IX Kongres Ekonomistw Polskich

Patronat Honorowy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisawa Komorowskiego

EKONOMIA DLA PRZYSZOCI

Odkrywa natur i przyczyny zjawisk gospodarczych

SESJA PLENARNA FUNDAMENTALNE PROBLEMY W TEORII EKONOMII I PRAKTYCE GOSPODARCZEJ

2829 Listopada 2013 r.

Warszawa

EKONOMIA DLA PRZYSZOCI

Odkrywa natur iprzyczyny zjawisk gospodarczych

SESJA PLENARNA FUNDAMENTALNE PROBLEMY WTEORII EKONOMII IPRAKTYCE GOSPODARCZEJ

IX Kongres Ekonomistw Polskich

EKONOMIA DLA PRZYSZOCI

Odkrywa natur iprzyczyny zjawisk gospodarczych

SESJA PLENARNA FUNDAMENTALNE PROBLEMY WTEORII EKONOMII IPRAKTYCE GOSPODARCZEJ

Warszawa 2013

Publikacja dofinansowana przez Narodowy Bank Polski

IX Kongres Ekonomistw Polskich realizowany jest zNarodowym Bankiem Polskim wramach programu edukacji ekonomicznej

Materiay kongresowe. Noty, streszczenia ireferaty zamieszczamy wwersji nadesanej przez Autorw.

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Zarzd Krajowy ul. Nowy wiat 49 00042 Warszawa Tel. 22 55 15 401, fax 22 55 15 444 email: zk@pte.pl www.pte.pl Skad iamanie: Elbieta Giyska Druk ioprawa: Sowa Sp. z o.o., ul. Hrubieszowska 6A, 01209 Warszawa

Spis treci
Elbieta Mczyska, Bogusaw Fiedor
Wprowadzenie  7

Andrzej Arendarski
Determinanty polskiego wzrostu gospodarczego  13
Jak zmienia si Polska od 2004 roku  13 Przyczyny zmian  16 Co dalej?  17

Marek Belka
Dlaczego tylko odkrywa? Lekcje zobecnego kryzysu dla ekonomii ipolityki gospodarczej  19
Wprowadzenie  19 rda iprzyczyny kryzysu  20 Wspczesna (makro)ekonomia po kryzysie: ewolucja czy rewolucyjna zmiana?  22 Pastwo asektor finansowy  24 Podsumowanie  25 Literatura  25

Jerzy Hausner
Globalny kryzys: potrzeba nowej polityki gospodarczej  27
Wprowadzenie  27 Trzy podstawowe wymiary polityki publicznej  28 Typy aktorw spoecznych ioddziaywania na rzeczywisto spoeczn  31 Nowa polityka gospodarcza  34 Nowa teoria dbr ekonomicznych  39 Podsumowanie  42 Konkluzja  45 Bibliografia  45

Grzegorz W.Koodko
Nowy Pragmatyzm, czyli ekonomia ipolityka dla przyszoci  47
Podzia dochodw adynamika gospodarcza  49 Potrzeby ipopyt  51 rodki icele rozwoju  54 Ekonomia umiaru  56 Ekonomia deskryptywna iekonomia normatywna  58

Andrzej K.Komiski
Wkad zarzdzania we wzrost gospodarczy wkrajach transformacji systemowej  61
Uwagi wstpne  61 Wyniki World Management Survey  62 Etapy rozwoju zarzdzania wbloku krajw postsocjalistycznych  63 Dynamika zmiany kulturowej  68

Przywdztwo transformacyjne  69 Wnioski  71 Bibliografia  71

Lucjan Orowski
Wyzwania dla polityki makroekonomicznej wwietle pokryzysowych procesw zachodzcych na midzynarodowych rynkach finansowych  73
Wstp  74 Niedocignicia tradycyjnych modeli makroekonomicznych  74 Wyzwania wynikajce zkompleksowoci funkcjonowania rynkw finansowych oraz ze zoonoci ryzyka finansowego  76 Impulsy egzogeniczne irelatywne ujcie parametrw polityki pieninej  78 Wnioski ispostrzeenia dla polityki monetarnej wwarunkach konwergencji do euro  80 Uwagi kocowe  81 Literatura  82

Elbieta Mczyska, Piotr Pysz

Liberalizm neoliberalizm ordoliberalizm  85
Wprowadzenie  86 Historyczny kontekst rozwoju ideii neoliberalnych iordoliberalnych  88 Analiza porwnawcza neoliberalnej iordoliberalnej teorii/ koncepcji polityki gospodarczej  93 Podsumowanie rozwizania przyszociowe  102

Marek R atajczak
Ekonomia iedukacja ekonomiczna wdobie finansyzacji  107
Uwagi wstpne  107 Finansyzacja gospodarki  108 Kryzys ekonomii czy ekonomia wdobie kryzysu?  109 Zmiany wekonomii ijej nauczaniu 112 Zakoczenie  114 Literatura:  115

Zdzisaw Sadowski
Rozwj gospodarczy ibieda  117

Elbieta Mczyska, Bogusaw Fiedor

Wprowadzenie
Prezentowane wniniejszym zbiorze referaty stanowi przedmiot dyskusji na otwierajacej debat plenarnej sesji IX Kongresu Ekonomistw Polskich nt. Ekonomia dla przyszoci. Odkrywa natur iprzyczyny zjawisk gospodarczych. Celem tak ukierunkowanej debaty jest prezentacja najnowszych wynikw bada naukowych, wymiana na tym tle pogldw oraz dowiadcze ekonomistw reprezentujcych rodowiska naukowcw ipraktykw, politykw oraz przedstawicieli innych dyscyplin nauki. Jednoczenie debata wtakim ujciu jest traktowana jako swego rodzaju teoretyczno-empiryczna synteza uczestnictwa ekonomistw polskich wrozwizywaniu fundamentalnych problemw praktyki ycia gospodarczego. Organizowane co kilka lat przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne kongresy ekonomistw polskich zawsze traktowane byy jako niezwykle wane wydarzenia, dotyczce fundamentalnych problemw polskiej iglobalnej gospodarki oraz nauk ekonomicznych. Tradycje kongresw sigaj roku 1887, kiedy to polscy ekonomici i prawnicy z trzech zaborw zorganizowali w Krakowie Pierwszy Zjazd Ekonomistw iPrawnikw. Jak wykazuje historia kongresw ekonomistw polskich, odbyway si one co kilka lat, wwysoce zrnicowanych warunkach spoeczno-gospodarczych, atake politycznych, std imyli przewodnie kongresw stanowiy swego rodzaju signum temporis. Take obecny IX Kongres Ekonomistw Polskich odbywa si w szczeglnych warunkach ksztatujcych si jako nastpstwo globalnego, zapocztkowanego wlatach 2007/2008 wUSA kryzysu gospodarczego ifinansowego. Kryzys ten obnay skal izakres globalnie naruszonej rwnowagi wsystemach spoeczno-gospodarczych atake niedostatki iniedostosowania teorii ekonomii do re aliw oraz wymogw trwaego rozwoju i trwaych podstaw dobrobytu, zarwno w Smithowskim jak iErhardowskim sensie. Dokonujce si wskali globalnej bezprecedensowo gbokie oraz gwatowne przemiany gospodarcze ispoeczne sprawiaj, e ekonomici staj przed problemami ipytaniami, co do ktrych trudno ogotowe rozwizania ijednoznaczne odpowiedzi. Towarzysz temu ewolucje pogldw, co generuje nowe nurty wteorii ekonomii. Rodzi si wiele pyta iwtpliwoci dotyczcych przyczyn rzeczy. Nie zna za prawdy inie ma prawdziwej wiedzy, kto nie zna przyczyn. Std waga ich rozpoznawania, bo wiem scire est rerum cognoscere causas. Wramach debaty kongresowej wkontekcie zarwno gwnego jak inajnowszych nurtw wteorii ekonomii analizowany ijest poddawany wnikliwej analizie dorobek zapocztkowanego przed prawie dwudziestu piciu laty procesu transformacji ustrojowej wPolsce, atake oceniane s rezultaty wstpienia w2004 r. Polski do Unii Europejskiej. Zawarte wreferatach treci tworz pewien obraz stanu teorii ekonomii. Jednak oceny tego stanu ijego oddziaywania na rzeczywisto spoeczno-gospodarcz nie s jednorodne. Po czci wynika to zfaktu rnej perspektywy jak uwzgldniaj poszczeglni Autorzy referatw. Autorami s bowiem zarwno naukowcy, jak ipraktycy penicy wane stanowiska wgospodarce. S wrd nich profesorowie ekonomii piastujcy wrnych okresach wysokie funkcje wgospodarce, od premiera rzdu iprezesa NBP poczwszy (Marek Belka) poprzez wicepremierw, odpowiedzialnych za sprawy go spodarcze (Zdzisaw Sadowski, Grzegorz W.Koodko, Jerzy Hausner) ina funkcjach ministerialnych koczc (Marek Ratajczak). Zarazem jednak wystpujce rnice pogldw uwydatniajce si w prezentowanych referatach wpisuj si w dyskusj relacjonowan w wiatowej literaturze przedmiotu. W wyniku zjawisk kryzysowych intensyfikuje si bowiem debata na temat kondycji nauk ekonomicznych, azwaszcza ekonomii wrozumieniu nauki odkrywajcej itworzcej teoretyczne podstawy polityki gospodarczej,
7

wtym przede wszystkim makroekonomicznej. Wskazuje na to m.in. Marek Ratajczak, podkrelajc, e znaczna cz uczestnikw tej wiatowej dyskusji zacza stawia znak rwnoci midzy kryzysem gospodarczym akryzysem ekonomii jako nauki. To co czy wikszo prezentowanych wniniejszym opracowaniu referatw to uznanie przez ich Autorw faktu, e ekonomia jako nauka spoeczna musi si zmienia, bo zmienia si wiat. Wzloty iupadki m.in. teorii Keynesa, ekonomii neoklasycznej, ale take lepsze igorsze okresy dla zastosowa ordoliberalnej koncepcji gospodarki rynkowej potwierdzaj konieczno uwzgldniania w teorii zmieniajcej si rzeczywistoci spoeczno-gospodarczej. Wtym sensie nie ma teorii jedynie susznych iwkadym nurcie ekonomii, wkadej szkole ekonomii, znale mona narzdzia irozwizania, ktre w jednych okolicznociach przekadaj si na praktyk, a w innych nie. Nieprzypadkowo te teori Keynesa mona uzna za przystajc do trudnych kryzysowych wyzwa wgospodarce, cho itaki pogld jest kontestowany. Zkolei teoria ordoliberalna ukierunkowana na ad spoeczno-gospodarczy i rwnowaenie celw ekonomicznych, spoecznych i ekologicznych moe by uyteczna jako teoretyczna podstawa przywracania takiego adu. Obecnie, wwarunkach wci niezaegnanego kryzysu globalnego, ewoluujcego od kryzysu finansowego, poprzez kryzys gospodarczy, po majcy obecnie miejsce kryzys zaduenia, ma to specjalne znaczenie. Powstaje bowiem nowa przestrze dla rnorodnoci nurtw wteorii ekonomii. Rnorodno stanowi przeciwwag dla tak charakterystycznego dla ostatnich dekad neoliberalnego zdoktrynalizowania. Obecnie stopniowo zaczynaj si wyania alternatywne nurty ekonomii. Stopniowo rozwija si ekonomia zoonoci, czerpica inspiracje zekonomii behawioralnej, ekonomia wiedzy niedoskonaej, rozwija si ekonomia instytucjonalna. Wramach ekonomii zoonoci dy si do pokazania kadego zjawiska ekonomicznego zuwzgldnieniem moliwie wielu jego stron, aspektw, nie tylko w wymiarze ilociowym, ale take jakocio wym, take zwykorzystaniem dorobku innych dyscyplin naukowych, wtym np. socjologii, psychologii, anawet antropologii czy ekologii. Te nowe nurty ekonomii uwzgldniaj to, czego brakuje wekonomii gwnego nurtu, wekonomii neoklasycznej, wneoliberalizmie. Znajduje to odzwierciedlenie wprezentowanych tu referatach. Marek Belka podkrela wswym referacie, e rda obecnego kryzysu maj bardzo rnorodny ido wszechstronny charakter, ale na pewno s wrd nich iluki wteorii ekonomii, ibdy wpolityce makroekonomicznej oraz regulacyjnej. Ztej diagnozy wynikaj wic wnaturalny sposb postulaty pod adresem rozbudowy, uzupenienia izmian wteorii. Grzegorz W.Koodko wskazuje na potrzeb Nowego Pragmatyzmu. Zdaniem tego Autora Eko nomia jest nie tylko sposobem interpretowania przeszoci ianalizowania teraniejszoci, ale musi by te instrumentem odczytywania iksztatowania przyszoci. Zjednej strony pokazywa powinna bieg nieuniknionych przyszych procesw spoeczno-gospodarczych, oraz ich stykw zkultur itechnolo gi, zpolityk irodowiskiem, do ktrych trzeba odpowiednio izawczasu si przygotowywa. Zdrugiej strony ekonomia przyszoci pokazywa musi uwarunkowania imechanizmy zjawisk iprocesw, ktre zdarzy si mog, ale nie musz. Dysponujc teoretycznym rozpoznaniem wtej materii, uruchamia mona oparte na wiedzy polityki istrategie potrjnie gospodarczo, spoecznie iekologicznie zrwnowaonego rozwoju. Wprzyszoci dominowa bdzie heterodoksja, asama ekonomia nasika bdzie coraz bardziej interdyscyplinarnoci. Nastpnym pokoleniom potrzebna jest gospodarka umiaru i opisujca j teoria, w odrnieniu od dotychczas dominujcej gospodarki albo niedoboru, albo nadmiaru. Jerzy Hausner podkrela, e globalny kryzys gospodarczy prowokuje rewizj szeregu ustale neoklasycznej teorii ekonomicznej. Do ekonomii gwnego nurtu stopniowo wchodzi wiele skadnikw ekonomicznej heterodoksji. Tym samym teorie ekonomiczne szerzej ni wprzeszoci przyswajaj osignicia innych nauk spoecznych. Jak dotychczas rewizja w obszarze teorii w niewielkim stopniu rzutuje na polityk gospodarcz. Jeli ju tu pojawia si co nowego, to raczej na zasadzie

odwieenia dawnych iporzuconych praktycznie koncepcji, czego przykadem moe by nowa polityka przemysowa. Lucjan Orowski konstatuje, e dowiadczenia ostatniego kryzysu finansowego wskazuj, e po lityka makroekonomiczna powinna wwikszym stopniu uwzgldnia transmisje zaburze wsystemie finansowym na sfer realn, co przekada si na konieczno wkomponowania ryzyka finansowego do modeli sterowania iprognozowania gospodarki. Racjonalnoci polityki gospodarczej dobrze suy liberalizm, ale w tym kontekcie istotne jest odrnianie podstawowych jego odmian. Tymczasem wliteraturze ipublicystyce ekonomicznej wystpuje pewien zamt pojciowy. Pojcia liberalizm, neoliberalizm oraz ordoliberalizm nierzadko uywane s zamiennie, niemale jako synonimy, bez dokadnego sformuowania ich istoty iniezbdnego rozrnienia. Zwraca na to uwag Piotr Pysz oraz piszca te sowa. Tego typu niead pojciowy nie sprzyja obiektywizacji ocen dotyczcych nastpstw liberalizacji gospodarki. Wocenach tych kwesti newralgiczn stanowi rosnce nierwnoci podziau. Zdzisaw Sadowski uznaje je za powane zagroenie przyszoci, podkrelajc, e dla wiata XXI wieku przewiduje si stopniowe pogarszanie przecitnych warunkw ycia. Ta nowa sytuacja stwarza wyzwanie zarwno dla nauki ekonomii, jak dla polityki gospodarczej. Andrzej Arendarski koncentruje si na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie co naley zrobi, aby Polska wglobalnej gospodarce nie bya podrzdnym graczem jest reinterpretacja wizji dobrobytu opracowanej przez Adama Smitha wXVIII wieku. Dochodzi do wniosku, e uniwersalne pojcia jak pokj, niskie podatki czy sprawny wymiar sprawiedliwoci s rwnie wane dla wspczesnej gospo darki, jak byy trzysta lat temu. Andrzej Komiski eksponuje za rol nauk ozarzdzaniu, podkrelajc, e specyfika warunkw powstajcych wprocesie transformacji znajduje odzwierciedlenie wkrzywej zdobywania wiedzy na temat zarzdzania. Ju ten oglny tylko przegld wskazuje na znaczenie poszukiwania nowych rozwiza wteorii ekonomii oraz wjej praktycznym wykorzystywaniu, umoliwiajcym trway rozwj spoeczno-gospodarczy. Istotne jest przy tym, aby potencja intelektualny wykorzystywany by wtym wanie kierunku, anie marnotrawiony na zajade nierzadko, uporczywe spory doktrynalne. Jest to istotne tym bardziej, e historia a nadto wyrazicie dowodzi, e ktnie iniezgoda gubiy nawet wielkie pastwa (discordia civium plerumque magnas civitates pessumdedit). Zgodnie zprzyjt formu Kongresu przedstawione wreferatach plenarnych tezy komentowane s przez przedstawicieli innych ni teoria ekonomii dyscyplin. Tym razem poproszony zosta okomentarz. psycholog Janusz Czapiski, praktyk Herbert Wirth, prezes KGHM oraz historyk Karol Modze lewski. Janusz Czapiski, kierujcy realizowanymi od 2000 r. badaniami panelowymi nt. Diagnoza Spoeczna, badaniami ukierunkowanymi na analiz warunkw ijakoci ycia, stwierdza (na podstawie tych bada) pewien spadek satysfakcji z wikszoci aspektw ycia. Herbert Wirth natomiast wskazuje (na przykadzie KGHM) na dylematy funkcjonowania przedsibiorstw wPolsce. Za Karol Modzelewski w swej opublikowanej wanie ksice pod znamiennym tytuem Zajedzimy koby historii. Wyznania poobijanego jedca, podkrela zoono transformacji ustrojowej iwystpujce w jej procesie dylematy oraz rozczarowania. Wyraa to dobitnie nastpujca konstatacja: Kobya historii jest dzikim, nieujedonym mustangiem. Mona wskoczy na jej grzbiet, anawet utrzyma si tam przez czas pewien, tyle e nie sposb ni pokierowa: wkocu zawsze nas zaniesie tam, gdziemy nie zamierzali inie spodziewali si znale. Na tle tego przegldu wyania si szereg pyta, araczej grup problemowych. Podstawowa grupa pyta dotyczy stanu teorii ekonomii wkontekcie dokonujcych si przemian wgospodarce globalnej. Pojawiajce si pod wpywem przeomu cywilizacyjnego, czyli przechodzenia do nowego postindustrialnego modelu gospodarki i spoeczestwa, rysy na tradycyjnych, dostosowanych do cywilizacji industrialnej, rozwizaniach teoretycznych ipraktycznych zmuszaj do refleksji na ten temat. Jest to
9

niezbdne tym bardziej, e mimo podejmowanych w skali globalnej i lokalnej rozmaitych przedsi wzi ukierunkowanych na agodzenie dysproporcji iwynaturze spoeczno-gospodarczych oraz na zrwnowaony, trway rozwj, dotychczas aden w zasadzie kraj nie moe poszczyci si w peni satysfakcjonujcymi itrwaymi rozwizaniami tych problemw. Powstaje zatem pytanie dlaczego tak si dzieje? Co jest podoem wykazywanych womawianych tu referatach bdw wpolityce spoeczno-gospodarczej? Czy iwjakim stopniu ma to zwizek zteori ekonomii. Powstaje zarazem pytanie, czy iwjakim stopniu moliwe jest ograniczanie dysfunkcji spoeczno-gospodarczych. Jaki wkad moe tu wnie teoria ekonomii inauki pokrewne? Jakie wymogi powinna spenia polityka spoeczno-gospodarcza, eby unika dysfunkcji rozwojowych? Istotne jest zarazem pytanie, czy iwjakim stopniu (nie)racjonalno spoeczno-gospodarcza determinowana jest przez model przyjtego ustroju spo eczno-gospodarczego. Wie si ztym pochodne pytanie, czy analiza trudnoci wprzeciwdziaaniu niekorzystnym zjawiskom spoeczno-gospodarczym oraz nieskuteczno konwencjonalnych rozwiza moe uzasadnia hipotez, e iprzyczyny tego s niekonwencjonalne, majce podoe wprzeomowych przemianach cywilizacyjnych? Za zarwno politycy jak imenederowie usiuj rozwizywa wystpujce problemy, nie uwzgldniajc wdostatecznym stopniu (wiadomie lub niewiadomie) no woczesnych trendw iwymogw gospodarki, trendw wynikajcych zprzeomu cywilizacyjnego. Powstaje zarazem pytanie, czy i w jakim stopniu aktualna jest opinia Wacawa Wilczyskiego, ktry przed laty, m.in. na poprzednim, VIII Kongresie Ekonomistw Polskich w2007 r. konstatowa, e naukowe rodowisko ekonomistw za rzadko iza sabo zabiera gos wobronie pryncypiw ekonomii jako nauki. Za sabo reaguje na przejawy niewiedzy, powodujce nieporozumienia wpolityce gospodarczej, wocenie realiw. Nawet wrd ekonomistw sabo znane bywaj np. tezy ordoliberalizmu, bdnie interpretowany bywa monetaryzm, nie docenia si wpywu komputeryzacji na gwatowne przyspieszenie reakcji podmiotw gospodarczych na decyzje politykw. Pytania te mona sprowadzi do generalnego pytania przywiecajcego IX Kongresowi, tj. wjakim kierunku rozwija si bdzie ekonomia jako nauka. Jest to tym samym pytanie oekonomi przyszoci. Cho obecnie przewartociowania, rewizje niektrych starych teorii wizane s gwnie zkryzysem globalnym, to warto pamita, e tego typu przewartociowania zaczy si ju wczeniej. Ju wczeniej wskazywano, e niektre teorie trac aktualno wdynamicznie zmieniajcej si rzeczywistoci. M.in. Paul Samuelson zwraca uwag na utrat aktualnoci teorii kosztw komparatywnych, za Milton Friedman przyznawa, e traktowanie poday pienidza, jako naczelnego celu i zasady regulujcej decyzje ekonomiczne nie zdao wpeni egzaminu. Nie jestem pewien, czy dzisiaj upiera bym si przy tym pogldzie tak mocno jak kiedy. Zarysowujcy si przeom wpogldach teoretykw wczeniej znajdowa te odzwierciedlenie w publikacjach Johna K. Galbraitha i in. Obecnie coraz wiksza waga przywizywana jest do nowych nurtw wekonomii. wiadczy otym moe chociaby fakt, e wtym roku (2013) noblowskimi laurami uhonorowany zosta obok Eugene Famy iLarsa Hansena, Robert Shiller, czoowy przedstawiciel ekonomii behawioralnej. Przedstawione wniniejszym opracowaniu referatach opinie ikontrowersje, atake rodzce si na tym tle pytania wskazuj zarazem na wyzwania przed jakimi staj wspczenie ekonomici. wietnie moim zdaniem obrazuj je, wci aktualne, mimo upywu kilkudziesiciu lat idlatego warte przypominania, stwierdzenia zawarte w przemwieniu wygoszonym 1 marca 1921 r. przez barona Jana Goetza-Okocimskiego zokazji utworzenia Towarzystwa Ekonomicznego wKrakowie: Chcemy by okiem, ktre dostrzega bogactwa drzemice wkraju iludnoci. Chcemy by uchem, ktre chwyta potrzeby oglne i rodki dce do ich zaspokojenia. Chcemy by mzgiem, ktry rozwaa, krytykuje, wskazuje drog. Niemniej jednak dziaalno nasza nie bdzie tylko papierow, dydaktyczn lub agitacyjn. Staraniem naszym bdzie, aby wszystko to, co powiemy lub napiszemy, przemieniao si wczyn. (...) Nie chcemy by ani szko, ani akademi; ambicj nasz bdzie sta si centralnym rdem, zktrego kada produkcja musi czerpa, aby nie popa wzastj, nie uschn, nie zmar10

twie, nie ulec trudnociom iprzeszkodom. Jako niezwykle przezorny jawi si te dzi zapis zawarty w Statucie tego Towarzystwa Wnoszenie sporw partyjno-politycznych do prac Towarzystwa jest wzbronionym.1 Wpeni koresponduje to zzadaniami, jakie dzi wyznaczaj sobie ekonomici, wtym czonkowie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Pozostaje zatem dy do tego, aby zadania iwyzwania stojce przed ekonomistami mogy by zpowodzeniem realizowane, ato zkolei czy si zksztatowaniem adu ustrojowego, systemu tworzcego ramy dla racjonalizacji polityki spoeczno-gospodarczej. W referatach przedstawiono szereg zwizanych z wymienionymi kwestiami rekomendacji dotyczcych teorii ekonomii ipraktyki. Std te mona zakada, e pena debata kongresowa zaowocuje wieloma jeszcze konstruktywnymi konstatacjami. Debata plenarna jest bowiem punktem wyjcia do panelowych dyskusji kongresowych, dotyczcych fundamentalnych problemw wteorii ekonomii ipraktyce gospodarczej. Odzwierciedla to doczony do niniejszego tomu szczegowy program Kongresu. Kongres bdzie rdem wanych dla teorii i praktyki gospodarczej ocen i rekomendacji, co powinno sprzyja zwikszaniu skutecznoci, podejmowanych na rnych szczeblach gospodarki dziaa na rzecz racjonalizacji ycia spoeczno-gospodarczego, jej wieloaspektowo, co zawsze sprzyja obiektywizacji ocen irekomendacji, co jest istotne tym bardziej, e littera docet, littera nocet. Peny zestaw materiaw kongresowych zamieszczony jest na stronie internetowej Kongresu http://www.kongres.pte.pl/kongres/.

5 np. statutu Towarzystwa Ekonomicznego wKrakowie, uchwalonego 1 marca 1921 r.

11

Andrzej Arendarski

Determinanty polskiego wzrostu gospodarczego

doktor nauk humanistycznych, wspzaoyciel iprezes Krajowej Izby Gospodarczej od chwili jej powstania. Jest Przewodniczcym Polsko-Amerykaskiej Fundacji Doradztwa dla Maych Przedsibiorstw. Przewodniczy Komitetowi Polskiej Nagrody Jakoci. 1 stycznia 2008 r. obj stanowisko Wiceprezesa EUROCHAMBRES. Wlatach 19891993 r. by posem na Sejm RP.W1992 r. zosta powoany na stanowisko Ministra Wsppracy Gospodarczej zZagranic wrzdzie Hanny Suchockiej. Wlatach 20022003 jako prezes Tel-Energo S.A.oraz NOM Sp. zo.o. dziaa na rzecz liberalizacji polskiego rynku telekomunikacyjnego. Ekspert ekonomiczny idziaacz gospodarczy. Jest czonkiem wielu organizacji istowarzysze krajowych izagranicznych, ktrych celem jest wspieranie rozwoju gospodarczego. Streszczenie Ostatni rok uwiadomi politykom iwikszoci spoeczestwa, jak niestabilny jest polski wzrost gospodarczy. Jeeli mamy pozosta gospodarczym liderem regionu, musimy odej od prostego naladownictwa iznale odwag by wykorzysta naturalne przewagi.Punktem wyjcia do rozwaa nad tym, co zrobi, aby Polska wglobalnej gospodarce nie bya podrzdnym graczem jest reinterpretacja wizji dobrobytu goszonej przez Adama Smitha wXVIII wieku. Uniwersalne pojcia jak pokj, niskie podatki czy sprawny wymiar sprawiedli woci s rwnie wane dla wspczesnej gospodarki, jak byy trzysta lat temu.Stopie komplikacji wspcze snej ekonomii, rozumianej zarwno jako nauki ex cathedra istosowanych wpraktyce modeli jest tak wysoki, e nauka ta coraz czciej pomija czynniki spoeczne jako determinanty wzrostu gospodarczego. Autor stara si zidentyfikowa najwaniejsze znich iwskaza, jak mog si one przyczyni do poprawy pozycji Polski wrd konkurencyjnych gospodarek pastw wysokorozwinitych. Summary Last year realized the majority of politicians and society how unstable are fundaments of economy growth. The starting point for discussion on what should be done in order to strengthen position of Poland in global economy is reinterpretation of 18th century conception of prosperity developed by Adam Smith. The universal concepts of peace, low taxes and efficient jurisdiction are as important to the modern economy as they were three hundred years ago. The complexity of modern economics, understood both as alearning ex cathedra and models used in prac tice is so high that science more often ignores social factors as determinants of economic growth. In the paper author attempts to identify the most important of them and show how they can contribute to the improvement of the competitive position of Poland.

Jak zmienia si Polska od 2004 roku

Zarwno zmiany w sferze gospodarczej jak i spoecznej nastpoway po akcesji Polski do UE bardzo szybko. Najczytelniej zmian tak opisa mona liczbami. Pod koniec 2004r. wPolce yo 38173835 osb, obecnie1 yje ich 38512499. W2004r. przecitne wynagrodzenie wgospodarcze narodowej wynioso 2290 z, obecnie2 to 3830 zotych. Zatem statystycznie nie tylko przybyo nam obywateli, ale rwnie stalimy si spoeczestwem bogatszym. Kiedy przystpowalimy do UE stopa bezrobocia wPolsce bya nieznacznie poniej 20%, aliczba bezrobotnych wynosia ok. 3 mln. Obecnie zarejestrowanych jest bezrobotnych ok. 13% (2,1 mln osb). Jak wida, po akcesji zarwno stopa bezrobocia jak inominalna liczba bezrobotnych zacza szybko spada. Gwn rol odegray tu dwa

2 Dane

Dane

GUS na 31 marca 2013r. GUS za lipiec 2013r.

13

czynniki wysoki wzrost PKB oraz otwarcie granic krajw tzw. Starej Unii dla pracownikw znowych krajw czonkowskich. PKB per capita dla Polski za 2012r. liczone przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy wynioso $20 592 (47 miejsce na licie). Wskazuje to na wzrost o ponad $8000 przez 9 lat. Oznacza to, e stalimy si spoeczestwem bogatszym. Udao nam si rwnie, wprzeciwiestwie do wielu innych krajw czonkowskich, utrzyma na niskim poziomie inflacj. Zasadniczo od 2004r. nie przekracza ona 4%, awpierwszych latach po akcesji (do 2007r.) nie przekraczaa 2,5%. Jak wynika zpowyszego, czonkowstwo wUE byo jednym zczynnikw, ktre przyniosy Polsce wzrost gospodarczy istabilno, jednak wzrosty nie byy na tyle due, eby skoni Polakw do po siadania wikszej liczby dzieci. Ujemny przyrost naturalny jest jednym zgwnych dugoterminowych zagroe, jakie mona zidentyfikowa. Wszystkie przytoczone przeze mnie wartoci wymagaj komentarza. Polska nie jest bowiem wyjtkiem, jeeli idzie ozasadnicze rozbienoci midzy tym, co widoczne wstatystykach, aodczuciami przecitnego obywatela czy przedsibiorcy. Tu po akcesji Polska dowiadczya niespotykanej wpowojennej historii fali emigracji. Nikt dokadnie nie by wstanie policzy, ile osb wyjechao wposzukiwaniu pracy do Londynu czy Dublina3. Szacunki w2008r. wskazyway na ok. 1,2 mln osb wwieku produkcyjnym4. Wkolejnych latach liczba emigrantw zarobkowych, mimo trwajcego kryzysu ekonomicznego wzrosa imoga osign nawet 2 mln osb5. Fala emigranci zjednej strony pozwolia mocno ograniczy bezrobocie, szczeglnie wrd ludzi modych, jak rwnie w regionach objtych strukturalnym bezrobociem, z drugiej strony, na skutek masowych wyjazdw obywateli wwieku produkcyjnym, szczeglnie poniej 30 roku ycia, powstaa wyrwa demograficzna. Bezpowrotnie utracilimy co najmniej kilka rocznikw modziey, ktre wanie zakadaj rodziny i podz potomstwo6. Niestety, korzystajc ze swobody przepywu osb jednej zfundamentalnych zasad UE rozpoczynaj nowe ycie wkrajach, gdzie jest to atwiejsze, aposiadanie dziecka nie oznacza automatycznie obnienia poziomu ycia7. Pozwolilimy modym obywatelom wykorzysta szans na poznanie wiata bogatszego, wielo kulturowego, otwartego na ludzi pracowitych iprzedsibiorczych. Niestety, rwnoczenie przez 10lat czonkostwa wUE nie potrafilimy sprawi, aby Polska staa si miejscem, do ktrego ci ludzie chcieliby wrci. Nie jestemy te, mimo czonkostwa w UE, krajem, do ktrego chtnie przyjedaliby obywatele biedniejszych krajw czonkowskich UE jak Rumunia iBugaria, czy naszych wschodnich ssiadw jak Ukraina iBiaoru. Powysze czynniki spowodoway, e luka pokoleniowa powstaa po akcesji nie moe by zapeniona. Mniej osb bdzie przez najblisze czterdzieci lat wpaca skadki do systemu ubezpiecze

3 Zchwil akcesji Polacy mogli bez ogranicze podejmowa prac wSzwecji, Wielkiej Brytanii, Irlandii ikrajach dziewiciu krajach przystpujcych do UE razem zPolsk. Od maja 2006r. rynki pracy otworzyy Grecja, Finlandia, Hiszpania iPortugalia, od czerwca 2006r. Wochy, od maja 2007r. Holandia, od lipca 2008r. ograniczenia zniosa Francja, od maja 2011r. Niemcy, Austria iSzwajcaria. 4 Konferencja: Migracje po wejciu Polski do UE perspektywa psychologiczna isocjologiczna, 2930 maja 2008r. Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej wWarszawie. 5 W2010r. liczba przebywajcych wNiemczech osb zwikszya si z415 tys.do 455 tys.O5 tys.osb zwikszya si take liczba Polakw przebywajcych wWielkiej Brytanii (do 560 tys.). Niewiele za zmniejszya si liczba rodakw przebywajcych wIrlandii (ze 140 do 125 tys.). Inaczej wHiszpanii: trudna sytuacja na tamtejszym rynku pracy spowodowaa, e liczba przebywajcych tam Polakw zmalaa z84 do 50 tys.Dane za: Polacy jad za chlebem. W2010 roku ponownie wicej osb wyemigrowao zkraju, Gazeta Prawna, 10padziernika 2011. Zgodnie zniepublikowanymi jeszcze badaniami GUS (zapowied publikacji na 18.10.2013r.), wkocu 2012r. zagranic przebywao 2,13 mln Polakw. Ztych, ktrzy wyjechali 1,6 mln przebywa zagranic ponad rok. Za Marczuk B., Wielki exodus zPolski trwa, Rzeczpo spolita, 7 padziernika 2013 roku. 6 Zponad 2 mln Polakw, przebywajcych za granic, 226 tys.to dzieci wwieku do 15 lat. Prawie 1,5 mln emigrantw ma 39 lat lub mniej. GUS wylicza, e najliczniejsz grup emigrantw s osoby wwieku 25 34 lata. Jest ich 726 tysicy. Urodzili si wlatach, gdy na wiat przyszo 6,85 mln dzieci. Wyjechao zatem 10,6% wszystkich urodzonych wtedy osb. Tame. 7 Wicej na temat ulg podatkowych, zasikw idodatkw w: Polityka prorodzinna wpraktyce, Puls Biznesu, Puls Dnia, 6 sierpnia 2012.

14

spoecznych8, mniej osb bdzie rwnie zasilao kadry innowacyjnej gospodarki wpolskich przedsi biorstwach. Rwnoczenie, jak ju wspomniaem, emigracja pozwolia utrzyma bezrobocie wkraju na wzgldnie stabilnym poziomie, wszczeglnoci wgrupie osb poniej 35 roku ycia. Emigracja poakcesyjna analizowana krtkookresowo przyniosa polskiej gospodarce wymierne korzyci, analizowana dugookresowo znacznie osabia nasz potencja rozwojowy, arynek pracy utraci cz pracownikw zwyksztaceniem rednim iwyszym9. Emigracj do krajw tzw. Starej UE trzeba rozpatrywa wielopaszczyznowo. Jej pozytywne aspekty s nie do przecenienia, w szczeglnoci jeeli uwzgldnimy dowiadczenie, jakie nabd pracujcy zagranic obywatele. Przykadowo w2007r. wWielkiej Brytanii Polacy zaoyli ok. 40000 firm10. Wanalogicznym okresie wPolsce wasn firm zaoyo ok. 45000 bezrobotnych. Dziki UE statystycznie stalimy si rwnie bogatsi, cho nie wodczuciu przecitnego obywatela. Nasz PKB co roku rs okilka procent. Rwnoczenie stan zobowiza finansowych gospodarstw domowych wynosi w2012r. ok. 1200 mld z, cho w2004r. wynosi nieco ponad 100 mld z11. Budujemy dobrobyt tak, jak wikszo bogatych spoeczestw na kredyt. Pytanie nie brzmi CZY bdziemy musieli spaci te dugi, ale KIEDY bdziemy musieli to zrobi. Cho wzrost polskiego PKB nie jest iluzj wsensie policzalnych iudostpnianych danych makroekonomicznych, to znaczna jego cz nie przyczynia si do bogacenia spoeczestwa, a jedynie wskiego grona najzamoniejszych. To rwnie charakterystyczny model dla krajw, ktre szybko si rozwijaj. Ceny mieszka wzalenoci od regionu kraju wzrosy po aneksji o2500 4000 z/m2, awrekordowym 2008r. m2 mieszkania by o5000 z droszy, ni wdniu akcesji Polski do UE12. Powyej inflacji podroaa rwnie ywno (mimo wysokich dopat do rolnictwa), wyroby akcyzowe, prasa iszeroko rozumiana kultura. Powysza sytuacja sprawia, e UE nie jawi si wopinii wikszoci spoeczestwa jako ziemia obiecana, cho nadal wikszo Polakw to euroentuzjaci13. Podobnie zaczynaj myle przedsibiorcy. Po pocztkowym okresie zachwytu przyszed czas na refleksj. Po dziesiciu latach uczestnictwo wUE nie jest postrzegane jako zbir korzyci, ale jako zesp praw i obowizkw. Paradoksalnie pomg w tym kryzys finansowy wkrajach tzw. Starej Unii. Kryzys sowo odmieniane przez wszystkie przypadki od czasu upadku banku Lehman Brothers 15 wrzenia 2008 r., w Polsce okaza si w danych statystycznych, praktycznie niezauwaalny. Trzeba przyzna, e Polska wykorzystaa atuty duego europejskiego kraju, aby utrzyma wzrost gospodarczy. Sabo naszych finansw publicznych iniemono wywizania si zkryteriw konwergencji14 mimo zapewnie politykw ochci jak najszybszego przystpienia do strefy EURO uratoway polsk gospodark przed problemami, jakie stay si bolczk Sowenii iSowacji, ale rwnie rednich iduych krajw unii walutowej, jak Hiszpanii, Woch, Portugalii, Irlandii15. Liderzy strefy EURO zdaj si dziaa tak, jakby za wszelk cen chcieli oszuka podstawowe prawa ekonomii. Kreuj pienidze
teoretycznie w1999r. odeszlimy od repartycyjnego systemu emerytalnego. Cho wysoko przyszej emerytury jest za lena wycznie od kwoty zgromadzonych skadek, do wpraktyce wszelkie rodki wpywajce do Zakadu Ubezpiecze Spoecznych s natychmiast przeznaczane na wypat biecych wiadcze. Wtym sensie mniejsza liczba osb wpacajcych skadki do ZUS powoduje zwikszenie deficytu finansowego tej instytucji. 9 Zanalizy rynku pracy wIrlandii iWielkiej Brytanii z2007r. wynika, e odsetek osb zwyksztaceniem co najmniej rednim wrd Polakw wynosi 90%, zczego 22% stanowiy osoby zwyksztaceniem wyszym. Wicej w: P.Kaczmarczyk, J.Tyrowicz, Migracje osb zwysokimi kwalifikacjami, Biuletyn Fundacji Inicjatyw Spoecznych, 3/2008, s.4. 10 Gawroska S., Polska fala emigracji poakcesyjnej jako jeden ze skutkw wstpienia do Unii Europejskiej, ZNZE WSIiZ 2/2009 (10), s.156. 11 Sytuacja finansowa sektora gospodarstw domowych wIV kwartale 2012r., s.10, NBP. 12 Informacja ocenach mieszka isytuacji na rynku nieruchomoci mieszkaniowych ikomercyjnych wPolsce wIkwartale 2013r., NBP, s.9, wykres 12. 13 78% badanych przez CBOS uwaa, e Polska na integracji skorzystaa, a58% e obecno wUnii jest dobra dla kraju, dane za: Informacyjna Agencja Radiowa, 7 padziernika 2013 roku. 14 http://en.wikipedia.org/wiki/Euro_convergence_criteria. 15 Oczywicie fakt czonkowstwa wstrefie EURO nie by jedynym czynnikiem, ktry wpyn na osabienie gospodarek wymienio nych krajw.
8 Tylko

15

wistocie wirtualne, aby zasili finansowo kraje, ktre na skutek nieodpowiedzialnej polityki wewntrznej (jak Grecja, Portugalia, Irlandia) oraz mniej lub bardziej wiadomych decyzji politykw UE (jak Cypr), stay si de facto niewypacalne.

Przyczyny zmian
Wmojej ocenie mona postawi tez, e w2004r. aparat pastwowy nie by przygotowany na wielk zmian jakociow, jak bya akcesja do UE.Obowizujce prawo byo tylko czciowo przystosowane do wymogw UE, a co bardziej istotne, za zmian legislacji nie posza zmiana mentalnoci decydentw politycznych wszystkich szczebli. Nieprzygotowany by rwnie aparat urzdniczy isystem polskiego sdownictwa. Nawet dzi, prawie dziesi lat po akcesji, prawnicy nie s wstanie jednoznacznie okreli, czy waniejsze jest prawo wsplnotowe, czy krajowe16. W takiej rzeczywistoci przyszo funkcjonowa polskim przedsibiorcom. W pierwszych latach po akcesji pokadali oni bardzo due nadzieje wprawie wsplnotowym, wkontekcie ochrony praw wynikajcych ze wsplnotowych regulacji gospodarczych i podatkowych. Szczeglnie istotna bya dla przedsibiorcw VI dyrektywa, zastpiona pniej dyrektyw 112. Z perspektywy czasu wida e proces, ktry by tak bardzo wyczekiwany przez przedsibiorcw wokresie poakcesyjnym, przynosi efekty dopiero teraz. Jeszcze kilka lat temu mona byo usysze z ust pracownikw urzdw skarbowych, e krajowa ustawa podatkowa nawet sprzeczna zprawem wsplnotowym musi by bezwzgldnie stosowana. Szczliwie, takie gosy s coraz rzadsze. Niestety, niedostateczna ilo szkole dla urzdnikw ibrak zdecydowanych deklaracji ze strony przedstawicieli wadz centralnych skutkoway uwikaniem wielu przedsibiorcw wdugotrwae, kosztowne ale przede wszystkim niepotrzebne spory sdowe wobronie swoich praw iprzywilejw. Przez spory zurzdnikami potencja wielu firm nie zosta ukierunkowany na rozwj, lecz na walk oprzetrwanie. Ma pociech jest fakt, e sprawy, wktrych ignorowane s przepisy prawa wsplnotowego jest coraz mniej. Profiskalna postawa urzdnikw, wcznie zzaskaraniem do NSA oczywicie zasadnych orzecze, nadal jest uwaana przez przedsibiorcw za jeden zistotnych czynnikw hamujcych rozwj firm. Rwnie zudne okazay si nadzieje polskich przedsibiorcw na wzmocnienie ich pozycji whandlu zRosj. Oczekiwalimy, e Rosjanie zaczn stosowa wobec Polski te same kryteria, jak wprzypadku wymiany handlowej zpartnerami ztzw. Starej UE, natomiast wsytuacji nierwnego traktowania Komisja iodpowiednie suby podejm natychmiastow interwencj. Przykad umw na dostaw gazu, czy sposb prowadzenia kontroli dot. polskiej ywnoci pokazuj, e wiele jest jeszcze do po prawy wrelacjach znaszym gwnym wschodnim partnerem. Przedsibiorcy mieli rwnie unikalna szans skorzystania z bezzwrotnej pomocy finansowej. Krytycy sytemu podnosz, e taka pomoc zaburzya konkurencj na rynku krajowym, jednak wprzewaajcej wikszoci przypadkw pomoc, czy to wramach PO IG, czy PO KL pozwolia na szybki rozwj polskich firm. Szans wbezzwrotnej pomocy dostrzega rwnie administracja. Otwart pozo staje kwestia, czy ministerstwa powinny korzysta zdofinansowania UE przeznaczonego na rozwj. Po pocztkowych latach dynamicznego wzrostu polskiej gospodarki w sprzyjajcym otoczeniu midzynarodowym nasta czas globalnego kryzysu finansowego. Cho problemy zaczy si wUSA, ich skutki zaczy by bardzo szybko odczuwalne wEuropie. Wtym mona postawi kontrowersyjn tez, e kryzys wUnii Europejskiej rozpocz si wnajlepszym dla Polski momencie. Przykad Grecji, apniej Hiszpanii czy Irlandii pokaza, jak bardzo ycie ifunkcjonowanie wniezagroonym dobrobycie osabia konkurencyjno gospodarki igeneruje nieefektywne inwestycje publiczne. Grecy yli ponad stan od momentu akcesji. Nie zawahali si nawet przed faszowaniem statystyk Publicznych,
16 Sytuacja tylko czciowo zostaa wyjaniona worzeczeniu TK 16 listopada 2011r. wsprawie SK 45/09. Problem zpierwsze stwem prawa wsplnotowego nad krajowym budzi kontrowersje wwikszoci krajw czonkowskich, np. wNiemczech wsprawach So lange I(z1974r.) iSolange II (z1986r.).

16

aby znale si w strefie EURO. Irlandia w duej mierze uzalenia swoj gospodark od sektora finansowego i bolenie odczua brak dywersyfikacji czynnikw wzrostu gospodarczego. Hiszpanie zkolei zainicjowali za pienidze UE program rozbudowy infrastruktury transportowej. Doprowadzili do sytuacji, wktrej redniej wielkoci miasta s poczone lotniskami, amae sieci autostrad nieprzystajc swoim rozmachem do potrzeb gospodarki. Obecnie niewykorzystywana infrastruktura generuje olbrzymie koszty zarwno po stronie publicznej, jak iprzedsibiorcw wystpujcych jako prywatni partnerzy inwestycji. Kryzys finansowy pojawi si wic wnajlepszym dla Polski momencie. Pocztkowy okres po akcesji istotnie wpyn na naturalny cykl koniunktury, generujc cigy, stosunkowo wysoki wzrost gospo darczy. To, wpoczeniu zdu emigracj modych ludzi, pozwolio na ekspansj na rynki tzw. Starej UE, oraz zwikszenie konsumpcji wewntrznej, wynikajcej w duej mierze z optymizmu Polakw. Podczas kryzysu wkrajach Zachodniej Europy udao nam si utrzyma wzrost gospodarczy. Kluczem do sukcesu bya absorpcja przyznanych we wczeniejszych latach rodkw pomocowych oraz popyt wewntrzny. Kiedy na przeomie 2012 i2013r. uleg on zaamaniu, dodatni PKB utrzyma si dziki odbudowujcemu si eksportowi do krajw UE.Powysze, wpoczeniu zodpowiedzialn, cho zachowawcz polityk gospodarcz pozwoliy unikn wzrostu bezrobocia iochroniy polskie przedsi biorstwa przed fal upadoci.

Co dalej?
Uwaam, e najblisze lata zawa na gospodarczej przyszoci kraju w perspektywie dugo okresowej. Trzy wieki temu Adam Smith powiedzia, e niewiele potrzeba by doprowadzi pastwo do dobrobytu, nawet znajniszego poziomu barbarzystwa. Wystarczy, aby rzdzcy zapewnili pokj, niskie podatki itolerancyjnie kierowali wymiarem sprawiedliwoci. Powysza recepta wistocie b dca truizmem sprawdzia si wpraktyce ju nie raz. Wprzypadku pokoju, awaciwie spokoju spoecznego, udao nam si cel osign. Jest to wduej mierze zasuga stosunkowo niskiego bezrobocia, szczeglnie wrd modych ludzi. Szczliwe wtym obszarze daleko nam do Hiszpanii, gdzie 25% obywateli wwieku produkcyjnym jest bez pracy, abezrobocie wrd modziey przekracza 50%. Po burzliwych protestach wlatach 90 nauczylimy si prowadzi dialog bez ulicznych zamieszek. To czyni nasz kraj atrakcyjnym partnerem dla zagranicznych inwestorw. Niskie podatki to temat, ktry od lat rozgrzewa umysy politykw, ekonomistw iprzedsibiorcw. Dawniej niskie podatki oznaczay nisk stawk podatkow. Obecnie przedsibiorcy woleliby prosty, stabilny iprzyjazny system podatkowy, ktry umoliwiby planowanie rozwoju na lata, anie tylko od jednej duej nowelizacji ustawy podatkowej do drugiej czsto majcych miejsce co kilka miesicy. Ju pod koniec lat pidziesitych Richard Musgrave wponadczasowej ksice The Theory of Public Finance zwrci uwag na fakt, e podatki peni rwnie funkcj redystrybucyjn i stymulacyjn. Przykady wielu reform podatkowych na wiecie pokazuj, e przemylane rozwizania podatkowe, dostosowane do okrelonej sytuacji gospodarczej, mog istotnie przyczyni si do szybkiego wzrostu gospodarczego, niezalenie od wysokoci zastosowanej stawki podatkowej. Wtej materii duo jest jeszcze do zrobienia. System podatkowy nadal jest zbyt zbiurokratyzowany inieprzyjazny przedsi biorcom. W materii lepszego prawa dla przedsibiorcw zrobiono ju duo. Pakiety deregulacyjne przygotowane przez Ministerstwo Gospodarki, moliwo zaoenia spki przez Internet, realizacja idei jednego okienka, elektronizacja procedur administracyjnych czy plany deregulacji niektrych zawo dw wpewnych sferach jestemy bardzo blisko zbudowania prawdziwego spoeczestwa informatycznego. To rol pastwa jest obok stworzenia narzdzi waciwe przeszkolenie caego aparatu urzdniczego izmiana jego mentalnoci na proinnowacyjn.
17

Ina koniec jedna znajistotniejszych decyzji, jakie musimy podj. Czy przystpowa do strefy EURO wjej obecnym ksztacie, czy nie. Simeon Djankov, wsptwrca raportu Doing Business, byy bugarski minister finansw podczas swojej wizyty wPolsce wlipcu 2013r. argumentowa, e strefa EURO wobecnym ksztacie znacznie rni si od tego, co zapisano wart. 105111 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk. Wskaza on, e w2012r. warunki paktu stabilnoci iwzrostu17 speniay tylko trzy kraje Estonia, Luksemburg iFinlandia. Argumentowa on, e przystpienie do tak pojmowanej unii walutowej jest bardzo ryzykowne. Wprzypadku Polski nie ma oczywistego rozwizania, cho obserwujc politykw trudno nie odnie wraenia, e zapa do przyjcia wsplnej europejskiej waluty znacznie osab.

17 Stability and Growth Pact, podpisany 17 czerwca 1997r. wAmsterdamie, zobowizuje kraje Unii Gospodarczej iWalutowej do utrzymywania rwnowagi budetowej.

18

Marek Belka

Dlaczego tylko odkrywa? Lekcje zobecnego kryzysu dla ekonomii ipolityki gospodarczej

Prezes Narodowego Banku Polskiego, profesor nauk ekonomicznych. Premier rzdu RP wlatach 2004-2005, dwukrotnie peni funkcj wicepremiera iministra finansw: w1997 r. oraz wlatach 20012002. Od 2006 r. by sekretarzem wykonawczym Komisji Gospodarczej ONZ ds. Europy (UNECE), aod stycznia 2009 r. dyrektorem Departamentu Europejskiego Midzynarodowego Funduszu Walutowego. Od 2011 r. jest czonkiem Komitetu Sterujcego Europejskiej Rady ds. Ryzyka Systemowego (ESRB) oraz przewodniczcym Komitetu Rozwoju Banku wiatowego iMidzynarodowego Funduszu Walutowego. Od 2012 r. przewodniczy Komitetowi Sterujcemu Inicjatywy Wiedeskiej2, aod 2013 r. jest czonkiem Central Bank Governance Group wramach Banku Rozrachunkw Midzynarodowych (BIS). Jest czonkiem Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN. Streszczenie rda obecnego kryzysu maj bardzo rnorodny ido wszechstronny charakter, ale na pewno s wrd nich iluki wteorii ekonomii, ibdy wpolityce makroekonomicznej oraz regulacyjnej. Ztej diagnozy wynikaj wic wnaturalny sposb postulaty pod adresem rozbudowy, uzupenienia izmian wteorii, jak rwnie zmiany wprowadzane winstytucjonalnym ksztacie istrategiach bankw centralnych. Dyskusja proponowanych terapii siga wtej drugiej sferze nawet gbiej isugeruje konieczno zmian regu ingerencji pastwa wdziaalno sektora finansowego, rwnie t prowadzon na skal midzynarodow. We wszystkich tych obszarach zmian teoretycznych, zmian instytucjonalnych oraz zmian wpolityce gospo darczej iregulacyjnej ekonomici powinni odgrywa iju odgrywaj rol nie tylko obserwatorw rzeczywistoci, ale ijej konstruktorw. Summary

Why only discover? Lessons from the ongoing crisis for economics and economic policy-making The sources of the current crisis are very diverse and quite complex in nature, but they certainly include both gaps in economic theory and mistakes in macroeconomic and regulatory policy. This diagnosis naturally gives rise to postulates for extending, completing and modifying the theory as well as introducing changes in the institutional structure and strategies of central banks. As far as the second issue is concerned, the discussion of the proposed remedies goes even deeper as it is suggested that the rules governing state intervention in the activities of the financial sector, both domestically and on international scale, should be amended. In all of these areas theoretical changes, institutional changes and changes in economic and regulatory policy economists should play and already have played a role not only of observers but also constructors of the reality.

Wprowadzenie
Ekonomia jako dyscyplina naukowa nie radzi sobie najlepiej zodpowiadaniem na pytania oprzyczyny obserwowanych zjawisk. Metodyka bada ekonomicznych nakierowana jest przede wszystkim na poszukiwanie odpowiedzi na pytania oskutki rnych dziaa. Mwic wskrcie mamy dobry warsztat pozwalajcy relatywnie atwo odpowiada na pytania oskutki przyczyn, anie oprzyczyny skutkw1. Jednak pytania dlaczego, cho trudno formuowa na nie odpowiedzi proste i krtkie, ajednoczenie wsposb metodycznie poprawny ze statystycznego iekonometrycznego punktu widzenia, s co najmniej jednakowo wane, amoe nawet waniejsze iciekawsze. Ze szczegln intensywnoci pytania takie pojawiaj si po silnych zaburzeniach normalnych procesw gospodarczych, cho trwajca waciwie do dzisiaj dyskusja na temat przyczyn wielkiego
1 Por.

Gelman iImbens 2013.

19

kryzysu zokresu midzywojennego pokazuje, jak trudno sformuowa na pytania tego typu odpowiedzi, ktre znalazyby powszechn akceptacj2. Kryzysy, szczeglnie o takiej skali, jak wspomniany wczeniej wielki kryzys zlat trzydziestych bd ten, ktrego koca obecnie wypatrujemy, prowadz do intensywnie zadawanych pyta dlaczego, gwnie chyba ztego powodu, i pojawienie si takich zjawisk nie byo oczekiwane (przynajmniej przez ekonomi gwnego nurtu i opart o niej polityk gospodarcz). Dla wielu obserwatorw oznacza to oczywicie saboci ibraki tworzcych ten gwny nurt koncepcji i modeli ekonomicznych. Odkrywanie przyczyn kryzysw, rwnie tego ostatniego, nie jest jednak zadaniem prostym, take iztego powodu, e kryzys ma zoon natur. Co wicej, ch zachowania poprawnej metodyki bada ekonomicznych wposzukiwaniu odpowiedzi na pytanie o przyczyn oznacza najprawdopodobniej, i odpowied ta musi mie posta zestawu stosunkowo wielu odpowiedzi na pytania oskutki zjawisk podejrzewanych obycie przyczynami kryzysu.

rda iprzyczyny kryzysu

Uwaa si do powszechnie, e silne, gwatowne zaburzenia funkcjonowania systemu finansowego wStanach Zjednoczonych w2007 i2008 roku3 byy pocztkiem obecnego kryzysu. Kryzys finansowy wUSA sta si nastpnie rwnie przyczyn wystpienia zjawisk kryzysowych wcaej go spodarce amerykaskiej oraz wwielu innych krajach iregionach wiata, awszczeglnoci wstrefie euro. Mwic wic o obecnym kryzysie mwimy tak naprawd o kilku zjawiskach, rnicych si zakresem geograficznym iprzedmiotowym. Moliwe jest wtakiej sytuacji, i iich przyczyny s rne. Co wicej, mimo sporego ju do upywu czasu od pocztku kryzysu finansowego wStanach Zjednoczonych iogromnej literatury na jego temat, lista zjawisk uwaanych za jego przyczyny praktycznie cigle si wydua i rodzi coraz to nowe polemiki. Dzieje si tak mimo prby powtrzenia stosunkowo pozytywnych dowiadcze z zaangaowaniem instytucji pastwowych w wyjanienie przyczyn kryzysu. Powoany do ycia senack rezolucj nr 84 2 marca 1932 tzw. komitet Pecory (a dokadniej podkomitet do spraw rezolucji nr 84 i 234 senackiego komitetu bankowoci i pienidza) przedstawi po dwch latach pracy raport opraktykach giedowych odnoszcych si do kupna isprzeday oraz poyczania iodpoyczania papierw wartociowych wobrocie publicznym, ktrego wnioski wydaway si by do powszechnie akceptowane przez opini publiczn, awiele znich zostao wlatach trzydziestych wprowadzone do praktyki drog nowych rozwiza legislacyjnych (przede wszystkim przez ustaw GlassaSteagalla iustaw FletcheraRayburnea)4. Warto jednak zauway, i we wnioskach zamieszczonych wraporcie mona znale odniesienia rwnie do dzisiaj aktualnych problemw, jak choby istnienia instytucji speniajcych funkcje bankw, acz nieobjtych odpowiednimi regulacjami (shadow banking), oraz krytyk instytucji finansowych zbyt duych, aby upa (TBTF ). Oczywicie, w tej powszechnej w miar akceptacji rezultatw prac komitetu istotne znaczenie miao zapewne ito, e wsposb uwaany niekiedy za agresywny domaga si on dostpu do wielu wewntrznych materiaw prywatnych bankw i innych instytucji finansowych aktywnych w czasie kryzysu, zorganizowa wiele publicznych przesucha znacznej liczby osb kierujcych tymi instytucjami, a ponadto dziki wysikom komitetu wczesny prezes nowojorskiej giedy skazany zosta na wieloletnie wizienie, akilku szefom duych instytucji finansowych udowodniono przestpstwa podat2 Prosta kwerenda przeprowadzona zwykorzystaniem Google Scholar pozwolia wyszuka ponad 10000 tekstw opublikowanych w2013 roku, ktre odnosiy si do wielkiego kryzysu ipodnosiy rozmaite kontrowersje zwizane zjego przyczynami (iskutkami); nawet ograniczenie wyszukiwania tylko do EconLit daje dla lat 20102015 trzycyfrow liczb publikacji ocharakterze cile naukowym, ktrych tytu zawiera termin Great Depression. 3 23 czerwca 2007 roku Bear Stearns musi ratowa przed powanymi kopotami jeden ze swoich funduszy hedgingowych przeka zujc mu 3,2 mld dolarw, a9 sierpnia 2007 roku BNP Paribas zamraa funkcjonowanie trzech swoich funduszy tumaczc to niemono ci waciwej wyceny ich aktyww zwizanych zrynkiem kredytw subprime. 4 Ta pierwsza regulowaa funkcjonowanie systemu bankowego rozdzielajc bankowo depozytowokredytow od bankowoci inwestycyjnej iwprowadzajc system ubezpieczenia depozytw (FDIC). Ta druga regulowaa funkcjonowanie wtrnego rynku papierw wartociowych ipowoaa do ycia SEC jako organ jego nadzoru.

20

kowe iskazano na bardzo wysokie grzywny (np. Charles Mitchell, szef National City Bank, prekursora dzisiejszego Citi, zapaci grzywn wwysokoci miliona dolarw). Dowiadczenia zformalnym procesem poszukiwania przyczyn wielkiego kryzysu zlat trzydziestych wStanach Zjednoczonych byy podstaw do analogicznych dziaa podejmowanych tam rwnie wminionej dekadzie. Wmaju 2009 roku prezydent podpisa ustaw, ktr Kongres m. in. powo ywa do ycia komisj dla zbadania krajowych iglobalnych przyczyn obecnego kryzysu finansowego igospodarczego wStanach Zjednoczonych (zwan zwykle Financial Crisis Inquiry Commission, FCI C)5. FCIC rwnie przejrzaa miliony stron dokumentw, przesuchaa publicznie ponad 700 wiadkw iopublikowaa w2011 raport liczcy prawie 700 stron (National Commission , 2011). Wnioski raportu co do rde kryzysu wydaj si brzmie wiarygodnie. Pierwszy znich to stwierdzenie, e kryzysu mona byo unikn i e by on wynikiem ludzkich dziaa i zaniedba. FCIC nastpnie stwierdza, e ogromne zaniedbania w systemie regulacji rynkw finansowych (a szczeglnie ich deregulacja) byy bardzo wanym czynnikiem destabilizacji rynkw finansowych, za kluczow przyczyn kryzysu byy ogromne braki wzarzdzaniu (wtym ryzykiem) wwielu systemowo wanych instytucjach finansowych. Komisja rwnie negatywnie ocenia stosunek do odpowiedzialnoci i etyk postpowania najwaniejszych instytucji finansowych iich pracownikw, rol agencji ratingowych, obnienie standardw kredytowania hipotecznego oraz ich sekurytyzacj, atake rozwj rynku OTC instrumentw pochodnych. Wynikajce std nadmierne zaduenie, ryzykowne inwestycje ibrak przejrzystoci oraz nieprzygotowanie instytucji pastwowych prowadzce do niekonsekwentnych dziaa zwikszajcych niepewno przyczyniy si do osignicia przez kryzys jego ogromnej skali iglobalnego praktycznie zakresu. Wnioski te nie zostay jednak zaakceptowane przez ca komisj, astosunek do nich wyznaczony by przez partyjn afiliacj poszczeglnych jej czonkw. Wikszo komisji, powoana przez demokratw, przegosowaa przyjcie raportu, ale mniejszo, zwizana zrepublikanami, przedstawia swj odrbny pogld na przyczyny kryzysu w dwch odrbnych dokumentach6. Gwna rnica midzy wnioskami na temat przyczyn kryzysu tam zawartymi awnioskami wikszoci dotyczy pominicia we wnioskach mniejszoci roli czynnikw regulacyjnych oraz podkrelenia znaczenia globalnych przepyww kapitau wobnieniu stp procentowych prowadzcych do bbla na rynku kredytowym, nie tylko zwizanym znieruchomociami. Wnioski mniejszoci przywouj rwnie polityk pienin Rezerwy Federalnej oraz polityk rzdu amerykaskiego nakierowan na uatwianie nabywania nieruchomoci mieszkaniowych jako moliwe czynniki mogce uatwia wystpienie kryzysu. Dalsza dyskusja przyczyn amerykaskiego kryzysu kontynuowaa ich poszukiwanie w ramach tego zestawu czynnikw: globalne trendy ekonomiczne, polityka makroekonomiczna (wszerokim sensie) iregulacyjna na skal globaln inarodow, zmiany wzachowaniu wielu instytucji finansowych ibdy wzarzdzaniu nimi cigle uwaane byy za wane elementy skadowe kompleksu przyczyn tumaczcego kryzys7. Oczywicie, literatura na temat przyczyn kryzysu wUSA zawiera rwnie wiele pozycji sugerujcych bardzo wyranie pewien ranking wanoci tych zjawisk, niekiedy dotyczcy pewnych ich szczegowych aspektw (przykadem teksty Gortona kadce nacisk na typow panik bankow, tyle e na rynku hurtowym, bo na midzybankowym rynku repo8), aniekiedy upatrujce przyczyn kryzysu w zjawiskach o bardzo generalnym charakterze (przykadem moe by pogld Rajana upatrujcy

5 Komisja skadaa si z10 czonkw powoanych wodpowiednich proporcjach przez demokratw irepublikanw zobu izb Kongre su; miaa skada si wycznie zfachowcw niezwizanych zadn instytucj pastwow. 6 S one doczone do tekstu oficjalnej publikacji Raportu. 7 Por. teksty wdwch specjalnych numerach Oxford Review of Economic Policy zzimy 2009 roku iwiosny 2010 roku, awszcze glnoci Faruqee et al. 2009 oraz Adam iVines 2009. 8 Patrz np. Gorton 2009.

