Habermas Teoria Dzialania Komunikacyjnego Tom1 Ok

i
BIBLIOTEKA
WSPCZESNYCH
FILOZOFW
if
JURGEN HABERMAS
S-
f *-
*v
TEORIA DZIAANIA KOMUNIKACYJNEGO

Tom I
RACJONALNO DZIAANIA A RACJONALNO SPOECZNA
Jfr"l -
~ i
Przeoy ANDRZEJ MACIEJ KANIOWSKI

**
Przekad przejrza
1
MAREK J. SIEMEK
*:?
'A
1999 WYDAWNICTWO N A U K O W E PWN
*i I
"#
Dane o o r y g i n a l e
Jurgen Habermas, Theorie des kommunikativen Handelns Bd. 1. Handlungsrationalitdt und gesellschaftliche Rationalisiemng Wyd. popr. - Frankfurt am Main 1987 Suhrkamp Verlag Frankfurt am Main 1981 Allrightsreserved SPIS TRECI
Komitet Redakcyjny
Marek J. Siemek - Przewodniczcy Jacek Howka, Edmund Mokrzycki, Jan Woleski

i
Redaktor
Wstp. Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej (Andrzej Maciej Kaniowski) IX Od tumacza LXXXVII
Wanda Lipnik
Redaktor techniczny
TEORIA DZIAANIA KOMUNIKACYJNEGO Przedmowa do wydania trzeciego . Przedmowa do wydania pierwszego Tom I RACJONALNO DZIAANIA A RACJONALNO SPOECZNA I. Wprowadzenie. Sposoby podejcia do problematyki racjonalnoci 17
Teresa Skrzypkowska
i * i i y i
Podrcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Niniejsze wydanie licencyjne przekadu zostao opublikowane z pomoc Inter Nationes, Bonn Tumaczenie przygotowane w ramach Programu Przekadw realizowanego przez Institut fiir die Wissenschaften vom Menschen, Wien, finansowanego ze rodkw Fund for Central and East European Book Project (European Cultural Foundation), Amsterdam, oraz The Ford Foundation, New York Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999 ISBN 83-01-13087-3 t. 1-2 ISBN 83-01-12946-8 t. 1
3 8
i
i
(Refleksja wstpna: pojcie racjonalnoci w socjologii) 1. Wstpna definicja racjonalnoci (Moliwo poddawania krytyce dziaa i stwierdze. Spektrum wypowiedzi poddawalnych krytyce. Dygresja na temat teorii argumentacji: argumentowanie jako proces, jako procedura oraz jako produkt; spojrzenie od wewntrz a spojrzenie z zewntrz; formy argumentacji a pola argumentacji; roszczenia wanociowe i typy argumentacji) 2. Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata (Struktury mitycznego pojmowania wiata wedug M. Godeliera 90 29
VI
Spis treci Zrnicowanie dziedzin przedmiotowych a zrnicowanie wiatw. Anglosaskie dyskusje wok racjonalnoci nawizujce do P. Wincha: argumenty przemawiajce za stanowiskiem uniwersalistycznym oraz przeciwko niemu. Decentracja obrazw wiata (Piaget). Wstpne wprowadzenie koncepcji wiata ycia") 3. Odniesienia do wiata oraz aspekty racjonalnoci dziaania w czterech socjologicznych koncepcjach dziaania (Popperowska teoria trzech wiatw i jej zastosowanie w teorii dziaania (I. C. Jarvie). Trzy pojcia dziaania zrnicowane wedug rodzaju relacji midzy aktorem a wiatem. Dziaanie teleologiczne (strategiczne): aktor - wiat obiektywny. Dziaanie regulowane przez normy: aktor - wiat spoeczny i wiat obiektywny. Dziaanie dramaturgiczne: aktor - wiat subiektywny i obiektywny (cznie z obiektami spoecznymi). Wstpne wprowadzenie pojcia dziaania komunikacyjnego". Uwagi na temat charakteru dziaa autonomicznych. Refleksyjne odniesienia do wiata w dziaaniu komunikacyjnym) 4. Problematyka rozumiejcej interpretacji w naukach spoecznych (Spojrzenie z perspektywy teorii nauki. Dualistyczne ujcia nauki. Rozumiejcy dostp do dziedziny przedmiotowej. Reprezentujcy nauki spoeczne interpretator jako potencjalny uczestnik. Nieunikniono racjonalnych interpretacji. Spojrzenie z perspektywy socjologii rozumiejcej. Socjologia fenomenologiczna. Etnometodologia. Rozdarcie midzy absolutyzmem a relatywizmem. Hermeneutyka filozoficzna. Wersja tradycjonalistyczna i wersja krytyczna. Rzut oka na struktur ksiki) 191 144
Spis treci (Idee i interesy. Wewntrzne i zewntrzne czynniki rozwoju obrazw wiata. Treciowe aspekty religii wiatowych. Aspekty strukturalne: odczarowanie i systematyczne transformowanie. Odczarowanie i nowoczesne pojmowanie wiata) 3. Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna. Rola etyki protestanckiej
I
VII
370
(Protestancka etyka zawodu-powoania a autodestrukcyjne wzorce racjonalizacji spoecznej. Systematyczna zawarto Teorii stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata M. Webera) 4. Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci (Dwie skadowe diagnozy teraniejszoci: utrata sensu i utrata wolnoci. Dwoista racjonalizacja prawa. Prawo jako ucielenienie racjonalnoci praktycznomoralnej. Prawo jako narzdzie organizacji) III. Pierwsze rozwaania wtrcone. Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja (Wstpna uwaga objaniajca na temat analitycznej teorii znaczenia i teorii dziaania. Dwie wersje Weberowskiej teorii dziaania. Uycie jzyka zorientowane na zaoony rezultat i uycie jzyka zorientowane na porozumienie. Znaczenie efektw perlokucyjnych. Znaczenie i wano. Illokucyjny efekt ofert skadanych przez akty mowy, polegajcy na wytwarzaniu wizi i nadawaniu mocy wicej. Roszczenia do wanoci i tryby komunikowania si. Omwienie zarzutw. Konkurencyjne prby klasyfikowania aktw mowy (Austin, Searl, Kreckel). Czyste typy interakcji zaporedniczonych jzykowo. Pragmatyka formalna i pragmatyka empiryczna. Znaczenia dosowne i znaczenia zalene od kontekstu: ukryte to w postaci wiedzy nie wyartykuowanej explicite) IV. Od Lukacsa do Adorna. Racjonalizacja jako urzeczowienie (Refleksja wstpna: racjonalizacja wiatw ycia a wzrastajca zoono systemw dziaania) 555 411
>
453
II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera

.
259
i
(Refleksja wstpna: koncepcja Webera na tle historii rozwaa nad teori racjonalizacji) 1. Racjonalizm zachodni . . . . . (Przejawy racjonalizmu zachodniego. Pojcia racjonalnoci. Uniwersalistyczna zawarto zachodniego racjonalizmu) 2. Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata i powstanie nowoczesnych struktur wiadomoci . . . . . . . . . . . . 325 280
1. Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu

