawar ten zwizek, pomylaem, ktry to zwizek zacz mojej siostrze wychodzi nosem ju w tydzie po lubie. Ta sprawa jest epizodem, z ktrym jednak Caecilia sama musi si upora. Ja si nie bd wtrca, co nie znaczy, e zaprzestan obserwacji i nie bd si nad tym zastanawia, pomylaem. Ale absolutnie nie do zniesienia bya myl, e akurat z tym czowiekiem musiabym na przykad siedzie razem wieczr w wieczr, na dodatek jeszcze w towarzystwie sistr, ktre przecie rwnie nigdy nie wiedz o czym ze mn rozmawia. I odwrotnie, ja te nie wiem. Szok po wypadku wystarczy zaledwie na par dni, by przezwyciy w sobie to, co ju dzisiaj przejmuje mnie zgroz, pomylaem, mie obok siebie te zgorzkniae twarze sistr, a na dodatek jeszcze gupi, pozbawion wszelkiej myli twarz szwagra miejcego si z kadego gupstwa. Jednake, pomylaem zaraz potem, wynioso nie jest dobr metod, eby stawi czoo otoczeniu, ktre lekcewaone, staje si nie do zniesienia. Gdybymy jednak nie byli wynioli, bylibymy zgubieni, wynioso bowiem nie jest wycznie narzdziem wadzy nad wiatem, ktry by nas w innej sytuacji, czyli pozbawionej tej wyniosoci, poar z kretesem. Nie miaby dla nas adnych wzgldw. Musimy uprzedzi go swoj wasn wyniosoci, powiedziaem do siebie, uy jej tam, gdzie ocala nas przed poarciem. Nie udmy si bowiem, pomylaem, gdy ci tak zwani gupcy, ci, by tak rzec, lekce przez nas waeni, s najbardziej bezwzgldni, nie obchodzi ich, co czujemy, jeli tylko mog nam zawadza i niszczy nas, a wreszcie unicestwi. Wynioso jest absolutnie stosownym rodkiem, ktry pozwala upora si z nastawionym przeciw nam otoczeniem, bojcym si tej wyniosoci i szanujcym j, choby nawet bya tak udawana jak moja,

pomylaem. Zasaniamy si wyniosoci, eby zachowa samych siebie, taka jest prawda, jestem wyniosy, by przey, taka jest logika. Oczywicie ju po krtkim czasie nie wiemy, czy nasza wynioso jest udawana, czy te prawdziwa, ale nie ma potrzeby zadawa sobie wci takiego pytania, to by nas tylko doprowadzio do wariacji, a w kocu do szalestwa. Jest mi obojtne, e mj szwagier nie wie, kim jest Max Bruch, gdyby bowiem wiedzia to wwczas, kiedy moja matka omieszya go na oczach caego towarzystwa, wcale by go to nie uczynio lepszym, rwnie dobrze matka mogaby mnie zapyta o to lub owo, a ja nie umiabym udzieli jej odpowiedzi, tylu rzeczy nie wiem i na tak niewielu sprawach si znam jak na siebie, pomylaem, podobnie jest z fabrykantem kapsli do wina, cho przecie to cakowicie obojtne, w jakim stopniu kto jest, by tak rzec, wyksztacony, wrcz przeciwnie, kto jest wyksztacony w takim stopniu, e zasugiwaby na podziw mojej matki, musi by w gruncie rzeczy strasznie bezmylnym gupcem, wyksztaconym gupcem, jak zawsze mwi, ale fabrykant kapsli do wina sdzi, e to wane, by wiedzie, kim jest Max Bruch, e to wane, by wiedzie, kim jest Friedrich Kienzel, etcetera. Nawet gdyby nie wiedzia, kto to jest Kant, byoby to absolutnie obojtne, biorc pod uwag jego charakter. Tylko e fabrykant kapsli do wina nie ma w ogle charakteru, pomylaem. W charakter fabrykanta kapsli do wina zawsze powtpiewaem, w t, by tak rzec, bezczelno skryt pod mask bezradnoci, ktra to bezradno, gdy chodzi o wspinanie si ku wyszym sferom, jest pozbawiona wszelkich skrupuw. Caecilia daa si nabra, pomylaem, obserwujc szwagra stojcego na murze. Czego to on nie potrafi zrobi, do czego nie potrafi przyoy rki, jak to si mwi. Potem jednak pomylaem, e gdyby rzeczywicie co zrobi, gdyby przyoy do czego rki, to w kadym razie zrobiby to zawsze w sposb niewystarczajcy, krtko mwic, jeszcze bardziej by si tylko omieszy. Gdyby nie by bez charakteru, pomylaem, daby si ju dawno przynajmniej polubi ogrodnikom, ale ogrodnicy schodzili mu z drogi, znak, e co z nim jest nie w porzdku, gdy ogrodnicy maj niewiarygodny instynkt w odniesieniu do ludzi. Ogrodnicy czuj komu mona zaufa, a komu nie, fabrykantowi kapsli do wina od samego pocztku schodzili z drogi, co zauwayem ju przed lubem, po prostu nie mieli do niego zaufania, ale nie jak zazwyczaj do kogo tutaj obcego, lecz w cakiem zdecydowany sposb, w ich oczach nie by wida kim bezradnym, lecz czowiekiem bez charakteru, pomylaem. Zawsze byo interesujce, kogo ogrodnicy darz zaufaniem, bo nigdy si nie mylili. Ju sam sposb, w jaki na przykad odebrali od szwagra to pudo, by objawem ich braku zaufania do niego. Nagle wydao mi si mieszne, eby tyle czasu spdza przy oknie na obserwowaniu szwagra, zszedem wic na d do westybulu, lecz przedtem jeszcze przystanem pod obrazem przedstawiajcym ciotecznego praprapradziada Ferdynanda. Mj Kartezjusz, powiedziaem do siebie pod nosem, straci z biegiem czasu co nieco ze swej filozoficznej wielkoci, z t twarz nie mgby napisa adnych esejw. Amalia wysza z kuchni, mwic, e teraz, pnym popoudniem, zaczn prawdopodobnie przychodzi do nas na gr pierwsze osoby z kondolencjami, ju przed poudniem byo ich kilkanacioro, nie tylko ze wsi na dole, jak profesor szkoy redniej czy lekarz gminny, do ktrych dyspozycji powinnimy by, najlepiej tu w pobliu westybulu, a moe nawet w nim samym, stosownym miejscem byaby te kaplica albo wrcz kuchnia, albowiem nikogo spord skadajcych kondolencje Amalia nie chciaa wpuci na pierwsze pitro, najlepiej byoby zamieni tylko kilka sw z tymi ludmi, nie wicej, i od razu si poegna, to wydawaoby si oczywiste. Zgroz przeja mnie myl, e teraz po kolei zaczn zjeda si do nas dokadnie ci ludzie, ktrych w gruncie rzeczy tak nie cierpi, ludzie z klasy redniej, mieszkajcy w okolicznych maych miasteczkach, ktrzy nie przepuszcz okazji, by tak rzec, eby penoprawnie odwiedzi nas bez jakiegokolwiek zaproszenia, a na dodatek jeszcze wjecha autami a do parku, bezczelnie. Ju teraz dostrzegem, e ci wcibscy ludzie wysiadaj jeden po drugim ze swoich samochodw i zaczynaj si nam naprzykrza t wstrtn paplanin kondolencyjn, do ktrej my musimy robi dobr min. Ja w kadym razie bd z obojtnoci ciska owe rce i potrzsa nimi, pomylaem, jak nie ciskaem i nie potrzsaem jeszcze adnymi do tej pory, tak eby to ani przez chwil nie pocigno za sob pogbienia wizi midzy tymi ludmi a nami, pomylaem. W duchu ju wiczyem te uciski rk, to potrzsanie, i uczyem si tych wszystkich bredni, ktre bd zmuszony wypowiada, jak przypuszczaem. Ale nie owych ludzi si obawiaem, z nimi rozprawi si krtko, w sposb ani troch mnie nieirytujcy, pomylaem, baem si dwu byych tak zwanych gauleiterw, ktrzy ju zapowiedzieli si na pogrzeb, jak wiedziaem, oraz mniej lub bardziej licznie majcych si pojawi tak zwanych obersturmbannfuhrerw SS, o ktrych przez ostatnie kilkadziesit lat mylaem, e ju dawno nie yj albo przynajmniej odsiaduj nalene im kary, ktrzy jednak ju z podziemia, dokd uciekli, o czym nieoczekiwanie dowiedziaem si przed laty, utrzymywali przez dziesiciolecia kontakt z moj rodzin, z moimi rodzicami, z wieloma innymi naszymi krewnymi, i ktrzy teraz wykorzystaj ten pogrzeb, powiedziaem sobie, by po raz pierwszy od dawna, i to w sposb bardzo demonstracyjny, znowu wystpi publicznie. Nie mam jednak adnej moliwoci, eby zapobiec udziaowi tych ludzi w pogrzebie, pomylaem. Przybd, czy tego chc, czy nie. Byli gauleiterzy nie pozwol sobie w tym przeszkodzi. O jednym z nich wiem, e posa tysice ludzi do naszych i niemieckich wizie oraz zakadw karnych, tak samo tysice jednym swoim podpisem do Buchenwaldu, Dachau i Auschwitz, o drugim znowu, e przynajmniej podobn liczb ludzi, w wikszoci ydw, wysa do wgierskich i czechosowackich obozw koncentracyjnych. Nie mwic ju o maszerujcym najzwyczajniej w wiecie we wszystkich konduktach pogrzebowych tak zwanym Zwizku Koleeskim, ktry nie jest niczym innym jak tylko organizacj narodowosocjalistyczn, tak sdz, gdy myli na wskro

narodowosocjalistycznie, a ci ludzie wszdzie, dokdkolwiek pjd, znw nosz dzisiaj nieustannie swoje narodowosocjalistyczne ordery na piersiach, bez najmniejszego wstydu, wanie dzisiaj ponownie z najwiksz bezczelnoci i cakiem jawnie. Gauleiterw naprawd si obawiaem i w ogle nie miaem pojcia, jak waciwie powinienem ich przyj, tych przyjaci mojego ojca, najpierw kolegw szkolnych, przyjaci na mier i ycie, jak sam ojciec zawsze ich pniej nazywa, pniej, i z ktrymi po wojnie, o czym si dowiedziaem, utrzymywa najcilejsze kontakty, chocia wiedzia, e ma do czynienia z donosicielami i mordercami; z pen tego wiadomoci zapewnia im schronienie, zaopatrywa ich w ywno, dostarcza wszystkiego, czego potrzebowali, by utrzyma si przy yciu, jak to okrela. Podobno caymi latami ukrywa ich w dziecicej willi, a my, dzieci, nie miaymy o tym wwczas zielonego pojcia, caymi latami, jak sobie pniej przypomniaem, adne z nas nie miao wstpu do dziecicej willi, tajemnica za caej tej zagadki bya taka, e w latach powojennych moi rodzice ukrywali w dziecicej willi swoich narodowosocjalistycznych przyjaci. Rodzicom wietnie si udao stworzy wraenie, e dziecica willa jest cakiem niezamieszkana, z zewntrz wygldaa bowiem na podupad, podczas gdy w rodku poszukiwani donosiciele i mordercy, odznaczeni Orderem Krwi, yli sobie, jak sdz, dostatnio, poniewa moja rodzina nigdy nie cierpiaa na brak ywnoci, zawsze, podczas wojny i po wojnie, miaa, jak to si mwi, wszystkiego w brd, gdy tymczasem reszta narodu, tak to okrelaa moja matka, godowaa i cierpiaa niedostatek, jak to si mwi. Dziecica willa stanowia kryjwk dla obu gauleiterw, prawdopodobnie jednak, tak myl, rwnie ci liczni obersturmbannfuhrerzy SS, zaprzyjanieni z moimi rodzicami, korzystali z dobrodziejstw naszego nadmiaru bogactwa, stopniowo wszake dowiadywaem si rnych rzeczy o tych czasach, ktre dla nas, dzieci, byy zawsze tak zwanymi czasami egzotycznymi, w wieku trzynastu, czternastu lat, co nietrudno sobie wyobrazi. Zawsze jednak dobitnie podkrelano, e nie wolno nam wchodzi do dziecicej willi. Kiedymy mieli po mniej wicej pitnacie lat, otworzono j dla nas, w tym czasie bowiem, jak pamitam, gralimy tam ju swoje przedstawienia. Jednake do dzisiejszego dnia dziecica willa, chocia zawsze bardzo j kochaem, nadal pozostaje dla mnie czym niesamowitym ze wzgldu na jej profanatorw. Prawdopodobnie, myl, rodzice ukrywali i zaopatrywali ludzi nie tylko w dziecicej willi, tych swoich towarzyszy o podobnych narodowosocjalistycznych przekonaniach, jak mona powiedzie, umieszczali z pewnoci rwnie w naszych rnych leniczwkach, nawet w tej nad Weieregg, jak myl, nieomal cakowicie niedostpnej. Ale o wszystkich tych niesamowitociach rodzice zawsze milczeli i nic nie mona byo z nich wydoby, odmawiali wszelkich informacji na ten temat, jedynie regularna, do koca ycia prowadzona przez nich korespondencja ze wszystkimi tymi ludmi bya dowodem na to, jak cise mieli z nimi powizania. Podczas gdy moi rodzice do kolacji zasiadali ju z Amerykanami, a w trakcie niada szampanem pili zdrowie generaa Eisenhowera, gauleiterzy siedzieli o kilkaset metrw dalej w dziecicej willi prawdopodobnie nie mniej rozbawieni, nie muszc rezygnowa ani z odrobiny luksusu, jeli chodzi o jedzenie i picie, jak myl. Wolfsegg zawsze byo perwersyjne, a rodzice doprowadzili t perwersyjno Wolfsegg do ostatecznych granic, myl. Prawdopodobnie owczy byli wtajemniczeni w t niewtpliwie najbardziej perwersyjn tajemnic Wolfsegg, myl, ale z pewnoci nie omielili si jej zdradzi ogrodnikom, jak myl. Takich ludzi, pomylaem teraz, bd musia przyj, nie pozostanie mi nic innego. Dzisiaj wszyscy oni yj w dobrych warunkach i naprawd w absolutnym spokoju, w najrozmaitszych, jak to si mwi, najpikniejszych zaktkach kraju, otrzymujc poza tym horrendalnej wysokoci emerytury pastwowe. Ale dzisiejsze spoeczestwo zasuguje na tak sytuacj, pomylaem, zasuguje na tak perwersj, gdy samo jest na wskro perwersyjne. W gruncie rzeczy, pomylaem, to spoeczestwo jest ich sprzymierzecami, sprzymierzecami wanie tych ludzi, tych gauleiterw i obersturmbannfuhrerw SS oraz nosicieli Orderw Krwi, pomylaem, to ich traktuje nie, by tak rzec, jeszcze dzisiaj, lecz wanie dzisiaj coraz chtniej jako swoje wzorce, to moi ziomkowie, ci narodowi socjalici, jak to si mwi, podnosz ku nim oczy, widzc w nich swoich tajnych przywdcw. Owym tajnym przywdcom moich ziomkw, pomylaem, bd musia ciska donie i potrzsa nimi. Tym tajnym przywdcom moich ziomkw nie bd mg zabroni zajcia miejsca na czele pogrzebowego konduktu, gdy ruszy z miejsca. To majce nastpi okropiestwo, w ktrym widziaem naprawd co strasznego, ju teraz budzio we mnie obrzydzenie. Nie bez szyderstwa na twarzach siostry wyliczay mi nazwiska tych, ktrzy ju si zapowiedzieli, a obaj byli gauleiterzy oraz byli obersturmbannfuhrerzy SS znaleli si na pierwszych miejscach. Musz jednak upora si z t sytuacj, zganiem sam siebie w gbi duszy. Nie tylko caymi dniami, ale wrcz tygodniami ci gauleiterzy, obersturmbannfuhrerzy SS i nosiciele Orderw Krwi przesiadywali wszake i krcili si, o czym wiem, po Wolfsegg, kac si moim rodzicom utrzymywa, nawet przez kilkadziesit lat, co rwnie wujowi Georgowi zawsze zatruwao pobyty w domu rodzinnym, podobnie jak mnie, ktry w mniejszym lub wikszym stopniu czuem si zawsze zmuszony wyjeda std, kiedy oznajmiano, e ci ludzie przybd z wizyt. Narodowy socjalizm jest najwikszym zem w Austrii obok katolicyzmu, pomylaem, podobnie jak faszyzm we Woszech obok katolicyzmu. Ale we Woszech jest jednak cakiem inaczej, Wosi po dzi dzie nie dali si pore ani faszyzmowi, ani katolicyzmowi w przeciwiestwie do Austriakw, ju dawno zartych przez obydwa te za. Za biskupami, wrd ktrych znajduje si przecie dwch arcybiskupw, pomylaem, gdy Spadolini jest wszak arcybiskupem, pjd gauleiterzy i obersturmbahnfuhrerzy SS oraz nosiciele Orderw Krwi, miarowym krokiem, jak to si mwi. A potem, za

nimi, ruszy nasz narodowosocjalistyczny lud, pomylaem. Przygrywa za bdzie nasza narodowosocjalistyczna orkiestra. I na podjedzie cmentarza rozlegn si narodowosocjalistyczne wystrzay z modzierzy, ktrym do wtru zaczn bi katolickie dzwony kocielne. Jeli za dopisze nam szczcie, pomylaem, podczas caej tej ceremonii bdzie wiecio nasze narodowosocjalistyczno katolickie soce albo, jeli szczcie nam nie dopisze, zacznie pada deszcz, narodowosocjalistyczno-katolicki deszcz. Siostry, podobnie jak mj brat Johannes, nie byy wtajemniczone w owo tajemnicze Wolfsegg, jak je nazywam, nawet wtedy, gdy wszyscy bylimy juz prawie doroli, przede wszystkim gupota sistr ustrzega rodzicw przed tym, by pozwolili nam czegokolwiek si domyli. Kiedy bowiem mielimy ju po pitnacie, szesnacie lat i naraz wolno nam byo wej do dziecicej willi, powodowani ciekawoci, zapytalimy naturalnie, dlaczego do tej pory nie moglimy tu wchodzi, dlaczego przekraczanie progu dziecicej willi byo nam zabronione, a nawet zabronione zblianie si do niej. Rodzice, byli towarzysze partyjni, nic na to nie odpowiedzieli. Oczywicie jednak nie zdoali dochowa tej tajemnicy przez cae ycie, pewnego dnia wszystko si wydao, a to w chwili, gdy do Wolfsegg przyjecha jeden z gauleiterw i ju na dole w westybulu zacz opowiada o czasie spdzonym w dziecicej willi, o najpikniejszych latach swojego ycia, jak si wyrazi w mojej obecnoci. Staem obok i musiaem przyj do wiadomoci, e gauleiter i nosiciel Orderu Krwi okoo czterech lat mieszka sobie wraz z kolegami w dziecicej willi, by tak rzec, w najlepszych warunkach, i jak tam jedli, jak tam pili; byego gauleitera, powodowanego synn, by tak rzec, dozgonn wdzicznoci wobec mojej matki, nie mona byo w ogle uciszy, chocia moja matka nie yczya sobie sucha tego wszystkiego, widzc, e stoj obok, gauleiter jednak coraz bardziej dawa si unosi coraz to goniejszemu i jeszcze bardziej penemu zachwytw potokowi wymowy, wynikajcemu z wdzicznoci, i nie mona mu byo przerwa. Przede wszystkim bezustannie wychwala wiee powietrze i wiee jajka, ktre jemu i jego wsptowarzyszom matka osobicie przynosia wwczas dzie w dzie do dziecicej willi, a take dzie w dzie wiee mleko od naszych wolfseggskich krw. Cay westybul by wypeniony dononym miechem gauleitera, ktrym kilkakrotnie przerywa on swoj mow dzikczynn, by w chwil pniej znw si popisywa. w gauleiter mieszka dzisiaj w Altaussee, gdzie korzysta z dobrodziejstw wypacanej co miesic przez pastwo emerytury, ktra, jak wszystkie inne emerytury w naszym kraju, co p roku zwiksza si automatycznie o cztery lub pi procent i ktr pastwo przyznao mu dokadnie przed trzydziestu laty, zaraz po zatuszowaniu jego okruciestw i umorzeniu postpowania, jak to si mwi, i jak to si rwnie mwi, nie mrugnwszy okiem. A ja pomylaem wtedy o grniku Schermaierze z Kropfing poniej Wolfsegg, ktrego zawsze odwiedzaem, aby wyrwa mnie z mojej wolfseggskiej rozpaczy, i ktry oprcz wykonywania swojego zawodu prowadzi wraz z on mae gospodarstwo rolne i hodowa trzy krowy, a ktremu jak nikomu innemu w okolicy Wolfsegg jestem jeszcze po dzi dzie zobowizany i ktrego, zawsze gdy jestem w Wolfsegg, odwiedzam, owego czowieka, zadenuncjowanego podczas wojny przez jednego z najbliszych ssiadw za to, e sucha szwajcarskiej radiostacji. Najlepszy przyjaciel donis na Schermaiera i sprawi, e ten stan przed sdem, a w kocu zosta osadzony w zakadzie karnym Garsten i holenderskiej filii niemieckiego obozu koncentracyjnego. Najbliszy ssiad i niegdysiejszy najlepszy przyjaciel pozbawi go na dwa lata domu, wpdzajc do cikich zakadw karnych i obozw zagady, jakie maj na sumieniu gauleiterzy, ktrzy tu jutro przybd. Tak wic zadenuncjowa wwczas Schermaiera i wysya go po kolei do zakadw karnych, cikich wizie i w kocu do obozu koncentracyjnego, wskutek czego ycie tego czowieka zostao w mniejszym lub wikszym stopniu zrujnowane, pomylaem, i nikogo pniej to nie obchodzio, on sam za nie dosta nawet najmniejszego odszkodowania za owe lata grozy. Przyjaciel, ktry na niego donis i wsadzi go do zakadw karnych, cikich wizie i obozu koncentracyjnego, po zakoczeniu wojny baga Schermaiera na kolanach, by ten si na nim nie mci. Schermaier si nie zemci, ju o tym nie rozmawia, z nikim, czasem tylko jego ona, gdy jestem u nich i jem z nimi prosty posiek, wybuchaa paczem, poniewa do dzi nie moe upora si z tamtymi czasami; Schermaier nie otrzyma odszkodowania albo moe zosta co najwyej, by tak rzec, zaspokojony przez pastwo w najbardziej odraajcy sposb mieszn, skromn kwot pienin za cierpienia, jakich dozna od narodowosocjalistycznego, bezdusznego potwora, podczas gdy ludobjcy, ktry dzisiaj mieszka w Altaussee, to samo pastwo przekazuje kadego miesica na pierwszego zawrotn emerytur, zapewniajc mu luksusowe ycie, pomylaem. Schermaier jest upokorzony na cae ycie i pastwo nigdy nie pozwolio mu si wydoby z tego upokorzenia, natomiast ludobjcy, yjcemu w Altaussee, to samo pastwo tu po zakoczeniu wojny przywrcio wszystkie tak zwane prawa obywatelskie, czym utwierdzio go w jego myleniu i dziaaniu. Nienawidz tego pastwa, pomylaem, nie sta mnie na nic innego, jak tylko na nienawi do tego pastwa, i nie chc mie z tym pastwem nic wsplnego albo co najwyej tyle, ile jest absolutnie niezbdne, pomylaem. To pastwo ju tak czsto dawao dowody swojego cakowitego braku charakteru, e niepodobna go duej akceptowa, choby codziennie i we wszystkich moliwych miejscach oraz przy wszystkich moliwych okazjach nazywao siebie socjalistycznym, postpowym, demokratycznym czy jakkolwiek inaczej, jest ono straszliwe, pozbawione charakteru, bezwstydne, pomylaem, i nigdy nie wstydzio si tej swojej straszliwoci, braku charakteru i bezwstydu, lecz jeszcze przy kadej nadarzajcej si sposobnoci miao chwali si tymi okropiestwami. Co to za pastwo, zadaj sobie pytanie, ktre ludobjcy przysya do domu nieprzyzwoicie wysok emerytur i obsypuje go zaszczytami oraz pochwaami, a w ogle nie przejmuje si biednym

Schermaierem? Co to za pastwo, ktre ludobjcy pozwala y w luksusie, a zapomniao o Schermaierze? pomylaem. Gdy tylko bd mg, odwiedz Schermaiera, pomylaem i wyszedem na wiee powietrze. Orkiestra prbowaa Haydna, ogrodnicy przecigali wolfseggski karawan z folwarku za oraneri, fabrykant kapsli do wina zastpi im drog, poprosili, eby odszed, usun si wic na plan dalszy. Siostry byy w oranerii. Zastanawiaem si, czy wej do rodka, czy nie. Schermaier nie jest ani katolikiem, ani narodowym socjalist, pomylaem. Nie istnieje wielu takich Schermaierw, pomylaem, ale istniej. I nie istnieje wiele takich kobiet jak Schermaierowa, ale istniej. Kiedy czowiek ich szuka, to ich nie znajduje, ale one istniej. W kocu wszedem do oranerii. Siostry stay przed trumnami, zajte ukadaniem szarf przy wiecach, tak aby mona byo przeczyta wydrukowane na nich napisy. Gauleiterzy ju przysali wiece. Gdybym mg, otworzybym wieko trumny, w ktrej ley moja matka, ale naturalnie nie mogem, przychodzi mi jednak do gowy taki pomys, raz po raz witaa mi w gowie myl, by zajrze do trumny, w ktrej spoczywa matka, przy czym sowo spoczywa wydao mi si groteskowe. Ojciec mia teraz cakiem zapadnit, szar twarz pokryt mnstwem tych plam, ktrych nie zauwayem, gdy byem pierwszy raz w oranerii. Johannes zmieni si nie do poznania. Jego twarz wydawaa si obca, odraajca. Ogrodnicy uoyli pod czarnymi caunami warstwy blokw lodu, by powstrzyma proces rozkadu, ju wyranie widoczny i zaawansowany, gdy pora roku bya niekorzystna dla zwok. Bloki lodu przywieziono z browaru Grieskirchen, pomylaem. Trumny musiay by drogie, prawdopodobnie najdrosze, pomylaem. Ale przynajmniej nie maj ozdb. Drewno, nic poza tym. Ojcu i Johannesowi zoono rce jak do modlitwy, co jest przyjtym zwyczajem, powiedziaem do siebie, ale we mnie widok zoonych rk ojca i brata wzbudzi jedynie wstrt. Ojca ubrano w tak zwany strj ze Steyr, taki z szerokimi lampasami, pomylaem, taki z duymi guzami z jelenich rogw, a brata w jego ulubiony strj myliwski, ktry kupi kiedy w Brukseli. Podszedem jeszcze bliej do trumien, siostry odsuny si na bok, nie chcc przeszkadza mi w takiej chwili. Pewno siebie, z jak teraz staem przed trumnami, musiaa rozbudzi w nich niech, a przynajmniej je zirytowa, ja jednak stwierdziem, e nie robi to na mnie najmniejszego wraenia. Chocia wydawao mi si, e dr, w moim ciele nic si nie poruszyo. Patrzyem na lecych w trumnach, jak gdyby ani troch mnie nie obchodzili, jakbym oglda obcych ludzi. Ich twarze byy bez wyrazu, nie mieli ju nawet twarzy. Szybko gnij, pomylaem. Naley ich co rychej pogrzeba, w przeciwnym razie zatruj powietrze, oraneri ju wypenia odr, odr misa, ktry jest tak wstrtnie sodkawy i ktrego nie znosiem od dziecistwa, kiedy to chodziem z matk oglda ludzi na katafalkach. udzi na katafalkach nie cierpiaem ju jako dziecko, ale matka zawsze mnie z nimi konfrontowaa, nie Johannesa, tylko mnie zabieraa ze sob na pogrzeby, czyli do spoczywajcych na katafalkach, nie znajduj wytumaczenia, dlaczego zawsze mnie, a nie Johannesa. Tak wic spoczywajcy na katafalkach ju po krtkim czasie nie byli dla mnie niczym obcym, matka jednak zmuszaa mnie zawsze, ebym na nich patrzy, dobrowolnie nigdy bym do nich nie podszed, to naturalne. Teraz siostry stay za mn, syszaem ich oddechy, ale nie wiedziaem, co myl, myl pewnie, e jestem czowiekiem zimnym jak gaz, nieczuym, jakim zawsze byem dla nich, przynajmniej zawsze nazyway mnie zimnym, nieczuym. Nie umiem sam sobie odpowiedzie, czy miay racj, czy nie. Jednak ja nie staem przed trumnami ani zimny jak gaz, jak to si mwi, ani nieczule, wrcz przeciwnie, byem wstrznity, mgbym tak powiedzie, gdyby to sowo nie byo w moim rozumieniu takie nikczemne, ale nie poruszaem si, moje ciao si nie poruszao. Nigdy nie yczyem rodzicom mierci, powiedziaem do siebie, stojc przed ich zwokami, ani przez chwil nie przeszo mi przez myl, e powinni umrze, staem przed nimi i mwiem sobie, e zawsze im zorzeczyem, ba, zawsze nimi pogardzaem, nie by to brak powaania, tylko pogarda, i e miaem wszelkie powody, by nimi pogardza, ale nigdy nie yczyem im mierci. Ich mier jest niewtpliwie straszna, pomylaem. Co si za tyczy Johannesa, straciem przyjaciela z dziecistwa, mimo tego jednak, e owo dziecistwo jest ju tak bardzo odlege, odlege o sporo ponad trzydzieci lat, rwnie teraz nie mam najmniejszego powodu, by opakiwa zmarego Johannesa, chtnie bym moe nawet zapaka w tej chwili, ju choby dlatego, i stay za mn siostry, najprawdopodobniej oczekujce, e zapacz, rozbecz si, jak to si mwi, e zy trysn mi z oczu, jak to si mwi, ale nie zapakaem, nie rozbeczaem si, cakiem po prostu w ogle si nie poruszyem. Podszedem do trumny matki i, nie wiem dlaczego, kierujc si jakim nagym impulsem, sprbowaem uchyli wieko, jednak nie udao mi si go podnie, gdy byo ju przyrubowane. Kiedy odstpiem od tej prby, poczuem, jak groz musiao to wywoa w moich siostrach, odwrciem si wic w ich stron i spojrzaem, cakiem dla nich niespodziewanie, bo celowo tak szybko si odwrciem, w ich zgorzkniae, ba, przeraone twarze. Nie mogem ju duej wysta przed trumnami, odwrciem si wic i wyszedem z oranerii. Jednego z ogrodnikw zapytaem, dlaczego trumna z matk jest zarubowana. W odpowiedzi usyszaem, e zakad pogrzebowy przywiz ju tak zarubowan trumn do Wolfsegg, dwie pozostae nie byy zamknite, tylko ta z matk. Tak, naturalnie, powiedziaem do ogrodnika, oczywicie. Okaleczon, bezgow, woyli j od razu, niezwocznie do trumny, ktr nastpnie zarubowali, pomylaem. eby nikt nie wpad na pomys ogldania okaleczonej. Ale ja mam taki pomys, powiedziaem do siebie. Mimo to oczywicie nie ka otwiera trumny, pomylaem. Naraz wpadem na pomys, by kaza jeszcze raz otworzy trumn, i ju zastanawiaem si nad sposobem, w jaki powinienem wyda stosowne polecenie, potem jednak znowu zabroniem sobie choby najmniejszej myli o otwarciu trumny, o pokazaniu okaleczonej, co byoby okruciestwem, nie mogem jednak uwolni si od myli, eby jeszcze raz kaza otworzy trumn ogrodnikom,

pomylaem, gdy siostry nie bd tego widziay: nie mogem pozby si myli o ewentualnym otwarciu trumny z matk i dugo przechadzaem si przed oraneri z t myl, podczas gdy siostry zostay w rodku. Musiaem poniecha tej myli, sprbowaem wic oderwa si od niej w taki sposb, e kiwnem na ogrodnika i spytaem, czy bloki lodu pod zmarymi wytrzymaj do nastpnego rana, pogrzeb by wyznaczony na godzin dziesit, cho zazwyczaj pogrzeby odbyway si o jedenastej, kiedy jednak chowano ktrego z naszych, wyznaczano je zawsze na dziesit. Blokw lodu wystarczy na cztery nastpne dni, powiedzia ogrodnik. By zaskoczony, syszc w moich ustach swoje nazwisko, ludzie sdz, e skoro nie ma nas par lat, to zapominamy ich nazwisk, ale ja zawsze miaem dobr pami do nazwisk, oczywicie nazwisko ogrodnika byo mi znane, rwnie nazwiska wszystkich innych. Wdajc si z ogrodnikiem w t rozmow, dotyczc blokw lodu, staraem si w ten sposb oderwa od potwornej myli, by otworzy trumn z matk, naturalnie jednak nie udao mi si to w tak krtkim czasie, wcignem wic ogrodnika, zajtego czyszczeniem wywirowanej ziemi przed oraneri, w rozmow, powiedziaem, e pewnie jeszcze pamita, jakemy razem chodzili do szkoy, co on potwierdzi. Wymieniem nazwiska kilku kolegw szkolnych, wszystkie te nazwiska potrafi od razu powiza z odpowiednimi osobami, przypomniaem ogrodnikowi o przyjemnych zdarzeniach, a take o tak zwanych psikusach szkolnych, na myl o ktrych nie mg w pewnym momencie powstrzyma si od miechu, natychmiast jednak zamilk, spostrzegszy moje siostry, ktre, niewiadome, e stojc przed oraneri, rozmawiam z ogrodnikiem, wanie z niej wyszy. Kiedy tak, niezalenie od tego, e siostry stay teraz obok mnie, dalej wcigaem ogrodnika w rozmow na temat wsplnych czasw szkolnych, z du, jak mi si zdawao, determinacj i jedynie w tym celu, by uwolni si od myli o otwarciu trumny z matk, byem jednak coraz bardziej i bardziej, jak to si mwi, owadnity t myl, przede wszystkim pomylaem, e mimo wszystko naley sprawdzi, co naprawd jest w tej trumnie, sprawdzi, czy rzeczywicie chowamy w niej nasz matk, by tak rzec, ca, a nie tylko jej czci; pytajc ogrodnika, ile moe way taki blok lodu, mylaem w gruncie rzeczy nieustannie tylko o tym, e przecie istnieje taka moliwo, i w trumnie, w ktrej, by tak rzec, spodziewam si caej matki, w rzeczywistoci spoczywa niecaa, ale naturalnie nie odwayem si wypowiedzie tej myli, nawet przed samym sob. Siostry stay z boku i nie bray udziau w rozmowie z ogrodnikiem, one nigdy nie rozmawiay z ogrodnikami o sprawach prywatnych, nigdy te nie interesoway si ogrodnikami, ich warunkami ycia, nigdy nawet nie zapamitay ani jednego z ich nazwisk, ani jednego, jak sdz, nazwiska osb sucych w Wolfsegg, nigdy by im przez myl nie przeszo rozmawia z ogrodnikami o czym innym poza sprawami subowymi, wic ju choby z tego powodu przeduaem rozmow z ogrodnikiem, zapytaem go, mylc oczywicie o siostrach, ale rwnoczenie cakowicie je ignorujc, kiedy zmar jego ojciec, ktry kiedy, przed laty, gdy miaem pi lub sze lat, wyci mi fujark a leszczyny. Dwa lata temu, powiedzia ogrodnik, w gruncie rzeczy nie interesowao mnie wcale, kiedy zmar ojciec ogrodnika, to pytanie byo tylko jedn z metod na oderwanie si od potwornej myli dotyczcej trumny matki, a rwnoczenie na odwrcenie si do sistr plecami, ukaranie ich za co, o czym w tej chwili w ogle nie wiedziaem, co by to mogo by. Przez cay czas rozmawiaem z ogrodnikiem, ale myl o otwarciu trumny nie chciaa mi wyj z gowy, ignorowaem siostry, a ogrodnika coraz gbiej wcigaem w rozmow, powiedziaem do niego, e to bardzo zdumiewajce, pracowa tyle lat w Wolfsegg, we wcale nieatwych warunkach, powiedziaem do ogrodnika, dobrze wiedzc, i te sowa dotary rwnie do stojcych z boku sistr. Warunki w Wolfsegg byy zawsze niezwykle trudne, powiedziaem, nie wyjaniajc tego bliej, zreszt nie musiaem tego robi, gdy ton, jakim powiedziaem, e warunki w Wolfsegg byy zawsze trudne, mwi wszake wszystko, co si tyczyo owych warunkw w Wolfsegg, o czym chciaem powiedzie, ogrodnik zreszt od razu zrozumia, co miaem na myli, czyli e pastwo zawsze wszystko utrudniali od kilkudziesiciu lat, ba, od wiekw. Z drugiej strony, powiedziaem, dobrze jest przecie dla nas, a miaem tu na myli ca swoj rodzin, oglnie rzecz biorc, mie takich wietnych robotnikw jak on. Siostry przysuchiway mi si z ogromnym zainteresowaniem. Ustawiy si tak, eby nie musiay spoglda ani na mnie, ani na ogrodnika, a wic odwrciy si do mnie i do ogrodnika plecami, Caecilia wbia czubek buta w ziemi obok drogi, co byo jej zwyczajem ju od dziecistwa, rozmawiaa z Amali o czym, czego nie mogem zrozumie, ale by to tylko pretekst, gdy obie skupiy ca uwag na treci mojej rozmowy z ogrodnikiem, tak wic przez jaki czas wszyscy troje wygrywalimy wasne preteksty, eby wzajemnie siebie szpiegowa i podsuchiwa, podobnie jak ja w tym momencie koniec kocw wykorzystywaem tego ogrodnika dla wasnych celw, gdy mia mnie przecie tylko oderwa od okrutnej myli o trumnie z matk, tak samo one wykorzystyway si wzajemnie, eby mc mnie szpiegowa. Zostawiem ogrodnika i przyczyem si do sistr w nadziei, e bd potrafiy odwie mnie od mojej potwornej myli, uciszy we mnie t niestosown myl, e rozerwie mnie ich mniej lub bardziej nieprzerwana gadatliwo, wywoana prawdopodobnie ca t nieszczsn sytuacj. Poprosiem siostry, by przeszy ze mn do dziecicej willi po drugiej stronie. Sam nie wiedziaem, dlaczego im to zaproponowaem. Wszyscy troje poszlimy na drug stron do dziecicej willi. Po drodze pomylaem, e Schermaier nigdy nie opowiada o swoim zamkniciu w zakadach karnych, wizieniach ani w holenderskim obozie koncentracyjnym i e skoro on o tym nie mwi, ja kiedy o tym napisz, w zaplanowanym Wymazywaniu, pomylaem, napisz o Schermaierze, o wyrzdzonej mu krzywdzie, o dokonanych na nim zbrodniach. Schermaierowa zawsze tylko pakaa, wspominajc te tak bardzo nieszczliwe i gorzkie dla nich obojga czasy, ale sama nigdy nie mwia, czemu

pacze. I dlatego jest moim obowizkiem opowiedzie w Wymazywaniu o Schermaierach i zwrci na nich uwag niejako w zastpstwie tych wszystkich, ktrzy nie opowiadaj o swoich cierpieniach z okresu narodowosocjalistycznego, tylko od czasu do czasu omielaj si z tego powodu zapaka, o Schermaierowej, ktr zarwno narodowosocjalistyczne mylenie, jak i dziaanie maj na sumieniu, wszystkie te narodowosocjalistyczne zbrodnie, dzisiaj pomijane milczeniem i przez kilkadziesit lat gruntownie wypierane ze wiadomoci. O Schermaierze napisz tylko tyle, e narodowosocjalistyczne spoeczestwo przypisywao sobie prawo do tego, aby absolutnie bezkarnie go zniszczy, wrcz unicestwi na cae ycie. W drodze do dziecicej willi przyrzekem sobie, e w Wymazywaniu zwrc Schermaierowi, co mu nalene jeli nie wrcz odebrane przez to spoeczestwo prawa, to przynajmniej, na swj sposb, zwrc na niego uwag. Wymazywanie, jeli kiedykolwiek bd w stanie przela to wszystko na papier, da mi po temu najlepsz sposobno, pomylaem. Wspomnienie o Schermaierze pozwolio mi zapomnie o potwornoci otwarcia trumny z matk, przy dziecicej willi powiedziaem do otwierajcych j sistr, e Schermaierowie, ktrych one te dobrze znaj, nie chc mi wyj z gowy, e wanie na nich, ktrych nie waham si nazwa najlepszymi ludmi, jakich znam, narodowy socjalizm wyadowa ca swoj potworno, upiorno Najlepszy przyjaciel szkolny na niego donis, powiedziaem, gdy Caecilia otwieraa dziecic will, w najpodlejszy sposb go zadenuncjowa, wsadzi do obozu koncentracyjnego, nie mog o tym zapomnie, w Rzymie bardzo czsto le na ku, rozmylajc o tym, e nasz nard dopuci si tysicy, ba, dziesitkw tysicy takich podych zbrodni i do tej pory pokrywa je milczeniem. Milczenie naszego narodu o tych tysicach i dziesitkach tysicy zbrodni jest najwiksz ze wszystkich zbrodni, powiedziaem do sistr. Milczenie tego narodu jest niesamowite, powiedziaem. Milczenie tego narodu jest straszne, owo milczenie jest jeszcze straszniejsze ni same zbrodnie, powiedziaem. I pomyle, e ja musz przyj tych mordercw, powiedziaem. Wzdragam si przed podaniem im rki, powiedziaem. Nie mog ich wykluczy z udziau w pogrzebie, powiedziaem, ale rki im nie podam. Wtedy bowiem rwnie ja popenibym zbrodni. Wanie w dziecicej willi, w moim ukochanym budynku z dziecistwa, rodzice ukrywali tych podych zbrodniarzy, zapewnili im nawet luksusowe ycie, wanie w czasie najwikszej biedy. I nigdy si tego nie wstydzili, powiedziaem. Wrcz przeciwnie, jeszcze si t niegodziwoci chepili, powiedziaem. Siostry przez cay czas nie odzyway si ani sowem. Rodzice dopucili si winy, powiedziaem, udzielajc tym podym ludziom schronienia i ukrywajc ich, zbrodniarzy, ktrzy powinni byli stan przed sdem i zosta skazani. Naturalnie na kar mierci, powiedziaem. Co musi si dzia w duszach takich ludzi jak Schermaierowie, powiedziaem, kiedy widz, jak traktuje si ich mordercw, kiedy widz, e ci tysickrotni mordercy chodz na wolnoci i na domiar zego mog wie pode, nikczemne ycie w luksusie, podczas gdy oni sami, Schermaierowie, musz odgrywa rol zapomnianych, do tego jeszcze rol zapomnianych w najaoniejszy sposb. To pastwo jest jak moja rodzina, wrcz stworzona do narodowosocjalistycznych zbrodni. A Koci katolicki, dodaem jeszcze, te nie jest lepszy. Zawsze dziaa tylko na wasn korzy, milczy tam, gdzie naleaoby mwi, powiedziaem, a czujc zagroenie, okopuje si za naduywanym od tysicy lat Jezusem Chrystusem. Zgroz przejmuj mnie ci ludzie, powiedziaem, ktrzy, spuciwszy gowy, bd kroczy za trumnami, przez nikogo nie nagabywani, wrcz przeciwnie, pjd w kondukcie jako szacowni przedstawiciele naszego spoeczestwa. Ja, powiedziaem, bd schodzi z drogi wszystkim tym ludziom, ktrych zawsze nienawidziem, bd im schodzi z drogi na swj sposb, nie pozwol im si do siebie zbliy, ja nie jestem ojcem, nie jestem matk, powiedziaem. Dziecica willa bya prawie zupenie wyprztnita. Pomylaem, gdzie si podziay te pikne obrazy, ktre jeszcze w ubiegym roku widziaem tutaj w sieni, z lewej i prawej strony, na cianach pokojw na parterze. Obrazy, namalowane przez dawnych przodkw, matka sprzedaa handlarzowi antykw z Wels, jak od razu stwierdziem, sprzedaa za bezcen. Brak zrozumienia ze strony mojej matki zwaszcza dla wyjtkowych dzie sztuki zawsze przepenia mnie gorycz. Ojciec w ogle nie ceni obrazw, albo tylko wtedy, gdy mu wiedziano, e s niezwykle cenne, jedynie to robio wraenie rwnie na matce, nic poza tym. Oboje kompletnie si nie znali na dzieach sztuki. Tak wic ciany na parterze dziecicej willi byy teraz nagle zimne i odpychajce, mimo i, jak pomylaem, jeszcze rok wczeniej tak bardzo przycigay wzrok. Ale przez fakt, e dugi czas mieszkali tutaj dwaj ludobjcy, dziecica willa jest w kadym razie spodlona, a nawet staa si nie do zniesienia, pomylaem. Z drugiej strony przecie dopiero co pomylaem o tym, eby kaza urzdzi dziecic will, i ta myl staa si nagle lepsza, naraz pokochaem t myl, powiedziaem do sistr, wszystko jedno, co tu si dziao, jako pierwszy budynek ka odnowi dziecic will, od podstaw, ma by z powrotem taka, jaka bya przed spodleniem. Dziecica willa to najpikniejsza ze wszystkich budowli w Wolfsegg, powiedziaem. A lato jest najlepsz por na jej odrestaurowanie. Pienidze z Wolfsegg powinny pj do ludzi, powiedziaem, szalestwem jest, aby pleniay w bankach. Siostry mnie nie zrozumiay. W kadym razie trzeba tu wywietrzy, powiedziaem do sistr, powiedziaem, eby pootwieray wraz ze mn wszystkie okna dziecicej willi, w dziecicej willi panuje straszny zaduch, powiedziaem, i podczas gdy siostry, poniewa by taki ciepy, pikny dzie, otwieray jedno po drugim okna dziecicej willi, najpierw w pokojach na dole, pniej stopniowo rwnie w pokojach na grze, przy czym dziaalimy w cakowitym milczeniu i rwnie Caecilia z Amali rozmawiay podczas tego otwierania okien cakiem niesyszalnie, pomylaem, e dopiero trzy lub cztery dni temu dobrze opisaem dziecic will Gambettiemu, na co miaem dowd przy okazji otwierania okien, gdy pokoje s rzeczywicie