21

praprzyczyny kryzysu m. in. wrosncej nierwnoci dochodw wUSA irzdowej polityce uatwienia dostpu do kredytu jako prby przeciwdziaania negatywnym aspektom tej nierwnoci9). Wraz zrozlaniem si kryzysu na Europ, awszczeglnoci na stref euro, dyskusja oprzyczynach kryzysu skomplikowaa si jeszcze bardziej, gdy wyranie wida byo, i na kryzys wstrefie euro skadaj si kryzys bankowy, kryzys fiskalny i jak twierdzi np. Shambaugh 2012 kryzys gospodarczy przejawiajcy si wbardzo wolnym (niekiedy wrcz ujemnym) wzrocie gospodarczym wprzewaajcej wikszoci krajw nalecych do strefy euro. Jednak dyskusja na temat przyczyn europejskiego kryzysu bankowego obracaa si generalnie wkrgu tych przyczyn, ktre zostay wymienione ju wczeniej. Jak atwo zauway, wpowyszym wyliczaniu przyczyn kryzysu nie ma generalnie zjawisk poj ciowo nowych. Przyczyny te maj czsto zwizek ze zjawiskami bdcymi przedmiotem zaintereso wa ekonomii, czsto nawet przedmiotem wyrafinowanych bada modelowych. Ekonomici jednak, przynajmniej ci zaliczani do gwnego nurtu makroekonomii, nie formuowali jednak ostrzee przed kryzysem tego typu itakiej skali. Naturalne jest wic zadanie pytania, ktre postawi wtytule swego synnego felietonu Paul Krugman jak ekonomici mogli si tak myli?10

Wspczesna (makro)ekonomia po kryzysie: ewolucja czy rewolucyjna zmiana?

Dyskusj na temat saboci wspczesnej makroekonomii wobec kryzysu czsto zaczyna si od napisanego mniej wicej miesic przed upadkiem Lehman Brothers tekstu Oliviera Blancharda, wktrym stwierdza on, e od lat siedemdziesitych wmakroekonomii zaczy si pojawia wmiar powszechnie akceptowane pogldy co do samych waha gospodarki ico do metodologii ich bada. Nie wszystko jest ju wporzdku, pisa Blanchard, ale makroekonomia jest wdobrym stanie (Blanchard 2008). Min niecay rok, aBuiter 2009 nawoywa do poszukiwa nowego paradygmatu dla makroekonomii. Pniejszy przebieg dyskusji nad kondycj ekonomii wogle, amakroekonomii wszczeglnoci, przez Spieglera iMilberga 2011 nazwany zosta jak si wydaje, nie bez susznoci kakofoni. Niektrzy ekonomici wzywali za Buiterem do poszukiwania nowego paradygmatu; inni pokazywali, e sporo zelementw stosowanych wbadaniach ekonomicznych przed kryzysem zachowao swoj uyteczno. To drugie stanowisko jest reprezentowane wdyskusji owspczesnym ksztacie ekonomii w rnej formie. Gradzewicz et al. 2013 pokazuj na przykad zalety uprawiania makro ekonomii w oparciu o mikroekonomiczne fundamenty, ktrych przydatno ich zdaniem kryzys jeszcze bardziej uwidoczni, ale autorzy ci zwracaj na duy nakad pracy potrzebny do zintegrowania niektrych nowych, bardziej realistycznych podej znajpopularniejszymi wczeniej modelami. Zkolei Eichengreen 2009 podkrela istnienie w teorii ekonomii, cho czsto poza jej gwnym nurtem, wielu koncepcji imodeli ju obecnie duo bliszych rzeczywistemu wiatu od podej dominujcych wgwnym nurcie, ale kadzie nacisk na socjologiczne ipolityczne uwarunkowania braku ich popularnoci, zarwno wyciu akademickim, jak iwpolityce gospodarczej. Wyplosz 2009 szuka saboci przedkryzysowej ekonomii wrozejciu si makroekonomii ifinansw, gdy na ich styku luki wwiedzy orzeczywistoci okazay si najbardziej odczuwalne ibolesne wskutkach. S oczywicie wtej literaturze pogldy idalej idce, ktre prbuj wszystkie saboci ekonomii ibdy ekonomistw wyjani panowaniem wtym rodowisku niesusznej, (neo)liberalnej ideologii, jak to czyni np. ONeill 2013, bd te wprost uzalenieniem finansowym wielu ekonomistw od docho dw czerpanych zsektora finansowego11.

9 Por.

Rajan 2010. Krugman 2009 11 Ten ostatni pogld znale mona np. uKapura 2009 czy Epsteina iCarrickHagenbarth 2010.
10 Patrz

22

Wydaje si jednak, i propozycje zmian wtej literaturze zgaszane mona generalnie uporzdko wa przypisujc je za Spieglerem iMilbergiem 2011 do jednej zczterech grup. Pierwsza znich prezentuje pogld, i wspczesna ekonomia nie wymaga zmian ijej dominujcy paradygmat znako micie nadaje si do objaniania rzeczywistoci kryzysowej i pokryzysowej publiczne wypowiedzi Sargenta, Famy (jeszcze przed dostaniem nagrody Nobla) czy Cochraneawydaj si do tej wanie grupy nalee. Druga grupa to propozycje bardziej szczegowo traktujce spostrzeenie Wyplosza, amianowicie podkrelajce konieczno jawnego uwzgldniania sektora finansowego wmakroeko nomii, co wbankach centralnych najczciej oznacza uwzgldnienie tego sektora wmodelach DSGE dominujcych dotychczas wgwnym nurcie makroekonomii. Wwersji dalej idcej pogldy zaliczane tej grupy sugeruj potrzeb odmiennego podejcia do modelowania sektora finansowego i rynkw finansowych (odejcie od hipotezy efektywnoci rynku). Pogldy takie znale mona uAkerlofa, Shillera iLuxa iwydaj si one nawet zyskiwa zwolennikw wraz zupywem czasu. Trzecia grupa pogldw spotykanych w literaturze proponuje zmiany dotyczce rwnie meto dologii. Najkrcej rzecz ujmujc chodzi tu onieadekwatno stosowanych dotychczas modeli do faktycznej zoonoci wiata rzeczywistego. Zwolennicy takich pogldw, przykadowo Caballero 2010 czy Colander et al. 2009, uwaaj, i konieczne jest dokadniejsze uwzgldnienie instytucji ipowiza midzy podmiotami gospodarczymi, ktre transformuj ich indywidualn aktywno wagregaty makroekonomiczne. Realizacja tych postulatw oznacza jednak, i nowe podejcie musiaoby wjeszcze wikszym stopni polega na sformalizowanych narzdziach, aprzecie wanie nadmierna formalizacja makroekonomii uwaana jest za jedn zprzyczyn kryzysu. Do trzeciej grupy tej mona jednak zaliczy rwnie niestety znacznie rzadsze wypowiedzi idce dalej w propozycjach zmian metodologicznych, wrd ktrych warto wyrni apel Akerlofa 2011 oto, by metody stosowane przez ekonomistw zapewniay, e modele ikoncepcje ekonomiczne, w tym rwnie podejcia o charakterze jakociowym i narracyjnym, zdolne s waciwie oddawa zjawiska, ktre chcemy wyjani. Czwarta grupa pogldw moe zosta najkrcej scharakteryzowana jako apel o cilejsze powizanie ekonomii jako dyscypliny naukowej zrzeczywistoci gospodarcz. Grupa ta jednak wodrnieniu od pogldw zgrupy trzeciej niejako apriori odrzuca podejcia zaliczane dotychczas do gwnego nurtu ekonomii. Hodgson 2009 wprost pisze, i najwaniejsze inajpilniejsze dla uzdrowienia ekonomii jest odrzucenie stosowania matematyki wbadaniach ekonomicznych iwnauczaniu ekonomii jako samoistnego celu. Lawson 2009 idzie jeszcze dalej twierdzc, i natura iwarunki rzeczywistoci spoecznej s takie, i formy matematycznego rozumowania dedukcyjnego ulubione przez ekonomistw s prawie zupenie nieadekwatne wroli narzdzi wnikliwej analizy spoecznej (s.763). Mimo powanych, niekiedy fundamentalnych wtkw podnoszonych przez autorw zaliczonych do grupy trzeciej i czwartej, najsilniejsz i najbardziej wpywow pozycj w dyskusji o potrzebnych ipodanych zmianach wmakroekonomii wydaje si zdobywa druga spord powyej wymienionych grup. Mona te uzna, i zyskuje ona dodatkowe wsparcie woddziaywaniach pyncych od praktyki, szczeglnie bankowoci centralnej, do akademickiej nauki ekonomii12. Kryzys pokaza bowiem, i banki centralne, traktowane w teoretycznych koncepcjach waciwie wycznie jako podmioty prowadzce polityk pienin, musz angaowa si na wielk skal w dziaania interwencyjne nakierowane na sprawne funkcjonowanie sektora finansowego, nie tylko bankowego. Eleganckim uzasadnieniem tej tak zwanej niekonwencjonalnej polityki pieninej bya konieczno utrzymywania efektywnego funkcjonowania mechanizmu transmisji impulsw polityki pieninej do caej gospodarki, wktrym to mechanizmie sektor finansowy odgrywa niezwykle wan rol. Inn wan przyczyn tego zaangaowania si bankw centralnych wstabilno finansow bya ich tradycyjna rola poyczkodawcy ostatniej instancji, znana co najmniej od XIX wieku. Nie bez
12 Bullard

2011 podkrela zalety takiego przepywu idei wdwie strony: od nauki do polityki gospodarczej iodwrotnie.

23

znaczenia pozostawaa te tutaj wiksza sprawno proceduralna ikrtszy czas potrzebny na podejmowanie decyzji wspieranie systemu finansowego narzdziami o charakterze fiskalnym wymaga zwykle zaangaowania parlamentu, co znatury rzeczy czyni ten sposb postpowania bardziej skomplikowanym iczasochonnym. Bez wzgldu jednak na przyczyny zaangaowania si bankw centralnych wwielu krajach rozwinitych wszeroko rozumiany obszar stabilnoci finansowej ich przyzwyczajenie do opierania swoich dziaa na naukowych podstawach kreuje silny popyt na rozwizania modelowe ianalityczne, ktre bd czy wsobie finanse imakroekonomi. Wyaniajcy si konsens co do koniecznoci wprowadzenia do polityki makroekonomicznej nowej jej odmiany, nazywanej ju powszechnie polityk makro ostronociow, akceptuje za jak si wydaje wiodc rol banku centralnego wjej projektowaniu iimplementacji13, cho instytucjonalne rozwizania przyjmowane wrnych krajach rni si niekiedy co do szczegw.

Pastwo asektor finansowy

Przedstawione powyej pokrtce wydarzenia, wtym inaleca do powszechnie akceptowanych elementw diagnozy kryzysu negatywna ocena dziaalnoci regulacyjnej pastwa wokresie przedkryzysowym, wnaturalny sposb skaniaj do ponownego zajcia si problemem sposobw iizakresu oddziaywania pastwa na sektor finansowy. Dobr prb wszechstronnej analizy ioceny roli pastwa wfinansach jest raport przygotowany wubiegym roku przez Bank wiatowy14. Wjego ocenie wiele przypadkw interwencji pastwa wsektorze finansowym wokresie kryzysu trzeba oceni pozytywnie, jednak wrednim iwdugim okresie takie bezporednie zaangaowanie pastwa moe mie inegatywne skutki. Pastwo natomiast po winno odgrywa wan rol jako nadzorca iregulator, dbajc rwnie ozachowanie zdrowej konkurencji wsektorze finansowym iobezpieczestwo iwzmacnianie infrastruktury finansowej. Oczywicie, adekwatny iefektywny system regulacyjny dla sektora finansowego musi by rwnie oparty na mocnych teoretycznych podstawach, wrd ktrych najwaniejsze s teoretyczne koncep cje funkcjonowania tego sektora. Wiele zprzedkryzysowych rozwiza regulacyjnych wyranie opierao si na wierze wefektywno funkcjonowania rynkw finansowych. Przebieg kryzysu wiar t co najmniej wyranie nadwtli, wzwizku ztym wane byoby, by wdyskusjach nad nowymi rozwizaniami regulacyjnymi wjawny sposb wyraa, jakie zaoenia co do funkcjonowania instytucji irynkw finansowych zostay przyjte przy ich konstrukcji. Oczywicie, tradycyjne ekonomiczne podstawy regulacji, jakimi s ch zapobiegania powstawaniu monopoli oraz kompensata efektw zewntrznych, najlepiej w drodze ich internalizacji, powinny nadal odgrywa istotn rol w projektowaniu regulacji finansowych. Powinnimy jednak bardzo wyranie dyskusje o podanych regulacjach poprzedza identyfikacj najwaniejszych cech charakteryzujcych funkcjonowanie instytucji irynkw majcych by tym regulacjom poddanym. Przykadem takiego podejcia wrd prac ocharakterze teoretycznym mog by propozycje Kathariny Pistor15. Podkrela ona wszczeglnoci, i niedoskonaa wiedza izagroenie utrat pynnoci s tymi cechami rynkw finansowych, ktre winny ksztatowa ich przysze regulacje. Nieco odmienne podejcie, aczkolwiek mieszczce si wramach takiej generalnej metodyki ksztatowania rozwiza regulacyjnych, proponuj Ayadi et al. 2012, ktrzy najpierw na podstawie studiw empirycznych identyfikuj cztery podstawowe typy modeli biznesowych bankw europejskich, rnice si m. in. profilem ryzyka, anastpnie proponuj adekwatne do tego zrnicowania zrnicowanie regulacji bankowych.

13 Por.

14 Por. The World Bank 2012 lub dla wypunktowania najwaniejszych elementw zawartoci raportu Cihak iDemirgucKunt 2013 15 Patrz

np. Lim et al. 2013, gdzie mona nawet znale argumenty za wiksz efektywnoci takiego rozwizania. np. Pistor 2012a iPistor 2012b.

24

Interesujcy rwnie charakter maj formuowane gwnie wUSA propozycje nowego podejcia do regulacji rynkw finansowych, ktre proponuj procedur dopuszczania do obrotu instrumentw finansowych wzorowan na procedurze dopuszczania lekw, co miaoby zwikszy bezpieczestwo nabywcw tych produktw istabilno rynkw16 Dyskusja oroli pastwa wsektorze finansowym chcc uwzgldni dowiadczenia obecnego kryzysu musi rwnie w jawny sposb uwzgldni ponadnarodowy charakter dziaania wielu instytucji finansowych. Synne ju stwierdzenie Mervyna Kinga, e banki midzynarodowe wdziaaniu staj si narodowe upadajc, pokazywao wyranie nieadekwatno zasadniczo krajowych ram regulacyjnych do faktycznie midzynarodowych instytucji irynkw. Obserwacja dziaa zmierzajcych do powstania isprawnego funkcjonowania ponadnarodowych regulacji nie pozwala na zmian tego pogldu. Bardzo wolne postpy w tworzeniu w Europie unii bankowej; dywergencja rozwiza regulacyjnych midzy Europ iStanami Zjednoczonymi; powolny postp irnice wsposobach izakresie adaptacji rozwiza Bazylei III midzy poszczeglnymi krajami wszystkie te zjawiska nie pozwalaj na zbyt wielki optymizm.

Podsumowanie
Optymizmem moe jednak napawa to, e nowe elementy wpodejciu do konstruowania rozwiza regulacyjnych wspiera mog moje wyraone wtytule tego tekstu przekonanie co do roli eko nomistw. Odkrywanie przez nich przyczyn rozmaitych zjawisk obserwowanych wrzeczywistoci jest oczywicie zajciem poytecznym. Byoby jednak, by moe, bardziej poyteczne dla spoeczestwa, gdyby przynajmniej cz zbiorowego wysiku ekonomistw przybraa posta pewnego powrotu do korzeni makroekonomii. Jak bowiem susznie zauwaa Mankiw 2006, Bg zesa makroekonomistw na ziemi nie po to, by formuowali iweryfikowali eleganckie teorie, ale by rozwizywali praktyczne problemy. Wwymienionych przeze mnie wczeniej nowych zjawiskach wekonomii iwpolityce gospodarczej lady takiego mylenia s ju do wyrane mog one nadawa pracy ekonomistw wwikszym stopniu ten inynierski charakter. Ekonomici powinni bowiem wwikszym znacznie ni dotychczas stopniu konstruowa pewne elementy otaczajcego nas wiata, korzystajc ze sprawdzonej metodyki poszukiwania odpowiedzi na pytania oskutki przyczyn, byleby tylko po raz kolejny pikno imatematyczna elegancja nie zastpiy wtych rozwaaniach prawdy isilnych zwizkw zrzeczywistoci.

Literatura
Adam, C., D.Vines, 2009, Remaking macroeconomic policy after the global financial crisis: abalancesheet approach, Oxford Review of Economic Policy, 25, 507552. Akerlof, G., 2011, Panel discussion: Rising to the challenge: Equity, adjustment and balance in the world economy, konferencja Institute for New Economic Thinking, Bretton Woods, NH, 10.04.2011. Ayadi, R., E.Arbak, W.P.de Groen, D.T.Llewellyn, 2012, Regulation of European Banks and Business Models: Towards aNew Paradigm?, CEPS, Brussels. Blanchard, O.2008, The state of macro, NBER Working Paper No. 14259. Buiter, W., 2009, The unfortunate uselessness of most state of the art academic monetary economics, www. voxeu.org Bullard, J., 2011, Research in Macroeconomics after the Crisis, wystpienie na 19th Symposium of the Society for Nonlinear Dynamics and Econometrics, Washington, DC, 17.03.2011.

16 Propozycje takie zaczy pojawia si wliteraturze amerykaskiej, gwnie wniepublikowanych working papers, na przeomie minionej iobecnej dekady, por. Kokoszczyski 2012 izawarta tam bibliografia.

25

Caballero, R., 2010, Macroeconomics after the crisis: Time to deal with the pretenseofknowledge syndrome, Journal of Economic Perspectives, 24, 85102. Cihak, M., A.DemirgucKunt, 2013, Rethinking the States Role in Finance, Policy Research Working Paper 6400, The World Bank, Washington, DC. Colander, D., H.Foellmer, A.Haas, M.Goldberg, K.Juselius, A.Kirman, T.Lux, B.Sloth, 2009, The financial crisis and the systemic failure of academic economics, Kiel Working paper No. 1489, Kiel institute for the World Economy. Eichengreen, B., 2009, The Last Temptation of Risk, The National Interest, MayJune 2009. Epstein, G., J.CarrickHagenbarth, 2010, Financial economists, financial interests and dark corners of the meltdown: Its time to set ethical standards for the economics profession, Political Economy Research Institute Working Paper No. 239. Faruqee, H., A.Scott, N.Tamirisa, 2009, In search of asmoking gun: macroeconomic policies and the crisis, Oxford Review of Economic Policy, 25, 553580. Gelman, A., G.Imbens, 2013, Why ask why? Forward causal inference and reverse causal questions, NBER Working Paper 19614. Gorton, G., 2009, Slapped in the Face by the Invisible Hand: Banking and the Panic of 2007, referat przedstawiony na konferencji Financial Innovation and Crisis zorganizowanej przez Federal Reserve Bank of Atlanta, 1112.05. Gradzewicz, M., K.Makarski, J.Tyrowicz, 2013, Do We Really Need to Start From Scratch? Economic Theory on Economic Crises, Working Paper No.17/2013, Faculty of Economic Sciences, University of Warsaw. Hodgson, G.M., 2009, The great crash of 2008 and the reform of economics, Cambridge Journal of Economics, 33, 12051221. Kapur, D., 2009, Academics have more to declare than their genius, Financial Times, 23.06.2009. Kokoszczyski, R., 2012, Opotrzebie dynamicznego podejcia do regulacji finansowych, w: A.Aliska (red.), Eseje ostabilnoci finansowej, CeDeWu, Warszawa. Krugman, P.2009, How Did Economists Get It So Wrong?, New York Times, 06.09.2009 Lawson, A., 2009, The current economic crisis: its nature and the course of academic economics, Cambridge Journal of Economics, 33, 741757. Lim, C.H., I.Krznar, F.Lipinsky, A.Otani, X.Wu, 2013, The Macroprudential Framework: Policy Responsive ness and Institutional Arrangements, Working Paper WP/13/166, IMF. Mankiw. N.G., 2006, The Macroeconomist as Scientist and Engineer, NBER Working Paper 12349. National Commission on the Causes of the Financial and Economic Crisis in the United States, 2011, The Financial Crisis Inquiry Report, U.S.Government Printing Office, Washington, DC. ONeill, M., 2013, Economics after the Crisis, and the Crisis in Economics, Renewal, 21, 132143. Pistor, K., 2012a, On the Theoretical Foundation for Regulating Financial Markets, The Selected Works of Katharina Pistor, works.bepress.com/katharina_pistor/12 Pistor, K., 2012b, Real vs. Imagined Financial Markets: The Regulatory Challenge, The Selected Works of Katharina Pistor, works.bepress.com/katharina_pistor/12. Rajan, R., 2010, Fault Lines. How Hidden Fractures Still Threaten the World Economy, Princeton University Press, Princeton, NJ. Shambaugh, J.C., 2012, The Euros Three Crises, Brooking Papers on Economic Activity, Spring 2012, 157231. Spiegler, P., W.Milberg, 2011, Methodenstreit 2011? Historical Perspective on the Contemporary Debate Over How to Reform Economics, Working Paper 06/2011, The New School for Social Research. U.S.Senate, 1934, Stock Exchanges Practices.Report of the Committee on Banking and Currency Pursuant to S.Res.84, U.S.Government Printing Office, Washington, DC. The World Bank, 2012, Rethinking the Role of the State in Finance, Global Financial Development Report 2013, Washington, DC. Wyplosz, C., 2009, Macroeconomics After the Crisis.Dealing with the Tobin Curse, Walter Adolf Joehr Lecture 2009, University of St. Gallen.

Jerzy Hausner

Globalny kryzys: potrzeba nowej polityki gospodarczej1

profesor doktor habilitowany nauk ekonomicznych, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Gospodarki iAdministracji Publicznej, spoeczny Penomocnik Rektora ds. Kultury iSportu. Adjunct Professor in Transition Economies wInternational Center for Business and Politics, Copenhagen Business School. Czonek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Czonek Rady Polityki Pieninej. Czonek Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN oraz Komitetu Nauk oPracy iPolityce Spoecznej PAN.Czonek opiniodawczo-doradczej Rady Instytutu Adama Mickiewicza. Nagroda Kisiela. Streszczenie Globalny kryzys gospodarczy prowokuje rewizj szeregu ustale neoklasycznej teorii ekonomicznej. Do ekonomii gwnego nurtu stopniowo wchodzi wiele skadnikw ekonomicznej heterodoksji. Tym samym teorie ekonomiczne szerzej ni wprzeszoci przyswajaj osignicia innych nauk spoecznych. Jak do tychczas rewizja wobszarze teorii wniewielkim stopniu rzutuje na polityk gospodarcz. Jeli ju tu pojawia si co nowego, to raczej na zasadzie odwieenia dawnych i porzuconych praktycznie koncepcji, czego przykadem moe by nowa polityka przemysowa. Celem referatu jest zastanowienie si nad podstawami polityki gospodarczej, wkontekcie aktualnych poszukiwa teoretycznych iwyzwa gospodarczych. Summary

The global economic crisis has led to arevision of anumber of tenets of the neoClassical economic theory. Many heterodox elements are gradually becoming part of mainstream economics.At the same time, eco nomic theories are drawing more extensively on the achievements of other social sciences.So far, this revision in the area of theory has had few implications for economic policy. If something new emerges here, then it is typically done by recycling old and practically obsolescent concepts, with agood example being the new industrial policy. The objective of the present paper is to discuss the foundations of economic policy in the context of current theoretical developments and economic challenges.

The global crisis: the need for anew economic policy2

Wprowadzenie12
Wpowszechnym przekonaniu, obecny wiatowy kryzys gospodarczy jest wizany znadmiern deregulacj zglobalizowanych rynkw finansowych. W rezultacie wykreowane zostay przez korporacje finansowe zbyt ryzykowne technologie i produkty finansowe, ktrych rozpowszechnienie si upodobnio funkcjonowanie rynkw finansowych do kasyna. Za pomoc spekulacyjnych instrumentw zaczto prowadzi masow spekulacj izarabia na wywoanej wten sposb hossie. Doprowadzio to do zerwania zalenoci midzy dziaalnoci gospodarcz wsferze realnej (wytwarzanie) iwsferze finansowanej (kredytowanie), ktra to zaleno jest fundamentem gospodarczego kapitalizmu. Globalna gospodarka kapitalistyczna ulega finansjalizacji zostaa odrealniona Zgodnie ztym rozumowaniem, wystarczy ustanowi waciw regulacj krajowych imidzynarodowych rynkw iinstytucji finansowych awszystkie problemy znikn. Ten wniosek wydaje si jednak naiwny inierealistyczny wwietle tego, co si dzieje ijakie dziaania podejmuj rzdy rozwinitych inajsilniejszych gospodarczo pastw. Trzeba zatem na przyczyny obecnego kryzysu spojrze gbiej iszerzej. Punktem wyjcia mojego rozumowania jest uznanie, e tym razem nie mamy do czynienia zkryzysem wewntrz systemu gospodarki kapitalistycznej (crisis in), lecz zkryzysem tego systemu (crisis of ). Dlatego wanie zawodz wszystkie znane i dostpne (konwencjonalne) sposoby zarzdzania kryzysowego. Decydenci polityczni sigaj po rodki niekonwencjonalne jak np. luzowanie ilociowe
1 Referat 2 Paper

przygotowany na Kongres Ekonomistw, 28 listopada 2013. Wersja robocza, nie do cytowania. prepared for the Congress of Economists, November 28, 2013. Aworking version not to be quoted.

27

wpolityce pieninej czy przejmowanie przez wadze publiczne kontroli nad prywatnymi bankami. Tym samym praktycznie neguj dotychczas obowizujce doktrynalne zaoenia polityki gospodarczej. Wto miejsce nie formuuj jednak nowych zaoe. Dziaaj tak, aby zapobiec rozlewaniu si kryzysu izaamaniu si gospodarki itrzeba uzna, e jest to wjakiej mierze skuteczne. Ztym, e do przezwycienia kryzysu to nie prowadzi, co najwyej do agodzenia jego biecych skutkw. Ponadto ronie niepokj co do dalszych nastpstw zastosowania niekonwencjonalnych rodkw, tak wskali krajowej, jak imidzynarodowej iglobalnej. S one nieprzewidywalne, atym samym trzeba uzna, e polityka gospodarcza, ktra wzaoeniach miaa by oparta na danych (evidencebased ), instrumentalnie obiektywizowana ipragmatyczna (np. polityka bezporedniego celu inflacyjnego bankw centralnych), staa si intuicyjna idorana nie ma strategicznego fundamentu. Co gorzej, jeli wemiemy pod uwag dowiadczenia Japonii, to okae si, e znieskutecznoci tradycyjnie prowadzonej polityki gospodarczej mamy do czynienia nie przez ostanie kilka lat, lecz ju przez ponad 20 lat. Coraz czciej mona przeczyta ojaponizacji Europy. Nie mona zaoy, e wadze Japonii popeniay wpolityce gospodarczej przez ponad 20 lat same bdy. Trzeba natomiast obawia si, e za ma skutecznoci polityki gospodarczej wtym kraju, ateraz wEuropie, kryje si tradycyjne podejcie do polityki gospodarczej (nawet jeli cz jej instrumentarium jest niekonwencjonalna), ktre jest stosowane do mechanicznie, bez dostatecznego brania pod uwag nie tylko gospodarczego, ale take spoecznego ikulturowego kontekstu. Niniejszy referat wykazuje, e polityka gospodarcza by miaa szanse by skuteczna musi opiera si na dobrym rozumieniu zachodzcych wgospodarce procesw spoecznych. Inaczej polityka gospodarcza pozostanie jak pisze Dani Rodrik mechanicznym stosowaniem rnych rodkw zzatwierdzonej listy izdawaniem si (wgruncie rzeczy) na ut szczcia, e wkocu ktry zaplikowanych okae si skuteczny. Wmoim przekonaniu tak prowadzone dziaania nie wyprowadz zobecnego kryzysu s nieadekwatne. Stajemy wobec koniecznoci zasadniczej rewizji doktryny gospodarczej istworzenia nowych aksjologicznych idoktrynalnych podstaw polityki gospodarczej, ktre powinny siga do nowych teorii ekonomicznych, wczajcych dorobek innych nauk spoecznych ibazowa na nowych rozwizaniach instytucjonalnych. Referat jest prb wyrysowania pola niezbdnych poszukiwa.

Trzy podstawowe wymiary polityki publicznej

Wspczesna polityka gospodarcza (jak ikada polityka publiczna) musi by rwnoczenie pro wadzona wkilku skalach czasowych iprzestrzennych. Prowadzce j podmioty musz by bowiem zdolne do rozpoznawania zjawisk, ktre dziej si rwnolegle wtych skalach ireagowania na nie. Niektre istotne dla gospodarki zjawiska dokonuj si wmomencie, np. ogromne przepywy finansowe, inne wczasie epoki, np. zmiany klimatyczne. Niektre dziej si lokalnie, za inne przebiegaj wskali globalnej. Wydaje si zatem, e polityka gospodarcza musi mie przynajmniej pi horyzontw czasowych: biecy, krtkookresowy (2 do 8 kwartaw), redniookresowy (210 lat), dugookresowy (1020 lat jedno pokolenie) oraz dugofalowy (powyej 20 lat co najmniej dwa pokolenia). Ajednoczenie musi by prowadzona w wielu wymiarach terytorialnych: lokalnym, regionalnym, krajowym, transgranicznym, midzynarodowym, globalnym ipozaglobalnym (np. problemy zwizane zeksploracj kosmosu). Gdyby woparciu oto zaoenie zbudowa matryc (schemat) polityki gospodarczej ichcie poprzez ni rozpoznawa zjawiska gospodarcze, to jasne staje si, e nikt inigdy (niezalenie od technicznego wyposaenia) nie jest wstanie tego ogarn. Problem nie wtym, aby taki schemat stosowa do rozpracowywania wszystkiego co si dzieje istaje, lecz, aby go stosowa do tych problemw, ktre wchodz do agendy polityki gospodarczej, s obszarem jej dziaania. Ato musi by wynikiem wiado mego wyboru, uznajcego co jest dla rozwoju danej gospodarki naprawd wane.
28

Podstawowa trudno zustaleniem tego, co wane dla gospodarki iistotne dla polityki publicznej bierze si std, e najczciej wpraktyce za definicj problemu uznajemy definicj rozwizania. To oznacza, e zaczynamy dziaa praktycznie od koca. Cel okrelonego dziaania zanika, arodki do niego prowadzce zajmuj jego miejsce. Zacz trzeba od tego, e w przypadku polityki publicznej (take polityki gospodarczej) mamy do czynienia ztrzema rodzajami pyta: (1) po co, dlaczego?; (2) na jakiej zasadzie, woparciu ojakie reguy? oraz (3) jak? Te trzy kluczowe pytania wywodz si zrnych wymiarw porzdku spoecznego iudzielenie na nie odpowiedzi dokonuje si winnym trybie oraz wymaga innego rodzaju wiedzy. Pytanie pierwsze, po co podejmujemy dziaanie publiczne, co chcemy osign? przynaley do porzdku aksjolo gicznego, normatywnego, wie si zawsze z uznaniem tego co dobre i ze, spoecznie korzystne iniekorzystne? Usunicie tych pyta zobszaru polityki publicznej nie oznacza, e wkwestia dobra iza znika, ajedynie, e decydenci nie odnosz si do niej wogle, pomijaj j, atym samym samo zwalniaj si zodpowiedzialnoci za konsekwencje podejmowanych przez siebie dziaa, bd te rozstrzygaj kwesti nadrzdnego celu dziaania arbitralnie iimperatywnie, nie liczc si zinn racj ni wycznie swoj. Wrezultacie prdzej czy pniej ich dziaanie bdzie suy wycznie im, czyli utrwalaniu ich wadzy. Drugi rodzaj pyta, czyli generalnie oto jaka jest podstawa naszego dziaania, na jakiej zasadzie dziaamy, w oparciu o jakie reguy?, przynaley do porzdku systemowego, ktry okrela, midzy innymi, procedury postpowania wadzy publicznej. Mona ten wymiar polityki publicznej okreli te jako porzdek instytucjonalny, ktry wyznacza ramy dziaania wadzy publicznej: okrela jej kompe tencje i zadania. Porzdek instytucjonalny (w tym ad konstytucyjny) niewtpliwie narzuca wadzy publicznej okrelone ograniczenia, redukuje jej dyskrecjonalno i uznaniowo (np. konstytucyjny zakaz przekroczenie poziomu 60% dugu publicznego do PKB). Lecz s to ograniczenia korzystne, bez ktrych wadza publiczna nie miaaby demokratycznego mandatu inie mogaby by uznana za spoecznie legitymizowan. Wyzwalajc si ztych ogranicze, podmioty wadzy publicznej zyskuj wiksz swobod dziaania niewtpliwie. Pozornie ich wadza staje si silniejsza. Faktycznie jednak sabnie. Pozbawiona spoecznego wsparcia iprzyzwolenia staje si naga bezsilna. Iwkocu dochodzimy do pyta odnoszcych si do instrumentalnego wymiaru dziaania (polityki publicznej), takich jak?, za pomoc jakich rodkw, przy uyciu jakich instrumentw?. To operacyjny poziom polityki publicznej. Bez zejcia na ten poziom niczego nie da si osign, ale te spro wadzanie polityki do poziomu instrumentalnego (technicznego) skazuje j na niepowodzenie. Tak jak wspomniaem, odpowiadajc na te trzy rodzaje pyta, potrzebujemy wiedzy. Ale jest to zarazem rnego rodzaju wiedza, ktra jest generowana iktr pozyskujemy wodmienny sposb. Gdy schodzimy do poziomu operacyjnego, potrzebujemy wiedzy fachowej, eksperckiej, wiedzy praktycznej, pozyskiwanej poprzez praktyczne dowiadczenia ibadania. To wtym przypadku koncepcja polityki opartej odowody ma uzasadnienie. Dziki takiej wiedzy moemy siga po odpowiednie instrumenty (rodki), waciwie je wykalibrowa iweryfikowa skuteczno zastosowania. Taka wiedza moe by systematycznie kumulowana, dziki czemu ronie profesjonalizm dziaa publicznych. Inaczej jest wprzypadku dziaa odnoszonych do porzdku instytucjonalnego. Tutaj proste relacje przyczynowoskutkowe nie wystpuj. Podejmowane dziaania (ustanawianie regu) s obarczone duo wiksz niepewnoci aich efekty ujawniaj si ze znaczcym opnieniem is zawsze warunkowane wieloma czynnikami (zmiennymi), ktrych nie da si skontrolowa. Niepewnoci zwizanej zdziaaniami podejmowanymi wtym porzdku nie da si usun, bowiem tu dziaania nie da si oddzieli od kontekstu. Z natury ma ono eksperymentalny, eksploracyjny charakter. Mona t nie pewno jedynie redukowa. Dziaanie takie wywouje nieodwracaln zmian. Nie ma ju moliwoci powrotu do stanu wyjciowego. Okrelone rozwizanie instytucjonalne moe wywoywa wrnych kontekstach odmienne efekty. Zawsze jednak jakie efekty wywouje, co oznacza now sytuacj.
29

Nigdy nie jestemy wstanie ich precyzyjnie zaplanowa iprzewidzie. Dlatego zazwyczaj tego rodzaju dziaania podejmowane s w momencie, gdy dziaania operacyjne okazuj si niewystarczajco efektywne lub staj si coraz mniej efektywne. Wtedy zmieniamy procedury, reguy, struktury, czyli zmieniamy porzdek instytucjonalny. Moliwo redukowania niepewnoci zwizanej ze zmianami systemowymi moe polega midzy innymi na zdolnoci do ewaluacji jej konsekwencji (efektw) idokonywania korekty przyjtego rozwizania. Jednake wtakiej sytuacji, gdy konieczne s nowe rozwizania systemowe izmiana regu wcho dzi do agendy polityki gospodarczej, rodzi si pytanie, czym mamy si kierowa, aby tej zmiany doko na. Jeszcze raz podkrelam, e tego rodzaju zmiana nie jest sama zsiebie oczywista. Nie ma wtym przypadku wiedzy pewnej, penej iuniwersalnej, jest domniemana iczstkowa tak wsensie przedmiotowym (co wiemy, co przypuszczamy, wiele nie wiemy), jak ipodmiotowym rne podmioty maj swoje podejcie, swoj perspektyw iwidzenie problemu. Zatem nawet jeli udaje si wsplnie zdiagnozowa problem, to itak moliwoci jego rozwizywania bdzie wiele, przynajmniej kilka, aich czne zastosowanie wykluczone. Trzeba jednak jakie rozwizanie wybra, nie mogc by pewnym, czy jest najlepsze, anawet, czy pomoe rozwiza problem, agdyby nawet, to czy nie pojawi si efekty uboczne (negatywne), ktre zczasem zneutralizuj iprzewysz oczekiwane efekty korzystne. Nie da si moim zdaniem zlogiki systemu, od wewntrz wyprowadzi kryterium wyboru nowego rozwizania systemowego. Potrzebne jest wtym przypadku zasilanie zewntrzne. A ono musi przyj od strony porzdku aksjologicznego, w ktrym kluczowa jest racjonalno substancjalna anie proceduralna. Dopiero, gdy potrafimy normatywnie okreli, co jest nadrzdnym celem naszych, dziaa, co chcemy osign, co jest dla nas wartoci sam wsobie, moemy ustali jakich regu postpowania wogle nie przyjmujemy, aktre zpozostaych moliwych s wnaszym przekonaniu waciwe dla osignicia celu. Zauway trzeba, e iwtym przypadku potrzebna jest wiedza, ale zupenie innego rodzaju. Wiedza, ktra wynika zludzkiego cywilizacyjnego dowiadczenia iludzkich przekona, co do tego co jest dobre iwartociowe. Ten rodzaj wiedzy jest generowany wcakowicie odmienny sposb ni wiedza instrumentalna. Odwoanie si do porzdku aksjologicznego jest te nam potrzebne, gdy dokonujemy ewaluacji podjtych dziaa. Gdy oceniamy, czy stosowane rodki przyczyniaj si iwjakim stopniu do osignicia celu, przynosz to co uznalimy za dobre ipodane. Jeli takiej ewaluacji potrafimy dokona, polityka publiczna (wtym polityka gospodarcza) prowadzona jest wtrybie, ktry najpewniej suy rozwojowi spoecznogospodarczemu. Zwracam stale uwag na to, e udzielanie odpowiedzi na trzy podstawowe rodzaje pyta zwizane zprowadzeniem polityki publicznej wymaga sigania po rnego rodzaju wiedz generowan w odmiennych trybach. Pod pojciem tryb generowania wiedzy rozumiem spoeczny mechanizm jej tworzenia, rozpowszechniania iwykorzystywania. Ajeli tak, to odmienno tych trybw oznacza take rnorodno aktorw i wypenianych przez nich rl. Wiedza instrumentalna jest zasadniczo wiedz eksperck, profesjonaln jest tworzona przez ludzi wyspecjalizowanych wdanej dziedzinie i korzystanie z niej wymaga takiego wyspecjalizowania. Jej obieg jest gwnie obiegiem wewntrz danej grupy zawodowej oraz midzy przedstawicielami rnych grup zawodowych. Decydenci, ktrzy s chc si ni posuy, musz sami by ekspertami imusz umie wsppracowa zekspertami. Wiedza odnoszca si do porzdku systemowego ma po czci charakter cile ekspercki, szcze glnie wodniesieniu do zalenoci midzy okrelonymi rozwizaniami instytucjonalnymi amoliwoci zastosowania okrelonych instrumentw. Zdrugiej strony, musi ona uwzgldnia duo szersze spojrzenie na cao obszaru, wktrym funkcjonuje dany decydent. Wtym przypadku wypenia on rol zarzdcz (faktycznie wspzarzdcz) imusi dysponowa wiedz oglniejsz, odwoujc si do jakiej wizji (narracji) rzeczywistoci, z ktrej wynikaj jego utrwalone doktrynalne przekonania. Taka wiedza musi by rozpostarta midzy tym, co instrumentalne, przedmiotowe, atym co uznawane za suszne, awic podmiotowe inormatywne. Taka wiedza musi by zjednej strony zakorzeniona
30

wporzdku operacyjnym, zdrugiej wjakiej mierze wporzdku aksjologicznym. Stosowanie takiej wiedzy nie ma ju czysto instrumentalnego charakteru, wymaga interakcji komunikowania si, perswazji iwspdziaania. Pojcie governance (wspzarzdzania, wsprzdzenia) oddaje dobrze istot roli decydenta dziaajcego wporzdku systemowym isigajcego do wiedzy otym charakterze. Po kazuje zarazem, e taki decydent, aby by skutecznym musi umie dzieli si swoj wiedz zinnymi tego rodzaju aktorami. Arozwj wiedzy systemowej nie jest procesem kumulacji, araczej intelektualnego meandrowania, wktrym to procesie wiedza jest przerabiana imodyfikowana, wprocesie nieustannej reinterpretacji. Takiej wiedzy nie stosuje si wprost. Wynika ona zinterakcji ijej zastosowanie jest efektem interakcji. Natomiast wprzypadku porzdku aksjologicznego wiedza jest generowana przez jeszcze innych aktorw. S nimi faktycznie intelektualni przywdcy znaczcych grup spoecznych. Taka wiedza rodzi si wycznie wnastpstwie zbiorowej deliberacji, nasyconego aksjologicznego dyskursu, wktrym zderzaj si rne perspektywy (narracje) czowieka iwiata, cieraj si odmienne systemy wartoci, wiatopogldy. Taka wiedza istnieje tylko otyle, oile jest wspdzielona. Jej uwsplnienie oznacza wsptosamo. Trwa tak dugo jak taka wsptosamo istnieje isi praktycznie artykuuje. Decydent, ktry siga do takiej wiedzy ipotrafi jej uy staje si faktycznie przywdc, kim kto wyzwala i ukierunkowuje energi spoeczn. Mona nazwa tak wiedz ideologi. I nie naley jej si ba czy unika, oile tylko system sprawowania wadzy publicznej, uniemoliwia jej jednostronne narzucenie ibezporednie praktyczne stosowanie. Oddziauje ona wdwojaki sposb. Po pierwsze, moc uswsplniania wartoci, wsplnego uznawania co dobre a co ze. Dziaa zatem bezporednio, ale wporzdku normatywnym moralnym, jest wtedy przejawem etycznego osdu. Po drugie, poprzez swj wpyw na przyjmowane rozwizania systemowe. Wpyw taki dokonuje si za porednictwem decydentw systemowych, wyanianych winnym trybie ni przywdcy intelektualni. Ci decydenci musz by autonomiczni wswych dziaaniach wzgldem duchowych przywdcw, ale wadnej mierze nie mog by poza instytucjonalnymi ograniczeniami ispoeczn kontrol.

Typy aktorw spoecznych ioddziaywania na rzeczywisto spoeczn

Przedstawione przeze mnie rozrnienie wodniesieniu do polityki publicznej trzech rodzajw pyta, trzech rodzajw wiedzy itrzech typw rl decydentw chciabym osadzi woglniejszych rozwaaniach teoretycznych nad podmiotowoci. Istotne rozwaania na temat warunkw podmiotowoci przedstawia Magali Orillard [1997]. Uwaa ona, e podmioty (jednostki czy grupy) zzasady dziaaj wzoonych, wielowymiarowych sytuacjach, co dotyczy ich intencji, dostpnych rodkw, jak i warunkw dziaania. Dla typologii podmiotw ze wzgldu na praktykowane przez nie formuy racjonalnoci, ato jest szczeglnie istotnym fragmentem rozwaa tej autorki, wana jest nie tyle charakterystyka samej sytuacji dziaania podmiotu, ile dziaajcego podmiotu, czyli tego jak definiuje swoje cele ijak postrzega sytuacj. Wyrnia ona trzy typy aktorw spoecznych reaktywnych, kognitywnych ikreatywnych. Aktorzy reaktywni mog wchodzi midzy sob wrelacje binarne (zwane relacjami przymierza pierwszego rzdu) stosownie do celw, ktrych pragn broni, mog te docza si do okrelonych grup izwizkw zgodnie zobranymi celami, samoorganizujc si struktur informacyjn gry iewentualnie swymi awersjami [ibid.: 5960]. Przy przeniesieniu rozumowania napaszczyzn polityczn, mona uzna, e dla podmiotw reaktywnych typowa jest identyfikacja korporacyjna. Samoorganizuj si ipodejmuj dziaanie ze wzgldu na doranie, bezporednio rozumiane interesy materialne. W obronie tych interesw wywieraj presj na podmioty wadzy gospodarczej (kadra kierownicza, waciciele, rzd itp.) [Hausner 1992: 62]. Aktorzy kognitywni bior pod uwag postrzegane motywacje, mog poszukiwa rozwiza wsposb heurystyczny i prbuj osiga kompromisy. W przypadku racjonalnoci proceduralnej prosty
31

zwizek midzy potrzeb i zachowaniem uczestnikw gry, jest zastpowany przez proces komunikacji, budowania zaufania ikooperacji, wktrym stale obecne s deliberacja irefleksja [Sabel 1993: 923]. Powstaj wten sposb relacje przymierza drugiego rzdu (sieci kognitywne), ktre pozwalaj uczestnikom gry na obserwacj prowadzc do redefinicji sytuacji idostosowania swego postpowania do zmieniajcej si (zredefiniowanej) sytuacji. Gra przestaje by zerojedynkowa, astaje si gr osumie otwartej. M.Orillard [ibid.] podkrela, e jest to moliwe, poniewa uczestnicy sieci kognitywnych posuguj si wieloma kodami znaczeniowymi, ajednoczenie wramach takich sieci tworz si wzy komunikacyjne, ktre odpowiadaj za procedur superkodowania, ktra umoliwia komunikacj midzy podmiotami nalecymi do rnych przestrzeni znaczeniowych.
v

v'

v''

Stosunki i grupy oparte na procesach superkodowania Stosunki i grupy w jednowymiarowej przestrzeni

Schemat 1. Sie kognitywna isamoorganizacja

rdo: Orillard [1997: 65].

Ponownie przenoszc rozwaania do obszaru polityki mona uzna, e podmioty kognitywne uzyskuj identyfikacj polityczn, to znaczy potrafi zdefiniowa zaleno midzy swymi interesami afunkcjonowaniem systemu politycznego. Tym samym potrafi identyfikowa swoje interesy polityczne, odnoszone do polityki, ktrej prowadzenie zapewnia ochron ich interesw materialnych. Potrafi te chroni interesy polityczne poprzez wpyw na podmioty wadzy politycznej (parlament, prezydent, rzd, partie polityczne, samorzdy lokalne [Hausner1992:62]. Wprzypadku aktorw kreatywnych, trzymajc si konwencji zaproponowanej przez Orillard [ibid.], mona mwi tu orelacjach przymierza trzeciego rzdu. Aktorzy tacy uczestnicz wgrze, alejedno czenie obserwujc jej przebieg s wstanie porozumie si wsprawie zmiany jej regu. S wic wstanie zachowywa si strategicznie igenerowa systemowe alternatywy. Aktorzy kreatywni organizuj
32

si ikooperuj ze sob wsposb umoliwiajcy im dziaania strategiczne, czyli uzyskanie kontroli nad aparatem wadzy politycznej dla zrealizowania swego systemowego projektu. Tym samym ich dziaanie reprodukuje iprzeksztaca zarazem pastwo [Hausner 1992: 623]. Dziki aktorom kreatywnym kompleksowo spoeczna staje si po czci (bo zawsze wograniczonej mierze) zarzdzana anie tylko obserwowana. Nie jest to jednak atrybut, ktry mona przypisa jakiemu konkretnemu podmiotowi, postrzegajcemu wiat spoeczny zdoskonaej, jakby boskiej perspektywy (Gods-eye) [Fox, Miller 1995: 44]. Siedliskiem takiej racjonalnoci nie jest te wadnym przypadku pastwo [Stark, Bruszt 1998: 42], ani te jej nosicielem nie jest adna rewolucyjna klasa spoeczna czy wybitna jednostka, wco zuporem pozbawionym historycznej refleksji wierz zwolennicy rnych doktryn politycznych. Racjonalno rekursywna pojawia si natomiast w nastpstwie rozwoju (ewolucji) sieci koordynacji, tworzonych przez aktorw kognitywnych. Reprodukcja systemu spoecznego staje si wwczas jednoczenie jego przeksztacaniem, wodpowiedzi na strukturalne wyzwania izagroenia. Kreatywne podmioty wyrnia od innych przede wszystkim to, e posiadaj zdolno do formuowania wasnej wizji wiata spoecznego (zbiorowych narracji), komunikowania jej innym podmiotom ipodejmowania znimi wspdziaania wcelu urzeczywistnienia tej wizji. Wponiszym schemacie wsyntetycznej formie ujte zostan wyniki rozwaa dotyczcych racjo nalnoci rnego typu podmiotw (aktorw) iich oddziaywania na rzeczywisto spoeczn.

Aktorzy spoeczni

akto

ea zy r

ktyw

ni

cj rela

ab

odz
po

dz iec

ia

e= ani
rze

rac

jon

alno
ci

sub

sta

ln ncja

Artefakty

eg strz

anie

wi czy

sto

aktorzy kognitywni - relacja obserwator obserwowane = racjonalno proceduralna reprodukowanie rzeczywistoci

aktorzy kreatywni ptla rekursywna relacja uczestnik obserwator = racjonalno kompleksowa kreowanie rzeczywistoci

Schemat 2. Typologia podmiotw arzeczywisto spoeczna

rdo: Opracowanie wasne.

Wtym ujciu racjonalno nie jest tylko kategori opisujc zachowanie aktorw determinowane przez ich wiedz iidentyfikacj, ale take mechanizm komunikacji spoecznej prowadzcy do upowszechniania wiedzy, jej kumulacji izmiany tosamoci wnastpstwie koordynacji dziaa rnych podmiotw. Jest take kategori pomocn w wyjanieniu procesu formowania si i rozpadu grup, organizacji, instytucji i adw spoecznych, a wic niezbdn w wyjanianiu ich ewolucji. Pozwala
33

midzy innymi wyjani dlaczego tego rodzaju ewolucja nie jest ani wpeni programowana, konstruowana, anite cakowicie spontaniczna, ywioowa.

Nowa polityka gospodarcza

Wkolejnym fragmencie referatu chciabym zaj si ju wprost polityk gospodarcz. Ot kluczowe dla zrozumienia jej funkcji jest uzmysowienie sobie czym jest gospodarka?. To jak si pro wadzi polityk gospodarcz zaley przede wszystkim od tego jak si rozumie iujmuje gospodark. Moliwe s dwie skrajnoci. Na jednym biegunie znajduj si ci, dla ktrych gospodarka jest ukadem zobiektywizowanych zalenoci obiektem, ktrym si steruje przez odpowiednie strojenie (fine tunning) kluczowych parametrw regulujcych przedmiotowo rozumiane zalenoci gospodarcze. Polityk gospodarczy postpuje jak lekarz: analizuje stan pacjenta, rozpoznaje dolegliwoci istosuje waciw terapi. Rzecz wtym, aby gospodark, tak jak pacjenta, utrzymywa wstanie rwnowagi. Tak postpuj np. ci, ktrzy uwaaj, e okonkurencyjnoci decyduje poziom kursu walutowego. Na drugim biegunie znajduj si ci, dla ktrych gospodarka to ukad zinstytucjonalizowanych zachowa ireakcji spoecznych. Problem polityka gospodarczego polega na tym, jakie zachowania ma wzmacnia bd wyzwala ajakie osabia bd eliminowa. Polityk nie oddziauje na gospo dark poprzez jej parametry, lecz poprzez instytucje, nie rozwizuje rwnania, lecz problem. Nie zmierza do uzyskania stanu rwnowagi, lecz do sterowania procesem, rozwojem gospodarki. Tak postpuj np. ci politycy, ktrzy uwaaj, e okonkurencyjnoci decyduje poziom iprofil edukacji szkolnej. Wkadym ztych wariantw ekonomistapolityk gospodarczy posuguje si innymi narzdziami, ale co waniejsze potrzebuje do prowadzenia polityki rnych partnerw inapotyka na rnych oponentw. W pierwszym potrzebni s gwnie rynkowi analitycy oraz polityczni i medialni zwolennicy rynkowej ortodoksji. Polityce gospodarczej su ci, ktrzy licz ici, ktrzy ich obliczenia traktuj jak wyroczni, pewnik. Pozostali stanowi co najwyej oporn materi ich dziaa. Wdrugim przypadku ekonomistapolityk gospodarczy uczestniczy wnieustajcym procesie spo ecznej refleksji ikomunikacji, jest wnim moderatorem. Sam niewiele moe zrobi, potrzebuje zorganizowanych partnerw. Pozostajc winterakcji zwieloma partnerami musi zadba wszczeglnoci, aby zachowa inicjatyw iproponowa swoj agend uzgodnie idziaa, wynikajc zprzyjmowanej przez siebie i poddawanej debacie koncepcji rozwoju. Moe niektrych aktorw ignorowa, niekt rych nawet zwalcza, osabiajc ich zdolno dziaania, ale przede wszystkim musi stale odnawia wspdziaanie ztym partnerami, ktrzy s gotowi wsptworzy polityk gospodarcz wjej rnych zakresach ikreowa rozwj wrnej skali. Nasze problemy zpolityk gospodarcz zaczynaj si od tego jak wspczesna ekonomia ujmuje i interpretuje gospodark. Ekonomici gwnego nurtu w uproszony sposb rozumiej funkcje po rzdku instytucjonalnego, aju cakowicie wyrugowali zobszaru swego zainteresowania odniesienia gospodarki do porzdku aksjologicznego. Dominujca wolnorynkowa retoryka blokuje zrozumienie, e gospodarka rynkowa wymaga instytucjonalnego osadzenia ie nie jest ono ani uniwersalne, ani wieczne. Kluczowe jest take dostrzeenie, e ta obudowa wypenia rne funkcje: blokuje bd powstrzymuje pewne dziaania, ale jedno czenie umoliwia inne, niektrym wyranie sprzyja, zachca do ich podejmowania. Zjednej strony idzie ozapewnienie zbiorowego bezpieczestwa, ktre mogoby by atwo zagroone, gdyby rzeczywicie dziaania gospodarcze byy uwolnione zwszelkich rygorw. Nikt przecie nie kwestionuje, e rygorystycznej kontroli podlega wprowadzanie do obrotu produktw spoywczych. Nie powinnimy wmyl tej samej zasady zbiorowego bezpieczestwa unika podobnej procedury dopuszczenia wprzypadku produktw finansowych. Gdyby zdawano sobie ztego spraw, to nie dopuszczono by
34

do emitowania toksycznych bezwartociowych papierw. Inynieria finansowa nie moe pozostawa poza publiczn regulacj, tak jak inie pozostaje inynieria budowlana. Z drugiej strony, idzie o to, aby porzdek instytucjonalny sprzyja sprawnoci i efektywnoci ekonomicznej wmikroskali, ale jednoczenie tworzy warunki korzystne dla makrorozwoju spoecznoekonomicznego. Wtej paszczynie wystpowanie sprzecznoci jest nieuniknione. Czego dobrym iaktualnym przykadem moe by kwestia uregulowania praw wasnoci intelektualnej. Ich uregulo wanie nie moe by widziane tylko przez pryzmat mikroekonomiczny. Pominicie aspektu makroeko nomicznego, rodzi kolosalne, dugotrwae niekorzystne nastpstwa. Oczym wiadcz konsekwencje patentowania programw komputerowych. Is to konsekwencje tak dla rozwoju gospodarki, jak idemokracji oraz kultury. Rozwj spoecznogospodarczy oznacza zasadnicz strukturaln zmian. A taka zmiana musi pociga modyfikacj instytucjonalnej obudowy gospodarki. Jestemy zatem skazani wpolityce gospodarczej na stopniowe modyfikowanie tej obudowy, tak aby nadal sprzyjaa ona rozwojowi, wnowych strukturalnych warunkach, w ktrych zmienia si waga poszczeglnych czynnikw gospodarczych, mechanizm ich powizania iwytwarzania wartoci dodatkowej. Rozwj oznacza take zmian wagi rnych mechanizmw waloryzacji ekonomicznej ipojawianie si nowych mechanizmw waloryzacji wykorzystujcych winny sposb istniejce wczeniej zasoby iczynniki gospodarcze, ale take nowe zasoby iczynniki. Ta teza oznacza, e wgospodarce kapitalistycznej wspistniej iwspistnie musz irne mechanizmy waloryzacji ekonomicznej, anie tylko mechanizm rynkowy. Atym samym oprcz rynkowego, dominujcego segmentu wspistniej inne segmenty gospodarki (np. publiczna ispoeczna, ale te gospodarka domowa), ktre musz ipowinny mc korzysta zinnych mechanizmw waloryzacji itworzenia wartoci dodatkowej. Cae to rozumowanie ma sens, tylko pod warunkiem, e decydenci gospodarczy, wtym politycy gospodarczy, respektuj obowizujce reguy, aprzynajmniej ponosz konsekwencje za ich nieprzestrzeganie. Jeli za oficjalne, publiczne reguy nie s przestrzegane, to ich miejsce zajmuj reguy nieformalne. Bowiem nie mona prowadzi adnej dziaalnoci gospodarczej, jeli nie ma sposobu egzekwowania zobowiza. Przy braku publicznych mechanizmw egzekwowania regu (prawa), zaczynaj dziaa mechanizmy prywatne, czego przejawem jest rola mafii wgospodarce woskiej ioligarchw wgospodarce rosyjskiej. Ajednoczenie sens tego rozumowania zasadza si na tym, e porzdek instytucjonalny nie jest swobodnie ksztatowany przez decydentw gospodarczych, wtym politykw gospodarczych. Mona inaley dyskutowa, czy konstrukcja strefy euro bya poprawna iczy moment jej utworzenia by waciwy, nie naley jednak wini za obecne problemy strefy euro tylko autorw tej konstrukcji, nie do strzegajc, e politycy podejmowali decyzje wsposb oczywisty naruszajce przyjte zasady funkcjonowania strefy eruro, np. dopuszczajc do przyjcia Grecji do UGiW.Jeli dopuszcza si do jawnego amania regu iich naginania pod dorane potrzeby, to wkonsekwencji nie mona wykaza, e reguy te s adekwatne lub nie. Tylko ich zasadnicze przestrzeganie regu, pozwala dostrzec zczasem ich saboci izalety, anastpnie je odpowiednio skorygowa. Iwtym kontekcie naley spojrze na postpowanie ministra Jacka Rostowskiego irzdu. Rozlegaj si gosy, e obecne problemy budetowe wynikaj zbdnej konstrukcji regu ostronociowych zapisanych wustawie ofinansach publicznych. Dlatego uzasadnione jest zawieszenie obowizywania tych regu na czas spowolnienia gospodarki, anastpnie ich zastpienie regu wydatkow. Wmoim przekonaniu to rozumowanie zgruntu faszywe. Progi ostronociowe wprowadzono po aby, wymusi na politykach gospodarczych prowadzenie ostronej iantycyklicznej polityki fiskalnej. To s wistocie reguy ubezpieczajce finanse publiczne, przed zaamaniem, reguy przezornociowe, zgodne zzasad przezorny zawsze ubezpieczony. Idea ich stosowania zasadza si wtym, aby wokresie wysokiej koniunktury obnia relacj dugu do PKB, do poziomu bardzo bezpiecznego, rzdu 3040% PKB, osigajc odpowiedni nadwyk budetow. Natomiast wokresie niskiej koniunktury, mc akcepto 35