i
563
w'
VIII
Spis treci (Uwagi do tezy o utracie sensu. Uwagi do tezy o utracie wolnoci. Lukacsowska interpretacja Weberowskiej tezy o racjonalizacji)
2. Krytyka rozumu instrumentalnego (Teoria faszyzmu i kultury masowej. Podwjna krytyka: pod adresem neotomizmu i pod adresem neopozytywizmu. Dialektyka owiecenia. Dialektyka negatywna jako wprawka. Filozoficzna autowykadnia nowoczesnoci i wyczerpanie si paradygmatu filozofii wiadomoci) Skorowidz osb Skorowidz poj
597
WSTP
t
REHABILITACJA I TRANSFORMACJA FILOZOFII PRAKTYCZNEJ
653 665
4
Obchodzcy w mijajcym roku siedemdziesite urodziny Jurgen Habermas jest od lat najczciej cytowanym wspczesnym filozofem niemieckim. Rwnie liczba ogoszonych w wielu jzykach publikacji komentujcych jego pisma i odwoujcych si do jego prac wiadczy, e zalicza si on do grona tych filozofw, ktrych twrczo cieszy si w wiecie 1 ogromnym zainteresowaniem i wywouje wyjtkowy rezonans . Przyczyn tej popularnoci, ktrej nie naley wszak tumaczy zmieniajcymi si modami, trzeba szuka w randze i swoistoci jego intelektualnych dokona. Ot specyfika i donioso myli Habermasa polega na tym, e jest on tym filozofem wspczesnym, ktry rzeczywicie zrehabilitowa tradycj filozofii praktycznej, a zarazem dokona tego rodzaju jej transformacji, i okazaa si w stanie podj problemy stawiane przez rnorakie nurty nowoytnej i nowoczesnej myli filozoficzno-spoecznej. Nie jest to zatem antykwarska restytucja mylenia, niezdolna adekwatnie uchwyci istotnych zjawisk wspczesnej rzeczywistoci i w wielu aspektach
Por. bibliografia R. Grtzena, Jurgen Habermas. Eine Bibliographie seiner Schriften und der Sekunddrliteratur 1952-1981, Frankfurt am Main 1982 (przed niemal dwudziestu laty odnotowywaa ona ok. 1000 tytuw, a jej autor zapowiada na pocztku lat dziewidziesitych now edycj zawierajc ponad 4000 publikacji na temat myli Jurgena Habermasa). Por. take czstkowe bibliografie tego samego autora: Bibliographie zur Theorie des kommunikativen Handelns", w: Kommunikatives Handeln. Beitrdge zur Theorie des kommunikativen Handelns", A. Honneth, H. Joas (Hrsg.), Frankfurt am Main 1986, s. 406-416; Jurgen Habermas: A Bibliography, w: D. M. Rasmussen, Reading Habermas, Cambridge, Mass. 1990, s. 114-140; Habermas: Werk und Internationale Wirkung, w: D. Horster, Jurgen Habermas, Stuttgart 1991, s. 130-163.
1
Wstp
Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej
XI
nieodpowadajca osignitemu poziomowi wiadomoci filozoficznej, teoretycznej i praktycznomoralnej, lecz rehabilitacja uwzgldniajca transformacje, jakim ulega sama rzeczywisto oraz jakim ulego nasze mylenie wraz z przejciem od kultury klasycznej do kultury nowoytnej. Przy zachowaniu zatem cigoci z ca tradycj filozofii praktycznej, rozcigajc si od Arystotelesa po Kanta, nie zostay zignorowane - acz czsto traktowane przez Habermasa krytycznie - ani najdoniolejsze dokonania mylowe formujce nowoytne i nowoczesne mylenie na temat teorii, praktyki, polityki, prawa, moralnoci, spoeczestwa, pastwa, wreszcie poznania (zarwno w obszarze teoretycznym, jak przede wszystkim w obszarze praktycznomoralnym), ani sama rzeczywisto, ktrej Habermas nie zamierza udziela moralizatorskich poucze, lecz j przede wszystkim zrozumie i dopiero dziki jej zrozumieniu i rzetelnemu wyjanieniu odnie si do niej krytycznie.
Biografia intelektualna
Zainteresowanie problematyk praktyczn zrodzio si niewtpliwie w zwizku z pokoleniowym dowiadczeniem, ktre starszy od Jurgena Habermasa o siedem lat jego przyjaciel Karl-Otto Apel okreli jako destrukcj samowiado1 moci moralnej" . Staa si ona udziaem pokolenia, ktrego okres dojrzewania lub wczesnej modoci przypad na czasy bezporednio powojenne, kiedy to modym ludziom odsoni si prawdziwy obraz nazistowskiej rzeczywistoci. Habermas mia wtedy 16 lat. Jurgen Habermas urodzi si 18 czerwca 1929 r. w Dusseldorfie. Dziecistwo i lata szkolne spdzi w Gummersbach, gdzie jego ojciec by prezesem Izby Przemysowo-Handlowej, a dziadek dyrektorem seminarium i duchownym. Atmosfera domu rodzinnego niczym si na owe czasy me polity wyrniaa, pitno na niej odciskao, jak wspomina Habermas w jednym z wywiadw, mieszczaskie przystosowanie do
i
otoczenia politycznego, z ktrym wprawdzie nie w peni si identyfikowano, ale ktrego te nie poddawano powanej 1 krytyce" . Okres po upadku reimu nazistowskiego zapisa si w jego pamici jako ten, ktry da poczucie wyzwolenia, ale zarazem jako traumatyczne przeycie: ylimy w szoku, jaki wywoay okruciestwa reimu nazistowskiego odsonite przez Trybuna Norymberski i zaraz potem przez filmy doku2 mentalne" . Te traumatyczne przeycia zwizane z filmami o obozach koncentracyjnych legy, jak dodaje w innym wywiadzie, u podoa motyww, ktre wyznaczyy jego pniejsze 3 mylenie . Na mylenie to mia te wpyw zawd, jakiego doznao jego pokolenie uznajce za rzecz oczywist koniecz4 no dokonania duchowo-moralnej odnowy" . Bolesne moralne rozczarowanie, o ktrym wspomina Habermas, przyszo ju w roku 1949 wraz z utworzeniem pierwszego rzdu Republiki Federalnej Niemiec, w ktrego skad wszed przedstawiciel partii narodowo-konserwatywnej, postrzegany jako ucielenienie cigoci z rzeczywistoci III Rzeszy. W roku 1949, po zoeniu egzaminw maturalnych, Habermas rozpocz studia i przez dziewi semestrw studiowa filozofi, psychologi, histori, literatur niemieck i ekonomi na uniwersytetach w Getyndze, Zurychu (gdzie spdzi tylko jeden semestr) i Bonn. Wrd swych nauczycieli filozofii wymienia przede wszystkim profesorw boskich, Ericha Rothackera, teoretyka nauk humanistycznych, i Oskara Beckera, ucznia Husserla, zainteresowanego logik i matematyk, ktrzy byli rwnie recenzentami jego bardzo wysoko ocenionej pracy doktorskiej Das Absolute und die Geschichte. Von der Zwiespaltigkeit in Schellings Denken". W dalszej kolejnoci wymienia takich filozofw, jak Nicolai Hartmann i Hermann Wein (obydwaj z Getyngi), Wilhelm Keller (z Zurychu), Theodor Litt i Johannes Thyssen (obydwaj z Bonn). Wszyscy oni byli profesorami ju przed rokiem 1933 i z wyjtkiem Theodora Litta zachowali swe stanowiska w czasach nazistowInteview mit Detlef Horsier und Willen van Reijen (1979), w: J. Habermas, Kleine Politische Schriften (1-IV), Frankfurt am Main 1981, s. 511. 2 Interview mit Gad Freudenthal (1977), tame s. 467. 3 Inteview mit DetlefHorster und Willen van Reijen (1979), wyd. cyt., s. 511. 4 Interview mit Gad Freudenthal (1977), wyd. cyt., s. 467.
i
K.-O. Apel, Diskurs und Verantwortung, Frankfurt am Main 1988, s. 371.
J 4 -
* / / . !
v VW1. fv T r ^ 7 i ~ 7 r ? T
XII
Wtofp
Rehabilitacja i transformacjafilozofiipraktycznej
XIII
skich. Prawdziwe poruszenie moralne i kolejne rozczarowanie wywoa jednak nie powszechnie znany fakt symbiotycznego wspegzystowania z nazizmem jego nauczycieli akademickich, lecz opublikowanie przez Heideggera po osiemnastu latach wykadw z roku 1935, Einfuhrung in die Metaphysik, w ktrych - mimo wprowadzenia w innych miejscach odpowiednio zaznaczonych uzupenie - bez adnego komentarza pozostawione zostay sowa mwice o wewntrznej 1 prawdzie i wielkoci" ruchu narodowosocjalistycznego . Nie tyle jednak samo to sformuowanie wywoao moralne oburzenie Habermasa, ktremu da wyraz w jednym z pierwszych swoich tekstw, opublikowanym we Frankfurter AUgemeine Zeitung", ile przede wszystkim to, e wynikao 2 ono konsekwentnie z caoci Heideggerowskiego wykadu . Rozczarowanie i oburzenie wywoane zarwno postaw, jak i pogldami Heideggera, ktrego filozofi, jak powiada, y wwczas - podobnie jak wielu modych ludzi z jego pokolenia zmienio istotnie sposb mylenia Habermasa: Do czasu ukazania si Heideggerowskiego wprowadzenia do metafizyki, by to rok 1953, moja - by tak rzec - wiara polityczna i wiara filozoficzna stanowiy dwie zupenie rne rzeczy. 3 Byy to dwa wiaty, ktre nie stykay si ze sob" . Odtd, mimo stanowczego opowiadania si - zwaszcza w pniejszym okresie - za tym, aby czowiek nauki zabierajc gos wyranie oddziela rol naukowca od roli zaangaowanego politycznie obywatela, nie bdzie ju uwaa, e filozofia i polityka to dwie cakiem odrbne sfery. Od wczesnych lat pidziesitych, jeszcze jako student, uprawia Habermas dziaalno publicystyczn, wsppracujc
in die Metaphysik, Tubingen 1953, s. 152, cyt. za J. Habermas, Martin Heidegger. Zur Veroffentlichung von Votiesungen aus dem Jahre 1935, w: tene, Philosophisch-politische Profile, Dritte, erweiterte Auflage, Frankfurt am Main 1981, s. 66. 2 Mona by sobie darowa przytaczanie stw mwicych o wewntrznej prawdzie i wielkoci narodowego socjalizmu, gdyby nie wynikay z caego kontekstu wykadu. Pierwsze pytanie spord wszystkich pyta, pytanie o bycie, Heidegger wyranie czy w jedno z historycznym ruchem [politycznym] owych czasw" (J. Habermas, Martin Heidegger. Zur Veroffentlichung von Vorlesungen aus dem Jahre 1935, wyd. cyt., s. 66 n.). 3 lnteview mit D etlef Horster und Willen van Reijen (1979), wyd. cyt., s. 515.
i M. Heidegger, Einfuhrung
rwnie z innymi gazetami i czasopismami, m.in. z Handels1 blatt", Frankfurter Hefte" i Merkur" . W roku 1956 zostaje asystentem na stanowisku badawczym w Institut fur Sozialforschung kierowanym przez Maxa Horkheimera i Theodora W. Adorna, gdzie ma mono zapoznania si z warsztatem i problemami bada empirycznych. W zwizku z badaniami nad wiadomoci polityczn studentw (Student und Politik) powstaje, napisane w roku 1958 jako teoretyczny wstp do relacji z tych bada, opracowanie Zum Begriffder politischen 2 Beteiligung , w ktrym Habermas zarysowa rozwj demokracji poczwszy od liberalnego pastwa prawa a po pastwo socjalne, przeksztacajce si niemal w instytucj opieki spoecznej". Przedmiotem zainteresowania Habermasa s tu tendencje wpywajce na realizacj idei demokracji w konkretnie istniejcych warunkach. Owe warunki naley, jego zdaniem, uwzgldnia przy ocenianiu postaw politycznych. Swoisto zaprezentowanego sposobu podejcia do problemu demokracji polegaa jednak na tym, e za punkt wyjcia obra Habermas pewne normatywne wyobraenie demokracji, ktre nastpnie konfrontowa z konkretnymi warunkami historycznymi. Wychodzc od normatywnego pojcia demokracji i przeciwstawiajc si postrzeganiu demokracji li tylko w kategoriach instytucjonalnych wskazywa na sabo instytucjonalnych
Omwienie gwnych wtkw przewijajcych si w tej wczesnej publicystyce i pierwszych artykuach z lat pidziesitych mona znale w najobszerniejszym opracowaniu na temat dziejw szkoy frankfurckiej: R. Wieggershaus, Die Frankfurter Schule. Geschichte. Theoretische Entwicklung. Politische Bedeutung, Munchen-Wien 1986, s. 598-646. Zarwno ta publicystyka, jak i cao pogldw Habermasa do roku 1980, czyli przed opublikowaniem Teorii dziaania komunikacyjnego, przedstawiona jest szczegowo w: A. M. Kaniowski, Filozofia spoeczna Jurgena Habermasa. W poszukiwaniu jednoci teorii i praktyki, Warszawa 1990. Gwne wtki myli Habermasa wraz z koncepcjami wyoonymi w Teorii dziaania komunikacyjnego przedstawi A. Szahaj, Krytyka, emancypacja, dialog. Jurgen Habermas w poszukiwaniu nowego paradygmatu teorii krytycznej, Warszawa 1990. Oglne przedstawienie myli Habermasa oraz informacj biograficzn zawiera take haso Habermas autorstwa Z. Krasnodbskiego w pierwszym tomie Encyklopedii socjologii, Warszawa 1998, s. 270-275. * J. Habermas, Ober Begriff der politischen Beteiligung, w: Student und Politik, (wspautorzy: L. v. Friedeburg, Ch. Oehler, F. Weltz); przedruk w: J. Habermas, Kultur und Kritik. Verstreute Aufsdtze, Frankfurt am Main 1973, s. 9 - 60.
1
"f
XIV
Wstp
XV
koncepcji polegajc na abstrahowaniu od tego, co jest normatywnym punktem odniesienia czy te celem demokracji, ktry charakteryzowa nastpujco: W miar jak dojrzali obywatele w warunkach funkcjonujcej politycznie publicznoci dziki rozwanemu delegowaniu swej woli i skutecznej kontroli jej realizacji bior w swoje rce urzdzenie swego ycia spoecznego, autorytet personalny przeobraa si 1 w autorytet o charakterze racjonalnym" . Istot demokracji jest wic, wedle tego wyobraenia, denie do takiego przeksztacenia wadzy, by autorytet personalny przeobrazi si w autorytet o charakterze racjonalnym". Ten sposb mylenia o wadzy bdzie znamienny dla Habermasowskiego postrzegania wszelkich instancji czy tworw odznaczajcych si jak moc wica", jak chociaby normy, ktre - jak to bdzie pokazywa w Teorii dziaania komunikacyjnego - swj wicy charakter zawdziczaj racjonalnemu zadoczynieniu roszczeniom wanociowym. Na lata pidziesite przypada te zainteresowanie marksizmem (m.in. Lukacsem, Korschem i oczywicie Marksem), zapoznawanie si z teori krytyczn, jak te nader wane zetknicie si z psychoanaliz, a zatem kierunkami nieobecnymi w niemieckim wiecie akademickim, i to nie tylko w okresie nazistowskim. Kontynuujc zainteresowania problematyk podjt przy okazji teoretycznych rozwaa nad uczestnictwem politycznym" Habermas przygotowuje w tym czasie (uzyskawszy niezaleno finansow od instytutu dziki wsparciu ze strony Deutsche Forschungsgemeinschaft) rozpraw o idei i przemianach strukturalnych sfery ycia 1: publicznego: Strukturwandel der ffentlichkeii . Wprawdzie Horkheimer ktrego ostrym sprzeciwem spotkaa si zarwno przedstawiona w opracowaniu Student und Politik idea radykalnej demokracji, jak te wyoona w opracowaniu
*g6***
na temat dyskusji wok Marksa i marksizmu koncepcja 1 historiozofii o intencjach praktycznych" ) nie chcia przyj tej pracy jako rozprawy habilitacyjnej, z pomoc przyszed jednak marksistowski politolog Wolfgang Abendroth i procedura habilitacyjna zostaa przeprowadzona w Marburgu w 1961 r., a jeszcze przed jej zakoczeniem, za wstawiennictwem Hansa Georga Gadamera i Karla Lwitha, zosta Habermas powoany na stanowisko profesora filozofii na uniwersytecie w Heidelbergu, co byo niespotykanym odstpstwem od zwyczajw panujcych na niemieckich uczelniach. W roku 1963 publikuje tom artykuw Teoria i praktyka, ktry obok pracy Erkenntnis und Interesse z roku 1968 wywoa w owym latach najwikszy rezonans i w ktrym w sposb systematyczny, acz jak sam Habermas zaznacza we wstpie do pierwszego wydania w sposb propedeutyczny" dry problem relacji teorii i praktyki w naukach spoecznych", a w istocie problem, z jakiego autor zda sobie spraw w zwizku z powojenn postaw Heideggera wobec wasnych pogldw z 1935 r., mianowicie owej, jak si okazuje gbokiej, intymnej zalenoci midzy myleniem filozoficznym a postaw polityczn. Wi ta nie jest dla Habermasa wizi o charakterze psychologicznym czy jedynie psychologicznym, lecz jest uwarunkowana strukturalnie: Chocia bowiem w poznaniu wykraczamy (fikcyjnie) poza cao spoecznego ycia i stajemy naprzeciw niej, naleymy przecie do niej jako jej cz, bdc jeszcze w samym akcie poznania zarwno 2 przedmiotem, jak i podmiotem" . Habermas dry i pogbia obserwacj Fichtego, ktry powiada, e wybr systemu filozoficznego zaley od tego, jakim si jest czowiekiem. Obserwacja ta przybiera u Habermasa posta problemu, z ktrym
O perypetiach z Horkheimerem i odmiennym stosunku Adorna do propozycji teoretycznych Habermasa bliej jest mowa w: A. M. Kaniowski, Filozofia spoeczna Jurgena Habermasa. W poszukiwaniu jednoci teorii i praktyki, wyd. cyt., s. 36 n. Koncepcja historiozofii o intencjach praktycznych" zarysowana zostaa w: J. Habermas, Literaturbericht zur philosophischen Diskussion um Marx und den Marxismus (1957), w: tene, Theorie und Praxis. Sozialphilosophische Studien, Frankfurt am Main 1971, s. 387-463. 2 J. Habermas, Midzy filozofi a nauk: marksizm jako krytyka, tum. Z. Krasnodebski, w: tene, Teoria i praktyka. Wybr pism. Warszawa 1983, 295
1
Tame, s. 13. 2 W osiemnastym wydaniu tej pracy z roku 1990 Habermas wprowadzi w Przedmowie do tego nowego wydania 1990*' pewne rewizje umieszczajce przeprowadzone w tej pracy rozwaania w nowych ramach teoretycznych wyznaczonych przez Teori dziaania komunikacyjnego oraz oddajce zmian stosunku Habermasa do pojcia caoci, do ktrego w pniejszym okresie zacz si odnosi z o wiele wiksz ostronoci.
fc
./.r.vjv.iimr
XVI
Wstp
XVII
musi sie zmierzy namys filozoficzny i refleksja naukowa problemu wynikajcego td ze w podstawowe pojcia systemu teoretycznego zawsze wnika rwnie wstpne rozumienie spoecznej caoci {Totalitat), ktrego rdem jest 1 poznanie kierowane przez interes" . Ju w tych wczesnych pracach daj sobie te spraw z faktu niedostrzeganego lub nieproblematyzowanego ani w onie klasycznej metafizyki, ani w onie mylenia pozytywistycznego, a mianowicie z tego, e to wstpne rozumienie dotyczy zarwno tego, czym po czestwo jako cao jest, jak i tego czym powinno by interessierte Kierowane przez interes dowiadczenie Erfahrung] dokonujce si w konkretnej sytuacji nie tylko nie rozkada tego, co napotyka, na fakty, z jednej strony, i normy, 2 z drugiej, lecz take nie oddziela bytu od powinnoci" . Mimo i tak jest, nie mona zdaniem Habermasa rezygnowa obiektywnoci poznania z roszczenia do naukowoci a tym samym do rozumnoci: Jeli [...] z cisym naukowym poznaniem wiza si musz nieuchronnie dowiadczenia zalene od konkretnej sytuacji, to interesy kierujce poznaniem wzi trzeba pod kontrol, chyba e w sposb cakowicie 3 dowolny chce si przerwa proces racjonalizacji" , czyi do naukowej cisoci i rzetel zygnowa wanie z d Intencja wzicia pod kontrol" tyche interesw przewodzcych poznaniu, a to znaczy zdanie sobie sprawy z owych wartociowa wpisanych w orzekanie o faktach, a take uwzgldnienie tego wanie dwoistego, poznawczego (obiektywistycznego) i wartociujcego (normatywnego), odniesienia do rzeczywistoci przywieca bdzie Habermasowi we wszystkich pniejszych poszukiwaniach. Za HorkTame. W oryginale: In die Grundbegriffe des theoretischen Systems schiefit [...] immer auch ein aus interresierter Erfahrung stammendes Vorverstandnis der gesellschaftlicher Totalitat ein". By unikn sugestii, e rozumienie" ma rdo w poznaniu", mona by ten fragment odda nastpujco: W podstawowe pojcia systemu teoretycznego zawsze wnika rwnie wstpne rozumienie spoecznej caoci (Totalitat) pynce z bynajmniej nie bezinteresownego dowiadczenia". . . 2 Tame. Na marginesie naley zaznaczy, ze w pniejszych rozwaaniach ostroniej bdzie Habermas operowa pojciem caoci, tak by nie rodzio ono substancjalistycznych skojarze. 3 Tame.
i
heimerem podkrela, e w tradycyjnym wizerunku teorii nauka nie ujawnia swej rzeczywistej funkcji spoecznej", z wizerunku tego nie wida co znaczy teoria w ludzkiej egzystencji, 1 ale [jedynie] co oznacza ona w oderwanej sferze" , czyli w sferze autonomicznie traktowanej nauki. Rzeczywisto spoeczna wraz z jej wytworami widziana z perspektywy teje oderwanej sfery" postrzegana jest jako co zewntrznego, z czym w naukowiec-specjalista nie pozostaje w adnym zwizku i dopiero jako obywatel odczuwa sw obecno w rzeczywistoci i si w ni angauje. Powstaje przez to napicie, ktre przezwyciy wanie chce mylenie krytyczne". Zniesienie tego napicia oznacza dla Habermasa nie tylko konieczno zdania sobie sprawy z uwarunkowania przez rzeczywisto samego poznania naukowego, samej optyki badacza-naukowca spogldajcego na rzeczywisto niejako z wiey z koci soniowej, lecz rwnie uczynienia teorii praktyczn, to znaczy oddziaujc na rzeczywisto i zarazem wiadom tego oddziaywania. problemem uczynienia teorii praktyczn zetkn si 2 Habermas przy okazji swej pracy doktorskiej o Schellingu ale ju wwczas zdawa sobie spraw z tego, e rozwizanie tego problemu, a waciwie spenienie tego roszczenia nie jest moliwe na gruncie mylenia czysto filozoficznego. Ani sama filozofia, ani sama nauka nie s wadne z nim si upora. Zadouczyni tym oczekiwaniom moe tylko krytyka", ktra jak to bdzie stara si pokaza w Teorii i praktyce jest swoistego typu teori odznaczajc si podwjn refleksyjnoci": dokonuje ona namysu nad kontekstem swego powstania, a take antycypujcego namysu nad kontekstem
J. Habermas, Midzy filozofi a nauk: marksizm jako krytyka, wyd. cyt 296 2 W tekcie powiconym Schellingiaskiej koncepcji filozofii dziejw i roli Bog a przytacza nastpujce stwierdzenie Schellinga (Schellings Werke, Miinchener Jubilaeumsausgabe, M. Schrter (Hrsg.), Munchen [1943] 1959, t. V, s. 747): Wiedza rozumowa prowadzi poza sam siebie i dy do zwrotu; zwrot ten jednak nie moe nastpi za spraw mylenia. Trzeba do tego praktycznego bodca" (za J. Habermas, Przejcie od idealizmu dialektycznego do materializmu - konsekwencje Schellingiaskiej idei kontrakcji Boga dla filozofii dziejw', tum. M. ukasiewicz, w: tene, Teoria i praktyka. Warszawa 1983, s. 276).
i
XVIII
Wstp
XIX
swego zastosowania. Tym samym krytyka pojmuje sama siebie jako konieczny moment katalizujcy tej samej caoci 1 ycia spoecznego, ktr analizuje" . Refleksja nad kontekstem swego powstania rni krytyk zarwno od nauki, jak i od filozofii: Nauki bowiem pomijaj kontekst konstytucji i odnosz si do swoich dziedzin przedmiotowych w sposb obiektywistyczny, podczas gdy filozofia - odwrotnie - zbyt pewna bya swojego rda jako czego ontologicznie pierwszego. Antycypacj swojego kontekstu zastosowania krytyka rni si od teorii, ktr Horkheimer nazwa teori tradycyjn. Krytyka wiadoma jest faktu, e jej roszczenie do wanoci moe okaza sw suszno jedynie w udanym procesie owiecenia, tj. w praktycznym dyskursie tych, ktrych dotyczy. Zrywa z kontemplacyjnym roszczeniem teorii budowanych monologicznie, a take widzi, e rwnie dotychczasowa filozofia, wbrew temu, co 2 sobie roci, jedynie uzurpuje sobie kontemplacyjny charakter" .
Przedstawione tu problemy oraz koncepcja krytyki jako przedsiwzicia sytuujcego si pomidzy filozofi i nauk stanowi trwae elementy Habermasowskich docieka. Zmienia si bd konkretne sposoby uporania si z tymi problemami, nie zmieni si natomiast sama struktura mylenia krytycznego, ktremu Habermas bdzie stara si nada coraz to bardziej adekwatn posta. W roku 1964 Habermas powraca do Frankfurtu, gdzie po Horkheimerze obejmuje na uniwersytecie profesur filozofii i socjologii. Wykad inauguracyjny nosi tytu Erkenntnis und Interesse" i skupia si na pytaniu, czy moliwa jest czysta" teoria, nie uzaleniona od intersw czy zainteresowa, to znaczy polegajca li tylko na ogldaniu rzeczywistoci". Udzielajc negatywnej odpowiedzi na to pytanie, a zatem odrzucajc pozytywistyczne postulaty i oczekiwania wobec nauki, Habermas odwouje si do dwu fundamentalnych, odmiennych form dziaania: dziaania instrumentalnego i dziaania komunikacyjnego, z ktrymi skorelowane s odmienne interesy i odmienne formy racjonalnoci. Z jednej strony
J. Habermas, Niektre trudnoci prby zwizania teorii z praktyk. Wprowadzenie do nowego wydania, tum. Z. Krasnodbski, w: tene, Teoria i praktyka, Warszawa 1983, s. 24-25. 2 Tame, s. 25.
i
mamy prac", czyli dziaanie typu instrumentalnego, ktre wyznacza transcendentalno-antropologiczne ramy nauk empiryczno-analitycznych, z drugiej za jzykowe porozumiewanie si", czyli dziaanie komunikacyjne, zorientowane na dochodzenie do intersubiekty wnego porozumienia co do norm i wartoci; dziaanie to wyznacza ramy, w ktrych poruszaj 1 si nauki hermeneutyczno-historyczne . Zarysowan w wykadzie odpowied rozwinie w wydanej w 1968 r. ksice zatytu2 owanej tak samo jak wspomniany wykad . Dokonujc analizy losw teorii poznania (jej destrukcji na linii prowadzcej od Kanta przez Hegla do Marksa oraz jej czstkowego odradzania si za spraw Peirce'a i Dilthya w ramach autorefleksji przeprowadzanej w onie pozytywistycznie nastawionych nauk przyrodniczych i nauk humanistycznych) oraz analizy swoistego typu nauki, jak jest psychoanaliza, Habermas stara si (a) wykaza, e teoria poznania jest moliwa tylko jako teoria spoeczna, (b) wyeksplikowa koncepcj interesw przewodzcych poznaniu oraz (c) ukaza w kategoriach epistemologii i metodologii nauk swoisto krytyki" jako procedury, ktrej przewodzi interes emancypacyjny i dziki ktrej osigalny jest zarazem sformuowany wczeniej postulat jednoci teorii i praktyki (rozpoznanie zaburze i przymusw
Por. J. Habermas, Praca i interakcja. Uwagi o jenajskiej Filozofii ducha" Hegla, tum. M. ukasiewicz, w: tene, Teoria i praktyka, Warszawa 1983, s. 200-229; tene, Interesy konstytuujce poznanie, (z angielskiego) tum. L. Witkowski, Colloquia Communia" 1985, nr 2, s. 157-169; tene, Technika i nauka jako ideologia, tum. M. ukasiewicz, w: Czy kryzys socjologii?, J. Szacki (red.), Warszawa 1977, s. 342-296. 2 Fragment tej pracy ukaza si w polskim przekadzie: J. Habermas, Idea teorii poznania jako teoria spoeczestwa, w: Drogi wspczesnej filozofii, M. J. Siemek (red.), Warszawa 1978, s. 172-202. Obszerne omwienie zawartoci tej pracy mona znale w: A. M. Kaniowski, Filozofia spoeczna Jurgena Habermasa. W poszukiwaniu jednoci teorii i praktyki, wyd. cyt., s. 179-248. Bardziej syntetyczne omwienia zawarte s w: A. Szahaj, Interes poznanie dyskurs prawda. Jurgena Habermasa teoria poznania, Studia Filozoficzne" 1985, nr 4, s. 139-159; A. M. Kaniowski, Jurgen Habermas metamorfozy teorii krytycznej, w: Wok teorii krytycznej Jurgena Habermasa, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Warszawa 1987, s. 42-61 (omwione s tam saboci koncepcji wyoonej w Erkenntnis und Interesse); A. M. Kaniowski, Erkenntnis und Interesse [Jurgena Habermasa], w: Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, t. 3., B. Skarga (red. przy wsppracy S. Borzyma i H. Floryskiej-Lalewicz), Warszawa 1995.
i
, < ^
Wstp
XXI
- 7
jest tu rwnoznaczne z ich zniesieniem, ktre jednoczenie jest potwierdzeniem susznoci teoretycznego rozpoznania). Zasadniczy akcent pooony zostanie na rozwaania epistmologicznoantropologiczne i metodolog co z pniejszej perspek ty wy, a w glnoci teorii dziaania komunikacyjnego oraz stale obecnego pytania o krytyczn teori spoeczn zostanie przez samego Habermasa uznane za poniekd lep uliczk. 1 Niemal wraz z ogoszeniem Erkenntnis und Interesse Habermas zda sobie spraw ze saboci zarysowanego programu urzeczywistnienia krytycznej nauki spoecznej o intentakiej nauki, ktra ma emancypacyjnych. sznosci a wyjania i interpretowa przemiany zgodnie z interesemrSfUmu S.na ^ iii. Owa emancypac a. czme polega na znoszeniu barier zakcaj deformujcych komunikacj i to zarwno w wymiarze intra personalnym iza ak i inte ognj. Autorefle^ z pmcsm komu nikowania j jej podstaw ley refleksja teoretyczna majca wyjani wystpujce w tym procesie zakcenia. Podstawowa niejasno programu wyoonego w Erkenntnis und Interesse wie si wanie z pojciami emancypacyjnej autorefleksji i refleksji teoretycznej, ktrych znaczenia nie zostay dostatecznie rozrnione i zleway si w jedno w pojciu auto2 refleksji . Wyeksponowane zostao emancypacyjne dziaanie refleksji, niedostatecznie natomiast wyjanione, na czym polega refleksja teoretyczna, ktra identyfikuje konieczne warunki procesu niezakconej komunikacji, przez co wydobywa konieczne normatywne podstawy emancypacyjnego dziaania refleksji. Zdanie sobie sprawy ze wskazanej niejasnoci pozwoli Habermasowi wyranie rozrni dokonujc prakty nej przemiany autorefleksj, z jednej, oraz swoistego procedur nazwan rac z drugiej strony rekonstrukcyjnych oraz
^ v ^ ^ ^ v t f ***"<<*-
konkretn nauk rekonstrukcyjn, zajmujc si ludzk komu 1 nikacj jzykow, mianowicie pragmatyk uniwersaln" rozwija bdzie Habermas w latach siedemdziesitych, poczt okazji sporw toczonych z hermeneutyk filozo kowo 3 ??l teori systemw ficzn Drug saboci programu krytyki, ktra chce opiera si Haukowym rozpoznaniu i wyjanieniu badanych zalenoci i ktrej przewodzi zarazem interes rozumu zidentyfikowany jako interes uujcych poznanie. Jak zaustatus samych way sam Habermas, okrelenie tego statusu jako quasi
> # # i f l V f c :'V*c**/-*,\*
->ii -M*r
>
'-'^ ^
J g
^ " *
* ' V ' - v V v v
#;-:^v*^'V*-^
* *
f*L* 'ffi&ttJSS^HS^MEfn*
I'i
3*%#*fe<#
. %
* .
- r ^w-*^;-^*^/^x-A>^^ , ^>*-><Ss^>*
iffc?.
**!**^S*...
^ ,
N...
*<.*v
M ' v ^.-WW-aS* -*r:r.
:>*#-.,,;,:....* * -w.*. . : :
v-.
. . ' & *
" "
: ' * "
* >
sa^rffcte^^"^ * - ^ * : ^ -i-- >-.
Na temat dyskusji wok tej pracy por. Materialien zu Habermas' Erken ntnis und Interesse", W. Dallmayr (Hrsg.), Frankfurt am Main 1974. 2 Por. J. Habermas, Niektre trudnoci prby zwizania teoi z praktyk Wprowadzenie do nowego wydania, wyd. cyt., s. 47-49.
J. Habermas, Was heifit Universalpragmatik?', w: Sprachpragmatik und Philosophic K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 174-272 (przedruk w: tene, Vorstudien und Ergdnzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns, Frankfurt am Main 1984, s. 353-440). 2 Por. m.in. J. Habermas, Uniwersalisty czne roszczenie hermeneutyki, tum. M. ukasiewicz, w: Wspczesna myl literaturoznawczo w Republice Federalnej Niemiec, H. Orowski (red.), Warszawa 1986, s. 35-60. Ogln ocen znaczenia hermeneutyki i podejcia interpretatywnego oraz podejcia rekonstrukcyjnego dla nauk spoecznych przedstawia Habermas w tekcie z roku 1983 Rekonstrukcyjne versus rozumiejce nauki spoeczne, tum. A. M. Kaniowski, Kultura i Spoeczestwo" 1986, nr 3. 3 Por. J. Habermas, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie? Eine Auseinandersetzung mit Niklas Luhman, w: J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung?, Frankfurt am Main 1971, s. 142-190 (obszerne wyjanienia zawarte s w przypisie w czci drugiej artykuu, zatytuowanej Meaning of meaning oder: 1st Sinn eine sprachunabhangige Kategorie?", s. 171 -175) oraz nader wany tekst zamieszczony w tyme tomie: Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kompetenz (Vorlage fur Zwecke einer Seminardiskussion). Zapocztkowuje on prac nad teori dziaania komunikacyjnego" jako podejciem odmiennym od wykadanej w Teorii i praktyce oraz w Erkenntnis und Interesse koncepcji filozofii dziejw o intencjach praktycznych". O ile ta ostatnia, operujca rwnie pojciem podmiotu dziejw (tym podmiotem miaby by rodzaj ludzki), w centrum stawiaa pojcie refleksji (i autorefleksji), o tyle nowe podejcie nader ostronie odnosi si do tego tradycyjnego pojcia filozofii nowoytnej i ostatecznie zastpi pojcie refleksji pojciem komunikacji. Jak bowiem zastrzega Habermas ju w pierwszym z wymienionych tekstw, wykadajcym nowy sposb podejcia do problematyki praktycznej: ,Jeli procesu refleksji od samego pocztku i jednoznacznie nie pojmuje si jako komunikacji midzy przynajmniej dwoma mwicymi podmiotami, ktre zarazem rozpoznaj i uznaj sw absolutn odmienno, to dialektyczny ruch refleksji nie tylko wytwarza te hipostazy, ktre ruch ten sam systematycznie rozpoznaje, lecz rwnie takie, ktrych on nie rozpoznaje" {Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie?..., s. 179).
" -
XXII
Wstp
Rehabiitacja i transformacja filozofii praktycznej
XXIII
-transcendentalnego" pociga za sob wicej problemw ni 1 ich rozwizuje" . Habermas chciaby zidentyfikowa owe interesy oraz uzasadni ich konstytutywny i konieczny charakter zgodnie z wymogami procedur, jakimi posuguj siwspczesne nauki zorientowane empirycznie, nie za na mod tradycyjnej apriorycznej procedury wypracowanej w ramach filozofii transcendentalnej. Wano teje procedurze odebrali bowiem ju swego czasu Hegel i Marks. Dla procedury transcendentalnego uzasadnienia charakterystyczne jest, uwaa Habermas, nastawienie absolutystyczne czy fundamentalistyczne, wspczesna wiadomo naukowa charakteryzuje si za nastawieniem fallibilistycznym. Okrelenie interesw jako quasi-transcendentalnych" rodzi zatem opaczne skojarzenia i nie pozwala wyuszczy nastawienia, jakie wedle Habermasa naley przyj, a mianowicie nastawienia, ktre miaoby rzeczywicie status poredni midzy analiz filozoficzn dociekajc tego, cokonieczne i bezwarunkowe; a badaniem naukowym, ktre zawsze musi traktowa swe ustalenia jako hipotetyczne i poddawalne empirycznej weryfikacji. Niemono wyjanienia, jak osign w poredni status prowadzonych docieka, podwaa w oczach samego Habermasa zasadno caego programu. Trzecia trudno, ktra dobitniej wyraa dwie wczeniejsze saboci, odnosi si do podstawowej waciwoci caego programu, a mianowicie jego zorientowania na teori poznania. Ten typ podejcia sytuuje si jeszcze w ramach -jak to pniej okrela bdzie Habermas - tradycji filozofii wiadomoci" czy filozofii podmiotu". Wanie osadzenie w tyme paradygmacie uznane zostanie przez Habermasa za gwne rdo trudnoci w skonstruowaniu i realizacji wyjciowego zamiemianowicie krytycznej nauki spoecznej. Jak wskazuj Richard Bernstein analizujcy owe saboci (z perspektywy Teorii dziaania komunikacyjnego), tkwienie w tej tradycji sta nowio przeszkod nawet w uchwyceniu intersubiektywnego i dialogicznego charakteru komunikacji jzykowej. Nawet pojcie intersubiektywnoci" obcione jest w ramach tego
"1
" e - i - t t *
programu sabociami filozofii podmiotu, o ile sugeruje, e zasadnicz kwesti jest raczej zrozumienie, czalne podmio^nig j ^ c we w z j ^ interrelated), anieli skupienie uwagi na tym, jak dochodzi do konstytuowania i ksztatowaniai si podmiotw w ichspoeczoraz i/' Owe fundamentalne caego programu zmusz do radykalnej zmiany okrelonej jako linguistic turn w onie krytycznej teorii spoecznej, ktry toetap zostanie pniej potraktowany jako etap rozwaa poruszajcych si jeszcze na metapoziomie teorii spoecznej i dlatego Teoria dziaania komunikacyjnego dokona kolejnego zwrotu: przejcia od metateorii do samej teorii spoecznej. Zapewne istotn przyczyn rewizji programu wyoonego w Erkenntnis und Interesse byy wskazane trudnoci i niecisoci teoretyczne, okres tych rewizji przypada jednak na czas, jaki nastpi po ostrym konflikcie Habermasa z ruchem studenckim, kiedy to Habermas, uchodzcy niebezpodstawnie za jednego z sojusznikw i sprzymierzecw kontestacji koca lat szedziesitych, rzuci w publicznej dyskusji z Rudim Dutschke niefortunnie - jak samto pniej uzna 2 sformuowane oskarenie o lewicowy faszyzm" , a po kilku latach, w roku 1971 odszed z uniwersytetu we Frankfurcie, by obj. funkcj wspdyrektora (obok Carla Friedricha von Weizsackera) Instytutu Maxa Plancka w Starnbergu pod Monachium. Odejcie z uniwersytetu, a take usunicie si na kilka lat ze sceny publicznej, nie przez przypadek zapewne zbiego si z odstpieniem od programu emancypacyjnej krytyki. Pewne jego saboci odsonite zostay bowiem nie tylko przez akademickich" filozofw i teoretykw; take praktyka polityczna tych przywdcw kontestacji i teoretykw Nowej Lewicy, ktrzy w swoim wyobraeniu uprawiali krytyk" dokonujc praktycznej przemiany" - nazywan przez nich
1
* > , **. V SI * " V -
^<^*z*;'" tts&JSn&Bfo
...^ffir.-a&i'Vcv*
xx
I.' ,-'-Wk.--\. XX X^ X.
I". I"" -(| . " * x l' ^ xi ^^P
^xx^^ xx
lx xx xmmx
xl
xmmmx
xi^
^^.
. w " : > A .-V'-- >!'* v W
*SrfJFS & r * &
iyMsSsA.
J. Habermas, Niektre trudnoci prby zwizania teorii z praktyk. Wprowadzenie do nowego wydania, wyd. cyt., s. 38.
R. Bernstein, Introduction, w: Habermas and Modernity, R. Bernstein (ed.), Oxford-New York 1985, s. 13. 2 Na temat niefortunnoci, jak to uzna Habermas, tego sformuowania por. A. M. Kaniowski, Filozofia spoeczna Jurgena Habermasa. W poszukiwaniu jednoci teorii i praktyki, wyd. cyt., s. 74 n.; Inteview mit Detlef Horster und Willen van Reijen (1979), w: J. Habermas, Kleine Politische Schriften (I-IV), wyd. cyt., s. 516 n. oraz Brief an C. Grossner (13.05.1968), tame, s. 215 n.
k-
v.;.
'' ^-.
Ul
.*. ^
*.
XXIV
Wstp
XXV
jednoci owiecenia i dziaania uwiadamiaa pewne niebezpieczestwo tkwice (przynajmniej potencjalnie) rwnie w rozwijanej przez Habermasa koncepcji emancypacyjnej krytyki jako jednoci teorii i praktyki, niebezpieczestwo objawiajce si na kilku paszczyznach. Polegao ono przede wszystkim na niezdawaniu sobie sprawy - o co wanie obwinia Habermas radykalnych aktywistw Nowej Lewicy z niezwykle zoonego odniesienia midzy teori a praktyk, a konkretnie: mieszania ze sob rnych poziomw ich zaporedniczenia. Zdaniem Habermasa naley rozrnia poziom (a) krytycznego, ale ugruntowanego teoretycznie rozpoznania istniejcej rzeczywistoci, ktre musi sprosta wymogom nau2 kowego dyskursu" ; poziom (b) organizacji procesw owiecenia, i weryfikowanie ustale teoretycznych poprzez ich zastosowanie do rzeczywistoci i sprawdzenie, czy w grupach, do ktrych s adresowane, wyzwalaj proces refleksji; i wreszcie poziom (c) wyboru odpowiednich strategii, rozstrzygania kwestii taktycznych i prowadzenia walki politycznej. (Ta ostatnia kwestia, jak stwierdza odpowiadajc swoim krytykom, w ogle nie bya przedmiotem jego rozwaa). Dwa momenty w tej krytyce wydaj si tu szczeglnie wane, wyznaczaj bowiem czciowo kierunki dalszych poszukiwa Habermasa. Jeden to wanie konieczno dysponowania adekwatn teoretyczn diagnoz rzeczywistoci; prb sporzdzenia takiej diagnozy podejmie Habermas w pracy pny kapitalizm", Legitimationspwblem im 1 analizujcej 3 Spdtkapitalismus , oraz w postaci zarysu programu przedstawi w kocowym rozdziale Teorii dziaania komunikacyjnego. Drugi moment, niewtpliwie bardziej istotny dla Habermasa, zwizany by z niebezpieczestwem ujawnionym przez praktyk radykalnych kontestatorw (ale, powtrzmy, potencjalnie
Por. O. Negt, Einleitung", w: Die Linke antwortet Jurgen Habermas, O. Negt (Hrsg.), Frankfurt am Main 1968, s. 21-22; na zarzuty te odpowiada Habermas m.in. w: Niektre trudnoci prby zwizania teorii z praktyk. Wprowadzenie do nowego wydania, wyd. cyt., s. 39 n. 2 Niektre trudnoci prby zwizania teorii z praktyk..., wyd. cyt., s 57. 3 J. Habermas, Legitimationsprobleme im Spdtkapitalismus, Frankfurt am Main 1973; omwienie gwnych tez tej pracy w: A. M. Kaniowski, Habermasowska koncepcja kapitalizmu w wietle pracy Legitimationsprobleme im Spdtkapitalismus", Studia Filozoficzne" 1977, nr 8, s. 111 -124.
i
tkwicy rwnie w programie emancypacyjnej krytyki), innego mianowicie pojmowania idei urzeczywistniania racjonalnoci w wymiarze spoecznym anieli to, jakie przywiecao Habermasowi od samego pocztku, tzn. ju przy opracowywaniu bada na temat wiadomoci politycznej studentw, a w szczeglnoci w Strukturwandel der jfentlichkeit, czyli jako normatywnie pojtej idei demokracji, a nastpnie jako krytycznej opinii publicznej". Mona powiedzie, e nie tylko trudnoci teoretyczne, ale rwnie potrzeba zapobieenia temu niebezpieczestwu skoniy do przejcia ku problemowi normatywnych podstaw teorii spoecznej a nastpnie ku teorii racjonalnoci. Emancypacja, znoszenie barier komunikacji (intrapsychicznej i interpsychicznej) stay na pierwszym miejscu w programie epistemologiczno-antropologicznego ugruntowania krytyki; programowi temu przewodzia intencja takiego skonceptualizowania teorii, ktre pozwoli osign pen jedno teorii i praktyki, czyli poznania i dziaania. Wysunicie na pierwszy plan tego zamiaru nioso jednak ze sob niebezpieczestwo utraty czy zniknicia z pola widzenia standardw, wedug ktrych mona by ocenia ow emancypacj. Fakt zmiany praktycznej mgby by traktowany jako dostateczne potwierdzenie i kryterium (normatywnej) susznoci i koniecznoci zmiany. Oczywicie Habermas zabezpiecza si przed tak fakty :zne przeinterpretacj, jednak niebezpieczestwo wiadczenie o susznoci zmiany zastpioby czy zrwnaoby si z uzasadnionym przewiadczeniem o jej susznoci, tzn. z przewiadczeniem opartym na racjach, czyli normatywnych standardach, nie zostao cakowicie usunite. Niebezpieczestwo to mogoby rwnie objawi si w ten sposb, e w istocie osabiona by zostaa (jeli nie zlikwidowana) rola niezalenego badacza dokonujcego wanie zdystansowanej diagnozy i oceny. Wprawdzie Habermas konsekwentnie walczy z obiektywistycznym zudzeniem tradycyjnego filozofa czy pozytywistycznie nastawionego badacza spoecznego, jednak sformuowana w Erkenntnis und Interesse koncepcja krytyki jako penej jednoci teorii i zmiany praktycznej moga podsuwa myl, by najpierw sprbowa dokona owej praktycznej" przemiany a dopiero pniej sprawdza, czy zostaa ona przez zainteresowanych odebrana jako rzeczywista emancypacja.
<
4 y,
l
i
XXVI
Wstp
XXVII
Niebezpieczestwo, o ktrym mowa, polegaoby na tym, e praktyka moga przy tak pomylanej jednoci teorii i praktyki uzyska niezamierzenie faktyczne pierwszestwo przed teori, czyli zdystansowanym namysem naukowym. Jako instrument pozwalajcy uchroni si przed tego rodzaju niebezpieczestwem mona rozumie odkryty" przez Habermasa wanie na pocztku lat siedmdziesitych czwarty typ nauk (obok trzech wyrnionych w Erkenntnis und Intemsse), mianowicie wspomniane ju nauki rekonstrukcyjne. Dopiero z pomoc tych nauk moemy uzyska adekwatn wiedz np. o konstytu tywnych warunkach niezakconego, wolnego od przemocy komunikowania si, wiedze do tego, bymy mogli trafnie owac oraz przemoc w systematyczny sposb blokujc komunikowa nie si. Nauki rekonstrukcyjne, ktrych prototypow postaci jest np. logika czy gramatyka (postpujca jednak w taki sposb jak gramatyka generatywna Noama Chomsky'ego), ale take psychoanaliza, odznaczaj si tym, e nadaj ksztat teoretyczny {knowing that) wiedzy przedteoretycznej (knowing how), polegajcej czy to na umiejtnoci przeprowadzania rozumowa i wnioskw, formuowania i wypowiadania zda, czy te na przykad na znajomoci regu i warunkw komunikowania si. Dziki dokonywanym przez te nauki rekonstrukcjom docieramy te do warunkw umoliwiajcych formuowanie ugruntowanej krytyki. Rekonstrukcje pokazuj bowiem, e norm, na ktrych opiera si krytyka, nie dobieramy arbitralnie, lecz e normy te s wpisane ju w struktury intersubiektywnego komunikowania si. Chcc mwi o emancypacji usuwajcej bariery komunikowania si, naley punktem odniesienia uczyni odsonite dziki rekonstrukcji warunki niezakconego i wolnego od przemocy komunikowania si, czyli najpierw przedstawi - poddawaln krytyce i przez to zawsze hipotetyczn - teori normalnego komunikowania si". Chodzi wic o to, by z idei emancypacji nie uczyni czasami goosownego stwierdzenia, jak te o to, by pewnym li tylko filozoficznym przewiadczeniom nie nada statusu prawd absolutnych. Nauki rekonstrukcyjne mona scharakteryzowa porwnujc je z naukami hermeneu tyczny mi, z jednej, i analityczno-empirycznymi z drugiej strony. Przedmiotem tych nauk jest,
n
&
?*
*.
podobnie jak nauk hermeneutycznych, symbolicznie ustrukturowany obszar rzeczywistoci. Zwracaj si one jednak ku innemu wymiarowi tego obszaru oraz inny jest ich sposb postpowania. Nauki rekonstrukcyjne analizowa maj gtruktur porzdku symbolicznego pojmowan jako dziki ktrym i wedug ktrych wytwarzane s em posugujc si terminologi lingwistyki Noama^Chomsky'ego Nauki herm powiemy: generowane s neutyczne natomiast kieruj sw uwag ku rezultatowi operowania tymi reguami, czyli ku treciowo okrelonemu wytworowi symbolicznemu. Nauki rekonstrukcyjne dociera zatem maj do przedteoretycznej wiedzy dziaajcych i mwicych podmiotw, z ktrej nie zdaj sobie one sprawy, a mimo to intuicyjnie potrafi ni operowa. Nie chodzi tu, co naley podkreli - by uwypukli rnic w stosunku do hermeneutyki Gadamera - o jakie implicite posiadane przez podmioty pogldy czy przewiadczenia, lecz o sprawdzon w dziaaniu i komunikowaniu si intuicyjn wiedz podmiotw, a cile: o znajomo regu generowania przedmiotw symbolicznych. W odrnieniu od tradycyjnej hermeneutyki, a w szczeglnoci hermeneutyki Gadamera, ktra miaaby si bardziej za pewien kunszt anieli za pewn teori, nauki rekonstrukcyjne jak najbardziej mona przyrwnywa do oglnych teorii, mimo jednak pewnego powinowactwa rni si one od nauk empiryczno-analitycznych. Cho odwouj si do faktw empirycznych inny jest ich sposb docierania do danych oraz ich oceniania anieli w naukach przyrodniczych, stanowicych wzorzec nauk empiryczno-analitycznych. Te ostatnie musz niejako z natury korygowa i obala nasz potoczn wiedz przedteoretyczn (jak na przykad w kwestii ruchu Soca), zastpujc j wiedz poprawn. Rekonstrukcje natomiast i adekwatny mog tylko w sposb mniej lub bardziej wyrany wiedz, ale nigdy nie mog jej falsyfikowac prezentowa Jako faszywe moe si co najwyej okaza odtworzenie intuicji uytkownika jzyka, ale nie sama ta intuicja. Ta naley do 1 danych, a dane mona wyjania, lecz nie krytykowa" . Istotn
/
J. Habermas, Was heifit Universalpragmatik?, w: tene, Vorstudien und Ergdnzungen zurTheorie des kommunikativen Handelns, wyd. cyt., s. 372
i
-*k.4
I
I
L
j
* *
XXVIII
Htof/?
XXIX
waciwoci racjonalnych rekonstrukcji jest charakter ich roszczenia poznawczego. Mona by nawet powiedzie, e nauki rekonstrukcyjne, nazwane zreszt przez Habermasa naukami czystymi", przechowuj do pewnego stopnia to, co przypisywane byo klasycznej teorii jako bezinteresownemu gldowi tyle e tego rodzaj roszczenie poznawcze zostaje ograniczone do cile zakrelonego podobszaru, mianowicie potocznej, przedteoretycznej znajomoci regu, nie jest za rozcignite, jak w klasycznej tradycji metafizycznej, na poznawcze odniesienie do caoci rzeczywistoci.
Rekonstrukcje wysuwaj roszczenie esencjalistyczne. Mona wprawdzie powiedzie, e opisy teoretyczne, jeli s prawdziwe, w taki sposb odpowiadj okrelonym strukturom rzeczywistoci, w jaki rekonstrukcje, jeli s trafne, podobne s do wyeksplikowanych gbokich struktur. Goszona odpowiednio midzy opisow teori a jej przedmiotem dopuszcza z kolei wiele interpretacji epistemologicznych, nie tylko interpretacj realistyczn, lecz np. interpretacje instrumentalisty czy konwencjonalisty Racjonalne rekon strukcje mog natomiast tylko w pewnym esencjalistycznym odtwarza przedteoretyczn wiedz, ktr eksplikuj; musz one, jeli s prawdziwe, dokadnie odpowiada tym reguom, ktre faktycznie i skutecznie operuj w obszarze przedmiotowym, to znaczy fakty determinuj (bestimme) wytwarzanie struktur powierz" chniowych
Dziki moliwoci sprostania temu esencjalistycznemu roszcz niu rwnie ustaleniom tych nauk - mimo zawsze fallibilneg< jedynie charakteru - przypada bdzie szczeglna godno. Rozwijanej przez Habermasa od pocztku lat siedemdzie tych teorii kompetencji komunikacyjnej nazwanej pz niej pragmatyk uniwersaln", przywieca wszak inny cel nili tylko adekwatne zrekonstruowanie regu komunikacji jzykowej. Z pomoc procedur i narzdzi wypracowanych przez lingwistyk generatywn i teori aktw mowy oraz dokonanych w ich ramach ustale Habermas bdzie chcia rzeczowo i precyzyjnie wyoy i uzasadni gwn myl filozoficzn sformuowan m.in. w wykadzie frankfurckim, e mianowicie zdolno operowania jzykiem jest tym, co
i
rzeczywicie wyrnia nas ze wiata przyrody, i e to wanie dziki niej dana jest gatunkowi ludzkiemu rozumno i mo liwo - mwic za Kantem - osignicia dojrzaoci Tym co nas wyrnia i wynosi ponad przyrod, jest mianowicie ten jedyny fakt, ktrego natura moe by nam znana: jzyk. Wraz z jego struktur zadana nam zostaje dojrzao. Wraz z pierwszym zdaniem jednoznacznie wypowiadana jest intencja 1 powszechnego i niewymuszonego konsensu" . Ten wanie zwizek, jaki ustanawia Habermas midzy tradycyjnym filozoficznym dyskursem wok rozumu i rozumnoci a lingwistycznymi czy teoriokomunikacyjnymi rozwaaniami nad jzykiem, jest posuniciem teoretycznym, z ktrym bodaj najtrudniej jest si oswoi i zrozumie zarwno tradycyjnym filozofom ignorujcym dokonania filozofii jzyka, jak te samym filozofom jzyka czy filozofom analitycznym, ktrzy dumni ze swej precyzji i cisoci ignoruj problematyk dyskutowan od Kanta po Hegla, a nastpnie podejmowan w tradycji wiodcej od Marksa przez Nietzschego do wspczesnej hermeneutyki i krytycznej teorii spoecznej. Nauki rekonstrukcyjne maj nie tylko odsania ju posiadan przedteoretyczn wiedz manifestujc si w zdolnoci podmiotw do jzykowego porozumiewania si czy wchodzenia w interakcje spoeczne. Ich przedmiotem jest take rozwj tyche komp filo to zarwno w wymiarze ontogenetycznym, jak tencji i genetycznym. Przykadem tego typu rekonstrukcji mog by badania Jeana Piageta nad rozwojem kompetencji poznawczych czy rozwojem wiadomoci moralnej dziecka, a take nawizujce do bada Piageta analizy Lawrence'a Kohlberga. Habermas zainteresowany by nie tylko rozwojem ontogenetycznym, lecz take, a nawet przede wszystkim rozwojem filogenetycznym, zwaszcza homologiami midzy strukturami rozwijajcymi si w obydwu wymiarach, jak te ewentualnym sprzeniem tych dwu wymiarw. Z pomoc tych wertykalnych rekonstrukcji, zwaszcza wymiaru filogenetycznego, zamierza Habermas przywrci wano rozwaaniom nad ewolucj spoeczn, a jednoczenie koncepcj ewolucji uchroni przed dwoma
i
Tame, s. 373.
J. Habermas, Erkenntnis und Intemsse, w: tene, Technik und Wissenschaft Ideologie, Frankfurt am Main 1968, tu 1973, s. 163.
t
9
XXX
Wstp
XXXI
niebezpieczestwami: popadniciem w historiozofi, ktra operuje nieuzasadnionym i niebezpiecznym konstruktem podmiot dziejw" oraz ignoruje bd arbitralnie dobiera dane empiryczne, i popadniciem w scjentyzm pokroju ekonomis{ tycznego, biologistycznego czy fiinkcjonalistycznego . Sam Habermas w Erkenntnis und Interesse operowa konstruktem podmiot gatunkowy Teraz miejsce tego podmiotu zajmuje rozwj struktur wiadomoci czy te rozwj uniwersalnych kom petencji. Teoria ewolucji formuowana z pomoc nauk rekonstruujcych ten rozwj zajmuje za miejsce wczeniejszej idei empirycznej historiozofii o intencjach praktycznych". Zwrot polegajcy naprzejciu od po Heglowsku pojmowanej fenemenologicznej autorefleksji podmiotu gatunkowego^ ku teorii ewolucji i koncepcji nauk rekonstrukcyjnych oznacza nie tylko rezygnacj z prby epistemologicznego ugruntowania krytyki i przejcie do jej ugruntowywania w teorii komunikacji, lecz take przejcie od widzenia w krytycznej teorii spoecznej pewnego typu teorii poznania do widzenia jej jako przede wszystkim pewnej teorii racjonalnoci. O ile wczeniej akcent pooony by na emancypacj (emancypacyjny interes rozumu), o tyle teraz pojcie emancypacji ustpuje pierwszestwa pojciu rozumnoci, w ktrym obok emancypacji znajdzie si miejsce dla uzasadnionego przymusu. Wprowadzenie nauk rekonstrukcyjnych ma doniose kon sekwencj dla posobu pojmowania filozofii. Pozwala ono, zdaniem Habermasa, usun pewne fundamentalne rozr filozofii transcendentalistycznej, ktry to zabieg budzi najwik obiekcje wielu filozofw. Habermas uwaa bowiem
i
to, co wczeniej byo udziaem filozofii transcendentalnej, mianowicie intuicyjna analiza samowiadomoci, wchodzi obecnie w krg nauk rekonstrukcyjnych, ktre opierajc si na analizie udanych bd znieksztaconych wypowiedzi staraj si wyeksplikowa w perspektywie uczestnikw dyskursu i uczestnikw interakcji przedteoretyczn wiedz o reguach posiadan przez podmioty, ktre mwi, poznaj i dziaaj w sposb kompetentny. Poniewa takie prby rekonstrukcji nie kieruj si ku lecemu poza zjawiskami krlestwu tego, co intelligibilne, lecz ku stosowanej rzeczywicie w praktyce wiedzy o reguach, odpada 1ontologiczny podzia na to, co transcendentalne, i to, co empiryczne" . W ten sposb udaje si te, zdaniem Habermasa, usun ontologiczny dualizm tego, co faktyczne, i tego, co normatywne, a to znaczy rwnie odnale to, co racjonalne, w tym,co empiryczne. Pocztkw koncepcji lokujcej rozumno w dziaaniu komunikacyjnym, ostatecznie wyoonej w Teorii dziaania komunikacyjnego - ktre to dzieo uwaa si zazwyczaj za podsumowanie poszukiwa z lat siedemdziesitych podejmowanych w pracach nad koncepcj kompetencji komunikacyjnej", uniwersaln pragmatyk", konsensualn teori prawdy", rekonstrukcj materializmu historycznego" (jako teori ewolucji, ktrej rdzeniem jest rozwj struktur wiadomoci moralnej i prawnej), a take nad ugruntowaniem nauk spoecznych z pomoc teorii jzyka - naley jednak szuka ju w analizach z poowy lat szedziesitych powiconych logice nauk spoecznych. Wprawdzie jedn z gwnych intencji pracy 2 Zur Logik der Sozialwissenschaften , czyli jak to nazwie Habermas raportu z lektur" (Literaturbericht), jest wskazanie naukom spoecznym najtrafniejszej drogi dostpu do ich dziedziny przedmiotowej, jednak to tu zarysowane zostanie pojcie dziaania komunikacyjnego, ktre bardziej precyzyjnie zostanie nastpnie wyoone w ramach teorii kompetencji komunikacyjnej i pragmatyki uniwersalnej, a w kocu ujte
J. Habermas, Derphilosophische Diskurs der Modern. ZwolfVorlesungen, Frankfurt am Main 1985, s. 347-348. 2 J. Habermas, Ein Literaturbericht (1967): Zur Logik der Sozialwissenschaften, w tene, Zur Logik der Sozialwissenschaften, Funfte, erweiterte Auflage, Frankfurt am Main 1982.
i
Por. J. Habermas, Prba rekonstrukcji materializmu historycznego, tum. M. ukasiewicz, w: tene, Teoria i praktyka, Warszawa 1983, oraz tene, Wstp: materializm historyczny a rozwj struktur normatywnych, tum. A. M. Kaniowski, Kultura i Spoeczestwo" 1987, nr 4. 2 Jak samokrytycznie zauwaa Habermas pod adresem koncepcji rozwijanych w Teorii i praktyce oraz w Erkenntnis und Interesse: Nawizujc do Marksa sam nie ustrzegem si przed ide rodzaju ludzkiego, konstytuujcego si jako podmiot dziejw powszechnych" {Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie? Eine Auseinandersetzung mit Niklas Luhman, wyd. cyt., S; 179).
XXXII
Wstp
XXXIII
w caociowej optyce teorii dziaania komunikacyjnego i stanowi bdzie podstaw koncepcji racjonalnoci komunikacyjnej . W Zur Logik der Sozialwissenschaften Habermas zainteresowany jest dyskutowanym niegdy szeroko w onie neokantyzmu problemem statusu i swoistoci okrelonego typu nauk. Dla neokantyzmu problem ten dotyczy przede wszystkim nauk o duchu (Geisteswissenschafteri) czy nauk o kulturze jako z gruntu odmiennych od nauk o przyrodzie. Obecnie natomiast, zdaniem Habermasa, problem ten dotyczy nauk spoecznych, ktre maj szczeglny charakter i bez powanych uszczerbkw nie mona ich podcign pod jedno z dwu przeciwstawnych wyobrae nauki. Wprawdzie w nieodlegych jeszcze czasach dominacji wiadomoci pozytywistycznej model nauk nomologicznych, ktre formuuj i poddaj sprawdzeniu pewne hipotetyczne prawa mwice o prawidowociach empirycznych, coraz silniej ekspandowa na obszar psychologii, socjologii i nauki o polityce, to jednak stale obecne byo take jakociowo odmienne wyobraenie nauki, urzeczywistniane przez nauki historyczno-hermeneutyczne, przyswajajce i poddajce badawczej refleksji treci symboliczne (a wic sensy i znaczenia), ktrych nonikiem s tradycje i midzyludzka komunikacja. To wanie owe treci symboliczne ukierunkowuj ludzkie dziaania i interakcje, ktrymi wszak zajmowa si chc nauki spoeczne. Dziedzina przedmiotowa tyche nauk jest zatem dziedzin struktur symbolicznych; nauki te wszake nie mog poprzesta na samym tylko rozumieniu zaszoci spoecznych; przedmiotem ich zainteresowania musz by rwnie zalenoci przyczynowe i prawidowoci empiryczne. Std wanie bierze si teoriopoznawcza i metodologiczna swoisto nauk spoecznych, ktre musz w swych ramach pogodzi dwa wzgldem siebie obojtne wyobraenia nauk: Podczas gdy nauki przyrodnicze i nauki humanistyczne, ktre zazwyczaj s sobie obojtne, mog obok siebie istnie [atoli] bardziej w stanie rozejmu nili pokoju, to nauki spoeczne musz pod jednym dachem radzi sobie z napiciem pomidzy rozbienymi podejciami; tu sama praktyka badawcza wymusza refleksj nad stosunkiem midzy procedur analityczn i hermeneu-
"13
Logika nauk spoecznych zmusza zatem tyczn przezwycienia wystpujcej do lat siedemdziesitych izolacji dwu wzajemnie ignorujcych postaci namysu nad praktyk naukow, to znaczy refleksji prowadzonej w ramach refleksji uprawianej analitycznej filozofii (teorii) nauki onie hermeneutyki filozoficznej . Jednoczenie kademu z tych dwu sposobw rozumienia nauki i pojmowania procedury naukowej wskaza naley jego ograniczono. Zarwno analityczna filozofia nauki, hermeneutyka filozoficzna uniwersalistycznymi roszczeniami, z ktrych wystpuj musz jednak zrezygnowa w obliczu swoistoci dziedziny przedmiotowej nauk spoecznych. Podejciu analityczno -empirycznemu wykazywa bdzie Habermas jego ograniczono wynikajc z niemonoci zredukowania obserwowalnego zachowania, z kolei wobec podejcia filozoficzno-hermeneutycznego (reprezentowanego przez Hansa Georga Gadamera) bdzie Habermas dowodzi, i musi ono zrezygnowa ze swego roszczenia uniwersalistycznego, gdy stanie uchwyci drugiego aspektu dziaania spoecznego, mianowicie jego aspektu obiektywnego": Obiektywny ukad zalenoci dziaania spoecznego nie zawiera si bez reszty w wymiarze intersubietywnie mniemanego i symbolicznie przekazywanego sensu Zastan przez siebie sytuacj w nauce widzi wic Habermas nastpujco: Dominujce podejcie analityczno-empiryczne
,Jedna i druga, analityczna filozofia nauki i hermeneutyka filozoficzna, nie zwracaj na siebie uwagi; prowadzone tam dyskusje rzadko wykraczaj poza granice terminologicznie i regionalnie oddzielonych od siebie obszarw [wyjtkiem, jak dodaje w przypisie Habermas, bd w owym czasie prace Hansa Skjervheima i Karla Otto Apia - AJM.K.]. Analitycy umieszczaj dyscypliny posugujce procedurami hermenutycznymi w przedsionku nauk, hermeneutycy przypisuj z kolei naukom nomologicznym adnego zrnicowania pewne ograniczone przedrozumienie" (tame, s. 90). spojrzeniu retrospektywnym Habermas izolacja zostaa przeamana w latach siedemdziesitych (por. J. Habermas, Rekonstrukcyjne versus rozumiejce nauki spoeczne, wyd. cyt., s. 3-4). Mona jednak zasadnie twierdzi, wielu obszarach akademickiej filozofii caym wiecie izolacja ta i wzajemne ignorowanie si nadal maj miejsce. 3 J. Habermas, Ein Literaturbericht (1967): Zur Logik der Sozialwissenschaften, wyd. cyt., s. 309.
Ramzes. 91-92.
rti
XXXIV
Wstp
XXXV
zawadno rwnie naukami spoecznymi, pozwala ono co najwyej (dziki niejawnemu posugiwaniu si pewn elementarn postaci procedury rozumienia) zidentyfikowa niektre zalenoci kauzalne i prawidowoci empiryczne, nie pozwala natomiast zrozumie owych tworw spoecznych, z jakimi maj do czynienia nauki spoeczne. Refleksji nad procedur rozumienia dokonano natomiast w nurcie hermeneutyki filozoficznej. Dokonania te byy jednak przez dugi czas cakowicie ignorowane przez analityczn filozofi nauki (oraz przez nauki spoeczne uprawiane na mod nauk analityczno-empirycznych). Nauki spoeczne musz wic zwrci si ku filozoficznej refleksji rozwijanej w onie hermeneutyki (a take ku filozofii jzyka rozwijanej w tradycji tzw. drugiego" Wittgensteina, czyli autora Docieka filozoficznych), by w ten sposb mc wypracowa waciwe kategorie teoretyczne oraz waciwe metody zapewniajce dostp do swoistej dziedziny przedmiotowej, mianowicie do dziedziny tego, co spoeczne. Obietnic zapewnienia waciwego dostpu skada wprawdzie funkcjonalizm, ktry mia si za teori pozwalajc uchwyci zarwno dziaanie spoeczne, jak i obiektywne zalenoci funkcjonalno-systemowe. Zdaniem Habermasa, tej godnej zrealizowania obietnicy nie udaje si jednak speni w ramach rozwinitej przez Talcotta Parsonsa wersji funkcjonalizmu, gdy dziaanie ujmowane jest tu w taki sposb, i wymiar rozumienia znacze na dobr spraw znika, a z kolei system spoeczny upodobniony zostaje do zorientowanego na 1 samozachowanie organizmu . Refleksja nad logik nauk spoecznych, na ktrych dziedzin przedmiotow skadaj si zarwno zalenoci obiektywne (zachodzce ponad intencjonalnymi dziaaniami podmiotw bd w niewidoczny dla podmiotw sposb przenikajce ich dziaania), jak i dziaania wyznaczone przez uwiadamiany sens (a zatem rozumiane i interpretowane przez podmioty), prowadzi do uznania zasadnoci i podejcia funkcjonalno-systemowego, i wypracowanego w hermeneutyce podejcia
Gwne tezy wysuwanej w Zur Logik der Sozialwissenschaften Habermasowskiej krytyki pod adresem teorii funkcjonalno-systemowej Talcotta Parsonsa przedstawione s w: A. M. Kaniowski, Filozofia spoeczna Jurgena Habermasa. W poszukiwaniu jednoci teorii i praktyki, wyd. cyt., s. 281-291.
i
interpretaty wnego. Z racji jednak nieuzasadnionego roszczenia uniwersalistycznego obydwu tych podej konieczne staje si ich samoograniczenie. To wanie osign pragn Habermas podejmujc w pierwszej poowie lat siedemdziesitych rozleg dyskusj z dwoma najwaniejszymi z punktu widzenia nauk spoecznych nurtami myli: z teori systemw Niklasa 1 Luhmanna i hermeneutyk filozoficzn Hansa Georga Gada2 mera . O ile z wczesnej perspektywy wydawa si mogo, e w dyskusji z teori funkcjonalno-systemow Habermas chce odmwi temu podejciu jakiejkolwiek susznoci i dalsz dyskusj uwaa waciwie za zamknit, natomiast z hermeneutyk filozoficzn, ktrej pragnie tylko narzuci pewne teoretyczne ramy oraz przyda procedurze rozumienia metodologicznej precyzji, zanosi si na dugotrway spr, wymagajcy nieustannego doprecyzowywania wasnego stanowiska (temu wanie miaa suy koncepcja racjonalnych rekonstrukcji, a w szczeglnoci pragmatyka uniwersalna), o tyle z perspektywy Teorii dziaania komunikacyjnego spr z hermeneutyk jawi si jako ostatecznie rozstrzygnity na korzy uniwersalnej pragmatyki i teorii komunikacji, natomiast prawdziwym wyzwaniem okazuje si teoria funkcjonalno-systemow, ktra
Por. J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Was leistet die Systemforschung?', Frankfurt am Main 1971 oraz suplementy do tej dyskusji: Theorie-Diskussion - Suplement 1: Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Beitrage zur Habermas-Luhmann-Diskussion Klaus Eden Bernhard Willms u.a., F. Maciejewski (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973; Theorie-Diskussion Suplement 2: Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie. Neue Beitrage zur Habermas-Luhmann-Diskussion, F. Ma ciejewski (Hrsg.), Frankfurt am Main 1974; H.-J. Giegel, System und Krise Kritik der Luhmannschen Gesellschaftstheorie, Theorie-Diskussion Supl ment 3: Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt am Main 1975; omwienie gwnych wtkw dyskusji, a przede wszystkim zarzutw wysunitych przez Jurgena Habermasa patrz: A. M. Kaniowski, Filozofia spoeczna Jurgena Habermasa. W poszukiwaniu jednoci teorii i praktyki, wyd. cyt., s. 382-410. 2 Por. K. O. Apel, C. Bormann u.a., Hermeneutik und Ideologiekritik, Frankfurt am Main 1971; gwny tekst Habermasa w tej dyskusji to Uniwersalistyczne roszczenie hermeneutyki, wyd. cyt.; por. take: Z. Krasnodebski, Rozumienie i emancypacja. Spr miedzy teori krytyczn a hermeneutyk, Archiwum Historii Filozofii i Myli Spoecznej" 1979, t. 25; A. M. Kaniowski, Kryty Jurgena Habermasa a punkt widzenia hermeneutyk Studia Filozoficzne" 1980. nr 11
i
XXXVI
Wstp
XXXVII
jako narzdzie adekwatnie ujmujce okrelone zjawiska spoeczne ma zosta wczona w krytyczn teori spoeczn. Przyznanie w Teorii dziaania komunikacyjnego czciowej susznoci teorii funkcjonalno-systemowej idzie w parze z substancjalnym wyjanianiem tej teorii, to znaczy wskazaniem powodw, dla ktrych mona jej t suszno przypisa, czyli wskazaniem, i ma ona oparcie w samej rzeczywistoci spoecznej. Jednoczenie owo substancjalne wyjanianie w inny sposb odsania bdzie take ograniczono tej teorii, pokazujc, e koresponduje ona z ograniczonoci samej rozumnoci funkcjonalnej (czy rozumu funkcjonalnego), stanowicej jednak nieusuwalny skadnik nowoczesnych spoeczestw. Teoria funkcjonalno-systemowa zostanie poddana krytyce, a krytyka ta bdzie czci krytyki rozumu funkcjonalnego". Termin krytyka" umieszczony w podtytule drugiego tomu Teorii dziaania komunikacyjnego (Zur Kritik der funktionalistischen Vernunft, Przyczynek do krytyki rozumu funkcjonalnego") naley tu rozumie zgodnie, z tradycj pojmowania krytyki przez Kanta i Marksa, jako postpowanie majce ustali zakres uprawnie tego rozumu oraz wytyczy mu granice; w duchu za krytyki uprawianej w ramach krytycznej teorii spoecznej chodzi rwnie o wskazanie genezy tej rozumnoci i jej pochodnego charakteru w stosunku do rozumnoci wiata ycia, czyli rozumnoci komunikacyjnej. Rozwaania w Zur Logik der Soziawissenschaften maj doniosy charakter filozoficzny nie tylko z tej racji, i s pierwszym etapem pniejszej krytyki rozumu funkcjonalnego". Ich filozoficzna donioso wie si z tym, i przywieca im pytanie o adekwatn posta tego, co niegdy byo przedmiotem zainteresowa filozofii praktycznej, czyli pytaniem o ukierunkowania ludzkiego dziaania. Metodologiczne rozwaania nad moliwoci takiego sposobu uprawiania nauk spoecznych, by procedury analityczne czyy si z procedurami hermeneutycznymi, dyktowane s wanie trosk o waciwy ksztat praxis, o to, by kwestii praktycznych nie redukowa do kwestii technicznych, a resztek racjonalnoci dopatrywa si tylko w wartociach instrumentalnych, ktrych kwintesencj jest efektywno". Do takich konkluzji, acz by moe niezamierzenie, prowadz zdaniem Habermasa te diagnozy rzeczywis-
'i
toci i teorie nauki, ktre miast prbowa poj pozytywistyczne samowyobraenie epoki jedynie je artykuuj, przy okazji dajc co najwyej wyraz bezsilnej tsknocie za utraconym porzdkiem wartoci substancjalnych, niegdy wyznaczajcych kierunki dziaaniu. W naturze" niejako dziaania spoecznego ley ukierunkowanie na kwestie praktyczne i to wanie winny stara si odsoni nauki spoeczne: Dziaanie spoeczne to przede wszystkim zaporedniczone przez tradycj zgranie w [ramach] potocznojzykowej komunikacji, domagajce si udzielania odpowiedzi na pytania 1 praktyczne" . Praxis jedynie wwczas pokrywaaby si z dziaaniem instrumentalnym, gdyby ycie spoeczne redukowao si do systemw pracy spoecznej i realizowania z udziaem przemocy wasnych interesw. Tak oczywicie nie jest. Wszelako technika wypiera dziaanie, a sprzyja temu take pozytywistyczna samowiadomo nauk nomologicznych", 2 stwierdza Habermas . Polemika z t samowiadomoci, przeprowadzana przez Habermasa immanentna refleksja w onie samej praktyki badawczej nauk spoecznych, pozwalajca przekona si o metodologicznie doniosej wspzalenoci bada spoecznych i obiektywnego ukadu zalenoci, na ktry jest ona [owa praktyka] nakierowana i wewntrz ktrego sama 3 si znajduje" , a wreszcie krytyczna analiza rnorakich koncepcji dziaania spoecznego'*, podporzdkowane s wic jednemu celowi nadrzdnemu: rehabilitacji obszaru praktycznego, a to znaczy rwnie rehabilitacji racjonalnoci swoistej temu obszarowi i odmiennej od racjonalnoci instrumentalnej - racjonalnoci nazwanej pniej komunikacyjn. Gwnym narzdziem sucym temu celowi bdzie analiza dziaania spoecznego zorientowana na odsonicie jego paradygmatycznej postaci. W takiej perspektywie naley widzie zarwno rozwaania Habermasa w Zur Logik der Soziawissenschaften
J. Habermas, Ein Literaturbericht (1967): Zur Logik der Soziawissenschaften, wyd. cyt, s. 114. 2 Tame. 3 Tame, s. 108. Szczegowe omwienie tych analiz patrz A. M. Kaniowski, Filozofia spoeczna Jurgena Habermasa. W poszukiwaniu jednoci teorii i praktyki, wyd. cyt., s. 263-291.
i
XXXVIII
Wstp
, 'i
XXXIX
powicone socjologicznym teoriom dziaania i cile z tymi teoriami zwizanej problematyce rozumienia sensw, jak te koncepcj kompetencji komunikacyjnej i pragmatyk uniwersaln. Okres, kiedy Habermas zajmuje si drobiazgowymi rozwaaniami nad kompetencj komunikacyjn, kompetencj interakcyjn, semantyk intencjonaln i uniwersaln pragmatyk, ktre zdaj si przesania w nadrzdny cel, jakim byo od pocztku przywrcenie rangi problematyce praktycznej i teoretyczne skonceptualizowanie samej rozumnej praxis, to pierwsza poowa lat siedemdziesitych; jest to take okres kilkuletniego - przynajmniej od roku 1972, a waciwie od 1970 do 1977 - milczenia Jurgena Habermasa w sprawach publicznych. Niewtpliwie milczenie to miao zwizek z radykalnym zdystansowaniem si wobec siebie nawzajem przywdcw kontestacji lat szedziesitych i Jurgena Habermasa. Dla przywdcw kontestacji Habermas okaza si zdrajc, ktry przeszed na pozycje konserwatywne; z kolei dla wyzbytego rewolucyjnych zudze Jurgena Habermasa przywdcy kontestacji yli niebezpiecznymi utopiami i operowali nie przetworzonymi, nie przystajcymi do warunkw nowoczesnych spoeczestw pnokapitalistycznych, dziewitnastowiecznymi i na dodatek strywializowanymi kategoriami Marksowskimi. Swoje milczenie przerwa Habermas w 1977 r., kiedy to w atmosferze wzburzenia po uprowadzeniu przez terrorystw Hansa Martina Schleyera czoowi politycy prawicy, StrauB i Dregger, oraz publicyci i konserwatywnie nastawieni intelektualici duchow win za akty terroru ze strony m.in. RAF-u (Rote Armee Fraktion) zaczli obwinia tradycj humanizmu, Owiecenia oraz kontynuatorw tych tradycji m.in. spod znaku szkoy frankfurckiej. Ataki te odczyta Habermas jako prb reaktywowania dziedzictwa konserwatywnego, ktre za spraw nazistw zostao w Niemczech tak gruntownie zdyskredytowane, i w Republice Federalnej 1 [...] nie moe ju zaistnie autentyczny konserwatyzm^' ; odczyta je jako reakcj na powojenne wierwiecze, kiedy po raz pierwszy udao si doj w peni do gosu tak czy inaczej
J. Habermas, Deutscher Herbst. Briefwechsel mit Kurt Sontheimer (1977) w: tene, Kleine Politische Schriften (I-IV), Frankfurt am Main 1981, s. 386.
i
znieksztacanej i tumionej tradycji Owiecenia od Lessinga po "i Marksa Dominujce w przeszoci postawy antyowieceniowe odyy jako reakcja na krtki okres modzieowej kontestacji, ktry krgi konserwatywne najwyraniej uznay za najbardziej sprzyjajcy moment, by za jednym zamachem upiec dwie pieczenie: zdj z konserwatyzmu odium uwikania w biurokratyczny terror, a radykalne owiecenie zdyskredytowa moralnie donosami o jego zwizku z indywidualnym 2 terrorem RAF-u" . Upubliczniona i obejmujca krgi intelektualne reakcja antyowieceniowa sprawia, e Habermas na stae ju powrci na scen publiczn, zabierajc gos w kwestiach ideologiczno-politycznych, ustosunkowujc si do spoeczno-kulturowych diagnoz nowoczesnoci, a take wypowiadajc si w toczcym si w drugiej poowie lat osiemdziesitych tzw. sporze historykw". W sporze tym zdecydowanie przeciwstawia si takiemu interpretowaniu III Rzeszy i zbrodni nazistowskich, ktre stawiaoby pod znakiem zapytania wyjtkowo Holocaustu a przy okazji wszelkich innych zbrodni przeszoci) oraz za pomoc pokrtnych konstrukcji (tumaczcych na przykad, i Hitler nie mg inaczej postpi, chcc broni Europy przed azjatycko-bolszewickim zagroeniem) oczyszczao niemieck histori i zdejmowao z niemieckiej zbiorowej wiadomoci poczucie winy. Tym, co bodaj najbardziej wzburzyo Habermasa, by publiczny uytek, jaki chciano uczyni z tej wtpliwej prby historiografii, a mianowicie wykorzystanie spreparowanej przez historykw wiadomoci historycznej do restytuowania konwencjonalnej formy tosamoci, czyli tosamoci budowanej nie na uniwersalnych normach i wartociach, lecz na identyfikacji ze wsplnot narodow. Jeeli chce si przypisywa warto poczuciu przynalenoci narodowej - czego potrzeby bynajmniej Habermas nie kwestionuje, acz odrzuca 3 prostoduszne identyfikowanie si z rodzim tradycj" - to tym bardziej nie mona wasnej zbiorowej przeszoci wybiela
i
2
Tame. 3 J. Habermas, Sposb zacierania winy, czyli tendencje apologetyczne we wspczesnej historiografii niemieckiej, w: Historikerstreit. Spr o miejsce Ul Rzeszy w historii Niemiec, opr. M. ukasiewicz, Londyn 1990, s. 88.
Tame.
XL
Wstp
i,
XLI
'*
i moralnie neutralizowa, a historiografii nie mona uprawia z tak intencj, by suya za podpor pastwa"; tego rodzaju historiografia musi ustpi miejsca dociekaniom historycznym 1 opatrzonym znakami zapytania" . Warunkiem takiego uprawiania historii jest poskonwencjonalne poczucie tosamoci", na tym bowiem dopiero poziomie wiadomoci duma narodowa i zbiorowa ocena naszej wasnej wartoci s przepuszczane przez filtr wartoci uniwersalnych" . W roku 1977 i w kolejnych latach Habermas udziela szeregu wywiadw, w ktrych daje wyraz swemu zaangaowaniu w praktyczno-polityczne problemy wspczesnej rzeczywistoci. Wanym momentem wiadczcym o stopniowej rezygnacji z wygodnego milczenia", jak to pocztkowo okrelali zoliwie niektrzy z byych przyjaci z krgu kontestacji, bya przygotowana w roku 1979 publikacja Stichworte zur Geistigen Situation der Zeit". Zaproszeni przez Habermasa autorzy - uksztatowani w powojennej rzeczywistoci Niemiec, majcy pewien wpyw na rozwj intelektualny RFN oraz przyznajcy si do tradycji Owiecenia i humanizmu - przedstawili w niej swoj ocen politycznej kondycji Republiki Federalnej i zajmowali si symptomatycznymi zjawiska wczesnych czasw. Zarwno w poprzedzajcym t obszern, dwutomow publikacj wprowadzeniu Habermasa, jak i w pniejszych jego tekstach publicystyczno-politycznych dominuj wtki polemiki z powracajcym na forum publiczne myleniem konserwatywnym i formuowan z tych pozycji diagnoz wspczesnych czasw.
Jeszcze bardziej dobitn charakterystyk zawrze w tekcie z 1982 r. Die Kulturkritik der Neokonservativen in den USA und in der Bundesrepublik, ktry stanowi wyrany cznik midzy polemikami politycznymi i spoeczno-politycznymi z drugiej poowy lat siedemdziesitych a takimi pracami teoretycznymi, jak Teoria dziaania komunikacyjnego czy Der philosophische Diskurs der Modern, oraz obfit pniejsz " i twrczoci zebran w drobnych pismach politycznych
Neokonserwatyci doszukuj si rde kryzysu nie w sposobie funkcjonowania ekonomii i aparatu pastwowego, lecz w kulturowo uwarunkowanych problemach uprawomocnienia, generalnie wzakconej relacji midzy demokracj a kultur. Zaniepokojeni s rzekom utrat autorytetu przez podstawowe instytucje, zwaszcza systemu politycznego. Zjawisko to sugestywnie opisywane jest z pomoc sloganw mwicych o niemonoci rzdzenia, zaniku zaufania, utracie legitymacji itd. Wyjanienia zaczynaj si wwczas od inflacji oczekiwa i roszcze, napdzanej przez konkurencj partyjn, rodki 2 masowej komunikacji, pluralizm zwizkowy itd.
Nowa prawica przestrzega przed dyskursowym rozmywaniem wartoci, przed erozj quasi-samorodnych tradycji, przed odbieraniem wadczej mocy majcym automatycznie i powszechnie panowa instytucjom, przed przecieniem podmiotu i przesadn indywiduacj; chtnie widziaaby ona modernizacj ograniczon do wzrostu kapitalistycznego i postpu technicznego, chtnie zatrzymaaby przemian kulturow, formowanie tosamoci, zmian motywacji 3 i nastawie, chtnie zamroziaby tradycj w jej istniejcym stanie" .
Tame. 2 Tame. 3 J. Habermas, Einleitung zum Band 1000 der edition suhrkamp, w: tene, Kleine politische Schriften (I-IV), Frankfurt am Main 1981, s. 427.
i
Gbokich przyczyn tego stanu rzeczy (w tym rwnie przecienia pastwa i jego biurokracji, ktre naley odciy, cedujc problemy narynek bdcy rzekomo w stanie si z nimi upora po stworzeniu prywatnej gospodarce dogodnych warunkw inwestycyjnych) upatruj neokonserwatywne diagnozy w kulturze odpowiedzialnej za inflacj roszcze oraz za brak uodpornionej na wahania w dziedzinie wiadcze gotowoci do aprobaty i do posuchu, gotowoci, ktrej noni3 kami s tradycja i konsens co do wartoci" . Krytykowana wwczas jest demokracja jako czynnik osabiajcy wadz wykonawcz, a przede wszystkim napitnowani s intelektualici afirmujcy kulturow nowoczesno jako adwokaci