tak due, jak je opisaem Gambettiemu, te wysokie okna, akurat tak zwana dziecica willa ma tak wysokie okna jak poza tym jeszcze tylko nasz gwny budynek, nie ma takich ani w domku myliwskim, ani te w pawilonie ogrodowym, a na sufitach znajduj si dokadnie takie stiuki, jak usiowaem je opisa Gambettiemu, same sceny z klasycznych sztuk, na przykad z Natana Lessinga, Zbjcw czy Prafausta. Nikt ju nie potrafi powiedzie, kto te stiuki wykona, myl jednak, e byli to owi liczni w ubiegym stuleciu tak zwani wdrowni artyci, ktrzy czsto osiedlali si w jednym miejscu na kilka miesicy lub nawet lat jedynie za dobre jedzenie i par butw, aby tworzy takie dziea sztuki. Ogromne rysy przecinaj te stiuki, najwyszy zatem czas je odnowi, pomylaem. Siostry nie maj pojcia o treciach wyraonych na tych stiukach, bo gdy powiedziaem: z Natana, one, co natychmiast spostrzegem, w ogle nie wiedziay, o czym mwi, Prafausta wprawdzie znaj, nie przypominaj sobie jednak adnej tego rodzaju sceny, jak ta odwzorowana na plafonie, o Zbjcach oczywicie syszay, podobnie jak ja, w szkole, ale treci sztuki zapomniay, zachowa im si w pamici jedynie tytu, nic poza tym, i e chodzi o co klasycznego. Usiowaem udzieli im wskazwki co do Zbjcw, ale zaraz zrezygnowaem z wyjaniania czegokolwiek, widziaem bowiem absolutn daremno swoich wysikw. Gambettiemu, jak teraz zobaczyem, przekazaem do dokadny obraz tych stiukw, on przysuchiwa mi si uwanie i bardzo dugo. Wpyw szkoy rzymskiej na t anonimow sztuk, powiedziaem do Gambettiego, jest niezaprzeczalny, w ogle we wszystkich sztukateriach na pnoc Alp, powiedziaem do Gambettiego, natychmiast mona rozpozna wpyw Woch, Wosi zawsze byli najlepszymi sztukatorami, powiedziaem do Gambettiego, przypomniaem sobie teraz wszystko, co powiedziaem Gambettiemu stiukach z dziecicej willi. Raz dokadnie obejrzane obrazy, rwnie stiuki, czego teraz mam dowd, pomylaem, potrafi zapamita niezwykle precyzyjnie, ze wszystkimi szczegami, przez lata i dziesiciolecia, a przy okazji przekaza to pniej rwnie ustnie, tak e jest to autentyczne, oddany przeze mnie obraz pokrywa si dokadnie z raz widzianym. Wystarczy, e raz jedyny zobacz i rwnoczenie przestudiuj jaki obraz lub stiuk, jak te z dziecicej willi, a potrafi zachowa go w pamici precyzyjnie przez lata, co teraz widz, przez dziesiciolecia. Siostrom nic nie powiedziaa moja uwaga, e wanie zrobiem interesujce odkrycie, mianowicie i posiadam umiejtno doskonaego zachowania w gowie raz obejrzanych obrazw, co umoliwia mi kilkadziesit lat pniej zoenie relacji, by tak rzec, wygoszenie kilkadziesit lat pniej prelekcji, po pierwsze bowiem siostry nie naday za moimi mylami, po drugie za nie znay Gatnbettiego, przy rnych okazjach tylko mimochodem ode mnie o nim syszay, a poniewa w akcie sprzeciwu wobec mnie nie interesoway si w mniejszym lub wikszym stopniu niczym, co rzymskie, co ja naturalnie zawsze kochaem i co zawsze mnie fascynowao, kiedy jeszcze w ogle nie znaem Woch ani Rzymu, wcale mnie nie rozumiay, ja natomiast mylaem, e cakiem wiadomie mnie nie rozumiej, e uczyniy sobie z tego zasad, nabray dozgonnego nawyku nierozumienia mnie, nie chciay i nie toleroway tego, nie chc i nie toleruj tego jeszcze dzi. Dziecica willa w Wolfsegg zawsze oznaczaa dla mnie prawie wszystko, dla nich w mniejszym lub wikszym stopniu nic. Tak wic byo im te do obojtne, co wczeniej opowiedziaem o dziecicej willi w kontekcie dwu tak zwanych gauleiterw, uznay, e moje opowiadanie jest skierowane przeciw rodzinie, a zwaszcza przeciw naszym rodzicom, wydao im si te szczeglnie obrzydliwe, e wanie teraz, kiedy nie miny nawet dwa dni od mierci rodzicw, co chwila ich oskaram; nie to, e cierpi, widzc ponownie dziecic will, moj najukochasz budowl w Wolfsegg, moj najukochasz architektur, cakowicie skalan przez narodowosocjalistycznych gauleiterw, taka myl jest im w ogle obca, ba, niewyobraalna. Kiedymy otworzyli wszystkie okna dziecicej willi i rzeczywicie wpyno do rodka upragnione wiee powietrze, powiedziaem do sistr, e teraz ka zostawi okna otwarte przez kilka dni, eby przez te kilka dni swobodnie mogo wpywa do dziecicej willi wiee powietrze. Byy wyczerpane t zlecon im przeze mnie, absurdaln, jak zapewne sdziy, czynnoci, tote usiady na poddaszu, w najbardziej na lewo pooonym pokoju, obok siebie, na awie obitej zielonym aksamitem. Nagle znowu miay takie same szydercze spojrzenia jak na fotografii, ktr trzymam w biurku swojego rzymskiego mieszkania na Piazza Minerva, teraz, w jasnym wietle popoudnia, ukazay mi na chwil owe szydercze spojrzenia, a potem odwrciy wzrok i zaczy wyglda przez okno, patrzc ponad wsi na gry. Niewolniczo zwrciy rwnoczenie gowy ku grom, jak gdyby dwie przykute do siebie lalki odwrciy si w kierunku szczytw w oddali, pomylaem. Teraz mgbym wyda im dowolny rozkaz, pomylaem, a one by ten rozkaz wykonay. Miaem je w garci. Nie odczuwaem tego jednak jako triumfu, lecz jako nieznone obcienie. Zwaliy si na mnie, pomylaem naraz. Jeszcze ci si one dadz we znaki, jak to si mwi. A jak nadejdzie burza? spytaa Amalia. Co znaczy burza? odpowiedziaem pytaniem na pytanie. Jeli nadejdzie burza i wybije wszystkie okna? odpara na to Amalia. Nie nadejdzie adna burza, powiedziaem, od wielu dni nic nie zapowiada burzy. Miaem ogromn ochot, teraz, w chwili gdy siostry takie wyczerpane siedziay na awce w dziecicej willi, wygosi prelekcj, opowiedzie im co rzymskiego, by tak rzec, co gorszcego, eby mc z nimi wytrzyma, odnosiem bowiem wraenie, i duej ju z nimi nie wytrzymam, po chwili jednak zarzuciem ten pomys, to nic nie da, powiedziaem do siebie, jeszcze tylko pogorsz sytuacj. Przede wszystkim spojrzaem na Caecili, ktra, jak si zdawao, zapomniaa o swoim fabrykancie kapsli do wina. Gdyby nasz szwagier nie by taki ociay, powiedziaem. Nie doczekaem si od Caecilii adnej odpowiedzi. Amalia za zachowywaa si tak, jakby w ogle nie usyszaa mojej uwagi. Podo ma granice, powiedziaem, majc na myli, e nienawi do czowieka, mylaem tu o naszej matce, nie

powinna posuwa si a tak daleko, i polubia si gupca tylko dlatego, eby ukara znienawidzonego czowieka, tego naturalnie nie powiedziaem, tylko sobie tak pomylaem. Wypowiedziaem jednak takie oto zdanie: musisz zaj si swoim mem, nie moe by tak, e zostawiasz go cakiem samego w najprawdziwszym sensie tego sowa. Od kiedy tu jestem, on w mniejszym lub wikszym stopniu sterczy w parku i tylko irytuje ludzi. Caecilia wstaa, wysza z pokoju, zesza na d i przemaszerowaa przez ca sie na dwr, ja i Amalia, ktrzymy rwnie wstali, widzielimy j oddalajc si od dziecicej willi, ucieka nam, pomylaem, gupia g, ktra spapraa sobie cae ycie. Gupia g, chciaem powiedzie w myli, ale powiedziaem to wystarczajco gono, tak e Amalia musiaa usysze. Nie rozumiem, dlaczego rodzice dali ci na chrzcie imi Amalia, a Caecilii Caecilia? spytaem Amali. Katolicko-narodowosocjalistyczni romantycy, pomylaem. Zaraz potem opucilimy z Amali dziecic will i udalimy si na drug stron do oranerii, gdzie sta szwagier, uosobienie bezczynnoci, pomylaem na jego widok. Fabrykant kapsli do wina poczu si nieswojo, e kto przyapa go na tej uosobionej bezczynnoci i e to byem wanie ja. Teraz jednak musisz z nim porozmawia, pomylaem, po czym ruszyem prosto w jego stron; jak okiem sign nie wida Caecilii, pomylaem, rwnie Amalia gdzie znikna, stoi wic tam, istotnie opuszczony przez wszystkich, i nie wie, gdzie jest jego miejsce, ale na pewno nie tu w Wolfsegg, pomylaem. Zaproponowaem, eby poszed ze mn do gwnego budynku, mam ochot co zje, powiedziaem, w kuchni z pewnoci co znajdziemy, powiedziaem, a koleeski, by tak rzec, sposb, w jaki wygosiem te zdania, samego mnie zdumia. Tak jednak nie chciaem tego powiedzie, pomylaem, ale byo to tak powiedziane, fabrykant kapsli do wina szed u mojego boku, na pewien czas wyratowaem go z jego nieznonego stanu, pomylaem, jeli o mnie chodzi. Przez chwil byo mi go nawet al, jak to si mwi, ale bardzo krtko, albowiem ju po kilku krokach znowu wyda mi si natrtem, jak ci ludzie w ogle si zachowuj, pomylaem, oni w ogle si nie zachowuj, oni cakiem po prostu nad sob nie panuj. W kuchni nie byo nikogo, znalazem dla siebie i fabrykanta kapsli do wina co do jedzenia, a w wypenionej po brzegi lodwce odkryem same smakoyki. Z jednej strony pogardzamy ludmi, powiedziaem do siebie, siedzc naprzeciw fabrykanta kapsli do wina, z drugiej natomiast zazdrocimy im tej beztroski, tej oczywistoci, jakiej w ogle nie staraj si ukry, na przykad kiedy jedz, nie mog si przy tym powstrzyma, najpierw tylko troch zwlekaj, a potem naraz bez cienia wstydu, w mniejszym lub wikszym stopniu wchaniaj w siebie wszystko, comy przed nimi postawili. Te grube, misiste palce znowu obudziy we mnie niech, na may palec prawej rki wcinity sygnet, ktrego fabrykant kapsli do wina prawdopodobnie nie moe ju zdj, choby nawet chcia, pomylaem. Skrzyowa nogi pod stoem i opar si brzuchem o blat, jego guziki przy mankietach s jeszcze wiksze ni sygnet, pomylaem, i wraz z nim stanowi cao. Szwagier czeka na to, e co do niego powiem, wydawao mi si, i wrcz na to czyha, ale ja nie miaem ochoty podejmowa rozmowy z fabrykantem kapsli do wina; pomylaem, e powiedziaem Zacchiemu, i za trzy, cztery dni wrc do Rzymu, czego chyba jednak nie da si zrobi, jak pomylaem, bd musia zosta w Wolfsegg tydzie, moe duej, ju teraz widz, e tydzie z pewnoci nie wystarczy. Albowiem wszystkie uciliwoci zaczn si dopiero po pogrzebie, powiedziaem do siebie, bd musia pj do kancelarii adwokackich, do najrozmaitszych urzdw, takich jak starostwo etcetera. W gruncie rzeczy dopiero teraz zobaczyem wierzchoek gry lodowej, czyli tego wypadku. To jednak osobliwe, powiedziaem do szwagra, zobaczy ojca i brata zoonych na katafalku, a matki nie. Z drugiej strony, powiedziaem, te twarze w trumnie na katafalku nie maj ju nic wsplnego z rzeczywistymi, to obce twarze, ktre mnie w ogle nie obchodz, powiedziaem. Jak najszybciej musz znale si pod ziemi. Ledwo pozna teciw i szwagra, powiedziaem, a ci ju nie yj, i w tej samej chwili zobaczyem sowa padli ofiar w gazecie, lecej przede mn na stosie innych, ktry tymczasem powikszy si o kilka tytuw, sowa padli ofiar byy rwnie komiczne jak wszystko, co pisay te dzienniki. Czy czyta ju gazety informujce o naszym nieszczciu, spytaem szwagra, ktry, chocia ja dawno przestaem je, nadal wsuwa do ust due ksy chleba z kiebas, szwagier jednak potrzsn przeczco gow, odmawiajc bodaj zerknicia do gazet, nie moe zrobi tego przede mn, myla, e nie moe sobie na to pozwoli, gdyby teraz przede mn zacz oglda gazety z relacjami z wypadku, poczytabym mu to za niewybaczalny brak dobrego wychowania, wic potrzsajc gow, odrzuci nawet moj propozycj, eby dowiedzia si czego wicej o naszym nieszczciu, o dokadnym przebiegu wypadku, wanie na tym skrzyowaniu zdarzyo si ju tyle miertelnych wypadkw, powiedziaem cakiem w stylu gazetowym, ani nie cechuje go za widoczno, ani nie jest uwaane za szczeglnie niebezpieczne, a raz po raz zdarza si tam tyle wypadkw, przewanie miertelnych, powiedziaem, szwagier, poykajc ksy chleba z kiebas, odgrywa moralizatora, raz wyej, raz niej podciga skrzyowane nogi, to znowu cofa rce, wysunite zbyt daleko na blat stou, cigle baczc na to, eby guzikami przy mankietach nie dotkn talerza, czyli przygotowanych przeze mnie kanapek z kiebas, jak mgbym w ogle wpa na taki pomys, zdawa si sugerowa, jedzc penymi ustami chleb z kiebas, e miaby czelno w mojej obecnoci albo w ogle teraz, w tych najsmutniejszych ze wszystkich rodzinnych godzin, czyta te niesmaczne gazety z ich potwornymi relacjami, pogardliwie rzuci okiem na strony tytuowe ze zdjciami zmarych, jak spostrzegem, z jednej strony pogardliwie, z drugiej za z rozczarowaniem, e nie moe od razu przyjrze si im bez zahamowa, poniewa ja tu jestem, ale udawa przede mn, e nigdy by tego nie zrobi, skoro nawet ja mogem to zrobi swobodnie, jak pomylaem, raz po raz rzuca na nie wzrokiem, przeuwajc ksy chleba z

kiebas, przede wszystkim wtedy, gdy sdzi, e go nie obserwuj, rzuca wzrokiem na owe niewtpliwie interesujce gazety, ktre prawdopodobnie, gdyby teraz by sam, natychmiast by otworzy, przejrza je z najwyszym bezwstydem i przeczyta, a tak uniemoliwia mu to kto, o kim musia sdzi, e nigdy nie mgby bodaj pomyle o czym tak bezwstydnym, a c dopiero to zrobi, podczas gdy ja mylaem, e przecie ju dawno popeniem ten bezwstydny czyn. To nie teraz szwagra byo tak odraajco obudne, jakbym ja sam to powiedzia, gdy rwnie dobrze ja sam mogem by powiedzie to w tym momencie, triumfowaem, bo on to powiedzia, a nie ja, ja staem tam jako ten przyzwoity, opanowany, on za dopiero musia wej na scen z tym swoim bezdennie obudnym nie teraz, ktre, ledwo je wypowiedzia, jemu samemu musiao wyda si bezdennie obudne, gdy taki gupi przecie ten facet nie jest, pomylaem, eby si od razu nie zorientowa, czym w rzeczywistoci jest to jego nie teraz, i koniec kocw stao si dla niego z pewnoci rwnie od razu jasne, jak na mnie podziaao to, e przejrzaem jego obudne nie teraz, ktre przeszo mu przez usta ju w do zatuszowanej formie, tracc wszelk moc przekonywania w drodze z gowy na zewntrz. Teraz, poniewa szwagier sta jako czowiek przejrzany na wylot, obudnik w gboko smutnej, rzeczywicie i dosownie miertelnie powanej sytuacji, mogem posun si o krok dalej i okaza wspaniaomylno, podsuwajc mu gazety ponad nie do koca jeszcze oprnionym przeze talerzem kanapek z kiebas i proponujc, aby jednak zerkn do gazet i wyrobi sobie zdanie o tym, jak prasa widzi ten wypadek. Niech spokojnie zerknie, powiedziaem, odchylajc si do tyu, tak jakbym nie chcia przeszkadza mu w lekturze, i wtedy przemkna mi przez myl uwaga, ktr kiedy zrobi na mj temat Zacchi, e jestem wyrafinowanym zamazywaczem swoich wasnych okropiestw, bezgranicznym. Nawet jeszcze teraz bawio mnie to, co wwczas powiedzia o mnie Zacchi, byo to w Ancora verde in Trastevere, poszlimy tam razem z Mari, by omwi zaplanowan wycieczk do Castel Gandolfo i rwnoczenie Sowa Sartrea, ktremy czytali, wszyscy troje w tym samym czasie, cho naprawd nikt z nas trojga nic o tej rwnoczesnoci nie wiedzia. Do pna w noc omawialimy wwczas Sowa, tak dokadnie, jak nigdy wczeniej nie robilimy tego z adn ksik. Fabrykant kapsli do wina kartkowa teraz gazety, przeuwajc ostatnie ksy chleba z kiebas, najpierw otworzy stron ze zdjciami, pniej stron bez zdj, a tymczasem tak wycign przed siebie nogi, jak to jest, oglnie rzecz biorc, charakterystyczne dla czytelnika gazety, rzeczywicie rozsiad si wygodnie z tym nieszczciem i erujcymi na nim pasoytami, pomylaem. Na twarzy szwagra nie byo wida najmniejszych skrupuw, by ju dalekowidzem i le widzia z bliska, unika jednak, jak wtedy pomylaem, noszenia okularw, gazety trzyma tak daleko przed sob i akurat pod wiato padajce od okna, eby mc wchon w siebie wszystko, w gruncie rzeczy od dawna powinien nosi okulary, tak zwane okulary do czytania, pomylaem, podobne do tych, jakie ja mam ju od lat, ale tacy ludzie z prnoci nie chc nosi okularw, powiem Caecilii, eby jej m jak najszybciej sprawi sobie okulary do czytania, i nie przemilcz, e w mojej obecnoci przeczyta o wypadku w gazetach lecych na kuchennym stole, uwanie jakby nigdy nic iw ogle bez zaenowania, powiem do Caecilii, pomylaem, jakby tu chodzio o jaki rarytas, podczas gdy rwnoczenie, siedzc ze mn przy stole, paaszowa kanapki z kiebas, zjad trzy lub cztery, ju nie potrafi powiedzie tego dokadnie. Obejrzenie nawet najwikszych zdj z tej nocy grozy, powiem, pomylaem, sprawiao twojemu mowi trudno, na szczcie siedzia przy oknie, tak e wiato padao na dan stron pod waciwym ktem. Obserwowaem teraz szwagra i rozmylaem nad tym, jak w obecnoci jego ony, a mojej siostry, wykorzystam t scen przeciw niemu, i ten plan wprawi mnie w zachwyt, wyobraziem sobie absolutnie teatraln scen: podchodz do siostry i opowiadam o dzy czytania gazet przez jej ma, powiadamiam j o tym, e wbrew jej zapewnieniom i cakowicie zgodnie z moimi przypuszczeniami mamy jednak w przypadku fabrykanta kapsli do wina do czynienia z do pozbawionym gustu czowiekiem. Twj m siedzia bez skrpowania naprzeciw mnie, syszaem siebie mwicego do Caecilii, ale czyta gazety i nawet nie rzuci na mnie okiem, a chocia miaem z nim do omwienia co wanego, wcale nie sucha tego, co mwi. Istotnie jestem zdolny do takiej podoci, czyli zafaszowania, pomylaem, obserwujc szwagra, w peni podejrzewaem siebie o tak podo i wrcz setki razy dopuszczaem si ju takich podoci, uczyniem sobie z nich nawet przyzwyczajenie i metod, ktra wesza mi w zwyczaj, pomylaem. Szwagier, chocia pazerny, to przecie za moim wyranym pozwoleniem i nie bez, jakkolwiek zagranego, to jednak obudnie udajcego przyzwoito wahania naprawd przeczyta te gazety, podczas gdy ja je naturalnie tylko, jak to si mwi, przerzuciem, siedzc kilka godzin wczeniej samotnie w kuchni, on patrzy na zdjcia cakiem spokojnie i bez skrpowania, ja za tylko szybko na nie zerknem, majc nieustannie przeraajce poczucie, e kto mnie przyapie na bezczelnoci i faktycznym bezwstydzie, z niewtpliw wiadomoci popeniania przestpstwa, podczas gdy szwagier teraz, by tak rzec, na moich wspaniaomylnych oczach, z wypowiedzianym przeze mnie przed chwil bogosawiestwem tolerancji, mg sobie pozwoli na rozkoszowanie si gazetami, widziaem po nim, e sprawia mu rozkosz otwieranie ich i przegldanie po kolei, strona za stron. Kady inny czowiek zamknby te gazety po jakim czasie i z powrotem zwrci si do mnie, pomylaem, szwagier jednak do niczego takiego si nie poczuwa, on wcale o mnie nie myla, moje pozwolenie byo dla niego, jak powiedziaem do siebie, rwnoznaczne z nieograniczon zgod z mojej strony, wola zreszt tkwi z gow w gazetach i przeuwa kanapki z kiebas ni wda si ze mn w jakkolwiek rozmow, ktra moga by dla niego wycznie nieprzyjemna, on nie tylko to czu, on to wiedzia i zasania si gazetami, by unikn kontaktu ze mn. Jest bowiem prawd, e nieustannie schodzi mi z

drogi, pomylaem, a nie e szuka ze mn kontaktu, jak sdziem przez moment, gdy zobaczyem go stojcego przed oraneri, niepotrzebnego, ogupiaego, stwarza pozory, e nie wie, co ze sob pocz. Gruntownie si pomyliem i z pewnoci bdne byo rwnie moje przekonanie, i powinienem zagadn tego na wskro znudzonego czowieka przed oraneri i zabra ze sob do kuchni, odda mu si do dyspozycji. Jednak prawd mwic, zabraem go ze sob przecie tylko po to, by wzi go na cel, pomylaem, nie z pobudek Filantropijnych, nie, wcale nie. Wziem szwagra ze sob do kuchni jedynie w celu dalszego wybadania jego osoby, pod pozorem ugoszczenia go chciaem wycign z niego to i owo przeciw Caecilii, jego onie, jak rwnie przeciw niemu samemu. Ten gupiec jest przynajmniej wytwrc gupstw i wydawc wszelakich tajemnic, pomylaem, i z tego powodu zabraem go ze sob do kuchni. Ale w gruncie rzeczy teraz nie miaem ju wcale ochoty wyciga z niego czegokolwiek, wystarczyo mi go obserwowa, a pniej, w stosownym momencie, uczyni z tej obserwacji doniesienie do mojej siostry Caecilii, t obserwacj, mwic w uproszczeniu, cakiem po prostu sfaszowa dla wasnych celw przeciw nim obojgu. Siedzia tam przez cay czas i kaza mi czeka, powiem do Caecilii, pomylaem, szczeglnie interesoway go zdjcia obcitej gowy matki. Zdjcie, na ktrym ojciec siedzi w samochodzie martwy, odrzucony do tyu, a obok, przynajmniej wewntrz, doszcztnie zmiadona gowa Johannesa, powiem, interesowao mojego szwagra, twojego ma, w szczeglnoci. Jak taki czowiek mie, powiem, zagbia si w mojej obecnoci w te gazetowe brudy akurat w tak smutnych dla nas godzinach, nie powiem tragicznych, powiem smutnych, gdy tak tragicznych ma w sobie teatralne zadcie, tak smutnych natomiast brzmi w uszach po ludzku. Przeraenie siostry podoci szwagra bdzie, moim zdaniem, pewne. Ale czy ja tego chc? zadaem sobie potem pytanie. W ten sposb szwagier stanie si waniejsz postaci, ni jest, powiedziaem do siebie. Z drugiej strony nie bd mg zrezygnowa z niego w swoich planach wyparcia go i wypdzenia z Wolfsegg, chocia byo dla mnie rwnie jasne, e ja sam nie musz w tej sprawie podejmowa najmniejszych wysikw, to zaatwi on sam wasnymi rkami, a siostry dopomog mu w tym na swj podstpny sposb. Dni szwagra s policzone, pomylaem. Siedzia tam, pochaniany przez gazety, a nie odwrotnie, jak to si zawsze mwi. Ja za siedziaem naprzeciw niego i zazdrociem mu, on bowiem mg robi to, z czego ja musiaem zrezygnowa, on mg czyta gazety, bez skrpowania, nie nagabywany, nawet pod patronatem wszechmocnego naraz szwagra, gdy podobnie jak on moim, tak i ja jestem teraz przecie jego szwagrem, ale ja jestem szwagrem, ktrego on musi si obawia, powiedziaem do siebie, tak to sobie przynajmniej uroiem, szwagrem, ktry ni mniej ni wicej tylko decyduje o przyszoci, o przyszym Wolfsegg, taka jest rnica midzy szwagrem a szwagrem, ten decydujcy siedzi wic teraz naprzeciw tego niewanego, ktry nie ma nic do powiedzenia, tak pomylaem. Badeski fabrykant kapsli do wina mg w peni rozkoszowa si gazetami, ja musiaem si od tego powstrzyma. Sytuacja takich ludzi jest zawsze wygodna, pomylaem, nie wymaga od nich wysiku, co dla nas nigdy nie jest dostpne. Mnie kady mgby w naszej sytuacji zachca do przegldania gazet, a ja oczywicie bym si przed tym zachcaniem wzbrania, musiabym odmwi sobie przeczytania dziennikw, pozwoli, by leay przede mn nietknite, szwagier natomiast po krtkim wahaniu przyjmuje propozycj i formalnie rzuca si na rozpostarty przed nim w druku wypadek. Okropne, prawda, to bya jedyna uwaga, jak wygosiem do szwagra, podczas gdy on zagbia si w gazetach, dwa razy uyem sowa okropne, jednego z najbardziej ulubionych przeze mnie sw, gdy chodzi o co takiego jak te relacje gazetowe, uywam go czsto, zbyt czsto, powiedziaem do siebie, o wiele za czsto rwnie w kontekstach nie najbardziej pasujcych do sowa okropne, teraz jednak znowu byo idealne, powiedziaem okropne, ale szwagier nie podnis wzroku, nie pozwoli sobie przeszkodzi wypowiedzianym przeze mnie sowem okropne, nie pozwoli si, by tak rzec, powstrzyma w swojej dzy sensacji. Pewnie ojciec za szybko jecha, powiedziaem. Szwagier zachowywa si tak, jakby nie sysza moich sw. Nikt nie wie, dlaczego waciwie prowadzi ojciec, a nie Johannes, powiedziaem, zazwyczaj bowiem prowadzi Johannes. Ojciec ju od dawna jest krtkowidzem, powiedziaem. Ludziom po szedziesitce powinno si zabiera prawo jazdy, powiedziaem. To ci po szedziesitce powoduj wszystkie wypadki, siej spustoszenie na drogach. Nie maj ju nieodzownej zdolnoci koncentracji, powiedziaem i zrobio mi si przykro z powodu fabrykanta kapsli do wina, e powiedziaem to zdanie tak, jakbym napisa je dla jednej z tych lecych na stole gazet, takie typowe zdanie gazetowe. Redaktorzy gazet to sami niechluje, powiedziaem. Zaraz potem jednak: ktrzy swj wasny brud ciskaj nam w twarz. W gruncie rzeczy wiat, jaki ci gazetowi niechluje pokazuj nam w swoich gazetach, jest prawdziwy, powiedziaem. wiat wydrukowany w gazetach jest naszym wiatem. Znowu powiedziaem: to, co wydrukowane, jest rzeczywiste, a to, co rzeczywiste, jest wycznie rzekom rzeczywistoci. Nie mogem wymaga, eby szwagier mnie zrozumia. Prawdopodobnie nawet mnie nie sucha, w ogle bowiem nie zareagowa na to, co wanie powiedziaem, patrzy jedynie na zdjcie, na ktrym gow matki, oddalon o przynajmniej trzydzieci centymetrw od tuowia, wida na stole sekcyjnym z biaego marmuru. To przecie absurd, powiedziaem, e zmarych odtransportowuje si karetkami pogotowia. Szwagier nie podnis wzroku. Pomylaem, e jeszcze przed lubem, a wic po jednym jedynym spotkaniu z fabrykantem kapsli do wina, opisaem go i scharakteryzowaem Gambettiemu. Jako tgiego mczyzn koo czterdziestki, ktry, poniewa z dnia na dzie robi si coraz bardziej tusty, zawsze nosi zbyt ciasne ubrania i z powodu zapasienia si cierpi na zadyszk, nawet gdy mwi, i e jego mwienie jest wymuszonym przez ten stan zapasienia si mwieniem bardzo krtkimi zdaniami, bo na dusze wypowiedzi

nie moe sobie pozwoli. Ten czowiek oddycha, wydajc rne odgosy, powiedziaem do Gambettiego, i co chwila, gdy si z nim idzie, przystaje, po czym wycignit rk pokazuje jaki przedmiot, a jeli nie ma nic do pokazania, to po prostu wskazuje w jakimkolwiek kierunku, czyli na interesujcy krajobraz, aby odwrci uwag od swojej dychawicznoci. Wszystko w nim jest podporzdkowane otyoci, powiedziaem do Gambettiego, i tak lekcewaco przedstawiem mu szwagra, e mi si potem samemu zrobio przykro, wic powiedziaem do Gambettiego, moja niegodziwo mnie poraa, zaraz jednak przeprosiem go za to wstrtne wyraenie poraa mnie, gdy jako jego nauczyciel nie powinienem by nigdy uy takiego niesmacznego okrelenia, pamitam dokadnie, e powiedziaem do Gambettiego, i nieustannie si irytujemy, gdy inni uywaj niesmacznych okrele, ale sami te grzeszymy tym okropnym nawykiem. Poraa mnie byo absolutnie niestosowne, powiedziaem wwczas do Gambettiego, a o szwagrze, e dokadnie odpowiada typowi nazywanemu przez mieszkacw poudniowo-zachodnich Niemiec badeskim smakoszem, typowi kotuskiego przecitniaka, ktry osign pewien poziom zamonoci i teraz wystawia j na pokaz, zainteresowany tym, eby by grubym i tustym, czyli oglnie rzecz biorc, osob korpulentn, ktra rzuca si w oczy, szczupo, powiedziaem do Gambettiego, jest w tych gupkowatych rejonach brana za oznak choroby i zagroenia ycia, ludzie si jej boj, bo za bardzo przypomina diaba, ascetyczno wydaje si im odraajca, gruby czowiek stanowi dla nich idea, uspokaja ich, a do spokoju przykada si w poudniowo-zachodnich Niemczech, zwaszcza za w Badenii, jak zreszt w caych Niemczech, najwiksz wag. Grubasom ufaj, z grubasw czyni swoje wzorce, wobec chudzielcw natomiast zawsze byli nieufni. Gambetti skwitowa wtedy moj teori miechem, ja za przyczyem si do jego miechu. Ci ludzie s jednak rwnie strasznie leniwi, pomylaem teraz, siedzc naprzeciw szwagra, ale to nie to lenistwo, jakie ja nazywam twrczym, oni s otpiale leniwi, jak winia, pomylaem, ktra by moe dzisiaj jest ju bardziej ludzka ni czowiek, ni czowiek, ktry w ostatnim stuleciu coraz bardziej sta si wini. Szwagra nie mona byo wyprowadzi z rwnowagi, wykorzystaem wic t sytuacj, by da upust swoim mylom, gdy ju niedugo, jako e byo okoo pl do pitej, zaczn mnie, pomylaem, nagabywa rni ludzie skadajcy kondolencje, ktrzy do nas przyjd, nie pozwalajc duej na siebie czeka. By moe to ostatnia taka okazja w kuchni ze szwagrem, eby by z nim w mniejszym lub wikszym stopniu sam na sam, jak pomylaem, chocia szwagier siedzia naprzeciw mnie. Okropne, nieprawda, powiedziaem, ale szwagier na to nie zareagowa. Ci ludzie nieustannie udaj, e s uosobieniem swojskoci, jako koneserzy win, jako kumple do artw, powiedziaem do Gambettiego, ale w gruncie rzeczy s przeciwiestwem swojskoci, daj jej bowiem za wszelk cen i s nieubagani, gdy czowiek wzbrania si przed t ich swojskoci, wtedy wszystko w nich zmienia si w nienawi, powiedziaem wwczas do Gambettiego. T swoj swojskoci uciskaj i ujarzmiaj cae swoje otoczenie, i miejsce, w ktrym za wszelk cen chc mie t swoj swojsko, zmieniaj w pieko. Przynajmniej ja to tak zawsze odczuwam, powiedziaem do Gambettiego, gdy ludzie chc mi narzuci ow swojsko. Obserwowaem szwagra i rwnoczenie miaem przed oczyma obrazy z Rzymu, a w kocu naprawd pomylaem, e jestem w swoim rzymskim gabinecie, cho przecie siedziaem w wolfseggskiej kuchni naprzeciw szwagra. Z ca jego ociaoci. Osabienie wzroku wreszcie ojca zgubio, powiedziaem. Teraz dostarcz nam mockarni, powiedziaem, a kto wie, czy w ogle potrzebujemy nowej mockarni. To zdanie wygosiem absolutnie tonem waciciela Wolfsegg, by tak rzec, jako gospodarz wiejski, jeszcze kilka razy przysuchiwaem si w pamici temu wygoszonemu przez siebie zdaniu, w ktrym zdumia mnie wyranie rolniczy podtekst. Jakby wygosi je mj brat, pomylaem. Tym zdaniem w jednym momencie uczyniem siebie gospodarzem wiejskim, chocia nie chciaem nim by, prawdopodobnie wszyscy zadaj teraz ode mnie, ebym zosta gospodarzem wiejskim, ebym zosta nim ju, pomylaem, na t myl naprowadzio mnie to wanie zdanie, oczywicie, e tak myl, pomylaem, mimo i przecie w swoim dotychczasowym yciu mogem by wszystkim, tylko nie gospodarzem wiejskim, oczywicie oczekuj ode mnie, ebym porzuci wszystko inne, co oznacza wycznie tyle, i mam porzuci wszystko i by dla nich gospodarzem wiejskim, ktrego, jak rwnoczenie pomylaem, musz tu jednak mie, gospodarz jest tu konieczny. Z pewnoci myl, e porzuc Rzym, i ju obnosz si z t swoj szydercz radoci, pomylaem, myl, e porzuc wszystko, co dla mnie wie si z Rzymem, e si na to zdobd, ale to jest wrcz absurdalny pomys, pomylaem, cho jednoczenie mocno osadzia si we mnie myl, e oni rzeczywicie mogliby w to uwierzy, poniewa cakiem po prostu musieli w to uwierzy, i w mniejszym lub wikszym stopniu zrezygnuj z siebie jako caoci, by zosta ich wolfseggskim gospodarzem, czyli naturalnym, oczywistym dziedzicem. To jednak w moim przypadku w ogle nie wchodzi w rachub. Gambetti, Zacchi, Maria, a nawet Spadolini i wszyscy inni, pomylaem, to w ogle niewyobraalne, ebym zrezygnowa z takiej atmosfery na rzecz odziedziczonego koszmaru. Jednake z ich twarzy, z twarzy sistr, pomylaem, ju bije nieustannie ta szydercza rado, e teraz dopado mnie to, o czym one dotd ani przez chwil nie pomylay, ale to myl najbardziej absurdalna ze wszystkich, ja, rolnik w Wolfsegg, wic cae Wolfsegg na mojej gowie i na karku, a one, siostry, cignce zyski z tych moich mczarni. Zagbiony w gazetach szwagier nie domyla si ani troch, co si we mnie dzieje, mogc w tym czasie folgowa swojej dzy sensacji. Rwnie on cigncy zyski z zadanego mi gwatu, pomylaem, z mojego samowyrzeczenia, fabrykant kapsli do wina z Fryburga Bryzgowijskiego ze swoimi czterdziestoma picioma robotnikami i urzdnikami, ktrzy, jak myl, nieustannie wchodz mu na gow, jak

to si mwi. Ale siostry mnie naprawd nie znaj, powiedziaem do siebie, one faktycznie myl, e tak jak zostao zapisane, obejm swoje dziedzictwo. Testament zawsze wszyscy znalimy, nie trzeba go wcale otwiera, aby dowiedzie si, co zawiera. Mj drogi Gambetti, powiedziaem do niego przez telefon, pan nie wie, co mnie czeka, nie wie pan przecie, czym jest Wolfsegg, usyszaem to teraz wyranie, podczas gdy szwagier nadal by, co widziaem, przykuty do gazet i zafascynowany opisanym w nich wypadkiem, ja usyszaem siebie wygaszajcego wwczas to zdanie do Gambettiego: Wolfsegg mnie nie zabije, ju ja si o to postaram, i pomylaem, e by moe Gambetti mnie nie zrozumia, on, Gambetti, sdzi wtedy, e telefonuj do niego, by odwoa zaproszenie na kolacj z jego rodzicami, gdy tymczasem ja miaem mu do przekazania jedynie krtk informacj, e moi rodzice i mj brat Johannes nie yj, e padli ofiar wypadku samochodowego, powiedziaem do Gambettiego, a wic powiedziaem co cakowicie niedopuszczalnego jak na tak zwanego nauczyciela jzyka niemieckiego. Ale przecie ja nigdy nie nazywaem siebie przy Gambettim nauczycielem jzyka niemieckiego, zawsze tylko nauczycielem, podobnie jak jego zawsze nazywaem tylko uczniem, nie jestem dla niego adnym specjalnym nauczycielem, pomylaem teraz, przekazuj mu zaledwie wiedz, ktra w kadym razie ma co wsplnego z literatur niemieck, i oczywicie usiuj wykonywa dobrze swoj prac, staram si przekazywa mu wiadomoci warte wicej ni honorarium, jakie mi paci, ktre ja zreszt przyjmuj od niego tylko, by tak rzec, pro forma, ja dam go dla zasady, a on mi dla zasady paci, ju choby po to, eby zachowa wzajemny, absolutnie nieodzowny dystans w naszej relacji nauczycielucze; mgbym zrezygnowa z wszelkich honorariw, ale to byoby najwikszym idiotyzmem, to byby pierwszy krok naruszajcy nasz relacj, pomylaem, jeszcze dokadniej obserwujc szwagra, mogem to robi cakiem bez przeszkd, poniewa przez cay ten czas zupenie mnie ignorowa, siedzia, jakbym ja ju dawno wsta i wyszed, wyszed z kuchni, chocia gdybym rzeczywicie dawno wsta i wyszed, nawet by tego, tak pomylaem, nie zauway. Okropiestwo naszego nieszczcia ju dawno zastpia sensacja, powiedziaem do siebie, naprzeciw mnie siedzi ywy tego dowd. Szwagier pochodzi z rodziny, ktrej przodkowie byli najpierw chopami, pniej zostali drobnomieszczanami z ambicj picia si ku grze, cokolwiek to znaczy, i ktrzy zawsze wszelkimi sposobami chcieli strzsn z siebie chopsko, pocztkowo na rzecz drobnomieszczastwa, a pniej chcieli zamieni to drobnomieszczastwo na co wyszego, o czym nie umiem powiedzie, co by to waciwie miao by. Szwagier jest, by tak rzec, ostatni w tym mudnym procesie i naturalnie skazany na niepowodzenie. Tacy ludzie stawiaj w kocu nieomal wszystko na szal, by zmieni skr, a potem jednak jej nie zmieniaj, gdy cakowicie brak im koniecznej do tego energii duchowej, jako e jeszcze w ogle, by tak rzec, nie odkryli ducha, ani tego, ktry jest wok nich, ani tego w sobie samych, a wic nie uczynili nawet pierwszego kroku, stanowicego warunek zrobienia drugiego. Potem osiadaj nagle, jak teraz szwagier, na mielinie, w ogle nie wiedz, co pocz ze wiatem i ze sob, i w tym stanie dziaaj wszystkim na nerwy. Wolfsegg ma cakiem po prostu now, komiczn posta, powiedziaem do siebie, obserwujc szwagra, ale komedia nie staa si przez to bynajmniej bardziej znona ani ciekawsza. Ta komiczna posta nie jest niestety wesoa, lecz uciliwa Nieprzetumaczalna gra sw: lustig wesoy, lastig uciliwy. , pomylaem, i w tej grze sw odkryem od razu filozoficzn gr pomyek na ten temat. Przez chwil zastanawiaem si, czemu nie zabraem ze sob Gambettiego, chocia Gambetti niewtpliwie nie nadawaby si do tego, by suy mi w Wolfsegg za duchow tarcz chronic mnie przed t ca ohyd. Prawdopodobnie, pomylaem teraz, gdyby Gambetti znalaz si w obliczu tego wszystkiego, nawet by mi tylko przeszkadza, miabym z nim jedynie kopoty w sytuacji, kiedy sam ju jestem przygnieciony kopotami. Albowiem tutaj w Wolfsegg wszystko wygldaoby z Gambettim z pewnoci cakiem inaczej ni W Rzymie, w Wolfsegg nie mgbym nigdy powici mu si tak skrupulatnie i z takim oddaniem jak w Rzymie, tutaj wszystko to, co sprawia, e przebywanie z nim jest przyjemnoci, nie byoby wcale moliwe, powietrze wolfseggskie nie jest powietrzem rzymskim, atmosfera wolfseggska nie ma nic wsplnego z atmosfer rzymsk, jednym sowem, Wolfsegg to nie Rzym, popenibym wic najwikszy bd, zabierajc Gambettiego ze sob do Wolfsegg. Waciwym ubraniem na pogrzeb, uwzgldniajcym warunki klimatyczne, byby niewtpliwie paszcz myliwski, pomylaem, ale nie wo paszcza myliwskiego, wo jeden z wiszcych tu paszczy, ktre nosz w Rzymie, ju choby po to, by odrni si od wszystkich innych osb, wkadajcych na pogrzeby wycznie paszcze myliwskie, wszyscy, rwnie gauleiterzy, nawet biskupi pojawi si na pogrzebie w paszczach myliwskich, naoonych na kocielne szaty, jeli tylko bdzie najmniejszy wietrzyk, a na cmentarzu zawsze wieje. Ksita Kocioa, pomylaem, wiecznie boj si przezibienia i z okazji rnych uroczystoci odbywajcych si na wieym powietrzu zawsze narzucaj na szaty kocielne paszcze myliwskie, a pozostali uczestnicy tych uroczystoci z pewnoci rwnie. W jednym ze swoich rzymskich paszczy bd si od wszystkich odcina, pomylaem, z gry dam dowd, e nie jestem ju wolfsegganinem, lecz rzymianinem, od razu przedstawi si jako rzymianin, za ktrego przecie maj mnie ju od lat, mj wystp bdzie wystpem rzymianina. Pomylaem o paszczu, kupionym w zeszym roku w Padwie. Musz jutro wystpi jako mieszkaniec metropolii, pomylaem. Wo rzymskie buty i przewi sobie na szyi rzymski szalik. W ten sposb odetn si przynajmniej zewntrznie od towarzystwa w paszczach myliwskich, ktrego w gruncie rzeczy nienawidz, ktrego zawsze nienawidziem. Towarzystwo w paszczach myliwskich zrobi wszystko, by mnie pogry, ale ja bd umia si obroni, pomylaem. Jutrzejszy rzymianin bdzie silny i nie pozwoli si zakasowa towarzystwu w myliwskich paszczach. Jeszcze siedzc ze