wa deficyt budetowy iwzrost zaduenia do poziomu 50% PKB.Gdyby jednak, ta relacja zostaa przekroczona zaczynaj dziaa mechanizmy automatycznego dostosowania; w miejsce rcznego sterowania wchodzi pocztkowo sterowanie pautomatyczne, potem w peni automatyczne. Takie ustawienie regu nie blokuje moliwoci prowadzenia aktywnej anawet ekspansywnej polityki fiskalnej, ale tylko gdy finanse publiczne pozostaj wstrefie dobrej kondycji izbiorowego bezpieczestwa. Blokuj, awzasadzie utrudniaj, natomiast prowadzenie polityki fiskalnej, ktra to bezpieczestwo mogaby narusza. Twierdzenie, e to reguy ostronociowe anie za polityka jest rdem problemu jest dla mnie intelektualnym naduyciem. Problem bowiem wzi si zprowadzenia ekspansywnej procyklicznej po lityki fiskalnej wokresie wysokiej koniunktury, tak przez rzd Jarosawa Kaczyskiego, jak iDonalda Tuska. Teraz, gdy ujawniy si ze tego skutki, zawiesza si obowizujce reguy twierdzc, e nie ma innego wyjcia. Jake inaczej ztej instytucjonalnej perspektywy wyglda prowadzenie polityki gospodarczej wNiemczech! Przy czym propozycja nowej reguy wydatkowej jest tak skonstruowana itak zapisana, e przed nieodpowiedzialn, cakowicie uznaniow polityk fiskaln nas nie zabezpiecza, nawet wstopniu minimalnym. De facto usuwamy wszelkie publiczne instytucjonalne zabezpieczenia prowadzenia nieodpowiedzialnej polityki fiskalnej. Skazujemy si na korekt takiej polityki tylko przez zabezpieczenia prywatne, czyli faktycznie dziaanie rynkw finansowych, ktrych uczestnicydecydenci kieruj si wskrajny sposb swoim doranym interesem. Jak dugo mona, bd erowa na chorym organizmie, podtrzymujc jego wymuszone dziaanie, do momentu, wktrym zdecyduj si wycofa zgry, kasujc zyski iwywoujc katastrofalny wskutkach spoecznogospodarczych szok. Wielu graczom na rynkach finansowych likwidacja OFE nie przeszkadza, anawet jest na rk, bowiem uzaleni ministra finansw jeszcze bardziej od ich woli. Zlikwidowany zostanie bufor osabiajcy zewntrzn presj na wzrost rentownoci obligacji skarbowych. Reguy instytucjonalne mona itrzeba oczywicie modyfikowa, ale zgodnie zobowizujc demokratyczn procedur itak, aby tworzyy one ramy dla prowadzenia polityki publicznej, wtym polityki gospodarczej. Jeli natomiast s one lekcewaone, zawieszane lub po prostu znoszone, to podwaane s zarazem podstawy prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, przede wszystkim zanika zaufanie midzy uczestnikami obrotu gospodarczego iich zaufanie do pastwa. Nie przestrzeganie instytucjonalnych regu wimi sprawnoci rzdzenia to prosta droga do nieprzestrzegania umw izobowiza, ktrych s one fundamentem. W tym take zobowiza obywateli wobec pastwa. Dugofalowym tego nastpstwem musi by sabo pienidza, jako publicznie ustanawianego rodka wymiany. Ten rodek dziaa przede wszystkim moc niepisanej umowy bazujcej na zaufaniu iwzajemnym zobo wizaniu. Instytucjonalne ograniczenie swobody decydentw gospodarczych jest konieczne. Na ich samo ograniczenie si iodpowiedzialno nie ma co za bardzo liczy. Oczym wiadczy realizacja koncepcji spoecznej odpowiedzialnoci biznesu. Jak mi si zdaje, dziaa tylko otyle, oile jest zzewntrznie wymuszana. W adnej mierze nie neguj znaczenia tego wymiaru polityki gospodarczej, ktry dokonuje si wporzdku operacyjnym iktry polega na dziaaniu instrumentalnym, wtym parametrycznym. Pro blem wjego prawidowym zaadresowaniu. Wtym przypadku polityk gospodarczy oddziauje przede wszystkim na biece zachowania uczestnikw rynku. Horyzont reakcji, ktre chce wywoa jest relatywnie krtki, chocia na og maj one duej trwajce efekty. Dziaa poprzez wywoanie konkretnych i konkretnie zaadresowanych impulsw. Musi przyj jaki model reakcji i dostosowuje parametry swego dziaania wmniejszym lub wikszym stopniu do tego modelu. Sensu tego wymiaru polityki go spodarczej upatruj wtym, e gospodarka rynkowa funkcjonuje cyklicznie, poprzez wahania koniunktury. Wystpuj wniej procesy samoistne, majce oscylacyjn natur; s wte wniej automatyczne regulatory koniunktury. Dlatego interwencje wten wymiar funkcjonowania gospodarki rynkowej, mog
36

by relatywnie skuteczne, ale musz by ostrone, wyrachowane, tak, aby bez powanej przyczyny nie zakca naturalnego cyklu gospodarczego. Tak przyczyn jest zasadniczo takie powane naruszenie biecej rwnowagi, gwnie makroekonomicznej, ktre moe prowadzi do gbokiego zaamania gospodarczego. Skonny bybym uzna, e womawianym wymiarze polityka gospodarcza jest polityk agodzenia koniunktury. Jej gwnym zadaniem nie jest samo pobudzanie koniunktury, lecz osabianie takich jej waha, ktre wytrcaj funkcjonowanie gospodarki ze stanu naturalnej cyklicznej rwnowagi igro utrat samosterownoci. Tym samym cel polityki gospodarczej widz wtym wymiarze bardziej jako cel negatywny niedopuszczenie do pewnych stanw, ktre da si parametrycznie zdefiniowa. Pozytywny aspekt takiej polityki tkwi wtym, aby gospodarce zapewni niezbdny poziom stabilnoci, wwarunkach midzynarodowej otwartoci iglobalizacji przepyww gospodarczych. Dobrym przykadem tego rodzaju polityki jest polityka pienina. W jej przypadku o ile jest prowadzona wsposb konwencjonalny mamy do czynienia zparametrycznym wytyczeniem bezporedniego celu oraz ustaleniem pasma dopuszczalnych odchyle, ktre powinny by interpretowane jako uzasadnienie do zaniechania dziaa korygujcych, gdy pozostawanie inflacji wtym przedziale wiadczy, e mechanizm rynkowy jest sprawny. Mamy tu do czynienia zwyrazistym przykadem polityki opartej odane. Istotne jest jednak dostrzeenie, e wtym przypadku waniejsze jest raczej niepodejmowanie dziaa, nieinterweniowanie, oile inflacja wprzewidywalnym (wtym przypadku krtkim okresie) bdzie pozostawa wwyznaczonym przedziale. Jest to zatem przykad evidencebased non-policy . Ioto wprzypadku polityki koniunkturalnej przede wszystkim chodzi, aby nie podejmowa zbdnych interwencji, przede wszystkim nie szkodzi. Mam wraenie, e take wprzypadku polityki fiskalnej iinnych aspektw biecej (koniunkturalnej) polityki mona byoby stworzy zblione do polityki pieninej algorytmy reakcji polityki publicznej. Midzy innymi pod ktem zagroenia upadoci przedsibiorstw ipotencjalnych zakce na rynku pracy trwaj prace nad Instrumentem Szybkiego Reagowania, ktry miaby eliminowa uznaniowo reakcji wadzy publicznej wtym wymiarze iokrela jej dopuszczalno oraz instrumenty. Oczywicie polityki zorientowanej na stabilno gospodarki nie mona oderwa od jej innych wymiarw icelw, wtym szczeglnie od polityki strukturalnej, ale wjej przypadku inny jest cel isposb dziaania. Tylko dobrze wypeniajc swoje podstawowe zadanie stabilno gospodarki, polityka koniunkturalna moe sprzyja osiganiu take innych celw polityki gospodarczej, np. sprzyja wzrosto wi gospodarczemu. Jeli zostanie ona bezporednio podporzdkowana tym innym celom, to najcz ciej dochodzi do zakcenia stabilnoci gospodarki iniepowodzenia wosiganiu tych innych celw, wrednim okresie. Trudno wprowadzeniu polityki gospodarczej wwymiarze operacyjnym tkwi wtym, e nie potrafimy atwo odrni zjawisk koniunkturalnych, cyklicznych, oscylacji wok naturalnych dla danej gospodarki punktw rwnowagi od procesw strukturalnej zmiany, ktre powoduj przesuwanie si tych punktw rwnowagi. Ponadto prowadzenie skutecznej polityki koniunkturalnej wymaga wysokiej wiedzy eksperckiej oraz niemaych umiejtnoci posugiwania si ni. Wymaga te jeszcze czego, co wparlamentarnogabinetowych systemach politycznych jest trudne do osignicia niezalenoci dziaa eksperckooperacyjnych wzgldem politycznej rywalizacji owadz. To co stosunkowo dobrze dziaa w przypadku organw polityki pieninej i niezalenych bankw centralnych, jest trudne do zastosowania wprzypadku np. polityki fiskalnej istruktur rzdowych. Std midzy innymi pomys two rzenia pastwowych rad fiskalnych wzorowanych na przykadzie rad polityki pieninej. Zprzekonaniem jednak twierdz, e dla dobrej polityki gospodarczej jej wymiar strukturalny wspczenie staje si istotniejszy ni wymiar koniunkturalny. Wtym wymiarze polityka gospodarcza, aby by skuteczna musi przebiega zasadniczo wporzdku instytucjonalnym anie wporzdku operacyjnym. Dlatego, e cele polityki strukturalnej nie s moliwe do osignicia wefekcie dziaania wschemacie bodziecreakcja. Nie mona ich wywoa wprost, wynikaj ze znacznie bardziej zoonych relacji, wtym interaktywnoci, czyli procesu, wktrym way komunikacja, interpretacja irefleksyjne
37

uczenie si. Proces ten prowadzi do tosamociowej przemiany po stronie uczestnikw gospodarki itylko wtedy rzeczywicie zachodz podane ioczekiwane zmiany gospodarcze. To s zmiany rozwojowe anie oscylacyjne. Takie zmiany wytrcaj gospodark zrwnowagi koniunkturalnej. Nie s automatycznie odwracalne iprzesuwaj naturalne punktu rwnowagi koniunkturalnej. Jeli polityka gospodarcza nie odnosi si do porzdku instytucjonalnego, to brak jej strategicznego fundamentu inie jest wstanie reagowa na strukturalne wyzwania, nawet jeli je prawidowo rozpoznaje. Mona oczywicie prbowa wywoywa zmiany strukturalne poprzez samo dostosowanie parametrw gospodarczych, ale zdaje mi si, e jest to skazane na niepowodzenie. Jeli nie dokonany odpowiednich zmian instytucjonalnych (systemowych), to dostosowanie uczestnikw gospodarki do modyfikacji parametrw bdzie pasywne, zachowawcze: bd starali si dziaa tak, aby nie zmieniajc sposobu swego postpowania uzyska dodatkowe korzyci lub zminimalizowa straty. Bd starali si gra troch inaczej, ale wedug tych samych regu. Jeeli chcemy, aby uczestnicy danego systemu spoecznego rzeczywicie inaczej dziaali, dyli do czego innego iwinny sposb, to musimy dokona modyfikacji instytucjonalnych regu tego systemu. Strukturalne zmiany wfunkcjonowaniu uniwersytetw nie nastpi tylko dlatego, e zmniejszymy lub zwikszymy ich publiczne finansowanie (cho trzeba je wPolsce wyranie zwikszy) lub zmodyfikujemy nieco algorytm przyznawania dotacji oraz kryteria punktacji czasopism. Potrzebne s rozwizania instytucjonalne, ktre spowoduj zmian relacji midzy rnymi grupami interesariuszy takiej struktury (organizacji) jak jest uniwersytet. Oczywicie mechanizm rynkowy sam prowadzi do okrelonych zmian strukturalnych, ale nieko niecznie s to zmiany korzystne dla spoeczestwa, gospodarki isamego rynku. Czego przejawem jest konkurencja prowadzca do monopolizacji. Nie mona wywoywa zmian strukturalnych wgospo darce zpominiciem rynku, ale te nie s one moliwe tylko za spraw dziaania samego rynku. Sam rynek moe prowadzi do pewnych stanw rwnowagi, ktre naley uzna za niekorzystne, petryfikujce istniejce struktury gospodarcze. Takie stany rwnowagi s dysfunkcjonalne wzgldem rozwoju, prowadz do regresu, zastoju, wyczerpywania si zasobw gospodarczych. Czego przejawem mog by okrelone formy midzynarodowego podziau pracy, utrwalajce antyrozwojow zaleno sabych gospodarek narodowych. Konieczne dla rozwoju zmiany strukturalne nie wystpi wtakim przypadku bez interwencji publicznej, ktra powinna polega np. na innym instytucjonalnym uregulowaniu zasad handlu midzynarodowego. Aby jednak takie nowe instytucjonalne reguy zostay ustanowione, niezbdna jest refleksja odniesiona do tego czemu ma suy gospodarka, co chcemy osign zmieniajc te reguy, do jakich wartoci si odwoujemy projektujc je. Nie wystarczy wtakim przypadku orientowa si wycznie na wartoci prakseologiczne, wtym efektywno ekonomiczn. Odpowied na pytanie oto, czemu ma suy to co gospodarcze, nie moe by wywiedziona wycznie zgospodarki czy ekonomii. Musi by zakorzeniona wtym co pozagospodarcze, wtym co spoeczne, atake nawizywa do ustale innych nauk spoecznych, wtym antropologii. Chyba, e kto uparcie utosamia efektywno ekonomiczn ze spoeczn korzystnoci adobra ekonomiczne (materialne) zdobrem wogle. Nie proponuj, aby organizacyjnie rozgranicza prowadzenie polityki gospodarczej wtrzech wyrnionych wymiarach (instrumentalnym, instytucjonalnym icelowociowym). Te same podmioty mog si angaowa wkady znich, aprzynajmniej wdwa znich. Przykadem jest stopniowe wczanie do domeny bankw centralnych kwestii polityki makroostronociowej, co nie polega tylko na rozbudo waniu ich instrumentarium, ale take dodaniu im kompetencji wsferze ustanawiania instytucjonalnych regu. Ztym, e nie mog tego czyni samodzielnie. Idzie tu ostworzenie skutecznego mechanizmu koordynacji dziaa podmiotw odpowiedzialnych za polityk monetarn, polityk fiskaln i polityk nadzorcz. Przy czym uprawnienia podmiotw tworzcych rad ryzyka systemowego s nadawanie im przez ustawodawc inie mog wynika zdomniemania.

38

Nowa teoria dbr ekonomicznych

Na og jednak zrozumienie, e polityka gospodarcza ma te trzy zasadnicze wymiary (instrumentalny, instytucjonalny icelowociowy) pozostaje poza percepcj politykw. Dlaczego? Myl, e nie wynika to tylko ztego, e politycy s winiami politycznego cyklu wyborczego ipodejmuj przede wszystkim dziaania, wartociowane poprzez szans utrzymania zdobytej wadzy iinne moliwoci ztym zwizane ibdce pochodnymi tego sukcesu. Jestem przekonany, e wynika to gwnie ztego jak rozumiana jest przez nich polityka, atym samym pastwo oraz rwnolegle ztego jak rozumiana jest przez nich gospodarka. Wkwestii rozumienia gospodarki, kluczowe wydaje mi si to, e wlad za gwnym nurtem ekono mii, politycy utosamiaj gospodark zrynkiem. Zatem przede wszystkim rynkiem s zainteresowani iwzalenoci od swych przekona doktrynalnych gotowi mniej lub bardziej wfunkcjonowanie rynku ingerowa. Wkonsekwencji zamykaj si wschemacie pastwo rynek. Neoliberalna rewolucja przesuna zwrotnic wkierunku rynek. Gdy teraz patrzymy na to, co wielu neoliberaw postuluje lub jawnie aprobuje, to przecieramy oczy. Przecie te wszystkie wielkie programy antykryzysowe iidce wsetki miliardw pakiety stymulacyjne, to odwracanie biegu rzeki. Teraz uywa si ekonomicznych zasobw isiy pastwa, aby zaradzi kryzysowi spowodowanemu jego politycznogospodarcz ab dykacj. Mamy wtym przypadku oczywisty przejaw mylenia utosamiajcego polityk zpastwem oraz zdrugiej strony gospodarki zrynkiem. Te uproszczenia s wmoim odczuciu pochodn saboci teorii dbr dominujcej wneoklasycznej ekonomii. Najczciej ekonomici ipolitycy gospodarczy odwouj si do ogromnie upraszczajcego schematu rozrniajcego jedynie dobra publiczne idobra rynkowe (prywatne). Niewielu prbuje wyj poza te ramy idostrzec wystpowanie take dbr innego rodzaju. Problemem podejmowanym przez neoklasyczn teori ekonomii jest optymalizacja iloci dbr publicznych. Formalnym rozwizaniem tego zagadnienia jest regua, zgodnie zktr suma kraco wych stp substytucji pomidzy dobrem publicznym adobrem prywatnym dla dwu jednostek musi by rwna kosztowi kracowemu dostarczenia (dodatkowej jednostki) dobra publicznego. Teoria ta podpowiada take dwa instytucjonalne mechanizmy stosowania tej formuy. Jednym znich jest goso wanie, drugim imitacja rynkowego systemu alokacji. atwo dostrzec, e oba te sposoby s praktycznie niewykonalne. Nie da si stworzy systemu powszechnego gosowania, wktrym mona byoby decydowa oskali iproporcji dostarczania przez pastwo rnego rodzaju dbr publicznych. Nie da si te stworzy algorytmu obliczeniowego, ktry imitowaby zachowania uczestnikw rynku. S to idee utopijne. Wytwarzaniem dbr, w tym nawet publicznych, nie mona centralnie sterowa. Praktycznie pastwo moe natomiast kreowa, poprzez swoj polityk, odpowiednie rozwizania instytucjonalne, ktre bd wokrelony sposb determino wa proporcje wytwarzania rnego rodzaju dbr. I to jest jedna z istotnych funkcji nowoczesnego pastwa, mieszczca si wzakresie polityki rozwoju. Tak wyglda powszechnie przyjty w ekonomii neoklasycznej schemat klasyfikacji dbr (zob. tab.1).

Tabela 1. Typologia dbr

Wyszczeglnienie Wykluczalno zkonsumpcji Niewykluczalno zkonsumpcji Rywalizacyjne wkonsumpcji dobra prywatne dobra wsplnego uytkowania (common pool) Nierywalizacyjne wkonsumpcji dobra klubowe czyste dobra publiczne

rdo: Surdej [2006, s.53].

39

Powysza typologia jest zdecydowanie zbyt wska. Bardziej rozbudowan propozycj przedstawi Robert Picciotto [1999]. Najistotniejszy walor jego podejcia tkwi wtym, e autor wpisuje zapropono wan przez siebie klasyfikacj dbr wkoncepcj trjsektorowego spoeczestwa, wktrej obok sfery publicznej i prywatnej wystpuje take obywatelska (wsplnotowa). Te trzy sektory spoeczestwa peni trzy podstawowe ikomplementarne funkcje. Sektor publiczny ma zapewnia bezpieczestwo, sektor prywatny moliwoci dziaania jednostek, asektor obywatelski ma zapewni jednostkom podmiotowo (empowerment). Tak wic te trzy sektory s zzasady zorientowane na wytwarzanie innych dbr. Picciotto zaproponowa wkonsekwencji klasyfikacj dbr wedug tego, kto je wytwarza, komu ina jakich zasadach je oferuje. Klasyfikacja ta obejmuje (zob. schemat 3): dobra rzdowe (government goods) wytwarza je sektor publiczny na swoje potrzeby, typowym przykadem moe by dziaalno tajnych sub czy urzdw skarbowych; dobra publiczne (public goods) wytwarzane przez sektor publiczny na potrzeby obywateli, typowym przykadem moe by dziaalno policji czy usugi zzakresu zdrowia publicznego; dobra ryczatowe (toll goods) wytwarzane przez rne sektory, udostpniane kademu za ryczatow opat, typowym przykadem s autostrady czy parkingi; dobra prywatne (private goods) typowe dobra rynkowe wytwarzane przez sektor prywatny wcelach komercyjnych, dobra wsplnotowe (common pool goods) wytwarzane przez rnego rodzaju zbiorowoci na potrzeby swoich czonkw; dobra obywatelskie (civil goods) wytwarzane przez rne sektory, ale tylko dla obywateli upowanionych do korzystania znich.
Hierarchia (sektor pastwowy)

Dobra pastwowe Dobra wsplnego wykorzystywania Dobra prywatne Dobra publiczne

Dobra spoeczne

Dobra ze wsplnej puli

Rynek (sektor prywatny)

Dziaania zbiorowe (spoeczestwo obywatelskie)

Schemat 3. Typologia dbr iusug

rdo: Picciotto [1999, s.201].

40

Klasyfikacj t mona wzbogaca ododatkowe skadniki, przykadowo wyrniajc szczeglnego rodzaju dobra prywatne (np. dobra prestiowe), czy te dodajc skal ich wytwarzania globaln, midzynarodow, narodow czy regionaln (std midzy innymi coraz czciej operuje si pojciem globalnych dbr publicznych). Zwolennicy klasycznej teorii dbr przyjmuj, e niektre usugi powinny mie publiczny charakter, aby wten sposb uzyska okrelone cele redystrybucyjne. Przykadami takich usug s dla nich: edukacja, ochrona zdrowia, pomoc spoeczna oraz mieszkalnictwo. Wlad za Richardem Musgravem [1938], dobra zwizane z tego rodzaju usugami s okrelane jako dobra spoecznie poyteczne (merit goods). Merit goods wodrnieniu of public goods nie musz by finansowane zbudetu, ale jako dobra spoecznie podane powinny by wspierane publicznie, np. przez nisze opodatkowanie czy wyczenie zopodatkowania, subsydiowanie. Przez to staj si dostpne dla kadego obywatela, cho mogyby by dostarczane jako dobra prywatne ale wtedy zakres ich konsumpcji byby mniejszy. Wmoim przekonaniu takie postawienie sprawy nie jest waciwe. Tego rodzaju usugi tylko wpewnym zakresie powinny by dostarczane przez wadz publiczn. Monopol wadzy publicznej na ich oferowanie to rozwizanie nieefektywne. Znacznie rozsdniej jest dopuci do tego, aby mogy by oferowane przez podmioty oodmiennym statusie prawnowasnociowym. Nie ma te adnego powo du, aby dobra zwizane ztego rodzaju usugami byy wcaoci finansowane budetowo. Przeciwnie, mechanizmy ich finansowania powinny by zrnicowane izoone. Tym samym rola wadzy publicznej wzapewnianiu rnym konsumentom merit goods powinna by zrnicowana. Zpewnoci po winna ona zadba oto, aby tego rodzaju dobra byy faktycznie dostpne imiay odpowiednio wysok jako. Natomiast nie powinna zajmowa si ich dostarczaniem, powinna raczej koncentrowa si na tworzeniu odpowiednich warunkw, aby inne podmioty byy wstanie dostarcza te dobra ibyy tym zainteresowane, akonsumenci mogli ichcieli znich korzysta. Jednym zkluczowych tego komponentw powinno by dziaanie wadzy publicznej na rzecz rnorodnoci mechanizmw dostarczania dbr istwarzania konsumentom (obywatelom) moliwoci wyboru dogodnego sposobu korzystania znich. Wrachub wchodz takie mechanizmy jak rne formy finansowania budetowego, ubezpieczenie obowizkowe idobrowolne, publiczne, prywatne iwzajemnociowe, finansowanie prywatne oraz rnego rodzaju rozwizania hybrydowe. Konstrukcja systemu dostarczania dbr wdanej dziedzinie powinna by taka, aby stworzy jednostkom igrupom spoecznym moliwie szeroki zakres wyboru dbr isposobw korzystania znich. Midzy innymi dajc im moliwo wyboru midzy rnymi ofertami tych dbr (opcja exit), ale take faktyczny wpyw na to, przez kogo iwjaki sposb s oferowane (opcja voice). Instytucje spoeczne powinny przy tym kreowa itak moliwo, e obywatele s nie tylko konsumentami okrelonych dbr, ale e mog by take ich wytwrcami. Ksztatowanie nowoczesnych kompleksowych systemw dostarczania dbr wymaga rewizji spojrzenia na relacje midzy podstawowymi segmentami aktywnoci gospodarczej, amianowicie gospo darstwami domowymi / rodzinami, biznesem, pastwem istowarzyszeniami / fundacjami. Trzeba te przyj, e wprzypadku wielu dbr adna organizacyjna forma ich dostarczania nie ma trwaej ibezwzgldnej przewagi. Azatem dopuszczenie do rywalizacji rnych form organizacyjnych dostarczania dbr oraz formowania si nowych hybrydowych form organizacyjnych jest postulatem rozumnym. Wten sposb najskuteczniej mona zapewni wystpowanie wgospodarce procesw rekombinacji irekompozycji, ktre wyznaczaj zmiany strukturalne iwarunkuj dostosowywanie si modelu rozwo ju. Przyjcie takiego podejcia oznacza, e wpraktyce systemy dostarczania wikszoci dbr musz by systemami mieszanymi iotwartymi. Itak si wkrajach wysoko rozwinitych wcoraz wikszym stopniu dzieje. Ztakiego mylenia wyrasta midzy innymi koncepcja welfare mix, ktrej ordownicy postuluj zastpowanie tradycyjnego jednosektorowego podejcia do polityki spoecznej podejciem wielosektorowym i odchodzenie od klasycznej formuy pastwa opiekuczego na rzecz wspdzia-

41

ania wobszarze usug spoecznych pastwa, rynku, organizacji spoecznych oraz wsplnot gospo darstw domowych. Kompleksowo nowoczesnych systemw dostarczania dbr polega nie tylko na rnorodnoci form organizacyjnych ich dostarczycieli, ale take na wieloci rde imechanizmw ich finansowania. Nie chodzi tylko oto, e rne dobra mog by finansowane ze rodkw prywatnych, publicznych lub obywatelskich, lecz take oto, e wprzypadku tych samych dbr te rda mog wystpowa rwnolegle, aczasami wdraane s mieszane mechanizmy finansowania okrelonych dbr, np. publicznoprywatne (jak czciowa odpatno lub opata ryczatowa za dostp do wiadcze medycznych objtych zasadniczo finansowaniem publicznym). Cech kompleksowych systemw dostarczania dbr jest ito, e granice midzy ich wytwarzaniem ikonsumowaniem kiedy bardzo wyrane powoli si zacieraj, co odzwierciedla coraz powszechniejsze pojcie prosumenci, czyli ci, ktrzy jednoczenie wytwarzaj ikonsumuj, odnoszone zwaszcza do dbr symbolicznych, wtym zwaszcza dbr kultury czy informacji. Coraz czciej wspczeni konsumenci nabywaj nie pojedyncze dobra, lecz dostp do zintegrowanych systemw i pakietw uytkowych. Nikogo obecnie nie dziwi, e komputer, telefon komrkowy czy dekoder jest oferowany za darmo lub za symboliczn opat, pod warunkiem e konsument zobowie si korzysta zpakietu komplementarnych usug oferowanych przez dostawc. To zreszt jest szczeglnym przejawem innego zjawiska charakterystycznego dla wspczesnej gospodarki, amianowicie zacierania si granic midzy produkcj iusugami oraz przeamywania rozdzielenia poday ipopytu. Nowoczesne systemy dostarczania dbr wykorzystuj zoone acuchy produkcyjnousugowe, a jednoczenie wczaj konsumenta wich interaktywne kreowanie. Czsto to wanie kreowana sie interakcji midzy wytwrc ikonsumentem dbr tworzy warto dodan wgospodarce opartej na wiedzy. Trzeba jednak wyranie podkreli, e formowanie kompleksowych systemw dostarczania dbr, wtym zwaszcza usug spoecznych idbr spoecznie podanych, nie jest moliwe, jeli nie nast puje wyrane poszerzenie kryteriw oceny (ewaluacji) tych systemw, w tym rewizja spojrzenia na kwesti efektywnoci i odpowiedzialnoci. W szczeglnoci kryterium efektywnoci wykorzystania zasobw powinno zosta uzupenione okryteria dotyczce: respektowania stanowiska interesariuszy irzeczywistej odpowiedzialnoci dostarczycieli dbr wobec nich oraz edukacji iaktywizacji spoecznej. Idzie tu oto, czy dziaanie dostarczycieli dbr skutecznie wpywa na samowiedz spoeczn oraz sprzyja innowacjom spoecznym, atym samym czy suy trwaemu rozwizywaniu okrelonych pro blemw spoecznych.

Podsumowanie
Zaproponowany przeze mnie tok rozumowania ma prowadzi do przywrcenia zalenoci midzy sfer wytwrcz isfer finansow gospodarki kapitalistycznej, ale nie poprzez sam rewizj funkcjonowania sfery finansowej, cho take, ale rwnie przez zasadnicze przeobraenie sfery wytwrczej, wtym szczeglnie rozwinicie relacji midzy rynkiem ainnymi segmentami dziaalnoci gospodarczej, wszczeglnoci za dopuszczenie do rozwinicia si rwnolegle do mechanizmu waloryzacji rynko wej innych mechanizmw waloryzacji ekonomicznej. Fundamentalna zmiana cywilizacyjna nie polega dzi tylko na tym, e dobra iusugi symboliczne, niematerialne wtym dobra iusugi kulturalne stanowi coraz wikszy wolumen wytwarzania ikonsumpcji, ale na tym, e sfera symboliczna przejmuje wmechanizmie rozwoju gospodarczego t rol, ktr dotychczas wypeniaa sfera materialna. Ato powoduje, e zmienia si nie tylko gospodarka, ale take spoeczestwo ipastwo. Waloryzacja rynkowa, polegajca na utowarowieniu dbr iusug nie moe by dalej uznawana za nadrzdny idominujcy oraz niczym nieograniczany mechanizm wytwarzania wartoci ekonomicznej. Jest to mechanizm dla rozwoju gospodarczego konieczny, ale nie moe on eliminowa innych mecha42

nizmw. Jeli tak si dzieje, dochodzi do zaamania gospodarki. Tak samo zreszt jak wprzypadku gospodarki, wktrej rynkowy mechanizm waloryzacji zostanie wadczo zmarginalizowany. Trzeba dzisiaj, dowiadczajc globalnego kryzysu, powiedzie, e rynkowy mechanizm waloryzacji nie bdzie sprawny, jeli nie dopucimy innych mechanizmw tworzenia wartoci dodatkowej (waloryzacji) inie poszerzymy dla nich pola. Takie mechanizmy bd generowane tylko wwczas, gdy wprzestrzeni dziaalnoci gospodarczej pojawi si ze znaczcym nasileniem rne iinne ni przedsibiorstwa prywatne ikomercyjne formy organizacyjne . Take wwyniku krzyowania si rnych form organizacyjnych ipowstawania form hybrydalnych. Aby jednak rne mechanizmy waloryzacji mogy wspistnie w danej gospodarce, musz wystpi sprzyjajce temu systemowe warunki, jak np. edukacja kulturalna czy silny segment ekonomii spoecznej. Generalnie, nie dostrzegamy tych innych, nowych moliwoci gwnie dlatego, e jestemy maruderami utartych cieek iwiniami dominujcych mylowych schematw. Przykadowo rozmowa ludzi kultury iekonomii, wktrej ostatnio czsto uczestnicz, wiedzie si przyzwyczajenia do dwch skrajnoci albo przemysy kreatywne, czyli tak czy owak nowoczesna komercja, albo ucieczka wstron pastwowego mecenatu. Neoliberalna rewolucja pchna wspczesn gospodark wkierunku powszechnej komodyfikacji inadmiernej konsumpcji napdzanej kredytem (kredytowany konsumeryzm). Odwrcenie tej tendencji warunkuje przezwycienie obecnego kryzysu. Bdzie to moliwe jednak wtedy, kiedy sigajc po zasoby kultury otworzymy szeroko przestrze relacji midzy rynkiem, pastwem ispoeczestwem obywatelskim, stwarzajc rnym podmiotem moliwo stosowania rnych iustanawiania nowych sposobw wytwarzania dbr ekonomicznych imechanizmw waloryzacji. Odwoujcych si midzy innymi do partnerskiego czenia zasobw kontrolowanych przez rnego rodzaju organizacje. Azacz trzeba od prostej konstatacji gospodarka nie rwna si rynek. Midzy innymi dlatego, e wnieuchronny sposb take pastwo jest podmiotem gospodarczym. Nawet pastwo wneoliberalnym wydaniu. Gdyby nawet pozbawi je moliwoci prowadzenia bezporedniej dziaalnoci gospo darczej, czyli bycia wacicielem oraz inwestorem, atym samym wyeliminowa sektor publiczny wgospodarce, co jest praktycznie niemoliwe iteoretycznie absurdalne, to itak pastwo byoby wielkim podmiotem gospodarczym zco najmniej dwch innych powodw zakupw (zamwienia publiczne) oraz redystrybucyjnych funkcji budetu. Nawet wpastwach rzdzonych przez twardych neoliberaw przez jego budet przepywaj strumienie finansowe co najmniej rzdu 30% PKB, aprzecitnie wkrajach rozwinitej gospodarki rynkowej znacznie wiksze. Skoro pastwo nieuchronnie jest wielkim podmiotem gospodarczym, to tym samym nie jest moliwe jego odseparowanie od gospodarki. Rozumowanie albo rynek, albo pastwo staje si bezsensowne. Czym si to praktycznie koczy widzimy dobitnie teraz. Pozostaje przyj, e pastwo igospodarka s wzgldem siebie komplementarne iautonomiczne. Wwczas jednak zastanowi si musimy nad tym, jak ma wyglda wspdziaanie pastwa igospodarki, jak je skutecznie iefektywnie zapewni. Przy czym odrzucajc moliwo separacji, rozdzielenia nie moemy zej na przeciwstawn pozycj jakiej formy symbiozy, bo to oznaczaoby wpraktyce etatyzm gospodarczy izniesienie rynku, zkonsekwencjami, ktre rwnie ju znamy zhistorii, amy przy tym wiczylimy to na wasnej skrze. Oczywicie to nie znaczy, e relacje midzy pastwem igospodark nie maj ju takiego znaczenia i mog by dowolne. Zasadnicza zagadnienie to dostrzeenie, e pastwo jest i musi by podmiotem gospodarczym, czyli jest uczestnikiem rynku, ale te jest imusi by podmiotem politycznym, ktry reguluje dziaalno rynku oraz go konstytuuje, bdc prawodawc iegzekutorem prawa. To praktycznie oznacza, e aby pastwo mogo skutecznie wypenia swoje zewntrzne (polityczne) funkcje wobec gospodarki musi wiadomie ogranicza swoj bezporedni dziaalno gospodarcz. Czym bardziej jest ona rozbudowana apastwo staje si uczestnikiem rynkowej gry, tym bdzie mniej skutecznym jego regulatorem.
43

Std nieortodoksyjni zwolennicy gospodarki rynkowej uwaaj na og, e trzeba znale dla relacji pastwo gospodarka jak odpowiedni rwnowag, jak zot proporcj. Prowadz takie rozwaania iczyni takie poszukiwania wprzekonaniu, e rynek ipastwo s najwaniejszymi instytucjami regulujcymi zachowania podmiotw gospodarczych. Nie naley si ztym godzi. Zasadniczy problem tkwi wtym, e faszywe jest zaoenie omoliwoci uzyskania trwaej systemowej (instytucjonalnej) rwnowagi. Cech wspczesnych spoeczestw jest ciga zmiana. Atym samym nie mona takiej rwnowagi uzyska na trwae. Kady stan rwnowagi jest przejciowy, nietrway. Azatem relacje midzy pastwem igospodark s imusz by zmienne. Przesuwanie si tylko wahada raz wjedn ipotem wdrug stron nic nie daje. Rozwizanie tego dylematu, czyli uzyskanie zdolnoci do kreowania wzgldnej rwnowagi wymaga dopuszczenia isignicia po jeszcze inne mechanizmy instytucjonalne. To jednake oznacza, e relacje pastwo gospodarka s imusz by wpewnym zakresie zmienne. Arola pastwa polega nie tylko na uczestnictwie wrynku oraz jego regulowaniu ikonstytuuowaniu, ale te na zdolnoci kreowania ipromowaniu take innych mechanizmw koordynacji zbiorowych (spoecznych) dziaa, odwoujcych si do innych ludzkich motyww ni denie do zysku czy dominacji. Pastwo wtakim razie staje si jeszcze swego rodzaju metaregulatorem, ktrego dziaanie ma umoliwia przecho dzenie od jednych do innych adw instytucjonalnych, wzalenoci od zmiennych okolicznoci icharakteru kolejnych zagroe i wyzwa. A to jest nadzwyczaj trudne, gdy wie si ze szczegln zdolnoci pastwa do wiadomego kreowania zmian irozwiza instytucjonalnych, wnastpstwie zoonej refleksji co do skutecznoci istniejcych ju mechanizmw koordynacji. Nie jest to moliwe bez obywatelskiego dyskursu iszerokiego partnerstwa. Ponadto niezbdna do tego jest przestrze spoecznego eksperymentowania w mikrospoecznej skali. Tak, aby testowa przydatno rnych rozwiza, bez groby wejcia na ciek totalitaryzmu. Mj wywd koresponduje ztezami Davida S.Landesa [2007] ordach bogactwa indzy naro dw. Jego zdaniem, jeli historia rozwoju gospodarczego czego uczy, to tego, e owszystkim przesdza kultura [s.577]. Landes dodaje jednak kultura nie dziaa sama iczsto jej dziaania blokuje zy rzd. Zdalszego jego wywodu wynika jasny wniosek kultura idobry rzd, czyli rzd zdolny do two rzenia dobrego adu instytucjonalnego, to kombinacja przesdzajca obogactwie lub ndzy narodw [s.558 inast]. Landes zwraca uwag na centralne znaczenie mechanizmw spoecznego uczenia si wprocesach rozwojowych ikonieczno ich osadzenia wkulturze racjonalnie pomylanego eksperymentowania; () trzeba wci prbowa. Nie ma cudw. Nie ma perfekcji. Nie ma milenium. Nie ma apokalipsy. Musimy zachowa sceptyczn wiar, unika dogmatw, patrze isucha, stara si jasno okrela cele, by lepiej wybra rodki [s.585]. Obecny kryzys pokazuje wyranie, e wteorii potrzebujemy nowej syntezy ekonomicznej teorii pastwa oraz politycznej teorii gospodarki. Taka synteza bdzie moliwa tylko wwczas, jeli eko nomici zaczn znacznie szerzej korzysta zdorobku innych nauk spoecznych oraz biologii (teoria ewolucji). Uczyni ekonomi bardziej tym, czym bya uswego zarania nauk spoeczn anie techniczn. Co nie znaczy, e wekonomii nie naley ceni cisoci rozumowania iwywodu. Tym samym nastpioby nie tyle odrzucenie gwnego nurtu, ale jego wyrane przesunicie winne miejsce. Ten paradygmat, ktry jest obecnie nazywany ekonomi gwnego nurtu by kiedy twrczy iywy, ale zczasem wyprowadzi nas na intelektualn mielizn. Najwysza pora, aby si zniej wydosta. Natomiast gdy idzie ostron praktyczn, czyli polityk gospodarcz, to trzeba przestrzega przez rosncym przekonaniem, e mechaniczny powrt do interwencji pastwa wstylu keynesowskim, czyli hurtowe zanegowanie neoliberalnej rewolucji, jest remedium na kryzys.To moe by co najwyej dorany rodek zaradczy, bardziej przeciwblowy ni leczniczy. Rynki nie byy perfekcyjne, nie s perfekcyjne iperfekcyjnymi ich nie uczynimy. Ale s niezbdne, aby rozwj trwa. Zasadniczych pozytywnych odpowiedzi trzeba natomiast szuka nie wsamym pastwie czy rynku, ale po stronie kultury ispoeczestwa, ktre nie s tylko instytucjami poredniczcymi midzy pastwem irynkiem. Ijeli
44

nie uzyskuj niezbdnego poziomu samoorganizacji iautonomii, to nie bd dobrze funkcjonowa ani pastwo, ani rynek. Tylko zwrcenie si tamt stron otworzy nowe moliwoci rozwojowe.

Konkluzja
Moliwoci przezwycienie obecnego kryzysu wiza naley przede wszystkim zkoniecznoci gbokiej rewizji ekonomii gwnego nurtu, wtym przywrcenia znaczenie ekonomii politycznej, ktr wnaszym przypadku odrzucilimy hurtem odrzucajc jej marksistowsk posta. To otwiera drog do formuowania nowoczesnej teorii ekonomicznej pastwa. Awlad za tym mamy szans formuowania nowej doktryny polityki gospodarczej oraz tworzenia jej waciwych ram instytucjonalnych. Polityka gospodarcza, aby moga adekwatnie odpowiedzie na trzy podstawowe rodzaje pyta (po co?, na podstawie jakich regu?, jak?), musi kojarzy dziaanie trzech typw decydentw (ekspertw, menederw, przywdcw) funkcjonujcych wtrzech rnych porzdkach (operacyjnym, systemowym iaksjologicznym) idysponujcych trzema rodzajami wiedzy spoecznej. Praktycznie nie idzie przy tym oto, aby te wszystkie aspekty byy idealnie do siebie dopasowane, bo to niemoliwe. Zasadnicze znaczenia dla powodzenia dziaa publicznych ma natomiast to, czy te komponenty faktycznie wystpuj iczy wspdziaaj wstopniu co najmniej zadowalajcym. Jeli nie to polityka publiczna jest skazana na niepowodzenie, wywouje nastpstwa niezgodne zoczekiwanymi inie przyczynia si do rozwoju spoecznogospodarczego.

Bibliografia
Amin, Ash, Jerzy Hausner [1997]: Beyond Market and Hierarchy. Interactive Governance and Social Complextity, Cheltenham: Edward Elgar Fox, Charles J., Hugh T.Miller [1995]: Postmodern Public Administration. Toward Discourse, SAGE Publications: Thousand Oaks Hausner, Jerzy [1992]: Populistyczne zagroenie w procesie transformacji spoeczestwa socjalistycznego, Fundacja im. Friedricha Eberta: Warszawa Landes, David S.[2007]: Bogactwo indza narodw. Dlaczego jedni s tak bogaci, ainni tak ubodzy, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA.: Warszawa Musgrave, Richard A.[1938]: The Voluntary Exchange Theory of Public Economy, Quarterly Journal of Eco nomics, 53, February, 213237 Orillard, Magali [1997]: Cognitive Networks and SelfOrganization in aComplex SocioEconomic Environment, w: Ash Amin and Jerzy Hausner (red.): Beyond Market and Hierarchy. Interactive Governance and Social Complexity, Edward Elgar: Cheltenham Picciotto Robert, 1999, Personal reflection on the policy dialogue, w: Gudrun KochendrferLucius, Boris Pleskovic (red.), Inclusion, Justice, and Poverty Reduction, German Foundation for International Development (DSE), 199203. Rodrik Dani [2006]: Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion ? AReview of the World Banks Economic Growth in the 1990s: Learning from aDecade of Reform, Journal of Economic Literature: Vol. 44, No. 4, 973987 Sabel, Charles F.[1993]: Constitutional Ordering in Historical Context. w: Fritz W.Scharpf (ed.): Games in Hierarchies and Networks, Westview Press: Boulder 65123 Stark, David, Laszlo Bruszt [1998]: Postsocialist Pathways.Transforming Politics and Property in East Central Europe, Cambridge University Press: Cambridge Surdej, Aleksander [2006]: Determinanty regulacji administracyjnoprawnych w oddziaywaniu pastwa na gospodark, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej: Krakw

45

Grzegorz W.Koodko

Nowy Pragmatyzm, czyli ekonomia ipolityka dla przyszoci

prof. dr hab., intelektualista ipolityk, jeden zgwnych architektw polskich reform gospodarczych. Czonek Europejskiej Akademii Nauki, Sztuki iLiteratury. Dyrektor Centrum Badawczego Transformacji, Integracji iGlobalizacji TIGER wAkademii Leona Komiskiego (www.tiger.edu.pl). Wicepremier iminister finansw wlatach 199497 i200203. Ekonomista iautor interdyscyplinarnych prac naukowych opublikowanych w26 jzykach. Podrnik imaratoczyk. Streszczenie Ekonomia jest nie tylko sposobem interpretowania przeszoci ianalizowania teraniejszoci, ale musi by te instrumentem odczytywania iksztatowania przyszoci. Zjednej strony pokazywa powinna bieg nie uniknionych przyszych procesw spoecznogospodarczych, oraz ich stykw zkultur itechnologi, zpolityk irodowiskiem, do ktrych trzeba odpowiednio izawczasu si przygotowywa. Zdrugiej strony ekonomia przyszoci pokazywa musi uwarunkowania imechanizmy zjawisk iprocesw, ktre zdarzy si mog, ale nie musz. Dysponujc teoretycznym rozpoznaniem wtej materii, uruchamia mona oparte na wiedzy polityki istrategie potrjnie gospodarczo, spoecznie iekologicznie zrwnowaonego rozwoju. Wprzyszoci dominowa bdzie heterodoksja, asama ekonomia nasika bdzie coraz bardziej interdyscyplinarnoci. Nastpnym pokoleniom potrzebna jest gospodarka umiaru iopisujca j teoria, wodrnieniu od dotychczas dominujcej gospodarki albo niedoboru, albo nadmiaru. Potrzebny jest Nowy Pragmatyzm. Summary

Not only is economics ameans of interpreting the past and analysing the present, but it must become an instrument that can be used to read and shape the future. On the one hand, it should show the development of inevitable future socioeconomic processes, with their links to culture and technology, politics and the environment, for which we need to be properly prepared well in advance. On the other hand, the economics of the future must reveal the conditions and mechanisms of the phenomena and processes that might occur. With theoretical knowledge of this area, knowledgebased policies and strategies of economically, socially and environmentally sustainable development can be put in place. In the future, heterodoxy is bound to do minate, and economics itself is likely to become increasingly more interdisciplinary. Future generations need economics of moderation and atheory describing it, as opposed to the thus far prevailing economics of either deficiency or excess.We need the New Pragmatism.

The New Pragmatism, or economics and politics for the future

Jak pogodzi praktyczne podejcie do gospodarki zpryncypialnoci? Czy mona by gospodarczym pragmatykiem iczowiekiem zzasadami? Czy warto? Mona iwarto. Jeli chcemy, aby wiat przyszoci by wiatem pokoju iwmiar harmonijnego rozwoju aprzecie chcemy bardzo naley do procesw ekonomicznej reprodukcji wnie nowe wartoci, ale przy tej okazji ani przez chwil nie powinno zapomina si o pragmatyzmie, ktry jest fundamentaln, niezbywaln cech racjonalnego gospodarowania. Potrzebny jest pragmatyzm sprzyjajcy wielokulturowoci iwychodzcy zsystemu wartoci, ktre sprzyjaj partycypacyjnej globalizacji, inkluzywnym instytucjom, spjnoci spoecznej izrwnowaonemu rozwojowi. Nie ma tu sprzecznoci, poniewa wystpuje daleko posunita tosamo nadrzdnych wartoci przywiecajcych spoecznemu procesowi gospodarowania oraz jego ekonomicznym celom. Wobu ujciach najwaniejszy jest potrjnie zrwnowaony dugofalowy rozwj spoecznogospodarczy. Po trjnie, co oznacza: (1) wzrost zrwnowaony ekonomicznie, czyli wodniesieniu do rynkw towarw ikapitau oraz inwestycji ifinansw, atake siy roboczej;

47

(2) wzrost zrwnowaony spoecznie, czyli w odniesieniu do sprawiedliwego, akceptowanego spo ecznie podziau dochodw oraz stosownego udziau podstawowych grup ludnoci w usugach publicznych, atake powtrnie siy roboczej; (3) wzrost zrwnowaony ekologicznie, czyli wodniesieniu do zachowania odpowiednich relacji po midzy dziaalnoci gospodarcz czowieka inatur. Zatem nie ma koniecznoci powicania podstawowych zasad na otarzu doranych spraw ko niunkturalnych czy taktycznych, trzeba natomiast tym pryncypiom podporzdkowa praktyczn dziaalno strategiczn. Ten imperatyw wyznacza ciek ewolucji ekonomii politycznej przyszoci. Do bra ekonomia to nie tylko opis wiata; to take instrument jego zmiany na lepsze. Relacje dochodw maj zasadnicze znaczenie dla dugookresowego wzrostu gospodarczego. Wszczeglnoci sprzyja mu ich zrwnowaony podzia. Wniosek ten oparty jest na komparatystycznych badaniach dugich szeregw czasowych ijest niepodwaalny1. Wzrost gospodarczy jest bardziej trway wkrajach owzgldnie niskim stopniu nierwnoci dochodowych. Co wicej, relacje dochodowe wayy tam na dynamice gospodarczej wicej ni liberalizacja handlu ijako instytucji politycznych2. Ju ta konstatacja pokazuje, na co polityka rozwoju wprzyszoci powinna zwraca szczegln uwag, amianowicie e kluczow wag maj instytucje ekonomiczne instytucje wznaczeniu behawio ralnym, nie organizacyjnym, czyli reguy postpowania, zasady ekonomicznej gry oraz stosunki podziau. Na wyzysku nie mona budowa dobrobytu, na zysku osiganym wwarunkach inkluzywnych instytucji politycznych iekonomicznych tak. Ogromne znaczenie ma moliwo realizowania dwu celw za jednym zamachem, a to dziki temu, e jeden z nich zrwnowaony spoecznie podzia dochodw jest zarazem rodkiem do realizacji drugiego, czyli wzrostu gospodarczego. Tej zalenoci nie potrafia inie chciaa poj neoliberalna myl ekonomiczna oraz opierajca si na niej polityka gospodarcza idlatego, prowadzc do powanego kryzysu, sama si unicestwia3. Nie potrafia tego poj take myl ekonomiczna przywiecajca rnym odsonom kapitalizmu pastwowego idlatego take on nie ma przed sob wietlanej przyszoci4. Czas na Nowy Pragmatyzm5. Bynajmniej nie lekcewac rywalizacji neoliberalnego kapitalizmu zkapitalizmem pastwowym, nie ta dychotomia bdzie miaa zasadnicze znaczenie dla przyszoci. Ojej ksztacie przesdzi wynik konfrontacji obu tych odson wspczesnego kapitalizmu ze spoeczn gospodark rynkow wformie Nowego Pragmatyzmu. Gwna linia starcia przebiegnie midzy usiujcym odzyska siy ipozycj neoliberalizmem oraz wrogim wobec niego kapitalizmem pastwowym a koncepcj autentycznego postpu spoecznogospodarczego. Zjego owocw jak najwicej powinny czerpa masy ludzi, anie wskie krgi kierujce si partykularnymi interesami oraz ich dobrze opacani lobbyci w polityce, mediach inauce. aden zukadw, wktrym rozlegy obszar niedogodnoci ekonomicznych nazywa si marginesem wykluczenia spoecznego, arwnoczenie wski margines nazywany elitami opywa wnadmiernym bogactwie, nie ma przed sob dobrej przyszoci. To ciekawe, e wliteraturze ekonomicznej wci pojawiaj si iwci s naganiane jedno stronne czy wrcz tendencyjne interpretacje procesw rozwojowych usiujce sprowadza problem ato do dychotomii wasnoci prywatnej ipastwowej czy te, winnym ujciu, indywidualnej czy zbio rowej, ato do przeciwstawiania rynku ipastwa albo te do konfrontowania leseferyzmu zinterwen-

1 Szeroko o tym pisz Richard Wilkinson i Kate Picket, Duch rwnoci. Tam gdzie panuje rwno, wszystkim yje si lepiej, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011. 2 Andrew G.Berg iJonathan D.Ostry, Inequality and Unsustainable Growth: Two Sides of the Same Coin?, IMF Staff Discussion Note, SDN/11/08, International Monetary Fund, Washington, DC, April 8th, 2011. 3 Nouriel Roubini iStephen Mihm, Ekonomia kryzysu, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2011. 4 Halper, Stefan, The Beijing Consensus: How Chinas Authoritarian Model Will Dominate the TwentyFirst Century, Basic Books, New York 2010. 5 Grzegorz W.Koodko, Dokd zmierza wiat. Ekonomia polityczna przyszoci, Prszyski iSka, Warszawa 2013.

48

cjonizmem. Gdyby wybr by tak prosty jak tego rodzaju alternatywy sugeruj, nie mielibymy a tylu wyzwa inie potrzeba byoby a tylu ekonomistw. To zdumiewajce, jak mona miesza pojcia ikategorie ekonomii rozwoju, usiujc wmwi so bie iinnym, e wnajwikszym stopniu to wanie neoliberalny kapitalizm typu angloamerykaskiego cechuje si najwiksz doz inkluzywnoci (Europejczyk powiedziaby spjnoci) politycznej iekonomicznej. Sugeruje si, e bez maa wporwnaniu do wszystkiego innego wdziejach od Imperium Rzymskiego poprzez Chiny dynastii Ming po Zwizek Radziecki we wszystkich jego okresach czy te wspczenie od Argentyny poprzez Turcj do Wietnamu jest on wrcz wyzuty zelementw wyzysku ito niby szeroki udzia szerokich rzesz spoecznych jest rdem osignitego tam wysokiego poziomu rozwoju6. To znamienne, e nawet siedlisko ekonomicznej ortodoksji, jakim przez lata by Midzynarodowy Fundusz Walutowy, przyznaje, e polityka przezwyciania kryzysu wkrajach wysoko rozwinitych zarwno wStanach Zjednoczonych, jak iwUnii Europejskiej powinna bardziej skoncentrowa si na podniesieniu wpyww podatkowych (przede wszystkim od zamoniejszych warstw ludnoci) anieli na ciciu wydatkw budetowych (przede wszystkim adresowanych do warstw uboszych). Od razu dodajmy, e zwikszanie wpyww fiskalnych nie musi zawsze iwszdzie sprowadza si do podno szenia podatkw, gdy cel ten mona osiga rwnie poprzez likwidacj zwolnie iwycze oraz usprawnienie cigania nalenoci. Przy takiej orientacji nastpuj prowzrostowe zmiany wstrukturze finalnego popytu oraz zmniejsza si skala dysproporcji dochodowych, co sprzyja zarwno ograniczaniu przyczyn kryzysu, jak ijego nastpstw. Podobnie wgospodarkach emancypujcych si redystrybucja dochodw prowadzca do redukcji nierwnomiernoci wich podziale wdugim okresie sprzyja rozwojowi gospodarczemu7.

Podzia dochodw adynamika gospodarcza

Co wicej, od pewnego poziomu dochodu narodowego mona osign wikszy przyrost spo ecznego zadowolenia zjego mniej nierwnomiernego podziau ni zilociowego wzrostu. To podpo wied dla polityki gospodarczej okapitalnym znaczeniu. Zreszt nie tylko dla polityki, bo te dla systemu wychowawczodydaktycznego. Im bardziej ludzie bd to rozumieli, tym atwiej bdzie wtakim kierunku pj. Ale zarazem jest to ryzyko, gdy polityka, opierajc si na takiej tezie, zamiast by pragmatyczna, moe okaza si populistyczna. Trudno to tym wiksza, e przyrost produkcji do atwo mierzy, co za tyczy si zadowolenia ludzi, atwo manipulowa jego szacunkami8. Mona odczuwalnie podnie to zadowolenie, obniajc wskanik Giniego o okrelon frakcj punktu, zamiast rubowa tradycyjnie liczony PKB okolejne procenty. Polityka gospodarcza wprzyszoci coraz czciej ucieka si bdzie musiaa do takiego kierunku dziaa, co bdzie otyle atwiejsze, e zjednej strony coraz wyszy jest bezwzgldny poziom produkcji ikonsumpcji, zdrugiej za wiksza ni poprzednio jest obecna skala nierwnomiernoci dochodw. Innymi sowy, odnonie do nierwnoci jest skd schodzi. Oile wkrajach biednych przez jeszcze wiele lat najwiksze znaczenie bdzie mia tradycyjnie rozumiany wzrost gospodarczy, czyli ilociowe zwikszanie produkcji, to wwikszoci krajw bogatych zwyjtkiem spoecznych gospodarek rynkowych charakteryzujcych si niskim stopniem nierwnomiernoci waniejsze od ilociowego wzrostu sztuk, kilogramw, me trw, litrw bd odpowiednio ukierunkowane zmiany proporcji dochodw.

6 Daron Acemoglu iJames A.Robinson, Why Nations Fail. The Origins of Power, Prosperity, and Poverty, Crown Business, New York 2012. 7 Grzegorz Malinowski, Prowzrostowe przedziay nierwnoci wOECD, Kwartalnik Nauk oPrzedsibiorstwie, nr 2 (27) 2013, s.2639. 8 Hows Life Measuring WellBeing, OECD Better Life Initiative, OECD, Paris 2011.

49

Nieuzasadnionym nierwnociom zwaszcza wynikajcym z patologii stosunkw podziau naley zdecydowanie przeciwdziaa, poniewa osabiaj wzajemne zaufanie pomidzy ludmi, co szkodzi kapitaowi spoecznemu, tak bardzo podanemu wprocesach rozwoju. Jeli zaufaniem nie obdarzaj si rne grupy zawodowe irodowiskowe, jeli spoeczestwo nie darzy zaufaniem wadzy, ata jemu si odwzajemnia, jeli nawzajem nie ufaj sobie przedsibiorcy, to kapita spoeczny, zamiast si pomnaa, podlega erozji. Wgospodarce bywa podobnie jak wrodzinie; jeli nawet nie brakuje pienidzy, ale nie starcza zaufania, rzeczy le si maj. Aco zakumulacj kapitau? Przecie jest niezbdna do normalnego funkcjonowania gospodarki, przede wszystkim do inwestowania w modernizacj istniejcych i tworzenie nowych mocy wytwrczych. Czy mniej rozcignita drabina dochodw nie osabi skonnoci do oszczdzania, atym samym tworzenia kapitau iinwestowania go wlepsz przyszo? Bynajmniej. Gdyby tak miao by, nie naley zmniejsza rozpitoci dochodw. Ale, pomijajc wyjtkowe sytuacje, tak nie jest. Nie ma ani empirycznego, ani teoretycznego dowodu, e wgospodarkach obardziej spaszczonej strukturze do chodw oszczdza iinwestuje si mniej. Wystarczy przeledzi bieg stosownych procesw wsferze formowania si kapitau wAustrii, Francji, wpastwach nordyckich iinnych krajach ozblionej ztego punktu widzenia charakterystyce, aby przekona si, e ich bardziej egalitarne spoeczestwa potrafiy oszczdza nie mniej ni wkrajach obardziej elitarnym typie stosunkw podziau. Powiadczaj to rwnie konkluzje, ktre nietrudno wyprowadzi zporwnania gospodarek ztzw. duym pastwem, wporwnaniu ztymi, gdzie pastwo jest mae. Ot podczas kilkudziesiciu lat (196095) w krajach z maym, okoo 30procentowym udziaem pastwa w redystrybucji dochodu narodowego (iwzwizku ztym zwikszymi nierwnociami wjego podziale) stopa inwestycji, czyli ich procentowy udzia wPKB, wynosia rednio 20,7 procenta, awkrajach zdu skal redystrybucji budetowej, zokoo 50procentowym udziaem pastwa wPKB (iwzwizku ztym stosunkowo mniejszymi nierwnomiernociami wpodziale dochodw), stopa inwestycji wynosia rednio 20,5 procenta9. adna rnica. Mona mie tak sam zdolno do formowania kapitau, co decyduje owzrocie gospodarczym wprzyszoci, przy mniej niezrwnowaonym podziale dochodw, co wspdecyduje osatysfakcji ze stanu gospodarki wteraniejszoci. Ito jest wana wytyczna polityki gospodarczej Nowego Pragmatyzmu. Tak wanie powinno by wprzyszoci. Nieustanny wzrost ludzkich potrzeb, z towarzyszcym im nieodpartym pragnieniem ich zaspo kojenia, to obosieczny miecz. Pokonuje wiele barier i, permanentnie stymulujc koniunktur gospodarcz, jest niezbywalnym ogniwem procesu reprodukcji rozszerzonej, czyli wzrostu gospodarczego. Zarazem jest to sia dewastujca, poniewa potrafi zamula umysy, psu preferencje, prowokowa naganne cechy iwkonsekwencji wprowadza do gospodarowania elementy irracjonalne. Wielkim problemem jest nieustanny wzrost aspiracji konsumpcyjnych. Rozlegy kryzys przeomu pierwszej idrugiej dekady XXI wieku co najwyej je lekko stonowa ico nieco przesun wczasie. To take wytwr okrelonego systemu wartoci. Od czasu gdy kilka wiekw temu ludzko wyrwaa si zokw reprodukcji prostej kiedy to wielko iwarunki produkcji ikonsumpcji odtwarzay si zokresu na okres bez zmian, iprzesza do reprodukcji rozszerzonej, kiedy to zokresu na okres wytwarza coraz wicej apetyty s niezaspokojone. Kiedy potrzebne byo tyle, aby przey na podobnym poziomie, jak dzie, rok czy pokolenie wczeniej, teraz im wicej, tym lepiej. Ale czy naprawd lepiej? Ilekolwiek by wyprodukowa, ilekolwiek by skonsumowa, chce si wicej. Powiadaj, e apetyt ronie wmiar jedzenia, no to panoszy si ekonomiczne obarstwo bez umiaru, awraz znim gospodarcza otyo iliczne wynikajce std spoeczne patologie. Gospodarce potrzebna jest zdrowa dieta, tak jak

9 Pisz wzwizku ztym, sugerujc oczywisty zwizek pomidzy relatywnie wiksz skal budetowej redystrybucji awzgldnie mniejsz skal nierwnomiernoci wpodziale dochodw. Tak jest wkrajach oinkluzywnych instytucjach, orelatywnie wysokim stopniu spjnoci spoecznej. Moliwe wszak s przypadki, gdzie pastwo jest due, ale korzystaj zjego dobrodziejstw nie rzesze spoeczne, lecz tzw. elity, czstokro skorumpowane, co jest nierzadkim przypadkiem wgospodarkach pastwowego kapitalizmu.

50

jest ona niezbdna sprawnie funkcjonujcemu organizmowi. Gospodarce przyszoci potrzebny jest umiar. Pomimo e ronie zaspokojenie potrzeb, jeszcze szybciej rosn same potrzeby. Wefekcie cho trwa wzrost gospodarczy zwiksza si luka pomidzy potrzebami aich zaspokojeniem. Pomimo e ma si wicej, jest gorzej. To problem w istocie psychologiczny, ale o ogromnych konsekwencjach ekonomicznych. No i, idc dalej, politycznych. Swego czasu okreliem ten syndrom jako paradoks niszego poziomu zaspokojenia potrzeb przy wyszym poziomie konsumpcji10. Jak rozwiza ten problem? Bo e rozwiza go trzeba, nie powinno podlega wtpliwoci, winnym bowiem wypadku trwa bdzie pocig za dewastujcym rodowisko i powodujcym zaburzenia spoeczne wzrostem iloci wytwarzanych towarw bez wzrostu satysfakcji zich spoywania. Gdzie tu sens? Dotychczasowa logika spoecznego procesu reprodukcji polega na autonomicznie rosncych po trzebach posiadania i konsumowania rozmaitych towarw, co stymuluje wzrost ich produkcji. Rwnoczenie rosn dochody, za ktre mona nabywa wytwarzane dobra iwiadczone usugi. Rosn take same potrzeby, ktre w epoce konsumeryzmu z reguy utrzymuj si powyej poziomu ich zaspokojenia. Utrzymuje si zatem okrelony stan napicia, ktry jest zarwno si motoryczn wzro stu gospodarczego, jak ipowodem niezadowolenia zistniejcego stanu rzeczy. Jeli potrzeby rosn szybciej, ni ronie czynica im zado gospodarka, ronie te indywidualna ispoeczna frustracja. Jest tylko jeden sposb na wyjcie ztego syndromu: spowolnienie tempa wzrostu potrzeb. Teoretycznie mona by postulowa przyspieszenie tempa wzrostu produkcji, ale zdobrze ju nam znanych powodw praktycznie nie jest to ani moliwe, ani te aksjologicznie nie jest wskazane. Co wicej, zistoty obecnego ksztatu mechanizmu reprodukcji wynika, e przyspieszenie wzrostu gospo darczego powoduje jeszcze wiksze przyspieszenie narastania apetytw konsumpcyjnych iponownie system staje wobliczu tego samego syndromu, tyle e wszystkiego jest wicej kopotw te. Podczas gdy nonsensem ekonomicznym jest postulowanie zerowego wzrostu, nonsensem spo ecznym jest postulowanie puszczenia kwestii potrzeb konsumpcyjnych na ywio. Tradycyjna ekono mia przyjmuje zaoenie, e potrzeby s nieograniczone iwzasadzie wogle nie zajmuje si t kategori. Skupia si na badaniu czynnikw ksztatujcych efektywny popyt, awic tylko na potrzebach, ktre mog by zaspokojone, gdy wsparte s realn si nabywcz. Jak chcesz mie najnowszego iPada jest to potrzeba. Jak masz za co go kupi jest to popyt. Wobec tego, jeli go chcesz, ale nie masz za co kupi, nie stanowisz przedmiotu zainteresowania wsko pojmowanej ekonomii, gdy za znajd si pienidze na taki wydatek, stajesz si obiektem jej docieka. Mona zawzi podejcie do sprawy i zajmowa si wycznie tym, jak wykreowa popyt, aby mona byo sprzeda to, co potrafimy wytworzy. Lepiej wszake jest poszerzy pole rozwaa iznale odpowied na pytanie, ktre zpotrzeb ijak pobudza, aby wten sposb motywowa ludzi do ksztacenia si ibardziej wydajnej pracy, co zaowocowa musi wyszymi dochodami, awrezultacie rwnie wikszym popytem. Ju ztego wida, e nowoczesna ekonomia nie moe nie zajmowa si mechanizmami ksztatowania potrzeb isposobami ich zaspokajania. Czyni to midzy innymi ekonomia behawioralna iniektre spoecznie zorientowane nurty myli ekonomicznej.