Zebranych w kolejnych tomach noszcych podtytu Kleine politische Schriften": Die neue Unubersichtlichkeit. Kleine politische Schriften V, Frankfurt am Main 1985; Eine Art. Schadensabwicklung. Kleine politische Schriften VI, Frankfurt am Main 1987; Die nachholende Revolution. Kleine politische Schriften VII, Frankfurt am Main 1989; Die Normalitat einer Berliner Republik. Kleine politische Schriften VIII, Frankfurt am Main 1995. 2 J. Habermas, Die Kulturkritik der Neokonservativen in den USA und in der Bundsrepublik, w: tene, Die neue Unubersichtlichkeit, wyd. cyt., s. 33. 3 Tame, s. 34.
1
I *
* ' * > *
1 "i
XLII
Wrt?/?
-*,:
XLIII
pewnej - z punktu widzenia funkcjonalnych wymogw wrogo nastawionej kultury" pastwa i gospodarki (feindselige Kultur). W wietle tej charakterystyki neokonserwatywnego mylenia o teraniejszoci czytelna staje si praktyczno-polityczna wymowa filozoficzno-socjologicznych analiz przeprowadzanych w Teorii dziaania komunikacyjnego (m.in. analiz majcych ukaza jedno indywiduacji i uspoecznienia). W takiej sytuacji musimy ponownie przybliy wiadomoci pojcie i godno epoki nowoczesnej, to znaczy uwiadomi wymiary nieokrojonej racjonalnoci. Musimy jasno pokaza, e w postradycyjnych wyobraeniach prawnych i moralnych, w zdejmowaniu wizw z podmiotowoci, w wyzwalaniu spontanicznoci, w tym, co socjologia od czasu Durkheima nazywa instytucjonalnym indywidualizmem, dochodzi do gosu i urzeczywistnia si podatna na destrukcj autonomiczna logika (Eigensinn) racjonalnoci moralnopraktycznej i estetyczno-ekspresywnej - Max Weber powiada: wewntrzna logika wyksztaconych i wyodrbionych sfer wartoci. Kto t autonomiczn logik chce powici na rzecz pewnej kombinacji jednostronnej racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej, z jednej, i uomnego tradycjonalizmu z drugiej strony, ten ryzykuje, i cen za to bdzie kosztowny regres: na niemieckiej (krwi i) ziemi (auf deutschen (Blut-) und Bode) ju kiedy eksperymentowalimy z modernizacj ograniczon ni do wzrostu gospodarczego i postpu technicznego Mimo e rozwaania teoretyczne nie s naturalnie podporzdkowane tezom politycznym formuowanym przez Habermasa w publicystyce, to owa intymna wi midzy stanowiskiem politycznym, stanowiskiem w sprawach publicznych i w kwestiach praktycznych, a stanowiskiem teoretycznym czy filozoficznym jest jak najbardziej widoczna i wiadomie podtrzymywana. Mona powiedzie, e zdanie sobie niegdy sprawy z milczenia Heideggera w sprawach praktyczno-politycznych, w istocie mistyfikujcego rzeczywist praktyczno-polityczn wymow jego filozofii, kae Habermasowi z pen wiadomoci odsania owo praktyczno-polityczne przesanie wasnych docieka filozoficznych i dokonywa ich odpowiedJ. Habermas, Einleitung zum Band 1000 der edition Suhrkamp, wyd. cyt., s. 427-428.
i
niej korekty w wietle uwiadamianych bdw czy niedostatkw. Za tak wanie korekt czy uzupenienie pewnego niedostatku, a take bezporedni teoretyczny wykad wasnego odczytania racjonalnoci wpisanej w nowoczesny porzdek polityczny naley uzna na przykad prac Faktizitat und Geltung, ktra uzupenia krytyczn teori spoeczn o nieobecny w niej wczeniej (lub zepchnity na plan dalszy) wymiar rozwaa nad pastwem, a konkretnie nad demokratycznym pastwem prawnym. Praca ta bya wynikiem podjtych w latach osiemdziesitych studiw nad filozofi polityczn liberalizmu, nad teori Johna Rawlsa oraz nad socjologicznymi przyczynkami do teorii demokracji. Nawizujc do wtkw podjtych wczeniej w Strukturwandel der ffentlichkeit formuuje Habermas normatywn teori prawa i demokratycznego pastwa prawnego, ktra wiadczy o pewnym osabieniu (zawsze krytycznej) wizi z tradycj heglowsk na rzecz trai dycji kantowskiej, co w wypadku rzecznika tradycji liberalnej jest rzecz do zrozumia. W roku 1994 Jurgen Habermas odchodzi na emerytur. Nie egna si jednak ani z refleksj naukow, ani z zaangaowaniem w rzeczywisto polityczn, ktr nadal diagnozuje i ocenia przez pryzmat normatywnych standardw wydobytych dziki filozoficznej analizie samej praktyki jako wymiaru tego, co spoeczne. Nader doniosym (i zasugujcym na odrbn uwag, z koniecznoci jednak pominitym w niniejszym wprowadzeniu), ju ewidentnie praktycznym obszarem systematycznych docieka Habermasa s od lat osiemdziesitych zagadnienia
Przyznawania si do tradycji liberalnej nie naley rozumie jako utosamianie si z ugrupowaniem politycznym ani pewn kultur polityczn okrelajcymi si jako liberalne. W licie do wydawczyni Die Zeit", hrabiny Dnhoff, z roku 1978, wystpujc przeciwko tzw. Berufsverbot, czyli zakazowi wykonywania okrelonych funkcji publicznych przez osoby podejrzane o niedochowywanie wiernoci konstytucji" (przede wszystkim, ale nie tylko, dotyczyo to nauczycieli), wskazywa Habermas na niebezpieczne przemiany kultury politycznej i na cicy nad niemieckimi liberaami, a sigajcy jeszcze czasw monarchii sposb mylenia w kategoriach nacjonalistycznych i pastwa jako zwierzchnoci. W tej sytuacji, zauwaa Habermas, w krgach uniwersyteckich sowo liberalny stao si tymczasem pseudonimem nowej bojowoci starych intelektualistw prawicowych. Najwyraniej w kraju tym trzeba by socjalist, by walczy o liberalne zasady" (J. Habermas, Berufsverbote. Brief an Grdfin Dnhoff (1978), w: tene, Kleine Politische Schriften (1-IV), wyd. cyt., s. 333).
1
XLIV
Wstp
XLV
7L
z zakresu etyki. Habermas rozwija sformuowan przez Karla l Otto Apia koncepcj etyki odwoujcej si do zasady dyskursu (Diskursethik albo, jak bywa rwnie okrelana, etyki komunika2 cyjnej) i zajmuje si rozwojem struktur wiadomoci moralnej3, midzy innymi take stosunkiem prawa do moralnoci , znaczeniem teorii sprawiedliwoci dla pojcia moralnoci, odniesieniem pomidzy moralnoci (Kant) a etycznoci (Hegel), sporem midzy kontynuujc tradycj arystotelesowsk etyk dobrego ycia" a 4deontologiczn etyka odwoujc si do zasady sprawiedliwoci , a ostatnio ponownie kwesti rde 5 i podstaw moralnej powinnoci . Zabiera take gos w sprawach publicznych, np. w kwestii ingerencji w Kosowie: dostrzega w niej symptom przemian w wiadomoci moralnej, coraz wyraniej wznoszcej si na poziom wiadomoci postkonwencjonalnej, ale zwraca rwnie uwag na niedorozwj midzy6 narodowych instytucji prawnych . Podejmuje take, w wieo 1 opublikowanej ksice, rozwaania na zjawiskiem globalizacji a majcy si ukaza na dniach obszerny tom Wahrheit und Rechtfertigung zawiera m.in. rozprawy zajmujce si pragmatyk formaln i w jej wietle analizujce intersubiektywno, obiek8 tywno, prawd i suszno . Znaczenia myli Jurgena Habermasa w dorobku wiatowej filozofii nie ma potrzeby tu podkrela. Znaczenia Teorii dzia| J. Habermas, Diskursethik. Notizen zu einem Begrundungsprogramm, w: tene, Moralbewufitsein und kommunikatives Handeln, Frankfurt am Main 1983. 2 J. Habermas, Moralbewufitsein und kommunikatives Handeln, w: tene, Moralbewufitsein und kommunikatives Handeln, wyd. cyt. 3 J. Habermas, Recht und Moral (Tunner Lectures 1986), w: tene, Faktizitdt und Geltung. Beitrdge zur Diskurstehorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaates, Frankfurt am Main 1992. 4 Por. w tych kwestiach J. Habermas, Erlduterungen zur Diskursethik, Frankfurt am Main 1991. 5 J. Habermas, Eine kognitivistische Betrachtung zum kognitiven Gehalt der Moral, w: tene, Die Einbeziehung des Anderen, Frankfurt am Main 1997 oraz tene, Richtigkeit vs. Wahrheit. Zum Sinn der Sollgeltung moraliseher Urteile und Normen, Deutsche Zeitschrift fur Philosophie" 1998, nr 2. 6 J. Habermas, Bestialitat und Humanitdt. Ein Krieg an der Grenze zwischen Recht und Moral,Die Zeit", 29. April 1999. 7 J. Habermas, Postnationale Konstellation, Frankfurt am Main 1999. 8 J. Habermas, Wahrheit und Rechtfertigung: philosophische Aufsdtze, Frankfurt am Main 1999 (w druku).
ania komunikacyjnego tym bardziej, acz naley z pewnoci do lektur nieatwych i jest zapewne dzieem bardziej hermetycznym anieli na przykad Diskurs der Modern. Mona tu tylko doda, e jest to dzieo, ktrego teoretyczne zasoby nie zostay jeszcze wyeksploatowane, wicej, e na wielu obszarach praca filozoficzna musi dopiero stara si wznie na osignity tu poziom refleksji, zwaszcza za - w dobie wskich specjalizacji" dotykajcych rwnie filozofi - na poziom tak wieloaspektowego i kompleksowego widzenia problemw filozoficznych (czy teoretycznych) i problemw samej dzisiejszej rzeczywistoci. W innych kategoriach patrzc na dotychczasowe dokonania Jurgena Habermasa i majc na uwadze ich znaczenie w wymiarze tylko niemieckim mona by, odpowiadajc sobie na pytanie Jak wspczenie wygldaaby niemiecka kultura bez duchowej obecnoci i intelektualnych dokona Habermasa?", powtrzy za Axelem Honnethem wypowiadajcym si z okazji jego siedemdziesitych urodzin: Nie tylko niektrym konserwatywnie nastawionym umysom brakoby obiektu dla ich polemiczno-agresywnych skonnoci, rwnie krytyczna teoria byaby ju tylko przedmiotem akademickiej historiografii. Niemiecka filozofia nie miaaby na scenie midzynarodowej wanego przedstawiciela jej najlepszych tradycji, a kultura polityczna Republiki Federalnej byaby prawdopodobnie ubosza o szereg konfliktw praktyczno-politycznych, ktre na przestrzeni trzydziestu i lat j zespaway
Filozofia praktyczna
i
Cao twrczoci Habermasa naley widzie jako lokujc si w obszarze filozofii praktycznej. We wstpie do nowego wydania Teorii i praktyki, a mona to odnie do pozostaych jego poszukiwa, sam oznajmia, e podjte tam rozwaania mieszcz si w kontekcie historii problemu, ktrej motywem przewodnim jest Arystotelesowskie rozrnienie midzy
A. Honneth, Unser Kritiker. Jurgen Habermas wind siebzig: eine Ideenbiographie, Die Zeit", 17 Juni 1999
i
XLVI
1 1
Wstp
XLVII
A
%
teori i praktyk" . Oczywicie mylenie pejski me zatrzymao si na Arystotelesie i dlatego naley zda sobie spraw z przemian, jakim nieuchronnie podlegao mylenie o sferze praxis i o samym rozrnieniu teorii i praktyk Przemiany te, zwaszcza przemiany, jakie dokonay si wraz z przejciem do epoki nowoytnej (a nastpnie z wkroczeniem w pok nowoczesnoci), zmuszay do postawienia nowych problemw, w tym epistemologicznych i metodologicznych ktrymi zajmowa si Habermas na drodze wiodcej od Teorii i praktyki do Teorii dziaania komunikacyjnego. W marburgskim wykadzie z roku 1961 Klasyczna nauka o polityce a filozofia spoeczna" analizuje Habermas zmienne losy filozofii politycznej w zwizku ze zmianami w konstelacj teoria - praktyka - polityka; zmianami, ktre dobitnie 2 okreli jako proces rozkadu korpusu filozofii praktycznej" Polityka, skadajca si wraz z etyk na filozofi praktyczn, bya dziedzin zajmujc si dobrym i sprawiedliwym yciem i stanowia waciwie przeduenie etyki. Polityka odnosia si do praktyki w jej greckim znaczeniu, odnosia si do cnotliwego postpowania obywateli w przygodnych i zmieniajcych si warunkach, w jakich wspyj oni w polis. Praxis nie miaa wsplnego z techne umiejtnym wytwarza niem dzie i rzetelnym rozwizywaniem uprzedmiotowionych 3 zada" W tak pojtej polityce chodzi musiao przede wszystkim o ksztatowanie charakterw, jej zadaniem by wic wychowywanie, czyli ksztatowanie postaw i kultywowa roztropnoci (phwnesis) pozwalajcej obywatelom podej mowa suszne decyzje. Filozofia polity ktrej domen jest praxis, zostaje w klasycznym, Arystotelesowskim myleniu wyranie odrniona od dwu pozostaych dziedzin ludzkiej wiedzy zarazem dziaalnoci), mianowicie od wiedzy teoretycznej (theoria), ktra jest wiedz w cisym tego znaczeniu (episteme), oraz od wiedzy (a waciwie umiejt
> *
J. Habermas, Niektre trudnoci prby zwizania teorii z praktyk..., wyd cyt., s. 25 2 J. Habermas, Klasy nauka o polityce a filozofia spo >czna, tum M. ukasiewicz, w: tene, Teoria i praktyka. Wybr pism, Warszawa 1983 66 Tame. s. 67
noci) wytwrczej, czyli techne, ktrej domen jest ju nie praxis, lecz poiesis. Filozofia praktyczna nie moe si mierzy w swych roszczeniach poznawczych z filozofi teoretyczn. Ta ostatnia traktuje bowiem o tym, co wieczne i niezmienne ( moe uwaa si za wiedz wic o tym, co boskie) apodyktyczn (episteme). Ten typ wiedzy podany jest dla niej samej; ma ona charakter kontemplacyjny i oczywicie odnosi si do innej sfery bytu anieli wiedza praktyczna. Tak wic klasyczna filozofia praktyczna ma zupenie inny status anieli filozofia teoretyczna. Poniewa za sfera praxis rni si radykalnie od sfery poiesis, przeto wyrane bariery oddzielaj te filozofi (wiedz) praktyczn od wiedzy wytwrczej. Obie jednak nie maj adnego zwizku z teori" nastawion li tylko na ogldanie" tego, co istnieje. Ustanowione w onie tradycji klasycznej bariery oddzielajce od siebie trzy sfery, trzy formy dziaalnoci i trzy rodzaje wiedzy: theoria, praxis i poiesis, ulegaj zaamaniu wraz z nadejciem epoki nowoytnej, Theoria zostaje zaanektowana przez nauki przyrodnicze, ktre w spadku po niej przejmuj wyobraenie, e ich jedynym celem jest dochodzenie do prawdy w kwestii porzdku natury, czyli zdobywanie prawdy dla niej samej. Jednake owa zaanektowana przez nauki przyrodnicze teoria" zawiera ju w sobie moliwo - opiewan zreszt przez Francisa Bacona - wykorzystania jej do celw wytwrczych, czyli w sferze antycznej poiesis. Zniesiona tym samy zostaje bariera dzielca teori od techne. Wszystko to dziej si dlatego, e formuowane przez teori prawa mog suy przewidywaniu stanw przyszych, a e ponadto inaczej anieli w tradycji klasycznej postrzegane s przedmioty, ku ktrym zwraca si teoria, mianowicie jako obiekty poddawane obrbce, ktrymi zatem mona manipulowa, nie za jako to, co wieczne i niezmienne, tote i prawa formuowane przez teori mog by wykorzystywane do tego, by wytwarza poz dane stany rzeczy Nie posb przeceni cywilizacyjnej gdy theoria doniosoci przeamania bariery dzielcej i poiesis. W wyniku przeamania tej bariery uwolniona zostaje potga w postaci nowoytnej nauki pojmowanej jako technolog w ktrej antyczna techne (biego rzemielnika) ust puje miejsca teorii
vi
1
t
XLVIII
Wstp
XLIX
c
/
. -s
If..
Zniesienie barier midzy episteme i techne, midzy theoria i poiesis, nie mogo pozosta bez wpywu na sytuacj praxis i klasycznej nauki polityki. Wiedz praktyczn, niegdysiejsz phronesis, zastpi w czasach nowoytnych naukowa teoria spoeczna. Dokonujc si transformacj dobitnie obrazuje myl Thomasa Hobbesa. polityki jest wypadkow obalenia barier oddzielajcych j od nych dotychdwu pozostaych obszarw i wchonicia czas[momentw, czyli teorii i techne. Wstpujca w miejsce klasycznej koncepcji polityki naukowa teoria spoeczna" (a) roci sobie pretensje do apodyktycznoci stwierdze na temat historycznie niezmiennych warunkw ustroju pastwowego i spoecznego"; (b) wcielenie w ycie owych apodyktycznych ustale poznawczych traktuje jako problem techniczny, a tym samym eliminuje potrzeb mdroci praktycznej", wystarczy bowiem poprawnie skonstruowa warunki waciwego ustroju pastwowego i spoecznego, by mogo si realizowa to, co spoecznie suszne; (c) w ramach naukowej teorii spoecznej ludzkie zachowanie bierze si pod uwag jedynie jako materia", przez co realizacja tego, co dobre i suszne, staje si kwesti techniczn, pozostawion kompetencji inynierw majcych za zadanie odpowiednie skonstruowanie warunkw, w ktrych ludzie bd ze sob obcowa; tym samym polityka przestaje si zajmowa etycznym (w szerokim tego znaczeniu) 1 aspektem obcowania ludzi ze sob . Oczywicie nieuchronn dalsz konsekwencj opisanej transformacji bdzie take oddzielenie si od siebie polityki i etyki, nalecych niegdy do tego samego obszaru - pierwsza z nich stanie si wiedz techniczn, a druga, po rozdzieleniu na wsko pojt moralno i na legalno, ograniczy si do obszaru wolnoci wewntrznej. Nowoytno wnosi jeszcze jeden element wany z punktu widzenia pytania o moliwo rehabilitacji filozofii praktycznej, mianowicie dotychczasowe kompetencje filozofii praktycznej przejmuje filozofia spoeczna, pragnca przybra posta nauki i przeksztacajca si z czasem w nauk woln w swym wyobraeniu od roszcze normatywnych. Filozofia spoeczna zachowuje zatem roszczenie dawnej filozofii teore*/ .pn-sOf-V - " * J . T ^ ' ' * * *
<<;
V -
j O ^ c * . ;.*->* , - ^ > * " "
tycznej do poznania prawd wiecznych", wyzbywa si natomiast roszcze normatywnych, a waciwie skrywa je bardziej, anieli czynia to klasyczna metafizyka. Dokonujc rachunku strat i zyskw", jakie przyniosa opisana transformacja, po stronie strat zapisuje Habermas moliwoci posiadane niegdy przez polityk pojmowan jako mdro", czyli wiedz o tym, co dobre i suszne, tudzie zdolno roztropnego rozeznania w sytuacji. Po stronie zyskw umieci jednak naley powsta dno do naukowej cisoci wiedzy praktycznej. W rezultacie rodzi si dylemat, ktry zawrze mona w pytaniu: Jak mona speni obietnic klasycznej [koncepcji] polityki dostarczania praktycznego rozeznania w tym, co w danym pooeniu czyni jest rzecz suszn i sprawiedliw, nie rezygnujc zarazem z naukowej cisoci poznania, do czego pretenduje nowoytna filozofia spoeczna 1 w przeciwiestwie do praktycznej filozofii klasykw?" . Dylemat ten jawi si wiadomoci zdajcej sobie spraw z tego, e restaurowanie klasycznej filozofii praktycznej w warunkach epoki nowoczesnej nie jest moliwe. Powiada to te wprost Habermas, m.in. przy okazji polemiki ze swymi konserwatywnymi krytykami, ktrzy wprawdzie bdnie odczytywali sens pewnych poj, ale za to bezbdnie dostrzegali, e prowadzone przez Habermasa rozwaania nad komunikacj jzykow czy nad teori dyskursu niewtpliwie zwizek z tradycyjn problematyk filozofii praktycz2 nej . Powd niemonoci restaurowania tradycji klasycznej jest dla Habermasa natury zgoa zasadniczej, bowiem, jak
Tame, s. 70; tu przekad zmodyfikowany za oryginaem: Wie kann das Versprechen der klassischen Politik, namlich praktische Orientierung Uber das, was in gegebener Lag richtiger- und gerechterweise zu tun ist, eingelst werden, ohne andererseits auf die wissenschaftliche Stringenz der Erkenntnis, welche die modern Sozialphilsophie im Gegenzsatz zur praktischen Philosophic der Klassiker beansprucht, zu verzichten?" (J. Habermas, Theoe und Praxis. Sozialphilosophische Studieny wyd. cyt., s. 51). 2 Krytycy ci, a w tym konkretnym wypadku Robert Spaemann, bdnie a przynajmniej niezgodnie z intencjami Habermasa - uwaali, e z racji poczenia dawnej praxis (pojmowanej jako dziaanie komunikacyjne) z myleniem o porzdku spoecznym (a zatem te o porzdku politycznym i stosunkach panowania) wprowadzone w ramach analizy dziaa jzykowych pojcie idealnej sytuacji komunikacyjnej" roztacza utopi porzdku pozbawionego panowania*' {Utopie der Herrschaftsfreiheii).
1
Patrz tame, s. 68 i 69
'l
"H
Wstp
1 "1
LI
powiada, pniejsza filozofia, bynajmniej nie tylko nominalistyczna, tak gruntownie zburzya pomosty, e nie mona ot tak po prostu odnowi filozofii praktycznej powoujc si na 1 tradycj klasyczn" . Tradycja klasyczna, jeli patrze na ni z pozycji mylenia nowoytnego, staje wobec fundamentalnych trudnoci wynikajcych z opierania si na ontologicz2 nych koncepcjach prawdy . To wanie uporaniu si z tymi trudnociami suya przedstawiona przez Habermasa w pocztku lat siedemdziesitych konsensualna teoria prawdy, odwoujca si do roszcze wanociowych jako nieodcznego skadnika nie tylko norm, ale wszelkich wypowiedzi czy ekspresji. Wedle tej teorii (czciowo nawizujcej do Fregego i jego sposobu podejcia do problemu znaczenia), tym, co stanowi o wanoci (Geltung) normy, czyli jej mocy wicej", jak te tym, co nadaje jej sens, jest pretendowanie do wanoci powszechnej, czyli roszczenie do tego, e z odnonym zaleceniem zgodziliby si wszyscy, gdyby uczestniczyli 3 w dyskursie praktycznym" . Trzeba jednak zaznaczy, e wprowadzone tu normatywne pojcie dyskursu, z racji ktrego Habermas zosta oskarony przez Roberta Spaemanna o roztaczanie utopii porzdku pozbawionego panowania", nie powinno by, jak zastrzega sam Habermas w polemice z roku 1972, traktowane wprost jako pojcie [z zakresu] filozofii
J. Habermas, Die Utopie des guten Herrschers (1972), w: tene, Kleine Politische Schriften (1-1V), Frankfurt am Main 1981, s. 320. n. 2 Jeli postawimy sobie pytanie, jakie warunki musz by spenione, bymy byli uprawnieni przypisa przedmiotowi pewien predykat, to, jak zauwaa Habermas, ontologiczne teorie prawdy (od Arystotelesa po Tarskiego) pozwalaj na odpowied, e sdy s prawdziwe wtedy i tylko wtedy, kiedy kieruj si podug rzeczywistoci, oddaj rzeczywisto bd wrcz odzwierciedlaj, s wobec rzeczywistoci izomorficzne itd. To wyjanienie jest niezadowalajce, poniewa korespondowanie ze sob sdw i rzeczywistoci trzeba ponownie wyeksplikowa za pomoc sdw. Terminowi rzeczywisto nie moemy w kocu przypisa adnego innego sensu anieli ten, jaki implicite przyjmujemy w prawdziwych sdach na temat istniejcych stanw rzeczy. Nie moemy wprowadzi pojcia rzeczywisto w sposb niezaleny od terminu prawdziwe sdy" (J. Habermas, Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kompetenz (Vorlage fur Zwecke einer Seminardiskussion), wyd. cyt., s. 123-124). 3 Tame, s. 321; por. tene, Wahrheitstheorien (1972), w: tene, Vorstudien md Ergdnzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns, wyd. cyt.
1
'-'i
praktycznej" . Tumaczy te przy tej okazji, jakie naley wprowadzi dalsze rozrnienia, jeli chce si przej na paszczyzn praktyczn" (tzn. cile pojtego obszaru filozofii praktycznej). Trzeba mianowicie wyranie oddzieli wprowadzenie i uzasadnienie samego pojcia dyskursu w ramach teorii konsensu od kwestii instytucjonalizacji dyskursw. Normatywne pojcie dyskursu dopiero wtedy sta si moe czstk rzeczywistoci spoecznej, powiada Habermas, kiedy istnieje generalne i obligujce oczekiwanie, i pod 2 okrelonymi warunkami moe by prowadzony dyskurs" . Nie ma zatem adnego bezporedniego przeoenia pojcia normatywnego, czyli pewnej idealizacji, na rzeczywisto, to raczej sama rzeczywisto - czyli dziaajce w niej podmioty decyduje o tym, czy i jak instytucjonalizacja ma i moe mie miejsce. Precyzujc swe widzenie praktycznego znaczenia owych dyskursw jako pewnych idealizacji Habermas proponuje rwnie, bymy oddzielali od siebie trzy kwestie: pytanie historyczne: jak w okrelonych obszarach doszo do instytucjonalizacji dyskursw praktycznych; pytanie natury generalnej: jak w ogle jest moliwe urzeczywistnianie dyskursw w warunkach empirycznych; oraz pytanie polityczne: jak w okrelonych warunkach mona wprowadzi dyskursy jako zasad, wedle ktrej zorganizowane jest wyksztacanie si i formowa3 nie woli . Polemizujc ze Spaemanem i bronic idei rozumnego panowania" {die Idee der verniinftigen Herrschafi) jako dokonujcego si poprzez dyskurs formowania woli" (diskursive Willensbildung), odrzuca Habermasa moliwo restaurowania w dawnej postaci klasycznej filozofii praktycznej i tumaczy, e to ze wspomnianymi wyej trudnociami pragnie si upora zaczynajc od podstaw od teoretycznego wyjanienia racjonalnego charakteru tego, co ma moc wic czy legitymizujc. Up si z tym problemem uwaa wic Habermas za podstawowe zadanie filozofii praktycznej uprawianej zgodnie ze standardami nowoytnego i nowoczesi
2 3
J. Habermas, Die Utopie des guten Herrschers (1972), wyd. cyt., s. 322. Tame. Tame.
./T
LII
Wstp
LIII
nego mylenia. Ogromny dystans dzieli nas ju bowiem - co bdzie m.in. analizowa w Teorii dziaania komunikacyjnego (t. 2, rozdz. V) - od mylenia, ktre uznawao, e moc wica (czyli wano) wypywa z przemonej mocy sacrum. A przecie to, co ma mie moc wic, to, co ma panowa, musi mie ugruntowanie. Std pytanie: Co moemy traktowa jako uzasadnienie? Wedug Habermasa, najbardziej oglna odpowied brzmi: To, co odpowiada naszym standardom racjonalnego mylenia. Ze stwierdzenia tego pyn istotne konsekwencje, take dla filozofii praktycznej. W wietle bowiem udzielonej odpowiedzi inny sposb uprawomocnienia anieli taki, ktry odpowiada standardom osignitego poziomu racjonalnoci, musi pociga za sob utrzymywanie si utajonej przemocy, a wic przemocy, na ktr nie zostaa wyraona dobrowolna zgoda (czyli przemocy nie zaakceptowanej wiadomie jako konieczna), lecz utrzymujcej si tylko moc faktycznego panowania. Jak wida, normatywne pojcie demokracji, na ktre wskazywa Habermas w swym teoretycznym wprowadzeniu do bada nad uczestnictwem w polityce" (Student und Politik), ma zwizek z rozwaaniami nad racjonalnoci i uprawomocnieniem, te za rozwaania, prowadzone w formie bada nad warunkami moliwoci komunikowania si, s z kolei nieodzownym elementem dzisiejszej postaci filozofii praktycznej. Na klasyczn filozofi praktyczn mona jeszcze spojrze od nieco innej strony, od strony jej zwizkw z metafizyk i na tym tle ukaza konieczn odmienno filozofii praktycznej uprawianej w dobie nowoytnej i nowoczesnej. Klasyczna filozofia praktyczna zajmowaa si obszarem ludzkiego dziaania pojmowanego jako urzeczywistnianie dobra - czy to wsplnoty, czy te poszczeglnego czowieka. Przewodzio jej zatem zainteresowanie tym, co normatywne, oraz pewne normatywne wyobraenie. Rozrniajc dobro wsplne i dobro poszczeglnego czowieka rozrniaa tym samym polityk i etyk, ktre zarazem tworzyy jedno z racji jednoci swych ontologicznych podstaw; istnienie wsplnoty i istnienie poszczeglnego czowieka miao ten sam charakter czy status: wsplnota (polis) istniaa nie mniej realnie" anieli pojedynczy czowiek (ontologicznie przypadao jej nawet pierwszestwo jako temu,
co bardziej oglne). Ow charakter czy natur" dobra wsplnego i dobra pojedynczego czowieka mona byo rozpozna w takim samym nastawieniu poznawczym, w jakim uprawiana bya theoa, czyli w nastawieniu kontemplatywnym - jest to kolejna istotna cecha mylenia waciwego klasycznej filozofii praktycznej. Orzekanie o tym, co dobre i suszne, byo zatem domen filozofii, a konkretnie filozofii teoretycznej, filozofia praktyczna dokonywaa natomiast namysu nad praxis', namys w mia pozwoli okreli, jak ustalony z pomoc docieka metafizycznych telos wsplnoty i telos pojedynczego czowieka maj by urzeczywistniane w zmiennym i przypadkowym kontekcie dziaania. Samo urzeczywistnienie metafizycznie ustalonych celw miao by wic przedmiotem phronesis - roztropnego rozeznania si w tym, co dobre, suszne i sprawiedliwe w okrelonych okolicznociach. Trzy znamienne elementy mylenia waciwego klasycznej filozofii praktycznej to: (a) pewne wyobraenie normatywne (czyli mwienie, jakie co by powinno, ubrane z racji jzyka metafizyki - w szat stwierdze jednak deskryptywnych, opisujcych natur" albo form rzeczy); (b) widzenie jednoci polityki i moralnoci; (c) zajmowanie si dziaaniem. Ten sposb mylenia, ktry znamienny by dla klasycznej filozofii praktycznej i ktry dominowa a po schyek redniowiecza, ulega w czasach Machiavellego i Hobbesa nieodwoalnemu rozpadowi. Mona sdzi, e utraconej jednoci mylenia poruszajcego si w obszarze praxis - czyli jednoci mylenia o polityce i moralnoci - nie bdzie ju mona przywrci i skazani jestemy na wieczn czstkowo, czyli parcelacj coraz bardziej rozdrobnionych problemw i obszarw refleksji. Habermas nie zgadza si jednak z tak perspektyw i ju we wczesnym okresie rozwoju swej myli, na pocztku lat szedziesitych, podejmuje prb rehabilitacji i zarazem transformacji filozofii praktycznej; pragnie:
przywrci rang roszczeniu normatywnemu, to znaczy odnale jedno polityki (jako obszaru dziaania spoecznego) i moralnoci (jako obszaru dziaania jednostkowego); zachowa jednoczenie w wypadku transformowanej filozofii praktycznej roszczenie do naukowoci (nie poprzesta na filozo-
*' r
/i
LIV
Wstp
LV
ficznym namyle nad tym, co dobre i suszne, czy nad natur" dobra wsplnoty i jednostki, tylko przywrci myleniu naukowemu wiadomo obecnoci momentu normatywnego w samej nauce o spoeczestwie, a cilej: w caym spektrum nauk spoecznych); ustanowi ponownie jedno (albo przynajmniej cilejsz wi) poznania i dziaania, czyli odnowi niegdysiejszy zwizek wiedzy i mdroci, episteme i phronesis", tyle e nie na mod antyczn, lecz na sposb nowoytny, to znaczy ksztatowa cao spoecznego ukadu yciowych zwizkw z udziaem wiedzy, ktra traktuje siebie jako element teje rzeczywistoci, czyli co przez t rzeczywisto wyksztaconego, a zarazem rzeczywisto wsptworzy. Z wymienionych powodw rehabilitacja filozofii praktycznej musi czyni zado odmiennej strukturze mylenia, ktre nie wystpuje z pozycji wiedzy docierajcej do prawd wiecznych", lecz ma wiadomo swego podwjnego uwikania w rzeczywisto spoeczno-historyczn: bycia myleniem przez ni uwarunkowanym i myleniem j warunkujcym, nie rezygnujc zarazem z roszczenia do naukowoci, co musi oznacza zwikszenie stopnia zoonoci rozwaa teoretycznych, ktre powinny uwzgldni ogromne spektrum wyspecjalizowanych docieka nie tylko filozoficznych, ale take socjologicznych, politologicznych, antropologicznych i innych. Wanie ze wzgldu na konieczno zadouczynienia osigniciom wyspecjalizowanych refleksji teoretycznych w tych rnych autonomicznych dziedzinach, a zarazem ogarnicia ich w ramach jednoczcej je perspektywy teoretycznej, dokonanie intelektualne Habermasa ma tak zoony charakter. Std te pokusa, by poszczeglne dziea Habermasa kwalifikowa jako nalece do wyspecjalizowanych dziedzin: Strukturwandel der Ojfentlichkeit zaliczy do politologii, Erkenntnis und Interesse do epistemologii, Theorie des kommunikativen Handelns do socjologii, Faktizitdt und Geltung do teorii prawa. Tego rodzaju kwalifikacje, cho mog je usprawiedliwia oczywiste akcenty obecne w tych pracach, wiadczyyby jednak o niezdawaniu sobie sprawy ze swoistoci dziea Habermasa. Mimo niewtpliwej ewolucji i postpujcej zoonoci jego teorii oraz szczegowoci rozwaa, dzieo to stanowi jedno, ktr najlepiej oddaje okrelenie: filozofia praktyczna.
'i
iii
Przy tym wszystkim widoczna jest zmiana sposobu, w jaki Habermas stara si upora z dylematem mylenia nie rezygnujo z naukowej cisoci poznania i pragncego zarazem dostarcza praktycznego rozeznania w tym, co w danym pooeniu czyni jest rzecz suszn i sprawiedliw". Ta zmiana to przejcie od goszonej w latach szedziesitych koncepcji filozofii dziejw o intencjach praktycznych" do teorii dziaania komunikacyjnego". Teoria ta pozwolia uzyska wiksz spjno midzy podstawowym wyobraeniem praxis jako demokratycznego wyksztacania woli poprzez komunikowanie si i znoszenie barier komunikacji a ramami teoretycznymi teorii spoecznej majcej stanowi podstaw teje praktyki. Przejcie do teorii dziaania komunikacyjnego nie oznacza jednak cakowitej rezygnacji z mylenia w kategoriach rozwoju i histo rycznego stawania si Ten posb mylenia jest bowiem potrzebny do uzmysowienia sobie genezy oraz logiki procesu prowadzcego do osignicia danego poziomu wiadomoci w perspektywie historyczno-rozwo moralno-prawnej. Dop jowej mona dostrzec w proces, w wyniku ktrego sama praktyka komunikacyjna staje si i faktyczn, i normatywnie adekwatn do osignitego poziomu rozwoju struktur wiadomoci form praxis. O ile koncepcja uprawiania filozofii praktycznej jako filozofii dziejw o intencjach praktycznych lokowaa si jeszcze w ramach mylenia nowoytnego, o tyle teoria dziaania komunikacyjnego przezwycia ju pewne elementy mylenia nowoytneg i sytuuje si w obrbie myleni nowoczesneg Oznacza ona zatem dalsz transformacj samej nowoytnej filozofii praktycznej, ktra, pojawiajc si w miejsce klasycznej filozofii praktycznej, wystpowaa w dwojakiej postaci: w postaci filozofii rozumu praktycznego (Kant) i w postaci teorii spoecznej (Hegel, Marks). Zarwno jedna, jak i druga posta filozofii praktycznej byy doniosymi artykulacjami nowoytnej samowiedzy, niemniej cechowaa je pewna jednostronno. Oceny przejcia od antycznej do nowoytnej filozofii praktycznej oraz przemian tej ostatniej dokona Habermas z perspektywy teorii dziaania komunikacyjnego w pracy z zakresu filozofii prawa Faktizitdt und Geltung. Arystotelesowskiej aparatury pojciowej zajmuje Miej w czasach nowoytnych pojcie rozumu praktycznego". Zalet
LVI
Wstp
LVII
tej przemiany byo, zdaniem Habermasa, to, e nowoytny rozum praktyczny" mg mie zastosowanie do indywidualistycznie pojmowanego szczcia i autonomii jednostki jako osoby prywatnej, wad za to, e rozum praktyczny odizolowany zosta od swych ucielenie w kulturowych formach 1 i porzdkach ycia" . Filozofia nowoytna, okrelona wanie jako filozofia podmiotu, moga stara si odpowiedzie na pytanie zrodzone na gruncie dowiadczenia potocznego: Jak y czy jakich norm przestrzega? udzielanych odpowiedzi nie czya jednak z wyobraeniem jakiego porzdku spoecznego, lecz wyprowadzaa je z samego rozumu. Tak wic midzy praxis spoeczn a rozumem praktycznym nie byo zwizku bd, jeli by, to polega albo na tym, e rozum praktyczny mg jedynie dyktowa sposb postpowanie jednostce, spoeczestwo za traktowa jako agregat zoony z tyche jednostek, albo - jak czynio to prawo natury a po Hegla proponowa normatywny obraz jedynie susznego porzdku 2 politycznego i spoecznego" . Od koncepcji rozumu, ktry normatywnie lub kryptonormatywnie odpowiada na tradycyjne kwestie filozofii praktycznej, rni si, powiada Habermas, koncepcja rozumu, ktra umieszcza rozumno w sferze komunikacji jzykowej, czyli koncepcja rozumu komunikacyjnego. Swoisto tej koncepcji polega w konsekwencji na tym, e rozumu komunikacyjnego - w odrnieniu od rozumu praktycznego - nie przypisuje si [...] pojedynczemu aktorowi czy "3 podmiotowi spoeczno-pastwowemu Jak wida z powyszej oceny, klasyczna filozofia praktyczna odznaczaa si w opinii Habermasa pewnymi walorami, ktrymi winna si te odznacza filozofia praktyczna uprawiana jako teoria dziaania komunikacyjnego. Takim bodaj podstawowym walorem byo to, e klasyczna filozofia praktyczna zajmowaa si dziaaniem" (praxis), a nie na przykad wiadomoci prawa moralnego". Takie te jest nastawienie filozofii praktycznej Habermasa. Obszar tego, co praktyczne, to dla Habermasa wanie obszar dziaania
J. Habermas, Faktizitat und Geltung..., Frankfurt am Main 1992, s. 15. 2 Tame, s. 17. 3 Tame.
i
-'
komunikacyjnego. W odrnieniu jednak od tradycji klasycznej dziaania nie pojmuje si tu monologicznie i trywialnie teleologicznie. kolei porozumienie, ktre jest, z jednej strony, ju czym zastanym (w ramach Lebenswelt), z drugiej za celem (telos), mona odczytywa jako odpowiednik dobra, ktrego realizacj miaa na wzgldzie klasyczna koncepcja praxis. Dziaanie komunikacyjne nie rozprasza si wprawdzie na realizacj wielu rnych dbr" (celw), zachowuje wszelako pewne zasadnicze powinowactwo z Arystotelesowsk koncepcj dziaania, gdy podobnie jak ono ma cel nie poza sob, lecz w sobie - na tym przecie polegaa praxis w odrnieniu od poiesis. Mona wskaza jeszcze jedno powinowactwo filozofii Habermasa i jego teorii dziaania komunikacyjnego z klasyczn filozofi praktyczn. Dotyczy ono obranego sposobu poszukiwania normatywnych punktw odniesienia: teoria dziaania komunikacyjnego poszukuje ich podobnie jak klasyczna filozofia praktyczna w samej rzeczywistoci. W wypadku Habermasa rzeczywisto ta bdzie jednak pojmowana inaczej ni u Arystotelesa czy u Hegla, tzn. ani na mod ontologicznego czy naturalnego" porzdku, ani te rozumnoci wpisanej w dzieje ducha, lecz bdzie to rozumno tkwica w samych warunkach spoecznego ustanawiania sensw, norm, czyli tego, co ma moc wic, i w samej praktyce intersubiektywnego ustanawiania, przekazywania i rewidowania owych sensw.
\
Mylenie postmetafizyczne Teorii racjonalnoci komunikacyjnej nie mona widzie w oderwaniu od caego dorobku Habermasa. O ile wspomniane wyej drobne pisma polityczne" nawietlay praktyczno-polityczn wymow tej teorii, o tyle dla zrozumienia jej statusu naley uwzgldni - wyoone explicite w innych pracach teoretycznych - stanowisko Habermasa w kwestii stosunku midzy filozofi a nauk, w szczeglnoci za midzy filozofi i socjologi, a take stanowisko w dyskutowanej przeze wprost pod koniec lat osiemdziesitych kwestii metafizyki i mylenia postmetafizycznego.
LVIII
Wstp
LIX
Dla Habermasa byo rzecz oczywist, e powrt do klasycznej tradycji filozofii praktycznej, a to znaczy rwnie do stanowicego jej zaplecze mylenia metafizycznego nie jest w ramach nowoczesnego mylenia moliwy. Filozofia wystpujca z pozycji metafizycznych, a tym samym uzurpujca sobie uprzywilejowany dostp do prawdy" oraz pragnca 1 konkurowa w tym wzgldzie z naukami, tylko si omiesza . Naley wszake z gry zastrzec, e owej diagnozy powiadajcej, i formua mylenia metafizycznego si wyczerpaa i e mylenie wspczesne jest myleniem postmetafizycznym, nie mona sprowadza do popularnego wspczenie wezwania do przezwycienia metafizyki", ktre nota bene wyrasta zdaniem Habermasa z podobnych pobudek co prby powrotu do klasycznej metafizyki dyktowane odraz wobec epoki nowo2 czesnej, rzekomo generujcej samo tylko zo . Diagnoza stwierdzajca, i mylenie nasze ma charakter postmetafizyczny, wyrasta z chci sprostania niezbywalnym roszczeniom wielkiej tradycji filozoficznej, ale te wypracowania alterna tywnych postaci myleni ktre dpowiada bdzie waci nowoytnego i nowoczesnego. Na czym wociom myl jednak polega mylenie metafizyczne, do ktrego powrt nie jest ju moliwy? Sam termin metafizyka" jest do rozcigliwy i mianem mylenia metafizycznego opatrywano bardzo rne stanowiska, na przykad dla Heideggera jeszcze Nietzsche by mylicielem metafizycznym. Dlatego mwic o metafizyce Habermas precyzuje, e chodzi mu o tradycj mylenia idealistycznego, ktra zaczyna si od Platona i prowadzi przez Plotyna i neoplatonizm, Augustyna i Tomasza, Mikoaja z Kuzy i Pico de MiranSpinoz i Leibniza, do Kanta, Fichteg dol, Kartezj Schellinga i Hegla. Przy caej rnorodnoci tych koncepcji zachowane zostay jednak pewne wsplne wtki, wrd ktrych wymienia (a) mylenie w kategoriach tosamoci, (b) idealizm filozofii pierwszej (wraz z jej nowoytn transforJ. Habermas, Der Hozont der Modern verschiebt sich, w: tene, Nachmetaphysisches Denken. Philosophische Aufsdtze, Frankfurt am Main 1988, s. 14. 2 Por. J. Habermas, Metaphysik nach Kant, w: tene, Nachmetaphysisches Denken. Philosophische Aufsdtze, wyd. cyt., s. 19.
i
*j
.1
-*V
J.A
X'.
macja w postaci filozofii wiadomoci) oraz (c) mocne pojcie teorii Filozofia antyczna dziedziczy po micie znamienn dla ptyk widzenia caociowego, ale si od mitu tym, i filozofia wznosi si na poziom mylenia pojciowego, ktre wszystk wielo" odnosi do jednego", pojmowanego czy to jako transcendentny wobec wiata Bg-Swrca, czy to jako podstawa-zasada przyrody, czy wreszcie jako byt. Przez to odniesienie do jednego mylenie ustanawia jedno w wieloci, a ow abstrakcyjnie ujmowan relacj jednoci i wieloci - jako relacj tosamoci i rnicy - uznaje za zaleno zarwno logiczn, jak i ontologiczn: ratio essendi i ratio gnoscendi s tu ze sob nierozerwalnie z Przej od mitycznej narracji do wzorowanego na geometrii wyja niania dedukcyjnego pozwala stworzy pojcie bytu oraz wytwarza, poczynajc od Parmenidesa, pewn wewntrzn wi pomidzy myleniem abstrakcyjnym a bytem. Platon wyciga std wniosek, e ustanawiajcy jedno porzdek, ktry jako [byt i] istota (ais Wesen) ley u podstaw rnorod2 noci zjawisk, sam jest natury pojciowej" . W ten sposb wytworzone zostaje wyobraenie pewnego idealnego porzdku lecego u podstaw podziau na gatunki i rodzaje, nadajca za form rzeczom Platoska idea niesie z sob obietnic wszechjednoci, gdy poszczeglne idee zbiegaj si u wierzchoka piramidy pojciowej w idei dobra, ktra zawrze w sobie wszystkie pozostae idee. Koncepcja idei, pojciowego charakteru tego, co idealne, odcinie si na wyobraeniu bytu, ktremu przypisywane bd odtd dalsze atrybuty, takie jak 3 oglno, konieczno i ponadczasowo" . W charakterystyce myl metafizycznego zwraca Habermas uwag na tkwice w teorii idei wewntrzne napie cie*, ktremu dzieje metafizyki zawdziczaj sw wewntrzn dynamik; jest to napicie midzy dwiema formami poznania: dyskursywnym poznaniem odwoujcym si do empirii i poznaniem anamnetycznym, ktrego celem ma by intelektualny
J. Habermas, Motive nachmetaphysischen Denkens, w: tene, Nachmetaphysisches Denken..., wyd. cyt, s. 36-40. 2 Tame, s. 37. 3 Tame.
i
- '.i
i *
Pi
LX
Wstp
LXI
ogld. Idealizm, ktry stworzy pewne paradoksalne opozycje (zwizane z owym napiciem midzy dwiema formami poznania), mianowicie pomidzy ide i zjawiskiem, form i materi, od samego pocztku nie zdawa sobie sprawy z tego, idee zawsze zawieray w sobie to, co materialne i co chciay wyeliminowa jako byt schlechthin Nicht-Seiende) Zasuga zidentyfikowania tej sprzecznoci mylenia metafizycznego przypada nominalizmowi i empiryzmowi. Nie znika jednak jeszcze idealizm, lecz w nowej postaci odnawia mylenie tosamociowe i teori idei w teorii podmiotowoci, powstaej wraz ze zmian paradygmatu polegajc na przejciu od 1 ontologii do mentalizmu" . Filozofia samowiadomoci, od Kartezjusza po idealizm niemiecki, przejmuje dziedzictwo klasycznej metafizyk czy to w postaci ego cogito, transcendentalnej jedn apercepcji, czy te ducha dochodzcego poprzez przyrod i histori do samowiedzy - zachowuje idea listyczny prymat teg co jed glne i konieczne 2 Einen, Allgemeinen und Notwendigeri) . Ostatnim elementem charakteryzowanego przez Habermasa metafizycznego mylenia jest teoria", ktra w swych greckich pocztkach miaa wiele wsplnego z wyobraeniem czego wzniosego, wyszego (jak chociaby sam bios theoretikos - forma ycia wysza anieli vita activa polityka czy pedagoga) i otoczonego aur sacrum. Ow wi z sacrum traci wprawdzie teoria w epoce nowoytnej, niemniej jednak co z dawnych treci zostaje, mianowicie idealisty tumaczenie dystansowania si od 3 codziennych dowiadcze i interesw" . Rwnie tego wyzby si ona musi na etapie mylenia postmetafizycznego. Scharakteryzowane w ten sposb mylenie metafizyczne, ktre pozostawao w mocy a do czasw Hegla, zostao jednak podane w wtpliwo i podwaone, tyle e nie od wewntrz, lecz przez procesy i zaszoci history ;zne bdce ostatecznie wynikiem impulsw pyncych ze sfery spoecznej. Habermas w taki oto sposb charakteryzuje owe przemiany, ukazujc zarazem najoglniejsze powody, dla ktrych uprawiana przeze
i
filozofia ma taki a nie inny ksztat i posuguje si takimi a nie innymi rodkami dla zrealizowania najwaniejszych roszcze zgaszanych przez filozofi praktyczn w toku jej caego rozwoju od antycznej filozofii zorientowanej na praxis przez nowoytn teori spoeczn po filozofi rozumu praktycznego: Mylenie totalizujce, nakierowane na jedno i na cao, zostaje zakwestionowane przez nowy typ racjonalnoci [mianowicie przez racjonalno] proceduraln, ktra od wieku XVII zdobywa dominujc pozycj wraz z dowiadczaln metod nauk przyrodniczych, a wraz z formalizmem dochodzi do gosu, poczynajc od wieku XVIII, zarwno w teorii moralnoci i teorii prawa, jak te w instytucjach pastw ufundowanych na konstytucjach. Filozofia przyrody i prawo naturalne staj wobec nowego rodzaju wymogw, jakie spenia musi uzasadnianie. Podwaaj one uprzywilejowan pozycj poznawcz filozofii. W wieku XIX powstaj nauki historyczno-hermeneutyczne, w ktrych odzwierciedla si nowe dowiadczanie czasu i przygodnoci w warunkach coraz bardziej zoonych, nowoczesnych spoeczestw skupionych na gospodarce. Wtargnicie wiadomoci historycznej powoduje, e w porwnaniu z wyniesionym pod niebiosa i nie osadzonym w konkretnych warunkach rozumem wikszej siy przekonujcej zaczynaj nabiera wymiary skoczonoci. Rozpoczyna si przez to proces detranscendentalizacji podstawowych poj przekazanych przez tradycj. W wieku XIX rozpowszechnia si nastpnie krytyka urzeczowienia i funkcjonalizacji stosunkw midzyludzkich i form ycia, jak te obiektywistycznego samo wy obraenia nauki i techniki. Sprzyja to te krytyce podstaw filozofii wtaczajcej wszystko w relacje podmiotowo-przedmiotowe. Oto kontekst zmiany paradygmatu polegajcej na przejciu od filozofii wiadomoci do filozofii jzyka. I wreszcie take klasyczne pierwszestwo teorii przed praktyk nie moe oprze si presji coraz wyraniej widocznych ich wzajemnych zalenoci. Umieszczenie dokona teoretycznych w praktycznych kontekstach ich powstania i zastosowania rodzi wiadomo doniosoci codziennych kontekstw dziaania i komunikacji. Konteksty te nabieraj rangi filozoficznej wraz np. z koncepcj ukrytego podoa, 1 jakim jest wiat ycia" . Myleniu postmetafizycznemu towarzyszy take inne samowyobraenie pracy pojciowej. Nie jest ona postrzegana na wzr Arystotelesowskiej metafizyki czy teoretycznej kon1
Tame, s. 39 Tame. Tame, s. 40
Tame, s. 41-42.
LXII
Wstp
LXIII
templacji jako poznanie dla samego poznania. Poznanie polegajce na wypracowywaniu poj osadzone jest bowiem w caociowym ukadzie yciowych zwizkw, ktry podlega zmianom, w zwizku z czym zmieniaj si rwnie zadania, jak sobie stawia praca pojciowa. Podobnie jak w herm neutyce Gadamera - wprowadzajcej pojcie Wirkungsge schichte, czyli dziejw interpretacji, ktre same oddziauj na interpretacje - w myleniu postmetafizycznym dochodzi do gosu wiadomo uwarunkowania zabiegw poznawczych ' interpretacyjnych przez to, co ma by poznane czy zinterpretowane. Take u Habermasa pitno caemu myl nadaj wyobraenie filozofii pracy pojciowej jako przedsi wzicia uwikanego w zaleno od tego, co poddawane poznaniu czy interpretacji. Dlatego te, jak to przenonie charakteryzuje Herbert Schnadelbach, postmetafizyczna praca pojciowa przypomina peacemeal engineering na statku ijdujcym si na otwartym morzu, kiedy to trzeba sobie poradzi, majc do dyspozycji jedy d jdujce i si na pokad W wypadku nauk o kulturze czy nauk humanistycznych odgrywa midzy innymi rol swoisty odmienny nili w wypadku nauk przyrodniczych i ich przedmiotu - stosunek midzy przedmiotem zabiegw poznawczych a samymi tymi zabiegami: Nauki te same s raczej wytworem kultury, na ktry mog spojrze samoreferencyjnie {selbst2 bezuglich), np. od strony historii nauki" . Mimo krytyki metafizycznego mylenia Habermas zdaje sobie oczywicie spraw, e jego przedsiwzicie stanowi te kontynuacj wielkiej tradycji filozoficznej, w tym rwnie
H. Schnadelbach, Vemunft und Geschichte, Frankfurt am Main 1987, s. 166, cyt. za D. Hoerster, Jurgen Habermas, Stuttgart 1991, s. 91. (Swoje krytyczne stanowisko wobec Habermasowskiego sposobu rozumienia i eksplikowania racjonalnoci przedstawia Herbert Schnadelbach m.in. w tekcie Racjonalno i uzasadnianie, w: Rozumno i racjonalno, T. Buksiski (red.), Pozna 1997, s. 37-50. W tomie tym zamieszczona jest rwnie odpowied J. Habermasa na krytyk Schnadelbacha, niestety lektur tekstu Habermasa powanie utrudniaj wady przekadu). 2 J. Habermas, Die befreidende Kraft der symbolischen Formgebung. Ernst Cassirers humanistisches Erbe und die Bibliothek Wartburg, w: tene, Vom sinnlichen Eindruck zum symbolischen Ausdruck. Philosophische Essays, Frankfurt am Main 1997. s. 13.
i
tradycji metafizycznej, z ktr czy je przynajmniej jeden element wsplny. Widoczny jest on na wielu paszczyznach: w pojciu roszcze wanociowych, w pojciu idealnej sytuacji komunikacyjnej czy nawet w proponowanym w Teorii dziaania komunikacyjnego sposobie mylenia o wsplnocie mylenia, ktre oczywicie nie popada w niebezpieczi mrzonki, ale nie umniejsza znaczenia momentu idealneg normatywnego czy utopijnego jaki zawsze zawarty by w kadym pojciu metafizycznym. Mona by powiedzie by aczkolwiek sam Habermas unika terminu metafizyk zapobiec bdnym skojarzeniom, i zachowana zostaje pewna e tak powiem, metafizyka rezydualna", gdyby tak okrela nieuchronne wybieganie ku temu, co wykracza poza faktyczno, ku czemu idealnemu, ku czemu, co zgasza roszczenie do uniwersalnej wanoci. Ta metafizyka" jest jednak tylko godnie z duchem cywilizacyjnego pro ydualna gdy cesu racjonalizacji - przekada niegdysiejsze pojcia metafi natura czy wolno zyczne jak choby pojedna pojcia, ktrymi mona operowa w ramach czowieka np. nauk rekonstrukcyjnych, odznaczajcych si tym, e ich ustalenia maj nieuchronnie status hipotetyczny. Wszelako Habermas, nie godzc si na przykad ze swoim przyjacielem Karlem Otto Aplem, ktry pragnie zachowa roszczenie do uzasadnienia ostatecznego", i opowiadajc si za hipotetycznym statusem wszelkich ustale, nie chce bynajmniej pozbawi roszcze wanociowych ich bezwarunkowego charakteru. Nastawienie fallibilistyczne, powiada, nie odbiera roszczeniu wanociowemu [...], ktremu czynimy zado z pomoc racji, ani krzty jego bezwarunkowoci. Ta definitywna prawomocno (End-Gultigkeit), do ktrej zgaszamy pretensj, jest niezbywaln czci gramatycznej roli wyraenia prawdziwy tak samo jak wiadomo, e racje dzi dostatecznie 2 przekonujce jutro mog nie osta si krytyce" .
ii ii
O wadze owego momentu utopijnego, a jednoczenie zasadnoci tycznego przeciwstawiania si iluzjom spoecznym pisze Habermas w tekcie Kryzys pastwa dobrobytu i wyczerpywanie si energii utopijnych, tum. K. Moliter, Colloquia Communia" 1986, nr 4/5. 2 J. Habermas, Entgegnung, w: Kommunikatives Handeln. Beitrdge an Jurgen Habermas' Theorie des kommunikativen Handelns", A. Honneth, H. Joas (Hrsg.), Frankfurt am Main 1986, s. 351.
i
LXIV
Wstp
LXV
W obliczu rosncego autorytetu nauk dowiadczalnych, z jednej strony, oraz pojawiajcych si apeli o powrt do metafizyki, z drugiej strony, Habermas mwi o tym, e filozofii musi przypa inna, nowa rola:
Z racji [...] intymnego, jakkolwiek zerwanego zwizku ze wiatem ycia filozofia przyswaja sobie rwnie rol w onie systemu nauk (diesseits des Wissenschaftssystems) - nadaje si ona do roli interpretatora, ktry poredniczy midzy [wyspecjalizowanymi] kulturami ekspertw [ze sfery] nauki i techniki, prawa i moralnoci, z jednej strony, a komunikacyjn praktyk wiata codziennego z drugiej, i to w sposb podob1 ny jak krytyka literatury i sztuki poredniczy midzy sztuk a yciem" .
W wykadzie na temat roli filozofii z 1981 r. Habermas wystpi przeciwko przypisywaniu filozofii roli dyspozytora, ktry wyznacza miejsca innym dyscyplinom, ktry znajc ostateczne podstawy prawomocnoci poznania, moralnego oceniania i estetycznego osdu jest te ostatecznym sdzi w stosunku do caej kultury: nauki i techniki, prawa i moralnoci oraz sztuki i krytyki artystycznej, czyli wyrnionych przez Maxa Webera trzech kulturowych sfer wartoci. Habermas zgadza si ze swym przyjacielem Richardem Rorty, by porzuci myl, i filozof jest kim, kto dysponuje jak lepsz 3 ni caa reszta wiedz o poznaniu" , co nie znaczy, jego zdaniem, iby filozofia miaa, jak tego domaga si Rorty, zdj z siebie zadanie stranika racjonalnoci" {eines Hiiters der Rationalitdt"), a zatem zrezygnowa z roszczenia do rozumnoci, wraz z ktrym wszak przyszo na wiat samo mylenie 4 filozoficzne" . Habermas w przeciwiestwie do Rorty'ego nie proponuje, bymy poegnali si z przewiadczeniem, e transcendujca moc przypisywana idei prawdy czy tego, co bezwarunkowe, stanowi konieczny warunek ludzkiej formy 5 wspycia" . Wraz z rozwojem nowoytnych nauk, a to znaczy rwnie pojawianiem si coraz to nowych dyscyplin
J. Habermas, Motive nachmetaphysischen Denkens, wyd. cyt., s. 46. 2 J. Habermas, Die Philosophic ais Platzhalter und Interpret, w: tene, Moralbewufitsein und kommunikatives Handeln, Frankfurt am Main 1983. 3 R. Rorty, Filozofia i zwierciado natury, tum. M. Szczubiaka, Warszawa 1994, s. 348. 4 J. Habermas, Die Philosophic ais Platzhalter und Interpret, wyd. cyt. 11. 5 Tame.
v>
oraz typw naukowej refleksji, w moment filozoficzny" uwidacznia si zwaszcza w takich naukach (jak np. teoria spoeczna, marksizm czy psychoanaliza), ktre czsto przez to wanie budz sprzeciw a to filozofw goszcych ekskluzywno swego przedsiwzicia, a to przedstawicieli obiektywistycznie nastawionych dyscyplin, przede wszystkim nauk przyrodniczych. Po jednej stronie bdziemy zatem mieli filozofw prbujcych broni ekskluzywnoci filozofii, goszcych, e ma ona zarwno wasny przedmiot, jak i wasna metod, po drugiej za przedstawicieli nauk (gwnie przyrodniczych), ktrzy jako poezj albo bekot bd traktowa zarwno rozwaania filozoficzne, jak te dokonania rnych dyscyplin spoecznych i humanistycznych, zwaszcza szczeglnie wyranie ucieleniajcych filozoficzny element w obrbie nauk", jak marksizm 1 czy psychoanaliza . Wszelkie dyscypliny nie przystajce do tradycyjnego schematu podziau pracy midzy filozofi i nauk poczytywane s z tych pozycji za pseudonauki. A przecie to wanie dziki wprowadzeniu pewnej pierwotnie filozoficznej idei czy myli do pewnego obszaru bada doszo do wyksztacenia si takich pionierskich dyscyplin, jak te, ktre symbolizuj wymieniane przez Habermasa - nazwiska Emile'a Durkheima, George' a Herberta Meada, Maxa Webera, Jeana Piageta czy Noama Chomsky'ego. Kademu z nich przywiecaa pewna idea, ktr mona rozwin filozoficznie i w ktrej artykuuje si poddawalny obrbce empirycznej, ale [zarazem] uniwersa"2 listyczny sposb postawienia pewnego problemu Owa wsppraca, w ramach ktrej filozofii przypada rola nie dyspozytora" (Platzanweiser), lecz namiestnika" (Platzhalter) namiestnika teorii empirycznych wystpujcych z mocnymi 3 roszczeniami uniwersalitycznymi" , widoczna jest w szczeglnoci w obszarze nauk rekonstrukcyjnych. Chodzi zatem o wczenie filozofii do kooperacji naukowej", co najlepiej daje si realizowa tam, gdzie filozofowie wystpuj jako wsppracownicy odpowiedzialni za teori racjonalnoci, nie zgaszajcy zarazem roszcze fundamentalistycznych ani tym bardziej wszechobejmujco-uniwersalistycznych. Pracuj oni
Tame, s. 22 Tame. Tame. s. 23
V >'
It
LXVI
Wtaf/?
LXVII
raczej ze wiadomoci, e nadzieje na osignicie tego, na co niegdy powaaa si filozofia w pojedynk, mona odtd wiza z fortunn koherencj rnych fragmentw teoretycznych" . Habermas jest ponadto zdecydowanie przeciwny ustanawianiu cisych podziaw midzy dyscyplinami, ktre wykluczayby wspprac. Wskazujc w jednym z wywiadw na liczne przykady takiej poytecznej wsppracy zauwaa: Ju to samo pokazuje, e dyscypliny filozoficzne nie mog li tylko na wasn rk zajmowa si tematyk rozumu. Walki o rozgraniczenie 2 obszarw maj w sobie co komicznego" . Szczeglnie bezzasadne s tego rodzaju spory midzy filozofi a socjologi, gdy wi czy zaleno midzy filozofi a socjologi jest wyjtkowo silna. Powstaje ona dlatego, e filozofia nie rezygnuje ze swego tradycyjnego tematu rozumu i rozumnoci, ale nie moe go podj inaczej, jak tylko poprzez wskazanie na jego wymiar spoeczny. Mylenie postmetafizyczne, kontynuujce tradycj wielkiej filozofii tyle e uprawianej ju po Heglu, Marksie, niemieckim historyzmie (na czele z Wilhelmem Diltheyem) i po Maksie Weberze (z jego teori racjonalizacji jako procesu cywilizacyjnego), chcc odnale rozum nie poszukuje go ju w naturze, w Bogu, czy w transcendentalnej podmiotowoci, lecz w wymiarze midzypodmiotowym, ktry wanie sta si domen socjologii. Waciwe pytanie filozofii, pytanie o rozum, a mwic w kategoriach filozofii transcendentalnej: o warunki moliwoci rozumu, przestaje by pytaniem filozoficznym, staje si pytaniem teorii spoecznej, ktrej fundamenty buduje Habermas rozwijajc teori dziaania 3 komunikacyjnego Zmiana paradygmatu, o ktrej mwi Habermas, to przejcie od paradygmatu wiadomoci do paradygmatu intersubiektywnoci. Co oznacza w paradygmat czy filozofia wiadomoci? Habermas charakteryzuje go w sposb nastpujcy:
Rozum subiektywny reguluje na pewno dwa sposoby odnoszenia si podmiotu do moliwych przedmiotw. Pod pojciem przedmiotu filozofia podmiotu rozumie wszystko, co mona przedstawi jako istniejce; przez podmiot za rozumie przede wszystkim zdolnoci do odnoszenia si w obiektywizujcym nastawieniu do tego rodzaju bytw (Entitdte) w wiecie oraz zawadnicia przedmiotami w sposb teoretyczny albo praktyczny. Dwa atrybuty ducha to przedstawianie i dziaanie. Podmiot odnosi si do przedmiotw albo tak, eby je przedstawi takimi, jakimi s, albo tak, eby je wytworzy takimi, 1 jakimi by powinny" . Do zakwestionowania tego kartezjaskiego paradygmatu doszo na drodze wiodcej od Hegla poprzez Marksa, Darwina, Nietzschego i Freuda po niemiecki historyzm i amerykaski 2 pragmatyzm . Struktury wiadomoci postrzegane od Kartezjusza po angielski empiryzm i po Kanta jako wyposaenie podmiotu indywidualnie dokonujcego refleksji umieszczone zostaj przez Hegla w wymiarze historycznym i spoecznym. O ile jednak Hegel operujc pojciami tradycyjnej filozofii przyjmowa jeszcze prymat ducha przed przyrod, o tyle Marks odwrci t zaleno - to przyroda bdzie podstaw tego, co duchowe, struktury wiadomoci bdzie za traktowa jako zdeformowane obrazy form reprodukcji spoecznej. Odkrycia Darwina sprawi z kolei, e ludzk inteligencj czy si bdzie ze zdolnoci samozachowania, co utoruje drog funkcjonalnemu ujmowaniu 3 rozumu. Do odsublimowania ducha" i detranscendentalizacji pojcia rozumu przyczyni si Nietzsche i Freud, wydobywajc na powierzchnie to, co niewiadome, jako sam rdze wiadomoci, tudzie to, co przedpojciowe bd apojciowe, jako ukryty determinant tego, co pojciowe. Procesu rozkadu dotychczasowego wyobraenia rozumu i poj waciwych paradygmatowi filozofii wiadomoci dopeni, jak si zdaje, dziewitnastowieczny historyzm akcentujcy historyczn i kulturow rnorodno form mylenia i zasad postpowania.
W niniejszym tomie s. 632. 2 Por. T. McCarthy, Die Theorie des kommunikativen Handelns, w: tene, Ktik der Verstdndigungsverhdltnisse. Zur Theorie von Jurgen Habermas, Frankfurt am Main 1989, s. 513. 3 Por. J. Habermas, Kopoty z przygodnoci: powrt historyzmu, w: J. Habermas, R. Rorty, L. Koakowski, Stan filozofii wspczesnej, J. Ninik (red.), Warszawa 1996, s. 27.
1
i
2
Interview mit Barbara Freitag, w: J. Habermas, Die nachholende Revolution, Frankfurt am Main 1990, s. 109. 3 O dalszych powodach szczeglnej wizi filozofii i socjologii w zwizku z problematyk racjonalnoci pisze Habermas w niniejszym tomie, s. 18-21 i 27; w istocie cay rozdzia I powicony jest ukazaniu tej wanie wizi.
Tame.
yn
LXVIII
Wstp
&
LXIX
Opisany proces nie by oczywicie jednoliniowy i nie obyo si bez prb jego zatrzymania. Usiowaa tego dokona Husserlowska fenomenologia, bronica paradygmatu kartezjaskiego; u kresu poszukiwa Husserla na plan pierwszy wysuna si jednak kategoria sygnalizujca dokonujcy si zwrot ku intersubiektywnoci, mianowicie kategoria Lebenswelt (wiat ycia). Do podwaenia paradygmatu filozofii wiadomoci, a take pozbawienia filozofii uprzywilejowanej pozycji, przyczyniy si take formuowane niejako poza dyskursem filozofii czysto akademickiej krytyki kultury wymierzone przeciwko zachodniemu racjonalizmowi i uksztatowanemu w epoce nowoczesnej indywidualizmowi z jego skonnoci do afirmacji nawet patologicznych form egoizmu, posiadania i panowania. Krytyki zachodniego indywidualizmu i racjonalizmu zdaway si uniewania podstawowe pojcia europejskiego humanizmu. Zmiana paradygmatu bya zatem odpowiedzi na przemiany w onie filozoficznego mylenia oraz destruktywne diagnozy kultury, pynce czst ze zwtpienia w europejski rozum i z niemonoci innego jego skonceptualizowania, anieli to byo moliwe w ramach mylenia podmiotowo-przedmiotowego. Szczeglnie donios prb go skonceptualizowania podstawowej kategorii filozofii wiadomoci kategorii podmiot oraz transformowania filozofii wiadomoci w filozofi intersubiektywnoci, podj, zdaniem Habermasa, Johann Gottlieb Fichte. Chocia konstytuowanie si ja usiuje Fichte uchwyci jako proces realizujcy si w wymiarze intersubiektywnym, jednak ostatecznie relacj intersubiektywn ujmuje na mod relacji podmiot-przedmiot, charakterystyczn 1 dla modelu refleksyjnej wiadomoci . W okowach tego modelu pozostaj przedstawiciele niemieckiego idealizmu, ale take Marks, dla ktrych, jak powiada Habermas,
O znaczeniu Fichtego pisze Habermas bliej w Individuierung durch Vergesellschaftung. Zu G. H. Meads Theoe der Subjektivitdt, w: tene, Nachmetaphysisches Denken..., Frankfurt am Main 1988, s. 196-200; wywd Habermasa przedstawiony jest rwnie w: A. M. Kaniowski, Wok pojcia tosamoci w koncepcji Habermasa. Filozoficzna genealogia i socjologiczna wykadnia Habermasowskiej koncepcji tosamoci ja, w: Dyskursy rozumu. Midzy przemoc a emancypacj. Z recepcji Jurgena Habermasa w Polsce, L. Witkowski (red.), Toru 1990, s. 253-258.
HM
&
samowiadomo, samookrelenie i samorealizacja [uchodziy] za pojcia streszczajce normatywn zawarto epoki nowoczesnej. Sens przedrostka samo (Selbsi) zosta jednak na samym pocztku zdeformowany w toku [ekspansji] posesywistycznego indywidualizmu spod znaku czystej podmiotowoci. Musimy temu Selbst przywrci sens inter subiektywny. Nikt nie moe by wolny sam dla siebie, nikt nie moe prowadzi wiadomego ycia, nawet wasnego ycia, bez zwizku z innymi. Nikt nie jest podmiotem nalecym tylko do siebie. Normatywn zawarto epoki nowoczesnej da si 1 odcyfrowa tylko w jej intersubiektywistycznym wariancie" .
Poza granice mylenia w kategoriach relacji podmiot przed miot wykroczy, uwaa Habermas, dopiero George H. Mead ktry skonceptualizowa 2intersubiektywistyczny model wyksztacania si tosamoci . Dopiero ten interakcjonistyczny model mg zastpi refleksjonistyczny model samowiadomoci, w myl ktrego poznajcy podmiot musia odnosi si do siebie jako pewnego przedmiotu czy obiektu. W modelu Meada podmiotowo nie jest pomylana jako wewntrzna przestrze wypeniona wasnymi przedstawieniami, wobec ktrych podmiot wystpuje w roli obserwatora, a wszystko to, co podmiotowe, wystpuje jedynie w formie uprzedmiotowionej; podmiot odnosi si do siebie nie w sposb bezporedni i nie w nastawieniu osoby trzeciej, lecz poprzez alter ego a wwczas moe postrzega siebie jako alter ego swego alter ego. W ten sposb wyeliminowane zostaje obiektywizujce nastawienie obserwatora, a jego miejsce zajmuje performaty wne nastawienie uczestnika interakcji. Poniewa to odniesienie do alter ego nie jest li tylko, a nawet nie przede wszystkim odniesieniem poznawczym (wedle modelu podmiot-przedmiot), lecz odniesieniem wypenionym oczekiwaniami o charakterze normatywnym, wic tam te naley poszukiwa matywnych treci ktre w modelu filozofii wiadomoci wpisane byy w rozumny, samowiadomy podmiot. Przej
Interview mit Robert Maggio, w: J. Habermas, Die nachholende RevoluKleine politische Schriften VII, wyd. cyt., s. 35. 2 Meadowi powicona jest w drugim tomie Teorii dziaania komunikacyjnego pierwsza cz rozdziau V; por. te omwienie pniejszych rozwaa Habermasa nad Meadem w: A. M. Kaniowski, Wok pojcia tosamoci w koncepcji Habermasa..., wyd. cyt., s. 263-270.
i
X.
LXX
Wstp
LXXI
do nowego paradygmatu oznacza rwnie inny sposb ujmowania zarwno jednostki, jak i spoeczestwa, mianowicie jak dzielnych i rwnorzdnych czonw, jako e Ja ktre jest zarazem Meadowskim me (czyli jak moglibymy w duchu interpretacji Habermasa powiedzie ja zrelatywizowanym interakcyjnie"), nie tylko moe przyjmowa perspektyw glnionego Inneg bior me za miar korygowa samego siebie, ale take zmienia owo me zwracajc si z odpowiednim apelem ku innym (choby to by, jak zauwaa Mead, apel skierowany do potomnych). Oczywicie zasug nie wycznie Meada jest dokonanie zmiany paradygmatu, aczkolwiek to u niego najklarowniej sformuowane zostay podstawy alternatywnego rozwizania. Obok Fichtego, amerykaskiego pragmatyzmu oraz postFrege'owskiej filozofii jzyk glne znaczenie przypi suje Habermas Wilhelmowi Humboldtowi, ktry sto lat przed Meadem dostrzeg by w porozumiewaniu si mechanizm, 1 ktry uno actu uspoecznia i indywidualizuje" . Podsumowujc charakterystyk mylenia postmetafizycznego punktu widzenia Teorii dziaania komunikacyjnego wskaza naley nastpujce jego waciwoci. Emfatyczne pojcia filozofii (podmiot, dzieje, wolno, prawda itd.) ulegaj odem fatycznieniu czy odsublimowaniu i przekadane s na bardziej prozaiczne pojcia, ktrymi operuj nastpnie konkretne teorie i konkretne nauki, w tym zwaszcza nauki spoeczne (ale take psychologia, antropologia), analizujc dziaania podmiotw, budujc teori ewolucji, a nastpnie teori racjonalizacji, jak te zajmujc si autonomi podmiotu i jej ograniczeniami czy te formuujc rne teorie prawdy. To przyblienie tych poj do skoczonego wymiaru ziemskiego i do skoczonego ludzkieg rozumu czyni z nich pojcia, ktrych adekwatno (emfaty mona powiedzie prawdziwo") potwier dzona zostaje nie przez spjno czy elegancj budowanej konstrukcji ani przez ich osadzenie w uwiconym (otoczoJ. Habermas, Entgegnung, w: Kommunikatives Handeln..., wyd. cyt., s. 332.
i
nym aur sacrum) dyskursie, lecz przez ich eksplanacyjn podno, to znaczy trafno potwierdzan w ramach (hipotetycznych) programw badawczych konfrontowanych z materiaem empirycznym. Mimo to te odsubtelnione pojcia zachowuj co ze swych wzorcw, jakimi byy pojcia niegdy stricte filozoficzne, mianowicie roszczenie do uniwersalnej wanoci. Zasadno tego roszczenia wymaga jednak teoretycznego wyjanienia i usprawiedliwienia, co jest zadaniem bodaj najtrudniejszym. Teoria dziaania komunikacyjnego
Z takim to wanie zadaniem chce si upora Teoria dziaania komunikacyjnego. Konkretnie za chodzi tu o prb sprawdzenia i wykazania, e rekonstruowane przez teori normatywne pojcie racjonalnoci - w tym wypadku racjonalnoci komunikacyjnej - wydobywa na jaw to, co zarazem przewodzi procesowi modernizacji rozumianemu jako proces racjonalizacji. W wietle sformuowanej teorii racjonalnoci (ktra jest pewn rekonstrukcj", ma jednak status normatywny, a zatem zgasza roszczenie do wanoci uniwersalnej) formuowana jest teoriaracjonalizacji, czyli teoria przebiegu pewnego historycznego procesu spoecznego. Sprawdzenia prawdziwoci" teorii racjonalizacji (w konsekwencji rwnie teorii racjonalnoci) dokona mona w dwojaki sposb: przez skonfrontowanie z materiaem empirycznym, czyli zastosowanie teorii racjonalizacji w socjologiczno-historycznych badaniach nad procesem modernizacji, lub przez posuenie si ni do zdiagnozowania naszych czasw, czyli do zidentyfikowania i wytumaczenia symptomatycznych zjawisk naszej rzeczywistoci. W Teorii dziaania komunikacyjnego Habermas bezporedniego - acz, jak zaznacza, w sposb jedynie wstpny sprawdzenia eksplanacyjnej przydatnoci formuowanej teorii racjonalizacji dokonuje na drugi z tych dwu sposobw. Przedstawia mianowicie (w zamykajcym ksik rozdziale VIII) zarys diagnozy epoki nowoczesnej. W diagnozie tej wskazuje na patologie nowoczesnych spoeczestw i ich rda, upatrujc je (w odrnieniu od neokonserwatywnych
XII
Wstp
*.
LXXIII
diagnostw wskazujcych na upadek wartoci) w ekspansji racjonalnoci funkcjonalnej i opartej na niej formy integracji systemowej na rdzenne obszary racjonalnoci komunikacyjnej, czyli na wiat ycia. Wskazuje take na rodki zaradcze majce oglnie na celu obron przed racjonalnoci funkcjonaln obszarw, ktrych reprodukcja nie moe dokonywa si za pomoc mediw sterowania zastpujcych komunikowanie si jzykowe, lecz wymaga wanie zorientowanego na osignicie porozumienia komunikowania si jzykowego. Obszary te to wyrnione przez Habermasa skadowe wiata 1 ycia: kultura, spoeczestwo i osobowo . Pierwszy sposb sprawdzenia eksplanacyjnej trafnoci teorii racjonalizacji wymagaby ogromnego programu bada historyczno-spoecznych , tote Habermas modyfikuje procedur sprawdzania. Modyfikacja ta - dokonana, jak zaznacza, bynajmniej nie dla wygody - polega na tym, e miast konfrontacji z konkretnym materiaem historyczno-spoecznym przeprowadza konfrontacj z innymi objaniajcymi modernizacj teoriami racjonalizacji, zarwno wydobywajc ich mocne strony i czerpic nauk z proponowanych rozwiza, jak te analizujc saboci i aporie, z ktrymi lepiej upora si bdzie musiaa proponowana przez niego teoria racjonalizacji zbudowana te na gruncie innej teorii racjonalnoci, teorii wychodzcej od
Habermas w nastpujcy sposb definiuje te skadowe wiata ycia: kultur nazywam zasb wiedzy, z ktrego uczestnicy interakcji czerpi interpretacje, porozumiewajc si na temat czego w wiecie. Spoeczestwem nazywam prawowite porzdki, poprzez ktre biorcy udzia w komunikacji reguluj przynaleno do grup spoecznych i zapewniaj tym samym solidarno. Przez osobowo rozumiem te kompetencje, ktre czyni podmiot zdolnym do mwienia i do dziaania, czyli daj mono uczestniczenia w procesach dochodzenia do porozumienia i utwierdzania przy tym wasnej tosamoci" (J. Habermas, Pojcie dziaania komunikacyjnego, tum. A. M. Kaniowski, Kultura i Spoeczestwo" 1986, nr 3, s. 36-37). We wszystkich tych obszarach podstawow rol odgrywa dziaanie komunikacyjne, ktre w funkcjonalnym aspekcie dochodzenia do porozumienia suy przekazywaniu i odnawianiu wiedzy kulturowej; w aspekcie koordynowania dziaania suy integracji spoecznej i wytwarzaniu solidarnoci; wreszcie w aspekcie socjalizacyjnym suy wyksztacaniu osobowych tosamoci" (tame, s. 36). 2 Habermas zamierza je realizowa w projektowanym nowym instytucie Maxa Plancka w Monachium, do ktrego utworzenia jednak ostatecznie nie doszo.
1
ii
î
.11
i:
szerzej zakrojonego pojcia racjonalnoci anieli analizowane teorie racjonalizacji. Patrzc syntetycznie na cao dziea mona powiedzie, e przedsiwzicie podjte w Teorii dziaania komunikacyjnego skada si z dwu ogromnych, splatajcych si ze sob projektw, ktrych realizacja ma w efekcie da to, co Habermas w sposb nie zdradzajcy ogromu tego przedsiwzicia nazywa zacztkiem teorii spoecznej, ktra stara si dowie zasadnoci stosowanych przez siebie krytycznych miar i kryte1 riw" . Pierwszy z projektw polega na zbadaniu Weberowskiej teorii racjonalizacji (rozdz. II) wraz z jej recepcj w nurcie zachodniego marksizmu (rozdz. IV), czyli poddaniu analizie pierwotnej postaci teorii racjonalizacji wraz z jej wariantami sformuowanymi przez Lukasca, Horkheimera i Adorna. Ten projekt zwieczony jest powrotem do genial2 nego , jak zauwaa Habermas, pomysu Marksa (rozdz. VIII. 2), jakim bya analiza formy towarowej, pozwalajca poprzez dwoisty charakter towaru uchwyci proces rozwoju spoeczestw kapitalistycznych z dwu perspektyw jednoczenie: z perspektywy obserwatora procesw samorealizacji kapitau (przebiegajcych poprzez kryzysy) oraz z historycznej perspektywy samych podmiotw dotknitych tymi procesami (w tym przede wszystkim konfliktami midzy klasami spoecznymi). Drugi projekt polega na rozwiniciu adekwatnej teorii racjonalnoci, pozwalajcej sformuowa alternatywn w stosunku do przedstawionej przez Webera teori racjonalizacji, ktra wykorzysta moliwoci teoretyczne tkwice w samych analizach Webera (zwaszcza analizach racjonalizacji kulturowej) oraz pozwoli upora si z niezamierzonymi i zamierzonymi aporiami koncepcji sformuowanych przez przedstawicieli pierwszego pokolenia frankfurtczykw - chodzi o krytyk rozumu instrumentalnego", dialektyk owiecenia", dialektyk negatywn" (cznie z Adornowsk teori estetyczn"
W niniejszym tomie s. 8. 2 Majcego jednak rwnie swoje sabe strony, wynikajce, jak pokazuje Habermas, z przejcia przez Marksa Heglowskiego pojcia totalnoci i niedocenienia przeze wagi procesw dyferencj acj i oraz znaczenia autonomicznej logiki racjonalizacji kulturowej.
i
LXXIV
Wstp
S'
LXXV
cedujc niegdysiejsz zdolno rozumu docierania do prawdy na dowiadczenie estetyczne). Rozwijana teoria racjonalnoci ma te - zadanie to realizowane jest w rozdz. I oraz III Teorii dziaania komunikacyjnego - stworzy podstawy dla nauk spoecznych, pozwalajc im upora si z ich problemami metateoretycznymi (tzn. adekwatnie skonceptualizowa elementarne pojcia, w tym najwaniejsze z nich, a jest nim wedug Habermasa, idcego tu ladem Webera i wczesnego Parsonsa, pojcie dziaania") oraz metodologicznymi (to znaczy z problemem rozumienia" czy jak to okrela Habermas: rozumiejcego dostpu do ich dziedziny przedmioto\i wej . Uporanie si z tymi problemami jest powanym zadaniem samym w sobie, albowiem Habermas chce wykaza, e paradygmatyczn postaci dziaania w ogle jest dziaanie komunikacyjne, dostp za do dziedziny przedmiotowej moliwy jest jedynie poprzez choby tylko wirtualne uczestnictwo (badacza, interpretatora) w komunikacji majcej miejsce w onie samego badanego obiektu", czyli badanej rzeczywistoci spoecznej, przy jednoczesnym oparciu si na pojciu racjonalnoci komunikacyjnej. Ten tok rozwaa uwiarygodnia zatem fundamentalny charakter dziaania komunikacyjnego jak te wpisanej w ten rodzaj dziaania postaci racjonalnoci, ktrej wstpne i intuicyjnie uchwytne wyobraenie przedstawia Habermas w punkcie wyjcia swych wywodw (rozdz. LI). Uwiarygodnienie na paszczynie metateoretycznej i metodologicznej tezy o fundamentalnym charakterze dziaania komunikacyjnego nie jest jednak zadaniem samoistnym; waciwym zadaniem jest skonceptualizowanie zbudowanego na gruncie pojcia dziaania komunikacyjnego odpowiedniego pojcia spoeczestwa. Droga prowadzi przez analiz zrekonstruowanej przez Meada teoretycznej czy logicznej genezy (w sensie logiki procesu) wiadomego, tosamego podmiotu i spoeczestwa tudzie rozpatrywanej przez Durkheima zalenoci midzy formami solidarnoci spoecznej a spoecznym podziaem pracy (rozdz. V). Te z analityczn wirtuozeri i gbokim badawczym namysem prowadzone analizy maj
1
.1*
,*.V.
i'
V i
ft ft, ** ; t'..
Por. w niniejszym tomie, s. 25.
-.*!!*
.--* .*.
A'-
zatem dwojak funkcj. Z jednej strony maj potwierdzi fundamentalny charakter dziaania komunikacyjnego (a przez to rwnie racjonalnoci komunikacyjnej gdy z kadym pojciem dziaania sprzone jest swoiste pojcie racjonal noci), z drugiej za wydoby nowe, dwupaszczyznowe pojcie poeczestwa, ktre nastpnie w sposb systematyczny zostaje przedstawione przez Haberm jak paaj w sobie dwa paradygmaty widzenia (i istnienia) spoeczestwa: jako systemu i zarazem jako wiata ycia (rozdz. VI). Z punktu widzenia konceptualizacji pojcia spoeczestwa za gwnego teoretyka uznaje Habermas Talcotta Parsonsa, ktrego niebywale kompleksowa teoria spoeczna nie ma sobie rwnych. Zasug Parsonsa, obok przyswajania i integrowania myli wczeniejszych teoretykw spoeczestwa, jest dostrzeenie tego, e gwnym problemem konstrukcyjnym teorii spoeczestwa jest takie skonstruowanie aparatury pojciowej, by moliwe stao si spjne, a zarazem dwoiste widzenie spoeczestwa: w kategoriach dziaa i w kategoriach zalenoci systemowych, czyli przez pryzmat zalenoci funkcjonalno-systemowych operujcych poza wiadomoci dziaajcych podmiotw lub postrzeganych przez nie jako zalenoci obiektywne. Podejcie Parsonsa obarczone jest jednak pewn fundamentaln, wedug Habermasa, uomnoci wsko pomyl pojcie dziaania nie pozwala mu zachowa nalenej rwnowagi midzy dziaaniem i systemem, midzy teori dziaania i teori systemw; w efekcie prymat uzyskuje perspektywa funkcjonalno-systemowa, z ktrej to perspektywy zmodyfikowana i do ktrej przystosowana zostaje teoria dziaania. Rezultat, ktry najbardziej interesuje Habermasa, jest taki, i funkcjonalno-systemowa optyka teorii spoecznej roztacza w sumie harmonijny obraz rzeczywistoci spoecznej i nie dostarcza narzdzi pozwalajcych zidentyfikowa patologie nowoczesnych spoeczestw. W ten sposb analizy prowadzone w ramach drugiego projektu prowadz na powrt ku jednemu z gwnych zagadnie projektu pierwszego, mianowicie ku problemowi teorii diagnozujcej (i to trafnie) nowoczesne spoeczestwo w jego swoistym ukonstytuowaniu - jako systemu i jako wiata ycia z uwzgldnieniem rwnie jego swoistych patologii.
V'J
-fri
LXXVI
Wstp
V