szwagrem w kuchni, usyszaem, e przybyli pierwsi aobnicy, nie tylko z kondolencjami, jak sobie natychmiast powiedziaem, lecz ci, ktrych od razu trzeba bdzie ulokowa w Wolfsegg na noc, wstaem, wsta rwnie szwagier, jeszcze cay przejty lektur gazet, a ju kto zapuka do drzwi, najpierw pomylaem, gdzie s dziewczyny kuchenne i kucharka, gdzie waciwie podziewaj si siostry, pierwsi nocujcy w Wolfsegg gocie dotarli ju do koca westybulu, a poniewa nie zostali przez nikogo przyjci, zapukali do drzwi. Od razu uznaem to za okropne, wic pniej zadaem od sistr wyjanienia, jak to moliwe, by nie przyj pierwszych goci ju na zewntrz przed portalem, powiedziaem do nich, tylko pozwoli doj im bez powitania do samego koca westybulu, poniewa siostry wczeniej zapewniay, e przyjm goci, zarwno skadajcych kondolencje, jak i nocujcych, kiedy, widziane przeze mnie po raz ostatni przy tej okazji, wyoyy na jednym ze stow w westybulu tak zwan list noclegw, na ktrej byo dokadnie wyszczeglnione, kto z aobnikw gdzie ma zosta ulokowany na noc, jedn albo, w razie potrzeby, rwnie na duej, czy we wsi, czy te, w przypadku najbliszych krewnych lub najbliszych przyjaci, jak Spadolini, w gwnym budynku bd te w domku myliwskim lub w pawilonie ogrodowym, gdzie podobno przygotowano wszystkie pokoje. Spadoliniego postanowiy umieci w gwnym budynku, natychmiast to odkryem, przegldajc list. Przyjechali krewni ze strony matki, ktrych prawie nie znaem, musiaem si im nawet przedstawi, bo ju mnie nie pamitali, chocia raz ich widziaem, w Monachium, gdzie mieszkaj, ale zapomniaem, z jakiej okazji. Przyjechali cali w czerni, rozejrzeli si, jak mi si wydao, nieco uzurpatorsko po westybulu, zaczli si od razu dopytywa, gdzie jest kaplica i czy zmarli s zoeni na katafalku w kaplicy, nie, powiedziaem do nich, w oranerii. Od razu chcieli tam i, aby zobaczy zmarych, na weselu Caecilii tych ludzi nie byo, pomylaem, natychmiast bybym to zauway. Nie miaem zamiaru prowadzi ich do oranerii, szwagier, zobaczywszy tych ludzi, byskawicznie znikn z powrotem w kuchni, tak wic zaczem rozglda si za siostrami, ktre w niepojty sposb zostawiy mnie cakiem samego, i zasugerowaem tym ludziom, eby jednak poszli beze mnie na drug stron do oranerii, zajbym si nimi, gdybym nie by nieodzowny na pierwszym pitrze, powiedziaem, bya to wymwka, ale ci ludzie od pierwszej chwili wywarli na mnie tak niemie wraenie, e nie chciaem zostawa z nimi duej, jeden po drugim wycigali do mnie rce, a ja musiaem je ciska i potrzsa nimi, staraem si ukry swoj niech do tych osb, nie wiem, czy mi si to udao, nie zawsze si to udaje, zwaszcza wtedy, gdy mam do czynienia z kim, kto najwyraniej nie przypada mi do gustu, ich pyszakowato bya odpychajca, kosztowne ubrania, ktre najwidoczniej sprawili sobie wycznie na ten pogrzeb i ktre teraz od razu, by tak rzec, jak na prbie generalnej wystawili na pokaz, zarozumiale, a rwnoczenie z nieprzyzwoit wyniosoci i ohydn pewnoci siebie, powiedziaem im, gdzie jest oraneria, byo ich razem picioro, rodzice z niedorosymi dziemi okoo dwudziestki, ju cakiem zepsutymi, jak pomylaem, nic oprcz powierzchownoci, gupoty, bezczelnoci, najmniejsza powcigliwo nie wyrniaa tych ludzi, a na dodatek rozmawiali tak gono, jakby byli u siebie w domu, nie wiem nawet, czy kiedykolwiek wczeniej nas odwiedzali, ale prawdopodobnie tak, gdy moja matka zawsze miaa zamiowanie do takich ludzi, pomylaem, wanie do takich, swojego pokroju. Oraneria jest tam, po drugiej stronie, powiedziaem i kazaem im i na drug stron do oranerii. Szwagier schowa si do kuchni i przekomarza si z dziewczynami kuchennymi, ktre tymczasem zajmoway si przygotowaniem bufetu, co siostry poleciy im ju przed poudniem, zewszd znoszono teraz due tace ze wszystkimi moliwymi rodzajami przygotowanych wczeniej kanapek i wielkie misy ze wszystkimi moliwymi rodzajami saatek, znoszono je nawet z kaplicy, w ktrej zawsze byo chodno, tote szczeglnie nadawaa si do przechowywania potraw, przynoszono zatem owe misy, pene sosw i kremw, oraz tace z pitrzcymi si na nich kanapkami. Przybyych naleao przecie ugoci. Nie oczekiwali naturalnie adnej, jak to si mwi, ciepej kolacji, ale spodziewali si przynajmniej zimnego bufetu, a moje siostry znaj si na przygotowywaniu zimnych bufetw, cho poza tym nie umiej niczego przyrzdza. Zimne bufety sistr byy powszechnie ubiane. Nie wiem, ktra umie robi to lepiej, Caecilia czy Amalia, zawsze obie chwalono za ich zimne bufety, ja sam zachowywaem raczej obojtno wobec tych zimnych bufetw, w ogle wobec jedzenia, wiem jednak, e austriackie jedzenie nie jest najlepsze z moliwych, niepodobna go rzecz jasna porwnywa z jedzeniem rzymskim. Cay westybul pachnia ju tym zimnym bufetem. Podczas gdy ludzie z Monachium, ktrzy w istocie byli moimi bliskimi krewnymi, poszli do oranerii, od strony folwarku nadchodzili ju kolejni i acuch przybyych by ju potem, a wic od okoo pitej po poudniu do zapadnicia nocy, nieprzerwany, zjedali si najrozmaitsi ludzie, ze wszystkich moliwych krajw, w kocu w przeddzie pogrzebu byo ich ju znacznie wicej ni na weselu Caecilii, znacznie ponad sto, prawdopodobnie nawet okoo stu dwudziestu lub stu trzydziestu osb, w kocu przestaem liczy i zrezygnowaem rwnie z zajmowania si kadym poszczeglnym gociem; to w gruncie rzeczy nadzwyczaj nieprzyjemne, wrcz nawet wstrtne w moim odczuciu zadanie pozostawiem siostrom, ktre na koniec stany wreszcie na dole przy murowanej bramie, by trzymajc w rkach list, na ktrej byo odnotowane, kto gdzie ma by ulokowany, wita przybywajcych aobnikw. W kadym razie najmniej osb umieszczono w gwnym budynku, najwicej za w domku myliwskim, kilka w pawilonie ogrodowym, wikszo natomiast na dole we wsi, w rnych gospodach. Przewaajca cz osb przybya w czerni, co tworzyo pikny, surowy obraz. Akurat Spadolini nie pojawi si w czerni, mia na sobie szarozielon tak zwan jesionk, o ktrej wiedziaem, e kupowali j razem z moj matk w Rzymie. Oczywicie na Via Condotti. Ale do Spadoliniego jeszcze wrc. Fabrykant kapsli do wina

znikn gdzie pord licznych goci, raz po raz szukaa go Caecilia, jego ona, raz po raz syszaem Caecili wykrzykujc jego imi, jak na mj gust zawsze zbyt gono, zwaywszy na sytuacj, i to nieustanne woanie mojej siostry wywierao komiczne wraenie na stojcych przewanie na zewntrz w parku aobnikach, ktrzy, jako e pogoda bya sprzyjajca, mieli teraz okazj pozna si wzajemnie, gdy wikszo, co udao mi si od razu stwierdzi, jeszcze si nie znaa. Jednake wielu stao rwnie w westybulu, przede wszystkim starsi i cakiem starzy, a to ze wzgldu na blisko kaplicy i kuchni. Wielu aobnikw sdzio naturalnie, e zmarli s zoeni na katafalku w kaplicy, tote po pierwsze udali si w tamt stron i byli bardzo zaskoczeni, e zwok nie zoono na katafalku w kaplicy, poniewa ju od bardzo dawna, czyli od pogrzebu mojego dziadka ze strony ojca, nie musielimy organizowa adnego pogrzebu, wikszo przyjezdnych nie miaa pojcia o naszym zwyczaju skadania zmarych na katafalku w oranerii, ludzie szli wic przewanie najpierw do westybulu i do kaplicy, a dopiero potem do oranerii po drugiej stronie, ktr tymczasem przyozdobiono ju tyloma wiecami i bukietami kwiatw, e ogrodnicy mieli trudnoci z rozmieszczeniem wszystkich tych wiecw i bukietw, ktrych przybywao z godziny na godzin, raz po raz oddawano te wiece i bukiety w folwarku po drugiej stronie. Tymczasem w oranerii zapalono wszystkie wiece. Zaprawione w tym dziewczyny kuchenne, te, ktrych nie potrzebowano w kuchni, nosiy gociom wino i wod nawet do parku, rwnie dwaj owczy otrzymali polecenie zaopatrywania ich w napoje, a take w drobne przekski, jak to si mwi. O zmierzchu obraz tego cigle jeszcze po cichu rozmawiajcego towarzystwa w parku prezentowa si z mojego okna na pierwszym pitrze przede wszystkim niezwykle elegancko. Poszedem do swojego pokoju, by nie musie bez przerwy wystawia si na widok wszystkich tych ludzi, ju wkrtce nie mogem znie powtarzania tego samego w kko i nieustannego wysuchiwania tych samych zda, wykorzystaem wic pierwsz nadarzajc si okazj, by zaszy si w swoim pokoju. Tu z gry miaem w mniejszym lub wikszym stopniu ogld caoci. Tymczasem siostry poleciy szwagrowi zaj pozycj przy murowanej bramie i informowa goci, gdzie zostan ulokowani na noc. Pogrzeby ekscytoway mnie zawsze w znacznie wikszej mierze ni wesela, dzisiaj wszystko podobao mi si istotnie bardziej ni tydzie wczeniej na przyjciu weselnym, ale w gruncie rzeczy, spogldajc ze swojego okna w d na park, patrzyem teraz, na w przewaajcej wikszoci tych samych ludzi co przed omiu dniami. Tyle e obecnie byli wyranie zmienieni, powcigliwi, by tak rzec, w obliczu takiej okolicznoci. Stali tam na dole w grupach i gawdzili, jakby chodzio o wito nocy letniej, pomylaem przez chwil. Czer strojw przysaniaa ich nieznony na og brak gustu. Szkoda, pomylaem, e okazja do powstania tego piknego, eleganckiego obrazu jest taka smutna, takie towarzystwo w parku na dole, jakie mi si teraz ukazuje, mona by zbiera od czasu do czasu ze wzgldu na w pikny, elegancki obraz, powtarzaem sobie pgosem, tym, co w nim przyciga, jest absolutna estetyka, pomylaem. Ale uchowaj, Boe, od rozumienia tego, o czym to towarzystwo rozmawia, pomylaem. Stojc przy oknie, wyobraaem sobie przez cay czas, e ludzie o mnie pytaj, o syna, brata, a wic o dziedzica, nowego pana etcetera, ktrego nie ma pord nich i ktry si nie pojawia, chocia wszyscy nieustannie twierdz, e jest tutaj, oczywicie. Nie zapaliem wiata w pokoju, chcc niezauwaony patrze na ludzi w dole i nie zosta odkrytym. Spadolini do tej pory jeszcze nie przyjecha, oczekiwaem go cay czas, ale przyby znacznie pniej i jak mona sobie wyobrazi, wzbudzi ogromne zainteresowanie. Poniewa trwao to ju zbyt dugo, przeszedem ze swojego pokoju do ojcowskiego. Usiadem przy stoliku do gry w karty, ktrego ojciec uywa zawsze jako toaletki. Na drzwiach wisia jeszcze szlafrok ojca. Wstaem i narzuciem go na siebie, bo naraz zrobio mi si chodno. Zawizawszy szlafrok, stanem przed wiszcym na cianie lustrem. Przezwyciyem, jak to si mwi, zmczenie, ktre, siedzc ze szwagrem w kuchni, pocztkowo zignorowaem, i teraz nie byem ju zmczony. Ale nie miaem ochoty si pokazywa. Z wycignitymi przed siebie nogami siedziaem wic na ojcowskim krzele przy toaletce. Przy tej okazji zauwayem, e pokj ojca zosta tymczasem posprztany, rzeczywicie w byskawicznym tempie wypucowany na wysoki poysk. Na stole obok okna stay kwiaty w wazonie, nie umiem powiedzie, jakie kwiaty, byo ju za ciemno, w pewnym momencie pomylaem jednak, e ten pokj jest przygotowany dla Spadoliniego. Przemkno mi przez myl, co wczeniej powiedziaem przez telefon do Gambettiego, e Spadolini nie tylko prawdopodobnie, lecz z ca pewnoci przyjedzie na pogrzeb i bdzie nocowa w ojcowskim pokoju. Nie pomyliem si. Przed kiem stay angielskie pantofle, ktre moja matka kupia kiedy ojcu w Wiedniu, a ktrych jednak nigdy nie nosi, poniewa byy dla niego, jak zawsze mwi, zbyt dekadenckie. Miciutkie pantofle z czarnej kolcej skrki, jak matka si o nich wypowiadaa, wielce eleganckie, nie noszone, czekay teraz na Spadoliniego. I szlafrok, ktry mam na sobie, take, pomylaem. Wstaem, zdjem szlafrok i odwiesiem go z powrotem na drzwi. Wieszak na drzwiach, pomylaem, przytwierdzi wasnorcznie mj ojciec wbrew woli matki; ona si przed tym wzbraniaa, on za nie da si powstrzyma przed oszpeceniem drzwi tym wieszakiem, jak wyrazia si moja matka. Rwnie w ojcowskiej azience wszystko zostao wyczyszczone, wszdzie powieszono wiee rzeczy, krany lniy, suce wykonay dobr robot, pomylaem, podczas gdy w moim pokoju w ogle nic nie zrobiy, mj pokj by w takim stanie, jak go, w nastroju paniki przed podr, by tak rzec, zostawiem tydzie wczeniej, w gruncie rzeczy wcieky na rodzicw, ktrzy ostatniego dnia mojego pobytu w domu zasypali mnie zarzutami dotyczcymi sposobu ycia w Rzymie; wci jeszcze dwicz mi w uszach ich sowa, ale ju nie miaem ochoty sobie tego powtarza. Odkryem teraz rwnie srebrne przybory toaletowe na ojcowskiej toaletce, ktre matka przywioza

kiedy ojcu z Parya, zawsze mu co przywozia, ale on mawia o tych przyborach toaletowych, e s zbyt babskie zbyt babskie dla mnie, powtarza cigle, za kadym razem uywajc dokadnie tych sw, aby zdewaluowa warto owych srebrnych przyborw toaletowych z Parya. Nigdy ich nie uywa. Teraz wyjto je z komody i pooono na toaletce, dla Spadoliniego, pomylaem. Matka kazaa wygrawerowa na nich ojcowskie inicjay, co ojciec, jak sobie przypominam, skwitowa tylko sowami co za mieszna maniera. Nie udao si mojej matce do koca wytrzebi z niego dobrego, oglnie rzecz biorc, smaku, pomylaem. I pomylaem, z powrotem siedzc na krzele, e zawsze podziwiaem Spadoliniego i w ogle jego niebywale nadzwyczajne ycie, ktre wzio swj pocztek w pnocnowoskim miecie w pobliu jeziora Como; ten syn adwokata, od dziecistwa przeznaczony do stanu duchownego, by jednym z piciorga dzieci, ktre wszystkie studioway i kade z nich kim zostao, jak to si mwi, Spadolini za niewtpliwie kim absolutnie nadzwyczajnym. Ju niebawem przyjecha najpierw jako ksidz do Florencji, pniej do Rzymu, gdzie zrobi karier. By zawsze mile widziany i chtnie go suchano, a wszdzie, gdzie tylko si pojawi, nastrj si poprawia i, by tak rzec, podnosi si te od razu poziom kadego spotkania towarzyskiego; w wieku trzydziestu lat Spadolini zosta radc nuncjatury w Wiedniu, kiedy mia trzydzieci osiem, powierzono mu wysoki urzd skarbowy, a gdy doszed do czterdziestki, mianowano go nuncjuszem w Azji Wschodniej, pniej za w Ameryce Poudniowej; po hiszpasku i portugalsku mwi tak samo bez akcentu jak po angielsku i francusku, mona te z nim rozmawia waciwie o wszystkim, nie istnieje nic, co sprawiaoby mu bodaj najmniejszy kopot. Moj matk pozna na przyjciu w ambasadzie belgijskiej w Wiedniu. Moe dla Spadoliniego moja matka bya naprawd dzieciciem natury, jak j zawsze przy mnie nazywa, a teraz to dzieci natury nie yje, pomylaem, tak przeze kochane dzieci natury ley na katafalku w oranerii, zostawio go samego. Tyle e Spadolini nigdy nie by sam, zawsze bywa pord ludzi i zawsze obraca si w rnych centrach wiata, to od razu po nim wida, pomylaem. Ledwo si gdzie zjawi, byskawicznie skupia na sobie uwag, wszystko jedno gdzie, wszystko jedno w jakim gronie. Wszdzie, pomylaem, o kadej porze, ludzie wprost zabijaj si o jego towarzystwo, jak to si mwi. Przy stoach, do ktrych on zasiada, jest najzabawniej. Matka przynajmniej dwa razy w roku zapraszaa go do Wolfsegg, ale nie tylko na gr do Wolfsegg, lecz take do najrozmaitszych miejscowoci u poudniowych wybrzey na kilkudniowy lub wrcz kilkutygodniowy wypoczynek. Spadolini za, jak daleko sigam pamici, nigdy nie odmawia, ten ksi Kocioa podrowa pierwsz klas pocigu lub samolotem, wszdzie tam, gdzie moja matka chciaa go widzie, bywa te oczywicie w najlepszych hotelach i w najprzyjemniejszym otoczeniu. Ojciec czasem o tym wiedzia, czasem nie, w kocu jednak zobojtniao mu, gdzie i kiedy moja matka spotyka si ze Spadolinim, wic bardzo czsto gocili nawet we troje na przykad w Badgastein albo w Taorminie czy w Sus Maria w Szwajcarii, gdzie zatrzymywali si w najpikniej pooonym hotelu Waldhaus. Tam Spadolini przypina sobie narty biegowe i, jak to si mwi, wiosowa w najbardziej elegancki sposb po jeziorze Sils ku przeczy Maloja, eby podziwia krajobraz, ktry namalowany, by tak rzec, rozsawi Segantiniego. Arcybiskup, waciciel trzech paszportw, watykaskiego, woskiego oraz tak zwanego dyplomatycznego, uywajcy tych paszportw wymiennie zalenie od okolicznoci, czu si, musz to powiedzie, zawsze najlepiej w obecnoci mojej matki, czsto powtarza te sowa i mona mu byo wierzy, pomylaem. Jacy prostaccy s natomiast nasi austriaccy biskupi, pomylaem, siedzc na krzele, jak prostacki jest choby nasz kardyna z Wiednia. Spadolini to, by tak rzec, urodzony ksi Kocioa. Wystarczy tylko posucha, jak on mw, wystarczy tylko zobaczy, jak je, pomylaem. Albo jak si ubiera. Nie jest dostojnikiem kocielnym, ktry wyszed z ludu i z mozolnym trudem wspina si po szczeblach duchownej kariery, to jest, jak si rzeko, urodzony ksi Kocioa, sowa urodzony ksi Kocioa powtrzyem sobie kilka razy pgosem, siedzc na krzele. Wpywy Spadoliniego w Watykanie s ogromne, do papiey mia zawsze stosunek peen dystansu, jak sam mawia od czasu do czasu, za co do chwili obecnej paci kardynalskim kapeluszem, ktrego nie dosta. Spadolini, wiatowiec, pomylaem. By moe, powiedziaem do siebie, mier matki sprawi teraz, e odnowi przyja ze Spadolinim, a nawet j jeszcze umocni, uczyni z niej przyja wycznie dla siebie. Albowiem to Spadolini by rwnie jednym z powodw, dla ktrych w ogle wyjechaem do Rzymu, to Spadolini pozna mnie z Zacchim, ktry zaatwi mi mieszkanie na Piazza Minerva, to Spadolini oprowadza mnie po Rzymie i, by tak rzec, wprowadzi w rzymskie towarzystwo oraz niejako pierwszy odkry przede mn tajemnice Rzymu. Pocztkowo miaem w Rzymie przecie tylko Spadoliniego, cakowicie zdawaem si na Spadoliniego, o ktrym zreszt rwnie wuj Georg mia bardzo wysokie mniemanie, chocia wiedzia, e Spadolini w bardzo osobliwy sposb, jak zawsze si wyraa, obcuje z moj matk. Spadolini bywa te czsto w Cannes, pewnego razu pojecha z wujem Georgiem do Senegalu, gdzie we dwch zorganizowali wystaw malarzy poudniowofrancuskich i rwnoczenie caymi tygodniami rozmawiali w stylu filozoficznym, jak mwi wuj Georg. Spadolini jest take artyst, pomylaem, siedzc na krzele, artyst wysokiej miary, chocia nie maluje ani nie oddaje si muzykowaniu. Bardzo czsto odbywaem z nim spacery po Rzymie, dziki ktrym potrafi mnie wyprowadzi z kadego zego nastroju, ze wszystkich moliwych rozpaczy, przede wszystkim w moim pierwszym okresie rzymskim, kiedy to niezbyt dobrze wiedziaem, co ze sob pocz, tonem w rozmylaniach i popadem w wielomiesiczn bezsenno, a nawet miewaem myli samobjcze. A dopiero Spadolini pomg mi si ockn, a przede wszystkim z powrotem otworzy na prac naukow, i to w kocu wanie Spadolini podesa mi Gambettiego. Z rodzin

Gambettich Spadolini jest zaprzyjaniony od kilkudziesiciu lat. Spadolini odby ze mn wiele spacerw po wzgrzu Pincio, tylko po to, eby poprzez wiczenia intelektualne, jak je zawsze nazywa, wydoby mnie ze stanu duchowego zamtu. To on przypomnia mi o moich zdolnociach, o, by tak rzec, kapitale intelektualnym, o ktrym ja sam ju dawno zapomniaem; w jakim celu bowiem przyjechaem do Rzymu, spyta, jeli nie w celu intelektualnym. Moje pasje intelektualne ju cakiem zmarniay, nieomal zupenie obumary i dopiero Spadolini je we mnie ponownie rozbudzi, nikt inny. Wsplnie przeprowadzalimy owe wiczenia intelektualne i bardzo czsto chadzalimy na dobre kolacje na Zatybrze, pomylaem, z jednej strony, eby dobrze zje z drugiej eby dobrze pomyle, to byy czstokro sowa Spadoliniego, ktre wbija mi do gowy. I ktre mnie niewtpliwie ocaliy. Czsto zadawa sobie trud wyjedania ze mn na wie, przez Via Appia, by tak rzec, w nieskoczono, wycznie w tym celu, eby mnie ratowa, i musz powiedzie, i Spadolini by jedynym czowiekiem, ktry mnie uznawa. Wci na nowo stara si uwiadomi mojej matce, czym i kim jestem, z jakiego, by tak rzec, ducha, ona jednak zawsze bya gucha na jego wysiki w sprawach, ktre mnie dotyczyy, owo dzieci natury pozwalao mu mwi, wcale go nie suchajc, pomylaem, siedzc na krzele i przygldajc si przyborom toaletowym z Parya. Jak to byo moliwe, e matka tak Spadoliniego pocigaa, e tak naprawd j kocha i najwyraniej rozumia, rozumia te mnie, w odrnieniu od mojej matki, ona nigdy nie chciaa mnie zrozumie, powiedziaem do siebie, siedzc na krzele. Spadolini rozumia mnie, rozumia moj matk, ale matka bya zawsze przeciw mnie, chocia Spadolini by zawsze za mn, pomylaem. Spadoliniemu nie udao si nakoni mojej matki do tego, by w ogle o mnie mylaa, kiedy powiedzia mi, ona w ogle nie ma do ciebie adnego stosunku jeste jej cakiem obcy. Poniewa jednak matka zawsze przyjmowaa wszystko od Spadoliniego, jak od nikogo innego, wydaje si wprost niepojte, e nie przyjmowaa niczego, co Spadolini nieustannie powtarza jej na mj temat, nie syszaa tego, bo nie chciaa sysze. Lubi ciebie i lubi twoj mat, ale twoja matka ciebie nie rozumie, mwi Spadolini, ona ci nawet nienawidzi, ale i odwrotnie, ty rwnie nie lubisz swojej matki i jej nienawidzisz Spadolini nigdy nie obawia si wygasza swoich opinii o faktach jako czego oczywistego. Tylko taki ksi Kocioa jak Spadolini moe sobie na to pozwoli, on, ktry w cakiem swoisty sposb patrzy na Koci, pomylaem. Wszyscy w rodzinie Spadolinich s niezalenymi umysami, pomylaem. Rwnie ksi Kocioa Spadolini. Wszystko, co z ducha Spadoliniego, czyli monarchistyczne, pomylaem, moe urzeczywistnia si w onie Kocioa katolickiego w odpowiadajcy Spadoliniemu sposb, pomylaem. Nawet dzisiaj. W pokoju nadal unosi si zapach ojca. Wstaem, otworzyem szaf i ogarnwszy jej zawarto jednym spojrzeniem, naliczyem dwanacie wiszcych w niej garniturw. Wszystkie uszyte przez jego wiedeskiego krawca Knizego, poniewa jednak ojciec jest duo niszy ode mnie, by, poprawiem si, nie bd mg nosi tych garniturw, pomylaem i zaczem si zastanawia, kto wchodziby w rachub, jeli idzie o owe ojcowskie garnitury. Da je ogrodnikom to bezsens, pomylaem, nie dam ich te owczym ani adnym krewnym, powiedziaem do siebie i z powrotem zamknem szaf. W szafce na buty ojciec mia zwykle okoo trzydziestu par obuwia, otworzyem t szafk, rozmiar czterdzieci dwa na nikogo tu nie pasuje, wic z powrotem j zamknem. Ale lepsze z ojcowskich koszul zachowam dla siebie, pomylaem. Maj dobry krj, pasuj na mnie. Dla Spadoliniego przygotowali oddzieln szaf, pomylaem. Na biurku ojca stay fotografie rodzinne, przede wszystkim jedno zdjcie ukazujce nas wszystkich, wszyscy na tych zdjciach sprawiamy jednakowo banalne, niewinne wraenie. Te fotografie uspokajaj, nie przeraaj, nie skaniaj do zastanowienia, co najwyej do tego, e wszyscy na nich s jednakowo banalni. Ojciec wstawa o pitej rano, o p do szstej siada przy biurku, by pracowa, zaatwia sprawy subowe, jak mawia, a pniej okoo p do smej jad niadanie z matk w tak zwanym duym salonie, jak matka nazwaa dawniejszy zielony pokj, gdy za byo adnie, przy szeroko otwartych oknach balkonowych. Owe niadania rodzice spdzali przewanie na ustalaniu porzdku dnia i wtedy dochodzio do pierwszych sprzeczek i nieporozumie. W ostatnich latach rodzicielskie niadania upyway prawie zawsze w milczeniu, z salonu dochodzi wycznie brzk zastawy stoowej. Ojciec nie by czowiekiem rozmownym, matka za niezwykle rozmowna, w sidmym niebie, gdy moga papla, ale w ostatnich latach przestaa by taka rozmowna i w sidmym niebie, przynajmniej w obecnoci ojca. Ojciec by chory, a ona w gbi duszy spodziewaa si jego rychej mierci. Zawsze mylaa, e ojciec wkrtce umrze. Mylaa tak caymi latami, sdzia, e umie to wyczyta z rysw jego twarzy. Kiedy kto sprawia ojcu przykro, mwia zawsze, zostawcie w spokoju, przecie on jest chory i na pewno niedugo umrze. Wygaszanie tej formuy tak bardzo weszo jej w nawyk, e nie powstrzymywaa si przed ni ju nawet w obecnoci ojca, rwnie w naszej obecnoci powtarzaa raz po raz, zostawcie ojca w spokoju przecie on jest chory, jednak tumia przy tym sowa i na pewno niedugo umrze, nie wypowiadaa ich, tylko je mylaa, co chwila, gdy ojca nie byo w domu lub gdy by zapracowany, dawao si sysze: zostawcie ojca w spokoju, przecie on jest chory i na pewno niedugo umrze, a gdy by obecny, zostawcie ojca w spokoju, przecie on jest chory. Kiedy tylko byo to moliwe, jedzia do Spadoliniego, do tego glancusia, jak ojciec go kiedy zatytuowa. Nieze okrelenie, pomylaem teraz. Chorego i majcego rycho umrze nie-glancusia miaa co kilka tygodni dosy i wtedy szukaa towarzystwa glancusia, by potem, gdy glancu nie mia ju dla niej czasu, wraca znowu do chorego, majcego rycho umrze nie-glancusia, przewanie w nocy, w najwikszej tajemnicy, eby suba niczego nie zauwaya, ktra to suba jednak, jak wiem, zawsze wszystko zauwaaa, gdy suba w kocu zawsze wszystko zauwaa. Sdzi si, i suba niczego nie zauwaa, ale ona zauwaa

wszystko, rwnie najbardziej niepozorne rzeczy, rwnie to, o czego zauwaanie nigdy bymy jej nie podejrzewali. I dlatego te wszystko wie. Zawsze sdzimy, e suba jest wyeliminowana, e w kadej sytuacji potrafimy j przechytrzy, wywie w pole, ale ona wszystko zauwaa. Spadolini, glancu, by przedmiotem nieustannej tsknoty matki, przez tyle dziesitkw lat, pomylaem. Ojciec pod koniec ju w ogle nie zwraca uwagi na ten przedmiot tsknoty, w ostatnim czasie, gdy matka wracaa po nocach, wcale jej nawet nie pyta, gdzie bya, gdy zawsze odpowiadaa drwico u Spadoliniego. Ale koniec kocw ten gospodarz wiejski, ten nie-glancu, by w przeciwiestwie do ksicia Kocioa, glancusia, zawsze tym, ktry dawa uspokojenie, oparcie. Matka wspieraa si czasem na ojcu, mwic, e jest w peni wiadoma, co w nim ma. I wdziczna, e jej wszystko wybacza. Ojciec po prostu pozwala jej mwi. Zszed ze sceny, na ktrej by grany Spadolini, ta mieszna komedia, jak sam j nazywa. Ju od dawna bya to tylko dwuosobowa sztuka. Moje zamiowanie do nie-omal cakowicie zaciemnionych pomieszcze zostao mi do dzisiaj, pomylaem, ale nie zapalaem wiata rwnie z powodu o tej porze roku w Wolfsegg koniecznego, z powodu komarw, ktre, przycigane przez wiato, natychmiast zmieniay wolfseggskie pokoje w pieko. Prawie nic nie widz, powiedziaem do siebie, i to najbardziej lubi. Po niadaniu ojciec szed na folwark, eby si po nim rozejrze, wsiada wtedy przewanie na jeden z traktorw, po czym znika w lasach, nikt nie wie, czego tam szuka, ale chyba tylko spokoju od swojej ony i reszty rodziny, pomylaem. Pnym przed-poudniem widywano w jakich miejscach traktor, ktry po prostu zostawia, aby przemierza pieszo wiele kilometrw po swojej wasnej ziemi, co zawsze sprawiao mu najwiksz przyjemno. Wszak zawsze chcia by jedynie chopem. Nigdy nie mia tak zwanych wyszych aspiracji. Kiedy kwestia potomka, kwestia dziedzica staa si najwaniejsza, polubi mieszczk, crk hurtownika warzyw, ktry, by tak rzec, napenia soiki i butelki kami rozcigajcymi si wok Wels, eby pniej te soiki i butelki sprzedawa w Wiedniu. Rwnie po lubie z moj matk ojciec wola spdza czas w chlewie ni w tym zielonym pokoju balkonowym, uroczycie nazwanym przez ni duym salonem, towarzystwo, ktre zdecydowanie wola, znajdowao si raczej na folwarku i w domku myliwskim, pomylaem. Ale oczywicie ten chop z pochodzenia odznacza si zawsze nadzwyczaj paskim zachowaniem. Od razu pierwsze dziecko, Johannes, stao si podanym, zdolnym do dziedziczenia synem. Mnie, jak mwiono, przyj do wiadomoci jako zastpczego dziedzica, rwnie z moich sistr najchtniej by zrezygnowa, te maruderki nigdy nie miay u niego szans i dlatego ju od samego pocztku byy w sposb cakiem naturalny przykute do matki. Obie, zarwno Caecilia, jak i Amalia, byy tak zwanymi adnymi dziemi, ktre pniej, dokadnie jak gosi ludowa tradycja, z czasem coraz bardziej brzydy. Niepostrzeenie. W kadym razie w moich oczach. Ale ja sam byem zawsze w sytuacji absolutnie najtrudniejszej ze wszystkich dzieci. Ja, by tak rzec, nie pasowaem do adnego z rodzicielskich serc i z biegiem czasu przestaem te ostatecznie wpasowywa si w te serca, zrozumiawszy, e nie ma w nich dla mnie miejsca. Jednake ojciec by mi od samego pocztku bliszy ni matka, ktrej baem si ju jako zupeny brzdc, podczas gdy ojca zawsze darzyem zaufaniem, najpierw zaraniem dziecka, potem niedorostka, a pniej zaufaniem dojrzaego czowieka, do samego koca. Ojciec by dla mnie, bd co bd, przez cae swoje ycie tak zwan ojcowsk instancj, cokolwiek to znaczy, matk odbieraem zawsze jako osob tylko mi szkodzc. Przez cae ycie odnosiem wraenie, e maj mnie wycznie po to, by, jak to si mwi, mogli kiedy po mnie sign. I nie mylili si w tym wzgldzie, czego dowodzi to nieszczcie, pomylaem teraz, siedzc na krzele, ale nie spodziewali si wasnej mierci. Gdyby Johannes by sam w samochodzie, mogliby teraz sign po mnie i potwierdzi suszno swoich przewidywa. Zostali jednak zabici, by tak rzec, razem ze swoim pierwszym dziedzicem, nie skorzystawszy z wtrnego dziedzica. Pomylaem, siedzc na krzele, e jestem pozostawionym przez nich wtrnym dziedzicem, i takim si te czuem. W sowach wtrny dziedzic zwietrzyem swoj szans. Ale jak j wykorzysta? pomylaem. Myl, e przyjedzie Spadolini, sprawiaa mi przyjemno. W Spadolinim mam wszake czowieka, z ktrym mog porozmawia o wszystkim, pomylaem. W Spadolinim mam jasny umys, janiejszy ni mj wasny, zamroczony t mierteln katastrof, jak pomylaem. Spadolini ju w najbliszych dniach, a by moe ju w najbliszych godzinach, bdzie moim partnerem w rozmowach, pomylaem. Jest mi winien wskazanie wyjcia z sytuacji, ktrego ja sam nie widz. Mam wyobraenia o najbliszej przyszoci, ale jeszcze nie wiem, jak uczyni z nich to jedno jedyne wyobraenie, ktre byoby rozumne. Spadoliniemu mog pozwoli na to, na co nie pozwolibym nikomu innemu, pomylaem, eby powiedzia mi, co mam teraz robi. Z drugiej strony nie wiem jednak, jaki Spadolini tu przyjedzie, czy do Wolfsegg przyjedzie poyteczny dla mnie, czy te taki, ktry mi zaszkodzi, nie wykluczaem bowiem, e Spadolini moe mi teraz take zaszkodzi, odwrotnie, wrcz baem si takiej moliwoci. Musiabym jednak bardzo myli si co do Spadoliniego, pomylaem po chwili. Prawdopodobnie, powiedziaem do siebie, siedzc na krzele, Spadolini ju teraz, jadc tutaj, myli t sam, tyle e odwrotn myl, zbliajc si do Wolfsegg, ju teraz na swj sposb rozmyla nad przyszoci Wolfsegg i nad tym, jak ma si ono upora ze swoim nieszczciem. Ale czy ja potrzebuj Spadoliniego? pomylaem nagle, czy nie mam swojego wasnego umysu? Bynajmniej nie potrzebuj Spadoliniego, powiedziaem teraz do siebie, wstaem i podszedem do okna, by popatrze w d na ludzi w parku, na aobnikw, ktrych liczba tymczasem nie wzrosa, tylko zmalaa, poniewa wikszo przybyych wyruszya ju do rnych kwater na nocleg, zobaczyem, e towarzystwo zaczyna si prawie zupenie rozchodzi. Spadoliniego nadal nie ma, pomylaem. Z pewnoci jednak przyjedzie jeszcze dzisiaj,

pomylaem. Cakiem wiadomie przyjedzie pniej, aby nie musie stawia czoa wszystkim tym ludziom, aby unikn tej przykrej sytuacji, a w kadym razie nie pomaga jej si rozwin. W rodku rozchodzcego si towarzystwa, ktre nie wahao si depta trawnika, co mogem stwierdzi, patrzc z okna, sta z tac fabrykant kapsli do wina. Zostawiony cakowicie sam sobie. Caecilia zawoaa go po imieniu, wic ruszy w kierunku ony, stojcej prawdopodobnie w portalu. Tutaj, przy tym oknie, ojciec wystawa czsto przez p nocy, gdy nie mg zasn. Cae ycie cierpia na bezsenno, na ktr matka nigdy si nie uskaraa. Stawa przy oknie, chcc poczu zmczenie, ale take wtedy, gdy po dwu czy trzech godzinach stanie przy oknie go znuyo, nadal nie udawao mu si zasn. Nabra wic nawyku wychodzenia przede wszystkim w marcu i kwietniu ju o trzeciej rano na dwr i wyruszania do lasu. Jestem lenym czowiekiem, powtarza czsto. Najbardziej lubi przebywa w lesie. Najbardziej chciabym umrze lesie, to te byo czsto wypowiadane przeze zdanie, pomylaem teraz, ale jego yczenie si nie spenio, umar mierci w dzisiejszych czasach codzienn, odwrotn do tego yczenia, umar jak miliony innych ludzi, cakiem jak dzisiejszy nowoczesny czowiek, cakiem po prostu w momencie nagej dekoncentracji na drodze. Spadolini zwrci mi uwag na charakter Gambettiego, by tak rzec, wyjani mi Gambettiego, nauczy mnie, w jaki sposb mam si do niego zbliy, jak pozyska jego zaufanie, gdy, jak mwi Spadolini, kontakt z Gambettim, takiego uy okrelenia, jest arcytrudny. Gambetti wyrazi wobec niego, Spadoliniego, yczenie, by jako nauczyciela literatury niemieckiej mie Austriaka, zdecydowanie nie Niemca. Ja pojawiem si w Rzymie we waciwym momencie, tak powiedzia kiedy Spadolini, jako ten idealny. Gambetti zawsze uwaa Spadoliniego za swojego ojca duchowego, we wszystkim by po jego stronie. Ojciec Spadoliniego od zawsze by zaprzyjaniony z ojcem Gambettiego, pomylaem, teraz znowu siedzc na krzele, z zamknitymi oczami, co pozwalao mi rozkoszowa si spokojem w ojcowskim pokoju i widzie przez otwarte okno, e liczba uczestnikw pogrzebu ju si zmniejszya, do kilku prowadzcych na dole rozmow z moimi siostrami, ktrej to rozmowy nie mogem jednak zrozumie, rozumiaem zaledwie pojedyncze sowa, zupenie ze sob niepowizane, takie sowa jak przecig, angina pectoris, anarchia, okropne, deszczowa pogoda, co dokadnie pamitam, wycznie od wiatru zaleao, w jaki sposb te sowa dochodziy do mnie na gr, czasem cakiem dwicznie i wyranie, potem znowu rozmyte, ledwo zrozumiae, ale wszystkie wypowiadano bardzo powcigliwie; Spadolini od samego pocztku by przeznaczony do piastowania bardzo wysokiego stanowiska, jak kiedy sam powiedzia, przede wszystkim jego ojciec by niezwykle ambitny i kaza mu studiowa, aby szybko zrobi karier w Watykanie i pi si wysoko w watykaskiej hierarchii, tak kiedy mwi sam Spadolini, podczas gdy matka Spadoliniego wcale podobno nie bya zainteresowana takim bezwzgldnym i konsekwentnym wspinaniem si Spadoliniego po szczeblach kariery watykaskiej, ale Spadolini, jak kiedy powiedziaa moja matka, od razu i bez najmniejszej przerwy pi si wysoko, byskotliwa kariera, jaka rzadko zdarza si w dziejach Kocioa, zwaszcza w dziejach Kocioa, takie byy sowa mojej matki. To Gambetti najpierw sprawdzi mnie, czy nadaj si na jego nauczyciela, a nie odwrotnie, jak mi powiedzia Spadolini. To Gambetti przygotowa sobie cakiem okrelon metod przeegzaminowania mnie, a wic sprawdzenia moich zdolnoci pedagogicznych. Jednake zdaem te egzaminy ku najwikszemu zadowoleniu, tak powiedzia Spadolini, cytujc Gambettiego pomylaem, siedzc na krzele. Sdzimy, e od samego pocztku jestemy nauczycielem ucznia, a w rzeczywistoci to ucze sprawdza nas caymi miesicami, pomylaem sobie. Gambetti ju od pocztku mojego kontaktu z nim zadawa mi mnstwo osobliwych pyta, niezwykych, jak zauwayem, nic wiedziaem jednak, dlaczego je waciwie zadaje. Pocztkowo Spadolini, Gambetti i ja chadzalimy czsto na kolacje w pobliu Piazza Minerva, tam gdzie obsuguj goci wycznie zakonnice, ktre naturalnie zawsze robi wielkie zamieszanie wok Spadoliniego, niemie dla niego samego, w lokalu, ktry wywar na Marii tak odpychajce wraenie, posza tam ze mn zaledwie raz, tego wieczoru z Mari zakonnice rzeczywicie wykazyway straszliw usuno wobec duchowiestwa, ktrego przedstawicieli byo w tym lokalu akurat tak wielu, e dla Marii musiao to by nie do zniesienia; spotkaem si z ni tam, aby omwi jej wiersze, zwaszcza tak zwany czeski Ingeborg Bachmann, Bohmen liegt am Meer (Czechy le nad morzem) , ktry tymczasem zdoby wiatow saw i jest z pewnoci jednym z najlepszych, a rwnoczenie najpikniejszych wierszy w naszej literaturze. Wwczas powiedziaem do Marii, napisaa najpikniejszy i najlepszy wiersz, jaki jakakolwiek poetka napisaa kiedykolwiek w naszym jzyku, nie mia to by komplement, powiedziaem prawd, ktr rwnie reszta wiata ju dawno przyja do wiadomoci. Zawsze lubiem wiersze Marii, poniewa s takie austriackie, rwnoczenie za tak bardzo przeniknite caym wiatem i wszechwiatem, ktry otacza ten wiat, jak adne inne. A take dlatego, e napisaa je najinteligentniejsza poetka, jak kiedykolwiek mielimy, wczajc w to wszystkie inne w dziejach. Wiersze Marii, pomylaem teraz, s cakowicie antysentymentalne, zupenie rne od wierszy innych autorw, mwicych wycznie o austriackim sentymentalizmie, choby byy nie wiem jak dzikie i nieokieznane, natomiast wiersze Marii s antysentymentalne i klarowne, a pod wzgldem wartoci dorwnuj wierszom Goethego, i to wanie tym jego wierszom, ktre ceni najwyej. Maria musiaa przeprowadzi si do Rzymu, by mc napisa te wiersze, powiedziaem do siebie, siedzc na krzele, a potem znowu mylc o Spadolinim, ktremu zawdziczam Gambettiego, najbliszego mi w Rzymie, najbardziej wartociowego czowieka. Czym byoby moje rzymskie ycie bez Gambettiego, pomylaem, ktry codziennie konfrontuje mnie ze swoimi nowymi ideami, ktry codziennie zadaje mi nowe pytania, ktry dzie w dzie odwiea mj

umys, poniewa dzie w dzie konfrontuje mnie z prawdziwymi problemami naszego wiata, Gambetti, nieustannie pytajcy, nieprzerwanie drcy, nie dajcy mi spokoju, pomylaem, Gambetti, ktry przychodzi do mnie do mieszkania, i przez cay czas zasypuje pytaniami, przez ca noc a do chodnego, bladego witu, Gambetti, przed ktrym nie mog si wykrci byle czym. Gambetti, ktry zawsze chce wszystko wiedzie, kroczc drog literatury niemieckiej, wysuwajc j jednak na pierwszy plan tylko po to, eby dowiedzie si wszystkich innych rzeczy, Gambetti, anarchista, ktry dopiero dziki mnie sta si prawdziwym anarchist, ktrego ja prawdopodobnie wychowaem na anarchist wbrew jego rodzicom, wbrew otaczajcemu go wiatu, wbrew niemu samemu, pomylaem, i ktry rwnoczenie pobudzi we mnie pierwiastek anarchistyczny, uaktywni go ponownie w Rzymie, jak teraz pomylaem. Gambetti, ktry zawsze rzuca mi na biurko, by tak rzec, w twarz, takie gazety jak Corriere delia Sera i zadaje pytania dotyczce wszystkiego, Gambetti, modzieniec, ktrego Maria lubi bardziej ni mnie, Gambetti, najwikszy sceptyk, jakiego kiedykolwiek spotkaem, ktry znacznie przeciga mnie w swoich wtpliwociach, ktry zwtpienie uczyni swoj zasad i ktrego wtpliwoci zaczy rozpiowywa cay wiat, by rzeczywicie mg go przestudiowa, jak kiedy do mnie powiedzia. Gambetti, ktry najchtniej wysadziby wszystko w powietrze, ale rwnoczenie, ubrany tylko w czerwony sweter, chodzi po Rzymie z ksikami Jeana Paula, Kleista i Wittgensteina pod pach, godzinami, optany ide wysadzenia i rozpiowania wiata. Z drugiej strony Gambetti, ktry jada z rodzicami kolacje w de la Ville i zostawia rodzicw w spokoju z ich konserwatyzmem, Gambetti, ktry kupuje sobie wszystko wycznie na Via Condotta i ktrego pokj jest urzdzony nie tylko ze smakiem, lecz z nadmiern wprost kultur. Gambetti, ktrego ja trzymam si dokadnie tak samo jak on mnie, Gambetti, po mylaem, siedzc na krzele, zarwno symbol badawczego umysu, jak i chodno kalkulujcych uczu, Gambetti, mody zaklinacz otaczajcego go wiata. Spojrzaem na owietlon od wewntrz oraneri, a wic na obraz, ktrego wczeniej jeszcze nigdy nie widziaem. Ju tylko kilku aobnikw znajdowao si na dole w parku, nie mogem ich rozpozna. Waciwie powinienem by do ich dyspozycji, pomylaem, zej na d, ucisn im donie, ale nie byem do tego zdolny, formalne zabiegi w caoci pozostawiem siostrom, zwaliem je na nie, siostry zreszt bardziej nadaway si do wzicia na siebie tych formalnych zabiegw, to w kocu one s crkami i umiej obchodzi si z ludmi swojego pokroju, pomylaem, ja ju dawno oduczyem si kontaktu z takimi ludmi, powiedziaem do siebie, w gruncie rzeczy zafascynowany wycznie nikym blaskiem wiec pobyskujcym zza szyb owietlonej oranerii. Preludium, by tak rzec, ma si ku kocowi, pomylaem, a Spadoliniego nadal nie wida, inni za w gruncie rzeczy wcale mnie nie interesuj, nie mam z nimi nic wsplnego, pomylaem, nic mnie nie obchodz, wszyscy ci ludzie s dla mnie jedynie uciliwi, gardz nimi, a oni gardz mn. Nagle wydao mi si, e do parku wszed mj kuzyn Aleksander, bez ony, i pomylaem, i to oczywiste, e siostry wysay Aleksandrowi telegram do Brukseli. Ale nie mylaem o nim przez cay ten czas, pomylaem, to Aleksander zblia si teraz do oranerii, obserwowaem go, poda rk kilku osobom stojcym przed oraneri, na swj sposb, ktry ponownie mnie w nim uj, elegancki, a zarazem niezwykle naturalny, i pomylaem, e Aleksander, mj fantasta, ma teraz dokadnie tyle samo lat co ja, rozstalimy si przed trzydziestu laty, on wczeniej odszed z internatu i wyjecha z rodzicami do Belgii, ale nigdy nie zerwalimy ze sob kontaktw. lub Aleksandra, traktowany przeze mnie, co teraz musiaem sobie powiedzie, pocztkowo nieufnie, jeszcze pogbi nasz przyja, nie za pokrewiestwo, do ktrego nie przywizywalimy wagi, wrcz przeciwnie. Ja to bywaem w Brukseli, po raz pierwszy, gdy jechaem do Londynu, potem znowu w drodze do Parya, Aleksander i jego ona zabierali mnie zawsze, kiedy u nich mieszkaem, do swoich belgijskich przyjaci na belgijsk wie, w okolice Brukseli, do Ostendy, zapoznali mnie ze sztuk Ensora i sztuk Delvaux, wozili ze sob do piknych posiadoci ziemskich w okolicy Brukseli. Przede wszystkim jednak przesiadywaem caymi nocami w gabinecie Aleksandra, suchajc jego wykadw o Bogu i o wiecie, jak to si mwi. W cigu tych nocy Filozof Aleksander malowa w moim umyle, by tak rzec, swj filozoficzny obraz, ktry jeszcze potem caymi tygodniami nie dawa mi spokoju. Chadzaem z Aleksandrem do jego brukselskich przyjaci, koczujcych w kiepskich kwaterach, wszyscy byli prawie zupenie bez rodkw do ycia, pochodzili z najrozmaitszych krajw Europy, przede wszystkim z Polski i Czechosowacji, z Wgier i Rumunii, byli tak zwanymi wschodnimi Europejczykami, zbiegymi do Belgii przed swoimi reymami, w ramiona Aleksandra, w charakterze politycznych uchodcw, by tak rzec. Aleksander nawiza pierwszy kontakt z tymi politycznymi uchodcami w biurze obok Gare Luxemburg Ixell i zaoferowa im swoj opiek, chronic ich w ten sposb przed zamkniciem, przed osadzeniem w wizieniu, co im grozio, gdy nielegalnie przybyli ze swoich krajw ojczystych do Belgii. Krtko mwic, jego zadaniem byo niesienie pomocy politycznym uchodcom. A on si do tego nadawa. Poniewa ci ludzie zauwayli, e Aleksander pragnie im rzeczywicie pomc z racji swojego wspaniaego charakteru, nie za z jakiejkolwiek innej przyczyny, nachodzili go, jak to si mwi, naprzykrzali mu si dniami i nocami, ale przecie on sam tego chcia, pomylaem, stojc przy oknie ojcowskiego pokoju i obserwujc Aleksandra. Chocia przyjecha z Brukseli, wyglda tak, jakby wrci ze spaceru za folwarkiem albo dziecic will, naturalnie w najzwyklejszym ubraniu, cakiem niepozorny, bez cienia pretensjonalnoci. Ludzie z jego towarzystwa nazywali go czsto baznem, poniewa w ich mniemaniu by zawsze zbyt naturalny, nie nienawidzi wprawdzie, jak ja, ich formalizmu, ale zawsze potrafi przeciwstawi mu si z ironi, jednak tytu bazna przyznali Aleksandrowi wycznie z powodu wasnych nieczystych sumie i dlatego, e nie