Potrzeby ipopyt
Badanie potrzeb ich charakteru istruktury, priorytetw ipreferencji jest konieczne zpunktu widzenia sterowania rozwojem realnej sfery gospodarki. Istotna cz potrzeb bowiem zczasem staje si popytem. Na wiele potrzeb, ktre na szczeblu mikroekonomicznym usiuje rozpozna marketing iktre bada ekonomia eksperymentalna, naley spojrze jak na popyt potencjalny. Na razie nie ma go
10 Grzegorz W.Koodko, Cele rozwoju amakroproporcje gospodarcze, Szkoa Gwna Planowania iStatystyki, Warszawa 1984. Wydanie II, PWN Warszawa 1986.

51

na rynku (albo jest wformie wystawowych zakupw, czyli spacerowania po handlowych pasaach, aby zobaczy, co daj, ipomarzy, co by si kupio, jakby byo za co), ale moe si tam zczasem pojawi. Naturalnie, nie bdzie to li tylko funkcj czasu, lecz iwzrostu realnych dochodw nabywcw bd te zmian ich preferencji konsumpcyjnych. Tak wic cz potrzeb to popyt potencjalny, ktry stanie si popytem realnym, itrzeba zawczasu wiedzie, jak realn poda przyjdzie go zrwnoway. Jeli sprawa dotyczy nowego typu smartfonu, trzeba j zostawi wycznie rynkowi. Jeli dotyczy usug zzakresu ochrony zdrowia albo rozwoju motoryzacji, nie zaszkodzi, jeli rwnie pastwo uwzgldni implikacje nadchodzcych zmian wpolityce budetowej iinwestycyjnej. Na pewno z biegiem czasu bdziemy czego innego chcieli, bo co innego bdziemy mieli. I co innego bdziemy wiedzieli. Wci bdc pod presj luki pomidzy potrzebami ipragnieniami azaspokojeniem iposiadaniem, bdziemy motywowani do poszukiwania dodatkowej porcji dochodw, bo podnoszenie standardu ycia wymaga bdzie wikszych wydatkw. Nie mogc mie wicej ilepiej dzisiaj, bdziemy stara si, aby mie wicej ilepiej jutro. Ekonomia przyszoci zatem to nie ekonomia stanu, lecz ekonomia zmian. Odpowiada nam nie tyle na pytanie, jak jest ico od czego wsferach produkcji, podziau iwymiany zaley, ale jak bdzie ico od czego bdzie zaleao. Sprawa jest niezwykle zoona zkadego punktu widzenia: etycznego, psychologicznego, spo ecznego, ekonomicznego, prawnego, politycznego. Nie mona przecie ludziom zabrania pragnienia posiadania czego, jak rwnie nie mona im nakazywa, aby czego chcieli. To byaby Orwellowska rzeczywisto. Naturalnie, s wyjtki, wktrych sytuacj naley kontrolowa, zwaszcza tam gdzie wystpuj negatywne zewntrzne efekty konsumpcji, jak wprzypadku narkotykw, broni strzeleckiej czy nieokiezanego hazardu. Winteresie spoecznym tego typu potrzeby musz by tamszone, naley wic zorganizowan dziaalnoci zapobiega ich rozprzestrzenianiu si. Pewne potrzeby nie mog by nieodparte. Pewne czyli ktre ikto ma to rozstrzyga? Zdania s podzielone. Nie powioda si prohibicja wUSA wlatach 20. Ale czy tak samo byoby zliberalizacj rynku agodnych narkotykw? Co daoby rozlunienie rynku pornografii? Na pewno jego ekspansj. Dlatego te, ze wzgldu na wyznawane wartoci, prawie wszdzie ustawodawcy wprowadzili obostrzenia, co wytumio eskalacj potrzeb wtym zakresie (bez adnych formalnych ogranicze zpewnoci byaby niemaa), ale zarazem uruchomio mechanizmy czarnego rynku, atym samym konieczno jego penalizacji. Jednake nieco wiksza to lerancja wHolandii wobec mikkich narkotykw spowodowaa spadek popytu na szkodliwe twarde rodki odurzajce. Dowiadczenia Danii sugeruj, e liberalizacja rynku pornografii przyczynia si do spadku poziomu przestpstw seksualnych. Zpunktu widzenia zakadanego kulturowego iwychowawczego celu stosowanie wycznie rygorystycznych zakazw daje ograniczone efekty iniekiedy przynosi ujemne skutki uboczne. Nie tdy zatem droga. To ktrdy? Sam rynek nigdy nie stawi czoa temu wyzwaniu, awic potrzebne s okrelone organizacje spoeczne, aprzede wszystkim pastwo zjego regulacjami oraz inwestycjami wkapita ludzki, bo im wyszy pyncy std poziom wiadomoci spoecznej, tym wiksza umiejtno inteligentnego ksztatowania wasnych potrzeb. Doda warto, e wyksztacenie ma zasadniczy wpyw na charakter potrzeb. Wraz ze wzrostem wyksztacenia potrzeby przesuwaj si wstron dbr iusug kultury. Wraz ze wzrostem dochodw, ktrym nie towarzyszy wzrost wyksztacenia, bynajmniej tak by nie musi. Ma to okrelone konsekwencje dla gospodarki, ktra powinna dostosowa struktur oferowanej poday do wynikajcych std przeksztace wstrukturze efektywnego popytu. Podajmy klasyczny przykad: mniej wdki, wicej ksiek. T pierwsz potrzeb warto ogranicza, t drug kultywowa, stosujc wtym celu midzy innymi instrumenty fiskalne. Na pytanie odrog pedagog odpowiedziaby: przez edukacj iwychowanie. Duchowny nie miaby wtpliwoci, e rzecz wsumieniu ksztatujcym podane nawyki izachowania. Psycholog zasugerowaby kultywowanie waciwych cech charakteru jednostki. Socjolog doradziby tworzenie atrakcyjnych wzorcw interakcji spoecznych odchodzcych od konsumeryzmu.
52

Co ma zrobi ekonomista? Neoliberalny wie: zostawi sprawy samym sobie i dalej opowiada dyrdymaki w rodzaju, e i czycibut moe zosta milionerem albo wspczenie kady absolwent szkoy biznesu krezusem; wystarczy, e bdzie mia ogromn ochot iadnych skrupuw. Natomiast uczciwy ekonomista podejdzie do sprawy interdyscyplinarnie ipragmatycznie. Wpierw sprbuje do wiedzie si jak najwicej zzakresu przedmiotowego wszystkich powyszych dyscyplin, aby potem zaproponowa zesp dugookresowych dziaa na obszarze caego trjkta rozwoju wyznaczonego przez wartoci, instytucje ipolityk. Izpewnoci ani przez chwil nie zapomni otym, e to, czego ludzie chc, wogromnym stopniu zaley od tego, co wiedz. Nie da si bowiem zmniejszy luki pomidzy narastaniem subiektywnych potrzeb wtempie przewyszajcym wzrost obiektywnych moliwoci ich zaspokajania bez odpowiednich przewartociowa wsferze ludzkich indywidualnych ispoecznych pragnie. Nie da si jej zmniejszy bez stosownych regulacji blokujcych ekspansj zych potrzeb irozsdne sprzyjanie dobrym, chociaby po przez pobudzanie zainteresowania aktywnoci sportow lub czytelnictwem literatury. Nie da si jej zmniejszy bez uciekania si do konkretnej polityki, gdzie szczeglne znaczenie ma niedopuszczanie do nadmiernego dochodowego imajtkowego rozwarstwienia spoeczestwa. Tak dugo jak wszyscy ssiedzi jedzili do pracy fiatem, ssiad zza rogu nie potrzebowa mercedesa. Gdy widzi, e kilku znich do takiej maszyny si przesiado, zaczyna odczuwa tak sam potrzeb. Dziaa efekt demonstracji. Windywidualnym przypadku moe to motywowa do podnoszenie kwalifikacji ijeszcze bardziej wydajnej, lepiej opacanej pracy. Wmakroskali prowadzi do tego, e pomimo i dochd narodowy podwaja si co kilkanacie lat, ludzie narzekaj, e jak byo le, tak ijest albo e jest jeszcze gorzej aczkolwiek wczeniej dojedali do pracy zatoczonym autobusem. Raz jeszcze; to bynajmniej nie jest woanie ojakikolwiek antymotywacyjny egalitaryzm, lecz podkrelenie znaczenia spoecznie zrwnowaonego podziau dochodw, czyli takiego ich zrnicowania, ktre zasadniczo odzwierciedlajc wkad jednostek i grup w tworzeniu dochodu narodowego, gwarantuje ich partycypacj wnim wproporcjach, ktre sprzyjaj rwnoczenie efektywnoci isprawiedliwoci, czyli pod nieco innym ktem prywatnej przedsibiorczoci ispjnoci spoecznej. Podre ksztac. Wemy na wokand tak pync znich lekcj. Rozsdek mwi, e powinni my by za tym, aby wmiar moliwoci jak najwicej ludzi miao osobisty tablet. Ma go ju bardzo wielu w Stanach Zjednoczonych, niemao w Polsce, troch mniej w Rosji, sporo mniej Chinach iprawie wcale na Kubie. Kto by, to widzia. Gdyby zbada dokadnie postawy spoeczne, okazao by si, e najwicej niezadowolenia znieposiadania (jeszcze) tabletu jest wPolsce, gdzie jest ich, wproporcji do ludnoci, kilkadziesit razy wicej ni na Kubie, gdzie zkolei akurat ztego powodu niezadowolonych jest relatywnie mniej. Ato dlatego e tam nie wyksztacia si jeszcze taka po trzeba, nie tylko zpowodu niedorozwoju sieci, lecz przede wszystkim ze wzgldu na brak efektu demonstracji. Itam taka potrzeba si zrodzi, ale nie ma co jej rozdmuchiwa, jeli nie ma realistycznych perspektyw jej zaspokojenia czyli przerodzenia si wrozsdnym przedziale czasu potrzeby wpopyt gdy poytek ztego byby prawie aden, azawd wielki. Zczasem gdy ludzi bdzie sta na zakup tabletw, bo sami bd potrafi je produkowa albo opacalnie sprzedawa co innego za granicami, aby mie za co je importowa potrzeba sama si rozwinie, bez telewizyjnych klipw, caostronicowych gazetowych reklam czy wielkich bilbordw pobudzajcych bardziej chore emocje ni zdrowe wysiki. Tak wprzypadku jednostek, jak iwodniesieniu do caych narodw trzeba mie ambicje. Bez ambicji nie wrodzaju mierz siy na zamiary, lecz realistycznie patrzc trudno zaj daleko iwspi si wysoko. Natomiast niedobrze si dzieje, gdy ma si przerost ambicji, bo pniej rozczarowanie z niemonoci ich zaspokojenia bywa deprymujce. Nadmiar ambicji nie sprzyja rozwojowi, a mu przeszkadza. Wszczeglnoci ambitne wizje, anie naiwne iluzje, maj mie przywdcy, na kadym szczeblu. Musz to wszake by aspiracje osadzone wrzeczywistym potencjale kulturowym igospodarczym, anie populistyczne obiecanki.
53

To naturalne, e spoeczestwa inarody maj aspiracje przejawiajce si wpragnieniu dogonienia jeli nie od razu Japonii, to przynajmniej bogatszego ssiada. Meksykanom marz si drugie Stany Zjednoczone, Sowacy chc, aby byo unich rwnie dobrze jak wAustrii, Estoczycy porwnuj si do Finlandii, aWietnamczycy zamierzaj przegoni Tajlandi. Kiedy nawet na PNG University wPort Moresby zostaem zapytany, kiedy wPapui Nowej Gwinei bdzie jak wAustralii (nigdy wdajcej si przewidzie przyszoci), aostatnio kairska dziennikarka chciaa si dowiedzie, co myl opolitykach Egiptu, ktrzy zapowiadaj dogonienie Turcji wcigu siedmiu lat. Ot jest to megalomania, gdy wymagaoby to podwojenia wtym okresie PKB na mieszkaca Egiptu (nierealistyczne zaoenie), przy zaoeniu (te nierealistycznym), e wTurcji wtym samym czasie byaby kompletna stagnacja. Ch rwnania wgr jest jedn znajwaniejszych si napdowych niwelowania rnic rozwojo wych, ale gdy formuuje si zadania wokrelonym przedziale czasu niewykonalne, ludzie mog si zniechca. Warto by ambitnym realist, czyli pragmatykiem. Polska moe kiedy osign PKB na mieszkaca na poziomie Niemiec podobnie jak udao si to Irlandczykom wporwnaniu zBrytyjczykami ale to nie moe si sta za jednego pokolenia, aprzy nienajlepszej polityce ostatnich kilku lat moe nawet dwch itrzech nie starczy. Rnie ztym bywa. Oile bowiem Hiszpanii udao si zbliy do poziomu PKB, ktrym ciesz si Francuzi (okoo 36 000 dolarw wedug PSN na mieszkaca wlatach 201214), otyle Portugalczykom (odpowiednio okoo 24 000) nie udao si to wodniesieniu do Hiszpanii (31000). Std pynie wniosek dla polityki rozwoju gospodarczego: mierz zamiary na siy. Jak kto potrafi, niech zwiksza wasne siy, ale nie powinien zamiarw wynosi ponad potencja, bo wtedy cele rozjedaj si zmoliwociami ich realizacji. Nie chodzi oto, aby ogranicza ludzkie potrzeby, lecz by na wszelakie sposoby zabiega outrzymywanie niezbdnej zpunktu widzenia satysfakcji spoecznej harmonii pomidzy narastaniem starych ipojawianiem si nowych potrzeb arealistycznymi isensownymi ekonomicznie moliwociami ich zaspokajania. Iwtym przypadku podobnie jak wodniesieniu do tempa wzrostu wprzyszoci dobre byoby pozostawianie wikszej przestrzeni do rozwoju spoeczestwom zgospodarek emancypujcych si11 przy relatywnie mniejszej skali wzrostu potrzeb wkrajach bogatych. Wjakim stopniu to ju si dzieje, bo jest tu znowu podobnie jak zobarstwem; kiedy ma si do nawet tego, co smakowao, iju wicej si nie chce

rodki icele rozwoju

Skoro wnajszerszym wymiarze rzecz sprowadza si do dugookresowej maksymalizacji stopnia spoecznej satysfakcji zaktywnoci gospodarczej, naley spojrze na Nowy Pragmatyzm przez pryzmat celw rozwoju spoecznogospodarczego, jego istoty imetody. Zaspokajanie potrzeb wsposb satysfakcjonujcy ludzi to cele rozwoju zgodnie zwartociami, ktrym podporzdkowany jest Nowy Pragmatyzm. Wzrost PKB to rodek do celu, anie cel. Najwyszy czas w krajach wysoko rozwinitych odchodzi od maksymalizacji dochodu, przede wszystkim od rubowania w gr produktu krajowego brutto. Jeli zwikszajce si przez p wieku dochody nie wpyny na wzrost satysfakcji z ycia bogatych Amerykanw, po co tak si mczy i ponosi dodatkowe koszty, take wpostaci wyduania czasu pracy, iprzy okazji jeszcze bardziej dewastujc rodowisko naturalne?12

11 Emancypujce si gospodarki to kategoria, ktr zastpuj szeroko iczsto bezmylnie stosowane pojcie wyaniajcych si gospodarek (ang. emerging markets), ktre jest ujciem zasadniczo przedmiotowym, anie podmiotowym. Wujciu wyaniajce si chodzi przede wszystkim owyanianie si nowych rynkw dla inwestycji bogatych krajw, podczas gdy wujciu emancypujce chodzi ospoeczestwa, ktre d do zajcia lepszej pozycji wglobalnym rozdaniu przyszoci. Wicej zob. Grzegorz W.Koodko, Dokd zmierza wiat, op. cit. 12 Derek Bok, The Politics of Happiness: What Government Can Learn from the New Research on Well Being, Princeton University Press, Princeton, NJ, 2010.

54

Notabene co ciekawego dzieje si wtym nurcie, bo nawet podczas prezydenckiej kampanii wyborczej wUSA wroku 2012 stosunkowo mniej mwio si oiloci, awicej ojakoci, jakby mniej osamym wzrocie produkcji, awicej oinnych aspektach rozsdnego gospodarowania, jak rwnowaga finansowa ihandlowa, usugi publiczne, zatrudnienie, aczkolwiek nadal zbyt mao okulturze irodowisku. Brao si to wduym stopniu ze specyfiki kryzysowego czasu, ale poniekd rwnie zewolucji sposobu mylenia. To dobrze, stoimy bowiem wobliczu zasadniczego przeformuowania celw rozwoju spoecznogospodarczego. Wprzyszoci bdzie nim nie sama maksymalizacja dochodw, ale zwikszajcy satysfakcj zbiorow podzia owocw tego wzrostu oraz wartoci pozamaterialne. Szacuje si, e gdyby proporcje dochodw wUSA ksztatoway si podobnie jak wpastwach skandynawskich (co uwaam za przyszo niemoliw, ze wzgldu na amerykaskie wartoci)13, poczucie wzajemnego zaufania midzy ludmi (dodatkowo nadwerone wtrakcie kryzysu iostatniej kampanii wyborczej) mogoby wzrosn a o75 procent, aprzypadki zaburze psychicznych iotyoci spa odwie trzecie. Liczba nastolatek rodzcych dzieci zmalaaby opoow, aliczba winiw otrzy czwarte. Ludzie wsumie yliby nie tylko duej, ale iszczliwej, bo iczas ich pracy mgby zosta skrcony nawet ojedn szst, czyli wsumie odwa miesice wroku14. Jeli szacunki te s przesadzone co do konkretnych wskanikw ana pewno s to ich wymowa pozostaje oczywista. Stany Zjednoczone nie s ppkiem wiata iju nigdy nie bd miay a takiej zdolnoci do narzucania innym swoich wartoci przede wszystkim wtrosce owasne interesy jak byo to moliwe bezporednio po zakoczeniu zimnej wojny, ale dokonujce si tam zmiany maj znaczenie nie tylko dla Amerykanw, lecz rwnie dla innych miejsc na wiecie, gdzie peno ludzi wci wUSA zapatrzonych. Byo, nie byo, zdecydowana wikszo opiniotwrczych ksiek zekonomii iinnych nauk spoecznych ukazuje si wjzyku angielskim wanie wStanach Zjednoczonych. Wtym kontekcie moe to idobrze, e ilociowa ekspansja wpostaci tradycyjnie rozumianego wzrostu gospodarczego sabnie po przekroczeniu progu PKB wwysokoci okoo 20 tysicy dolarw na gow. Nawet jeli okae si, e wwarunkach obecnej rewolucji naukowotechnicznej dynamika wygasa na wyszym ilociowym poziomie powiedzmy 30 tysicy dolarw wobecnych cenach trzeba bdzie si ztego cieszy, bo wiksze bd szanse na przetrwanie naturalnego rodowiska iwicej czasu na dalszy postp technologiczny zmniejszajcy nadmierne zuycie nieodnawialnych zasobw. Moe wic warto si radowa, bo przy wolniejszym wzrocie ilociowym ekonomici ipolitycy wiksz uwag zwrc uwag na inne aspekty wspdecydujce ojakoci ycia isatysfakcji std pyncej? Zaproponowaem odmienny miernik postpu gospodarczego, okrelajc go jako Zintegrowany Wskanik Pomylnoci, wskrcie ZIP15 jak kod adresowy pokazujcy, wktr stron zmierza, aby nie pobdzi. Jedynie po czci jest on zaleny od PKB, poniewa owartoci tego kompozytowego wskanika decyduj te inne czynniki. Szczegowo na zagregowan warto ZIP skada si: (1) poziom produktu krajowego brutto w40 procentach; (2) subiektywna samopoczucie zwizane zoglnym stopniem zadowolenia zycia, wtym zpoziomu usug spoecznych, oraz ocenami co do dalszych jego perspektyw w20 procentach; (3) ocena stanu rodowiska naturalnego w20 procentach; (4) wycena czasu wolnego iwypeniajcych go wartoci kulturowych w20 procentach. Wtej propozycji do arbitralnej nie chodzi oszczegy, aokierunek poszukiwa. Wyjcie obronn rk zobecnego zamieszania warunkowane bowiem jest imperatywem zredefiniowania celw rozwoju gospodarczego. Nie upierajc si zatem przy ZIP, ktry jest zaledwie ogln koncepcj, anie zoperacjonalizowanym miernikiem, wtej fazie mona opowiedzie si za jak najszerszym jeli to moliwe powszechnym stosowaniem skorygowanego pod ktem nierwnoci wpodziale docho Dokd zmierza wiat posuguj si kategoriami przyszoci moliwej iniemoliwej. Wilkinson iKate Picket, op. cit. 15 Grzegorz W.Koodko, Wdrujcy wiat, Prszyski iSka, Warszawa 2008. Zob te. Truth, Errors, and Lies: Politics and Eco nomics in aVolatile World, Columbia University Press, New York 2011, s.270 inast.
14 Richard 13 Wpracy

55

dw wskanika kapitau ludzkiego, IHDI.Nasta czas dopominania si, aby polityka podesza do tej sprawy powanie, od tego bowiem jak mierzymy, zaley dokd zmierzamy. Wyobramy sobie, e szybko zblia si podana i jak najbardziej moliwa przyszo i oto w amerykaskiej Izbie Reprezentantw i brytyjskim Parlamencie, w niemieckim Bundestagu i hiszpaskich Kortezach, wbrazylijskim Senacie inawet wOglnochiskim Zgromadzeniu Przedstawicieli Ludowych deputowani dyskutuj osposobach zwikszania wartoci kapitau ludzkiego iwzbogacaniu tkanki spoecznej poprzez limitowanie nierwnoci dochodowych. Wyobramy sobie, e pomys, jak zwikszy IHDI, jest gwnym punktem sporu pomidzy pretendentami do Biaego Domu wwyborach 2020 roku wStanach Zjednoczonych albo uzgadniania przy szerzej uchylonych drzwiach skadu Biura Politycznego Komunistycznej Partii Chin w2022 roku (bdzie istnie ibdzie rzdzi). Wyobramy sobie posw do Sejmu RP irosyjskiej Dumy, ktrzy spieraj si nie ointerpretacje historycznych zaszoci albo ograniczanie praw mniejszoci seksualnych, lecz okierunki rozwiza instytucjonalnych oraz instrumenty polityki makroekonomicznej prowadzce do zwikszenia IHDI, choby dlatego e wiedz, i rwnie od tego zalee bd ich dalsze losy polityczne. Czy tak trudno to sobie wyobrazi? Czy to wci jeszcze jest politycznoekonomiczne science fiction?

Ekonomia umiaru
By to si udao azwaszcza by za wyobraeniami ipropozycjami ekonomii jako dyscypliny normatywnej szy stosowne dziaania polityki gospodarczej nieodzowne jest ogarnicie istoty ekonomii umiaru, bo o to chodzi w Nowym Pragmatyzmie. Ekonomia umiaru to dostosowywanie rozmiarw strumieni ludzkich, naturalnych, finansowych i rzeczowych do wymogu zachowania dynamicznej rwnowagi. Burzliwe przemiany ostatnich kilkudziesiciu lat s zarazem spowodowane gbokimi nierwnowagami na rnych odcinkach, jak i ich skutkiem. Co nas otacza, to gospodarka permanentnej nierwnowagi, gdy wci albo czego jest za duo, albo czego nie starcza. Co wystpuje wnadmiarze, czego innego jest wci niedobr, podczas gdy dobra gospodarka ma by gospodark umiaru. Std te niezbywalna jest rwnie suca takiemu podanemu stanowi rzeczy myl, czyli ekonomia umiaru. Potrzebna nam jest na przyszo ekonomia umiaru, anie ekscesw, niedoborw, nierwnowag ikryzysw. To wszystko jeszcze nieraz ludzkoci igospodarkom narodowym si przydarzy, ale maj to by wyjtki, anie regua. Regu ma by umiarkowanie idostosowywanie si do realnych moliwoci wzrostu gospodarczego. Regu maj by umiarkowane rnice wdochodach, anie skrajnoci wycieczajce wielkie rzesze ludzi iprowadzce do kolejnych rewolucji. Regu ma by umiar wmarketingowych szalestwach kreujcych potrzeby zupenie oderwane od realiw efektywnego popytu. Wreszcie regu ma by umiar wprzerabianiu kolejnych kawakw matki Ziemi na towary, ktre maj by opacalnie sprzedane przez ich producentw, chocia ich posiadanie ispoywanie nie poprawia ju satysfakcji konsumentw. Brakuje niektrych surowcw idochodw budetowych, wnadmiarze mamy mieci izaduenia wszelkiego od gospodarstw domowych poprzez firmy po cae pastwa. Brakuje technologii wytwarzania czystej iodnawialnej energii, wnadmiarze istniej technologie produkcji broni masowej zagady. Nie brakuje bankw znadpynnoci, gotowych do udzielania kredytw naiwnym konsumentom, nie starcza kredytw dla maych przedsibiorstw, bo ich monitorowanie jest bardziej pracochonne. Wwielu krajach iregionach ewidentny jest nadmiar ludzi, ktrych nie mona dobrze odywia, gdzie indziej trwa wyludnianie terenw do niedawna prosperujcych. W niektrych gospodarkach na fali spekulacyjnego balonu na rynku nieruchomoci wnadmiarze nabudowano domw imieszka, ktre teraz marniej puste, bo nie ma ich komu sprzeda, azarazem nie brakuje tam ludzi, ktrzy nie maj gdzie mieszka ikoczuj wnamiotach. Wjednych branach nie starcza rk do pracy, wdrugich jest ich nadmiar. Wjednych miejscach marnuj si nadwyki ywnoci, gdzie indziej brakuje jej do za56

spokojenia elementarnych potrzeb. Ilu znas codziennie wyrzuca wicej jedzenia, ni inni wsumie spoywaj. Wniektrych szpitalach lekarze nudz si zzaoonymi rkami, bo brakuje im pacjentw, ktrych nie sta na leczenie, winnych si umiera, bo zbyt may personel nie nada zratowaniem ludzkiego ycia. Generalnie biorc, wkrajach rozwinitych na rynku wystpuje nadmiar poday towarw konsump cyjnych, awtym samym czasie niedobr efektywnej siy nabywczej ludnoci. Wskaonych konsumeryzmem spoeczestwach bezsporny jest przerost potrzeb, podczas gdy jednoczenie ewidentny jest niedobr ekonomicznych moliwoci ich zaspokajania. Podczas gdy przytaczajcej wikszoci znas wci brakuje pienidzy, aby mc sobie kupi to, co nam jest naprawd potrzebne, wielu przedsibiorcw gnbi nadmiar mocy wytwrczych, ktrych nie mog opacalnie eksploatowa, bo nie maj komu sprzeda moliwych do wyprodukowania towarw. Kto zoliwy mgby powiedzie: wszystkiego nieustannie jest albo za duo, albo za mao, wzalenoci, zktrej strony patrze. Innymi sowy, prawie wszystkiego prawie cay czas jest zarwno za duo, jak iza mao. Ekonomistw nie wyczajc. Najwikszy deficyt we wspczesnej gospodarce doskwiera tam, gdzie trzeba zachowa umiar. Powszechnie brakuje umiaru. Wprzyszoci natomiast powinno by go jak najwicej. Ito jest jeden z fundamentalnych kanonw ekonomii politycznej przyszoci. Konieczne jest tworzenie mechanizmw rwnowaenia strumieni izasobw gospodarczych. Znowu mgby kto rzec: nic nowego pod socem. Ot wproponowanym tu podejciu nowego jest wiele, gdy bynajmniej nie wychodzi ono ze zudnego zaoenia waciwego niektrym innym nurtom ekonomii, e rynkowe mechanizmy pie nine s wstanie samodzielnie rozwizywa problemy niedoborw inadmiarw, czyli dynamicznie rwnoway gospodark. Gdyby potrafiy, nie tkwilibymy wczasie zamtu bo to jest czas zamtu lecz wepoce dobrobytu. Kiedy winnej fazie cywilizacji iprzy duo niszym poziomie oglnego rozwoju wniektrych krajach prbowano rozwiza ten syndrom poprzez zastosowanie scentralizowanego planowania nakazowego, co wymagao nacjonalizacji rodkw produkcji izbiurokratyzowanej kontroli procesw go spodarczych. Teoretycznie miao to wyeliminowa marnotrawne kryzysy nadprodukcji waciwe le uregulowanej gospodarce kapitalistycznej, wpraktyce doprowadzio do powstania gospodarki socjalistycznej charakteryzujcej si strukturalnymi niedoborami. Wybitny wgierski ekonomista Jnos Kornai potraktowa niedobr jako gwn, konstytutywn cech takiego systemu inazwa to gospodark niedoboru, ajej teoretyczny opis uj jako ekonomi niedoboru16. Ztakiego nieefektywnego systemu udao si wyj prawie wszdzie poza Kub iKore Pnocn inie ma obaw co do tego, e kogo skusi ponowne wyprbowanie etatyzmu inakazowego planowania jako instrumentw rwnowaenia gospodarki. Jednake samo przezwycienie tamtego syndromu niedoboru poprzez posocjalistyczn transformacj ustrojow od planu do rynku bynajmniej nie rozwizao problemu braku oglnej rwnowagi. Take wkrajach, ktre nigdy nie dowiadczay niedoborw waciwych realnemu socjalizmowi, do skwieraj liczne deficyty. Za may bywa ato eksport, ato dochody budetowe, nie starcza raz jakich fachowcw, innym razem pewnych rzadkich metali. No inie mwic ozdrowym rozsdku, wci brakuje czasu, aczkolwiek w skali spoecznej jego marnotrawstwo jest przeogromne. Zarazem wci czego jest za duo. Chyba nic na tym wiecie nie jest wstanie tak permanentnej nierwnowagi jak gospodarka. Powiedzmy od razu, e zjej najgbszej istoty tak bdzie rwnie wprzyszoci. Lepiej czy gorzej, ale dziaaj na krtk met mechanizmy rwnowaenia strumieni popytu ipoday czy nawet wduszych przedziaach czasowych pewnych typw potrzeb i moliwoci ich zaspokajania, lecz stany rwnowagi mog wystpowa co najwyej przejciowo. Normalny stan gospodarki to permanentna nierwnowaga zchwilowymi tylko epizodami, kiedy to linie poday ipopytu, produkcji isprzeday, do16 Jnos

Kornai, Economics of Shortage, NorthHolland, Amsterdam 1980.

57

chodw iwydatkw si przecinaj. Odnosi si to do rzeczywistoci, no bo wteoretycznych modelach orwnowag tak atwo, jak opoczynienie stosownych zaoe, ico ma si przecina na pogldowych wykresach, przecina si zawsze tam, gdzie trzeba. Nie ma co ztego powodu dramatyzowa, poniewa rwnie znajgbszej istoty rynkowej gospodarki posiada ona immanentne mechanizmy korekcyjne, tyle e dalece niedoskonae. Gdy dochodzi do zbyt duego odchylenia od stanu rwnowagi, zaczynaj dziaa siy korygujce dysproporcje. Pro blem wtym, e bardzo czsto zbyt pno albo zniedostateczn si, czy te przestrzeliwujc punkt rwnowagi wtym sensie, e ze stanu braku czego przechodzi si wstan nadmiaru albo odwrotnie. Jasne, e podnosi to oglne koszty gospodarowania iobnia jego efektywno. Rynkowe korekty zatem trzeba raz to prowokowa, innym razem przyspiesza, kiedy indziej jeszcze wzmacnia, hamowa albo wrcz blokowa; trzeba je regulowa. Kto ma to robi, jeli nie pastwo? Wspomaganie interwencjonizmem pastwowym rynkowych korekt natenia przepywu strumieni (dochody iwydatki, poda ipopyt, zaopatrzenie izbyt) izmian zasobw (majtek, oszczdnoci, zapasy) to konieczno. Dobrze byoby zaprzesta ideologicznych sporw na ten temat iskoncentrowa uwag na praktycznych technikach tego interwencjonizmu. Wwypadku bowiem gdy s nieodpowiednie, narobi mona wicej szkd ni poytku, bo interwencjonizm jest ryzykownym zajciem. By unikn biorcych si ztego ryzyka bdw, neoliberalizm proponuje wyla dziecko zkpiel: nie wtrca si wprocesy rynkowe, gdy maj zdolno do samoregulacji, czyli do automatycznego rwnowae nia si. Kapitalizm pastwowy proponuje nie wylewa dziecka, ale ibrudy zatrzyma, niejednokrotnie nadmiernie wtrcajc si wgospodarowanie, co obnia moliw do osignicia efektywno. Nowy Pragmatyzm wymaga dobrze wywaonej roli pastwa iponadpastwowej koordynacji po lityki gospodarczej, co ma korygowa agdy trzeba wzmacnia mechanizmy rynkowe. Powiada wic: my dziecko, wylewa brudy, ajak zczasem samo bdzie si my, to bardzo dobrze, ale bez mycia nigdy si nie obejdzie. Naley przeto optymalizowa zakres iinstrumenty pastwowego interwencjonizmu, pamitajc cay czas, aby nie myli rodkw polityki gospodarczej zjej celami. Nieustanna troska orwnowag we wszystkich jej przekrojach to kwestia oogromnej wadze, ale wci tylko rodek polityki, ktrej celem jest rozwj. Rwnowaenie gospodarki ma mu suy, anie go hamowa. No ale kada akcja wywouje reakcj. Sztaby fachowcw gwnie prawnicy wduych firmach, ktre na to sta zastanawiaj si, jak by w zgodzie z prawem, czyli z wci zmieniajcymi si regulacjami, iwyj przy tym wszystkim na swoje. Musi by opacalnie, ma by legalnie, nie moe by niemoralnie to trzy wite zasady Nowego Pragmatyzmu. Powinno by moralnie, nie musi by opacalnie, bdzie wzgodzie zprawem, bo my je stanowimy to cechy kapitalizmu pastwowego. Musi by opacalnie, ma by legalnie, moe by niemoralnie to trzy kanony neoliberalizmu. Jak zawzicie iwznacznej mierze skutecznie potrafi on wkadej bez maa sytuacji zabiega ointeresy okrelonych grup, zwaszcza finansjery, mona przeledzi na prbach iwynikach zmian legislacyjnych dokonanych po roku 2008 wUSA wodpowiedzi na kryzys17. Wrezultacie prby poprawienia przepisw wniejednym przypadku prowadz do ich pogorszenia zpunktu widzenia interesu oglno spoecznego.

Ekonomia deskryptywna iekonomia normatywna

To truizm, e naley uwaa, aby pastwo, ktre intencjonalnie chce poprawia rynek, nie psuo go jeszcze bardziej. Zdarza si, e to pastwo niweczy moliwo osignicia podanych rezultatw. Przecie nie tylko rynek bdzi, ale irzdy oraz banki centralne si myl. Ito nierzadko. Rzdowe regulacje awepoce nieodwracalnej globalizacji na rosnc skal rwnie midzyrzdowe ioglnowiatowe ustalane s czstokro wodpowiedzi na wyzwania zprzeszoci. Atymczasem idzie
17 Ron

Suskind, Confidence Men. Wall Street, Washington, and the Education of aPresident, Harper, New York 2011.

58

oprzyszo. Regulacje maj utrudnia wpadki, bdy, uchybienia, przekrty, oszustwa, ktre mog zaistnie wprzyszoci, anie te, ktre ju zaszy wprzeszoci. Za to si przeprasza, strofuje, zwalnia, karze, zamyka wwizieniu. Jest ztym podobnie jak zwypadkami ikatastrofami, po ktrych obostrza si kontrol techniczn, zamiast uczyni to ex ante, ograniczajc przyczyny potencjalnych nieszcz. Spad samolot sprawdza si stan techniczny wszystkich, ktre nie spady, podczas gdy wystarczyo by dokadniej sprawdzi niektre przed wypadkiem. Wielka powd przerwaa od lat niemonitorowany wa ochronny po fakcie kontroluje si wszystkie way, podczas gdy wystarczyoby sprawdzenie newralgicznych miejsc zawczasu, by unikn katastrofy. Interwencjonizm pastwowy o charakterze systemowym ma weryfikowa fundamentalne uomnoci rynku ikorygowa ekscesy wsferze przesadnie nierwnomiernego podziau dochodw, anie usiowa zastpowa rynek wjego wfunkcjach alokacyjnych. Interwencjonizm odegnywa si musi od uspoeczniania prywatnych strat. W przyszoci zoono komplikujcych si procesw rynko wych uatwia moe jego naduywanie wcelu przysparzania korzyci szerzcej si prywacie. Paradoksalnie, wspczenie jest coraz wicej, anie mniej sposobw przerzucania kosztw niepowodze prywatnego kapitau na barki podatnikw. To jedna strona medalu. Jest idruga. We wszystkich typach gospodarki rynkowej ale na pewno wicej iczciej wpastwowym ni neoliberalnym kapitalizmie szerzy si klientelizm, wktrym pastwowe regulacje ipolityka rzdowa wysuguj si politycznym, biurokratycznym ibiznesowym koteriom, zamiast korygo wa niedostatki rynku. Ma to tyle wsplnego zrzetelnym interwencjonizmem, co neoliberalne kanty zuczciwymi interesami. Przeciwstawi temu moe si jedynie spoeczestwo dobrze zorganizowane wsilnym instytucjonalnie pastwie stojcym postpow praworzdnoci. Dlatego wanie neoliberalizm chce maego pastwa albo pastwa taniego, bo co mae itanie, to liche, awic isabe. Jeli pastwo moe by relatywnie mniejsze bez osabiania swojej interwencyjnej funkcjonalnoci, jak najbardziej i trzeba wtakim kierunku. Jeli nie jest to moliwe, musi by wiksze czy te drosze, bo za kosztowne usugi publiczne take wpostaci gwarantowania praworzdnoci trzeba paci droej ni za towar kiepskiej jakoci. Jeli zatem kto le yczy gospodarce rynkowej, niech jej yczy nieokieznanej wolnoci, wtedy bowiem tylko kwesti czasu bdzie, kiedy jej przyszo wogle stanie pod znakiem zapytania. Kto za jej yczy dobrej przyszoci, musi opowiada si za odpowiedni regulacj iwspgraniem zinterwencjonizmem pastwowym. Wdugim okresie iwskali makroekonomicznej pomaga wtym moe opracowywanie strategicznych planw indykatywnych wpostaci kroczcej, awic wraz zupywem czasu wyduajcych horyzont czasowy okolejne lata tak, aby nie skraca perspektywy przed nami. Wwiecie przyszoci gr bd te kraje ite spord regionalnych ugrupowa integracyjnych, ktre bd potrafiy lepiej posugiwa si tym instrumentem. Wodrnieniu od korporacji prywatnego kapitau, ktra czsto woli trzyma swoje strategiczne plany wtajemnicy (bo kada porzdna korporacja ma plany), w przypadku pastw i ich zwizkw znajomo dalekosinych zamiarw wniczym nie szkodzi konkurencyjnoci, apoprzez ogln mobilizacj take konkurentw sprzyja moe rozwojowi jeszcze bardziej. Nie od rzeczy bdzie w tym miejscu doda, e ani Stany Zjednoczone nie poradz sobie bez odpowiedniego strategicznego planu zuoeniem znajdujcych si wopakanym stanie finansw publicznych, ani Unia Europejska nie da sobie rady zuporzdkowaniem wasnego podwrka wsferze finansowej. Rozumiej to Chiczycy, ktrzy problem atakuj jakby zdrugiej strony. Wci opieraj si na makroekonomicznym planowaniu picioletnim, ale ju nie nakazowym, astrategicznym iindykatywnym. Zkadym kolejnym okresem (aktualnie realizowany jest ju dwunasty plan picioletni, 201115) jest to gospodarka coraz mniej planowa icoraz bardziej rynkowa. Indykatywne planowanie stosowane jest rwnie wIndiach, ktre nie rezygnuj ztego instrumentu sterowania rozwojem gospodarki, zarazem od kilkunastu lat spokojnie irozsdnie, bez neoliberalnych ekscesw j deregulujc.
59

Na tym tle nietrudno dostrzec, e Nowy Pragmatyzm pozostaje wzgodzie zhipotez kompensacji, ktra powiada, e im bardziej zaawansowana jest globalizacja, tym wiksze jest pastwo, to znaczy stosunek wydatkw publicznych do produktu narodowego ronie18. Naturalnie, chodzi tu ozrelatywizowanie ich sumy do produktu wiatowego brutto, awic do sumy produktw brutto wszystkich krajw. Bd bowiem wrd nich itakie, e dobrej sprawie zrwnowaonego rozwoju przysuy si redukcja tych wydatkw (awic dostosowanie zgodnie zhipotez efektywnoci), ale bd itakie, i wymaga to bdzie zwikszenia skali fiskalnej redystrybucji. Jednym zatrybutw przedstawianej tu metody jest gbsze rozpoznawanie mechanizmw isiy oddziaywania procesw prowadzcych do przyszych stanw, anie osamo prognozowanie tych stanw. Chodzi opokazanie dynamicznej drogi do przyszoci, czyli sposobw osigania zamierzonych celw, anie samej statycznej przyszoci. Cenn metod ekonomicznego nurtu mylenia oprzyszoci, suc dochodzeniu do trafnych wnioskw iprawidowych decyzji, s wariantowe przewidywania, alternatywne scenariusze, rozwaania typu foresight, atake eksperymenty mikroekonomiczne tam, gdzie mog mie zastosowanie. Takie podejcie metodologiczne bynajmniej nie eliminuje cakowicie ryzyka pomyki, ale ogranicza jego rozmiar. A to dlatego e prawdopodobiestwo wystpienia wydarze nieprzewidywalnych zwaszcza wbardziej odlegej przyszoci jest wiksze ni moliwo pojawienia si nieprzewidywalnych procesw. Wiele znich bowiem zakorzenionych jest wprzeszoci iju trwa. Przyszych wydarze jeszcze nie ma iniektre zobecnie prognozowanych wogle si nie pojawi, natomiast jake wiele przyszych procesw ju wystartowao isi toczy. Rwnie tych, oktrych mao wiemy, bo nie potrafimy skierowa na nie dostatecznej uwagi badawczej. Nowy Pragmatyzm wyraa strategiczne podejcie do przyszoci. Nie jest mu obcy ani nurt wizji globalnych, ani popularny raz mniej, raz wicej nurt prognoz ostrzegawczych, jednake zasadniczo do przyszoci podchodzi aktywnie. Dobra ekonomia to nie tylko opis wiata, to take instrument jego zmiany na lepsze. Majc na uwadze dugofalowe tendencje rozwoju, warto opracowywa strategie pomocne wich podanym ukierunkowaniu, co uatwi rozwizanie niejednego problemu iuniknicie niejednego ekonomicznego nieszczcia. Tak wic Nowy Pragmatyzm to normatywna konsekwencja deskryptywnego ujcia, ktre przedstawiem wczeniej jako koincydencji teori rozwoju19. Akcentuje ona znaczenie okrelonej zawsze konkretnej, ale rnorodnej wczasie i przestrzeni zbienoci determinantw rozwoju. To wanie lapidarnie wyraa sentencja, e rzeczy dziej si tak, jak si dziej, poniewa wiele dzieje si naraz. Zasada ta obowizywa bdzie zawsze wprzyszoci. Wychodzc zopisu, analizy iinterpretacji tego, co si stao wprzeszoci ico zachodzi wteraniejszoci, dochodzimy do wartociowania ipostulowania dziaa, ktre maj wprzyszoci utworzy okrelon wizk tyche rzeczy czyli zjawisk iprocesw aby ich wypadkowa skutkowaa podanym kierunkiem itempem rozwoju spoecznogospodarczego. Zadecyduje zbieno, nakadanie si iprzenikanie rozmaitych czynnikw, ito wanie jest ten wielowarstwowy, heterogeniczny kamie magiczny, ktry moe nam wprzyszoci uatwi dziaania winnym przypadku niemoliwe.

18 Geoffrey Garrett, Partisan Politics in the Global Economy, Cambridge University Press, Cambridge, UK, 1998, oraz Globaliza tion and Government Spending Around the World, Estudio/Working Paper 2000/15, October 2000. 19 Wdrujcy wiat, op. cit., rozdzia VII, Co to jest rozwj iod czego zaley (czyli skd si bierze rozwj spoecznogospodarczy iczy moe nas uszczliwi, s.257290.

60

Andrzej K.Komiski

Wkad zarzdzania we wzrost gospodarczy wkrajach transformacji systemowej

profesor zwyczajny, czonek PAN, ekonomista isocjolog, autor ponad 40 ksiek zdziedziny zarzdzania publikowanych wrnych jzykach, wtym kilku podrcznikw akademickich, wykadowca wpolskich izagranicznych uczelniach, promotor wielu wybitnych uczonych. Zajmuje si teori organizacji, zarzadzaniem wwarunkach transformacji iniepewnoci, badaniami zachowa liderw. Felietonista Rzeczpospolitej, zasiada wradach nadzorczych spek. Wspzaoyciel ipierwszy rektor Akademii Leona Komiskiego, obecnie prezydent tej uczelni. Streszczenie Tematem artykuu jest wpyw jakoci zarzdzania na wzrost gospodarczy wkrajach posocjalistycznej transformacji systemowej. Autor odwouje si do wynikw World Management Survey. Wyjanione jest miejsce polskich firm wtym badaniu. Zaprezentowana jest sekwencja faz rozwoju zarzdzania wgospodarkach przechodzcych transformacj. Szczeglnej analizie poddane s zmiany kulturowe towarzyszce temu proceso wi. Podstawowe znaczenie przypisywane jest przywdztwu transformacyjnemu, jako wanemu czynnikowi sprawczemu tych zmian. Artyku zawiera konceptualizacj tak rozumianego przywdztwa transformacyjnego opart na prowadzonych przez Autora badaniach. Sowa kluczowe:, jako zarzdzania, wzrost gospodarczy, transformacja, przywdztwo transformacyjne. Summary

This paper examines impact of quality of management on growth in transition economies.Author refers to the World Management Survey results.Scores obtained by Poland in this study are explained. Sequential model of management development in transition economies is presented and explained. Cultural changes accompanying this process are examined more closely. Particular importance is ascribed to transformational leadership as one of the key factors promoting change. The paper contains conceptualization of transformational leadership based on empirical research conducted by the author in Poland. Key words: management quality, economic growth, transition, transformational leadership.

Managerial Contribution To Growth in Transition Economies

Uwagi wstpne
Makroekonomiczne ispoecznopolityczne aspekty procesu transformacji od komunizmu do demokracji igospodarki rynkowej nurtuj badaczy iuczonych bardziej ni zagadnienia mikroekonomiczne dotyczce przedsibiorstw, zarzdzania izmian organizacyjnych. Czsto zakada si, e analiza polityk na poziomie makro pozwala szerzej ilepiej wyjani proces transformacji. Trudno jednak nie zgodzi si, e wgospodarce rynkowej wzrost gospodarczy wduym stopniu zaley od wydajnoci ikonkurencyjnoci poszczeglnych przedsibiorstw. Te zkolei s zarzdzane przez zespoy profesjo nalnych menederw dbajcych owyniki swojej firmy. Przy ocenie jakoci zarzdzania nie mona po min kwestii przywdztwa. Zespoy musz by zarzdzane, szkolone irozwijane na caym wiecie, awkrajach, ktre przeszy transformacj gospodarcz konieczno przezwycienia socjalistycznej spucizny kulturowej ipsychicznej znaczenie przywdztwa jest tym wiksze. Aby zapewni sobie pen konkurencyjno na rynku, postkomunistyczne firmy musz przej szereg radykalnych i bolesnych zmian oraz przeksztace okrelanych mianem restrukturyzacji. Przedsibiorcy, ktrzy tworz irozwijaj nowe przedsiwzicia musz nauczy si zasad konkurencji na rynku. Istotne jest przekazanie zdobytej wiedzy zespoom swoich wsppracownikw, podwadnych ipartnerw. Wtym kontekcie transfer umiejtnoci zarzdzania mona porwna do transferu technologii (Bloom, Genakos, Sadun, Van Reenen 2012). Istnieje wiele niepotwierdzonych dowodw na to, e kraje, wktrych proces transformacji przebieg wsposb najbardziej udany wykazay zarazem najwyszy poziom zaawansowania we wdraa61

niu dobrych praktyk w zakresie zarzdzania. Autor niniejszego artykuu postara si zidentyfikowa iwyjani mechanizm przejmowania tych praktyk, warunkujce go czynniki ikonsekwencje, amwic dokadniej: Zagadnienie zostanie zaprezentowane wszerszych, oglnych ramach midzynarodowego badania porwnawczego. Zostanie ukazana sekwencja faz rozwoju zarzdzania wgospodarkach przechodzcych transformacj. Analizie zostanpoddane rola ianatomia zmian kulturowych. Zostanie zaprezentowana koncepcja przywdztwa transformacyjnego jako sia napdowa zmian kulturowych izmian wzarzdzaniu. Na kraje przechodzce proces transformacji mona spojrze jak na laboratoria rozwoju zarzdzania. Midzynarodowa konkurencja iwsppraca wymusia szybkie przyjcie nowoczesnych sposobw zarzdzania iprzyspieszya proces uczenia si. Wcigu dwudziestu kilku lat menederowie krajw przechodzcych transformacj musieli przyswoi sobie cay wachlarz umiejtnoci kierowniczych, technik iwiedzy, ktre na Zachodzie rozwijay si przez ponad szedziesit lat (Komiski 2008).

Wyniki World Management Survey

Pomimo rozsdnego zaoenia, e dobre zarzdzanie przyczynia si do wzrostu gospodarczego, niektrzy ekonomici wyraaj swoje wtpliwoci co do rzeczywistego wpywu jakoci zarzdzania na rozwj gospodarki. Twierdz oni, e sukces lub poraka firmy s niemal cakowicie uzalenio ne od umiejtnoci przystosowania si do warunkw rynkowych oraz prawidowego odczytywania wysyanych przeze sygnaw. Zakadajc, e rynki s zrnicowane izmienne, niemoliwe byoby stworzenie uniwersalnego standardu dobrych praktyk zarzdzania. Mwic wprost: firmy dziaajce wsprzyjajcych warunkach rynkowych (rosncy popyt, wysokie mare, itp.) uzyskaj dobre wyniki, natomiast firmy dziaajce wtrudnych warunkach bd radzi sobie gorzej, niemal bez wzgldu na podejmowane przez kierownictwo decyzje (Syverson 2011). Badanie World Management Survey, mi dzynarodowy program badawczy oparty na rzetelnie prowadzonych iwnikliwych wywiadach zkadr kierownicz okoo 8000 firm z20 krajw wykazao, e wtpliwoci te s bezpodstawne (Bloom, Genakos, Sadun, Van Reenen 2012, Bloom, Sadun, Van Reenen 2012 ). Ustalono, e istniej trzy praktyki powszechnie uznane za niezbdne dla dobrego zarzdzania: Wyznaczanie dugoterminowych celw iwspieranie ich krtkoterminowymi wskanikami wynikw; wiadczenia motywujce, ktrymi nagradzane s wybitne osignicia oraz przekwalifikowanie lub eliminacja jednostek osigajcych wyniki nisze od zakadanych; Monitorowanie wynikw iidentyfikacja moliwoci poprawy. 18 bardziej szczegowo okrelonych wymiarw zarzdzania (takich jak dokumentacja procesw, omawianie osigni lub eliminacja elementw, ktre przynosz sabe wyniki) byo zwizanych ztrzema podstawowymi praktykami stanowicymi zoty standard dobrego zarzdzania. Okazao si, e norma ta bya powszechnie stosowana nie tylko wwielu krajach, ale take wrnych branach, obejmujc produkcj, handel detaliczny, ochron zdrowia iedukacj. Kada firma otrzymaa ocen za stosowane przez siebie dobre praktyki: od 1 do 5. Wkonsekwencji, niemoliwe stao si obliczenie redniej oceny dla poszczeglnych krajw isektorw. Okazao si, e zaskakujco duy odsetek firm jest le zarzdzanych. Tylko 15% firm amerykaskich imniej ni 5% przedsibiorstw spoza USA otrzymao ocen wysz ni 4, aponad 70% firm zBrazylii, Chin iIndii oceniono na 3 lub mniej. Zaobserwowana korelacja pomidzy wysokoci PKB per capita a jakoci praktyk zarzdzania dowodzi, e dobre zarzdzanie mona postrzega jako jeden zelementw warunkujcych wydajno gospodarki narodowej. USA, Japonia, Niemcy, Szwecja i Kanada mog poszczyci si najwyszymi rednimi wynikami, natomiast rezultaty firm zIndii, Chin, Brazylii, Grecji
62

iArgentyny plasuj je na najniszych pozycjach wrankingu. We wszystkich branach, praktyki wzakresie zarzdzania organizacji kontrolowanych przez rzd s gorsze od przecitnych. Firmy zsektora prywatnego, ktre s prowadzone izarzdzane przez zaoycieli lub ich potomkw rwnie zdobyy sabe wyniki w zakresie wdraania dobrych praktyk zarzdzania. Profesjonalnie zarzdzane due spki akcyjne uzyskay oceny najwysze. Korporacje midzynarodowe wdraaj dobre praktyki zarzdzania we wszystkich regionach, wktrych prowadz swoj dziaalno. Zebrano twarde dane wzakresie wydajnoci, kapitalizacji rynkowej oraz sprzeday badanych firm. Udowodniono, e wbadanej prbie 1punktowemu wzrostowi na skali oceny zarzdzania odpowiada 23procentowy wzrost wydajnoci, 14procentowy wzrost kapitalizacji rynkowej i1,4procentowy roczny wzrost sprzeday. Wnioski te zostay dodatkowo poparte wynikami badania terenowego przeprowadzonego wIndiach we wsppracy zBankiem wiatowym (Bloom, Eifert, Mahajan, McKenzie, Roberts 2011). 14 fabryk tekstylnych, losowo wybranych spord 28 uczestniczcych weksperymencie korzystao przez okres 5 miesicy zwysokiej jakoci usug doradztwa wzakresie zarzdzania. Wpyw tej interwencja na przedsibiorstwa, ktre otrzymay pomoc okaza si bardzo znaczcy. Udao im si zredukowa ilo wad produkowanych towarw o50%, zmniejszy zapasy o20% ipodnie wydajno o10%. Wyniki grupy kontrolnej (pozostae 14 zakadw) nie ulegy zmianie. Polska (gdzie wbadaniu uczestniczyo 350 firm) bya jedynym uczestniczcym wbadaniu krajem, ktry przeszed transformacj gospodarcz. Wzakresie zarzdzania, polskie firmy uzyskay redni wynik 2,90 (wporwnaniu z2,99 wcaej prbie 20 krajw) zajmujc 12 miejsce za Australi, Wielk Brytani, Wochami, Francj, Now Zelandi iMeksykiem, awyprzedzajc Irlandi, Portugali iChile. Wzakresie zarzdzania woparciu ocele Polska uzyskaa wynik 2,94, co dokadnie odpowiada redniej dla caej prby, natomiast w zakresie zarzdzania monitorujcego wynik polskich firm by nieco niszy: 3,12 (wporwnaniu z3,28 dla caej prby); wzakresie zarzdzania motywacyjnego wynik Polski (2,83) by niemal rwny redniej, wynoszcej 2,82. Uzyskane przez polskie firmy rezultaty, plasujce kraj mniej wicej na redniej pozycji (rwnie pord krajw najbardziej rozwinitych) moe by pozytywnym zaskoczeniem kiedy uwiadomimy sobie, e dopiero nieco ponad 20 lat temu Polska, podobnie jak inne kraje postkomunistyczne Europy rodkowej, wysza zgospodarki socjalistycznej, gdzie przedsibiorstwa niemal wcaoci stanowiy wasno pastwow. Firmy te byy wyjtkowo nie konkurencyjne na rynkach midzynarodowych izarzdzane przez czerwonych dyrektorw. Ztego wanie powodu wydaje si, e zmiany organizacyjne izmiany wzakresie zarzdzania, ktre zaszy wprzedsibiorstwach krajw byego bloku socjalistycznego stanowi wyjtkowo interesujcy materia do bada (Komiski 1993).

Etapy rozwoju zarzdzania wbloku krajw postsocjalistycznych

Niestety, wEuropie rodkowej iWschodniej nigdy nie przeprowadzono badania podobnego do World Management Survey. Nie istniej rwnie adne badania longitudinalne dotyczce poszcze glnych krajw lub bran. Opublikowano kilka studiw przypadku zrealizowanych wrnych krajach na rnych etapach transformacji oraz analizy wybranych aspektw zarzdzania (na przykad: Abell 1992; Komiski 1993, Johnson i Loveman 1995; Grancelli 1995; Kelemen i Kostera 2002; Zorska 2003; Dallago iIwasaki 2007; Komiski 2008, 2008a; Obloj iObloj 2010). Zgromadzony wten sposb zasb wiedzy uzasadnia prby uoglnienia. Wielofazowy model rozwoju gospodarki wkrajach transformacji gospodarczej stanowi tak wanie prb. Wskaza mona cztery kolejne fazy rozwoju zarzdzania wkrajach transformacji gospodarczej.