1
LXXVII
W powyszej syntetycznej prezentacji wyeksponowane zostay jedynie dwa z wielu konkretnych problemw rozwaanych przez Habermasa w ramach obydwu projektw skadajcych si na Teori dziaania komunikacyjnego: problem teorii racjonalizacji i problem teorii spoecznej. W tle pozostaa natomiast kwestia przewijajca si przez wszystkie partie rozwaa Habermasa, ktr uzna te naley za kwesti nadrzdn, mianowicie kwestia samej racjonalnoci komunikacyjnej spleciona nierozdzielnie z problemem dziaania komunikacyjnego. Poza filozoficznym" znaczeniem teorii racjonalnoci komunikacyjnej peni ona bezporednio w ramach zarysowanych projektw przynajmniej dwie funkcje: dostarcza normatywnych podstaw teorii spoecznej oraz spaja teori dziaania z teori spoeczestwa. Przed zwizym przedstawieniem kwestii racjonalnoci komunikacyjnej warto jednak wrci do pierwotnej wersji Habermasa teorii dziaania komunikacyjnego, mianowicie do wykadw w Princeton University z lat 1970/1971, w ktrych odsonity zostaje sens transformacji polegajcej na przejciu (tradycyjnej) filozofii w teori spoeczn (jak te sens i powody transformacji filozofii praktycznej w teori dziaania komunikacyjnego), a take ukazany 2 gwny rys Habermasowskiego pojmowania spoeczestwa . W wykadach wygoszonych w Princeton University przedstawi Habermas program rozwinicia komunikacyjnej teorii spoeczestwa" (Kommunikationstheorie der Gesellschaft). Program ten, w ktrym sformuowane i zdefiniowane s podstawowe pojcia pniejszej Teorii dziaania komunikacyjnego (dziaanie komunikacyjne, wiat ycia, roszczenia wanociowe i in.), zosta jednak zarzucony na rzecz teorii spoecznej, ktra stara si dowie zasadnoci stosowanych przez siebie krytycznych miar i kryteriw". Z perspektywy postulowanej i dokonanej w Teorii dziaania komunikacyjnego zmiany paradygmatu wczesny program jawi si jeszcze jako pewna
Bardziej szczegowe omwienie zawartoci Teorii dziaanaia komunikacyjnego w A. M. Kaniowski Theoe des kommunikativen Handelns [Jurgena Habermasa], w: Przewodnik po literaturze filozoficznejXX wieku, t. 3., wyd. cyt. 2 J. Habermas, Vorlesungen zu einer sprachtheoretischen Grundlegung der Soziologie (1970/71), w: tene, Vorstudien und Ergdnzungen zur Theoe des kommunikativen Handelns, Frankfurt am Main 1984, s. 11 -126.
1
7'
\\
*>.!
V.'
']
< >i
metateoria, jako kontynuacja teorii poznania za pomoc 1 innego rodzaju narzdzi" . Habermas rozpatruje w nim filozoficzne racje i powody przejcia od filozofii wiadomoci do pragmatyki jzykowej, a wic analizuje ruch na metapoziomie, na poziomie refleksji czy rekonstrukcji tego, co nazwa naley rozumnoci; natomiast w Teorii dziaania komunikacyjnego rekonstruuje samo owo przejcie i to w onie samego przedmiotu", czyli w onie samej rozumnoci. Wprawdzie ju w tamtych wykadach ow rozumno sytuowa w tym, co spoeczne, wszelako z pniejszej perspektywy optyk nakierowan przede wszystkim na teoriopoznawcz problematyk nauk spoecznych, a konkretnie na kwesti ugruntowania socjologii w teorii mowy, uzna za opaczn. Niemniej jednak w krytycznych rozwaaniach nad koncepcjami rozpatrujcymi spoeczestwo w kategoriach jego konstytucji (Konstitutionstheorien der Gesellschaft), ktrym Habermas przeciwstawia teorie rozpatrujce spoeczestwo w kategoriach jego wytwarzania {Erzeugungstheorien der Gesellschaft), wyoone zostay pewne podstawowe elementy adekwatnego sposobu patrzenia na spoeczestwo, stanowice zarazem szczebel poredni mylenia dokonujcego transformacji od tradycyjnej optyki filozoficznej oraz teoriopoznawczej problematyki podstaw nauk spoecznych do teorii spoeczestwa. Owa teoria spoeczestwa realizuje to, co wydawao si zastrzeone dla filozofii, i to realizuje nie w zastpstwie. Jak si okazuje, to w jej kompetencjach ley wanie prowadzenie rzetelnych i ugruntowanych rozwaa na w filozoficzny temat rozumnoci, ktra dopiero w tej perspektywie moe zosta adekwatnie skonceptualizowana i poddana rzetelnemu badaniu. Ten poredni etap transformacji, jakiej dokona Habermas w swym wasnym myleniu przechodzcym od filozofii wiadomoci i nastpnie od pragmatyki uniwersalnej do teorii spoeczestwa, zilustrowa mona przywoywanym przez Habermasa w omawianych wykadach fragmentem rozwaa Simmla nad pytaniem: Jak moliwe jest spoeczestwo? Pytanie to sformuowane na wzr pytania Kantowskiego: Jak moliwe jest poznanie przyrody?" dyktowane
i
<5
.J
;<:
W niniejszym tomie s. 8.
i-1
LXXVIII
Wstp
LXXIX
byo zamiarem przeniesienia teorii konstytucji - z tym e nie konstytucji poznania, lecz konstytucji spoeczestwa - na obszar socjologii. Simmel dostrzega tu zasadnicz rnic: przyroda i spoeczestwo nie sytuuj si na tych samych paszczyznach analizy ile przyroda" konstytuowana jest jako jedno w syntezie dokonywanej przez poznajcy pod miot, o tyle spoeczestwo", sam w poznajcy podmiot, zostaje jako jedno ukonstytuowane przez podmioty empiryczne. Dostrzeon przez Simmla rnic Habermas opisuje nastpujco: Proces yciowy spoeczestwa realizuje si na paszczynie dokona konstytuujcych, a nie, jak proces przyrodniczy, na paszczynie ju ukonstytuowanej przyrody. Innymi sowy: podmioty spoeczne w swych konstytuujcych spoeczestwo procesach wiadomociowych operuj wanie transcendentalnej paszczynie pewnej ju ukonstytuowa1 nej przyrody" . Spoeczestwu przysuguje zupe ne inny rodzaj obiektywnoci" ni przyrodzie". Podkrelajc: midzy jednoci, jak dla poznajcego odznacza si po czenstwo, a jednoci przyrody Simmel powiada, e ta ostatnia dochodzi do skutku wya w postrzegajcym podmiocie wycznie on j wytwarza z nie powizanych ze sob danych zmyso wych, gdy tymczasem jedno spoeczna jest bez reszty dzieem jej elementw i nie potrzebuje adnego obserwatora, jako e [elementy te] maj wiadomo i [to one] dokonuj czynnoci syntetyzujcych [...]. Ustanawianie jednoci nie potrzebuje tu adnego czynnika poza jej [tej jednoci] elementami, poniewa kady z nich peni funkcj, jak w stosunku do tego, co zewntrzne, peni psychiczna energia obserwatora: wiadomo tworzenia jednoci z innymi jest w rzeczy2 wistoci jedyn (ganze) jednoci, o jak tu chodzi" . Ta odmienno syntezy, jak jest przyroda", i syntezy, jak jest uspoeczni uzasadnia konieczn odmienno nauk o przyrodzie i nauk spoecznych (a to znaczy nauk o kulturze czy nauk traktujcych o dziaaniu). W tym ostatnim wypadku poznajcy podmiot ma przed sob pewien twr ustrukturowany poprzez sensy; w przedmiot, jakim jest spoeczestwo,
J. Habermas, Vorlesungen zu einer sprachtheoretischen Grundlegung der Soziologie (1970171), wyd. cyt., s. 31 2 G. Simmel, Soziologie [1908], Leipzig 1923, s. 22
m
Ul
;*.;
f *
zosta ju skonstruowany przez same uspoecznione podmioty, a poznajcemu podmiotowi pozostaje tylko zrekonstruowa bd przeledzi to wczeniej dokonujce si konstruowanie. Std zarwno teorie traktujce spoeczestwo w kategoriach konstytucji, jak i te, ktre rozpatruj je w kategoriach wytwarzania zwraca si bd ku wiatu ycia, czyli ku sferze przednaukowych dowiadcze i codziennej praktyki yciowej, a take ku problemowi uspoecznienia. Poczynione ustalenia mog dawa asumpt do zajcia si problematyk teoriopoznawcz nauk spoecznych, do analizowania podstaw socjologii i prowadzenia metateoretycznych rozwaa nad dziaaniem spoecznym, uspoecznieniem, indywiduacj czy wreszcie, jak to byo na omawianym teraz etapie Habermasowskich poszukiwa, do podjcia prby wyekspl glnych kowania - w ramach uniwersalnej pragmatyki struktur wiata ycia jako oglnej komunikacyjnej formy 1 ycia" . Mona jednak rwnie - podejmujc jednocz wszystkie z wymienionych tu zagadnie i zamierze - pj inn drog, obran wanie w Teorii dziaania komunikacyjnego, i podj rozwaania nad samym spoeczestwem, czyli zrekonstruowa owo wytwarzanie si spoeczestwa, i to nie na abstrakcyjnym poziomie, lecz w jego rzeczywistej historycznej postaci oraz w procesie jej wyksztacania si. Pierwszy i podstawowy krok w przechodzeniu ku nowemu paradygmatowi polega na przejciu od wiadomoci do intersubiektywnoci. Jest to zarazem przejcie od postrzegania podstawowego sposobu odnoszenia si do wiata jako odnoszenia si poznawczego do postrzegania tego odnoszenia si jako dziaania. Habermas mwi tu o przejciu od paradygmatu filozofii wiadomoci do paradygmatu jzyka, z tym e jzyk nie jest tu ani narzdziem artykuowania myli, ani systemem syntaktycznym czy semantycznym, lecz mow, mwieniem, czyli tym, co si dzieje midzy dwoma co najmniej podmiotami. Tym za, co si dzieje midzy podmiotami, jest dziaa Wanie nie, ktre z kolei jest koordynowane spoecz glny typ dziaania, mianowicie dziaanie komunikacyj
J. Habermas, Vorlesungen zu einer sprachtheoretischen Grundlegung der Soziologie (1970/71), wyd. cyt., s. 83.
i
'Al
LXXX
Wstp
LXXXI
(wyrnione obok dziaania zorientowanego na zamierzony rezultat, dziaania regulowanego przez normy oraz dziaania dramaturgicznego) znajduje si w centrum zainteresowania Habermasa. Wszelkie dziaania sw specyfik zawdziczaj m.in. swoistemu mechanizmowi koordynacji; charakter dziaania komunikacyjnego wynika ze swoistego mechanizmu koordynacji, jakim jest porozumiewanie si jzykowe nastawione na osignicie porozumienia. Habermas podkrela, e dziaania komunikacyjnego nie naley sprowadza do porozumiewania si, czyli samych aktw mowy. Dziaanie komunikacyjne oznacza [...] pewien typ interakcji, ktre s koordynowane 1 przez akty mowy, ale si z nimi nie pokrywaj Analiza dziaania komunikacyjnego zaczyna si jednak od analizy jzyka, a dokadnie biorc od analizy kompetencji komunikacyjnej (w Teorii dziaania komunikacyjnego mamy podsumowanie wczeniejszych docieka Habermasa), czyli pewnej uniwersalnej umiejtnoci polegajcej na posiadanej implicite znajomoci regu umoliwiajcych generowanie sytuacji, w ktrych mamy do czynienia z porozumiewaniem si. Ow uniwersaln umiejtno wszystkie podmioty nabywaj poprzez uczenie si jzyka. Uczenie si jzyka to nie tylko nabywanie umiejtnoci formuowania zda poprawnych gramatycznie, take umiejtnoci uywania owych zda w wypowiedziach i ekspresjach, ktrych celem jest porozumienie si z innymi. Analizujc ow zdolno komunikowania si Habermas zauwaa, e kady podmiot formuujc wypowiedzi i artykuujc ekspresje porusza si w trzech wymiarach, a mianowicie odnosi si do wiata otaczajcych go przedmiotw, do innych podmiotw oraz do wasnych przey, potrzeb i zamiarw (por. rozdz. 1.3). W kadym z tych wymiarw wysuwa pewne roszczenia wanociowe. Roszczenia te mog by poddawane krytyce oraz bronione przez odwoywanie si do autorytetu, tradycji, danych oczywistych itp., czyli oglnie: mog by podwaane bd bronione z pomoc racji. Porozumiewanie si jest zatem nakierowane na osignicie porozumienia z pomoc racji. Rozpatrywana z tego punktu widzenia racjonalno komunikacyjna jest rwnoznaczna z takim sposobem mylenia, ktre uznaje, e moc
1
wic uzyskuj wszelkie stwierdzenia, wypowiedzi i normy jedynie dziki racjom, argumentom, uzasadnieniom, czyli dziki zgaszanemu przez te stwierdzenia, wypowiedzi czy normy roszczeniu wanociowemu, ktre jednoczenie niesie z sob gwarancj, e konkretna zawarto czy tre tego roszczenia moe by poddana krytyce oraz e ono samo moe na metapoziomie komunikacji jzykowej (w odpowiednim dyskursie) by poddawane weryfikacji za pomoc wytaczanych racji i argumentw. Drug stron teje racjonalnoci, jeeli patrze na jej ucielenienie, jakim jest dziaanie komunikacyjne, bdzie swoisty dla niej sposb koordynowania dziaa. Sposobem w tym wypadku jest nie uzgodnienie partykularnych ukierunkowali na zamierzony rezultat ani te przeforsowanie wasnego nastawienia na osignicie zamierzonego rezultatu, lecz denie do osignicia porozumienia (a zatem mwic bardziej patetycznie: jednoci, pojednania czy konsensu). Racjonalno komunikacyjna oznacza wic, e w potencja rozumnoci, ktry niegdy zawiera si w obrazach wiatach (metafizycznych czy religijnych), usytuowany jest obecnie jedynie w intersubiektyw1 nych warunkach komunikowania si . Mona powiedzie, e tym, w czym skondensowana jest owa racjonalno komunikacyjna, s roszczenia wanociowe, ktre mimo swej odmiennoci maj jeden wsplny moment:Roszczenia te zbiegaj si w jed2 nym jedynym: roszczeniu do rozumnoci" . Wprawdzie racjonalno komunikacyjna objawia si z ca si (polegajc na
Genez tej transformacji, zilustrowanej najprzd porwnaniem mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata (rozdz. 1.2), przedstawia Habermas za Durkheimem (rozdz. V.2) jako wynik procesu okrelonego mianem jzykowej transformacji sacrum" (albo lingwicyzacji sacrum", Versprachlichung des Sakralen"). To wanie w wyniku tego procesu obszar sacrum ulega odczarowaniu i traci zdolno nadawania mocy wicej, jak posiada dziki oczarowujco-zastraszajcej sile witoci (die bannende Kraft des Heilige). Ta oczarowujco-zastraszajca sia wpisana w sacrum przeobraa si w wico-spajajc si poddawalnych krytyce roszcze wanociowych (die bindende Kraft kritisierbarer Geltungsanspruche). Transformacja ta oznacza rwnie przejcie od jednego mechanizmu koordynowania dziaa (poprzez z gry zaoony i niekwestionowalny konsens, np. metaflzyczno-religijny) do innego mechanizmu ich koordynowania (poprzez wytwarzanie bd sprawdzanie konsensu w dziaaniu zorientowanym na osignicie porozumienia). 2 J. Habermas, Vorlesungen zu einer sprachtheoretischen Grundlegung der Soziologie (1970171), wyd. cyt., s. 104.
i
t
\
HA
W niniejszym tomie s. 190.
*1
V'
'
LXXXII
Wstp
LXXXIII
uruchamianiu procesw racjonalizacji wiata ycia) dopiero w okrelonym momencie historycznym, w epoce nowoczesnej, to jednak jako pewna posta rozumnoci ma ona charakter uniwersalny: ,. ile w ogle wykonujemy akty mowy, o tyle podlegamy osobliwym imperatywom owej mocy, ktr pod szacownym mianem rozumu pragn ugruntowa odwoujc si do struktury moliwego operowania mow. W tym sensie uwaam, e ma sens mwienie o immanentnym odniesieniu do "1 prawdy spoecznego procesu ycia Stwierdzenia te, ktre mog brzmie jak goosowne zapewnienia czy filozoficzne deklaracje, podbudowuje jednak Ha bermas drobiazgowymi analizami z zakresu filozofii jzyka przede wszystkim w ramach pragmatyki uniwersalnej nawi ujcej do semantyki prawdziwociowej" Gottloba Frege i budowanej poprzez krytyk i modyfikowanie ustale poczynionych na gruncie filozofii jzyka teorii aktw mowy Johna L. Austina i Johna Searle'a. Kwesti filozoficzno-jzykow o najwikszej bodaj doniosoci dla budowanej przez Habermasa teorii racjonalnoci komunikacyjnej jest zaleno midzy znaczeniem" i wanoci". Chcc zatem podj polemik z teori racjonalnoci komunikacyjnej z popularnych dzi pozycji empirystycznych, goszcych na przykad, i dziaanie komunikacyjne jest iluzj, a jedyn form dziaania jest wywieranie wpywu, bd e rzekomy argument czy racja jest tylko zason, za ktr kryje si przemoc, naley najpierw na gruncie filozofii jzyka wykaza nietrafno wskazanej zalenoci midzy znaczeniem" i wanoci", jak te nietrafno ustale teorii aktw mowy. Najbardziej popularny rodzaj obiekcji wie si z atwo nasuwajcym si podejrzeniem, e podejcie przypisujce racjonalnoci komunikacyjnej wano uniwersaln jest wyrazem pewnej uzurpacji ze strony partykularnej formy ycia spoecznego, ktra pozwolia na problematyzowanie roszcze wanociowych (a nawet instytucjonalizowanie tego rodzaju przedsiwzi). Czciowemu wyjanieniu tego problemu suy ma przeprowadzone przez Habermasa porwnanie nowoczesnego i mitycznego rozumienia wiata oraz krytyczna analiza dyskusji
i
K'
. *"
1,
i*
Tame.
angielskich antropologw i filozofw nad kwesti racjonalnoci (rozdz. 1.2). Konkluzja tych rozwaa jest nastpujca: Wytoczone argumenty na rzecz stanowiska relatywistycznego nie s przekonujce, potwierdzeniem zasadnoci uniwersalistycznego roszczenia koncepcji racjonalnoci komunikacyjnej moe natomiast by jedynie wiksza zdolno eksplanacyjna programu badawczego zbudowanego na gruncie tej koncepcji, to znaczy moliwo uporania si z problemami teoretycznymi innych koncepcji racjonalnoci oraz stanowisk kwestionujcych uniwersalistyczne roszczenie racjonalnoci. Spord rnych odpowiedzi, jakich mona w ramach Habermasowskiego przedsiwzicia udzieli na pytanie, dlaczego teoria spoeczna pomylana jest jako teoria racjonalnoci, a teoria racjonalnoci jako teoria spoeczestwa, jedna wydaje si najprostsza i najbardziej oczywista: Jeli wiat wspczesny, w ktrym yjemy, jest uksztatowany w wyniku tego, co Weber nazwa odczarowaniem wiata zachodniego", to nie pojmiemy tego wiata bez teorii racjonalnoci bdcej zarazem teori spoeczestwa. Prby takiego wanie ujcia tego wiata oraz procesu racjonalizacji wraz z jego ambiwalencj i paradoksami podj si Weber a nastpnie Lukacs i przedstawiciele pierwszego pokolenia szkoy frankfurckiej. Wszystkie te ujcia obcione byy jednak jednostronnoci wpisan w Weberowsk teori racjonalizacji, ograniczon do wzorca racjonalizacji kapitalistycznej. Habermas stara si przezwyciy ograniczono i nadrobi niedostatki podejcia frankfurtczykw, zdolnych dostrzec i wyeksplikowa jedynie rozum instrumentalny". Zarwno Weber, jak i Horkheimer zdaj si zgadza w swej diagnozie, wedle ktrej proces racjonalizacji oznacza z jednej strony utrat sensu", z drugiej za utrat wolnoci". Inne bd jednak uzasadnienia ich stwierdze, mimo e obaj zjawisko utraty sensu wi z rozpadem struktur mylenia metafizyczno-religijnego zapewniajcych jedno obrazowi wiata. Nauki, ktre przejy zadanie tumaczenia wiata, nie mog si upora z zadaniem przywrcenia sensu; mog wyjania zaszoci, nie s natomiast w stanie udzieli odpowiedzi na pytanie dlaczego". Std paradoks procesu modernizacji polegajcy na tym, i przyrost rozumnoci daje nierozumny
' <1
LXXXIV
Wstp
LXXXV
rezultat, przestalimy bowiem dysponowa kryteriami, wedug ktrych orzekalibymy o rozumnoci celw i zdarze. Wedle Webera, pozostaa nam ju tylko racjonalno instrumentalna. Form ucieleniajc zwycistwo racjonalnoci formalnej jest dla biurokracja, ktra wszystkich zamyka w stalowej skorupie posuszestwa". Rwnie Horkheimer i Adorno bd mwili o rozumie instrumentalnym", o wiecie w okowach administracji". Diagnozy te wpisane s jednak w odmienne ramy pojciowe. O ile Weber opisuje analizowane zjawiska pomoc poj wywodzcych si z teorii dziaania (z pomoc pojcia dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel) o tyl przedstawiciele szkoy frankfurckiej zainteresowani s skutkami, jakie we wntrzu psychiki pozostawia rozumno instrumentalna, tumica przyrod wewntrzn i na zewntrz objawiajca si w represjonowaniu tego, co inne, spontaniczne, niezglajchszaltowane". Opisywany proces ujmowany jest w kategoriach dialektycznych jako zemsta stumionej natury i obracanie si kluczowych niegdy poj procesu owiecenia (takich jak wolno, jednostka, rozum) w swoje zaprzeczenia. Frankfurtczycy id w znacznym stopniu ladem Lukacsowskiej analizy urzeczowienia. W myl tej analizy, forma towarowa staje si w warunkach kapitalistycznych wszechobejmujc zasad strukturaln bytu spoecznego, okrelajc wszelkie przejawy ludzkiego dziaania i mylenia. Racjonalna kalkulacja i mechanizacja rozciga si na wymiar stosunkw midzyludzkich powodujc, e ludzie mog by ju tylko postrzegani jak rzeczy bd towary. W warunkach kapitalistycznych inna forma realizowania stosunkw miedzy ludmi staje si stopniowo coraz mniej moliwa. Opisany proces odciska si na strukturach wiadomoci, niemniej jednak Lukacs dostrzega si zdoln stawi opr temu procesowi, widzi j mianowicie we wntrzu wiadomoci proletariatu, ktry ze wzgldu na swe obiektywne pooenie z klasy w sobie moe sta si klas dla siebie i przeama proces urzeczowienia. Odchodzc od Marksowskiej analizy skupiajcej si na procesach akumulacji i zjawiskach kryzysu Lukacs formuuje polityczn teori wiadomoci klasowej, ktrej jedynym ugruntowaniem jest wiara w obiektywny charakter procesu dziejowego. Jego wizja ucieczki przed racjonalizacj opiera
<i
>*
'r
W;
i-
'-i
si na niezalenej od faktw wiedzy o procesach wiadomoci, czyli obywajcej si bez znajomoci faktycznej, a nie imputowanej z historiozoficznej perspektywy wiadomoci empirycznych podmiotw, w tym take przywoywanej klasy robotniczej. Takiego bdu nie chc popenia Horkheimer i Adorno, ktrzy odchodz od tego rodzaju historiozoficznego obiektywizmu. W jego miejsce wprowadzaj jednak inn wizje historiozoficzn, w myl ktrej proces racjonalizacji jest procesem oglnocywilizacyjnym i ma swe rdo w samym myleniu pojciowym oraz immanentnej gatunkowi ludzkiemu dnoci do zapanowania nad przyrod (zarwno zewntrzn, jak wewntrzn). Jedyn form rozumnoci jest w tej perspektywie rozumno wyznaczona przez zasad samozachowania. Diagnozowany przez Lukacsa proces urzeczowienia okazuje si w tej perspektywie szczegln historyczn postaci oglnocy wilizacyjnego procesu zdeterminowanego przez racjonalno formaln. Jednoczenie znika te roztaczana przez Lukacsa iluzja (bd nadzieja) przeamania tego procesu, ktry przybiera znamiona fatum cicego nad gatunkiem ludzkim. Podejmowane przez autorw Dialektyki owiecenia prby wskazania alternatywnej instancji w stosunku do rozumu instrumentalnego czy formalnego prowadz ku zamierzonym bd nie zamierzonym aporiom oraz spychaj filozoficzne dywagacje poza obszar dyskursywnego mylenia. Jedynym sposobem przezwycienia tych aporii jest, wedug Habermasa, sformuowanie szerzej zakrelonej teorii racjonalnoci. Pytany o gbokie zaplecze swej teorii, o nastawienie, z jakiego wyrasta Teoria dziaania komunikacyjnego, Habermas powiada: , Jest pewien motyw przewodni mojego mylenia i pewna fundamentalna intuicja. Nawiasem mwic odwouje si ona do tradycji religijnych, takich jak mistyka protestancka czy ydowska, jak te do Schellinga. Owym motywem ksztatujcym moje mylenie jest pojednanie wewntrznie rozdartej epoki nowoczesnoci, idea, i nie wyrzekajc si zrnicowa, ktre uczyniy nowoczesno moliw zarwno w sferze kultury, jak i w sferze ekonomicznej i spoecznej, mona wskaza na formy wspycia, w ktrych autonomia i zaleno rzeczywicie mog by ze sob w zgodzie; idea, e mona zachowa godno we wsplnocie, ktra nie nosi tak podejrzanego charakteru jak substancjalne wsplnoty, ktre zwrcone s w przeszo.
y,\
ii
LXXXVI
Wstp
''.
Intuicja ta ma swe rdo w sferze obcowania z innymi; zwraca si ona ku dowiadczeniu niezakconej intersubiektywnoci, ktra jest bardziej krucha ni wszystko to, co wygenerowaa dotychczas z siebie historia struktur komunikacyjnych, jest to coraz gstsza i coraz bardziej delikatna sie stosunkw intersubiektywnyeh, dziki ktrej staje si jednak moliwa taka relacja pomidzy wolnoci i zalenoci, jak mona sobie wyobrazi jedynie przy uyciu modeli interakcyjnych. Gdziekolwiek te idee si pojawiaj, czy u Adoma, kiedy cytuje Eichendorffa, w Weltalter Schellinga, u modego Hegla czy te u Jakuba Bhme, s to zawsze idee udanej interakcji, stosunki wzajemnoci i dystans, oddalenie, a jednak moliwa do utrzymania nieopaczna blisko, uomno i uzupeniajca je ostrono - wszystkie te wyobraenia o opiece, otwartoci i wspczuciu, oddaniu i oporze wyaniaj si z horyzontu dowiadcze uywajc sw Brechta - przyjacielskiego wspczucia. Ta przyja nie wyklucza konfliktw, a raczej skupia si w tych formach 1 czowieczestwa, dziki ktrym mona te konflikty przetrwa" . Wskazujc na w motyw przewodni i przyznajc si do tego, i u samych podstaw teorii ley pewna intuicja, wyjania zarazem Habermas swe zaufanie do mylenia naukowego oraz swj zdystansowany stosunek wobec pewnych sposobw uprawiania filozofii: Gdy kto zajmuje si kwestiami prawdy i nie zwodzi przy tym sam siebie, wtedy nie powinien tak jak to czynili Heidegger i Adorno - prbowa wytwarzania prawd poza nauk i ustanawiania wyszego poziomu wiedzy opartej na pamitaniu bycia bd uprzytamnianiu sobie umczenia natury. Jestem o tym jak najgbiej przekonany, e angaujc 2 si w mylenie nie naley tego czyni" .
Andrzej Maciej Kaniowski
-t
*i.
h<-
OD TUMACZA
*1 . i:
Ki
'J!
i !
"A
Do najczciej wystpujcych w Teorii dziaania komunikacyjnego terminw, ktre wymagaj komentarza, naley termin Geltung oraz bardzo bliski mu termin Giiltigkeit. Nie do e obydwa s dzi w rozwaaniach z zakresu filozofii, etyki, teorii prawa i teorii spoecznej uywane do wieloznacznie, to jeszcze w pewnych kontekstach mog mie to samo lub przynajmniej niemal to samo znaczenie; jednoczenie w tekstach autorw, ktrzy nie traktuj tych terminw synonimicznie, konotuj one jak, godn odnotowania rnic. Zarwno to powinowactwo, jak i nietosamo znaczeniowa zachowane s te w koncepcjach rozwijanych przez Habermasa - poczynajc od sformuowanej przeze w pocztku lat siedemdziesitych konsensualnej teorii prawdy" (Konsenstheorie der Wahrheit). Obydwa rzeczowniki, pochodzce od czasownika gelten, miay pierwotnie ten sam sens (podobnie jak przyswki geltend i giiltig), ale w filozoficznym dyskursie posugiwano si terminem Giiltigkeit (rwnoznacznym z: objektive Giiltigkeit), ktry odnosi si do szczeglnych, aczasowych przymiotw (Qualif tdten) okrelonych obiektw abstrakcyjnych" , takich jak sdy (w sensie logicznym) czy osdy (Propositionen i Urteile), jak te do zwizanych z nimi operacji wnioskowania, dowodzenia, argumentowania, wyjaniania. Termin Geltung funkcjonowa 2 przede natomiast poza obszarem cile filozoficznym
Ch. Lumer, Geltungi'Giiltigkeit, haso w: Europaische Enzyklopadie Philosophic una* Wissenschaften, t. 2, H. J. Sandkuhler (Hrsg.), Hamburg 1990 s. 259. 2 Std te na przykad u Kanta rzeczownik Geltung w ogle nie wystpuje, natomiast wielokrotnie uywany jest rzeczownik Giiltigkeit (jak te giiltig
1
Dialektyka racjonalizacji (z Jurgenem Habermasem rozmawiaj Axel Honneth, Eberhardt Kndler-Bunte i Arno Widmann), tum. L. Witkowski, A. Szahaj,w: Wok teorii krytycznej Jurgena Habermasdi, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Warszawa 1987, s. 102-103. 2 Tame, s. 103.
SI
t.
If
LXXXVIII
Od tumacza
Od tumacza
LXXXIX
wszystkim w odniesieniu do norm {normative Geltung, Normengeltung) i oznacza faktyczne (czyli zachodzce na poziomie empirycznym) uznawanie, akceptowanie i przestrzeganie norm albo te w odniesieniu do przedmiotw, ktrym z mocy prawa naleao si uznanie czy akceptacja i ktre dziki temu miay wano", obowizyway" czy byy w mocy" (jak ustawy, umowy, dokumenty czy rodki patnicze). Do dyskursu filozoficznego, i to nie jako synonim terminu Gultigkeit, wkroczyo sowo Geltung za spraw Rudolfa Hermanna Lotzego (1817-1881), ktry uwaa, e pojcie Geltung ma fundamentalne znaczenie zwaszcza przy rozpatrywaniu poznania. Podstawowym pojciem stao si ono u neokantystw, ktrzy m.in. z jego pomoc chcieli przeprowadzi cise rozgraniczenie tego, co faktyczne, i tego, co 1 normatywne: Sein und Gelten . Przeciwstawienie to przybiera u nich posta przeciwstawnoci dwu sfer: Wertsphdre (albo Geltungssphdre) i Seinssphdre. W opozycji do dwu gwnych przedstawicieli nurtu badeskiego w neokantyzmie, W. Windelbanda i H. Rickerta, Bruno Bauch wystpi na przykad z propozycj rozrnienia Geltung i Gultigkeit, w myl ktrego Gultigkeit przysugiwa by miaa wiedzy czy poznaniu formuowanym w sdach subiektywnych (kiedy to o poi oczywicie czasownik gelten)', por. Kant-Konkordanz: zu den Werken Immanuel Kants (Band I - XXIII der Ausgabe der PreuBischen Akademie der Wissenschaften), A. Roser, T. Mohrs (Hrsg.), Hildesheim 1992. W Krytyce czystego rozumu Kant posuguje si terminem Gultigkeit w odniesieniu do kategorii i sdw syntetycznych a prio. Oto niektre przykady uycia terminw Gultigkeit i gultig w polskim tumaczeniu R. Ingardena: objektive Gultigkeit (B XXVIII): przedmiotowa wano"; ais derselbst wiederum ais ein notwendigerSatz gultig ist, so ist er... (B 3): ktre z kolei jest wane jako twierdzenie konieczne"; wie denn der Verstand zu alien diesen Erkenntnissen kommen knnte, und welchen JJmfang, Gultigkeit und Wert sie haben mgen (B 7): w jaki sposb intelekt moe doj do tych wszystkich pozna a priori i jaki mog one posiada zakres, wano i warto"; die Realitdt (d', i', die objective Gultigkeit) des Raumes (B 44): realno (tzn. przedmiotowa wano) przestrzeni". 1 W kontekcie filozofii wartoci o pojciu Geltung i pogldach neokantystw szerzej pisze H. Schnadelbach, Filozofia w Niemczech 1831-1933, tum. K. Krzemieniowa, Warszawa 1992, s. 249-294. Jeden z podrozdziaw tej ksiki zatytuowany jest te Sein und gelten" (w przekadzie K. Krzemieniowej: By i mie warto"); Schnadelbach podkrela te ogromny wpyw, jaki wywar na pniejsz filozofi dzi raczej zapomniany R. H. Lotze (tame s. 261 -277).
"i
1*
prawnym czy trafnym sdzie powiedzielibymy, e przysuguje mu Gultigkeit), natomiast Geltung - relacji przedmiotowej, to znaczy relacji zachodzcej pomidzy poprawnym czy trafnym sdem a wyraanym poprzez ten sd stanem rzeczy (Sachverhalt). Dla reprezentujcego nurt operacjonalistyczny w filozofii nauki Hugo Dinglera te wyrnione relacje s natomiast nierozdzielne, co w konsekwencji musi te oznacza bezzasadno rozrnienia Geltung i Gultigkeit. Tak wic, przede wszystkim za spraw neokantyzmu termin Geltung wkracza do rozwaa filozoficznych, a za spraw Webera, bdcego pod wpywem neokantyzmu, nabiera dodatkowego znaczenia w rozwaaniach z zakresu socjologii prawa; w rozwaaniach tych nabiera mianowicie znaczenia koncepcja mwica o Wertsphdren albo Geltung ssphdhren, a wraz z tym pojawia si problem odniesienia midzy Geltung jako pewn jakoci przysugujc rnym obiektom w obszarze tego, co empiryczne, czyli tego, co jest faktycznie akceptowane, uznawane czy traktowane jako wice, a Geltung waciw owym Geltungssphdrenczy Wertsphdren przeciwstawionym sferze bytu(Seinssphdre). Do wzbogacenia odniesie i zastosowa terminu Geltung przyczyni si niewtpliwie - bardzo mocno akcentowany przez Habermasa - przeom, jaki m.in. z inspiracji Ch. S. Peirce'a dokona si w wieku XX wraz ze zwrotem ku jzykowi. Szczeglnie doniose znaczenie mia rozwj koncepcji w logice, a nastpnie w filozofii jzyka, do ktrego przyczyni si Gottlob Frege. Wprawdzie sam Frege w swoich rozwaaniach nad logik zda operuje tradycyjnym pojciem Gultigkeit (jako waciwoci przysugujc zdaniom prawdziwym), ale Gultigkeit przysuguje zdaniom prawdziwym nie jedynie na podstawie ich odniesienia do rzeczywistoci (lub poprawnoci przeprowadzonego wnioskowania), przysuguje im na podstawie odniesienia do warunkw prawdziwoci. Obydwa terminy, Geltungi Gultigkeit, maj zblione znacznie, a trudno z ich wyranym rozgraniczeniem wie si w koncepcji Habermasa z dwoistym charakterem tego, co normatywne: z jednej strony to, co normatywne, ma charakter poniekd idealny, z drugiej za osadzone jest w tym, co faktualne. Aby odda jednak zrnicowany sposb operowania tymi terminami przez
5"'
-V?:<1
I _
'..
* .
-ffl
. I ' 1
XC
<9d tumacza
Od tumacza
XCI
autora Teorii dziaania komunikacyjnego, termin Geltung tumaczony jest jako wano" (z wyjtkiem sformuowa typu soziale Geltung, kiedy to Geltung tumaczone jest jako obowizywanie"), za Gultigkeit jako prawomocno". Geltungsanspriiche tumaczone s tu jako roszczenia wanociowe". Do grupy terminw zblionych do wyej wymienionych nale takie, jak Legitmimitdt, tumaczony jako prawowito" (legitim prawowity", niekiedy jako uprawniony"), Legitimation uprawomocnienie" lub legitymacja", Rechtfertigung - uprawomocnienie" (w sensie dostarczenie uprawomocnienia"). Podstawowymi terminami w analizach jzyka i mowy s terminy: Aufierung, Aussage, Sprechakt i Satz. S one tumaczone: Aufierung jako ekspresja" (wwczas gdy chodzi o wszelkiego rodzaju artykulacje odniesie do wiata) lub jako wypowied" (wwczas gdy jednoznacznie chodzi o artykulacje jzykowe), Aussage jako sd", Sprechakt jako akt mowy", a Satz jako zdanie". W Vorbereitende Bemerkungen zu einer 1 Theorie derkommunikativen Kompetenz Habermas w nastpujcy sposb charakteryzuje niektre z tych terminw: Zdania (Sdtze) s jednostkami lingwistycznymi, skadajcymi si 2 z wyrae jzykowych" . Wypowiedzi (Aufierunge) to zda3 nia usytuowane, tzn. pragmatyczne jednostki mowy" . Aktami mowy" (albo czynnociami jzykowymi", Sprechakte) nazywa za Habermas za Searle'em elementarne jednostki mowy {Red), poniewa mwicy przez czynno wypowiadania czego wykonuje dziaanie, ktre jednoczenie przedstawia uyte w wypowiedzi wyraenie perfbrmatywne" . Sdy" (Aussagen) za to w rozumieniu logiki zdania przedstawiajce fakty [...]. Tylko sdy mona wygasza jako prawdziwe 5 bd faszywe" . Sowem stale przewijajcym si w Teorii dziaania komunikacyjnego jest Zusammenhang, wystpujce zazwyczaj
J. Habermas, Vorbereitende Bemerkungen zu einer Theorie der kommunikativen Kompetenz, w: J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt am Main 1971. 2 Tame, s. 102. 3 Tame. 4 Tame, s. 102-103. 5 Tame, s. 105.
i
i-j
m
*
.:>-
"i
r.
w rzeczownikach zoonych, takich jak Lebenszusammenhang, Handlungszusammenhang, Geltungszusammenhang, Sinnzusammenhang. Sowo to oddawane jest rnie, ale zawsze chodzi o wskazanie, e mamy do czynienia z pewnym caociowym ukadem powiza czy zalenoci, w taki czy w inny sposb zwizanych z opisywanym zjawiskiem. Termin kontekst" nie oddaje tych treci i dlatego pojawia si tylko tam, gdzie w tekcie niemieckim wystpuje termin Kontext. Osobn grup terminw zasugujcych na odnotowanie tworz terminy zwizane z socjologi Maxa Webera. Obok wspomnianego ju terminu Sinnzusammenhang, ktry oznacza ukad zalenoci" zarwno wyznaczonych przez sens" jak i wyznaczajcych sens" (czasami termin ten tumaczony jest te jako zwizek sensu"), najwaniejszymi w socjologii Webera s terminy: zweckrational i wertrational (oraz odpowiednio rzeczowniki: Zweckrationalitdt i Wertrationalitdt). Tumaczone s one jako racjonalny ze wzgldu na cel" oraz racjonalny ze wzgldu na wartoci" (i odpowiednio: racjonalno ze wzgldu na cel" - lub czasami racjonalno ukierunkowana na cel" - oraz racjonalno ze wzgldu na wartoci" Do kopotliwy jest termin Betrieb, ktry oznacza zarwno cige i zorganizowane uprawianie dziaalnoci" (jak w wypadku Wissenschaftsbetrieb, Kunstbetrieb), jak te podstawow jednostk organizacyjn w gospodarce, nastawion na produkowanie przedmiotw lub wiadczenie usug przeznaczonych na rynek, a nie na zaspokojenie potrzeb gospodarstwa domowego. Wyjanienia wymaga te sposb przeoenia takich terminw Weberowskich, jak Gemeinschaftshandeln i Gesellschaftshandeln, ktrych sens wynika ze swoistoci Weberowskiej socjologii oraz zwizanego z ni uycia wprowadzonej przez Ferdinanda Tnniesa pary opozycyjnych poj Gemeinschaft Gesellschaft. Kluczem do uchwycenia tego, co spoeczne, jest dla Webera dziaanie", nie za rodzaj wizi" czcej podmioty (jak u Tnniesa). O Gemeinschaftshandeln, zauwaa Weber, bdzie mowa w tych wypadkach, gdy ludzkie dziaanie ma wyznaczone przez sens (sinnhafte) subiektywne odniesienie do zachowa innych ludzi [...]. Wanym
XCII
Od tumacza
Od tumacza
XCIII
i normalnym - chocia nie nieodzownym - skadnikiem tego Gemeinschaftshandeln jest w szczeglnoci jego wyznaczone przez sens {sinnhafte) ukierunkowanie podug oczekiwa co do okrelonego zachowania innych oraz {subiektywnie) podug tego ocenianych szans na zwieczenie powodzeniem {Erfolg) 1 wasnego dziaania" . Mianem Gesellschaftshandeln (albo vergesellschaftetes Handel) opatruje natomiast Weber pewne Gemeinschaftshandeln wwczas, gdy i pod warunkiem, e (1) jest ono w sposb wyznaczony przez sens ukierunkowane wedug oczekiwa ywionych z racji [istnienia pewnych] porzdkw, o ile [porzdki te] (2) ustanowione zostay w sposb czysto racjonalny ze wzgldu na cel z uwagi na nastpstwa oczekiwanego dziaania uspoecznionych podmiotw {der Vergesellschafteten) oraz jeli (3) wyznaczone przez sens ukierunkowanie zachodzi subiektywnie w sposb racjonalny ze 2 wzgldu na cel ~ Tym, co rnicuje powysze typy dziaania, jest obecno (bd nieobecno) czynnika racjonalnego, ktry wyznacza owo dziaanie. Rnica ta szczeglnie czytelna jest w wyjanieniach terminw Vergemeinschaftung i Vergesellschaftung podanych przez Webera w Wirtschaft und Gesellschaft: Vergemeinschaftung oznacza spoeczne {soziale) odniesienie, jeli i o ile nastawienie spoecznego dziaania - w poszczeglnym wypadku bd przecitnie biorc lub w wypadku czystego typu [idealnego] - opiera si na subiektywnieodczuwanej (opartej na afektach bd tradycji) wspprzynalenoci uczestnikw. Vergesellschaftung oznacza bdzie spoeczne {soziale) odniesienie, jeli i o ile nastawienie spoecznego dziaania opiera si na racjonalnie motywowanym (racjonalnym ze wzgldu na wartoci bd racjonalnym ze wzgldu na cel) rwnowaeniu interesw {Interessenausgleich) albo na tak samo motywowanym sprzeniu interesw {Interessenver3 bindung)" . Tak wic rnica midzy powyszymi typami dziaa ley w ich racjonalnym bd innym ni racjonalne
M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, w Gesammelte Aufsdtze zurWissenschaftlehne, Tubingen 1968, s. 441 Tame, s. 442 3 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft (Studienausgabe), Tubingen 1972
21
i
(afektualnym bd wyznaczonym przez tradycj) uregulowaniu. Std te Weberowskie terminy Gemeinschaftshandeln i Gesellschaftshandeln mona odda: pierwszy jako konwencjonalne dziaanie spoeczne'', drugi jako racjonalne dziaanie spoeczne" (bd racjonalnie uregulowane" albo postkonwencjonalne dziaanie spoeczne"). Kadorazowe uycie tych terminw w tekcie ksiki zostao odnotowane przez podanie w nawiasie ich brzmienia oryginalnego. Na koniec mona jeszcze wspomnie o trzech terminach nader czsto wystpujcych w teorii dziaania komunikacyjnego: Verstandigung, Lebenswelt, Okzident. Termin Verstdndigung oznacza zarwno proces dochodzenia do porozumiema \ jak te sam efekt w postaci osignitego porozumienia. W rozwaania Habermasa uywane jest ono w pierwszym znaczeniu. Zadowalajcej wersji przekadu terminu Lebenswelt na jzyk polski nie udao si dotychczas znale. Uwaajc, e inne proponowane dotychczas lekcje przekadu (np. wiat ycia codziennego" czy wiat przeywany") nie oddaj treci tego terminu w koncepcji Habermasa, pozostaem przy wersji wiat ycia". Sowem, z ktrego z pewnym alem zrezygnowaem, byo sowo okcydentalny" {okzidental) uywane zarwno przez Webera, jak i przez Habermasa przy okrelaniu zachodniego typu racjonalnoci {okzidentaler Rationalismus)\ w wikszoci wypadkw oddaj je sowem zachodni". Sowo okcydentalny" nie wnosioby tu jaki szczeglnych treci, miaoby jedynie pewne walory retoryczne oraz wyraniej wskazywaoby na to, e mwic o Zachodzie" mamy na myli w szczeglnoci jego aspekt duchowo-intelektualny. Jako tumacz tej ksiki chciabym podzikow osobom i instytucjom ktre wspomagay prac na tumaczeniem wniosy swj wkad w przygotowanie jego wydania. Przede wszystkim pragn wyrazi podzikowanie kierujcej Redakcj Filozofii Wydawnictwa Naukowego PWN Pani Redaktor Ewie Szlesiskiej-Ziach; tylko dziki Jej woli oraz trwaniu w zamiarze wydania tej pracy udao si przygotowa t edycj. Nieoceniona bya rwnie wsppraca redakcyjno-translatorska z Pani Redaktor Wand Lipnik i z Profesorem Markiem J. Siemkiem. Pomoc suyli mi rwnie moi przyjaciele i zna-
XCIV
Od tumacza
jomi, czy to wyjaniajc zoone kwestie terminologiczne, czy te pomagajc ustali dane bibliograficzne. Przede wszystkim dzikuj doc. dr Peterowi Probstowi (Giessen), prof. Williamowi L. McBride'owi (Laffayett), prof. Martinowi Seelowi i jego wsppracownikom (Giessen). Podjcie pracy nad przekadem tej ksiki stao si moliwe dziki stypendium wiedeskiego Instytutu Nauk o Czowieku, ktremu niniejszym rwnie wyraam podzikowanie, take za wymienite warunki nie tylko do pracy translatorskiej, ale take do pracy naukowej.
Andrzej Maciej Kaniowski
TEORIA DZIAANIA KOMUNIKACYJNEGO
'i
..ii
PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO
Przygotowania do nowego wydania ksiki przypadaj na okres, kiedy to rozpocza si jej powana recepcja. Przebrzmiaa ju niech i niezrozumienie towarzyszce pierwszym l reakcjom. Rwnie w odbiorze fachowym polemiki i defensy2 3 wne raczej reakcje ustpiy miejsca rzeczowym dyskusjom . W dotychczasowej krytyce zaznaczaj si linie podziau, ktre
S. Breuer, Die Depotenzierung der ktischen Theorie, Leviathan" 1982, t. 10, s. 133 n.; E. Vollrath, /. Habermas' fundamentalistischer Fehlschlufi, Der Staat" 1983, nr 22, s. 406 n. 2 R. Bubner, Rationalitdt und Lebensform, w: tene, Handlung, Sprache und Vernunft, Frankfurt am Main 1982, s. 295 n.; N. Luhmann, Autopoiesis, Handlung und kommunikative Verstandigung, Zeitschrift fur Soziologie 1982, t. 11, s. 366 n.; R. Munch, Von der Rationalisierung zur Verdinglichung der Lebenswelt, Soziologische Revue" 1982, t. 5, s. 390 n. 3 H. Brunkhorst, Paradigmakern und Theoriedynamik der ktischen Theorie
> \_ __
Ucie Habermas-Wesselhoeft
der GeseUsehaft, Soziale Welt" 1983, t. 34, s. 22 n.; tene, Kommunikative Vernunft und rdchende Gewalt, Sozialwissenschaftliche Literatur-Rundschau" 1983, nr 8/9, s. 7 n.; A. Giddens, Reason without Revolution?, Praxis International" 1982, t. 2, s. 318 n.; D. Misgeld, Critical Theory and Sociological Theory, Philosophy and Social Science" 1984,1.14, s. 78 n.; T. N0rager, Normativiteten hos Habermas, w: Det Modern, J. E. Andersen, H. J. Schanz, P. Stounbjerg (eds.), Aarhus 1983, s. 68 n.; D. M. Rasmussen, Communicative Action and Philosophy, Philosophy and Social Criticism" 1982, t. 9, s. 1 n.; J. B. Thompson, Reaching an Understanding, Times Litterary Supplement", 8 April 1983; A. Wellmer, Reason, Utopia and the Dialectic of Enlightenmment, ,,Praxis International" 1983, t. 3, s. 83 n.
Przedmowa do wydania trzeciego
w naszych czasach nie mog wywoywa zdziwienia. Filozofii wiadomoci broni si przed zainicjowan zmian paradygmatu, broni si zwaszcza fenomenologicznej koncepcji wiata ycia przed prb przeformuowania na kategorie teorii 1 komunikacji . Richard Rorty zgasza obiekcje wobec uniwersalistycznego roszczenia, przy ktrym musi obstawa rekonstrukcja pojcia rozumu dokonywana w duchu racjonalnoci komunikacyjnej, mimo odstpienia przez ni od fundamentalizmu tradycyjnej filozofii transcendentalnej, domagajcej si 2 dostarczenia uzasadnienia . T. McCarthy, niezadowolony z rozczonkowania rozumu na rne kompleksy racjonalnoci i odpowiednie aspekty wanoci, wystpuje przeciwko proceduralnemu pojciu racjonalnoci i domaga si przyznania 3 czstkowych uprawnie dziedzictwu Heglowskiemu . W tym samym kontekcie sytuuje si rwnie pojawiajca si ponownie krytyka pod adresem etycznego formalizmu, tzn. obrona 4 etycznoci przed czyst moralnoci . Herbert Schnadelbach, zdecydowanie opowiadajc si za deskryptywnym uyciem pojcia racjonalnoci, kwestionuje istnienie normatywnych implikacji rozumienia sensu, co prbuj uzasadni wychodzc 5 od wewntrznego zwizku midzy znaczeniem a wanoci .
f
U. Matthiessen, Das Dickicht der Lebenswelt und die Theorie des kommu nikativen Handelns, Miinchen 1983. 2 R. Rorty, Habermas i Lyotard o postnowoczesnoci, tum. K. Kaniowska, A. M. Kaniowski, Colloquia Communia" 1986, nr 4/5 (27/28), s. 147-156. 3 T. McCarthy, Rationality and Relativism, w: Habermas - Critical Debates, J. B. Thompson, D. Held (eds.), London 1982, s. 57 n.; tene, Reflections on Rationalization in the Theory of Communicative Action, Praxis International" 1984, t. 4, s. 177 n. 4 R. Bubner, Rationalitdt, Lebensform, und Geschichte, w: H. Schnadelbach, Rationalitdt, Frankfurt am Main 1984, s. 198 n.; na ten temat por. J. Habermas, Uber Moralitdt und Sittlichkeit, tame, s. 218 n. 5 H. Schnadelbach, Transformation der kritischen Theorie, Philosophische Rundschau" 1982. t. 29.
O ile jestem w stanie to oceni, we wszystkich tych wypad kach chodzi o obiekcje, ktre zmuszaj mnie raczej do dopre cyzowania i rozwinicia mych tez anieli do korygowania b 1 . Dlatego te nowe wydanie ukazuje si w nie zmienionej dw do postaci dodaem jedynie dwie korekty wprowadzon wydania amerykaskiego (t. 1., s. 456 oraz 524) oraz uzupe nitem niektre dane bibliograficzne. Chciabym jednak przynajmniej wspomnie o dwu szczeg 2 owych zarzutach, ktre wydaj mi si uprawnione. J. Berger w zwizku z tez o kolonializacji zwraca mi uwag na niepotrzebn jednostronno. Zjawisk, ktre przykuwaj dzi uwag diagnostw wspczesnoci, nie da si wyjani wycznie systemowo indukowanymi zaburzeniami wiatw ycia racjonalizowanych na drodze komunikacyjnej; imperatywy wiata ycia uruchamiaj raczej ze swej strony blokady w onie kapineu talistycznego systemu gospodarczego, nastawionego na tralizacj otoczenia. Poniewa celem moim byo sensowne zreformuowanie Marksowskiego pojcia realnej abstrakcji, w swych rozwaaniach powiconych diagnozie czasw wspczesnych nazbyt mocno przywizaem si do jednego tylko sposobu widzenia i dlatego nie wyczerpaem analitycznych moliwoci przedstawionego tu podejcia. 3 E. Skjei wskaza mi na pewn trudno zwizan z analiz prostych zda imperatywnych (t. 1, s. 495). Aeby zrozumie wezwanie do dziaania Ip nie majce umocowania normatywOd owego czasu rozwinitem odwoujc si do dyskursu teori etyki; por. ein und kommunikatives Handeln, Frankfurt am J. Habermas, Moralbewufit Main 1983 2J Die Verspmchlichung des Sakmlen und die Entsprachlichung der konomie, ,2eitschrift fur Soziologie" 1982,111, s. 353 a 3 Artyku E Skjekgo A Comment on Performative Subject, and Proposition in Haber wied Reply to Skjei uka si mas' Theory of Communication oraz moja
i
: ! :
w Inquiry" 1985, nr 1.
nego, nie wystarczy zna warunki spenienia /?, tzn. niewystarczy wiedzie, co adresat powinien uczyni albo czego powinien zaniecha. Suchajcy rozumie illokucyjny sens wezwania dopiero wtedy, kiedy wie, e mwicemu wolno oczekiwa, i moe narzuci suchaczowi sw wol. Suchajcy musi rozpozna, e mwicy wie ze swym wezwaniem roszczenie wadcze, ktre moe wesprze bdcym w jego dyspozycji potencjaem sankcji. Dlatego te w skad warunkw akceptowalnoci faktycznej ekspresji woli wchodz obok warunkw pet rwnie warunki sankcjonowania. Wynikaj one jednake nie z zawartoci znaczeniowej samego aktu illokucji; zasb sankcji i mono ich uycia s powizane z aktem jzykowym zawsze w sposb jedynie przygodny bd zewntrzny. Okoliczno ta skonia mnie do zaoenia, e tego rodzaju proste zdania imperatywne naleaoby traktowa podobnie jak perlokucje (t. 1., s. 539). Wwczas jednak akty illokucji - do ktrych z pewnoci nale imperatywy musiayby da si umieci w kontekcie dziaania strategicznego, to za musiaoby prowadzi do paradoksalnych konsekwencji: przy spenianiu tego rodzaju imperatyww mwicy musiaby mc dziaa w sposb ukierunkowany na porozumienie i zarazem pod tym samym wzgldem w sposb ukierunkowany na zaoony rezultat. W swej odpowiedzi Skjeiemu wskazaem w przyblieniu, jak zamierzabym si 1 upora z t trudnoci .
Wprawdzie suszne jest twierdzenie, e uzyskiwany za pomoc prostych wyrae rozkazujcych efekt w postaci nadawania mocy wicej, ktra prowadzi do koordynacji dziaa (ein handlungskooidinierender Bindungseffeki), osiga si za porednictwem roszczenia wadczego, nie za roszczenia wanociowego, to jednak bdem byo analizowanie funkcjonowania tego roszczenia wadczego wedle wzoru wywierania strategicznego wpywu na partnera. Tylko w przypadkach granicznych wadcza (imperativistische) ekspresja woli budzi posuch powodowany samym tylko poddaniem si przemocy
i
Idc za propozycj Klausa Schullera, uzupeniam spis treci dokadniejszym przegldem tematyki, co powinno czytelnikowi pozwoli na lepsz orientacj. Temu samemu celowi su opublikowane ostatnio Vorstudien und Ergdnzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns.
J.H
Frankfurt, maj 1984 pod grob sankcji. W normalnym przypadku proste imperatywy funkcjonuj bez problemu w ramach dziaania komunikacyjnego, poniewa suchajcy akceptuje pozycj wadcz, przez odwoanie si do ktrej mwicy wspiera roszczenie podnoszone w swym imperatywie, i to akceptuje nawet wtedy, kiedy pozycja ta opiera si na wadzy utrwalonej moc faktw, a w kadym razie nie jest oparta w sposb wyrany na umocowaniu normatywnym. Chiabym zatem uwiarygodni pogld, e nie da si utrzyma ostrego rozgraniczenia midzy imperatywami majcymi umocowanie normatywne a prostymi wyraeniami rozkazujcymi; e istnieje wrcz pewne kontinuum midzy wadz utrwalon moc faktw a wadz przetransformowan w umocowanie normatywne. Wwczas wszystkie imperatywy, ktrym przypisujemy moc illokucyjn, bdzie mona analizowa wedle wzoru da majcych umocowanie normatywne. To, co bdnie uwaaem za rnic kategorialn, pomniejsza si i przechodzi z tego punktu widzenia w rnic stopniowaln.
Przedmowa do wydania pierwszego