rozumiej jego filozofii, pomylaem. Jednake ta aleksandryjska Filozofia, jak j sam na swj uytek nazywam, jest niezwykle trudna, przekracza oglne moliwoci umysowe, pomylaem, wymaga uwanego, bezstronnego umysu, nieprzejednania, ja nigdy nie potrafiem sprosta temu umysowi, pomylaem, zawsze w tym umyle tonem, moje wizyty w Brukseli, chocia zawsze pikne, tony w tym aleksandryjskim umyle, pomylaem. Aleksander naucza, pomylaem, a ja nie rozumiaem tego fantasty. Teraz przez minut czy dwie obserwowaem Aleksandra, ktry oczywicie zostanie zakwaterowany w gwnym budynku, jak pomylaem, i zszedem na d do westybulu, wyszedem na dwr do Aleksandra, ktry tymczasem znikn w oranerii. Ju od lat go nie widziaem, nie przyjeda do Austrii, ktrej nie znosi z tych samych politycznych powodw co ja, ja nie jedziem do Belgii z racji panujcych tam warunkw klimatycznych, chocia niegdy spdzaem w tym kraju bardzo pikne i poyteczne tygodnie w pewnym okrelonym rytmie trwajcym ponad dwadziecia lat, zakwaterowywany na czwartym pitrze domu przy Rue de la Croix, ktry mj kuzyn wynaj ju trzydzieci lat temu. Tam, na grze, na czwartym pitrze tego brukselskiego domu napisaem te co o Pascalu, ktrego wwczas kochaem jak nikogo innego na wiecie, a take o wierszach Marii, o strofach owej poetki, ktrej wwczas jeszcze nie znaem. Tam, na grze, na czwartym pitrze, napisaem rwnie niewielki artyku o moim ulubionym Bohuslavie Martinu, ale zaraz ten artyku wyrzuciem. Aleksander wprowadzi mnie, by tak rzec, w brukselskie towarzystwo, z Aleksandrem przemierzaem przez p dnia pieszo wspaniae lasy w okolicy Brukseli. Wwczas zaczy si u niego pierwsze napady pniejszej tak zwanej przewlekej choroby, usiowa j leczy nie tylko kortyzonem, lecz rwnie przedsibranymi dwa razy w tygodniu na play w Ostendzie, wyczerpujcymi i zaiste nadmiernie go obciajcymi dwugodzinnymi biegami, w ktrych czsto mu towarzyszyem. Ale te biegi po play i w sonym powietrzu, ktre miay podziaa na niego leczniczo, nie okazay si w kocu terapi, jakiej sobie po nich obiecywa, nakoniony do niej przez jednego z belgijskich lekarzy, ktrzy, jak wiadomo, s w ogle najgorsi, belgijscy lekarze zostali okrzyknici najgupszymi w caej Europie, jak si pniej dowiedziaem. Mj kuzyn ju od dwudziestu lat yje na kortyzonie, i tylko na nim, co sam czsto powtarza. Obok wuja Georga i przed moim rzymskim okresem kuzyn Aleksander, chocia rwienik, by moim nauczycielem filozofii. W chwili gdy chciaem wej do oranerii, on wanie z niej wyszed, nie mg tam bowiem wytrzyma duej ni p minuty. Ucisn moj do i zamkn j w swojej, po czym kilkakrotnie przeszlimy si przed oraneri tam i z powrotem, zupenie nie przejmujc si ludmi, ktrzy jeszcze przed ni stali i prawdopodobnie znali mnie i mojego kuzyna, co nas jednak nie interesowao, jako e w gruncie rzeczy nic nas nie obchodzili. Natychmiast wyruszy z Brukseli, powiedzia o sobie Aleksander, sam, poniewa jego ona zachorowaa. A poza tym bardzo si cieszy, e teraz kilka razy przeszedem si z nim tutaj przed oraneri, ma bowiem zamiar natychmiast uda si do, by tak rzec, przydzielonej mu przez nas gospody na dole we wsi, eby skoczy przywiezion ze sob prac, petycj, powiedzia, ktr musze wystosowa do rzdu belgijskiego i do krla, a dotyczc moich uchodcw, ktrych rzd belgijski traktuje jak zwierzta. Fantasta zapyta o moje siostry i zrobiwszy jak uwag na temat stojcych dookoa osb, ktra mnie rozbawia, ale przez tych stojcych dookoa nie zostaa naturalnie usyszana, ktra jednak, gdyby j usyszeli, gboko by ich zrania i wywoaa oburzenie na nas obu, pomylaem, znikn, nie napomykajc sowem na temat nieszczcia czy te zmarych lecych w oranerii na katafalku. Sam znajdzie drog, nie potrzebuje nikogo, jutro pojawi si na pogrzebie, a potem natychmiast wraca do Brukseli, wieczornym pocigiem, doda jeszcze. Ju nawet nie miaem moliwoci powiedzie mu, e pragnbym, aby umieszczono go w gwnym budynku, oczywicie jak najbliej nas, Aleksander mia zawsze taki cakiem bezceremonialny sposb odchodzenia, tym razem jednak ustanowi w tym wzgldzie swoisty rekord. Nie zmieni si, pomylaem, pozosta taki sam, mj ukochany fantasta. Ludzie stojcy dookoa, dwie rodziny z Wiener Neustadt, jak teraz zobaczyem, byli wrcz spokrewnieni ze mn przez matk, oczywicie powitaem ich, zapytaem nawet, czy mieli mi podr, zbyt czuym jak na mj gust tonem, ktry w tej samej chwili wanie wobec tych ludzi mi si nie spodoba, gdy caa ta grupa, oglnie rzecz biorc, nie wzbudzia we mnie sympatii. Ci ludzie stali tam, jakby domagali si teraz ode mnie, ebym si im bez reszty powici, jakby byli, by tak rzec, jedynymi tutaj, ktrymi musz si zaj, ale to wanie ich chc mie moliwie szybko z gowy, pomylaem i w kilku nazbyt wyszukanych sowach przeprosiem za to, e z powodu pewnej niecierpicej zwoki sprawy musz ich ponownie opuci. Zostawiem po prostu t grup z Wiener Neustadt i poszedem na folwark, a potem do domku myliwskiego, sam nie wiedzc, czego tam szukam. Wszedem do tak zwanego biura mojego ojca, w ktrym znajduj si wszystkie akta dotyczce Wolfsegg, caa buchalteria. To biuro zawsze byo dla mnie koszmarem, jak w ogle wszystko, co choby z daleka przypomina biuro. Biuro w Wolfsegg wydziela zapach, jaki wydzielaj wszystkie biura, i ju po krtkim czasie nieuchronnie ogarnia mnie uczucie, e jeli moliwie najszybciej nie wyjd, udusz si w nim, teraz jednak nawet, czego nigdy wczeniej nie robiem, usiadem w tym naszym biurze, usiadem przy biurku, na ktrym leaa jeszcze wczorajsza poczta, zaadresowana do ojca. Rachunki, listy dotyczce gospodarstwa w Wolfsegg, druki reklamujce rolnicze. Nienawidz tak zwanej korespondencji subowej. Odsunem ca stert listw tak daleko od siebie, ebym mg pooy na biurku kartk papieru. Na kartce napisaem wersalikami ALEKSANDER, MJ FANTASTA, dokadnie porodku kartki, sam nie wiedzc, dlaczego w ogle pisz na kartce sowo ALEKSANDER. Bez powodu, jak mi si wydawao. Byem, jak to si mwi, w najwyszym stopniu zdenerwowany. Nagle, gdy tak siedziaem na krzele

biurowym, dotaro do mojej wiadomoci, e przecie siedz teraz w swoim biurze, a nie w biurze ojca; ogarnity gwatownym znueniem, patrzc na ciany tego biura, poczuem do nich obrzydzenie. A take do setek stojcych na regaach segregatorw firmy Leitz, na ktrych mogem przeczyta wycznie sowo Wolfsegg oraz dat roczn. Pki wreszcie nie zwariuj, pomylaem. Ojciec by rwnie pedantem, pomylaem. Ten tak zwany pedantyczny charakter pisma zawsze budzi we mnie odraz, te koniec kocw prymitywne ojcowskie zdania. Nauczy si kaligrafii i nie zapomnia jej, co pozwala domyla si, e by niezwykle pedantyczny, pomylaem. Przez cae ycie usiowa zrobi take z Johannesa rwnie nieznonego pedanta, przez cae ycie pracowa nad przyszym wiernym odbiciem wasnej osoby. Udao mu si, powiedziaem do siebie, zrobi z Johannesa swoje wierne odbicie. Ale wierne odbicia s odraajce, pomylaem. Ta ojcowska kaligrafia na papierze to produkt wyjaowionego umysu, pomylaem. Wyjaowionego czowieka, jakim by mj ojciec. Niekiedy pragn wyrwa si z tego wyjaowienia, ale to mu si nie udawao. Owo wyjaowienie posuno si ju za daleko. Ojciec pisa pismem typowym dla przykadnego nauczyciela, pismem, jakim pisz nauczyciele z maych miasteczek, tym starannym, kotuskim charakterem. Taki charakter pisma dowodzi trwoliwego, poddawanego uciskowi charakteru. Ojciec by czowiekiem uciskanym, czowiekiem niemiosiernie uciskanym zarwno przez Wolfsegg, jak i przez matk, jego on, pomylaem. Po moim ojcu zosta jedynie ten belferski charakter pisma, pomylaem, nic wicej. Ta myl przysza mi do gowy, bo na ojcowskim biurku znalazem zaczty przeze, ale niedokoczony list, zaadresowany do fabryki nawozw sztucznych w Lustenau w Vorarlbergu, najwyraniej z prob o przysanie jakiej oferty, pomylaem. Tak pisze pomocnik handlowy, pomylaem, a nie pan na Wolfsegg. Kilkakrotnie przeczytaem zaczty przez ojca list, ktry nada wydawa mi si bardzo prymitywny. Mj ojciec nie potrafi pisa listw, ale tak nie moe pisa czowiek. Przygnbiajce jest rwnie to, w jaki sposb ukada na biurku przybory do pisania, pomylaem. Tak ukadaj przybory do pisania pomocnicy handlowi i nauczyciele, ale nie czowiek z klas. Czy mj ojciec by czowiekiem z klas? zadaem sobie pytanie. Zmczenie kazao mi zada sobie jeszcze kilka rwnie bezsensownych pyta dotyczcych ojca. Co to w ogle jest klasa? zapytaem siebie w kocu. Widok segregatorw firmy Leitz, pochodzcych z pocztku dwudziestego wieku, do gbi mnie przytoczy. Ucieke od tego wiata, eby teraz nagle cios losu wepchn ci w niego po szyj, pomylaem. Sowa cios losu, w swojej caej obrzydliwoci i zakamaniu, dopeniy reszty, jak to si mwi, wstaem wic i podszedem do okna. Patrzcy przez okno widzi std umieszczony dokadnie na przeciwlegym murze budynku folwarcznego olejny obraz na blasze cynkowej, przedstawiajcy Madonn z Dziecitkiem. Matka Boska ma na tym obrazie nieprawdopodobnie dug szyj, nigdy jeszcze nie widziaem tak namalowanej szyi, cakowicie przeczcej wszelkiej wiedzy anatomicznej. Dziecitko Jezus na obrazie cierpi na wodogowie. Widok tego obrazu zawsze mnie bawi, rozbawi mnie rwnie teraz. Rozemiaem si na cay gos, byo mi obojtne, czy kto to syszy, czy nie. W drzwiach stana Caecilia, ktra przysza zabra mnie na wczesn kolacj, przygotowan, jak powiedziaa, niezalenie od bufetu dla goci, tylko dla nas. Natychmiast zadaem od niej wyjanie, dlaczego zakwaterowaa Aleksandra we wsi, gdy kto jak kto, ale akurat Aleksander powinien by oczywicie zamieszka u nas w gwnym budynku; zapytaem, w ktrym z miejscowych zajazdw zakwaterowaa Aleksandra, skoro mamy w domu Spdoliniego, powiedziaem, to jest oczywiste, ze rwnie Aleksander powinien by ulokowany w pobliu nas, powiedziaem do niej, gdy oddalalimy si od domku myliwskiego, i e to groteskowe mie w domu fabrykanta kapsli do wina, a Aleksandra nie. Nie umiaa mi powiedzie, gdzie ulokowaa Aleksandra, naprawd nie pamita, powtarzaa kilkakrotnie, przez ca drog zasypywaem j wyrzutami z powodu Aleksandra i powiedziaem rwnie, e ulokowaa w gwnym budynku akurat tych ludzi, ktrych nie znosz, po czym wymieniem nazwiska kilku osb, ktre ju wczeniej spotkaem w gwnym budynku i co do ktrych musiaem zaoy, e w nim nocuj, wanie ci najwstrtniejsi, powiedziaem, ze strony matki, ty wiesz, e ci ludzie dziaaj mi na nerwy, a Aleksander na dole we wsi, to nikczemne, wypowiedziaem sowo nikczemne, i w kocu zrobio mi si przykro, nie chciaem ci urazi, powiedziaem po chwili do Caecilii, ale cay ten pogrzeb ju mi dziaa na nerwy, w ogle przestaj nad sob panowa, przed chwil miaem si z obrazu Madonny, powiedziaem, ale to by nerwowy miech, raczej chorobliwy, powiedziaem, jakbym chcia usprawiedliwi si przed Caecili z wypowiedzenia przed chwil sowa nikczemne, ktre mi si nazbyt szybko wyrwao, rzeczywicie w niestosowny sposb, gdy niewtpliwie nie tylko ja byem ju na granicy wyczerpania nerwowego, lecz take siostry, wic teraz, gdy doszlimy do portalu, a w westybulu stali nowo przybyli uczestnicy pogrzebu, powiedziaem, e jest mi przykro, i j zraniem, cakiem wbrew swojej woli, w tym najwyszym napiciu nie umiem ju zachowywa si tak, jak powinno si tego ode mnie wymaga, powinno, powiedziaem, a potem weszlimy do westybulu i znowu, zanim udao si nam wreszcie dotrze na pierwsze pitro, aby spoy t wczesn kolacj, musielimy ciska rce wszystkim nowo przybyym i wygasza pogrzebowe frazesy, ktre ju weszy nam w nawyk. Szkoda, powiedziaem do sistr, e Aleksander nie siedzi z nami przy stole, niewtpliwie byoby o wiele zabawniej. Jak moemy zostawia go samego sobie w jednym zajazdw na dole, powiedziaem. Ale siostry miay swj cel w zjedzeniu kolacji tylko ze mn. Chciay mnie wypyta, by tak rzec, w sze oczu. Nie zdoay jednak ze mnie nic wydoby. Podczas gdy na pitrze byo sycha, jak nocujcy w gwnym budynku cisn si na dole do urzdzonego w kuchni bufetu, my tu na grze jedlimy we trjk mniej wicej to samo, poza tym Caecilia na moje yczenie zamkna drzwi wejciowe na pierwsze pitro, aby lemury

nie mogy wej, powiedziaem, bez sprzeciwu podesza do drzwi i zamkna je. Nie wytrzymuj ludzi, powiedziaem i znowu zaczem mwi o Aleksandrze, cho przecie oczekiwaem Spadoliniego, ktry lada chwila powinien przyjecha. Po ostatnim pobycie w Wolfsegg, powiedziaem do sistr, nie chciaem nigdy wicej tutaj wraca, powiedziaem nigdy wicej, chocia pomylaem, dugo nie, ale to nigdy wicej wywaro na siostrach wiksze wraenie, dlatego te wypowiedziaem te sowa kilkakrotnie, mj dom jest w Rzymie, a nie w Wolfsegg, powiedziaem do sistr, Aleksandra za naleao bezwarunkowo umieci tutaj w domu. Zamiast posa tych wszystkich wstrtnych ludzi z Wiener Neustadt, z Wels i Monachium na d do wsi, posalimy tam Aleksandra, to niewybaczalna podo, wanie Aleksandra, powtrzyem kilkakrotnie i zaczem si ju zastanawia, czy nie powinienem zej na d do wsi i przyprowadzi Aleksandra z powrotem na gr, ale siostry nawet nie wiedziay, w ktrym zajedzie Aleksander si zatrzyma. Bezczelno, powiedziaem, tak sobie tu ucztowa, a Aleksandra skaza na arcie w gospodzie, powiedziaem. Mimo e on zawsze w Brukseli przyjmowa mnie jak najlepiej, caymi tygodniami nocowa i goci w najbardziej wspaniaomylny sposb. Zarzuciem siostrom; e celowo umieciy Aleksandra we wsi, bo nie odpowiada im mj zwizek z nim i chciay mi wyrzdzi przykro. Z pewnoci jednak posunem si za daleko i najprawdopodobniej byo to nieuzasadnione podejrzenie z mojej strony. Takiego wartociowego czowieka wysya do wsi, powiedziaem. A tych bezdennie zakamanych i zidiociaych ludzi z Wiener Neustadt, z Wels i Monachium zakwaterowywa tutaj, by tak rzec, przez cian z nami, to jest pode. Poniewa przez cay czas naciskaem siostry w sprawie Aleksandra, ta wsplna kolacja za zamknitymi drzwiami wcale nie bya przyjemna dla nikogo z naszej trjki. Siostry milczay, pozwalajc mi mwi, dziki czemu byy w korzystniejszej sytuacji; podczas tej maej kolacji pozwalay mi, by tak rzec, rozwodzi si coraz szerzej nad krzywd, ktr mi wyrzdziy, obserwoway ten proces, po czym sprboway go wykorzysta, zadajc kilka pyta dotyczcych najbliszej przyszoci, a wreszcie zasypay mnie wycznie pytaniami dotyczcymi przyszoci Wolfsegg. Ja jednak nie odpowiedziaem na ani jedno z tych pyta, szczerze mwic dlatego, e nie znaem na nie odpowiedzi, najblisza przyszo bowiem bya mi znana w rwnie maym stopniu jak im. Przecie wszyscy zawsze wiedzielimy, jaki zapis znajduje si w testamencie rodzicw, zoonym nie tylko w wolfseggskiej szafie pancernej, lecz take u naszego adwokata w Wels. Co si tyczy tego testamentu, nigdy nie byo tajemnic, a zatem te nigdy niejasnoci. Po mierci rodzicw i brata Wolfsegg automatycznie przypadao mnie, w caoci. Ze zobowizaniem zapewnienia siostrom nalenego miejsca w Wolfsegg, odstpienia nalenej im czci albo po prostu spacenia ich, ja za od samego pocztku mylaem bardziej o spaceniu sistr ni o dzieleniu si z nimi Wolfsegg. Chciay ode mnie usysze, co myl o ich przyszoci w Wolfsegg, ale im tego nie powiedziaem, w ogle nic nie wyjaniem, decyzja naley do mnie, nie do nich, pomylaem, i e w gruncie rzeczy od razu w chwili otrzymania wiadomoci o tym miertelnym wypadku, musz to sobie powiedzie, zdecydowaem si na spacenie ich, a nie na podzia. Jeszcze trzymaem telegram w rce, a ju postanowiem, e je spac, pomylaem, ledwo przeczytaem telegram; jeszcze widz siebie stojcego przy oknie rzymskiego mieszkania i patrzcego na Piazza Minerva w dole, na okna Zacchiego, na kopu Panteonu, i mwicego do siebie, e oczywicie jestem za spat, a nie za podziaem. Myl o spaceniu sistr bya zreszt najpierwsz myl, jak pomylaem po otrzymaniu telegramu. Siostry pytay mnie nieustannie, co teraz zrobimy, si z nimi stanie, a ja nic na to nie odpowiadaem, nie pytay mnie sowami, lecz caym swoim zachowaniem przy stole, gdy w rzeczywistoci nie odzyway si ani sowem, pozwalajc, jak ju napisaem, abym to ja mwi. Dugo nie zauwayem, e nie ma szwagra, dla ktrego oczywicie, co nagle spostrzegem, zostao rwnie nakryte, zapytaem wic o szwagra, a Caecilia powiedziaa, e poszed na d do wsi, prawdopodobnie do jednej z gospd, powiedziaa, on, szwagier, ju w cigu tego jednego tygodnia po lubie nabra nawyku schodzenia na d do wsi, zamiast spoywa kolacj rodzin. To typowe dla takich ludzi, powiedziaem, e je bior na siebie nawet najprostszych obowizkw i nie jadaj kolacji z rodzin, skoro bardziej odpowiada im jedzenie i upijanie si w gospodzie, powiedziaem. Usyszawszy t uwag, Caecilia zamilka, Amalia rwnie. Ale to przecie niemoliwe, eby ten czowiek tak cakiem po prostu si usamodzielni, i zapytaem siostry, dlaczego nie przeszkodziy szwagrowi, tylko pozwoliy mu zej na d do wsi i, by tak rzec, zmiesza si z ludem, wanie w taki dzie, powiedziaem. Siostry milczay i nie udzielay odpowiedzi. Ten czowiek wystawia nam ze wiadectwo we wsi, powiedziaem. To si nie godzi, powiedziaem. To doprawdy niesychane. W chwil potem powiedziaem, e potrafi to zrozumie, bo ja sam rwnie nie wytrzymabym z takimi siostrami i z tak rodzin, ktra teraz ju jednak nie istnieje, powiedziaem. Przestaa w ogle istnie, powtrzyem kilka razy, na co siostry obrzuciy mnie karccymi spojrzeniami. Szwagier przesiaduje w gospodach i omiesza nas, powiedziaem. Ju ja mu powiem, co o tym myl, przy pierwszej nadarzajcej si okazji, gdy tylko wrci, powiedziaem. Na to Amalia powiedziaa, e fabrykant kapsli do wina wraca ze wsi na gr zawsze dopiero po pnocy, dopiero gdy zamykaj wszystkie gospody. Caecilia tego nie skomentowaa. Wyrobiem sobie swj wasny pogld. Potrafi zrozumie szwagra, powiedziaem, ale dzisiejszego dnia jego zachowanie jest absolutnie nie do przyjcia. Czy ju za ycia rodzicw, wieczorami, zamiast wieczerza wraz z nimi, rwnie szed upija si na d do wsi, zapytaem Caecili, Caecilia za odpowiedziaa na to pytanie twierdzco. Ale sama wzia sobie na gow tego fabrykanta kapsli do wina, powiedziaem. To przywiodo mi na myl ciotk z Titisee, zapytaem wic, czy ju jest w domu;

ciotka z Titisee dawno przyjechaa i posza do ka, powiedziay siostry, nocuje oczywicie w pokoju matki. Tak, powiedziaem, w pokoju matki, oczywicie. To przecie groteskowe, e akurat ciotka z Titisee nocuje w pokoju matki, pomylaem. Nie widziaem jej. W ogle jej nie widziaem, powiedziaem. Co za bezwstydna osoba, powiedziaem. Na to siostry napady na mnie brutalnie, robic mi zarzut, e w ogle nie zatroszczyem si o przybyych goci, obarczyem je nimi, chocia przecie byoby samo przez si zrozumiae, e to ja ich przyjmuj, i to wszystkich, bez wyjtku, usyszaem teraz od Caecilii, a Amalia jej przytakiwaa. Wszyscy oczywicie pytali o mnie zaraz po przyjedzie, zanim jeszcze poszli do oranerii, eby rodzicom i bratu, by tak rzec, odda ostatnie honory, ja za tchrzliwie unikam wszystkich tych ludzi, ukrywam si, szukay mnie to tu, to znowu wdzie, kazay mnie nieustannie szuka, ja jednak, co zreszt zawsze byo w moim zwyczaju, w nader przebiegy sposb uchylam si od tej oczywicie uciliwej procedury. Wic moe miaem sta przez cay czas przy portalu, ciska wszystkim rce i raz po raz powtarza to samo zdanie? spytaem. Tego wanie ode mnie oczekiway, ebym mianowicie sta wraz z nimi przy portalu i przyjmowa przybywajcych aobnikw, z odpowiednio namaszczonym wyrazem twarzy. Nie wywiadczyem wam tej grzecznoci, powiedziaem do sistr, bo nie byem do tego zdolny. Ju w Rzymie postanowiem, e nie i stan przed portalem, powiedziaem do nich. Ju w Rzymie przewidziaem jak potoczy si ten pogrzeb, strasznie, powiedziaem, ze wszystkimi moliwymi okropiestwami. Ale to minie, powiedziaem, wszystkie okropiestwa zawsze mijaj. Obuda jest teraz i tutaj nie na miejscu. Wszystko to nie ma nic wsplnego z aob, to tylko teatr, powiedziaem. Rodzice ju nie istniej, w oranerii le ciaa wystawione na proces gnicia, powiedziaem, ktre z tymi ludmi, jakich te ciaa kiedy stanowiy, powiedziaem, nie maj nic wsplnego. Wszystko to jest teraz w mniejszym lub wikszym stopniu teatrem. A ja nie mam ochoty odgrywa w tym teatrze roli ogldanego przez gapiw gwnego aktora, brak mi nieodzownej do tego ochoty. Wszystko to mwilimy naturalnie cicho, eby nikt nas nie usysza, eby nikt nie zrozumia, co mwimy, na wypadek gdyby, co wszake jest moliwe, jak pomylaem, nas podsuchiwano. Zreszt i tak raz po raz kto puka do zamknitych drzwi, potem jednak, chocia nie rozumieli naszego zachowania, przestawali puka. Jedzenie we trjk byo te tylko pretekstem do, jak siostry prawdopodobnie mylay, niezakconego bycia we troje, do czego jednak nie doszo, gdy z powodu nieustannego pukania do drzwi nie mielimy chwili spokoju, i w gruncie rzeczy wszyscy troje bylimy oczywicie podenerwowani, co nietrudno sobie wyobrazi. Podobno przyjechao ju okoo osiemdziesiciu osb, ktre tu nocuj, usyszaem od sistr, na co powiedziaem, e wikszo z nich traktuje ten pogrzeb wycznie jako pretekst do zrobienia sobie urlopu na onie naszej piknej natury, nie przyjechali w adnym innym celu, pora roku si do tego nadaje, powiedziaem, a take to, e ten urlop jest rwnie dla nich wszystkich w mniejszym lub wikszym stopniu bezpatny, gdy rachunki za tych wszystkich ludzi pacimy wszake my, powiedziaem, rachunki zostan zapacone z kasy Wolfsegg. Wszystkim tym ludziom, powiedziaem do sistr, chtnie opacibym urlop gdziekolwiek, eby tylko nie musie ich oglda, a teraz mam ich w domu, nie powiedziaem teraz mamy ich w domu, powiedziaem teraz mam ich w domu, jzykiem absolutnie wycznego waciciela. Nie ma w mydli sobie oczu, powiedziaem, pogrzeby to zawsze tylko teatr. Zaraz potem pomylaem jednak, e za daleko posunem si w tych swoich wypowiedziach, a przecie najchtniej wcale bym si nie wypowiada, najchtniej nie mwibym ani sowa, powiedziaem ju tyle sw, bezsensownych, stawiajcych mnie naprawd w okropnym wietle. Kiedy kto syszy mnie mwicego, musi sdzi, e jestem w ogle czowiekiem najgorszego charakteru, pomylaem, ale z pewnoci s jeszcze o wiele gorsi. W ten sposb chciaem naraz odwrci uwag od swoich wybuchw wciekoci, przede wszystkim na uczestnikw pogrzebu, ulokowanych w domu, tote powiedziaem do sistr, e Rzym jest dla mnie wszystkim, e mog istnie wycznie w Rzymie. Wtedy natychmiast si oywiy, ale mnie nie zrozumiay. Naprawd, powiedziaem, gdy tylko pomyl o Rzymie, nie mog si ju doczeka powrotu do tego miasta, a jestem tutaj dopiero kilka godzin. To, e jeszcze rano byem w Rzymie, jest dla mnie czym najbardziej nieprawdopodobnym, powiedziaem. A potem spytaem, czy rozmawiay ze Spadolinim przez telefon. Potwierdziy, e dzwoni z Rzymu, e oczywicie przyjedzie, lada moment, jeszcze tego wieczoru, jak, tego sam na razie nie wie, ale jeszcze dzisiaj przyjedzie do Wolfsegg. Tak wic czekalimy ju tylko na Spadoliniego, na arcybiskupa, na kochanka naszej matki, na glancusia. Gambetti rwnie stale mi zarzuca, e nie potrafi si opanowa, powiedziaem do sistr, ale zawsze byem czowiekiem nieopanowanym, powiedziaem, nieobliczalnym i zawsze liczcym na to, e inni zrozumiej ten brak opanowania. Oraz zwizan z tym bezwzgldno. Ale to oczywicie zbyt due wymaganie. Jednak w Rzymie jestem cakiem inny, powiedziaem, tam nie jestem taki poirytowany, nieopanowany ani nieobliczalny. Rzym mnie uspokaja, Wolfsegg mnie denerwuje. W Rzymie moje nerwy si uspokajaj, chocia jest to najbardziej nerwowe miasto wiata, a w Wolfsegg jestem zawsze zdenerwowany, chocia tu jest zawsze najspokojniej. Jestem ofiar tego paradoksalnego stanu rzeczy, powiedziaem do sistr. W Rzymie mam cakiem inny sposb wyraania si, powiedziaem do nich, zupenie inaczej rozmawiam ze wszystkimi ludmi; Gambetti powiedzia mi kiedy, e gdy wracam z Wolfsegg do Rzymu, pocztkowo zawsze mwi ze zdenerwowaniem, jakie towarzyszy mi wycznie w Wolfsegg. Win za to ponosi moja rodzina, powiedziaem wtedy do Gambettiego, ktremu wydawao si, e w Wolfsegg mj sposb mylenia zawsze wypada z rytmu, by tak rzec, z rzymskiego rytmu. Gambetti mwi czsto, e po powrotach z Wolfsegg jestem nie do poznania, z takim czowiekiem, jakim

jestem, gdy wracam z Wolfsegg do Rzymu, nigdy nie mgby si zaprzyjani, powiedzia, gdy po powrotach z Wolfsegg jestem zupenie inny, by tak rzec, odwrotny do rzymskiego. Prawd mwic, on moe przebywa tylko z tym rzymskim, a nie z tym z Wolfsegg. Zawsze potrzebowaem kilku dni, by po powrocie z Wolfsegg uczyni z siebie na powrt rzymianina, ktry dla niego, Gambettiego, moe by uyteczny, dla ktrego on z kolei moe by przyjacielem i uczniem, partnerem rozmw, gdy dla wolfsegganina nie moe by tym wszystkim. Wolfsegg jest dla mnie szkodliwe, mwi zawsze Gambetti, powiedziaem do sistr. Wystarczy, e dwa lub trzy dni przebywam w Wolfsegg, a ju jestem na kilka tygodni wytrcony z rwnowagi, powiedzia o mnie Gambetti, powiedziaem do sistr. Ja za nigdy nie wiem, co mnie zawsze wytrca z rwnowagi w Wolfsegg, krajobraz czy ludzie, a moe w ogle powietrze, cho przecie jest najlepsze ze wszystkich, jakie znam, powietrze w Wolfsegg jest najlepsze. Czy to bardziej mury czy ludzie? zapytaem, nie wiem. To Wolfsegg jako cao, powiedziaem. Ale mylenie o tym lub nawet wypowiedzenie tego, powiedzenie im o tym jest przecie niemoliwe w obliczu faktu, e teraz nagle, by tak rzec, przez noc, zostaem dziedzicem Wolfsegg i przejem je, jak musiay myle, nie przejm, lecz ju przejem, jak pomylaem. Musiay t sukcesj potraktowa powanie, nie wyobraay sobie te w rzeczywistoci niczego innego, ni e wanie ja przejm Wolfsegg. I to w najdrobniejszych szczegach i z wszelkimi konsekwencjami. Nie zwaajc na to, e przecie nie syszay wikszoci tego, co mylaem, a wic nie mogy ledzi caego toku mojego mylenia, naraz powiedziaem do nich gono, ale ja nie jestem gospodarzem wiejskim, nie jestem tym, kto wsidzie na traktor, jak ojciec. Nie jestem traktorzyst i nie mam ochoty spiera si z dyrektorami magazynw o worek nawozw sztucznych tylko dlatego, e ten worek nawozw sztucznych jest wypeniony do poowy, chocia ja zapaciem za cay. Ja nie jestem Johannesem, powiedziaem. Rodzice nie zauwayli, e nie jestem Johannesem. To ostatnie spostrzeenie chciaem rozwin nieco bardziej szczegowo, jednake w tej chwili rozlego si tak uporczywe pukanie do drzwi, e Caecilia wstaa i posza otworzy. To fabrykant kapsli do wina si dobija. W milczeniu usiad przy stole, gdzie byo dla niego nakryte, pomylie si, pomylaem, on nie poszed na d do wsi, nie do gospd. Szwagier by naprawd trzewy, ona pooya na jego talerzu kawaek misa i nalaa mu wina. By przez cay czas w pawilonie ogrodowym, powiedzia teraz szwagier, usprawiedliwiajc si, ze zmczenia zaszy si w pawilonie ogrodowym i tam przysn. W kocu wsta dzi ju o trzeciej rano, tak w kadym razie powiedzia, poniewa siostry posay go na d do wsi do najrniejszych rzemielnikw i handlarzy, a wszystko w zwizku z wypadkiem. I nagle rozbolaa go gowa. W chodnym pawilonie ogrodowym byo mu przyjemnie. Czy wszystko przebiega, jak naley, spyta, rwnoczenie jedzc, jakby od rana nic nie mia w ustach, chocia przecie dopiero dwie czy dwie i p godziny wczeniej jad ze mn w kuchni, jak pomylaem. Nie mogc znie sposobu jedzenia szwagra i tego, e sowem si nie odzywa, wstaem i wyszedem. Pomylaem, e jeli opuszcz siostry i szwagra, uda mi si powcign swoj napastliwo, zszedem wic na d do westybulu, jakbym nie widzia stojcych tam ludzi, ktrzy od razu zwrcili si w moj stron. Zrobiem pogrzebow min, jak to si mwi, i ostentacyjnie wszedem do kaplicy, gdzie usiadem w jednej ze rodkowych awek. W kaplicy byo chodno i przyjemnie. Nic wic dziwnego, e z tego powodu wykorzystuje si j przewanie jako spiarni. Cakiem odruchowo uklkem w awce, a gdy to sobie uwiadomiem, ponownie usiadem. Nagle odniosem wraenie, e do kaplicy wesza ciotka z Titisee. Odwrciem si i zobaczyem, e si nie pomyliem. Przysza z ni jedna z jej staych towarzyszek, jedna z siostrzenic, dwunasto lub trzynastoletnia. Ciotka z Titisee bya caa w woalach, z mioci do zmarego brata prawie zupenie zamaskowaa si na czarno. Poniewa czuem si przez ni w nikczemny sposb obserwowany, wstaem i wyszedem z kaplicy, uprzednio caujc ciotk z Titisee w rk, ktr wycigna do mnie spod woali. Przez westybul i park poszedem sam do oranerii. Dwaj owczy trzymali tam wart przy zmarych. Wydao mi si, e wo zgnilizny jeszcze si wzmoga. Uniosem czarne cauny, by skontrolowa bloki lodu pod trumnami, ktre to bloki tymczasem najwyraniej wymieniono. Pozwoliem sobie tylko na krtkie spojrzenie na twarze zmarych, nie wytrzymabym bowiem duszego na nie patrzenia. Gdy wszedem do oranerii, obaj owczy przyjli, jak to si mwi, postaw zasadnicz, co napenio mnie obrzydzeniem. Wychodzc, poczuem, e to jest jeszcze mieszniejsze ni przedtem, ale nie miaem moliwoci zmieni czegokolwiek w caym tym odraajcym ceremoniale, ktry moje siostry, a przede wszystkim Caecilia, zaaranoway dokadnie wedug obowizujcych regu, nie potrafic odmwi wcielenia w najdrobniejszych szczegach wszystkich ustale z tak zwanego planu pogrzebowego. Z drugiej strony pomylaem rwnoczenie, e ta ceremonia doskonale pasuje do Wolfsegg i nie miaoby sensu jej niszczy. Wszystko tu jest jak trzeba, pomylaem, niezalenie od tego, czy to wywouje zgorszenie, czy te nie. A jednak stojcy po obu stronach katafalku owczy byli niewtpliwie komicznymi postaciami, jak odlani z cyny, wystrojeni przez zachwyconego teatrem kostiumologa. W czasie gdy staem przy trumnach, ogrodnicy zmienili wod w kubach. I znw mogem dostrzec wyran rnic midzy owczymi a ogrodnikami, owczy byli mieszni, sztuczni, ogrodnicy za naturalni. To natychmiast uruchomio we mnie po raz ktry mylenie porwnawcze, w czym, w ogle nie przejmujc si faktem, e stoj przed spoczywajcymi na katafalku zmarymi, odnalazem si natychmiast z najwiksz przyjemnoci: kim s owczy w odrnieniu od ogrodnikw i co sob w odrnieniu od nich przedstawiaj. Przecie z zewntrz, powiedziaem do siebie, nie mona pozna, co myl ani e rozmylam o rnicy midzy owczymi i ogrodnikami, a ju na pewno nie mona pozna, e rozmylam o usposobieniu owczych i o

usposobieniu ogrodnikw oraz o tym, jak te dwa usposobienia si do siebie maj. Ludzie myl, e myl o pogrzebie, ja natomiast, stojc przed trumnami, tu przy zwokach, bynajmniej nie mylaem o pogrzebie. Ogrodnicy to ludzie o delikatnych nerwach, pomylaem, owczy natomiast przedstawiaj sob zbrutalizowany wiat. Jeli zarwno tych, jak i tamtych ze wzgldu na sytuacj w Wolfsegg zatrudnimy przy tym samym zajciu, otrzymamy urok, jaki Wolfsegg naturalnie rwnie sob przedstawia, pomylaem. Wolfsegg przedstawia sob ogromny urok dla kadego, kto ma ochot w urok dostrzec. Przecie ludzie zawsze tu przyjedaj i mwi, jak bardzo urokliwe jest wedug nich Wolfsegg. A zatem Wolfsegg moe by widziane i w ten sposb, jako najbardziej urokliwe, co nietrudno sobie wyobrazi, jeli idzie o majtek ziemski. Ja jednak nie potrafi tak patrze, nigdy nie potrafiem, pomylaem. I ju si tego nie naucz. Zniszczyem w sobie taki sposb patrzenia, pomylaem, wychodzc. Park opustosza. Reszta rodziny jeszcze je kolacj, pomylaem, patrzc w gr ku oknom. Rwnie ich jest troje, powiedziaem do siebie, szwagier, Caecilia, Amalia. I prawdopodobnie si zamknli. To cige zdenerwowanie we mnie, jak tego unikn? zadaem sobie pytanie. Moje pojawienie si musi by dla nich wszystkich impertynencj, obraam nie tylko siostry, nie tylko szwagra, obraam wszystkich, pomylaem. Ale w rzeczywistoci nie jestem impertynentem, jak mwiono na mnie od dziecistwa, pomylaem, a zaraz potem, e jednak jestem takim impertynentem. Do Gambettiego powiedziaem, i teraz bd musia bardzo ogldnie wszystko z siostrami omwi i wcign w te rozmowy szwagra, do wszystkiego przystpi ogldnie, Gambetti, powiedziaem do niego w Rzymie, to samo rwnie powtarzaem raz po raz Zacchiemu i Marii, e teraz bd musia postpowa w Wolfsegg ogldnie, ale do tej pory bynajmniej nie postpowaem ogldnie, pomylaem, wrcz przeciwnie, dla niczego nie miaem wzgldw, dla nikogo, i e to nic dziwnego, i wszystkim, ktrzy widz moje absolutnie bezwzgldne zachowania, musz wydawa si czowiekiem bezwzgldnym, a nawet nikczemnym. Ale cakiem po prostu nie mog zachowywa si inaczej, powiedziaem do siebie, cakiem po prostu nie mam adnej innej moliwoci. Nie dorosem do tej sytuacji, ale rwnie w tej sytuacji nie zawiniem, nie wywoaem jej. W tym momencie przyby Spadolini. Od razu zaprowadziem go na gr do sistr, Caecilii posza z nim do pokoju ojca, gdzie, jak si wyrazi, chcia zrobi toalet. W tym czasie ja udaem si do lewej grnej biblioteki, ktra okazaa si zamknita, wic poleciem Caecilii, eby przyniosa mi klucze od wszystkich naszych bibliotek, nazajutrz otworz wszystkie pi bibliotek, pomylaem, jeszcze zanim rozpoczn si tak zwane uroczystoci pogrzebowe. Usiadem z Siebenkasem na krzele przy oknie, ale oczywicie nie czuem w sobie spokoju, nieodzownego do czytania, rwnie Spadolini nie wychodzi mi z gowy, to niesychane wraenie, jakie znowu na mnie zrobi, byo silniejsze ni Siebenkas odoyem wic ksik na bok. Wiedziaem o tym, e Siebenkas znajduje si w tej bibliotece, umieszczono tutaj ksiki z okresu Jeana Paula, kiedy tam jeden z naszych przodkw uporzdkowa ksiki w tych bibliotekach, nikt juz nie umie powiedzie, kto. Ale oni musieli jeszcze mie kultur, pomylaem, obecni nie maj kultury. Co to jednak znaczy mie kultur? zadaem sobie pytanie. Jeli mwimy, e ci maj kultur, a tamci jej nie maj, to jest to bez sensu, pomylaem, mwimy to bezmylnie. Spadolini mia w rce jedynie ma czarn torb podrn, pomylaem, siedzc na krzele przy oknie. Pniej usyszaem, e bierze prysznic, bo przecie biblioteka przylega do pokoju ojca; wyobraziem go sobie, Spadoliniego, pod strumieniem wody, rozkoszujcego si Spadoliniego, znam tylko takiego rozkoszujcego si Spadoliniego, pomylaem. Wycignem nogi, zgasiem wiato i pomylaem o spotkaniu z Mari, ktrej daem do przejrzenia swj rkopis. Jak wszystkie moje rkopisy, jest napisany niechlujnie, kiedy wrc do Rzymu, omwi go ze mn, rozoy na czynniki pierwsze, po czym ja go wyrzuc, jak wszystkie napisane przez siebie teksty, ktre kiedykolwiek daem jej do przeczytania. Wicej rkopisw wyrzuciem, ni zachowaem, pomylaem, na te zachowane nie mog ju patrze, przygnbiaj mnie, oddaj moje myli w absolutnie mieszny sposb, nie warto o tym mwi. Moje rkopisy s nic niewarte, powiedziaem do siebie, nigdy jednak nie przestaem podejmowa prb zapisywania rnych myli, by tak rzec, targa si na ducha, pomylaem. Maria jest bezstronna, postpuje z moimi rkopisami tak, jak na to zasuguj, pomylaem. Kiedy wyrzucam sprawdzony przez ni rkopis, odczuwam ulg, pomylaem. Potem obejmuj j i oboje przygldamy si, jak rkopis ponie w jej piecu. To jest z Mari zawsze stan najwyszego szczcia, pomylaem. Nikt poza Mari nie potrafi mi uwiadomi, e moje rkopisy nie s nic warte i naley wrzuci je do ognia. Kiedy nazwaa mnie czowiekiem, ktry targa si na filozofi i grzeszy przeciw rozumowi. Chciaa tylko zaartowa, ale ja potraktowaem t wypowied jako gorzk prawd. Nie zrezygnuj jednak, powiedziaem do siebie. Ju znowu mam co w gowie. By moe bdzie to nosio tytu Wymazywanie, pomylaem, sprbuj tym wszystko wymaza, co przychodzi mi na myl, wszystko, co w tym Wymazywaniu zostanie napisane, ulegnie wymazaniu, powiedziaem do siebie. Ten tytu mi si spodoba, w moim odczuciu emanowaa z niego ogromna fascynacja. Ju nie pamitam, w jakich okolicznociach przyszed mi do gowy. Sdz, e wymylia go Maria, ktra kiedy nazwaa mnie wymazywaczem. Jestem jej wymazywaczem, twierdzia. A to, co przenosz na papier, zostaje wymazane. W Rzymie sprbuj napisa Wymazywanie, ale zabierze mi to rok, i nie wiem, czy bd mia si by przez rok gotowym tylko na to wywazywanie, pomylaem. Na nim si skoncentrowa. Napisz Wymazywanie i bez ustanku bd z Gambettim omawia rne rzeczy dotyczce Wymazywania, take ze Spadolinim, z Zacchim i naturalnie z Mari, pomylaem; mimo i oni nie wiedz, e nosz w gowie Wymazywanie, przedyskutuj z nimi wszystko, co dotyczy tego Wymazywania. Moja tsknota za Rzymem bya