63

EFEKTYWNO

ZM
DOPUSZCZALNY POZIOM EFEKTYWNOCI

A AN

ZA

RZ

DZ

I AN

DOSKONALENIE

PORAKA

RESTRUKTURYZACJA PROCESOWA

PORAKA

RESTRUKTURYZACJA FUNKCJONALNA PORAKA

PORAKA

KRTKOTERMINOWE TECHNIKI PRZETRWANIA 1989

CZAS

Schemat 1. Fazy rozwoju gospodarki wkrajach transformacji gospodarczej

Pierwsz faz rozwoju umiejtnoci zarzdzania mona przypisa wyzwaniu, jakim byo przetrwanie wwarunkach dzikiego kapitalizmu bezporednio po bankructwie politycznym iupadku systemu komunistycznego. Pod koniec lat 80tych ina pocztku lat 90tych, czoa nowej sytuacji musieli stawi zarwno kierownicy toncych firm pastwowych, jak inowi przedsibiorcy. Nietypowe rodo wisko biznesowe tego okresu charakteryzowao si midzy innymi nastpujcymi cechami: Brakiem ram prawnych iinstytucjonalnych gospodarki rynkowej wkonfrontacji ze spontanicznym rozwojem si rynkowych, ktre powstaway na ruinach rozpadajcej si gospodarki planowej; inflacja lub, w przypadku Polski i kilku innych krajw, hiperinflacja (ponad 700% w 1989 roku) wpoczeniu zzaamaniem odziedziczonego zczasw komunizmu systemu bankowego, brak odpowiednich porednikw finansowych idolaryzacja waniejszych transakcji biznesowych iprywatnych; rozpad rynku RWPG (zdominowanego przez Moskw wsplnego rynku europejskich pastw socjalistycznych) ikontrolowanych przez pastwo krajowych kanaw dystrybucji; naga konfrontacja znieznan wczeniej midzynarodow konkurencj zwizana zwymienialnoci waluty iotwarciem gospodarki (naga likwidacja barier taryfowych ipozataryfowych); puapka kredytowa wynikajca z wczeniejszych decyzji inwestycyjnych oraz bardzo wysokie stopy procentowe stosowane jako rodek zapobiegajcy wzrostowi inflacji. Wrezultacie, zdarzao si, e zaduenie przekraczao warto majtku firmy. Po usuniciu nomenklatury komunistycznej, do walki wtym niespokojnym otoczeniu wystawiono menaderw zprzypadku, niejednokrotnie wyznaczanych do nowej roli przez zwycisk opozycj antykomunistyczn na przykad wPolsce przez Zwizek Zawodowy Solidarno. Wtakich warunkach nawet najzdolniejszy absolwent MBA zZachodu nie przetrwaby zbyt dugo. Menederom okresu transformacji brakowao umiejtnoci wzakresie nowoczesnego zarzdzania; oferta kierowanych przez nich przedsibiorstw waden sposb nie odpowiadaa potrzebom rynkw midzynarodowych, dysponoway one przestarza technologi i maszynami, stosoway irracjonalny system zarzdzania zapasami. Trudno zreszt byo oczekiwa racjonalnoci zwaywszy na brak rachunkowoci zarzdczej i, wszczeglnoci, rachunkowoci kosztw. Na struktury organizacyjne firm produkcyjnych
64

skadao si dziesi lub wicej poziomw hierarchicznych, aponadto panowao wnich przeraajce nadzatrudnienie, wynikajce z ogromnej liczby bezproduktywnych zada administracyjnych i biurowych. Kreatywna destrukcja bya wtej sytuacji nieunikniona. Wiele przedsibiorstw po prostu zbankrutowao iznikno zrynku, liczne pady ofiar wyprzeday aktyww, awniektrych przypadkach dochodzio do przywaszczania wasnoci firmy przez dawnych komunistycznych kierownikw, ktrzy wykorzystywali swoje koneksje. Niemniej jednak zaskakujco dua liczba firm przeya pierwszy wstrzs transformacji. Jakie zmiany wzakresie zarzdzania pozwoliy im przetrwa? Punktem wyjcia wwikszoci przypadkw bya radykalna zmiana sposobu mylenia. Aby przetrwa, menederowie musieli porzuci mentalno uksztatowan przez stary rynek sprzedawcy izwrci si wstron klientw, rynkw ikanaw dystrybucji. Aktualizacja oferty produktw stanowia pierwszy krok. Pozwolio to firmom skoncentrowa si na najbardziej podanych produktach iwyeliminowa te, na ktre nie byo zapotrzebowania. Skutecznotych dziaa wzmocnio dodatkowo opracowanie polityki cenowej. Stary dogmat stabilnej wyceny opartej na kosztach porzucono na rzecz elastycznej polityki cenowej. Wstarym systemie, producentw oddziela od konsumentw kocowych acuch kontrolowanych przez pastwo porednikw. W nowej sytuacji, producenci musieli dotrze do konsumentw ina bieco ledzi ich potrzeby ioczekiwania. Rozkwity wszelkie formy sprzeday bezporedniej, wtym sprzeda zsamochodw zaparkowanych na ulicach. Regularnie dostarczane informacje zwrotne od klientw pozwalay na regularne dostosowywanie oferty do ich potrzeb. Wwarunkach wysokiego cinienia finansowego, kluczowe znaczenia zyskaa wypacalno. Okazao si, e najlepsze wyniki uzyskiwali ci, ktrzy eksperymentowali znowymi systemami patnoci iwindykacji nalenoci, atake aktywnie negocjowali zwierzycielami, wtym bankami powstajcymi zrozpadu dotychczasowych monopolistw krajowych. Zbywanie niepotrzebnych inieproduktywnych elementw majtku firmy, takich jak mieszkania pracownicze, orodki sanatoryjne iwypoczynkowe pomogo co zaradniejszym menederom utrzyma si na powierzchni. Eliminacja lub przeksztacanie na firmy typu spinoff rozbudowanych dziaw wiadczcych usugi dodatkowe, takich jak zespoy budowlane, dziay remontowe inarzdziowe, rwnie uchronio wiele przedsibiorstw od bankructwa. Nadzatrudnienie jest jedn ze typowych cech przedsibiorstw socjalistycznych, co wynikao zpostrzegania siy roboczej jako najbardziej oczywistego substytutu technologii, sprztu iefektywnej organizacji. Liczba pracownikw zatrudnianych przez niektre firmy w pastwach bloku socjalistycznego bya dziesi ciokrotnie wysza ni w przedsibiorstwach podobnej wielkoci dziaajce na zachodzie. W nowej sytuacji, zwolnienie zbdnych pracownikw stao si jednym zwarunkw przetrwania. Byo to zadanie wyjtkowo trudne, szczeglnie jeli wdanym kraju dziaay aktywne, bojowo nastawione zwizki zawodowe cieszce si ogromnym poparciem spoecznym. Menederowie, ktrzy wyonili si zruchu zwizkowego byli zdolnymi negocjatorami, ktrzy mieli wiksze szanse na pomyln realizacj tego zadania. Te same umiejtnoci polityczne mogy rwnie okaza si przydatne wuzyskiwaniu niezwykle potrzebnej pomocy rzdowej, mi.in. ulg podatkowych, gwarancji kredytowych lub kontraktw rzdowych. Wdynamicznym okresie zaraz po upadku komunizmu, wwalce oprzetrwanie najwaniejszy by refleks.Ci, ktrzy najszybciej zrozumieli iopanowali nowe reguy gry mieli najwiksze szanse znale si po stronie zwycizcw. Na tym etapie spryt iprzebiego byy prawdopodobnie co najmniej tak wane jak znajomo dobrych praktyk zarzdzania. W fazie funkcjonalnej restrukturyzacji wane stay si podstawowe umiejtnoci zarzdzania iwiedzy ztej dziedziny. Trwaa budowa gospodarki rynkowej. Opanowano inflacj. Powstawa system finansowy, oparty na banku centralnym isieci bankw komercyjnych (pord ktrych wiele byo wasnoci firm zagranicznych byy one rwnie zarzdzane zzagranicy), atake regulowany rynek giedowy. Stopniowo wprowadzano ramy prawne tworzce fundament funkcjonowania gospodarki rynkowej (nawet jeli egzekwowanie prawa pozostawiao inadal pozostawia wiele do yczenia). Mi dzynarodowe, acoraz czciej rwnie krajowe firmy wiadczyy peen wachlarz usug dla przedsi 65

biorstw: profesjonalny audyt, doradztwo, usugi prawne iszkolenia wzakresie zarzdzania. Wtych warunkach stopniowej normalizacji, coraz szybszego tempa nabieraa prywatyzacja, przeprowadzana czsto zudziaem inwestorw zagranicznych. Dao to impuls praktycznym zastosowaniom metodologii wyceny rynkowej opartej na takich normalnych kryteriach oceny jakoci zarzdzania jak: udzia wrynku, zwrot zinwestycji, zwrot zaktyww, rednia warto dodana na pracownika lub EBITDA.Restrukturyzacj funkcjonaln postrzegano jako niezbdn wcelu uzyskania odpowiedniego poziomu kryteriw wyceny zgodnych zzachodnimi standardami. Ztego powodu ambitne przedsibiorstwa podjy wyzwanie funkcjonalnej restrukturyzacji obejmujcej takie dziedziny jak: Marketing, w tym tworzenie profesjonalnych dziaw marketingowych, zajmujcych si analiz rynku, uczestniczcych wprojektowaniu produktw, optymalizacji kanaw dystrybucji, penetracji rynku ikampaniach promocyjnych. Badania i rozwj, w tym nadzorowanie rozwoju nowych produktw i inicjowanie wspierajcych proces produkcyjny dziaa badawczych, zarwno wewntrz firmy jak ipoza ni. Produkcja, wtym stosowanie wiatowych standardw produkcyjnych, technologii, przepywy pracy oraz bierna iczynna logistyka. Zarzdzanie zakupami i acuchem dostaw, obejmujce insourcing i outsourcing, wspprac dystrybucyjn izarzdzanie sieci, znaciskiem na wydajno przepyww izadowolenie klientw. Finanse, zzaoeniem stworzenia nowoczesnego systemu sprawozdawczoci finansowej ikontroli wpoczeniu zwyspecjalizowanym zarzdzaniem finansami iryzykiem. Usugi, obejmujce szereg usug pokrewnych oraz sprzeda wizan usug, podnoszce warto dla klienta oraz wartoci dodan dla firmy. Proces restrukturyzacji funkcjonalnej ma kilka podstawowych wsplnych mianownikw, ktrym warto przyjrze si z bliska. Najwaniejsze jest zarzdzanie zasobami ludzkimi. Restrukturyzacja funkcjonalna ma doprowadzi do modernizacji iprofesjonalizacji, atake silnej specjalizacji zarzdzania we wszystkich obszarach funkcjonalnych. W rodowisku postkomunistycznym restrukturyzacja funkcjonalna bya nowoci: menederowie nie byli ju powoywani na swoje stanowiska zpowodw politycznych. Ci, ktrzy przeszli pomylnie heroiczn faz walki oprzetrwanie, czsto okazywali si nieprzygotowani na trudy szkolenia zawodowego idugiej cieki rozwoju. Wielu znich zostao zastpionych przez modszych iprofesjonalnie wyszkolonych menederw, nieobarczonych ciarem spucizny starego systemu. Proces rozwoju zasobw kierowniczych by znacznie uatwiony przez rozwj edukacji wzakresie zarzdzania, ktry nastpi wkrajach postkomunistycznych (Lee, Letiche, Crawshaw, Thomas 1996; Komiski 1996). Drugim najistotniejszym czynnikiem tworzcym fundament funkcjonalnej restrukturyzacji byo cakowite przeksztacenie struktury organizacyjnej spek. Stare, groteskowe struktury wielowarstwowe ulegy spaszczeniu; uproszczono je aby umoliwi normalny obieg informacji, wyjani iprzyspieszy procedury podejmowania decyzji oraz precyzyjnie okreli zadania iobowizki poszczeglnych osb. Zmiany wywoay jednak silny opr, zktrym naleao si zmierzy. Wdroenie nowoczesnych systemw zarzdzania informacj jest trzecim podstawowym czynnikiem napdzajcym restrukturyzacj funkcjonaln. W przedsibiorstwach socjalistycznych takie systemy praktycznie nie istniay. Ich wprowadzenie przynioso zmiany kierownicze, spoeczne itechnologiczne. Systemy informacji zarzdczej stay si warunkiem wstpnym do wprowadzenie do brych praktyk zarzdzania (wrozumieniu Global Management Survey). Zachcano pracownikw do przyjcia podejcia opartego na poszukiwaniu informacji irozwizywaniu problemw. Wreszcie, wprowadzanie nowych technologii informatycznych na masow skal poszerzyo dostp do baz danych, skrcio czas reakcji iumoliwio zarzdzanie wczasie rzeczywistym. Wten sposb utorowano dro g tzw. zarzdzaniu zprzyspieszeniem. Restrukturyzacja funkcjonalna istniejcych przedsibiorstw oznaczaa uzyskanie przez nie redniego poziomu wydajnoci produkcji iuczynienie ich konkurencyjnymi na rynkach wiatowych. Prby wprowadzania zmian czsto napotykay wyrany sprzeciw. Wwielu przypadkach opr ten okazywa si na tyle mocny, e procesu nie udawao si doprowadzi
66

do koca, konieczne okazywao si jego przeksztacenie lub porzucano go wtrakcie realizacji. Wtakich przypadkach presja konkurencji okazywaa si jednak na tyle silna, e niezrestrukturyzowane przedsibiorstwa stopniowo podupaday, aostatecznie bankrutoway znikajc zrynku. Proces restrukturyzacji umoliwia funkcjonalnie zrestrukturyzowanym przedsibiorstwom z powodzeniem konkurowa na rynkach midzynarodowych, a nawet uzyskiwa przewag nad dobrze znanymi irenomowanymi konkurentami. Takie przedsibiorstwa potrafi wykorzysta wysokiej jakoci zasoby ludzkie iintelektualne; mog rwnie liczy na finansowanie. Musz one dokadnie okreli swoje rda przewagi konkurencyjnej i wykorzysta je w celu maksymalizacji tworzonej wartoci. Jest to klasyczny element strategii biznesowej. Obejmuje mapowanie kluczowych procesw w poszukiwaniu wartoci dodanej. Wynikiem tego typu dziaa jest stworzenie nowej, poziomej struktury skoncentrowanej na procesach, ktre staj si wspln wasnoci. Zespoy posiadaj procesy, ksztatuj je izarzdzaj nimi wcelu maksymalizacji wartoci, ktrymi si dziel. Optymalizacja pro cesw opiera sina eliminacji zbdnych urzdze ifunkcji, ktre waden sposb nie przyczyniajc si do podnoszenia wartoci procesu. Wargonie zarzdzania takie struktury okrela si jako lean and mean. Proces restrukturyzacji wpewnym stopniu odwraca restrukturyzacj funkcjonaln. Przedsibiorstwa postsocjalistyczne przeszy ten proces niedawno inie s wnim jeszcze mocno osadzone. Jest to jeden z powodw, dla ktrych w krajach postkomunistycznych organizacje skoncentrowane na procesach s raczej nieliczne. Niektre cechy kulturowe (takie jak niski poziom zaufania isabo rozwinite umiejtnoci pracy zespoowej) rwnie mog stanowi przeszkody wprocesie restrukturyzacji. Firmy, ktrym zpowodzeniem udao si tego dokona, stay si penoprawnymi uczestnikami midzynarodowego rynku. Ostatnia faza rozwoju zarzdzania jest zwizana zwyzwaniami przyszoci. Chodzi bowiem ozastosowanie filozofii zarzdzania okrelanej jako moveable feast. W warunkach powszechnej niepewnoci, tylko nieustanne doskonalenie zapewnia optymalny poziom dopasowania do kaprynego ibezlitosnego rodowiska biznesowego. Celem jest osignicie moliwie najtrwalszej przewagi konkurencyjnej wwarunkach nieustannych wstrzsw. Przewaga taka nigdy jednak nie jest dugotrwaa. Jedna zmiana goni kolejn, atowarzysz im dziaania prewencyjne suce rozwijaniu zdolnoci przystosowawczych. Skrcenie czasu reakcji jest kluczem do sukcesu (Obj, Cushman, Komiski 1995). Opiera si na skutecznej obserwacji otoczenia, umoliwiajcej prawidowe odczytywanie sabych sygnaw oraz okrelenie potencjalnych szans izagroe. Za nim poda powinno okrelenie celw i bezwarunkowa mobilizacja zasobw. Elastyczna konfiguracja tych ostatnich pozwala na przyjcie podejcia opartego na cigym redefiniowaniu celu. Chocia rodki finansowe s wane, to zasoby ludzkie iintelektualne warunkuj rozwj iefektywne wykorzystanie nastpujcych zdolnoci: Moliwoci analityczne umoliwiajce obserwacj otoczenia, mapowanie przyszoci iformuowanie innowacyjnych celw; Umiejtnoci pracy zespoowej obejmujce skuteczne wykorzystanie najlepszych zespow zarzdzajcych, zespow zoonych z osb kompetentnych w rnych dziedzinach, autonomicznych grup roboczych igrup zadaniowych; Umiejtnoci zarzdzania wewntrzorganizacyjnego izarzdzania sieciami, umoliwiajce mobilizacj rodkw zewntrznych wcelu osignicia innowacyjnych celw oraz lepsze ielastyczniejsze dostosowanie do sytuacji oglnej niepewnoci. Firmy stosujce zasad cigego doskonalenia to crme de la crme wzakresie zarzdzania na skal wiatow; przedsibiorstwa postsocjalistyczne s wtej grupie nieliczne. Powszechne poczucie niepewnoci zmusi jednak wiele firm do obrania tej cieki.

67

Dynamika zmiany kulturowej

Wstosunkowo krtkim okresie, obejmujcym zaledwie nieco ponad 20 lat, cz przedsibiorstw dziaajcych wkrajach postsocjalistycznych przeszo przyspieszony kurs nowoczesnych metod zarzdzania. Ten wyjtkowy proces budowania kompetencji kierowniczych mona przedstawi wnastpujcy sposb.
WALKA OPRZETRWANIE Umiejtnoci przedsibiorcy - Oferta - Ceny Dystrybucja Wyprzeda aktyww Skoncentrowanie na wypacalnoci Umiejtnoci negocjacji Umiejtnoci polityczne Spryt RESTRUKTURYZACJA FUNKCJONALNA Umiejtnoci wzakresie - Marketingu - Bada irozwoju - Finansw - Produkcji - Zarzdzania acuchem dostaw - Usug Zarzdzania hr Struktury organizacyjne Przeksztacenie Zarzdzanie systemami ksztacenia RESTRUKTURYZACJA PROCESW Mapowanie procesw struktura horyzontalna Przeksztacenie Procesy jako wasno zespou CIGE DOSKONALENIE Obserwacja otoczenia Innowacyjne wyznaczanie celw Praca zespoowa -K  ierownictwo najwyszego szczebla - Umiejtnoci zrnych dyscyplin - Autonomiczno zespow - Zarzdzanie sieci

Schemat 2. Budowanie kompetencji kierowniczych wkrajach postsocjalistycznych

Niemal niemoliwym wydaje si, by jedna osoba moga przej pomylnie wszystkie kolejne etapy zdobywania umiejtnoci menederskich. Podniesienie krzywej uczenia si byo zadaniem trudnym ibolesnym. Menederowie iprzedsibiorcy, ktrzy przeszli zpowodzeniem wczeniejsze etapy, cz sto okazywali si niezdolni do pokonania kolejnych. Osobiste iinstytucjonalne bdy przeplatay si ze sob, wwielu przypadkach prowadzc do bankructw, przej, fuzji oraz radykalnych przeksztace przedsibiorstw. Kady etap by jednak okazj do zdobycia wiedzy wzakresie zarzdzania, umiejtnoci i knowhow. Intensywnie rozwijajce si sektory edukacji idoradztwa wzakresie zarzdzania odgryway coraz wiksz rol. Firmy midzynarodowe inwestoway rwnie wtransfer wiedzy iumiejtnoci. Niezwykle zrnicowany krajobraz gospodarczy przedsibiorstw postsocjalistycznych to obszar, na ktrym znale mona tylu prymusw co opieszalcw. Niektre firmy nadal walcz oprzetrwanie, inne zrnym powodzeniem prbuj funkcjonalnej restrukturyzacji, nieliczne najlepsze firmy rozpo czy restrukturyzacj procesw, apojedyncze firmy usiuj nieustannie si doskonali. Tylko rzetelne badania naukowe pozwoliyby ustali proporcje pomidzy mniej ibardziej zaawansowanymi wtej dziedzinie uczestnikami rynku. Nawet jeli zdarza si, e opieszalcy dominuj, nie mona zapomina o dokonywanych postpach, ktre znajduj swoje odzwierciedlenie w danych dotyczcych wzrostu gospodarczego. Ponadto, na rynku pojawiy si gotowe do wykorzystania umiejtnoci kierownicze. Szukajc wsplnego mianownika wszystkich tych zmian nie sposb nie odnie si do ogromnych zmian kulturowych. Pomimo licznych rnic narodowych charakteryzujcych poszczeglne kraje blo ku wschodniego, realny socjalizm stworzy specyficzn grup kultur organizacyjnych obejmujcych rodki obronne stosowane przeciw irracjonalnemu systemowi gospodarczemu (Leites 1985; Komiski 1977). Kultura ta bya (iwpewnym sensie pozostaje) bardzo gboko zakorzeniona wmentalnoci spoeczestw, poniewa pozwalaa im radzi sobie wwyjtkowo niesprzyjajcych warunkach. Wwarunkach gospodarki rynkowej opartej na konkurencji, takie kultury organizacyjne okazay si dysfunkcjonalne iszkodliwe. Poniszy schemat obrazuje drog jak trzeba byo przeby midzy kultur socjalistyczn wolnorynkow:
68

ASPEKTY KULTURY ORGANIZACYJNEJ

PODANA ZMIANA Z NA

WPYW NA WYNIKI

UMIEJTNO RYTUA, POZORY, PRAGMATYZM, DZIAANIE, FORMUOWANIA CELW WZORCE ZACHOWA HIERARCHIA, EMOCJONALNA WSPPRACA, RACJONALNA IWSPPRACA WPROCESIE DEMAGOGIA ARGUMENTACJA ICH REALIZACJI NORMY NAGRODY PRZYZNAWANE EGALITARNE NISKIE WOPARCIU OWKAD ZAROBKI, BEZPIECZESTWO WSUKCES ORGANIZACJI, WYDAJNO OCHRONA NAJSABSZYCH, GIGANTOMANIA, ICH WASNO SKIEROWANA DO WEWNTRZ, MAKSYMALIZACJA SUROWCW NIEWYRNIANIE SI, UNIKANIE INFORMACJI, ZACHOWANIA POLITYCZNE NIEUFNO, ZAMKNICIE, DEFENSYWA PRZETRWANIE ORGANIZACJI, WSPIERANIE NAJBYSTRZEJSZYCH, DOPASOWANIE, NASZA WASNO LEGITYMIZACJA NAGRD OPARTYCH NA WKAD WSUKCES ORGANIZACJI UMIEJTNO FORMUOWANIA CELW, POMIARU WYNIKW

WARTOCI

FILOZOFIA

SKIEROWANA NA ZEWNTRZ, ORGANIZACJA SKONCENTROWANA NA SKONCENTROWANA NA POTRZEBACH KLIENTW INA RYNKU, OPTYMALIZACJA RYNKU IKLIENTACH WYNIKW NETTO ZNALEZIENIE WASNEJ NISZY, POSZUKIWANIE INFORMACJI, ROZWIZYWANIE PROBLEMW POZYTYWNA WSPPRACA, OTWARTO, ASERTYWNO SPECJALIZACJA IWSPPRACA WCELU OSIGNICIA CELW INDYWIDUALNYCH IZBIOROWYCH OTWARTO IASERTYWNO

ZASADY GRY

ATMOSFERA IWRAENIA

Schemat. 3 Zmiana kultury organizacyjnej

Oglny przegld kultur organizacyjnych wkrajach postkomunistycznych wskazuje na uderzajce rnice wprocesach zmian kulturowych pomidzy organizacjami prywatnymi ibdcymi wasnoci pastwa (lub kontrolowanymi przez pastwo). Organizacje prywatne wykazuj wiksz gotowo do wprowadzania praktyk dobrego zarzdzania. Pozostaoci starych, socjalistycznych kultur organizacyjnych iodpowiadajcej im mentalnoci nadal widoczne s wniesprywatyzowanych firmach przemysowych i infrastrukturalnych, bezlitonie wykorzystywanych przez wojujce zwizki zawodowe, ktre zdaj si by cakowicie niewiadome realiw gospodarki rynkowej i zdecydowanie sprzeciwiaj si prywatyzacji. Ten sam sposb mylenia dominuje w sektorze kontrolowanych przez pastwo usug publicznych, takich jak opieka zdrowotna, edukacja (wtym uczelnie pastwowe), opieka spoeczna, kultura etc. Najwaniejszy jest jednak stan umysu charakterystyczny dla administracji publicznej, ktra zzaoenia ma inicjowa iwspiera dalsze przemiany, majce na celu zapewnienie przedsibiorstwom z krajw postsocjalistycznych konkurencyjno na rynkach midzynarodowych. Iwtym przypadku postkomunistyczna mentalno zdaje si dominowa, czc si zniestabiln polityk iczsto wykorzystujc niechtne przedsibiorczoci, populistyczne nastroje. Charakteryzujca star mentalno ikultur ostrono zdaje si by najwiksz przeszkod na drodze ku wzrostowi gospodarczemu irozwojowi spoecznemu. Radykalna transformacja jest wtoku wniemal wszystkich krajach postkomunistycznych.

Przywdztwo transformacyjne
Przeksztacanie kultur wymaga przywdztwa transformacyjnego zarwno na poziomie makro jak imikro, obejmujcego wszystkie kluczowe sektory spoeczestwa igospodarki. Obalajca istniejce ramy zmiana wymaga innowacyjnej misji organizacyjnej, energetyzujcej mobilizacji, zaangaowania
69

ikreatywnoci, atake stworzenia ram na rzecz dziaa skoncentrowanych na realizacji przyjtej wizji wsposb pozwalajcy na rozsdne korzystanie zdostpnych zasobw. Tego rodzaju ramy maj czy stabilno, sprawno ielastyczno. Na pierwszy rzut oka wydaje si to by niemoliwe. Ztego powodu uwaa si, e przywdztwo transformacyjne wymaga najbardziej zaawansowanych umiejtnoci zarzdzania. Wtym zakresie wskazuje sina pi unikalnych umiejtnoci: 1) umiejtno przewidywania, 2) umiejtno tworzenia wizji, 3) umiejtno dostosowania wartoci, 4) umiejtno mobilizowania pracownikw idelegowania obowizkw, 5) umiejtnoci samowiadomoci (Cushmnan, King 1995). W dziedzinie zarzdzania, yjemy w czasach postheroicznych (Joiner, Josephs 2007). aden przywdca nie moe oby si bez dobrze zaaranowanego wsparcia ze strony zespou bezporednich podwadnych, analitykw, specjalistw do spraw PR i komunikacji etc. Umiejtnoci przywdcze maj uruchomi tego rodzaju wsparcie. Wcelu wskazania charakterystycznych cechy przywdztwa transformacyjnego w krajach postsocjalistycznych, autor przeprowadzi w2012r. 26 wnikliwych rozmw znajwybitniejszymi polskimi liderami transformacji. Wywiady przeprowadzono zprzywdcami politycznymi (np. dwoma byymi prezydentami, dwoma byymi premierami, prezydentami duych miast itp.), ministrem finansw, atake prezesami duych firm, przedsibiorcami, dowdcami wojskowymi, dyrektorami iwacicielami instytucji artystycznych, akademickich, organizacji pozarzdowych iprzywdcami religijnymi. Woparciu oanaliz wynikw przeprowadzonego badania mona wskaza cztery typy przywdztwa transformacyjnego: 1. Przywdztwo polityczne wynikajce zpoparcia ze strony wyborcw; 2. Przywdztwo korporacyjne oparte na organizacyjnych mechanizmach zarzdzania ioficjalnych nominacjach; 3. Przywdztwo przedsibiorcze oparte na samodzielnie tworzonych stanowiskach pracy i fundamentach gospodarczych, spoecznych ipolitycznych; 4. Przywdztwo eksperckie oparte na specjalistycznej wiedzy, opanowaniu danej dziedziny ireputacji zawodowej. Te cztery etykiety mog by wpierwszej chwili mylce, poniewa nie okrelaj dokadnie rodzajw isektorw dziaalnoci liderw. Na przykad, przywdztwo polityczne nie ogranicza si do polityki jego przykady mona znale wrodowisku akademickim lub worganizacjach religijnych. Wbadaniu wskazano rwnie na istnienie politykwprzedsibiorcw. Przykady przedsibiorczoci mona znale rwnie wsztuce, szkolnictwie wyszym iorganizacjach pozarzdowych. Przywdztwo korporacyjne obejmuje wszelkie formalne organizacje, wtym wojsko. Przywdztwo eksperckie moe mie czysto intelektualny charakter, ale mona je take odnie do rnych typw dziaalnoci praktycznej (zarwno komercyjnej, jak i nonprofit). Mona podj prb ustalenia powiza pomidzy typem przywdztwa aobszarem dziaalnoci. Na przykad, przywdztwo przedsibiorcze lub eksperckie nie sprawdzi si w polityce na dusz met. Dziaalno gospodarcza raczej nie ma szans powodzenia jeeli kierowana jest zgodnie zzasadami korporacyjnymi czy politycznymi. Ponadto, badanie wskazuje rwniena istnienie mieszanych typw przywdztwa czcych rne rda wadzy. Niektre rodzaje przywdztwa transformacyjnego cz si ze sob atwiej ni inne. Na przykad, przywdztwo korporacyjne jest czsto zwizane zpolitycznym, natomiast przywdztwo eksperckie zprzedsibiorczym. Cztery rne konfiguracje umiejtnoci zarzdzania zostay przedstawione poniej: Wkrajach postsocjalistycznych, liderzy transformacji odwouj si do nowych wzorw kulturowych, norm iwartoci, wprzeciwiestwie do starych, odziedziczonych po poprzednim systemie inadal zakorzenionych wumysach obywateli. Dlatego te nie wszyscy przywdcy polityczni ikorporacyjni mog zosta zakwalifikowani jako transformacyjni, poniewa czsto posuguj si oni jako dwign elementami starej kultury, czego przykadem jest populizm lub biurokratyczna pasoytnicza wzajemno (Komiski, Tropea 1982). Przywdcy przedsibiorczy ieksperccy najchtniej decyduj si na wprowadzenie zmian obalajcych dotychczasowe ramy.
70

CECHY PRZYWDCZE TYPY PRZYWDZTWA POLITYCZNE

PRZEWIDYWANIE ZMIANY OPINII PUBLICZNEJ INASTROJW SPOECZNYCH SEGMENTACJA SCENARIUSZE INSTYTUCJONALNE

TWORZENIE WIZJI REAKCJA NA OCZEKIWANIA IOBAWY SPOECZESTWA

DOSTOSOWANIE WARTOCI AGODZENIE DYSONANSU POZNAWCZEGO

MOBILIZACJA

AUTOREFLEKSJA

KOMUNIKACJA WYSOKA SAMOOCENA UKIERUNKOWANA NA IODDANIE MISJI NADZIEJE IOBAWY

KORPORACYJNE

NOWA ORGANIZACJA RETORYKA ZMIANY WYANIAJCA SI ZE PONCEJ ORGANIZACYJNE, PLATFORMY RESTRUKTURYZACJA STAREJ

PEWNO SIEBIE WZAKRESIE DOSKONAYCH UMIEJTNOCI MENEDERSKICH OBSESYJNA AMBICJA WPOCZENIU ZSAMOOCEN WZAKRESIE OGRANICZE ISABYCH STRON KOMPLEKS WYSZOCI MISTRZA

PRZEDSIBIORCZE

ODCZYTYWANIE SABYCH SYGNAW TWRCZE POMYSY

SZALONE AMBICJE MOCNE ZASADY DALEKOSINE CELE WPOCZENIU ZPRAGMATYZMEM

MOTYWOWANIE ZESPOW DO KONCENTRACJI NA OSIGNICIACH

EKSPERCKIE

PROGNOZOWANIE NOWYCH TRENDW OPARTE NA WIEDZY

RACJONALNE SCENARIUSZE PRZYSZOCI

PROFESJONALIZM

KONKURENCJA BENCHMARKING (ANALIZA PORWNAWCZ)

Schemat 4. Przywdztwo transformacyjne

Wnioski
1. Wydaje si oczywiste, e dobre praktyki zarzdzania przyczyniaj si do poprawy wynikw przedsibiorstw iwzrostu gospodarczego wkrajach postsocjalistycznych. Wpyw ten naleaoby jednak ustali metodami empirycznymi izmierzy wtoku rzetelnych bada porwnawczych. 2. Mona si spodziewa, e rnice wjakoci zarzdzania wrnych krajach postsocjalistycznych znajduj odzwierciedlenie wwynikach gospodarczych. Hipotez t naley zbada empirycznie. 3. Specyfika warunkw powstajcych w procesie transformacji znajduje odzwierciedlenie w krzywej zdobywania wiedzy na temat zarzdzania. Budowanie kompetencji menederskich przebiega wwyranie zrnicowanych etapach procesu uczenia si. 4. Radykalna zmiana kulturowa ma zasadnicze znaczenie wprocesie rozwoju zarzdzania wkrajach przechodzcych transformacj gospodarcz. 5. Transformacyjne przywdztwo odgrywa kluczow rol wpromowaniu zmiany kulturowej. Umiejtnoci wtym zakresie nabywane s wtrudnych procesach socjalizacji iwynikaj zradykalnych zmian otoczenia, wktrym nowe wartoci iwzorce zachowa przeplataj si ze starymi.

Bibliografia
Abell D.F.1992 Turnaround in Eastern Europe: in depth Studies Nowy Jork: UNDP. Bloom N., Eifert B.Mahajan A., McKenzie D., Roberts J.2011 Does Management Matter? Evidence From India Cambridge, Mass: National Bureau of Economic Research Working Paper 16658. Bloom N., Genakos C., Sadun R., Van Reenen J.2012 Management Practices Across Firms and Countries Cambridge, Ma.: National Bureau of Economic Research Working Paper 17850. Bloom N., Sadun R., Van Reenen J.2012 Does management really work Harvard Business Review listopad: 7782. Cushman D.P.King S.S.1995 Communication and High Speed Management Albany, NY: State University of New York Press.

71

Dellago B., Iwasaki I.2007 (red.) Corporate Restructuring and Governance in Transition Economies Nowy Jork: Palgrave Macmillan. Grancelli B. (red.) 1995 Social Change and Modernization Lessons from Eastern Europe Berlin, Nowy Jork: Walter de Gruyter. Johnson S., Loveman G.W.1995 G.W.1995 Starting Over in Eastern Europe. Entrepreneurship and Economic Renewal Boston, MA: Harvard Business School Press. Joiner B., Josephs S.2007 Leadership Agility. Five Levels of Mastery for Anticipating and Initiating Change San Francisco: John Wiley and Sons. Kelemen M.Kostera M.(red.) 2002 Critical Management Research in Eastern Europe. Managing the Transition Nowy Jork: Palgrave Macmillan. Kominski A.K.1977 The role of manager in asocialist economy w: J.Boddewyn (red.) European Industrial Managers: East and West White Plains, NY: International Arts and Sciences Publishers Inc.: 393415. Kominski A.K.1993 Catching Up? Management and Organizational Change in The ExSocialist Block Albany, N.Y.: State University of New York Press. Kominski A.K.1996 Management Education in Central and Eastern Europe w: International Encyclopedia of Business and Management Vol. 2. Londyn, Nowy Jork: Routledge: 11231129. Kominski A.K.2008 Anatomy of systemic change: Polish management in transition Communist and Post-communist Studies 41 (2008): 263280. Kominski A.K.2008a Management in Transition Warszawa: Difin. Kominski A.K., Tropea J.L.1982 Negotiation and command: managing in the public domain Human Systems Management Nr 3: 2131. Lee M., Letiche H., Crawshaw R., Thomas M.(red) 1996 Management Education in the New Europe Londyn: International Thomson Business Press. Leites N.1985 Soviet Style in Management New York: Crane Russak. Obloj K., Cushman D.P., Kominski A.K.1995 Winning. Continuous Improvement Theory in High Performance Organizations Albany, NY: State University Of New York Press. Obloj K., Obloj T., Pratt M.2010 Dominant logic and entrepreneurial firms performance in atransition economy Entrepreneurship Theory and Practice 34(1): 151170. Syverson C.2011 What determines productivity Journal of Economic Literature 49(2): 326365. Zorska A. (red.) 2003 Transnational Corporations in Poland Warszawa: Wysza Szkoa Przedsibiorczoci iZarzdzania im. Leona Komiskiego

Lucjan Orowski

Wyzwania dla polityki makroekonomicznej wwietle pokryzysowych procesw zachodzcych na midzynarodowych rynkach finansowych

profesor ekonomii ifinansw midzynarodowych na Wydziale Biznesu im. Johna F. Welcha Uniwersytetu Sacred Heart wFairfield wstanie Connecticut. Jest rwnie czonkiem naukowym: Centrum Badawczego im Williama Davidsona przy Uniwersytecie Michigan, Centrum Badawczego d/s Integracji Europejskiej przy Uniwersytecie wBonn, Niemieckiego Instytutu Bada Ekonomicznych wBerlinie oraz ekspertem Centrum Analiz Spoeczno-Ekonomicznych wWarszawie. Doradca kilku naukowych, finansowych irzdowych instytucji wStanach Zjednoczonych iEuropie, wtym wPolsce. Streszczenie Niniejszy artyku zwraca uwag na pewne niedocignicia w zakresie polityki makroekonomicznej oraz wskazuje na wspczesne wyzwania dla procesu jej formuowania. Wyzwania te wynikaj zarwno zkryzysu finansowego lat 20072010 jak izprocesw rozwojowych zachodzcych wdzisiejszych zglobalizowanych gospodarkach, wtym na midzynarodowych rynkach finansowych. Jednym zpodstawowym dylematw dla makro ekonomistw jest obecnie obszar polityki pieninej, akonkretnie, perspektywa nieuchronnego odejcia od strategii luzowania ilociowego. Kolejnym wyzwaniem jest wypracowanie takiej polityki, ktra pozwo liaby na przeciwdziaanie powstawaniu przyszych zjawisk kryzysowych w systemie finansowym oraz ich transmisji na sfer gospodarki realnej. Dowiadczenia ostatniego kryzysu finansowego wskazuj, ze polityka makroekonomiczna powinna wwikszym stopniu uwzgldnia transmisje zaburze wsystemie finansowym na sfer realna, co przekada si na konieczno wkomponowania ryzyka finansowego do modeli sterowania iprognozowania gospodarki. Ryzyko finansowe powinno by traktowane wujciu zdezagregowanym. Dla krajw realizujcych proces konwergencji do strefy euro zaleca si kontynuacje polityki pieninej opartej na strategii bezporedniego celu inflacyjnego ipynnego kursu walutowego. Podane jest przy tym zasto sowanie parametrw polityki pieninej wujciu relatywnym, anie absolutnym. Zaleca si rwnie bardziej dogbne monitorowanie systemu finansowego, celem okrelenia skutecznych akcji zapobiegajcych potencjalnemu narastaniu ryzyka finansowego. Sowa kluczowe: polityka makroekonomiczna, rynki finansowe, kryzys finansowy, ryzyko finansowe, ryzyko ekstremalne, Konsensus Waszyngtoski, strategia bezporedniego celu inflacyjnego, konwergencja mone tarna do euro. Summary :

This paper draws attention to certain flaws and challenges in modern macroeconomic policy formulation. Such challenges stem from both the experience of the 20072010 global financial crisis and from the ongoing developments in the global economy, particularly financial markets. Among pressing challenges for monetary policies the paper identifies formulating an exit strategy from quantitative easing. Aneed to devise apolicy framework that would make economic systems more resilient to contagion effects of future financial crises po ses next challenge. The experience of the recent crisis calls for transmission effects of financial shocks on the real economy to be given more importance within macroeconomic policy framework. Therefore macroecono mic policy models and forecasts ought to address financial risk in the context of its divergent categories. With respect to the countries pursuing monetary convergence to the euro, they are advised to continue the policy based on direct inflation targeting and flexible exchange rates. However, their monetary policy framework ought to be based on relative approach to key policy variables. They are also advised to develop asystem of financial risk monitoring aimed at mitigating its potential proliferation.

Challenges for macroeconomic policy stemming from the financial crisis

73

Wstp
Globalny kryzys finansowy iekonomiczny lat 20072010 wykaza pewne niedocignicia wpolityce makroekonomicznej, zwaszcza wzakresie dotychczasowej metodologii modelowania oraz pro gnozowania procesw gospodarczych. Kryzys ten doprowadzi do gbokiego zachwiania rwnowagi na rynkach finansowych oraz destabilizacji instytucji finansowych, wywoujc jednoczenie spadek koniunktury gospodarczej na skale niemal bezprecedensowa wramach dowiadcze polityki makro ekonomicznej. Tak szeroki zasig i uporczywo trwania kryzysu nie byy w dostatecznym stopniu przewidziane przez ekonomistw, zwaszcza tych opierajcych swoje prognozy na tradycyjnych mo delach rwnowagi makroekonomicznej. Niniejszy artyku wskazuje na niektre z niedocigni teorii makroekonomii oraz na zwizane znimi wspczesne wyzwania dla formuowania polityki makroekonomicznej. Artyku zawiera take krtk syntez podstawowych tez stawianych wostatnich pracach naukowych, adotyczcych usprawnie wzakresie metodologii sterowania procesami makroekonomicznymi. Omwione s rwnie pro ponowane ostatnio modele makroekonomiczne, ktrych podstawa s takie elementy jak acykliczno oraz proaktywne reagowanie na potencjalne, przewidywane zaburzenia w systemie finansowym, azarazem na oczekiwane efekty przenoszenia tych zaburze do sfery gospodarki realnej. Zasadniczym niedocigniciem tradycyjnych modeli sterowania procesami makroekonomicznymi, zarwno tych opierajcych si na zaoeniach ekonomii neoklasycznej jak ineokeynesowskiej, by ich czysto teoretyczny charakter. Pomijay one jednoczenie wduej mierze kompleksowe wspzalenoci pomidzy sektorem finansowym isfera gospodarki realnej. Przyjmujc m.in., ze rynki finansowe s kompletne1 iefektywne2 modele te stanowiy symulacje procesw gospodarczych wsferze realnej, przy jednoczesnym wykluczeniu dynamiki rynkw finansowych. Tego typu modele mogy si sprawdzi w warunkach stabilnoci finansowej, natomiast stay si nieprzydatne w warunkach gbokich zaburze. Wodniesieniu do gospodarek wschodzcych, artyku ten zwraca uwag na przydatno posze rzonej wersji Konsensusu Waszyngtoskiego dla polityki makroekonomicznej. Wzakresie polityki pieninej poruszona jest problematyka modyfikacji reguy Taylora. Postuluje si rwnie zmodyfikowane podejcie do parametrw polityki pieninej polegajce na ich ujciu wrelacji do gospodarki dominujcej stanowicej punkt odniesienia, np. strefy euro. Takie podejcie jest szczeglnie przydatne dla krajw realizujcych proces konwergencji monetarnej. Najwaniejsze zniedocigni tradycyjnych modeli makroekonomicznych oraz wynikajce znich wyzwania dla teorii makroekonomii zidentyfikowane s wsekcji II niniejszego artykuu. Sekcja III zwraca uwag na pewne dodatkowe wyzwania wypywajce z kompleksowoci funkcjonowania rynkw finansowych atake ze zoonoci ryzyka finansowego. Sekcja IV zawiera analiz nowych poszerzo nych modeli sterowania polityk pienin, ktre s oparte na parametrach ujmowanych wrelacji do ich odpowiednikw wgospodarce dominujcej. Sekcja V formuuje wnioski ispostrzeenia dla polityki monetarnej wwarunkach konwergencji do euro. Sekcja VI zawiera uwagi kocowe.

Niedocignicia tradycyjnych modeli makroekonomicznych

Generalnym mankamentem modelowania procesw makroekonomicznych w okresie przedkryzysowym byo niedostateczne uwzgldnienie dynamiki rynkw finansowych. Modele te powstaway m.in. wobliczu teorii kompletnych rynkw finansowych atake hipotezy rynku efektywnego, ktre to paradygmaty pozwalay na pozostawienie na uboczu procesw zachodzcych na rynkach finanso 1 Teoria

2 Hipoteza

rynkw kompletnych (Arrow iDebreu , 1954) rynku efektywnego (Fama, 1970)

74

wych oraz ich transmisje na sfer realna. Modele makroekonomiczne opieray si prawie wycznie na komponentach popytu zagregowanego, to znaczy konsumpcji, inwestycji, wydatkw rzdowych ibilansu wymiany handlowej zzagranica. Nie uwzgldniay natomiast faktu, ze systemy gospodarcze wielu krajw, zwaszcza wysokorozwinitych opieraj si wpowanym stopniu na rynkach finansowych. Wedug danych z r. 2012, globalna warto aktyww na rynkach pieninych i kapitaowych przekroczya sum 100 trylionw dolarw, szeciokrotnie przewyszajc caoroczny nominalny PKB Stanw Zjednoczonych. Jak wykazay dowiadczenia ostatniego kryzysu, konsekwencj gbokich zaburze na midzynarodowych rynkach finansowych, tzn. przyrostu premii ryzyka finansowego, jest silna presja na stopy procentowe, prowadzca do wzrostu oprocentowania kredytw iobligacji. Wrezultacie nastpuje spadek inwestycji ikonsumpcji. Azatem dynamika ryzyka finansowego ijego transmisja na sfer realna powinna by uwzgldniana wkonstruowaniu modeli makroekonomicznych. Innym szeroko dyskutowanym wliteraturze ekonomicznej niedocigniciem tradycyjnych modeli makroekonomicznych jest ich oparcie na analizie ex post, bez nakierowania na reakcje zapobiegawcze ex ante. Na konieczno uwzgldnienia reakcji proaktywnych wmodelach prognostycznych zwrcili uwag miedzy innymi C.Borgio iW.White (2004) na dugo przed wybuchem kryzysu, lansujc tzw. polityk przeciwstawiania si wiatrowi (leaning against the wind), czyli podejmowania krokw przeciwdziaajcych nadmuchiwaniu baniek cenowych. Podejcie to pozostaje wkontracie do polityki preferujcej usuwanie skutkw (cleaning up) pokryzysowych, ktrej zwolennikiem by Alan Greenspan (2004) twierdzc, e koszty spoeczne reakcji zapobiegawczych byyby wysze. Krytycy proaktywnej polityki pieninej sugerowali, ze kwestia monitorowania izapobiegania po wstawaniu baniek cenowych powinna si znale wgestii instytucji nadzoru iregulacji sektora finansowego. Natomiast banki centralne powinny koncentrowa si na usuwaniu negatywnych skutkw kryzysu takich jak deflacja czy recesja (Mishkin, 2011). Wostatniej literaturze przewaa pogld, e jednak banki centralne przy pomocy dostpnych im narzdzi polityki pieninej powinny w sposb proaktywny przeciwdziaa narastaniu baniek cenowych. Pogld ten wynika zfaktu, ze koszty usuwania skutkw ostatniego kryzysu staj si bardziej wiadome (Eichengreen, 2013). Charakterystycznym podejciem ex post jest ultraekspansywna polityka pienina realizowana aktualnie przez wiodce banki centralne. Skrytykowa ja ostro m.in. W.White (2009) wskazujc na jej potencjalnie negatywne skutki, takie jak moliwo rozpdzania oczekiwa inflacyjnych, awic przyrostu premii ryzyka inflacyjnego. Przysze efekty ekonomiczne ikoszty spoeczne obecnej tak zwanej strategii luzowania ilociowego (Quantitative Easing QE) nie s jeszcze wwystarczajcym stopniu przedyskutowane iprzewidziane przez analitykw idecydentw wczoowych bankach centralnych. Konieczno wypracowania kompleksowej strategii odejcia od polityki QE jest obecnie kluczowym wyzwaniem dla polityki makroekonomicznej. Kolejnym wyzwaniem jest konieczno uwzgldnienia optymalnych opnie iwyprzedze czasowych wmodelowaniu reakcji pomidzy poszczeglnymi zmiennymi makroekonomicznymi. Wprzeszoci, modele prognostyczne wzbyt silnym stopniu opieray si na reakcjach zmiennych zazbio nych wczasie, prowadzc czsto do bdnych wnioskw izalece, co do sterowania polityk fiskaln imonetarn. Tradycyjne modele nie uwzgldniay wnaleytym zakresie relacji przyczynowo skutkowych oraz kanaw transmisji impulsw pomidzy podstawowymi zmiennymi makroekonomicznymi. Ponadto wprzypadku prognoz opartych na wiodcych wskanikach makroekonomicznych, wprzewaajcym stopniu wykorzystywano usztywnione parametry opnie czasowych, bez naleytego uwzgldnienia ich zmiennej dynamiki, interakcji wczasie ibraku stabilnoci wrnych fazach cyklu koniunkturalnego. Naley podkreli zdu doz optymizmu, e dostpne obecnie modele zinterakcjami (np. uoglnione modele liniowe GMM tzn. generalized method of moments), bd te modele strukturalne VAR (vector autoregression) zfunkcjami wpywu impulsu IRF (impulse response functions) pozwalaj na wmiar precyzyjne ujcie opnie czasowych ikanaw transmisji. Tego typu
75

modele s coraz czciej stosowane wprognozach gospodarczych. Wyzwaniem jest jednak ich zaakceptowanie iupowszechnienie wrd decydentw polityki gospodarczej. Wrd innych, bardziej uoglnionych wyzwa dla polityki makroekonomicznej odnoszcych si specyficznie do krajw Europy Centralnej i Wschodniej naley wymieni konieczno odejcia od pierwotnej wersji polityki znanej pod nazw Konsensusu Waszyngtoskiego. Zainicjowa j John Williamson (1990) przedstawiajc zbir rozwiza systemowych, ktrych celem byo doprowadzenie do stabilizacji ekonomicznej krajw Ameryki aciskiej. Rozwizania te zostay nastpnie bezporednio iwsposb raczej bezkrytyczny zaadoptowane m. in. do warunkw krajw przechodzcych transformacj ustrojow. Generalnie rzecz biorc, gwnym problemem zastosowania Konsensusu Waszyngtoskiego wjego pierwotnej wersji byo nie uwzgldnienie koniecznoci dugookresowych przemian instytucjonalnych istrukturalnych, atake indywidualnych uwarunkowa spoecznych ipolitycznych danego kraju. Prb wkomponowania tego typu dynamicznych zaoe wzakres dyrektyw dla polityki stabilizacyjnej podj Dani Rodrik (2006) formuujc podstawy tak zwanego Drugiego Konsensusu Waszyngtoskiego. Zastosowanie tak poszerzonej wersji byoby konstruktywnym posuniciem wprocesie formuowania polityki makroekonomicznej wkrajach potransformacyjnych.

Wyzwania wynikajce zkompleksowoci funkcjonowania rynkw finansowych oraz ze zoonoci ryzyka finansowego
Kompleksowo funkcjonowania rynkw finansowych sam wsobie zaliczy mona do wyzwa dla polityki makroekonomicznej. Kompleksowo ta wynika zwielu rnorodnych czynnikw, wtym m.in. innowacji w zakresie instrumentw finansowych, postpu technologicznego wpywajcego na automatyzacj procesw inwestowania, obszaru zachowa inwestorw oraz pogbiajcych si procesw globalizacji rynkw finansowych. Powanym niedocigniciem modelowania procesw makroekonomicznych wokresie przedkryzysowym by brak naleytego uwzgldnienia wpywu turbulencji na rynkach finansowych na gospodark realn. Wwarunkach tak zwanego spokojnego rynku (tranquil markets) znormalizowane wahania cen akcji iobligacji, stp oprocentowania, kursw walutowych iinnych wskanikw funkcjonowania rynkw finansowych zwykle nie maj znaczcego oddwiku wsferze realnej. Natomiast wokresach zaburze rynkowych (turbulent markets) wzmoone wahania zwizane znieoczekiwanym, nagym przyrostem premii ryzyka rynkowego, wywouj acuchowa reakcj destabilizacji cen aktyww bankowych, spadku kredytu bankowego, anastpnie osabienia dynamiki inwestycji ikonsumpcji. Ostatni kryzys finansowy udowodni wsposb wyrany iprzejrzysty i hipoteza efektywnej rwnowagi rynkowej (Efficient Market Hypothesis EMH) lansowana m.in. przez Eugena Fam niezupenie sprawdza si wpraktyce. Hipotez te podway m.in. Robert Shiller (trzeci wdodatku do E.Famy iL.Hansena laureat Nagrody Nobla zroku 2013) wszeroko rozpowszechnionej ksice stosownie zatytuowanej Irrational Exuberance a take w swojej nowszej ksice opublikowanej wsplnie zG.Akerlofem (Shiller, 2005; Akerlof/Shiller, 2009). EMH zostaa take zakwestionowana wpracach zajmujcych si psychologi zachowa inwestorw. Wrd nich na szczegln uwag zasuguje prze omowy artyku Froota, Scharfsteina iSteina (1992) ktry wprowadzi do literatury koncepcj stadne go zachowania (herd behavior) inwestorw ispekulantw. Wkomponowanie kompleksowych procesw zachodzcych na rynkach finansowych do modeli makroekonomicznych stanowi powane wyzwanie dla makroekonomistw ze wzgldu na domnieman przypadkowo iniepewno wystpowania powanych, historycznych zaburze na rynkach finansowych. Generalnie biorc, okresy powanych zaburze rynkowych zwizane s ztrudnymi do przewidzenia zdarzeniami, ktre w konsekwencji podwaaj wczeniej ustalone prognozy genero -

76

wane przez modele oparte na stabilnych algorytmach. Zdarzenia te zostay zidentyfikowane przez Nassima Taleba (2001) wjego teorii epizodw czarnego abdzia (theory of black swan events). Wodniesieniu do procesw narastania ieksplozji baniek cenowych aktyww zdarzenia tego ro dzaju zostay opisane przez Hymana Minskiego (1982a i1982b), oraz przez Charlesa Kindlebergera (1988, 1996). Narastanie baniek cenowych wywoywane jest zwykle wzrostem zaduenia inwestorw (lewerowaniem finansowym), zwaszcza wwarunkach taniego, powszechnie dostpnego kredytu. Moment pknicia banki jest powszechnie okrelany w literaturze mianem Momentu Miskiego (The Minsky Moment). Zgodnie zargumentacj Miskiego, pknicie banki moe by wywoane rnorodnymi, trudnymi do przewidzenia czynnikami. Tego typu sytuacje mona byo zaobserwowa wprzypadku pknicia banki cenowej nieruchomoci wStanach Zjednoczonych, co uznane zostao za pocztek kryzysu finansowego. Ceny nieruchomoci zaczy gwatownie spada z pocztkiem roku 2006 gdy proporcja zaduenia gospodarstw domowych wstosunku do ich cakowitego dochodu netto osigna poziom 136 procent. Sytuacja ta nakonia wikszo gospodarstw domowych do rozpoczcia procesu odduania si (deleweryzacji). Jednoczenie nastpi spadek lokat wnierucho moci, a take w obligacje i derywaty finansowe oparte na dugu hipotecznym (Orowski, 2008b). Wkonsekwencji, alokacje kapitau inwestycyjnego zostay przesunite wkierunku alternatywnych instrumentw finansowych, wtym instrumentw pochodnych takich jak terminowe kontrakty surowcowe (commodity futures). Proces przemieszczania kapitau inwestycyjnego pomidzy rnymi kategoriami aktyww finansowych zosta okrelony przez L. Orowskiego mianem Wdrujcej Banki Cenowej Aktyww (Wandering AssetPrice Bubble) (Orowski, 2008b). Wspomniane kompleksowe procesy zachodzce na rynkach finansowych oraz ich powizania ze sfer gospodarki realnej dostarczaj wyzwa dla wspczesnej polityki makroekonomicznej. Dodatkowym czynnikiem utrudniajcym modelowanie zjawisk makroekonomicznych staje si co raz powszechniejsza automatyzacj procesw inwestowania. Wielkie firmy inwestycyjne zawieraj transakcje finansowe posugujc si (czsto wasnymi) elektronicznymi platformami obrotu przez co olbrzymie lokaty kapitaowe przemieszczane zostaj poprzez odpowiednio ustawione programy komputerowe (program trading) bez udziau czynnika ludzkiego. Na marginesie, odzwierciedla to post pujca dehumanizacj procesw giedowo/inwestycyjnych. Proces ten jest szczeglnie widoczny na rynkach kontraktw terminowych typu futures. Dla ilustracji, komputerowe programy alokacji kapitau wczaj si pod wpywem zgry okrelonych algorytmw cenowych, co wpywa zarwno na ilo jak i tempo zawieranych transakcji. Warto wspomnie, e przed wprowadzeniem platformy obrotu elektronicznego Globex przez Chicago Mercantile Exchange Group wroku 2003 przecitny dzienny wolumen handlowy kontraktw TFutures 10letnich obligacji USA wynosi 6,2 tysicy, natomiast wlatach 20102012 osign on poziom 1,4 miliona. Istniej pogldy, e zarwno procesy globalizacji jak iautomatyzacji rynkw finansowych, zwaszcza wzakresie instrumentw pochodnych, przyczyniaj sie do nadmuchiwania baniek cenowych ido pogbiania si narusze rwnowagi rynkowej. Kompleksowoci funkcjonowania rynkw finansowych towarzyszy zoono ryzyka finansowego, ktrego waciwe potraktowanie jest istotnym zadaniem wynikajcym z analizy ostatniego kryzysu finansowego. Tradycyjne modele makroekonomiczne w ograniczonym stopniu uwzgldniay tylko pewne kategorie ryzyka finansowego, takie jak ryzyko waha kursu walutowego, czy ryzyko systematyczne (zwizane zwahaniami podstawowych wskanikw stabilizacji monetarnej ifiskalnej). Przedkryzysowe prby wkomponowania ryzyka finansowego do modeli makroekonomicznych polegay gwnie na jego zagregowanym potraktowaniu (Orowski 2003, Bromiley iRau, 2010). Natomiast do wiadczenia kryzysu wyranie wykazay konieczno podjcia analizy ryzyka finansowego wujciu zdezagregowanym, poniewa poszczeglne kategorie ryzyka wzrnicowanym stopniu wpywaj na wyniki finansowe ina plany strategiczne zarwno sektora finansowego jak isfery gospodarki realnej. Do kategorii ryzyka, ktre odegray szczeglnie istotn rol wostatnim kryzysie zaliczy naley ry-

77

zyko pynnoci, bankructwa ikontrahenta oraz ryzyko systemowe, ktre wystpio wzaawansowanej fazie kryzysu, powodujc zachwianie caego globalnego systemu finansowego. Kolejnym, istotnym aspektem w analizie ryzyka finansowego s jego rozkady czasowe, ktre wyjaniaj empirycznie procesy powstawania iprzemieszczania sie baniek cenowych. Ze wzgldu na obecno nieoczekiwanych, czsto burzliwych idestabilizujcych szokw finansowych zmienne rynkowe (ceny aktyww, stopy procentowe, kursy walutowe itd.) wykazuj rozkad leptokurtyczny, ktry jest bardziej smuky od normalnego (Gaussowskiego). Jego istota sprowadza si zatem do wyszej wartoci szczytu itak zwanych grubych ogonw. Wwarunkach spokojnego rynku zakres odchyle wikszoci wskanikw finansowych jest silnie skoncentrowany wok ich przecitnej wartoci. Nato miast wwarunkach zaburze rynkowych wahania te s znaczne, czsto wrcz eksplodujce, co jest wyrazem istnienia ryzyka ekstremalnego. Tradycyjne modele makroekonomiczne nie uwzgldniay ekstremalnego ryzyka finansowego. Nie mogy zatem wnaleytym stopniu przewidzie sytuacji kryzysowych. Wliteraturze przedkryzysowej przewaa pogld, e ryzyko ekstremalne, zwaszcza wprzypadku stp procentowych ikursw walutowych nie jest moliwe do oszacowania. Prby szacunkowe ryzyka ekstremalnego podj L.Orowski (2009, 2012) pokazujc, e zakres tego ryzyka na europejskich rynkach wymiany rezerw midzybankowych znacznie przewysza jego zakres na rynkach akcji, obligacji pastwowych irynkach wymiany walut. Wodniesieniu do rynkw walutowych, analogiczne wnioski wycignli take gert iKoenda (2013). Wrd metod przeciwdziaania wybuchom takiego ryzyka, Orowski wskaza na konieczno naoenia buforu antycyklicznego ponad minimalny zakres kapitau wasnego bankw wymagany przez Basel III.Konieczne s rwnie usprawnienia metodo logii prognozowania podstawowych zmiennych finansowych celem odpowiedniego uwzgldnienia ich ekstremalnych zachowa. Powysze uwagi prowadz do szeregu oglnych wnioskw. Po pierwsze, zaburzenia na rynkach finansowych s nieodcznym zjawiskiem wprocesach makroekonomicznych. Prowadz one do podwyszonego ryzyka finansowego, ktre jest wieloaspektowe, a jego poszczeglne aspekty i kategorie wzrnicowanym stopniu wpywaj na sfer realn. Wkocowym procesie narastania ryzyka nastpuje obnienie konsumpcji, inwestycji ioglnie rzec biorc tempa wzrostu gospodarczego. Po drugie, baki cenowe napdzane lewerowaniem finansowym s rdem wystpowania ryzyka ekstremalnego. Sytuacje ich pknicia, ktrym towarzyszy proces deleweryzacji gospodarstw domowych oraz instytucji gospodarczych, wkonsekwencji wywouj tendencje recesyjne wgospodarce realnej. Po trzecie, globalizacja rynkw finansowych iprzechodzenie na elektroniczne platformy obrotu instrumentami finansowymi wpywa na ogromny wzrost tempa przepyww globalnego kapitau. Kierunki przepyww kapitaowych zmieniaj si wsposb natychmiastowy wreakcji na nawet najdrobniejsze zmiany w bilansach ryzyka finansowego, zwaszcza ryzyka suwerennego, oraz na zwizane z nim sygnay zachwiania rwnowagi makroekonomicznej. Zatem efektywne sterowanie polityk makroeko nomiczn powinno wcza dogbna iczsto korygowan analiz ryzyka finansowego wjego zdezagregowanym ujciu.

Impulsy egzogeniczne irelatywne ujcie parametrw polityki pieninej

Niniejsza sekcja porusza wyzwania dla polityki monetarnej, ktre maj szczeglne odniesienie do gospodarek potransformacyjnych iwschodzcych. Zalicza sie do nich konieczno uwzgldnienia impulsw egzogenicznych, awic generowanych poza systemem gospodarczofinansowym danego kraju. Standardowe modele makroekonomiczne wokresie przedkryzysowym byy dostosowane gwnie do warunkw gospodarki zamknitej, pomijay wic efekty transmisji czynnikw egzogenicznych. Podejcie takie nie stanowi wikszego problemu zpunktu widzenia duych, autonomicznych systemw gospodarczych, natomiast wwarunkach mniejszych gospodarek otwartych, silnie uzalenionych od zmian koniunktury zewntrznej, moe ono prowadzi do wypacze wpolityce makroekonomicznej.
78

Problem ten jest szczeglnie istotny w kwestii sterowania polityk pienin na etapie doboru zmiennych funkcji celu oraz funkcji instrumentalizacji. W warunkach gospodarek otwartych, obie te funkcje powinny uwzgldnia parametry w ujciu relatywnym, a nie absolutnym (Orowski, 2008a; Orowski, 2010). Wtakim ujciu wartoci poszczeglnych parametrw odnoszone s do ich odpowiednikw wgospodarce dominujcej, na przykad USA, Niemiec, lub trzonu krajw strefy euro. Postulat oparcia polityki pieninej na zmiennych relatywnych wydaje si by szczeglnie przydatny wprocesie realizacji strategii bezporedniego celu inflacyjnego oraz konwergencji monetarnej nowych krajw czonkowskich Unii Europejskiej. Model polityki pieninej oparty na prognozie inflacji wujciu relatywnym (Relative Inflation Forecast Targeting RIFT) zosta zaproponowany przez L. Orowskiego (2008a). Zgodnie z zaoeniami modelu RIFT, bank centralny realizujcy strategi konwergencji monetarnej powinien dostosowywa zmiany referencyjnej stopy procentowej do zmian prognozy inflacji krajowej zrelacjonowanej do prognozy inflacji wstrefie euro, zuwzgldnieniem relatywnej prognozy tempa wzrostu realnego PKB. W odniesieniu do funkcji instrumentalizacji polityki pieninej naley podkreli, e w ostatnim okresie czasu znacznym modyfikacjom podlega Regula Taylora, ktra w pierwotnej, uproszczonej wersji zakada zmiany stopy referencyjnej wzalenosci od zmian luki inflacyjnej iluki popytowej przy sztywnych parametrach wagowych. Wersja taka nie moe by bezkrytycznie adoptowana do warunkw gospodarki otwartej bez uwzgldnienia kursu walutowego oraz bez relatywnego ujcia luki inflacyjnej ipopytowej. Rne propozycje modyfikacji Reguy Taylora zdostosowaniem do warunkw gospodarki otwartej zaproponowali m.in. Ball, 1999; Clarida/Gertler/Gali, 1998 i2000; Koenig, 2006; Fernandez/NikolskoRhzevskyy, 2007; Orowski, 2010. Postulat oparcia funkcji instrumentalizacji polityki pieninej na parametrach relatywnych odnosi si szczeglnie do krajw kandydujacych do strefy euro irealizujcyh proces konwergencji monetarnej (Orowski, 2010). Relatywne podejcie do sterowania polityk pienin jest postulowane dla gospodarek wscho dzcych, wtym krajw kandydujcych do przyjcia euro szczegolnie wobecnej dobie monetarnego luzowania ilociowego wynikego zkoniecznoci zwalczania skutkw kryzysu finansowego igospodarczego. Banki centralne tych krajw powinny wypracowa optymaln strategi reakcji na nieuchronne odejcie amerykaskiego FeduiEuropejskiego Banku Centralnego od polityki luzowania ilociowego. Jak wynika z obserwacji gospodarek wschodzcych, QE wywouje efekty procykliczne zwaszcza w tych o przyspieszonym tempie wzrostu gospodarczego (jak np. Brazylia czy Korea Poudniowa). Spotgowany napyw kapitau do tych gospodarek, zmusza banki centralne do obnienia stp pro centowych do poziomu suboptymalnego, ktry zagraa realizacji celu inflacynego iwkonsekwencji prowadzi do przegrzania koniunktury. Nie ulega wtpliwoci, e nawet nieznaczna podwyka stp procentowych przez wiodce banki centralne sygnalizujca odejcie od polityki QE moe spowodo wa nagy odpyw kapitau zrynkw wschodzcych izmusi banki centralne wtych krajach do pro porcjonalnie silniejszej podwyki stp procentowych. Oparcie polityki pieninej na parametrach relatywnych pozwolioby na bardziej efektywn jej realizacj. Naley ponadto wypracowa system obrony przed oczekiwanym odpywem kapitau iosabieniem koniunktury wtych gospodarkach. System taki powienien obejmowa midzy innymi wymg podwyszenia zasobw kapitau wasnego wsektorze bankowym atake konieczno podbudowania rezerw walutowych banku centralnego wcelu ewentualnych interwencji na rynku walutowym zapobiegajcych zbyt silnej deprecjacji waluty krajowej. Powysze sugestie dla polityki monetarnej krajw wschodzcych maj na uwadze uniknicie przez nie negatywnego szoku koniunkturalnego, ktry moe by wywoany odchodzeniem od polityki luzowania ilociowego przez wiodce banki centralne.