Al
PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO
Przed ponad dziesicioma laty w Przedmowie" do pracy Zur Logik der Sozialwissenschaften zapowiadaem przedstawienie teorii dziaania komunikacyjnego. Przez ten czas zainteresowanie kwestiami metodologicznymi, jakie czyem wwczas z budowaniem podstaw nauk spoecznych z pomoc teorii jzyka", ustpio miejsca zainteresowaniu kwestiami natury substancjalnej. Teoria dziaania komunikacyjnego nie jest metateori, lecz zacztkiem teorii spoecznej, ktra stara si dowie zasadnoci stosowanych przez siebie krytycznych miar i kryteriw. Analiza oglnych struktur dziaania ukierunkowanego na dochodzenie do porozumienia nie jest dla mnie kontynuacj teorii poznania za pomoc innego rodzaju narzdzi. Pewnym prototypem bya dla mnie z pewnoci teoria dziaania, ktr T. Parsons wyoy w 1937 r. w The Structure of Social Action, a ktra czya w sobie rekonstrukcj dziejw teorii z analiz poj; jednoczenie jednak, z racji swego metodologicznego ukierunkowania, zwioda mnie ona na manowce. Formowanie kluczowych poj oraz udzielanie odpowiedzi na pytania natury substancjalnej pozostaj [bowiem] ze sob, mwic po Heglowsku, w nierozerwalnym zwizku. Bdne si okazao moje pocztkowe przewiadczenie, i wystarczy jedynie rozbudowa i przeredagowa wykady ktre zamierzam opublikowa osobno - wygoszone w 1971 r. na uniwersytecie w Princeton w ramach Christian-Gauss-
-Lectures". Im bardziej wgbiaem si w teori dziaania w teori znaczenia, w teori aktw mowy i temu podobne obszary, bdce domen filozofii analitycznej, tym bardziej kwestie szczegowe przesaniay cel caego przedsiwzicia Im bardziej chciaem podoa eksplikacyjnym ambicjom filozofa, tym bardziej oddalaem si od zainteresowa socjolog ktry musi stawia sobie pytanie, czemu ma suy analizowanie poj. Miaem kopoty ze znalezieniem waciwej paszczyzny prezentacji tego, co chciaem powiedzie. Problel my prezentacji, co nam wiadomo od czasw Hegla i Marksa nie s zewntrzne wzgldem problemw natury merytorycznej. W tej sytuacji rada Thomasa A. McCarthy'ego, ktry zachci mnie do tego, by rzecz zacz od pocztku, okazaa si cenna. Ksik t, w postaci, w jakiej j tu przedstawiam - z przerwami, zwizanymi z semestralnymi pobytami w Stanach Zjedych jako visiting profess pisaem przez ostatnie cztery lata. Kluczowe pojcie dziaania komunikacyjnego przedstawiam w Pierwszych rozwaaniach wtrconych". Pojcie to pozwala dotrze do trzech zachodzcych na siebie kompleksw tematycznych: przede wszystkim chodzi o pojcie racjonalnoci komunikacyjnej, formuowane z dostateczn doz sceptycyzmu, niemniej jednak przeciwstawione kognitywno-instrumentalnym zaweniom rozumu; nastpnie chodzi o dwustopniow koncepcj spoeczestwa, czc w sobie nie tylko w sposb retoryczny - paradygmaty: wiat ycia raz system; i wreszcie chodzi o teori nowoczesnoci wyjaniajc, coraz wyraniej dzi manifestuj si patolog spoeczne za pomoc hipotezy powiadajcej, e komunikacyjnie ustrukturowane obszary ycia podporzdkowane zostaj imperatywom zautonomizowanych, formalnie zorganizowai
M. Theunissen, Sein und Schein, Frankfurt am Main 1978.
12
13
lizowanemu dziki kompromisowi w ramach pastwa socjalnego, ktry rozciga nad nim parasol ochronny, ale te w coraz wikszym stopniu nakada krpujce hamulce i ograniczenia. Przed ubocznymi skutkami tego wzrostu objawiajcymi si w postaci dezintegracji spoecznej poszukuj oni ratunku w pozbawionych ju zakorzenienia, ale przywoywanych rodkami retorycznymi tradycjach kultury bidermajerowskiej. Trudno poj, w jaki sposb przemieszczenie na powrt problemw, ktre z kocem XIX stulecia zasadnie przerzucone zostay z rynku na pastwo, w jaki zatem sposb przesuwanie owych problemw tam i z powrotem pomidzy mediami: wadz i pienidzem, miaoby dostarczy nowego impulsu. Jeszcze mniej przekonujca jest prba, aby odnowienia tradycji wyeksploatowanych przez kapitalistyczn modernizacj, ktre j wspomagay i uatwiay, dokona na bazie wiadomoci owieconej przez historyzm. Reakcj na neokonserwatywn apologetyk jest, majca niekiedy ostrze antymodernistyczne, krytyka wzrostu, ktra kieruje si tak samo przeciwko nadmiernej zoonoci gospodarczego i administracyjnego systemu dziaania, jak i przeciwko zautonomizowanemu wycigowi zbroje. Dowiadczenia zwizane ze zjawiskiem kolonializacji wiata ycia, ktrym druga strona chciaaby przeciwdziaa i ktre chciaaby stumi narzdziami tradycji, po tej stronie budz radykaln opozycj. Tam jednak, gdzie opozycja ta zaostrza si na tyle, i przechodzi w danie odwrcenia za wszelk cen procesu dyferencjacji (Entdiffervnzierung), zostaje z kolei zaprzepaszczone wane rozrnienie. Ograniczenie wzrostu zoonoci monetarno-administracyjnej nie jest bynajmniej rwnoznaczne z rezygnacj z nowoczesnej formy ycia. W strukturalnie zrnicowanych i wyodrbnionych wiatach ycia dobitnie artykuuje si pewien potencja rozumowy (Vernunftpotentiat), ktrego nie mona zawrze w pojciu zwikszania [stopnia] zoonoci systemowej.
*
r
ii
"-4
i3
(1
Uwaga ta odnosi si naturalnie tylko do motywacyjnego i nie za do waciwego jej tematu. Ksik zaplecza [tej pracy] t napisaem dla tych, ktrzy s profesjonalnie zainteresowani podstawami teorii spoecznej. Cytaty z publikacji anglojzycznych nie przeoonych na niemiecki pozostawione s w oryginale. Przekadu cytatw z jzyka francuskiego [na jzyk niemiecki] dokona Max Looser, za co chc mu niniejszym podzikowa. Na pierwszym miejscu pragn podzikowa Indze Pethran, ktra przygotowywaa kolejne wersje manuskryptu oraz sporzdzia bibliografi; jest to naturalnie tylko pewne ogniwo w acuchu cisej dziesicioletniej wsppracy, bez ktrej bybym bezradny. Wdziczny rwnie jestem Ursuli Hering, ktra suya pomoc przy zbieraniu literatury, jak te Friedhelmowi Herborthowi z Suhrkamp Verlag. wykadach, jakie miaem na Uni Ksika bazuje m wersytecie we Frankfurcie, w University of Pennsylvania w Filadelfii oraz w University of California w Berkeley. Za inspirujce dyskusje podzikowa pragn tak studentom z tych orodkw, jak i mym kolegom, przede wszystkim Karlowi-Otto Aplowi, Dickowi Bernsteinowi i Johnowi Searle. Jeli moja prezentacja nosi, w co wierz, wyrane rysy dyskursy wne, to odzwierciedla si w tym tylko klimat sposobw prowadzenia argumentacji w ramach naszej sekcji w Instytucie Maxa Plancka w Starnbergu. Rne fragmenty manuskryptu
Por. moja rozmowa z Axelem Honnethem, Eberhardem Kndler-Buntem i Arno Widmannem w Asthetik und Kommunikation" 1981, t. 45, [przedruk opatrzony tytuem Dialektik der Rationalisierung w: J. Habermas, Die Neue Unubersichtlichkeit. Kleine politische Schriften V, Frankfurt am Main 1985, s. 167 - 208; [tum. polskie obszernych fragmentw: J. Habermas, Dialektyka racjonalizacji. Wywiad, tum. L. Witkowski, A. Szahaj, w: Wok teorii krytycznej Jurgena Habermasa, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Warszawa 1987].
1
V v
1
.'T
14
dyskutowane byy podczas czwartkowych kollokwiw, w ktrych uczestniczyli: Manfred Auwarter, Wolfgang BonB, Rainer Dobert, Klaus Eder, Gunter Frankenberg, Edith Kirsch, Sigrid Meuschel, Max Miller, Gertrud Nunner-Winkler, Ulrich Rdel oraz Ernst Tugendhat. Ernstowi Tugendhatowi wdziczny jestem rwnie za liczne komentarze. Wiele te wyniosem z rozmw z moimi kolegami, ktrzy przez duszy czas przebywali w instytucie, jak Johann Paul Arnason, Sheila Benhabib, Mark Gould i Thomas A. McCarthy, albo regularnie odwiedzali instytut, jak Aaron Cicourel, Helmut Dubiel, Lawrence Kohlberg, Claus Offe, Ulrich Oevermann, Charles Taylor i Albrecht Wellmer.
/ . / / .
Tom I
RACJONALNO DZIAANIA A RACJONALNO SPOECZNA
Max-Planck-Institut fur Sozialwissenschaften Starnberg, sierpie 1981 r.
<
y P >>
I. WPROWADZENIE SPOSOBY PODEJCIA DO PROBLEMATYKI RACJONALNOCI Racjonalno mniema i dziaa to temat, ktrym tradycyjnie zajmuje si filozofia. Mona nawet rzec, e mylenie filozoficzne wyrasta z urefleksyjnienia rozumu, ktry ucielenia si w poznaniu, mwieniu i dziaaniu. Podstawowym te1 matem filozofii jest rozum . Filozofia od samego pocztku stara si o to, by wiat w caoci, jedno w wieloci zjawisk, objani z pomoc zasad, ktre odnale mona w rozumie nie za w komunikowaniu si z istot bosk usytuowan poza wiatem ani nawet, cile biorc, poprzez powrt ku podstawom (Grund) Kosmosu obejmujcego przyrod i spoeczestwo. Greckie mylenie nacelowane jest nie na teologi ani nie na kosmologi etyczn w duchu wielkich religii wiatowych, lecz na ontologi. Jeli doktrynom filozoficznym jest co wsplne, to intencja, by uj mylowo byt bd jedno wiata na drodze eksplikowania dowiadcze rozumu w toku konfrontacji z samym sob. Mwic tak, posuguj si jzykiem filozofii nowoytnej. Jednake tradycja filozoficzna, w tym zakresie, w jakim sugeruje moliwo sformuowania filozoficznego obrazu wiata, stana
B. Snell, Die Entdeckung des Geistes, Hamburg 1946; H. G. Gadamer, Platon und die Vorsokratiker, w: tene, Kleine Schriften III, Tiibingen 1972, s. 14 n.; tene, Mythos und Vemunft, w: tene, Kleine Schriften IV, Tubingen 1977, s. 48 n.; W. Schadewaldt, Die Anfdnge der Philosophie bei den Griechen, Frankfurt am Main 1978.
i
'L
i(
1'
18
1
/. Wprowadzenie
Sposoby podejcia do problematyki racjonalnoci
19
pod znakiem zapytania . Dzi filozofia nie moe ju w duchu wiedzy totalizujcej odnosi si do caoci wiata, przyrody, historii czy spoeczestwa. Teoretyczne surogaty obrazw wiata zostay zdeprecjonowane nie tylko za spraw faktycznego postpu nauk empirycznych, lecz bardziej jeszcze za spraw refleksyjnej wiadomoci towarzyszcej temu postpowi. Wraz z t wiadomoci mylenie filozoficzne wycofuje si samokrytycznie poza siebie; pytajc, czego dziki kompetencjom refleksyjnym moe dokona w ramach konwencji naukowych, przemienia si 2 w metafilozofi . Temat tu si zmienia, ale mimo wszystko pozostaje ten sam. Gdziekolwiek we wspczesnej filozofii wyksztaciy si bardziej koherentne argumentacje skupione wok trwaych rdzeni tematycznych - czy to bdzie logika, teoria nauki, czy te teoria jzyka lub semiotyka, etyka, teoria dziaania, nawet estetyka - tam zainteresowanie kieruje si ku formalnym warunkom racjonalnoci poznania, jzykowego dochodzenia do porozumienia oraz dziaania - tak w yciu codziennym, jak i na paszczynie metodycznie przeprowadzanych dowiadcze, systematycznie zorientowanych dyskursw. Szczeglne znaczenie przypada tu teorii argumentacji, jako e jej zadaniem jest rekonstruowanie formalnopragmatycznych przesanek i warunkw zachowania explicite racjonalnego. Jeli diagnoza ta nie idzie w faszywym kierunku, jeli rzeczywicie filozofia w swych post-metafizycznych, post-heglowskich nurtach zmierza ku teorii racjonalnoci jako punktowi konwergencji, to jak wwczas socjologia moe dowie swych kompetencji, gdy chodzi o problematyk racjonalnoci? Wydaje si, e mylenie filozoficzne, ktre rezygnuje z odniesienia do totalnoci, przestaje rwnie by samowystarczalne.
Habermas, Wozu noch Philosophie?', w: tene, Philosophisch-politische Profile, Frankfurt am Main 1981, s. 15 n. 2 The Linguistic Turn, R. Rorty (ed.), Chicago 1964; tene, Filozofia a zwierciado natury, tum. M. Szczubiaka, Warszawa 1994.
1 J.
r-!
W-
fi
celem, jaki [przywieca] formalnym analizom warunkw racjonalnoci, nie daje si powiza ani ontologicznych nadziei na wypenione materialn treci teorie przyrody, historii, spoeczestwa itd., ani te ywionych przez filozofi transcendentaln nadziei na aprioryczn rekonstrukcj cech jakiego nie-empirycznego podmiotu gatunkowego, jakiej wiadomoci w ogle. Niepowodzeniem zakoczyy si wszelkie prby dostarczenia ostatecznego uzasadnienia, w ktrych kontynuoway swj ywot 1 intencje filozofii pocztkw . W tej sytuacji otwiera si droga ku nowej konstelacji, gdy chodzi o stosunek midzy filozofi a nauk. Jak wida to na przykadzie teorii nauki i historii nauki, formalne eksplikacje warunkw racjonalnoci oraz empiryczne analizy ucielenie i historycznego rozwoju struktur racjonalnoci osobliwie si wzajemnie przenikaj. Teorie odnoszce si do nowoczesnych nauk dowiadczalnych - czy to lokujce si w nurcie empiryzmu logicznego, krytycznego racjonalizmu czy te metodycznego konstruktywizmu - wysuwaj normatywne, a zarazem uniwersalistyczne roszczenie, ktremu nie mog ju sprosta fiindamentalistyczne zaoenia typu ontologicznego bd transcendentalnofilozoficznego. Wysuwane przez nie roszczenie mona sprawdzi, odwoujc si do oczywistych kontrprzykadw, oraz wesprze ostatecznie tym, e teoria rekonstrukcyjna okazuje si zdolna do wypreparowywania wewntrznych aspektw historii nauki oraz do - dokonywanego w powizaniu
Na temat krytyki filozofii pocztkw (Ursprungsphilosophie*) por. T. W. Adorno, Kritik des logischen Absolutismus am Beispiel der Logischen Untersuchungen" Husserls: Zur Metakritik der Erkenntnistheorie, w: tene, Gesammelte Schriften, t. 5, Frankfurt am Main 1971; przeciwstawne stanowisko reprezentuje natomiast K. O. Apel, Das Problem der philosophischen Letztbegriindung im Lich te einer transzendentalen Sprachpragmatik, w: Sprache und Erkenntnis, B. Kanitscheider (Hrsg.), Innsbruck 1976, s. 55 n. Ursprungsphilosophie - termin uywany przez Adoma na okrelenie filozofii, ktra we wasnym przekonaniu dociera do tego, co pierwsze czy to w bycie, czy w poznaniu - przyp. tum.
i
.!
/l
20
/. Wprowadzenie
21
z analiz empiryczn - systematycznego wyjaniania, w kontekcie zjawisk spoecznych, faktycznych, potwierdzonych nar1 ratywnie dziejw nauki . To, co stosuje si do tak zoonych tworw racjonalnoci kognitywnej, jak nowoczesna nauka, odnosi si take do innych postaci ducha obiektywnego, tzn. do ucielenie racjonalnoci czy to kognitywnej i instrumentalnej, czy te praktycznomoralnej, by moe nawet praktycznoestetycznej. Naturalnie tego rodzaju empirycznie zorientowane badania musz by w warstwie poj podstawowych ustawione w taki sposb, aby mogy wczy si w racjonaln rekonstrukcj zwizkw znaczeniowych (Sinnzusammenhdnge) oraz sposobw 2 rozwizywania problemw . Za przykad posuy tu moe kognitywna psychologia rozwojowa. Na przykad w tradycji piagetowskiej rozwj kognitywny w wszym znaczeniu, jak te rozwj kognitywno-spoeczny oraz rozwj moralny konceptualizowane s jako rekonstruowalne od wewntrz nastpstwo stop3 ni kompetencji . Jeli natomiast, jak w teorii zachowa, roszPor. dyskusja w zwizku z prac T. S. Kuhna The Structure of Scientific Revolutions, 1963, (Struktura rewolucji naukowych, tum. H. Ostromcka, Warszawa 1968), zwaszcza: Criticism and the Growth of Knowledge, I. Lakatos, A. Musgrave (eds.), Cambridge 1970; Theorien der Wissenschaftsgeschichte: Beitrdge zur diachronischen Wissenschaftstheorie, W. Diederich (Hrsg.), Frankfurt am Main 1974; R. Bubner, Dialektische Elemente einer Forschungslogik, w: tene, Dialektik und Wissenschaft, Frankfurt am Main 1973, s. 129 n.; T. S. Kuhn, Dwa bieguny. Tradycja i nowatorstwo w badaniach naukowych (The Essential Tension. Selected Studies in Scientific Tradition and Change, 1977), tum. S. Amsterdamski, Warszawa 1985. 2 U. Oevermann, Programmatische Uberlegungen zu einer Theorie der Bildungsprozesse und einer Strategie der Sozialforschung, w: K. Hurrelmann, Sozialisation und Lebenslauf, Heidelberg 1976, s. 34 n. 3 Entwicklung des Ichs, R. Dbert, J. Habermas, G. Nunner-Winkler (Hrsg.), Koln 1977 [na jzyk polski przeoony jest wstp do tej antologii: R. Dbert, J. Habermas, G. Nunner-Winkler, Zarys socjopsychologicznej koncepcji rozwoju tosamoci Ja '. Wprowadzenie, tum A. M. Kaniowski, Przegld Socjologiczny" 1993, t. XLII].
1
V
J'
czenia wanociowe - stanowice miar, wedle ktrej szacujemy rozwizania problemw, racjonalne orientacje dziaania, poziomy uczenia si itd. - zostaj zreinterpretowane empirycznie oraz zdefiniowane w sposb z gry ju eliminujcy wszelkie uprzednie trudnoci, to wwczas procesy ucieleniania struktur racjonalnoci mog by interpretowane nie jako procesy uczenia si w cisym sensie, lecz w najlepszym razie jako przyrost zdolnoci adaptacyjnych. W obrbie nauk spoecznych wanie socjologia jest t nauk, ktra w warstwie elementarnych poj jeszcze najprdzej nawizuje do problematyki racjonalnoci. S po temu, jak wida z porwnania z innymi dyscyplinami, powody tkwice w dziejach nauki oraz racje merytoryczne. Spjrzmy najpierw na nauk o polityce.Nauka ta musiaa uniezaleni si od racjonalnego prawa natury. Nawet nowoytne prawo naturalne wychodzio jeszcze od dawnej europejskiej koncepcji, wedug ktrej spoeczestwo stanowia wsplnota konstytuowana politycznie i integrowana przez normy prawne. Nowe koncepcje formalnego prawa cywilnego (das bilrgerliche Formalrechf) daway naturalnie moliwo postpowania konstruktywnego oraz projektowania porzdku prawnopolitycznego w aspekcie i normatywnym jako pewnego mechanizmu racjonalnego takim podejciem musiaa radykalnie zerwa empirycznie zorientowana nauka o polityce. Zaja si ona polityk jako podsystemem spoecznym i zdja z siebie zadanie konceptualizacji spoeczestwa w caoci. W opozycji do normatywizmu prawa naturalnego wycza ona praktycznomoralne kwestie tyczce prawowitoci z obszaru rozwaa naukowych bd traktuje je jako kwestie empiryczne, odnoszce si do - dajcej
Hennis, Politik und praktische Phiosophie,Neuv/ied 1963; H. Maier, Die dltere deutsche Staats- und Verwaltungslehre, Neuwied 1966; J. Habermas, Klasyczna nauka o polityce a filozofia spoeczna, tum. M. ukasiewicz, w: tene, Teoria i praktyka. Wybr pism, Warszawa 1983.
i W.
'.
ft' * i' '.I'
22
/. Wprowadzenie
[.i
23
si uchwyci opisowo - w/ary w prawowito. Pomost wiodcy ku problematyce racjonalnoci zostaje tym samym zerwany. Inaczej rzecz si ma z ekonomi polityczn, ktra w XVIII w. pocza konkurowa z racjonalnym prawem natury i ktra wyranie ukazaa samodzielno systemu dziaania, utrzymujcego wewntrzn spjno przede wszystkim dziki funkcjom, a nie 1 dziki normom . Wystpujc pod postaci ekonomii politycznej, nauka o gospodarce pocztkowo zachowywaa jeszcze charakterystyczne dla teorii diagnozujcej epok kryzysu odniesienie do spoeczestwa jako caoci. Zainteresowana bya pytaniem o to, jak dynamika systemu gospodarczego oddziaaywaa na porzdki integrujce spoeczestwo w sposb normatywny. Stajc si dyscyplin wyspecjalizowan, ekonomia zerwaa z t problematyk. Rwnie ona zajmuje si dzi gospodark jako podsystemem spoeczestwa i nie obarcza si kwestiami prawowitoci. Wychodzc z tej czstkowej perspektywy moe ona ogranicza problemy racjonalnoci do rozwaa nad rwnowag ekonomiczn oraz do kwestii racjonalnego wyboru. W przeciwiestwie do powyszych nauk socjologia powstaa jako dyscyplina kompetentna w zakresie spraw, ktre nauka o polityce i ekonomia odsuway na bok w toku stawania si dys2 cyplinami wyspecjalizowanymi . Jej tematem s zmiany [form] integracji spoecznej wywoane w strukturze dawnych spoeczestw europejskich powstaniem nowoczesnego systemu pastwowego i wyodrbnieniem si systemu gospodarczego regulowanego przez rynek. Socjologia staje si w penym tego sowa znaczeniu nauk o kryzysie, zajmujc si przede wszystkim
F. Jonas, Was heifit konomische Theorie? Vorklassisches und klassisches Denken, Schmollers Jahrbuch" 1958, nr 78; H. Neuendorff, Der Begrijf des Interesses, Frankfurt am Main 1973. 2 F. Jonas, Geschichte der Soziologie, t. 1-4, Reinbeck 1968-1969; R. W. Friedrichs, A Sociology of Sociology, New York 1970; T. Bottomore, R. Nisbet, A History of Sociological Analysis, New York 1978.
1
#"
anomicznymi aspektam rozkadu poeczestw tradycyjnych 1 i wyksztacania si nowoczesnych systemw spoecznych . Nawet w tych warunkach wyjciowych socjologia moga si zapewne ograniczy do jednego podsystemu. Patrzc od strony dziejw nauki, jdro tej nowej dyscypliny tworz tak czy inaczej socjologia religii i socjologia prawa. Jeli dla celw ilustracyjnych, tzn. na razie bez dalszych objanie, odwoamy si do schematu funkcji zaproponowanego przez Parsonsa, to same niejako wyoni si korelacje midzy dyscyplinami nauk spoecznych a podsystemami spoecznymi:
A ekonomia gospodarka polityka
G
nauka o polityce
antropologia kulturowa L
kultura
wsplnota spoeczna I
socjologia
A: adaptacja [adaptation] L: kultywowanie wzorw strukturalnych [pattern maintenance]
G: osiganie celu [goal-attainment] I: integracja [integration]
Rysunek 1
Naturalnie nie zbywao stara, aeby rwnie z socjologii uczyni dyscyplin wyspecjalizowan w [zagadnieniach] integracji spoecznej. To nie przypadek, a raczej symptom, e wybitni teoretycy spoeczni, ktrymi bd si zajmowa, s przede
J. Habermas, Krytyczne i konserwatywne zadania socjologii, tum. Z. Krasnodbski, w: tene, Teoria i praktyka. Wybr pism, Warszawa 1983, s. 388 n.
i
24
/. Wprowadzenie
25
wszystkim (von Haus aus) socjologami. Socjologia jako jedyna dyscyplina nauk spoecznych zachowaa odniesienie do problemw spoeczestwa w caoci. Zawsze bya take teori spoeczestwa i z tej te racji, w odrnieniu od innych dyscyplin, nie moga kwestii zwizanych z racjonalizacj odsuwa na bok, przedefiniowywa bd pomniejsza. Widz po temu zwaszcza dwa powody. Pierwszy odnosi si w rwnej mierze do antropologii kulturowej, co i do socjologii. Przyporzdkowanie podstawowych funkcji podsystemom spoecznym nie pozwala dostrzec, e interakcje spoeczne w tych obszarach, ktre s wane z punktu widzenia reprodukcji kulturowej, integracji spoecznej i socjalizacji, nie s bynajmniej wyspecjalizowane na t sam mod, co interakcje w takich obszarach dziaania, jak ekonomia i polityka. Zarwno socjologia, jak i antropologia kulturowa musz si zmierzy z caym spektrum przejaww spoecznego dziaania, a nie ze wzgldnie klarownie przykrojonymi typami dziaa, ktre pod ktem problemu maksymalizacji zysku bd zdobywania wadzy politycznej i jej uycia daj si wystylizowa na warianty dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Obydwie te dyscypliny zajmuj si praktyk codzienn w kontekstach wiata ycia i dlatego musz uwzgldnia wszystkie formy symbolicznego ukierunkowywania dziaa. Nie jest im ju tak atwo odsuwa na bok problematyk dotyczc podstaw teorii dziaania tudzie rozumiejcej interpretacji (sinnverstehenden Interpretation).Natrafiaj one przy tym na struktury wiata ycia, ktre le u podstaw innych podsystemw - bardziej wyspecjalizowanych funkcjonalnie i w pewien sposb bardziej wyodrbnionych. Kwesti wzajemnych odniesie pomidzy paradygmatyczn aparatur pojciow wiata ycia" i syste1 mu" zajmiemy si w dalszej czci . W tym miejscu chciabym
i
tylko podkreli, e bada nad wsplnot spoeczn i nad kultur w odrnieniu od analiz podsystemu ekonomicznego i podsystemu politycznego - nie da si tak atwo oddzieli od problematyki podstaw nauk spoecznych oraz paradygmatu wiata ycia. To tumaczy uporczyw wi socjologii i teorii spoecznej. Dopiero gdy uwzgldnimy pewn dalsz okoliczno, stanie si zrozumiae, e to akurat socjologia, a nie antropologia kulturowa, wykazuje szczegln gotowo do podjcia problemu racjonalnoci. Socjologia powstaje jako teoria spoeczestwa buruazyjnego; jej przypada zadanie objanienia przebiegu oraz anomicznych form przejawiania si kapitalistycznej moderniza1 cji spoeczestw przedburuazyjnych . Takie postawienie problemu, bdce wynikiem obiektywnej sytuacji historycznej, stanowi dla socjologii punkt odniesienia rwnie przy rozpatrywaniu problemw tyczcych jej wasnych podstaw. Na paszczynie metateoretycznej dobiera ona kategorie ustawione pod ktem zwikszania si stopnia racjonalnoci nowoczesnego wiata ycia. Klasycy socjologii niemal bez wyjtku w punkcie wyjcia prbuj swe teorie dziaania ustawi w ten sposb, aeby uyte w nich kategorie trafiay w najwaniejsze aspekty przechodzenia od wsplnoty" (Gemeinschaft) do stowarzyszenia" 2 (Gesellschaft) . Na paszczynie metodologicznej za w odpowiedni do tego sposb podchodzi si do problemu rozumiejcego dostpu do obszaru przedmiotw symbolicznych; rozumienie racjonalnych orientacji dziaania staje si punktem odniesienia dla rozumienia wszelkich orientacji dziaania.
Neuendorf, Soziologie, haso w Evangelisches Staatslexikon, Stuttgart 1975, s. 2424 n. 2 Na temat tej pary poj dawnej socjologii por. J. Habermas, Technika i nauka jako ideologia, tum. M. ukasiewicz, w: Czy kryzys socjologii?, J. Szacki (red.), Warszawa 1977, s. 353 n.; Ch. W. Mills, The Sociological Imagination, Oxford 1959.
i H.
Por. niej t. 2, rozdz. VI
26
/. Wprowadzenie
27
Ta zaleno midzy (a) metateoretyczn kwesti ram teorii dziaania konceptualizowanych z uwagi na aspekty dziaania poddajce si racjonalizacji i (b) metodologiczn kwesti teorii rozumienia (Sinnverstehen), ktra rozjania wewntrzne zalenoci midzy znaczeniem (Bedeutung) a wanoci (Geltung) (midzy eksplikacj znaczenia ekspresji symbolicznej a zajmowaniem stanowiska wobec wraz z ni implicite wysuwanych roszcze wanoeiowych), zostaje w kocu powizana z (c) empirycznympytaniem, czy i w jakim sensie modernizacj spoeczestwa mona opisywa z punktu widzenia racjonalizacji kulturowej i racjonalizacji spoecznej. Zaleno ta zaznacza si w sposb szczeglnie dobitny w dziele Maxa Webera. Jego hierarchia poj dziaania ustawiona jest pod ktem dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, tak i wszystkie pozostae dziaania mog zosta zaszeregowane jako swoiste odchylenia od dziaania tego wanie typu. Metoda rozumiejcej interpretacji (Sinnversteheri) analizowana jest przez Webera w ten sposb, e przypadki o wyszym stopniu zoonoci mog by odnoszone do przypadku granicznego, jakim jest rozumienie dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel: zrozumienie dziaania subiektywnie zorientowanego na zaoony rezultat wymaga zarazem jego obiektywnego ocenienia (wedle kryteriw racjonalnoci rozpatrywanej ze wzgldu na trafno Richtigkeitsrationalitdt). Zaleno midzy rozstrzygniciami co do podstawowych poj tudzie rozstrzygniciami metodologicznymi tralnym problemem teorii Webera pytaniem, jak mona wyjani okcydentany racjonalizm jest widoczna ostatecznie jak na doni. Zaleno ta moga wprawdzie mie charakter przygodny; moga po prostu wiadczy o tym, e to jedno zagadnienie cakowicie zaprztno Maxa Webera i to z teoretycznego punktu widzenia raczej przygodne zainteresowanie przenikno a do podstaw konstrukcji teoretycznej i odcisno na niej swe pit-
no. Wystarczy przecie tylko oderwa procesy modernizacji od pojcia racjonalizacji i spojrze na nie z odmiennych perspektyw, aeby uniezaleni, z jednej strony, podstawy teorii dziaania od konotacji z racjonalnoci dziaania i, z drugiej strony, by metodologi rozumiejcej interpretacji uniezaleni od problematycznego zachodzenia na siebie kwestii tyczcych znacze i kwesti wanoci. Wbrew tym wtpliwociom broni chciabym tezy, e istniay zniewalajce racje, dla ktrych t z punktu widzenia historii - a w kadym razie psychologii odkry naukowych - przypadkow kwesti racjonalizmu zachodniego, to pytanie o znaczenie nowoczesnoci oraz o przyczyny i skutki uboczne zainicjowanej pocztkowo w Europie kapitalistycznej modernizacji spoeczestw, rozpatrywa Max Weber z punktu widzenia racjonalnego dziaania, racjonalnego sposobu ycia (Lebensfilhrung) i zracjonalizowanych obrazw wiata. Chciabym broni tezy, e dajcy si wyczyta w jego dziele wzajemny zwizek tych wanie trzech tematycznych dziedzin racjonalnoci ma podstawy systematyczne. Chc przez to powiedzie, e przed kad socjologi pretendujc do tego, by by teori spoeczn, o ile tylko postpuje ona dostatecznie radykalnie, problem racjonalnoci staje rwnoczenie na paszczynie metateoretycznej, paszczynie metodologicznej i paszczynie empirycznej. Rozpoczn od (1) wstpnego omwienia pojcia racjonalnoci i (2) ulokuj to pojcie w ewolucyjnej perspektywie powstawania nowoczesnego rozumienia wiata. Po tych preliminariach bd chcia dowie wewntrznej zalenoci midzy teori racjonalnoci a teori spoeczn: z jednej strony (3) w odniesieniu do paszczyzny metateoretycznej, ukazujc implikacje, jakie dla pojcia racjonalnoci wynikaj z bdcych dzi w obiegu socjologicznych koncepcji dziaania, z drugiej za strony (4) w odniesieniu do paszczyzny metodologicznej, ukazujc, e podobne implikacje wynikaj z rozumiejcego
28
/. Wprowadzenie
podej (aus dem nnverstehenden Zugang) do dziedziny przedmiotowej bdcej domen socjologii. Ta szkicowa argu mentacja winna wykaza, e jeli w sposb adekwatny chcemy ponownie podj problematyk racjonalizacji spoecznej, w znacznym zakresie wypart od czasw Webera z fachowych dyskusji socjologicznych, to potrzebna jest nam teoria dziaania komunikacyjnego.
1. WSTPNA DEFINICJA RACJONALNOCI
:r v
Zawsze, kiedy uywamy wyraenia racjonalny", zakadamy istnienie cisego zwizku midzy racjonalnoci a wiedz. Wiedza nasza ma struktur propozycjonaln: mniemania (Meinungen) daj si przedstawi explicite w formie zda (Aussagen). Takie pojcie wiedzy zostanie przeze mnie przyjte bez dalszych objanie, albowiem racjonalno mniej ma do czynienia z uzyskanym poznaniem (Haben von Erkenntnis) anieli z tym, jak podmioty zdolne do mwienia i dziaania wiedz uzyskuj i si ni posuguj. W ekspresjach jzykowych wiedza artykuuje si explicite, w dziaaniach skierowanych ku celom artykuuje si pewna umiejtno (ein Knneri), pewna wiedza posiadana implicite; rwnie to know-how mona zasadniczo przetranspo1 nowa, nadajc mu form know-that . Jeli poszukujemy podmiotw gramatycznych, ktre mog uzupeni wyraenie predykatywne racjonalny", nasuwaj si od razu dwie kandydatury. Mniej lubbardziej racjonalne mog by osoby, ktre wiedz dysponuj, oraz ekspresje symboliczne - czynnoci jzykowe i nie-jzykowe, dziaania komunikacyjne i nie-komunikacyjne - ktre wiedz ucieleniaj. Racjonalnymi" moemy nazywa mczyzn i kobiety, dzieci i dorosych, ministrw i konduktorw, ale nie
Ul
Ryle, The Concept of Mind, London 1949; E. v. Savigny, Die Philosophic der normalen Sprache, Frankfurt am Main 1974, s. 97 n.; D. Carr, The Logic of Knowing How and Ability, Mind" 1979, t. 88, s. 394 n.
i G.
1. J
30
/. Wprowadzenie
72
X
;;
Wstpna definicja racjonalnoci
31
ryby bd krzaki bzu, gry, ulice czy krzesa. Moemy jako irracjonalne" okrela usprawiedliwienia, spnienia, ingerencje chirurgiczne, wypowiedzenia wojny, naprawy, plany budowlane czy postanowienia konferencji, ale nie ulew, wypadek, wygran na loterii czy chorob. Co to wic znaczy, e osoby zachowuj si w okrelonym pooeniu racjonalnie"; co to znaczy, e ich ekspresje mog uchodzi za racjonalne"? Wiedz mona krytykowa jako zawodn. cisy zwizek midzy wiedz a racjonalnoci pozwala domniemywa, ze racjonalno ekspresji zaley od niezawodnoci ucielenionej w niej wiedzy. Rozpatrzmy dwa przypadki paradygmatyczne: stwierdzenie, za pomoc ktrego A, majc zamiar co zakomunikowa, artykuuje okrelon myl, oraz celow ingerencj w wiat, za pomoc ktrej B zmierza do realizacji okrelonego celu. Jedno i drugie jest ucielenieniem fallibilnej wiedzy, jedno i drugie jest prb, ktra moe si nie powie. Obydwie ekspresdziaanie komunikacyjne i dziaanie teleolog je mog by poddawane krytyce. Suchajcy moe kwestionowa to wysunite przez A stwierdzenie jest prawdziwe; obserwator moe kwestionowa to, e wykonane przez B dziaanie dao zaoony rezultat. Krytyka w obydwu wypadkach odnosi si do roszczenia, jakie dziaajcy podmiot w sposb konieczny wie ze sw ekspresj, o ile bya ona zamierzona jako stwierdzenie bd jako celowe dziaanie. Konieczno ta jest natury konceptualnej. Tak wic A niczego nie stwierdza, jeli w odniesieniu do wypowiadanego sdu p nie zgasza roszczenia do prawdziwoci i tym samym nie manifestuje przekonania, e w razie koniecznoci wypowied jego da si uzasadni. B za nie realizuje dziaania celowego, tzn. nie zmierza tym dziaaniem do urzeczywistnienia celu, jeli nie uwaa, e planowane dziaanie ma widoki na powodzenie, co wiadczyoby o jego przekonaniu, e w danych warunkach da si w razie koniecznoci uzasadni dokonany przeze wybr rodkw.
i
1.
41
Pi:
Podobnie jak A roci pretensj do prawdziwoci w odniesieniu do swej wypowiedzi, tak B roci pretensj do pomylnego rezultatu w odniesieniu do planu swego dziaania bd do skutecznoci w odniesieniu do reguy dziaania, podug ktrej plan ten realizuje. Goszona skuteczno jest rwnoznaczna z roszczeniem do tego, e obrane rodki s w danych okolicznociach odpowiednie, by osign postawiony cel. Skuteczno dziaania pozostaje w wewntrznym zwizku z prawdziwoci warunkowych prognoz implikowanych przez plan bd regu dziaania. Jak prawdziwo" odnosi si do istnienia w wiecie stanw rzeczy, tak skuteczno" odnosi si do ingerencji w wiat, z ktrych pomoc wytwarza mona istniejce stany rzeczy. Wypowiadajc swe stwierdzenie, A odnosi si do czego, co w wiecie obiektywnym faktycznie ma miejsce, z kolei B, wykonujc czynno celow (Zwecktdtigkeit), odnosi si do czego, co w wiecie obiektywnym powinno mie miejsce. Czynic tak, obydwaj zgaszaj w swych symbolicznych ekspresjach roszczenia, ktre mona krytykowa i ktrych mona broni, tzn. ktre mona uzasadnia. Miar racjonalnoci ich ekspresji jest wewntrzna zaleno midzy zawartoci znaczeniow (Bedeutungsgehali), warunkami prawomocnoci (Gultigkeitsbedingungen) oraz racjami, jakie w razie koniecznoci mona przytoczy na rzecz ich prawomocnoci, na poparcie prawdziwoci sdu bd skutecznoci reguy dziaania. Dotychczasowe rozwaania prowadz ku temu, aeby racjonalno ekspresji sprowadzi do poddawalnoci krytyce (Kritisierbarkeit) oraz uzasadnialnoci (Begrundungsfahigkeii). Ekspresja spenia warunki racjonalnoci, jeeli ucielenia, i o tyle o ile ucielenia, fallibiln wiedz, a tym samym ma odniesienie do wiata obiektywnego, tzn. do faktw, oraz poddaje si obiektywnemu osdowi. Osd moe by obiektywny wwczas, jeli dokonywany jest na podstawie transsubiektyw-
32
/. Wprowadzenie
33
nego roszczenia do wanoci, ktre ma to samo znaczenie dla dowolnych obserwatorw i adresatw co i dla samego dziaajcego podmiotu. Prawdziwo i efektywno s roszczeniami tego rodzaju. Tak tedy ze stwierdzeniami oraz z dziaaniami celowymi rzecz ma si w ten sposb, e s one tym bardziej racjonalne, im lepiej moe zosta uzasadnione zwizane z nimi roszczenie do propozycjonalnej prawdziwoci bd efekty wnoci. Odpowiednio do tego uywamy wyraenia racjonalny" jako predykatu okrelajcego dyspozycje osb, od ktrych moemy oczekiwa - zwaszcza w sytuacjach skorriplikowaych tego rodzaju ekspresji Ta propozycja sprowadzenia racjonalnoci ekspresji do jej poddawalnoci krytyce ma, trzeba przyzna, dwie saboci. Z jednej strony, (1) charakterystyka jest zbyt abstrakcyjna, gdy nie artykuuje wanych rozrnie (Dijfenenzierungen). Z drugiej strony, (2) jest ona zbyt wska, poniewa wyraenia racjonalny" uywamy nie tylko w kontekcie ekspresji, ktre mog by prawdziwe lub faszywe, efektywne lub nieskuteczne. Racjonalno tkwica w praktyce komunikacyjnej obejmuje swym zasigiem szersze spektrum. Odsya do ych form argumentowania, jak te do rwnie licznych moliwoci kontynuowania dziaania komunikacyjnego za pomoc narzdzi dostarczanych przez refleksj. Poniewa idea dyskursywnego speniania (Einlsung) roszcze wanociowych zajmuje w teorii dziaania komunikacyjnego miejsce centralne, (3) wtrcam dusz dygresj na temat teorii argumentacji. 1. Pozostan na razie przy wszym, kognitywnym znaczeniu :jonalnoci, definiowanym wya przez odwoanie si do stosowania wiedzy deskryptywnej. Pojcie to mona wyoy na dwa rne sposoby. Jeli wychodzimy od nie-komunikacyjnego uycia wiedzy propozycjonalnej w dziaaniach celowych, z gry dokonujemy rozstrzygnicia na korzy owego pojcia racjonalnoci
kognitywno-instrumentalnej, ktre za porednictwem empiryzmu odcisno si silnym pitnem na rozumieniu przez epok skuteczne ono siebie. Konotuje nowoczesnoci samej samoutwierdzenie, co moliwe si staje dziki opartemu na wiedzy (informierte) panowaniu nad warunkami przygodnego otoczenia oraz inteligentnemu przystosowywaniu si do tych warunkw. Jeli wychodzimy natomiast od komunikacyjnego uycia wiedzy propozycjonalnej w dziaaniach jzykowych, z gry dokonujemy rozstrzygnicia na korzy szerszego pojcia racjonalnoci, ktre nawizuje do niegdysiejszych wyobra1 e logosu . To pojcie racjonalnoci komunikacyjnej niesie z sob konotacje, ktre ostateczne rdo maj w centralnym dowiadczeniu mocy, jak odznacza si mowa jednoczca w sposb pozbawiony przymusu raz fundujca konsens; mowa posugujca si argumentami, za porednictwem ktrej rni uczestnicy przezwyciaj swe zrazu subiektywne zapatrywama i dziki wsplnemu podzielaniu (Gemeinsamkeit)rozumowo umotywowanych przekona upewniaj si zarazem co do jednoci wiata obiektywnego oraz intersubiektywnoci ich 1 yciowego zwizku (ihres Lebenszusammenhang) . reprezentuje identyczny Przyjmijmy, e przekonani zasb wiedzy, jak dysponuj A i B. A uczestniczy w komuni kacji (jako jeden z wielu mwicych) i wysuwa twierdzenie p
temat dziejw pojcia por. K. O. Apel, Die Idee der Sprache in der Tradition des Humamsmus von Dante bis Vico, Bonn 1963. 2 W nawizaniu do Wittgensteina pisze o tym D. Pole w Conditions of Rational Inquiry, London 1961; tene, The Concept of Reason, w: Reason, R. F. Dearden, P. H. Hirst, R. S. Peters (eds.), t. 2, London 1972, s. 1 n. Aspekty, pod ktem ktrych Pole objania pojcie racjonalnoci, to przede wszystkim: objectivity, publicity and interpersonality, truth, the unity of reason, the ideal of rational agreement" (obiektywno, jawno, prawdziwo, jedno rozumu, ideal racjonalnej zgody). Na temat Wittgensteinowskiego pojcia racjonalnoci por. przede wszystkim: S. Cavell, Must We Mean What We Say?, Cambridge 1976; tene, The Claim of Reason, Oxford 1979.
1 Na
â
J. r
34
/. Wprowadzenie
35
podczas gdy B jako (pojedynczy) aktor dobiera rodki, ktre na podstawie przekonania p uwaa w danej sytuacji za stosowne, by osign zamierzony efekt. A i B stosuj t sam wiedz na rne sposoby. W jednym wypadku odniesienie ekspresji do faktw oraz jej uzasadnialno umoliwiaj osignicie midzy uczestnikami komunikacji porozumienia (Verstdndigung) co do czego, co ma miejsce w wiecie. Rzecz konstytutywn z punktu widzenia racjonalnoci ekspresji jest to, e mwicy zgasza w odniesieniu do wypowiedzi p poddawalne krytyce roszczenie wanociowe, ktre przez suchajcego moe zosta zaakceptowane lub odrzucone. W drugim wypadku odniesienie do faktw oraz uzasadnialno reguy dziaania stwarza moliwo skutecznego ingerowania w wiat. Rzecz konstytutywn z punktu widzenia racjonalnoci dziaania jest to, e aktor podstaw swego dziaania czyni pewien plan, porednio wskazujcy na prawdziwo /?, w myl ktrego to planu wysunity cel moe w danych okolicznociach zosta urzeczywistniony. Twierdzenie mona nazwa racjonalnym tylko wwczas, gdy mwicy dopenia warunkw koniecznych do osignicia celu illokucji: porozumienia si co do czego w wiecie przynajmniej z jednym z pozostaych uczestnikw komunikacji; dziaanie celowe jest racjonalne tylko wwczas, kiedy aktor dopenia warunkw koniecznych do urzeczywistnienia zamiaru skutecznego ingerowania w wiat. Obydwie prby mog skoczy si niepowodzeniem - zamierzony konsens moe nie doj do skutku, podany efekt moe nie nastpi. Rwnie w naturze tych niepowodze manifestuje si racjonalno ekspresji - niepo1 wodzenia mog zosta wyjanione .
Racjom przypada naturalnie odmienna rola pragmatyczna w zalenoci od tgo, czy z ich pomoc ma zosta wyjaniona niezgoda (Dissens) midzy partnerami rozmowy czy te nieskuteczna ingerencja [w wiat]. Mwicy, ktry
i
V***K
Analiza racjonalnoci zmierzajca tak jednym, jak i drugim torem moe wyj od pojcia wiedzy propozycjonalnej oraz od pojcia wiata obiektywnego; podane przypadki rni si jednak co do sposobu zastosowania wiedzy propozycjonalnej. Z punktu widzenia jednego a&toswari&âko tkwicy w racjofumentalne, z punktu nalnoci telos jawi si widzenia drugiego za zurtienie komunikacyjne. W za4eencentruje, analiza lenoci od aspektu, prowadzi w odmiennych kierunkach. Krtko objani obydwa stanowiska. Pierwsze stanowisko (a), ktre dla uproszczenia nazw realistycznym", wychodzi z ontologicznej przesanki zakadajcej wiat jako cao (jnbegriff) tego, co zachodzi (was der Fali ist), aeby na tej podstawie rozjani warunki racjonalnego zachowania. Drugie stanowisko (b), ktre moemy nazwa fenomenologicznym", transcendentalnej transformacji tego zagadnienia i namys kieruje na (reflektiert auf) okoliczno, e ci, ktrzy achowuj si racjonalnie, sami musz zakada wiat obiekwny. ^v L Rlistamoe ograniczy si do analizowania warunkw, jakie musi speni dziaajcy podmiot, aeby mg stawia i realizowa cele. W myl tego modelu, dziaania racjonalne
*.~ &*-: r " ' *^<t*l""-T_i w-m . *.,?.*;++*<*- + t**,J*-*t"r~.*F*K& > > i
l
i
i:
w %
f i
y
**"-
i f
i
wysuwa stwierdzenie, musi mie w zanadrzu" zasb trafnych argumentw, aby w razie potrzeby mc przekona partnerw rozmowy co do prawdziwoci wypowiedzi i doprowadzi do zaistnienia racjonalnie umotywowanej zgody. Gdy chodzi natomiast o rezultat dziaania instrumentalnego, nie jest rzecz konieczn, aby aktor by w stanie rwnie uzasadni regu dziaania, wedle ktrej postpi. W wypadku dziaa teleologicznych racje su jedynie uzyskaniu jasnoci co do faktu, e zastosowanie reguy byo albo mogo by bd nie byo albo nie mogo by skuteczne. Innymi sowy: z pewnoci zachodzi wewntrzna zaleno midzy obowizywaniem (skutecznoci) technicznej bd strategicznej reguy dziaania a objanieniami, jakie mona poda na poparcie jej obowizywania, atoli znajomo tej zalenoci nie jest koniecznym warunkiem subiektywnym skutecznego zastosowanie tej reguy.
36
/. Wprowadzenie
&
37
maj z zasady charakter celowych ingerencji w wiat istniejcych stanw rzeczy, dla ktrych to ingerencji instancj kontroln stanowi ich rezultat. Max Black wymienia szereg warunkw, jakie spenia musi dziaanie, aby mogo uchodzi za mniej lub bardziej racjonalne (reasonable) oraz podlega krytycznemu osdowi (dianoetic appraisal): 1. Only actions under actual or potential control by the agent are suitable for dianoetic appraisal [...]. 2. Only actions directed towards some end-in-view can be reasonable or unreasonable [....]. 3. Dianoetic appraisal to the agent and to his choice of end-in-vie w 4. Judgments of reasonableness are apropriate only where there is partial knowledge about the availability and efficacy of the means 5. Dianoetic appraisal can always be supported by reasons \
"1
UJ.
Jeli pojcie racjonalnoci rozwija bdziemy idc ladem 2 dziaa celowych, a to znaczy dziaa rozwizujcych problemy , to poza tym zrozumiae stanie si te pochodne uycie sowa racjonalny". Czasami mwimy przecie o racjonalnoci" zachowania stymulowanego przez bodce, o racjonalnoci
??
M. Black, Reasonableness, w: Reason, R. F. Dearden, P. H. Hirst, R. S. Peters (eds.), t. 2, London 1972, s. 2: 1. Jedynie dziaania rzeczywicie bd potencjalnie przez podmiot kontrolowane mog podlega krytycznemu osdowi [...]. 2. Jedynie dziaania skierowane ku jakiemu zamierzonemu celowi mog by racjonalne bd nieracjonalne [...]. 3. Krytyczny osd jest zrelatywizowany do podmiotu oraz jego wyboru zamierzonego celu [...]. 4. Oceny co do racjonalnoci s stosowne tylko tam, gdzie istnieje czciowa wiedza na temat dostpnoci i skutecznoci rodkw [...]. 5. Krytyczny osd moe by zawsze podbudowany racjami". 2 Sumaryczny przegld znale mona u W. Stegmullera, Probleme und Resultate der Wissenschafstheorie und Analytischen Philosophie, t. 1, Berlin Heidelberg-New York 1969, s. 335 n.
zmian stanu systemu. Tego rodzaju reakcje mona interpretowa jako rozwizywanie problemw, przez co obserwator bynajmniej nie zakada, e interpolowana zgodno obserwowanej reakcji z celem (Zweckmajiigkeit) jest czynnoci celow (Zwecktdtigkeit) i reakcji tej nie przypisuje jako pewnego dziaania podmiotowi, ktry zdolny jest do podejmowania decyzji i posuguje si wiedz propozycjonaln. Mona wprawdzie zachowania bdce reakcj organizmu pobudzanego przez bodce wewntrzne lub zewntrzne, indukowane przez otoczenie zmiany stanu systemu samoregulatywnego, rozumie jako uasi-dziaania, mianowicie tak, jakby manifestowaa si w tym zdolno jakiego podmiotu do 1 dziaania , o racjonalnoci mwimy tu jednak tylko w sensie przenonym. Wymagana od racjonalnych ekspresji uzasadnialno oznacza bowiem, e podmiot, ktremu przypisuje si zdolno dostarczania uzasadnie, sam bdzie w stanie przytoczy racje w stosownych okolicznociach. bJFrawnenolog nie idzie bez wzgldu na okolicznoci tropem dziaacelowycfi czy dziaa rozwizujcych problemy. Nie zaczyna on mianowicie od ontologicznego zaoenia jakiego wiata obiektywnego, lecz problematyzuje je, pytajc o warunki, pod jakimi jedno obiektywnego wiata konstytuuje si dla uczestnikw wsplnoty komunikacyjnej. Obiektywno uzyskuje wiat dopiero przez to, e dla wsplnoty podmiotw zdolnych do dziaania i mwienia uchodzi on za jeden i ten sam wiat. Abstrakcyjna koncepcja wiata stanowi konieczny warunek porozumiewania si podmiotw dziaajcych komunikacyjnie co do tego, co wystpuje w wiecie, bd co do tego, co powinno zosta w nim zdziaane (bewirkt). Przez t praktyk komunikacyjn upewniaj si one zarazem co do wsplnego ukadu yciowych powiza, co do intersubiekty
N. Luhmann, Zweckbegrijf und Systemrationalitdt, Tubingen 1968
c?
'to
38
/. Wprowadzenie
t.4
39
wnie podzielanego wiata ycia. Granice temu wiatu wyznacza og interpretacji, jakie przez tych, co do nale, zakadane s jako wiedza, ktra ley w tle i stanowi ukryt podstaw (Hintergrundwisseri). Celem rozjanienia pojcia racjonalnoci musi wic fenomenolog bada warunki konsensu osignitego na drodze komunikowania si; musi on analizowa to, co Malvin Pollner, odwoujc si do Alfreda Schutza, nazywa rozumowaniem w kategoriach wiatowych" {mundane reasoning):
That a community orients itself to the world as essentially constant, as one which is known and knowable in common with others, provides that community with the warrantable grounds for asking questions of a particular sort of which a prototypical representative is: 1 How come, he sees it and you do not?*" .
j
r
i
W myl tego modelu, racjonalne ekspresje maj charakter dziaa sensownych, dziaa zrozumiaych w swym kontekcie, za porednictwem ktrych aktor odnosi si do czego w wiecie. Warunki prawomocnoci (Gultigkeitsbedingungeri) ekspresji symbolicznych odsyaj do intersubiektywnie
" "
%
riences of what is purported to be the same world (objektive Welt). [...] In very gross terms, the anticipated unanimity of experiences (or, at least of accounts of those experiences) presupposes a community of others who are deemed to be observing the same world, who are physically constituted so as to be capable of veridical experience, who are motivated so as to speak truthfully of their experience, and who speak according to recognizable, shared schemes of expression. On the occasion of a disjuncture, mundane reasoners are prepared to call these and other features into question. For a mundane reasoner, a disjuncture is compelling grounds for believing that one or another of the conditions otherwise thought to obtain in the anticipation of unanimity, did not. For example, a mundane solution may be generated by reviewing whether or not the other had the capacity for veridical experience. Thus, hallucination, paranoia, bias, blindness, deafness, false consciousness etc., in so far as they are understood as indicating a faulted or inadequate method of observing the world, serve as candidate explanations of disjunctures. The significant feature of these solutions - the feature that renders them intelligible to other mundane reasoners as possibly correct solutions - is that they bring into ques1 tion not the world s intersubjectivity but the adequacy of the methods 1 through which the world is experienced and reported upon" . Tame, s. 47-48: Zaoenie wsplnie podzielanego wiata {Lebenswelt) dla rozumujcych w kategoriach wiatowych nie jest twierdzeniem opisowym. Nie jest falsyfikowalne. Funkcjonuje ono raczej w charakterze nie dajcej si korygowa specyfikacji stosunkw, jakie w zasadzie zachodz w obrbie wsplnoty posiadanych przez obserwatorw dowiadcze odnoszcych si do tego, co wydaje si tym samym wiatem (obiektive Welt). [...] Mwic oglnie, antycypowana cakowita jednomylno dowiadcze (a przynajmniej relacji z tych dowiadcze) zakada uprzedni wsplnot z innymi, o ktrych sdzi si, e obserwuj ten sam wiat, i ktrzy s psychicznie ukonstytuowani w ten sposb, i s zdolni do niezudnych dowiadcze, tudzie motywowani w ten sposb, eby szczerze mwi o swych dowiadczeniach, i wypowiadaj si zgodnie z rozpoznawalnymi, wsplnie podzielanymi schematami artykuowania ekspresji. W wypadku pojawienia si niezgodnoci rozumujcy w kategoriach wiatowych s gotowi zakwestionowa te czy inne wyszczeglnione waciwoci. Dla rozumujcych w kategoriach wiatowych niezgodno stanowi przekonujc racj, by uwaa, e nie jest w mocy jeden czy drugi z warunkw, o ktrych skdind myli si, e obowizuj w antycypowanym stanie penej jednomylnoci. Na przykad rozwizanie
i
'
'*-
>
- -
lanej przez wsplnot komunikacyjn wiedzy, ktra ley w tle i stanowi ukryt podstaw (Hintergrundwisseri). Kada niezgoda stanowi swoistego rodzaju wyzwanie dla tego ukrytego ta, jakim jest wiat ycia: The assumption of a commonly shared world (Lebenswelt) does not function for mundane reasoners as a descriptive assertion. It is not falsifiable. Rather, it functions as an incorrigible specification of the relations which exist in principle among a community of perceivers' expeM. Pollner, Mundane Reasoning, Philosophy of the Social Sciences" 1974, t. 4, s. 40: To, e wsplnota orientuje si na wiat jako w istocie swej niezmienny, jako taki, ktry jest znany i poznawalny wsplnie z innymi, dostarcza wsplnocie uzasadnialnych racji do zadawania szczeglnego rodzaju pyta, ktrych prototypowym reprezentantem jest pytanie: Jak to jest moliwe, e on to widzi, a ty nie?".
i
fl
40
/. Wprowadzenie
41
Do tego szerzej zakrojonego, rozwinitego z pozycji fenomenologicznych pojcia racjonalnoci mona wczy pojcie racjonalnoci instrumentalno-kognitywnej formuowane z pozycji realistycznych. Istniej bowiem wewntrzne zalenoci midzy zdolnoci zdecentrowanego postrzegania rzeczy i zdarze tudzie manipulowania nimi, z jednej strony, a zdolnoci intersubiektywnego dochodzenia do porozumienia na temat rzeczy zdarze z drugiej strony. Z tego powodu Piaget obiera kombinowany model koooperacji spoecznej, zgodnie z ktrym kilka podmiotw koordynuje swe ingerencje w wiat 1 obiektywny za porednictwem dziaania komunikacyjnego . Kontrasty, na przykad, midzy pojciem poczytalnoci i pojciem autonomii pojawiaj si dopiero wwczas, gdy - jak to jest w zwyczaju w tradycji bada empirystycznych - prbuje si oddzieli racjonalno instrumentalno-kognitywn, wydobyt z obserwacji monologicznego stosowania wiedzy deskryptywnej, od racjonalnoci komunikacyjnej. Tylko osoby poczytalne mog zachowywa si racjonalnie. Jeli miernikiem
zgodne z wymogami mylenia w kategoriach wiatowych moe by powodowane wynikami sprawdzenia, czy inny ma czy te nie ma zdolnoci do niezudnych dowiadcze. Tak wic halucynacja, paranoja, inklinacja, lepota, guchota, faszywa wiadomo* itp., o ile pojmowane s jako czynniki wskazujce na bdn czy nieadekwatn metod obserwowania wiata, su za potencjalne wyjanienia niezgodnoci. Znamienn waciwoci tych rozwiza - dziki ktrej jawi si one jako rozumne z punktu widzenia innych rozumujcych w kategoriach wiatowych, dziki ktrej jawi si jako rozwizania ewentualnie poprawne jest to, e kwestionuj one nie intersubiektywno wiata, lecz adekwatno metod, za pomoc ktrych dowiadcza si wiata podstawie ktrych zdaje si z niego relacje". i J. Piaget, Introduction a l'epistemologie genetiue, Paris 1950, t. 3, s. 202. W kooperacji spoecznej cz si ze sob dwa rodzaje wzajemnego oddziaywania: wzajemne oddziaywanie midzy podmiotem a przedmiotami" dokonujce si za porednictwem dziaania Ideologicznego oraz yr wzajemne oddziaywanie midzy podmiotem a innymi podmiotami", ktre uje si za porednictwem dziaania komunikacyjnego; por. niej, s. 131
**
ich racjonalnoci ma by powodzenie celowej ingerencji, to wystarcza postawienie wymogu, aeby byy one w stanie dokonywa wyboru midzy alternatywnymi rozwizaniami oraz byy w stanie kontrolowa (niektre) warunki otoczenia. Jeli za miernikiem ich racjonalnoci ma by powodzenie procesw dochodzenia do porozumienia, to wwczas nie wystarcza ju odwoanie si do tego rodzaju umiejtnoci. W kontekstach dziaania komunikacyjnego za poczytalnego moe uchodzi tylko ten, kto przynalec do wsplnoty komunikacyjnej jest w stanie ukierunkowywa swe dziaanie wedle intersubiektywnie uznawanych roszcze do wanoci. Odmiennym koncepcjom poczytalnoci mona przyporzdkowa odmienne pojcia autonomii. Wyszy stopie racjonalnoci instrumentalno-kognitywnej daje wiksz niezaleno od ogranicze, jaki przygodne otoczenie nakada na utwierdzanie wasnej pozycji przez podmioty dziaajce celowo. Wikszy stopie racjonalnoci komunikacyjnej poszerza w obrbie wsplnoty komunikacyjnej zakres swobody wolnego od przymusu koordynowania dziaa oraz konsensualnego zaegnywania konfliktw zwizanych z dziaaniem (pod warunkiem, e bior si one z niezgodnoci w cisym sensie kognitywnych). Wtrcone w nawiasie zastrzeenie jest konieczne, dopki rozwijajc pojcie racjonalnoci komunikacyjnej idziemy tropem konstatacji {konstative Aujierunge). Rwnie M. Pollner ogranicza rozumowanie w kategoriach wiatowych" do przypadkw, kiedy to niezgoda powstaje na temat czego w wie1 cie obiektywnym . Jednake racjonalno cechujca ludzi przejawia si, jak wiadomo, nie tylko w zdolnoci doprowadzania do konsensu na temat faktw tudzie w zdolnoci efektywnego dziaania.
Pollner czerpie przykady empiryczne z zakresu orzecznictwa w dziedzinie wykrocze drogowych; por. M. Pollner, Mundane Reasoning, wyd. cyt., s. 49 n.
1
'i
i:
42
/. Wprowadzenie
43
i
% \
Uzasadnione stwierdzenia i skuteczne dziaania s niewtpliwie oznak racjonalnoci. Z pewnoci racjonalnymi nazywamy zdolne do mwienia i do dziaania podmioty, ktre w miar monoci nie myl si co do faktw i relacji midzy celami i rodkami. Jednake istniej, jak wiadomo, inne typy ekspresji, za ktrymi mog sta trafne argumenty (gute Griinde),chocia nie wie si z nimi roszczenie do prawdziwoci bd osignicia zaoonego rezultatu. W kontekstach komunikacyjnych nazywamy racjonalnym nie tylko tego, kto wysuwa stwierdzenie i moe je przed krytykami uzasadni, wskazujc na odpowiednie dane oczywiste (Evidenzen). Racjonalnym nazywamy rwnie kogo, kto postpuje zgodnie z istniejc norm i przed krytykami moe usprawiedliwi (rechtfertigen) swe dziaanie, objaniajc dan sytuacj w wietle uprawnionych (legitimer) oczekiwa pod adresem zachowa. Racjonalnym nazywamy nawet tego, kto szczerze manifestuje swe yczenie, uczucie czy nastrj, wyjawia tajemnic, przyznaje si do czynu itp., a nastpnie potrafi upewni krytyka co do odsanianego w ten sposb przeycia, wycigajc z tego praktyczne konsekwencje oraz w nastpstwie zachowujc si w sposb spjny. Rwnie dziaania regulowane przez normy oraz samoprezentacje artykuujce stany wewntrzne maj - podobnie jak konstatacje jzykowe - charakter ekspresji sensownych, zrozumiaych we waciwym dla nich kontekcie i powizanych z poddawalnym krytyce roszcznim^wanociowym. Miast odniesienia do faktw maj one odniesienie do norm i przey. Dziaajcy wysuwa roszczenie do tego, e jego zachowanie jest suszne z uwagi na prawowicie uznany kontekst normatywny lub e ekspresja artykuujca stan wewntrzny dostpny mu w sposb uprzywilejowany jest szczera. Rwnie te ekspresje, podobnie jak konstatacje jzykowe, mog si skoczy si fiaskiem. Rwnie w wypadku tej racjonalnoci
konstytutywne znaczenie ma moliwo intersubiektywnego uznania poddawalnego krytyce roszczenia wanociowego. Wiedza ucieleniana w dziaaniach regulowanych przez normy bd ucieleniajca si w ekspresjach artykuujcych stany wewntrzne odsya jednake nie do istnienia stanw rzeczy, lecz do powinnociowej wanoci (Sollgeltung) norm tudzie do wyjawiania przey subiektywnych. Za ich porednictwem mwicy moe odnosi si nie do czego w wiecie obiektywnym, lecz tylko do czego we wsplnym wiecie spoecznym bd do czego w zawsze wasnym wiecie subiektywnym. Poprzestan w tym miejscu na wstpnym wskazaniu, e istniej akty komunikacji, ktre charakteryzuj si innymi odniesieniami do wiata i z ktrymi wi si inne roszczenia wanociowe, anieli ma to miejsce w wypadku konstatacji (Icons tative Aufierungeri). Ekspresje, ktre z roszczeniami do normatywnej susznoci i subiektywnej szczeroci powizane s w sposb podobny do tego, w jaki inne akty powizane s z roszczeniami do propozycjonalnej prawdziwoci i do skutecznoci, speniaj centralny warunek racjonalnoci: mona je mianowicie uzasadnia oraz mona je poddawa krytyce. Odnosi si to nawet do tego typu ekspresji, ktremu nie towarzyszy jasno uprofilowane roszczenie wanociowe, mianowicie do ekspresji artykuujcych oceny, ktre ani nie s ekspresjami przey - tzn. nie s wyrazem prywatnych uczu czy potrzeb - ani te nie czyni uytku z normatywnej mocy wicej, tzn. nie s w peni zgodne z uoglnionym oczekiwaniem co do zachowa. Mimo to mog istnie uzasadnione racje przemawiajce za tymi ewaluatywnymi ekspresjami: dziaajcy moe z pomoc sdw wartociujcych wyjani krytykowi swe yczenie wyjazdu na wakacje, swe szczeglne upodobanie do jesiennego krajobrazu, sw odmow suby wojskowej, sw zazdro wobec kolegw. Standardom wartociowania ani nie
44
/. Wprowadzenie
45
przysuguje oglno waciwa normom intersubiektywnie s one rzecz czysto prywatn. Tak uznawanym, ani te czy inaczej, rozrniamy rozumne i nierozumne uycie owych standardw, z pomoc ktrych nalecy do wsplnoty kulturowej i wsplnoty jzykowej interpretuj swe potrzeby. R. Norman tumaczy to na nastpujcym przykadzie: To want simply a saucer of mud is irrational, because some further reason is needed for wanting it. To want a saucer of mud because one wants to enjoy its richriver-smellis rational. No further reason is needed for wanting to enjoy therichriver-smell,for to characterize what is wanted as to enjoy therichriver-smellis itself to give an 1 acceptable reason for wanting it, and therefore this want is rational" . Aktorzy zachowuj si racjonalnie, dopki uywaj predykatw typu pikantny", pocigajcy", dziwny", straszny", wstrtny" itd. w taki sposb, e inni czonkowie ich wiata ycia mog rozpoznawa w tych opisach wasne reakcje na analogiczne sytuacje. Jeli natomiast standardami wartociowania posuguj si w tak osobliwy sposb, e nie mog ju liczy na kulturowo utarte zrozumienie, to zachowuj si wwczas idiosynkratycznie. Pord takich prywatnych ocen niektre mog mie charakter innowacyjny. Wyrnia je autentyczno wyrazu, np. wyranie dostrzegalna, tzn. esteR. Norman, Reasons for Actions, New York 1971, s. 63 - 64: Po prostu yczy sobie filiank szlamu jest rzecz irracjonaln, poniewa takie yczenie musi by poparte jak dodatkow racj. yczy sobie filiank szlamu, poniewa chce si posmakowa jego bogatego rzecznego zapachu, jest rzecz racjonaln. Nie jest konieczny aden dodatkowy powd, dla ktrego kto yczy sobie posmakowa bogatego rzecznego zapachu, poniewa samo scharakteryzowanie tego yczenia jako posmakowanie bogatego rzecznego zapachu jest ju podaniem dajcej si zaakceptowa racji, a tym samym yczenie to jest racjonalne". Na dalszych stronach (s. 65 n.) Norman omawia status wyrae ewaluatywnych, ktre z racji ich po czci normatywnego, po czci deskryptywnego znaczenia zostay przez takich autorw, jak Hare i Nowell-Smith, okrelone jako sowa o Janusowym obliczu (Janusworte)".
i
i i
tyczna forma dziea sztuki. W odrnieniu od nich ekspresje idiosynkratyczne podlegaj sztywnym wzorcom; ich zawarto znaczeniowa staje si dostpna nie dziki sile poetyckiego kunsztu czy twrczego uformowania i ma charakter wycznie prywatny. Spektrum tego rodzaju ekspresji rozciga si od niewinnych zachcianek, jak upodobanie do zapachu gnijcych jabek, a po symptomy wyranie klinicznie, jak na przykad reagowanie z przeraeniem na otwart przestrze. W codziennych kontekstach wikszoci kultur z trudem spotka si ze zrozumieniem kto, kto swe libidalne reakcje na zgnie jabka wyjania fascynujcym", niebywaym", przyprawiajcym o zawrt gowy" zapachem, tudzie kto, kto sw paniczn reakcj na otwart przestrze tumaczy paraliujc", przytaczajc", zasysajc" pustk. W wypadku tych reakcji, odbieranych jako odbiegajce od normy, nie wystarcza legitymizujca moc przywoywanych wartoci kulturowych. Te graniczne przypadki potwierdzaj tylko, e rwnie osobliwo ycze i wraliwo uczu, ktrym mona dawa wyraz w sdach wartociujcych, pozostaj w wewntrznej relacji z racjami i argumentami. Kto w swych nastawieniach i ocenach zachowuje si w sposb tak dalece prywatny, e nastawie tych i ocen nie mona wyjani i uwiarygodni przez odwoanie si do standardw wartociowania, ten nie zachowuje si racjonalnie. Podsumowujc, moemy powiedzie, e dziaania regulowane i przez normy, samoprezentacje artykuujce stany wewntrzne {expressive Selbstdarstellungeri) oraz ekspresje ewaluatywne stanowi dopenienie konstatujcych dziaa jzykowych, tworzc razem praktyk komunikacyjn, ktra, majc za podoe i to wiat ycia, jest nastawiona na osiganie, utrzymywanie i odnawianie konsensu, i to konsensu, ktry opiera si na intersubiektywnym uznawaniu poddawalnych krytyce roszcze wanociowych. Tkwica w tej praktyce racjonalno widoczna
^
ip&*
\1
46
/. Wprowadzenie
47
C'
U'
l
>: -/
jest w tym, e porozumienie osignite przez komunikowanie si musi ostatecznie opiera si na racjach. Miar za racjonalnoci tych, ktrzy uczestnicz w tej praktyce komunikato, cyjnej, okolicznociach uzasadni swe ekspresje tkwica immanentnie w codziennej praktyce komunikacyjnej odsya zatem do praktyki polegajcej na argumentowaniu (Argumentationspraxis) jak do instancji odwoawczej, ktra umoliwia kontynuo wanie dziaania komunikacyjnego za pomoc innych narzdzi, jeli z brakiem zgody (Dissens) nie mona sobie ju poradzi w zrutynizowany w yciu codziennym sposb (dutch Alltagsroutine), a zarazem rozstrzygnicie nie powinno zapa w trybie bezporedniego bd strategicznego uycia przemocy. Z tego wzgldu uwaam, e pojcie Racjonalnoci komunika cyjnej - majce odniesienie do dotychczas jeszcze nie, wyjanionego systematycznego ukadu powiza w obszarze uniwersalnych roszcze wanociowych - trzeba wyeksplikowa w sposb adekwatny za pomoc teorii argumentacji. Argumentacj nazywamy ten typ mwienia, w wypadku ktrego uczestnicy tematyzuj sporne roszczenia wanociowe oraz prbuj z pomoc argumentw im zadouczyni (einlseri) bd je skrytykowa. Argument zawiera racje, ktre w sposb systematyczny powizane s z waciwym problematycznej ekspresji roszczeniem wanociowym. Miar mocy" argumentu jest w danym kontekcie trafno racji; uwidacznia si ona m.in. w tym, czy argument moe przekona uczestnikw dyskursu, tzn. motywowa do przystania na dane roszczenie wanociowe. Na tym tle racjonalno podmiotu zdolnego do mwienia i dziaania moemy ocenia wedle tego, jak si on ewentualnie zachowuje jako uczestnik argumentowania: Anyone participating in an argument shows his rationality, or lack of it, by the manner in which he handles and responds to the offering of reasons for or against claims. If he is open to argument, he will
f f * < * r v ^w * - * j ^ v . * z
:K. "'
either acknowledge the force of those reasons or seek to reply to them, and either way he will deal with them in rational manner. If he is deaf to argument, by contrast, he may either ignore contrary reasons or reply to them with dogmatic assertions, and either way he fails to deal with the issues nationally" .
.v,^;.^-,,.:
->-.:*=%-
... _ * -
-*
--
'-!.'
"**"-
' * " . - . . - . _
Uzasadnialnoci racjonalnych ekspresji odpowiada po stronie osb zachowujcych si racjonalnie gotowo do wystawienia si na krytyk i prawidowego uczestniczenia w razie potrzeby w wymianie argumentw. Racjonalne ekspresje s z racji ich poddawalnoci krytyce rwnie korygowalne: moemy korygowa nieudane prby, moemy - jeli si to uda - identyfikowa bdy, jakie si nam wkrady. Idea (das Konzept) uzasadniania splata si z ide uczenia si. Rwnie w procesach uczenia si argumentowanie odgrywa wan rol. Tak wic racjonalnymi nazywamy osoby, ktre w obszarze instrumentalno-kognitywnym artykuuj uzasadnione przewiadczenia (Meinunge) i dziaaj efektywnie; z tym tylko, e racjonalno ta bdzie rzecz przypadku, jeli nie bdzie sprzona ze zdolnoci uczenia si na bdach, zdolnoci czerpania nauki z obalania hipotez i z niepowodze, jakimi koczyy si ingerencje [w wiat]. Medium, za porednictwem ktrego te negatywne dowiadczenia mog by poddawane obrbce, jest dyskur^torTe^czny, czyli ta forma wymiany argumentw, w ramach ktrej tematem
r
% :
&** ^
i
<i
f
r
M.V
S. Toulmin, R. Rieke, A. Janik, An Introduction to Reasoning, New York 1979, s. 13: Kada osoba, ktra uczestniczy w wymianie argumentw, ujawnia sw racjonalno bd jej brak przez sposb, w jaki obchodzi si z prezentowanymi racjami i w jaki reaguje na przedstawiane racje, ktre przemawiaj za lub przeciw wysuwanym twierdzeniom. Jeli jest otwarta na argumenty, to albo uzna si tych racji, albo bdzie szukaa na nie riposty i w obydwu wypadkach bdzie obchodzia si z nimi w sposb racjonalny. Jeli jest gucha na argumenty, to, przeciwnie, moe albo ignorowa kontrargumenty, albo odpowiada na nie z pomoc dogmatycznych stwierdze i w obydwu wypadkach nie bdzie zajmowaa si tymi problemami racjonalnie".
i
48
/. Wprowadzenie
49
staj si kontrowersyjne roszczenia do prawdziwoci W obszarze praktycznomoralnym rzecz si ma podobnie. Racjonaln nazywamy osob, ktra swe dziaania moe uprawomocni przez odwoanie si do istniejcych kontekstw normatywnych. W szczeglnoci za odnosi si to do takiej osoby, ktra w wypadku normatywnego konfliktu zwizanego z dziaaniem postpuje w sposb rozsdny (einsichtig), czyli ani nie ulega swym afektom, ani te nie kieruje si bezporednim interesem, lecz stara si bezstronnie oceni spr z moralnego punktu widzenia oraz zaradzi mu w trybie konsensualnym. Medium, za porednictwem ktrego podda mona hipotetycznemu sprawdzeniu to, czy norma kierujca dziaaniem - niezalenie od tego, czy jest ona faktycznie uznawana czy te nie - moe czy te nie moe zosta uprawomocniona, jest dyskurs praktyczny, czyli ta forma wymiany argumentw, w ramach ktrej tematem staj si roszczenia do susznoci normatywnej. W etyce filozoficznej bynajmniej nie ma zgodnoci co do tego, e powizanym z normami kierujcymi dziaaniem roszczeniom wanociowym, na ktrych wspieraj si nakazy oraz zdania powinnociowe, mona zadoczyni w trybie dyskursy wnym analogicznie jak roszczeniom do prawdziwoci. W yciu codziennym jednake w wymian argumentw moralnych nie wdawaby si nikt, kto nie wychodziby intuicyjnie z mocnego zaoenia, e w krgu osb zainteresowanych zasadniczo jest moliwe osignicie konsensu opartego na uzasadnieniu (ein begriindeterKonsens). Wynika to, jak mniemam, w sposb konceptualnie konieczny z sensu normatywnych roszcze wanociowych. Normy kierujce dziaaniem wystpuj w obrbie obszaru swojej wanoci z uwagi na materi wymagajc w danym wypadku uregulowania - z roszczeniem do wyraania wsplnego interesu wszystkich zainteresowanych i dlatego te do zasugiwania na powszechne uznanie; z tego wzgldu konieczne jest, by prawomocne (giiltige) normy
4'i
mogy w warunkach neutralizujcych wszelkie motywy poza kooperatywnym poszukiwaniem prawdy zasadniczo spotka si te z racjonalnie umotywowanym przyzwoleniem ze strony 1 wszystkich zainteresowanych . Zawsze, gdy wymieniamy argumenty moralne, wspieramy si na tej intuicyjnej wiedzy; w tych presupozycjach ma swe korzenie the moral point c 2 view . Nie musi to jeszcze oznacza, e ta intuicja laika moe zosta faktycznie uprawomocniona w drodze rekonstrukcji (rekonstruktiv); w kadym razie ja sam skaniam si, gdy chodzi o to podstawowe pytanie etyki, ku stanowisku kognitywistycznemu, zgodnie z ktrym kwestie praktyczne mog zasad3 niczo by rozstrzygane w trybie argumentacji . Obrona tego
Por. A. R. White, Truth, New York 1970, s. 57 n.; G. Patzig, Tatsachen, Normen, Sdtze, Stuttgart 1980, s. 155 n. 2 K. Baier, The Moral Point of View, Ithaca 1964. 3 Por. J. Rawls, Teoria sprawiedliwoci, tum. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, Warszawa 1994; na ten temat take: UberJ. Rawls Theorie derGerechtigkeit, O. Hffe (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977; J. Rawls, Kantian Constructivism in Moral Theory, Journal of Philosophy" 1980, t. 77, s. 515 n.; na temat podejcia konstrukty wistycznego por. O. Schwemmer, Philosophie der Praxis, Frankfurt am Main 1971; Praktische Philosophie und konstruktive Wissenschaftstheorie, F. Kambartel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1975; na temat podejcia transcendentalno-hermeneutycznego por. K. O. Apel, Das Apriori der Kommunikationsgemeinschaft und die Grundlagen der Ethik, w: tene, Transformation der Philosophie, t. 2, Frankfurt am Main 1973, s. 358 n.; tene, Spmchakttheorie und transzendentale Sprachpragmatik, zur Frage der Begrundung ethischer Normen, w: Sprachpragmatik und Philosophie, K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 10 n.; na temat etyki dyskursu por. J. Habermas, Wahrheitstheorien, w: Wirklichkeit und Reflexion, H. Fahrenbach (Hrsg.), Pfullingen 1973, s. 211 n.; R. Alexy, Theorie juristischer Argumentation, Frankfurt am Main 1978; tene, Eine Theorie des praktischen Diskurses, w: Normenbegriindung, Normenduwhsetzung, W. Oelmuller (Hrsg.), Paderborn 1978, s. 22 n.; W. M. Sullivan, Communication and the Recovery of Meaning, International Philosophical Quarterly" 1978, t. 18, s. 69 n. Przegld problematyki: R. Wimmer, Universalisierung in der Ethik, Frankfurt am Main 1980; R. Hegselmann, Normativitdt und Rationalist, Frankfurt am Main 1979.
i
'j-
' >
'l)
*
fl
50
/. Wprowadzenie
y'i

V
51
i-
i
"I
4V I
,t
r;
i ,
stanowiska bdzie miaa z pewnoci tylko wwczas widoki na powodzenie, jeli dyskursw praktycznych, dla ktrych charakterystyczne jest wewntrzne odniesienie do potrzeb zinterpretowanych przez osoby w danym wypadku zainteresowane, nie bdziemy pospiesznie upodabnia do dyskursw teoretycznych wraz ze znamiennym dla nich odniesieniem do zinterpretowanych dowiadcze obserwatora. Refleksywne medium istnieje wic nie tylko w wypadku obszaru instrumentalno-kognitywnego i praktycznomoralnego, lecz take gdy chodzi o ekspresje ewaluatywne oraz ekspresje artykuujce stany wewntrzne (expressive Aufierunge). Racjonaln nazywamy osob, ktra sw natur jako zesp potrzeb (ihreBediirfnisnatur) interpretuje w wietle kulturowo utartych standardw wartociowania; w szczeglnoci jednak nazywamy j racjonaln wwczas, kiedy osobicie jest w stanie przyjmowa nastawienie refleksyjne wobec standardw wartociowania interpretujcych potrzeby. Wartoci kulturowe nie wystpuj, tak jak to jest w wypadku norm kierujcych dziaaniem, z roszczeniem do powszechnoci. Wartoci co najwyej kandyduj do interpretacji, przez pryzmat ktrych krg zainteresowanych moe w raziepotrzeby opisywa i normowa wsplne interesy. Krg intersubiektywnego uznania, tworzcy si wok wartoci kulturowych, bynajmniej nie oznacza jeszcze roszczenia do kulturowo powszechnej, a tym bardziej do uniwersalnej akceptowalnoci (Zustimmungsfdhigkeit). Std te argumentacje suce legitymizacji (Rechtfertigung) standardw wartociowania nie speniaj warunkw dyskursu. W prototypowym wypadku maj one form krytyki estetycznej. Jest to pewien wariant formy argumentowania, w ramach ktrej tematyzowana jest adekwatno standardw wartociowania, w ogle adekwatno jzyka naszych ocen. W rozwaaniach z zakresu krytyki literackiej, artystycznej i muzycznej
**i
dzieje si to wszelako w sposb poredni. Racje peni w tym kontekcie osobliw funkcj; maj w taki sposb unaoczni nam utwr czy obraz, aeby mona go byo postrzega jako autentyczny wyraz egzemplarycznego dowiadczenia, w ogle 1 jako ucielenienie roszczenia do autentycznoci . Dzieo, ktrego warto ustalona zostaa drog ugruntowanej percepcji estetycznej, moe z kolei zaj miejsce argumentu i agitowa na rzecz dokadnie tych wanie standardw, zgodnie z ktrymi uchodzi ono za dzieo autentyczne. Podobnie jak racje w dyskursie praktycznym maj suy wykazaniu, e normy, ktre zaleca si przyj, wyraaj uniwersalizowalny (yerallgemeinerbares)interes, tak i racje krytyki estetycznej su kierowaniu percepcj i czynieniu autentycznoci dziea czym tak oczywistym, e dowiadczenie to moe samo sta si racjonalnym motywem przyjcia odnonych standardw
Por. R. Bittner, Ein Abschnitt sprahanalytischer Asthetik, w: Das asthetische Urteil, R. Bittner, P. Pfaff (Hrsg.), Koln 1977, s. 271: [...] rzecz, o ktr tu chodzi, jest wasne postrzeganie przedmiotu i sdy estetyczne prbuj pokierowa tym postrzeganiem, udzieli mu wskazwek oraz otworzy perspektywy. Hampshire formuuje to nastpujco: chodzi tu o doprowadzenie kogo do tego, aby spostrzeg szczeglne wasnoci szczeglnego przedmiotu. Wedle za negatywnego sformuowania Isenberga: bez obecnoci bd bezporedniego przypomnienia omawianego przedmiotu wydawanie sdw estetycznych jest zbdne i bezsensowne. Obydwa te okrelenia wszelako sobie nie przecz. Sytuacj t mona w terminologii [teorii] aktw mowy opisa w ten sposb, e akt illokucji, ktry realizowany jest zazwyczaj z pomoc ekspresji typu rysunek X jest szczeglnie harmonijny (ausgewogen), naley do okrelonego gatunku wypowiedzi, podczas gdy akt perlokucji, jaki z reguy realizowany jest z pomoc tego typu ekspresji, przyucza i wdraa do wasnego widzenia wasnoci estetycznych przedmiotu. Wypowiadam zdanie i tym samym kieruj czyj estetyczn percepcj wanie w taki sposb, w jaki wypowiadam zdanie i tym samym mog powiadomi kogo o odnonym fakcie, bd w taki, w jaki mona postawi pytanie i tym samym komu o czym przypomnie". Bittner podejmuje tu tok argumentacji znamienny dla prac M. Macdonald, A. Isenberga i S. Hampshire'a (por. bibliografia, tame, s. 281 n.)
i
V,
52
/. Wprowadzenie
'k