wiksza ni cokolwiek na wiecie. Najchtniej od razu wrcibym ze Spadolinim do Rzymu, pomylaem. Bolao mnie, e musz udzieli sobie odpowiedzi odmownej. Spadolini wraca do Rzymu ju jutro wieczorem, ty zostajesz w Wolfsegg. To jest twoja yciowa kara, pomylaem. Zje z Mari kolacj, powiedziaem do siebie, to by dopiero teraz byo, porozmawia z ni o jej nowych wierszach. Posucha jej. Okaza ufno. Nala wina. Wziem znowu do rki Siebenkasa, otworzyem go, zapaliem wiato i zaczem si zastanawia, czy nie byo od rzeczy, cakiem bdne, dawa Gambettiemu Siebenkasa. To, e daem mu Proces, to dobrze, ale niedobrze, e daem mu Siebenkasa. Zamiast Esch lub anarchia powinienem by da mu jeszcze raz Schopenhauera. Tyle e teraz wczyta si ju w Siebenkasa, by si w nim zaczyta, pomylaem. Wyobraziem go sobie w jego gabinecie, jak odseparowany od rodzicw, moe cakowicie powici si swojej namitnoci, czyli literaturze niemieckiej, zostawiony w cakowitym spokoju. I e przecie ma w gowie wycznie myl o rozpiowaniu i wysadzeniu tego wiata w powietrze. Moe kiedy usysz straszliwy huk, pomylaem, bo Gambetti, traktujc swoje myli powanie, rzeczywicie wysadzi wiat w powietrze. On sam do tej pory jedynie marzy o tym, e wysadzi wiat w powietrze, rozpiuje go i wysadzi w powietrze. Ale takie osoby jak Gambetti, powiedziaem do siebie, po czym poprawiem si od razu i powiedziaem: takie osobowoci, jeli tylko bd miay po temu moliwo, urzeczywistni pewnego dnia to, o czym przez dziesitki lat jedynie fantazjoway. Gambetti jest nie tylko urodzonym fantast, on jest rwnie urodzonym realizatorem swoich fantazji. Cigle czekam na ten wielki huk, pomylaem, wycignem nogi przed siebie, nasuchiwaem i syszaem odgosy wydawane przez Spadoliniego, odwieajcego si pod strumieniem wody. W bibliotece byy zamknite tysice much, wszystkie nieywe, od wielu lat leay na pododze, na kilku kupkach, pod moimi stopami. Nikt nigdy ich nie zamit, oni nie wchodzili do bibliotek, teraz mam klucze w rce i otworz biblioteki, pomylaem, ale nie dzisiaj, dzisiaj jestem na to zbyt zmczony, jutro, od razu rano, zanim jeszcze wzejdzie soce. Wszystkie pi bibliotek otworz na zawsze, pomylaem i z t myl wstaem, podszedem do okna, by spojrze na drug stron, ku oranerii. Dla Marii ten widok byby czym absolutnie wspaniaym, pomylaem, inspiracj nie tylko do napisania wiersza. Ogrodnicy cigle jeszcze chodzili z coraz to nowymi wiecami i bukietami kwiatw z folwarku po drugiej stronie do oranerii, do wieczora nie skocz pracy, pomylaem. Bd musieli pracowa przez ca noc. Ta scena bya na wskro teatralna. A poniewa mylaem, e Spadolini bdzie robi toalet jeszcze przynajmniej p godziny, wyszedem z biblioteki i zszedem na d do westybulu. Byo p do dziewitej i ani ywej duszy. Zajrzaem do kaplicy, ale ciotka z Titisee ju dawno wrcia do swojego pokoju. Usiadem na tym samym miejscu, gdzie wczeniej siedziaa ciotka z Titisee ze swoj mod, musz powiedzie, pikn towarzyszk. Staruszka i moda dziewczyna, pomylaem, opiekunka i podopieczna, i na odwrt. Uklkem znowu, rwnie bezmylnie jak wczeniej, usiadem z powrotem i pomylaem, e ksita Kocioa, wszyscy razem wzici, prowadz niedobr gr, gdy uwaaj Koci jedynie za niesamowity spektakl wiatowy, w ktrym sami graj gwne role. I wszyscy ci ksita Kocioa chepi si i cisn na pierwszy plan. Choby nie wiem co mwili, rozumiej naturalnie, e chodzi tu o najwikszy i rwnoczenie najbardziej zakamany spektakl, jaki kiedykolwiek grano, Spadolini gra zawsze na rampie, zawsze jak najbliej odtwrcy gwnej roli, papiea. Ale przecie nie tak blisko, eby musia z nim umrze i zosta obalony. Przey ju trzech papiey, pomylaem, klczc w awce, a poniewa obecny, jak wiadomo, te cierpi na mierteln chorob, przeyje i tego czwartego, po czym wystpi jako jeszcze wikszy glancu ni do tej pory. Spadolini jest absolutnie optany tym kocielnym spektaklem. Pocztkowo mylaem, e bd mia czas pj na drug stron do folwarku i zajrze do obr, co jeli robiem, to zawsze o tej porze, gdy zwierzta cakiem si ju uspokajay, ale pomylaem, e nie mog przecie urazi Spadoliniego i zostawi go tu w samotnoci, chciaem te zej na d do wsi, eby poszuka Aleksandra, ale ju po chwili zrezygnowaem z tego pomysu, nie miaem bowiem ochoty wystawia si na spojrzenia ludzi, nie tego dnia, nie tego wieczoru. Spadoliniego i Aleksandra poznaem kiedy ze sob w Brukseli, jednake eksperyment, aby ci dwaj, ksi Kocioa i fantasta, wiedli dysput tak dugo, pki nie dojd do wsplnego stanowiska, nie uda mi si, zaoyem si, by tak rzec, sam ze sob, i przegraem zakad. Raz Spadolini by gr, to znw Aleksander, sprawiao mi przyjemno przysuchiwa si im obu, patrze, jak jeden drugiego stara si przebi, ale ta walka umysw, jak j nazywam, pozostaa nierozstrzygnita. Spadolini czsto mwi, e chciaby spotka si z Aleksandrem, podobnie i Aleksander owiadcza, e chtnie by si zobaczy ze Spadolinim. Co za niefortunna sytuacja, i Spadolini, ksi Kocioa, mieszka u nas, a Aleksander, fantasta, zosta zesany przez siostry na d do wsi. Przez chwil zastanawiaem si nawet, czyby pniej, gdy Spadolini bdzie gotowy, nie zej z nim na d do wsi i razem poszuka Aleksandra, zrezygnowaem jednak z tego pomysu, nie mogem bowiem wymaga od Spadoliniego, ju w pierwszej godzinie, jeszcze zanim w ogle cokolwiek zje, aby uda si ze mn na poszukiwanie Aleksandra. A i sam Spadolini odrzuciby moj propozycj, by to winien siostrom, ktre tymczasem siedziay w tak zwanym salonie, czekajc wycznie na Spadoliniego, ekscelencj z Rzymu. Przez chwil wydao mi si perwersyjne, e znajduj si akurat w kaplicy, w ktrej siedziaem kiedy z Mari, po spacerze w lesie, trzy lata temu spotkaem si tu z Mari, ktr zaprosiem do Wolfsegg, gdy wracaa z Parya do Rzymu. Rodzice wyjechali; gdy wrcili, a ja ju od dawna byem z Mari w Rzymie, siostry naopowiaday im bzdur, kamstw, jak teraz pomylaem. Maria bya naturalnie zachwycona Wolfsegg, najlepsze powietrze jakie kiedykolwiek wdychaam, powiedziaa,

zrobiem z ni dwa dugie spacery przez masyw Hausruck, jeden a do Haag, skd wrcilimy pocigiem. Johannes przyjecha po nas na stacj do Mambach. O Johannesie Maria powiedziaa, e jest prostym, ale miym czowiekiem. Wieczory spdzalimy we wsi, w przynoszcej wytchnienie gospodzie Brandl, raz jednak bylimy nawet w Ottnang, u Gesswagnera, w mojej ulubionej zwyczajnej gospodzie, gdzie Maria staa si nagle niesychanie rozmowna, natychmiast nawizaa kontakt z gospodarzami, ze wszystkimi gomi, to byo absolutnie niesamowite, zawsze bowiem miaa problemy, jeli idzie o kontakty z prostymi ludmi, wiksze ni ja, ktry w gruncie rzeczy nigdy ich nie miaem, w kadym razie nie w odniesieniu do prostych ludzi, z proletariuszami to co innego. Przede wszystkim rozumiaa si dobrze z Gesswagnerow i nawet, czego zazwyczaj nie robia, zacza opowiada o swoim yciu. Okazao si, e Maria miaa podobne dziecistwo jak Gesswagnerowa, ktr znam jako osob nietracc nigdy dobrego humoru. Wolfsegg, powiedziaa wwczas Maria, podoba mi si, ale twoi ludzie mi si nie podobaj. To wygoszone wtedy przez ni zdanie dwiczy mi w uszach po dzi dzie. Maria nie daa si nakoni do ponownego przyjazdu do Wolfsegg. To nie dla mnie, powiedziaa. Nic w Wolfsegg nie napisaa. Ani te przez cae tygodnie po pobycie w Wolfsegg. Wolfsegg nie jest miejscem dobrym dla poezji, powiedziaa. Nie dla jej poezji, pomylaem teraz, wstaem i wyszedem z kaplicy. Spadolini by ju z siostrami. Urzdujca w kuchni kucharka przygotowaa mu nawet gorc zup i podaa piecze na ciepo. Szwagier siedzia naprzeciw niego, zdumiony, jak od razu zauwayem, z szeroko otwartymi ustami, taka jest prawda. Jeszcze nigdy w yciu nie siedzia naprzeciw prawdziwego arcybiskupa, faktycznego ekscelencji, i przez cay czas po moim wejciu by skazany na milczenie. Usiadem obok Caecilii, wypiem kieliszek wina, potem drugi i z prawdziw przyjemnoci przysuchiwaem si Spadoliniemu, jak zawsze jemu, ktry potrafi bez wstpw podj rozmow i j prowadzi. Jest tak, powiedzia do nas, jakby w kadej chwili mieli wej rodzice. Jakby w kadej chwili miaa wej wasza matka. Istotnie od mierci rodzicw, co nietrudno sobie wyobrazi, nic si nie zmienio, nie byo jeszcze wida adnych zmian, chocia w nas wszystko si ju w rzeczywistoci zmienio. Rwnie w Spadolinim, to oczywiste. Bardzo wysoko ceni naszego ojca, by onorrowy, powiedzia, on, jako Woch, moe sobie pozwoli na sowo onorrowy, a jak on wymwi to honorowy, to byo dla niego charakterystyczne, niesyszalne h, podwjne lub wrcz potrjne r, wiadomy tego udatnie wypowiedzianego sowa, rozglda si, rozkoszujc si wraeniem. Z ojcem czya go dozgonna przyja, znowu onorrrowa przyja. W ustach wszystkich innych ludzi takie sformuowanie byoby nie do zniesienia, wypowiedziane przez Spadoliniego brzmiao absolutnie wspaniale. Ojca pozna jeszcze wczeniej ni nasz matk, podczas kolacji na Gentzgasse w Wiedniu, w paacu irlandzkiego ambasadora, zaraz po wojnie, jak powiedzia, w czasach najwikszej biedy. Ojciec natychmiast wpad mu w oko jako najbardziej niezwyky pord wszystkich goci, subtelny charakter, niezwykle dobrze wychowany czowiek. Z nim najchtniej rozmawia, ojciec zaprosi go te od razu do Wolfsegg, wwczas byem jeszcze radc nuncjatury, powiedzia Spadolini. Wolfsegg go zafascynowao, czego takiego jeszcze nigdy wczeniej w yciu nie widzia, budowle bdce uosobieniem austriackiej elegancji i wielkoci, paskoci, a rwnoczenie naturalnoci, tacy mili ludzie i takie wyborne jedzenie. Matka powitaa go jak syna, powiedzia Spadolini. Ojciec wraz z Johannesem odwiedzili go w Rzymie przy okazji podry do Palermo, oprowadzi wic obu po miecie, nie mogc jednak nie myle jednoczenie o Wolfsegg, o jego wspaniaoci. Kiedy Wosi wymawiaj niemieckie sowo Herrlichkeit, wspaniao, brzmi to jak Ehrlichkeit, uczciwo, wic Spadoliniemu wydawao si kilkakrotnie, i mwi wspaniao, a zawsze mwi uczciwo, co mnie, jak rwnie siostry rozbawio, nie eby nas to mieszyo, lecz byo to mie, szarmanckie. Poza tym Spadolini mwi niezwykle muzykalnie, myl. Charakteryzowa ojca jako rozwanego czowieka, ktry dla swoich bliskich by uosobieniem dobroci, nigdy nie wysuwa siebie na pierwszy plan, wszystko robi zawsze i wycznie dla rodziny i wszdzie, gdzie tylko si pojawia, zyskiwa powszechn sympati. Konie, mwi Spadolini, byy jego najbardziej ulubionymi zwierztami. Z komi wasz ojciec by najszczliwszy, gdy tylko mg by razem ze swoimi zwierztami. A polowania, mwi Spadolini. Czsto wybiera si z ojcem na polowania, chocia wasza matka zawsze bardzo si tego baa, powiedzia. Myliwi s nieobliczalni, unberechenbarrr, powiedzia Spadolini z podwjnym lub wrcz potrjnym r na kocu. Ojciec by prawdziwym ksiciem, prawdziwym arystokrat. I mdrym czowiekiem. Bardzo wyksztaconym. Spadolini widzia innego ojca ni ja, rwnie innego ni moje siostry. Gdy opisujemy tego samego czowieka, kady z nas widzi zawsze kogo innego ni pozostali, pomylaem. Ilu opisujcych, tylu widzcych, kady patrzy na t sam osob z innej strony, pod innym ktem, a wic tyle ogldw jednego i tego samego czowieka, powiedziaem do siebie, tote i Spadolini prezentuje inny ni my, skdind niezwyky, pomylaem, nadzwyczajny ogld, ktry stawia ojca w obliczu mierci niewtpliwie wyej, ni to mogo si Spadoliniemu wydawa, nawet podczas tego opowiadania. Ojciec by mdrzejszy ni inni, mia tyle zainteresowa jak mao kto z jegostanu. Ojciec by najpokorniejszym czowiekiem na wiecie z jednej strony, a kilka zda pniej najbardziej niespokojnym. Wzorem przyzwoitoci. Wielkim panem. Filozofem. Skromnym czowiekiem. Wielkodusznym. Trzymajcym wszystko w garci, rozumnym. zacnym, rwnoczenie opanowanym i lubianym. Spadolini nie szczdzi ojcu sw uznania. Spotka go w Kairze, weszli razem do piramidy Cheopsa, mwi Spadolini, wspinali si coraz wyej po drewnianych stopniach, a obaj si zmczyli. Z Aleksandrii wysali do nas widokwk, ktra nigdy do Wolfsegg nie dosza. W Rzymie zawsze przechadza si z naszym ojcem po Via Veneto, gdy ojciec bardzo lubi Via Veneto. Wasz ojciec kocha Rzym, twierdzi Spadolini. Tak

dobrze pio si wino z waszym ojcem, powiedzia. Wasz ojciec by umysem filozoficznym, powiedzia. Mia wietne wyksztacenie polityczne. W gruncie rzeczy, pomylaem, wszystko, co Spadolini mwi teraz o ojcu, jedzc kolacj w naszej obecnoci, jest nieprawdziwe, wszystko to, co Spadolini mwi teraz o ojcu, jest absolutnie nieprawdziwe. Ja opowiadaem o ojcu zawsze co wrcz przeciwnego, to znaczy, e nie by czowiekiem rozumnym ani opanowanym, nie mia te moim zdaniem umysu filozoficznego i tak dalej. Spadolini naszkicowa portret ojca takiego, jaki nigdy nie istnia, jaki jednak mia teraz pozosta w umyle Spadoliniego, pomylaem. Ale chocia nieprawd jest to, co Spadolini powiedzia o ojcu, pomylaem, ma to pozr autentycznoci. Czsto syszymy o jakim czowieku same bzdury, sam nieprawd i fasz, pomylaem, a wierzymy, e to autentyczne, e to po prostu prawda o tym czowieku, bo powiedzia to kto rwnie przekonywajcy jak Spadolini. W tym przypadku jednak Spadolini mnie nie przekona, najwyraniej naszkicowa taki obraz ojca, jaki chcia zachowa, a nie taki, jaki odpowiada prawdzie i rzeczywistoci, pomylaem. Ojciec w wydaniu Spadoliniego by najwyraniej przez tego Spadoliniego wyidealizowany, wyidealizowany nawet nie bez smaku, pomylaem, gdy Spadolini, z niezwyk elegancj, przedstawi charakterystyk ojca, nie zapominajc o tonie aoby, niezbdnym teraz wobec faktu, e ojciec nie yje dopiero od dwch dni, a rzeczywisty brak smaku w faszerstwie Spadoliniego nie mg wyj na jaw, o czym on sam dobrze wiedzia, by bowiem zbyt inteligentny, by nie zauway, jak koniec kocw wyoni si z jego mowy obraz naszego ojca, ktry by wprawdzie czowiekiem przyzwoitym, jak uspokajajco powiedzia Spadolini, zapewne nawet janie panem, ale nikim wicej. Siostry zawisy jednak na ustach Spadoliniego, jakby te wargi gosiy sam prawd i tylko prawd, co najdowodniej malowao si na ich twarzach. Spadolini dugo unika podjcia tematu matki, dugo wic trzyma si tematu ojca; ojciec, chocia w gruncie rzeczy nie do interesujcy, by opowiada o nim a tak wyczerpujco, stanowi jednak dla niego pretekst do odwrcenia uwagi od matki, od kochanki, jak pomylaem. A przecie Spadolini dobrze wiedzia, e kiedy mwi o ojcu, wszyscy czekalimy na to, aby zacz mwi o matce. Wybraem si kiedy z waszym ojcem na gr Ortler, powiedzia, i wtedy on uratowa mu ycie, w ostatniej chwili rzucajc jemu, Spadoliniemu, lin na cianie skalnej, w najostatniejszym momencie, powiedzia Spadolini. Zupenie go nie krpowao, e je sam, a my tylko siedzimy obok. Zastanawialimy si jedynie, czy mu smakuje. Kuchnia postaraa si nadzwyczajnie, nie podano Spadoliniemu czego przygotowanego naprdce, lecz starannie przygotowany posiek, co od razu zauwayem. W szwajcarskim miecie Sion, a wic w dolinie Rodanu, wszed z naszym ojcem do maego kocika, do romaskiego, jak powiedzia Spadolini, i w tym kociku zobaczyli wizerunek Chrystusa, przedstawiajcy Syna Boego z osobliwie wykrzywion twarz, chorobliwie wykrzywion twarz. Ojciec mia powiedzie do niego, Spadoliniego, e ten obraz zrobi na nim takie wraenie jak aden inny ogldany przez niego kiedykolwiek wczeniej. Ojciec by wielkim znawc sztuki, a take przyjacielem artystw. Sowo artysta przypado do gustu Spadoliniemu, wic wypowiedzia je od razu kilkakrotnie, wycznie dla wasnej przyjemnoci. By czowiekiem natury, powiedzia Spadolini. Czowiekiem prawa, powiedzia po chwili, i e mia dobry stosunek do swojej wiary. Wasz ojciec by dobrym katolikiem, powiedzia, spogldajc przy tym na siostry. T uwag zakoczy charakterystyk naszego ojca, rwnoczenie przesta te je. Nikt nie wyciera sobie tak elegancko ust serwetk jak on, pomylaem. Caecilia nalaa mu wina, on za odchyli si w krzele i powiedzia, e jutro wieczorem musi by z powrotem w Rzymie, gdy papie poprosi go do siebie, wszake z papieem nigdy nie wiadomo, czy rzeczywicie w wyznaczonym czasie przyjmie kogo, kogo wezwa. W Rzymie panuj teraz absolutnie fatalne stosunki, klimat polityczny si zaostrzy, zarwno komunici, jak i faszyci d do rychego przejcia wadzy. Ale ani faszystom, ani komunistom nie uda si doj do wadzy, powiedzia Spadolini. Gdy wychodzi z domu, nie wie, czy jeszcze wrci do niego ywy, faszyci najzwyczajniej w wiecie strzelaj do ludzi, wszystko jedno, czy ci maj z ich spraw co wsplnego, czy nie, robi to tylko po to, eby zwrci na siebie uwag, powiedzia. To niespokojne, straszne czasy. Z drugiej jednak strony rwnie najciekawsze, jakie Wochom kiedykolwiek dane byo przey. Jestem tak przywizany do Rzymu, powiedzia, e w ogle nie umiem sobie wyobrazi, abym mia z niego wyjecha, chocia ja sam nigdy nie mog stanowi o tym, czy zostan, czy nie. Jestem skazany na dziaanie si wyszych, powiedzia. Zadaem sobie pytanie, na czym polega mj podziw dla Spadoliniego. On sam udziela na to odpowiedzi, sam swoj obecnoci, pomylaem. Mj podziw budzi to, w jaki sposb co mwi, wystawiajc przy tym na pokaz swoj osob, a nie to, co mwi, pomylaem. On mwi wszystko inaczej ni wszyscy inni, pomylaem. Bez najmniejszego zaenowania zacz potem nagle mwi o naszej matce. Chocia jest nie do opisania, jak si wyrazi, opisa j jednak. Ona zawsze bya elegancka, ona, ktra zaprowadzia go po raz pierwszy do Opery Wiedeskiej, na Kawalera srebrnej ry, dziki niej pozna najsawniejsze piewaczki, wystpujce w Operze Wiedeskiej, i do dzisiejszego dnia utrzymuje przyjacielskie kontakty z owymi piewaczkami, dziki naszej matce odkry muzyk austriack, gdy to matka, bdc w Wiedniu, zabieraa go na koncerty Filharmonikw, wraz z naszym ojcem chodzili do tak zwanego Musikverein i do Konzerthaus, przede wszystkim matce zawdzicza, e usysza tyle Mahlera w Wiedniu, na ktrego matka zwrcia mu uwag i ktrego te potem istotnie pokocha, na kady koncert Mahlera chodzi z nasz matk, powiedzia, matka bya wysoce umuzykalniona, zawsze wic ubolewa, e nie gra na adnym instrumencie, chocia prawdopodobnie, powiedzia, zostaaby wielk pianistk, swojego odwoania z Wiednia aowa przede wszystkim dlatego, e nagle, gwnie z powodu stanowisk, jakie musia

piastowa za oceanem, zosta odizolowany od muzyki. Matka pywaa z nim w gr Dunaju do Durnstein, do Wachau, oprowadzaa go po Salzburgu, pokazaa mu Salzkammergut ju wkrtce po ich pierwszym spotkaniu zaprosia do Parya, gdzie on wczeniej nigdy nie by. Jako radca nuncjatury nie mia wwczas takich moliwoci podrowania jak pniej w charakterze nuncjusza, by jeszcze do, jak sam powiedzia, ograniczony. Nasza matka zaprosia go do Florencji, gdzie wraz z ojcem spdzaa kilka tygodni jesiennych, i dopiero wtedy naprawd pokazaa mu Florencj, wczeniej ju czsto bywa we Florencji, ale nasza matka nauczya go kocha to miasto Uffiziw. To, e tak dobrze zna Grn Austri, jest zasug naszej matki, te wspaniae, errliche jeziora i gry, Totes Gebirge, wysoki Priel, powiedzia. I te wszystkie errliche zamki, jakich nie ma nigdzie poza tym. Ca t errliche grno-austriack krain, najpikniejsz ze wszystkich krain Austrii, jak sdzi. Nasz matk zawsze gorco kocha, ba, mg tylko wielbi jej nadzwyczajny styl bycia. I t ponad trzydzieci lat trwajc przyja, jak adn inn. Nasza matka go uzdrowia, powiedzia, stale wynajdywaa dla niego najlepsze lekarstwa, odwiedzaa go zawsze w najciszych godzinach, kiedy lea na ou boleci, w mniej lub bardziej beznadziejnym stanie, zostawiony przez lekarzy sam sobie. Wasza matka bya dla mnie zawsze najlepszym lekarzem, przywozia mi do Rzymu te grnoaustriackie zioa, ktre mnie uzdrawiay, powiedzia. By moe zawdziczam ycie tylko tym grnoaustriackim zioom, powiedzia, ktre wasza matka przywozia mi do Rzymu, nie szczdzia trudu, by go odwiedza, rwnie w najtrudniejszych sytuacjach przyjedaa do Rzymu, aby go ratowa. Tymi leczniczymi zioami uratowaa mi ycie, wykrzykn Spadolini i doda, e matczyne zioa lecznicze z Grnej Austrii zachoway go dla ludzkoci, dosownie i do patetycznie, ale tak, e w ogle nie ranio to naszych uszu, poniewa wykrzykn te sowa z niebywaym wdzikiem. Jeli zajdzie taka konieczno, poleci zioa lecznicze z Grnej Austrii papieowi, powiedzia. Po czym zamilk na kilka minut, a nikt z nas nie omieli si przerwa tego milczenia. Szwagier siedzia naprzeciw Spadoliniego prawie oszoomiony, jak to si mwi. Siostry absolutnie podporzdkoway si temu milczeniu, narzuconemu przez Spadoliniego akurat we waciwym momencie. Pniej Spadolini powiedzia jeszcze, e dopiero co w ubiegym tygodniu umwi si z nasz matk na podr do Kalabrii, ktra to podr staa si teraz nieaktualna. Zobaczy trulli, powiedzia. Matka od dawna pragna odwiedzi Kalabri, i chciaa to zrobi wczesnym latem. Ale nagle i nieoczekiwanie, powiedzia Spadolini, wszystko si zmienia. Pniej zacz mwi o wycieczce na Etn, na ktr kilka lat temu wybra si z Taorminy z nasz matk i ze mn, mam wraenie, e pi czy sze lat temu matka odwiedzia mnie w Rzymie, caymi dniami biegaem z ni po miecie, by znale dla niej par butw, jakie ubzduraa sobie, e kupi, musiay by niebieskie i z okrelonego gatunku wiskiej skry, tak cienkiej i mikkiej jak skra na rkawiczki, a wreszcie, po wielodniowych poszukiwaniach, znalelimy rzeczywicie odpowiadajce jej buty. Kupia trzy pary. Cigaa mnie ze sob czciej lub rzadziej na mnstwo kolacji ze znanymi mi, ale niespokrewnionymi z nami ludmi, tylko po to, eby mie alibi ze wzgldu na ojca i tylko po to, eby zatuszowa swoje nieustanne spotkania ze Spadolinim, czego w gruncie rzeczy nikt jej nie zazdroci i o czym rwnie koniec kocw wszyscy wiedzieli, a co ona jednak bez przerwy staraa si trzyma w tajemnicy. Zabieraa mnie na te straszne kolacje, po ktrych nie wracaa ze mn do domu, poniewa chciaa spdza noce ze Spadolinim i rzeczywicie je spdzaa. Nie zazdrociem mojej matce tych spotka, wspczuem jej tylko, e jest na nie skazana, co byem zmuszony stwierdzi. Po tych kolacjach Spadolini czeka na ni zawsze gdzie na Zatybrzu, jak wiem, po czym szli do mieszkania ktrego z przyjaci Spadoliniego i do rana byli razem. Wspczuem nie tylko matce, wspczuem rwnie Spadoliniemu. Z drugiej strony gardziem obojgiem. Ale na wycieczk na Etn, pod koniec stycznia, wybrali si jednak razem ze mn. Zamieszkalimy w Taorminie, naturalnie w Grand Hotelu Timeo. Wynajlimy takswk, ktra dowioza nas a do granicy wiecznego niegu. Tam wjechalimy kolejk linow na paskowy Etny. Gwny krater spowijaa mga, w ogle nie byo go wida. Wszyscy troje bylimy najszczliwszymi ludmi, jakich mona sobie wyobrazi. Spadolini tak teraz opisywa t wycieczk na Etn: wjechalimy kolejk linow na sam szczyt i poszlimy do restauracji. Byo tam jednak do tego stopnia zimno, e nie chcielimy pozostawa ani chwili duej, ni wymagao tego wypicie filianki herbaty. Potem ja i twoja matka, powiedzia do mnie, postanowilimy zej pieszo z Etny, chocia ty si wzdragae, bae si, pamitasz jeszcze? zapyta. Tak, odparem, baem si. Bae si, powiedzia Spadolini, ale my si nie balimy. Wziem twoj matk za rk i zaczlimy schodzi z Etny, powiedzia. Ty wrcie kolejk linow. Widzielimy ci z dou w kolejce linowej, ty widziae nas z kolejki linowej, powiedzia. Nagle zacza si zamie niena, powiedzia. Ta zamie zrobia si tak gwatowna, e stracilimy ci z oczu, my ciebie, a ty nas, powiedzia Spadolini, nie widzielimy ju kolejki linowej, ty, ktry stae w tej kolejce, te stracie nas z oczu. Powiedziae, e kolejka tak si chybotaa, i bae si, czy nie wyrwie jej z zakotwie, powiedzia Spadolini. Opowiadae potem, e szukae nas pod kolejk w niegu, ale nas nie widziae. Kolejka tak mocno si chybotaa, e sdzie, i nadesza twoja ostatnia godzina, powiedzia Spadolini. My te nie widzielimy kompletnie nic w tej zamieci, przycupnlimy wic w jakiej szczelinie lodowej. Kurzawa prawie natychmiast nas przysypaa. Jak w Alpach, powiedzia Spadolini, jak w Alpach. Mylelimy, e zginiemy, tak jak gin ludzie w Alpach. W ogle nic nie widzielimy, powiedzia Spadolini. Ale, pomylaem, jeli nie chcemy zamarzn, musimy i dalej. Schwyciem twoj matk i ruszylimy naprzd. Potem ja nagle opadem z si, wic matka mnie schwycia i tak dalej, powiedzia Spadolini. Ty ju dawno bye na stacji w dolinie, a zamie nadal szalaa. Powiadomie andarmeri. andarmeria nie

wesza jednak na gr, bo zadymka bya zbyt silna. Tkwilimy w szczelinie lawy, powiedzia Spadolini, bojc si, e runiemy w d, trwalimy wic bez ruchu. Ale twoja matka powtarzaa cigle, e musimy i dalej. Schwycia mnie i pchaa dalej i dalej, coraz dalej, pchaa coraz dalej, powiedzia Spadolini. Wreszcie przycupnlimy w jakiej szczelinie lawy, mylc, e teraz ju niechybnie umrzemy. Modliem si, powiedzia Spadolini, po kryjomu, tak by wasza matka o tym nie wiedziaa. Cakiem po kryjomu. Wtedy zamie si uspokoia i bylimy ocaleni. Ostrzegae nas, powiedzia teraz Spadolini do mnie, nie powinnimy byli schodzi pieszo z Etny w dolin. W ten sposb zgino ju wielu ludzi, powiedzia Spadolini. Etna to zabjcza gra, powiedzia patetycznie. Ale my, twoja matka i ja, bylimy tacy szczliwi, powiedzia. Nigdy nie zapomn tej wycieczki na Etn, powiedzia Spadolini. Pniej wrcilimy do Taorminy. Na p zamarznici i wyczerpani poszlimy spa. Ale ju wieczorem pojawilimy si w jadalni, elegancko ubrani, powiedzia Spadolini, jakby nigdy nic. Powinienem by ci wtedy posucha, powiedzia Spadolini, jednak mio do twojej matki cakiem odebraa mi rozum. Gdyby nie to, e matka cigle mnie podtrzymywaa i pchaa naprzd, powiedzia, ona po prostu spychaa mnie w d Etny, powiedzia. Twoja matka, gdy co do czego przychodzio, bya, jak to si mwi, nieustraszon kobiet. Energiczn, powiedzia Spadolini, aktywn. Wieczorami za uosobieniem elegancji. Tamtego wieczoru miaa na sobie persk sukni, t kremow, powiedzia, na pewno wiesz, ktr. Mj Boe, jak wasza matka w tej sukni wygldaa! powiedzia. Moe nie pamitacie matki takiej, jak ja j pamitam, powiedzia. Ja zachowam o niej najlepsze wspomnienia. To bya dla mnie straszna wiadomo, powiedzia Spadolini, najstraszliwsza wiadomo, najstraszliwsza wiadomo od dugiego czasu. Jake czsto wasza matka ratowaa mnie od mierci, mwi prawd, zapraszajc mnie do Wolfsegg. Tutaj znajdowaem spokj, potrzebny mi dla ocalenia siebie, powiedzia. Ten dom i ta wie s mi tak drogie jak nic innego na wiecie. Ta wysoka kultura, powiedzia Spadolini, ktra wszdzie tutaj panuje, stajc si ocaleniem dla zrozpaczonego czowieka, Jako nuncjusz w Peru przez cay czas mylaem tylko o Wolfsegg, o was i o waszej matce. Te myli pozwoliy mi tam przey. Ale Peru to wspaniay, errliches kraj, errlich, errlich, errlicb. Ta wiadomo jest naprawd niezwykle smutna, powiedzia, po czym wsta, dajc do zrozumienia, e zdecydowa si teraz pj na drug stron do oranerii, do zmarych. Zanim caa nasza pitka opucia pokj, podszed jeszcze raz do mnie i powiedzia: mier matki jest najwiksz strat. Nie tra opanowania, powiedzia, i powiedzia take to, e jestem teraz panem na Wolfsegg. To by dla Spadoliniego waciwy moment na odwiedzenie oranerii. Wszyscy pozostali gocie rozeszli si ju do swoich pokojw, tylko z kuchni dochodziy jeszcze jakie odgosy, poza tym adnego innego dwiku. Caecilia sza przodem, jakby biega, ale nie by to bieg, otwieraa wszystkie drzwi, pierwsza dotara do oranerii, okoo dziesiciu, dwunastu metrw przed oraneri zwolnia, a potem, z osobliwym opanowaniem, wykonaa ostatnie kroki w jej kierunku, nie wesza jednak od razu do rodka, gdy oczywicie czekaa na Spadoliniego, ktry szed za ni, nie tracc rzecz jasna rwnowagi ducha. Mia na sobie najelegantsze buty, jakie kiedykolwiek widziaem, na te jego buty zwrciem uwag ju w chwili, gdy idc za nim, towarzyszyem mu na pierwsze pitro, Spadolini zawsze przywizywa ogromne znaczenie do obuwia, ktre musiao by najelegantsze, wielk przyjemnoci byo patrze, jak je sobie kupowa, naturalnie rwnie wycznie na Via Condotti, nigdy na Corso, gdzie zwykle ja kupowaem swoje, podziwiaem jego buty na zielonej trawie, ktre w wietle lamp katafalkowych z oranerii, rozjaniajcych fragment ciemnego poza tym parku, nabieray szczeglnego znaczenia. Spadolini chcia, ebym to ja pierwszy wszed do oranerii, albo przynajmniej Amalia, ale ustpilimy mu pierwszestwa. Spadolini wzi Caecili pod rk i wszed. Stan przed trumnami, przytuli Caecili do siebie. Za Caecili stan szwagier, za Spadolinim Amalia, za nimi wszystkimi, na drugim planie, ja sam. Stra przy zmarych si nie poruszya, jakbymy mieli tu do czynienia ze zoonym na katafalku wysokim dostojnikiem wojskowym, obaj trzymajcy wart owczy ani drgnli. Ta scena przypomniaa mi Grb Nieznanego onierza w Warszawie, gdziemy kiedy poszli z Johannesem, z ktrym spotkaem si w Warszawie, eby nastpnie pojecha do Krakowa, on by wwczas w Zakopanem na polowaniu, ja za z wizyt u krewnych w pobliu Wilanowa. Stalimy tak wszyscy przez kilka minut bez ruchu. Nagle zapragnem zobaczy twarze sistr, szwagra i Spadoliniego, a nie te zmare, ju zupenie wyobcowane twarze ojca i brata, podszedem wic do trumien, udajc, e sprawdzam stan blokw lodu. Zajrzaem pod kiry, podniosem je i z powrotem opuciem, zainteresowany wycznie twarzami Spadoliniego, sistr i szwagra. Na ich twarzach nie byo jednak adnych oznak tego, co dzieje si we wntrzu osb skrytych za tymi twarzami. Niczego mi nie zdradziy. Byy absolutnie nieporuszone, jak zasony, za ktrymi, by tak rzec, wszystko skryway. Miaem nadziej, e te twarze zdradz mi, co si za nimi kryje, ale one naprawd zasoniy absolutnie wszystko, co si za nimi kryje, ukryy wszystko, co mogoby mnie zaciekawi. Sami przebiegli, niezwykle opanowani ludzie, pomylaem, stojc jeszcze przed nimi, przez chwil niepewny, czy aby nie odgadli mojego zamiaru. Mona si tego byo spodziewa zarwno po Spadolinim, jaki po moich siostrach. Jedyn osob, ktra pokazaa swoj prawdziw twarz, bez, by tak rzec, zasunitej zasony, by szwagier, fabrykant kapsli do wina, ktry nie zasoni swojej tpoty, zreszt wcale tej tpoty nie by wiadom, jak pomylaem, wszyscy inni ukryli twarze za zasonami, ale szwagier, fabrykant kapsli do wina, jako jedyny ze stojcych przed trumnami w ogle mnie w tym momencie nie interesowa. Za tymi zasonami, ukrywajcymi ich twarze, kryj jednak z pewnoci najciekawsze dla mnie myli, powiedziaem do siebie. I nawet wiem, co to za myli, wcale nie musz zrywa tych zason, eby wiedzie, co za nimi myl, co si tam za nimi dzieje, pomylaem. Starannie, stosownie do

sytuacji, jeszcze raz podniosem jeden z kirw, aby po chwili pooy go znowu z cakowitym spokojem na blokach lodu, cho przecie byem w peni wiadom wasnej niegodziwoci, kacej mi wyjani sobie tylko podo i nikczemno ukryt za zasonami na twarzach wszystkich czworga. To samo przez si zrozumiae, e Spadolini wzi Caecili pod rk, pomylaem. Filmowa scena, pomylaem. Filmowe twarze, pomylaem. Twarze aktorw filmowych. Szybko si cofnem, jakbym sobie w tym momencie uwiadomi, e swoim wystpieniem naprzd zakciem w uroczysty akt, i ponownie stanem za grup aobnikw. owczy byli poirytowani, ale mimo tej irytacji starali si nie straci opanowania. Fimowa scena, pomylaem. Spoczywajcy na katafalku zmarli wygldali teraz, jakby byli z wosku, ju brudnoszarzy. Naleaoby ich umy, te ich brudnoszare, zapadnite twarze, rano, pomylaem, wydam stosowne dyspozycje, ebym tylko nie zapomnia. Nagle Spadolini uklkn przed trumn naszej matki. To bya okropna scena. Siostrom nie pozostao nic innego tylko take uklkn. Ja naturalnie nadal staem. Dwie czy trzy minuty, jak na t sytuacj to bardzo dugo. Siostry i Spadolini na klczkach przed trumnami. Filmowa scena, pomylaem znowu. Przed wejciem do oranerii arcybiskup Spadolini posili si kolacj, pomylaem. Najpierw kolacja, potem oddanie czci, pomylaem. Jake elegancko potrafi wsta, pomylaem po chwili, w odrnieniu od sistr, ktre wykonyway przy tym naprawd niezgrabne ruchy. Spadolini odwrci si w moj stron, jakby chcia zapyta, co teraz? Ruszyem do wyjcia. Spadolini opuci oraneri. Na dworze zapad naraz zupeny zmrok. Matka zostaa z pewnoci tak ciko okaleczona, powiedzia Spadolini szeptem, e nie mona jej byo tak jak ojca i Johannesa zoy na katafalku. A potem, kilka krokw dalej, idc w stron gwnego budynku, spyta, w jaki sposb doszo do tego wypadku. Siostry nie potrafiy udzieli mu wyjanie. Opowiedziaem wic Spadoliniemu wszystko, co przeczytaem w gazetach, krtkimi zdaniami, tak jakbym tylko uszeregowa gazetowe nagwki. Po koncercie, powiedziaem. Ach tak, po koncercie, powiedzia Spadolini. Nasze ycie spoczywa w rkach Boga, powiedzia. A my naturalnie Boga nie rozumiemy. Nie mamy si, by go zrozumie Niech Bg da wam si uporania si ze swoim yciem, powiedzia. A pniej yczy sobie tylko pj do swojego pokoju i pozosta tam a do pogrzebu. Pomodl si za zmarych, powiedzia. Za drogich zmarych. Poniewa siostry sdziy, e Spadolini zostanie z nami do pnego wieczora, nie kryy zaskoczenia, gdy je tak po prostu zostawi same sobie. W ten sposb nagle byy znowu zdane wycznie na mnie, tote zaproponoway, bymy wypili jeszcze razem po kieliszku wina, w salonie na grze. Szwagier by za tym. Ja jednak chciaem zakoczy ten dzie na swj wasny sposb nie oglda ju rodziny. Powiedziaem, e pjd do siebie, zostawiem siostry i szwagra cakiem po prostu na drodze, podobnie jak wczeniej zrobi to Spadolini, i udaem si do swojego pokoju. Tam najpierw si zamknem, ale nie miaem zamiaru ka si do ka, byby to szczyt gupoty, albowiem o nie niepodobna byo nawet myle. Wszystko, co Spadolini powiedzia o matce, jest wszake powierzchowne, pomylaem, opisa matk tak, jak chcia j nam teraz pokaza, widzian przeze w obecnej chwili, pomylaem, jego powierzchowny ogld ukaza matk tak, jak on chcia j zachowa teraz, siedzc z nami przy stole, a nie tak jak w rzeczywistoci widzia, matk kochajc Austri i muzyk, mi dla ludzi, ba, przyjacik artystw, czyli matk tak, e mnie samemu byo przykro wobec Spadoliniego, nie wobec sistr, ktre potraktoway jego sowa powanie, mimo i nie mona ich byo potraktowa powanie, nawet jeli bardzo dobrze opisa wycieczk na Etn, pomylaem, i zada sobie trud, aby opisa t wycieczk tak, e w mniejszym lub wikszym stopniu nie miaem temu opisowi nic do zarzucenia, ale opisa j rwnie tak, e ci, ktrzy ten opis usyszeli, mogli go nazwa powierzchownym, chocia nie byli wiadkami owego epizodu, w odrnieniu ode mnie, ktry wszake mam w gowie ca demoniczno tego epizodu na Etnie, jak pomylaem, siedzc na krzele, nie zapalajc wiata i pozwalajc oddziaywa na siebie ciemnoci, a wic ten epizod na Etnie Spadolini opisa w mniejszym lub wikszym stopniu jako nic nie znaczcy bana, zrelacjonowa go, jakby w epizod nie mia w sobie nic szataskiego, jak pomylaem, mimo e przecie by szataski, na wskro szataski, pomylaem teraz. Spadolini zrelacjonowa niefrasobliw wycieczk z Taorminy Katanii i na Etn, ale to byo cakiem co innego ni tylko niefrasobliwa wycieczka. Zejcie ich obojga z paskowyu Etny byo szataskie, wykoncypowane przez nich, pomylaem, zarwno przez moj matk, jak i przez Spadoliniego. Wykorzystali t zamie, pomylaem. Wykorzystali te szczeliny w lodzie. Uwzgldnili t zadymk nien w swoich rachubach i wiadomie schodzili z Etny w czas tej zawiei, pomylaem, bezczelnie zostawili mnie samego i niewiadomego na paskowyu Etny, jak myleli, oboje nie byli bowiem nigdy ludmi niefrasobliwymi, pomylaem, lecz zawsze mieli wyrachowanie za zasad. Siedzcy przy stole Spadolini opisa matk w taki sposb, jakby rzeczywicie bya beztroska, beztrosko kochajca, uwielbiajca go, ale nasza matka wcale taka nie bya, pomylaem. Nie bya beztrosk osob, ktra wybiera si ze Spadolinim na beztrosk wycieczk na Etn, ona bya przebieg osbk, ktrej przebiego w niczym nie ustpowaa przebiegoci Spadoliniego, wrcz przeciwnie, przebiego naszej matki bya o wiele bardziej szczwana, pomylaem, gdy matka zawsze bya szczwana. To ohydne sowo wydao mi si w tym momencie najtrafniejsze i nie lkaem si go w tym momencie uy. Ci dwoje byli zawsze szczwani. Spadolini tak scharakteryzowa matk, jakby chodzio o jak powierzchown kobiet, ktra ma same pozytywne strony, nie zna za, chroni si przed zem, nie pozwala mu si do siebie zbliy, pomylaem, ale przecie matka bya zupenie inna, ona bya zem, pomylaem, nie lkajc si pogbi tej myli i cign jej teraz dalej, podczas gdy siedziaem na krzele. Matka bya uosobieniem za, pomylaem, Spadolini nie mg nie zauway tego za, uosobionego w naszej matce, na to by