79

Wnioski ispostrzeenia dla polityki monetarnej wwarunkach konwergencji do euro

Ostatni kryzys finansowy spowodowa szereg wyzwa dla polityki monetarnej krajw potransformacyjnych realizujcych konwergencj do euro. Przyjcie euro, a zatem wyeliminowanie pynnoci kursu walutowego wwarunkach zaburze rynkowych wywoaoby efekty procykliczne wtych krajach. Naley wtym momencie podkreli, e efekty procykliczne stwarzaj cay szereg zagroe dla stabilizacji sektora finansowego, apoprzez transmisj, rwnie dla sfery realnej. Procykliczno wie si zwykle ze wzmoonym poziomem ryzyka kredytowego i ryzyka wypacalnoci ze wzgldu na niepewno oszacowania przyszych dochodw. Dotyczy to zwaszcza mniejszych jednostek gospo darczych o niszym stopniu kapitalizacji. Procykliczno prowadzi zatem do osabienia inwestycji, spadku zatrudnienia oraz redukcji wydatkw gospodarstw domowych wzakresie dbr trwaego uytku inieruchomoci. Jest ona rwnie zagroeniem dla dochodw izyskw instytucji finansowych, ktre staj przed wymogiem podniesienia poziomu zasobw kapitau wasnego, oraz podjcia krokw zmierzajcych do delewaryzacji. Wrezultacie nastpuje wic osabienia emisji kredytu przez sektor bankowy oraz alternatywne instytucje finansowe. Nie ulega wtpliwoci, e przystpienie do strefy euro oznacza wyeliminowanie ryzyka kursowego, aczkolwiek ta eliminacja nie oznacza jednoczesnej obniki ryzyka finansowego wsensie zagregowanym. Wrcz przeciwnie, nastpi bowiem moe jednoczesny wzrost innych kategorii ryzyka, a zwaszcza ryzyka pynnoci i kontrahenta, a take ryzyka rynkowego. Wzrost ryzyka pynnoci moe zaistnie zwaszcza wwarunkach realnej aprecjacji euro, jako nowo przyjtej waluty krajowej, np. przy braku korekcyjnego zastrzyku pynnoci ze strony Europejskiego Banku Centralnego lub wwarunkach odejcia od obecnej polityki QE.Wprzypadku zachowania waluty autonomicznej, decyzje korygujce poziom ryzyka pynnoci pozostaj wgestii krajowego banku centralnego. Przyjcie euro moe rwnie wpyn na poziom ryzyka rynkowego poprzez korelacje cenowe krajowych rynkw finansowych zwiodcymi rynkami strefy euro. Dla przykadu, wobecnym okresie rynki akcji krajw kandydujcych do euro (Polski, Czech i Wgier) wykazuj pozytywn korelacj zrynkiem DAX.Zdowiadcze nowych peryferyjnych czonkw strefy euro (Slowacji iSlowenii) wynika, e od momentu wstpienia do euro ich korelacje waha rynkowych mocno spady (Orowski, 2013). Nowe rynki strefy euro wykazuj zatem charakterystyczne cechy rynkw kresowych (frontier equity markets), ktrych istot jest negatywn korelacja zmian indeksw cenowych wrelacji do zmian indeksw rynkw dominujcych (DJIA, badz tez DAX wstrefie euro), co zostao epirycznie udowodnione przez A.Amina iL.Orowskiego (2014). Wraz zprzyjciem euro naley spodziewa si wzmoonych midzyrynkowych przepyww kapitaowych, ktre z pewnoci doprowadz do podniesienia poziomu ryzyka rynkowego. W takich warunkach, banki krajowe bd zmuszone do podwyszenia kapitau wlasnego co nie nastpi bez wpywu na oglny poziom stabilizacji finansowej danego kraju. Powysza analiza wyzwa dla polityki monetarnej krajw realizujcych konwergencj monetarn do euro, zwaszcza wynikajcych zuwarunkowa pokryzysowych, prowadzi do wniosku, e bezkolizyjne przystpienie do strefy euro musi by poprzedzone odpowiednim przygotowaniem instytucjonalnym krajowych jednostek gospodarczych, a take uprzednio osignitym wysokim stopniem dyscypliny fiskalnej iwiarygodnoci polityki pieninej. Naley jednak podkreli, e koszty ztytuu wspomnianych zagroen mog by przewyszone przez korzyci wypywajce zprzyjcia euro. Dla przypomnienia, korzyci te dobrze znane i szeroko dyskutowane w literaturze obejmuj obnienie kosztw transakcyjnych, zwikszony dostp do kapitau zagranicznego, stabilno cen, wyduenie horyzontu inwestycyjnego, itp. Dlatego powanym wyzwaniem dla procesu konwergencji monetarnej do euro, ktre wydaje si by dostrzegane przez analitykw i decydentw polityki monetarnej, ale jeszcze niewystarczajco
80

przeanalizowane wliteraturze ekonomicznej, jest sprecyzowanie strategii wwarunkach nadal kontynuowanej ultraekspansywnej polityki monetarnej. Obecna strategia QE zupenie wycza krtkoterminowe stopy procentowe zich tradycyjnej roli podstawowego instrumentu realizacji polityki monetarnej ineutralizuje ich funkcj informacyjn ozakresie popytu na fundusze rezerwowe wsystemie bankowym. Wtakich warunkach nastpuje deformacja relacji stp procentowych. Banki centralne realizujce proces konwergencji do euro mog sobie obecnie pozwoli na przyjcie stosunkowo niskich stp referencyjnych, obnionych do poziomu, ktry nie stworzyby zagroenia dla realizacji celu inflacyjne go. Jest to mozliwe poniewa kraje dominujce utrzymuj stopy procentowe na bliskozerowym poziomie. Problemem moe by raczej nieuchronne odejscie wiodcych bankw centralnych od strategii luzowania ilociowego. Zgodnie zanaliz przedstawiona wpoprzedniej sekcji, nawet stosunkowo niska podwyka stopy referencyjnej przez Fed iEBC moe zmusi banki centralne krajw kandydujacych do euro do podwyszenia stp procentowych do poziomu, ktry przeciwdzialaby odpywowi kapitau ztych krajw. Konieczna moe by rwnie jednoczesna interwencja na rynku walutowym dla zapobiegnicia nadmiernej deprecjacji waluty krajowej. Naley take podkreli, e przysze podwyki stp procentowych przez banki centralne wywoayby dalszy spadek zyskownoci sektora bankowego pro wadzc do upadoci wielu instytucji finansowych, zwaszcza tych oniskim poziomie zabezpieczenia kapitaowego. Reasumujac, powysze rozumowanie prowadzi do generalnego wniosku, e wadze monetarne w krajach kandydujcych do euro powinny konsekwentnie kontynuowa polityk monetarn opart na strategii bezporedniego celu inflacyjnego. Cel inflacyjny moe by obecnie ustalony na staym dugookresowym poziomie zapewniajcym zyskowno podmiotw gospodarczych i dynamiczny wzrost gospodarki, przy jednoczesnym spenieniu kryterium cenowego okrelonego przez Traktat zMaastricht. Obecny cel inflacyjny przyjty przez Narodowy Bank Polski (2,5% zjednoprocentowym pasmem odchylenia wobie strony) wydaje si stosunkowo atwy do zrealizowania wwarunkach zewntrznych zjawisk deflacyjnych zwizanych zosabion koniunktur wgospodarce wiatowej. Wwarunkach przegrzanej koniunktury jego realizacja byaby znacznie utrudniona iwymagaaby naoenia stosunkowo wysokiej premii ryzyka na stop referencyjn. Naley podkreli, e potencjalnym bdem bankw centralnych wtych krajach byoby naoenie zarwno zbyt wysokich (wypywajacych zzastosowania Reguy Taylora), jak izbyt niskich stp referencyjnych (wprzypadku bezkrytycznej adaptacji strategii QE). Suboptymalnie niskie stopy stanowiyby zagroenie dla realizacji celu inflacyjnego. To z kolei mogoby wywoa bardziej daleko idce negatywne konsekwencje w postaci erozji zyskw jednostek gospodarczych, wzrostu bezrobocia irecesji gospodarczej. Takie reakcje acuchowe niewtpliwie opniyby realizacj procesu konwergencji monetarnej iprzyjcia euro.

Uwagi kocowe
Generaln tez powyszego artykuu jest podkrelenie koniecznoci uwzgldnienia procesw zachodzcych na midzynarodowych rynkach finansowych oraz ich transmisji na sfer realn wmodelach sterowania systemami gospodarczymi. Konieczno t odzwierciedlaj dowiadczenia kryzysu zlat 20072010. Przedkryzysowe modele wniedostatecznym stopniu bray pod uwag procesy po gbiania si ryzyka finansowego, zwaszcza wkontekcie jego zoonoci. Poszczeglne kategorie ryzyka ujawniy si na rnych etapach kryzysu przyczyniajc si wrnym stopniu do jego zaostrzenia. Kulminacyjnym punktem byo wystpienie ryzyka systemowego, ktre w zaawansowanej fazie kryzysu spowodowao zachwianie globalnym systemem finansowym iwkonsekwencji transmisji na sfer realn, przyczynio si do kryzysu gospodarczego. Dodatkowym, wanym aspektem ryzyka, ktry wyoni si zdowiadcze kryzysu jest fakt inherentnej podatnoci zmiennych finansowych na nage, niespodziewane przyrosty waha wsytuacjach zaburze rynkowych, czyli wystpowanie ryzyka ekstremalnego.
81

Wrd bardziej dugofalowych procesw kryzysogennych, ktrych negatywne skutki day si odczu wczasie ostatniego kryzysu naley wskaza na narastanie dugu, nie tylko sektora publicznego, ale take prywatnego, a zwaszcza dugu gospodarstw domowych i instytucji finansowych. Wzrost zaduenia podmiotw gospodarczych przekraczajcych pewne progi bezpieczestwa prowadzi do sytuacji narastania baniek cenowych. Cho proces ten zosta wczeniej przedstawiony wsposb opisowy przez Miskiego iKindlebergera, nie jest on jeszcze wwystarczajcym stopniu uwzgldniony na etapie prognozowania makroeonomicznego. Celem przyszych prac makroeonomistw powinno by zatem wypracowanie systemu ktry zapobiegaby narastaniu baniek cenowych, awiec iryzyka na rynkach finansowych. Innym oglnym celem tych prac powinno by wypracowanie uwarunkowa acyklicznych, ktre pozwol na zagodzenie typowych negatywnych efektw cyklu zarwno gospodarczego jak ifinansowego, takich jak wzrost ryzyka kredytowego oraz spadek konsumpcji iinwestycji. Wwarunkach krajw kandydujcyh do euro, acykliczne warunki mog by osiagnite poprzez realizacj konsekwentnej polityki pieninej opartej na strategii bezporedniego celu inflacyjnego ipynnego kursu walutowego.

Literatura
Akerlof, G.A., Shiller, R.J., 2009. Animal spirits: How human psychology drives the economy and why it matters for global capitalism. Princeton University Press. Amin, A., Orowski, L.T., 2014. Returns, volatilities and correlations across mature, regional and frontier markets: Evidence from South Asia. Emerging Markets Finance and Trade, forthcoming. Arrow, K.J., Debreau, G., 1954.Existance of an equilibrium for a competitive economy. Econometrica 22(3), 265290. Ball, L., 1999. Policy rules for open economies, in: Taylor, J.(ed.) Monetary Policy Rules, University of Chicago Press, Chicago, Illinois, pp. 127156. Borio, C., White, W.R., 2004. Whither monetary and financial stability? The implications of evolving policy regimes. Bank for International Settlements Working Paper No. 147. Bromiley, P., Rau, D., 2010. Risk taking and strategic decision making. In: P.C. Nutt and C.D. Wilson (eds.). Handbook of decision making. Wiley and Sons, New York, pp. 307325. Clarida, R., Gertler, M., Gal, J., 1998. Monetary policy rules in practice: some international evidence. European Economic Review 42 (6), 10331067. Clarida, R., Gertler, M., Gal, J., 2000. Monetary policy rules and macroeconomic stability: theory and some evidence. Quarterly Journal of Economics 115 (1), 147180. gert, B., Koenda, E., 2013. The impact of macro news and central bank communication on emerging Euro pean forex markets. Economic Systems, forthcoming. Eichengreen, B., 2013. Does the Federal Reserve care about the rest of the world? Journal of Economic Perspectives 27 (4), 87104. Fama, E.1970. Efficient capital markets: Review of theory and empirical work. Journal of Finance 25(2), 383 417. Fernandez, A., Z., NikolskoRzhevskyy, A., 2007. Measuring the Taylor rules performance. Federal Reserve Bank of Dallas Economic Letter 2 (6). Froot, K.A., Scharfstein, D.S., Stein, J.C.1992. Herd on the street: Informational inefficiencies in amarket with shortterm speculation. Journal of Finance 47(4), 14611484. Greenspan, A.2004. Risk and uncertainty in monetary policy. American Economic Review 94(2), 3340 Kindleberger, C.P., 1988. The international economic order: Essays on financial crisis and public goods. Hemel Hemstead: Harvester Wheatsheaf. Kindleberger, C.P., 1996. Maniacs, panics and crashes: Ahistory of financial crises (3rd ed.). John Wiley and Sons, New York. Koenig, E., F., 2006. Through aglass, darkly: how data revisions complicate monetary policy. Federal Reserve Bank of Dallas Economic Letter No. 1/2006.

82

Minsky, H., 1982a. Can it happen again: Essays on instability and finance. M.E.Sharpe, New York. Minsky, H., 1982b. The financialinstability hypothesis: capitalist processes and the behavior of the economy. In: C.Kindleberger and J.Laffargue (eds.) Financial crises: Theory, history, and policy. Cambridge University Press, New York. Mishkin, F.S., 2011. Monetary policy strategy: Lessons from the crisis. NBER Working Paper 16755. Orowski, L.T., 2003. Monetary convergence and risk premiums in the EU accession countries. Open Econo mies Review 14(3), 251267. Orowski, L.T., 2005. Monetary convergence of the EU accession countries to the eurozone: Atheoretical frame work and policy implications. Journal of Banking and Finance 29 (1), 203225. Orowski, L.T., 2008a. Relative inflationforecast as monetary policy target for convergence to the euro. Journal of Policy Modeling 30(6), 10611081. Orowski, L.T.2008b. Stages of the 20072008 global financial crisis: Is there awandering assetprice bubble? Economics EJournal Discussion Paper No. 200843. Orowski, L.T., 2010. Monetary policy rules for convergence to the euro. Economic Systems 34(2), 148159. Orowski, L.T., 2012. Financial crisis and extreme market risks: Evidence from Europe. Review of Financial Eco nomics 21(3), 120130. Orowski, L.T., 2013. Integration of Central European and the EuroArea financial markets: Repercussions from the global financial crisis. Mimeo. Rodrik, Dani. 2006. Goodbye Washington Consensus, Hello Washington Confusion? AReview of the World Banks Economic Growth in the 1990s: Learning from aDecade of Reform Journal of Economic Literature, 44(4), 973987. Shiller, R.J, 2005. Irrational exuberance. Princeton University Press. Taleb, N.N.2001. Fooled by randomness: the hidden role of chance in life and in the markets. London: Texere. White, W.R., 2009. Should monetary policy lean or clean? Federal Reserve Bank of Dallas Globalization and Monetary Policy Institute Working Paper No. 34. Williamson, J., 1990. Latin American adjustment: How much has happened? Washington: Institute for International Economics.

Elbieta Mczyska, Piotr Pysz

Liberalizm neoliberalizm ordoliberalizm

profesor nauk ekonomicznych, absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego. Kierownik Zakadu Bada nad Bankructwami Przedsibiorstw w Kolegium Nauk o Przedsibiorstwie w Szkole Gwnej Handlowej, pracownik naukowy Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk; od grudnia 2005 r. prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Czonek Prezydium Komitetu Prognoz Polska 2000 Plus, czonek Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN. W latach 19942005 sekretarz naukowy oraz czonek Prezydium Rady Strategii Spoeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrw. Autorka, wspautorka i redaktor naukowy ok. 200 publikacji z zakresu analizy ekonomicznej, finansw i wyceny przedsibiorstw oraz z zakresu systemw gospodarczych i strategii rozwoju spoeczno-gospodarczego. prof dr hab.; Fachhochschule fr Wirtschaft und Technik Vechta/Diepholz/Oldenburg Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Biaymstoku Zainteresowania naukowe: badanie rynkowej transformacji gospodarczej w Europie rodkowej i Wschodniej- ordoliberalizm i spoeczna gospodarka rynkowa. Autor okoo dwustu prac naukowych opublikowanych w jzyku polskim, niemieckim, rosyjskim i angielskim - gwnie w Polsce, Niemczech i Rosji. Pojedyncze prace opublikowane zostay take w Austrii, Szwajcarii, Stanach Zjednoczonych i Biaorusi. Streszczenie Kluczem do rozrnienia pomidzy klasycznym liberalizmem, neoliberalizmem iordoliberalizmem jest stosunek do wolnoci jednostki ludzkiej. Wczasie kolokwium wParyu 1938 Walter Lippmann sformuowa tez, e gwnym powodem wszelkich niepowodze myli liberalnej byo skupienie jej wysikw wok staego rozszerzania zakresu wolnoci jednostki ludzkiej na rynku. Szo to jego zdaniem wparze zniedostrzeganiem problematyki ksztatowania adu gospodarczego w ramach ktrego wolno jednostki suyaby nie tylko niektrym osobom, ale take realizacji interesw wikszoci czonkw spoeczestwa. Po prawie osiem dziesiciu latach krytyka ta trafia wsedno wspczesnych dylematw myli liberalnej. Doktryn neoliberalna bowiem cechuje wolno bez adu. Dla przezwycienia obecnego kryzysu gospodarki wiatowej cechujcego si nieadem, chaosem ianarchi konieczne jest zorientowanie polityki gospodarczej na mylenie wkategoriach adu (Max Weber). Ofe ruje j podejmujca problematyk adu gospodarczego myl ordoliberalna. Jej niezbdn we wspczesnym wiecie gwn ide jest wolno wramach adu. Summary

The key to distinguishing between classical liberalism, neoliberalism, and ordoliberalism is their attitude to the freedom of the individual. In 1938, during acolloquium in Paris, Walter Lippmann put forth the thesis that the main cause underlying all failures of liberal thought was its focus on constantly expanding the scope of the freedom of the individual in the market. In his opinion, this was accompanied by alack of understanding of the need to develop an economic system under which the freedom of the individual would serve not only aselect few, but would also promote the interests of the majority of society. Eighty years later this criticism goes to the crux of the contemporary dilemmas of liberal thought, as the neoliberal doctrine is driven by fre edom without order. To overcome the ongoing global economic crisis, characterized by disorder, chaos, and anarchy, it is impe rative to guide economic policy towards thinking in terms of order (Max Weber). And such an approach is offered by ordoliberal thought, which is concerned with the issue of economic order. Its leading theme, which is critical for todays world, is freedom within order.

Liberalism Neoliberalism Ordoliberalism

85

Wprowadzenie
WPolsce iinnych postsocjalistycznych spoeczestwach Europy zdokonan na przeomie lat osiemdziesitych idziewidziesitych ubiegego wieku transformacj ustrojow zwizane byy nadzieje na wolno gospodarcz, wolny rynek imaterialny dobrobyt. Po penej optymizmu, zwaszcza wpocztkowym okresie transformacji, rynkowej euforii przyszo jednak wmiar upywu czasu widoczne pewne rozczarowanie oraz wtpliwoci co do prawidowoci rozwiza. Wynikao to zujawniajcych si dysfunkcji w systemie spoecznogospodarczym, przede wszystkim dysfunkcji spo ecznych, wtym wysoce skontrastowanych nierwnociach dochodowych, co degradowao poczucie sprawiedliwoci spoecznej. Wsystemie rynkowym wyranie ujawniay si materialne ograniczenia wolnoci gospodarujcych jednostek, co ma zwizek zosabianiem, erozj (przede wszystkim wwyniku zjawisk paramonopolistycznych) fundamentalnej dla wolnego rynku zasad wolnej konkurencji, ale take zasad demokracji. Zapocztkowany wUSA wlatach 2007/2008 wiatowy kryzys finansowy (nastpnie ewoluujcy wkryzys gospodarczy, aobecnie wkryzys zaduenia) uruchomi narastajc fal krytyki systemu rynkowego. Zarazem krytyka nierzadko rozszerzana jest na liberalizm wogle, co jest dalece nieprawidowe iniekorzystne dla rozwoju liberalnej myli ekonomicznej ispoecznej. Rynek jest jednak bowiem bezalternatywnym rozwizaniem instytucjonalnym dla wolnych idemokratycznych spoeczestw. Alternatywy wobec rynku nie ma, iwwyobraalnej przyszoci nie bdzie. Zatem rynek we wspczesnej izpewnoci ewoluujcej formie pozostanie wprzyszoci podstawowym instytucjonalnym mechanizmem organizacji spoecznego procesu gospodarowania. W tej sytuacji istotne jest, aby zintensyfikowana przez kryzys wiatowy fala krytyki gospodarki wolnorynkowej (co jest widoczne zarwno wliteraturze przedmiotu, jak ipublicystyce) nie doprowadzia do generalnego potpienia iodrzucenia liberalnej myli ekonomicznej ispoecznej per se. Stanowi ona bowiem naukowoideologiczny fundament rynku. Bez tego fundamentu rynek straciby jakkolwiek spoeczn orientacj, gdy wedug sw Paula Samuelsona rynek nie ma ani rozumu ani te serca, on czyni to co czyni 1. W analizie liberalnej myli ekonomicznej i jej zwizkw z funkcjonowaniem systemw spoecznogospodarczych istotne jest naszym zdaniem odrnianie poszczeglnych typw liberalizmu. Liberalizm bowiem niejedno ma imi ibezzasadne jest ich traktowanie jako monolitu. Wreferacie tym analizowane s trzy podstawowe odmiany liberalizmu: liberalizm klasyczny, neo liberalizm iordoliberalizm. Zarwno neoliberalizm jak iordoliberalizm wyrastaj ze wsplnego pnia klasycznej ekonomicznej myli liberalnej XVIII oraz XIX wieku, zidei Adama Smitha, Johna Stuarta Milla, Jeana Baptiste Saya iinnych. Wliteraturze ipublicystyce ekonomicznej wystpuje jednak od kilku dziesicioleci narastajce zamieszanie izamt pojciowy. Pojcia liberalizmu, neoliberalizmu oraz ordoliberalizmu bezzasadnie uywane s jako synonimy iwrzucane do jednego worka pod hasem liberalizm, wdodatku bez naleytego wyjanienia jego treci izrnicowanych odmian2. Doktryna neoliberalna oparta na fundamencie gwnego nurtu neoklasycznej teorii ekonomii uznawana jest za jedn zgwnych przyczyn obecnego, wci jeszcze niezaegnanego wiatowego kryzysu gospodarczego. Wjego nastpstwie ekonomiczna myl liberalna poddana zostaa (wmediach icz ciowo take wliteraturze fachowej) generalizujcej, niekiedy miadcej krytyce. Krytyka ta rozsze rza si nierzadko na liberalizm wogle. Wtym kontekcie naley przypomnie nadal cigle aktualne ostrzeenie Konfucjusza, i gdy upada mylenie, to idzie ztym wparze rozkad adu 3. Sowa chiskiego mdrca sprzed okoo dwch ip tysica lat okazay si prorocze take wspczenie. Trzeba
mit Paul A.Samuelson, Der Markt hat kein Herz, Spiegel Special 7/2005, s.151. z absurdalnych przykadw ilustrujcych stan pojciowego chaosu jest stwierdzenie znanego publicysty, e pojcie takie jak neolibera nie istnieje, bowiem nie zna adnych neoliberaw, vide: W.Gadomski, Odpowied neoliberaa, Gazeta Wyborcza 07.08.2011, http://wyborcza.pl/1,76842,10070363,Odpowiedz__neoliberala_.html (data dostpu: 18.10.2013). 3 Cytowane za:Eucken W., Grundstze der Wirtschaftspolitik, 7, Auflage. Mohr Siebeck, Tbingen, 2004. s.197.
2 Jednym 1 Interview

86

tu przyzna, e wielu znakomitych mylicieli nie przeceniao znaczenia rozwaa metodologicznych dla rozwoju nauki ekonomii. Niekiedy nawet przestrzegali przed ich eksponowaniem. Przykadowo, wsowie wstpnym do pierwszego wydania opublikowanej wroku 1939 ksiki Die Grundlagen der Nationalkonomie Walter Eucken pisze: Ksika ta nie jest ksik metodologiczn. Przerost refleksji ocharakterze metodologicznym jest oznak choroby wkadej nauce, ale adna chora nauka nie zostaa jeszcze uzdrowiona przez metodologi4. Jednoznacznie wypowiada si wtej kwestii jeden zkoryfeuszy neoklasycznej szkoy mylenia, Vilfredo Pareto. Wedug niego dyskusje ometo dologii s niczym innym jak czyst strat czasu5. Wodniesieniu do rozwaanej problematyki poj liberalizmu, neoliberalizmu oraz ordoliberalizmu uwzgldnienie podejcia metodologicznego uznaje my wbrew tym ipodobnym zastrzeeniom za konieczne. Narastajca bowiem krytyka liberalizmu bez wskazania na jego zrnicowane odmiany stwarza ryzyko zdegradowania liberalizmu jako wanej podstawy rozwoju spoecznogospodarczego, azatem ryzyko wystpienia syndromu wylania dziecka zkpiel. Kluczem do rozrnienia pomidzy neoliberalizmem iordoliberalizmem jest stosunek do wolnoci gospodarujcej jednostki ludzkiej. Wparyskim kolokwium z1938r. amerykaski intelektualista imyliciel liberalny; doradca prezydenta Roosevelta, Walter Lippmann, autor dyskutowanej wwczas ksiki The Good Society sformuowa tez, e gwnym powodem wszelkich niepowodze ekonomicznej myli liberalnej byo w przeszoci zbyt jednostronne skupienie jej wysikw wok staego rozszerzania zakresu wolnoci jednostki ludzkiej na rynku. Wedug niego szo to wparze zniedocenianiem zadania ksztatowania adu gospodarczego, wramach ktrego wolno jednostki suyaby nie tylko wzbogacaniu si pojedynczych osb, ale take realizacji celw sucych caemu spoeczestwu lub przynajmniej wikszoci jego czonkw. Po prawie osiemdziesiciu latach sformuowana przez Waltera Lippmanna krytyka nadal trafia wsedno wspczesnych dylematw myli liberalnej. Jednak wramach nurtu neoliberalnego nie jest ona uwzgldniana imona zpewnym uproszczeniem stwierdzi, e powtarzany jest, stary bd zmaga owolno bez adu . Przeciwiestwem takiego podejcia jest ordoliberalizm zorientowany na haso wolnoci wramach adu. Dla przezwycienia wspczesnego kryzysowego stanu gospodarki wiatowej charakteryzujcej si nieadem, chaosem, anawet pewnymi symptomami anarchii, niezbdne jest odejcie polityki gospodarczej od doktryny neoliberalnej i przeorientowanie jej na konceptualn podstaw mylenia wweberowskich kategoriach adu iracjonalnoci, zuwzgldnieniem zachowa iodczu ludzkich, empatii oraz pamici historycznej 6. Teoretyczn baz do tego rodzaju polityki gospodarczej oferuje myl ordoliberalna7. Aby unikn niebezpieczestwa generalnego odrzucenia ekonomicznej myli liberalnej inegatywnych tego skutkw dla funkcjonowania rynku niezbdne jest jednoznaczne rozrnienie pomidzy rnymi jej nurtami, wtym szczeglnie pomidzy neoliberalizmem iordoliberalizmem. Ten pierwszy mwic wnajwikszym uproszczeniu cechuje fundamentalizm rynkowy imarginalizowanie roli pastwa wksztatowaniu adu spoecznogospodarczego. Podczas, gdy wtym drugim kwestie ksztatowania adu maj charakter pierwszoplanowy. Przeprowadzenie rozrnienia midzy poszczeglnymi kategoriami liberalizmu jest celem niniejszego referatu. Wpierwszej czci referatu omawiany jest historyczny rozwj idei neoliberalizmu iordoliberalizmu, ktre to kierunki myli liberalnej stanowi prb rewitalizacji idei klasycznego liberalizmu ekonomicznego spychanego szczeglnie od czasw Wielkiej Depresji lat 19291933 na margines przez rne nurty myli socjalistycznej oraz nauk Mistrza iwszechstronnego geniusza (okrelenia Ro -

W., Die Grundlagen der Nationalkonomie, 9, Auflage, Springer Verlag 1989, s.IX. Winkel H., Gustav von Schmoller, [w:] Starbatty J.(red.), Klassiker des konomischen Denkens II, Verlag C.H.Beck Mnchen 1989. s.115 6 M.Weber, Gospodarka ispoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej. Seria: Biblioteka socjologiczna, Wydawnictwo: Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2002 7 Pysz, P., Czego mona si nauczy od myli ordoliberalnej?, Ekonomista nr 4/2013, s.497519.
5 Por.

4 Eucken

87

berta Skidelskiego) Johna Maynarda Keynesa8. Wkolejnej drugiej czci referatu prezentowana jest analiza porwnawcza doktryny neoliberalnej zmyl ordoliberaln. Wpodsumowaniu referatu wskazywane s nowe moliwoci dziaania otwierajce si przed polityk gospodarcz wwarunkach oparcia jej na fundamencie ordoliberalnym. We wspczesnym wiecie charakteryzujcym si globalnie naruszon rwnowag, nieadem jest to koniecznie9. Konieczne, aby zgodnie zokreleniem Konfucjusza zapewni ludzkoci poprzez uksztatowanie adekwatnego adu gospodarczego ispoecznego porednio urzeczywistnienie kosmicznego prawa przetrwania10. Innymi sowy, wistocie rzeczy chodzi oHamletowskie by albo nie by ludzkoci.

Historyczny kontekst rozwoju ideii neoliberalnych iordoliberalnych

Historia gospodarcza ihistoria myli ekonomicznej dowodz, e wraz ze zmieniajcymi si technologicznymi ispoecznymi uwarunkowaniami funkcjonowania gospodarki zmieniay si take panujce wposzczeglnych okresach pogldy, szkoy idoktryny ekonomiczne. Itak XIX wiek pozostawa pod przemonym wpywem klasycznej teorii ekonomii, twrc ktrej by Adam Smith. Neoliberalizm jest nawizaniem do smithowskiego, leseferystycznego liberalizmu klasycznego, ktrego idee ksztatoway rzeczywisto gospodarcz wokresie od koca XVIII do przeomu XIX iXX wieku. Jednak ju pod koniec XIX wieku ujawniay si dysfunkcje leseferyzmu ikapitalizmu, takie jak m.in. tendencje monopolistyczne w rozwoju przemysu, gbokie wahania koniunkturalne, narastajce masowe bezrobocie iin. Klasyczny leseferystyczny liberalizm poczwszy od przeomu XIX iXX wieku ulega stopniowo coraz silniejszej erozji, osabiany przez rosnce wsi idee antykapitalistyczne, etatystyczne, co przekadao si na centralnie zarzdzan gospodark kapitalistyczn w Niemczech okresu 19361948 isystem socjalistycznej gospodarki centralnie planowanej wRosji (pniej Zwizku Radzieckim), poczwszy od rewolucji padziernikowej z1917r. Przysowiowym gwodziem do trumny liberalizmu klasycznego bya Wielka Depresja lat 19291933. Kryzys ten otworzy pole dla szybko rozprzestrzeniajcego si w nauce ekonomii keynesizmu. Te nasilajce si niebezpieczne dla liberalizmu tendencje stanowiy impuls dla kontraktywnych dziaa rodowisk ukierunkowanych na oywienie i obron idei liberalnych oraz klasycznych zasad teorii ekonomii. Fundamentalne znaczenie miao midzynarodowe seminarium Colloque Waltera Lippmanna, ktre odbyo si wsierpniu 1938r. wParyu11. To wanie na tym kolokwium przyjte zostao wykreowane przez ordoliberaa Alexandra Rstowa pojcie neoliberalizmu, cho paday take inne propozycje nazwania nowego nurtu, wtym takie jak: neokapitalizm, liberalizm spoeczny, czy liberalizm lewicowy12. Nazwa ta miaa eksponowa zasadnicz rnic midzy t now neoliberaln koncepcj aXIX wiecznym klasycznym liberalizmem bazujcym na regule laissezfaire. Przede wszystkim miaa jednak jednoznacznie sygnalizowa now er whistorii rozwoju ekonomicznej myli liberalnej. Pojcie neoliberalizmu ma jednake histori sigajc wczeniejszych lat ni paryskie kolokwium Lippmanna13. Wroku 1925 wksice szwajcarskiego ekonomisty Hansa Honeggera VolkswirtschaKeynes.Powrt mistrza, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa, 2012 Thurow L.C., Przyszo kapitalizmu: Jak dzisiejsze siy ekonomiczne ksztatuj wiat jutra, Wydawnictwo Dolnol skie, Wrocaw, 1999 s.16 inast. 10 Habermann, G., Ordnungsdenken eine geistesgeschichtliche Skizze, OrdoJahrbuch fr die Ordnung der Wirtschaft und Ge sellschaft, t, 53, Lucius Lucius, Stuttgart 2002, s, 170171. 11 Mirowski Philip. Plehwe Dieter. The Road From Mont Pelerin: The Making of Neoliberalism, Harvard University Press, 2009. 12 Ibidem, oraz Wikipedia. de, http://de.wikipedia.org/wiki/Neoliberalismus 13 Poszukiwanie nowej bardziej atrakcyjnej nazwy dla leseferystycznego kapitalizmu zainicjowane zostao jeszcze przed pierwsz wojn wiatow. Czoowy reprezentant modszej niemieckiej szkoy historycznej wekonomii, Werner Sombart wwydanej po raz pierwszy w1906r. ksice ( ikolejnych jej wydanich) pt. Die deutsche Volkswirtschaft im XIX und im Anfang des 20.Jahrhunderts, uy w1921 r pojcia spoeczny kapitalizm, W/ Sombart, Die deutsche Volkswirtschaft im neunzehnten Jahrhundert und im Anfang des 20. Jahrhun derts, fnfte mit der vierten gleichlautende Auflage,erschienen 1921 bei Georg Bondi in Berlin oraz J.Zweynert, Wirtschaftskultur, Transformation und konomische Ordnung in Ruland:Ganzheitliche Marktwirtschaft als irenische Formel?, in: Blmle Gerold, Goldschmidt Nils, Klump Rainer, Schauernberg Bernd, Senger von Harro, Perspektiven einer kulturellen konomik, 2004, LITVerlag, s.483.
9 L.Thurow, 8 R.Skidelsky

88

ftliche Gedankenstrmungen pojcie neoliberalizmu pojawio si jako tytu pierwszego jej rozdziau, nawizujcego m.in. do dzie Gustava Cassela, wtym wydanej w1923r. Teorii ekonomii Spoecznej (The Theory of Social Economy)14. Z kolei w roku 1932 na temat koniecznoci realizowania nowej, liberalnej polityki gospodarczej wNiemczech wypowiedzia si niemiecki socjolog iekonomista Alexander Rstow podczas konferencji niemieckojzycznego stowarzyszenia ekonomistw Verein fr Socialpolitik: Nowy liberalizm, ktry reprezentuj wsplnie zmoimi przyjacimi, postuluje istnienie silnego pastwa, stojcego tam gdzie jego miejsce, tj. ponad gospodark ijej grupami interesw. Tym wyznaniem wiary wsilne pastwo winteresie liberalnej polityki gospodarczej oraz wliberaln polityk gospodarcz winteresie silnego pastwa gdy czynniki te wzajemnie si warunkuj pozwlcie mi Pastwo zakoczy moje wystpienie 15. Wniecay rok po paryskim Kolokwium Lippmanna wybucha druga wojna wiatowa, ktra przerwaa prby liberalnych uczonych stworzenia przeciwwagi dla ofensywy rnych wariantw myli socjalistycznej jak ikeynesizmu. Wdwa lata po zakoczeniu wojny, wroku 1947 wSzwajcarii zinspiracji Friedricha Augusta von Hayeka powoane zostao Mont Pelerin Society (Towarzystwo Mont Pele rin)16. Zaoycielsk grup itrzon tego Towarzystwa stanowio ponad dwudziestu liberaw (spord tych, ktrzy uczestniczyli wkolokwium paryskim) zNiemiec, Austrii, Francji oraz Stanw Zjednoczo nych. W pierwszym powojennym spotkaniu tego Towarzystwa uczestniczyli obok jego inicjatora Friedricha Augusta von Hayeka m.in. Walter Eucken, Wilhelm Rpke, Alexander Rstow oraz Frank Knight iMilton Friedman. Ju same nazwiska tych uczonych sygnalizuj zaznaczajcy si ju wwczas podzia wkrgu liberalnych mylicieli. Eucken sta si bowiem duchowym przywdc rozwijajcego si wNiemczech ju od lat czterdziestych XX wieku ordoliberalizmu. Zkolei Knight iFriedman, atake po czci bardzo trudny do jednoznacznego zaklasyfikowania von Hayek, byli lub stali si jak ten ostatni, czoowymi przedstawicielami, chicagowskiej szkoy ekonomii (Chicago school of economics). Ta szkoa ekonomii po latach walki zsocjalizmem, etatyzmem ikeynesizmem, poczwszy od lat siedemdziesitych XX wieku wyznaczaa dominujcy sposb mylenia ekonomistw i politykw gospodarczych, podporzdkowujc go doktrynie neoliberalnej17.

2.1. Neoliberalizm zasig midzynarodowy

Chicagowska, neoliberalna szkoa ekonomii wywieraa silny wpyw na myl ekonomiczn ipolityk spoecznogospodarcz winnych krajach, wtym krajach Ameryki poudniowej oraz postsocjalistycznych krajach Europy rodkowej iWschodniej. Istotny wkad w rozprzestrzenianie si amerykaskiej wersji neoliberalizmu w Chile wnosili poczwszy od roku 1975 chilijscy. Chicago Boys. Bya to do liczna grupa chilijskich studentw, ktrych wikszo wlatach 19561970 studiowaa na Uniwersity of Chicago. Tam te zapoznali si zradykalnymi neoliberalnymi ideami von Hayeka oraz Friedmana, stajc si ich entuzjastycznymi wyznawcami. Po zwyciskim, wymierzonemu przeciwko demokratycznie wybranemu rzdowi prezydenta Salvadore Allende, puczu (we wrzeniu 1973r.) generaa Augusto Pinocheta, chilijski dyktator przekaza wroku 1975 grupie Chicago Boys (wliczbie okoo 25 osb) wadz nad wszystkimi gospodarczymi ministerstwami i centralnymi instytucjami18. Chile stao si polem eksperymentalnym nadajcym si prawie
14 H.Honegger, Volkswirtschaftliche Gedankenstrmungen, Wyd. Braun, Karlsruhe,1925, rozdz. 1 oraz G.Cassel, The Theory of Social Economy, ew York: Augustus M.Kelley, 1967 take Hampe, P., Zur Entstehungsgeschichte und zum Bedeutungswandel eines verqueren Begriffes, Ifo Schnelldienst, nr 9/2010, s.14. 15 Rstow, A.Redebeitrag, Deutschland und die Weltkrise, Verhandlungen des Vereins fr Socialpolitik. Schriften des Vereins fr Socialpolitik, Dresden 1932, t. 187, s.6269. 16 Hampe, P., Zur Entstehungsgeschichte und zum Bedeutungswandel eines verqueren Begriffes, Ifo Schnelldienst, nr 9/2010, s.14. 17 E.Mczyska, Dysfunkcje gospodarki wkontekcie ekonomii kryzysu, Zeszyty Naukowe, PTE, 2011, nr 9 ,s.4370 18 Wpyw wywierany przez Chicago Boys na chilijsk polityk gospodarcz zosta omwiony wpracy Karin Fischer , The Influence of Neoliberals in Chile before, during, and after Pinochet, [w:] P.Mirowski, D.Plehwe, The Road from Mont Pelerin. The Making of the Neoliberal Thought Collective, Harvard University Press 2009. 30534

89

wrcz idealnie do przetestowania neoliberalnych koncepcji szkoy chicagowskiej. Wroku 1975 kraj ten odwiedzi Milton Friedman, ktry stwierdzi e dla uporania si zgalopujc inflacj oraz upadkiem gospodarki niezbdna jest rynkowa terapia szokowa19. Wrealiach wielu krajw Ameryki aciskiej, charakteryzujcych si wdrugiej poowie dekady lat 70tych nierwnowagami makroekonomicznymi ikryzysem zaduenia zagranicznego, pierwsze dowiadczenia radykalnej terapii szokowej wChile musiay wydawa si ich wierzycielom, tj. wielkim bankom oraz elitom finansowym ipolitycznym Stanw Zjednoczonych jako godne naladowania. Wten sposb dojrzeway przesanki dla sformuowania przez Johna Williamsona neoliberalnego Washington Consensus, wywierajcego wdekadach lat 80 i90tych przemony wpyw na polityk gospodarcz nie tylko wAmeryce Poudniowej, ale take wpostsocjalistycznych krajach Europy rodkowej iWschodniej20. W stagflacyjnej fazie lat 70tych XX w. rozprzestrzenianiu si neoliberalizmu towarzyszyo wypieranie keynesizmu jako dominujcego nurtu w teorii ekonomii i podstawy polityki spoecznogospodarczej. Idee Friedmana i von Hayeka opanoway sposb mylenia ekonomistw oraz politykw gospodarczych. Konsekwencj radykalnego przewrotu w myleniu o gospodarce staa si zorientowana na neoliberalne pryncypia adu spontanicznego, monetaryzmu iekonomii podaowej polityka gospodarcza rzdw Ronalda Reagana wUSA iMargaret Thatcher wWielkiej Brytanii. Brytyjska premier lansowaa wlatach osiemdziesitych wodniesieniu do uprawianej przez ni neoliberalnej polityki gospodarczej formu TINA (There Is No Alternative), zgodnie zktr nie ma adnej alternatywy dla wolnego rynku iwolnego handlu, atym samym globalnego kapitalizmu. Doktryna neoliberalna stanowia te podoe transformacji ustrojowej wkrajach socjalistycznych. Zapocztkowany wPolsce proces zaamywania si systemu realnego socjalizmu rozszerzy si na przeomie lat 80 i90tych XX wieku na wszystkie kraje bloku socjalistycznego, ze Zwizkiem Radzieckim na czele, co szo w parze ze zjednoczeniem Niemiec. W wiecie Zachodnim zapanowaa euforia itriumfalizm rynkowy. Euforii tej wpeni ulegay te kraje postsocjalistyczne. Mona to uzna jako typowe rebours jednej ztez Karola Marksa. Na mietniku historii wyldowa nie kapitalizm, jak myliciel ten przepowiada, lecz socjalizm. Kapitalizm wici za ostateczny triumf. Euforia dosza do spektakularnego szczytu wrwnie osawionej jak inaiwnej tezie ksiki Francisa Fukuyamy zroku 1992 okocu historii21. Oparta na osobistej wolnoci jednostki ludzkiej iprywatnej wasnoci rodkw produkcji gospodarka rynkowa oraz liberalna demokracja miay zdominowa niepodzielnie i trwale przyszo ludzkoci. Symboliczn postaci czasw kapitalistycznego triumfalizmu sta si rekin finansowy Gordon Gekko wfilmie Wall Street reysera Olivera Stone zkoca dekady lat 80ych. Gekko propaguje chciwo jako warto niezbdn dla biznesu igospodarki pod hasem chciwo jest dobra. Wpodobnym duchu wypowiada si gwny teoretyk triumfujcego wwczas neoliberalizmu Milton Friedman odpowiadajc na pytanie onajsilniejsze siy napdowe ludzkiego dziaania ... bez wtpienia chciwo, jeszcze raz chciwo, nienawi oraz mio22. Za najbardziej spektakularn i jednoczenie szczeglnie ryzykown w kontekcie naukowej i spoecznej akceptacji koncepcji neoliberalnej uzna mona hipotez o efektywnoci i samoregulacji rynkw finansowych (Efficient Market Hypothesis), rozwinitej w latach 19651970 przez Eugene Fam, tegorocznego noblist, profesora Uniwersytetu Chicagowskiego. Zgodnie zt hipotez na rynkach papierw wartociowych zarwno ich sprzedawcy, jak inabywcy zachowuj si wpeni racjonalnie uwzgldniajc przy podejmowaniu decyzji wszystkie oglnie dostpne informacje. Wwarunkach wystpowania duej liczby sprzedawcw inabywcw na wpeni przejrzystym rynku aktualna cena papierw wartociowych (kurs akcji) odzwierciedla wsposb obiektywny ich rzeczywist warChicago Boys, data dostpu 12.10.2013 G., Wdrujcy wiat, Prszyski iSka, Warszawa 2008, s.210212. 21 Fukuyama, F., The End of History and the Last Man, Penguin, Harmondsworth 1992. 22 Friedman, M., Es ist unmoralisch, Geld von den Reichen zu nehmen um es den Armen zu geben, Interview mit Milton Friedman, Sddeutsche Zeitung Magazin, 23. Juni 2006, s.20.
20 Koodko 19 Wikipedia.

90

to. Cena ta podlega zmianom wtedy, gdy podmioty transakcji rynkowych uzyskaj nowe dotychczas nieznane im informacje. Zmiana ceny papierw wartociowych bdcych przedmiotem transakcji doprowadza wedug tej hipotezy automatycznie do przejcia rynku z dotychczasowego do nowego stanu rwnowagi. Samoregulacja rynku finansowego dana jest wic sama zsiebie. Samoregulujcy si proces rynkowy zapewnia alokacj kapitau do kierunkw zastosowania o najwyszej efektywnoci. Rynki finansowe funkcjonujce w skali midzynarodowej umoliwiaj posiadaczom kapitau dywersyfikacj ich wkadw. Wwyniku tego obnione zostaje ryzyko utraty czci lub caoci zaangaowanego kapitau23. Hipoteza efektywnego rynku apologetycznie uzasadniaa ekspansj wielkich zachodnich bankw inwestycyjnych iinnych organizacji finansowych na faktycznie nieregulowanych przez nic i nikogo midzynarodowych rynkach finansowych. Zapocztkowany w latach 2007/2008 itrwajcy do dnia dzisiejszego kryzys tych rynkw sfalsyfikowa t hipotez izasygnalizowa pocztek koca dotychczasowej dominacji doktryny neoliberalnej w nauce ekonomii i polityce gospodarczej wysokorozwinitych krajw wiata.

Ordoliberalizm jego korzenie, historyczne zmiany iuyteczno

Pierwsze deklaracje wpniejszych latach wiodcych przedstawicieli niemieckiego nowego liberalizmu pojawiy si ju wokresie Wielkiej Depresji 19291933. Zaliczy mona do nich uprzednio cytowana wypowied Rstowa na Kongresie Verein fr Socialpolitik wDrenie wroku 1932. Wtym samym roku opublikowany zosta artyku Staatliche Strukturwandlungen und die Krisis des Kapitalismus Euckena profesora Uniwersytetu Alberta Ludwika we Fryburgu (Freiburgu)24. Obydwaj wymienieni autorzy podkrelaj decydujc rol silnych organw wadzy pastwowej wksztatowaniu instytucjonalnych warunkw ramowych przebiegu rynkowego procesu gospodarowania. Wroku 1946 wrozmowie Euckena zwydawc Heinzem Kpperem powstaa idea zaoenia naukowego czaso pisma podejmujcego problematyk rynkowego adu gospodarczego. Kpper by tym, ktry zapro ponowa nazw ORDO25. Od roku 1948 ukazuje si ono corocznie pod tytuem ORDO.Jahrbuch fr die Ordnung von Wirtschaft und Gesellschaft. Nazwa tego rocznika okazaa si na tyle nona, e niemieccy liberaowie odchodzc stopniowo od pojcia neoliberalizmu zaczli okrela si sami lub byli te coraz czciej okrelani mianem ordoliberaw, lub rzadziej reprezentantw szkoy fryburskiej. Niemieccy neoliberaowie zaczli si jednak odrnia od neoliberaw amerykaskich nie tylko nazw. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej wyprbowana zostaa wpraktyce niecae trzydzieci lat wczeniej ni idee Chicago school of economics, ale na znacznie mniejszym wporwnaniu zAmeryk acisk terytorium Niemiec Zachodnich. Za to sukces tej koncepcji by wyranie widoczny. Pod kierownictwem wybitnego polityka gospodarczego Ludwiga Erharda zainicjowana zostaa po reformie walutowogospodarczej wroku 1948, oparta na bazie ordoliberalnych idei, polityka Spoecznej Gospodarki Rynkowej (SGR). Wokresie od 1948 do 1966 polityka ta uruchomia na terenie Niemiec Zachodnich procesy rozwoju gospodarczego, ktrych rezultaty okrelane s w literaturze przedmiotu mianem cudu gospodarczego26. Po odejciu Erharda zUrzdu Kanclerskiego wgrudniu 1966 ministrem gospodarki wrzdzie wielkiej koalicji CDU oraz SPD kanclerza Kurta Georga Kiesingera zosta socjaldemokratyczny ekonomista ipolityk Karl Schiller. Wroku 1971 obj on ponadto stanowisko ministra finansw stajc si tzw. superministrem d/s gospodarki ifinansw. Centraln polityczn ide Schillera bya synteza przesania nauki Johna Maynarda Keynesa zfryburskim imperatywem. Chodzio mu opoczenie wspjn cao zorientowanej gwnie mikroekonomicznie Euckenowskiej
23 Krugman R.P., Obstfeld M., Internationale Wirtschaft. Theorie und Politik der Auenwirtschaft, 7. Auflage, Pearson Studium, Mnchen, 2006, s.747749. 24 Eucken W.Staatliche Strukturwandlungen und die Krisis des Kapitalismus, in: Weltwirtschaftliches Archiv 36, 1932, s.297321, 25 Gerken L, Hrsg. Walter Eucken und sein Werk, J.C.B.Mohr (Paul Siebeck), Tbingen, 2000, s.107. 26 Kaczmarek T. T., Cud gospodarczy Niemiec. Ludwiga Erharda koncepcja Spoecznej Gospodarki Rynkowej. Fundacja ATK, Warszawa 1997.

91

koncepcji konkurencyjnego adu gospodarczego zmakroekonomicznym sterowaniem globalnym popytem zgodnie zideami wielkiego brytyjskiego uczonego Keynesa. Podkrelenia wymagaj jeszcze dalsze rnice midzy niemieckimi ordoliberaami i amerykaskich neoliberaami. Wyraaj si one m.in. inn kolejnoci rnych faz wprzebiegu rywalizacji tych koncepcji znauk Keynesa ikeynesizmem. Oile idee Chicago school of economics wypiera zaczy keynesizm znaukowego obiegu wstagflacyjnej dekadzie lat 70tych, to wNiemczech ojedn dekad wczeniej zainaugurowany zosta odwrotny proces stopniowego spychania ordoliberalnego sposobu mylenia o gospodarce na naukowy margines przez modny wwczas keynesizm. Z kolei na przeomie lat 70 i80tych rozpoczo si wNiemczech Zachodnich ograniczanie wpyww keynesizmu przez przejmowane ze szkoy chicagowskiej idee neoliberalne. Wiodcymi hasami polityki gospodarczej stay si deregulacja, prywatyzacja, ekonomia podaowa, szczupe pastwo. Przy tym koncepcja szczupego pastwa bya dodatkowo uzasadniana na podstawie tzw. krzywej Laffera, zgodnie zktr wzrost stawek podatkowych po przekroczeniu pewnego ich poziomu zmniejsza wpywy budetowe, co wskazuje na zasadno obniania podatkw. Oglnie mona stwierdzi, e charakterystyczn cech polityki gospodarczej w Niemczech po drugiej wojnie wiatowej byo reagowanie zwieloletnim opnieniem na nowe nurty mylowe imody nadchodzce zkrajw anglosaskich. Konserwatyzm tej polityki przejawia si take wtym, i mimo kilku radykalnych zwrotw wjej konceptualnych podstawach posugiwaa si ona nadal niezmienionym szyldem Spoecznej Gospodarki Rynkowej. Oprcz niewtpliwej popularnoci tego hasa wspoeczestwie, wtym samym kierunku oddziaywa fakt, i pomimo wspomnianych zwrotw wkonceptualnych zaoeniach polityki gospodarczej niemieccy ordoliberaowie zdoali przetrwa w niektrych orodkach myli ekonomicznej oraz zachowa pewien wpyw na media iopini publiczn. Wlatach 80 i90tych przeywali nawet wkoegzystencji zdominujcym jednak anglosaskim neoliberalizmem co wrodzaju renesansu27. Nie mona wykluczy, e ten swego rodzaju niemiecki teoretycznokoncep tualny konserwatyzm cechujcy niemieck polityk spoecznogospodarcz by czynnikiem amortyzujcym negatywny wpyw kryzysu globalnego na gospodark Niemiec. Z ordoliberalnej perspektywy zarwno nauka Keynesa jak i neoliberalne idee szkoy chicago wskiej maj wprawdzie rzadko dostrzegane, ale tym niemniej istotne, podobne konsekwencje wrazie ich zastosowania. Te zasadniczo odmienne koncepcje polityki gospodarczej, ktrych wyznawcy ostro zwalczali si przez cae dziesiciolecia, cechuje bowiem identyczne zaoenie w odniesieniu do pewnego aspektu tej polityki. Zaoenie to dotyczy bezporedniego oddziaywania pastwa na przebieg procesu gospodarowania. Zgodnie zkeynesizmem sterowanie przebiegiem procesu gospodarowania przez pastwo dokonuje si wsposb dyskrecjonalny od strony globalnego popytu poprzez zastosowanie instrumentw polityki fiskalnej ipieninej (stopa refinansowa bankw komercyjnych). Zkolei zgodnie zneoliberaln koncepcj ekonomii podaowej imonetaryzmu oddziaywanie pastwa ukierunkowane jest na rozmiary zagregowanej poday oraz stabilno poziomu cen, co nastpuje za porednictwem instrumentw polityki fiskalnej ipodatkowej oraz friedmanowskiej reguy okrelajcej przyrost iloci pienidza wobiegu wzalenoci od wzrostu produktu krajowego brutto albo potencjau produkcyjnego gospodarki. Fascynacja teoretykw ekonomii ipolitykw gospodarczych moliwociami bezporedniego oddziaywania od strony popytu (keynesizm) albo te poday (neoliberalna ekonomia podaowa imo netaryzm) na przebieg procesu gospodarowania odwracaa uwag od ksztatowania adu gospo darczego, tj. formalnych i nieformalnych regu gry podmiotw rynkowych. Stwierdzenie to dotyczy w jeszcze wikszym stopniu wpywu przez polityk gospodarcz na gotowo i umiejtno po noszenia przez gospodarujce jednostki ludzkie odpowiedzialnoci wobec siebie, otoczenia, swoich
27 Feld,

s.34.

L, P.Khler, E, A.Die Zukunft der Ordnungskonomik, Freiburger Diskussionspapiere zur Ordnungskonomik, Nr 2/2011.

92

bliskich ispoeczestwa za posiadan wolno wyboru gospodarczych alternatyw28. Wrcz niezbdna wychowawcza funkcja polityki gospodarczej, polegajca na uczeniu gospodarujcych jednostek odpowiedzialnego korzystania zposiadanej wolnoci schodzi wkeynesimie oraz wdoktrynie neoliberalnej na dalszy plan. Dla ordoliberaw wynika ztego oglnie negatywna ocena ich przydatnoci jako konceptualnej bazy polityki gospodarczej, zpewnym wyjtkiem dla keynesizmu. Jego zastosowanie wnieoczekiwanych sytuacjach szokowych, charakteryzujcych si drastycznym zaamaniem si globalnego popytu jest jako ultima ratio akceptowane29.

Analiza porwnawcza neoliberalnej iordoliberalnej teorii/ koncepcji polityki gospodarczej

Podstawowe roznice ipodobienstwa
Analiza porwnawcza neoliberalizmu iordoliberalizmu wymaga wpierwszej kolejnoci podkrelenia fundamentalnej rnicy pomidzy tymi dwoma gwnymi nurtami ekonomicznej myli liberalnej. Oile neoliberalizm woparciu oteoretyczny fundament wpostaci gwnego nurtu neoklasycznej teorii ekonomii skupia wysiek badawczy iaplikacyjny na przebiegu rynkowego procesu gospodarowania, to wcentrum bada iaplikacyjnego zainteresowania myli ordoliberalnej stoi ad gospodarczy wramach ktrego proces ten przebiega. Porwnanie obszarw badawczych ordoliberalizmu, neoliberalizmu irywalizujcego znimi owpyw na teori ekonomii ipolityk gospodarcz keynesizmu zaprezentowane zostao wtabeli 130:

Tab. 1. Ordoliberalizm, neoliberalizm ikeynesizm. Analiza porwnawcza

Koncepcje polityki gospodarczej Ordoliberalizm Neoliberalizm Keynesizm ad gospodarczy Ksztatowanie adu Tak Nie Nie Przebieg procesu gospodarowania Wymiar makroekonomiczny Tak Tak Tak Wymiar mikroekonomiczny Tak Tak/Nie Nie Jednostki ludzkie iich emocje Tak Nie Tak/Nie

rdo: opracowanie wasne.

Wedug pogldw ordoliberalnych teoretykw nauka ekonomii powinna bada funkcjonowanie spoeczestwa gospodarujcego nie wycinkowo tylko kompleksowo. Oznacza to, e obok stojce go ex definitione w centrum zainteresowania adu gospodarczego uwzgldnia naley take jego wpyw na przebieg rynkowego procesu gospodarowania wwymienionych wyej pozostaych trzech wymiarach (makro, mikro i jednostek ludzkich) oraz vice versa oddziaywanie przebiegu procesu gospodarowania na polityk ksztatowania adu gospodarczego a take jego spontaniczne samo ksztatowanie si.

28 Pysz, P., Komplementarno i synteza koncepcji polityki gospodarczej Waltera Euckena i Ludwiga Erharda, [w:], red. Ebieta Mczyska, Piotr Pysz, Idee Ordo ispoeczna gospodarka rynkowa, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s.6869. 29 Wnsche. H.F., Ludwiga Erharda negacja polityki koniunkturalnej iakceptacja polityki antykryzysowej J.M.Keynesa, [w:] red. Ebieta Mczyska, Piotr Pysz, Idee Ordo i spoeczna gospodarka rynkowa, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2010, s.116124. 30 Tabela ta stanowi przeksztacon wersj tabeli opublikowanej wpracy: Pysz, P., Neoliberalizm/keynesizm versus ordoliberalizm awiatowy ad gospodarczy, [w:], red. Joanna KotowiczJawor, Polska iRosja wprocesie globalnej integracji idywersyfikacji , Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, Warszawa 2013, s.106.

93

Wkoncepcji neoliberalnej zekonomi podaow imonetaryzmem wysiek badawczy koncentrowany jest wok przebiegu procesu gospodarowania wwymiarze makroekonomicznym, obejmujcym zestaw narzdzi wspierania podaowej strony gospodarki oraz stabilne reguy okrelajce przebieg zasilania gospodarki pienidzem wsposb zapobiegajcy pojawieniu si wgospodarce tendencji inflacyjnych31. Ukierunkowujc badania na wspieranie podaowej strony gospodarki ekonomici neo liberalni podejmowali rwnie problematyk mikroekonomiczn, co dotyczyo szczeglnie instrumentw finansowych wykorzystywanych przez dynamicznie rozwijajcy si wostatnich dziesicioleciach XX wieku midzynarodowy sektor usug finansowych. Wkoncepcji neoliberalnej jednostka ludzka nie jest jednak traktowana jako ywy czowiek, podlegajcy emocjom, charakteryzujcy si keynesowskimi animal spirits, tylko wweberowskim sensie, tj. jako racjonalny, modelowy typ idealny, tj. homo oeconomicus. Z kolei nauka J. M. Keynesa skupia si na makroekonomicznym wymiarze przebiegu procesu gospodarowania, eksponujc wprzeciwiestwie do podaowej fascynacji neoliberalizmu stron globalnego popytu. Brytyjski ekonomista analizujc m.in. skonno konsumentw do konsumpcji, generowania oszczdnoci oraz inwestowania rozwaa psychologiczne aspekty ludzkich zachowa go spodarczych iich wpyw na wahania koniunkturalne. Dopiero jego uczniowie ikontynuatorzy okrelani mianem keynesistw stopniowo wyjaawiali koncepcj Keynesa zistotnego dla niej czynnika psycho logicznego, tj. ludzkich animal spirits.32 Zprzedstawionych gwnych cech ordoliberalizmu, neoliberalizmu ikeynesizmu wynika, e wodrnieniu od neoliberalizmu i keynesizmu w koncepcji ordoliberalnej, wychodzcej z zaoenia o koniecznoci kompleksowego podejcia do badania realiw ycia gospodarczego, eksponujcej problematyk adu gospodarczego, dostrzegana iuwzgldniana jest jednoczenie strona podaowa ipopytowa wksztatowaniu iprzebiegu procesu gospodarowania wskali makroekonomicznej. Natomiast pewna blisko ordoliberalizmu do anglosaskiej wersji neoliberalizmu wynika m.in. ztego, e ordoliberaowie skaniaj si do uznania susznoci prawa Saya. Wich interpretacji oznacza to, e wwarunkach wystpowania prawidowo skonstruowanego konkurencyjnego adu gospodarczego poda, anie globalny popyt, wywiera decydujcy wpyw na przebieg procesu gospodarowania. Zauwaalne jest te pewne podobiestwo ordoliberalizmu do keynesizmu. Jest to rezultatem tego, e przy kompleksowym podejciu do analizy procesu gospodarowania przedmiotem zainteresowania ordoliberalnych teoretykw staa si gospodarujca jednostka ludzka, zjej emocjami imoralnoci. Wmyli ordoliberalnej pojawia si wzwizku ztym istotne dla teorii ekonomii ipolityki gospodarczej pojcie antropologicznosocjologicznego fundamentu gospodarki rynkowej33. Analiza przedstawionych fundamentalnych rnic midzy analizowanymi nurtami w ekonomii prowadzi do pyta dotyczcych przedmiotu bada imetod badawczych, zwaszcza wkontekcie eko nomii neoklasycznej.

Przedmiot bada
Stricte modelowy charakter neoklasycznej teorii ekonomii ograniczajcej si konsekwentnie do badania przede wszystkim rynkowych stosunkw wymiennych (poday, popytu elastycznoci cen)34 wywar istotny wpyw na percepcj rynku isposobu jego funkcjonowania przez neoklasycznych ineoliberalnych ekonomistw oraz spoeczny odbir tych koncepcji (opini publiczn). Wyniki rozwaa
31 Sadowski, Z., Przez ciekawe czasy rozmowy zPawem Kozowskim oyciu, ludziach izdarzeniach, Polskie Towarzystwo Eko nomiczne, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2011, s.262263. 32 Akerlof, G.A./Shiller, R.J., Animal Spirits.Wie Wirtschaft wirklich funktioniert, Campus Verlag, Frankfurt/New York, 2009, s.11 12. 33 Rpke W., Rpke Wilhelm, Richtpunkte des liberalen Gesamtprogramms, red: Sttzel Wolfgang/ Watrin Christian/ Willgerodt Hans/ Hohmann Karl, Grundtexte zur Sozialen Marktwirtschaft. Zeugnisse aus zweihundert Jahren ordnungspolitischer Diskussion, Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, New York, 1981, s.231. 34 Pysz, P., Czego mona si nauczy od myli ordoliberalnej?, Ekonomista nr 4/2013, s.499500.