*.
53
'f
wartociowania. Powysza refleksja pozwala zrozumie, czemu argumenty estetyczne uwaamy za mniej zniewalajce anieli argumenty uywane przez nas w dyskursach praktycznych, a tym bardziej w dyskursach teoretycznych. Podobna rzecz dotyczy te argumentw psychoterapeuty wyspecjalizowanego we wdraaniu pacjenta do przyjmowania refleksyjnego nastawienia wobec wasnych ekspresji artykuujcych stany wewntrzne. Racjonalnym nazywamy mianowicie rwnie - i to nawet kadc na to szczeglny nacisk - zachowanie osoby, ktra jest gotowa i jest w stanie uwalnia si od zudze, i to od zudze polegajcych nie na bdzie (co do faktw), lecz na autoiluzji (co do wasnych przey). Dotyczy to ekspresji wasnych ycze i skonnoci, uczu i nastrojw wystpujcych z roszczeniem do szczeroci. W wielu sytuacjach aktor ma suszne powody po temu, by skrywa przed innymi swe przeycia bd zwodzi partnera interakcji co do swych prawdziwych" przey. Wwczas nie zgasza on roszczenia do szczeroci, co najwyej je symuluje, zachowujc si strategicznie. Tego rodzaju ekspresji nie mona krytykowa w sposb obiektywny z tego tytuu, i s nieszczere, musz one by raczej oceniane wedle zamierzonego rezultatu. Szacowanie ekspresji artykuujcych stany wewntrzne (expressiven Aufierungeri) z punktu widzenia ich szczeroci moe mie miejsce tylko w kontekcie komunikowania si nacelowanego na uzyskanie porozumienia. Kto, kto w sposb systematyczny udzi si co do samego siebie, zachowuje si irracjonalnie. Natomiast ten, kto jest w stanie da si owieci co do swej irracjonalnoci, dysponuje nie tylko racjonalnoci waciw podmiotowi zdolnemu do wydawania sdw oraz dziaajcemu racjonalnie ze wzgldu na cel, podmiotowi, ktry dysponuje moralnym wgldem i jest wiarygodny w wymiarze praktycznym (praktisch zuverldssig), podmiotowi, ktry wydajc oceny zachowuje wraliwo i jest otwarty na to, co estetyczne, lecz take dysponuje zdolnoci
1-4
"l
refleksyjnego odnoszenia si do wasnej subiektywnoci oraz zdolnoci do tego, by przejrze irracjonalne ograniczenia, jakim systematycznie podlegaj jego ekspresje kognitywne, jego ekspresje praktycznomoralne i praktycznoestetyczne. Rwnie w takim procesie autorefleksji odgrywaj rol racje; typ argumentacji niezbywalnie towarzyszcy temu procesowi analizowany by przez Freuda na przykadzie modelu roz1 mowy terapeutycznej midzy lekarzem a pacjentem . W rozmowie analitycznej role rozdzielone s asymetrycznie, lekarz i pacjent nie zachowuj si jak proponujcy i oponujcy. Przesanki dyskursu mog zosta spenione dopiero po zwieczeniu terapii powodzeniem. Z tego wzgldu nazywam form argumentowania suc wywietleniu systematycznych autoiluzji krytyk terapeutyczn. Na innej, acz rwnie refleksyjnej paszczynie sytuuj si wreszcie sposoby zachowa interpretatora, ktry, aby zaradzi uporczywym trudnociom z uzyskaniem porozumienia, czuje si zmuszony uczyni przedmiotem komunikacji same narzdzia uzyskiwania porozumienia. Racjonaln nazywamy osob, ktra zachowuje gotowo dojcia do porozumienia i na zakcenia w komunikacji reaguje w ten sposb, e poddaje refleksji reguy jzykowe. Chodzi tu, z jednej strony, o sprawdzenie zrozumiaoci bd poprawnoci sformuowania ekspresji symbolicznych, zatem o pytanie, czy wyraenia symboliczne s wytwarzane w sposb prawidowy, tzn. w sposb zgodny z odpowiednim systemem regu generowania [wyrae symbolicznych]. Za model moe suy tu analiza lingwistyczna. drugiej strony, chodzi o eksplikacj znaczenia ekspresji jest to przedsiwzicie hermeneutyczne, dla ktrego waci
J. Habermas, Erkenntnis und Intemssse, Frankfurt am Main 1968, rozdz. 10 i l l , oraz P. Ricoeur, Die Interpretation, Frankfurt am Main 1969, ks. Ill, s. 352 n.; take: W. A. Schelling, Sprache, Bedeutung, Wunsch, Berlin 1978.
i
54
/. Wprowadzenie
55
wego modelu moe dostarcza praktyka translatorska. W sposb irracjonalny zachowuje si ten, kto wasnymi rodkami symbolicznego wyrazu posuguje si w sposb dogmatyczny. Natomiast form argumentowania, w ramach ktrej zrozumiaoci, poprawnoci sformuowania czy prawidowoci ekspresji symbolicznych ani si w sposb naiwny nie zakada, ani w ten sam sposb nie kwestionuje, lecz czyni si je tematem rozwaa jako roszczenia kontrowersyj jest i dyskurs eksplikacyjny Nasze rozwaania moemy streci w ten sposb, e racjonalno bdziemy rozumieli jako dyspozycj podmiotw, ktre s zdolne do dziaania i do mwienia. Wyraa si ona w sposobach zachowa, dla ktrych istniej zawsze suszne powody. Oznacza to, e racjonalne ekspresje s dostpne ocenie obiektywnej. Odnosi si to do wszystkich ekspresji symbolicznych, ktre s przynajmniej implicite powizane z roszczeniami wanociowymi (bd z roszczeniami, ktre s w wewntrznej zalenoci z poddawalnymi krytyce roszczeniami wanociowymi). Kade explicite dokonywane sprawdzanie kontrowersyjnych roszcze wanociowych wymaga formy komunikowania si, ktra stawia wysokie wymogi i ktra spenia warunki argumentowania. Dziki wymianie argumentw moliwe jest zachowanie, ktre uchodzi za w szczeglnym sensie racjonalne, a mianowicie uczenie si na jawnych bdach. Podczas gdy poddawalno krytyce i uzasadnialno racjonalnych ekspresji jedynie sygnalizuje (verweist) wymian argumentw, to procesy uczenia si dziki ktrym uzyskujemy wiedz teoretyczn oraz moralne rozeznanie, tudzie odnawiamy i poszerzamy jzyk [naszych] ocen {evaluative Sprahe), przezwyciamy autoiluzje i trudnoci z uzyskaniem porozumienia - zdane s na argumentowanie.
Na temat dyskursu eksplikacyjnego por. H. Schnadelbach, Reflexion und Diskurs. Frankfurt am Main 1977. s. 277
i
t.i
3. Dygresja na temat teorii argumentacji Dotychczas wprowadzone raczej intuicyjnie pojcie racjonalnoci odnosi si do systemu roszcze wanociowych, ktry jak pokazuje tab. trzeba by rozjani za pomoc teorii argumentacji.
\
Tabela 1. Typy argumentacji

Wymiary odniesie Formy argumentacji Dyskurs teoretyczny
problematyczne ekspresje instrumentalno-kognitywne
kontrowersyjne roszczenia wanociowe 1 prawdziwo* zda 1 w sensie logicznym (Propositionen); skuteczno dziaa teleologicznych suszno norm dziaania
Dyskurs praktyczny Krytyka estetyczna Krytyka terapeutyczna Dyskurs eksplikujcy
moralno-praktyczne
oceniajce (evaluativ) adekwatno standardw wartociowania wyraajce przeycia szczero ekspresji zrozumiao bd poprawno sformuowania konstruktw symbolicznych
'i
Pomimo szacownej tradycji filozoficznej sigajcej Arystotelesa, teoria ta znajduje si jeszcze w powijakach. Logika argumentacji, inaczej ni logika formalna, odwouje si nie do zalenoci dedukcyjnych (Folgerungszusammenhdnge) midzy jednostkami semantycznymi (zdaniami), lecz do niededukcyjnych relacji midzy jednostkami pragmatycznymi (aktami mowy), z ktrych skadaj si argumenty. Niekiedy wystpuje 1 ona pod nazw logiki nieformalnej . Organizatorzy pierwszego
Gdy chodzi o obszar niemieckojzyczny por. P. L. Volzing, Argumentation, Zeitschrift fur Literaturwissenschaft und Linguistik" 1980, nr 10, s. 204 n.
i
*i
56
/. Wprowadzenie
*i
57
midzynarodowego sympozjum na temat problemw logiki nieformalnej, spogldajc w przeszo, wymienili nastpujce powody i motywy jego zorganizowania:
Serious doubt about whether deductive logic and the standard inductive logic approaches are sufficient to model all, or even the major forms of legitimate argument. A conviction that there are standards, norms, or advice of argument evaluation that are at once logical - not purely rhetorical or domainspecific - and at the same time not captured by the categories of deductive validity, soundness and inductive strength. A desire to provide a complete theory of reasoning that goes beyond formal deductive and inductive logic. A belief that theoretical clarification of reasoning and logical criticism in non-formal terms has direct implications for such other branches of philosophy as epistemology, ethics and the philosophy of language. An interest in all types of discursive persuasion, coupled with an interest in mapping the lines between the different types and the over1 lapping that occurs among them" .
Informal Logic, J. A. Blair, R. H. Johnson (eds.), Iverness, Cal. 1980, s. X: Powane obawy co do tego, czy logika dedukcyjna oraz standardowe podejcia logiki indukcyjnej s w stanie nada modelow posta wszystkim czy choby najwaniejszym formom prawomocnej argumentacji. Przewiadczenie, e istniej standardy, normy bd wskazania dotyczce oceniania argumentacji, ktre s logiczne - a nie czysto retoryczne bd swoiste tylko dla danej dziedziny - a zarazem nie podpadaj pod takie kategorie, jak dedukcyjna prawomocno, suszno i moc indukcyjna. Potrzeba dostarczenia penej teorii rozumowa, ktra wykracza poza formaln logik dedukcyjn i indukcyjn. Przekonanie, e uzyskanie teoretycznej jasnoci, gdy chodzi o rozumowanie oraz krytyk logiczn dokonywan w kategoriach nieformalnych, ma bezporednie implikacje dla pozostaych dziedzin filozofii, takich jak epistemologia, etyka i filozofia jzyka. Zainteresowanie wszystkimi typami dyskursywnego przekonywania sprzgnite z zainteresowaniem kwesti wytyczenia linii rozgraniczajcych odmienne typy tudzie kwesti ich zachodzenia na siebie".
* *
v
Przekonania te s charakterystyczne dla stanowiska, jakie przedstawi S. Toulmin w swej nowatorskiej analizie The Uses of Argument (1958) i z jakiego wyszed w swych analizach z zakresu historii nauki w Human Understanding (1972). Z jednej strony, Toulmin krytykuje ujcia absolutystyczne, ktre wiedz teoretyczn, rozeznanie praktycznomoralne oraz dokonywanie ocen estetycznych sprowadzaj do argumentw przekonujcych na mocy dedukcji bd do danych oczywistych przekonujcych empirycznie. O ile argumenty s przekonujce z racji swej logicznoci, o tyle nie wydobywaj na jaw niczego substancjalnie nowego; o ile za maj w ogle zawarto substancjaln, o tyle opieraj si na danych oczywistych i na potrzebach, ktre z pomoc wielu systemw dokonywania opisu tudzie w wietle zmieniajcych si teorii mog by rozmaicie interpretowane i dlatego te nie stanowi adnej definitywnej podstawy. Z drugiej strony, Toulmin rwnie zdecydowanie krytykuje ujcia relatywistyczne, ktre nie wyjaniaj - osobliwego, bowiem wolnego od przymusu - przymusu ze strony lepszego argumentu i nie s w stanie zda sprawy z uniwersalistycznych konotacji roszcze wanociowych, takich jak prawdziwo zda [w sensie logicznym] (Pwpositionen) czy suszno norm:
Toulmin argues that neither position is reflexive; that is, neither position can account for its rationality within its own framework. The absolutist cannot call upon another First Principle to justify his initial First Principle to secure the status of the doctrine of First Principles. On the other hand, the relativist is in the peculiar (and self-contradictory) position of arguing that his doctrine is somehow above 1 the relativity of judgments he asserts exist in all other domains" .
B. R. Burleson, On the Foundations of Rationality; Journal of the American Forensic Association" 1979, t. 16, s. 113: Toulmin dowodzi, e adne z tych stanowisk nie jest refleksyjne, tzn. adne z nich nie moe w swych ramach wyjani wasnej racjonalnoci. Absolutyci nie mog si odwoa do innej Pierwszej Zasady, aeby uprawomocni sw wyjciow Pierwsz
i
<
x&
58
/. Wprowadzenie
A*

'y,
''
59
Jeli jednak wanoci przysugujcej ekspresjom nie mona ani na sposb empirystyczny uniewani, ani na sposb absolutystyczny uzasadni, to stajemy wanie wobec tych kwestii, na ktre odpowiedzi udzieli powinna logika argumentowania: Jak mona roszczeniom wanociowym, ktre stay si problematyczne, dostarczy oparcia przez odwoanie si do racji? Jak z kolei mog by krytykowane racje? Co sprawia, e niektre argumenty, a tym samym racje, odnoszone w okrelony, relewantny sposb do roszcze wanociowych, s silniejsze bd sabsze anieli inne argumenty? Mona wyrni trzy aspekty mwienia operujcego argumentami. Jeli postrzega si je jako proces,to wwczas chodzi o form komunikowania si, ktra nie odpowiada rzeczywistoci, jako e zblia si [tylko] w stopniu dostatecznym do warunkw idealnych tego punktu widzenia usiowaem przedstawi oglne komunikacyjne warunki argumentowania jako wyznaczniki idealnej sytuacji porozumiewania si 1 jzykowego (einer idealen Sprechsituation) . Propozycja ta moe w szczegach nie jest zadowalajca; nadal wydaje mi si jednak suszna intencja zrekonstruowania oglnych warunkw symetrii, co do ktrych kady kompetentny uytkownik jzyka (Sprecher) musi zakada, e s w stopniu dostatecznym spenione, o ile w ogle myli o przystpieniu do argumentowania. Uczestniczcy w wymianie argumentw musz powszechnie zakada, e - z racji waciwoci, ktre mona opisa czysto formalnie - struktura ich komunikowania si wyklucza wszelki przymus (czy to z zewntrz oddziaujcy na proces dochodzenia do porozumienia, czy te wypywajcy
Zasad w celu zapewnienia koncepcji Pierwszych Zasad waciwego statusu. Zarazem jednak relaty wista zajmuje osobliwe (i wewntrznie sprzeczne) stanowisko, przekonujc e jego doktryna wznosi si w jaki sposb ponad relaty wi sdw istniejc, jak twierdzi, na wszystkich innych obszarach l J. Habermas, Wahrheitstheorien, wyd. cyt.
&.
i.
JA
z samego tego procesu) poza przymusem ze strony lepszego argumentu, a tym samym wycza te wszelkie motywacje poza kooperatywnym poszukiwaniem prawdy. Patrzc z tej perspektywy, argumentowanie mona pojmowa jako zwrcon refleksywnie kontynuacj dziaania ukierunkowanego na porozumienie przy uyciu innych rodkw, chwil, gdy argumentowanie postrzega si, po drugie, jako procedur, to wwczas chodzi o w szczeglny sposb regulowan form interakcji. Dyskursywny proces dochodzenia do porozumienia jest mianowicie w ten sposb unormowany w formie kooperatywnego podziau pracy, e proponujcy i oponujcy jako uczestnicy: tematyzuj roszczenie wanociowe, ktre stao si problematyczne, i uwolnieni od presji zwizanych z dziaaniem oraz dowiadczeniem, tudzie przyjmujc nastawienie hipotetyczne, sprawdzaj przy uyciu racji, i tylko racji, czy roszczenie, jakiego broni proponujcy, zgaszane jest susznie te nie. Mona wreszcie patrze na argumentowanie z trzeciego punktu widzenia; jest ono nastawione na tworzenie trafnych przekonujcych z racji swych waciwoci wewntrznych argumentw, z pomoc ktrych mona czyni zado roszczeniom wanociowym bd je oddala. Argumenty s tymi narzdziami, z pomoc ktrych mona doprowadzi do zaistnienia intersubiektywnej -akceptacji zrazu hipotetycznie zgaszanego przez proponujcego roszczenia wanociowego i tym samym mniemanie przeksztaci w wiedz. Argumenty maj pewn struktur ogln, ktr Toulmin charakteryzuje, jak wiadomo, w sposb nastpujcy. Argument skada si z problematycznej ekspresji, w stosunku do ktrej zgaszane jest okrelone roszczenie wanociowe (conclusion), oraz z racji (ground), na ktrej to roszczenie ma si zasadza. Do
!
i *
60
I. Wprowadzenie
61
racji dochodzi si {warrant) z pomoc reguy (reguy wnioskowania, zasady, prawa itp.). Regua ta opiera si na rnego rodzaju danych oczywistych {backing). Roszczenie wanociowe trzeba w razie potrzeby zmodyfikowa bd x ograniczy {modifyer) . Rwnie ta propozycja wymaga poprawek, zwaszcza ze wzgldu na zrnicowanie poziomw argumentacji, ale zadaniem kadej teorii argumentacji jest podanie oglnych waciwoci trafnych argumentw. Formalnosemantyczny opis zda uywanych w argumentowaniu jest do tego rzecz konieczn, ale niewystarczajc. Wymienione trzy aspekty analityczne mog dostarczy perspektyw teoretycznych, z punktu widzenia ktrych dadz si od siebie oddzieli znane dobrze dyscypliny [wchodzce w skad] Arystotelesowskiego kanonu: retoryka zajmuje si argumentowaniem jako procesem, dialektyka pragmatycznymi procedurami argumentowania, logika za jego wytworami. W istocie
Toulmin przeprowadzi t analiz w: S. Toulmin, R. Rieke, A. Janik, An Introduction to Reasoning, wyd. cyt., s. 106, podsumowujc j w sposb nastpujcy: It must be clear just what kind of issues the argument is intended to raise (aesthetic rather than scientific, say, or legal rather than psychiatric) and what its underlying purpose is. The grounds on which it rests must be relevant to the claim made in the argument and must be sufficient to support it. The warrant relied on to guarantee this support must be applicable to the cause under discussion and must be based on solid backing. The modality, or strength, of the resulting claim must be made explicit, and the possible rebuttals or exceptions, must be well understood". (Musi by po prostu jasne, jakiego rodzaju kwesti ma w zamierzeniu podnosi [dany] argument (powiedzmy, e raczej estetyczn ni naukow, czy te raczej prawn anieli psychiatryczn) oraz jaki cel ley u jego podstaw. Racje, na jakich si opiera, musz by relewantne z punktu widzenia roszczenia wysuwanego przez argument i musz by wystarczajce do jego poparcia. Uzasadnienie, na jakim si opieramy w celu zagwarantowania poparcia, musi by aplikowalne do dyskutowanego przypadku i opiera si na solidnych podstawach. Modalno czy sia pojawiajcego si w efekcie roszczenia musi zosta ujawniona, a moliwe refutacje bd wyjtki musz by zrozumiae).
1
+ r
' W
i-.
,'.<
*i
kady z tych aspektw argumentacji wydobywa na czoo kadorazowo inne struktury: struktury idealnej, w szczeglny sposb immunizowanej na represje i na nierwno sytuacji porozumiewania si; nastpnie struktury zrytualizowanej rywalizacji o lepsze argumenty; i w kocu struktury okrelajce budow poszczeglnych argumentw i relacji midzy nimi. Na adnej z tych paszczyzn z osobna nie da si jednake w dostateczny sposb przedstawi samej idei, jaka immanentnie tkwi w mowie operujcej argumentami. W aspekcie procesualnym podstawow intuicj, jak wiemy z argumentowaniem, da si scharakteryzowa najprdzej jako zamiar przekonania uniwersalnego audytorium oraz uzyskania powszechnej akceptacji pewnej ekspresji; w aspekcie proceduralnym - jako zamiar zakoczenia sporu wok hipotetycznych roszcze wanociowych racjonalnie umotywowan zgod; patrzc od strony wytworu -jako zamiar uzasadnienia przy uyciu argumentw bd uczynienia zado roszczeniu wanociowemu. Co ciekawe, prby zanalizowania odpowiednich podstawowych poj teorii argumentacji, takich jak akceptacja ze strony uniwersalnego 1 2 audytorium" , uzyskanie racjonalnie umotywowanej zgody czy dyskursywne zadouczynienie roszczeniu wanociowe3 mu pokazuj nierozczno tych trzech analitycznych paszczyzn. Chciabym tego dowie, tytuem ilustracji, na przykadzie najnowszej prby osadzenia teorii argumentacji na jednej tylko z tych paszczyzn abstrakcji, mianowicie na paszczynie argur
r.
- l'*J*>V
:
i
Perelman, L. Olbrechts-Tyteca, La nouvelle rhetoue, wyd. II, Brussels 1970. 2 J. Habermas, Wahrheitstheorien, wyd. cyt. Ta wana idea racjonalnej motywacji nie jest co prawda jeszcze zanalizowana w sposb zadowalajcy; por. H. Aronovitch, Rational Motivation, Philosophy and Phenomenological Research" 1979, t. 40, s. 173 n. 3 S. Toulmin, The Uses of Argument, Cambridge 1958.
1Ch.
62
/. Wprowadzenie
1
63
mentowania jako procesu. Podejcie Wolfganga Kleina nadaje si po temu, gdy zamierza si tu przetransformowa zagadnienie sytuujce si na paszczynie retorycznej w kwesti konsekwentnie rozpatrywan w kategoriach naukowo-empirycznych. Klein obiera zewntrzn perspektyw obserwatora pragncego opisa i wyjani procesy argumentowania. Nadto jego postpowanie nie jest w tym sensie obiektywisty czne, e dop miaoby by jedynie obserwowalne zachowanie uczestnikw argumentowania; zaoenia cile behawiorystyczne nie pozwalayby odrni zachowania polegajcego na argumentowaniu od zachowa werbalnych w ogle. Klein uwzgldnia sens argumentacji; nie dokonujc obiektywnej oceny uywanych argumentw, chce je bada z nastawieniem cile deskryptywnym. Dystansuje si nie tylko od Toulmina, ktry wychodzi z [przekonania], e sens argumentacji nie odsoni si bez dokonania - przynajmniej implicite - oceny uytych w niej argumentw; odchodzi on rwnie od tradycji retoryki, bardziej zainteresowanej przekonujc mow anieli jej prawdziwociow zawartoci:
Schemat Toulmina jest pod pewnym wzgldem bliszy rzeczywistemu argumentowaniu anieli krytykowane przezp podejcia formalne, ale jest to schemat poprawnego argumentowania. Toulmin nie przeprowadzi adnych bada empirycznych nad tym, jak ludzie rzeczywicie argumentuj. Odnosi si to rwnie do Perelmana i Olbrechts-Tytecy, aczkolwiek spord wszystkich podej filozo-
ficznych najbardziej zbliaj si oni do argumentowania rzeczywistego. Jednake auditoire universel, jedno z centralnych poj, to z pewnoci nie jest grupa rzeczywicie yjcych ludzi, np. ludno zamieszkujca obecnie kul ziemsk; jest to jaka - trudna skdind do zidentyfikowania - instancja [...]. Mnie nie chodzi o to, czym jest racjonalne, rozumne czy te poprawne argumentowanie, lecz o to, jak 1 ludzie - przy caej ich gupocie - argumentuj faktycznie" .
^
Chciabym teraz pokaza, jak Klein wika si w pouczajce sprzecznoci, prbujc przyj perspektyw zewntrzn w celu starannego oddzielenia argumentowania faktycznego" od argumentowania majcego wano" (gultigen). Klein definiuje na wstpie obszar mowy operujcej argumentami:
W argumentowaniu prbuje si co, co dla zbiorowoci (kollektiv) jest wtpliwe, przetransponowa - z pomoc tego, co kolektywnie [jest ju] obowizujce (das kollektiv Geltende) - w co kolektywnie 2 obowizujcego" .
W. Klein, Argumentation und Argument, Zeitschrift fur Literaturwissenschaft und Linguistik" 1980, nr 38/39, s. 9 n. Podejcie to, przy nieco odmiennym rozoeniu akcentw, zastosowane zostao przez Maxa Millera w grupowych dyskusjach z dziemi i modzie na tematy moralne; por. M. Miller, Zur Ontogenese moralise her Argumentation n, Zeitschrift fur Literaturwissenschaft und Linguistik" 1980, nr 38/39, s. 58 n.; tene, Moralitdt und Argumentation, w: Newsletter Soziale Kognition", nr 3, M. Keller, P. Roeders, R. K. Silbereisen (Hrsg.), Technische Universitat, Berlin 1980.
Uczestniczcy w argumentowaniu chc problematyczne roszczenia wanociowe rozstrzygn z pomoc racji; si za przekonywania racje czerpi z podzielanej w zbiorowoci, nieproblematycznej wiedzy. Empirystyczne spaszczenie sensu argumentowania uwidacznia si w sposobie uycia wnie obowizujce". przez Kleina pojcia tego, co Rozumie on przez to tylko te pogldy, ktre w okrelonym czasie faktycznie podzielane s przez okrelone grupy; Klein usuwa w tej koncepcji z pola widzenia wszystkie wewntrzne jako relacj midzy tym, co akceptowane jest fakty obowizujce, i tym, co w myl roszczenia, ktre transcenduje ograniczenia lokalne, czasowe i spoeczne, powinno by
'M
'
i '
W. Klein, Argumentation und Argument, wyd. cyt., s. 49; por. take M. A. Finocchiaro, The Psychological Explanation of Reasoning, Philosophy of the Social Sciences" 1979, t. 9, s. 277 n. 2 Tame, s. 19.
.'
, &
64
/. Wprowadzenie
prawomocne (Gultigkeit haben soli): To, co obowizuje, i to, co wtpliwe, jest zrelatywizowane do osb i momentw 1 czasowych" . Ograniczajc to, co kolektywnie obowizujce" do konkretnych, faktycznie wyraanych i akceptowanych przewiadcze, Klein opisuje argumentowanie w sposb zubaajcy zabiegi zmierzajce do przekonania kogo o pewien decydujcy wymiar. Zgodnie z jego opisem, istniej zapewne racje motywujce uczestnikw argumentowania do tego, by da si o czym przekona; jednake te racje pomylane s jako nieprzejrzyste powody\ dla ktrych dokonuje si zmian nastawienia. Opis Kleina neutralizuje wszelkie kryteria, ktre umoliwiayby ocen racjonalnoci racji; zabrania on teoretykowi obra perspektyw wewntrzn, ktra pozwoliaby mu przyj wasne kryteria dokonywania ocen. W tej mierze, w jakiej mamy do dyspozycji pojcia zaproponowane przez Kleina, kady argument liczy si tyle samo co inny, jeli tylko prowadzi do tego, e uzasadnienie zostaje natychmiast zaak2 ceptowane" . Klein sam dostrzega niebezpieczestwo, jakim dla logiki argumentacji musi si okaza zastpienie pojcia wanoci (Geltung) pojciem akceptowalnoci (Akzeptanz):
Tame, s. 18. W celu zilustrowania tego odwouje si Klein do [przykadu] sekciarskiego ugrupowania, w ktrym zdanie powiadajce, e religia jest dla ludzi szkodliwa, uzasadnia si wskazujc na to, e tak napisanejest u Lenina. Dla przetransponowania czego, co jest wtpliwe z punktu widzenia zbiorowoci", w co kolektywnie obowizujcego" wystarczy w tej grupie powoa si na autorytet Lenina. Klein celowo posuguje si tymi pojciami w ten sposb, aby wykluczy pytanie o to, jakie ewentualnie ci ludzie, ktrzy mog wydawa si nam sekciarzami, mogliby poda racje w celu przekonania innych, e teoretyczne wyjanienia podane przez Lenina w odniesieniu do rzeczonych zjawisk maj przewag nad konkurencyjnymi wyjanieniami np. Durkheima czy Webera. 2 Tame, s. 16.
l
[...] mona by pomyle, e przy tym podejciu pominite zostaj prawdziwo i odniesienie do rzeczywistoci, o ktre mogoby te ewentualnie chodzi w argumentowaniu. Wyglda to tak, jakby w tym sposobie rozwaa chodzio tylko o to, kto si przebije, nie za 1 o to, kto ma racj. Byby to rzeczywicie powany bd [..J" .
Logika argumentowania wymaga pojciowych ram, ktre pozwalaj odda sprawiedliwo zjawisku - osobliwie wolnego od przymusu - przymusu ze strony lepszego argumentu:
Przedoenie tego rodzaju argumentu nie jest bynajmniej przyjacielskim uzgodnieniem jakich tam pogldw. To, co kolektywnie obowizuje, moe ewentualnie - patrzc pragmatycznie - by dla ktrego z uczestnikw bardzo nieprzyjemne; ale jeli - na podstawie obowizujcego trybu przechodzenia [od czego, co obowizuje, do czego innego, co obowizuje] - wynika to z czego obowizujcego, to ma wano, czy on tego chce czy nie. Przed myleniem nie tak atwo jest si broni. Przechodzenie od jednego czego, co obowizuje, do czego innego, co obowizuje, dokonuje si w nas nie2 zalenie od tego, czy si nam to podoba czy te nie" .
ii
b *
Relatywistyczne konsekwencje s zarazem rzecz nieuchronn, jeli to, co kolektywnie obowizujce, zostaje pomylane jedynie jako fakt spoeczny, czyli z pominiciem wewntrznego odniesienia do racjonalnoci racji:
Wydaje si rzecz [...] arbitraln, czy czym obowizujcym w wypadku jednostki bd zbiorowoci stanie si to czy te tamto: jedni wierz w to, inni w co innego, a to, co zdobdzie dla siebie uznanie, zaley od przypadku, od wikszego retorycznego sprytu bd od fizycznej przemocy. Konsekwencje, do jakich to prowadzi, s raczej mao zadowalajce. Trzeba by si wwczas pogodzi z tym, e dla jednych obowizujca jest [maksyma] Miuj bliniego swego jak siebie samego, dla innych za: Zadj mier bliniemu swemu, jeli jest dla ciebie ciarem. Trudno by byo rwnie zrozumie, po co wwczas uprawia jeszcze badania czy w ogle dy do uzyskaTame, s. 40. 2 Tame, s. 30-31
1
'J
66
/. Wprowadzenie
-.".*
67
nia wiedzy. I tak dla jednych wice jest to, e Ziemia jest paskim krkiem, dla innych, e jest kul bd indykiem; pierwsza zbiorowo jest najliczniejsza, ostatnia - najmniej liczna, druga najbardziej agresywna; adnej nie mona przyzna wikszej susz1 noci (aczkolwiek niewtpliwie poprawna jest druga koncepcja)" .
Ot dylemat polega na tym, e Klein nie chce si pogodzi z relatywistycznymi konsekwencjami, a mimo to pragnie zachowa zewntrzn perspektyw obserwatora. Wzbrania si przed rozrnieniem spoecznego obowizywania (soziale Geltung) i prawomocnoci (Giiltigkeit) argumentw:
Pojcia: prawdziwy i prawdopodobny, ktre abstrahuj od poznajcych indywiduw i od sposobu uzyskiwania przez nie wiedzy, mog mie zatem jak przydatno, atoli z punktu widzenia argumentowania s irrelewantne; tu chodzi bowiem o to, co ma wano 2 {gili) z punktu widzenia poszczeglnych jednostek" .
Klein znajduje osobliwe wyjcie z tego dylematu:

Kamieniem probierczym rnic w onie czego obowizujcego jest nie ich odmienna zawarto prawdziwociowa - kt bowiem o tym ma rozstrzyga? - lecz immanentnie skutkujca (immanent wirksame) 3 logika argumentowania" . Wyraenie skuteczno" jest w tym kontekcie z racji systematycznych dwuznaczne. Jeli argumenty s prawomocne, to wgld w wewntrzne warunki ich prawomocnoci moe by si racjonalnie motywujc. Argumenty mog mie jednak wpyw na nastawienia adresatw rwnie niezalenie od swej prawomocnoci, jeli artykuowane s w skrajnych warunkach gwarantujcych im akceptacj. Podczas gdy skuteczno argumentw mona w tym wypadku wyjani z pomoc psychologii argumentowania, to do wyjanienia pierwszego przypadku Ramzes. 47-48. 2 Tame, s. 47. 3 Tame, s. 48.
r
potrzebne by byo [odwoanie si do] logiki argumentowania. Miast tego Klein postuluje co trzeciego, mianowicie logik argumentowania, ktra ukady wanociowych powiza (Geltungszusammenhange) bada tak, jak prawidowoci empiryczne. Nie odwoujc si do poj zwizanych z wanoci obiektywn, ma ona zaprezentowa prawa, jakim uczestnicy argumentowania podlegaj - w okrelonych okolicznociach - wbrew wasnym skonnociom, tudzie sprzeciwiajc si oddziaywaniom zewntrznym. Tego rodzaju teoria musi to, co uczestnikom jawi si jako zalenoci wewntrzne midzy prawomocnymi ekspresjami, analizowa jako zalenoci zewntrzne midzy nomologicznie powizanymi zdarzeniami. Klein moe dostrzegany przez siebie dylemat zamaskowa jedynie za cen popenienia (czyby wiadomie dopuszczonego?) bdu kategorialnego: obarcza on logik argumentowania zadaniem, z ktrym upora by si moga jedynie nomologiczna teoria dajcych si obserwowa zachowa:
Wierz, e systematyczna analiza rzeczywistego argumentowania jak kada analiza empiryczna - pozwala wydoby wzgldnie stae prawidowoci, zgodnie z ktrymi ludzie wymieniaj midzy sob argumenty: wydoby wanie logik argumentowania. Wierz te ponadto, e pojcie to obejmuje wiele z tego, co rozumie si zwykle 1 przez racjonalno argumentowania*" .
Klein chce przedstawi logik argumentowania majc ksztat teorii nomologicznej i dlatego musi reguy upodobni do pra2 widowoci przyczynowych, racje do przyczyn .
Tame, s. 49 - 50. 2 To wyjania, czemu Klein np. patologiczne odchylenia od regu argumentowania porwnuje - w sposb w najwyszym stopniu nieprzekonujcy z naddeterminacj fenomenw fizykalnych: Rozumie si samo przez si, e skuteczno argumentacji zaley take od innych prawidowoci, nie tylko od jej logiki, i nie wszystko, co mwi si w trakcie argumentowania, jest z ni zgodne. Tak samo spadajce jabka posuszne s wprawdzie prawu grawitacji
1
68
/. Wprowadzenie
69
Tego rodzaju paradoksalne konsekwencje pociga za sob prba zarysowania logiki argumentowania wycznie z perspektywy przebiegu procesw komunikowania si i uchylenia si przed tym, by procesy budowania konsensu w punkcie wyjcia analizowane byy take jako zmierzanie do osignicia racjonalnie umotywowanej zgody oraz dyskursywnego speniania roszcze wanociowych. Konsekwencj ograniczenia si do abstrakcyjnego poziomu retoryki jest pominicie wewntrznej perspektywy przy rekonstruowaniu ukadw wanociowych powiza (Geltungszusammenhdnge). Brak tu pojcia racjonalnoci, ktre pozwalaoby ustanowi wewntrzn relacj midzy ich" standardami a naszymi" standardami, midzy tym, co ma wano (gilt) dla nich", i tym, co ma wano dla nas". Co ciekawe, wyeliminowanie odniesienia argumentw do prawdziwoci uzasadnia Klein rwnie tym, e nie wszystkie roszczenia wanociowe, ktre w argumentacji mog by kwestionowane, dadz si sprowadzi do roszcze prawdziwociowych. W wypadku wielu argumentacji w ogle nie [chodzi] o sdy (Aussage), o ktrych mona rozstrzyga wedle ich prawdziwoci bd prawdopodobiestwa, lecz o takie na przykad kwestie, jak: co jest dobre, co jest pikne bd co powinno si uczyni. Jest rzecz jasn, e tu bardziej ni gdzie indziej chodzi o to, co ma wano (gilt), o1to, co ma wano dla okrelonych ludzi w okrelonym momencie" . Pojcie prawdziwoci propozycjonalnej jest rzeczywicie zbyt wskie, by zawrze w nim wszystko to, dla czego uczestniczcy w argumentowaniu domagaj si wanoci w sensie logicznym.
i na podstawie spadajcych jabek, oraz innych cia poruszajcych si wzgldem siebie, moemy to prawo studiowa, ale ruch jabek determinuj te inne prawa. Wspominam o tym, poniewa powoywanie si na wymian argumentw midzy obkanymi nie kwestionuje w moich oczach wyjanienia, jakie prbowaem przedstawi, tak samo jak rzucenia jabkiem nie poczytywabym za kwestionowanie prawa grawitacji" (tame, s. 50). 1 Tame. s. 47.
Z tego wzgldu teoria argumentacji musi dysponowa bardziej caociow koncepcj wanoci, nie ograniczon tylko do wanoci prawdziwociowej (Wahrheitsgeltung). Nie wynika natomiast z tego bynajmniej konieczno rezygnowania z uj wanoci analogicznych do koncepcji wanoci prawdziwociowej, usunicia wszystkich kontrfaktycznych momentw z pojcia wanoci oraz zrwnania wanoci z akceptacj, prawomocnoci ze spoecznym obowizywaniem. Zalet Toulminowskiego podejcia upatruj wanie w tym, e dopuszcza ono pluralizm roszcze wanociowych, nie uniewaniajc zarazem krytycznego sensu prawomocnoci, ktry transcenduje ograniczenia czasowo-przestrzenne i spoeczne. Jednake i to podejcie dotknite jest jeszcze uomnoci polegajc na braku przekonujcego uzgodnienia logicznej i empirycznej paszczyzny abstrakcji. Za punkt wyjcia obiera Toulmin potoczne porozumiewanie si jzykowe, co zrazu nie zmusza go do rozrniania tych dwu paszczyzn. Gromadzi on przykady prb wpywania na postaw uczestnika interakcji drog argumentowania. Moe to si dzia w ten sposb, e ujawnimy pewn informacj, podniesiemy pewne roszczenie prawne, zgosimy zastrzeenia wobec zastosowania nowej strategii (np. w polityce przedsibiorstwa) bd nowej techniki (np. w slalomie czy w produkcji stali), e skrytykujemy wystp muzyczny, bdziemy broni naukowej hipotezy, poprzemy kandydata przy okazji konkursu o zatrudnienie w jakim miejscu pracy itd. Wspln rzecz w tych przypadkach jest forma argumentowania: staramy si wesprze roszczenie trafnymi racjami; jako tych racji oraz ich relewancja mog zosta podane w wtpliwo przez drug stron; odpowiadamy na obiekcje i jestemy ewentualnie zmuszeni modyfikowa sw pierwotn ekspresj. Argumentacje rni si naturalnie midzy sob rodzajem roszcze, jakich chciaby broni proponujcy. Roszczenia te zmieniaj si wraz z kontekstami dziaania. Te ostatnie mona
- t f
.V
r'
70
/. Wprowadzenie
-1
71
wstpnie charakteryzowa przez wskazywanie na instytucje, np. sdy, kongresy naukowe, posiedzenia rad nadzorczych, konsultacje medyczne, seminaria uniwersyteckie, przesucha1 nia parlamentarne, narady inynierw nad projektem itd. Rnorodno kontekstw, w ktrych mog pojawia si argumentacje, moe by poddana analizie funkcjonalnej i zredukowana do kilku aren czy pl" spoecznych. Odpowiadaj im rne typy roszcze i tyle typw argumentowania. Toulmin odrnia zatem oglny schemat, gdzie umieszcza inwariantne dla wszystkich pl waciwoci argumentowania, od szczeglnych, zalenych od pl, regu argumentowania, ktre s konstytutywne dla gier jzykowych czy wystpujcych w yciu porzdkw (Lebensordnungen) typu wymiar sprawiedliwoci, medycyna, nauka, polityka, krytyka artystyczna, kierowanie przedsibiorstwem, sport itp. Nie bdziemy mogli oceni siy argumentw oraz zrozumie tej kategorii roszcze wanociowych, ktrej powinny czyni zado argumentacje, jeli nie rozumiemy sensu danego przedsiwzicia, ktrego wsparciu ma suy argumentowanie: What gives judicial arguments their force in the context of actual court proceedings? [...] The status and force of those arguments - as judicial arguments - can be fully understood only if we put them back into their practical contexts and recognize what functions and purposes they possess in the actual enterprise of law. Similarly the arguments advanced in a scientific discussion must be presented in an orderly and relevant manner if the initial claims are to be criticized in a rational manner, open to all concerned. But what finally gives strength and force to those arguments is, once again, something more than their structure and order. We shall understand their status and force only by putting them back into their original contexts and recognizeing how they contribute to thelarger enterprise of science. Just as judicial arguments aresound
xl
r.
.-"+1
deeper goal of improving our scientific understanding. The same is true in other fields. We understand the fundamental force of medical arguments only to the extent that we understand the enterprise of medicine itself. Likewise for business, politics, or any other field. In all these fields of human activity, reasoning and argumentation find a place as central elements within a larger human enterprise. And to mark this feature - the fact that all these activities place reliance on the presentation and critical assessment of reasons and arguments - we shall refer i to them all as rational enterprises
i
Ta prba sprowadzenia wieloci typw argumentowania oraz roszcze wanociowych do rnych racjonalnych przedsiwzi" tudzie w odpowiadajcy temu sposb zinstyCo stanowi o sile argumentw prawniczych w kontekcie faktycznej procedury sdowej? [...] Status i si tych argumentw -jako argumentw natury prawnej - mona w peni zrozumie tylko wtedy, jeli umiecimy je na powrt w ich kontekcie praktycznym i rozpoznamy funkcje i cele, jakie maj one w rzeczywistym uprawianiu prawa. Podobnie argumenty podnoszone w dyskusjach naukowych musz by przedstawiane w sposb uporzdkowany i znaczcy, jeli wyjciowe roszczenia maj by krytykowane w sposb racjonalny, dostpny dla wszystkich zainteresowanych. Tym, co przydaje ostatecznie powagi i siy tym argumentom, jest i tym razem co wicej anieli ich struktura i porzdek. Ich status i si zrozumiemy w peni tylko przez umieszczenie ich na powrt w ich pierwotnym kontekcie i rozpoznanie, w jaki sposb wnosz one swj wkad do ogromnego przedsiwzicia, jakim jest nauka. Argumenty natury prawnej s powane tylko w tej mierze, w jakiej su gbszym celom procesw [w sferze] jurydycznej, argumenty naukowe s powane tylko w tej mierze, w jakiej mog suy gbszym celom [zwizanym z] poprawianiem naszego naukowego poznania. Tak samo rzecz si ma na innych polach. Fundamentaln si argumentw medycznych rozumiemy tylko o tyle, o ile rozumiemy przedsiwzicie, jakim jest medycyna jako taka. Podobnie jest z biznesem, polityk i wszystkimi pozostaymi dziedzinami. We wszystkich tych dziedzinach ludzkiej aktywnoci mamy do czynienia z rozumowaniem i wymian argumentw, ktre s centralnymi elementami w obrbie szerzej zakrojonej ludzkiej dziaalnoci. Aeby za zaznaczy ten moment fakt, e wszystkie te aktywnoci pokadaj zaufanie w przedstawianiu i kryargumentw musimy odnosi si do nich tycznym ocenianiu racji wszystkich jako do przedsiwzi racjonalnych" (tame, s. 28).
i

only to the extent that they serve the deeper goals of the legal process, scientific arguments are sound only to the extent that they can serve the
i S.
Toulmin, R. Rieke, A. Janik, An Introduction to Reasoning, wyd. cvt., s. 15
72
/. Wprowadzenie
73
tucjonahzowanych pl argumentowania" obarczona jest wszelako dwuznacznoci. Rzecz niejasn pozostaje, czy caoci te: prawo i medycyna, nauka i zarzdzanie, sztuka i kunszt inynieryjny, dadz si od siebie oddzieli jedynie funkcjonalnie np w kategoriach socjologicznych, czy te take w kategoriach logiki argumentowania. Czy owe racjonalne przedsiwzicia" pojmuje Toulmin jako instytucjonalne upostaciowania (Ausprdgungen) form argumentowania, ktre naley charakteryzowa od wewntrz, czy te pola argumentowania rnicuje on jedynie wedug kryteriw instytucjonalnych? Toulmin skania si ku drugiemu z tych alternatywnych podej, z ktrym wi si mniej liczne ciary z tytuu koniecznoci przeprowadzenia dowodu. Jeli posuy si wprowadzonym wyej rozrnieniem midzy aspektem procesualnym, proceduralnym i wytworu finalnego to [mona rzec Toulmin zadowala si trzeci paszczyzn abstrakcji, na ktrej stara si przeledzi budow ukad wewntrznych powiza poszczeglnych argumentw. Zrnicowanie odmiennych pl argumentacji usiuje on nastpnie uchwyci z punktu widzenia instytucjonalizacji. Na paszczynie proceduralnej rozrnia przy tym wzorce organi1 zacyjne ukierunkowane na konflikt i ukierunkowane na konsens, na paszczynie za procesualnej - funkcjonalnie wyszczeglnione konteksty dziaania, w jakich mowa operujca argumentami usytuowana jest w roli mechanizmu rozwizywania problemw. Wyszukanie tych rozmaitych pl argumentowania musi nastpi na drodze indukcyjnej; dostp do nich ma jedynie analiza polegajca na dokonywaniu empirycznych generalizacji. Toulmin wyrnia pi reprezentatywnych pl argumentowania, mianowicie prawo, moralno, nauk, zarzdzanie i krytyk sztuki:
1
By studying them we shall identify most of the characteristic modes of reasoning to be found in different fields and enterprises, and we shall recognize how they reflect the underlying aims of those enter1 prises" . Ta deklaracja intencji nie jest, naturalnie, tak jednoznaczna, jak to zostao przeze mnie przedstawione. Toulmin realizuje swj program wprawdzie w ten sposb, e ze zmieniajcych si w zalenoci od danego pola sposobw argumentowania wypreparowuje stale ten sam schemat argumentowania; o tyle te owych pi pl argumentowania moe by pojmowane jako instytucjonalne [postacie] rnicowania i wyodrbniania si (institutionelle Ausdijferenzierunge) oglnego konceptualnego szkieletu argumentowania w ogle. Wedle tej wykadni, zadanie logiki argumentowania ograniczaoby si do eksplikacji ram dla moliwych [postaci] argumentowania. Tak rne przedsiwzicia, jak prawo i moralno, nauka, zarzdzanie i krytyka sztuki zawdziczayby sw racjonalno temu wsplnemu rdzeniowi. W innych jednak kontekstach Toulmin zdecydowanie sprzeciwia si takiemu uniwersalistycznemu ujciu; powtpiewa mianowicie w moliwo bezporedniego dostpu do fundamentalnego i nie podlegajcego zmianom szkieletu racjonalnoci. Tak tedy przeciwstawia ahistorycznemu postpowaniu normatywnej filozofii nauki o proweniencji Popperowskiej historyczno-rekonstrukcyjne badania nad przemianami koncepcji i paradygmatw. Pojcie racjonalnoci miaoby si mc odsania jedynie w empirycznej i ukierunkowanej historycznie analizie przemian racjonalnych przedsiwzi.
w
Tame, s. 279 n.
Badajc je, zidentyfikujemy charakterystyczne sposoby rozumowania, jakie odnale mona na rozmaitych polach i w dziedzinach aktywnoci, i poznamy sposb, w jaki odzwierciedlaj one cele lece u podoa tyche dziedzin aktywnoci" (tame, s. 200).
i
74
Ji
/. Wprowadzenie
75
Logika argumentowania musiaaby si, w myl tej wykadni rozciga przede wszystkim na owe koncepcje substancjalne ktre w toku dziejw konstytuuj dopiero kadorazow racjonalno takich przedsiwzi, jak nauka, technika, prawo, medycyna itd. Gelem Toulmina jest, Jaytyka rozumu kolektywnego" ktra tak samo unika apriorycznego rozgraniczania argumentacji, jak i abstrakcyjnie wprowadzanych definicji nauki bd2 prawa czy sztuki:
Kiedy posugujemy si takimi klasyfikujcymi pojciami (Kategoalausdrucke), jak nauka i prawo, to mamy na uwadze nie aczasowe denie do abstrakcyjnych ideaw, definiowanych bez odniesienia do naszego zmieniajcego si pojmowania rzeczywistych ludzkich potrzeb i problemw, ani nie to, co ludzie z kadego z odrbnych rodowisk przypadkowo opatruj mianem nauki czy prawa. Jest raczej tak, e operujemy pewnymi oglnymi, otwartymi (open-textured) i historycznie zmiennymi wyobraeniami tego, czego maj dokona przedsiwzicia naukowe i jurydy Do tych treciowych wyobrae do chodzimy w wietle empirycznych relacji na temat zarwno celw, jakie ludzie z rnych rodowisk sami sobie stawiali w toku realizowania m swj sposb tyche racjonalnych przedsiwzi, jak i rodzaju osigni 1 jakie faktycznie mieli, zmierzajc do realizacji tyche celw" .
* *
l'.
l,
Mimo wszystko Toulmin nie chce, by cen, jak zapaci ma za ominicie apriorycznych kryteriw rozumowych, by relatywizm. W przemianach racjonalnych przedsiwzi i standardw ich racjonalnoci nie powinno liczy si tylko to, co uczestniczcy uwaaj w danym wypadku za racjonalne". Historyk, ktrego postpowaniu przywieca zamiar dokonania rekonstrukcji, musi - jeli chce rozumnie porwnywa" postacie ducha obiektywnego - orientowa si wedle pewnego krytycznego probierza. Toulmin utosamia w probierz z bezstronnym stanowiskiem rozumowego osdu", ktrego to stanowiska nie
S. Toulmin, Human Understanding, Princeton 1972; cytat za tum. niem Kritik der Kollektiven Vernunft, Frankfurt am Main 1978, s. 575-576
i
chce naturalnie - podobnie jak Hegel w Fenomenolog arbi zakada, lecz chce je wydoby na drodze konceptual jcego przyswojenia zbiorowo realizowanego przez rodzaj ludzki racjonalnego przedsiwzicia. Niestety Toulmin nie podejmuje adnej prby analizy tego do oglnie ujtego bezstronnego stanowiska (der Standpunkt der Unparteilichkeit), naraajc si przez to na zarzut, e logik argumentacji - ktr rozwija jedynie na paszczynie oglnego schematu argumentowania, nie za na paszczynie proceduralnej i procesualnej - pozostawia w gestii zastanych wyobrae racjonalnoci. Dopki Toulmin nie wywietli oglnych komunikacyjnych przesanek i procedur kooperatywnego poszukiwania prawdy, dopty nie moe w kategoriach formalnopragmatycznych poda, co znaczy: przyjmowa jako uczestnik argumentowania bezstronny punkt widzenia. Tej bezstronnoci" nie da si wyczyta z budowy uytych argumentw, da si j wywiedi tylko na podstawie warunkw dyskursywnego zadoczynienia roszczeniom wanociowym. To za podstawowe pojcie teorii argumentacji odsya z kolei do kategorii racjonalnie umotywowanej zgody i podstawowego pojcia akceptacji ze strony uniwersalnego audytorium:
Although Toulmin recognizes that the validity of a claim [...] is ultimately established by community-produced consesual decisions, he only implicitly recognizes the crucial difference between warranted and unwarranted consensually achieved decisions. Toulmin does not 1 clearly differentiate between these distinct types of consensus" .
B. R. Burleson, On the Foundations of Rationality, wyd. cyt, s. 112: Aczkolwiek Toulmin dostrzega, e wano roszczenia [...] jest ostatecznie ustanowiona przez wytwarzane wsplnotowo konsensualne decyzje, to jedynie implicite uznaje on kardynaln rnic midzy uprawnionymi i nieuprawnionymi decyzjami, ktre osignito konsensualnie. Toulmin nie wprowadza jasnego rozrnienia midzy tymi odrbnymi typami konsensu"; por. W. R. Fischer, Toward a Logic of Good Reasons, Quarterly Journal of Speech" 1978, t. 64, s. 376 n.
1
76
/. Wprowadzenie
' *
77
logik argumentowania Toulmin nie zapuszcza si dostatecznie w gb obszarw dialektyki i retoryki. Nie wytycza waciwych linii demarkacyjnych, ktre oddzielayby, z jednej strony, przypadkowe instytucjonalne upostaciowania argumentacji i, z drugiej strony, formy argumentowania, ktre wyznaczone s przez struktury wewntrzne. Odnosi si to przede wszystkim do typologicznego rozgraniczenia argumentacji ukierunkowanej na konflikt i ukierunkowanej na porozumienie. Procedura sdowa i budowanie kompromisu su Toulminowi za przykady argumentacji zorganizowanych na mod sporu, natomiast polemiki naukowe i moralne, ale rwnie krytyka sztuki - za przykady argumentacji ustawionych jako procesy dochodzenia do pojednania. W rzeczywistoci jednak model konfliktowy i model konsensualny nie przedstawiaj sob rwnoprawnych form organizacyjnych. Negocjowanie kompromisw suy nie cile dyskursywnemu spenianiu roszcze wanociowych, ale dopasowywaniu - na bazie zrwnowaenia si - interesw, ktre nie daj si zgeneralizowa. Argumentacja w sali sdowej (podobnie jak inne rodzaje jurystycznych dyskusji, np. doradztwo prawne, rozwaania z zakresu dogmatyki prawa, komentowanie ustaw itd.) rni si od dyskursw praktycznych natury oglnej z racji zwizania obowizujcym prawem, take z racji szczeglnych ogranicze [ze strony] postpowania procesowego, ktre naleycie uwzgldnia wymg, by decyzja podejmowana bya przez uprawnion instytucj, oraz bierze pod uwag ukierunkowa1 nie spierajcych si stron na osignicie zaoonego rezultatu .
Okoliczno ta skonia mnie zrazu do tego, by postpowanie sdowe ujmowa jako dziaanie strategiczne; por. J. Habermas, N. Luhmann, Theoe derGesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt am Main 1971, s. 200 - 201. Z czasem daem si przekona Robertowi Alexy'emu do tego, e argumentacje jury styczne we wszystkich ich instytucjonalnych upostaciowianiach trzeba pojmowa jako szczeglne przypadki dyskursu praktycznego; por. R. Alexy, Theorie juristischer Argumentation, wyd. cyt., s. 263 n.
1
S'
.:*'
fi
T'
'',
Niemniej jednak argumentowanie przed sdem zawiera istotne elementy, ktre pozwala uchwyci jedynie model argumentowania moralnego, w ogle dyskutowania na temat susznoci orzecze normatywnych (normative Aussagen). Z tego wzgldu wszelkie argumentowanie, czy to odnoszce si do kwestii prawnych i moralnych, czy te do naukowych hipotez bd do dzie sztuki, wymaga tej samej formy zorganizowania, ktra ley u podstaw kooperatywnego poszukiwania prawdy i narzdzia erystyczne podporzdkowuje celowi, jakim jest ksztatowanie intersubiektywnych przekona moc lepszych argumentw. Zwaszcza z klasyfikacji pl argumentowania wida, e Toulmin nie odrnia w sposb klarowny wewntrznie motywowanego wyodrbnienia si i wyksztacenia rnych form argumentowania od instytucjonalnego wyodrbnienia si i wyksztacenia rnych racjonalnych przedsiwzi. Bd, jak mi si zdaje, ley w tym, e Toulmin nie oddziela wyranie roszcze konwencjonalnych, uzalenionych od kontekstw dziaania, od uniwersalnychroszcze wanociowych. Przyjrzyjmy si kilku spord jego ulubionych przykadw: 1. The Oakland Raiders are a certainty for the Super Bowl this year. 2. The epidemic was caused by a bacterial infection carried from ward to ward on food-service equipment. 3. The company's best interim policy is to put this money into short term municipal bonds. 4.1 am entitled to have access to any papers relevant to dismissals in our firm's personnel files. 5. You ought to make more efforts to recruit women executives. 6. This new version of King Kong makes more psychological sense than the original. 7. Asparagus belongs to the order of Liliaceae*.
* 1. The Oakland Raiders z pewnoci zwyci w tym roku w superlidze. 2. Epidemi spowodowaa infekcja bakteryjna przenoszona z jednej sali szpitalnej do drugiej na wzkach do przewoenia jedzenia.
:vf
78
/. Wprowadzenie
p'.
r ,
79
'Vi
Zdania od 1 do 7 reprezentuj wypowiedzi, za pomoc ktrych proponujcy podnosi roszczenie wobec oponujcego. Rodzaj roszczenia wyania si najczciej dopiero z kontekstu. Jeli jeden zapalony kibic zakada si z drugim i wypowiada przy tym zdanie 1, to nie chodzi wwczas w ogle o roszczenie wanociowe, ktremu mona uczyni zado z pomoc argumentw, lecz o roszczenie do wygrania zakadu, o ktrym rozstrzygaj konwencjonalne reguy gry. Jeli natomiast zdanie 1 wypowiedziane zostaje w debacie toczcej si pomidzy fachowcami w sprawach sportowych, to chodzi o prognoz, ktr mona poprze bd zakwestionowa przy uyciu racji. Nawet w wypadkach, kiedy ju ze zda wida, e mona je wypowiedzie jedynie w powizaniu ze spenialnymi dyskursywnie roszczeniami wanociowymi, dopiero kontekst decyduje o rodzaju roszczenia wanociowego. Tak tedy zainteresowani dan kwesti laicy i biologowie mog si spiera co do botanicznej klasyfikacji szparagw i wypowiada przy tym zdanie 7; w tym wypadku mwicy podnosi roszczenie do prawdziwoci treci zdania {Proposition). Kiedy natomiast nauczyciel na lekcji biologii objania klasyfikacj Linneusza i koryguje ucznia bdnie klasyfikujcego szparagi, wypowiadajc przy tym zdanie 7, to podnosi roszczenie do zrozumiaoci pewnej reguy semantycznej. Nie jest te bynajmniej tak, iby pola argumentowania wprowadzay dostateczne rozgraniczenia midzy rodzajami rosz3. Najlepsz polityk firmy w okresie przejciowym jest zainwestowanie pienidzy w krtkoterminowe obligacje municypalne. 4. Jestem upowaniony do wgldu we wszystkie dokumenty osobowe naszej firmy zwizane z kwesti zwolnie z pracy. 5. Powiniene zwikszy wysiki na rzecz obsadzania wyszych stanowisk kierowniczych przez kobiety. 6. Nowa wersja King Konga jest psychologicznie bardziej sensowna anieli orygina. 7. Szparagi nale do rodziny Liliaceae.
' E1
&
' i . >*
H.! v
i'
- *
.rf
v#
>*
l I
S'
Vi
'ri
T J
>Ki
.'--fi
.T
*'
sos
- i.
II
'ii
i.
cze wanociowych. Aczkolwiek zdania 4 i 5 naley zaszeregowa do rnych pl argumentowania, mianowicie do prawa i do moralnoci, to mwicy moe w standardowych warunkach podnosi wraz z tymi wypowiedziami jedynie normatywne roszczenia wanociowe: w obydwu wypadkach powouje si na norm regulujc dziaanie, przy czym w wypadku zdania 4 stoj za ni przypuszczalnie przepisy regulujce organizacj przedsibiorstwa i std te ma ona charakter prawny. To samo roszczenie wanociowe, niezalenie od tego, czy chodzi o prawdziwo propozycjonaln czy suszno normatywn, wystpuje nadto w formach modalnych. Zdania oznajmujce, tworzone z pomoc prostych zda orzekajcych, sdw oglnych bd zda egzystencjalnych, mona pojmowa w sposb podobny jak obietnice bd rozkazy tworzone z pomoc pojedynczych bd generalnych zda powinnociowych: jako paradygmatyczne dla podstawowego modusu ekspresji, o ktrych mona orzeka w kategoriach prawdziwoci ewentualnie susznoci (wahrheitsfdhiger bzw. richtigkeitsfdhiger Aufierunge). Z wypowiedzi takiego typu, jak prognoza (1), jak wyjanienie (2) bd opis klasyfikujcy (7),jak uzasadnienie (4) bd upomnienie (5), wida jednak wyranie, e modus ekspresji oznacza normalnie co bardziej specyficznego: wyraa take czasowo-przestrzenn bd merytoryczn perspektyw, z ktrej mwicy odnosi si do roszczenia wanociowego. Pola takie jak medycyna, prowadzenie przedsibiorstwa, polityka itd., maj przede wszystkim odniesienia do ekspresji, o ktrych mona orzeka w kategoriach prawdziwoci (wahrheitsfdhige Aufierungeri), rni si jednak, gdy chodzi o odniesienie do praktyki. Zalecanie strategii (bd technologii), jak w wypadku 3, jest powizane bezporednio z roszczeniem do skutecznoci zalecanych rodkw; wspiera si ono przy tym na prawdziwoci odpowiednich prognoz, wyjanie czy opisw. Wypowied typu 2, odwrt1
-i
T
i'
i
;*
.1
Ki
i?:
"i-i
'w
.i
80
/. Wprowadzenie
nie, stanowi wyjanienie, z ktrego w kontekstach praktycznych, np. w subie zdrowia, mona z pomoc imperatywu nakazujcego zapobiega rozprzestrzenianiu si epidemii wyprowadzi dalsze zalecenia techniczne. Te i podobne przemylenia przemawiaj przeciwko prbie obrania za ni przewodni logiki argumentowania instytucjonalnego zrnicowania pl argumentowania. Punktem zaczepienia dla zrnicowa zewntrznych s raczej zrnicowania wewntrzne rnych form argumentacji, niedostpne rozwaaniom majcym na uwadze funkcje i cele racjonalnych przedsiwzi. Formy argumentowania rnicuj si wedle uniwersalnych roszcze wanociowych, ktre czsto staj si rozpoznawalne dopiero w zwizku z [okrelonym] kontekstem ekspresji, ale nie s konstytuowane dopiero poprzez konteksty i obszary dziaania. Jeli tak jest naprawd, to na teori argumentacji spada niebyway ciar zwizany z koriiecziK)ci przeprowadzenia dowodu; musi ona mianowicie wwczas przedstawi system 1 roszcze wanociowych . Naturalnie, nie potrzebuje ona dostarcza adnego wyprowadzenia" tego rodzaju systemu w sensie dedukcji transcendentalnej; wystarczy godna zaufania procedura sprawdzania odpowiednich rekonstrukcyjnych hipotez. Poprzestan tu na wstpnej jedynie uwadze. Roszczenie wanociowe moe by zgoszone przez mwicego wobec (przynajmniej) jednego suchajcego. Zazwyczaj dzieje si to implicite. Mwicy, wypowiadajc zdanie, zgasza roszczenie, ktre - gdyby uczyni to explicite - mogoby przyj 9 form: prawd jest, e /?" lub suszne jest to, e h \ bd te kiedy tu i teraz wypowiadam s, to mam na myli to, co mwi",
*t*-.
()
*t<h
ii
przy czym p moe odpowiada zdanie oznajmujce (Aussage), opis dziaania, s - zdanie artykuujce przeycie. Roszczenie wanociowe stanowi ekwiwalent stwierdzenia, e spenione s warunki prawomocnoci ekspresji. Wszystko jedno, czy roszczenie wanociowe mwicy zgasza explicite czy implicite, suchajcy ma do wyboru tylko zaakceptowanie bd odrzucenie roszczenia wanociowego, bd tymczasowe zostawienie go na boku. Dopuszczalne reakcje, to zajcie stanowiska: Tak lub Nie (Ja/Nein-Stellungnahmeri) bd wstrzymanie si [od zajcia stanowiska]. Naturalnie nie kade Tak bd Nie wobec zdania wyartykuowanego w zamiarach komunikacyjnych jest zajciem stanowiska wobec poddawalnego krytyce roszczenia wanociowego. Jeli normatywnie nie-umocowane (nicht-autorisierte), czyli arbitralne dania nazywamy imperatywami", to Tak i Nie wobec imperatywu rwnie wyraa akceptacj bd odrzucenie, ale w tym wypadku jedynie w sensie gotowoci do podporzdkowania si woli innego bd wzbraniania si przed tym. Takie zajcie stanowiska Tak lub Nie wobecroszcze wadczych (Machtanspriiche) samo jest wyrazem pewnej arbitralnoci (Willkur). Natomiast zajcie stanowiska Tak lub Nie wobec roszcze wanociowych oznacza, e suchajcy dostrzega racje, dla ktrych ekspresj akceptuje bd jej nie akceptuje; takie zajcie stanowiska jest wyrazem zrozumienia l (Einsicht) . Jeli odtworzon powyej list przykadowych zda przejrymy z punktu widzenia, na co suchajcy mgby w kadym wypadku odpowiedzie twierdzco bd co mgby zanegowa, to w wyniku otrzymamy nastpujce roszczenia wanociowe: Jeli 1 pomylane jest jako prognoza, to suchajcy odpowiadaTego wanego odrnienia nie bierze pod uwag E. Tugendhat w swoich Voriesungen zur Einfuhrung in die sprachanalytische Philosophic, Frankfurt am Main 1976, s. 76-77, 219 n.
i
* 'i V
Na temat zalenoci midzy teori roszcze wanociowych i logik argumentacji por. P. L. Volzing, Begriinden, Erkldren, Argumentieren, Heidelberg 1979, s. 34 n.
82
/. Wprowadzenie
i'
r
1 -i
83
jc Tak bd Nie zajmuje stanowisko wobec prawdziwoci treci zdania {Proposition). To samo odnosi si do 2. Tak bd Nie wobec 4 oznacza zajcie stanowiska wobec roszczenia natury prawnej (Rechtsanspruch), a mwic bardziej oglnie: wobec normatywnej susznoci pewnego sposobu dziaania. To samo odnosi si do 5. Zajcie stanowiska wobec 6 oznacza, e suchajcy uwaa zastosowanie standardu wartociowania za waciwe bd nie. W zalenoci od tego, czy 7 jest uyte w sensie opisu czy jako eksplikacja reguy semantycznej, suchajcy zajmujc stanowisko odnosi si albo do roszczenia do prawdziwoci, albo do roszczenia do zrozumiaoci bd poprawnoci sformuowania. Podstawowy modus tych ekspresji determinowany jest przez podnoszone wraz z nimi implicite roszczenia wanociowe: roszczenia do prawdziwoci, susznoci, adekwatnoci czy zrozumiaoci (bd poprawnoci sformuowania). Ku tym samym modi prowadzi take zasadzajca si na semantyce analiza formu zdaniowych (von Aussageformen). Zdania deskryptywne, suce w najszerszym tego znaczeniu stwierdzaniu faktw, mog by potwierdzane bd negowane z punktu widzenia prawdziwoci treci zdania; zdania normatywne (czy zdania powinnosciovve), suce uprawomocnieniu dziaa, mog by potwierdzane bd negowane z punktu widzenia susznoci (bd sprawiedliwoci") sposobu dziaania; zdania ewaluatywne (bd sdy wartociujce), suce ocenieniu czego, mog by potwierdzane bd negowane z punktu widzenia 1 adekwatnoci standardw wartociowania (bd dobra") ;
Odnosz si tu tylko do autentycznych" sdw wartociujcych, u ktrych podstaw le standardy wartociowania o charakterze niedeskrypty wnym. Oceny, ktre su temu, by wedle deskryptywnie stosowalnych kryteriw przypisa czemu miejsce w hierarchii, mog by formuowane w postaci zda oznajmujcych, o ktrych mona orzeka w kategoriach prawdziwoci, i nie nale do sdw wartociujcych w wskim sensie. W tym duchu rozrnia
1
eksplikacje, suce wyjanieniu operacji takich, jak mwienie, klasyfikowanie, rachowanie, dedukowanie, wydawanie osdu itd., mog by potwierdzane bd negowane z punktu widzenia zrozumiaoci bd poprawnoci sformuowania wyrae symbolicznych.
a
'j
P. W. Taylor (Normative Discourse, Englewood Cliffs, N. J. 1961, s. 7-8) wartociujce umieszczenie w hierarchii" (value grading) i wartociujce zaszeregowanie" (value ranking): In order to make clear the difference between value gradings and value rankings, it is helpful to begin by considering the difference between two meanings of the word good. Suppose we are trying to decide whether a certain president of the United Sates was a good president. Do we mean good as far as presidents usually go? Or do we mean good in an absolute sense, with an ideal president in mind? In the first case, our class of comparison is the thirty-five men who have actually been president. To say that someone was a good president in this sense means that he was better than average . It is to claim that he fulfilled certain standards to a higher degree than most of the other men, who were president. Good is being used as a ranking word. In the second case, our class of comparison is not the class of actual presidents but the class of all possible (imaginable) presidents. To say that a certain president was good in this sense means that he fulfilled to a high degree those standards whose complete fulfillment would define an ideal president. Good is here used as a grading word. It is not possible to specify exactly to what degree the standards must be fulfilled for a man to be graded as a good president rather than as mediocre or bad. That depends on what standards one is appealing to (that is, what conception of an ideal president one has in mind), how clearly those standards are defined, to what extent the degrees to which they can be fulfilled are measurable, and how distant from reality is one's ideal (Dl wyjanienia rnicy midzy value grading i value ranking dobrze bdzie zacz od rozwaenia rnicy midzy dwoma znaczeniami sowa dobry". Zamy, e prbujemy rozstrzygn, czy dany prezydent Stanw Zjednoczonych by dobrym prezydentem. Czy mamy na myli to, e by dobry w takim zakresie, w jakim zazwyczaj prezydenci s okrelani s jako dobrzy? Czy te moe rozumiemy przez to bycie dobrym w absolutnym sensie, majc przy tym na myli idealnego prezydenta? W pierwszym wypadku klasa, w obrbie ktrej dokonujemy porwna, obejmuje 35 osb, ktre rzeczywicie byy prezydentami. Powiedzie o kim w tym sensie, e by dobrym prezydentem, znaczy, e by powyej przecitnej. Tym samym twierdzi si, e spenia okrelone standardy
l'
- I
<\
f.\
84
/. Wprowadzenie
85
Wychodzc od analizy formu zdaniowych, moemy rozjani warunki semantyczne, dziki ktrym odpowiednie zdanie ma wano. Z chwil jednak, kiedy analiza dociera do warunkw prawomocnoci zda (Aussagen), uwidaczniaj si pragmatyczne implikacje pojcia wanoci. Czym jest uzasadnienie, daje si wyjani jedynie na podstawie warunkw dyskursy wnego zadoczynienia roszczeniom wanociowym. Poniewa zdania deskryptywne, normatywne, ewaluatywne, eksplikujce, jak te zreszt zdania artykuujce stany wewntrzne {expressive Aussageri),rni si co do swej formy, to wanie analizy semantyczne zwracaj uwag na to, e wraz z form zdania zmienia si w specyficzny sposb rwnie sens uzasadniania. Uzasadnianie zda opisowych to dowodzenie istnienia stanw rzeczy; uzasadnianie zda normatywnych to dowodzenie akceptowalnoci dziaa bd norm regulujcych dziaania; uzasadnianie zda ewaluatywnych to dowodzenie preferencji co do wartoci (Prdferierbarkeit von Werten); uzasadnianie zda artykuujcych stany wewntrzne to przejrzysto samoprezentacji; wreszcie uzasadnianie zda eksplikujcych to wykazywanie, e wyraenia symboliczne wytworzone
w wyszym stopniu anieli inne osoby, ktre byy prezydentami. Dobry" uyte jest jako sowo zaszeregowujce. W drugim wypadku klas, w obrbie ktrej dokonujemy porwna, nie jest klasa obejmujca rzeczywistych prezydentw, lecz klasa wszystkich moliwych (moliwych do wyobraenia) prezydentw. Stwierdzi, e dany prezydent by dobry w tym wanie sensie, znaczy, e spenia w wysokim stopniu te standardy, ktrych pene spenienie okrelaoby idealnego prezydenta. Dobry" jest tu uyte jako sowo umieszczajce w hierarchii. Nie jest moliwe dokadne wyspecyfikowanie, do jakiego stopnia czowiek musi spenia te standardy, eby zosta uznany za dobrego prezydenta, a nie redniego bd zego. Zaley to od tego, do jakich standardw si odwoujemy (to znaczy, jak mamy na myli koncepcj idealnego prezydenta), od tego, jak wyranie zdefiniowane s te standardy, w jakiej mierze stopnie, jakie mog im odpowiada, s mierzalne, oraz jak dalece odlegy od rzeczywistoci jest czyj idea.
* *i
*.-.
it
>l - i
ii (i*
*'
zostay prawidowo. Sens odpowiednio do tego zrnicowanych roszcze wanociowych bdzie mona wwczas wyeksplikowa przez wyspecyfikowanie w danym wypadku logicznych (z punktu widzenia logiki argumentowania) warunkw, w ktrych tego rodzaju dowd daje si przeprowadzi. Nie mog w tym miejscu dalej ledzi tych formalnosemantycznych momentw, do ktrych nawizywa moe systematyzacja roszcze wanociowych, ale chciabym wskaza jeszcze na dwa ograniczenia ktre s wane dla teorii roszcze wanociowych: roszczenia wanociowe zawarte s nie tylko w wypowiedziach (kommunikative Aufierunge) i nie wszystkie roszczenia wanociowe zawarte w wypowiedziach maj bezporednie poczenie z odpowiednimi formami argumentowania. Zdanie 6 jest przykadem oceny estetycznej; to zdanie ewaluatywne odwouje si do wartoci filmu. Film jest tu postrzegany jako wytwr (Werk), ktry sam wystpuje z roszczeniem do autentycznej prezentacji, do pouczajcego ucieleniania egzemplarycznych dowiadcze. Moemy wic sobie wyobrazi, e podczas dyskusji nad wzgldnie pozytywn ocen nowej ekranizacji - ktra bardziej subtelnie, wedle opinii mwicego, przedstawia ambiwalencj w stosunkach midzy King Kongiem, owym potworem, i jego ofiar - z pocztku naiwnie uyty przez mwicego standard wartociowania sam podany zostanie w wtpliwo i uczyniony tematem dyskusji. Podobne przesunicie wystpuje w argumentacjach moralnych, kiedy norma przywoana dla uprawomocnienia problematycznego dziaania sama podana zastaje w wtpliwo. Tak wic 5 mona rwnie rozumie jako generalne zdanie powinnociowe bd norm; sceptyczny suchacz domaga si uprawomocnienia zgaszanych tu roszcze wano bd ciowych. W podobny sposb dyskurs powstay w nawizaniu
86
/. Wprowadzenie