zbyt inteligentny, zbyt wytrawny umysowo, jak powiedziaem do siebie, by uy sowa, ukutego przez samego Spadoliniego. Podczas tej skromnej kolacji scharakteryzowa matk jako nawet, by tak rzec, kobiet wiatow, ktr nigdy nie bya, gdy matka bya typow prowincjuszk, parweniuszk, absolutnie antykulturalnym czowiekiem, pomylaem, wydao mi si naraz, e to pojcie pasuje do mojej matki jak ula, ona naturalnie nigdy nie kochaa Mahlera, w ogle nie uwielbiaa adnego kompozytora, a muzyk posugiwaa si dla swoich celw, by na koncertach prezentowa najnowsze, pozbawione gustu stroje w towarzystwie, ktre j wielbio, mimo i nie byo czego w niej wielbi, gdy jest najbardziej odpychajca ze wszystkich kobiet, jakie istniej, pomylaem. Dla niej nic nie znaczy aden obraz, w ogle adne dzieo sztuki, ona gardzia wszystkim, co miao cokolwiek wsplnego ze sztuk. Spadolini przedstawi nam matk, ktra nauczya go kocha Florencj, a jednoczenie nasza matka z najwiksz niechci jedzia do tego starego miasta, z najwiksz niechci zwiedzaa tak zwane stare kocioy, czyli dziea sztuki, z najwiksz niechci sza na kady koncert, na kad wystaw i nigdy nie przeczytaa adnej dobrej ksiki, to te znamienne, powiedziaem do siebie. Spadolini poda nam na tacy zupenie zafaszowan matk, powiedziaem do siebie. Jake niesmaczny wyda mi si nagle wykad Spadoliniego o matce, na wskro obudny, zakamany, skrojony cakiem na uytek tej okolicznoci, ktr arcybiskup siedzcy przy stole bez przerwy nazywa smutn okolicznoci, nie odczuwajc przy tym prawdziwego smutku, bo tego nie potrafi. Matka bya nagle, nie w oczach Spadoliniego, lecz tak, jak j opisa, niezwykle wytworn, cieszc si yciem, jak si wyrazi, afirmujc ycie osob, kobiet o wszechstronnych zainteresowaniach, dobr matk, urodzon gospodyni, pomylaem. Spadolini nazwa j kilkakrotnie dusz Wolfsegg, pomylaem. Niekwestionowan obserwatork przyrody, a take gocinn pani domu, powiedzia gastfreundliche Errin. Spadolini mwi o czowieku, ktry z biegiem czasu zmieni nam wszystkim Wolfsegg w raj, charakteryzowa si dobroci i wieoci ycia, o czowieku, ktrego musielimy kocha. Spadolini mwi o czowieku, dla ktrego mio otoczenia do niego bya, by tak rzec, najoczywistsza w wiecie. Wasza matka bya uosobieniem dobroci, powiedzia do nas Spadolini, ona tu wszystko trzymaa w garci. Wasza matka to by dusza czowiek, powiedzia dosownie, a ja jeszcze teraz zadaj sobie pytanie, skd on wytrzasn to niesmaczne okrelenie. W tym, co mwi Spadolini, jedno zakamanie splatao si, by tak rzec, z drugim, pomylaem. Ale Spadolini nie jest zakamanym, lecz dokadnie wszystko kalkulujcym czowiekiem, pomylaem. Jake on wypowiedzia owo dusza czowiek, to rzeczywicie nie do naladowania. Nikt, kogo znam, pomylaem, nie potrafiby wymwi tego z tak oczywist agodnoci i szlachetnoci. Jedynie arcybiskup Spadolini, pomylaem, siedzc na krzele i wchaniajc w siebie ciemno. Sprawiao mi przyjemno to powtarzanie wyrachowanych wypowiedzi Spadoliniego, sowo po sowie, studiowanie jego tonu, krasomwstwa. Od Spadoliniego mog si wiele nauczy, pomylaem, cigle czego nowego. Jak on wymwi sowo Caecilia, gdy po raz pierwszy zobaczy Caecili po swoim przyjedzie, jak wymwi sowo Amalia, sowo szwagier, ktre wyszo mu z ust z tak niewiarygodnie wyrachowan nieporadnoci, pomylaem. Jak si odwrci przy oranerii i spojrza w drug stron ku gwnemu budynkowi, by powiedzie: ten errliche budynek, to rrrewelacyjne dzieo sztuki. I jak powiedzia do Amalii: twoja matka wiele mi o tobie opowiadaa, same najlepsze rzeczy. A do Caecilii: twoja matka zawsze ci chwalia. Do mnie natomiast: twoja matka stawiaa na ciebie. Zacz mwi rwnie o Johannesie, mwi o nim jak o bogobojnym czowieku, najprzyzwoitszym, jakiego kiedykolwiek zna, o najczystszym charakterze, najbardziej powcigliwym partnerze rozmw. O spokojnym, najbardziej krysztaowym bracie, powiedzia Spadolini. Do Johannesa przylgn caym sercem, podobnie zreszt jak do ojca, do obu od samego pocztku przylgn caym sercem. Kiedy zaprowadziem Johannesa do Paacu Watykaskiego, powiedzia Spadolini, i przedstawiem go Ojcu witemu, powiedzia. Na raz zrobio si tu pusto, powiedzia rwnie, ale zaraz potem, e nowi ludzie wezm Wolfsegg w swoje rce i wszystko znowu bdzie dobrze. Tymczasem prawdopodobnie prasowano mu marynark, jak sobie tego yczy, pomylaem, i spodnie, siostry prasuj mu ubrania, podczas gdy on w pokoju ojca modli si za wszystko, co nas dotyczy. Dawniej chodzi do kaplicy, eby si modli, pomylaem, ale dzisiaj boi si, i gocie, nocujcy wraz z nim w domu, bd mu przeszkadza. Smutek jest pikn cnot, powiedzia, pomylaem. Wszechmogcy zamyka jedn bram, by otworzy inn, powiedzia. Naraz poczuem obrzydzenie do jego sw, ktre wprawdzie byy mi nazbyt dobrze znane, ktre jednak nigdy wczeniej nie wzbudziy we mnie tak wyranego obrzydzenia. Po zjedzeniu pieczeni, po opowiadaniu o Etnie, pomylaem, powiedzia rwnie, e matka odwiedzia go w jego urzdzie po raz ostatni, zapakana i wymizerowana, jak sam powiedzia. Zapakana i wymizerowana przyjechaa do mnie do Rzymu, powiedzia, szukajc u mnie pomocy. Do dzisiaj jednak nie zna powodu jej rozpaczy. Czy my znamy powd rozpaczy matki, dopytywa si. To co miao zwizek z ojcem. Ona, matka, zawsze najbardziej martwia si o Wolfsegg, a jeszcze bardziej o swoje dzieci, o nas. Z nikim nie rozmawiao mu si lepiej ni z nasz matk, ktra bya rwnie dobr suchaczk; bya dokadnym przeciwiestwem dobrej suchaczki, pomylaem, matka nigdy nie potrafia sucha, zawsze wtrcaa we wszystko swoje trzy grosze, nigdy nie pozwalaa si nikomu wypowiedzie, niszczya kad rozmow ju w zarodku. Nie znosia rozmw. Nie pozwalaa na dobre zaistnie adnej rozmowie, pomylaem. Z najwiksz bezwzgldnoci zagarniaa scen dla siebie, duszc w zarodku kad rozmow. Jej uwagi, ktrymi niszczya kad rozmow, byy takie gupie, pomylaem. Jedn z nieznonych cech matki byo, e nienawidzia wszelkich rozmw, a przede wszystkim tak zwanych rozmw na tematy duchowe, by tak rzec, o wyszych

ambicjach, nie znosia takich rozmw i wszystkie w mniejszym lub wikszym stopniu zabijaa swoj gupot. Bya morderczyni wszystkich naszych rozmw, pomylaem. Wszyscy z tego powodu cierpielimy. Spadolini naszkicowa wasny obraz matki w bezwstydny sposb, pomylaem, w taki, jak to zawsze robi pozostali przy yciu, by postawi siebie w korzystnym wietle. Powiedzia, e suchaa Mahlera jak anio, cho przecie ona nudzia si na wszystkich koncertach niezalenie od tego, co w ich trakcie grano, rysy jej twarzy rozpromieniay si wycznie wtedy, gdy chodzio o najwiksze banay, pomylaem. Czytaa kilka stron ksiki, i nigdy wicej, chyba e bya to jaka niezwykle banalna ksika, nienawidzia bowiem czytania jak niczego innego na wiecie. W kadej sytuacji stwarzaa jedynie pozory i wszystko zagarniaa dla siebie, pomylaem, bezwzgldnie zafaszowywaa wszystko i rwnoczenie degradowaa, okazywanie bodaj najmniejszego szacunku dla wytworw umysu, nie leao w jej naturze, pomylaem. Dlatego nienawidzia wuja Georga, z tego powodu nienawidzia rwnie mnie, nienawidzia wszystkiego, co ma jakikolwiek zwizek z umysem, pomylaem. Spadolini daleko si posun, za daleko, pomylaem, gdy powiedzia, e nasza matka bya, jak na kobiet, niezwyka, powiedzia te z waciw sobie pasj, i interesowaa si wszystkim, co duchowe, bya czowiekiem muzyki, powiedzia. W rzeczywistoci matka w ogle nie interesowaa si sprawami duchowymi i dzieliy j cae mile od tego, by by czowiekiem muzyki, nawet ojciec, ktremu w gruncie rzeczy byo obojtne, czy jego ona interesuje si sprawami duchowymi, czy nie, czy jest czowiekiem muzyki, czy nie, mwi o niej stale wyzbyta duchowoci niezgua, a ojciec, pomylaem, jej partner yciowy, zna j chyba najlepiej. Spadolini wzbogaci swoj gloryfikacj matki rwnie o uwag, e matka miaa dryg do filozofii, drrryg powtrzy kilkakrotnie, co jego zakamaniu dodao nawet czuego akcentu; ja za, gdy on tak wymawia to sowo drrryg, pomylaem jeszcze, e wymawia je z nader szczegln czuoci, nie zastanawiajc si wcale, co waciwie mwi, wypowiadajc sowo drrryg. Jego jak przysania zawsze co, pomylaem. Nie mogo si oby bez tego, eby na dodatek nie nazwa naszej matki pobon osob; wiern wyznawczyni Kocioa, dobr chrzecijank. W Rzymie matka kupia mu, naturalnie na Via Condotti, jedwabn koszul nocn, ktr on jednak nosi wycznie w prawdziwe wita. Wyszukaa j, powiedzia, a wyszukaa najpikniejsz i najlepsz. Wasza matka mi matkowaa, powiedzia nagle. Bardzo czsto czua si bezgranicznie sama, opuszczona przez wszystkich, powiedzia. W Wolfsegg, pord was, powiedzia Spadolini, cakiem sama, naprawd samotna. Samotny czowiek, powiedzia te o matce, uciekajcy przed samotnoci jak przed niczym innym na tym wiecie, tak przez ni znienawidzonym z powodu jego nudy, o czym wiem, w przeciwiestwie do Spadoliniego. Od Spadoliniego doszedem pniej w osobliwy sposb do Goethego: do patrycjusza Goethego, ktrego Niemcy przycili i przykroili sobie na ksicia poetw, powiedziaem ostatnim razem do Gambettiego, doszli do poczciwca Goethego, kolekcjonera owadw i aforyzmw z jego filozoficzn mielonk; powiedziaem do Gambettiego, ktry naturalnie nie zrozumia sowa mielonka, wic mu je wyjaniem. Do Goethego, filozoficznego drobnomieszczanina, do Goethego, yciowego oportunisty, o ktrym Maria zawsze mwia, e nie postawi wiata na gowie, lecz wetkn gow do niemieckiego ogrdka dziakowego. Do Goethego, rachmistrza kamieni, astrologa, sscego kciuk filozofa Niemcw, ktry na wszelki wypadek i na w razie czego napenia ich domowe soiki duchow marmolad. Do Goethego, ktry robi Niemcom paczki z oklepanych prawd i kaza je Cotcie sprzedawa jako najwysze dobro duchowe, a nauczycielom gimnazjalnym wsmarowywa je w uszy Niemcw a do tyche uszu ostatecznego zatkania. Do Goethego, ktry niemieckiego ducha zdradzi ni mniej, ni wicej tylko na stulecia i stawia na redniactwo Niemcw z ow pilnoci; ktr w rozmowie z Gambettim nazwaem pilnoci Goethowsk. Do Goethego, filozoficznego demagoga, jak ostatnim razem powiedziaem do Gambettiego. Goethe jest Niemcem do codziennego uytku, powiedziaem do Gambettiego, Niemcy zaywaj Goethego jak lekarstwo i wierz w jego skuteczno, w jego moc lecznicz; Goethe jest w gruncie rzeczy wycznie felczerem Niemcw, powiedziaem do Gambettiego, pierwszym niemieckim homeopat ducha. Zaywaj, by tak rzec, Goethego i zdrowiej. Cay nard niemiecki zaywa Goethego i czuje si zdrowy. Ale Goethe, powiedziaem do Gambettiego, jest szarlatanem, poniewa felczerzy s szarlatanami, a jego poezja to najwiksza szarlataneria Niemcw. Niech pan bdzie ostrony, Gambetti, powiedziaem do niego, niech si pan ma na bacznoci przed Goethem. Wszystkim psuje odki, tylko nie Niemcom, oni wierz w Goethego jak w cudotwrc. A przy tym ten cud wiata jest jedynie filisterskim dziakowiczem filozoficznym. Gambetti rozemia si gono, gdy mu wytumaczyem, co to jest ogrdek dziakowy. Nie wiedzia tego. Oglnie rzecz biorc, powiedziaem do Gambettiego, dzieo Goethego jest filisterskim ogrdkiem dziakowego filozofa. Goethe w niczym nie osign najwyszych wyyn, powiedziaem, wszystko, co stworzy, to zaledwie redniactwo. Nie jest najwikszym lirykiem, nie jest najwikszym prozaikiem, powiedziaem do Gambettiego, a jego sztuki teatralne s na przykad w porwnaniu ze sztukami Szekspira tym, czym rosy owczarek szwajcarski wobec zabiedzonego jamnika z frankfurckich przedmie. Faust, powiedziaem do Gambettiego, co za megalomania! Absolutnie nieudana prba pismaka chorego na mani wielkoci, powiedziaem do Gambettiego, chorego, ktremu cay wiat uderzy do tego frankfurckiego ba. Goethe, owadnity mani wielkoci frankfurtczyk i weimarczyk, owadnity mani wielkoci patrycjusz na Frauenplan. Goethe, ktry poprzekrca Niemcom w gowie, majcy ich ju od stu pidziesiciu lat na sumieniu i robicy z nich baznw. Goethe jest grabarzem ducha niemieckiego, powiedziaem do Gambettiego. Jeli przeciwstawimy mu na przykad Woltera, Kartezjusza, Pascala,

powiedziaem do Gambettiego, Kanta, ale naturalnie rwnie Szekspira, to Goethe robi si straszliwie malutki. Ksi poetw, miechu warte, na dodatek jeszcze rdzennie niemieckie pojcie, powiedziaem do Gambettiego. Holderlin jest wielkim lirykiem, powiedziaem do Gambettiego, Musil jest wielkim prozaikiem, a Kleist wielkim dramaturgiem, Goethe po trzykro nimi nie jest. Pniej znowu wrciem do tego, co Spadolini powiedzia o mojej matce, czyli e bya szczeglnym czowiekiem, a ja pomylaem, i Spadolini ma o tyle racj, e kady czowiek jest szczeglny, nie wykluczajc mojej matki, ale on, Spadolini, nie to mia na myli, Spadolini w oportunistyczny sposb zafaszowa matk mnie, nam, podczas kolacji, przedstawiajc j jako szczeglnie dobr, szczeglnie wyksztacon, o szczeglnych zainteresowaniach, czyli na antypodach tego, czym bya, gdy w gruncie rzeczy nasza matka bya cakiem zwyczajna, absolutnie niczym szczeglnym si nie wyrniaa, nie byo w niej nic szczeglnego, eby nie powiedzie, i w moim pojciu bya szczeglnie bezwzgldna i szczeglnie gupia, w prymitywny sposb szczeglnie prna i, to teraz te po mylaem, szczeglnie asa na pienidze. Ale moe Spadolini o tym nie wiedzia, nie mg wiedzie. Kiedy pomyl o wielu tak zwanych mieszkaniach wasnociowych, ktre nasza matka nabya potajemnie, we wszystkich moliwych miastach, w wikszoci za plecami ojca, ktry prawdopodobnie w ogle nic nie wiedzia o tej swoistej chciwoci na pienidze, nie myla o niej tak, eby domyli si jej chciwoci na pienidze, pomylaem. Wystarczy mi tylko przypomnie sobie perwersyjny entuzjazm matki dla akcji giedowych. Spadolini podczas tej kolacji zafaszowa nam matk w niedopuszczalny sposb, zaprezentowa, by tak rzec, matk przeciwstawn faktycznej, w szarmancki sposb, co przynaley do jego kunsztu, pomylaem, znacznie bardziej wyidealizowa matk ni ojca, ktrego zreszt wyidealizowa nieznonie ju wczeniej, z wyrachowania. To za, co powiedzia do nas, do mnie i moich sistr, pomylaem teraz, w gruncie rzeczy sprowadza si rwnie do idealizowania nas, absolutnie niedopuszczalnego, ktre jednak przejrzaem na wylot, pomylaem, nie uszo to mojej uwagi, poniewa z biegiem czasu wyksztaci mi si dobry such na tony Spadoliniego. Kalkulujcy Spadolini siedzia naprzeciw nas przy tej kolacji, kalkulujcy Spadolini poszed z nami na drug stron do oranerii, by nam potem w oranerii przedstawi rwnie wykalkulowany teatr smutku, pomylaem. I wyidealizowa Wolfsegg, gdy Wolfsegg, jakie nam opisuje, nie ma nic wsplnego z rzeczywistym. Ten ierrrarrcha Kocioa ju w pierwszych godzinach pobytu w Wolfsegg doprowadzi swoj niebywa sztuk wyrachowania do rozkwitu, pomylaem, t wyrachowan sztuk zafaszowywania; na naszych oczach zrobi, by tak rzec, z gupcw inteligentw, ze zych ludzi witych, z analfabetw filozofw, a z ludzi w rzeczywistoci podych powszechnie szanowane osobistoci. Z brzydoty pikno, z nikczemnoci i podoci wewntrzn i zewntrzn wielko, z nieludzi, by tak rzec, ludzi, ujmujc rzecz dokadnie. Z okropnego kraju raj, a z tpego narodu nard godny uwielbienia. Spoczywajcych na katafalku zmarych Spadolini wynis na wyyny, ktre pod adnym wzgldem nie s dla nich stosowne, pomylaem. On ich fundamentalnie zafaszowa, pomylaem, a na dodatek sprzeda to zafaszowanie w absolutnie niedopuszczalny sposb jako rzeczywiste i prawdziwe. Naduy, by tak rzec, naszych oczu i uszu, wiadomie wprowadzajc je w bd, tylko po to, by moliwie najlepiej przedstawi siebie, bymy go zostawili w spokoju, by przecign nas na swoj stron, co jednak cakiem le sobie wymyli, powiedziaem do siebie, gdy zbyt daleko posun si w tych faszach i zafaszowaniach. Spadolini nas nie doceni, pomylaem, take moich sistr, ktre koniec kocw nie s takie gupie i nie pozwol sobie teraz wmwi i wmusi rodzicw a la Spadolini, a na dodatek brata jako wspaniaego i godnego szacunku czowieka, czymkolwiek oni wszyscy dla nich byli, nie s na tyle gupie, eby da si nabra Spadoliniemu, da si, by tak rzec, zapa na lep jego zafaszowa, pomylaem, z pewnoci rwnie siostry miay wraenie, e Spadolini bredzi i wydobywa z siebie wycznie powierzchowne, oportunistyczne banialuki, przyjte w takich sytuacjach i pozwalajce naraz w obliczu mierci, jak to si niesmacznie okrela, uczyni zmarych w oczach pozostaych przy yciu smacznymi, chocia przez cae ycie byli do niestrawni i nie do zniesienia. Rwnie Spadolini podporzdkowa si tej regule, powiedziaem do siebie, co pozwolio mu przedstawi zmarych w wietle, jakie im nie przystoi, pomylaem, Spadolini ustawi teraz zmarych spoczywajcych na katafalku w tak jasnym wietle, e stao si to wrcz nieapetyczne. Zmary wid prawdziwe ycie, powiedziaem teraz do siebie, wszystko jedno, jakie ono byo, nikt nie ma prawa go zafaszowywa i czyni nagle z natury, ktr by, co nienaturalnego tylko dlatego, e opowiadajcemu przynosi to korzy i pozwala wywiera mie i dobre wraenie. Spadolini pragn wywrze mie i dobre wraenie zarwno opisem matki, jak i opisem ojca, a take opisem brata, pomylaem. w ierrrarrcha Kocioa wywiera na tyle mie i dobre wraenie, e przez cay czas przejmowao mnie to zgroz, tak wyglda prawda, pomylaem. Spadolini prawdopodobnie sdzi, i jestemy na tyle prymitywni, by da si na niego nabra, i e musi nam odmalowa zmarych tak, jak odmalowa ich przy stole, znieksztaconych, odwrotnych, pomylaem. Spadolini odmalowa ludzi, ktrych sam nigdy nie widzia, nie zawaha si sczy nam otwarcie do uszu jednej nieprawdy za drug, wtyka nam tych nieprawd do uszu, ktre przecie zawsze dobrze syszay, i podtyka pod oczy, ktre, jak myl, zawsze dobrze widziay, cakiem co innego, ni widzia Spadolini. Spadolini jest urodzonym faszerzem, powiedziaem teraz do siebie, urodzonym oportunist, czyli urodzonym ksiciem Kocioa. Naraz zrozumiaem, dlaczego Spadolini zrobi tak niewiarygodn karier, dlaczego tak zawrotnie szybko mkn do przodu, a na najwysze szczyty. W tym wzgldzie Maria nade mn gruje, pomylaem, z tym jej naprawd nieprzekupnym spojrzeniem, ona nigdy nie pozwolia zwie si blichtrowi Spadoliniego, a

przede wszystkim jego wyrafinowanej biegoci w przekonywaniu, pomylaem. Nigdy, pomylaem. Maria zawsze we waciwy sposb oceniaa Spadoliniego, nie podziwiaa go jak ja, zawsze by w jej oczach odraajcy. Mnie Spadolini napawa wstrtem, a dla ciebie jest niebezpieczny, powtarzaa mi czstokro. Spadolini jest niebezpieczny dla wszystkiego, czego si tknie, zawsze te nazywaa go wycznie niebezpiecznym Spadolinim. Dzisiaj mamy tego niebezpiecznego Spadoliniego przy stole, pomylaem. Mamy w domu tego niebezpiecznego Spadoliniego, jak o nim mwia Maria, pomylaem. Zmarych od razu kanonizujemy, ebymy mogli czu si bezpieczni przed zakusami z ich strony i eby zostawili nas w spokoju, to te wyraenie Marii, pomylaem. Jake czsto, pomylaem, myliem si co do Spadoliniego. Co do tego odraajcego Spadoliniego. W takiej sytuacji znajdowaem si te raz po raz w Rzymie, pomylaem, Spadolini budzi we mnie odraz, a pniej, nastpnego dnia, w nastpnej godzinie znowu mnie fascynowa. Tacy ludzie nieustannie budz w czowieku odraz, po czym znw go fascynuj, pomylaem. Spadolini jest przykadem odraajcego oraz fascynujcego czowieka, a my bardzo czsto nie mamy pewnoci, czy w danym momencie jestemy nim zafascynowani, czy te budzi on w nas odraz, czy powinnimy, czy wolno nam pozwoli sobie na fascynacj nim, czy te powinnimy czu, e jest odraajcy. Jednake nie moemy wyrzec si takiego czowieka, mwimy do siebie, nigdy wic nie umiaem wyrzec si Spadoliniego. Pniej, w Rzymie, znowu do niego pjd i pozwol si fascynowa i budzi w sobie odraz, ale jednak bardziej fascynowa ni budzi odraz, i zawsze bdzie mi niezbdny, pomylaem. Zawsze miaem wycznie nieodzownego Spadoliniego, pomylaem, i rwnoczenie pomylaem te, e w tej chwili ten odraajcy czowiek nocuje w ojcowskim pokoju, na swj sposb, na sposb Spadoliniowski, zajty prawdopodobnie posuwaniem naprzd swoich kalkulacji dotyczcych wiata, moliwie jak najdalej, a do ostatecznoci. Spadolini zawsze posuwa si w swoich kalkulacjach do ostatecznoci, sam siebie przy tym nie oszczdzajc, pomylaem, przed pjciem na spoczynek poyka sze tabletek i przeglda si w lustrze. By moe ma na sobie t jedwabn koszul nocn, ktr kupia mu moja matka, pi w niej, brak gustu u Spadoliniego jest cakiem odmienny od braku gustu u naszej matki, ale pozostaje brakiem gustu. Podczas kolacji strasznie, jak to si mwi, pilnowa si, by nie popeni bdu i nie wspomnie o ktrym z licznych potajemnych spotka z nasz matk, chocia ja wiem o prawie wszystkich spotkaniach, wiedz o nich rwnie siostry. Przez cay czas mylaem, jak zrcznie opowiada o tym jednym, znanym spotkaniu, a to drugie, nieznane, pomija, cakiem po prostu o nim nie mylc, dziki czemu udaje mu si cakiem po prostu traktowa te potajemne spotkania jako niebye. Ale nie musiaby traktowa ich jako niebyych, pomylaem, o wiele straszniejsze, jak to si mwi, byo to wanie, e traktowa owe potajemne spotkanie jako niebye, ni gdyby otwarcie o nich mwi, oszczdziby sobie przynajmniej sporo napicia nerwowego, pomylaem, mgby przedstawi wszystko o wiele spokojniej, nie musiaby kreli przed nami swoich szkicw z tak wielk nadostronoci, przed nami, ktrzy by moe wiemy nawet wicej o tych jego potajemnych ni o tych tak zwanych upublicznionych spotkaniach z nasz matk. Jednake Spadolini zawsze by czowiekiem nadostronym i wanie dziki temu godnym podziwu, podziwianym nie tylko przeze mnie, pomylaem, i nie tylko urodzonym dyplomat. Spadolini mwi o wycieczce na Etn, pomylaem, ktra bya interesujca, ale przecie nie tak interesujca jak wycieczka do Syrakuz czy wycieczka do Trapani, nie mwic ju o wycieczce na Malt, na ktr wybra si z nasz matk w tajemnicy przede mn. Opowiadanie o tych wycieczkach i podrach byoby niewtpliwie znacznie ciekawsze, w kadym razie dla mnie, chocia znacznie straszniejsze dla niego, Spadoliniego, pomylaem. Nie mogem przesta myle o stercie rachunkw hotelowych lecych cigle w pokoju matki, na ktrych zawsze widniay rozliczenia za dwie osoby, t drug osob by Spadolini, ktrego matka na wszystkich tych wycieczkach i podczas wszystkich tych podry oczywicie, jak to si mwi, utrzymywaa. Arcybiskup podrowa na jej rachunek, a ona czua si zwyciczyni. Rwnoczenie pomylaem, e to jednak wielce wzruszajce, jeli zway, e przez ponad trzydzieci lat jedzia na wycieczki i podrowaa ze Spadolinim, a w tym czasie ani Spadolini nie zmczy si ni, ani te ona nie zmczya si Spadolinim, jak wiem, ich zwizek nigdy nie osab, wrcz przeciwnie, wraz ze starzeniem si obojga przybiera tylko na sile. Dla ojca ten zwizek by zawsze korzystny, pomylaem, dziki temu mg coraz bardziej panowa nad matk. Ojciec by wiadomym cierpitnikiem, ktry w tej roli, odgrywanej potajemnie rwnie wobec nich dwojga, wydawa si sobie wspaniay, jak wiem. Ojciec nigdy nie mia nic przeciw temu zwizkowi, moe na samym pocztku, chocia przecie musia myle, e sam jest temu winien, gdy to on pozna matk ze Spadolinim, o ktrym musia wiedzie, jaki jest. Ojciec przez trzydzieci lat z najwiksz wyrozumiaoci przyglda si rozwojowi tego zwizku, ktry z gwatownego i niegodziwego stawa si yciowo koniecznym, spokojnym, i ktry naleao zostawi w spokoju. Podczas kolacji Spadolini oszczdzi nam wszystkiego, co byo dla niego istotnie najdrosze w zwizku z nasz matk, napomyka jedynie o bahostkach i wychwala j, tylko to, by tak rzec, rzuci nam na poarcie, ale nie pozwoli sobie odebra niczego, co byo dla niego cenne. Spadolini mg jednak spokojnie wszystko powiedzie, a wic przyzna si, pomylaem, my przecie ju od lat bylimy wtajemniczeni, wskutek czego znowu musiao si nam wydawa straszne to, co ju od lat w ogle nie byo dla nas straszne. Lecz Spadolini nie posun si tak daleko, by myle, e my wiemy wicej ni on, powiedziaem do siebie, i e kade z nas ju sobie t wiksz wiedz ostatecznie przemylao, kade dla siebie, ja na swj, siostry na swj sposb, tote dla Spadoliniego cigle jeszcze istnieje

powd do powcigliwoci, chc powiedzie, do zamknicia i domknicia, dochowania tajemnicy. O tyle te wydawao si mieszne by wiadkiem wspomnie Spadoliniego o matce. Spadolini bardzo dobrze bdzie sobie w przyszoci bez niej radzi, pomylaem teraz, w gruncie rzeczy to ju jest poza nim, zatrzymuj go tu wycznie formalnoci pogrzebowe, pomylaem. W Rzymie opowie mi jeszcze wiele bajeczek o matce, pomylaem, bdzie suya mu za pretekst, by take ode mnie mg nadal dostawa pienidze, jak w uamku sekundy przyszo mi do gowy, wyciga je ode mnie, okrn drog przez zmar matk. Natychmiast jednak poczuem obrzydzenie do tej myli, poczuem te najgbsze obrzydzenie do samego siebie i bybym najszczliwszy, gdybym nie by pomyla tej myli, ale nie potrafiem jej ju powstrzyma w toku rozwaa dotyczcych kolacji ze Spadolinim, nie umiaem jej wyeliminowa. Musiaa zosta pomylana, powiedziaem do siebie, jak tyle innych myli, ktrych nie chcemy pomyle, a musimy je pomyle. Zanicie byo teraz niemoliwe, lecz wobec nieodzownie wczesnej pobudki, jaka mnie czekaa, nie chciaem naturalnie zaywa adnych tabletek, sprbowaem wic zabi czas czytaniem, t ju miliony razy sprawdzon metod, ktr przyswoiem sobie dobre kilkadziesit lat temu. Pomylaem o Kierkegaardzie i jego Chorobie na mier, sdzc za, e ta ksika znajduje si w pooonej najbliej mnie prawej grnej bibliotece, wyszedem moliwie najciszej z pokoju, by przynie sobie owo dzieo Kierkegaarda; Chorob na mier czytaem kiedy, przed wielu laty, przynajmniej dwadziecia lat temu. W drodze do biblioteki wydao mi si jednak mieszne, e chc przeczyta akurat Chorob na mier i akurat ksik Kierkegaarda mimo okolicznoci i wiedzy o tym, i Spadolini jest tu tu, ch czytania Kierkegaarda i jego Choroby na mier to naprawd perwersyjna myl, pomylaem, wic zawrciem jeszcze przed bibliotek, bo czytanie teraz jakiejkolwiek ksiki wydao mi si w ogle bezsensowne; nie umiaem sobie nawet wyobrazi, jaka ksika mogaby mnie w tej chwili zainteresowa czy wrcz przyku moj uwag, pomylaem, moe Jean Paul, Borne, a potem, moe Kleist, a potem, moe Heine, pomylaem znowu, albo od razu Schopenhauer, ale nie by to dobry pomys, eby w ogle co czyta, zamiast spokojnie siedzie w pokoju i cakiem po prostu porozmyla; od jak dawna nie miaem ju spokoju, by cakiem po prostu porozmyla, powiedziaem do siebie, wrciem zatem do pokoju, usiadem i wycignwszy nogi przed siebie, przymknem oczy. Byem ju jednak zbyt niespokojny, eby przez duszy czas usiedzie spokojnie na krzele, przegapiem waciwy moment, to ju nie byo moliwe, wstaem wic i zaczem przechadza si po pokoju tam i z powrotem, ale chodzenie tam i z powrotem mnie nie uspokajao, nieustannie bowiem miaem w gowie myl, jak tu przetrwa t noc, t niewtpliwie nastraszliwsz ze wszystkich nocy, jak pomylaem, ktra nie mogc by krtsza, bdzie si duya, chobym sobie do woli rozmyla, nie skrc jej, niczego nie boj si bardziej ni takich cigncych si nocy, ja, ktry nad sob panuj i ju od dawna nie zaywam tabletek nasennych, ale nie umiem wymkn si nocy ledwo pomyl, e nie uda mi si zasn, ju jest p do pierwszej lub p do drugiej nad ranem, mimo to nie zaywam tabletki i problem sam si rozwizuje, teraz w adnym razie nie wolno mi zay tabletki, pomylaem, gdy najpniej o p do czwartej musz wsta i rozpocz dzie pogrzebu. Otworzyem okno, eby wpuci wiee powietrze, ale wiee powietrze nie wpyno, powietrze, ktre wpyno, byo cikie i ciepe. O dziwo w pokoju byo lepsze powietrze ni na dworze, wic na powrt zamknem okno. Spadolini moe pozwoli sobie na zaycie tabletki nasennej, pomylaem, zazdrociem mu tego, on moe polee do smej lub dziewitej, pomylaem. A siostry zawsze miay dobry sen, te gupie, pomylaem. One przez cae ycie nie zayy ani jednej tabletki. Poniewa jednak nie mogem zay tabletki ani te nie miaem ochoty na czytanie w ogle i poniewa w tej chwili czuem obrzydzenie do wszelkiej literatury, rwnie do francuskiej, a nawet do angielskiej, jak pomylaem, ktrych kiedy indziej, jako e nie znosiem ju niemieckiej, swobodnie, by tak rzec, naduywaem w charakterze rodka na przetrwanie nocy, jak pomylaem, bd musia wymyli co innego, gdy takie zwyke siedzenie lub spacerowanie z jednej strony mi nie wystarcza, z drugiej za jest nie do wytrzymania, co ju widziaem. Zaczem rozwaa, czy nie byoby najlepiej wyj z pokoju i w ogle z domu, narzuciem na siebie marynark, a potem wyszedem z pokoju i zszedem na d do westybulu. Zajrzaem do kuchni, gdzie pomoce kuchenne w ogle nie uprztny bufetu doszcztnie stratowanego przez goci, wic dao mi to do mylenia, pozwalao bowiem wycign wnioski dotyczce niedbaoci pomocy kuchennych i naturalnie porednio dotyczce niedbaoci moich sistr jako ich pa, w kadym razie niechlujstwa, co w przyszoci naley zmieni, i odkryem, e sterta gazet nadal ley na stole. Usiadem przy nim i zaczem bra gazety, w kolejnoci, w jakiej akurat same wchodziy mi w rce, sdziem bowiem, e teraz bd mg te gazety przeczyta tak samo bez enady i wstydu, jak kilka godzin temu zrobi to szwagier, ktry przecie pokaza mi, jak mona bez enady i wstydu czyta takie gazety, ale nie mogem. Podczas gdy szwagra te gazety dosownie pochaniay, wanie w najbardziej bezwstydny sposb, mnie te same gazety natychmiast odpychay; co, co wyobraaem sobie jako rozkosz, okazao si nagle czynnoci napawajc obrzydzeniem, odoyem wic gazety i wyszedem z kuchni. W westybulu unosiy si zapachy ludzi, ktrzy tu teraz nocowali, jak mi si zdawao, a przede wszystkim zapach ciotki z Titisee. Gdy wszedem do kaplicy, poczuem tam rwnie zapach ciotki z Titisee. By moe dochodzia ju dwunasta, nie pamitam. Kaplicy zawsze si baem, poniewa, jak ju powiedziaem, wydawaa mi si zawsze sal sdow, nie tylko w dziecistwie, lecz take pniej, ju w wieku dorosym, i teraz miaem to samo uczucie, e nie mog przebywa w niej duej, aby mnie nie zaatakowaa, musiaem wic wyj. W marynarce byo mi teraz o wiele za ciepo, zdjem j z siebie, przewiesiem przez rami i poszedem przez park

na drug stron do oranerii. Oraneria bya naturalnie otwarta, pomylaem wic, e cay park jest ju wypeniony odorem zgnilizny wydzielanej przez zwoki. Cakiem po prostu wejd do oranerii, pomylaem, i wszedem do rodka. owczy, ktrzy cigle jeszcze tam stali i nikt ich do tej pory nie zluzowa, zobaczywszy, e wchodz, wypryli si natychmiast na baczno, moje wkroczenie absolutnie ich zaskoczyo, jako e bardzo cichutko podszedem pod sam oraneri. Ci ludzie s przez cae ycie postaciami teatralnymi, pomylaem na ich widok, ten, kto ma nad owczymi wadz, moe zrobi z nimi, co zechce, wykonaj koniec kocw kady, nawet najbardziej niedorzeczny i absurdalny rozkaz, to ten nieszczsny militaryzm w nich, pomylaem, kaesz im wyj, posuchaj, kaesz im wej, posuchaj, polesz ich na mier, rwnie posuchaj. Ojciec jest dla nich cigle panem pukownikiem, pomylaem, ktrym istotnie by podczas wojny, w okresie nazistowskim. Pan pukownik nie poleg jednak, by tak rzec, stosownie do swojego stanu na tak zwanym polu chway, lecz zosta zabity wskutek uderzenia gow o przedni szyb swojego samochodu na skrzyowaniu drg pod Lambach, pomylaem. Znowu zaczem si dopytywa, czy wymieniono bloki lodu i czy w ogle jest ich wystarczajco duo, w tym celu jednak nie przyzwaem skinieniem, co byoby naturalne, adnego z owczych do siebie, lecz podszedem do jednego z nich i spytaem, czy wymieniono bloki lodu i czy w ogle jest ich wystarczajco duo, co owczy trzymajcy wart potwierdzi skinieniem gowy. Zwracajc si do owczego, bez reszty poddaem si ceremoniaowi, jaki ustanowiy tu moje, oglnie rzecz biorc, zapobiegliwe siostry. Zgodnie z naszym od dawna praktykowanym zwyczajem skadania zwok na katafalku oraz planem pogrzebowym. Znowu nie mogem si opanowa i sprbowaem otworzy wieko trumny matki, ale byo rzeczywicie mocno przyrubowane. Niezrczno sytuacji, e przy prbie podniesienia wieka obserwuj mnie dwaj owczy, bya mi ju teraz obojtna, musiaem si z tym pogodzi. Nie wiemy przecie, co czynimy, powiedziaem do siebie, gdy mamy nerwy napite do takiej ostatecznoci, e sdzimy, i w kadej chwili puszcz. Odszedszy od katafalku, i tylko dlatego, by nagym bezceremonialnym wyjciem z oranerii nie skompromitowa si przed owczymi, stanem jeszcze raz przed trumnami, ale pomylaem przy tym, e owczy s wstrtnymi ludmi, w ogle najwstrtniejszymi, e nie wytrzymuj ju widoku ich mundurw i nie cierpi tych twarzy, a take i fizjonomie owczych zawsze wydaway mi si wstrtne, i naraz wystraszyem si nadchodzcego dnia. Ale wszystko pjdzie jak z patka, powiedziaem zaraz do siebie sowami mojej siostry Caecilii, ktra w cigu ostatnich godzin ju kilkakrotnie wypowiedziaa sowa jak z patka, pomylaem, majc na myli uroczystoci pogrzebowe. W zupenoci mog zda si na siostry, powiedziaem do siebie, przede wszystkim na Caecili. Ona przecie nie pi, ley w ku, pozwalajc, by kondukt pogrzebowy maszerowa przed ni ju dzisiaj, przy czym jak najdokadniej go kontroluje. I nie uchodzi jej uwagi nic, co przeszkadza lub przynajmniej sprawia wraenie, e przeszkadza, pomylaem. Owo zestawianie i aranowanie Caecilia odziedziczya po matce, pomylaem, by tak rzec, inscenizowane. Zainscenizuje wic ten pogrzeb dokadnie tak samo, jak zainscenizowaaby go nasza matka. A przy tym bdzie miaa uczucie, e matka patrzy, czy rzeczywicie wszystko zostao zainscenizowane po jej myli, a nie po myli kogokolwiek innego. Pogrzeb, na dodatek pogrzeb naszych rodzicw i brata, zostanie wystawiony, pomylaem, w inscenizacji Caecilii, i w tym momencie zobaczyem przed sob afisz teatralny z wszystkimi szczegowymi danymi dotyczcymi tego spektaklu. Jest tytu, jest obsada, jest reyseria i tak dalej, pomylaem. owczy nie stracili opanowania, ja te nie, cho do dugo staem przed trumnami, wyobraajc sobie t majc nastpi nazajutrz przed poudniem prapremier w inscenizacji mojej siostry, a nawet rozkoszujc si ni. Nagle pomylaem, co by byo, gdyby jednak otwarto wieko trumny z matk i zmusibym Spadoliniego do obejrzenia zawartoci trumny, ale uciem t myl gwatownie. Aby nie pozwoli jej si znowu pojawi, wyszedem z oranerii. Jednake powietrze na zewntrz byo teraz jeszcze gorsze ni przedtem, duszne, prawie nie do zniesienia. Sdziem, e gdy pjd teraz na drug stron do dziecicej willi, po raz pierwszy znowu sam, poprawi mi to nastrj, poszedem wic do dziecicej willi, przedtem jednak zatrzymaem si jeszcze w folwarku. Zwierzta leay w stajniach, oborach i chlewach jak martwe, widok by obrzydliwy, nie mogem znie wy-zieww cia zwierzt, nie byem podobny do Johannesa, ktrego ich odr zawsze podnieca i ktry ten odr uwielbia. Ja nie jestem Johannesem, pomylaem. Mnie zwierzta nie uspokajay, w odrnieniu od zapewnie wszystkich ludzi, ktrzy twierdz, e przy zwierztach si uspokajaj, ja, wrcz przeciwnie, bdc przy zwierztach i muszc wdycha ich odr, od razu czuj si zdenerwowany. Tak zwana mio do zwierzt bya mi zawsze do obca, nie nauczyem si jej te z upywem lat. Zwierzta na og napaway mnie lkiem. Zaludniay moje sny, napadajc mnie i poerajc, dziecistwo produkowao we mnie zawsze takie straszliwe sny o zwierztach. Raz po raz stwierdzaem, e w odrnieniu od Johannesa, ktrego zwierzta zawsze uspokajay, mnie zawsze wprawiaj w niepokj, lk i przeraenie, jak to si mwi. Nawet dzisiaj jeszcze nawiedzaj mnie zwierzta, napadaj i poeraj we snach. Jednake raz po raz podejmowaem prby uspokojenia si przy zwierztach, poniewa wszystkim innym si to udaje, co sobie pomylaem, ale moje prby w tym kierunku, mog to powiedzie, nie udaway mi si przez cae ycie. Zwierzta byy dla mnie zawsze co najmniej niesamowite, nawet te najmniejsze, najbardziej niepozorne, i zawsze lkaem si na przykad kadego poruszenia si owadw, nie mwic ju o rybach, ktre mj brat z najwiksz przyjemnoci sam owi, apa za ogony, by rozbija tym rybom by i wyrzuca, jeszcze dzisiaj widz czsto, jak zabite przez mojego brata ryby spywaj w d potoku za dziecic will, poyskujc srebrzycie bokiem zwrconym ku wiatu soca. Dzieci suby nigdy sobie nic nie robiy z obcinania kurom

bw na pniakach, wrcz przeciwnie, sprawiao im to najwiksz przyjemno, take Johannesowi, ktremu rodzice zabronili tego robi, a ktry jednak wanie dlatego bardzo czsto odcina kurom by, dla wasnej przyjemnoci. Ju jako maemu dziecku udawao mu si jednym jedynym uderzeniem odci kurze eb i przyglda si, jak oddzielony od ba tuw kury z szalonym miertelnym impetem frunie w powietrzu jeszcze jakie dwadziecia lub trzydzieci metrw. Johannesowi zawsze sprawiao najwiksz frajd przygldanie si szlachtowaniu wi albo zabijaniu krw w naszej wasnej wolfseggskiej rzeni na domowy ros z woowiny, jak zawsze mawia ojciec. Podziwiaem ich, robiem to razem z nimi, ale ta czynno nigdy nie sprawiaa mi takiej przyjemnoci jak Johannesowi, wszystko to zawsze mnie przeraao, pomylaem. Ja nie jestem Johannesem. W oborze naliczyem jednym rzutem oka dziewidziesit dwie sztuki, idealna liczba, to sowa mojego ojca. Przynajmniej tutaj gospodarstwo jest jeszcze nietknite, pomylaem. Elektryczna dojarka zamontowana nad bami krw kosztowaa trzysta osiemdziesit tysicy szylingw, przemkno mi przez myl, gdy kiedy dobitnie podkrelia to moja matka. Naturalnie, pomylaem, ta fabryka mleka godna jest zwiedzania. Potem poszedem na drug stron do dziecicej willi. Faktycznie zostawiy wszystkie okna dziecicej willi otwarte, pomylaem, ale nie dlatego, e ja powiedziaem, i okna maj przez cay dzie by otwarte, lecz dlatego, e zapomniay je zamkn. Nie byo burzy, pomylaem, ale niewtpliwie wisi w powietrzu. Teraz nie moesz ju nawet poszuka Aleksandra, pomylaem, siadajc na awce przed dziecic will. Gdybymy mieli na kolacji rwnie Aleksandra, Spadolini nie wysilaby si tak bardzo, pomylaem. Kolacja przebiegaby zupenie inaczej, Spadolini pokazaby si z cakiem innej strony. Aleksander, syszc niektre z jego uwag, cakiem po prostu by si rozemia i omieszy Spadoliniego, ktry w obecnoci Aleksandra musiaby obra absolutnie inn taktyk. Spadolini wyda mi si teraz czowiekiem zego, Aleksander za dobrego charakteru. Kiedy jednak mwi, e Aleksander ma dobry, a Spadolini zy charakter, pomylaem, to te nie jest suszne. Co si tyczy Aleksandra, to, by tak rzec, dobry czowiek w nim tuszuje wiele nieujawnionego nigdy za. Na przykad nieomal tpe, bezwzgldne metody, do jakich posuwa si Aleksander, gdy chce narzuci komu wasne pogldy lub gdy tych, ktrzy na to nie pozwalaj, karze wielodniowym milczeniem, zamyka si w swoim pokoju lub grozi samobjstwem; dobry czowiek jest grony, bezwzgldny, pomylaem, z powodu jednej pomylanej przeze, niewtpliwie miesznej myli potrafi doprowadzi drug osob do rozpaczy i by moe nawet zamordowa, pomylaem. Ale ten demoniczny Aleksander ukrywa si pod Aleksandrem lubianym, zawsze miym, zawsze pomocnym. Kiedy takiego choby nie wiem jak miego czowieka poobserwujemy przez jaki czas, bodaj tylko we wasnej gowie, przy czym nie gra roli, w jak duej odlegoci od nas znajduje si w obserwowany, z dobrego zaczyna si coraz bardziej i bardziej stawa zym czowiekiem, nie ustajemy w wysikach, pki z dobrego i miego nie zrobimy zego i niegodziwego, jeli tak nam odpowiada, jestemy bowiem gotowi do takiego naduycia, eby na przykad wydoby siebie ze straszliwie drczcych nastrojw, w jakie popadlimy z niewiadomych powodw. I rzeczywicie w tym momencie, pomylaem, prawdopodobnie dlatego, e Spadolini mi ju nie wystarcza i nie wystarczaj mi take wszyscy inni, naduywam Aleksandra w charakterze swojego koa ratunkowego, cakiem po prostu porywam dobrego Aleksandra i dla wasnych celw zmieniam go stopniowo w zego, zoliwego czowieka, jak wszystkich innych, ktrzy wczeniej wydawali mi si dobrzy do tego celu. Nie umiemy sobie poradzi za pomoc lektury, za pomoc spacerowania tam i z powrotem, za pomoc wygldania przez okno, musimy wic siga po swoich najbliszych i najserdeczniejszych przyjaci, aby wydoby siebie z nieubaganego nastroju, pomylaem. Raz po raz widz po sobie, e kiedy do gbi ogarnia mnie ten nieubagany nastrj, bior ni mniej, ni wicej tylko wszystkich moliwych ludzi, po prostu jednego po drugim, i rozkadam ich w swojej gowie na czynniki pierwsze, wyrzynam w pie, wszystko w nich gruchocz, by ocali siebie, a ich pozbawi wszelkich pozytywnych cech i wreszcie znowu mc odetchn. Jeli nie rodzicw albo siostry, pomylaem, poniewa ju mi nie wystarczali, pomylaem, jeli nie Johannesa lub wszystkich pozostaych, to w ostatecznej rozpaczy i konsekwencji zawsze sam siebie gruchotaem na swj sposb, ktry mog nazwa wycznie najbardziej bezwzgldnym. A teraz, w tym momencie, jest to wanie Aleksander, poniewa siostry, Spadolini i szwagier nie wystarczaj mi do popenienia tego naduycia. Taka jest prawda. Aby uly samym sobie, idziemy naprawd po trupach, pomylaem teraz. W dziecicej willi szukaem dziecistwa, ale naturalnie go nie znalazem. Wchodziem do wszystkich pokojw w poszukiwaniu dziecistwa, ale naturalnie go nie znalazem. Po co waciwie, pomylaem, chc odrestaurowa dziecic will? Skoro nie ma ju nikogo, kto umiaby si ni cieszy i z niej korzysta, pomylaem, a w chwil pniej, e przecie byoby bez sensu urzdza ten budynek tak, jak zamierzaem to zrobi a do tej chwili, czyli przeksztaci go ponownie w dziecic will, jak niegdy bya dla nas, dzieci, pomylaem jednak, e sama myl na ten temat jest doprawdy absurdalna, gdy nie da si odtworzy dziecistwa, odtwarzajc dziecic will, pomylaem; wydawao mi si, e odtwarzajc dziecic will od podstaw i kac j odnowi, odtworz ponownie dziecistwo, odnowi je, by tak rzec, od podstaw. Dziecistwo jest teraz rwnie spustoszone jak dziecica willa, pomylaem. Pokoje dziecice s teraz tak samo ogoocone, zmarnowane i ograbione jak dziecica willa, chocia moje dziecistwo jednak nie tak samo jak dziecica willa przez matk, lecz przeze mnie samego, to ja ograbiem i zmarnowaem swoje dziecistwo z jeszcze wiksz bezwzgldnoci ni matka dziecic will, przede wszystkim roztrwoniem najpikniejsze rzeczy z dziecistwa, dokadnie tak samo jak moja matka