94

o perfekcyjnym przebiegu procesu gospodarowania, analiz opartych na modelowym podejciu do rynku, przenoszono bezporednio do praktyki gospodarczej. Rozpowszechniaa si wiara w moliwo perfekcyjnego, bezawaryjnego funkcjonowania realnie istniejcych rynkw. Dla okresowo pojawiajcych si jednak wrzeczywistoci gospodarczej dysfunkcji poszczeglnych konkretnych rynkw, szukano wyjanie i przyczyn jedynie poza nimi samymi, w przede wszystkim w ograniczeniu zakresu swobodnego funkcjonowania mechanizmu rynkowego. Krytykowano zarwno, czsto zreszt zmieniane, reguy gry gospodarczej jak idyskrecjonalne interwencje pastwowe wprzebieg procesu gospodarowania. Apologetyka wolnoci jednostki ludzkiej na rynku oraz niczym nie ograniczonego swobodnego funkcjonowania mechanizmu rynkowego nasilia si wraz zrozpoczt wstagflacyjnej dekadzie lat 70tych ekspansj neoliberalnego monetaryzmu iekonomii podaowej. Gwny nurt teorii ekonomii oddala si coraz bardziej od realiw rynkowych. Wmatematyce poszukiwano wsparcia dla zapewnienia perfekcji mechanizmw rynkowych, dono do rynkowego ideau absolutnej perfekcji. Ta wformalnej doskonaoci pikna iluzja rynku speniaa funkcj ideologiczn, sprzyjajc implementacji, przeszczepianiu do wielu innych regionw wiata rozwiza typowych dla gospodarek anglosaskich. Wrd ekonomistw ipolitykw gospodarczych rozpowszechniaa si swoista moda na fundamentalizm rynkowy35. Sza ona w parze z akceptacj doktryny neoliberalnej nie tylko wrd ekspertw gospodarczych, ale take wspoeczestwach wysoko rozwinitych krajw kapitalistycznych. Uprawiana wramach neoklasycznej teorii ekonomii apologetyka funkcjonowania rynku jako do skonaego mechanizmu oglnogospodarczej koordynacji procesw gospodarczych ialokacji zasobw zostaa skomprymowana poprzez doktryn neoliberaln do kilku wiodcych hase. Ich prostota ioglna zrozumiao istotnie uatwiy propagowanie neoliberalizmu wrd szerokich krgw spoeczestwa. Atrakcyjno iprostota neoliberalnych hase idei bya przy tym wzmacniana przez eksponowanie przez ich wyznawcw jakoby byy to idee jedynie suszne. Ilustruje to uprzednio wspomniana formua TINA Margaret Thatcher. Argumentem bezalternatywnoci neoliberalnej polityki gospodarczej posugiwali si obok brytyjskiej premier take inni prominentni wyznawcy tej doktryny. Konstytuujce hasa doktryny neoliberalnej zawieraj si w najwikszym skrcie w tzw. witej triadzie prywatyzacja, deregulacja oraz stabilizacja. Klasyczny liberalizm ineoliberalizm czy fundamentalizm rynkowy, czyli zaoenie, e wolny rynek uksztatuje spontanicznie ad gospodarczy na tyle sprawnie, e pastwo moe by sprowadzone do roli stra nocnego. Natomiast to co dzieli te dwa nurty to kwestie etycznomoralne. Cechujce neoliberalizm wypranie zrozwaa etycznomoralnych byo nastpstwem przyjcia zaoenia, e wolny rynek doskonale kwestie te rozwizuje. Std te neoliberalizm jest niekiedy postrzegany jako rodzaj karykatury liberalizmu, gdzie liberalne troski owolno jednostki, polityczne rwnouprawnienie iprawa czowieka zostay wypaczone poprzez sprowadzenie ich wycznie do gospodarczej doktryny36. Harvardzki ekonomista Dani Rodrik skonstatowa (w2002r.), e midzy neoliberalizmem aliberalizmem klasycznym stanowicym fundament ekonomii neoklasycznej jest taka relacja jak midzy astrologi aastronomi. (Neoliberalism is to neoclassical economics as astrology is to astronomy. In both cases, it takes alot of blind faith to go from one to the other. Critics of neoliberalism should not oppose mainstream economicsonly its misuse)37. Ani bowiem astrologia, ani neoliberalizm nie s naukami, tylko ideologiami. Ujmujc to bardziej dosadnie mona stwierdzi, e neoliberalizm tak si ma do klasycznego liberalizmu jak, wpewnym zapewne uproszczonym sformuowaniu, fundamentalizm do fundamentw. Adam Smith, profesor filozofii moralnej iklasyk niezwykle przecie szlachetnej koncep -

35 Supp, B., Umbarmherzige Samariter Wie Margaret Thatcher und ihre deutschen Schler die marktkonforme Demokratie ge schaffen haben, Der Spiegel 6/2012, s.56. 36 P.Mirowski, .....op. cit. s.447 37 Dani Rodrik , After Neoliberalism, What ?, Project Syndicate, September 2002, http://www.projectsyndicate.org/commentary/rodrik7/English

95

cji XVIII wiecznego liberalizmu, czy wtej koncepcji id wolnego rynku zmoralnoci, odpowiedzialnoci ietyk. Wwolnorynkowej koncepcji neoliberalnej takiej symbiozy zabrako. Poszukiwania odpowiedzi na pytanie dlaczego kwestie moralne isprawiedliwoci spoecznej s wteorii neoklasycznej ineoliberalimie marginalizowane, wiod do dzie Smitha icharakterystycznej wspczenie, bdnej, jednostronnej, ale dominujcej ich interpretacji. Wiekopomne dzieo Smitha Badania nad natur iprzyczynami bogactwa narodw opublikowane w1776 roku, uksztatowao teori ipolityk ekonomiczn koca XVIII ipierwszej poowy XIX stulecia zarwno wAnglii, jak iwwiecie. Traktowane jest ono jako biblia ekonomicznego liberalizmu38. Wcieniu natomiast pozostaje inna wc zeniej, bo ju w1759r., opublikowana, doniosa praca Smitha: Teoria uczu moralnych, wskazujca na wraliwo jego autora na kwestie sprawiedliwoci spoecznej i dobro ogu39. W obydwu tych dzieach Adam Smith warunkowa poprawne dziaanie mechanizmu niewidzialnej rki od spenienia wymogu sprawiedliwoci spoecznej40. Na uomnoci jednostronnej interpretacji dzie Smitha wduchu bogactwa narodw zwraca si wprawdzie uwag wliteraturze przedmiotu, ale dopiero od niedawna, gwnie pod wpywem przejaww zawodnoci doktryny neoliberalnej i przejaww nieadu spoecznogospodarczego41. Wskazuje to zarazem na wag ksztatowania takiego adu. Na ad gospodarczy skadaj si wskrtowym ujciu formalne inieformalne reguy gry obowizujce jednostki gospodarujce. Obok regu gry gospodarczej istotnymi czynnikami przesdzajcym oksztacie adu gospodarczego izachowaniach gospodarczych s etyka oraz moralno aktywnych wprocesie gospodarowania jednostek ludzkich42. O ile w dzieach Euckena oraz jego bliskiego wsppracownika, prawnika Franza Bhma, podkrelane jest przede wszystkim (chocia nie jedynie) znaczenie regu gry gospodarczej, to prace innych ordoliberalnych teoretykw jak Rstow, Rpke oraz Erhard obok problematyki regu gry go spodarczej podejmuj wanie zagadnienie moralnoci i etyki gospodarujcych jednostek ludzkich. Wtym kontekcie Rpke posugiwa si trafiajcym wsedno sprawy okreleniem antropologicznoso cjologicznego fundamentu gospodarki rynkowej. Zkolei Erhard przej od antropologa ifilozofa Maxa Schelera rozrnienie wolnoci od czego iwolnoci do czego43. Gboki sens wolnoci do czego polega na wykorzystywaniu przez jednostk ludzk wsposb odpowiadajcy zasadom etyki imoralnoci posiadanej wolnoci od czego, tj. gwarantowanego przez wolnociowy ad gospodarczy jej uwolnienia od rnego rodzaju ogranicze osobistej swobody podejmowania decyzji idziaa. Natomiast wolno do czego oznacza podejmowanie przez jednostki ludzkie decyzji idziaa gospodarczych, tak aby zabezpieczy przetrwanie swoje iwasnej rodziny, atake szerzej interpretujc pojcie odpowiedzialnoci wasnej grupy spoecznej oraz spoeczestwa44. Wbardziej popularnym sformuowaniu podkrela si, e wolno iodpowiedzialno stanowi dwie strony tego samego medalu. Realizacja wolnoci do czego wymaga od jednostek ludzkich motywacji oraz umiejtnoci ekonomicznego przetrwania oraz rozwoju wwarunkach konkurencji rynkowej.
38 Pierwsze polskie wydanie dziea tego szkockiego myliciela iekonomisty opublikowane zostao przez PWN w1954 A.Smith, Badania nad natur iprzyczynami bogactwa narodw, tom. 12, tum. S.Wolff, O.Einfeld, Z.Sadowski, A.Prejbisz, B.Jasiska, red. J. Drewnowski, E. Lipiski, PWN, Warszawa 1954). Drugie wydanie pojawio si na rynku ksigarskim dopiero w 2007 r. vide: Adam Smith. Badania nad natur iprzyczynami bogactwa narodw, tom. 12, tum. S.Wolff, O.Einfeld, Z.Sadowski, A.Prejbisz, B.Jasiska, red. J.Drewnowski, E.Lipiski Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. Dzieo Adama Smitha traktowane jest jako pionierska teoria wolnego rynku iekonomii klasycznej, stanowica fundamenty liberalizmu gospodarczego ido dzi rzutujca na ksztat wspczesnych teorii eko nomicznych. Std te data opublikowania tego dziea uznawana jest umownie za dat narodzin wspczesnej ekonomii. 39 A.Smith, Teoria uczu moralnych, tum. D.Petsch, PWN, Warszawa 1989 40 T.Kwarcinski, Niewidzialna doktryna Adama Smitha, Zeszyty Naukowe KUL 2005, nr 1 (189), s.96101 41 Por. m.in. Z.Sadowski, cytowana ju przedmowa do II wydania Bogactwa narodw, oraz Jan Polowczyk, Elementy ekonomii behawioralnej wdzieach Adama Smitha, Ekonomista 2010, nr 4. atake Stefan Zabieglik, Adam Smith, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003. 42 Decydujce znaczenie tego ostatniego czynnika podkrela m.in. czeski ekonomista Tomas Sedlacek autor ksiki Ekonomia dobra iza, vide:T.Sedlacek, Ekonomia dobra iza, Wydawnictwo:Studio Emka , 2012 43 L.Erhard, Dobrobyt dla wszystkich, PTE Warszawa, 2012 44 L.Erhard, ., Die Prinzipien der deutschen Wirtschaftspolitik, Orientierungen zur Wirtschafts und Gesellschaftspolitik, 2005, Heft 104, s.17, Pysz P., Spoeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s.111.

96

Walter Eucken formuowa wobec polityki ksztatowania adu gospodarczego wysokie wymagania dotyczce zarwno jej spjnoci, kompleksowoci jak idugiego horyzontu czasowego.Polityka pienina, agrarna czy te polityka budetowa nie mog by traktowane wsposb izolowany od siebie. Powinny one by tylko elementami skadowymi polityki ksztatowania adu gospodarczego. Powstaje stopniowo nowy niezbdny typ eksperta gospodarczego. Ma on odpowiednie dowiadczenie iznajomo wasnego obszaru dziaania. Ale rozpatruje on wszystkie wyaniajce si problemy wkontekcie przebiegu procesu gospodarowania wskali oglnogospodarczej, wramach istniejcego adu gospo darczego oraz wspzalenoci adu gospodarczego zinnymi rodzajami adu45. Polityka ksztatowania adu gospodarczego uzyskaa wkoncepcji Euckena, wmidzyczasie ju klasyczny model orientacyjny wpostaci konstytuujcych oraz regulujcych pryncypiw konkurencyjnego adu gospodarczego46. Wedug ordoliberaw konkurencyjny ad gospodarczy stanowi co wrodzaju rozwizania poredniego pomidzy leseferystyczn gospodark rynkow zokresu do Wielkiej Depresji 19291933 oraz rnymi mniej czy bardziej radykalnymi wariantami gospodarki centralnie zarzdzanej47. Ordoliberaowie podkrelali jednak wtym kontekcie, e wramach konkurencyjnego adu gospodarczego przebieg rynkowego procesu gospodarowania powinien mie charakter odpowiadajcy idei leseferyzmu, czyli przebiega zupenie swobodnie bez jakichkolwiek bezporednich ingerencji wadz pastwowych. Zperspektywy myli ordoliberalnej konieczny jest obok badania adu gospodarczego powrt nauki ekonomii take do analizy sposobu istopnia urzeczywistnienia wprocesie gospodarowania nadrzdnych wartoci spoecznych. Wolno jednostki ludzkiej i odpowiedzialno za wolno, jak i sprawiedliwo spoeczn nale do tradycyjnych nadrzdnych wartoci europejskiego krgu kulturowego niemale od czasw antycznych. Dla myli ordoliberalnej wartoci te s wspoeczestwie gospodarujcym co najmniej rwnie wane, jak zaspokajanie materialnych potrzeb. Wolno nie jest wadnym przypadku wartoci jedn spord wielu. Nie mona jej postawi na rwni zinnymi wartociami. Jest ona jego zarwno rdem, jak iprzesank istnienia wszystkich innych indywidualnych wartoci48. Wychodzc ztego zaoenia Eucken dy wswoim programie badawczym do sformuowania teoretycznych podstaw umoliwiajcych uksztatowanie przez organa wadzy politycznej adu gospodarczego zapewniajcego gospodarce rynkowej funkcjonaln sprawno dziaania, ajednostkom ludzkim ycie wwolnoci oparte na zasadach etyki49. Za Erhard uywa wrcz pojcia wolnociowego adu gospo darczego dla scharakteryzowania nadrzdnego celu realizowanej wNiemczech Zachodnich po roku 1948 polityki Spoecznej Gospodarki Rynkowej50. W myleniu ordoliberaw odgrne ksztatowanie adu gospodarczego, co nie wyklucza zreszt pewnych elementw jego spontanicznego samoksztatowania si na rynku, traktowane jest instrumentalnie jako rodek sucy zagwarantowaniu izabezpieczeniu wolnoci gospodarujcych jednostek. Zrazem osignicie tego nadrzdnego celu polityki gospodarczej sprzyja wdugim okresie funkcjonalnoci istabilizacji istniejcego adu51. Ordoliberalni myliciele s rwnie zgodni co do tego, e sprawiedliwo spoeczna powinna stanowi przedmiot bada ekonomii. Ich zdaniem od wystpowania wdanym spoeczestwie odpowiednio wysokiego stopnia sprawiedliwoci spoecznej zaley jego niezakcone przez konflikty podziao we i uycie przemocy dla realizacji indywidualnych interesw biece funkcjonowanie oraz dalszy trway rozwj. Cho ordoliberaowie w peni doceniaj znaczenie sprawiedliwoci jako nadrzdnej wartoci spoecznej is co do tego zgodni, to jednak rni si co do sposobw realizacji tego celu.
W., ......op. cit. s.345. W., ........op. cit. s.254303, 47 Eucken W., ....op. cit. s.374. 48 Hayek F.A.von, Grundstze einer liberalen Gesellschaftsordnung, J.C.B.Mohr (Paul Siebeck), Tbingen 2002, s.67, 49 Eucken W., Die Grundlagen der Nationalkonomie, wyd. 9, Springer Verlag, BerlinHeidelbergNew YorkLondonParisTo kyoHongKong 1989, s.240. 50 Erhard L., Die Prinzipien der deutschen Wirtschaftspolitik, Orientierungen zur Wirtschafts und Gesellschaftspolitik 2005, Heft 104, s.1320. 51 Pysz. P., Spoeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s.40.
46 Eucken 45 Eucken.

97

Walter Eucken akceptuje wywodzcy si zklasycznego liberalizmu wzorzec poczenia wolnoci jednostki ludzkiej zesprawiedliwoci spoeczn, cho nie jest wtej akceptacji do koca konsekwentny. Wzorzec ten oparty jest na zaoenia owystpowaniu wwolnym spoeczestwie szerokiego zakresu prawnych zabezpiecze osobistej wolnoci jednostki, zktrych mog korzysta wszyscy, jeeli tylko wykazuj tak wol ipozwalaj im na to ich predyspozycje. Liberalny sposb mylenia skupia si wok formalnej rwnoci szans konkurowania na rynku, ktre dane s wszystkim czonkom danego spoeczestwa poprzez osobist wolno irwno wobec prawa. Rwno wobec prawa oznacza, e wszyscy s zobowizani do przestrzegania okrelonych przez regulacje prawne regu gry gospo darczej. Eucken uwzgldnia jednake przy tym na og niedostrzegany przez neoliberaw fakt, e funkcjonowanie konkurencyjnej gospodarki rynkowej prowadzi do daleko idcego zrnicowania materialnych szans yciowych poszczeglnych osb. Jest to rezultatem wykluczania sabszych jednostek zuczestnictwa wgrze rynkowej oraz wystpowania oraz pogbiania si wspoeczestwie nierwnoci dochodowych imajtkowych. Jeeli s one niemoliwe do zaakceptowania zpunktu widzenia panujcych w danym spoeczestwie wyobrae o sprawiedliwoci, to rozwizania tego problemu Eucken poszukiwa poza logik ordoliberalnego modelu konkurencyjnej gospodarki rynkowej. Wtym przypadku skania si do zastosowania jednake raczej jako wyjtku od oglnej reguy wspzawodnictwa rynkowego niektrych tradycyjnych instrumentw redystrybucyjnej polityki socjalnej52. Nieco odmienny pogld wtej kwestii mia natomiast Erhard. Wedug niego oparta na fundamencie ordoliberalnej teorii polityka Spoecznej Gospodarki Rynkowej (SGR) preferujca konkurencj, pene zatrudnienie, stabilne ceny oraz dywersyfikacj substancji majtkowej umoliwia ograniczenie do minimum konieczno posugiwania si przez pastwo redystrybucyjnymi instrumentami polityki socjalnej. Wkoncepcji Erharda sprawiedliwo spoeczna powinna by zapewniona przez polityk (SGR) nie przede wszystkim przez redystrybucj wfazie podziau, ale ju wsamym przebiegu rynkowego procesu gospodarowania, co skutecznie moe minimalizowa liczb osb, wymagajcych wiadcze socjalnych ze strony pastwa. Ideaem Erharda bya wolna gospodarujca jednostka ludzka, std te wskazywaa, e ..prawdziwie wolnym jako osobowo iprawdziwie wolnym wobec pastwa ijego instytucji jest tylko czowiek, ktry moe by pewny tego, i moe samodzielnie egzystowa dziki swej pracy iswoim dokonaniom, bez pastwowej pomocy, ale take bez przeszkd mu przez pastwo stawianych 53. Wtym kontekcie moe by uznane za pewn osobliwo, i wpodobnym liberalnym duchu argumentowa Milton Friedman.Celem liberalnej polityki jest przecie to, aby byo moliwie mao osb sabych ibiednych. Wtym tkwi sia liberalnego ideau 54.

Metody badawcze
Postulowane przez myl ordoliberaln radykalne przemiany dotyczce rozszerzenia przedmiotu badawczego nauki ekonomii nie mog pozostawa bez konsekwencji dla stosowanych metod badawczych. Wymieni naley tu wpierwszej kolejnoci podjcie problematyki adu gospodarczego ijego wspzalenoci (sprzenia zwrotnego) z przebiegiem procesu gospodarowania oraz wynikajc ztego konieczno stosowania wbadaniach obok indywidualizmu take holizmu metodologicznego. Inne czynniki oddziaujce wtym samym kierunku to uwzgldnianie wprzedmiocie bada nauki eko nomii nadrzdnych wartoci spoecznych wolnoci jednostki ludzkiej oraz sprawiedliwoci spoecznej. Wszystko to implikuje jednoczesne uwzgldnianie wbadaniach historycznego iteoretycznego aspektu zjawisk oraz procesw ekonomicznych wich wzajemnych wspzalenociach. Wneoklasycznej ekonomii ineoliberalizmie, aspekty historyczne s marginalizowane, ignorowana jest maksyma,
52 Eucken 53 Erhard

104, s.17. 54 Es ist unmoralisch Geld von den Reichen zu nehmen, um es den Armen zu geben, wywiad z M. Friedmanem Sddeutsche Zeitung Magazin, 23 czerwca 2006, s.21.

W., Grundstze der Wirtschaftspolitik, 7. Auflage, Mohr Siebeck, Tbingen, 2004, s.300304; Pysz P., ...., op. cit., s.62. L., Die Prinzipien der deutschen Wirtschaftspolitik, Orientierungen zur Wirtschafts und Gesellschaftspolitik, 2005, z.

98

e historia moe by nauczycielk ycia.55 Wodniesieniu do neoklasycznej teorii ekonomii jak idoktryny neoliberalnej mona tu stwierdzi, i utkwiy one wfundamentalnym bdzie metodologicznej jednostronnoci. Chodzi oeksponowanie indywidualizmu metodologicznego jako podstawowej ijedynie susznej metody prowadzenia rozwaa naukowych. Margaret Thatcher wiodcy polityk oraz ikona ery neoliberalizmu przeja ten indywidualistyczny sposb mylenia nauki konsekwentnie, iwtypowy dla niej radykalny sposb. Wedug byej brytyjskiej premier: Nie ma adnego spoeczestwa, istniej tylko pojedynczy mczyni i kobiety 56. Tak radykalnie interpretowany metodologiczny indywidualizm abstrahuje od tego, e ju Arystoteles okrela jednostk ludzk jako homo socialis, ie ludzie yj ( ito od czasw przybyych zAfryki przed dziesitkami tysicy lat naszych praprzodkw, czy te wwczas ju osiadych na poudniu obecnej Francji iHiszpanii ludzi neandertalskich) wmniejszych lub wikszych grupach spoecznych. Smith zajmowa si wopublikowanej wroku 1759 Teorii uczu moralnych wzajemn sympati ludzi do siebie jako spoiwem scalajcym pojedyncze jednostki w zapewniajce ich przeycie irozwj grupy spoeczne ispoeczestwa. Wspczenie, felietonista New York Times David Brooks zatytuowa swoj ksik o jednostce ludzkiej i jej emocjach w sposb jednoznaczny The Social Animal 57. Tym samym jednostronne stosowanie wbadaniach neoklasycznej teorii ekonomii indywidualizmu metodologicznego oddalao j od realiw ycia gospodarczego charakteryzujcych si dziaaniem jednostki ludzkiej wramach grup spoecznych ispoeczestwa oraz obowizujcych wnich regu gry gospodarczej ispoecznej. Indywidualizm metodologiczny powinien by wekonomicznej myli liberalnej uzupeniony przez holizm metodologiczny58. Oznaczaoby to urzeczywistnienie niezbdnej symetrii wliberalnym myleniu ogospodarce. Obok uwzgldnienia tego, i fundament wolnego spoeczestwa stanowi wolna jednostka ludzka zjej indywidualnymi interesami iwartociami trzeba bra pod uwag fakt, e jednostka ludzka moe egzystowa i realizowa wasne interesy i wartoci tylko w ramach grupy spoecznej i/lub spoeczestwa. Oznacza to, e wbrew twierdzeniu byej brytyjskiej premier, spoeczestwo jako takie jednak istnieje. Indywidualizm metodologiczny okazuje si przydatny do analizy horyzontalnych interakcji po midzy podmiotami rynkowymi realizujcymi wprocesie wymiany ich indywidualne interesy. Zkolei stosowanie holizmu metodologicznego staje si niezbdne wrozwaaniach odnoszcych si do istniejcych i/lub podanych regu gry gospodarczej skadajcych si wich caoksztacie na ad go spodarczy. Uywajc innej ni powysza terminologii Eucken stwierdzi w kwestii wspzalenoci pomidzy dziaaniami wolnych jednostek ludzkich na rynku (indywidualizm), aadem gospodarczym (holizm) co nastpuje: Wolno iad nie s przeciwiestwami. Wrcz odwrotnie, wolno iad warunkuj si wzajemnie. Ksztatowanie adu dokonuje si wwarunkach istnienia wolnoci. Wprowadzanie adu wprzebiegu jakiego procesu oznacza wtedy tyle, e czynniki wywierajce na wpyw podle gaj uksztatowaniu wtaki sposb, aeby proces przebiega samoczynnie wpodanym kierunku.59 Podobnie wypowiada si na ten temat Erhard. Poczenie ze sob wolnoci i odpowiedzialnoci wymaga istnienia adu. Waciwie chtniej wypowiadabym si na temat pary poj wolnoci iadu, poniewa odpowiedzialno jest dla mnie pojciem moralnym cile zwizanym zademWolno jednostki bez adu grozi bez wtpienia wynaturzeniem wpostaci chaosu 60. Zbliona do realiw iycia spoecznogospodarczego analiza zachowa wolnych jednostek ludzkich wramach rynkowych regu gry stwarzanych przez istniejcy ad gospodarczy wymaga czenia
P., Czego mona si nauczy od myli ordoliberalnej?, Ekonomista nr4/2013, s.506. za: Supp, B., Umbarmherzige Sama riter Wie Margaret Thatcher und ihre deutschen Schler die marktkonforme Demokratie geschaffen haben, Der Spiegel nr 6/2012. 57 Brooks, D., The Social Animal, Random House, New York 2011. 58 Mczyska, E., Ekonomia aprzeom cywilizacyjny, Studia Ekonomiczne nr 3/4, 2009, s.150151. 59 Eucken, W., Grundstze der Wirtschaftspolitik, 7. Auflage, Mohr Siebeck, Tbingen 2004, S.179. 60 Erhard, L., Freiheit und Verantwortung, [w:] Ludwig Erhard, Gedanken aus fnf Jahrzehnten, red. K.Hohmann, ECON Verlag, DsseldorfWienNew York 1988, s.677.
56 Cytowane 55 Pysz,

99

ze sob podej badawczych charakterystycznych dla indywidualizmu iholizmu metodologicznego. Neoklasyczna teoria ekonomii oraz anglosaska myl neoliberalna, aby mc ograniczy si wbadaniach do indywidualizmu metodologicznego bya zmuszona ze wzgldu na konieczno zachowania logiki jej wywodw do abstrahowania od uwarunkowanego przez histori ikultur danego spoeczestwa realnie istniejcego adu gospodarczego. Pozwalao to teoretykom tego nurtu ekonomicznej myli liberalnej ulega zudzeniu, i udao im si stworzy teori abstrahujc zarwno od czasu jak iprzestrzeni, podobn do niedocignionego wzoru teoretycznej fizyki. Rezultat tych wysikw by jednak zasadniczo inny. Scharakteryzowa go trafnie John Kenneth Galbraith stwierdzajc techniczn ucieczk ekonomii od realnego wiata ycia gospodarczego wwiat abstrakcyjnych, sformalizowanych modeli ekonomicznych majcych odwzorowywa przede wszystkim przebieg procesu gospodarowania61. Rozwj ekonomii neoklasycznej charakteryzuje w dugotrwaym procesie wspomnianej technicznej ucieczki od realnego wiata datujcy si od czasw Mengera, Walrasa, Pareto oraz Arrowa/ Debreu stay trend polegajcy stopniowym zawaniu przedmiotu bada wcelu zapewnienia coraz wyszego stopnia logicznomatematycznej perfekcji. Wpogoni za formaln doskonaoci fizyki imatematyki zreszt zasadniczo niemoliw do osignicia wnaukach spoecznych ekonomici teore tycy rezygnowali zcoraz wikszych obszarw przedmiotu bada niezbdnych dla adekwatnego opisu iobjanienia rzeczywistego funkcjonowania spoeczestwa gospodarujcego. Ekonomia zesza na manowce, poniewa ekonomici wybrali le rozumiane pikno formalnych modeli, zamiast powici si poszukiwaniu prawdy 62. Rozszerzenie zakresu przedmiotu bada nauki ekonomii pociga za sob konieczno radykalnego rozbudowania spektrum dotychczas stosowanych metod badawczych. Wskazuje to na potrzeb odejcia od dotychczasowej, wspwystpujcej zdominacj indywidualizmu metodologicznego, charakterystycznej dla ekonomii neoklasycznej, jednostronnej preferencji dla sformalizowanego podejcia ilociowego ipreferencji dla opartych na restryktywnych zaoeniach modelach ekonomicznych. Nawet Friedman wiodcy reprezentant bazujcej na fundamencie teorii neoklasycznej doktryny neoliberalizmu formuowa wtpliwoci wobec postpujcej matematyzacji nauki ekonomii: ekonomia staje si coraz bardziej tajemnicz gazi matematyki, co dzieje si kosztem zajmowania si realnymi problemami gospodarczymi 63. Wskazuje to zarazem na konieczno jest co najmniej rwnouprawnione traktowania w ekonomii bada o charakterze ilociowym i jakociowym. Analizy jakociowe mog i powinny wspwystpowa jako niezbdne dopenienie podejcia ilociowego. Wskazuje to zarazem na zasadno przeksztacania cigle jeszcze dominujcej wspczenie abstrakcyjnej eko nomii matematycznej wowiele bardziej zblion do realiw gospodarowania ibardziej przydatn do rozwizywania konkretnych problemw procesu gospodarowania ekonomi spoeczn. Wraz zrozszerzaniem zakresu przedmiotu bada nauki ekonomii oad gospodarczy, nadrzdne wartoci spoeczne oraz historyczny kontekst zjawisk iprocesw ekonomicznych. przed ekonomistami otwieraj si nowe rozlege ifascynujce pola badawcze owielkiej doniosoci. Naley mie nadziej, i ich pojawienie si odwrcioby uwag iwysiki badawcze teoretykw ekonomii od tego, co wliteraturze okrela si jako imperializm ekonomiczny. Mamy tu na myli prby swoistej kolonizacji innych dyscyplin nauk spoecznych przez ekonomistw stosujcych metody analizy typowe dla neoklasycznej teorii ekonomicznej gwnego nurtu.64 Ekspansja ekonomii wszerz poza wasn dyscyplin prowadzia nieuchronnie do postpujcego zaniedbania wasnego przedmiotu bada. Skonno do ontolo J.K., Ekonomia wperspektywie krytyka historyczna, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s.262. P., How Did Economists Get It So Wrong?, The New York Times 2009, September 6. 63 Cytowane za: Kwanicki W., Czy kryzys finansowy przyczynia si do kryzysu wnaukach ekonomicznych, Studia Ekonomiczne 2009, nr 3/4, s.242. 64 Powysze pojcie suce do opisu ekspansji gwnego nurtu nauki ekonomii wkierunku innych dyscyplin nauk spoecznych znalazy zastosowanie nie tylko wliteraturze ekonomicznej, ale take wdyskusji nt. przyszoci nauki ekonomii prowadzonej podczas obrad VIII Kongresu Ekonomistw Polskich wlistopadzie 2007 roku.
62 Krugman, 61 Galbraith,

100

gicznego zaniedbania wystpuje zreszt wgwnym nurcie neoklasycznej ekonomii ju od wielu dziesicioleci, tj. od czasw Lionela Robbinsa65. Jej konsekwencj jest fakt, e definiuje si ona przede wszystkim nie przez przedmiot bada, lecz tylko poprzez zastosowan metod badawcz66. Wydaje si to by jedn zpodstawowych przyczyn jej wspczesnego gbokiego kryzysu. Rozszerzenie zakresu przedmiotu bada teorii ekonomii oad gospodarczy otwieraoby dalsze, wymagajce podejcia interdyscyplinarnego, pola badawcze. Chodzi ojakociowy opis iobjanianie funkcjonowania relacji pastwo rynek oraz opracowanie wrezultacie uwzgldnienia wynikw bada empirycznych, szczeglnie ekonomii behawioralnej ale take innych nauk spoecznych, nowego wizerunku czowieka gospodarujcego. Pastwo ksztatujc fundamentalne elementy skadowe adu spoecznogospodarczego, oglnie obowizujce reguy gry gospodarczej pastwo zzaoenia nie moe poprzestawa, na postulowanej niektrych neoliberalnych mylicieli, ograniczonej roli stra nocnego. Wpolityce adu gospodarczego niezbdne jest uwzgldnienie faktu, e niektre elementy skadowe adu ksztatuj si wgospodarce rynkowej wdugim historycznym procesie samoczynnie, spontanicznie67. Pomidzy ksztatowanym odgrnie adem stanowionym oraz oddolnym adem spontanicznym wystpuj bdce nader ciekawym polem badawczym sprzenia zwrotne. Stanowione odgrnie przez pastwo elementy skadowe adu spoecznogospodarczego nie pozostaj bez wpywu na samoksztatowanie si adu spontanicznego. Przy tym wystpuj tu sprzenia zwrotne. Dlatego te rwnie doniosym jakociowym problemem badawczym byoby poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jak musiaby by skonstruowany ad polityczny, aby pastwo mogo skoncentrowa swj potencja decyzyjny oraz wykonawczy wok skutecznego uprawiania polityki ksztatowania adu gospodarczego68. Rozszerzanie zakresu przedmiotu bada teorii ekonomii oraz podejmowaie wjego ramach fundamentalnych bada ocharakterze jakociowym sprzyja powrotowi pluralizmu szk mylenia ekono micznego69. Oznaczaoby to odwrcenie trendu do monizmu teoretycznego, tak charakterystycznego dla drugiej poowy XX wieku. Teoria neoklasyczna zmarginalizowaa w tym okresie inne szkoy mylenia ekonomicznego.70 Wduchu neolibera;nego triumfalizmu znajdujcego si wostatnich latach XX wieku w punkcie szczytowym rozwoju monistycznego trendu w ekonomii skonstatowa to HansWerner Sinn. Rne szkoy mylenia ekonomicznego straciy na znaczeniu. Wprzeszoci istnieli jeszcze keynesici, ktrzy jednak wmidzyczasie wymarli. Wspczenie wszyscy ekonomici s neoklasykami 71. Jednak obecna rzeczywistoc drastycznie wykazuje niedostatki, uomnosci sformalizowanej szkoy neoklasycznej, co tworzy miejsce dla innych szk mylenia ekonomicznego. Podjcie problematyki nadrzdnych wartoci spoecznych, adu gospodarczego oraz roli organw wadzy pastwowej wprocesie jego ksztatowania sprzyja aktywizacji ordoliberalizmu, nowej ekonomii instytucjonalnej, ekonomii politycznej i ekonomii konstytucjonalnej oraz potraktowanej w ostatnich dziesicioleciach po macoszemu historii gospodarczej oraz historii myli ekonomicznej. Szersze uwzgldnianie spoec znych aspektw gospodarowania sprzyja wzrostowi zainteresowania jakociowymi metodami badawczymi, charakterysttycznymi m.in. dla ekonomii behawioralnej iekonomii psychologicznej. Zarazem poadane odchodzenie od neoklasycznego monizmu wekonomii sprzyja intensyfikowaniu konkurencji
A., Wspczesna ekonomia kontynuacja czy poszukiwanie paradygmatu, Ekonomista nr 1/2008, s.17. A., op. cit., s.1416. 67 Hayek F.A.von, Verfassung der Freiheit, 2 wydanie, J.C.B.Mohr (Paul Siebeck), Tbingen 1983, s.7072. 68 Eucken zamierza podj prac badawcz nad adem politycznym spjnym zkoncepcj konkurencyjnego adu gospodarczego. Jego przedwczesna mier wLondynie wroku 1950 uniemoliwia zrealizowanie tego zamiaru. Por. Vanberg, V.J., F.A.Hayek und die Freiburger Schule, ORDO Jahrbuch fr Wirtschaft und Gesellschaft 2002, Band 54, s.320. 69 Na konieczno pluralizmu szk mylenia wnauce ekonomii zwraca uwag Elbieta Mczyska. Por. tej autorki, Doctrina multiplex, veritas una, wksice E.ukawera, op. cit., s.277281. 70 Hockuba Zb., Brzeziski M., Oskara Langego syntezy teorii ekonomicznych, Sadowski Z.(red.), Oskar Lange awspczesno, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2005, s.306. 71 Cyt. za Bofinger P., Wir sind besser, als wir glauben, Pearson Studium, Mnchen, 2005, s.103.
66 Wojtyna 65 Wojtyna

101

pomidzy rnymi szkoami myli ekonomicznej istosowanymi wich ramach metodami badawczymi. Za wedug von Hayeka konkurencja rynkowa jest procedur odkry zdecentralizowanej, ograniczonej wiedzy poszczeglnych podmiotw rynkowych, scalajc j poprzez poziome interakcje wymienne wowiele wiksz ni wiedza poszczeglnych jednostek caociow wiedz rynku. Zatem dlaczego to stwierdzenie, oglnie uznawane za suszne, nie miao by okaza si trafne wodniesieniu do specyficznego rynku ideii, koncepcji imetod badawczych wnauce ekonomii?72

Podsumowanie rozwizania przyszociowe

Studia literatury przedmiotu idowiadczenia kryzysowe potwierdzaj znan keynesowska tez, e istniej silne sprzenia zwrotne midzy przyjmowanymi wpolityce spoecznogospodarczej teo retycznymi podstawami, ideami teoretycznymi aksztatowaniem si sytuacji spoecznogospodarczej. Historia gospodarcza wiata dostarcza wielu dowodw (ito zrnych obszarw geograficznych oraz epok) na to jak kosztowne mog by is bdy wdoborze teoretycznych podstaw ustroju spoecznogospodarczego. Bdw takich iich konsekwencji wiat dowiadcza take obecnie. Przejawia si to m.in. wformie globalnie naruszonej rwnowagi, nieadu wgospodarce wiatowej irosnc czstotliwoci wystpowania kryzysw zich dugookresowym ewoluowaniem. Do obfitoci dowodw na wystpowanie w wielu krajach dysfunkcji gospodarki przyczyni si niewtpliwie globalny kryzys zapocztkowany w 2008 r. w USA kryzysem finansowym, ktry stopniowo przeksztaci si w kryzys gospodarczy, aby w ostatnim okresie przybra form globalnego kryzysu zaduenia, aten zkolei zagraa dalszymi, nowymi kryzysowymi zjawiskami wgospodarce realnej iuporczywym utrzymywaniem si rozmaitych nierwnowag makroekonomicznych. W prezentowanych w tym referacie analizach wyodrbniany jest liberalizm klasyczny, neoliberalizm iordoliberalizm. Nurty te czy idea wolnego rynku, ale dzieli przede wszystkim podejcie do roli pastwa wksztatowaniu adu spoecznogospodarczego. Wkoncepcji neoliberalnej podobnie jak wliberalizmie klasycznym rola ta jest marginalizowana, podczas gdy wkoncepcji ordoliberalnej ma zasadnicze znaczenie. Typowa dla systemu neoliberalnego absolutna dominacja rozwiza czysto rynkowych przy marginalizacji aspektw etycznomoralnych (co odrnia neoliberalizm od uwzgldniajcego kwestie etyki klasycznego liberalizmu smithowskiego) prowadzi do deformacji wsystemie pomiaru irachunku ekonomicznego. Ponadto tworzy korzystne podoe dla rozmaitych naduy ikryzysu zaufania, co z kolei niekorzystnie przekada si nie tylko na wyniki gospodarcze ale co najwaniejsze, stanowi zagroenie dla demokracji jako fundamentu systemu spoecznogospodarczego. Zwraca na to uwag ito ju przed niemale dwoma dekadami Ignacy Sachs, wskazujc, e dysfunkcje wspczesnej gospodarki wynikaj zniewaciwej organizacji systemu spoecznego ipolitycznego, nie za zbraku dbr73. Autor ten wskazuje na konieczno wyjcia poza ekonomizm, na potrzeb uniwersalnej aksjologii, zmiany relacji midzy sfer gospodarki, sfer ekologii isfer spoeczn, na po trzeb nowego okrelenia roli pastwa. Wtrwajcych obecnie dyskusjach oroli pastwa stawia si, zrnych powodw, niewaciwe pytania. Punktem wyjcia dyskusji jest przeciwstawienie pastwa irynku, podczas gdy kady rynek musi by regulowany przez pastwo, szczeglnie jeeli si chce, by gospodarka rynkowa penia te funkcje spoeczne. Krytyka etatyzmu stawiajc suszne zarzuty naduy izbiurokratyzowania upraszcza problem rzucajc haso: mniej pastwa, podczas gdy rzecz po lega na tym, eby pastwo byo bardziej skuteczne, atym samym kosztowao mniej74. Sachs wspiera swe rozwaania cytatem z Alicji wkrainie czarw: Alicja wKrainie Czarw grzecznie zapytaa Kota z Cheshire, w ktr stron powinna teraz pj, Kot odpowiedzia: Bardzo duo zaley od tego,
72 Pysz,

P., .....op. cit. s.512. Sachs, Wposzukiwaniu nowych strategii rozwoju, Gospodarka iPrzyszo, Warszawa, 1996, nr 1/4., s.44 74 Ibidem, s.4748
73 Ignacy.

102

dokd chcesz doj. Autor ten ju wlatach 90. minionego stulecia wskazywa na ryzyko wynikajce zoddzielania si realnej strony gospodarki od finansowej, przestrzegajc, e pokusa spektakularnych zyskw przy stoach wiatowego kasyna rynkw finansowych przyciga kapita, ktry mgby by zainwestowany wprodukcj75. Zdaniem Sachsa, kapita taki staje si bezpodny, spowalniajc wten sposb rozwj spoecznogospodarczy. Dowiadczenia wynikajce zkryzysu globalnego wykazuj, e najbardziej zostay nim dotknite kraje oneoliberalnym modelu ustroju gospodarczego. Std te zyskuje na znaczeniu teza, e kryzys globalny nie jest typowym kryzysem koniunkturalnym, lecz kryzysem fundamentalnym, ustrojowym, kryzysem neoliberalizmu ifaszywoci hipotezy oefektywnoci rynku (Efficient Market Hypothesis). Nieuchronn ioczywist konsekwencj uznania niezawodnoci iefektywnoci rynku jest za denie do maksymalnego ograniczania roli pastwa skoro jego tradycyjne funkcje mog by zgodnie zdoktryn neoliberaln zpowodzeniem zastpione przez mechanizmy rynkowe. Cho chaos idestrukcje oraz makroekonomiczne nierwnowagi spoecznogospodarcze jakie obnay bd wyeksponowa kryzys globalny zanegoway racjonalno doktryny neoliberalnej, to jednak wci wiele wskazuje na to, e nadal jest ona silnym czynnikiem ksztatowania rzeczywistoci gospodarczej. Potwierdzaj to rozmaite zjawiska, wtym przede wszystkim niesabnca, utrzymujca si m.in. wwyniku pastwowej pomocy silna pozycja spekulacyjnego sektora finansowego Wobec silnie ujawniajcych si (przede wszystkim w wyniku triady kryzysowej: kryzys finansowykryzys gospodarczy kryzys zadueniowy) nierwnowag i innych nieprawidowoci wneoliberalnym systemie spoecznogospodarczym pojawia si naturalna potrzeba pogbionych refleksji nad podanymi imoliwymi kierunkami przemian ustrojowych. Utwierdzony wramach doktryny neoliberalnej priorytet dla polityki monetarnej wpoczeniu zno wymi, informacyjnymi, wikinomicznymi warunkami funkcjonowania sektora finansowego generuje zasadnicze zmiany wfunkcjonowaniu pastwa. Niemiecki politolog Wolfgang Streeck dochodzi do wnio sku, e nastpuje wyrana ewolucja pastwa, jego przeksztacanie zpastwa podatkw wpastwo dugu (Vom Steuerstaat zum Schuldenstaat)76. W gospodarkach neoliberalnych zauwaalny jest postpujcy spadek wpyww do budetu pastwa z tytuu podatkw dochodowych, czemu towarzyszy wzrost dugu publicznego. Wnastpstwie tego zacieniaj si interesy pastwowe isektora finansowego, przez co zmniejsza si przejrzysto relacji midzy tymi dwoma stronami (pastwem isektorem finansowym). Pomoc jakiej wiele pastw ostatnio udzielio iudziela instytucjom finansowym dla ich ratowania wkryzysie jeszcze bardziej zacienia te wizy. Std te dzi prawie nie mona odrni, co jest pastwem, aco rynkiem iczy pastwa upastwowiy banki czy banki sprywatyzoway pastwo77. Jednoczenie zmniejszanie si wpyww podatkowych pastwa zmusza do ograniczania zakresu inwestycji iwiadcze publicznych, co zkolei napdza wzrost kredytowania przez banki go spodarstw domowych. Niedostatek wiadcze publicznych, np. edukacyjnych, zmusza gospodarstwa domowe do prywatnego finansowania. To kolejny czynnik zwikszajcy udzia sektora finansowego wgospodarce, ktra wcoraz wikszym stopniu napdzana jest kredytami, co wliteraturze okrelane jest jako prywatny keynesizm78. Zarazem ksztatuje to nowy obraz bezrobocia i zagroenia nim wzaduonych gospodarstwach domowych. Przechodzeni od modelu pastwa podatkw do modelu pastwa dugu sprawia, e obecnie wwielu krajach wich polityce spoecznogospodarczej podstawowym przy podejmowaniu rozmaitych decyzji pytaniem jest:, co na to powiedz ijak zareaguj rynki finansowe oraz agencje ratingowe. Mona to uzna za oznak wytracania przez rzdy wielu krajw suwerennoci na rzecz rynkw finansowych. Zarazem stwarza to ryzyko erozji systemw demokras.48 Streeck, Gekaufte Zeit: Die vertagte Krise des demokratischen Kapitalismus, Suhrkamp, 2013, s.39. 77 Ibidem oraz Sebastian Pciennik, Kupiony czas i kryzys demokratycznego kapitalizmu: notatki o ksice Wolfganga treecka, lipiec 2013, http://www.pte.pl/310_recenzje.html 78 Ibidem
76 Wolfgang 75 Ibidem,

103

tycznych. Wdemokratycznym pastwie bowiem podstawowym (zdefinicji) pytaniem powinno by: co powiedz wyborcy, anie: co powiedz rynki. Przedstawione nieprawidowoci funkcjonowania neoliberalnego adu spoecznogospodarczego s czynnikiem inspirujcym intensyfikacj bada idyskusji na temat moliwych kierunkw zmian ustrojowych. Jednak kierunki rozwiza, w tym rozwiza ustrojowych, cho intensywnie dyskutowane pozostaj dotychczas wsferze pyta otwartych. Tym niemniej potrzeba mylenia oprzyszoci idziaa na jej rzecz oraz potrzeba kultury mylenia strategicznego staje si obecnie wobec trudnych problemw wiata coraz bardziej oczywista, mimo, e fukuyamowska teza okocu historii oraz doktryna neoliberalna zzaoenia marginalizuj refleksj futurologiczn, pozostawiajc przyszo do uregulowania przez mechanizm wolnego rynku. Dzi jednak Fukuyama nie upiera si przy tej tezie, krytycznie oceniajc fetysz otwartego rynku i podkrelajc, e .pierwsz nauczk wyniesion z kryzysu w latach 2000 byo pozbycie si tej wiary. Jedn z konsekwencji kryzysu finansowego 2008/2009 byo odkrycie przez Amerykanw iBrytyjczykw tego, co Azjaci wymylili ju ponad dziesi lat temu: e otwarte rynki kapitaowe, wpoczeniu znieuregulowanym sektorem finansowym, to doskonaa recepta na katastrof79. Przedstawione dysfunkcje w systemie spoecznogospodarczym oraz ich anomiczne podoe sprawiaj, e wiat zcoraz wiksz przychylnoci odnosi si do idei ordoliberalnych jako przeciwwagi dla neoliberalizmu. Ordo bowiem znaczy ad, porzdek. Ordoliberalizm wywodzi si jednak sprzed II wojny wiatowej, awwczas globalizacja nie bya tak rozwinita jak dzi ipanowa model gospodarek narodowych, nie obarczonych przerostem sektora finansowego. Czy i w jakim stopniu idee ordoliberalne oka si przydatne w praktyce pokae przyszo. Jednak wobec narastajcych wwiatowej gospodarce przejaww nieadu spoecznogospodarczego i globalnie narastajcej nierwnowagi z pewnoci tworzy si naturalna potrzeba i przestrze dla rozwiza ukierunkowanych na przywracanie adu irozwiza sprzyjajcych poprawie jakoci ycia. spoecznogospodarczego. Oznacza to zarazem, e take ekonomia jako nauka spoeczna musi si zmienia, bo zmienia si wiat. Wzloty iupadki m.in. teorii Keynesa, ale take przedstawiane wreferacie lepsze igorsze okresy dla zastosowa ordoliberalnej koncepcji gospodarki rynkowej potwierdzaj, konieczno do stosowywania teorii do zmieniajcej si rzeczywistoci spoecznogospodarczej. W tym sensie nie ma teorii jedynie susznych iwkadym nurcie ekonomii, wkadej szkole ekonomii, znale mona narzdzia i rozwizania, ktre w jednych okolicznociach przekadaj si na praktyk, a w innych nie. Nieprzypadkowo te teori Keynesa mona uzna za przystajca do trudnych kryzysowych wyzwa wgospodarce. Zkolei teoria ordo liberalna ukierunkowana na ad spoecznogospodarczy moe by uyteczna jako teoretyczna podstawa przywracania takiego adu. Std potrzeba rnorodnoci nurtw wteorii ekonomii. Rnorodno stanowi przeciwwag dla tak charakterystycznego dla ostatnich dekad neoliberalnego zdoktrynalizowania. Stopniowo zaczynaj si wyania alternatywne nurty ekonomii. Symptomatyczne jest, e wrd tegorocznych trzech laureatw Nagrody Nobla zekonomii znalaz si Robert Shiller, reprezentujcy ekonomi behawioraln Ekonomia neoklasyczna i doktryna neoliberalna nie radz sobie ze zoonoci globalnej gospodarki Wtej sytuacji dostrzegana jest potrzeba zmiany paradygmatu ekonomii. Zpewnoci bdzie to zmiana ewolucyjna, anie wielki przeom. Zmiana taka wymaga bowiem czasu, nie bdzie to atwe wanie zuwagi na trwajce dekady neoliberalne zdoktrynalizowanie ekonomii. Stopniowo rozwija si jednak ekonomia zoonoci, czerpica inspiracje zekonomii behawioralnej, ekonomia wiedzy niedo skonaej, ekonomia instytucjonalna. Wramach ekonomii zoonoci dy si do pokazania kadego zjawiska ekonomicznego zuwzgldnieniem moliwie wszystkich stron, aspektw, nie tylko wwymiarze ilociowym, ale take jakociowym, zuwzgldnieniem dorobku innych dyscyplin naukowych, wtym
79 F.Fukuyama,

Nie sta nas na kapitalizm, Forum, nr 17/18, 2011, s.2 i3

104

np. socjologii, psychologii, anawet antropologii czy ekologii. Te nowe nurty ekonomii uwzgldniaj to, czego brakuje wekonomii gwnego nurtu, wekonomii neoklasycznej, wneoliberalizmie. Wodrnieniu od doktryny neoliberalnej, ukierunkowanej na uniformizm rozwiza irekomendacji dla wszystkich krajw ogospodarce rynkowej, wnowych nurtach ekonomii uwzgldniana jest gospodarcza, spoeczna ikulturowa specyfika poszczeglnych krajw ispoeczestw. Wramach nowych nurtw rekomendowany jest garnitur szyty na miar, zamiast uniformu, czyli przeciwiestwo uniwersalnych recept Konsensusu Waszyngtoskiego deregulacji, obnianiu podatkw, atym samym marginalizowania roli pastwa irwnowaenia budetu. Bo recepty te nie zawsze przystaj do warunkw poszczeglnych krajw, co obecnie przyznaj nawet ekonomici zMFW. Zarazem jednak coraz wiksz uwag ciesz si dziea pokazujce, e ekonomia musi nawizywa do przeszoci, dotyczy teraniejszoci, ale nie moe nie uwzgldnia przyszoci. Szcze glnie wyrazicie eksponuje to wswych publikacjach Grzegorz Koodko, wskazujc na niechlubn spucizn neoliberalizmu i zarazem wskazujc na konieczno przejcia na nowy pragmatyzm, czyli ekonomi umiaru, podkrelajc, e gospodarka bez wartoci jest jak ycie bez sensu80. Koncepcj ekonomii politycznej przyszoci autorstwa G.Koodko mona potraktowa jako wane kierunkowe przesanie dotyczce rozwoju teorii ekonomii ijej zastosowa wpraktyce.

80 G.W.Koodko. ,Dokd zmierza wiat. Ekonomia polityczna przyszoci, Prszyski iSka, Warszawa. 2013, s.164 i377, take inne publikacje tego Autora.

105

Marek Ratajczak1

Ekonomia iedukacja ekonomiczna wdobie finansyzacji

profesor zwyczajny na Uniwersytecie Ekonomicznym w Poznaniu, w latach 20022008 prorektor, kierownik Katedry Teorii i Historii Ekonomii. Czonek Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN, Rady Naukowej PTE a take komitetw redakcyjnych Ekonomisty oraz Ruchu Prawniczego, Ekonomicznego i Socjologicznego. W latach 20072011 czonek Rady Naukowej Narodowego Banku Polskiego, w okresie od stycznia 2011 do stycznia 2012 czonek Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych, od lutego 2012 podsekretarz stanu w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyszego. Autor publikacji z zakresu makroekonomii, historii myli ekonomicznej, rozwoju edukacji ekonomicznej oraz na temat infrastruktury, w szczeglnoci gospodarczej. Streszczenie: Kryzys, ktrego umownym pocztkiem sta si upadek banku Lehman Brothers we wrzeniu 2008 roku przyczyni si midzy innymi do oywienia dyskusji na temat kondycji nauk ekonomicznych, azwaszcza ekonomii wrozumieniu nauki odkrywajcej itworzcej teoretyczne podstawy polityki makroekonomicznej. Znaczna cz uczestnikw tej dyskusji zacza stawia znak tosamoci midzy kryzysem gospodarczym akryzysem ekonomii jako nauki. Wtle dyskusji oekonomii jako nauce pojawiy si take rozwaania onauczaniu tej dyscypliny wiedzy. Prezentowane opracowanie stanowi swoiste rsum pogldw i zainteresowa autora zarwno pewnymi aspektami kryzysu i przeobrae wspczesnej gospodarki rynkowej, ktre znajduj wyraz w idei finansyzacji gospodarki, jak i rozwojem ekonomii jako nauki, a take jej nauczaniem na poziomie szkolnictwa wyszego. Summary

The crisis that started with the collapse of Lehman Brothers bank in September 2008 led, among other things, to arevival of the debate concerning the situation in economics as ascience and as afield of education. Many participants of that debate have started to equate the economic crisis with acrisis of economics. The presented paper is arsum of the authors views on and interests in certain aspects of the crisis, transition of the modern market economy, and the development of economics.Analysis of financialisation has been used as astarting point to present desirable changes in economics and economic education at the university level.

Economics and economic education in an era of financialisation of the economy

Uwagi wstpne1
Kryzys, ktrego umownym pocztkiem sta si upadek banku Lehman Brothers we wrzeniu 2008 roku przyczyni si midzy innymi do oywienia dyskusji na temat kondycji nauk ekonomicznych, azwaszcza ekonomii wrozumieniu nauki odkrywajcej itworzcej teoretyczne podstawy polityki makroekonomicznej. Znaczna cz uczestnikw tej dyskusji zacza stawia znak tosamoci midzy kryzysem gospodarczym akryzysem ekonomii jako nauki. Wtle dyskusji oekonomii pojawiy si take rozwaania onauczaniu tej dyscypliny wiedzy. Prezentowane opracowanie stanowi swoiste rsum pogldw izainteresowa autora zarwno pewnymi aspektami kryzysu iprzeobrae wspczesnej gospodarki rynkowej, ktre znajduj wyraz widei finansyzacji gospodarki, jak irozwojem ekonomii jako nauki, atake jej nauczaniem na pozio mie szkolnictwa wyszego. Celem opracowania jest wskazanie podanych zdaniem autora kierunkw zmian wekonomii, jak ijej nauczaniu.

1 Prof. dr hab., Uniwersytet Ekonomiczny wPoznaniu, Katedra Teorii iHistorii Ekonomii. Od 01.02.2012 podsekretarza stanu wMi nisterstwie Nauki iSzkolnictwa Wyszego. Wszystkie zawarte wopracowaniu uwagi odzwierciedlaj punkt widzenia autora inie stanowi wyrazu stanowiska instytucji, wktrych jest zatrudniony.

107

Finansyzacja gospodarki2
Sowo finansyzacja jest odpowiednikiem angielskiego financialisation. Wpolskiej literaturze mona spotka si take z finansjalizacj i ufinansowieniem oraz okreleniami o zblionej treci znaczeniowej takimi jak giedyzacja [Kowalik, 2009], bankokracja [Gwiazdowski, 2008] czy kapitalizm finansowy [Toporowski, 2012]. Definicje finansyzacji akcentuj na og szczegln irosnc rol sfery finansowej oraz kryteriw finansowych wfunkcjonowaniu ycia ekonomicznego ispoecznego. Wwskim znaczeniu finansyzacja kojarzona jest przede wszystkim zrosncym znaczeniem dziaalnoci finansowej w aktywnoci podmiotw ekonomicznych o charakterze nie finansowym. Konsekwencj tego jest zmiana strumieni dochodw, wktrych coraz wikszy udzia maj dochody czerpane wanie zdziaalnoci finansowej, anie ztradycyjnie rozumianej dziaalnoci operacyjnej iinwestycyjnej [Orhangazi, 2008, Zbkowicz, 2009]. Wszerokim znaczeniu finansyzacja to proces autonomizacji sfery finansowej wrelacji do sfery realnej, anawet uzyskiwania nadrzdnoci tej pierwszej wstosunku do drugiej. Wramach finansyzacji rynki finansowe oraz elity finansowe uzyskuj coraz wikszy wpyw na polityk ekonomiczn oraz na efekty gospodarowania [Epstein, 2006, Stockhammer, 2004, Boyer, 2000]. Dla czci badaczy finansyzacja jest wiadectwem nowego studium kapitalizmu okrelanego mianem kapitalizmu finansowego, kapitalizmu rentierskiego, bankokracji czy te kapitalizmu odcinania kuponw [Froud, Haslam, Johal and Williams, 2001]. Wnawizaniu do tradycji Keynesowskiej niekiedy pisze si te okapitalimie kasynowym. Wreszcie autorzy najbardziej radykalnych koncepcji uwaaj, e finansyzacja jest wrcz zwiastunem jesieni kapitalizmu (co nie znaczy, e gospodarki rynkowej) oraz ksztatowania si kompleksu finansowopolitycznego, ktry swoimi wpywami iznaczeniem przekracza rol dawnego kompleksu militarnoprzemysowego [Freeman, 2010, Mczyska, 2009]. Ekonomici nawizujcy do tradycji marksowskiej skonni s zkolei pisa omonopolistycznofinansowym stadium gospodarki kapitalistycznej [Foster, 2007, Isaacs, 2011]. Finansyzacja ma by take jednym przejaww przechodzenia od demokracji do plutokracji czyli rzdw pienidza ijego dysponentw. Finansyzacja prowadzi do zasadniczych zmian wsferze zarzdzania iwasnoci zwaszcza duych przedsibiorstw. Wobszarze wasnoci wie si to zcoraz wiksz rol wacicieli instytucjo nalnych ze sfery finansowej, ktrzy kojarzeni s ztak zwanym kapitaem niecierpliwym szukajcym moliwoci uzyskania nadzwyczajnych zyskw wkrtkim okresie [Rossman, Greenfiled, 2006]. Waciciele ze sfery finansowej czsto traktuj swj udzia wsferze realnej przed wszystkim jako jedn zokresowych ialternatywnych form lokowania kapitau, anie jako rzeczywiste dugookresowe angaowanie si we wasno zzamiarem rozwoju danej organizacji. Zdaniem krytykw zmian, ktre pod wpywem narastajcej finansyzacji dokonuj si na poziomie przedsibiorstw, szczeglnie wiele zego dokonao upowszechnienie si idei wartoci dla akcjonariuszy (shareholder value) zwizane z przesuwaniem akcentw w dyskusji o zarzdzaniu ze stakeholder perspective (perspektywa interesariuszy) na shareholder perspective (perspektywa udziaowcw, akcjonariuszy) [Palley, 2007]. Wpoczeniu znarastajc tendencj do skracania horyzontu czasowego podejmowanych decyzji inwestycyjnych doprowadzio to do nadmiernego wyeksponowania wanalizie ekonomicznofinanso wej caej grupy wskanikw uwzgldniajcych przede wszystkim krtkookresow zyskowno, anie dugookresow stabilno rozwoju danego przedsiwzicia [Froud, Haslam, Johal and Williams,2000 oraz Williams, 2000]. Krytycy idei finansyzacji azwaszcza traktowania bdcych jej wyrazem zjawisk jako wiadectwa jakiej istotnej, fundamentalnej zmiany wspczesnej gospodarki rynkowej traktuj to wszystko, co skada si na finansyzacj jako przejawy pewnych naturalnych przeobrae nie dajcych podstaw do istotnej rewizji paradygmatw oraz konstrukcji teoretycznych imodelowych. Poniewa wmodelu
2 Ten

fragment opracowania oparty jest na M.Ratajczak, Finansyzacja gospodarki, Ekonomista, 2012 nr 3, s.281302

108

neoklasycznym ijego pochodnych zakcenia wdziaaniu rynku mog mie wzasadzie tylko charakter egzogeniczny to nie dziwi, e wspomniana grupa ekonomistw szuka przyczyn ostatniego kryzysu przede wszystkim wpsujcych rynek dziaaniach pastwa. Wprzekonaniu autora opracowania finansyzacja nie jest zapowiedzi upadku kapitalizmu, ale te trudno j traktowa jako zjawisko marginalne czy przejciowe. Finansyzacja jest wyrazem pewnych procesw historycznych o charakterze obiektywnym a jej nasilanie si zostao niejako wpisane od zarania dziejw whistori ludzkoci zwizan zt niezwyk innowacj ekonomiczn, ale ispoeczn jak jest pienidz. Nie przypadkowo ju Arystoteles rozrnia ekonomi ichrematystyk, t pierwsz utosamiajc zpowikszaniem bogactwa drog dziaa spoecznie uytecznych izwizanych gwnie zfunkcjonowaniem sfery realnej, at drug ztraktowaniem bogactwa jako celu samego wsobie ijego pomnaaniem drog spekulacji finansowych. Kolejne innowacje wsferze finansw ipienidza niewtpliwie przyczyniay si iprzyczyniaj do rozwoju gospodarki ispoeczestwa, ale zarazem kreuj rnego rodzaju zagroenia zwizane zautonomizacj pienidza wstosunku do zjawisk ze sfery realnej. Gospodarka towarowopienina, wktrej pienidz jest traktowany jako przede wszystkim porednik wwymianie jednych dbr na inne wpraktyce staje si czsto pieninotowarow, wktrej towar jest tylko porednim ogniwem przejcia od mniejszych do wikszych zasobw pienidza, anawet pieninopienin, w ktrej pienidz w cakowitym oderwaniu od sfery realnej kreuje kolejne strumienie pienine. We wspczesnym wiecie wszystkie sytuacje s moliwe iwspwystpuj tyle tylko, e trudno sobie wyobrazi chociaby biorc pod uwag pierwotny motyw gospodarowania jakim jest konieczno zaspokajania potrzeb e mona zbudowa itrwale rozwija spoeczestwo, wktrym de facto wyeliminowana zostaaby czy ograniczona do absolutnego minimum aktywno gospodarcza zwizana ztradycyjnie rozumian sfer realn3. Rozwijajca si na tle ostatniego kryzysu dyskusja opotrzebie reindustrializacji czoowych gospodarek rynkowych jest wjakiej mierze wyrazem koca fascynacji ide torii trzech sektorw iwiary wto, e sektor usug, azwaszcza sektor usug finanso wych mog wsposb trway iautonomiczny zapewnia rozwj. Niewtpliwie finansyzacja stanowi istotny impuls do dyskusji oewentualnych zmianach wekonomii jako nauce

Kryzys ekonomii czy ekonomia wdobie kryzysu?4

Nasilona wraz zostatnim kryzysem dyskusja na temat kondycji wspczesnej ekonomii, zwaszcza wswym wymiarze publicystycznym, charakteryzuje si znaczn polaryzacj stanowisk azarazem niekiedy do emocjonalnym tonem. Skrajne stanowiska wtej dyskusji to zjednej strony opinie, ktre mog by potraktowane jako wyraz wspczesnego antyekonomizmu, azdrugiej co, co mona okreli mianem ekonomicznego tryumfalizmu. Antyekonomizm, majcy swoj rwnie dug histori, jak nowoytna ekonomia, sprowadza si do negowania osigni teorii ekonomii, anawet odmawiania ekonomii statusu nauki5. Wramach antyekonomizmu zwaszcza teoretycy ekonomii oskarani s oswoiste zamykanie si wwiey zkoci soniowej i budowanie matematycznie poprawnych, acz praktycznie mao uytecznych modeli, kt re oparte s na zaoeniach nadmiernie upraszczajcych wiat realny. Naley jednak podkreli, e wspczesny antyekonomizm rzadko przyjmuje posta skrajn prowadzc do negowania naukowego
3 Oczywicie pewne wyjtki od tej reguy s moliwe wpostaci niektrych mikropastw izarazem gospodarek, ktre swoje funkcjonowanie wznacznej mierze opieraj na wiadczeniu usug finansowych podmiotom zinnych, na og znacznie wikszych, organizmw spoecznoekonomicznych. 4 Ten, jak ikolejny fragment opracowania oparto na M.Ratajczak, Co dalej zekonomi?, w; M.Bochenek (red.), Szkice zhistorii ekonomii, PTE Oddzia wToruniu, Toru 2011, s.195214, 5 Pocztki antyekonomizmu mona wiza zwaszcza zosob dziewitnastowiecznego angielskiego historyka Thomasa Carlyle`a, ktre ekonomi okreli mianem ponurej nauki, wprzeciwiestwie do tak zwanej nauki radosnej, ktry to termin kojarzono zwiedz przyczyniajc do wzbogacenia ycia. Owspczesnym antyekonomimie pisze m.in. Andrzej Wojtyna wartykule Wspczesna ekonomia kontynuacja czy poszukiwanie nowego paradygmatu?, Ekonomista 2008 nr 1.