Si
87
do zdania 2 moe przesun si ku lecym u podstaw tego zdania teoretycznym hipotezom temat chorb zakanych Z chwil zrnicowania si i wyodrbnienia kulturowych sys temw dziaania, takich jak nauka, prawo i sztuka, zinstytucjonalizowane i nastawione profesjonalnie, a zatem prowadzone przez ekspertw wymiany argumentw odnosz si do tego rodzaju roszcze wanociowych wyszego szczebla, ktrych nonikami s nie pojedyncze wypowiedzi, lecz kulturowe obiektywizacje, dziea sztuki, normy moralne i normy prawne czy teorie. Na tym szczeblu kulturowo zgromadzonej i zobiektywizowanej wiedzy sytuuj si zreszt rwnie technologie i strategie, ktre wiedz teoretyczn i profesjonaln organizuj pod ktem okrelonych odniesie do praktyki i nadaj jej tego typu organizacyjn posta, jak medycyna i profilaktyka zdrowotna, technika wojskowa, zarzdzanie itd. Mimo tej odmiennoci szczebli analiza pojedynczych ekspresji, artykuowanych w zamiarach komunikacyjnych, stanowi heurystycznie nony punkt wyjcia systematyzacji roszcze wanociowych, poniewa na szczeblu obiektywizacji kulturowych nie pojawiaj si roszczenia wanociowe, ktre nie zawierayby si rwnie w wypowiedziach. Zarazem jednak przypadkiem pord przytoczonych przykadw ekspresji poddawalnych kryty mogcych sta nowie - by tak zaczepienie dla argumentacji {argumentativ anschlufifahige Aufierunge) nie ma adnego zdania typu: 8. Musz ci wyzna, e jestem zaniepokojony zym stanem, w jakim znajduje si mj kolega od czasu powrotu ze szpitala. Na pierwszy rzut oka jest to zadziwiajce, bowiem tego rodzaju zdania, wypowiadane w pierwszej osobie i artykuujce stany wewntrzne s jak ijbardziej powizane z roszczeniem waznociowym. Inny kolega moe na przykad zapyta Mylisz tak rzeczywicie, czy moe odczuwasz pewn ulg, (
*j
M
\fi
*!
:;
chwilowo nie moe on z tob konkurowa?". Zdania artykuujce stany wewntrzne, suce wyraaniu przey, mona potwierdza bd mona im zaprzecza z punktu widzenia szczeroci dokonywanej przez mwicego samoprezentacji. Wszelako roszczenie do szczeroci zwizane z ekspresjami artykuujcymi stany wewntrzne nie jest tego rodzaju, eby mona mu byo jak roszczeniom do prawdziwoci i susznoci - zadouczyni bezporednio z pomoc argumentw. Mwicy moe co najwyej konsekwentnoci swych dziaa dowie, czy rzeczywicie myla to, co powiedzia. Szczeroci ekspresji artykuujcych stany wewntrzne nie da si uzasadni, lecz tylko pokaza', nieszczero moe si zdradzi tylko przez brak spjnoci midzy ekspresj i wewntrznie z ni powizanymi dziaaniami. Naturalnie, dokonywan przez terapeut krytyk autoiluzji jego pacjenta mona rwnie rozumie jako prb wpynicia na nastawienia z pomoc argumentw, tzn. jako prb przekonania tego drugiego. Pacjent, ktry nie rozpoznaje samego siebie w swych yczeniach i uczuciach, ktry tkwi w iluzjach co do swych przey, ma przecie w rozmowie z terapeut zosta z pomoc argumentw doprowadzony do tego, e nie zauwaana przeze dotychczas nieszczero jego ekspresji artykuujcych stany wewntrzne stanie si dla przejrzysta. Jednake stosunek, jaki zachodzi tu midzy roszczeniem do szczeroci zdania artykuujcego przeycia z intencj komunikacyjn a mow operujc argumentami, nie jest ten sam co stosunek midzy roszczeniem waznociowym, ktre stao si problematyczne, a dyskursywnym sporem (diskursives Streitgesprdch). Argumentacja nie docza si tu w taki sam sposb do roszczenia wanociowego, jakie zawarte jest w wypowiedzi. W rozmowie terapeutycznej skierowanej na poznanie siebie nie s mianowicie spenione wane przesanki dyskursu: roszczenie wanociowe nie jest z gry rozpoznane jako problematyczne; pacjent nie przyjmuje wobec tego, co mwi,
,fl
88
/. Wprowadzenie
89
nastawienia hipotetycznego; nie eliminuje wszelkich innych motyww poza kooperatywnym poszukiwaniem prawdy; nie istnieje te symetria stosunkw midzy partnerami rozmowy itd. Niemniej jednak, wedle koncepcji psychoanalitycznej, uzdrawiajca sia rozmowy analitycznej polega rwnie na przekonywajcej sile uytych w niej argumentw. Tym szczeglnym okolicznociom oddaj w warstwie terminologicznej sprawiedliwo przez to, e miast o dyskursie" mwi o krytyce" zawsze wtedy, kiedy uywa si argumentw, atoli uczestnicy nie musz jednoczenie zakada, jakoby spenione byy warunki wolnej od przymusw zewntrznych i wewntrznych sytuacji jzykowego porozumiewania si. Nieco inaczej rzecz wyglda z dyskutowaniem standardw wartociowania, czego prototyp stanowi krytyka estetyczna1. Rwnie w dysputach nad kwestiami tyczcymi smaku pokadamy zaufanie w racjonalnie motywujcej mocy lepszego argumentu, aczkolwiek tego rodzaju spr odbiega w sposb charakterystyczny od kontrowersji na temat kwestii tyczcych prawdziwoci i sprawiedliwoci. Jeli zasygnalizowany przez 2 nas wyej opis jest trafny, to argumentom przypada tu osobliwa rola, mianowicie otwierania uczestnikom oczu, tzn. doprowadzania do uwiarygodniajcej percepcji estetycznej. Przede wszystkim jednak ten rodzaj roszcze wanociowych, z jakimi wystpuj wartoci kulturowe, nie transcenduje w tak samo radykalny sposb lokalnych ogranicze, jak to jest z roszczeniem do prawdziwoci i roszczeniem do susznoci. Wartoci kulturowe nie uchodz za uniwersalne; jak sama nazwa wskazuje, s one ograniczone do horyzontu wiata ycia waciwego okrelonej kulturze. Wartoci mona uwiarygodni jedynie w kontekcie partykularnej formy ycia. Std te krytyka
1 2
standardw wartociowania zakada u uczestniczcych w wymianach argumentw wsplne przed-rozumienie, ktre jest poza obszarem ich swobodnych decyzji, lecz konstytuuje i ogranicza zarazem zakres tematyzowanych roszcze wanociowych1. Jedynie prawdziwo treci zda (Pmpositione), suszno norm regulujcych dziaania moralne oraz zrozumiao czy poprawno sformuowania wyrae symbolicznych to zgodnie ze swym znaczeniem - uniwersalne roszczenia wanociowe, ktre mog by poddawane sprawdzeniu w dyskursach. Tylko w dyskursjeJsojJjcznyjTL praktycznym i kspJikujcym musz uczestniczcy_w argumentowaniu wychodzi z (czsto kontrfaktycznego) zaoenia, i w dostatecznie przyblionym stopniu spenione s warunki idealni sytuacji jzykowego porozumiewania si. O dyskursach" bd mwi tylko wwczas, kiedy sens roszczenia wanociowego, z ktrego uczyniony zosta problem, zmusza uczestnikw z racji konceptualnych - do zakadania, e racjonalnie umotywowana zgoda zasadniczo mogaby zosta osignita, przy czym sowo zasadniczo" wyraa idealizujce zastrzeenie: jeli wymiana argumentw mogaby by prowadzona w sposb dostatecznie otwarty oraz mogaby by dostatecznie dugo kontynuowana2.
1 Por. sprawozdanie z konferencji: Werte in kommunikativen Prozessen, G. GroBklaus, E. Oldemeyer (Hrsg.), Stuttgart 1980. 2 Na temat tej - majcej swe rda u Peirce'a - formalnopragamtycznej teorii prawdy por. ostatnio opublikowan rozpraw habilitacyjn: H. Scheit, Studien zur Konsensustheorie derWahrheit, Universitat Miinchen 1981.
J. Zimmermann, Sprachanalytische Asthetik, Stuttgart 1980, s. 145 n. Patrz wyej, s. 50-52.
Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata
91
2. NIEKTRE CECHY MITYCZNEGO I NOWOCZESNEGO POJMOWANIA WIATA
Wyprawa na przedpola teorii argumentacji miaa uzupeni nasze wstpne ustalenia co do pojcia racjonalnoci. Sposoby uycia wyraenia racjonalny" posuyy nam za ni przewodni przy rozjanianiu warunkw zarwno racjonalnoci ekspresji, jak i racjonalnoci podmiotw zdolnych do mwienia i dziaania. Z racji swego indywidualistycznego jak te ahistorycznego charakteru pojcie to nie jest wszak bezporednio przydatne w rozwaaniach natury socjologicznej. Nawet wwczas, gdy chodzi tylko o ocenianie racjonalnoci pojedynczych osb, nie wystarczy odwoanie si do tej czy innej ekspresji. Powstaje raczej pytanie, czy [osoba] A lub B bd grupa jednostek zachowuj si, oglnie biorc, racjonalnie, czy mona systematycznie oczekiwa, e dla ich ekspresji istniej zasadne racje oraz e w wymiarze kognitywnym ich ekspresje s trafne bd daj zaoony rezultat, w wymiarze praktycznomoralnym - wiarogodne bd zrozumiae, w wymiarze ewaluatywnym - mdre bd przekonywajce, w wymiarze artykuowania stanw wewntrznych - szczere i samokrytyczne, w wymiarze hermeneutycznym - pene zrozumienia bd te, e we wszystkich tych wymiarach s one rozumne". Jeli we wszystkich tych aspektach i w rnych obszarach interakcji tudzie w duszych okresach (by moe nawet na przestrzeni caego ycia) zauwaalny jest pewien systematyczny rezultat, to mwimy te o racjonalnym
sposobie ycia (Lebensfiihrung). W warunkach za spoecznokulturowych pozwalajcych na tego rodzaju sposb ycia odzwierciedla si by moe racjonalno wiata ycia podzielanego nie tylko przez jednostki, ale przez zbiorowo. W celu rozjanienia skomplikowanego pojcia zracjonalizowanego wiata ycia nawiemy do pojcia racjonalnoci komunikacyjnej i zbadamy struktury wiata ycia, dziki ktrym jednostki i grupy uzyskuj moliwo racjonalnego ukierunkowywania dziaa. Jednake pojcie wiata ycia jest nazbyt zoone, aebym w ramach wprowadzenia mg je wyeksplikowa w sposb zadowalajcy1. Miast tego odnosz si w pierwszym rzdzie do kulturowych systemw interpretacji czy do obrazw wiata, ktre odzwierciedlaj nietematyzowan wiedz (Hintergrundwisse) grup spoecznych oraz s gwarancj istnienia ukadu wzajemnych powiza przy caej rnorodnoci orientacji ukierunkowujcych ich dziaania. Bd wic chcia zrazu uzyska wiedz o warunkach, jakie spenia musz struktury obrazw wiata ukierunkowujcych dziaania, jeli ci, ktrzy podzielaj tego rodzaju obraz wiata, maj mie moliwo racjonalnego kierowania swym yciem. Postpowanie to ma dwie zalety: zmusza nas, z jednej strony, do przejcia od analizy pojciowej do analizy, ktrej przewodzi empiria, oraz do wyszukiwania struktur racjonalnoci ucielenionych symbolicznie w obrazach wiata; z drugiej za strony zmusza nas do tego, bymy struktur racjonalnoci, ktre wyznaczaj nowoczesne rozumienie wiata, nie przyjmowali bez sprawdzenia za powszechnie obowizujce, lecz bymy postrzegali je w perspektywie historycznej. Kiedy prbowalimy rozjani pojcie racjonalnoci opierajc si na sposobach uycia wyraenia racjonalny", musielimy bazowa na pewnym pned-wzumieniu, ktre osa1
Patrz t. 2, rozdz. VI. 1.
92
/. Wprowadzenie
93
dzone jest w nowoczesnych konstelacjach wiadomoci. Wychodzilimy dotd z naiwnego zaoenia, e w tym nowoczesnym rozumieniu wiata wyraaj si struktury wiadomoci, ktre integralnie przynale do zracjonalizowanego wiata ycia i z zasady umoliwiaj racjonalny sposb ycia. Z naszym zachodnim ivzumieniem wiata czymy implicite roszczenie do uniwersalnoci. Aby zobaczy, co znaczy to roszczenie do uniwersalnoci, wskazane jest porwnanie z mitycznym rozumieniem wiata. W spoeczestwach archaicznych funkcj ustanawiania jednoci (die einheitsstiftende Funktiori) penion przez obrazy wiata w sposb modelowy realizuj mity. Zarazem, zwaywszy obszar dostpnych nam przekazw kulturowych, stoj one w najostrzejszym kontracie z tym rozumieniem wiata, jaki panuje w spoeczestwach nowoczesnych. Mitycznym obrazom wiata daleko do tego, by umoliwiay racjonalne ukierunkowywanie dziaa w naszym tego rozumieniu. Gdy chodzi o warunki racjonalnego - w podanym wyej znaczeniu - sposobu ycia, stanowi one przeciwiestwo nowoczesnego rozumienia wiata. W zwierciadle mitycznego mylenia powinny przeto sta si widoczne nie poddane dotychczas dyskusji przesanki mylenia nowoczesnego. Ot niegdysiejsza dyskusja nad tezami Levy-Bruhla na 1 temat mylenia ludw pierwotnych" pokazaa, e w odniesieniu do myli nieoswojonej" nie powinnimy mwi o prelogicznym" szczeblu poznania i dziaania2. Sawne badania Evans-Pritcharda nad wiar w czarownice w afrykaskim plemieniu Zande potwierdziy, e rnice midzy myleniem mitycznym i myleniem nowoczesnym nie le na paszczyL. Levy-Bruhl, La mentalne'primitive, Paris 1922. E. Cassirer, Philosophie der symbolischen Formen, t. 2: Das mythische Denken, Darmastadt 1958; R. Horton, Levy-Bruhl, Durkheim and the Scientific Revolution, w: Modes of Thought, R. Horton, R. Finnegan (eds.), London 1973, s. 249 n.
2 1
nie operacji logicznych1. Nie jest oczywicie tak, iby stopie racjonalnoci obrazw wiata zmienia si wraz ze stopniem rozwoju kognitywnego jednostek, ktre wedle nich ukierunkowuj swe dziaania. Musimy wychodzi z zaoenia, e doroli czonkowie pierwotnych spoeczestw plemiennych mog w zasadzie opanowa te same operacje formalne co czonkowie spoeczestw nowoczesnych, chocia kompetencje wyszego stopnia wystpuj tam nie tak czsto i wykoE. E. Evans-Prichard, Witchcraft, Oracles and Magic among the Azande, Oxford 1937. Evans-Pritchard streszcza sw krytyk pod adresem Levy-Bruhla w sposb nastpujcy (Levy-Bruhl's Theory of Primitive Mentality, Bulletin of the Faculty of Arts", University of Egypt, Cairo 1934, t. 2, s. In.): Fakt, e opad deszczu przypisujemy jedynie przyczynom meteorologicznym, podczas gdy dzicy wierz, e bogowie, duchy lub magia s w stanie wywoa deszcz, nie jest adnym dowodem na to, e nasze mzgi funkcjonuj inaczej ni ich mzgi. L...] Nie doszedem sam do takiej konkluzji, obserwujc i wycigajc wnioski; w rzeczywistoci posiadam nik wiedz o procesach meteorologicznych wywoujcych deszcz. Akceptuj jedynie to, co kady w moim spoeczestwie akceptuje, a mianowicie e deszcz ma przyczyny przyrodnicze. [...] Podobnie dzikiego, ktry wierzy, e w sprzyjajcych przyrodniczych i rytualnych warunkach mona wpyn na opad deszczu uywajc waciwej magii, nie mona z tego powodu uwaa za kogo o niszej inteligencji. Nie doszed on do tego przekonania na podstawie wasnych obserwacji i wnioskw, lecz przyswoi je sobie w taki sam sposb, jak ca reszt swego kulturowego dziedzictwa, a mianowicie przez przyjcie na wiat w danej kulturze. I on, i ja mylimy wzorami dostarczonymi nam przez spoeczestwa, w ktrych yjemy. Byoby absurdem powiedzie, e dziki myli o deszczu mistycznie, a my naukowo. W obu przypadkach mamy do czynienia z procesami umysowymi i, co wicej, w obu wypadkach do treci myli dochodzi si w podobny sposb. Lecz my moemy powiedzie, e spoeczna tre naszego mylenia o deszczu jest naukowa, pozostaje w zgodzie z obiektywnymi faktami, podczas gdy spoeczna tre mylenia dzikiego o deszczu jest nienaukowa, poniewa nie pozostaje w zgodzie z rzeczywistoci, a moe by take mistyczna, gdy zakada istnienie si nadzmysowych". [Cytat w przekadzie T. Szawiela przytoczony w artykule P. Wincha, Rozumienie spoeczestwa pierwotnego, w: Racjonalno i styl mylenia, E. Mokrzycki (red.), Warszawa 1992, s. 244-245].
1
,:
94
/. Wprowadzenie
95
rzystywane s w sposb bardziej selektywny, tzn. w wszych obszarach ycia1. Racjonalnoci obrazw wiata nie mierzy si wasnociami logicznymi i semantycznymi, lecz miar s kategorie, jakich dostarczaj one jednostkom dla interpretowania ich wasnego wiata. Moglibymy te mwi o ontologiach" wbudowanych w struktury obrazw wiata, gdyby pojcie to pochodzce wszak z tradycji greckiej metafizyki - nie byo zawone do szczeglnego sposobu odnoszenia si do wiata, do kognitywnego odnoszenia si do wiata rzeczy istniejcych (Welt des Seienden). Filozofia nie wyksztacia odpowiedniego pojcia, ktre obejmowaoby odniesienie zarwno do wiata spoecznego i subiektywnego, jak i do wiata obiektywnego. Brakowi temu zaradzi ma teoria dziaania komunikacyjnego. Na pocztek (1) scharakteryzuj z grubsza mityczne rozumienie wiata. Dla uproszczenia ogranicz si tu do wynikw bada strukturalistycznych C. Levi-Straussa, przede wszystkim tych, ktre eksponuje M. Godelier. Z tem tym (2) wyranie kontrastowa bd podstawowe pojcia, ktre s konstytutywne dla nowoczesnego rozumienia wiata i z ktrymi jestemy przez to intuicyjnie dobrze zaznajomieni. W ten sposb moemy z antropologiczno-kulturowego dystansu ponownie nawiza do wprowadzonego ju pojcia racjonalnoci. Dyskusja wywoana prowokujcym artykuem P. Wincha na temat konwencjonalnego charakteru racjonalnoci naukowej da nam okazj do (3) wyjanienia, w jakim sensie nowoczesne rozumienie wiata moe pretendowa do uniwersalnoci. Na koniec (4) zajm si inspirujcym Piagetowskim pojciem decentracji po to, by w zarysie wskaza na perspektyw ewolucyjn, jak moemy
przyj, jeli za Maxem Weberem chcemy mwi o powszechnodziejowym procesie racjonalizacji obrazw wiata. Proces ten prowadzi w ostatecznoci do [pewnego] rozumienia wiata, ktre toruje drog racjonalizacji wiata ycia. 1. Im gbiej wnikamy w sie mitycznych interpretacji wiata, tym silniej uwidacznia si totalizujca sia myli nieoswojonej1. Z jednej strony, mity zawieraj w przetworzonej postaci bogate i dokadne informacje na temat rodowiska naturalnego i spoecznego, zawarta jest w nich zatem wiedza geograficzna, astronomiczna, meteorologiczna, wiedza na temat flory i fauny, na temat zalenoci gospodarczych i technicznych, na temat zoonych stosunkw pokrewiestwa, rytw, praktyk leczniczych, sposobw prowadzenia wojny itd. Z drugiej strony, dowiadczenia te zorganizowane s w ten sposb, e kade pojedyncze zjawisko w swych typowych aspektach jest podobne wszystkim pozostaym zjawiskom bd stoi z nimi w kontracie. Za spraw tych relacji podobiestwa i skontrastowania rnorodno obserwacji czy si w cao (Totalitdt). Mit stwarza gigantyczn gr zwierciadlanych odbi, w ktrej wzajemny obraz czowieka i wiata odbija si w nieskoczono i [zaamujc si] poprzez pryzmat relacji pomidzy natur i kultur stale si rozpada oraz ponownie skada w cao. [...] Za spraw analogii cay wiat nabiera sensu, wszystko staje si znaczce i wszystko mona oznaczy w obrbie porzdku symbolicznego, w ktry wpisuje si wszelka [...] wiedza pozytywna wraz z ca 2 peni jej szczegw" .
M. Cole, J. Gay, J. A. Glick, D. W. Sharp, The Cultural Context of Learning and Thinking, New York 1971; P. R. Dasen, Cross-Cultural Piagetian Research, Journal of Cross-Cultural Psychology" 1972, t. 3, s. 23 n.; B. B. Lloyd, Perception and Cognition, Harmondsworth 1972.
C. Levi-Strauss, Antropologia strukturalna, tum. K. Pomian, Warszawa 1970; tene, Anthwpologie structurale deux, Paris 1973; tene, Myl nieoswojona, tum. A. Zajczkowski, Warszawa 1969; w tej kwestii rwnie: Orte des wilden Denkens, W. Lepenies, H. H. Ritter (Hrsg.), Frankfurt am Main 1970. 2 M. Godelier, Mythos und Geschichte, w: Die Entstehung von Klassengesellschaften, K. Eder (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 316.
96
/. Wprowadzenie
97
Strukturalici tumacz t syntez tym, e myl nieoswojona skupiajc si na konkretach trzyma si widzialnej powierzchni wiata i spostrzeenia te porzdkuje budujc analogie i opozycje1. Obszary zjawisk zostaj ze sob wzajemnie powizane oraz sklasyfikowane z punktu widzenia homologicznoci i heterogenicznoci, z punktu widzenia ekwiwalencji i nierwnowanoci, z punktu widzenia identycznoci i przeciwiestwa. Levi-Strauss powiada, e wiat mitw jest zarazem kolisty i pusty. Mylenie analogizujce splata ze sob wszystkie zjawiska, tworzc jedn jedyn sie relacji [wzajemnego] korespondowania, ale dostarczane przez to mylenie interpretacje nie przenikaj poza powierzchni tego, co naocznie uchwytne. Konkretyzm mylenia przykutego do naocznoci oraz wytwarzanie relacji podobiestwa i kontrastu to dwa formalne aspekty, pod ktem ktrych myl nieoswojona mona porwnywa z ontogenetycznymi szczeblami rozwoju kognitywnego2. Kategorie czy podstawowe pojcia waciwe mitycznym obrazom wiata pochodz natomiast z obszarw dowiadcze, ktre trzeba analizowa socjologicznie. Z jednej strony, struktury wzajemnoci waciwe systemowi pokrewiestwa, stosunki midzy rodzinami, pciami i pokoleniami polegajce na dawaniu i braniu, dostarczaj schematu interpretacji mogcego mie wielorakie zastosowanie:
Fakt, e spoeczestwa wyobraone, w ktrych idealne postacie mityczne yj, umieraj i wci na nowo si odradzaj, zorganizowane s na zasadzie wizw krwi i przymierza, nie moe mie rda ani w czystych zasadach mylenia, ani w jakim modelu wystpujcym w przyrodzie" 3 . Na temat myli nieoswojonej jako mylenia operujcego analogiami por. S. J. Tambiah, Form and Meaning of Magical Acts, w: Modes of Thought, R. Horton, R. Finnegan (eds.), London 1973, s. 199 n. 2 J. Piaget, The Child's Conception of Physical Causality, London 1930. 3 M. Godelier, Mythos und Geschichte, wyd. cyt., s. 314.
1
Z drugiej strony, konstytutywnego znaczenia dla mitycznych obrazw wiata nabieraj kategorie [tyczce] dziaa. Aktor i zdolno dziaania, intencja i stawianie celw, bycie czynnym i bycie biernym, atak i obrona - to s wanie kategorie, za porednictwem ktrych poddane zostaj obrbce podstawowe dowiadczenia spoeczestw pierwotnych: dowiadczenie bycia bezbronnie wydanym na przypadkowo otaczajcego wiata, nad ktrym nie ma si wadzy1. Zwizanego z tym ryzyka nie mona - przy nierozwinitym stanie si wytwrczych - kontrolowa. Tak rodzi si potrzeba, aby fale przygodnoci zatamowa, jeli nie faktycznie, to przynajmniej imaginacyjnie, tzn. wyeliminowa na drodze interpretacji: Za pomoc analogii niewidzialne przyczyny i moce, ktre wytwarzaj i determinuj wiat nie-czowieczy (przyrod) i wiat ludzki (kultur), zostaj wyposaone w ludzkie waciwoci, tzn. spontanicznie prezentuj si czowiekowi jako istoty dysponujce wiadomoci, wol, autorytetem i wadz, zatem jako istoty podobne czowiekowi, ktre jednak rni si od niego tym, e wiedz to, czego on nie wie, e mog czyni to, czego on czyni nie moe, e kontroluj to, czego on nie ma pod swoj kontrol, w efekcie rni si od niego tym, e go przewyszaj"2. Jeli zastanowimy si nad tym, jak te kategorie - wypreparowane z modelu pokrewiestwa i interpretujce dowiadczenia [pynce] z interakcji z przepotn przyrod - wspdziaaj z operacjami mylenia naoczno-analogizujcego (eines
B. Malinowski akcentuje ten motyw w Argonautach zachodniego Pacyfiku (tum. B. Olszewska-Dyoniziak, S. Szynkiewicz, w: Dziea, t. 3, Warszawa 1981). Malinowski pokazuje, e rybacy z wysp Triobrianda posuguj si praktykami magicznymi przede wszystkim w tych sytuacjach, kiedy odczuwaj niedostatki wasnej wiedzy i dostrzegaj granice swych racjonalnych metod. W tej kwestii rwnie: B. Malinowski, Magia, nauka i religia, tum. B. Le, D. Praszaowicz, w: Dziea, t. 7, Warszawa 1990, s. 368 n. [Tom ten zawiera rwnie inne teksty powicone tej tematyce]. 2 M. Godelier, Mythos und Geschichte, wyd. cyt., s. 307.
1
98
/. Wprowadzenie
anschaulich analogisierenden Denkens), to nieco lepiej bdzie mona zrozumie znane, magiczno-animistyczne rysy mitycznych obrazw wiata. Rzecz najbardziej zadziwiajc dla nas jest osobliwe niwelowanie rnic midzy odmiennymi obszarami rzeczywistoci: projekcje natury i kultury s rzutowane w na t sam paszczyzn. W wyniku wzajemnego upodabniania natury do kultury i odwrotnie, kultury do natury, wylania si, z jednej strony, obdarzona rysami antropomorficznymi natura, wczona w sie komunikowania si spoecznych podmiotw i w tym sensie zhumanizowana, z drugiej za strony kultura poniekd znaturalizowana i urzeczowiona, wchaniana w obiektywny ukad oddziaywa anonimowych mocy. Patrzc z perspektywy mylenia owieconego, myl nieoswojona" wytwarza podwjne zudzenie: [...] zudzenie co do samego siebie i zudzenie co do wiata: zudzenie co do samego siebie, jako e mylenie obdarza spontanicznie wytwarzane przez siebie byty idealne (Idealitdten) egzystencj pozaludzk i niezalen od czowieka, i w efekcie w swych wasnych obrazach wiata wyobcowuje si (od samego siebie); zudzenie co do wiata przyozdabianego wyimaginowanymi istotami, ktre s podobne czowiekowi i ktre s w stanie przychyla si do jego prb bd je odrzuca"1. Taka interpretacja wiata, uznajc, e kade zjawisko koresponduje ze wszystkimi pozostaymi zjawiskami za spraw dziaania mocy mitycznych, nie tylko czyni moliw teori, ktra wyjania i uwiarygodnia wiat drog narracji, lecz umoliwia jednoczenie praktyk, z pomoc ktrej wiat moe by kontrolowany na sposb imaginacyjny. Technika magicznego oddziaywania na wiat jest logicznym wnioskiem wynikajcym z mitycznego wzajemnego skorelowania perspektyw pomidzy czowiekiem a wiatem, pomidzy kultur i natur.
1
99
Tame, s. 308.
Po tym szkicowym przedstawieniu podstawowych rysw mylenia mitycznego chciabym powrci do kwestii, dlaczego te struktury obrazw wiata nie pozwalaj pojawi si tym formom ukierunkowywania dziaa, ktre wedle utartych obecnie kryteriw mona nazwa racjonalnymi. 2. Irytuje i wprawia nas w zakopotanie - nas, nalecych do nowoczesnego wiata ycia - to, e w mitycznie interpretowanym wiecie nie moemy przeprowadzi bd nie moemy dostatecznie precyzyjnie przeprowadzi dyferencjacji majcych fundamentalny charakter dla naszego pojmowania wiata. Antropologowie od Durkheima po Levi-Straussa wielokrotnie wskazywali na osobliwe mieszanie ze sob natury i kultury. Zjawisko to moe by przez nas na razie rozumiane jako zmieszanie dwu dziedzin, jako wanie zmieszanie ze sob obszaru przyrody fizycznej i otaczajcego wiata spoeczno-kulturowego. Mit nie pozwala przeprowadzi klarownego kategorialnego zrnicowania wyodrbniajcego rzeczy i osoby, przedmioty, ktrymi mona manipulowa, i dziaajcych, czyli podmioty, ktre s zdolne do mwienia i dziaania oraz ktrym przypisujemy czyny i jzykowe ekspresje. Naturaln konsekwencj jest zatem, e praktyki magiczne nie rozrniaj dziaania teleologicznego i dziaania komunikacyjnego, celowej ingerencji instrumentalnej w obiektywnie dane sytuacje, z jednej, a wytwarzania relacji interpersonalnych, z drugiej strony. Niezrczno sprawiajca, e dziaanie skierowane na cel koczy si technicznym bd terapeutycznym fiaskiem, podpada pod t sam kategori co wina za moralno-normatywny bd interakcji naruszajcej istniejcy porzdek spoeczny; zawodno moralna z kolei splata si konceptualnie z zawodnoci fizyczn, zo z tym, co szkodliwe, tak samo jak dobro splata si z tym, co zdrowe, i tym, co korzystne. Z drugiej za strony patrzc, odmitologizowywanie sposobu widzenia wiata oznacza rwnoczenie odspoecznianie przyrody i zdenaturalizowanie spoeczestwa.
100
/. Wprowadzenie
Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania
wiata
101
Ten intuicyjnie atwo zrozumiay proces, ktry czsto by opisywany, ale bynajmniej nie zosta dobrze zanalizowany, prowadzi, tak si wydaje, do kategorialnego zrnicowania owych dziedzin przedmiotowych - natury i kultury. Optyka ta nie bierze wprawdzie pod uwag tego, e kategorialne rozrnienie tych dziedzin zaley z kolei od procesu dyferencjacji, ktry mona lepiej zanalizowa odwoujc si do podstawowych nastawie wobec wiatw. Mityczna koncepcja si" i magiczna koncepcja zakl" udaremniaj w sposb systematyczny oddzielenie obiektywizujcego nastawienia wobec wiata istniejcych stanw rzeczy od konformistycznego tudzie niekonformistycznego nastawienia wobec wiata prawowicie uregulowanych relacji interpersonalnych. Natura i kultura, postrzegane jako dziedziny przedmiotowe, przynale do wiata faktw, na temat ktrych moliwe s zdania prawdziwe. Z chwil jednak, kiedy mamy explicite poda, czym rni si rzeczy od osb, przyczyny od motyww, zdarzenia od czynnoci (Aktionen) itd., musimy cofn si przed zrnicowanie i wyksztacenie si [tych] dziedzin, musimy mianowicie sign do momentu rnicowania si oddzielajcego postaw (Grundeinstellung) wobec wiata obiektywnego, ktry obejmuje fakty, od postawy wobec wiata spoecznego, ktry obejmuje to, czego w sposb uprawniony wolno nam oczekiwa, to, co jest nakazane bd co powinno mie miejsce. Dystynkcje pojciowe, jakie wprowadzamy oddzielajc zalenoci kauzalne w obszarze przyrody od normatywnych porzdkw spoecznych, s w takim stopniu poprawne, w jakim mamy wiadomo tego, i perspektywy i postawy ulegaj zmianie, gdy przechodzimy od obserwacji bd operacji instrumentalnych (Manipulationen) do przestrzegania bd amania prawomocnych norm regulujcych dziaania. Z pewnoci zatarcie granicy miedzy natur a kultur oznacza nie tylko konceptualne przemieszanie wiata obiektywnego
i wiata spoecznego, lecz take niedostateczne, wedug naszych odczu, rnicowanie wyodrbniajce jzyk i wiat, czyli medium komunikowania si, jakim jest jzyk, i to, co do czego mona w komunikowaniu jzykowym osign porozumienie. W totalizujcym sposobie widzenia, waciwym mitycznym obrazom wiata, wydaje si rzecz trudn przeprowadzenie dostatecznie precyzyjnych, znanych nam, semiotycznych dystynkcji midzy znakowym substratem wyraenia jzykowego, jego semantyczn zawartoci oraz tym, co oznaczane {dem Referenten), a do czego mwicy moe zawsze odnie si z pomoc wyraenia jzykowego. Magiczna relacja midzy nazwami a oznaczanymi przedmiotami, konkretystyczna relacja midzy znaczeniem wyrae a przedstawianymi (reprasentierteri) przez nie stanami rzeczy, s dowodem systematycznego mylenia ze sob wewntrznych zwizkw znaczeniowych i zewntrznych zwizkw rzeczowych (zwischen intemen Sinn- und extemen Sachzusammenhdngen). Relacje wewntrzne zachodz midzy wyraeniami symbolicznymi, relacje zewntrzne - midzy bytami (Enitdten) wystpujcymi w wiecie. W tym sensie logiczna relacja midzy racj i nastpstwem jest relacj wewntrzn, relacja za kauzalna midzy przyczyn i skutkiem - relacj zewntrzn (sprawczo fizyczna versus sprawczo symboliczna). Mityczna interpretacja wiata i magiczne opanowywanie wiata mog gadko si ze sob zazbia, poniewa relacje wewntrzne i relacje zewntrzne s ze sob jeszcze zintegrowane konceptualnie. Najwyraniej nie istnieje jeszcze precyzyjne pojcie dla wanoci o charakterze nie-empirycznym (fur die nicht-empirische Geltung), jak przypisujemy ekspresjom symbolicznym. Wano zlewa si ze skutkowaniem empirycznym. Przy czym nie mamy tu co myle o konkretnych roszczeniach wanociowych: w myleniu mitycznym w ogle nie nastpio jeszcze wyksztacenie si zrnico-
102
/. Wprowadzenie
wiata
103
wanych roszcze wanociowych, takich jak propozycjonalna prawdziwo, normatywna suszno i szczero [w odniesieniu do] wyraanych ekspresji. Ale nawet i mtne pojcie wanoci w ogle nie jest tu wolne od domieszek empirycznych; pojcia wanociowe (Geltungsbegriffe), jak moralno i prawda, stapiaj si w jedno z empirycznymi pojciami [odnoszcymi si do] porzdku, takimi jak przyczynowo i zdrowie. Z tego wzgldu jzykowo ukonstytuowany obraz wiata moe by tak dalece utosamiany z porzdkiem wiata jako takim, i nie ma moliwoci przejrzenia go i patrzenia na jako na wykadni wiata, jako na interpretacj, ktra podlega pomykom tudzie krytyce. Pod tym wzgldem pomieszanie natury i kultury staje si rzecz donios, oznaczajc reifikacj obrazu wiata. Komunikacja jzykowa oraz znajdujcy w niej ujcie {in sie einfliefiende) przekaz kulturowy zaczynaj odrywa si od rzeczywistoci przyrody i spoeczestwa jako rzeczywisto sui generis dopiero w miar rnicowania si i wyksztacania formalnych koncepcji wiata oraz nie-empirycznych roszcze wanociowych. W procesach porozumiewania si wychodzimy dzi od tych formalnych supozycji czego wsplnego, ktre konieczne s do tego, bymy mogli odnosi si do czego w wiecie obiektywnym, tzn. identycznym dla wszystkich obserwatorw, bd do czego w - intersubiektywnie podzielanym przez nas - wiecie spoecznym. Roszczenia do propozycjonalnej prawdziwoci czy normatywnej susznoci aktualizuj te supozycje co do istnienia czego wsplnego, odnoszc je do konkretnej, okrelonej ekspresji. Tym sposobem prawdziwo zdania oznacza, e orzekany stan rzeczy istnieje jako co w wiecie obiektywnym; suszno za, podnoszona - z uwagi na istniejcy kontekst normatywny - w odniesieniu do dziaania oznacza, e wytworzona relacja interpersonalna zasuguje na akceptacj jako prawowity skadnik wiata spoecznego.
Roszczenia wanociowe mog z zasady by poddawane krytyce, poniewa maj oparcie w formalnych koncepcjach wiata. Z gry zakadaj one - w formie abstrakcyjnej, tzn. uwolnionej od wszelkich treci konkretnych - e wiat jest identyczny dla wszystkich moliwych obserwatorw bd e jest intersubiektywnie podzielany przez tych, ktrzy do niego nale. Dalszym wymogiem, jaki stawiaj roszczenia wanociowe, jest zajcie racjonalnej postawy przez drug stron. Aktorzy wysuwajcy roszczenia wanociowe musz zrezygnowa z odgrnego przesdzania od strony treci o stosunku midzy jzykiem a rzeczywistoci, midzy medium komunikacji a tym, na temat czego si komunikuj. Kiedy si zakada formalne pojcia wiata oraz uniwersalne roszczenia wanociowe, trzeba treci jzykowego obrazu wiata oddzieli od samego zakadanego porzdku wiata. Tylko wwczas mona wyksztaci pojcie tradycji kulturowej, pojcie uczasowionej kultury, przy czym dochodzi do uwiadomienia sobie, e interpretacje - w porwnaniu z rzeczywistoci przyrodnicz i spoeczn - cechuj si zmiennoci i zrnicowaniem, e zmiennoci i zrnicowaniem - w porwnaniu ze wiatem obiektywnym i spoecznym - cechuj si przekonania i wartoci. W przeciwiestwie do tego, mityczne obrazy wiata nie pozwalaj na usunicie kategorialnego sprzenia natury i kultury, i to nie tylko z tytuu konceptualnego przemieszania wiata obiektywnego ze wiatem spoecznym, lecz rwnie z tytuu reifikacji jzykowego obrazu wiata, czego nastpstwem jest dogmatyczne wpisywanie w koncepcj wiata okrelonych treci, wobec ktrych nie jest moliwe zajmowanie racjonalnej postawy i ktrych tym samym nie mona poddawa krytyce. Operujc formu mwic o przemieszaniu natury i kultury, mielimy dotychczas stale na myli przyrod zewntrzn oraz wiat obiektywny. Mona jednak wykaza, e z analogicznym przemieszaniem sfer rzeczywistoci mamy do czy-
104
/. Wprowadzenie
105
nienia rwnie w wypadku relacji midzy kultur a natur wewntrzn czy te wiatem subiektywnym. Dopiero w miar wyksztacania si formalnej koncepcji wiata zewntrznego, a mianowicie obiektywnego wiata istniejcych stanw rzeczy, jak te spoecznego wiata obowizujcych norm, moe wyoni si komplementarne pojcie wiata wewntrznego tudzie pojcie podmiotowoci, ktrej mona przypisywa wszystko to, czego nie mona wpisa w wiat zewntrzny, oraz to, do czego jednostka nie ma uprzywilejowanego dostpu. Tylko wwczas, kiedy za to mamy wiat obiektywny, za miar za poddawalne krytyce roszczenia do prawdziwoci tudzie skutecznoci, przekonania mog jawi si jako z racji systematycznych faszywe, zamiary przywiecajce dziaaniu - jako z racji systematycznych pozbawione widokw na powodzenie, myli - jako twory fantazji, jako czyste twory wyobrani; tylko wwczas, kiedy za to mamy rzeczywisto normatywn, ktra si zobiektywizowaa, za miar za poddawalne krytyce roszczenie do normatywnej susznoci, zamiary, yczenia, nastawienia, uczucia mog jawi si jako nieuprawnione bd li tylko idiosynkratyczne, jako niemoliwe do zgeneralizowania i czysto subiektywne. W tej mierze, w jakiej mityczne obrazy wiata maj wadz nad poznaniem i orientacjami ukierunkowujcymi dziaania, niemoliwe jest, jak si wydaje, klarowne wydzielenie sfery podmiotowoci. Zamiary i motywy rwnie sabo oddzielone zostaj od dziaa i ich konsekwencji jak uczucia od ich normatywnie okrelonych, stereotypowych ekspresji. W tym kontekcie poczyniono znamienn obserwacj, e czonkowie spoeczestw archaicznych w znacznej mierze wi wasn tosamo z okruchami zbiorowej wiedzy zapisanej w mitach i formalnymi szczegami nakazw rytualnych. Nie dysponuj oni formaln koncepcj wiata, mogc rzeczywistoci przyrodniczej i spoecznej zapewnia tosamo w obliczu zmie-
niajcych si interpretacji uczasowionej tradycji kulturowej; podobnie jednostka nie moe zda si na formaln koncepcj ego, mogc zabezpiecza jej wasn tosamo wobec podmiotowoci, ktra si usamodzielnia i staa si pynna. Wzorujc si na jzyku potocznym, w ktrym posugujemy si symetrycznymi pojciami wiata wewntrznego i wiata zewntrznego, mwi o wiecie subiektywnym dla odrnienia go od wiata obiektywnego i spoecznego. Wyraenie wiat" moe naturalnie atwo prowadzi w tym kontekcie do nieporozumie. Sfera podmiotowoci jest komplementarna wzgldem wiata zewntrznego, ktrego definicj wyznacza to, e jest on wiatem podzielanym z innymi. wiat obiektywny jest wsplnie zakadany jako og faktw, przy czym fakt znaczy tyle, e sd co do istnienia odnonego stanu rzeczy p moe uchodzi za prawdziwy. wiat spoeczny za jest wsplnie zakadany jako og wszystkich relacji interpersonalnych, ktre uznawane s przez nalecych do tego wiata za uprawnione. W odrnieniu od tych obydwu wiatw, wiat subiektywny rozumiany jest jako og przey, do ktrych w kadym wypadku uprzywilejowany dostp ma tylko jednostka. Wyraenie mwice o subiektywnym wiecie" jest wszelako o tyle uprawnione, e rwnie w tym wypadku chodzi o abstrakcyjny konstrukt pojciowy (Konzept), ktry w odniesieniu do kadego uczestnika wydziela w formie wsplnych presupozycji sfer tego, co - w porwnaniu ze wiatem obiektywnym i wiatem spoecznym - jest nie-wsplne. Pojcie wiata subiektywnego ma podobny status do tego, jaki maj jego pojcia komplementarne. Wida to rwnie w tym, e konstrukt ten moemy poddawa analizie, odwoujc si do innego jeszcze rodzaju zasadniczego nastawienia oraz dalszego roszczenia wanociowego. Ekspresywne nastawienie podmiotu, ktry wyjawia pewn myl, daje pozna swe yczenie, wyraa uczucie, odsania
106
/. Wprowadzenie
wiata
107
przed innymi kawaek swej podmiotowoci, rni si w charakterystyczny sposb od obiektywizujcego nastawienia podmiotu wobec rzeczy i zdarze, czyli nastawienia podmiotu, ktry dokonuje instrumentalnych operacji bd obserwacji, rni si te od nastawienia uczestnika interakcji, ktry dostosowuje si (lub nie dostosowuje) do oczekiwa normatywnych. Poza tym ekspresje wyraajce przeycia rwnie wiemy z poddawalnym krytyce roszczeniem wanociowym, mianowicie z roszczeniem do szczeroci. Z tego wzgldu wiaty subiektywne jako sfery tego, co jest nie-wsplne, tudzie sfery, do ktrych ma si uprzywilejowany dostp, mog by wczane w obrb publicznego komunikowania si. Zamknito" mitycznych obrazw wiata omawialimy dotychczas z dwu punktw widzenia: raz pod ktem niedostatecznego zrnicowania fundamentalnych nastawie - nastawienia wobec wiata obiektywnego, wobec wiata spoecznego i wobec wiata subiektywnego; drugi raz pod ktem bezrefleksyjnoci obrazu wiata, ktry nie daje si zidentyfikowa jako obraz wiata, jako przekaz kulturowy. Mityczne obrazy wiata nie s pojmowane przez czonkw tego wiata jako wczajce si w tradycj kulturow systemy interpretacji, konstytuowane przez wewntrzne zwizki sensu (Sinnzusammenhange) i majce odniesienie do rzeczywistoci symbolicznej tudzie powizane z roszczeniami wanociowymi, przez co wystawiajce si na krytyk i poddajce si rewizjom. W ten to sposb z kontrastowo odmiennych struktur myli nieoswojonej" daj si rzeczywicie wyczyta wane przesanki nowoczesnego pojmowania wiata. Naturalnie nie zostao przez to jeszcze pokazane, e domniemana racjonalno naszego rozumienia wiata nie tylko odzwierciedla partykularne rysy kultury, na ktrej zdecydowane pitno odciska nauka, ale susznie zgasza roszczenie do uniwersalnoci.
3. Pytanie to stao si aktualne wraz z pojawieniem si pod koniec XIX stulecia refleksji nad podstawami historycznych nauk o duchu (Geisteswissenschaften). Dyskusja prowadzona bya w istocie dwuaspektowo. W aspekcie metodologicznym koncentrowaa si ona na pytaniu o obiektywno rozumienia i wraz z Gadamerowskimi analizami z zakresu hermeneutyki filozoficznej zostaa w pewien sposb zamknita1. Jednoczenie - pod hasem: problem historyzmu - rozpatrywane byo przede wszystkim substancjalne pytanie o wyjtkowo oraz porwnywalno cywilizacji i wiatopogldw. Ta cz dyskusji w kocu lat dwudziestych raczej utkna w miejscu2 anieli doprowadzona zostaa do koca, poniewa problemu tego nie udao si sformuowa w sposb dostatecznie ostry i precyzyjny. Mogo to midzy innymi by zwizane z tym, e dziedzina obiektw bdcych w polu zainteresowania nauk o duchu - zwaszcza przekazane w formie pisanej i poddane intelektualnej obrbce wiadectwa pochodzce ze szczytowych okresw rozwoju cywilizacyjnego - nie zmuszaa w taki sam sposb jak przekazy mityczne, rytuay, czary itp. do radykalnej konfrontacji w fundamentalnej kwestii, czy i pod jakim wzgldem standardy racjonalnoci, ktrymi przynajmniej intuicyjnie zdaj si powodowa sami naukowcy, mog pretendowa do wanoci uniwersalnej. Pytanie to od samego pocztku odgrywao wan rol w antropologii kulturowej; poczynajc od lat szedziesitych znajduje si ono znowu w centrum dyskusji prowadzonej midzy badaczami spoecznymi i filozofami3.
H. G. Gadamer, Prawda i metoda, tum. B. Baran, Krakw 1993. E. Troeltsch, Der Historismus und seine Pmbleme, Tubingen 1922; K. Mannheim, Historismus, Archiv fur Sozialpolitik" 1924, t. 52, s. 1 n.; tene, Ideologia i utopia, tum. J. Miziski, Lublin 1992; na temat caej tej zoonej problematyki por. J. Riisen, Fiir eine emeuerte Historik, Stuttgart 1976. 3 Rationality, B. R. Wilson (ed.), Oxford 1970; Modes of Thought, R. Horton, R. Finnegan (eds), London 1973; K. Nielsen, Rationality and Relativism,
2 1
108
/. "Wprowadzenie
wiata
109
Impulsu dostarczyy dwie publikacje Petera Wincha1. Przeledz tylko jeden tok argumentacji, ten, ktry wany jest w kontekcie naszych rozwaa2. Dla uproszczenia ujm go w postaci konstrukcji skadajcej si z cigu obejmujcego sze par argumentw - przemawiajcych za stanowiskiem uniwersalistycznym oraz przeciwko niemu. Cig ten naturalnie nie odpowiada faktycznemu przebiegowi dyskusji. a. Pierwsza runda rozgrywa si jeszcze na przedpolach waciwej dyskusji. Steven Lukes zwraca uwag na pewne na wstpie poczynione rozstrzygnicie, ktre mogoby czyni zbyteczn sam kontrowersj: When I come across a set of beliefs which appear prima facie irrational, what should be my attitude towards them? Should I adopt a critical attitude, taking it as a fact about the beliefs that they are irrational and seek to explain how they came to be held, how they managed to survive unprofaned by rational criticism, what their consequences are, etc.? Or should 1 treat such beliefs charitably: should I begin from the assumption that what appears to me to be irrational
Philosophy of the Social Sciences" 1974, t. 4, s. 313 n.; E. Fales, Truth, Tradition, and Rationality, Philosophy of the Social Sciences" 1976, t. 6, s. 97 n.; I. C. Jarvie, On the Limits of Symbolic Interpretation in Anthropology, Current Anthropology" 1976, t. 17, s. 687 n.; R. Horton, Professor Winch on Safari, European Journal of Sociology" 1976, t. 17, s. 157-180; K. Dixon, Is Cultural Relativism Self-Refuting?, British Journal of Sociology" 1977, t. 28, s. 75 n.; J. Kekes, Rationality and Social Sciences, Philosophy of the Social Sciences" 1979, t. 9, s. 105 n.; L. Hertzberg, Winch on Social Interpolation, Philosophy of the Social Sciences" 1980, t. 10, s. 151 n. P. Winch, Idea nauki o spoeczestwie i jej zwizki z filozofi, tum. B. Chwedeczuk, Warszawa 1995; tene, Rozumienie spoeczestwa pierwotnego, wyd. cyt. 2 Pjd tu ladem rozwaa T. McCarthy'ego, The Problem of Rationality in Social Anthropology, Stony Brook Studies in Philosophy" 1974, t. 1, s. I n . ; tene, The Critical Theory of Jurgen Habermas, Cambridge 1978, s. 317 n. rdem cennych inspiracji by dla mnie zwaszcza nie opublikowany tekst wykadw Albrechta Wellmera, On Rationality" cz. 1 -4, Konstanz 1977.
1
may be interpreted as rational when fully understood in its context? More briefly, the problem comes down to whether or not there are alternative standards of rationality"^. Lukes zdaje si zakada, e w obliczu niezrozumiaej, prima facie mglistej, nieprzejrzystej ekspresji, antropolog ma do wyboru zrezygnowanie bd niezrezygnowanie z prby hermeneutycznego wywietlenia (Aufkldrung) jej znaczenia. Dalej twierdzi, e u podstaw opowiedzenia si za postpowaniem hermeneutycznym ley implicite zaoenie co do istnienia alternatywnych standardw racjonalnoci. Obydwie te tezy Winch moe zasadnie zakwestionowa. Jeli irracjonalna zrazu ekspresja zdecydowanie opiera si prbom jej zinterpretowania, interpretator moe z pewnoci przej do, na przykad, psychologicznego lub socjologicznego wyjaniania owej nieprzystpnej ekspresji jako zdarzenia empirycznego, uciekajc si do pomocy hipotez kauzalnych i odwoujc si do warunkw wyjciowych. Stanowiska takiego broni 2 na przykad A. Maclntyre, wystpujc przeciwko Winchowi . W wypadku tego wariantu strategii badawczej argument Lukesa nie budzi obiekcji; patrzc jednake w sensie cile
1 S. Lukes, Some Problems about Rationality, w; Rationality, B. R. Wilson (ed.), Oxford 1970, s. 194: Kiedy natrafiam na zesp przekona, ktre prima facie wydaj si irracjonalne, to jak mam wobec nich przyj postaw? Czy mam przyj postaw krytyczn, traktujc jako fakt, e przekonania te po prostu s irracjonalne, i szuka wyjanienia, dlaczego si one utrzymuj, jak udaje im si uj racjonalnej krytyce, jakie s ich konsekwencje itd.? Czy te powinienem traktowa takie przekonania z wyrozumiaoci: wyj z zaoenia, e to, co mnie si jawi jako irracjonalne, moe by interpretowane jako racjonalne, jeli w peni zrozumie si to w jego kontekcie? Krtko mwic, problem sprowadza si do tego, czy istniej czy te nie istniej alternatywne standardy racjonalnoci".
A. Maclntyre, The Idea of Social Science, w: tene, Against the Self Images of the Age, London 1971, s. 211 n.; tene, Rationality and the Explanation of Action, tame, s. 244 n.
110
/. Wprowadzenie
metodologicznym, stwierdzona przez Lukesa alternatywa w ogle nie istnieje. Identyfikacja symbolicznych ekspresji podmiotw zdolnych do mwienia i dziaania moliwa jest jedynie za pomoc opisw odnoszcych je do orientacji (oraz moliwych racji) ukierunkowujcych dziaanie aktora. Dlatego to interpretator nie ma innego wyboru, jak sprawdzenie, czy podejrzana - tzn. nie cakiem niezrozumiaa, lecz niezrozumiaa pod pewnymi wzgldami - ekspresja nie okae si jednak racjonalna po wywietleniu przesanek, z jakich wychodzi dziaajcy w swoistym dla niego kontekcie:
Notice that in ascribing irrationality to him we should be pointing to the incoherence and incompatibility between the beliefs and criteria which he already possessed and his new behavior. It is not just that his behavior would be at odds with what we believe to be appropriate; it would be at odds with what we know him to believe to be appropriate" 1 .
111
Dla interpretatora nie jest to kwestia hermeneutycznego miosierdzia, lecz metodyczny nakaz, aeby wychodzi od domniemanej racjonalnoci problematycznej ekspresji i ewentualnie stopniowo upewnia si co do jej irracjonalnoci. Tylko hermeneutyczna bezwzgldno wobec wasnych presupozycji moe uchroni interpretatora przed uprawianiem krytyki bez przeprowadzania samokrytyki oraz przed popenianiem tego wanie bdu, ktrego dopuszczenie si Winch mia susznie za ze antropologom epoki wiktoriaskiej - przed nakadaniem po prostu na obce kultury rzekomo powszechnych standardw kultury wasnej.
A. Maclntyre, The Idea of Social Science, wyd. cyt., s. 251 n: Zauwamy, e przypisujc mu irracjonalnosc powinnimy ukaza niespjno i niekompatybilno jego wczeniejszych przekona oraz kryteriw i nowego zachowania. Rzecz nie w tym, e jego zachowanie kci si z tym, co wedug nas jest waciwe; ono kci si z tym, co, wedle naszej wiedzy, on uznaje za waciwe".
1
Nadto rezultatem tego stanowiska metodologicznego bynajmniej nie jest, jak twierdzi Lukes, wstpne rozstrzygnicie co do alternatywnych standardw racjonalnoci. Jeli interpretator wdaje si w racje, jakie na rzecz swej ekspresji podaje aktor bd jakie mgby poda w stosownych okolicznociach, to przechodzi na paszczyzn, na ktrej wobec poddawalnych krytyce roszcze wanociowych zmuszony jest zaj stanowisko Tak bd Nie. To, co w danym wypadku liczy si jako racja trafna, zaley oczywicie od kryteriw, ktre zmieniay si w toku dziejw (rwnie dziejw nauki). Zaleno kryteriw od kontekstu - kryteriw, na podstawie ktrych czonkowie rnych kultur w rnym czasie oceniaj w rny sposb prawomocno ekspresji - nie oznacza jednak, e idee prawdziwoci, normatywnej susznoci oraz szczeroci czy autentycznoci, ktre stanowi - wprawdzie tylko intuicyjn podstaw wyboru kryteriw, s w tej samej mierze uzalenione od kontekstu. W kadym razie hermeneutyczne podejcie do obszaru bdcego przedmiotem zainteresowania nie przesdza z gry tej kwestii w sposb afirmatywny. Na pytanie to bdzie mona odpowiedzie raczej w duchu stanowiska uniwersalistycznego, ktrego pragnie broni Lukes, jeli tylko problematyk rozumienia znacze podda si gruntownemu zbadaniu. Powrc jeszcze do tego pniej. b. Badania Evans-Pritcharda nad czarami, wrbami i magi w afrykaskim plemieniu Zande s jednym z najlepszych przykadw na to, e wobec niejasnych {obskure) ekspresji mona okazywa wysoki stopie hermeneutycznego miosierdzia bez wycigania zarazem relatywistycznych konsekwencji, jakie w opinii Lukesa wi si z tym sposobem postpowania. Drug rund [dyskusji] chciabym otworzy argumentem Evans-Pritcharda, ktry wiar w czary i tym samym racje przemawiajce na rzecz odpowiednich praktyk magicznych rozjania do tego stopnia, e jego czytelnicy s w stanie dostrzec spj-
112
/. Wprowadzenie
wiata
113
no obrazu wiata plemienia Zande. Jako antropolog trzyma si on rwnoczenie standardw racjonalnoci naukowej, gdy chodzi o obiektywn ocen pogldw i technik tego plemienia. Evans-Pritchard rozrnia tu logiczny wymg spjnoci, ktremu wiara w czary u Zande w znacznej mierze czyni zado, i wymogi metodologiczne, ktrym wedle naszego wyobraenia winna by posuszna wiedza empiryczna na temat procesw przyrodniczych oraz techniczne ingerencje w te procesy; pod tym wzgldem mylenie mityczne ewidentnie ustpuje myleniu nowoczesnemu: Przekonania (notions) naukowe s to takie przekonania, ktre pozostaj zgodne z obiektywn rzeczywistoci zarwno gdy idzie o wano przesanek, na ktrych si opieraj, jak i trafno wnioskw do ktrych prowadz. [...] Przekonania logiczne s to takie przekonania, w ktrych zgodnie z reguami mylenia wnioski byyby prawdziwe, gdyby przesanki byy prawdziwe, faktyczna za prawdziwo przesanek jest w tym wypadku nieistotna. [...] Czajniczek pk podczas ogrzewania. Ma to prawdopodobnie zwizek z jego wytrzymaoci. Zbadajmy czajniczek i zobaczmy, czy to wanie byo przyczyn. To jest mylenie logiczne i naukowe. Choroba spowodowana jest czarami. Mczyzna jest chory. Odwoajmy si do wyroczni, aby odkry, ktry czarownik jest za 1 to odpowiedzialny. To jest mylenie logiczne i nienaukowe" . Interpretujc ekspresje tubylcw, antropolog odnosi si zarwno do innych ekspresji, jak i do czego w wiecie. W pierwszym wymiarze moe on oprze si na systemie regu, ktry w taki sam sposb obowizuje obydwie strony - na intuicyjnie opanowanych zasadach logiki formalnej. Co si za tyczy wymiaru odniesienia do wiata, to w wypadkach wtpliwych antropolog musi sign do klasy ekspresji, ktrych reguy uycia s nieproblematyczne*. Zakada on przy tym, e wszyscy
1 Cyt. za: P. Winch, Rozumienie spoeczestwa s. 245-246.
uczestnicy przyjmuj za punkt wyjcia t sam co on koncepcj wiata [zoonego z] bytw (einer Welt von Entitate), e w danej sytuacji tubylcy postrzegaj mniej wicej to samo co i on postrzega, e sytuacj interpretuj w mniej lub bardziej ten sam sposb, w jaki on sam j interpretuje1. Strony nie mog tu, ma si rozumie, odwoywa si do jasnego i jednoznacznego zestawu intersubiektywnie obowizujcych regu interpretacji jak w wypadku logiki. Tam, gdzie rezultatem jest uporczywy brak zgody co do prawdziwoci sdw {Propositione) i co do skutecznoci ingerencji, antropolog musi - jak rozumiem Evans-Pritcharda - zda si na procedury badawcze, z ktrych uniwersalnej prawomocnoci mona byo zda sobie spraw dopiero po ich wysoce naukowym wystylizowaniu w ramach naszej kultury. Winch, wysuwajc obiekcje wobec Evans-Pritcharda, opar si na wyrastajcym z inspiracji Wittgensteinowskiej kulturalistycznym pojciu jzyka. Przez jzyk" rozumie on jzykowo artykuowane obrazy wiata i odpowiednio do nich ustrukturowane formy ycia (Lebensforme). W obrazach wiata gromadzona jest wiedza kulturowa, z ktrej pomoc wsplnota jzykowa interpretuje wiat. Kada kultura wytwarza w swoim jzyku odniesienie do rzeczywistoci. O tyle te rzeczywisty" i nierzeczywisty", prawdziwy" i nieprawdziwy" s pojciami, ktre wprawdzie tkwi immanentnie we wszystkich jzykach - a nie w jakim konkretnym jzyku, w innym za ich nie ma -jednake kada kultura dokonuje tych kategorialnych rozrnie w obrbie wasnego systemu jzykowego:
e.g. color predicates", a take miast s nieproblematyczne" powiada are more or less unproblematic" (J. Habermas, Theory of Communicative Action, tum. T. McCarthy, t. 1, Boston 1984, s. 56) -przyp. tum. ' Status tych formalnych zaoe co do czego, co jest wsplne, trafnie charakteryzuje Martin Hollis, The Limits of Rationality, w: Rationality, B. R. Wilson (ed.), Oxford 1970, s. 214 n.
pierwotnego, wyd. cyt.,
Tumacz Teorii dziaania komunikacyjnego na jzyk angielski okrela t klas ekspresji w swoim przekadzie jako basie i dodaje w nawiasie wyjanienie:
114
/. Wprowadzenie
wiata
115
Rzeczywisto nie jest tym, co nadaje jzykowi sens. Co jest, a co nie jest rzeczywiste, ujawnia si w znaczeniu jzykowym [in the sense that language has]. Co wicej, zarwno rozrnienie pomidzy tym, co rzeczywiste, a tym, co nierzeczywiste, jak i pojcie zgodnoci z rzeczywistoci nale do naszego (tzn. do kadorazowo odmiennego - /. H.) jzyka. [...] Jeeli zatem chcemy zrozumie znaczenie tych poj, musimy przeanalizowa ich faktyczny sposb uycia - w jzyku" 1 . Ot Zande i antropologowie mwi oczywicie rnymi jzykami; wiadczy o tym ju ogrom wysiku interpretacyjnego, na jaki antropologowie musz si zdoby. I Evans-Pritchard sam naocznie pokazuje, e jzyk Zande odzwierciedla koherentny obraz wiata. Obraz ten, podobnie jak nowoczesne rozumienie wiata, ale w inny sposb nili ono, ustala kategorialne rozrnienia pomidzy rzeczywistym i nie-rzeczywistym oraz okrela, jak rozstrzyga si o tym, czy pogld zgadza si czy si nie zgadza z rzeczywistoci. Wedug Wincha, jest zatem rzecz bezsensown zakada, e obydwie strony wychodz z tej samej koncepcji wiata. Antropolog nie ma prawa osdza wiary w czarownice oraz magii podug standardw racjonalnoci naukowej. Evans-Pritchard moe uzurpowa sobie takie prawo tylko dlatego, e wychodzi z nie dajcego si utrzyma zaoenia, e: [...] koncepcja rzeczywistoci musi by uznana za zrozumia i majc zastosowanie poza kontekstem samego rozumowania naukowego, poniewa jest to co, do czego przekonania naukowe maj odniesienie, natomiast nienaukowe odniesienia nie maj. Evans-Pritchard, chocia podkrela, e reprezentant kultury naukowej ma odmienn koncepcj rzeczywistoci od tej, ktr posiada wierzcy w magi Zande, to jednak nie chce ogranicza si jedynie do odnotowania tego faktu oraz wyeksponowania rnic i powiada w kocu, e koncepcja naukowa pozostaje w zgodzie z tym, czym faktycznie jest rzeczywisto, natomiast koncepcja magiczna - nie"2.
1 2
c. Nim w trzeciej rudzie odsonimy sab stron zarzutu Wincha, musimy wpierw wyjani, na czym polega jego sia. Jzyk, jzykowo artykuowany obraz wiata, forma ycia, to pojcia, ktre, z jednej strony, odnosz si do czego partykularnego, albowiem jzyki, obrazy wiata i formy ycia wystpuj tylko w liczbie mnogiej. Z drugiej za strony odnosz si one do pewnych caoci (Totalitdten): dla nalecych do tej samej kultury granice ich jzyka s granicami ich wiata. Mog oni horyzont swego wiata ycia dowolnie poszerza, ale nie mog go opuci; o tyle te kade interpretowanie jest te procesem asymilowania. Przez to, e obrazy wiata odnosz si do pewnej totalnoci, s one -jako artykulacje pewnego sposobu rozumienia wiata - czym, poza co nie daje si wykroczy, nawet jeli mona je poddawa rewizji. Przypominaj one pod tym wzgldem portret pretendujcy do przedstawienia osoby w caoci. Portret nie jest ani odzwierciedleniem tego typu co mapa terenu, ktra moe by dokadna bd niedokadna, ani tego rodzaju odtworzeniem stanu rzeczy co sd {Proposition), ktry moe by prawdziwy bd faszywy. Portret oferuje raczej pewien kt widzenia, z ktrego przedstawiana osoba jawi si w okrelony sposb. Dlatego te moe by kilka portretw tej samej osoby; portrety te mog wydobywa waciwoci charakteru od rnych zupenie stron i mimo to mog by odbierane jako jednakowo trafne, autentyczne czy adekwatne. W podobny sposb obrazy wiata ustalaj schemat podstawowych poj {der grundbegriffliche Rahmen), w ramach ktrego wszystko, co w wiecie wystpuje, jest w okrelony sposb przez nas interpretowane jako co. Obrazy wiata, podobnie jak portrety, nie mog by prawdziwe bd faszywe 1 .
P. Winch, Rozumienie spoeczestwa Tame, s. 246.
pierwotnego, wyd. cyt., s. 247-248.
Porwnanie to zawdziczam wyranie wywodzcemu si z inspiracji Wittgensteinowskiej opracowaniu Patricka Burk, ktre udostpni} mi Richard Rorty (P. Burke, Truth and Worldviews", 1976, maszynopis powielony, s. 3):
116
/. Wprowadzenie
117
Zarazem jednak obrazy wiata rni si od portretw tym, e umoliwiaj pojedyncze ekspresje, ktrym moe przysugiwa prawdziwo. O tyle te obrazy wiata maj, choby porednie, odniesienie do prawdy; to jest wanie ta okoliczno, ktrej nie bierze pod uwag Winch. Wprawdzie obrazy wiata s z racji swego odniesienia do totalnoci pozbawione wymiaru, w ktrym sensowne jest ocenianie podug kryteriw prawdziwoci - nawet wybr kryteriw, podug ktrych w danym wypadku ocenia si prawdziwo zdania (Aussage), moe zalee od waciwego obrazowi wiata kategorialnego kontekstu - z tego jednak bynajmniej nie wynika, iby sam ide prawdy mona byo rozumie partykularystycznie. Jakikolwiek wybralibymy system jzykowy, zawsze intuicyjnie wychodzimy z zaoenia, e prawdziwo jest uniwersalnym roszczeniem wanociowym. Jeli wypowied jest prawdziwa, zasuguje na uniwersalne zaakceptowanie bez wzgldu na to, w jakim jzyku jest sformuowana. Dlatego te wobec tezy rozwijanej przez Wincha mona wysun obiekcj, e obrazy wiata mog by ze sob porwnywane nie tylko z punktu widzenia quasi-estetycznych i indyferentnych wzgldem prawdy momentw, takich jak spjno, gbia, ekonomia, zupeno itd., lecz rwnie z punktu widzenia kognitywnej adekwatnoci. Adekwatno jzykowo artykuowanego
obrazu wiata jest funkcj zda prawdziwych moliwych w ramach tego systemu jzykowego 1 . Na razie Winch moe, oczywicie, ten zarzut oddali jako kognitywistyczn dezinterpretacj. Jzykowo artykuowane obrazy wiata s tak splecione z formami ycia, tzn. z codzienn praktyk uspoecznionych jednostek, i nie mona ich redukowa do funkcji poznawania przyrody zewntrznej i umoliwiania rozporzdzania ni: Gry jzykowe to gry ludzi, z ktrych kady yje swoim yciem ycie [kadego z nich] wie si z wieloci odmiennych interesw, kady ma wielorako zrnicowany wpyw na inne. Z tego te powodu to, co czowiek mwi lub robi, moe mie znaczenie nie tylko dla wykonania czynnoci, w ktr jest aktualnie zaangaowany, ale dla jego ycia i ycia innych ludzi [...]. To, czego moemy nauczy si, badajc inne kultury, nie ogranicza si jedynie do rozmaitych sposobw wytwarzania rzeczy, do innych technik. Waniejsze jest to, e moemy nauczy si rnych moliwoci nadawania sensu ludzkiemu yciu, rnych idei dotyczcych moliwego znaczenia, jakiego wykonywanie pewnych dziaa moe nabra dla czowieka, ktry stara si kontemplowa sens swojego ycia jako pewnej caoci"2. W ramach swego obrazu wiata czonkowie wsplnoty jzykowej porozumiewaj si co do zasadniczych kwestii ich osobistego i spoecznego ycia. Jeli chcemy porwnywa ze sob standardy racjonalnoci wbudowane w rne kulturowe systemy interpretacji, nie moemy ogranicza si do sugerowanego przez nasz kultur wymiaru nauki i techniki, a z moliwoci formuowania prawdziwych zda oraz dysponowania skutecznymi technikami nie moemy czyni miary ich racjonalnoci. Obrazy wiata s porwnywalne jedynie przez pryzmat ich
1 Kryterium adekwatnoci" w takim jego rozumieniu wprowadziem dla scharakteryzowania systemw jzykowych uytecznych w wymiarze teoretycznym, patrz J. Habermas, Wahrheitstheorien, wyd. cyt., s. 245 n. 2 P . Winch, Rozumienie spoeczestwa pierwotnego, wyd. cyt., s. 284.
World views, like portraits, are cases of seeing as. We have a world view, when we succeed in seeing the sum total of things as something or other. It is necessary that we give an account of all the items in the world individually, but of the whole as the whole. So in one sense a world view must embrace everything, but in another sense not". (Obrazy wiata, podobnie jak portrety, s przypadkami widzenia jako". Mamy obraz wiata, jeli udaje nam si widzie og wszystkich rzeczy jako to lub co innego. Nie jest konieczne, bymy zdawali jednostkow relacj ze wszystkich przedmiotw w wiecie, ale z caoci jako caoci. Tak wic obraz wiata musi w pewnym tego rozumieniu ogarnia kad rzecz, w innym za nie musi tego robi).
118
/. Wprowadzenie
1 '9
potencjalnych moliwoci ustanawiania sensw. W odpowiedni sposb nawietlaj one przewijajce si we wszystkich kulturach kwestie egzystencjalne, jak narodziny i mier, choroba i bycie w potrzebie, wina, mio, solidarno i samotno. Dziki obrazom wiata otwieraj si jednakowo rdowe moliwoci czynienia ludzkiego ycia sensownym". Nadaj one przez to struktur formom ycia, ktre - gdy chodzi o ich warto - s ze sob nieporwnywalne. Nie da si racjonalnoci form ycia sprowadzi do kognitywnej adekwatnoci obrazw wiata lecych u ich podstaw. d. Wysuwajc ten argument, Winch zbacza na aspekty treciowe, aczkolwiek racjonalno obrazw wiata i form ycia naleaoby odczytywa ewentualnie z wasnoci formalnych. Nastpn rund wymiany argumentw moemy rozpocz od pokazania, w jakim sensie Winch rozmija si z problemem, o ktry tu chodzi. Kognitywna adekwatno obrazw wiata, mianowicie koherencja i prawdziwo moliwych w ich ramach zda, jak te efektywno zalenych od tego projektw dziaania, odzwierciedla si wszak rwnie w praktyce sposobu ycia. Winch sam nawizuje do obserwacji Evans-Pritcharda, i Zande mog wprawdzie z pomoc wiary w czary objania ewidentne sprzecznoci, na przykad midzy dwiema sentencjami wyroczni czy te midzy jej przepowiedni a nastpujcymi potem zdarzeniami, ale przecie mog je wyjani tylko do pewnego stopnia. Na przykadzie wyobrae na temat dziedziczenia mocy magicznej Evans-Pritchard omawia sprzecznoci, jakie nieuchronnie wynikaj z okrelonych podstawowych zaoe animistycznego obrazu wiata, i nie pozostawia cienia wtpliwoci co do tego, e z chwil, gdy Zande wikaj si w surowe sprawdzanie spjnoci - tak jak tego dokonuje antropolog - nieuniknione absurdy sami odczuwaj jako przykre. Ale tego rodzaju wymg nie powstaje w ramach ich wasnej kultury; jest wobec nich wysuwany
z zewntrz; a kiedy za spraw antropologa konfrontowani s z tym wymogiem, generalnie staraj si przed nim uchyli. Czy jednak to wzbranianie si, ten wikszy stopie tolerancji wobec sprzecznoci, nie jest oznak bardziej irracjonalnego sposobu ycia? Czy nie powinnimy nazwa irracjonalnymi takich orientacji dziaania, ktre mog zachowywa stabilno jedynie za cen wyparcia sprzecznoci [ze wiadomoci]? Winch temu przeczy. Odwouje si on do uwagi Evans-Pritcharda, e Zande nie s od strony teoretycznej zainteresowani przeledzeniem postawionego problemu, gdy si im na to wprost zwraca uwag: Mogoby si teraz wydawa, e mamy wyrane podstawy, by mwi o wyszoci racjonalnego mylenia europejskiego nad myleniem Zande, poniewa to ostatnie prowadzi do sprzecznoci, ktrej nie usiuje usun, a nawet jej nie rozpoznaje; sprzeczno ta jest jednak rozpoznawalna jako sprzeczno w kontekcie europejskich sposobw mylenia. Ale czy rzeczywicie mylenie Zande w tym konkretnym przypadku prowadzi do sprzecznoci? Z opisu Evans-Pritcharda wynika, e Zande w swoich sposobach mylenia o czarownikach nie staraj si dotrze do punktu, w ktrym wikaliby 1 si w sprzecznoci" . Winch nie uwaa za uprawnione, abymy w daniu spjnoci posuwali si dalej, anieli Zande czyni to sami z siebie; dochodzi do wniosku, e to wanie Europejczyk trawiony obsesj przymusowego kontynuowania mylenia Zande a do sprzecznoci - do czego ono samo w naturalny sposb nie zmierza - winien jest nierozumienia, a nie Zande. W istocie to Europejczyk popenia bd kategorialny"2. Wiary w czary nie wolno myli z uasi-teori; z pomoc mianowicie tej wiary Zande bynajmniej nie chc procesw zachodzcych w wiecie ujmowa z takim samym obiektywi1 2
Tame, s. 262-263. Tame, s. 264-265.
120
/. Wprowadzenie
wiata Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania
121
ujcym nastawieniem jak wspczesny fizyk czy medyk o wyksztaceniu przyrodniczym. e. Zarzut popeniania bdu kategorialnego, wysuwany wobec europejskiego antropologa, mona rozumie w mocnym i w sabym sensie. Jeli powiada on jedynie, e naukowiec nie powinien imputowa tubylcom wasnego zainteresowania usuwaniem niespjnoci, to sama nasuwa si riposta w postaci pytania, czy ten brak teoretycznego zainteresowania naley tumaczy tym, e obraz wiata Zande narzuca mniej wymagajce standardy racjonalnoci i w tym sensie jest on mniej racjonalny ni nowoczesne rozumienie wiata. Od tego pytania rozpoczyna si przedostatnia runda dyskusji. R. Horton rozwija t argumentacj, nawizujc do Popperowskiego rozrnienia umysowoci" otwartych i zamknitych oraz odpowiadajcych im form ycia spoeczestw zanurzonych w tradycji i spoeczestw nowoczesnych. Akceptuje on stanowisko Wincha, e struktury obrazw wiata wyraaj si w formach ycia, obstaje jednak przy moliwoci oceniania obrazw wiata, jeli ju nie wedug stopnia ich kognitywnej adekwatnoci, to jednak podug tego, w jakiej mierze utrudniaj one bd wspomagaj procesy kognity wno-instrumentalnego uczenia si: Aby wci rozszerza sw wiedz, czowiek potrzebuje nie tylko 1 dobrych teorii, ale takie waciwej postawy wobec nich" . Horton i Winch bazuj na tych samych niemal fragmentach raportu Evans-Pritcharda na temat bezkrytycznej postawy Zande; Horton jednak nie tumaczy tej postawy swoist dla obrazu wiata Zande racjonalnoci, ktra w zasadzie jest jakoby rwnowana racjonalnoci naukowej. Wedug Hortona
R. Horton, Tradycyjna myl afrykaska a nauka zachodnia, tum. K. Zonn-Pasternak, w: Racjonalno i styl mylenia, E. Mokrzycki (red.), Warszawa 1992, s. 426.
1
jest raczej tak, e wiara w czary odznacza si struktur, ktra mniej czy bardziej lepo wie wiadomo Zande z odziedziczonymi interpretacjami i w ogle nie pozwala na to, by pojawia si wiadomo moliwoci istnienia alternatywnych interpretacji: Innymi sowy, niewiadomo moliwoci wyboru decyduje o cakowitej akceptacji ugruntowanej doktryny teoretycznej i usuwa z pola widzenia jakiekolwiek moliwoci jej podwaenia. W takiej sytuacji doktryna ma wobec wyznawcy si przymusu. To wanie mamy na myli mwic, e niektre doktryny s wite. [...] Wystpuj dwa podstawowe rodzaje problemw {predicaments}: zamknity - cechujcy si brakiem wiadomoci wyboru, witoci wierze i lkiem przed ich zakwestionowaniem, oraz otwarty - zwizany z istnieniem wiadomoci moliwoci wyboru, podwaeniem absolutnej witoci wierze i mniejszym lkiem przed ich kwestionowaniem"1. Wprowadzenie wymiaru, w ktrym przeciwstawiane s sobie otwarto i zamknito, zdaje si dostarcza niezalenej od kontekstu miary racjonalnoci obrazw wiata. Naturalnie punktem odniesienia jest znowu nowoczesna nauka; Horton bowiem sprowadza wity" charakter zamknitych obrazw wiata, tzn. to, e zapewniaj one tosamo, do immunizacji na alternatywne interpretacje, kontrastujcej z gotowoci do uczenia si i zdolnoci poddawania krytyce jako wyrniajcymi rysami umysowoci naukowej. Horton wprawdzie wiary w czary nie podciga niezalenie od okolicznoci pod wymogi jakiej protonauki, ale struktur tej wiary ocenia wycznie z punktu widzenia niemonoci pogodzenia mityczno-magicznego wiata wyobrae z owym fundamentalnym nastawieniem refleksyjnym, bez ktrego nie mog powstawa teorie naukowe. Dlatego te ponowi mona zarzut, na innej wprawdzie paszczynie, i nowoczesny Europejczyk dopuszcza si tu bdu kategorialnego.
'Tame, s. 427-428.
122
/. Wprowadzenie
wiata
123
Nawet jeli jestemy skonni dopuci, e gotowo do uczenia si oraz zdolno poddawania krytyce nie s bynajmniej idiosynkratycznymi rysami tylko naszej wasnej kultury, to i tak jednostronnoci bdzie ocenianie obrazw wiata podug tego, czy hamuj one czy te wspomagaj umysowo naukow. W tym punkcie panuje zgodno midzy Maclntyre'em i Winchem: It is right to wonder whether, sophisticated as we are, we may not sometimes at least continue to make Frazer's mistake, but in a more subtle way. For when we approach the utterances and activities of an alien culture with a well-established classification of genres in our mind and ask of a given rite or other practice Is it a piece of applied science? Or a piece of symbolic and dramatic activity? Or a piece of a theology?* We may in fact be asking a set of questions to which any answer may be misleading [...]. For the utterances and practice in question may belong, as it were, to all and to none of the genres that we have in mind. For those who engage in the given practice the question of how their utterances are to be interpreted - in the sense of interpretation in which to allocate a practice or an utterance to a genre is to interpret it, as a prediction, say, rather than as a symbolic expression of desire, or vice versa - may never have arisen. If we question them as to how their utterances are to be interpreted, we may therefore receive an answer which is sincere and yet we may still be deceived. For we may, by the very act of asking these questions, have brought them to the point where they cannot avoid beginning to construe their own utterances in one way rather than another. But perhaps this was not so until we asked the question. Perhaps before that time their utterances were poised in ambiguity [...]. Myths would then be seen as perhaps potentially science and literature and theology; but to understand them as myths would be to understand them as actually yet none of these. Hence the absurdity involved in speaking of myths as misrepresenting reality; the myth is at most a possible misrepresentation of reality, for it does not aspire, while 1 still only a myth, to be a representation" .
Horton definiuje zamknito" i otwarto" obrazw wiata przez odwoanie si do wymiaru pozwalajcego dostrzega i rozpatrywa teoretyczne alternatywy. Obraz wiata nazywa zamknitym, kiedy w sposb nie dopuszczajcy alternatywy reguluje on obcowanie z rzeczywistoci zewntrzn, zatem z tym, co w wiecie obiektywnym mona postrzega bd poddawa obrbce. Ju to przeciwstawienie obrazw wiata i rzeczywistoci, z ktr mog si one mniej czy bardziej zgadza, podsuwa wyobraenie, jakoby pierwotnym sensem obrazw wiata byo budowanie teorii. W rzeczywistoci jedtyle e w bardziej subtelnej postaci. Jeli bowiem do sownych ekspresji i przejaww aktywnoci obcej kultury przystpujemy z gotow i utrwalon w naszym umyle klasyfikacj rodzajw i w odniesieniu do danego rytu czy innej praktyki pytamy Czy jest to element nauki stosowanej? Czy jest to element aktywnoci symbolicznej i dramaturgicznej? Czy te jest to moe element teologii?, to w istocie moemy formuowa cae zestawy pyta, na ktre kada odpowied moe by bdna [...]. Analizowane ekspresje sowne i praktyki mog bowiem przynalee niejako do wszystkich i do adnego z rodzajw, jakie mamy w gowie. U tych, ktrzy s zaangaowani w dan praktyk, mogo nigdy nie pojawi si pytanie, jak maj by interpretowane ich ekspresje - przy takim rozumieniu interpretacji, w myl ktrego zinterpretowanie to zaliczenie praktyki czy ekspresji do pewnego rodzaju, powiedzmy, zaklasyfikowanie raczej jako przepowiedni anieli symbolicznej manifestacji pragnie, bd vice versa. Jeli przeto pytamy ich o to, jak maj by interpretowane ich ekspresje, moemy uzyska szczer odpowied, a i tak zosta wprowadzeni w bd. Przez sam fakt zadawania tych pyta przywiedlimy ich bowiem by moe do punktu, w ktrym nie mog ju unikn konstruowania wasnych ekspresji raczej w ten anieli w inny sposb. A by moe nie byo tak dopty, dopki nie zadalimy pytania. By moe do tego czasu ich ekspresje zachowyway ambiwalentn rwnowag [...]. Mity byyby wwczas postrzegane jako, by moe, potencjalna nauka oraz literatura, oraz teologia; rozumiane za jako mity faktycznie nie byyby rozumiane jako ktrakolwiek z tych rzeczy. Std te absurdalno mwienia o mitach jako bdnych przedstawieniach rzeczywistoci; mit jest co najwyej potencjalnie bdn prezentacj rzeczywistoci, poniewa - pozostajc wci tylko mitem - nie aspiruje do tego, aby by przedstawieniem rzeczywistoci".
A. Maclntyre, Rationality and the Explanation of Action, wyd. cyt., s. 252-253: Susznie moemy si zastanawia, czy przy caym naszym intelektualnym wyrafinowaniu czasami przynajmniej nie kontynuujemy bdu Frazera,
124
/. Wprowadzenie
wiata
125
nak struktury obrazw wiata okrelaj praktyk yciow, ktrej przecie nie wyczerpuje bynajmniej instrumentalno-kognitywne obchodzenie si z rzeczywistoci zewntrzn. Obrazy wiata maj konstruktywne znaczenie raczej wobec caego tego spektrum procesw dochodzenia do porozumienia i procesw uspoecznienia, w toku ktrych ich uczestnicy odnosz si w rwnej mierze do porzdkw ich wsplnego wiata spoecznego i do przey swego wiata subiektywnego, jak i do zaszoci w wiecie obiektywnym. Jeli mylenie mityczne jeszcze nie przyzwala na kategorialny podzia na kognitywno-instrumentalne odnoszenie si do wiata, odnoszenie si praktycznomoralne oraz odnoszenie si poprzez ekspresje wyraajce przeycia {expressiven Weltbezugen), jeli ekspresje Zande pene s dla nas dwuznacznoci, to jest to oznaka, e zamknitoci" ich animistycznego obrazu wiata nie mona opisywa jedynie na podstawie nastawie wobec wiata obiektywnego, otwartoci" za nowoczesnego pojmowania wiata jedynie na podstawie wasnoci formalnych umysowoci naukowej. f. Zarzut ten ju nieco odstaje od linii argumentacji Wincha; nie jest on bowiem nacelowany na podwaenie, lecz na bardziej subteln obron stanowiska uniwersalistycznego. O tyle te uzyskuje na samym pocztku szstej i ostatniej rundy wymiany argumentw, e tak powiem, przewag punktow. Rwnie Gellner zgasza zastrzeenie, e Horton, proponujc jako kryterium poczucie [i wiadomo istnienia] teoretycznych alternatyw", nazbyt wsko ujmuje zamknito 1 tudzie otwarto . Zjawisk, na jakie Horton si przy tym powouje, nie da si te w ogle wcisn do tego jednego wymiaru, lecz wymagaj one bardziej zoonego systemu
E. Gellner, The Savage and the Modern Mind, w: Modes of Thought, R. Horton, R. Finnegan (eds.), London 1973, s. 162 n.
1
odniesie, pozwalajcego uchwyci rwnoczesne rnicowanie si i wyksztacanie trzech formalnych koncepcji wiata. Obserwacje Hortona i Gellnera1 podpadaj w zupenoci pod formalnopragmatyczne aspekty, z punkty widzenia ktrych scharakteryzowaem powyej zamknito mitycznych obrazw wiata tudzie otwarto nowoczesnego rozumienia wiata2. Posugujc si okreleniami motywy zoone kontra pojedyncze" tudzie niski kontra wysoki stopie kognitywnego podziau pracy", obydwaj autorzy w zbieny sposb opisuj narastajcy podzia kategorialny na wiat obiektywny, wiat spoeczny i wiat subiektywny, opisuj specjalizacj w kwestiach kognitywno-instrumentalnych, kwestiach praktycznomoralnych oraz dotyczcych ekspresji wyraajcych przeycia, przede wszystkim za opisuj rnicowanie si i wyksztacanie aspektw wanoci, z punktu widzenia ktrych moliwe jest zajmowanie si tymi problemami. Horton i Gellner podkrelaj nastpnie narastajce rnicowanie si jzykowego obrazu wiata i rzeczywistoci. Omawiaj oni tego rne aspekty, operujc okreleniami magiczna kontra niemagiczna postawa wobec sw", pojcia zwizane z sytuacj kontra pojcia zwizane z pojciami" (co znamionuje podzia na wewntrzne zwizki znaczeniowe oraz zewntrzne zwizki rzeczy i u Gellnera powraca po hasem uywanie norm idiosynkratycznych"). Wreszcie przeciwstawienie mylenie refleksyjne kontra bezrefleksyjne" odnosi si do owych czynnoci intelektualnych drugiego stopnia", ktre umoliwiaj nie tylko pojawienie si dyscyplin formalnych, takich jak matematyka, logika, gramatyka itd., lecz w ogle systematyczne opracowywanie i nadawanie cakowicie formalnego ksztatu systemom symbolicznym.
W poniszej kwestii por. R. Horton, Tradycyjna myl afrykaska a nauka zachodnia, wyd. cyt., s. 427 n; E. Gellner, The Savage and the Modem Mind, wyd. cyt., s. 162 n. 2 Por. wyej s. 106.
1
126
/. Wprowadzenie
127
Obrazy wiata maj jednake znaczenie konstytutywne nie tylko dla procesw osigania porozumienia, lecz take dla uspoeczniania jednostek. Peni one funkcj formowania i zapewniania tosamoci, dostarczajc jednostkom fundamentalnego zasobu kategorii i zaoe, ktrych nie mona poddawa rewizji, nie naruszajc zarazem tosamoci tak jednostek, jak i grup spoecznych. W miar przesuwania si od zamknitego do otwartego obrazu wiata ta wiedza zapewniajca tosamo staje si coraz bardziej formalna; osadzona jest ona w strukturach, ktre w coraz wikszej mierze uwalniaj si od treci mogcych by przedmiotem rewizji. Gellner mwi o nieusuwalnych klauzulach konstytutywnych", ktre w ramach nowoczesnego mylenia redukuj si do pewnego formalnego minimum: There is a systematic difference in the distribution of the entrenched clauses, of the sacred, in this sense, as between savage and modern thought-systems. In a traditional thought-system, the sacred or the crucial is more extensive, more untidily dispersed, and much more pervasive. In a modern thought-system, it is tidier, narrower, as it were economical, based on some intelligible principles, and tends not to be diffused among the detailed aspects of life. Fewer hostages are given to fortune; or looking at it from the other end, much less of the fabric of life and society benefits from reinforcement from the sacred and entrenched convictions"1.
1 E. Gellner, The Savage and the Modern Mind, wyd. cyt., s. 178: Istnieje zrnicowanie natury systematycznej w rozkadzie nieusuwalnych klauzul i w tym sensie w rozkadzie tego, co wite - midzy nieoswojonym i nowoczesnym systemem mylenia. W tradycyjnym systemie mylenia to, co wite, bd to, co ma znaczenie decydujce, jest bardziej ekstensywne, jest bardziej baaganiarsko rozproszone i o wiele bardziej przenikliwe. W nowoczesnych systemach mylenia jest ono bardziej uporzdkowane, bardziej zawone, niejako bardziej ekonomiczne, bazujce na kilku zrozumiaych podstawowych zasadach oraz nie ma tendencji do ulegania rozproszeniu na poszczeglne aspekty ycia. Mniejszy jest stopie wystawiania si na ryzyko czy te - patrzc na to od drugiego koca - w znacznie mniejszym
Horton umieszcza to zjawisko w rubryce postawa obronna kontra postawa destruktywna" i pojmuje w tym kontekcie tabu jako instytucj, ktra stoi na stray kategorialnych podstaw obrazu wiata wszdzie tam, gdzie istnieje groba regularnego wystpowania dowiadcze wywoujcych dysonans oraz groba zamazywania fundamentalnych rozrnie 1 . Jeli antropologicznie podbudowany sposb uycia przez Hortona i Gellnera Popperowskiej pary poj zamknite-otwarte" dokadnie zanalizujemy z punktu widzenia podejcia formalnopragmatycznego, to odkryje si przed nami perspektywa, z ktrej bdzie mona wyjani sobie obiekcje Wincha wobec hipostazowania racjonalnoci naukowej i zarazem oddzieli je od przedwczesnych konkluzji. Racjonalno naukowa jest integralnym skadnikiem zoonego ukadu racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej, ktry z pewnoci moe roci pretensje do prawomocnoci {Gultigkeit) wykraczajcej poza kontekst poszczeglnych kultur. Niemniej jednak po omwieniu i oddaleniu przez nas argumentw Wincha co mimo
stopniu struktury ycia i spoeczestwa czerpi korzyci ze wzmocnie pyncych z tego, co wite, i z nieusuwalnych przewiadcze". 1 R. Horton, Tradycyjna myl aftykaska a nauka zachodnia, wyd. cyt., s. 442-443: Prawdopodobnie wikszo istotnych wypadkw reakcji tabu w tradycyjnych kulturach afrykaskich wie si z zakazem kazirodztwa. Kazirodztwo jest jednym z najbardziej jaskrawych narusze ugruntowanego systemu kategorii. Ten, kto si go dopuszcza, traktuje matk, crk lub siostr tak jak on. Inn powszechn sytuacj pojawiania si reakcji tabu jest urodzenie si bliniakw. Wchodzi tu w gr rozrnienie bytu ludzkiego i zwierzcego - wielokrotne narodziny [wieloraczki - A.M.K.] s uwaane za waciwe zwierztom, a nie ludziom. Innym powszechnym tabu s ludzkie zwoki, traktowane jako ziemia niczyja midzy przyrod oywion a nieoywion. Podobnie ma si rzecz z ludzkimi wydzielinami, odchodami i krwi menstruacyjn, jest to bowiem take ziemia niczyja midzy ywym a martwym. Reakcje tabu wystpuj czsto wobec wydarze, ktre s zdecydowanie obce i nowe; nieomal z definicji nie mona ich wic dopasowa do zakorzenionego systemu kategorii".
128
/. Wprowadzenie
wiata
129
wszystko zostaje z patosu (jego argumentacji], ktremu nie oddalimy [nalenej] sprawiedliwoci: Moim celem nie jest moralizowanie, lecz sugestia, e koncepcja uczenia si od, bdc integralnym skadnikiem badania innych kultur, jest cile zwizana z pojciem mdroci"^. Czy my, nalecy do spoeczestw nowoczesnych, nie moemy si czego nauczy na podstawie zrozumienia alternatywnych, w szczeglnoci przednowoczesnych form ycia? Czy nie powinnimy przypomnie sobie - bez romantyzowania przezwycionych etapw rozwoju, bez poddawania si egzotycznemu powabowi obcych treci kulturowych - o kosztach, jakich wymagaa od nas nasza wasna droga ku nowoczesnoci? Rwnie R. Horton nie uwaa bynajmniej tego pytania za bezsensowne: Jest rzecz nieuniknion, e, jako naukowiec, chciabym w pewnych momentach zasugerowa, e tradycyjna myl afrykaska jest, w porwnaniu z myleniem naukowym, uboga i ograniczona. Ale, jako czowiek, wybraem ycie w gboko jeszcze tradycyjnej Afryce, nie za naukowo zorientowanej subkulturze Zachodu, w ktrej zostaem wychowany. Dlaczego? Powody mog wyda si dziwne i podejrzane. Lecz na pewno jednym z nich jest odnalezienie tego, co straciem w ojczynie. Poetycki charakter ycia codziennego i mylenia, ywa rado z chwili obecnej - to zjawiska usunite ze skomplikowanego ycia Zachodu przez denie do czystoci motyww i wiar w postp"2. W wyraeniu denie do czystoci motyww" jeszcze raz pobrzmiewa rnicowanie si koncepcji wiata i aspektw wanoci, z ktrego wzio si nowoczesne rozumienie wiata. Uzupeniajc swe uwagi zdaniem: Jake konieczne s obydwie te rzeczy dla rozwoju nauki, lecz jake zgubne, gdy rozwijaj si ponad stosowne granice!", Horton przydaje
1 2
P. Winch, Rozumienie spoeczestwa pierwotnego, wyd. cyt., s. 285. R. Horton, Tradycyjna myl afrykaska a nauka zachodnia, wyd. cyt., s. 449.
swemu uniwersalistycznemu stanowisku akcent samokrytyczny. To nie racjonalno naukowa jako taka stanowi, jak si zdaje, idiosynkratyczny rys zachodniej kultury, ale zapewne jej hipostazowanie, i to ono zdaje si wskazywa wzorzec racjonalizacji kulturowej i spoecznej, ktry uatwia racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej jednostronn dominacj nie tylko w wypadku postpowania wobec przyrody zewntrznej, lecz take gdy chodzi o rozumienie wiata i o codzienn praktyk komunikacyjn. Tok [przedstawionej] argumentacji moglibymy chyba streci tak oto, e argumenty Wincha s zbyt sabe, by wzmocni tez, i w kadym jzykowo artykuowanym obrazie wiata i w kadej kulturowej formie ycia tkwi nie dajce si z niczym porwna pojcie racjonalnoci. Strategia jego argumentacji jest jednak dostatecznie mocna, aeby zasadniczo uprawnione roszczenie do uniwersalnoci zgaszane w imieniu owej racjonalnoci, ktra znajduje dla siebie ujcie w nowoczesnym rozumieniu wiata, skontrastowa z niekrytyczn samowykadni nowoczesnoci, uporczywie nastawion na poznanie i podporzdkowywanie {Verfugbarmachung) przyrody zewntrznej. 4. Prowadzona w Anglii dyskusja wok racjonalnoci skania do wniosku, e u podstaw nowoczesnego rozumienia wiata le wprawdzie powszechne struktury racjonalnoci, ale nowoczesne spoeczestwa zachodnie promuj znieksztacone rozumienie racjonalnoci, skupione na aspektach kognitywno-instrumentalnych i o tyle te bdce rozumieniem jedynie partykularnym. Na koniec chciabym wskaza na niektre implikacje takiej koncepcji. Skoro racjonalno obrazw wiata moemy ocenia w formalnopragmatycznie okrelonym wymiarze zamknitosci/ /otwartoci, to liczymy si z systematycznej natury przemianami w strukturach obrazw wiata, ktre mona wyjania nie
130
/. Wprowadzenie
wiata
131
jedynie psychologicznie, ekonomicznie czy socjologicznie, czyli za pomoc czynnikw zewntrznych, lecz take przyrostem wiedzy dajcym si rekonstruowa od wewntrz. Niewtpliwie procesy uczenia si musz ze swej strony by wyjaniane z pomoc mechanizmw empirycznych; zarazem jednak myli si o nich jako o rozwizywaniu problemw w ten sposb, i poddawalne s systematycznej ocenie w wietle wewntrznych warunkw prawomocnoci (Gultigkeitsbedingungen). Stanowisko uniwersalistyczne zmusza do przyjcia hipotezy - ktra przynajmniej w punkcie wyjcia jest hipotez ewolucjonistyczn - e racjonalizacja obrazw wiata dokonuje si w wyniku procesw uczenia si. Nie oznacza to w adnym razie, i rozwj obrazw wiata miaby przebiega w sposb cigy, liniowy albo te - w myl idealistycznie [pojmowanej] przyczynowoci - w sposb konieczny. Przyjcie tej hipotezy w niczym nie przesdza kwestii tyczcych dynamiki rozwoju. Jeli historyczne transformacje polegajce na przechodzeniu do odmiennie ustrukturowanych systemw interpretacji bdziemy chcieli pojmowa jako procesy uczenia si, to naley jednak dokona formalnej analizy zwizkw znaczeniowych (Sinnzusammenhdnge), ktra dopiero pozwala zrekonstruowa empiryczne nastpowanie po sobie obrazw wiata jako intuicyjnie (einsichtig) zrozumiay z perspektywy uczestnikw i poddawalny intersubiektywnemu sprawdzeniu cig kolejnych krokw w procesie uczenia si. Maclntyre wytacza pod adresem Wincha zarzut, i ten musi zreinterpretowa przemiany kognitywne, ujmujc je jako pozbawione cigoci skokowe przemiany strukturalne: I refer to those transitions from one system of beliefs to another which are necessarily characterized by raising questions of the kind that Winch rejects. In seventeenth-century Scotland, for example, the question could not but be raised, But are there witches?. If Winch asks, but within what way of social life, under what system of belief
was this question asked, the only answer is that it was asked by men who confronted alternative systems and were able to draw out of what confronted them independent criteria of judgment. Many Africans today are in the same situation"1. Odwrotn stron tego zarzutu jest naturalnie obowizek przeprowadzenia dowodu, ktrym Maclntyre obarcza stanowisko uniwersalistyczne. Trzeba by wwczas uzna, e naukowiec nalecy do nowoczesnego spoeczestwa nie mgby powanie zrozumie wiary w czary u Zande czy nawet ukrzyowania Jezusa, gdyby uprzednio nie zrekonstruowa (w zgrubnym zarysie) owych procesw uczenia si, ktre umoliwiy przejcie od mitu do religii wiatowej czy te od metafizyczno-religijnego obrazu wiata do jego rozumienia nowoczesnego 2 . Opierajc si na Weberowskiej socjologii religii, zamierzam w rozdziale drugim podj prb zrozumienia i ujcia rozwoju religijnych obrazw wiata z teoretycznej perspektywy wyksztacania si formalnych koncepcji wiata, tzn. zrozumienia i ujcia tego rozwoju jako procesu uczenia si. Bd si
1 A. Maclntyre, The Idea of Social Science, wyd. cyt., s. 228: Mam tu na myli te transformacje, zachodzce przy przechodzeniu od jednego do drugiego systemu wierze, dla ktrych z koniecznoci znamienne jest wysuwanie pyta tego rodzaju, jaki Winch odrzuca. Na przykad w siedemnastowiecznej Szkocji nie mona byo postawi pytania Czy jednake czary istniej?*. Jeli Winch pyta, z wntrza jakiego to sposobu ycia spoecznego, w ramach jakiego to systemu wierze postawiono to pytanie, to jedyn odpowiedzi bdzie stwierdzenie, e pytanie to postawione zostao przez czowieka, ktry konfrontowa ze sob alternatywne systemy oraz by w stanie wydoby z tego, co konfrontowa, niezalene od nich kryteria wydawania osdu. Wielu Afrykaczykw jest dzi w tej samej sytuacji".
Przy tym zaoeniu naleaoby rozpowszechnion w Europie u progu epoki nowoytnej wiar w czary rozumie jako kognitywny regres. Por. w tej kwestii R. Dbert, The Role of Stage-Models within a Theory of Social Evolution, Ilustrated by the European Witchcraze, w: The Philosophy of Evolution, R. Harre, U. J. Jensen (eds.), Brighton 1981.
132
/. Wprowadzenie
133
przy tym milczco posugiwa koncepcj uczenia si rozwinit przez Piageta w odniesieniu do ontogenezy struktur wiadomoci. Piaget, jak wiadomo, rozrnia szczeble rozwoju kognitywnego, ktrych wyrnikiem s nie nowe treci, lecz strukturalnie opisywane poziomy zdolnoci uczenia si. O co podobnego mogoby te chodzi w wypadku wyaniania si nowych strukturalnych waciwoci obrazw wiata. Cech wyrniajc cezury oddzielajce od siebie mityczny, metafizyczno-religijny i nowoczesny sposb mylenia s przemiany w systemach kategorii. Interpretacje ze szczebla ju przezwycionego, jakkolwiek wygldaj treciowo, wraz z przejciem na szczebel nastpny zostaj jako kategorie zdewaluowane. Moc przekonujc utracia nie ta czy owa racja, lecz [sam] rodzaj racji jest tym, co ju nie przekonuje. Wraz z zanikaniem w wysoko rozwinitych kulturach figur mylenia mityczno-narracyjnego, wraz z zanikaniem w epoce nowoytnej figur mylenia religijnego, kosmologicznego czy metafizycznego, nastpowaa dewaluacja potencjaw eksplanacyjnych i uprawomocniajcych [jakimi dysponoway] cae tradycje. Te dewaluacyjne przejcia ku nowym stadiom (Entwertungsschub) s, jak si zdaje, zwizane z przechodzeniem na nowe poziomy uczenia si; zmieniaj si wwczas warunki uczenia si w wymiarach zarwno mylenia obiektywizujcego, jak i dogbnego wgldu (Einsicht) praktycznomoralnego oraz praktycznoestetycznych zdolnoci ekspresji. Teoria Piageta jest przydatna nie tylko do wytyczenia rnicy midzy uczeniem si [w wymiarze] struktur i uczeniem si [w wymiarze] treci, lecz do skonceptualizowania rozwoju, ktry obejmuje obrazy wiata w caoci, tzn. obejmuje rwnoczenie rne wymiary rozumienia wiata. Rozwj kognitywny w wszym sensie odnosi si do struktur mylenia i dziaania, do ktrych poprzez zabiegi i przemiany konstrukcyjne (konstruktiv) dochodzi dorastajcy mody czowiek w toku aktywnej kon-
frontacji z rzeczywistoci zewntrzn, ze zdarzeniami i procesami zachodzcymi w wiecie obiektywnym1. Piaget ledzi jednak ten rozwj kognitywny w powizaniu z ksztatowaniem si uniwersum zewntrznego i wewntrznego"; stopniowo wyania si pewne rozgraniczenie w nastpstwie konstruowania uniwersum przedmiotw i wewntrznego uniwersum podmiotu"2. Koncepcj wiata zewntrznego i koncepcj wiata wewntrznego wypracowuje sobie dorastajcy mody czowiek - w rwnie pierwotny i rdowy sposb - w toku praktycznego obchodzenia si z przedmiotami, jak te z samym sob. Piaget odrnia przy tym obchodzenie si z przedmiotami fizycznymi od obchodzenia si z przedmiotami spoecznymi, odrnia mianowicie wzajemne oddziaywanie midzy podmiotem a przedmiotami i wzajemne oddziaywanie midzy podmiotem a innymi podmiotami"3. Odpowiednio do tego nastpuje rnicowanie si uniwersum zewntrznego na wiat postrzegalnych i manipulowalnych przedmiotw, z jednej strony, i na wiat normatywnie uregulowanych stosunkw interpersonalnych, z drugiej. Kontakt z przyrod zewntrzn, wytwarzany przez dziaanie instrumentalne, poredniczy w konstruktywnym nabywaniu intelektualnego systemu norm", interakcja za z innymi osobami toruje drog konstruktywnemu wrastaniu w spoecznie uznawany system norm moralnych". Mechanizmy uczenia si,
1 Przegldowe spojrzenie znale mona w J. Piageta Abrifi der genetischen Epistemologie, Olten 1974; take J. H. Flavell, The Developmental Psychology of Jean Piaget, Princeton 1963; H. G. Furth, Piaget and Knowledge, wyd. II, Chicago 1981; B. Kaplan, Meditation on Genesis, Human Development" 1967, t. 10, s. 65 n.; N. Rotenstreich, An Analysis ofPiagets Concept of Structure, Philosophy and Phenomenological Research" 1977, t. 37, s. 368 n. 2 J. Piaget, Introduction a Vepistemologie genetique, wyd. cyt., s. 189. 3 Tame, s. 202; por. J. M. Broughton, Genetic Metaphysics, w: Body and Mind, R. W. Rieber (ed.), New York 1980, s. 177 n.
134
/. Wpmwadzenie
135
asymilacja i akomodacja, w swoisty sposb skutecznie operuj za porednictwem obydwu tych rodzajw dziaa: Jeli [...] wzajemne oddziaywania miedzy podmiotem i przedmiotem wpywaj modyfikujco na obydwie strony, to jest rzecz a fortiori oczywist, e kade wzajemne oddziaywanie midzy indywidualnymi podmiotami nawzajem je modyfikuje. Kada relacja spoeczna jest zatem totalnoci sam w sobie, ktra tworzy nowe wasnoci przez transformowanie indywiduum w jego duchowej strukturze"'. Tak wic dla Piageta istnieje w rezultacie rozwj kognitywny w szerszym sensie, pojmowany jako konstruowanie nie tylko uniwersum zewntrznego, lecz take systemu odniesie dla rwnoczesnego rozgraniczenia wiata obiektywnego i spoecznego od wiata subiektywnego. Rozwj kognitywny oznacza oglnie decentracj egocentrycznie uksztatowanego rozumienia wiata. Dopiero w miar wyodrbniania si formalnego systemu odniesie tych trzech wiatw moe wyksztaci si refleksyjne pojcie wiata i zosta uzyskany dostp do wiata za porednictwem medium wsplnych wysikw interpretacyjnych rozumianych jako kooperatywne negocjowanie definicji sytuacji. Koncepcja wiata subiektywnego pozwala nam wyranie skontrastowa ze wiatem zewntrznym nie tylko wasny wiat wewntrzny, ale take subiektywne wiaty innych. 1 Ego moe rozwaa, jak okrelone fakty (czyli to, co sam uwaa za istniejcy stan rzeczy w wiecie obiektywnym) czy te okrelone oczekiwania normatywne (czyli to, co sam uwaa za prawowity skadnik wsplnego wiata spoecznego) prezentuj si z perspektywy Innego, tzn. jako skadnik jego wiata subiektywnego; nastpnie moe rozwaa to, e Inny (Alter) ze swej strony rozwaa, jak to, co on uwaa za istniejce stany
J. Piaget, Introduction d l'epistemologie genetiue, wyd. cyt., s. 202, (cyt. za tum. niem. Die Entwicklung des Erkennens, t. 3, Stuttgart 1973, s. 190).
1
rzeczy i obowizujce normy, przedstawia si z perspektywy Ego, tzn. jako skadnik subiektywnego wiata Ego. Tak wic subiektywne wiaty uczestnikw mogyby suy za lustrzane paszczyzny, ktre daj wielokrotne wzajemne odbicia tego, co obiektywne, tego, co normatywne, i tego, co jest tym innym subiektywnym. Funkcj formalnych koncepcji wiata jest jednak akurat zapobieganie temu, aeby zasoby tego, co wsplne, rozpyway si w pogoni iteracyjnie wzajem odzwierciedlanych podmiotowoci; [owe formalne ujcia] umoliwiaj wsplne przyjmowanie perspektywy osoby trzeciej czy te nie uczestniczcej. [Kady akt porozumiewania si mona pojmowa jako cz kooperatywnego procesu interpretacji, zmierzajcego do uzyskania intersubiektywnie uznawanych definicji sytuacji. \ Koncepcje tych trzech wiatw su przy tym jako wsplnie"' zakadany system wsprzdnych, w ktrym konteksty sytuacyjne mona uporzdkowywa w ten sposb, e osiga si zgod co do tego, co wolno uczestnikom traktowa w danym wypadku jako fakt bd jako prawomocn norm, bd te jako subiektywne przeycie. W tym miejscu mog wprowadzi pojcie wiata ycia, na razie jako korelat procesw dochodzenia do porozumienia. Dochodzenie do porozumienia przez podmioty dziaajce komunikacyjnie odbywa si zawsze w horyzoncie wiata ycia. Ich wiat ycia powstaje z mniej lub bardziej rozproszonych, zawsze nieproblematycznych przewiadcze skadajcych si na ukryte w tle podoe (Hintergrunduberzeugungen). To podoe, jakim jest wiat ycia, jest rdem definicji sytuacji zakadanych przez uczestnikw jako nieproblematyczne. Przy dokonywaniu interpretacji czonkowie wsplnoty komunikacyjnej rozgraniczaj ten jeden wiat obiektywny i ich intersubiektywnie podzielany wiat spoeczny od wiatw subiektywnych waciwych jednostkom i (innym) kolektywom.
136
/. Wprowadzenie
137
Koncepcje wiata i korespondujce z nimi roszczenia wanociowe stanowi formaln konstrukcj (Gerust), z ktrej pomoc dziaajcy komunikacyjnie porzdkuj i wczaj w danym wypadku problematyczne konteksty sytuacji, tzn. te, co do ktrych konieczne jest dojcie do zgody, w swj zakadany jako nieproblematyczny - wiat ycia. wiat ycia gromadzi uprzednio dokonan prac interpretacyjn minionych pokole; stanowi on konserwatywn przeciwwag dla ryzyka zaistnienia niezgody, jakie powstaje wraz z kadym podejmowanym w danym momencie procesem dochodzenia do porozumieniaVDziaajcy komunikacyjnie mog bowiem osign porozumienie tylko w trybie zajmowania stanowiska Tak lub Nie wobec poddawalnych krytyce roszcze wanociowych. Relacja midzy tymi wakimi momentami zmienia si wraz z decentracj obrazu wiata. Im dalej posunita jest decentracj obrazu wiata dostarczajcego kulturowego zasobu wiedzy, w tym mniejszym stopniu zapotrzebowanie na porozumienie jest z gry zaspokajane przez interpretowany w sposb uodporniony na krytyk wiat ycia; im bardziej za potrzeba dojcia do porozumienia zaspokajana musi by za porednictwem dokona interpretacyjnych samych uczestnikw, tzn. ryzykownej, albowiem racjonalnie motywowanej zgody, tym czciej moemy oczekiwa racjonalnych ukierunkowa dziaania. Dlatego racjonalizacj wiata ycia mona na razie scharakteryzowa przez odwoanie si do wymiaru sprowadzajcego si do przeciwstawienia: normatywnie przypisana zgoda" versus porozumienie uzyskane na drodze komunikacji". Im bardziej tradycje kulturowe przesdzaj z gry o tym, ktre roszczenia wanociowe, kiedy, gdzie, z jakiego powodu, przez kogo i wobec kogo musz by akceptowane, tym mniej moliwoci maj sami uczestnicy, by wyuszcza oraz sprawdza potencjalne racje, na jakich wspiera si zajmowane przez nich stanowisko Tak lub Nie. ]
Jeli z tego punktu widzenia oceniamy kulturowe systemy interpretacji, to widzimy, dlaczego mityczne obrazy wiata przedstawiaj sob pouczajcy przypadek graniczny. W stopniu, w jakim wiat ycia pewnej grupy spoecznej interpretowany jest z pomoc mitycznego obrazu wiata, z poszczeglnych czonkw grupy zdejmowany jest ciar dokonywania interpretacji, jak te odbierana jest im szansa samodzielnego doprowadzenia do porozumienia poddawalnego krytyce. O ile obraz wiata pozostaje socjocentryczny w Piagetowskim tego rozumieniu1, o tyle nie dopuszcza on do wyrnienia wiata istniejcych stanw rzeczy, wiata obowizujcych norm i wiata dajcych si wyrazi przey subiektywnych. Jzykowy obraz wiata ulega zreifikowaniu, przybierajc posta porzdku wiata, i nie daje si go przenikn i rozpozna jako systemu interpretacji poddawalnego krytyce. jPozostajc w ramach takiego systemu ukierunkowywania, dziaania w ogle nie mog osign owej strefy krytycznej, w ktrej zgoda uzyskana na drodze komunikacji zaley od autonomicznego zajmowania stanowiska Tak lub Nie wobec roszcze wanociowych poddawalnych krytyce. Na powyszym tle wida wyranie, jakimi wasnociami formalnymi musz odznacza si przekazy kulturowe, jeli w odpowiednio interpretowanym wiecie ycia maj by moliwe racjonalne orientacje dziaania, jeli w ogle maj one mc przyj skondensowan posta racjonalnego sposobu ycia: a. Przekaz kulturowy musi dostarcza formalnej koncepcji wiata obiektywnego, wiata spoecznego i wiata subiektywnego, musi on dopuszcza zrnicowane roszczenia wanociowe (prawdziwo propozycjonalna, normatywna suszno, subiektywna szczero) oraz pobudza do odpowiedniego rnicowania podstawowych nastawie (nastawienie obiekty1
Tame, s. 245 n., tum. niem. s. 229.
138
/. Wprowadzenie
139 Niektre cechy mitycznego i nowoczesnego pojmowania wiata tucjonalizacja dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel w imi realizacji celw zgeneralizowanych, na przykad sterowane za porednictwem pienidza i wadzy tworzenie podsystemw dla racjonalnego gospodarowania i racjonalnego zarzdzania. Max Weber, jak zobaczymy, postrzega wymienione w punktach c i d formowanie podsystemw jako wyodrbnianie si sfer wartoci - sfer stanowicych, wedug niego, rdze kulturowej i spoecznej racjonalizacji w epoce nowoczesnoci. Jeli w ten sposb Piagetowskim pojciem decentracji posuymy si jako nici przewodni dla wywietlenia wewntrznej zalenoci midzy strukturami obrazu wiata, wiatem ycia jako kontekstem procesw dochodzenia do porozumienia oraz moliwociami racjonalnego kierowania yciem, to ponownie natrafimy na pojciej;acjonalnoci komunikacyjnej, Pojcie to wie zdecentrowane rozumienie wiata z moliwoci dyskursywnego speniania poddawalnyh krytyce roszcze wajiociowych. A. Wellmer w nastpujcy sposb charakteryzuje to pojcie w nawizaniu do dyskusji antropologicznej: Discursive rationality* is not a relational conception of rationality in the same sense as the minimal notions of rationality advocated by Winch, Macintyre, Lukes and others, are. Such minimal conceptions of rationality are simple derivatives of the law of non-contradiction and can be expressed in the form of a postulate of coherence. Now, discursive rationality* does not just signify a specific standard of rationality which would be parasitic on the minimal standard of rationality, as e.g. the specific standards of rationality are which are operative in primitive magic or in modem economic systems. Discursive rationality* rather signifies (a) a. procedural conception of rationality, i. e. a specific way of coming to grips with incoherences, contradictions and dissension, and (b) a formal standard of rationality which operates on a meta-level vis-a-vis all those substantive standards of rationality which are parasitic on a minimal standard of rationality in Lukes' sense"1.
1 A. Wellmer, On Rationality", cz. 4, wyd. cyt., s. 12 n.: Racjonalnosc dyskursowa nie jest relacyjnym pojciem racjonalnoci w tym samym sensie.
wizujce, nastawienie respektujce normy i nastawienie ekspresywne). Wwczas staje si moliwe wytwarzanie ekspresji symbolicznych na poziomie formalnym, na ktrym wizane s one w sposb systematyczny z racjami i dostpne obiektywnemu osdowi. b. Przekaz kulturowy musi przyzwala na refleksyjny stosunek do samego siebie; musi by na tyle wyzbyty dogmatyzmu, aeby interpretacje zasilane przez tradycj mona byo w sposb zasadniczy kwestionowa oraz poddawa krytycznym rewizjom. Wwczas te staje si moliwe badanie od strony systematycznej wewntrznych zwizkw znaczeniowych oraz metodyczne analizowanie interpretacji alternatywnych. Dochodzi do powstania czynnoci kognitywnych drugiego stopnia: w obszarze mylenia obiektywizujcego, w obszarze dogbnego wgldu praktycznomoralnego oraz w obszarze percepcji estetycznej maj miejsce procesy uczenia si sterowane przez hipotezy i filtrowane w toku argumentacji. c. Przekaz kulturowy, gdy chodzi o jego skadniki kognitywne i ewaluatywne, musi na tyle da si sprzc z wyspecjalizowanymi argumentacjami, aeby odnone procesy uczenia si mogy zosta spoecznie zinstytucjonalizowane. Na tej drodze powstawa mog podsystemy kulturowe dla nauki, moralnoci i prawa, dla muzyki, sztuki i literatury, w obrbie ktrych tworz si tradycje wspierane przez argumentacje, tradycje te wskutek cigego poddawania krytyce nabieraj pynnego charakteru, ale zarazem maj gwarancje profesjonalne. d. Przekaz kulturowy musi wreszcie w ten sposb interpretowa wiat ycia, aeby dziaania ukierunkowane na zaoony rezultat mogy uniezalenia si od dochodzenia do porozumienia, ktre musi by ustawicznie odnawiane na drodze komunikowania si, oraz by przynajmniej czciowo usun ich sprzenie z dziaaniem ukierunkowanym na dochodzenie do porozumienia. Przez to staje si moliwa spoeczna insty-
140
/. Wprowadzenie
wiata
141
Wellmer uwaa tego rodzaju pojcie racjonalnoci za odznaczajce si dostatecznym stopniem zoonoci, pozwalajcym na to, by uprawnione obiekcje Wincha podj jako problemy wymagajce rozwaenia: zarwno jego sceptycyzm wobec jednostronnej, kognitywno-instrumentalnej samowykadni nowoytnej racjonalnoci, jak te wystpujcy u Wincha motyw uczenia si od innych kultur celem uzmysowienia sobie jednostronnoci nowoczesnego samowyobraenia. Jeli pojcie egocentryzmu ujmuje si tak samo szeroko jak pojcie decentracji oraz zakada si, e na kadym szczeblu egocentryzm odnawia si, to procesom uczenia si towarzysz jak cie bdy natury systematycznej1. Wwczas rzeczywicie
w jakim s nim minimalne pojcia racjonalnoci, za ktrymi opowiadaj si Winch, Maclntyre, Lukes i inni. Takie minimalne koncepcje racjonalnoci s prostymi derywatami zasady niesprzecznoci i mona je wyrazi w formie wymogu spjnoci. Ot racjonalno dyskursowa nie jest po prostu okreleniem szczeglnego standardu racjonalnoci, czerpicego poywk z minimalnych standardw racjonalnoci, jak na przykad swoiste standardy racjonalnoci funkcjonujce w pierwotnej magii czy w nowoczesnych systemach ekonomicznych. Racjonalno dyskursowa oznacza raczej (a) proceduraln koncepcj racjonalnoci, to znaczy szczeglny sposb radzenia sobie z niespjnociami, sprzecznociami i brakiem zgody, oraz (b) formalny standard racjonalnoci, ktry operuje na meta-poziomie, majc naprzeciw siebie wszystkie treciowe standardy racjonalnoci, ktre wyrosy czerpic poywk z minimalnych standardw racjonalnoci w sensie, w jakim rozumie je Lukes". Por. take K. O. Apel, The Common Presuppositions of Hermeneutics and Ethics, w: Perspectives in Metascience, J. Barmark (ed.), Gteborg 1979, s. 39 n.
1 W odniesieniu do ontogenezy swoiste dla poszczeglnych szczebli formy egocentryzmu zostay opisane w imponujcy sposb przez D. Elkinda, Egozentrismus in der Adoleszenz, w: Entwicklung des Ichs, R. Dbert, J. Habermas, G. Nunner-Winkler (Hrsg.), Koln 1977, s. 170 n. Por. streszczenie tame, s. 177 n.: We wczesnym dziecistwie egocentryzm wyraa si w wyobraeniu, e obiekty s identyczne z ich spostrzeeniami, i ta forma egocentryzmu przezwyciona zostaje dziki rozwojowi funkcji symbolicznych. W okresie przedi szkolnym egocentryzm wystpuje w formie zaoenia, jakoby symbole zawieray \ te same informacje co obiekty przez nie reprezentowane. Wraz z pojawieniem si
moe by tak, e wraz ze zdecentrowanym rozumieniem wiata powstaje te szczeglnego rodzaju zudzenie - mianowicie wyobraenie, i wyodrbnienie si wiata obiektywnego w ogle oznacza wykluczenie wiata spoecznego i subiektywnego z obszaru racjonalnie motywowanego dochodzenia da' porozumienia. Tym zudzeniem mylenia reifikujcego przyjdzie nam si jeszcze zaj. Komplementarnym bdem epoki nowoczesnoci jest wszelako utopizm - mniemanie, e z pojcia zdecentrowanego rozumienia wiata oraz racjonalnoci proceduralnej moemy wydoby zarazem idea w peni racjonalnej ju formy ycia"1. Formy ycia skadaj si przecie nie tylko z obrazw wiata, ktre ze strukturalnego punktu widzenia moemy zaszeregowywa jako mniej lub bardziej zdecentrowane, skadaj si nie tylko z instytucji podpadajcych pod kategori sprawiedliwoci. Winch susznie obstaje przy tym, e formy ycia to konkretne gry jzykowe", to historyczne konfiguracje skadajce si z utartych praktyk, przynalenoci grupowych, kulturowych wzorw interpretacji, form socjalizaoperacji konkretnych dziecko jest w stanie odrni symbol od oznaczanego przeze obiektu i przezwyciy w ten sposb t form egocentryzmu. Dla egocentryzmu okresu poprzedzajcego dojrzewanie charakterystyczne jest zaoenie, i wasne wyobraenia mylowe odpowiadaj wyszej formie rzeczywistoci postrzeganej. Wraz z zastosowaniem mylenia dokonujcego operacji formalnych oraz zastosowaniem zdolnoci wysuwania hipotez kontrfaktycznych znika ten rodzaj egocentryzmu, albowiem dojrzewajcy mody czowiek moe teraz rozpozna arbitralno swych wyobrae rzeczywistoci. We wczesnej fazie dojrzewania egocentryzm wystpuje jako wyobraenie, e myli innych koncentruj si na wasnym Ja. Ten wariant egocentryzmu przezwyciony zostaje w wyniku dowiadczenia rozwierania si przepaci midzy reakcjami antycypowanymi przez modego czowieka a reakcjami faktycznie majcymi miejsce".
1 A. Wellmer, Thesen uber Vernunft, Emanzipation und Utopie, w: tene, Ethik und Dialog, Frankfurt am Main 1986, s. 203.
142
/. Wprowadzenie
wiata
143
cji, kompetencji, nastawie itd. Rzecz bezsensown byoby chcie ocenia tego rodzaju syndrom w caoci, ocenia totalno pewnej formy ycia pod ktem poszczeglnych aspektw racjonalnoci. Jeli w ogle nie chcemy zrezygnowa ze standardw, podug ktrych mona by forme ycia ocenia jako mniej czy bardziej chybion, znieksztacon, niefortunn czy wyobcowan, to nasuwa si jako przypadek modelowy co najwyej model zdrowia i choroby. Formy ycia i biografie osdzamy skrycie wedug kryteriw normalnoci, ktre nie dopuszczaj zbliania si do idealnych wartoci granicznych. By moe powinnimy miast tego mwi o rwnowaeniu (Ausgleich) momentw wymagajcych uzupenienia, o zrwnowaonym wspgraniu momentu kognitywnego z moralnym i estetyczno-ekspresywnym. Jednake prba wskazania ekwiwalentu tego, co niegdy miano na myli wysuwajc ide dobrego ycia, nie powinna kusi nas do tego, aby ide dobrego ycia wyprowadza z proceduralnego pojcia racjonalnoci, z jakim pozostawio nas zdecentrowane rozumienie wiata epoki nowoczesnoci: Z tej racji moemy poda tylko okrelone formalne warunki rozumnego ycia - jak uniwersalistyczna wiadomo moralna, uniwersalistyczne prawo, urefleksyjniona tosamo zbiorowa itd.; o ile za chodzi o moliwo rozumnego ycia w sensie substancjalnym, rozumnej tosamoci, to nie istnieje adna idealna warto graniczna, ktra dawaaby si opisa w kategoriach struktur formalnych; mona mwi tylko o powodzeniu lub niepowodzeniu zabiegw wok formy ycia, w wypadku ktrych nie oparta na przymusie tosamo jednostek wesp z nie opart na przymusie wzajemnoci relacji midzy jednostkami staj si namacaln rzeczywistoci"'. Mwic o yciu rozumnym w substancjalnym sensie" Wellmer nie chce, naturalnie, skania do sigania po aparatur pojciow substancjalnie rozumnych obrazw wiata. Jeli za
Tame, s. 220.
trzeba z tego zrezygnowa, to pozostaje tylko krytyka deformacji w dwojaki sposb wyrzdzonych spoeczestwom zmodernizowanym na mod kapitalistyczn: przez zdewaluowanie substancji, jak stanowi tradycja (Traditionssubstanz), oraz przez podporzdkowanie imperatywom ujednostronnionej racjonalnoci, ograniczonej do tego, co kognitywno-instrumentalne'. Podstaw tej krytyki mona, naturalnie, uczyni proceduralne pojcie racjonalnoci komunikacyjnej, jeli da si dowie, e decentracja rozumienia wiata oraz racjonalizacja wiata ycia s koniecznymi warunkami wyemancypowanego spoeczestwa. Utopijne jest jedynie mylenie wysoko rozwinitej komunikacyjnej infrastruktury moliwych form. ycia z historyczn artykulacj udanej formy ycia. "*--,-,..