najpikniejsze rzeczy z dziecicej willi, i teraz nie pomoe ju otwarcie na ocie okien dziecistwa, to byoby wrcz mieszne, podobnie jak otwieranie na ocie okien dziecicej willi, pomylaem. Dziecistwo zostao przeze mnie absolutnie wykorzystane i zuyte, pomylaem, sprzedane za bezcen, pomylaem. Dziecistwo wyzyskaem do ostatka. Wszdzie szukamy dziecistwa i wszdzie znajdujemy tylko synn ziejc pustk, pomylaem, sdzimy, e wchodzc do jakiego domu, w ktrym przeylimy niezwykle szczliwe godziny lub nawet dni dziecistwa, spojrzymy w gb niego, ale spogldamy jedynie w gb tej sawnej i osawionej ziejcej pustki, pomylaem. Wejcie do dziecicej willi oznacza przecie wycznie wejcie w ziejc pustk, dokadnie tak samo jak wejcie do lasu, w ktrym w dziecistwie byem taki szczliwy, oznacza wycznie wejcie w synn ziejc pustk, to tak, jakbym wchodzi wszdzie tam, gdzie jako dziecko byem szczliwy, a ukazywaa mi si jedynie ziejca pustka. Trwonimy swoje dziecistwo, jakby byo niewyczerpane, ale ono nie jest niewyczerpane, pomylaem, ono wyczerpuje si niezwykle szybko, pozostawiajc jedynie ow synn ziejc pustk. Jednake tak dzieje si nie tylko ze mn, pomylaem, tak dzieje si ze wszystkimi, wic fakt, e to doznanie nie zostaje oszczdzone nikomu, wyda mi si natychmiastow pociech, w tym momencie yczyem tego doznania wszystkim ludziom. Odszukanie dziecistwa, kiedy jestemy starsi lub ju w ogle si zestarzejemy, oznacza wycznie wejrzenie w gb owej ziejcej pustki, ktra jak nic innego na wiecie przejmuje nas zgroz. O tyle dobry by pomys wejcia do dziecicej willi w nadziei wejcia w gb samego dziecistwa, w nadziei, e jest moliwe co, co teraz okazao si zbawienn pomyk, od tej bowiem chwili nie bd ju wierzy w to, e wystarczy wej do dziecicej willi, by wej w gb dziecistwa. e wystarczy wej do lasu dziecistwa, aby ju wej w gb dziecistwa, e wystarczy wej w krajobraz dziecistwa i uwierzy, i na powrt wchodz w dziecistwo, gdy tymczasem wchodz jedynie w t sawn i osawion ziejc pustk. Nie wydam si ju na pastw straszliwej konfrontacji z ow sawn i osawion ziejc pustk, pomylaem. Za kadym razem, kiedy w Rzymie pomylaem o Wolfsegg, czuem si tak, jakby wystarczyo tam pojecha, aby wej w gb dziecistwa. Takie mylenie okazywao si jednak zawsze pomyk, cakiem pod, nikczemn pomyk, pomylaem. Odwiedzisz rodzicw, mylaem czsto w Rzymie, czyli odwiedzisz rodzicw swojego dziecistwa, ostatecznie jednak, odwiedzajc rodzicw, odwiedzisz wycznie sawn i osawion ziejc pustk. Nie moesz odwiedzi dziecistwa, poniewa ju go nie ma, powiedziaem do siebie. Dziecica willa pokazuje ci bezlitonie, e dziecistwo nie jest ju moliwe. Musisz si z tym pogodzi. W ogle, kiedy si odwracasz, widzisz wycznie ziejc pustk, pomylaem, nie tylko w odniesieniu do dziecistwa, niezalenie od tego, co to jest, skoro mino, jest to jedynie ziejca pustka, powiedziaem do siebie. I dlatego dobrze bdzie, jeli w ogle przestaniesz si odwraca, nie wolno ci si odwraca, ju choby ze wzgldu na konieczno chronienia samego siebie, pamitaj o tym, pomylaem teraz. Jeli odwrcisz si ku przeszoci, spojrzysz jedynie w ziejc pustk, jeli spojrzysz we wczoraj, nie znajdziesz tam niczego oprcz ziejcej pustki, pomylaem, nawet gdy spojrzysz w przeyty wanie moment, zajrzysz wycznie w gb ziejcej pustki. Chciae wej do dziecicej willi, eby wej w gb dziecistwa, pomylaem, ktrego przez cae dziesiciolecia pozbywae si po kawaku, uwaajc, e jest niewyczerpane, i wskutek tego cakowicie je wyczerpae, zmarnowae bez zastanowienia, pomylaem. Ulege absolutnie prymitywnemu sentymentalizmowi i wyczerpawszy bez reszty inne moliwoci, wpade na ten pomys z dziecic will. Ale w pomys ukazuje naraz ca swoj straszno i straszliwo, dziecica willa staje si nagle koszmarem sennym. Kiedy pomylae i na dodatek powiedziae do sistr, e kaesz odtworzy dziecic will, naprawd wierzye, e jej odtworzenie pozwoli ci na powrt odtworzy dziecistwo. By tak rzec, faktycznie uwierzye, i podobnie jak dziecic will, uda ci si na powrt odmalowa dziecistwo, uda ci si to dziecistwo, by tak rzec, wieo otynkowa, pooy mu nowy dach etcetera. Mimo i ju tyle razy przeye z t myl klsk swojego dziecistwa, pomylaem, gdy przecie pomys odtworzenia dziecicej willi i rwnoczenie dziecistwa nie przyszed ci na myl po raz pierwszy, pomylaem. Czsto go wprowadzae w czyn, a nawet narzucae ten pomys innym, po czym widziae, jak ponosz klsk, podjwszy go, ten najbardziej absurdalny ze wszystkich pomysw. Cakiem wiadomie wmanewrowywae ich w t skazan na klsk myl, przemilczajc przed nimi swoje straszne dowiadczenie z tym najbardziej absurdalnym ze wszystkich pomysw i zostawiajc ich samych z tym przemilczeniem. Podle. Zostawiem dziecic will za sob i wszedem do biura. Domek myliwski nie by zamknity, prawdopodobnie ze wzgldu na to, by owczy, trzymajcy wart przy trumnach, mogli swobodnie wchodzi i wychodzi, pomylaem. Jest pewne, e nie bd dzie w dzie jak ojciec przychodzi do biura i zasiada w nim, by zaatwi korespondencji subow, rozmawia z zarzdc, i w ogle ze sub w tym stchym powietrzu. Nie uznam, jak mj ojciec, biura za swoj waciw przestrze yciow w przyszoci, pomylaem. Segregatory firmy Leitz nie zaw mojego ycia firmy Leitz najpierw zawziy ycie ojca, a potem pewnego dnia rzuciy si na niego i stamsiy jego samego. To nie jest wizja, pomylaem, to rzeczywisto. Korespondencja subowa zrobia z ojca niewolnika tego gospodarstwa, bez reszty podporzdkowa swoje ycie tej codziennej korespondencji subowej, pomylaem. Najpierw zamknli go w tym biurze jego rodzice, moi dziadkowie, a potem ono samo cakowicie go stamsio, pomylaem. Mnie ono nie stamsi, ja nie pozwol mu si stamsi. Biuro jest tak urzdzone, e kadego musi stamsi, pomylaem. Nie zapaliem wiata, by nikt mnie nie odkry. Ale owczy naturalnie dawno zauwayli, e jestem w biurze, pomylaem. Nigdy nie wkrocz do tego biura jako rolnik, nie jestem

rolnikiem, rolnictwo w ogle mnie nie interesuje. W jednym z segregatorw firmy Leitz mona zobaczy zapisy, kiedy i ile pienidzy przekazywano mi z Wolfsegg przez cae dziesiciolecia, odkd std wyjechaem. Wstaem i zaczem szuka odpowiedniego segregatora Firmy Leitz, ale nie znalazem ani jednego ze swoim imieniem. Na rnych segregatorach Firmy Leitz byy wypisane wszystkie moliwe imiona, z wyjtkiem mojego. Jak wysoka jest waciwie ta niesychana suma, o jakiej zawsze mwi ojciec, ta niesychana suma, z powodu ktrej czynia mi wyrzuty matka, ale najzoliwiej zawsze robiy to siostry? Ja kazaem si zawsze utrzymywa z Wolfsegg, mwiy, nie wahaem si da coraz wicej z wolfseggskiej kasy, cigle je szantaowaem, jak mwi, pomylaem. Tam, powiedziaem do siebie, musi by ten segregator firmy Leitz, w ktrym jest zapisana ta niesychana suma, tam, tam, tam, ale go nie znalazem. Wycignem kilka segregatorw firmy Leitz, przewertowaem je, nie znalazem jednak odpowiednio zabjczego dla mnie, przemkno mi bowiem przez myl, i matka powiedziaa do mnie kiedy, e gdybym zobaczy, jak wysoka jest suma, ktr na mnie wydali, natychmiast padbym trupem. Na prniaka, pomylaem, jakim zawsze mnie nazywali, na tego, ktry wykorzystuje Wolfsegg dla swoich wtpliwych, ba, obrzydliwych celw, dla swoich obrzydliwych celw intelektualnych, jak pomylaem. Pan syn przechadza si po Rzymie, podczas gdy my tutaj ciko pracujemy, mawia mj ojciec do wszystkich ludzi, gdy by wrogo do mnie usposobiony, w ostatnich za latach, kiedy ju byo jasne, e nie mam zamiaru wrci do Wolfsegg, lecz chc pozosta w Rzymie, w kadym razie daleko od Wolfsegg, w jakiej okolicy duchowej, by tak rzec, ojciec by do mnie na og wrogo usposobiony, pomylaem. Nie waha si wobec wszystkich ludzi ponia mnie z powodu wysyanych mi co miesic pienidzy, ktre mi si zreszt naleay, jak teraz pomylaem. Na jakie bzdury oni sami wyrzucali zawsze tyle pienidzy w boto, pomylaem, wystarczy tylko pomyle o bziku matki na punkcie strojw, o faryzejskim bziku ojca na punkcie popierania Zwizku oraz o bziku Johannesa na punkcie motorwek i aglwek, ktre kosztoway tyle pienidzy, e ja nigdy tyle nie kosztowaem. To prawda, pomylaem, siostry kosztoway zawsze najmniej, ale te one nie s wicej warte, pomylaem. Szkoda kadego grosza, ktry dano im do rk, pomylaem. W tym strasznym, zatchym biurze ojciec czu si w mniejszym lub wikszym stopniu jak u siebie w domu. Blat biurka by, by tak rzec, blatem ucieczkowym, za ktrym szuka schronienia przed rodzin, chcc poprzez pisanie listw handlowych, jak ten napisany jego rk, ktry jeszcze ley na biurku, uciec od rodziny. Albo wsiada na traktor, znoszc smrd i mordercze trzsienie tego traktora, albo te z tego samego ucieczkowego powodu chodzi codziennie do biura. Pod koniec swojego strasznego ycia ojciec by czowiekiem zupenie osamotnionym, pomylaem. Godnym politowania. Zaraz jednak pomylaem, e cakiem wiadomie niczemu nie przeciwdziaajc. Ojciec przysta na ycie w takiej godnej politowania sytuacji, ni gdy niczemu nie przeciwdziaa, by zbyt saby na przeciwdziaanie temu, wszystko jedno czemu. Przeciwdziaanie nigdy nie byo w jego stylu, pomylaem, wola i t aosn drog podego, totalnego zmarnienia, pomylaem. Taka niesamowita natura, pomylaem, i taki naprawd niesamowity majtek, a ojciec wid aosny ywot przy biurku. Biuro sprawio, e twarz ojca staa si bez wyrazu, jak to byo wida ostatnio, pomylaem. Koniec kocw biuro go zniszczyo. Nic nie pomogy przedsibrane dwa razy do roku tak zwane podre edukacyjne. Wybiera si w nie znuony, niechtny, znuony wraca do domu, czujc obrzydzenie do nieudanych prb ucieczek od samego siebie. I wtedy biuro na powrt stawao si jego azylem, pomylaem. Stopniowo i cakiem niepostrzeenie, za plecami, niszczya go z jednej strony rodzina, ktra uwzia si, by go zniszczy, pomylaem, z drugiej za to biuro, w ktrym nagromadzia si caa biurokratyczna tpota wycznie w tym jednym jedynym celu, by stamsi ojca i jego ycie. Ale ojciec sam szuka schronienia w tej biurokratycznej tpocie, pomylaem, przed histeryczn on, nasz matk, ucieka do biura, w ktrym zamyka si na wikszo czasu, jak pomylaem. Jedynie owczy mieli tam swobodny wstp, nikt poza tym. Czonkowie rodziny musieli si wczeniej meldowa, a gdy pukali bez uprzedzenia, nie wpuszcza ich, ojciec zabrania im wstpu, swoim, by tak rzec, nieubaganym niszczycielom. Ja nie pozwol si temu biuru ani zniszczy, ani unicestwi, pomylaem, nie bdzie to mj azyl. Segregatorw firmy Leitz nie uczyni, jak ojciec, swoimi niemymi towarzyszami na p dnia lub cae dnie, a czsto te jeszcze w najohydniejszy sposb na p nocy lub cae noce. Biuro nie bdzie moim mostkiem kapitaskim, jak ojciec bardzo czsto wyraa si o swoim biurze, pomylaem, nadal w tym momencie odczuwajc pode upokorzenie, kiedy ojciec, wiadomie czy nie, nazywa biuro swoim mostkiem kapitaskim, cho przecie nigdy nie sprawowa wadzy kapitana w Wolfsegg, gdy kapitanem bya tu zawsze i wycznie nasza matka. Z pen wiadomoci godzia si, by ojciec wypowiada swobodnie sowa mostek kapitaski, rwnie w towarzystwie, gdy te wypowiadane przeze sowa mostek kapitaski bardzo j zawsze w takiej chwili rozmieszay. Nie, nie, to nie bdzie moje biuro, pomylaem. Nie pozwol, by zawadny mn segregatory firmy Leitz. Segregatory firmy Leitz zawadny ju milionami ludzi, ktrzy nie potrafi wyzwoli si spod ich upokarzajcej wadzy, pomylaem. Miliony ludzi s uciskane przez segregatory firmy Leitz. Caa Europa pozwala si od stu lat uciska segregatorom firmy Leitz, a ucisk segregatorw firmy Leitz jeszcze si pogbia, pomylaem. Niebawem segregatory firmy Leitz nie tylko zawadn Europ, ale j unicestwi. Ju kiedy powiedziaem do Gambettiego, e zwaszcza Niemcy pozwolili na to, by ich uciskay segregatory firmy Leitz. Nawet literatura Niemcw jest uciniona przez segregatory firmy Leitz, powiedziaem kiedy do Gambettiego. Kada niemiecka ksika, ktr : otwieramy i ktra w powstaa tym stuleciu, powiedziaem do Gambettiego, jest uciniona przez segregatory firmy Leitz. Niemcy pisz ju

literatur prawie cakowicie unicestwion i ucinion przez segregatory firmy Leitz, powiedziaem do Gambettiego. W Niemczech wszystkim dyryguj segregatory firmy Leitz, powiedziaem do Gambettiego. A ta dzisiejsza literatura, uciniona przez segregatory firmy Leitz, jest naturalnie wskutek tego niezwykle aosna, takiej bezsilnej, aosnej literatury nie byo nigdy wczeniej, powiedziaem do Gambettiego. Jest to mieszna literatura biurowa, pisana pod dyktando segregatorw firmy Leitz, tak przynajmniej wydaje mi si za kadym razem, gdy czytam napisan dzisiaj ksik. Wszystkie te ksiki s bezgranicznie aosne, powiedziaem do Gambettiego, powstay bowiem w umysach ludzi, ktrzy pozwolili, by zawadny nimi segregatory firmy Leitz, na cae ycie, Gambetti, powiedziaem. Majc przed sob niemieck literatur, mamy przed sob drobnomieszczask literatur urzdnicz, nawet wielkie postaci tej niemieckiej literatury nie s niczym innym, Gambetti, Tomasz Mann czy wrcz Musil, powiedziaem, ktrego jeszcze z tych wszystkich wytwrcw literatury urzdniczej stawiam na pierwszym miejscu. Ale take Musil nie stworzy niczego innego oprcz aosnej literatury urzdniczej. Ta literatura jest na wskro mieszczaska, a w wikszoci drobnomieszczaska, powiedziaem do Gambettiego na Pincio, rwnie Tomasze Manny, rwnie Musile pozwoliy, by kad napisan przez nich linijk zawadny bez reszty segregatory firmy Leitz. Czytajc t literatur, widzimy, e pisze j urzdnik, raz w wikszym, innym razem w mniejszym stopniu drobnomieszczaski urzdnik, ktremu w gruncie rzeczy i koniec kocw prowadz piro wycznie segregatory firmy Leitz. Patrycjusz Tomasz Mann pisa na wskro drobnomieszczask literatur, powiedziaem do Gambettiego, przeznaczon i napisan wycznie dla drobnomieszczan, drobnomieszczanie pochaniaj t literatur z rozkosz, Gambetti, powiedziaem do niego. Od stu przynajmniej lat istnieje jedynie tak zwana przeze mnie literatura biurowa, drobnomieszczaska literatura urzdnicza, powiedziaem do Gambettiego. A jej mistrzami byli Tomasz Mann i Musil, nie mwic ju o innych. Jeli pominiemy Kafk, powiedziaem do Gambettiego, ktry rzeczywicie by urzdnikiem, ale jako jedyny nie pisa literatury biurokratycznej i urzdniczej, wszyscy inni nie napisali niczego innego, poniewa w ogle nie byli do niczego innego zdolni. Urzdnik Kafka, powiedziaem do Gambettiego, on jedyny nie pisa literatury biurokratycznej i urzdniczej, tylko wielk, czego nie mona powiedzie o wszystkich tak zwanych wielkich pisarzach niemieckich tego stulecia, o ile czowiek nie chce wstpi w szeregi tych milionw felietonistycznych gadu, ktrzy od stu lat robi z gazet felietonistyczn garkuchni, gdzie raz po raz a do przesytu warz te swoje bdy, od ktrych wos si na gowie jey, Gambetti. Dokadnie rzecz biorc, powiedziaem do Gambettiego, Niemcy wyprodukowali w tym stuleciu wycznie literatur zawadnit przez segregatory firmy Leitz, ktr to literatur bez owijania w bawen chc nazwa literatur segregatorw firmy Leitz, aby nie popeni przestpstwa w czasie, ktry t literatur segregatorw firmy Leitz zdemaskuje pewnego dnia jako literatur segregatorw firmy Leitz i wyrzuci j tam, gdzie jest jej miejsce, do kuba na odpadki historii literatury, Gambetti. Z drugiej strony ta pisana obecnie literatura jest nasza, powiedziaem do Gambettiego, i czy nam to odpowiada, czy nie, bdziemy musieli z ni y, poniewa zawarlimy z ni pakt, powiedziaem do patetycznie do Gambettiego, nie pozostaje nam nic innego. W rzeczywistoci jest przecie wiele, by tak rzec, imponujcych momentw szczytowych w naszej literaturze, powiedziaem do Gambettiego, ale nie mamy prawa porwnywa si na przykad z Szekspirem. Gambetti sucha mnie wtedy z uwag, pomylaem, przysuchiwa mi si, mona powiedzie, ale jak sdz, nie potraktowa mnie wtedy powanie, a ja pomylaem, jaka to szkoda, e akurat w kwestii dotyczcej literatury wspczesnej nie traktuje mnie powanie. Pod koniec swoich wywodw powiedziaem zreszt do niego, by tak rzec, uspokajajc go: wyjwszy Mari, a miaem przy tym na myli, e Maria napisaa wiersze, ktre, krtko mwic, s lepsze ni wszystko inne, co wyprodukowano w jzyku niemieckim w jej, czyli rwnie w naszym czasie. Gambetii potraktowa to chyba jako przyjacielski i szarmancki art z mojej strony, ale ja pomylaem, e mwi mu prawd i jestem absolutnie przewiadczony, i wiersze Marii stanowi szczytowe osignicie naszej literatury, i to nie tylko naszych marnych dziesicioleci, lecz w ogle naszego stulecia, ktre, tak powiedziaem do Gambettiego, przeminie, nie obdarzajc nas najprawdopodobniej ani jednym szczytowym osigniciem literackim, to jest wycznie moje zdanie, Gambetti, powiedziaem do niego, Niemcy i my jestemy przynajmniej na p wieku wystarczajco osabieni, tak e ani oni, ani my nie bdziemy ju potrafili dorobi si adnego szczytowego osignicia. Gdy na wiar w cuda, Gambetti, ju od dawna sobie nie pozwalam. A tym bardziej na wiar w cuda literackie. Zreszt, powiedziaem do Gambettiego, jest mao prawdopodobne, aby ten wiat, taki, jakim go dzisiaj znamy i jaki codziennie musimy trawi, istnia jeszcze do koca tego wieku, zdecydowanie w to wtpi, wszystkie oznaki wskazuj na to, e wiat w najkrtszym czasie zmieni si do tego stopnia, i bdzie cakiem nie do poznania, bdzie to wiat od podstaw zmieniony i od podstaw zniszczony. Wszystko na to wskazuje, powiedziaem do Gambettiego. Ale, powiedziaem do Gambettiego, ta moja wizja jest z gry obarczona bdem. Na to Gambetti si rozemia, tym swoim swobodnym i niepohamowanym Gambettiowskim miechem, pomylaem. Czstokro sami do tego stopnia zapdzamy si w przerysowywaniu, powiedziaem pniej do Gambettiego, e owo przerysowywanie uwaamy potem za jedyny logiczny fakt i przestajemy w ogle dostrzega waciwe fakty, jedynie to przerysowywanie wywindowane bez miary na same szczyty. Zawsze zadowalaem si fanatyzmem przerysowywania, powiedziaem do Gambettiego. Niekiedy, gdy w fanatyzm przerysowywania czyni sztuk przerysowywania, staje si on jedyn moliwoci wydobycia si z marnoci wasnego nastroju, przesytu umysowego, powiedziaem do Gambettiego. Tak dalece wyszkoliem si w sztuce

przerysowywania, e spokojnie mog nazwa siebie najwikszym artyst przerysowywania, jakiego znam. Nie znam adnego innego. Nikt nigdy nie doprowadzi sztuki przerysowywania a do takiej ostatecznoci, powiedziaem do Gambettiego, a potem, e gdyby kto kiedy chcia wprost zapyta, kim waciwie i tak naprawd jestem, mgbym tylko odpowiedzie: najwikszym artyst przerysowywania spord wszystkich, jakich znam. Na to Gambetti znowu wybuchn tym swoim Gambettiowskim miechem, zaraajc mnie nim, i mialimy si obaj tego popoudnia na Pincio tak, jak nie mialimy si jeszcze nigdy wczeniej. Ale rwnie to zdanie jest naturalnie przerysowane, myl teraz, gdy je pisz, i charakterystyczne dla mojej sztuki przerysowywania. Wwczas powiedziaem do Gambettiego, e sztuka przerysowywania to sztuka przekraczania, przekraczania ycia w moim rozumie-mu, powiedziaem do Gambettiego. Aby dziki przerysowaniu, a wreszcie dziki sztuce przerysowywania wytrzyma to ycie, powiedziaem do Gambettiego, i uczyni je moliwym. Im jestem starszy, tym bardziej uciekam w swoj sztuk przerysowywania, powiedziaem do Gambettiego. Wielcy przekraczajcy ycie byli zawsze wielkimi artystami przerysowywania, wszystko jedno, kim byli, co tworzyli, Gambetti, byli nimi w kocu wycznie dziki swojej sztuce przerysowywania. Malarz, ktry nie przerysowuje, jest zym malarzem, muzyk, ktry nie przerysowuje, jest zym muzykiem, powiedziaem do Gambettiego, podobnie te pisarz, ktry nie przerysowuje, jest zym pisarzem, przy czym moe by tak, e waciwa sztuka przerysowywania polega na tym, by niczego niedorysowywa, wtedy jednak musimy powiedzie, e w pisarz przerysowuje niedorysowanie, czynic w ten sposb przerysowane niedorysowanie swoj sztuk przerysowywania, Gambetti. Tajemnic wielkiego dziea sztuki jest przerysowanie, powiedziaem do Gambettiego, jest to te tajemnica wielkiej Filozofii, sztuka przerysowywania jest w ogle tajemnic umysu, powiedziaem do Gambettiego, potem jednak zarzuciem t niewtpliwie absurdaln myl, ktra przy jeszcze bliszym potraktowaniu musiaaby niewtpliwie okaza si jedynie suszna, i oddaliem si od domku myliwskiego, zmierzajc w kierunku folwarku, a wreszcie poszedem do dziecicej willi, mylc sobie, e to dziecica willa sprowokowaa we mnie te absurdalne myli. Wymazywanie, pomylaem w drodze powrotnej z dziecicej willi do folwarku, dlaczego nie. Ale nie nastpi ono tak od razu. Potrzebuj na nie duo czasu. Wicej ni rok. Moe dwa, albo nawet trzy lata. Przecie od czasu do czasu uwaamy si za absolutnie zdolnych do wykonania jakiej pracy umysowej, nawet do napisania czego, jak choby takiego Wymazywania, cigle jednak cofamy si przed tym z przeraeniem, wiedzc dobrze, e najpewniej tego nie wytrzymamy, a potem, gdy moe ju do daleko posuniemy si do przodu, ponosimy nagle klsk i wtedy wszystko jest stracone, nie tylko cay czas, ktrymy na to zuyli, a wic go roztrwonili, jak si potem bezwzgldnie okazuje, okazuje si rwnie, e na dodatek blamujemy si w najstraszliwszy sposb, jeli nie wobec caego wiata, to przynajmniej sami przed sob. Nie zaley nam szczeglnie na powodowaniu tej klski, wzdragamy si wic przed rozpoczciem takiej pracy umysowej, chocia mamy wraenie, e moglibymy j rozpocz, odkadamy j na kiedy indziej, jakbymy chcieli odoy na kiedy indziej jaki wielki blama, niesychany samoblama, pomylaem. damy od innych, aby przynajmniej dobrze wykonywali swoj prac, w gruncie rzeczy jednak, aby j wykonywali nadzwyczaj nie, pomylaem, sami natomiast nic z siebie nie dajemy, nawet najbahszego napisanego produktu umysowego, tak to jest, pomylaem, od wszystkich damy rzeczy najwyszych i najniezwyklejszych, a sami nie dajemy z siebie zupenie nic. Bojc si ponie klsk, nie chcemy wystawia si na straszliwe upokorzenie, wic coraz to odkadamy pomys napisania takiego produktu umysowego na kiedy indziej, wszelkimi sposobami, przy uyciu wszystkich wymwek, wszystkich podoci, ktre akurat wydaj si nam uyteczne. Naraz jestemy zbyt tchrzliwi, by zacz. Z drugiej jednak strony cigle nosimy si z t prac umysow i za wszelk cen chcemy j wykona. Zaoylimy j sobie, mwimy do siebie i chodzimy z tym pojciem zaoylimy tam i z powrotem, caymi dniami, caymi tygodniami, caymi miesicami, i caymi latami, niekiedy nawet caymi dziesicioleciami, ale nie siadamy, by j naprawd zacz. Zamiar, jaki mamy, jest czym niesamowitym, mwimy do siebie, ale mwimy to rwnie do innych, prawdopodobnie dlatego, e jestemy zbyt prni, by to przemilcze, potrafimy jednak zrobi wycznie co cakiem i absolutnie miesznego. Napisz niesamowity artyku, mwi do siebie i rwnoczenie si tego boj, a w chwili tego strachu ju ponosz klsk wskutek tej absolutnej niemonoci zaczcia. Mwimy z wielkim zadciem, jaki mamy zamiar i e bdzie to co niesychanego i wyjtkowego, w ogle nie cofamy si przed takim sformuowaniem, ale rwnoczenie idziemy ze spuszczon gow do ka i zaywamy tabletk nasenn, zamiast zacz owo Niesychane i Wyjtkowe. Tacy jestemy, powiedziaem kiedy do Gambettiego, udajemy, e jestemy zdolni do wszystkiego, nawet do najwyszych i najwikszych rzeczy, a potem nie dajemy rady nawet wzi do rki pira, by przela na papier choby jedno sowo z tej zapowiadanej przez nas niesychanoci i wyjtkowoci. Wszyscy wpadamy w megalomani, powiedziaem do Gambettiego, eby nie musie paci za swoj nieustann niegodziwo. Wymazywanie, pomylaem, ale, prawd mwic, jeszcze po latach, miaem o nim zaledwie niejasne pojcie, nie myl przy tym o czym niesychanym, powiedziaem do Gambettiego, ani o niczym wyjtkowym, jednake o czym wicej ni tylko szkic, o czym wicej ni tylko naszkicowanie ycia, o czym, co da si oglda. Wycznie o czym, co da si oglda i czego nie bd musia si wstydzi, powiedziaem do Gambettiego. Uwaam si za zdolnego i kompetentnego, eby napisa co, co wydaje mi si warte tego, by o tym napisa, poniewa jest dla mnie tak wane, a ponadto jeszcze sprawia mi ogromn przyjemno, jak myl. Nie jestem waciwie pisarzem, powiedziaem do Gambettiego, tylko porednikiem

literatury, na dodatek niemieckiej, to wszystko. Swego rodzaju literackim porednikiem rzeczywistoci, powiedziaem do Gambettiego, prowadz, by tak rzec, porednictwo nieruchomoci literackich. I chocia dzisiaj kady piszcy kartki pocztowe nazywa siebie pisarzem, powiedziaem do Gambettiego, to ja sam nie nazywam siebie pisarzem nawet po setkach artykuw, ktre prbowaem napisa i ktre ju napisaem. Zreszt nienawidz wikszoci pisarzy, powiedziaem do Gambettiego, kocham bardzo niewielu, ale tych za to najarliwiej, jak umiem. Pisarzy, protokolantw, jak myl, e trzeba ich nazwa, przede wszystkim niemieckich, powiedziaem do Gambettiego, unikaem przez cae ycie, przez cae ycie nie siadaem z nimi przy jednym stole, gdy, powiedziaem do Gambettiego, poznawanie pisarza i siadanie z nim przy jednym stole wydaje mi si czym najobrzydliwszym na wiecie. Dzieo tak, powiedziaem do Gambettiego, ale jego wytwrcy nie, powiedziaem do Gambettiego. Wikszo z nich ma kiepskie, wrcz kuriozalnie obrzydliwe charaktery i bez wzgldu na to, kim s, w kadym przypadku w trakcie osobistego spotkania niwecz swj wytwr, unicestwiaj go, powiedziaem do Gambettiego. Ludzie cisn si, by pozna ulubionego, uwielbianego lub nawet znienawidzonego pisarza, cakowicie niszczc w ten sposb jego dzieo, powiedziaem do Gambettiego. Najlepsz metod uwolnienia si od dziea pisarza, ktre czowiekowi wszystko jedno z jakiego wzgldu nie daje spokoju, czy dlatego, e je najwyej ceni, czy te dlatego, e go nienawidzi, jest poznanie jego wytwrcy. Idziemy do wytwrcy dziea literackiego i uwalniamy si od niego, powiedziaem do Gambettiego. Pisarze, oglnie rzecz biorc, s najobrzydliwszymi ludmi, jacy istniej, powiedziaem do Gambettiego, ja sam na pocztku studiw odwiedzaem rzeczywicie pisarzy, pchaem si do nich, musz to przyzna, napadaem ich i wreszcie zaskakiwaem znienacka, powiedziaem do Gambettiego, do niektrych nawet si podkradaem, by ich wyszpiegowa. Po wizytach u nich wszystkich bez wyjtku znienawidziem ich wytwory i nie mogem ju czyta adnego z nich, Gambetti. Wszystkich tych odwiedzanych przeze mnie i w mniejszym lub wikszym stopniu wyszpiegowanych pisarzy traktuj dzisiaj jako podych, niegodziwych, a nawet gupich ludzi, ktrzy osignli pewn literack saw, powiedziaem do Gambettiego, ktrych towarzystwa umiem si jednak wyrzec, gdy oferuj mi wycznie miernot. Wszystko w tych ludziach jest mierne, powiedziaem do Gambettiego. Wszystko w tych ludziach jest drobnomieszczaskie i aosne. Wszystko w tych ludziach cuchnie pod zoliwoci i ndznym biedermajeryzmem, ktry na dodatek dopuszcza si wystpku megalomanii. Koniec kocw wszyscy ci ludzie s na wskro poczciwi, podobnie jak to, co pisz i rzucaj na rynek, powiedziaem kiedy do Marii. To tak, jakby literatur niemieck profanowali od stu lat sami prowincjusze. Mamy dzisiaj prowincjonaln literatur, adn inn, powiedziaem do Marii, pomylaem w drodze na folwark, tylko twoja, Mario, jest wielka, wyjtkowa, trwaa, nie bdziemy si musieli jej wstydzi jeszcze za sto lat. Nie, powiedziaem wwczas do Gambettiego, nigdy nie chciaem by pisarzem, taka myl nigdy nie postaa mi w gowie, ale zawsze miaem pomys napisania czego tylko dla siebie. auj, e pniej byo to tu i wdzie publikowane. Ale ja nie jestem waciwie pisarzem, Gambetti, powiedziaem do niego, absolutnie nie. Przechodzc obok potwartych okien folwarku, syszaem oddechy krw i pomylaem, e bardzo czsto przypominamy sobie dokadnie szczegy, tak zwane rzeczy mao wane, zachowujc je i wnikajc w nie w trakcie rozwaa. Oddajemy si do dyspozycji tym rzeczom ubocznym i szczegom, aby si im najpierw przyjrze, potem je przejrze: na przykad, e w drodze z dziecicej willi do biura dokadnie zaobserwowaem, jak chmury za dziecic will uoyy si w ksztat smoka z szeroko otwart paszcz. Wtedy taka uboczna rzecz moe sta si dla nas wyrana rwnie we wspomnieniu, wtedy, wiele tygodni pniej, wiele miesicy pniej, wiele lat pniej zobaczymy by moe dokadny przebieg ruchw takiej formacji chmur, myl, przywoamy j bez najmniejszego trudu w pamici, dokonamy tego, by tak rzec, na rozkaz naszego mzgu, podobnie jak nie sprawia nam najmniejszej trudnoci przywoanie w pamici na przykad mimiki czyjej twarzy, ktr widzielimy kiedy, wiele lat temu, rwnie mnie nie sprawia teraz najmniejszej trudnoci rwnie dokadne ujrzenie twarzy czonkw mojej rodziny, ktrzy stali przed trumnami, takimi, jakie ukazay mi si one wwczas, gdy na nie patrzyem, z ich niezwykle dokadn mimik, gdy rwnie tak zwana nieruchoma twarz jest absolutnie mimiczna, poniewa nie jest martwa, nawet martwa twarz jest mimiczna, poniewa w rzeczywistoci nie jest martwa, i tak dalej. Opanowawszy mechanizm, ktry nam to umoliwia, jeszcze wiele lat pniej syszymy i widzimy precyzyjnie. Dokadnie tak samo dzieje si ze zmysem powonienia, jak wiemy. Idziemy ulic w Paryu i jaki zapach zwraca nasz uwag na co, co faktycznie jest odlege o dwadziecia lub trzydzieci lat wstecz albo jeszcze bardziej, i wtedy ze wszystkimi szczegami przywoujemy w pamici w przedmiot, ow okoliczno lub owo spotkanie, nawet jeli upyno ju dwadziecia czy trzydzieci lat. Z tego naturalnego mechanizmu uczyniem sobie sztuk, myl, ktr uprawiam codziennie, i bd si jeszcze w tej sztuce doskonali. Krowy w folwarku oddychay, a ja nagle poczuem najgbsze zmczenie, wrciem wic do swojego pokoju. Zasunem zasony. Naturalnie nie mogem zasn i podczas tej bezsennej nocy rozmylaem tylko o tym, co stanie si teraz z tym wszystkim? Z Wolfsegg i wszystkim, co do niego przynaley? Ponad dwie godziny zaprztaa mnie wycznie ta myl, nie mylaem wtedy co stanie si z Wolfsegg?, lecz co zrobi z tym Wolfsegg, ktre wskutek mierci rodzicw rzeczywicie i w najprawdziwszym sensie tego sowa spado mi teraz na gow i grozi stamszeniem mnie, Wolfsegg z caym swoim niesamowitym impetem spado mi na gow, pomylaem. Gdy tak przewracaem si w ku to na jeden, to znw na drugi bok, byo szalestwem wmawia sobie, e zdoam si uspokoi, ta sytuacja bez wyjcia, ktrej istnienie nagle uwiadomiem sobie w

caej jej straszliwoci, nie dawaa mi spokoju, nie pozwalaa pomyle adnej rozsdnej myli i nie mogem nawet troch duej, choby przez minut, ulee na jednym boku, bo moje serce byo w najwyszym stopniu pobudzone. Tak wic spdziem reszt nocy na dokadnym kontrolowaniu serca, nieustannie liczc uderzenia, nieregularnoci, raz po raz, w coraz krtszych odstpach czasu wybijajce te uderzenia serca z rytmu, tak e wpadem w straszn panik. Mj internista w Rzymie naprawd napdzi mi miertelnego stracha, pomylaem, wmwi mi, e ycie moje bdzie krtkie, a nie dugie, zrobi to z niemajc sobie rwnych bezczelnoci i bezwzgldnoci, jak teraz pomylaem, bez krztyny wraliwoci. Lekarze chc, tak pomylaem, znale potwierdzenie swojego wyroku i wol raczej mwi o rychym kocu ni przedstawia perspektywy koca cigncego si duej, aby si nie zblamowa, gdy lekarze niczego nie boj si bardziej ni blamau spowodowanego czyj nag, gwatown mierci, ktrej nie przewidzieli, zawsze wic wol, jak mj rzymski internista, przepowiada zaledwie krtkie ba, najkrtsze ycie, by oszczdzi sobie takiego blamau. Musz jednak powiedzie, e rzymscy lekarze s lepsi ni austriaccy, ktrych mog nazwa wycznie ludmi bez skrupuw i absolutnie niewraliwymi. Tak wic mj rzymski internista przedstawi mi perspektyw bardzo krtkiego ycia; lec zatem w ku i nie mogc zasn, mylaem, co naprawd zrobi z tym Wolfsegg, cho oczywicie nie mogem tego wymyli, a ju na pewno nie w tych warunkach; przez cay czas rejestrowaem szybko uderze swojego serca, ich nieregularno. Syszymy naturalnie, co mwi lekarz, w tym przypadku internista, ale mu nie wierzymy, syszymy, co mwi, ale nie wierzymy, ignorujemy to. By moe owo ignorowanie jest lepsz metod, myl teraz, ale naturalnie cierpimy bez przerwy z tego powodu, e lekarz nam powiedzia, i nie mamy przed sob dugiego ycia, tak wic uciekamy cigle przed jego sowami, jego niszczcymi zdaniami, bo przecie chcemy y, chocia tak bardzo psioczymy na to ycie i by moe nawet nim pogardzamy, czepiamy si go jednak mocno i naprawd chcemy je mie na wieczno. Przez cay czas, caymi tygodniami, pomylaem, nie uwiadamiaem sobie rzeczywistego stanu swojego zdrowia, teraz jednak, lec w ku, bezsennie, zdenerwowany wszystkim, uwiadomiem go sobie z najwiksz bezwzgldnoci Chocia powinienem by robi wszystko, by si oszczdza, rwnie jeli idzie o ewentualne napisanie tego Wymazywania, ktre ju tak bardzo utrwalio mi si w gowie, dopuszczam do tego, e denerwuj si teraz w sposb, ktry moe by tylko jeli nie wrcz zabjczy, to jednak dla nas szkodliwy, pomylaem. e te przyzwyczaiem si w Rzymie do rytmu przynoszcego ulgi w mojej chorobie, pomylaem, a take, co si tyczy lekcji z Gambettim, dostosowaem ten rytm dokadnie do swojego stanu chorobowego, wszystko w Rzymie podporzdkowaem swojemu stanowi chorobowemu, i e te pozwalam si sobie teraz denerwowa, na co nie powinienem sobie w adnym razie pozwoli, pomylaem. Zawsze jednak, gdy w ostatnich latach przyjedaem do Wolfsegg, denerwowaem si i przeciaem serce, pomylaem, co zawsze nadzwyczaj mu szkodzio. Po wizytach w Wolfsegg zawsze te odwiedzaem swojego rzymskiego lekarza, ktry stwierdza, e przeciyem serce, i to wycznie przez pobyt w Wolfsegg, przez pobyt w Austrii, jak ja sam to jeszcze doprecyzowywaem. Wszystkie pobyty w Austrii i w Wolfsegg byy w ostatnich latach nadzwyczaj szkodliwe dla mojego serca, zawsze doprowadzay je do granic jego moliwoci. Ale ja nigdy nie zwaaem na swoje serce, pomylaem, dlatego te tak daleko to z nim zaszo, nigdy bowiem na nie nie zwaaem, ju od dziecistwa, adne serce nie wytrzymuje takiej natury jak moja, powiedziaem do siebie, wczenie choruje, sabnie, poniewa od dziecistwa byo naduywane, od najwczeniejszego dziecistwa naduywaem swojego serca i zawsze je przeciaem, pomylaem, nigdy nie pozwalaem mu pracowa spokojnie. Moje serce nigdy nie zaznao spokoju, jaki powinno byo mie, pomylaem, a teraz jest zniszczone. Zamiast je jednak chroni, chroni w Rzymie, y swoim, jemu podporzdkowanym rytmem, jak pomylaem, jed do Wolfsegg, szkodzc mu i znowu straszliwie je denerwujc. Ale to tylko ten jeden dzie, powiedziaem do siebie, wic ju choby ze wzgldu na serce wrc moliwie najrychlej do Rzymu, do domu, jak do siebie powiedziaem, gdy mj dom jest w Rzymie, a nie tutaj w Wolfsegg, i tam znowu zaczn chroni swoje serce, nie bd od niego zbyt wiele da, jak mi zaleci internista i co powtarza mi raz po raz Maria, zbyt wiele dasz od swojego serca, powtarza cigle, uwaaj na swoje serce, cigle sysz, jak to powtarza, i nie zastanawiam si nad tym, chocia ona ma racj, pomylaem. Maria, moja rzymska pani doktor, pomylaem, moja wielka poetka, moja wielka lekarka, moja wielka artystka ycia, podekscytowany pobiegn do Marii, pomylaem. Nie mogc duej wylee w ku z tym podekscytowanym sercem, wstaem, odwieyem si w azience i jeszcze w paszczu kpielowym usiadem w fotelu przy oknie, zdjwszy wczeniej z pki tak zwan Monografi o Kartezjuszu. Wbrew oczekiwaniom Kartezjuszowi udao si nagle odwrci moj uwag od wszystkich lkw, jakie mnie drczyy, ju po pierwszych zdaniach nie o Kartezjuszu, lecz jego autorstwa, byem uratowany. Czytaem te zdania i odwrciy one moj uwag, nie chc powiedzie, e mnie uspokoiy, ale jednak odwrciy moj uwag. e te wielcy Filozofowie s moimi wybawcami, pomylaem, wszystko jedno, co ich autorstwa czytam, odwraca to moj uwag, ratuje mnie, pomylaem. Jak si zdaje, nie jest moliwe poznanie, pki nie poznamy sprawcy naszego wasnego istnienia, pomylaem i odwrcio to moj uwag, byem uratowany. Z tym zdaniem mogem spdzi kilka godzin przy oknie do czasu, gdy bd musia wsta i zej na d, poniewa zacznie si pogrzeb. Ju od duszej chwili obserwowaem przez okno siostry, stojce przed oraneri i rozmawiajce z owczymi i ogrodnikami oraz z licznie ju przybyymi innymi, by tak rzec, dostojnymi uczestnikami pogrzebu, rwnie ze szwagrem, ja jednak do nich nie zszedem, miaem wraenie, e mnie oczekuj, ale nie zszedem do