109

statusu ekonomii6. Wspczesny antyekonomizm raczej wyraa si wkwestionowaniu pewnego spo sobu postrzegania ianalizowania zjawisk gospodarczych typowego zwaszcza dla ekonomii gwnego nurtu. Reprezentowany jest nie tylko przez osoby spoza rodowiska ekonomicznego, ale take przez niektrych ekonomistw, azwaszcza tych, zwizanych znajbardziej radykalnymi ogniwami ekonomii alternatywnej7. Zkolei ekonomiczny tryumfalizm to skonno czci ekonomistw do wywyszania si wstosunku do reprezentantw innych nauk spoecznych ido prezentowania osigni uprawianej przez siebie nauki tak, jakby miay one wymiar podobny do rezultatw uzyskiwanych w ramach nauk cisych8. Ekonomiczny tryumfalizm to take wiara wkoniec historii na niwie ekonomicznej zwizany zupadkiem systemu gospodarek centralnie zarzdzanych ipowszechnoci rozwiza rynkowych czego wyrazem jest midzy innymi idea okrelana wskrcie jako TINA (there is no alternative). Odrzucajc zarwno antyekonomizm, jak i ekonomiczny tryumfalizm warto jednak zastanowi si nad tym, czy ijakie zmiany powinny nastpi wekonomii wcelu poprawy zarwno jej zdolnoci eksplanacyjnych, jak ipredykcyjnych. Przy tym wprzekonaniu autora wspczesna ekonomia ani nie jest tak za, jak twierdz ci, ktrzy podnosz chociaby kwesti nie przewidzenia przez wikszo ekonomistw ostatniego kryzysu, ani tak znakomita, jak uwaaj ci, ktrzy nie widz potrzeby istotnych zmian wtym obszarze nauki ico najwyej skonni s dyskutowa ozrnicowanych kompetencjach samych ekonomistw [ylicz, 2010]. Rzeczywisto ekonomii jako nauki jest odzwierciedleniem wszystkich problemw, ktre s typowe dla nauk spoecznych. Tyle tylko, e cz ekonomistw, zwaszcza zwizanych zwspczesn ekonomi gwnego nurtu, prezentowaa iprezentuje dokonania ekonomii wtaki sposb jakby bya ona czci nauk cisych, od ktrych oczekuje si znacznie wikszej precyzji izdolnoci predykcyjnych ni to ma miejsce wwypadku nauk spoecznych. Mona to uj inaczej, e ekonomia i ekonomici padaj raz po raz ofiar przypisywania sobie swoistego szlachectwa wramach nauk spoecznych, ajak wiadomo noblesse oblige (szlachectwo zobowizuje). Skoro stopie formalizacji niektrych tekstw ekonomicznych jest porwnywalny zopracowaniami znauk cisych, anawet nauk formalnych takich, jak matematyka, to trzeba by przygotowanym na to, e zwiksza to oczekiwania dotyczce precyzji ikonkretnoci odpowiedzi na pytania dotyczce istoty otaczajcej nas rzeczywistoci gospodarczej atake anawet przede wszystkim zwizane zpredykcj. Na pytanie czy ekonomia jako nauka znajduje si wkryzysie zdaniem autora moliwa jest dwojaka odpowied.. Ekonomia nie jest wkryzysie wtakim rozumieniu, jakie charakterystyczne jest zwaszcza dla ocen dorobku ekonomii gwnego nurtu dokonywanych przez radykalnych przedstawicieli wspczesnego antyekonomizmu. Nie jest uzasadnione twierdzenie, e ekonomia nie ma trwaych ipraktycznie uytecznych osigni ie zarwno wsferze mikroekonomicznej, jak iszczeglnie nas interesujcej wprezentowanym opracowaniu sferze makroekonomicznej pozostaje wycznie zda si albo
6 Przykadem co prawda publicystycznego, ale zamieszczonego wbardzo wpywowym czasopimie tekstu ju wtytule negujcym naukowo ekonomii jest artyku Gideona Rachmana, Historycy obalmy ztronu ekonomi: Nadszed czas weryfikacji prawd szerzonych przez pseudonaukowcw zwanych ekonomistami zamieszczony wThe Financial Times, aprzedrukowany wDzienniku Gazecie Prawnej, 13 wrzenia 2010, s.A11. Teksty opodobnej wymowie iczsto rwnie medialnie skonstruowanych tytuach ukazay si na amach The Economist czy Forbesa. Naley przy okazji od razu zauway, e konkluzje, do ktrych dochodz autorzy tego typu tekstw aodnoszce si do wizji dalszego rozwoju ekonomii s niekiedy zasadniczo odmienne. 7 Wyrazem takich bardzo radykalnych pogldw jest ksika pod znamiennym tytuem Crisis in economics (editet by E.Fullbrock, Windpfert Verlaqsqes, 2003. Przy okazji naley jednak zauway, e odwoywanie sie do idei kryzysu wekonomii ma swoj cakiem dug histori iostatnie lata nie s ztego punktu widzenia niczym szczeglnym. Wystarczy wspomnie odnaleziony ju po jego mierci tekst Josepha Schumpetera (The Crisis in Economics: Fifty Years Ago, Journal of Economic Literature, Vol. XX (September 1982), artyku Joan Robinson The Second Crisis of Economic Theory, The American Economic Review, 1972, Vol. 62, No 12, czy wreszcie zbiorowe opracowanie pod tytuem The Crisis in Economic Theory (edited by Daniel Bell and Irving Kristol, Basic Books Inc. Publishers, New York 1981) zawierajce midzy innymi bardzo interesujcy esej Petera Druckera. Tytu tego eseju Towards the Next Economics zosta wyko rzystany jako tytu caego zbioru prac Druckera wznowionych w2010 roku. 8 Piszc oekonomicznym tryumfalizmie warto przytoczy wypowied przypisywan jednemu zlaureatw Nagrody pamici Alfre da Nobla zekonomii Georgowi Stiglerowi, ktry odpowiadajc na pytanie dlaczego nie ma nagrd noblowskich zinnych obszarw nauk spoecznych mia powiedzie: Nie martwcie si onich, przecie maj Nobla wliteraturze (cyt. za: .Goczek, Ekspansja teorii ekonomii, w: Balcerzak A.P., Grecka D.(red.), Dylematy teorii ekonomii wrzeczywistoci gospodarczej XXI wieku, Wyd. A.Marszaek, Toru 2007.

110

na dowiadczenie iumiejtnoci uczestnikw ycia gospodarczego, albo na swoisty szczliwy (lub nie) zbieg okolicznoci. Wystarczy porwna, oczywicie zachowujc wiadomo wszystkich rnic historycznych, Wielki Kryzys przeomu lat dwudziestych itrzydziestych dwudziestego wieku itowarzyszce mu reakcje idziaania poszczeglnych pastw zobecnym kryzysem, aby dostrzec istotne ito pozytywne rnice, ktre zwaszcza wsferze zastosowanych instrumentw polityki makroekonomicznej wznacznej mierze s pochodn rozwoju ekonomii jako nauki. Cakowicie bezzasadne jest take twierdzenie, e ekonomia nie jest nauk. Oczywicie ekonomia nie jest inigdy nie bdzie nauk cis, cho oczywicie wpewnych swych obszarach, moe odwoywa si do standardw charakterystycznych dla nauk cisych czy nauk formalnych. Ekonomia mate matyczna, ekonometria, statystyka, czyli najbardziej zmatematyzowane obszary ekonomii, pozwalaj na znacznie wikszy stopie formalizacji icisoci ni te wszystkie skadniki ekonomii, ktre blisze s analizie zjawisk gospodarczych wich wpeni spoecznojakociowym wymiarze. Nie uzasadniaj take twierdzenia okryzysie wekonomii ograniczone moliwoci predykcji. Cho oczywicie ideaem, acz nie osigalnym, byaby daleko idca czy wrcz pena zdolno przewidywania przebiegu zjawisk gospodarczych, to musimy zaakceptowa, e co prawda doskonalc narzdzia badawcze moemy nasze moliwoci predykcyjne zwiksza, ale naturalna zmienno zjawisk go spodarczych iich cise zwizki zinnymi obszarami ycia spoecznego powodowa bd, e nasze coraz lepsze narzdzia poznania izrozumienia rzeczywistoci ekonomicznej bd mie itak ograniczon zdolno eksplanacyjn iprognostyczn. Musimy si wic liczy ztym, e teorie, czy koncepcje ekonomiczne ibudowane na ich podstawie narzdzia analizy iprognozowania rzeczywistoci gospodarczej nie maj bezwzgldnego, wwymiarze czasowoprzestrzennym, waloru uniwersalizmu. Musimy si take liczy ztym, e zjawiska wystpujce wrzeczywistoci gospodarczej bd tumaczone iopisywane przy pomocy rnych koncepcji inarzdzi, awycigane na tej podstawie wnioski, take te ocharakterze predykcyjnym, bd niekiedy mocno zrnicowane. Do tej pory zaprezentowano elementy odpowiedzi przeczcej na pytania o kryzys w ekonomii. Ale, jak ju sygnalizowano, na to pytanie moliwa jest take odpowied twierdzca. Taka odpowied jest moliwa jeli odwoamy si do teorii rewolucji naukowych T. Kuchna. Zgodnie z t koncepcj wrozwoju nauki mona wydzieli okresy normalnego rozwoju, kiedy to badania prowadzone s zgodnie zobowizujcym, czy te dominujcym paradygmatem oraz okresy rewolucyjnych zmian, kiedy to sytuacje kryzysowe zwizane znarastaniem wtpliwoci co do dominujcego paradygmatu pro wadz do nasilania si prb jego podwaenia iodrzucenia. Nie ma przy tym gwarancji, e nowy czy te alternatywny paradygmat musi by bezwzgldnie lepszy od poprzedniego. Poniewa ozmianach paradygmatu decyduje wola wikszoci badaczy, to moe si okaza, e ksztatujcy si konsens teo retycznometodologiczny moe oznacza przyjcie koncepcji nie stanowicych rzeczywistego post pu wstosunku do koncepcji odrzuconych czy spychanych zpiedestau idei dominujcych. P.Krugman uwaa, e jednym zistotnych problemw wspczesnej ekonomii by wanie, okrelany przez niego mianem faszywego, konsens wmakroekonomii towarzyszcy temu, co popularnie okrelane jest mianem rewolucji, czy kontrrewolucji neoliberalnej [Krugman, 2009]. Obserwujc, co dzieje si aktualnie w ekonomii, mona niewtpliwie dostrzec oznaki kryzysu w rozumieniu teorii rewolucji naukowych. Wyrane jest zwtpienie w przydatno czci koncepcji i narzdzi rozwinitych zwaszcza w ramach ekonomii gwnego nurtu w jej obszarze kojarzonym ztradycj neoklasyczn. Na nawo popularne stao si odwoywanie do tradycji keynesowskiej iznacznie bardziej aktywni stali si przedstawiciele rnych mniej lub bardziej radykalnych odamw po zakeynesowskiej myli heterodoksyjnej. Zwaszcza przedstawiciele rnych skadowych ekonomii instytucjonalnej czy ewolucyjnej poddaj niekiedy radykalnej krytyce ekonomi gwnego nurtu. Tyle tylko, e oile wanie wsferze krytyki ekonomii gwnego nurtu zwaszcza wjej zasadniczej czci nawizujcej do tradycji neoklasycznej przedstawiciele radykalnej myli heterodoksyjnej s nie rzadko przekonywujcy to znacznie trudniej przychodzi im zaproponowanie programu badawczego, ktry
111

byby na tyle spjny i moliwy do wykorzystania aby mg pretendowa do miana realnego rywala ekonomicznej ortodoksji.

Zmiany wekonomii ijej nauczaniu

Odrzucenie twierdzenia okryzysie ekonomii wrozumieniu takiego nagromadzenia przykadw jej rozmijania si zrealiami ycia gospodarczego, e uzasadniaoby to zakwestionowanie prawie caego jej dotychczasowego dorobku nie jest tosame zuznaniem, e nie s potrzebne ito niekiedy istotne zmiany. Po pierwsze podkreli naley konieczno akceptacji zmiennoci wiata ekonomicznego iewolucyjnego charakteru zjawisk gospodarczych. Przy tym wodniesieniu do ewolucyjnoci naley zwrci uwag, e nie chodzi o ewolucyjno w rozumieniu naturalistycznym, typowym dla wiata przyrody iktr dostrzega irozumia ju Adam Smith, ale oewolucyjno ocharakterze kulturowym. Oczywicie wpunkcie wyjcia analiz ekonomicznych ibdcych na bardzo wysokim poziomie abstrakcji modelach mona od idei ewolucyjnoci odstpowa, ale powinno to by traktowane jako swo iste zaoenie idealizujce, anie fundament analizy ekonomicznej. Po drugie, idea ewolucji musi wiza si z szerszym uwzgldnieniem historycznego wymiaru zjawisk ekonomicznych isamej ekonomii. Wtym kontekcie naley zauway, widoczn chociaby na poziomie wikszoci programw nauczania ekonomii, tendencj do ograniczania czy wrcz eliminowania takich przedmiotw, jak historia gospodarcza, czy historia myli ekonomicznej. Ju na tym etapie ksztatowania zarwno przyszych praktykw, jak i badaczy gospodarki ginie czy te ulega powanemu ograniczeniu wiadomo zjawisk gospodarczych jako zjawisk historycznych, nierzadko kumulacyjnych iewolucyjnych, czy powtarzajcych si, acz wzmienionych warunkach. Brak wiadomoci historycznej zjawisk gospodarczych, tudzie ich zwizkw z innymi zjawiskami spoecznymi powoduje, e skraca si perspektywa mylenia oekonomii do tu iteraz. Brak wiadomoci historycznego, a zarazem gwnie ewolucyjnego, a nie rewolucyjnego rozwoju ekonomii, utrudnia waciw ocen tego gdzie s istotne luki wgmachu wiedzy ekonomicznej wymagajce wypenienia, agdzie, wzasadzie poza wiczeniem intelektu, niewiele jestemy wstanie osign. Po trzecie, uznaniu ewolucyjnego charakteru zjawisk ekonomicznych wich wymiarze kulturowym powinno towarzyszy bardziej ni do tej pory faktyczne, anie deklaratywne uznanie, e instytucje maj znaczenie. Oczywicie przesad byoby twierdzenie, e ekonomia instytucjonalna miaaby sta si swoist now ortodoksj. Chodzi jednak ouznanie, e instytucje s wane nie tylko jako istotny element analizy zjawisk ekonomicznych na poziomie bada empirycznych ifaktografii, ale, e musz by uwzgldniane jako integralny element fundamentw metodologicznych bada ekonomicznych take wich wymiarze teoretycznym. Po czwarte, ekonomia powinna przej od imperializmu do idei kooperacji iwzajemnego wzbogacania si zinnymi naukami spoecznymi9. Tak, jak elementy analizy ekonomicznej trafiy do np. socjo logii, tak rwnie ekonomia musi by otwarta na czerpanie zdorobku innych nauk spoecznych. Nie przypadkowo wzasadzie od nowoytnych pocztkw ekonomii jako nauki do czasw opublikowania przez Alfreda Marshalla Zasad ekonomiki wikszo fundamentalnych prac miaa wtytule okrelenie ekonomia polityczna, czyli wanie ekonomia spoeczna. Dla Adama Smitha tak samo wany by mechanizm, ktry zaprezentowa wBadaniach nad natur iprzyczynami bogactwa narodw, zgod9 Prba, dokonanego zpozycji reprezentantw nauk ekonomicznych, podsumowania dotychczasowej dyskusji orelacjach zacho dzcych midzy ekonomi ainnymi naukami spoecznymi, zawarta jest wartykule: M.Brzeziskiego, M.Goryni iZ.Hockuby, Ekonomia ainne nauki spoeczne na pocztku XXIw. Midzy imperializmem akooperacj, Ekonomista 2008, nr 1, s.201 232. Socjologiczny punkt widzenia na zwizki midzy ekonomi asocjologi iinnymi naukami spoecznymi zawarty jest m.in. wartykule M.Czwarno (Homo oeconomicus kontra homo sociologicus, czyli dlaczego ekonomici nie lubi socjologw, asocjologowie nie przepadaj za ekonomistami, Studia Socjologiczne 2003, nr 3, ss.113136). Orelacjach ekonomii iinnych nauk spoecznych pisze te A.K.Komiski w: Ekonomia ainne nauki spoeczne, MBA 2008, nr 1, s.7480. Wtekcie tym zawarta jest m.in. do miaa ikontrowersyjna teza, e epoka wielkich teorii ekonomicznych mina (s.74).

112

nie zktrym szczegln rol wnaszym zachowaniu wsferze ekonomicznej odgrywa dza zysku, jak iobraz czowieka zwczeniejszej Teorii uczu moralnych. Wpewnym uproszczeniu ide A.Smitha wynikajca zporwnania obu dzie mona sprowadzi do przekonania, e cho wsferze zachowa ekonomicznych szczeglnie istotny jest motyw zysku to nie oznacza to, e wtym obszarze aktywno ci ludzie nie powinni kierowa si zasadami etyki imoralnoci oraz tym, co Smith okrela mianem sympatii aco dzi raczej kojarzy si zide empatii. Oczywicie niebezpieczestwem, ktre wie si zszerokim odwoywaniem si wekonomii do innych nauk spoecznych, jest ryzyko zacierania si granicy midzy rygoryzmem bada naukowych, auprawianiem swoistej publicystyki ekonomicznej pod szyldem socjoekonomii, politoekonomii, czy psychoekonomii. Wkontekcie dyskusji ozwizkach eko nomii zinnymi naukami spoecznymi warto zauway, e zdaniem Davida Colandera wprzyszoci podziay midzy ekonomi ainnymi naukami spoecznymi bd znacznie mniej ostre ie na miejsce dzisiejszych ekonomistw, socjologw pojawi si po prostu specjalici od nauk spoecznych majcy kompetencje ztych dzi odmiennych dyscyplin nauki [Colander,2010]. Po pite: wszystkie wymienione do tej pory oczekiwane czy postulowane zmiany wekonomii musiayby si take wiza zodejciem od tradycyjnie rozumianej idei homo oeconomicus.Ani ewolucyjne spojrzenie na ycie ekonomiczne ani szersze odwoanie si do idei instytucji zarwno wkategoriach ich wpywu na zachowanie ludzi (to eksponuje tradycyjny instytucjonalizm), jak iwrozumieniu ksztatowania si instytucji pod wpywem, czy jako efektu zachowa ludzi (to istotny element zaoe nowej ekonomii instytucjonalnej), ani uwzgldnianie wanalizie ekonomicznej pozaekonomicznych mo tyww zachowa ludzi nie s moliwe na gruncie ortodoksyjne wizji czowieka, ktry wsferze ekonomicznej rozumuje wycznie wkategoriach stosukowo prostego wymiaru kosztw ikorzyci, ana dodatek zachowuje si wpeni racjonalnie idziaa niezalenie od innych ludzi. Oczywicie nie wydaje si zasadne sprawdzanie analizowanej zmiany do prostego zastpienia homo oeconomicus homo socjologicus.Raczej chodzi ouwzgldnienie, e homo sapiens jest take wsferze ekonomicznej homo compositus, acz wznaczeniu zoony, skomplikowany, anie take moliwym do przetumaczenia wymylony. Po szste: podane jest pewne przewartociowanie pogldw na rol matematyki wekonomii. Wzasadzie od koca XIX w. istotna cz ekonomistw podejmowaa ipodejmuje prby uczynienia zekonomii najbardziej cisej spord nauk niecisych (inexact science wujciu Johna Stuarta Milla). Wie si to wznacznej mierze zszerokim zastosowaniem matematyki. Doceniajc bdce tego rezultatem osignicia naukowe naley jednak zauway, e problemw ekonomicznych nie da si sprowadzi ani do zbioru aksjomatw ani zagadek matematycznych. Nadmierne eksponowanie technicznomatematycznego wymiaru ekonomii izarzdzania powoduje, e take wpraktyce, chociaby wsektorze finansowym rodzi si, czy jak pokazuj ostatnie wydarzenia wrcz narodzia si, swoista pokusa postrzegania rozwiza formalnych (nowe, zoone od strony technicznomatematycznej pro dukty) jako swoistego panaceum na tradycyjne problemy, azwaszcza te, zwizane zpojciem ryzyka podejmowanych decyzji. Przewartociowania pogldw na rol matematyki w ekonomii nie naley jednak utosamia zide ograniczania zastosowania matematyki ale wrcz zwzrostem jej wykorzystania. Matematyka na usugach ekonomii powinna suy coraz szerszemu testowaniu koncepcji teo retycznych [Czarny, 2007]. Natomiast zmniejszeniu powinny ulec oczekiwania co do roli matematyki jako swoistego kamienia filozoficznego pozwalajcego na uczynienie zekonomii nauki zblionej do nauk cisych. Przy okazji warto zauway, e wikszo zdzie stanowicych kamienie milowe wrozwoju ekonomii to prace charakteryzujce si stosunkowo ograniczonym wykorzystaniem matematyki iaparatu matematycznego10.
10 Sceptycznie do matematyzacji ekonomii odnosio si wiele postaci. Wystarczy wspomnie sowa Miltona Friedmana, e eko nomia coraz bardziej staje si tajemn gazi matematyki zamiast zajmowa si rzeczywistymi problemami gospodarczymi( cyt. za B.Snowdon, H.R.Vane, Rozmowy zwybitnymi ekonomistami, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, 2003,s.189). Alfred Marshall bdc wielkim zwolennikiem korzystania zmatematyki wekonomii, dostrzega zarazem niebezpieczestwo polegajce na uleganiu

113

Po sidme: niezbdne wydaje si take nowe spojrzenie na rol pastwa wgospodarce iodejcie od dychotomii albo traktowania pastwa jako prawie e za koniecznego, ktrego obecno w gospodarce mona uzasadni w zasadzie tylko zawodnoci rynku, a w tym sfer dbr publicznych, albo prezentowania pastwa jako substytutu rynku i instytucji omnipotentnej. W obecnych realiach ekonomicznych nie wydaje si zasadne analizowanie rynku i pastwa w kategoriach alternatywy. Wgospodarce, ktra stanowi jeden zpodsystemw caego ycia spoecznego, potrzebny jest rynek jako mechanizm podstawowy zpunktu widzenia zapewnienia mikroekonomicznej efektywnoci. Po trzebne jest jednak take pastwo jako instytucja regulujca oraz chronica przed naduywaniem wadzy ekonomicznej dla realizacji partykularnych interesw. Rynek wolny to nie to samo co rynek nie regulowany [Acemoglu, 2008]. Po sme: ekonomia powinna sta si bardziej pluralistyczna w rozumieniu akceptacji rnych teorii ikoncepcji nawizujcych do niekiedy odmiennych paradygmatw. Zreszt coraz czciej, po mijajc najbardziej zagorzaych zwolennikw czystoci podejcia wkategoriach konkretnej szkoy, czy teorii, ekonomici uprawiaj ekonomi eklektyczn czy te tzw. ekonomi zoonoci [Wojtyna, 2008]. Oczywicie, podobnie jak wwypadku dyskutowanego wczeniej czenia ekonomii zinnymi naukami, eklektyzm czy zoono nie mog by synonimem swoistego miszmaszu ekonomicznego. Po dziewite: ekonomici majc suszne powody do satysfakcji zrozwoju swej nauki na przestrzeni ostatnich ponad dwustu lat, czyli od momentu opublikowania Bada nad natur iprzyczynami bogactwa narodw przez Adama Smitha, powinni jednak zarazem zaakceptowa, e ekonomia bdc nauk spoeczn nigdy nie bdzie moga aspirowa do bycia nauk quasi cis. Bez wzgldu na wyrafinowanie itechniczn zoono narzdzi analizy zawsze bdziemy mie problem zpredykcj izawsze bdziemy naraeni na zarzuty, e czego nie przewidzielimy bd le przewidzielimy. Pewna doza pokory wobec zoonoci wiata, ktry staramy si pozna izrozumie jest czym absolutnie niezbdnym.

Zakoczenie
Innowacje wnauce, awtym wekonomii, zwizane zkryzysem wrozumieniu teorii rewolucji naukowych nie musz oznacza przyjmowania koncepcji bezwzgldnie lepszych od wczeniej dominujcych. Cho autorzy prac naukowych zekonomii do czsto odwouj si do falsyfikacjonizmu, kt rego zastosowanie miaoby pozwoli na zakwestionowanie jakiego ze skadnikw teorii lub utrwali przekonanie ojego susznoci to wrzeczywistoci znacznie czciej realizuj konfirmacjonizm mniej lub bardziej skaony zasad pars pro toto. Koncepcja finansyzacji, wanie wcelu uniknicia zarzutu, e poprzez dobr wygodnych zpunktu widzenia jej zwolennikw faktw nadaje si jej wymiar zjawiska ofundamentalnym znaczeniu, wymaga dalszych studiw ibada prowadzcych do prb konstrukcji bardziej ni do tej pory dojrzaych mo deli czy teorii anastpnie ich testowania. Jak na razie takich prb jest stosunkowo mao [Boyer, 2000, Stockhammer, 2004, van Treeck, 2009]. Nawet jednak ju na obecnym etapie analiz zasadne wydaje si uznanie, e finansyzacja ijej konsekwencje powinny by uwzgldniane wbadaniach naukowych jako jeden zelementw szerszych zmian we wspczesnej ekonomii. Nie ulega wtpliwoci, e ekonomia musi si zmienia wraz ze zmianami bdcego przedmiotem jej zainteresowa wiata ito nie tylko wjego gospodarczym wymiarze. Jednake dyskutujc na temat teraniejszoci iprzyszoci ekonomii naley unika stanowisk skrajnych. Nie akceptujc antyekono mizmu nie powinnymy take ulega ekonomicznemu tryumfalizmowi izwizanemu ztym prezentopokusie stosowania coraz bardziej wyrafinowanych narzdzi, azarazem oddalania si od realiw gospodarczych. Jak pisa Prawdziw kwesti nie jest to, czy zastosowanie rozumowania matematycznego do nauk moralnych (ekonomia bya zaliczana do tej grupy, przypis M.R.) jest moliwe, ale czy jest ono korzystne, cyt. za: J.DzionekKozowska, System ekonomicznospoeczny Alfreda Marshalla, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007, s.77.

114

waniu poszczeglnych teorii, czy koncepcji w kategoriach ostatecznego wyjanienia mechanizmw rzdzcych rozwojem wiata wsferze gospodarczej. Musimy zaakceptowa, na co ju zwracano uwag, ewolucyjno ycia ekonomicznego nie w rozumieniu zmian determinowanych prawami natury funkcjonujcymi niezalenie od ludzi, awrozumieniu przeobrae dokonujcych si wrzeczywistoci spoecznej take wobszarze kulturowym. Tak rozumiany ewolucjonizm nie pozwala na postrzeganie zmian wwiecie ekonomicznym jako opartych na ideach uniformizmu, liniowoci czy progresywizmu, atym bardziej finalizmu. Nie ma inie bdzie koca historii take wsferze zjawisk ekonomicznych, aco za tym idzie nie ma inie bdzie koca przeobrae ekonomii jako nauki. Nawet najbardziej zaawansowane wkategoriach formalnych narzdzia poznania wiata realnego nie s wstanie uchroni nas przed wystpowaniem zjawisk izdarze, ktre tylko wograniczonym stopniu jestemy wstanie przewidzie. Finansyzacja, o czym pisano w pocztkowej czci opracowania, jest w zasadzie naturaln konsekwencj rozwoju iinnowacyjnoci wsferze wykorzystania pienidza irnego rodzaju instrumentw finansowych. Mimo, e jej rozwj mona rozpatrywa take wwymiarze historycznym, akryzysy, ktrych rde upatruje si wsferze finansowej nie s niczym nowym, to jednak dopiero na obecnym etapie rozwoju gospodarki rynkowej ikapitalizmu finansyzacja staa si zjawiskiem postrzeganym przez cz ekonomistw jako istotna, anawet fundamentalna cecha ycia gospodarczego. Wefekcie dopiero teraz, gdy pienidz zroli dobrego sugi sfery realnej sta si wznacznej mierze jej nie zawsze dobrym panem zadajemy sobie wiele pyta, na ktre nie ma prostych iwyczerpujcych odpowiedzi. Milton Friedman powiedzia, e to co sprawia, e jest ona [ekonomia] najbardziej fascynujc jest to, e jej fundamentalne zasady s tak proste, e kady jest wstanie je zrozumie, jednak niewielu je rozumie. By moe sprawa jest jeszcze bardziej zoona i musimy pogodzi si z tym, e do koca nie zrozumiemy tych zasad nigdy co nie znaczy, e nie moemy doskonalc ekonomi zwiksza ito istotnie nasze zdolnoci eksplanacyjne ipredykcyjne.

Literatura:
Acemoglu D., The Crisis of 2008: Structural Lessons for and form Economics, http://econwww.mit.edu/ files/3703. Bell D.and Kristol I.(red.), The Crisis in Economic Theory, Basic Books Inc. Publishers, New York 1981. Boyer R., Is afinanceled growth regime aviable alternative to Fordism? Apreliminary analysis, Economy and Society, 2000, vol. 29/1. Brzeziski M., Gorynia M., Hockuba Z., Ekonomia ainne nauki spoeczne na pocztku XXIw. Midzy imperializmem akooperacj, Ekonomista 2008, nr 1. Colander D., The Complexity Revolution and the Future of Economics, Middlebury College Working Paper Series, nr 0319, 2003. Czarny B., Metodologiczne osobliwoci ekonomii, Bank iKredyt, 2007, nr 7. Czwarno M., Homo oeconomicus kontra homo sociologicus, czyli dlaczego ekonomici nie lubi socjologw, asocjologowie nie przepadaj za ekonomistami, Studia Socjologiczne 2003, nr 3. DzionekKozowska J., System ekonomicznospoeczny Alfreda Marshalla, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007. Epstein G.A.(red.), Financialisation and the World Economy, Edward Elgar Pub, 2006. Foster J.B., The Financialization of Capitalizm, Monthly Review, 2007, vol. 58/11. Freeman R.B., Its financialization!, International Labour Review, 2010, vol. 149, No.2. Froud J., Haslam C., Johal S.and Williams K., Financialisation and the coupon pool, Gesto & produo, 2001, vol. 8/3. Fullbrock E.(red.),Crisis in economics, Windpfert Verlaqsqes, 2003. Goczek ., Ekspansja teorii ekonomii, w: Balcerzak A.P., Grecka D. (red.), Dylematy teorii ekonomii wrzeczywistoci gospodarczej XXI wieku, Wyd. A.Marszaek, Toru, 2007. Gwiazdowski R., Bankokracja, Przekrj, 23.10.2008.

115

Isaacs G., Contemporary Financialization: AMarxian Analysis, Journal of Political Inquiry 2011 nr 4. Kowalik T., www.Polska Transformacja.pl, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., 2009. Komiski A.K., Ekonomia ainne nauki spoeczne, MBA 2008, nr 1. Krugman P., How Did Economists Get It So Wrong?, The New York Times 2009, September 6. Mczyska E., Czy to staro?, Gazeta Bankowa, 07.04.2009. Orhangazi ., Finacialization and the US Economy, Edward Elgar, Northamptom, MA, USA, 2008. Rachman G., .Historycy obalmy z tronu ekonomi: Nadszed czas weryfikacji prawd szerzonych przez pseudonaukowcw zwanych ekonomistami, Dziennik Gazeta Prawna, 13 wrzenia 2010. Ratajczak M., Co dalej zekonomi?, w; M.Bochenek (red.), Szkice zhistorii ekonomii, PTE Oddzia wToruniu, Toru 2011, s.195214 Ratajczak M., Finansyzacja gospodarki, Ekonomista, 2012 nr 3, s.281302 Rossman P., Greenfield G., Finacialisation, Education ouvrire, 2006/1. Rynek wcuglach (wywiad zE.S.Phelpsem), Niezbdnik inteligenta, dodatek tygodnika Polityka, 18.10.2008. Snowdon B., Vane H.R., Rozmowy zwybitnymi ekonomistami, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa, s.189. Stockhammer E., Finacialisation and the slowdown of accumulation, Cambridge Journal of Economics, 2004 vol. 28/5. Toporowski J., Moja Polska imoje podejcie do ekonomii, http://www.pte.pl/314_ekonomisci_polscy_w_swie cie_pte.html (20.02.2012). van Treeck, Asynthetic, stockflow consistent macroeconomic model of financialisation, Cambridge Journal of Economics 2009, 33. Wojtyna A., Wspczesna ekonomia kontynuacja czy poszukiwanie nowego paradygmatu?, Ekonomista, 2008, nr 1. Zbkowicz A., Wzrost znaczenia dochodw zoperacji finansowych wkorporacjach niefinansowych (financialization) kontekst instytucjonalny, Organizacja iKierowanie 2009 nr 2. ylicz T., Komu przyda si rewolucja, Rzeczpospolita, 8.01.2009.

Zdzisaw Sadowski

Rozwj gospodarczy ibieda

prof. zw. dr hab. czonek-korespondent Polskiej Akademii Nauk, emerytowany profesor Uniwersytetu Warszawskiego Prezes Honorowy PTE, Redaktor Naczelny czasopisma Ekonomista, Czonek zwyczajny Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; Czonek zwyczajny Academie Europeenne des Sciences, des Arts et des Lettres; Czonek honorowy Klubu Rzymskiego; Gwne odznaczenia: Warszawski Krzy Powstaczy; Zoty Krzy Zasugi; Order Odrodzenia Polski, Krzye: Kawalerski, Komandorski, Komandorski z Gwiazd. Dyscyplina naukowa: ekonomia Specjalno naukowa: teoria rozwoju spoeczno-gospodarczego. Streszczenie: Wrozwoju gospodarczym wiata obserwuje si rosnce nierwnoci podziau. Jest to powane zagroenie przyszoci. Przewiduje si dla wiata XXI wieku stopniowe pogarszanie przecitnych warunkw ycia. Na czele przyczyn jest szybki przyrost ludnoci, ktry podlega wasnym prawom. Drugim czynnikiem jest finansyzacja gospodarki: w relacji midzy rynkiem a pastwem pojawi si trzeci partner zwany rynkami finansowymi, ktry skomplikowa system, powodujc jego wynaturzenie podziaowe irosncy rozmiar biedy. Ta nowa sytuacja stwarza wyzwanie zarwno dla nauki ekonomii, jak dla polityki gospodarczej. Za podstawowy warunek zapobieenia pogarszaniu uwaa si wielkie porozumienie midzynarodowe, umoliwiajce prowadzenie oglnowiatowej polityki trwaego rozwoju. Warunek ten jest jak dotd niespenialny. Przyjmuje si wic hipotez rosncego zrnicowania pooenia rnych krajw iwyodrbniania si grup owyranie rnych programach. Szczegln uwag powica si redniej wielkoci krajom rednio rozwinitym, ktre zacho wuj szans wysokiego tempa wzrostu i walki z wasn polaryzacj pod warunkiem oparcia w ukadach integracyjnych (np. Polska wUnii Europejskiej istrefie euro). Summary The increasing level of inequality In income distribution observable In world economic development is aserious threat for the future. What can be expected is gradual deterioration of average living conditions.One serious cause is population growth which is remembered but not discussed here. Attention is focused on the other active factor which is financiation of the economic system. This implies that athird partner emerged in the relations between the market and the state, named the financial markes.This made the system more complex causing i.a. serious deformation in income distribution and increase in poverty. This new situation creates achallenge both for economic theory and policy. The basic precondition to avoid deterioration of life is ageneral international agreement on creating conditions for the implementation of aworld strategy of sustained development. This proved so far to be unachievable. Therefore the hypothesis for the future is that of growing differentiation of levels of living between countries and formation of groups with widely differing de velopment programmes.Special attention is given to mediumsized mediumdeveloped countries which may preserve the possibility of maintaining high rates of growth and reducing their own income polarization levels on the basis of participation in integrated systems (e,g, Poland in the European Union and the Eurozone).

Wniniejszej pracy stawiam iprbuj uzasadni tez, e dla rozwoju wiatowego wperspektywie obecnego stulecia zagroenie spoeczne wynikajce znarastajcych nierwnoci podziau stao si ju groniejsze od zagroenia ekologicznego. Ma to istotne znaczenie dla okrelenia natury imoliwoci akcji majcych na celu przeciwdziaanie zagroeniom izapewnienie wiatu trwaego rozwoju. Rozwj pojmuj jako wielowtkowy proces nieustannych zmian we wszystkich dziedzinach ycia. Rozwj gospodarczy to jeden zgwnych jego wtkw, wywierajcy zasadniczy wpyw na inne, ale take podlegajcy ich wpywowi. Jedn zciekawych cech rozwoju gospodarczego wiata s zmieniajce si fazy przyspiesze ispowolnie, znajdujce wyraz we wszystkich dziedzinach ycia, wtym wyrane odzwierciedlenie wdominujcych okresowo prdach mylowych, anawet systemach wartoci. Naprowadziy one Kondratiewa na koncepcj dugich cykli, oktrej mona rnie myle, ale
117

nie mona jej odrzuci, bo rzucaj si woczy rnice midzy kolejnymi okresami okoo 50letnimi. Pierwsza poowa wieku XX ze swymi dwiema wielkimi wojnami, zgbokim kryzysem istagnacj lat 1930tych, rnia si zasadniczo od drugiej poowy, ktra przyniosa niebyway przyrost ludnoci wiata iszalon ekspansj przemysow, azni rewolucj naukow, uwieczon przejciem od cywilizacji przemysowej do informacyjnej. Te wielkie zmiany wizay si na zasadzie wzajemnego oddziaywania ze zmianami dominujcych typw mylenia ekonomicznego. Kryzys lat 1930tych przynis keynesowsk koncepcj interwencjo nizmu pastwowego, opart na idei tumienia waha koniunktury przez oddziaywanie na popyt rynkowy: kreacj popytu wokresie zaamywania si koniunktury ijego dawienie wokresach przegrzania. W drugiej poowie stulecia idea ta zostaa cakowicie wyparta przez neoliberalizm, czyli doktryn opart na ahistorycznym nawrocie do wiary wdobroczynne dziaanie wolnego rynku. Adam Smith, ktry sw koncepcj liberalizmu ekonomicznego antycypowa pojawienie si tego systemu, nie mg zgry przewidzie wszystkich form jego dziaania, wic jego przekonanie owalorach wolnego rynku dobrze posuyo nowatorskim przemianom instytucjonalnym, azdzisiejszego punktu widzenia byo zrozumiae icakowicie wybaczalne. Natomiast odkurzenie tego samego przekonania po 200 latach kopotw zkryzysami, bezrobociem iwadami podziau byo naduyciem intelektualnym. Ajednak na pewien czas opanowao ono umysy wielu ludzi iwywaro zasadniczy wpyw na przebieg procesw gospodarczych. Wielk, niemoliw do zastpienia zalet gospodarki rynkowej jest jej zdolno do autoregulacji. Dziki ludzkiej przedsibiorczoci iinnowacyjnoci system rynkowy potrafi adaptowa si do zmieniajcych si warunkw, zapewniajc wzgldn cigo procesw rozwoju ikreujc warunki tego rozwoju dziki postpowi wiedzy. Jednak wad tego systemu od pocztku bya zwizana znim immanentnie sprzeczno interesw midzy kapitaem i prac oraz niezdolno do uniknicia gbokich waha koniunktury zpowanie negatywnymi nastpstwami spoecznymi. Oparta na tzw. prawie Sayateoria ekonomii nie umiaa sobie poradzi ztymi problemami. Dopiero po wielkim kryzysie roku 1929 wielo letnia stagnacja lat 1930tych zrodzia oderwan od prawa Sayakeynesowsk teori przeciwdziaania wahaniom koniunktury przez antycykliczn interwencj polityki gospodarczej pastwa. Keynesizm dominowa wmyli ekonomicznej a do lat 1970tych, kiedy wwyniku zaburze wywoanych przez dwa kryzysy naftowe nastpi odwrt od interwencjonizmu pastwowego ineoliberalny nawrt do fundamentalizmu rynkowego. Przejawem tego wpywu stao si wprowadzenie gospodarki rynkowej zpowrotem na porzucon poprzednio drog zwikszania nierwnoci podziau, prowadzc do widocznej goym okiem polaryzacji dochodowej imajtkowej spoeczestw. Zjawisko szybko rosncych rozmiarw biedy przy jednoczesnym kumulowaniu si coraz potniejszych bogactw na drugim biegunie spoecznym nie od razu zostao rozpoznane jako nowa cecha rozwoju gospodarczego ipowane zagroenie przyszoci. Dominacja doktryny neoliberalnej, opartej na wierze w dobroczynne dziaanie wolnego rynku, przyniosa bowiem istotne korzyci, otwierajc szeroko moliwoci przepywu kapitau ponad granicami pastwowymi itworzc dziki temu warunki przypieszonego wzrostu gospodarczego wkrajach mniej rozwinitych. Mimo dobrych intencji krajom tym niezbyt pomagay uruchamiane poprzednio pod auspicjami ONZ kolejne Dekady Rozwoju. wiat wszed wokres globalizacji gospodarki, azni oglnego zacieniania wizi cywilizacyjnej, co mona uzna za proces korzystny. Nie mona jednak byo nie dostrzec wkocu, e temu procesowi towarzyszy tendencja do ostrego pogbiania si nierwnoci podziau. Wcigu ostatnich 30 lat wysuna si ona na czoo problemw rozwoju. Powstajce wwyniku tej tendencji wielkie rozpitoci dochodowe zarwno midzy krajami, jak iwewntrz poszczeglnych spoeczestw, musiay wytworzy rozlege obszary biedy, ktrej dal118

sze narastanie zostao wkocu uznane za jedno zgwnych zagroe dla przyszoci wiata. Wrd przyjtych przez ONZ w2002r. celw milenijnych walka zbied otrzymaa pozycj naczeln. Przyjto, e do roku 2015 rozmiary biedy na wiecie trzeba zmniejszy o poow. Na tle wci szybko rosncej liczby ludnoci wiata okazao si to bardzo trudne do wykonania. Naley przypomnie, e wroku 1950 glob ziemski liczy 2 miliardy mieszkacw, wroku 2000 ju ponad 6 miliardw, teraz za ponad 7 miliardw. Ot ocenia si, e z tej oglnej liczby okoo 2 miliardw ludzi cierpi na chroniczne niedoywienie, awtym miliard na klski godu. Co prawda ostatnio FAO podaje, e liczba ludzi dotknitych chronicznym niedoywieniem spada iwlatach 20112013 wyniosa 868 milionw1, co mogoby wiadczy opomylnej realizacji celu milenijnego. Liczba ta jest jednak dyskusyjna. Nowsza analiza przyniosa wto miejsce szacunek 1.33 miliardw2. Dobrze jeli liczba ludzi dotknitych niedoywieniem ulega zmniejszeniu. Co ciekawe jednak, stao si tak w wyniku poprawy sytuacji wdwch tylko krajach Chinach iWietnamie. Poza tym liczba godujcych ludzi pozostaje wci tak wielka liczba, e problem nie znika, zwaszcza, e obejmuje powane grupy ludnoci wbardzo wielu krajach, wtym wPolsce3. Nie znika te zjawisko ogromnych rozpitoci dochodowych, ktre musz rodzi iju nieustannie rodz silne konflikty spoeczne. Polaryzacja oznacza stopniowe kurczenie si tzw. klasy redniej, ktrej pomylny rozwj by dugo uwaany za jeden zistotnych przejaww postpu spoecznego. Nie wiadomo, co przyniesie przyszo imoliwe s rne scenariusze dalszego rozwoju wiata. Sdz jednak, e trzeba myle oprzyszoci nie po to, aby budowa prognozy, lecz po to, aby wykrywa tendencje ikierunki zmian wwarunkach przyszego rozwoju, anastpnie szuka odpowiedzi na pytanie, co wobec tego naley robi. Obserwacja obecnej rzeczywistoci skania do przyjcia ro boczej tezy, e we wspczesnej gospodarce rynkowej dziaaj dwie przeciwstawne tendencje. Jedn jest pozytywna tendencja do autoregulacji, na ktr skadaj si wszystkie dodatnie cechy systemu rynkowego. Drug jest tendencja do autodestrukcji, wynikajca znegatywnych nastpstw dziaania tego systemu, ktre znajduj wyraz wnarastajcych zagroeniach spoecznych, ekologicznych iekonomicznych. Gdyby przewaaa tendencja do autoregulacji, jak byo przez wieki, nie byoby problemu troski oprzyszo wiata. Wiele jednak przemawia za przyjciem hipotezy, e obecnie wgospodarce wiatowej przewaa tendencja autodestrukcyjna. Jeeli tak jest ijeli to si nie zmieni, to wnajbardziej prawdopodobnym scenariuszu dalszego wiatowego rozwoju gospodarczego ispoecznego oglne warunki ycia ludzi bd ulegay wduszej perspektywie, ale ju wcigu XXI wieku stopniowemu pogorszeniu. Najwczeniej inajsilniej bdzie to odczuwane przez najgorzej sytuowanych. Ztej hipo tezy wynika kluczowe pytanie: czy ico mona zrobi dla przeciwdziaania realizowaniu si takiego scenariusza? Nie jest oczywicie pewne, e ten negatywny scenariusz bdzie si spenia, jest to tylko wysoce prawdopodobne. To jednak wystarcza, aby postawione pytanie uzna za bardzo istotne. Prby odpo wiedzi na takie pytanie s podejmowane ju od czasu, kiedy wroku 1972 ogoszony zosta Pierwszy Raport Klubu Rzymskiego ksika grupy Dennisa Meadowsa pt. Granice wzrostu 4. Wksice tej przedstawiony zosta dynamiczny model rozwoju gospodarki wiatowej, oparty na zbadanych proce sach przyrostu ludnoci iwzrostu produkcji oraz wynikajcych znich procesach eksploatacji izuywania zasobw naturalnych, awic niszczenia rodowiska naturalnego, zwyranym wnioskiem, e istnieje nieprzekraczalny puap, ktry zmusi do zahamowania wzrostu gospodarczego, adotychczasowe
2012 estimates F.M.& Clapp, J.: Framing Hunger: AResponse to The State of Food Insecurity in the World 2012 3 Ocenia si obecnie, e wPolsce 2,5 mln dzieci yje wwarunkach ubstwa, wtym 1 mln cierpi na niedoywienie lub nawet gd. Angora nr 24 z2013 r 4 Meadows, Dennis, Meadows, Donella H., Randers, Jurgen: Limits to Growth, 1972
2 Lappe, 1 SOFI

119

formy rozwoju gospodarczego zbliaj wiat do tego puapu. Pobudzona przez ten Raport myl ludzka zacza kry wok problemu przeciwdziaania, szukajc odpowiedzi przede wszystkim wdziedzinie ochrony zasobw naturalnych, awic rodowiska ekologicznego. Zaczy powstawa koncepcje ekorozwoju, czyli rozwoju zapewniajcego trosk onatur ijej zasoby. Szybko wyonia si myl opotrzebie przyjcia jednolitej strategii rozwoju dla wiata jako caoci, anawet stworzenia wtym celu rzdu wiatowego. Zpraktyki politycznej wyniko jednak, e to nie jest osigalne zpowodu rozbienoci biecych interesw poszczeglnych pastw, aelementy wsplnej strategii mona tworzy jedynie wwyniku odcinkowych uzgodnie midzynarodowych. Wprawdzie wic na tej drodze zostay podjte inadaj s podejmowane rne dziaania, uwieczone czciowym postpem, nastawione wszczeglnoci na ochron przed gronymi zmianami klimatycznymi. Nie zapewniy one jednak rzeczywistej zmiany podstawowego kierunku rozwoju. Grupa Meadowsa opublikowaa po 20 latach kolejn analiz opart na tym samym modelu, wykazujc, e nastpio ju przekroczenie granic. Wtrzeciej ksice, po nastpnych 10 latach, Dennis Meadows uzna, e denie do uzgodnionej akcji midzynarodowej nie daje podanych wynikw, askuteczna walka ozmian trendu rozwojowego wymaga stworzenia wielkiego oglnowiatowego ruchu spoecznego, ktry jedynie byby zdolny do zmiany natury procesw rozwoju5. Ruch taki rzeczywicie zacz powstawa pod hasem alterglobalizmu, ale skupi uwag na razie na akcjach protestacyjnych. Istotnym czynnikiem napdowym wopisywanym wten sposb procesie rozwoju wiatowego jest trwajcy cigle przyrost ludnoci, ktry pociga za sob wzrost produkcji icay acuch negatywnych nastpstw. Obserwuje si jednak od pewnego czasu stopniowe zwalnianie si tempa tego przyrostu. Najnowsze tendencje wprognozach demograficznych zdaj si zakada, e liczba ludnoci wiata osignie szczyt na poziomie okoo 8 miliardw ludzi, po czym zacznie spada6. Jest to zasadnicza zmiana, od ktrej musiaaby zalee natura dalszego trendu rozwojowego, ascenariusz przyszoci mgby sta si bardziej optymistyczny. Jednake na razie gromadz si czynniki negatywne, przy czym ciar zagroe przesun si zekologii na zjawiska spoeczne. Zagroenie ekologiczne nie utracio swego znaczenia, ale jest lepiej rozpoznane, powoduje podejmowanie rozmaitych dziaa, aprzy tym mona tu liczy na dalsze osignicia nauki itechniki, na przykad zzakresu energetyki czy inynierii materiaowej. Tymczasem wobec zjawiska masowej biedy ipolaryzacji dochodowej nie doszlimy jeszcze nawet do wyranej identyfikacji przyczyn powstawania tego zagroenia. Nie wystarczy bowiem stwierdzenie, e jest to wynik wadliwego podziau dochodw przez mechanizm rynkowy. W kocu ten mechanizm dziaa od dawna i wprawdzie mia zawsze wyrane wady, ale nie prowadzi do takich napi jak wspczesne inie tworzy takiego zagroenia dla przyszoci. Problem wydaje si polega na tym, e sam system rynkowy uleg zasadniczym zmianom, ktre okrelam mianem wynaturzenia tego systemu. Wcigu niewielu lat koczcych wiek XX dokonaa si gboka zmiana sposobu funkcjonowania gospodarki rynkowej zwizana ztzw. finansyzacj. Stworzona dziki neoliberalnemu akcentowi na wolno rynkow swoboda przepywu iinwestowania kapitau finansowego, majca do dyspozycji szybko rozwijajce si nowoczesne formy cznoci i komunikacji, doprowadzia wbardzo krtkim czasie do powstania niebywale rozwinitego systemu produktw bankowych, w tym niezliczonych derywatw czyli instrumentw pochodnych, konkurujcych ze sob w okrelaniu atrakcyjnych form lokowania i pomnaania kapitaw pieninych7. Rozmiary przepyww kapitau osigny wielko, wobec ktrej obroty handlowe przestay odgrywa istotn
Dennis, Meadows, Donella, Randers, Jorgen: Beyond the Limits: 1992. D., Randers, J.: Limits to Growth The 30Year Update. Chelsea Green Publishing Co. 6 Takie zaoenie przyj dawny wspautor prac Meadowsa Jurgen Randers, ktry wswojej najnowszej pracy zakada, e liczba ludnoci wiata osignie szczyt wlatach 2040tych, po czym zacznie spada. 7 Znakomity opis tego procesu zmian zawiera ksika Harvey, David: The Enigma of Capital and the Crises of Capitalism. Oxford U.P.2010
Meadows, D.& 5 Meadows,

120

rol8. Gwn form dziaalnoci ekonomicznej staa si giedowa gra wielkimi iwci rosncymi kapitaami pieninymi. Porednictwem, ale rwnie uczestnictwem wtej grze zajy si domy bankowe Now wan gazi gospodarki, tworzc powane zatrudnienie idochody, stao si doradztwo finansowe, awsterowaniu ruchami kapitaw istotn rol zaczy odgrywa firmy ratingowe, zajmujce si biec ocen opacalnoci rnych moliwoci inwestowania kapitaw. Cay system gospodarki rynkowej uleg zasadniczej zmianie. Tak zwana sfera realna, czyli produkcja iwymiana nie trac oczywicie swego znaczenia jako niezbdne formy dziaa sucych zaspokajaniu ludzkich potrzeb. Jednake znalaza si ona wsytuacji uzalenienia od dominujcej roli systemu finansowego ijego gier spekulacyjnych. Ta nowa sytuacja stwarza wyzwanie zarwno dla nauki ekonomii, jak dla polityki gospodarczej. Nauka ekonomii nie moe nie dostrzec tego, e niemal z dnia na dzie zmieni si jej przedmiot, wktrym podstawowe znaczenie zaczo przypada warunkom inastpstwom gry giedowej. Znalazo to wyraz nawet wnagrodach Nobla zekonomii, gdy w1997 roku otrzyma t nagrod Myron Scholes, wspautor synnego wwczas rwnania Blacka iScholesa, okrelajcego ksztatowanie si kursw giedowych. Otworzyo to now tradycj wsposobie pojmowania ekonomii, utrwalon ju przez lata. Trudno j kwestionowa, bo ksztatowanie si kursw giedowych odgrywa dzi rzeczywicie zasadnicz rol wwiecie gospodarki. Finansyzacja zadaa cios polityce gospodarczej, wprowadzajc chwiejno iniepewno do sfery realnej, ktra staa si zalena od dominujcych, achwiejnych ze swej natury, rynkw finansowych. Potnym tego wyrazem sta si wielki kryzys finansowy, jak wybuch wroku 2008 iprzeksztaci si szybko w nieopanowany dotychczas kryzys gospodarczy. Kryzys ten uderzy w kapita finansowy krajw wysoko rozwinitych, stwarzajc tak silne zagroenie dla systemu bankowego, e zmusio to rzdy wielu krajw do zasilenia bankw kosztem rosncego zaduenia. Finansyzacja skomplikowaa dyskusj nad podanymi formami zapewnienia trwaego rozwoju, ktra ostatecznie opieraa si na koncepcji dwch wspregulatorw gospodarki: rynku i pastwa. Midzy rynkiem a pastwem pojawi si trzeci silny partner zwany roboczo rynkami finansowymi, ktrego dziaanie skutecznie osabia oba. Std wynaturzenie podziaowe, polaryzacja dochodowa iwielkie rozmiary biedy. Obraz dwubiegunowego wiata, w ktrym na jednym biegunie gromadz si coraz wiksze kapitay finansowe, ana drugim ndza ibezrobocie, jest wystarczajco plastyczny, aby dostrzega absolutn konieczno jego przeksztacenia. Jakie wic wnioski wynikaj ztego dla perspektyw rozwoju wiata? Czy opisana sytuacja jest moliwa do opanowania? Na podstawie dotychczasowych dowiadcze trudno o odpowied optymistyczn. Doskonae wyniki kilku wielkich krajw we wzrocie gospodarczym, szybko rosnca potga Chin, za nimi Indii , by moe caej grupy BRICS, mog troch poprawia los najniej sytuowanych warstw ludnoci wtych krajach, ale nie zmieniaj znaczenia problemu polaryzacji dochodowej. Perspektywa na stopniowe pogarszanie si warunkw ycia na wiecie pozostaje wielkim zagroeniem, bo jej realizowanie si zmusi biedot tego wiata do upomnienia si oswoje prawa. Prodromem byy liczne protesty spoeczne wszeregu krajw, zwizane zgwatownym wzrostem cen podstawowych produktw ywnociowych w roku 2007. Potem nastpiy wybuchy rewolucyjne w kolejnych krajach arabskich basenu morza rdziemnego, wszystkie oparte na protestach warstw ubogich wobec rosncych trudnoci yciowych. Trzeba pamita, e wiat zmieni si rwnie pod wzgldem masowoci dostpu do informacji oraz atwoci gromadzenia tumw, gdy hasa s czytelne.
8 Ocenia si, e oglna wielko wiatowego obrotu derywatami wroku 2010 wyniosa okoo $600 bilionw dolarw USA, czyli bya 8 razy wiksza od wiatowego PKB.

121

Zapanowanie nad procesami polaryzacji dochodowej wydaje si wic dzi zacznie trudniejsze, ni doprowadzenie do wielkich uzgodnie midzynarodowych wsprawach ekologii, azwaszcza klimatu zgron perspektyw postpujcego globalnego ocieplenia na czele. Do oczywist recept byoby podjcie midzynarodowej prby odebrania kapitaowi finansowemu jego dominujcej roli ipowrotu do usugowych funkcji systemu bankowego. Wydaje si jednak, e stopie zaawansowania procesw finansyzacji jest ju tak wysoki, e czyni t recept czysto teoretycznym marzeniem. Przy tym rozbienoci biecych interesw midzy krajami wkwestiach spoecznych wydaj si owiele silniejsze, ni wkwestiach ekologicznych. Nie wida wic sposobu na doprowadzenie do wielkiego porozumienia midzynarodowego, umoliwiajcego racjonale sterowanie rozwojem wiata. To te na podstawie dzisiejszych trendw rysuje si model gospodarki wiatowej zoony zkilku grup krajw owyranie rnych programach iwrnym stopniu uzalenionych od rynkw finansowych: wielkie kraje rozwijajce si, utrzymujce wysokie tempa wzrostu bez wzgldu na koszty rodowiskowe; kraje wysoko rozwinite, dbajce outrzymanie poziomu; grupa krajw biednych, skazanych na walk oprzetrwanie. WPolsce interesowa nas musi szczeglnie sytuacja redniej wielkoci krajw rednio rozwinitych. Kraje te prawdopodobnie mog jeszcze na duszy czas zachowa szans utrzymywania relatywnie wysokiego tempa wzrostu, ale pod warunkiem prowadzenia racjonalnej polityki finansowej oraz skutecznej walki zwasn polaryzacj, atake aktywnego uczestnictwa wdajcych im oparcie ukadach integracyjnych (np. Polska wUnii Europejskiej istrefie euro).

Wybrane tytuy wydawnicze Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Seria Noblici zekonomii Mitchel A.Orenstein Prywatyzacja emerytur. Transnarodowa kampania na rzecz reformy zabezpieczenia spoecznego Joseph E.Stiglitz, Amartya Sen, JeanPaul Fitoussi Bd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza Christopher A.Pissarides Teoria bezrobocia wstanie rwnowagi Dale T.Mortensen Dyspersja pac. Dlaczego podobni pracownicy zarabiaj rnie? Joseph E.Stiglitz Freefall. Jazda bez trzymanki Inne Antoni Kukliski In Serach of New Paradigms Paul Davidson Rozwizanie Keynesa. Droga do globalnej koniunktury gospodarczej Julio Lpez, Michal Assos Micha Kalecki John Kenneth Galbraith Ekonomia wperspektywie. Krytyka historyczna John Kenneth Galbraith Pienidz. Pochodzenie ilosy John Kenneth Galbraith Godne spoeczestwo. Program troski oludzko Ludwig Erhard Dobrobyt dla wszystkich Elbieta Mczyska, Piotr Pysz (red. naukowa) Idee ordo ispoeczna gospodarka rynkowa John C.Bogle Do. Prawdziwe miary bogactwa, biznesu iycia Zdzisaw Sadowski Przez ciekawe czasy. Rozmowy zPawem Kozowskim oyciu, ludziach izdarzeniach Gerald Allan Cohen Dlaczego (nie) socjalizm? VIII Kongres Ekonomistw Polskich (9 tomw)

Pena oferta wydawnicza rwnie wwersjach elektronicznych dostpna jest wksigarni internetowej Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego www.ksiazkiekonomiczne.pl Ksiki s dostpne rwnie wsiedzibie Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego ul. Nowy wiat 49, 00042 Warszawa tel. (22) 551 54 01, email: sklep@pte.pl

Patronat Honorowy
Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Bronisawa Komorowskiego

PrOJEKT dofinansowany przez

Mecenas gwny

Mecenas Wspierajcy

patronat medialny

ZYCIE

nowe

GOSPODARCZE