nich, nie chciaem bowiem przerywa sobie obserwacji, ktr z okna mogem idealnie wzmc, zupenie bez przeszkd. Oni wszyscy robili ju wystarczajco duo ceregieli przed oraneri i niewtpliwie jeszcze wicej w oranerii; na dwa due wozy zaadowano olbrzymie stosy wiecw i bukietw, po czym ogrodnicy i dwaj stajenni, jakich mamy jeszcze w Wolfsegg!, odprowadzili te wozy a do murowanej bramy, tak eby pniej mona byo bez problemu przetransportowa obok nich zwoki, wszystko, co widziaem z okna, sprawiao wraenie, e odbywa si dokadnie wedug planu pogrzebowego, o ktrym zawsze mwia nasza matka, jakby nic nie dziao si poza tym planem, a ju na pewno nic, co byoby z nim niezgodne lub jemu przeciwne. By deszczowy dzie, ale nie padao, pomylaem wic, e nie bdzie pada. Wszyscy byli mniej lub bardziej, by tak rzec, stosownie ubrani na t aobn okoliczno, a nawet cakiem na czarno, wielu ludzi ze wsi stao ju przed oraneri. Zobaczyem take pierwszych muzykw miejscowej orkiestry dtej, ktrzy zajmowali miejsca przed oraneri. Instrumenty skrzyy si, mundury muzykw byy czarno-zielone, w moich ulubionych kolorach. Caecilia trzymaa w garci cae to, jak widziaem teraz z okna, widowisko, ktre rozwijao si wrcz imponujco. Co chwila szeptaa co do ucha Amalii lub swojemu mowi, fabrykantowi kapsli do wina, oni za niewtpliwie w reakcji na to wykonywali polecenia w oranerii, ale nie potrafiem dociec, czego te polecenia dotycz. wiata w oranerii najwyraniej wygaszono. Chodzio teraz o rozpoczcie pogrzebu, o to, eby wszystkim, by tak rzec, jeszcze raz podpowiedzie konieczne hasa, jeszcze raz powtrzy ich wystpienia. Prowadzca ten spektakl ju teraz przeywaa swoje wielkie chwile, chocia jeszcze nie momenty szczytowe, ale te momenty szczytowe, pomylaem, zbliaj si wielkimi krokami. Jakby na prb muzycy ustawili si przed oraneri, po czym znowu si rozeszli, ogrodnicy i owczy przytoczyli dwa wozy z wiecami i bukietami, w chwil potem je zatrzymali, rwnie jak na prb, wszystko pod kontrol mojej siostry Caecilii, jak widziaem. Amalia staa zawsze za ni, rwnie szwagier. Coraz wicej ludzi wychodzio z folwarku, z domku myliwskiego, i przybywao tu na gr ze wsi. Ale jeszcze nie byo wida nikogo spord tak zwanych dostojnikw, oni wszake mieli czas. Wreszcie Caecilia wbiega do gwnego budynku, co byo dla mnie sygnaem, e musz opuci pokj i zej do niej na d. Po drodze natknem si na ciotk z Titisee, przywitaem si z ni, ale potem zszedem jej z drogi, podczas caego pogrzebu schodziem jej z drogi, jak tylko byo to moliwe. W kuchni postawiono przede mn niadanie, ktre w mniejszym lub wikszym popiechu spoyem wraz z towarzyszcym mi przy tym szwagrem. Co za tpy, prawie e bezduszny czowiek, pomylaem, obserwujc, jak bierze chleb, smaruje go masem, a na to nakada marmolad, tymi swoimi ociaymi ruchami, ale ci ludzie nie s niczemu winni, mylaem przez cay czas obserwacji, oni nie s absolutnie niczemu winni, a dotaro do mojej wiadomoci, e to pomylaem, przestaem wic myle t myl i przerwaem ca obserwacj, poniewa w jednej chwili wydaa mi si nieprzyzwoita, nie niesprawiedliwa, ale nieprzyzwoita, sam sobie wydaem si do gbi wstrtny z t myl. Nie powinnimy takich ludzi bez przerwy obserwowa, nieustannie patrze im na rce, powiedziaem do siebie, to do niczego nie prowadzi, tylko do tego, e musimy wtedy do gbi pogardza sami sob. Caecilia powiedziaa, i powinienem zawiza sobie czarny krawat, co potem zreszt zrobiem, bez sprzeciwu, uwaaem bowiem za oczywisto, e skoro nie zjawiam si na pogrzebie w czarnym garniturze, to niech mam przynajmniej czarny krawat. Woyem czarne buty i szary garnitur, poniewa, prawd mwic, nigdy nie posiadaem czarnego garnituru i nigdy te nie wpadem na pomys, by sprawi sobie czarny garnitur, nawet wcigu tych dwu straszliwych dni. Byaby zadowolona, gdybym zawiza sobie chocia czarny krawat, powiedziaa Caecilia. Nie zrobio to na mnie wraenia gniewu, wrcz przeciwnie, jak pomylaem, penej wyrozumiaoci. Siostra objawia mi si ni std, ni zowd jako pena wyrozumiaoci, jest dla mnie taka pena wyrozumiaoci, bo znajduje si teraz w swoim ywiole. Najrozmaitsi ludzie, ktrych obecnoci wcale nie podejrzewaem, znaleli si naraz w kuchni, eby co zje, ale ja nie wdaem si z nikim w rozmow. Chocia byem gwn osob w caym tym zdarzeniu, sam nie traktowaem siebie tak, jak oni mnie. Ci ludzie wbijali we mnie wzrok, ale ja si od nich odwracaem. Powinienem by poda rk kilkorgu z nich, pomylaem, ale nie podaem jej nikomu. Jak mgbym poda rk tym wszystkim ludziom, pomylaem. Nie byo moim zamiarem przedstawi siebie jako obudnika. Wypiem filiank herbaty, zjadem kromk chleba i poszedem do westybulu, gdzie siostry stay z burmistrzem, ktry dopiero w tym momencie przyby z kondolencjami, jak zobaczyem, burmistrz wygosi do moich sistr kilka tych niesmacznych zda, ktrych uywa si powszechnie podczas skadania kondolencji, a siostry zachowyway si tak, jak tego po nich oczekiwano, w odrnieniu ode mnie, ktry, zgodnie ze swoj natur, przez cay czas w ogle nie zachowywaem si tak, jak tego po mnie oczekiwano. Siostry przyjy jeszcze cay szereg kondolencji w westybulu, od wszystkich moliwych i niemoliwych tak zwanych wyej postawionych ludzi, piastujcych rne urzdy, jak pomylaem, ja za w tym czasie trzymaem si absolutnie na uboczu, w ponurym kcie przed drzwiami do kaplicy, gdzie mona sta, nie bdc rozpoznanym. Przynajmniej tyle, pomylaem, e nikt mnie nie rozpoznaje, gdy tak stoj, i rzeczywicie mnie nie rozpoznawano, w przeciwnym bowiem razie ludzie rzuciliby si na mnie, pomylaem, a nie na moje siostry, na syna, jak si naleao, a nie na crki. Dziki temu jednak wszyscy rzucili si natychmiast na crki, a mnie zostawili w spokoju. Raz po raz dopytywano si o mnie, ale moje siostry nie odpowiaday na te pytania, bojc si, e ja pniej, po pogrzebie, bd si im kaza wytumaczy z tych odpowiedzi, jak pomylaem, chocia, lub poniewa, wiedziay, e stoj przed kaplic. Straciem ochot do liczenia przybyych ludzi, co zaczem robi z pocztku, niebawem wydao mi si ich zbyt

wielu. W kocu cae sfory wcisny si do rodka, miaem wic z mojego ktka moliwo obserwowania wszystkich tych aobnikw, bez najmniejszej enady. Ale potem tum si naraz rozstpi, poniewa przyby biskup Linzu. Do niego musz podej, pomylaem, nie pozostaje mi nic innego, podszedem wic i przywitaem si z biskupem Linzu. Za nim sta ju biskup Salzburga. Musiaem teraz zosta z biskupami. Zaprowadziem ich na pierwsze pitro. Sprytny Spadolini pojawi si dopiero w ostatnim momencie, pomylaem, i tak te si stao. Rozmawiaem z biskupami przynajmniej p godziny, gdy nagle wkroczy Spadolini w towarzystwie Caecilii. Biskupi przywitali si ze Spadolinim tak, jakby by od nich o wiele wyszy rang, nie powstali, by go powita, tylko si wrcz poderwali. Smutna okazja, powiedzia biskup Linzu, na co Spadolini: straszne nieszczcie, po czym wszyscy usiedli. Rozmawiali midzy sob, a ja nie musiaem uczestniczy w ich rozmowie, rozmawiali o Rzymie, co na biskupach austriackich zrobio due wraenie, wszystko, co mwi Spadolini, byo dla nich nowe, a Spadolini wiedzia, co mwi, eby wprawi biskupw w zadziwienie. Opat z Kremsmunster, ktry pojawi si tymczasem, przysiad si do nich w milczeniu, bez szczeglnych ceregieli. By gruby i wyglda jak dobrze odywiony oberysta z regionu Innviertel. Przez p godziny Spadolini rozprawia o Rzymie, powiedzia, by tak rzec, wszystko i nic, a pniej Caecilia poprosia biskupw na d. Biskupi, ktrym niewtpliwie przewodzi elegancki Spadolini, czekali w westybulu na znak, ktry Caecilia chciaa da, gdy nadejdzie pora, eby wszyscy przeszli na drug stron do oranerii, gdzie, by tak rzec, mia si zacz waciwy pogrzeb. Poza biskupami nie byo w westybulu nikogo wicej, tum ludzi czeka przy oranerii, cignc si ju teraz hen poza wielk murowan bram, prawdopodobnie, tak pomylaem, a na d do wsi, tote w gruncie rzeczy nie mona ju byo mwi o kondukcie pogrzebowym, gdy ludzie zajmowali pewnie cay odcinek drogi od oranerii do cmentarza. Naboestwo pogrzebowe miao si odby, jak to byo przewidziane, nie w kaplicy, lecz w miejscowym kociele. Biskupi, zwracajc si wycznie do mnie, rozmawiali najpierw o Rzymie, pniej o Wolfsegg, Spadolini za da im pozna, e jest jednym z moich najlepszych przyjaci, moim najpierwszym rzymskim przyjacielem, jak si wyrazi. Przez dziesitki lat by wielkim przyjacielem domu, bywa tu czsto w gocinie i by zawsze zachwycony Wolfsegg, taka errliche okolica, taki errliche budynek, taki nadzwyczajny sposb ycia, powiedzia. Biskupi nie mogli si na niego napatrzy ani si go do syta nasucha, mia na sobie najelegantsze ubranie, jakie z pewnoci kiedykolwiek widzieli. Moja rola bya rol czowieka wstrznitego i t rol uwaaem za najkorzystniejsz. Nie musiaem prawie nic mwi, tylko pilnowa si, eby pochyla gow moliwie zawsze w tych momentach, gdy mnie obserwowano, co nie znaczy, e wszystko to pozostawio mnie absolutnie zimnym, ale, prawd mwic, nie czuem nic wicej ponad to, co czuem w czasie innych pogrzebw, fakt, e to czonkowie mojej rodziny maj teraz by poniesieni do grobu, nie wstrzsa mn, gdy widowisko byo zbyt wielkie, eby taka rzecz moga stanowi wstrzs, jeszcze wcale nie poczuem tego wstrzsu, on nastpi, powiedziaem do siebie, dopiero wtedy, gdy ju wszystko minie, przeywaem szok, ale wstrzs dopiero nastpi, tak pomylaem, stojc razem z biskupami w westybulu. Podziwiali moj postaw, ale ta postawa nie bya postaw, o ktrej myleli, e dziki niej panuj nad tym niesamowitym nieszczciem, bya to postawa, jak przyjem z gry, naleaa do mojej roli. Ja sam czuem, e chocia moja rola jest obrzydliwa, to przynajmniej do tej chwili gram j jednak wymienicie, aktor, jeli jest dobry, czuje, kiedy jest dobry, nie trzeba go wcale o tym zapewnia, pomylaem. Spadolini posun si w swojej bezczelnoci do tego, e kilkakrotnie zwrci biskupom uwag na moj wspania postaw, wanie Spadolini, ktry z pewnoci mnie przejrza, ale cigle mniej lub bardziej wedug mnie obrzydliwie mwi do biskupw, jak to ja wspaniale si zachowuj, zwaywszy, e to moi rodzice i brat s niesieni do grobu. Zachowywaem si stosownie do swojej roli. Caecilia poprosia biskupw do oranerii po drugiej stronie. Tam zamknito ju trumny i zaadowano je na wozy. Biskupi podali za trumnami, z ktrych kada, spoczywajca na wozie cignionym przez dwa konie, kada na swoim wasnym wozie, bez jakichkolwiek ozdb kwietnych, sprawiaa dokadnie takie skromne wraenie, jak to byo przewidziane w planie pogrzebowym, wozy ruszyy powoli, biskupi podyli za nimi, potem ja, obok mnie siostry, za nami za wszyscy krewni, Aleksander oczywicie w pierwszym rzdzie. Za krewnymi szli, dokadnie tak, jak si tego obawiaem, byli gauleiterzy i inni narodowosocjalistyczni dostojnicy, do ktrych czuem najwiksz odraz i ktrzy budzili we mnie najwikszy lk, co musz wyzna. Pojawili si ze wszystkimi swoimi narodowosocjalistycznymi orderami na piersiach. Za nimi ustawi si tak zwany Zwizek Koleeski, stowarzyszenie kombatantw o na wskro narodowosocjalistycznych zapatrywaniach. Doczyy te rne inne grupy, utworzy si liczcy wieleset osb kondukt, ktry ledwo mg ruszy z miejsca, bo w rzeczywistoci by tak dugi jak caa droga i tylko sztuce aranacji mojej siostry Caecilii naleao zawdzicza, e taki kondukt w ogle udao si uformowa; kazaa temu tumowi ludzi ustawi si za folwarkiem i przed dziecic will. Wozy z trumnami poruszay si naturalnie niezwykle powoli w d do wsi, nie w kondukcie pogrzebowym, lecz przejedajc obok niego, zdumionego, inaczej bowiem nie byoby to moliwe; ludzie na prowadzcym ze wsi do nas na gr gocicu, o ile tylko mogli, cofali si, by przepuci wozy z trumnami i nas, plan Caecilii si powid, wszystko si udao, istotnie utworzy si kondukt i ruszy z miejsca, ona sama sza obok mnie niczym uosobienie niepokoju, drc na caym ciele, jak czuem, teraz bowiem, majc obowizek poda w kondukcie, musiaa wypuci ca ceremoni z rk, jak to si mwi. Ale nie byo powodu do obaw, plan zosta wykonany nawet mimo obecnoci tylu setek ludzi o ile na cakiem zwyky pogrzeb wiejski wybiera si co najmniej sto osb, to w

naszym, jak pomylaem, brao udzia moe kilka tysicy, nie wiem. Arcybiskup Salzburga celebrowa, zgodnie z planem, msz pogrzebow. Kiedy suchaem, jak odprawia msz, a trumny byy ustawione przed otarzem, pomylaem, e ju ponad dwadziecia lat temu, by tak rzec, wystpiem z Kocioa. Mogem wic teraz pozwoli sobie na cakowicie niezalene obserwowanie przebiegu kocielnego pogrzebu. Moja rodzina nigdy nie wybaczya mi tego, e wystpiem z Kocioa, to by prawdopodobnie powd ich potpiajcego mnie osdu, pomylaem. Ale wystpiem z Kocioa dokadnie w chwili, gdy duchowo przestaem mie z Kocioem cokolwiek wsplnego, jak to sobie teraz powtarzaem, nie chciaem mie z nim wicej do czynienia. Oczywicie biskupi wiedzieli, e wystpiem z Kocioa ju ponad dwadziecia lat temu. Fakt, e tak wczenie wystpiem z Kocioa katolickiego i ju nie jestem z nim zwizany, wywoywa we mnie przez ca msz przyjemne poruszenie, ogldasz to wspaniae widowisko, ale nic ci ono nie obchodzi, mylaem przez cay czas, czujesz wo kadzide, ale ci ona nie odurza. Suchasz sw, ale nie wywouj w tobie niszczcych skutkw. Przez cae dziesitki lat, przez cae dziecistwo i wczesn modo, pomylaem, bae si duchowiestwa katolickiego, teraz si go nie boisz. Teraz nie musisz si go ba. To widowisko jest wspaniae, pomylaem, i denerwuje ci w caej tej swojej wspaniaoci, ale w ogle ci nie dotyka. A z rodzicami i z bratem ju si przecie poegnae, w mniejszym lub wikszym stopniu krtko i wzowato, kiedy otrzymae telegram, pomylaem. Pogrzeb jest wycznie dramatem, ktry ci wmusili i ktrego tytu oddanie ostatniej posugi w gruncie rzeczy budzi w tobie wycznie odraz, jest bowiem zakamany, pomylaem. A ju najbardziej zakamany jest ten rodzaj dramatu. Taki pogrzeb to najwspanialszy dramat, jaki mona sobie wyobrazi, pomylaem. aden dramatopisarz, nawet Szekspir, pomylaem, nie napisa nigdy tak wspaniaego dramatu, wobec tego tutaj caa wiatowa literatura dramatyczna jest mieszna, pomylaem, widzc i syszc, jak arcybiskup Salzburga odprawia msz pogrzebow, a na dodatek ten tum ludzi przed nim. Jak to dobrze, e w sam por wycofaem si z Kocioa katolickiego, pomylaem. Siedziaem w pierwszej awce, po lewej rce obok mnie Caecilia, po prawej rce obok mnie Amalia, dokadnie wedug planu pogrzebowego, przy Amalii zaj miejsce Aleksander. Spadolini siedzia tam, gdzie zazwyczaj siedz ksia, wraz z opatem z Kremsmunster i biskupami z Linzu i Sankt Polten, by tak rzec, na poczesnym miejscu, tu obok otarza, oddzielony od prostego ludu. To on w caym tym spektaklu gra gwn rol, pomylaem, a nie celebrujcy msz arcybiskup Salzburga, ktry pod koniec mszy wygosi krtk mow ku czci zmarych, a raczej przemow, podczas ktrej mwi jednak o naszym ojcu jako o zgasym w tak tragiczny sposb przyjacielu, o serdecznej matce, o rwnie serdecznym synu. Arcybiskupi maj cakiem swoisty sposb mwienia, pomylaem, mwic, wypiewuj waciwie wszystko niczym psalmy; kiedy uczszczali do seminarium duchownego, chodzili waciwie do katolickiej szkoy aktorskiej, pomylaem, rwnie biskupi o prostych umysach, jak ci z Salzburga i Linzu, mwi, jakby wypiewywali psalmy, jakby byli wyszkolonymi aktorami, ulubionymi i powaanymi aktorami, ale prowincjonalnymi, nie tak jak Spadolini, ktry w kadym sowie, jakie mwi, w kadym gecie, jakim nas raczy, jest, by tak rzec, grujcym nad tymi wszystkimi prowincjonalnymi aktorami aktorskim geniuszem, odgrywajcym, by tak rzec, absolutnie wiatowy teatr katolicki. Spadolini zagbi si w swoj niem rol, pomylaem, spuci gow, siedzia w wycznie dla niego zarezerwowanej awce i by wiadom swego aktorskiego geniuszu, swojego arcybiskupiego geniuszu, pomylaem. To, e przyjecha z Rzymu, opromienio go w naszym miejscowym kociele dodatkow, naprawd niesychan aur. Ludzie w kociele podziwiali tego przybyego z Rzymu arcybiskupa, a nie celebrujcego msz arcybiskupa Salzburga, ktry obok Spadoliniego musia wydawa si o wiele zwyklejszy, tak naprawd jeszcze prymitywniejszy, ni by w rzeczywistoci. Po mszy, odpiewanej przez miejscowych piewakw, miejscowa kapela zagraa dokadnie ten kawaek Haydna, ktry prbowaa poprzedniego dnia po poudniu, bardzo spokojnie, bezbdnie, jak pomylaem. Spadolini chcia sprawia wraenie, e na czas tej mszy pogrzebowej cakiem zatopi si w sobie, nie pozwoli sobie ani razu na podniesienie wzroku. Ze zoonymi rkoma by, by tak rzec, absolutnie pogrony w smutku, a gdy zacz opowiada o naszej matce, wydawao si, jakby jego smutek nie by nawet udawany, lecz prawdziwy, ale wydawao mi si tak tylko przez moment, gdy zaraz potem znowu pomylaem, e nienagannie opanowa swoj rol. Prawd mwic, kochaem tego arcybiskupa, widzc go tak upozowanego, kochaem w nim bowiem wielkiego aktora Spadoliniego, nie znam adnego wikszego, adnego, ktry miaby wiksze oddziaywanie na publiczno, jak to si mwi. Naraz przyszymi do gowy owe liczne podre, jakie odbywa z moj matk, rwnie te ze mn, a wic odbywane we troje. Spadolini, dziki ktremu wszystkie te podre byy jedn wielk przyjemnoci, ktry wszystkie te podre na swj sposb zaczarowywa, jak to si mwi, widziaem czarujcego Spadoliniego, wiatowca, ktremu matka bya cakowicie ulega, pomylaem sobie. Obserwujc jego, a nie arcybiskupa Salzburga, miaem go przed oczyma, jak chodzi po Rzymie, odwiedza najwytworniejsze sklepy, najdrosze lokale, jak wchodzi do tych sklepw, jak odwiedza te lokale, widziaem go na wzgrzu Pincio, w ogrodach Borghese, widziaem, jak byszczy w ambasadach, jak bryluje na wernisaach, jak to si mwi, wszyscy cisn si do tego eleganckiego katolickiego wiatowca, ktry moe nazywa siebie arcybiskupem i nuncjuszem i cieszy si przyjani wieluset przyjaci, pomylaem. Spadolini, pomylaem, ktremu moja matka opacaa te wszystkie podre, ktra sfinansowaa mu dwie podre do Ameryki, wymarzony przez niego pobyt w Kairze, podr do Persepolis i podr do Tunezji, poniewa jak nic innego na wiecie pragn zobaczy Kartagin, Spadolini, ktremu moja matka kupia wikszo jego garderoby i urzdzia mu ca bibliotek. Spadolini, ktry z

niezrwnan elegancj potrafi wzi co rki ksik i wypi kieliszek wina, Spadolini, ktrego damy z tak zwanego dobrego towarzystwa oblegaj dokadnie tak samo jak komunistyczni dziaacze miasta Rzymu i ktry jest te co par tygodni serdecznie przyjmowany przez komunistycznego burmistrza tego miasta. Spadolini, ktry koresponduje z caym wiatem i z ludmi wszelkich stanw, Spadolini, ktry zna Watykan na pami i od podszewki, podobnie jak miasto Rzym, ktre go uwielbia i ktre uczynio ze uwielbianego i naprawd przez wszystkich kochanego Spadoliniego. Obserwowaem go z boku, jak obserwuje si wielkiego aktora, studiujc kady jego ruch, Spadolini dokonuje niewtpliwie wielkiej sztuki, pomylaem, nie okazuje adnej saboci, nie pozwala sobie na najmniejsze niedbalstwo. Podobnie jak w teatrze najtrudniejsze ze wszystkich s role nieme, bez tekstu, nie za te, gdzie trzeba duo mwi i papla, tak i w tym spektaklu Spadolini niewtpliwie wzi na siebie najtrudniejsz ze wszystkich rl, pomylaem, a kostium, ktry sam sobie wyszuka, jest dla tego spektaklu najidealniejszy i najdoskonalszy. Nie mona oglda Spadoliniego i nie zacz go natychmiast uwielbia, chocia niekoniecznie kocha, pomylaem. Kady, kto oglda Spadoliniego, w mgnieniu oka musi ulec fascynacji jego osob, pomylaem. Gambetti powiedzia kiedy do mnie, e w jego oczach Spadolini jest najbardziej nadzwyczajnym aktorem spord wszystkich aktorw, wczajc w to wszystkich aktorw wiata, jakich zna, najbardziej uwodzicielskim, i szkoda, e wystpuje wycznie w Kociele katolickim, a nie w jednym z naszych pierwszorzdnych teatrw. aden reyser nie mgby Spadoliniego niczego nauczy, powiedzia Gambetti, on ju wszystko wie, on ju wszystko umie, on ju jest wszystkim. Przypomniaem sobie t wypowied Gambettiego, kiedy tak obserwowaem Spadoliniego z boku, bez skrpowania, co musz powiedzie, cakowicie niezainteresowany swoim bezporednim otoczeniem. Automatycznie, jak inni, zgodnie z liturgi mszy, wstawaem, po czym siadaem, gdy wszyscy siadali, w rzeczywistoci jednak podziwiaem wycznie kunszt Spadoliniego. Jakbym znowu uleg tej sztuce Spadoliniowskiej, co ju nieraz si zdarzyo. To tak, jakby najwikszy aktor epoki przyjecha do maej, nieznanej i w mniejszym lub wikszym stopniu rwnie zupenie niewanej miejscowoci, eby odegra tu arcykatolickiego Hamleta, pomylaem, obserwujc Spadoliniego. Po zakoczeniu mszy wyniesiono trumny z kocioa, najpierw trumn matki, potem trumn ojca, a pniej trumn z Johannesem. Prawd mwic, naraz zadray mi kolana, gdy ogrodnicy wynosili z kocioa trumn z Johannesem i przechodzili obok mnie. Bardzo zgrabnie wzili j na ramiona, jakby codziennie brali trumny na ramiona, pomylaem. owczy wynieli z kocioa trumn z ojcem i trumn z matk, Johannesa na moje wyrane yczenie wynieli ogrodnicy. Caecilia nie pakaa, nie miaem okazji popatrzy na Amali, fabrykant kapsli do wina jako nasz szwagier robi, by tak rzec, dobr i nieporadn min do zej gry. By naprawd postaci nie na miejscu w caej tej historii, teraz jeszcze bardziej rozpoznawalny jako posta cakiem nie na miejscu, bardziej ni kiedykolwiek indziej. Z jednej strony wszyscy kierowali spojrzenia na mnie, z drugiej za na Spadoliniego. Caecilia zmusia swojego ma, a naszego szwagra, eby wspiera naturalnie j, nie za mnie, fabrykant kapsli do wina wyprowadzi wic Caecili, przechodzc obok mnie, z kocioa, przy moim boku sza Amalia, ktra podczas tych dni aoby nabraa nawyku chodzenia z opuszczon gow, pomylaem, obserwujc j. Szydercze spojrzenia sistr zmieniy si najpierw w zgorzkniae, a teraz pene smutku, pomylaem. Caecilia bya naturalnie t bardziej opanowan z nich dwch, Amalia nadal sprawia wraenie o wiele modszej, ni naprawd jest, pomylaem, ale nigdy nie wyglda pocigajco. To dlatego do tej pory zostaa sama, pomylaem, gdy do tej pory nie przycigna do siebie adnego mczyzny, nawet mczyzny pokroju fabrykanta kapsli do wina. Przez chwil byo mi jej al, ale zaraz potem nie mogem jednak nie pomyle o jej w gruncie rzeczy gupkowatym sposobie zachowania, jaki wszdzie demonstruje, wszystko jedno, gdzie, jak pomylaem. Amalia nigdy nie bdzie szczliwym ani nawet zadowolonym czowiekiem, pomylaem, ale Caecilia take nie, trzyma przecie teraz to swoje nieszczcie pod rk, pomylaem i spojrzaem z ukosa na fabrykanta kapsli do wina, na twarz tego podprzecitnego, pomylaem sobie przy tym, ktremu udao si zakra do Wolfsegg. Nie mogem stumi w sobie tej myli. Miejscowa kapela muzyczna zagraa znowu Haydna, lepiej ni poprzednio, jak pomylaem, kondukt pogrzebowy posuwa si teraz jeszcze wolniej w kierunku cmentarza, podobnie jak przedtem w kierunku kocioa. Zawsze nienawidziem pochodw, przemarsze s dla mnie czym najwstrtniejszym na wiecie, do tego jeszcze przemarsze z akompaniamentem muzyki, wszystkie nieszczcia wiata zaczynay si zawsze od takich pochodw i przemarszw, pomylaem. Myl, e niedaleko za mn id byli gauleiterzy okrgw Grnego i Dolnego Dunaju, ktrzy zbrukali mi dziecic will i w kocu j bezpowrotnie zrujnowali, budzia we mnie wstrt, za byymi gauleiterami szli ludzie ze Zwizku Koleeskiego, niektrzy o laskach, starzy bojownicy i nosiciele Orderw Krwi za swoje godne pogardy narodowosocjalistyczne ideay. A za nimi, tak szepna mi Caecilia na chwil przed tym, gdy kondukt ruszy, szed mj przyjaciel ze studiw Eisenberg, mj brat duchowy, rabin z Wiednia, z ktrym odbd rozmow zaraz po zakoczeniu tej ceremonii, jak pomylaem. Taki kondukt pogrzebowy to groteska, pomylaem. Taki cigncy si hen daleko kondukt pogrzebowy to nie tylko uzurpacja, lecz take potworny brak poczucia smaku, pomylaem, wiedzc dokadnie, e nikt z tego konduktu pogrzebowego, tak jak przypuszczaem, nie odway si pomyle, nikt nie wpadnie na pomys, eby tak pomyle, wrcz przeciwnie, gdyby, by tak rzec, widzieli i syszeli moje myli, wszyscy by pomyleli, e to ja jestem z nich wszystkich najbardziej pozbawiony poczucia smaku. By moe i jestem najbardziej pozbawiony poczucia smaku, pomylaem. Ale nie odczuwaem ani odrobiny wstydu, a do momentu, gdymy stanli przed otwartym

grobowcem. Powiedziaem kiedy do Gambettiego, e gdy stoimy nad otwartym grobem, jest w nas tylko zdrada. Perwersyjno tej ceremonii dotara do mojej wiadomoci, gdy arcybiskup Salzburga podszed do otwartego grobowca, eby wygosi mow, w ktrej od razu na samym pocztku zacz opowiada o wielkim, dzielnym wojowniku na polu chway, majc oczywicie na myli mojego ojca. Mwi wycznie o ojcu, o matce nie wspomnia sowem, nie wspomnia rwnie o Johannesie, ale nie rozmylnie, lecz przez roztargnienie, przez zarozumiao, mskie samolubstwo i mskie przecenianie siebie, jak pomylaem. Nad otwartym grobowcem wygosio mowy dwunastu mczyzn, ktrzy zgrywali si na najlepszych przyjaci mojego ojca, chocia naturalnie nigdy nimi nie byli, utrzymywali to arcybiskup Salzburga i biskupi z Sankt Polten oraz Linzu, utrzymywali to obaj byli gauleiterzy, utrzymywali to dwaj obersturmbannfuhrerzy SS. a take tak zwany przewodniczcy Zwizku Koleeskiego oraz prezes zarzdu Zwizku owieckiego. Dobr godzin nasz ojciec by nazywany najlepszym przyjacielem wanie przez tych ludzi, ktrzy nigdy nie powinni byli pozwoli sobie na tak uzurpacj, ktrym jednak, jak to zwykle na pogrzebach, nikt nie zaprzeczy. Trumny ju dawno spoczy w grobowcu. Na ostatek Spadolini wystpi naprzd, pomylaem wic, e co powie, ale to byoby wbrew niemu samemu, waciwemu Spadoliniemu, tote wycofa si natychmiast, jakby chcia, eby wszyscy uwierzyli w to, i jest nic nieznaczcy, co jednak, poniewa stanowi absolutny punkt centralny tej ceremonii, byo zakamane; nie zadawszy sobie trudu wygoszenia bodaj jednego jedynego banau, wmiesza si w tum cisncy si przy grobowcu. Nieomal bybym nie doceni Spadoliniego, pomylaem. Przemwienie tak zwanego prezesa Zwizku Koleeskiego byo pode, a nawet nikczemne, prezes powiedzia bowiem o moim ojcu, e waciwie y on wycznie celami Zwizku Koleeskiego. Najpierw przemwienie tego prezesa wydao mi si pode i nikczemne, ale ju po kilku minutach nie wydawao mi si takie, musiaem sobie bowiem powiedzie, e prezes do pewnego stopnia powiedzia prawd. Rwnie przewodniczcy Zwizku owieckiego powiedzia prawd, musiaem sobie powiedzie, take obaj byli gauleiterzy powiedzieli prawd, ojciec, towarzysz partyjny, by jednym z nich, dla wszystkich tu przemawiajcych by jednym z nich. Raz po raz powtarzaem sobie, e to przecie strasznie przykre, i z niedbalstwa nie zajknli si bodaj sowem na temat matki. Do Caecilii powiedziaem jeszcze nad otwartym grobowcem, i nikt nie uzna za warte zachodu, by choby sowem wspomnie o matce. Przemawia wiat mczyzn, pomylaem, w wiat mczyzn nie przyj matki do wiadomoci. A Johannes by w caej tej historii absolutnie niewan postaci, wskutek swojej przedwczesnej mierci sam siebie uczyni cakowicie nieistotn i nieinteresujc osob. O nim, poza tym, e niesiono jego trumn i spuszczono j do grobowca, w ogle nikt nie mwi. To ojciec by wielk osobowoci, ktr naleao wykorzysta nad grobem i ktra naleycie zostaa przez wszystkich wykorzystana. Ojciec jeszcze raz przyda si do ich celw, nikt poza tym, pomylaem. Arcybiskup Salzburga i biskupi spojrzeli jeszcze raz w otwarty grobowiec i odeszli. Po czym wszyscy przedefilowali obok nas, obok mnie i sistr, jak to jest w zwyczaju. Stu dwudziestu dwu drwali, a teraz jest ich dwudziestu, pomylaem, dwa tuziny ogrodnikw, a teraz jest siedmiu, pomylaem nad otwartym grobowcem. Gigantyczne szkody w lasach na pnocy a do Gallspach w dole, pomylaem, trzydzieci dwa hektary pierwszej klasy stracone wycznie wskutek tak zwanego scalenia gruntw, co caymi tygodniami zocio ojca. Z drugiej strony pomylaem o gigantycznym sprzeniewierzeniu podatkowym, jakiego dopuci si doradca podatkowy z Wels. To, w jaki sposb ten czowiek wypowiada sowo Wolfsegg, zawsze budzi we mnie wstrt, take to, jak wypowiadaj je inni ludzie z Wels, Linzu, Vocklabruck oraz z Ebensee. Sowo Wolfsegg zawsze znienawidzone, pomylaem nad otwartym grobowcem, wszystko, co zwizane ze sowem Wolfsegg, zawsze znienawidzone, zohydzone i znienawidzone. A wskutek tego ju od dziecistwa zawsze znienawidzone wszystko, co wie si z Wolfsegg, taka jest prawda, pomylaem. Jedni schodz zakamani z Wolfsegg na d do wsi, inni za, tak samo zakamani, przychodz z dou ze Wsi na gr do Wolfsegg. Mnie ju wczenie cigno z powrotem do siebie, odpychao od nich, pomylaem teraz, nad otwartym grobowcem. Gigantyczna wolfseggska afera korupcyjna to wszystko, pomylaem, wielowiekowa wsplnota zbrodni. Pocztkowo baem si Kocioa, pniej go znienawidziem, pomylaem, najpierw baem si wszystkiego, co wywodzi si z Kocioa, a potem tego nienawidziem, coraz gbsz nienawici, pomylaem. W ostatecznoci Koci nadal panuje nad wszystkim w tym kraju i w tym pastwie, pomylaem nad otwartym grobowcem, katolicyzm nadal trzyma w tym kraju i w tym pastwie Wszystko w swoich rkach, choby nie wiem kto rzdzi. Katoliccy, szarlatascy, pomylaem, zakamani duszpasterze. Nie chcemy mie z tym wszystkim nic wsplnego, mwimy i mdli nas od tego. Duchowiestwo katolickie nadal niczego nie wy-puszcza z rk w tym kraju i w tym pastwie, pomylaem. Odej std, odej od tego wszystkiego, pomylaem, to bya moja jedyna myl. Niech ta ceremonia przewali si przeze mnie, a potem na zawsze std odej, pomylaem. Widziaem, jak wszyscy mnie nienawidz, nawet nie w gbi duszy. Filozoficzne zainteresowania z jednej strony, filozoficzny brak zainteresowa z drugiej. Budzcy obrzydzenie fanatyzm dla sztuki, pomylaem. Ludzie w Rzymie te nie s inni, s jeszcze bardziej zakamani, ale jak wysoki stopie inteligencji sob prezentuj, pomylaem. Kilkuset ludzi po prostu nie wystarczy, musi ich by kilka milionw, pomylaem, miliony zakamanych, a nie tylko setki, miliony obrzydliwych, a nie tylko setki. By tak rzec, wzi kpiel duchow w takim miecie jak Rzym i zaton w tej kpieli duchowej, pomylaem. Kroki znienawidzonych, gosy znienawidzonych, pomylaem nad otwartym grobowcem, absolutna obrzydliwo znienawidzonych. Pogrzeb jest aktem kocowym, pomylaem. Zbrukali nie tylko dziecic will,

wszystko mi zbrukali, pomylaem. Najpierw baem si ycia, potem go nienawidziem, pomylaem nad otwartym grobowcem. Wmawiajc sobie, e Rzym jest rozwizaniem, oczywicie rwnie si mylimy. Czepiamy si takiego czowieka jak Gambetti, ktrego by moe ju zniszczyem, albo takiego czowieka jak Maria, i jestemy straceni, rwnie obcujc z takimi charakterami, pomylaem nad otwartym grobowcem. Ach, wie pan, Gambetti, powiedziaem kiedy do niego przed hotelem Hassler, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem, jeli mamy by szczerzy, powszechny proces ogupiania jest ju tak dalece zaawansowany, e nie ma odwrotu. Wraz z wynalezieniem fotografii, a wic wraz z rozpoczciem si tego procesu ogupiania przed ponad stu laty, poziom umysowy ludnoci wiata nieustannie si obnia. To fotografie, powiedziaem do Gambettiego, uruchomiy w proces ogupiania, ktry osign t w gruncie rzeczy zabjcz dla ludzkoci prdko w chwili, kiedy obrazy fotograficzne stay si ruchome. Ludzko, zarwno dzisiaj, jak i od kilkudziesiciu ju lat, wpatruje si wycznie w te zabjcze obrazy fotograficzne i jest przez nie jak sparaliowana. Na przeomie tysicleci ludzko nie bdzie ju wcale potrafia myle, Gambetti, a zapocztkowany przez fotografi proces ogupiania, czego skutkiem jest to, e ruchome obrazy stay si oglnowiatowym przyzwyczajeniem, osignie punkt szczytowy. ycie w takim wiecie, opanowanym wycznie przez tpot, przestanie by w ogle moliwe, Gambetti, powiedziaem wtedy do niego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem, i dobrze bdzie, jeli popenimy samobjstwo, zanim ten proces ogupiania bez reszty ogarnie cay wiat. Tote bdzie zupenie logiczne, jeli ci, ktrzy yj z mylenia i dziki myleniu, popeni samobjstwo jeszcze przed przeomem tysicleci. Mylcemu czowiekowi mog udzieli tylko takiej rady, eby popeni samobjstwo jeszcze przed przomem tysicleci, Gambetti, takie jest naprawd moje przekonanie, powiedziaem do Gambettiego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem. Cigle wygldao na to, e za chwil si rozpada, ale nie padao. postanowiem, e nikomu z defilujcych obok mnie nie podam rki. Itak te zrobiem. Niektrzy prbowali poda mi rk, ale ja jej nie przyjem. Cakiem wiadomie wziem na siebie to odium. Ju sama myl o tej okaleczonej, upadej, a koniec kocw rwnie skoczonej Austrii, pomylaem, powiedziaem do Gambettiego zaledwie na kilka dni przed tym wrcz nieznonie pozbawionym najmniejszego poczucia smaku pogrzebem, przyprawia o mdoci, nie mwic ju o tym na wskro upadym pastwie, Gambetti, ktrego podo i nikczemno s bezprzykadne nie tylko w Europie, lecz rwnie na caym wiecie; od dziesitkw lat pode, upade i tpe rzdy, a i przez te podle, upade i tpe rzdy miertelnie i nie do poznania okaleczony nard, powiedziaem do Gambettiego, pomylaem teraz. Najpierw ten pody i nikczemny narodowy socjalizm, a potem ten pody, nikczemny i zbrodniczy pseudosocjalizm, powiedziaem wtedy na Pincio do Gambettiego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem. To narodowosocjalistyczne i pseudosocjalistyczne zniszczenie i unicestwienie naszej austriackiej ojczyzny we wsppracy z austriackim katolicyzmem, ktry sprowadza na Austri same nieszczcia. Dzisiaj Austria jest krajem, rzdzonym przez pozbawionych skrupuw geszefciarzy z pozbawionych sumienia partii, powiedziaem do Gambettiego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem. Ten oszukany pod wszystkimi wzgldami nard austriacki, powiedziaem do Gambettiego, ktremu katolicyzm, narodowy socjalizm i pseudosocjalizm w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat odjy rozum w najbardziej bezecny sposb, powiedziaem do Gambettiego, pomylaem teraz. Bezecno to haso, nikczemno to napd, a zakamanie to klucz do dzisiejszej Austrii, Gambetti. Budzc si kadego poranka, powinnimy si miertelnie wstydzi za t dzisiejsz Austri, Gambetti, powiedziaem do Gambettiego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem. Cigle i cigle powtarzam sobie, kochamy ten kraj, ale my przecie nienawidzimy tego kraju, Gambetti. W Rzymie i gdziekolwiek na wiecie, Gambetti, pomylaem teraz, powiedziaem wtedy do Gambettiego, ta Austria ju nas w ogle nie obchodzi. Wszdzie, dokd si udamy w tej dzisiejszej Austrii, znajdziemy wok siebie jedynie kamstwo, wszdzie, gdzie skierujemy wzrok w tej dzisiejszej Austrii, zobaczymy jedynie zakamanie, niezalenie od tego, z kim pan w tej dzisiejszej Austrii rozmawia, rozmawia pan z kamc, Gambetti, powiedziaem wtedy do Gambettiego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem. W gruncie rzeczy ten mieszny kraj i to mieszne pastwo nie s warte tego, by o nich mwi, powiedziaem wtedy do Gambettiego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem, kada myl o nim to wycznie strata czasu. Biada jednak temu, kto w tym kraju nie jest lepy, powiedziaem do Gambettiego, kto nie jest guchy i nie postrada rozumu! By dzi Austriakiem to kara mierci i wszyscy Austriacy s skazani na t kar mierci, powiedziaem wtedy do Gambettiego, pomylaem teraz nad otwartym grobowcem. Wszystko, co austriackie, jest pozbawione charakteru, powiedziaem wtedy do Gambettiego, pomylaem teraz. Powrt do Austrii powoduje za kadym razem totalny efekt zbrukania, pomylaem nad otwartym grobowcem. Nosiciele Orderu Krwi, obersturmbannfuhrerzy SS, wsparci na laskach i kijach narodowosocjalistyczni bohaterowie, nie zaszczycili mnie ze swojej strony, jak to si mwi, nawet spojrzeniem. aobnicy, z wyjtkiem arcybiskupw, biskupw i absolutnie najbliszych krewnych, zostali zaproszeni do gospd Brandl i Gesswagner Tam przygrywaa im orkiestra, odkomenderowana przez moj siostr Caecili osobno do Brandla i osobno do Gesswagnera. Arcybiskupw, biskupw oraz krewnych poproszono do stou, jak to si mwi, tu na grze w naszym domu. Wikszo z nich zostaa a do pnego popoudnia. Spadolini odjecha jeszcze wieczorem do Rzymu, najpierw pomylaem, e pojad od razu z nim, ale ta myl bya jednak, co natychmiast zrozumiaem, najbardziej bezsensowna. Zobaczymy si za kilka dni w Rzymie, powiedziaem do niego. Znikn cakiem niepostrzeenie. Wycofaem si z Aleksandrem i zamknem si z nim na czas tego naszego wsplnego bycia w

swoim pokoju, nie chciaem, aby ktokolwiek mi przeszkadza. Aleksander by znowu optany wasnymi ideami yciowymi, chcia zwrci si z petycj do prezydenta Chile o uwolnienie wszystkich chilijskich winiw politycznych, w tej najstraszliwszej ze wszystkich dyktatur. Nie przeszkadzao mu to, co powiedziaem, i jego proba nie odniesie adnego skutku. Godzin po Spadolinim Aleksander wyjecha do Brukseli. Ja pozostaem do godzin nocnych zamknity w swoim pokoju i opuciem go dopiero wtedy, gdy wydawao mi si, e nie spotkam ju nikogo z aobnikw. W tym czasie rozmylaem o tym, jak postpi z Wolfsegg, ktre, co tymczasem bezsprzecznie stwierdzono, naley teraz wycznie do mnie, ze wszystkimi prawami i obowizkami, jak to si mwi w jzyku prawniczym. Miaem ju w gowie plan dotyczcy przyszoci Wolfsegg i wszystkiego, co do niego naley rwnie w Dolnej Austrii, w Burgenlandzie i w Wiedniu, gdy do godziny drugiej nad ranem rozmawiaem z siostrami o przyszoci Wolfsegg, nie dopuszczajc szwagra do udziau w tej rozmowie, o co wyranie poprosiem. Pod koniec rozmowy, chocia ju w tym momencie wiedziaem, co stanie si z Wolfsegg, nie umiaem powiedzie tego siostrom, im, ktre podczas caej tej rozmowy nie miay mi nic do powiedzenia, ale cigle obrzucay mnie tymi swoimi szyderczymi, zgorzkniaymi spojrzeniami, powiedziaem, e nie wiem, co si stanie zWolfsegg, e nie mam najmniejszego wyobraenia na ten temat, cho rwnoczenie byem ju cakowicie zdecydowany, i zgosz si w Wiedniu do Eisenberga na rozmow, podczas ktrej ofiaruj mu cae Wolfsegg, w caej jego okazaoci, i wszystko, co do niego przynaley, jako absolutnie bezwarunkow darowizn dla Izraelickiej Gminy Wyznaniowej w Wiedniu. T rozmow przeprowadziem ju w dwa dni po pogrzebie z Eisenbergiem, moim bratem duchowym, a Eisenberg w imieniu Izraelickiej Gminy Wyznaniowej przyj mj dar. Z Rzymu, gdzie teraz znowu jestem, gdzie napisaem to Wymazywanie i gdzie pozostan, pisze Murau (urodzony w roku 1934 w Wolfsegg, zmary w roku 1983 w Rzymie), podzikowaem mu, e zechcia ten dar przyj.

KONIEC