1
Por. J. Habermas, Odpowied
na zarzuty, tum. A. M. Kaniowski, w: Wok
teorii krytycznej Jurgena Habermasa, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Warszawa 1987.
Odniesienia do wiata
145
3. ODNIESIENIA DO WIATA ORAZ ASPEKTY RACJONALNOCI DZIAANIA W CZTERECH SOCJOLOGICZNYCH KONCEPCJACH DZIAANIA
Pojcie racjonalnoci komunikacyjnej, jakie wyonio si ze wstpnej analizy uycia wyraenia racjonalny", jak te antropologicznej debaty nad statusem nowoczesnego sposobu rozumienia wiata, wymaga bardziej dokadnego wyeksplikowania. Zadanie to bd realizowa tylko w sposb poredni, a mianowicie na drodze formalnopragmatycznego rozjanienia pojcia dziaania komunikacyjnego, a i to te tylko w ograniczonym zakresie systematycznego przegldu stanowisk wystpujcych w dziejach teorii. Na razie moemy stwierdzi, e analiza pojcia racjonalnoci komunikacyjnej za ni przewodni musi bra jzykowe dochodzenie do porozumienia. Pojcie dochodzenia do porozumienia odsya do uzyskanej przez uczestnikw, racjonalnie umotywowanej zgody, ktrej miar s poddawalne krytyce roszczenia wanociowe. Roszczenia wanociowe (propozycjonalna prawdziwo, normatywna suszno i subiektywna szczero) charakteryzuj rne kategorie wiedzy znajdujcej symboliczne ucielenienie w ekspresjach. Ekspresje te mog by poddawane bliszej analizie z jednej strony pod ktem pytania, jak moliwe jest uzasadnianie tego rodzaju ekspresji, z drugiej za pod ktem pytania, jak aktorzy odnosz si z ich pomoc do czego w wiecie. Pojcie racjonalnoci komunikacyjnej odsya w jednym wypadku do form dyskursywnego speniania roszcze wanociowych - std Wellmer mwi rwnie
o racjonalnoci dyskursowej"; w drugim - do relcji ze wiatem, w jakie wchodz dziaajcy komunikacyjnie, kiedy na rzecz swych ekspresji domagaj si uznania zgaszanych roszcze wanociowych - z tego wzgldu decentracja rozumienia wiata okazaa si najwaniejszym wymiarem rozwoju obrazw wiata. Nie bd ledzi dalszego toku szczegowych rozwaa prowadzonych w ramach teorii argumentacji; wszelako kiedy powrcimy do zaprezentowanej na wstpie tezy, e przed kad socjologi aspirujc do bycia teori spoeczn problem racjonalnoci pojawia si rwnoczenie na paszczynie metateoretycznej i na paszczynie metodologicznej, trafimy na tor, jakim biegnie analiza formalnych koncepcji wiata. Pierwsz tez czstkow pragn uzasadni w ten oto sposb, e wyeksplikuj ontologiczne" - w szerokim tego sensie przesanki czterech poj dziaania doniosych z punktu widzenia konstruowania teorii w ramach nauk spoecznych. Implikacje, jakie wynikaj z tych poj dla racjonalnoci, analizowa bd na podstawie zakadanych w wypadku kadego z nich odniesie midzy aktorem a wiatem. Z reguy socjologiczne teorie dziaania nie ustanawiaj explicite zalenoci midzy dziaaniami spoecznymi a odniesieniami w wymiarze aktor-wiat. Wyjtkiem jest tu I. C. Jarvie, ktry czyni ciekawy uytek z Popperowskiej teorii trzech wiatw'. W celu pogbienia wprowadzonych przeze mnie wstpnie poj wiata obiektywnego, wiata spoecznego i wiata subiektywnego zajm si najprzd (1) Popperowsk teori trzech wiatw. Nastpnie (2) analizowa bd pojcie dziaania teleologicznego, dziaania regulowanego przez normy oraz dziaania dramaturgicznego w kategoriach odniesie aktor-wiat. Przeprowadzona rekonstrukcja pozwoli (3) wstpnie wprowadzi pojcie dziaania komunikacyjnego.
1
1. C. Jarvie, Concepts and Society, London 1972, s. 147 n.
146
/. Wprowadzenie
147
1. W wygoszonym w roku 1967 wykadzie Epistemologia bez podmiotu poznajcego" wysuwa Popper zaskakujc propozycj: Y A [...] mona wyrni' tt.y nastpujce wiaty lub wszechwiaty: pierwszy to wiat przedmiotw lub stanw fizycznych; drugi to wiat stanw psychicznych czy stanw wiadomoci, czy te behawioralnych dyspozycji do dziaania; oraz trzeci, wiat obiektywnych treci mylenia, zwaszcza myli naukowej i poetyckiej oraz dzie sztuki"1. W pniejszym okresie Popper mwi oglnie o wytworach ludzkiego umysu"2. Podkrela, e take wewntrzne relacje midzy tworami symbolicznymi czekajcymi jeszcze na swe odkrycie i wyeksplikowanie przez ludzki umys zaliczy naley do trzeciego wiata3. W niniejszym kontekcie przedmiotem naszego zainteresowania nie bd szczeglnego rodzaju rozwaania epistemologiczne, dajce Popperowi asumpt do tego, by nawiza do Fregego pojcia myli" (Gedankens") oraz by podj Husserlowsk krytyk psychologizmu, jak te do tego, by twierdzi w odniesieniu do znaczeniowej zawartoci symbolicznych wytworw ludzkiego umysu, z reguy zobiektywizowanych w jzyku, e maj one status niezaleny od aktw i stanw umysu; podobnie przedmiotem naszego zainteresowania nie bdzie szczeglnego rodzaju propozycja
K. R. Popper, Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, tum. A. Chmielewski, Warszawa 1992, s. 148-149. 2 K. R. Popper, J. C. Eccles, The Self and Its Brain, Berlin-New York-Heidelberg 1977, s. 38. [Angielskiemu terminowi mind odpowiada niemiecki termin Geist, ktrym posuguje si Habermas i ktry w jzyku polskim oddawany jest zazwyczaj sowem duch", zwaszcza kiedy jest mowa od duchu obiektywnym" czy duchu subiektywnym". Z tej jednak racji, i dalsze wywody Habermasa s komentarzem do koncepcji Poppera, bardziej zasadne jest operowanie w tym wypadku terminem umys" anieli duch" - przyp. tum.]. 3 K. R. Popper, Reply to My Critics, w: The Philosophy of K. Popper, P. A. Schilpp (ed.), t. 2, La Salle, 111. 1974, s. 1050.
rozwizania, jak z pomoc koncepcji trzeciego wiata przedstawi on w odniesieniu do problemu relacji midzy ciaem a umysem1. Interesujce jest jednai e Popper w obydwu wypadkach polemizuje z podstawow > pogldem empirystycznym, wedug ktrego podmiot w sposb niezaporedniczony odnosi si do wiata, przez postrzeenia zmysowe odbiera ode bodce bd oddziauje na jego stany przez dziaania. Powyszy kontekst problemowy wyjania, dlaczego sw teori umysu obiektywnego pojmuje Popper jako rozwinicie koncepcji empirystycznej oraz dlaczego wprowadza zarwno umys obiektywny, jak i subiektywny jako wiaty", tzn. jako szczeglnego rodzaju [odrbne] zbiorowoci bytw (Gesamtheiten von Entitateri). Dawne teorie ducha obiektywnego, rozwijane - poczynajc od Diltheya po Theodora Litta i Hansa Freyera - w tradycji historyzmu i w tradycji neoheglowskiej, wychodz od prymatu czynnego ducha, ktry dokonuje samowykadni za porednictwem konstytuowanych przez siebie wiatw. Popper natomiast trzyma si prymatu wiata w stosunku do umysu i drugi oraz trzeci wiat pojmuje analogicznie do wiata pierwszego na sposb ontologiczny. Pod tym wzgldem jego konstrukcja trzeciego wiata przypomina raczej teori bytu duchowego Nicolaia Hartmanna2. wiat uznaje si za og tego, co jest faktem; co za jest faktem, moe zosta stwierdzone w formie prawdziwych zda (Aussage). Wychodzc od tej oglnej koncepcji wiata, wyszczeglnia Popper pojcie wiata pierwszego, drugiego i trzeciego, odwoujc si do sposobw istnienia stanw rzeczy. Byty {Entitateri) maj, zalenie od tego, czy przynale do wiata pierwszego, drugiego, czy trzeciego, swoisty sposb istnienia: [w pierwszym wypadku] chodzi o przedmioty fizyczne i o zda1 2
K. R. Popper, J. C. Eccles, The Self and Its Brain, wyd. cyt., s. 100 n. N. Hartmann, Das Problem des geistigen Seins, Berlin 1932.
148
/. Wprowadzenie
149
renia; [w drugim] o stany umysu i zaszoci wewntrzne; [w trzecim] o znaczeniowe zawartoci tworw symbolicznych. Jak Nicolai Hartmann rozrnia ducha zobiektywizowanego i ducha obiektywnego, tak Popper rozrnia jawn zawarto znaczeniow, ktra ucielenia si ju w fonemach i w znakach pisanych, w barwach bd kamieniu, w maszynach itd., i ow niejawn zawarto znaczeniow, ktra nie zostaa jeszcze odkryta", nie zostaa jeszcze uprzedmiotowiona w bdcych nonikami [znacze] obiektach trzeciego wiata, lecz tylko tkwi we wntrzu znacze ju ucielenionych. Te nie ucielenione obiekty trzeciego wiata" 1 s wanym wskanikiem niezalenoci wiata umysu obiektywnego. Wprawdzie twory symboliczne s wytwarzane przez produktywny umys ludzki, s jego wytworami, jednak w konfrontacji z umysem subiektywnym cechuje je obiektywno waciwa nieprzystpnemu, problematycznemu i nieprzeniknionemu zwizkowi sensu, ktry powinna dopiero odsoni praca intelektu. Produkty ludzkiego umysu obracaj si niezwocznie w postaci problemw przeciwko niemu samemu: Problemy te s autonomiczne. Nie stworzylimy ich, lecz odkrylimy je i w tym sensie istniej, zanim je odkryto. Ponadto przynajmniej niektre z tych problemw mog okaza si nierozwizywalne. Gdy prbujemy rozwiza te czy inne problemy, wymylamy nowe teorie. Teorie te s naszymi wytworami. S one wytworem naszego krytycznego i twrczego mylenia, w ktrym wielk pomoc su nam inne teorie z trzeciego wiata. Ale z chwil stworzenia tych teorii, one z kolei tworz nowe, niezamierzone i nieoczekiwane problemy, problemy autonomiczne, problemy do odkrycia. Dlatego trzeci wiat, ktry w swym pochodzeniu jest naszym dzieem, jest autonomiczny, gdy idzie o jego status ontologiczny. Dlatego moemy na oddziaywa i wspomaga jego rozwj, nawet jeeli nie istnieje czowiek, ktry opanowaby choby may fragment tego wiata. Wszyscy mamy swj udzia w jego rozwoju, ale prawie wszystkie nasze osig1
nicia s wobec jego ogromu znikomo mae. Wszyscy staramy si go zrozumie i nikt z nas nie potrafiby y bez kontaktu z nim, poniewa wszyscy posugujemy si mow, bez ktrej nie bylibymy ludmi. Trzeci wiat rozrs si i dalece przekroczy pojmowanie nie tylko czowieka, ale take wszystkich ludzi (czego dowodzi istnienie problemw nierozstrzygalnych)"1. Z tego okrelenia statusu trzeciego wiata wynikaj dwie godne uwagi konsekwencje. Pierwsza dotyczy interakcji midzy wiatami, druga - kognitywistycznie zawonej interpretacji trzeciego wiata. Zdaniem Poppera, midzy wiatem pierwszym i drugim dochodzi do bezporedniej wymiany, podobnie jak midzy drugim i trzecim. Wzajemne oddziaywania midzy wiatem pierwszym i trzecim zachodz natomiast tylko za porednictwem wiata drugiego. Oznacza to odrzucenie dwu podstawowych pogldw empirystycznych. Z jednej strony, bytw trzeciego wiata nie wolno redukowa jako form manifestowania si umysu subiektywnego do stanw umysu; z drugiej strony, nie mona relacji midzy bytami pierwszego i trzeciego wiata pojmowa wycznie wedug modelu kauzalnego, ktry stosuje si do wzajemnych relacji midzy bytami wiata pierwszego. Popper blokuje drog psychologistycznym ujciom ducha obiektywnego tak samo, jak i fizykalistycznym ujciom ducha subiektywnego. Autonomia trzeciego wiata stanowi raczej gwarancj tego, e poznawanie wiata obiektywnego, jak te ingerowanie w stany [w nim zachodzce] zaporedniczone jest przez odkrywanie autonomicznej logiki (des Eigensinn) wewntrznych zwizkw znaczeniowych i dlatego nie mona interpretowa trzeciego wiata wycznie jako ekspresji wiata drugiego czy te wiata drugiego jako 2 zwykego odbicia wiata trzeciego" .
1
K. R. Popper, J. C. Eccles, The Self and Its Brain, wyd. cyt., s. 41.
K. R. Popper, Wiedza obiektywna, wyd. cyt., s. 215-216. Tame, s. 205.
150
/. Wprowadzenie
151
Pod innym wzgldem Popper pozostaje nadal uwiziony w empirystycznym kontekcie, wobec ktrego si dystansuje. On rwnie tak dalece koncentruje si w swoich rozwaaniach na relacjach, z jednej strony, kognitywno-instrumentalnych midzy podmiotem poznajcym a podmiotem dziaajcym, z drugiej za, midzy wystpujcymi w wiecie rzeczami a zachodzcymi wydarzeniami, e dominuj one nad wymian midzy umysem subiektywnym i umysem obiektywnym. Proces wytwarzania produktw ludzkiego umysu, ich eksterioryzowania, wnikania w nie oraz ich przyswajania suy w pierwszym rzdzie przyrostowi wiedzy teoretycznej oraz powikszeniu wiedzy stosowalnej technicznie. Rozwj nauki, pojmowany przez Poppera jako kumulatywny proces o charakterze cyrkularnym, na ktrego przebieg skada si wyjciowy problem, twrcze tworzenie hipotez, krytyczne sprawdzanie, rewidowanie [hipotez] i odkrywanie nowego problemu, suy nie tylko jako model ingerencji umysu subiektywnego w wiat umysu obiektywnego; zdaniem Poppera jest wrcz tak, e trzeci wiat w istocie swej skada si z problemw, teorii i argumentw. Obok teorii i narzdzi Popper wymienia wprawdzie te instytucje spoeczne i dziea sztuki jako przykady bytw [nalecych do] trzeciego wiata, widzi on w nich jednak jedynie odmiany jednego wcielenia treci propozycjonalnych. cile biorc, trzeci wiat to og Frege'owskich myli", czy to prawdziwych czy faszywych, ucielenionych bd nieucielenionych: Teorie i twierdzenia oraz zdania (Aussagen) s najwaniejszymi bytami jzykowymi skadajcymi si na trzeci wiat". Popper pojmuje trzeci wiat nie tylko ontologicznie, jako og bytw o okrelonym rodzaju bytowania; wiat ten jest w tych ramach rozumiany przez niego take jednostronnie, z perspektywy rozwoju poj naukowych: trzeci wiat obejmuje poddawalne naukowemu opracowaniu kognitywne
skadniki przekazu kulturowego. Przy prbie wykorzystania Popperowskiego pojcia trzeciego wiata do ugruntowania socjologii okazuje si, e obydwa te aspekty nakadaj odczuwalne ograniczenia. I. C. Jarvie nawizuje do fenomenologicznej socjologii wiedzy zainicjowanej przez Alfreda Schutza; spoeczestwo pojmowane jest tu jako spoeczny konstrukt wiata codziennego, wyaniajcy si w wyniku procesw interpretacji [zachodzcych midzy] dziaajcymi podmiotami, ktry krzepnc staje si czym obiektywnym1. Analizujc ontologiczny status caociowego spoecznego ukadu zwizkw yciowych (des gesellschaftlichen Lebenszusammenhangs), ktry jest wytworem ludzkiego ducha zachowujcym wszelako wzgldem niego relatywn samodzielno, Jarvie bazuje jednak na modelu trzeciego wiata: Dowiedlimy, e to, co spoeczne, jest niezalenym obszarem midzy twardym wiatem materialnym i mikkim wiatem mentalnym. Obszar ten, ta rzeczywisto, ten wiat -jakkolwiek bymy to nazywali - jest czym rnorakim oraz zoonym i ludzie [yjcy] w spoeczestwie stale usiuj metod prb i bdw doj z tym wiatem do adu, da jego kartograficzny obraz oraz skoordynowa sporzdzane przez siebie mapy. ycie w nie do opanowania wielkim i zmieniajcym si spoeczestwie nie pozwala ani na sporzdzenie doskonaego kartograficznego obrazu, ani na doskonae skoordynowanie wasnych map. Oznacza to, e czonkowie spoeczestwa stale si czego na jego temat ucz; zarwno spoeczestwo, jak i jego czonkowie znajduj si w permanentnym procesie odkrywania i tworzenia samych siebie"2. Propozycja ta, z jednej strony, rzuca wiato na interesujc zaleno midzy socjologicznym pojciem dziaania a zakadanymi przeze odniesieniami aktora do wiata; z drugiej strony, przeniesienie Popperowskiej teorii trzech wiatw
P. L. Berger, T. Luckmann, Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, tum. J. Ninik, Warszawa 1983. 2 I. C. Jarvie, Concepts and Society, wyd. cyt., s. 165, cyt. za tum. niem., Die Logik der Gesellschaft, Munchen 1974, s. 254-255.
1
152
/. Wprowadzenie
153
z kontekstu teoriopoznawczego na grunt teorii dziaania uwidacznia saboci tej konstrukcji. Adaptujc Popperowskie pojcie trzeciego wiata w celu scharakteryzowania stosunkw spoecznych i instytucji, Jarvie musi przedstawia podmioty dziaajce spoecznie na mod naukowcw konstruujcych teorie i rozwizujcych problemy; w wiecie ycia potoczne teorie konkuruj ze sob w sposb podobny do tego, w jaki w teorie naukowe konkuruj ze sob w onie tworzonej przez badaczy wsplnoty komunikacyjnej: Ludzie yjcy w spoeczestwie musz si w nim odnale zarwno po to, by osiga to, czego chc, jak i po to, eby unikn tego, czego nie chc. Mona by powiedzie, e sporzdzaj oni sobie w tym celu duchowo-pojciow map spoeczestwa wraz z jego swoistymi waciwociami i na map t nanosz miejsce wasnego usytuowania, drogi wiodce do ich celw oraz niebezpieczestwa [umiejscowione] wzdu rnych drg. Mapy te s w pewnym sensie bardziej mikkie od map geograficznych - podobnie jak mapy osnute na marzeniach kreuj one krajobraz, ktry przedstawiaj. Pod pewnym wzgldem jest to jednak rzeczywisto bardziej twarda: mapy geograficzne nigdy nie s rzeczywiste, ale niekiedy oddaj rzeczywiste krajobrazy, mapy spoeczne natomiast s krajobrazami, ktre inni ludzie maj studiowa i ktrych mapy maj sporzdza"1. Propozycja ta natrafia przynajmniej na trojakiego rodzaju trudnoci: a. Przede wszystkim Jarvie zamazuje rnic midzy performatywnym i hipotetyczno-refleksyjnym nastawieniem wobec przekazw kulturowych. W codziennej praktyce komunikacyjnej dziaajcy korzysta z obowizujcego zasobu wiedzy kulturowej po to, by doj do [takich] definicji sytuacji, co do ktrych moliwy jest konsens. Mog si przy tym wyoni rozbienoci zmuszajce do zrewidowania poszczeglnych wzorcw interpretacji; jednak kontynuujce tradycj aplikowanie przekazanej
1
Tame, s. 161, tum. niem. s. 248.
wiedzy nie jest przez to jeszcze rwnoznaczne z quasi-naukowym zajmowaniem si wiedz, ktra z racji systematycznych stoi pod znakiem zapytania. Profan bdcy pod presj koniecznoci podejmowania decyzji w sytuacji zwizanej z dziaaniem uczestniczy w interakcjach z zamiarem koordynowania dziaa uczestnikw za porednictwem procesu dochodzenia do porozumienia, a to znaczy: koordynowania ich przy uyciu wsplnej wiedzy kulturowej. Nie ma co do tego wtpliwoci, e naukowiec rwnie uczestniczy w interakcjach; jednak w jego wypadku procesy wsplnego dokonywania interpretacji su [innemu] celowi, jakim jest sprawdzanie prawomocnoci (Gultigkeii) problematycznych skadnikw wiedzy. Celem nie jest koordynowanie dziaa, lecz krytyka i poszerzanie wiedzy. b. Jarvie poza tym nie uwzgldnia w dostatecznym stopniu tych skadnikw przekazu kulturowego, jakie nie daj si sprowadzi do myli" bd do zda, ktrym moe przysugiwa prawdziwo. Obiektywne zwizki sensu, jakie dziaajce podmioty jednoczenie wytwarzaj i odkrywaj, ogranicza on do kognitywnych wzorcw interpretacji w wszym tego znaczeniu. Pod tym wzgldem Popperowski model trzeciego wiata jest szczeglnie mao przekonujcy; gdy chodzi o interakcje, to sia wartoci kulturowych, polegajca na kierunkowaniu dziaa, jest bowiem waniejsza anieli sia teorii. Albo [zatem] status bytw spoecznych upodabniany bdzie do statusu teorii - wwczas jednak nie mona wyjani, jak struktury spoeczne mog ksztatowa motywy dziaania; albo te - z uwagi na to, e w teoriach wystpujcych w yciu codziennym ma miejsce wzajemne przenikanie si znacze deskryptywnych, normatywnych i ewaluatywnych - modelu odnoszcego si do teorii naukowych nie bierze si tak dosownie i wwczas mona sobie jak najbardziej wyobrazi sprzenie zwrotne midzy motywami a koncepcjami nalecymi do trzeciego wiata (Dritte-Welt-Konzepte). Ta wersja
154
/. Wprowadzenie
155
pocigaaby jednak za sob konieczno poszerzenia Popperowskiej wizji trzeciego wiata, i to poszerzenia w taki sposb, e rzeczywisto normatywna spoeczestwa sw samodzielno wzgldem umysu subiektywnego zawdzicza bdzie nie autonomii roszcze do prawdziwoci, a nawet nie gwnie autonomii roszcze do prawdziwoci, lecz obligujcemu charakterowi wartoci i norm. Pojawia si wwczas pytanie, jak mona skadniki tradycji kulturowych, ktre s relewantne z punktu widzenia integracji spoeczestwa, pojmowa jako systemy wiedzy oraz czy je z roszczeniami wanociowymi, ktre s podobne do [roszczenia do] prawdziwoci. c. Najpowaniejsz sabo widziabym w kocu w tym, e propozycja Jarviego nie dopuszcza adnego rozrnienia midzy wartociami kulturowymi i instytucjonalnymi ucielenieniami wartoci w normach. Instytucje maj si w podobny sposb wyania z zachodzcych midzy dziaajcymi podmiotami procesw dochodzenia do porozumienia (i przybiera w stosunku do nich skondensowan posta obiektywnego ukadu powiza, ktrego wyznacznikiem jest sens [objektiver Sinnzusammenhang]), jak z procesw poznania wyaniaj si, wedug wyobraenia Poppera, problemy, teorie i argumenty. Z pomoc tego modelu moemy wprawdzie wyjani konceptualn natur oraz wzgldn samodzielno rzeczywistoci spoecznej, ale nie swoisty opr oraz przymus ze strony obowizujcych norm i istniejcych instytucji, cechujcy twory spoeczne w odrnieniu od tworw kulturowych. Sam Jarvie zauwaa w jednym miejscu: W odrnieniu jednak od prawdziwej idei, ktrej statusowi nie zagraa powszechna niewiara, byty spoeczne mog by zagroone z tytuu powszechnej niewiary [w nie] - szeroko rozpowszechnionej niechci do powanego ich traktowania"1.
1
Tame, s. 153, tum. niem. s. 236.
Std te wskazane jest odrnia za Parsonsem obszar wartoci zinstytucjonalizowanych od obszaru swobodnie fluktujcych wartoci kulturowych; te ostatnie nie maj takiego samego zobowizujcego charakteru jak prawowite {legitime) normy dziaania. Strategi polegajc na wykorzystaniu przez Jarviego Popperowskiej teorii trzech wiatw uwaam za pouczajc, poniewa wyranie odsania ontologiczne zaoenia zawarte w socjologicznych pojciach dziaania. Jeli chciaoby si unikn saboci, jakimi obciona jest propozycja Jarviego, to trzeba by, naturalnie, zrewidowa lec u jej podstaw teori trzech wiatw. Jest niewtpliwie prawd, e kulturowych obiektywizacji nie da si zredukowa ani do generatywnej aktywnoci poznajcych, mwicych i dziaajcych podmiotw, ani do czasowo-przestrzennych, kauzalnych relacji midzy rzeczami i zdarzeniami. Z tego to wanie wzgldu treci znaczeniowe tworw symbolicznych pojmowane s przez Poppera jako byty [nalece do] trzeciego wiata". Koncepcj t opiera on na ontologicznym pojciu wiata", odnoszcym si do ogu bytw. Nim pojcie wiata bdzie mona z poytkiem wykorzysta w teorii dziaania, musi ono w trzech wspomnianych aspektach zosta zmodyfikowane. Ad a. Najprzd chciabym ontologiczne pojcie wiata zastpi pojciem wypracowanym przez [fenomenologiczn] teori konstytucji oraz zaadaptowa par poj: wiat" i wiat ycia". To same uspoecznione podmioty s tymi, ktrzy jeli uczestnicz w kooperatywnych procesach dokonywania interpretacji - posuguj si implicite koncepcj wiata. Tradycja kulturowa wprowadzona przez Poppera pod nazw produkty ludzkiego umysu" przejmuje na siebie rne role w zalenoci od tego, czy peni funkcj kulturowego zasobu wiedzy, z ktrego uczestnicy interakcji czerpi swe interpretacje, czy te staje si przedmiotem obrbki intelektualnej.
156
/. Wprowadzenie
157
W pierwszym wypadku, podzielana przez wsplnot tradycja kulturowa ma konstytutywne znaczenie dla wiata ycia, ktry jednostkowy jego uczestnik zastaje jako wiat co do swych treci ju zinterpretowany. Tene intersubiektywnie podzielany wiat ycia stanowi ukryte w tle podoe dziaa komunikacyjnych. Dlatego to fenomenologowie, jak A. Schiitz, mwi o wiecie ycia jako o nietematycznie wspdanym horyzoncie, w obrbie ktrego wsplnie poruszaj si uczestnicy komunikacji wwczas, gdy tematycznie odnosz si do czego w wiecie. W drugim wypadku, tematem czynione s same poszczeglne skadniki tradycji kulturowej. Uczestnicy musz przy tym przyj nastawienie refleksyjne wobec kulturowych wzorcw interpretacji, dziki ktrym w normalnych okolicznociach dopiero jest moliwe dokonywanie interpretacji. Ta zmiana nastawienia oznacza zawieszenie prawomocnoci (Gultigkeit) tematyzowanego wzorca interpretacji oraz sproblematyzowanie odpowiadajcej mu wiedzy; zmiana nastawienia [powoduje] zarazem, e problematyczny skadnik tradycji kulturowej podcignity zostaje pod kategori stanu rzeczy, wobec ktrego mona przyj nastawienie obiektywizujce. Popperowska teoria trzeciego wiata objania, jak moliwe jest rozumienie znaczeniowych treci kulturowych oraz przedmiotw symbolicznych jako czego w wiecie i zarazem odrnianie ich jako obiektw wyej zaszeregowanych od (obserwowalnych) zdarze fizykalnych i (przeywalnych) zdarze mentalnych. Ad b. Nastpnie chciabym przezwyciy jednostronnie kognitywistyczn wersj pojcia umys obiektywny", zastpujc je pojciem wiedzy kulturowej, zrnicowanym podug kilku roszcze wanociowych. Popperowski trzeci wiat obejmuje byty wyszego szczebla dostpne w nastawieniu refleksyjnym, ktre w stosunku do umysu subiektywnego zachowuj wzgldn autonomi, poniewa z racji swego
odniesienia do prawdziwoci tworz sie dajcych si bada kompleksw problemowych. W jzyku neokantyzmu mona by powiedzie, e trzeci wiat korzysta z autonomii przysugujcej sferze wanociowej. Byty nalece do trzeciego wiata, o ktrych mona orzeka w kategoriach prawdziwoci, znajduj si w szczeglnej relacji wobec pierwszego wiata. Problemy, teorie i argumenty zaliczane do trzeciego wiata su ostatecznie opisywaniu i wyjanianiu procesw pierwszego wiata. Jedne i drugie s z kolei zaporedniczone przez wiat umysu subiektywnego, przez akty poznawania i dziaania. Niekognitywne skadniki kultury schodz przy tym osobliwie na pozycj marginaln. Ale to akurat one maj znaczenie dla socjologicznej teorii dziaania. Patrzc z perspektywy teorii dziaania, aktywnoci umysu ludzkiego nie bardzo daj si ograniczy do kognitywno-instrumentalnej konfrontacji z przyrod zewntrzn; dziaania spoeczne ukierunkowane s na wartoci kulturowe. W ich za wypadku nie wystpuje odniesienie do prawdziwoci. Tak oto stajemy wobec nastpujcej alternatywy: albo niekognitywnym skadnikom tradycji kulturowej odmawiamy statusu, jaki uzyskuj byty trzeciego wiata dziki swemu osadzeniu w sferze ukadw zalenoci, ktrych wyznacznikiem jest wano (Geltungszusammenhdnge), oraz zaszeregowujemy je [skadniki] empirystycznie jako formy ekspresji umysu subiektywnego; albo te poszukujemy ekwiwalentw brakujcego odniesienia do prawdziwoci. Drug z tych drg obiera, jak zobaczymy, Max Weber. Rozrnia on kilka kulturowych sfer wartoci: nauk i technik, prawo i moralno, jak te sztuk i krytyk. Rwnie niekognitywne sfery wartoci s sferami wanociowymi. Wyobraenia prawne i wyobraenia moralne mona krytykowa i analizowa z punktu widzenia normatywnej susznoci, dziea sztuki [za] z punktu widzenia autentycznoci (bd pikna);
158
/. Wprowadzenie
159
[jedne i drugie] mona rozpatrywa zatem jako autonomiczne obszary problemowe. Weber rozumie przekaz kulturowy in toto jako pewien zasb wiedzy, z ktrego mog si z uwagi na rne roszczenia wanociowe wyksztaci szczeglnego rodzaju sfery wartoci i systemy wiedzy. Z tego te wzgldu ewaluatywne i ekspresywne skadniki kultury zaliczaby on do trzeciego wiata, tak samo jak i skadniki kognitywno-instrumentalne. Obierajc tego rodzaju podejcie trzeba naturalnie objani, co ma oznacza wano" oraz wiedza" odnonie do niekognitywnych skadnikw kultury. Tych nie da si w taki sam sposb przyporzdkowa bytom pierwszego wiata, jak teorie i zdania. Wartoci kulturowe nie peni funkcji opisowej (Darstellungsfunktio). Ad c. Problem ten daje asumpt do tego, by pojcie wiata uwolni od jego zawonych konotacji ontologicznych. Popper wprowadza rne pojcia wiata w celu rozgraniczenia regionw bytu w obrbie jednego wiata obiektywnego. W pniejszych publikacjach przywizuje on wag do tego, by mwi nie o rnych wiatach, lecz o jednym wiecie ze wska1 nikiem 1, 2 oraz 3 . Wbrew temu bd obstawa, by mwi o trzech wiatach (ktre z kolei odrni naley od wiata ycia). Spord nich tylko jeden, mianowicie wiat obiektywny, mona pojmowa jako korelat ogu zda prawdziwych; tylko to pojcie oznacza w sensie cile ontologicznym og bytw. wiaty cznie tworz natomiast system odniesie wsplnie zakadany w procesach komunikacji. Z pomoc tego systemu odniesie uczestnicy ustalaj, na temat czego dochodzenie do porozumienia jest w ogle moliwe. Uczestnicy komunikacji, ktrzy zmierzaj do uzyskania porozumienia na jaki temat, odnosz si nie tylko do wiata obiektywnego, jak
K. R. Popper, Reply to My Critics, wyd. cyt., s. 1050. Popper przejmuj t terminologi od J. C. Ecclesa, Facing Realities, New York-Heidelberg 1970.
1
to sugeruje panujcy w empiryzmie model przedkomunikacyjny. Odnosz si oni bynajmniej nie tylko do czego, co ma miejsce bd moe si wydarzy tudzie zosta wywoane w wiecie obiektywnym, lecz rwnie do czego w wiecie spoecznym i wiecie subiektywnym. Mwicy i suchajcy operuj pewnym systemem wiatw, ktre odznaczaj si rwnym stopniem rdowoci. Operujc mow, w ktrej doszo do wyodrbnienia si i wyksztacenia wymiaru propozycjonalnego (mit der propositional ausdiffemnzierten Red), uzyskuj nie tylko - jak to sugeruje Popperowski podzia na wysze i nisze funkcje jzyka - zdolno operowania na poziomie, na ktrym s w stanie przedstawia stany rzeczy; jest raczej tak, e wszystkie trzy funkcje: przedstawiania, apelowania i wyraania sytuuj si na jednym i tym samym poziomie ewolucyjnego rozwoju. 2. W dalszej czci nie bd si ju posugiwa terminologi Popperowsk. Do sposobu, w jaki Jarvie zastosowa Popperowsk teori trzech wiatw do teorii dziaania, nawizaem tylko po to, by przygotowa tez, e, oglnie biorc, wraz z wyborem okrelonych socjologicznych poj dziaania przystajemy na okrelone zaoenia ontologiczne. Od odniesie do wiata, ktre tym samym przypisujemy aktorowi, zale z kolei aspekty moliwej racjonalnoci jego dziaania. Bogactwo poj dziaania uywanych w teoriach socjologicznych, najczciej implicite, da si w istocie sprowadzi do czterech poj podstawowych, ktre analitycznie daj si dobrze rozrni. W centrum filozoficznej teorii dziaania znajduje si od cza1 sw Arystotelesa pojcie dziaania teleologicznego . Aktor urzeczywistnia cel bd sprawia, e nastpuje podany stan,
' R. Bubner, Handlung, Sprache und Vernunft, Frankfurt am Main 1976, s. 66 n.
160
/. Wprowadzenie
161
dobierajc i w odpowiedni sposb stosujc w danej sytuacji rodki obiecujce powodzenie. Pojciem centralnym jest ukierunkowana na realizacje celu, kierujca si maksymami oraz oparta na interpretacji sytuacji decyzja [dokonujca wyboru] midzy alternatywnymi dziaaniami. Kiedy w kalkulacji szans powodzenia dziaajcy moe uwzgldnia oczekiwanie decyzji przynajmniej jeszcze jednego celowo dziaajcego aktora, to teleologiczny model dziaania ulega rozszerzeniu, dajc w efekcie model dziaania strategicznego. Ten model dziaania interpretowany jest czsto utylitarystycznie; przyjmuje si wwczas, e wyboru oraz kalkulacji rodkw aktor dokonuje z punktu widzenia maksymalizacji poytku bd oczekiwa co do poytku. Na tym modelu opieraj si orientacje w ekonomii, socjologii i psychologii spoecznej odwoujce si do teorii decyzji i do teorii gier1. Pojcie dziaania regulowanego przez normy odnosi si nie do zachowa aktora dziaajcego z zasady samotnie, ktry w swym otoczeniu zastaje innych aktorw, lecz do czonkw grupy spoecznej, ktrzy swe dziaanie ukierunkowuj wedle wartoci wsplnych. Pojedynczy aktor stosuje si do normy (bd j narusza), gdy w okrelonej sytuacji zajd warunki, do ktrych ma zastosowanie ta norma. Normy wyraaj zgod istniejc w grupie spoecznej. Wszyscy czonkowie grupy, dla ktrej dana norma ma charakter obowizujcy, mog wzajemnie od siebie oczekiwa, e w okrelonej sytuacji wykonaj nakazane w danej sytuacji dziaania bd zaniechaj ich wyko1 Na temat teorii decyzji por. H. A. Simon, Models of Man, New York 1957 G. Gafgen, Theorie der wirtschaftlichen Entscheidung, Tubingen 1968 W. Krelle, Prdferenz- und Entscheidungstheorie, Tubingen 1968; na temat teorii gier por. R. D. Luce, H. Raiffa, Games and Decisions, New York 1957; M. Shubik, Spieltheorie und Sozialwissenschaften, Fankfurt am Main-Heidelberg 1965; na temat orientacji w psychologii spoecznej bazujcych na teorii wymiany por. P. P. Ekeh, Social Exchange Theory, London 1964.
nania. Centralne pojcie stosowania si do normy oznacza spenienie zgeneralizowanego oczekiwania co do zachowa. Oczekiwanie co do zachowa nie ma sensu kognitywnego, waciwego oczekiwaniu co do zajcia prognozowanego zdarzenia, lecz ma sens normatywny, i nalecy do grupy s uprawnieni do tego, by oczekiwa pewnego zachowania. Ten normatywny model dziaania ley u podstaw teorii rl1. Pojcie dziaania dramaturgicznego nie odnosi si zasadniczo ani do pojedynczego aktora, ani do czonka grupy spoecznej, lecz do uczestnikw interakcji stanowicych dla siebie nawzajem publiczno, ktrej si prezentuj. Aktor wywouje u swej publicznoci okrelony obraz, wraenie co do siebie, w sposb zamierzony odsaniajc mniej lub bardziej sw podmiotowo. Kady dziaajcy moe kontrolowa dostp do sfery swych wasnych zamiarw, myli, nastawie, ycze, uczu itd., do ktrej tylko on ma dostp uprzywilejowany. W dziaaniu dramaturgicznym uczestniczcy w nim wykorzystuj t okoliczno i steruj sw interakcj poprzez regulowanie wzajemnego dostpu do zawsze wasnej podmiotowoci. Dlatego te centralne pojcie samoprezentacji nie oznacza zachowania spontanicznie manifestujcego ekspresje, lecz stylizowanie z uwagi na widza ekspresji wasnych przey. Ten dramaturgiczny model dziaania suy w pierwszym rzdzie fenomenologicznie nastawionym opisom interakcji; jak dotd model ten nie zosta opracowany na tyle, by przyj posta koncepcji [pozwalajcej] dokonywa teoretycznych uoglnie2.
T . R. Sarbin, Role-Theory, w: Handbook of Social Psychology, G. Lindzey (ed.), t. 1, Cambridge, Mass. 1954, s. 223-258; T. Parsons, Social Interaction, w: International Encyclopedia of the Social Sciences, t. 7; H. Joas, Die gegenwaitige Lag der Rollentheorie, Frankfurt am Main 1973; D. Geulen, Das vergesellschaftete Subjekt, Frankfurt am Main 1977, s. 68 n. 2 G. J. McCall, J. L. Simmons, Identitie and Interactions, New York 1966; E. Goffman, Interactional Ritual. Essays on the Face-to-Face Behavior, Engle1
162
/. Wprowadzenie
163
I wreszcie, mamy pojcie dziaania komunikacyjnego odnoszce si do interakcji przynajmniej dwu podmiotw zdolnych do mwienia i dziaania, ktre wchodz (za pomoc rodkw werbalnych lub pozawerbalnych) w stosunki interpersonalne. Aktorzy staraj si doj do porozumienia na temat sytuacji zwizanej z dziaaniem w celu zgodnego koordynowania planw dziaania i tym samym dziaa. Centralne pojcie interpretacji odnosi si w pierwszym rzdzie do negocjowania definicji sytuacji, co do ktrych to definicji moliwy jest konsens. W tym modelu dziaania prominentne miejsce przypada, jak zobaczymy, jzykowi 1 . Teleologiczne pojcie dziaania wykorzystane zostao przez twrcw neoklasycznej ekonomii w ekonomicznej teorii dokonywania wyboru oraz przez Neumanna i Morgansterna w teorii gier strategicznych. Paradygmatycznego znaczenia przy budowaniu teorii w naukach spoecznych nabray pojcia: dziaania regulowanego przez normy - za spraw Durkheima i Parsonsa, dziaania dramaturgicznego - za spraw Goffmana, dziaania komunikacyjnego - za spraw Meada i nastpnie Garfinkla. Nie mog tu przeprowadzi szczegowej analitycznej eksplikacji tych czterech poj. Chodzi mi raczej o implikacje, jakie dla racjonalnoci pocigaj za sob odpowiednie
strategie pojciowe. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e tylko teleologiczne pojcie dziaania odsania pewien aspekt racjonalnoci zwizanej z dziaaniem; dziaanie prezentowane jako aktywno celowa (Zwecktdtigkeit) daje si rozpatrywa w aspekcie racjonalnoci zorientowanej na cel {Zweckrationalitat). Jest to punkt widzenia, z ktrego dziaania mog by mniej lub bardziej racjonalnie planowane i realizowane lub przez osoby trzecie oceniane jako mniej lub bardziej racjonalne. W elementarnych przypadkach aktywnoci celowej plan dziaania mona przedstawia w formie sylogizmu praktycznego1. Trzy pozostae modele zdaj si nie patrze na dziaania przez pryzmat racjonalnoci i moliwej [ich] racjonalizacji. e wraenie to jest faszywe, wida bdzie wwczas, gdy uzmysowimy sobie ontologiczne" - w szerokim tego sensie - zaoenia, ktre z racji konceptualnych s w sposb konieczny z tymi modelami dziaania powizane. Przesanki te s nie tylko coraz bardziej zoone, gdy od teleologicznego modelu dziaania przechodzimy kolejno przez model normatywny do modelu dramaturgicznego, lecz odsaniaj zarazem coraz silniejsze implikacje dotyczce racjonalnoci. a. Pojcie dziaania teleologicznego zakada istnienie relacji midzy aktorem i wiatem istniejcych stanw rzeczy. Ten wiat obiektywny definiowany jest jako og stanw rzeczy, ktre istniej bd mog zaistnie lub te mog by wywoane przez zamierzon interwencj. Model ten wyposaa dziaajcego w kompleksowy ukad kognitywno-wolicjonalny", tak i, z jednej strony, moe on (za porednictwem spostrzee) wyrabia sobie mniemania na temat istniejcych stanw rzeczy i, z drugiej strony, moe przejawia zamiary w celu spowodowania zaistnienia podanych stanw rzeczy. Tego
G. H. von Wright, Explanation and Understanding, London 1971, s. 96 n., ' nawizaniu do G. E. M. Anscombe, Intention, Oxford 1957.
1
wood Cliffs, N.J. 1967; tene, Relations in Public. Microstudies of the Public Order, Englewood Cliffs, N.J. 1971; tene, Frame Analysis. An Essay on the Organization of Experience, New York 1974; R. Harre, P. F. Secord, The Explanation of Social Behavior, Totowa-New York 1972; R. Harre, Social Being, Oxford 1979. 1 Wgld w problematyk interakcjonizmu symbolicznego oraz etnometodologii daje np. antologia przygotowana przez Arbeitsgruppe Bielefelder Soziologen Alltagswissen, Interaktion undgesellschaftliche Wirklichkeit, t. 1-2, Heidelberg 1973; patrz rwnie H. Steinert, Das Handlungsmodell des symbolischen Interaktionismus, w: Handlungstheorien interdisziplindr, H. Lenk (Hrsg,), t. 4, Munchen 1977, s. 79 n.
164
/. Wprowadzenie
165
rodzaju stany rzeczy reprezentowane s na paszczynie semantycznej jako propozycjonalne treci zda orzekajcych bd zda artykuujcych cele. Za porednictwem swych mniema i zamiarw aktor moe zasadniczo wej w dwojakiego rodzaju racjonalne relacje ze wiatem. Relacje te nazywam racjonalnymi, poniewa zgodnie z odpowiednim kierunkiem dopasowywania (Anpassungsrichtung)1 s one dostpne obiektywnej ocenie. Przy jednym kierunku wyania si pytanie, czy aktorowi udaje si swe spostrzeenia i mniemania doprowadzi do zgodnoci z tym, co ma miejsce w wiecie; przy drugim wyania si pytanie, czy aktorowi udaje si to, co ma miejsce w wiecie, doprowadzi do zgodnoci ze swymi yczeniami i zamiarami. W obydwu wypadkach aktor moe dokonywa ekspresji, ktre z uwagi na dopasowanie i niedopasowanie" (fit and misfit) mog by oceniane przez osob trzeci: moe wysuwa twierdzenia, ktre s prawdziwe bd faszywe, oraz moe dokonywa ingerencji ukierunkowanych na pewien cel, ktre mog zakoczy si powodzeniem bd fiaskiem, tzn. moe osign zamie1 J. L. Austin mwi o direction offit bd o onus of match, co A. Kenny, w: Will, Freedom and Power, Oxford 1975, s. 38, objania nastpujco: Any sentence whatever can be regarded as - inter alia - a description of a state of affairs [...J. Now let us suppose that the possible state of affairs described in the sentence does not, in fact, obtain. Do we fault the sentence, or do we fault the facts? If the former, then we shall call the sentence assertoric, if the latter, let us call it for the moment imperative". (Kade dowolne zdanie mona rozpatrywa jako - inter alia - opis stanu rzeczy [...1. Zamy, e potencjalny stan rzeczy opisany w zdaniu w rzeczywistoci nie ma miejsca. Czy zgaszamy obiekcj wobec zdania czy wobec faktw? Jeli to pierwsze, to zdanie moemy nazwa asertorycznym, jeli to drugie, to nazwijmy je na razie imperatywem). Zdania artykuujce cele moemy sobie teraz wyobrazi jako imperatywy, ktre mwicy adresuje do samego siebie. Zdania orzekajce i zdania artykuujce cele s wwczas reprezentatywne dla obydwu - poddawalnych obiektywnej ocenie - moliwoci zgodnoci midzy zdaniem a stanem rzeczy.
rzony cel bd si z nim rozmin. Te relacje midzy aktorem a wiatem dopuszczaj zatem ekspresje, ktre mona ocenia wedug kryteriw prawdziwoci oraz skutecznoci. Z uwagi na zaoenia ontologiczne moemy sklasyfikowa dziaanie teleoogiczne jako pojcie zakadajce jeden wiat, a mianowicie wiat obiektywny. To samo odnosi si do pojcia dziaania strategicznego. Przyjmujemy przy tym w punkcie wyjcia [istnienie] przynajmniej dwu dziaajcych w sposb ukierunkowany na cel podmiotw, ktre urzeczywistniaj swe cele uwzgldniajc decyzje innych aktorw i wpywajc na decyzje innych aktorw1. Powodzenie dziaania zaley rwnie od innych aktorw, ktrzy ukierunkowani s na wasne powodzenie, i tylko w takim zakresie przyjmuj postaw kooperatywn, w jakim odpowiada to kalkulacji poytkw przeprowadzonej z ich egocentrycznego punktu widzenia2. Z tego wzgldu podmioty
G. Gafgen, Formale Theorie des strategischen Handelns, w: Handlungstheoen interdisziplindr, H. Lenk (Hrsg.), Bd. 1, Miinchen 1980, s. 249 n. 2 Por. O. Hffe, Strategien der Humanitdt, Freiburg-Miinchen 1975, s. 77: Gra strategiczna skada si z czterech elementw: (1) z graczy, suwerennych jednostek decyzyjnych zmierzajcych do realizacji swych celw oraz dziaajcych wedug wasnych przemyle i wytycznych; (2) z regu ustalajcych zmienne, ktre kady z graczy moe kontrolowa: warunkw [dysponowania] informacj, rodkw pomocniczych oraz innych relewantnych aspektw wiata otaczajcego; system regu okrela typ gry, og moliwych zachowa, a na koniec zysk i strat kadego gracza; zmiana regu stwarza now gr; (3) z rezultatw kocowych czy te wypat (pay offs), z korzyci bd wartoci, jakie przyporzdkowa naley alternatywnym wynikom [rozegranych] partii (plays) (w wypadku gry w szachy: zwycistwo, przegrana, remis; w polityce np. urzdy, presti publiczny, wadza bd pienidz); (4) ze strategii, z caociowo zakrojonych alternatywnych planw dziaania. Konstruowane s one zarwno z poszanowaniem regu, jak te z uwzgldnieniem alternatywnych reakcji przeciwnika; strategie prezentuj sob system instrukcji, ktre z gry i czsto w nader oglny sposb okrelaj, jak w kadej z moliwych
1
166
/. Wprowadzenie
167
dziaajce strategicznie musz by w ten sposb wyposaone kognitywnie, aeby mogy im si w wiecie pojawia nie tylko przedmioty fizyczne, lecz take systemy podejmujce decyzje. Musz one poszerzy swj aparat konceptualny, tak by obejmowa to, co moe zachodzi, ale nie potrzebuj [przyjmowa] adnych bogatszych zaoe ontologicznych. Wysoki stopie zoonoci bytw wewntrzwiatowych nie czyni samego pojcia wiata obiektywnego bardziej zoonym. Rwnie wyodrbniona czynno celowa, przybierajca posta dziaania strategicznego, nadal pozostaje - jeli ocenia j podug jej zaoe ontologicznych - pojciem jedno-wiatowym. b. Pojcie dziaania regulowanego przez normy - przeciwnie: zakada relacje midzy aktorem i dokadnie dwoma wiatami. Obok wiata obiektywnego istniejcych stanw rzeczy wystpuje wiat spoeczny, do ktrego tak samo przynaley aktor jako podmiot wystpujcy w rolach, jak i dalsi aktorzy, ktrzy mog wchodzi midzy sob w uregulowane normatywnie interakcje. wiat spoeczny skada si z kontekstu normatywnego, ktry wyznacza to, jakie interakcje nale do ogu uprawnionych relacji interpersonalnych. Wszyscy za aktorzy, ktrych obowizuj odpowiednie normy (ktrzy je akceptuj jako prawomocne), przynale do tego samego wiata spoecznego.
w danej grze sytuacji dokonuje si wyboru pewnego posunicia ze zbioru posuni (moves, pojedynczych czynnoci) dozwolonych przez reguy. W myl dostarczanej przez teori gier interpretacji rzeczywistoci spoecznej okrelone strategie s korzystne czsto tylko z punktu widzenia pewnego odcinka konfrontacji, dla innych odcinkw trzeba rozwija nowe strategie; poszczeglne strategie maj znaczenie strategii czstkowych w ramach szerszej strategii globalnej. Wystpujce w teorii gier kryterium racjonalnoci odnosi si nie do wyboru pojedynczych posuni, lecz do wyboru strategii. Podstawowy wzr, sformuowany w formie maksymy podejmowania decyzji, brzmi: Wybieraj strategie, ktre w ramach regu gry oraz w obliczu oponentw obiecuj najbardziej korzystny rezultat".
Podobnie jak sens wiata obiektywnego mona objani przez odniesienie do istnienia (Existieren) stanw rzeczy, tak sens wiata spoecznego mona objani przez odniesienie do istnienia" (Bestehen) norm. Wane jest przy tym, by istnienia" norm nie rozumie w duchu zda egzystencjalnych, ktre stwierdzaj, i s tego rodzaju fakty spoeczne, jak regulacje normatywne". Zdanie Jest faktem, e jest nakazane" ma wyranie inne znaczenie anieli zdanie Jest nakazane, by q". To ostatnie zdanie wyraa norm bd okrelony nakaz, jeli jest wyraone w odpowiedniej formie, ktrej towarzyszy roszczenie do normatywnej susznoci, tzn. jeli wyraone jest w taki sposb, e w odniesieniu do krgu adresatw domaga si dla siebie prawomocnoci {Gultigkeit). Mwimy wic, e norma istnieje" bd jest spoecznie obowizujca (soziale Geltung geniefit), jeli przez adresatw normy jest uznawana za prawomocn lub usprawiedliwion. Istniejce stany rzeczy reprezentowane s w prawdziwych zdaniach (Aussagen), istniejce" normy w oglnych zdaniach powinnociowych bd nakazach, ktre wrd adresatw normy uchodz za usprawiedliwione (gerechtfertigt). To, e norma ma wano w trybie idealnym {idealiter gili), oznacza, e norma zasuguje na aprobat wszystkich zainteresowanych, poniewa problemy zwizane z dziaaniem reguluje w ich wsplnym interesie. To, e norma istnieje" faktycznie, oznacza natomiast, e roszczenie wanociowe, z jakim wystpuje, uznawane jest przez tych, ktrych dotyczy, to za intersubiektywne uznanie stanowi podstaw (begriinde) spoecznego obowizywania normy. Z wartociami kulturowymi nie wiemy tego rodzaju normatywnego roszczenia wanociowego, ale wartoci kandyduj do tego, by znale ucielenienie w normach; mog one z uwagi na pewn materi wymagajc uregulowania nabiera charakteru powszechnych zobowiza. W wietle wartoci
168
/. Wprowadzenie
169
kulturowych potrzeby jednostki jawi si rwnie innym jednostkom, ktre przynale do tej samej tradycji, jako przekonujce. Transformacja potrzeb - zinterpretowanych w sposb zrozumiay i przekonujcy - w uprawnione motywy dziaania nastpuje jednak dopiero na skutek tego, e przy regulowaniu okrelonych sytuacji problemowych odpowiednie wartoci staj si normatywnie wice w krgu osb zainteresowanych. Wszyscy czonkowie mog wwczas wzajemnie od siebie oczekiwa, e kady z nich w odpowiednich sytuacjach orientowa bdzie swe dziaanie wedug wartoci, ktre w sposb normatywny s ustalone jako wice dla wszystkich zainteresowanych. Wywd ten ma uzmysowi, e normatywny model dziaania wyposaa dziaajcych nie tylko w ukad kognitywny", lecz rwnie w ukad motywacyjny", ktry umoliwia zachowania zgodne z normami. Model dziaania zostaje nadto powizany z modelem uczenia si [w toku] internalizacji wartoci '. W myl tego modelu obowizujce normy uzyskuj si motywujc dziaanie o tyle, o ile ucielenione w nich wartoci prezentuj sob standardy, wedug ktrych potrzeby s przez adresatw normy interpretowane i w procesie uczenia si wyksztacaj si jako dyspozycje do posiadania [okrelonych] potrzeb. Pod tymi warunkami aktor moe z kolei wchodzi w relacje ze wiatem, w tym wypadku ze wiatem spoecznym, ktre zgodnie z odpowiednim kierunkiem dopasowywania (Anpassungschtung) poddaj si obiektywnej ocenie. Przy jednym kierunku wyania si pytanie, czy motywy i dziaania aktora zgadzaj si z istniejcymi normami czy te od nich odbiegaj. Przy drugim kierunku powstaje pytanie, czy istniejce normy ucieleniaj wartoci, ktre z uwagi na okrelon sytuacj prob1
lemow wyraaj dajce si generalizowa interesy odnonych osb, a przez to zasuguj na akceptacj adresatw normy. W jednym wypadku dziaania oceniane s pod tym ktem, czy zgadzaj si z istniejcym kontekstem normatywnym czy nie, tzn. czy z uwagi na pewien kontekst normatywny, uznany za prawomocny, s suszne czy te nie. W drugim wypadku normy oceniane s pod tym ktem, czy mona je uzasadni, tzn. czy zasuguj na to, by uznawa je za prawowite1. Z uwagi na zaoenia ontologiczne w szerokim znaczeniu moemy dziaanie regulowane przez normy zaklasyfikowa jako pojcie zakadajce dwa wiaty, a mianowicie wiat obiektywny i wiat spoeczny. Dziaanie polegajce na stosowaniu si do
1 Nie przesdza si przez to jeszcze kwestii, czy my jako badacze spoeczni i filozofowie zajmiemy w obliczu problemw praktycznomoralnych stanowisko kognitywistyczne czy te sceptyczne, a zatem czy bdziemy uwaali za moliwe [takie] uprawomocnianie norm dziaania, ktre nie jest jedynie zrelatywizowane do danych celw. T. Parsons podziela na przykad z M. Weberem stanowisko sceptycyzmu aksjologicznego. Jeli posugujemy si pojciem dziaania regulowanego przez normy, to musimy jednak opisa aktorw tak, jak gdyby uwaali oni, e prawowito norm dziaania z zasady dostpna jest ocenie obiektywnej - wszystko jedno w ramach jakich wyobrae religijnych, metafizycznych czy teoretycznych. W przeciwnym razie nie przyjmowaliby za podstaw swego dziaania pojcia wiata prawowicie uregulowanych relacji interpersonalnych oraz nie mogliby swego dziaania orientowa wedug obowizujcych norm, lecz jedynie wedug faktw spoecznych. Dziaanie z nastawieniem polegajcym na stosowaniu si do norm wymaga intuicyjnego rozumienia normatywnego obowizywania; pojcie to zakada za jak moliwo normatywnego uzasadnienia. Nie mona a priori wykluczy, e ta konceptualna konieczno jest zudzeniem majcym pocztek w semantycznych konwencjach jzykowych i e z tej racji istnieje potrzeba jej wyjanienia i wywietlenia; na przykad w ten sposb, e pojcie normatywne obowizywanie" zreinterpretujemy emotywistycznie lub decyzjonistycznie i opiszemy je z pomoc innych poj, takich jak ekspresja uczu, apel czy rozkaz. Jednake dziaania aktorw, ktrym mona by przypisywa tylko tego rodzaju kategorialnie oczyszczone" orientacje dziaa, nie mogyby ju by opisywane w kategoriach dziaania regulowanego przez normy.
H. Gerth. Ch. W. Mills, Character and Social Structure, New York 1953.
170
/. Wprowadzenie
17.
norm zakada, e dziaajcy moe odrnia faktualne skadniki swej sytuacji dziaania od skadnikw normatywnych, tzn. e moe odrnia warunki i rodki od wartoci. Normatywny model dziaania wychodzi z zaoenia, e uczestnicy mog przyjmowa nastawienie obiektywizujce wobec czego, co zachodzi bd nie zachodzi, jak te nastawienie polegajce na respektowaniu norm wobec czego, co - susznie czy niesusznie -jest nakazane. Podobnie jak w modelu dziaania teleologicznego, dziaanie przedstawiane jest jednak zasadniczo jako relacja midzy aktorem a wiatem - w pierwszym wypadku jako relacja ze wiatem obiektywnym, wobec ktrego aktor wystpuje z nastawieniem poznawczym bd w ktry moe ingerowa w sposb ukierunkowany na cel; w drugim za wypadku jako relacja ze wiatem spoecznym, do ktrego aktor przynaley przez sw rol adresata normy, jak te wiatem, w ktrym moe wchodzi w prawowicie uregulowane relacje interpersonalne. Ani tu, ani tam, naturalnie, nie zakada si, e sam aktor jest wiatem, wobec ktrego mgby si on zachowywa refleksyjnie. Dopiero pojcie dziaania dramaturgicznego wymaga tego dalszego zaoenia, [mianowicie] co do wiata subiektywnego, do ktrego odnosi si aktor, kiedy dziaajc sam siebie umieszcza na scenie. c. Pojcie dziaania dramaturgicznego nie zostao w literaturze socjologicznej opracowane tak klarownie jak pojcie dziaania teleologicznego i dziaania kierowanego przez normy. Explicite zostaje ono wprowadzone dopiero przez Goffmana w roku 1956 1 w jego badaniach nad samoprezentacj w yciu codziennym" . Interakcj spoeczn rozpatrywan z punktu widzenia dziaania dramaturgicznego rozumiemy jako spotkanie, w trakcie ktrego
' Z jego pomoc Goffman charakteryzuje okrelon analityczn perspektyw opisu prostych interakcji: Perspektywa przyjta w tej pracy to perspektywa przedstawienia teatralnego: reguy, ktre bd opisywa, s reguami dramaturgicznymi. Bd rozwaa sposb przedstawiania przez jednostk siebie i swojej dziaalnoci innym ludziom w sytuacjach codziennych, sposoby
jego uczestnicy wzajem dla siebie stanowi widzialn publiczno i wzajem sobie co prezentuj. Kluczowymi pojciami s tu encounter (spotkanie) i performance (przedstawienie). Przedstawienie zaprezentowane przez zesp osobom trzecim jest jedynie pewnym przypadkiem szczeglnym. Przedstawienie suy temu, aeby aktor zaprezentowa si przed widzami w okrelony sposb; ujawniajc co ze swej podmiotowoci, pragnie on by przez publiczno w okrelony sposb postrzegany i przez ni akceptowany. Dramaturgiczne cechy dziaania s poniekd pasoytnicze; eruj na strukturze dziaania ukierunkowanego na cel: For certain purposes people control the style of their actions [.,.] and superimpose this upon other activities. For instance work can be done in a manner in accordance with the principles of a dramatic performance in order to project a certain impression of the people working to an inspector or manager [...]. In fact what people are doing is rarely properly described as just eating, or just working, but has stylistic features which have certain conventional meanings associated with recognized types of personae"'.
kierowania przez ni wraeniem, jakie robi na innych, oraz to, na co moe, a na co nie moe sobie ona pozwoli w trakcie danego wystpu. Posugujc si tym modelem, nie chc lekceway jego oczywistych ogranicze. Na scenie przedstawia si rzeczywisto udawan, podczas gdy w yciu przedstawia si przypuszczalnie co realnego i czsto improwizowanego. Co moe waniejsze, na scenie aktor wystpuje wobec innych aktorw jako posta ze sztuki wobec granych przez nich innych postaci; trzeci stron interakcji tworzy widownia. Widownia ma zasadnicze znaczenie, gdyby jednak to, co dzieje si na scenie, byo rzeczywistoci, byaby ona nieobecna. W prawdziwym yciu te trzy strony interakcji zostaj zredukowane do dwch; rola, jak gra jednostka, jest okrelona przez role grane przez innych obecnych, ktrzy wszake tworz zarazem widowni". E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, tum. H. i P. piewakowie, Warszawa 1981, s. 31 -32. R. Harre, P. F. Secord, Explanation of Behavior, wyd. cyt., s. 215: Z pewnych wzgldw ludzie kontroluj styl swych dziaa [...] i nakadaj to na inne rodzaje dziaalnoci. Praca na przykad moe by wykonywana do pewnego stopnia w zgodzie z zasadami przedstawienia dramaturgicznego po to, by na przeoonym czy dyrektorze sprawi drog projekcji okrelone wraenie co do
1
172
/. Wprowadzenie
173
Istniej, naturalnie, specjalne role skrojone na miar wirtuozowskich autoinscenizacji: Przykadami mog by role zawodowego boksera, chirurga, skrzypka czy policjanta. Takie rodzaje dziaalnoci pozwalaj na tak wiele dramatycznej samoekspresji, e ich przykadni przedstawiciele prawdziwi lub wymyleni - uzyskuj saw i zdobywaj specjalne miejsce w skomercjalizowanych marzeniach narodu"1. Rys w, wystylizowany tu jako element roli zawodowej, mianowicie refleksyjny charakter prezentowania siebie innym, jest jednak konstytutywny dla interakcji spoecznych w ogle, o ile rozpatrywane s one tylko od strony spotkania osb. W dziaaniu dramaturgicznym aktor, prezentujc pewne oblicze siebie, musi ustosunkowa si do wasnego wiata subiektywnego. wiat ten zdefiniowaem jako cao subiektywnych przey, do ktrej dziaajcy ma, w odrnieniu od pozostaych osb, dostp uprzywilejowany 2 . Ten obszar podmiotowoci zasuguje, naturalnie, na miano wiata" tylko wwczas, jeli znaczenie wiata subiektywnego
pracujcych osb [...]. To, co ludzie robi, jest w istocie rzadko prawidowo opisywane jako po pmstu jedzenie czy po pmstu praca, lecz ma cechy wynikajce ze stylizacji, ktre maj pewne znaczenia konwencjonalne, kojarzone ze znanymi typami osobowoci". ' E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, wyd. cyt., s. 70. 2 Dla uproszczenia ograniczam si tu do przey intencjonalnych (wczajc nastroje, ktre w niewielkim stopniu s intencjonalne), aby nie musie zajmowa si skomplikowanym przypadkiem granicznym, jakim s doznania. Komplikacja polega na tym, e szczeglnie atwo tu o wprowadzajce w bd upodabnianie zda wyraajcych przeycia do sdw (Pmpositionen). Zdania artykuujce doznania maj niemal takie samo znaczenie [semantyczne] co zdania orzekajce o odpowiednich stanach wewntrznych wywoanych przez pobudzenia zmysowe. W kwestii rozlegej, wywoanej przez Wittgensteina dyskusji na temat wyraania dozna blu por. H. J. Giegel, ZurLogik seelische Ereignisse, Frankfurt am Main 1969; P. M. S. Hacker, Illusion and Insight, Oxford 1972; por. niej s. 515 n.
mona wyeksplikowa w sposb podobny do tego, w jaki znaczenie wiata spoecznego objaniem poprzez odwoanie si do podobnego istnieniu stanw rzeczy istnienia" norm. By moe moglibymy powiedzie, e to, co subiektywne, jest tak samo reprezentowane przez zdania szczerze artykuujce przeycia, jak istniejce stany rzeczy przez zdania prawdziwe (wahre Aussagen), a normy majce wano przez uprawomocnione zdania powinnociowe. Subiektywnych prze-y nie wolno nam ujmowa jako przey mentalnych czy jednostkowych zdarze (Episode) wewntrznych; w ten sposb upodobnilibymy je do bytw, do czci skadowych wiata obiektywnego. Posiadanie przey moemy pojmowa jako co analogicznego do istnienia stanw rzeczy, nie upodabniajc jednoczenie jednego do drugiego. Podmiot zdolny do ekspresji ma" yczenia lub uczucia nie w tym samym sensie, w jakim obserwowalny obiekt ma rozcigo, wag, barw i podobne wasnoci. Aktor ma yczenia i uczucia w tym sensie, e wedle swej woli moe wyraa te przeycia przed publicznoci, i to wyraa w taki sposb, e publiczno ta - jeli darzy zaufaniem jego ekspresje - wyraane yczenia i uczucia przypisuje dziaajcemu jako co subiektywnego. yczenia i uczucia maj w tym kontekcie znaczenie paradygmatyczne. Z pewnoci do wiata subiektywnego nale te akty kognitywne (Kognitionen), mniemania i zamiary; te jednak znajduj si w wewntrznej relacji ze wiatem obiektywnym. Mniemania i zamiary uwiadamiane s jako co subiektywnego tylko wtedy, kiedy w wiecie obiektywnym nie odpowiada im aden istniejcy bd powoany do istnienia stan rzeczy. Z goym", czyli bdnym mniemaniem bdziemy mieli do czynienia z chwil, kiedy okae si, e odnone zdanie jest nieprawdziwe. Z li tylko dobrymi" intencjami, tzn. bezsilnymi zamiarami bdziemy mieli do czynienia z chwil,
174
/. Wprowadzenie
175
kiedy okae si, e odnone dziaanie albo nie zostao podjte, albo zakoczyo si niepowodzeniem. W zbliony sposb w pewnej wewntrznej relacji do wiata spoecznego pozostaje odczuwanie zobowiza, podobnie jak wstydu czy winy. Oglnie jednak biorc, uczucia i yczenia mog by wyraane tylko jako co subiektywnego. Inne ich wyraanie nie jest moliwe, nie mog one wchodzi w relacj ze wiatem zewntrznym - ani ze wiatem obiektywnym, ani ze wiatem spoecznym. Z tego wzgldu miar ekspresji ycze i uczu jest jedynie refleksyjny stosunek mwicego do swego wiata wewntrznego. yczenia i uczucia to dwa aspekty stronniczoci majcej korzenie w potrzebach1. Potrzeby maj dwoiste oblicze. Od strony wolicjonalnej rnicuj si na skonnoci i yczenia, od strony intuicyjnej percepcji na uczucia i nastroje. yczenia kieruj si ku sytuacjom zaspokajania potrzeb; odczucia postrzegaj sytuacje pod ktem moliwoci zaspokajania potrzeb. Lece w naturze posiadanie potrzeb (Bediirfnisnatur) stanowi poniekd ukryte podoe stronniczoci wyznaczajcej nasze subiektywne nastawienia wobec wiata zewntrznego. Tego rodzaju stronnicze postawy wyraaj si zarwno w aktywnym deniu do dbr, jak te w afektywnym postrzeganiu sytuacji (dopki nie zostan zobiektywizowane jako co nalecego do wiata i nie utrac tym samym swego sytuacyjnego charakteru). Stronniczo ycze i uczu wyraa si na paszczynie jzykowej w interpretacji potrzeb, tzn. w wartociowaniach, dla ktrych mamy do dyspozycji wyraenia ewaluatywne. Sigajc do dwoistej, deskryptywno-preskryptywnej zawartoci tych ewaluatywnych wyrae, ktre interpretuj potrzeby, moemy sobie wyjani sens sdw wartociujcych. Su one temu, by wytuPor. analiza ycze i uczu u Ch. Taylora w: Explaining Action, Inquiry" 1970, t. 13, s. 54-89.
1
maczy stronniczo. Ten komponent uprawomocnienia2 stanowi pomost midzy subiektywnoci przeycia a ow intersubiekty wn przejrzystoci, jak przeycie uzyskuje przez to, e szczerze zostaje wyraone i na tej podstawie przypisane aktorowi przez widza. Kiedy np. przedmiot czy sytuacj charakteryzujemy jako wspania, wielk, budujc, szczliw, niebezpieczn, przeraajc, odraajc itd., to prbujemy wyrazi stronniczo i zarazem usprawiedliwi j w sensie uwiarygodnienia przez odwoanie si do powszechnych, a w kadym razie rozpowszechnionych w naszej kulturze standardw wartociowania. Wyraenia ewaluatywne bd standardy wartociowania maj moc uprawomocniajc, jeli w taki sposb charakteryzuj potrzeb, e adresaci - w ramach wsplnej tradycji kulturowej mog rozpozna w tych interpretacjach wasne potrzeby. Wyjania to, dlaczego waciwoci stylistyczne, ekspresja (Ausdntck) estetyczna, w ogle jakoci formalne nabieraj w dziaaniu dramaturgicznym tak wielkiej wagi. Rwnie w wypadku dziaania dramaturgicznego relacja midzy aktorem a wiatem dostpna jest ocenie obiektywnej. Poniewa jednak aktor na oczach widzw kieruje si ku wasnemu wiatu subiektywnemu, to moliwy jest tu, ma si rozumie, tylko jeden kierunek dopasowywania. Z uwagi na samoprezentacj powstaje pytanie, czy aktor przeycia, ktrych dowiadcza, we waciwym momencie rwnie manifestuje, czy myli to, co mwi, czy te moe przeycia, ktrym daje wyraz, s jedynie udawane. Dopki chodzi tu o mniemania i zamiary, to kwestia, czy kto mwi to, co myli, jest jednoznacznie kwesti szczeroci. W wypadku ycze i uczu nie zawsze tak jest. W sytuacjach, kiedy chodzi o precyzj wyraenia, trudno jest niekiedy oddzieli kwesti szczeroci od kwestii autentycznoci. Czsto brak nam sw, by powiedzie,
' R. Norman, Reasons for Actions, wyd. cyt., s. 65 n.
176
/. Wprowadzenie
co czujemy; a to z kolei stawia same uczucia w wtpliwym wietle. W myl dramaturgicznego modelu dziaania, jego uczestnicy jedynie wwczas mog zajmowa stanowisko wobec wasnej subiektywnoci, wystpujc w roli aktora, tudzie zajmowa stanowisko wobec ekspresji innego aktora artykuujcych jego stany wewntrzne, wystpujc w roli publicznoci, jeeli towarzyszy temu wiadomo, e wiat zewntrzny ogranicza wewntrzny wiat Ego. W tym wiecie zewntrznym aktor moe z pewnoci rozrnia normatywne i nienormatywne skadniki sytuacji zwizanej z dziaaniem; jednake w Goffmanowskim modelu dziaania nie przewiduje si, e aktor bdzie wystpowa wobec wiata spoecznego z nastawieniem polegajcym na respektowaniu norm. Prawowicie uregulowane relacje interpersonalne brane s w tym modelu pod uwag jedynie jako fakty spoeczne. Std te wydaje mi si rzecz suszn zaklasyfikowanie rwnie dziaania dramaturgicznego jako pojcia zakadajcego dwa wiaty, mianowicie wiat wewntrzny i wiat zewntrzny. Ekspresje artykuujce stany wewntrzne prezentuj subiektywno w [jej] odgraniczeniu od wiata zewntrznego; wobec niego aktor moe z zasady zaj tylko postaw obiektywizujc. To za odnosi si, inaczej ni w wypadku dziaania regulowanego przez normy, nie tylko do obiektw fizycznych, lecz tak samo do obiektw spoecznych. Z racji takiej wanie opcji dziaanie dramaturgiczne moe w tym zakresie, w jakim aktor traktuje widza nie jako publiczno, lecz jako kontrpartnera, nabiera w sposb ukryty rysw strategicznych. Skala [moliwych] samoprezentacji rozciga si od szczerego komunikowania wasnych zamiarw, ycze, nastrojw itd. a po cyniczne sterowanie wraeniami, jakie aktor wzbudza u innych: Na jednym kracu mamy do czynienia z wykonawc, ktrego cakowicie wciga akcja sceniczna i ktry moe by szczerze przeko-
ni
nany, e zainscenizowana iluzja rzeczywistoci jest sam rzeczywistoci [real reality]. Publiczno najczciej odbiera widowisko w ten sam sposb i tylko socjolog lub malkontent mog wtpi w realno tego, co jest przedstawiane. Na drugim kracu mamy do czynienia z wykonawc, ktry wobec swej gry zachowuje dystans [...] moe sterowa przekonaniami publicznoci, traktujc to jako rodek prowadzcy do osignicia jakich innych celw i nie interesujc si tym, co myli ona o nim czy te o sytuacji. Jednostk, ktra nie utosamia si z rol i nie troszczy si o to, w co wierzy publiczno, moemy nazwa cyniczn, zachowujc okrelenie szczery dla ludzi, ktrzy wierz we wraenia, jakie wywouj swymi wystpami"1. Naturalnie, to manipulatorskie wytwarzanie faszywych wrae - Goffman studiuje techniki tych impression managements, poczynajc od niewinnych segmentacji a po dugofalowo nastawion kontrol informacji - nie jest bynajmniej tosame z dziaaniem strategicznym. Rwnie owo wytwarzanie faszywych wrae uzalenione jest od publicznoci, ktra wyobraa sobie, i jest obecna na przedstawieniu i nietrafnie ocenia jego strategiczny charakter. Nawet strategicznie nastawiona autoinscenizacja musi stwarza moliwo rozumienia jej jako ekspresji wystpujcej z roszczeniem do subiektywnej szczeroci. Nie bdzie ona podpadaa pod opis dziaania dramaturgicznego dopiero wwczas, jeli rwnie publiczno bdzie ocenia j tylko podug kryterium osignicia zaoonych rezultatw. Mamy wwczas do czynienia z przypadkiem interakcji strategicznej, w ktrej uczestnicy tak dalece wzbogacili konceptualnie wiat obiektywny, e mog w nim wystpowa kontrpartnerzy nie tylko dziaajcy racjonalnie ze wzgldu na cel, lecz rwnie tacy, ktrzy s zdolni do wyraania subiektywnych przey. 3. Wraz z pojciem dziaania komunikacyjnego dochodzi do gosu dalsze zaoenie, dotyczce medium jzykowego,
1
E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, wyd. cyt., s. 54-55.
178
/. Wprowadzenie
179
w ktrym znajduj odzwierciedlenie relacje aktora ze wiatem jako takie. Na tym poziomie budowania poj problematyka racjonalnoci, ktra dotychczas wyaniaa si jedynie przed badaczem spoecznym, ulega przesuniciu, znajdujc dla siebie miejsce w optyce samego dziaajcego. Musimy wyjani, w jakim sensie jzykowe dochodzenie do porozumienia zostaje tym samym wprowadzone jako mechanizm koordynacji dziaa. Rwnie model dziaania strategicznego mona uj w taki sposb, e dziaania uczestnikw interakcji - ktrymi to dziaaniami steruj egocentryczne kalkulacje korzyci i ktre koordynowane s przez ukady interesw bd zaporedniczone przez dziaania jzykowe. W stosunku do dziaania regulowanego przez normy, jak i dziaania dramaturgicznego trzeba nawet zaoy wyksztacanie konsensu midzy uczestniczcymi w komunikacji, majce z zasady charakter jzykowy. Jednake we wszystkich tych trzech modelach dziaania koncepcja jzyka jest - w kadym wypadku pod innym wzgldem - ujta jednostronnie. Teleologiczny model dziaania zakada jzyk jako jedno z kilku mediw, za ktrych porednictwem mwicy ukierunkowani na wasny sukces oddziauj wzajem na siebie, by skoni kontrpartnera do mniema i zamierze podanych z punktu widzenia interesw mwicego. Ta koncepcja jzyka, ktra za punkt wyjcia obiera graniczny przypadek poredniego dochodzenia do porozumienia, ley na przykad u podstaw semantyki intencjonalnej1. Normatywny model dziaania zakada jzyk jako medium suce transmisji wartoci kulturowych oraz bdce nonikiem konsensu, ktry wraz z kadym nastpnym aktem dochodzenia do porozumienia jest jedynie reprodukowany. Ta kulturalistyczna koncepcja jzyka rozpoDo tej nominalistycznej teorii jzyka, rozwinitej przez H. P. Grice'a, powrc jeszcze w dalszej czci; patrz niej, s. 455 n.
1
wszechniona jest w antropologii kulturowej oraz w jzykoznawstwie zorientowanym na tre1. Dramaturgiczny model dziaania zakada jzyk jako medium autoinscenizacji; na korzy jego funkcji ekspresywnych pomniejszone tu zostaje kognitywne znaczenie skadnikw propozycjonalnych oraz interpersonalne znaczenie skadnikw illokucyjnych. Jzyk zostaje upodobniony do stylistycznych i estetycznych form ekspresji2. Jedynie komunikacyjny model dziaania zakada jzyk jako medium dochodzenia do porozumienia drog nie na skrty {ein Medium unverkiirzter Verstdndigung), kiedy to mwicy i suchajcy - majc za punkt wyjcia wstpnie zinterpretowany horyzont swego wiata ycia - rwnoczenie odnosz si do czego w wiecie obiektywnym, spoecznym i subiektywnym, aeby wynegocjowa wsplne definicje sytuacji. Ta interpretatywna koncepcja jzyka ley u podstaw rnych wysikw [zmierzajcych do rozwinicia] pragmatyki formalnej3. Jednostronno tych trzech innych koncepcji jzyka widoczna jest w tym, e wyrnione w nich typy komunikowania si s, jak si okazuje, granicznymi przypadkami dziaania komunikacyjnego, a mianowicie: w pierwszym wypadku porednim dochodzeniem do porozumienia tych, ktrzy maj na uwadze jedynie realizacj wasnych celw; w drugim dziaaniem konsensualnym ze strony tych, ktrzy ju istniejce normatywne porozumienie jedynie aktualizuj; i w trzecim wypadku nastawion na widzw autoinscenizacj. Tematyzowana jest w tych wypadkach zawsze tylko jedna funkcja jzyka:
1 B. L. Whorf, Jzyk, myl i rzeczywisto, tum. T. Howka, Warszawa 1982; take H. Gipper, Gibt es ein spmchliches Relativitatsprinzip?, Frankfurt am Main 1972; Sprache, Denken, Kultur, P. Henie (Hrsg.), Frankfurt am Main 1969. 2 R . Harre, P. F. Secord, Explanation of Behavior, wyd. cyt., s. 215 n.; przede wszystkim Ch. Taylor, Language and Human Nature, Carleton University 1978. 3 F . Schiitze, Sprache, t. 1 -2., Munchen 1975.
180
/. Wprowadzenie
181
wywoywanie efektw perlokucyjnych, wytwarzanie relacji interpersonalnych oraz wyraanie przey. Natomiast komunikacyjny model dziaania - bdcy wyznacznikiem tradycji nauk spoecznych nawizujcej do interakcjonizmu symbolicznego G. H. Meada, koncepcji gier jzykowych L. Wittgensteina, Austinowskiej teorii aktw mowy oraz Gadamerowskiej hermeneutyki - w jednakowej mierze uwzgldnia wszystkie funkcje jzyka. Istnieje tu wprawdzie niebezpieczestwo - co wida na przykadzie orientacji etnometodologicznej oraz hermeneutyczno-fdozoficznej - e spoeczne dziaanie redukowane bdzie do dokona interpretacyjnych uczestnikw komunikacji, e dziaanie upodobniane bdzie do mwienia, interakcja - do konwersacji. W rzeczywistoci jednak jzykowe dochodzenie do porozumienia jest tylko mechanizmem koordynacji dziaa, ktry plany dziaania oraz celowe aktywnoci uczestnikw zespala ze sob, czynic z nich interakcj. W tym miejscu zamierzam wstpnie wprowadzi pojcie dziaania komunikacyjnego. Ogranicz si przy tym do uwag na temat (a) charakteru dziaa samodzielnych oraz (b) refleksyjnego odnoszenia si do wiata przez aktorw w procesach dochodzenia do porozumienia. a. Aby z gry nie uplasowa faszywie pojcia dziaania komunikacyjnego, chciabym scharakteryzowa stopie zoonoci czynnoci jzykowych, ktre jednoczenie artykuuj zawarto propozycjonaln, przedstawiaj ofert co do relacji interpersonalnej oraz wyraaj intencj mwicego. W toku wnikliwej analizy ewidentnie okazaoby si, ile pojcie to zawdzicza dociekaniom nad filozofi jzyka, majcym swj pocztek u Wittgensteina; i wanie z tego powodu uwaam za stosowne wskaza na to, e koncepcja stosowania si do regu, ktra stanowi punkt wyjcia analitycznej filozofii jzyka, jest zakrojona zbyt wsko. Jeli konwencje jzykowe ujmuje si
z perspektywy pojciowej kierowania si regu i wyjania si je posikujc si koncepcj intencji dziaania wyprowadzon ze wiadomoci regu, to zatraca si w wany dla mnie aspekt tmistoci odniesienia do wiata, znamionujcej dziaanie komunikacyjne1. Dziaaniami nazywam tylko te ekspresje symboliczne, za pomoc ktrych aktor - jak w analizowanych dotychczas wypadkach dziaania teleologicznego, regulowanego przez normy oraz dramaturgicznego - odnosi si do przynajmniej jednego wiata (ale zawsze te i do wiata obiektywnego). Odrniam od tego ruchy ciaa oraz operacje, ktre wykonywane s wraz z dziaaniami i jedynie wtrnie mog nabra samodzielnoci waciwej dziaaniom, mianowicie poprzez wpisanie w praktyk pewnej gry czy praktyk [polegajc na] uczeniu si. Mona to sobie atwo uzmysowi na przykadzie ruchw ciaem. Dziaania rozpatrywane przez pryzmat obserwowalnych zaszoci w wiecie jawi si jako cielesne ruchy organizmu.
Z podobnych powodw M. Roche obstaje przy rozrnieniu konwencji jzykowych i konwencji spoecznych: Szkoa analizy pojciowej nie widziaa, co jest rzecz znamienn, adnej opozycji midzy intencj i konwencj; wedle jej wyobrae, ta druga zawiera w sobie pierwsz, pierwsza za zawiera w sobie drug" (M. Roche, Die philosophische Schule der Begriffsanalyse, w: Sprachanalyse und Soziologie, R. Wiggershaus (Hrsg.), Frankfurt am Main 1975, s. 187). Roche przyznaje, i mona by powiedzie, e konwencje komunikacyjne s konwencjami spoecznymi bardzo szczeglnego rodzaju; e ycie normalnego jzyka oraz jego uycie w sytuacjach spoecznych moe by opisywane niezalenie od spoecznych interakcji w spoecznych sytuacjach. Twierdzenie to trudno jednak byoby uzasadni, a analiza pojciowa te nie jest zainteresowana w jego rozjanieniu. Zazwyczaj przyjmuje ona cakiem susznie, e analiza poj wymaga analizy gier jzykowych oraz spoecznych form ycia (Wittgenstein), albo te, e analiza aktw mowy wymaga analizy aktw spoecznych (Austin). Wyciga z tego jednak faszywy wniosek, e konwencje komunikacyjne s paradygmatami otaczajcych je konwencji spoecznych oraz e uycie jzyka ma si tak samo do konwencji komunikacyjnych jak dziaanie spoeczne do konwencji spoecznych" (tame, s. 188 n.).
1
182
/. Wprowadzenie
183
Te sterowane przez orodkowy ukad nerwowy ruchy ciaa s nonikiem, za porednictwem ktrego wykonywane s dziaania. Swymi ruchami dziaajcy zmienia co w wiecie. Naturalnie, moemy odrni ruchy, za pomoc ktrych dziaajcy ingeruje w wiat (dziaa instrumentalnie), od ruchw, za pomoc ktrych podmiot nadaje cielesn posta znaczeniom ([co] komunikuje). W obydwu wypadkach ruchy ciaa powoduj fizyczn zmian w wiecie; w jednym wypadku jest to relewantne kauzalnie, w drugim - semantycznie. Przykadami kauzalnie relewantnych ruchw ciaa w wypadku dziaajcego podmiotu jest wyprostowanie ciaa, rozczapierzenie palcw, podkurczenie nogi itd. Przykadami semantycznie relewantnych ruchw ciaa s ruchy krtani, jzykiem, wargami itd. podczas wydawania fonetycznych dwikw; kiwanie gow, wzruszanie ramionami, poruszanie palcami przy grze na fortepianie; ruchy rk przy pisaniu, rysowaniu itd. Ruchy te analizowane byy przez A. C. Danto jako basie actions1. Wywizaa si z tego szeroka dyskusja, o ktrej z gry przesdzio wyobraenie, i ruchy ciaa nie s nonikiem, za porednictwem ktrego dziaania wkraczaj w wiat, lecz same s prymitywnymi dziaaniami2. W myl tego wyoA. C. Danto, Basic Actions, American Philosophical Quarterly" 1965, nr 2; tene, Analytical Philosophy of Action, London 1973. 2 Faszywe wraenie, jakoby skoordynowane z dziaaniami ruchy ciaa same byy dziaaniami bazowymi, mona wesprze co najwyej wskazaniem na okrelone wiczenia, w wypadku ktrych zamiarem naszym s dziaania niesamodzielne jako takie. Przy zabiegach terapeutycznych czy treningu sportowym, dla zademonstrowania waciwoci anatomicznych, podczas lekcji piewu bd przy nauce jzyka obcego czy te dla zilustrowania stwierdze z zakresu teorii dziaania kady zdolny do mwienia i do dziaania podmiot z ca pewnoci moe na danie podnie lewe rami, zgi palec wskazujcy prawej doni, wycign rk, powtrzy w okrelonym rytmie samogosk, wypowiedzie gosk syczc, wykona owkiem ruchy koliste lub faliste, pocign lini meandrow, wymwi angielskie th, wyprostowa
1
braenia dziaanie zoone charakteryzuje si tym, e zostaje wykonane przez" spenienie innego dziaania: przez" przekrcenie kontaktu wczam wiato, przez" wzniesienie prawego ramienia pozdrawiam, przez" mocne uderzenie piki strzelam gola. S to przykady dziaa wykonywanych przez dziaania bazowe. Dla dziaania bazowego charakterystyczne jest z kolei to, e nie mona go wykona za porednictwem kolejnego dziaania. Koncepcj t uwaam za bdn. Dziaania realizowane s w pewnym sensie przez ruchy ciaa, atoli tylko w ten sposb, e kiedy aktor kieruje si techniczn czy spoeczn regu, ruchy te s przeze wspwykonywane. Wspwykonywanie oznacza, e aktor zamierza zrealizowa jaki plan dziaania, ale nie na przykad ruch ciaem,
si, wywrci oczami, rozoy w zdaniu akcenty zgodnie z okrelonym metrum, podnie gos lub zniy, rozstawi nogi itd. Jednake fakt, i tego rodzaju ruchy ciaa mog by wykonywane intencjonalnie, nie przeczy tezie, e s to dziaania niesamodzielne. A to dlatego, e w wypadku tych intencjonalnie wykonywanych ruchw ciaa brakuje normalnej struktury zaporedniczajcej, jaka jest waciwa dziaaniu: 1. S otwiera okno, wykonujc rk ruch obrotowy; sztucznie bowiem brzmiaoby, gdybymy powiedzieli: 2. S podnosi rozmylnie prawe rami przez podniesienie swego prawego ramienia. Mona naturalnie intencjonalnie wykonany ruch ciaa rozumie jako cz pewnej praktyki: 2'. Podczas zaj gimnastycznych S podnosi prawe rami, stosujc si do polecenia nauczyciela, aby podnie prawe rami. Dziaania niesamodzielne musz normalnie by osadzone w pewnej praktyce polegajcej na demonstrowaniu czego bd wiczeniu, jeli maj wystpowa jako dziaania. Wspomnianego rodzaju polecenia wystpuj zawsze w kontekcie pewnej praktyki, ktra demonstruje niesamodzielne elementy dziaa jako takie bd suy nabyciu w nich wprawy. Wprawianie si moe nalee do normalnej edukacji dorastajcych modych ludzi, ale moe te nalee do praktyki treningu, ktra przygotowuje do dziaa szczeglnego rodzaju: do uzyskania biegoci.
184
/. Wprowadzenie
185
z pomoc ktrego realizuje swe dziaania1. Ruch ciaa jest elementem dziaania, ale nie dziaaniem. Gdy chodzi o ich status jako dziaa niesamodzielnych, ruchy ciaem podobne s owym operacjom, od ktrych wychodzi Wittgenstein, rozwijajc koncepcj reguy i kierowania si regu. Operacje mylowe i operacje zwizane z mwieniem s zawsze tylko wspwykonywane w innych dziaaniach. Co najwyej mog one w ramach pewnej praktyki polegajcej na wiczeniu czego usamodzielni si, stajc si dziaaniami jest tak na przykad, kiedy nauczyciel aciny w ramach zaj demonstruje tworzenie strony biernej na przykadowym zdaniu sformuowanym w stronie czynnej. Wyjania to te szczegln uyteczno heurystyczn modelu gier zespoowych; Wittgenstein objania, jak wiadomo, reguy dokonywania operacji (Operationsregel) przede wszystkim na przykadzie gry w szachy. Nie zdaje on sobie jednak sprawy, e model ten ma warto ograniczon. Z pewnoci moemy rachowanie czy mwienie rozumie jako praktyk, ktr w podobny sposb konstytuuj reguy arytmetyki czy gramatyka (konkretnego jzyka) jak praktyk gry w szachy konstytuuj znane reguy tej gry. Obydwa wypadki rni si jednak od siebie, tak jak rni si wsprealizowany ruch ramieniem od wiczenia gimnastycznego wykonywanego z pomoc tego ruchu ramieniem. Stosujc reguy arytmetyczne czy gramatyczne wytwarzamy przedmioty symboliczne rachunki lub zdania; nie maj one jednak samowystarczalnej egzystencji. Z pomoc rachunkw i zda wykonujemy zazwyczaj inne dziaania, np. prace domowe bd rozkazy. Twory powstajce w drodze operacji, rozpatrywane same w sobie, mog by oceniane jako mniej czy bardziej poprawne,
1
odpowiadajce regule czy poprawnie zbudowane; nie s one jednak, w odrnieniu od dziaa, poddawalne krytyce z punktu widzenia prawdziwoci, skutecznoci, susznoci czy szczeroci; odniesienie do wiata uzyskuj one bowiem dopiero jako infrastruktury innych dziaa. Operacje nie maj nic do wiata. Uwidacznia si to m.in. w tym, e reguy operacyjne mog suy identyfikowaniu tworw powstajcych na drodze operacji jako tworw mniej czy bardziej prawidowo zbudowanych, tzn. mog czyni je zrozumiaymi, ale nie mog wyjania ich wystpienia. Pozwalaj one da odpowied na pytanie, czy w wypadku nabazgranych symboli chodzi o zdania, pomiary, obliczenia i ewentualnie o jakie obliczenia chodzi. Wykazanie, e kto prowadzi obliczenia i e s to obliczenia poprawne, nie wyjania jednak, dlaczego przeprowadzi te obliczenia. Jeli odpowiedzie chcemy na to pytanie, musimy odwoa si do reguy dziaania, np. do faktu, e kartk t posugiwa si ucze przy rozwizywaniu zadania matematycznego. Z pomoc reguy arytmetycznej moemy wprawdzie uzasadni, dlaczego szereg liczbowy 1, 3, 6, 10, 15... uzupeni liczbami 21, 28, 36 itd., ale nie moemy wyjani, dlaczego ten cig liczb zapisa na kartce. Eksplikujemy w ten sposb samo znaczenie tworu symbolicznego i wcale nie dajemy racjonalnego wyjanienia jego zaistnienia. Reguy operacyjne nie maj mocy eksplanacyjnej; stosowanie si do nich nie oznacza mianowicie, jak w wypadku kierowania si reguami dziaania, e aktor odnosi si do czego w wiecie i jest przy tym ukierunkowany na roszczenia wanociowe, ktre powizane s z racjami motywujcymi dziaanie. b. Uwaga ta powinna wytumaczy, dlaczego aktw dochodzenia do porozumienia, konstytutywnych dla dziaania komunikacyjnego, nie moemy analizowa w sposb podobny do tego, w jaki analizujemy zdania gramatyczne, z ktrych pomoc dziaania te wykonujemy. Jzyk jest dla komunikacyjnego mo-
A. I. Goldmann, A Theory of Human Action, Englewood Cliffs, N. J. 1970.
186
/. Wprowadzenie
187
delu dziaania relewantny jedynie w aspekcie pragmatycznym: mwicy, posugujc si zdaniami w sposb ukierunkowany na dochodzenie do porozumienia, odnosz si do wiatw, i to nie tylko bezporednio - jak w dziaaniu teleologicznym, kierowanym przez normy i dramaturgicznym - lecz w sposb refleksyjny. Trzy formalne koncepcje wiatw, jakie wystpuj pojedynczo lub parami w innych modelach dziaania, mwicy integruj, tworzc z nich system i zakadaj wsplnie w system jako ramy interpretacyjne, w obrbie ktrych mog uzyskiwa porozumienie. Teraz ju nie odnosz si oni wprost do czego w wiecie obiektywnym, spoecznym czy subiektywnym, lecz ekspresje swe relatywizuj z uwagi na moliwo zakwestionowania ich wanoci przez innych aktorw. Dochodzenie do porozumienia funkcjonuje jako mechanizm koordynacji dziaa tylko w ten sposb, e uczestnicy interakcji zgadzaj si co do postulowanej (beanspruchte) prawomocnoci swych ekspresji, tzn. intersubiektywnie uznaj wzajemnie podnoszone roszczenia wanociowe. Mwicy zgasza poddawalne krytyce roszczenie, ustosunkowujc si sw ekspresj do przynajmniej jednego ze wiatw" oraz wykorzystujc przy tym okoliczno, i ta relacja midzy aktorem a wiatem z zasady podlega obiektywnemu osdowi, po to, aby wezwa drug stron (seines Gegenubers) do zajcia racjonalnie umotywowanego stanowiska. Pojcie dziaania komunikacyjnego zakada jzyk jako swego rodzaju medium procesw dochodzenia do porozumienia, w toku ktrych ich uczestnicy, odnoszc si do jednego ze wiatw, wysuwaj wzajem roszczenia wanociowe, ktre mona akceptowa bd kwestionowa. Wraz z tym modelem dziaania zakadamy, e uczestnicy interakcji uruchamiaj i wykorzystuj potencja racjonalnoci - tkwicy, wedug naszej dotychczasowej analizy, w trzech odniesieniach aktora do wiata - wyranie pod ktem kooperatywnie realizowanego celu, jakim jest dochodzenie do porozumienia.
Aktor w ten sposb ukierunkowany na dochodzenie do porozumienia musi implicite podnosi - pomimy tu poprawno budowy (Wohlgeformtheit) uytego wyraenia symbolicznego - dokadnie trzy roszczenia wanociowe, mianowicie roszczenie do tego: e wydany sd jest prawdziwy (bd e rzeczywicie spenione s zaoenia co do istnienia wspomnianej jedynie zawartoci propozycjonalnej); e akt jzykowy jest - zwaywszy obowizujcy kontekst normatywny - suszny (bd e sam kontekst normatywny, ktremu ma on czyni zado, jest prawowity); e manifestowana intencja mwicego jest zamierzona tak, jak zostaa wyraona. Mwicy wysuwa zatem roszczenie do prawdziwoci w wypadku sdw bd presupozycji dotyczcych istnienia, roszczenie do susznoci - w wypadku prawowicie regulowanych dziaa oraz ich kontekstw normatywnych oraz roszczenie do szczeroci - w wypadku wyjawiania subiektywnych przey. Bez trudu rozpoznajemy w tym trzy relacje aktor-wiat, jakie socjolog zakada w analizowanych dotychczas pojciach dziaania, jakie za wraz z pojciem dziaania komunikacyjnego przypisane zostaj perspektywie samych mwicych i suchajcych. To sami aktorzy s tymi, ktrzy szukaj konsensu oraz mierz go wedle prawdziwoci, susznoci i szczeroci, czyli tego, czy midzy aktem jzykowym a trzema wiatami, z ktrymi aktor przez swe ekspresje wchodzi w relacje, wystpuje dopasowanie (fit) czy niedopasowanie (misfit). Tego rodzaju relacja zachodzi odpowiednio midzy ekspresj a: wiatem obiektywnym (jako ogem wszystkich bytw, co do ktrych moliwe s zdania prawdziwe); wiatem spoecznym (jako ogem wszystkich prawowicie regulowanych relacji interpersonalnych); wiatem subiektywnym (jako ogem przey mwicego, do ktrych ma on uprzywilejowany dostp).
188
/. Wprowadzenie
189
Kademu dochodzeniu do porozumienia towarzyszy w tle kulturowo utrwalone przed-rozumienie (kulturell eingespieltes Vorverstdndnis). Wiedza stanowica ukryte w tle podoe jest jako cao nieproblematyczna; na prb wystawiana jest tylko ta cz zasobu wiedzy, ktr uczestnicy interakcji wykorzystuj w interpretacjach i ktr tematyzuj. W zakresie, w jakim definicje sytuacji s negocjowane przez samych uczestnikw, do ich dyspozycji staje rwnie - wraz z negocjowaniem kadej nowej definicji sytuacji - w tematyzowany wycinek wiata ycia. Definicja sytuacji ustanawia porzdek. Z jej pomoc uczestnicy komunikacji przyporzdkowuj odpowiednio jednemu z trzech wiatw rne elementy sytuacji zwizanej z dziaaniem i tym samym inkorporuj aktualn sytuacj zwizan z dziaaniem do swego wstpnie zinterpretowanego ju wiata ycia. Odrbnego rodzaju problemem jest definicja sytuacji [dokonywana przez] drug stron, a odbiegajca prima facie od [mojej] wasnej definicji sytuacji; w kooperatywnych procesach interpretacji adna bowiem ze stron nie ma monopolu na interpretacje. Zadanie interpretacyjne, przed jakim stoj obydwie strony, polega na tym, by interpretacj sytuacji dokonywan przez Innego w taki sposb wczy we wasn interpretacj sytuacji, eby w zrewidowanej wersji jego" wiat zewntrzny i mj" wiat zewntrzny mogy by - majc za to nasz wiat ycia" - relatywizowane wzgldem wiata" i eby odbiegajce od siebie definicje sytuacji mogy w dostatecznym stopniu pokry si ze sob. Naturalnie, nie oznacza to, jakoby interpretacje musiay w kadym wypadku czy te choby zazwyczaj - doprowadzi do stabilnego {jednoznacznie zrnicowanego przyporzdkowania. W codziennej praktyce komunikacyjnej stabilno i jednoznaczno stanowi raczej wyjtek. Bardziej realistyczny jest rysowany przez etnometodologi obraz komunikacji rozmytej (diffusen), kruchej, stale rewidowanej, tylko chwilowo zwieczonej
powodzeniem, w toku ktrej uczestnicy opieraj si na problematycznych i nie wyjanionych presupozycjach i po omacku zmierzaj od jednego okazjonalnego momentu wsplnego do drugiego. Aby zapobiec nieporozumieniom, pragn powtrzy, e komunikacyjny model dziaania nie utosamia dziaania z komunikowaniem si. Jzyk jest medium komunikacyjnym sucym dochodzeniu do porozumienia, gdy tymczasem aktorzy - kiedy porozumiewaj si ze sob w celu koordynowania swych dziaa - zmierzaj zawsze do realizacji okrelonych celw. O tyle te teleologiczna struktura ma znaczenie fundamentalne dla wszystkich poj dziaania'. Pojcia dziaania spoecznego rni si za midzy sob w zalenoci od tego, jak w stosunku do celowo ukierunkowanych dziaa rnych uczestnikw interakcji ustawione zostaje owo koordynowanie: jako zazbianie si egocentrycznych kalkulacji korzyci (przy czym stopie konfliktowoci i kooperacji zmienia si w zalenoci od danej konstelacji interesw); jako spoecznie integrujca zgoda co do wartoci i norm, ktrej regulatorem jest tradycja kulturowa oraz socjalizacja; jako konsensualna relacja midzy publicznoci a aktorami (Darstellern); czy te wanie jako dochodzenie do porozumienia w sensie kooperatywnego procesu interpretacji. We wszystkich wypadkach zakadana jest teleologiczna struktura dziaania, jako e aktorom przypisuje si zdolno wysuwania celw i dziaania ukierunkowanego celowo, jak te zainteresowanie realizacj swych planw dziaania. Ale tylko strategiczny model dziaania poprzestaje na wyeksplikowaniu cech dziaania bezporednio ukierunkowanego na osignicie zaoonego rezultatu, gdy tymczasem pozostae modele dziaania specyfikuj warunki pozwalajce aktorowi stara si urzeczywistni swoje
' R. Bubncr, Handlung, Sprache und Vernunft, wyd. cyt., s. 168 n.
190
/. Wprowadzenie
cele - warunki prawowitoci, samoprezentacji bd zgody osignitej na drodze komunikacji, pozwalajce, aby Alter mg doczy" swe dziaania do dziaa Ego. W wypadku dziaania komunikacyjnego dokonania interpretacyjne, z jakich skadaj si kooperatywne procesy interpretacji, stanowi mechanizm koordynacji dziaa; dziaanie komunikacyjne nie wyczerpuje si w interpretacyjnie realizowanym akcie dochodzenia do porozumienia. Jeli za jednostkowy obiekt analizy obierzemy wykonany przez M akt mowy, wobec ktrego przynajmniej jeden uczestnik interakcji moe zaj stanowisko Tak lub Nie, to warunki komunikacyjnego koordynowania dziaa moemy wyjani podajc, co znaczy dla suchajcego rozumie znaczenie tego, co zostao powiedziane1. Dziaanie komunikacyjne oznacza jednak pewien typ interakcji, ktre s koordynowane przez akty mowy, ale si z nimi nie pokrywaj.
1
4. PROBLEMATYKA ROZUMIEJCEJ INTERPRETACJI W NAUKACH SPOECZNYCH
Patrz poniej s. 487 n.
Ta sama problematyka racjonalnoci, na jak natrafiamy analizujc socjologiczne pojcia dziaania, objawia si od innej strony, kiedy badamy kwesti: Co to znaczy rozumie dziaania spoeczne? Istnieje zaleno midzy podstawowymi pojciami dziaania spoecznego a metodologi rozumienia dziaa spoecznych. Odmienne modele dziaa zakadaj odmienne relacje aktora ze wiatem; te odniesienia do wiata s za konstytutywne nie tylko dla [poszczeglnych] aspektw racjonalnoci dziaania, lecz take dla racjonalnego charakteru objanie tego dziaania przez interpretatora (np. reprezentujcego nauki spoeczne). Wraz z formaln koncepcj wiata (Weltkonzept) aktor przystaje mianowicie na pewne supozycje co do istnienia momentw wsplnych, supozycje, ktre - patrzc z jego perspektywy - odsyaj poza krg bezporednich uczestnikw i zgaszaj roszczenie do uznania ich wanoci rwnie przez interpretatora przychodzcego z zewntrz. Zaleno t atwo mona objani w przypadku dziaania teleologicznego. Zakadane wraz z tym modelem dziaania pojcie wiata obiektywnego, w ktry aktor moe ingerowa w sposb ukierunkowany celowo (zielgechtet), musi w taki sam sposb mie wano dla samego aktora, jak i dla dowolnego interpretatora jego dziaa. Dlatego te Max Weber moe w wypadku dziaania teleologicznego utworzy typ idealny, jakim jest dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel, a dla interpretacji dziaa racjonalnych ze wzgldu na cel utworzy miar obiektywnej
192
/. Wprowadzenie
ir
Problematyka rozumiejcej interpretacji .
193
racjonalnoci ze wzgldu na trafno" (objektiver Richtigkeitsrationalitdt")'. Subiektywnie racjonalnym ze wzgldu na cel {subjektiv zweckrationa) nazywa Weber dziaanie skierowane na cel (zielgerichtetes Handeln), ktre jest ukierunkowane wycznie na rodki postrzegane (subiektywnie) jako adekwatne do zamierzonych celw (subiektywnie) sformuowanych w sposb jednoznaczny"2. Ukierunkowanie dziaania mona opisa podug (zaproponowanego przez G. H. von Wrighta) schematu sylogizmw praktycznych3. Interpretator moe wyj poza to subiektywnie racjonalne ze wzgldu na cel ukierunkowanie dziaania i porwna faktyczny przebieg dziaania ze skonstruowanym przypadkiem przebiegu odpowiedniego dziaania obiektywnie racjonalnego ze wzgldu na cel. Taki przypadek o charakterze typu idealnego interpretator moe skonstruowa w sposb niearbitralny, poniewa dziaajcy w sposb subiektywnie racjonalny ze wzgldu na cel odnosi si do wiata, ktry z racji kategorialnych jest identyczny dla aktora i dla obserwatora, tzn. jest im dostpny w taki sam sposb kognitywno-instrumentalny. Interpretator musi tylko ustali, jak przebiegaoby dziaanie przy znajomoci wszystkich okolicznoci i zamiarw wspuczestnikw oraz przy cile racjonalnym ze wzgldu na cel doborze rodkw, ukierunkowanym przez dowiadczenie, ktre nam jawioby si jako prawomocne (ais giiltig)"4.
'Na temat zwizku Weberowskich zaoe ontologicznych z teori dziaania oraz metodologi rozumienia por. S. Benhabib, Rationality and Social Action. Critical Reflections on Weber's Methodological Writings, Philosophical Forum", July 1981. M. Weber, Methodologische Schriften, Frankfurt am Main 1968, s. 170. Na temat dyskusji nad t propozycj por. Neue Versuche iiberErklaren und Verstehen, K. O. Apel, J. Manninen, R. Tuomela (Hrsg.), Frankfurt am Main 1978. 4 M . Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 5.
3 2
Im bardziej jednoznacznie dziaanie odpowiada przebiegowi obiektywnie racjonalnemu ze wzgldu na cel, tym mniej potrzebne s dalsze rozwaania psychologiczne w celu jego wyjanienia. W wypadku dziaania obiektywnie racjonalnego ze wzgldu na cel opis dziaania (dokonany z pomoc sylogizmu praktycznego) ma zarazem moc eksplanacyjn w sensie wyjanienia intencjonalnego 1 . Jednake stwierdzenie, e jakie dziaanie jest obiektywnie racjonalne ze wzgldu na cel, bynajmniej nie oznacza, e dziaajcy musia by rwnie subiektywnie postpowa w sposb racjonalny ze wzgldu na cel; z kolei dziaanie subiektywnie racjonalne ze wzgldu na cel moe, oczywicie, by wedug oceny obiektywnej dziaaniem suboptymalnym: Po to konfrontujemy dziaanie majce faktycznie miejsce (das faktische Handeln) z takim, ktre, rozpatrywane teleologicznie, jest wedle oglnych przyczynowych regu dowiadczalnych racjonalne, by w ten sposb albo stwierdzi istnienie racjonalnego motywu, jakim mg si kierowa dziaajcy i jaki zamierzalimy wykry oraz zidentyfikowa przez ukazanie faktycznych dziaa podmiotu jako rodkw odpowiednich do celu, do ktrego realizacji mg by zmierza; albo wytumaczy, dlaczego znany nam motyw, jakim kierowa si dziaajcy, da w wyniku wyboru rodkw inny efekt ni ten, ktrego dziaajcy subiektywnie oczekiwa"2. Dziaanie mona interpretowa jako mniej lub bardziej racjonalne ze wzgldu na cel, jeli istniej standardy oceniania, ktre przez dziaajcego i przez jego interpretatora s tak samo akceptowane jako prawomocne (giiltig), tzn. jako kryteria obiektywnej czy bezstronnej oceny. Przedstawiajc, jak powiada Weber, racjonalne wytumaczenie, interpretator sam zajmuje
1 G. H. von Wright, Erwiderungen, w: Neue Versuche uber Erklaren und Verstehen, K. O. Apel, J. Manninen, R. Tuomela (Hrsg.), Frankfurt am Main 1978,
s. 266. 2 M. Weber, Methodologische Schriften, wyd. cyt., s. 116-117.
194
/. Wprowadzenie
Problematyka rozumiejcej interpretacji..
195
stanowisko wobec roszczenia, z jakim wystpuj dziaania racjonalne ze wzgldu na cel; on sam porzuca nastawienie osoby trzeciej na rzecz nastawienia uczestnika, ktry problematyczne roszczenie wanociowe sprawdza i ewentualnie poddaje krytyce. Racjonalne interpretacje dokonywane s z nastawieniem performatywnym, poniewa interpretator zakada istnienie jakiej przez wszystkie strony podzielanej podstawy dokonywania ocen. Podobnej podstawy dostarczaj nam obydwa pozostae odniesienia do wiata. Rwnie dziaania regulowane przez normy oraz dziaania dramaturgiczne poddaj si racjonalnej interpretacji. Naturalnie, moliwo racjonalnej rekonstrukcji ukierunkowa dziaania nie jest w tych wypadkach tak oczywista i w rzeczywistoci te nie tak nieskomplikowana, jak w rozwaanym przed chwil przypadku dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. W wypadku dziaa regulowanych przez normy aktor wchodzc w relacj interpersonaln odnosi si do czego w wiecie spoecznym. Subiektywnie susznie" (w sensie susznoci normatywnej) zachowuje si aktor, ktry szczerze sdzi, e stosuje si do obowizujcej normy dziaania; obiektywnie za susznie - kiedy odnona norma faktycznie uchodzi w krgu [jej] adresatw za zasadn {gerechtfertigi). Co prawda na tym poziomie kwestia racjonalnej interpretacji jeszcze si nie pojawia, poniewa obserwator moe ustali deskryptywnie, czy dziaanie zgadza si z dan norm i czy ta z kolei obowizuje spoecznie czy te nie. Jednake w myl zaoe tego modelu dziaania aktor moe stosowa si tylko do takich norm (bd wykracza przeciwko takim normom), ktre on sam subiektywnie uwaa za prawomocne bd za zasadne, a wraz z tym uznaniem normatywnych roszcze wanociowych wystawia si na obiektywn ocen. Rzuca ona interpretatorowi wyzwanie, aeby podda sprawdzeniu nie tylko faktyczn zgodno dziaania z norm bd faktyczne obowizywanie normy, lecz sam suszno teje normy. Interpretator z kolei moe to wyz-
wanie podj albo - przyjmujc perspektyw aksjologicznego sceptycyzmu - odrzuci jako bezsensowne. Jeli interpretator reprezentuje tego rodzaju sceptyczne stanowisko, to z pomoc jakiego niekognitywistycznego wariantu etyki bdzie wyjania, e aktor udzi si co do uzasadnialnoci norm [die Begriindungsfdhigkeit von Normen) i e miast racji moe przytacza co najwyej empiryczne motywy uznawania norm. Kto w ten sposb argumentuje, musi pojcie dziaania regulowanego przez normy uwaa za teoretycznie nieadekwatne; bdzie si stara opis dokonany pocztkowo w kategoriach dziaania regulowanego przez normy zastpi innym opisem, na przykad w kategoriach kauzalno-behawioralnych1. Jeli natomiast interpretator przekonany jest o tym, e normatywny model dziaania jest teoretycznie podny, musi przysta na supozycje co do istnienia momentw wsplnych, zaakceptowanych wraz z formalnym pojciem wiata spoecznego, oraz musi uzna, e moliwe jest sprawdzenie, czy norma, ktr aktor uwaa za suszn, zasuguje na uznanie. Tego rodzaju racjonalna interpretacja dziaania regulowanego przez normy opiera si na porwnaniu spoecznego obowizywania [soziale Geltung) z kontrfaktycznie konstruowan prawomocnoci [Gultigkeit) danego kontekstu normatywnego. W tym miejscu nie bd wchodzi w szczegy metodologicznych trudnoci praktycznego dyskursu przeprowadzanego przez interpretatora w zastpstwie dziaajcych podmiotw, tzn. dyskursu, w ktrym interpretator wystpuje w roli [ich] adwokata2.
Na temat kontrowersji pomidzy kauzalistycznymi i intencjonalistycznymi teoriami dziaania por. Analytische Handlungstheorie. Handlungserkldrungen, A. Beckermann (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977. 2 Por. moje uwagi w J. Habermas, Legitimationsprobleme im Spdtkapitalismus, Frankfurt am Main 1973, s. 150 n. Na temat krytycznej rekonstrukcji faktycznej genezy systemu normatywnego por. P. Lorenzen, Szientismus vs. Dialektik, w: Hermeneutik und Dialektik, R. Bubner, K. Cramer, R. Wiehl (Hrsg.), t. 1,
1
196
/. Wprowadzenie
Problematyka rozumiejcej
interpretacji
197
Praktycznomoralna ocena norm dziaania stwarza interpretatorowi z pewnoci jeszcze wiksze trudnoci anieli kontrola skutecznoci {Erfolgskontwlle) regu dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Zasadniczo jednak dziaania regulowane przez normy mona interpretowa racjonalnie tak samo jak dziaania teleologiczne. Podobne s konsekwencje dramaturgicznego modelu dziaania. Tutaj aktor, odsaniajc czstk siebie przed publicznoci, odnosi si do czego w swym wiecie subiektywnym. Tu rwnie formalna koncepcja wiata (Weltkonzept) stanowi podstaw dokonywania ocen, ktr podzielaj dziaajcy i jego interpretator. Interpretator moe dziaanie tumaczy racjonalnie w ten sposb, e uchwyci przy tym elementy zudzenia i samozudzenia. Moe on odsoni skrycie strategiczny charakter samoprezentacji, porwnujc manifestowan zawarto ekspresji, czyli to, co aktor mwi, z tym, co myli. Ponadto interpretator moe obnay systematycznie zaburzony charakter procesw dochodzenia do porozumienia, pokazujc, jak uczestnicy swe ekspresje artykuuj w sposb subiektywnie szczery, mimo e obiektywnie mwi co innego anieli to, co (take) myl (i to nie bdc tego wiadomi). Interpretowanie niewiadomych motyww, ktre odwouje si do hermeneutyki gbi, niesie z kolei z sob innego rodzaju trudnoci anieli ocenianie z pozycji adwokata obiektywnie przypisanych ukadw interesw oraz sprawdzanie empirycznej zawartoci technicznych i strategicznych regu dziaania. Odwoujc si do przykadu krytyki terapeutycznej mona sobie jednak wyjani moliwo racjo1 nalnego interpretowania dziaa dramaturgicznych .
Tubingen 1970, s. 57 n.; tene, Normative Logic and Ethics, Mannheim 1969, s. 73 n.; P. Lorenzen, O. Schwemmer, Konstruktive Logik, Ethik und Wissenschaftstheorie, Mannheim 1973, s. 209 n. 1 J. Habermas, Uniwersalistyczne roszczenie hermeneutyki, tum. M. ukasiewicz, w: Wspczesna myl literaturoznawcza w Republice Federalnej Niemiec.
Procedury interpretacji racjonalnych maj w naukach spoecznych wtpliw reputacj. Krytyka operujcego modelami platonizmu {Modellpatonismus) w naukach ekonomicznych wskazuje, e niektrzy kwestionuj empiryczn zawarto i eksplanacyjn podno racjonalnych modeli podejmowania decyzji; zarzuty wobec podej kognitywistycznych w etyce filozoficznej oraz obiekcje w stosunku do wyksztaconej przez tradycj heglowsko-marksowsk krytyki ideologii {Ideologiektik) wskazuj, e inni powtpiewaj w moliwo praktycznomoralnego uzasadniania norm dziaania oraz kompensowania interesw partykularnych interesami dajcymi si generalizowa {Aufrechnung partikularer gegen verallgemeinerbare Interessen); rozpowszechniona krytyka naukowego charakteru psychoanalizy pokazuje za, e wielu uwaa za problematyczn ju sam koncepcj tego, co niewiadome, [samo] pojcie dwoistego - skrytego i manifestowanego - znaczenia ekspresji wyraajcych przeycia. Moim zdaniem, zarzuty te opieraj si z kolei na wtpliwych zaoeniach empiry styczny eh1. Kontrowersj t nie musz si tu szczegowo zajmowa, poniewa nie zamierzam dowodzi, e racjonalne interpretacje s moliwe i teoretycznie owocne, lecz pragn uzasadni mocniejsze twierdzenie, i wraz z rozumiejcym podejciem do przedmiotowego obszaru dziaania spoecznego nieuchronnie stajemy wobec problematyki racjonalnoci. Dziaania komunikacyjne nieustannie wymagaj dokonywania interpretacji, ktra w swym zalku jest racjonalna. Relacje, w jakich dziaanie strategiczne, dziaanie regulowane przez normy i dziaanie dramaturgiczne znajduj si wobec wiata obiektywnego,
Antologia, H. Orowski (red.), Warszawa 1986; W. A. Schelling, Sprache, Bedeutung, Wunsch, wyd. cyt.; A. Lorenzer, Sprachzerstrung und Rekonstmktion, Frankfurt am Main 1970; T. Mischel, Psychologische Erkldrungen, Frankfurt am Main 1981, s. 180 n. 1 A. Maclntyre, The Unconscious, London 1958.
198
/. Wprowadzenie
Pmblematyka rozumiejcej interpretacji
199
wiata spoecznego czy wiata subiektywnego, dostpne s z zasady tak samo aktorowi, jak i obserwatorowi, ich obiektywnej ocenie. W wypadku za dziaania komunikacyjnego ostateczny wynik interakcji wrcz uzaleniany bdzie od tego, czy uczestnicy mog midzy sob zgodzi si co do intersubiektywnie prawomocnej oceny swych odniesie do wiata. W myl tego modelu dziaania interakcja moe si powie tylko w ten sposb, e uczestnicy osign konsens, przy czym tene konsens zaley od nastawie Tak lub Nie wobec roszcze, ktre potencjalnie maj oparcie w racjach. W dalszej czci bd jeszcze analizowa t racjonaln struktur wewntrzn dziaania ukierunkowanego na porozumienie. W tym miejscu chodzi o pytanie, czy, i ewentualnie jak, wewntrzna struktura dochodzenia aktorw midzy sob do porozumienia odzwierciedla si w rozumieniu nie uczestniczcego [w nim] interpretatora. Czy zadanie, jakim jest opis ukadu caociowych powiza dziaania komunikacyjnego, nie polega po prostu na moliwie dokadnej eksplikacji sensu ekspresji symbolicznych, z ktrych skada si obserwowana sekwencja? I czy ta eksplikacja znacze nie jest cakowicie niezalena od (zasadniczo poddawalnej sprawdzeniu) racjonalnoci owych nastawie, ktre s nonikami interpersonalnej koordynacji dziaa? Byoby tak rzeczywicie jedynie w wypadku, gdyby rozumienie dziaania komunikacyjnego dopuszczao cise oddzielenie kwestii znaczenia od kwestii wanoci; ale na tym wanie polega problem. Z pewnoci musimy rozrnia interpretacje dokonywane przez obserwatora, ktry pragnie zrozumie sens symbolicznej ekspresji, i interpretacje dokonywane przez uczestnikw interakcji, ktrzy za porednictwem mechanizmu dochodzenia do porozumienia koordynuj swe dziaania. W odrnieniu od bezporednich uczestnikw interpretator nie zabiega o interpretacj, co do ktrej mona osign konsens {konsensfdhige
Deutung), eby swoje plany dziaania mc uzgodni z planami dziaania innych aktorw. Ale by moe dokonania interpretacyjne obserwatora i uczestnika rni si jedynie co do swych funkcji, a nie co do struktury. Owe nastawienia Tak/Nie ze strony interpretatora - czym, jak widzielimy, wyrniaj si racjonalne interpretacje przebiegw dziaa, ktre w sposb uproszczony ujmowane s w formie typw idealnych - musz mianowicie w zalkowej postaci wystpowa ju w czystym opisie, w semantycznej eksplikacji czynnoci jzykowej. Dziaania komunikacyjne mog by interpretowane racjonalnie" jedynie w pewnym tego rozumieniu, ktre wymaga jeszcze objanienia. T niepokojc tez pragn rozwin, biorc za ni przewodni problematyk rozumiejcej interpretacji w naukach spoecznych. Zajm si tym najpierw (1) z perspektywy teorii nauki, a nastpnie (2) spojrz na to kolejno z pozycji takich szk w socjologii rozumiejcej, jak szkoa fenomenologiczna, szkoa etnometodologiczna i szkoa hermeneutyczna. 1. W ramach tradycji majcej swe pocztki u Diltheya i Husserla wyrniony status ontologiczny nadany zostaje rozumieniu jako podstawowemu rysowi ludzkiej egzystencji - co czyni Heidegger w Byciu i czasie (1927) - oraz dochodzeniu do porozumienia jako podstawowemu rysowi ycia usytuowanego w historii (das historische Leben) - co czyni Gadamer w Prawdzie i metodzie (1960). Bynajmniej nie zamierzam szuka w tym podejciu jakiego oparcia natury systematycznej, ale pragn stwierdzi, e metodologiczna dyskusja nad podstawami nauk spoecznych, jak prowadzono w ostatnich dziesicioleciach, doprowadzia do podobnych rezultatw: The generation of descriptions of acts of everyday actors is not incidental to social life as ongoing Praxis but is absolutely integral to its production and inseparable from it, since the charakterization of what others do, and more narrowly their intentions and reasons for what they
200
/. Wprowadzenie
Problematyka rozumiejcej interpretacji ..
201
do, is what makes possible the intersubjectivity through which the transfer of communicative intent is realized. It is in these terms that verstehen must be regarded: not as a special method of entry to the social world peculiar to the social sciences, but as the ontological condition of human society as it is produced and reproduced by its members"'. Socjologia musi poszukiwa rozumiejcego dostpu do swego obszaru przedmiotowego, poniewa zastaje ona tam procesy dochodzenia do porozumienia, w ktrych i poprzez ktre obszar ten uprzednio ju si poniekd ukonstytuowa, tzn. przed wszelk we ingerencj teoretyczn. Badacz spoeczny natrafia na przedmioty, ktre symbolicznie s ju wstpnie ustrukturowane; ucieleniaj one struktury teje wiedzy przedteoretycznej, z ktrej pomoc przedmioty te zostay wytworzone przez podmioty zdolne do mwienia i dziaania. Wewntrzna logika ju symbolicznie ustrukturowanej rzeczywistoci, na jak natrafia socjolog konstruujc obszar swych obiektw, tkwi w wewntrznych reguach wytwarzania, wedug ktrych podmioty zdolne do mwienia i dziaania tworz - w sposb bezporedni bd poredni - spoeczny ukad yciowych powiza {den gesellschaftlichen Lebenszusammenhang). Obszar
Tworzenie opisw dziaa [przez] aktorw wiata codziennego nie jest czym przygodnym dla ycia spoecznego jako nieprzerwanie kontynuowanej praxis, lecz jest bezwzgldnie nieodzowne do jego wytwarzania i nie daje si od niego oddzieli, jako e charakteryzowanie tego, co czyni inni, a dokadniej biorc ich intencji i powodw, dla ktrych to czyni, jest tym, co umoliwia intersubiektywno, za ktrej porednictwem realizowane jest przekazywanie intencji komunikacyjnej. To w tych wanie kategoriach trzeba postrzega verstehen: nie jako szczegln metod dostpu do wiata spoecznego, swoist dla nauk spoecznych, lecz jako ontologiczny warunek [istnienia] spoeczestwa ludzkiego, takiego jakie jego czonkowie rzeczywicie wytwarzaj i reprodukuj" (A. Giddens, New Rules of Sociological Method, London 1976, s. 151). [Pierwsze zdanie w cytacie skorygowano za oryginaem - A.M.K; patrz te tene, Habermas Critique of Hermeneutics, w: A. Giddens, Studies in the Social and Political Theory, London 1977, s. 135 n.
obiektw bdcych w polu zainteresowania nauk spoecznych obejmuje wszystko, co podpada pod okrelenie skadnik wiata ycia". Co znaczy to wyraenie, moemy intuicyjnie rozjani, wskazujc na te przedmioty symboliczne, ktre s przez nas wytwarzane, gdy mwimy i dziaamy: poczynajc od bezporednich ekspresji (takich jak czynnoci jzykowe, aktywnoci celowe, kooperacje) przez sedymentacje tych ekspresji (takie jak teksty, przekazy, dokumenty, dziea sztuki, teorie, przedmioty kultury materialnej, dobra, techniki itd.) a po porednio wygenerowane twory posiadajce zdolno organizacji i same sobie zapewniajce stabilno (takie jak instytucje, systemy spoeczne i struktury osobowoci). Mwienie i dziaanie to [dwie] niewyjanione kategorie, do ktrych si uciekamy, kiedy choby tylko wstpnie chcemy rozjani, [czym jest] przynaleno do spoeczno-kulturowego wiata ycia, [czym jest] bycie jego czci skadow. Ot problem rozumienia" nabra znaczenia w naukach humanistycznych i w naukach spoecznych przede wszystkim z tego wzgldu, e za porednictwem samej obserwacji naukowiec nie uzyskuje dostpu do rzeczywistoci symbolicznie ju ustrukturowanej, oraz z tego, e rozumienie sensu nie poddaje si metodycznej kontroli w sposb podobny do tego, w jaki moemy podda kontroli obserwacj w badaniu eksperymentalnym. Badacz spoeczny nie ma zasadniczo innego sposobu dostpu do wiata ycia ni laik w kwestii bada spoecznych. Musi w pewien sposb przynalee ju do wiata spoecznego, ktrego skadniki pragnie opisa. By je opisa, musi mc je rozumie; aby je rozumie, musi zasadniczo mc uczestniczy w ich wytwarzaniu; uczestniczenie za zakada przynaleno. Okoliczno ta, jak zobaczymy, nie pozwala interpretujcemu na takie rozdzielenie kwestii znaczenia i kwestii wanoci, ktre rozumieniu sensw mogoby zapewni wolny od podejrze deskrypty wny charakter. Pragnbym w tej sprawie podzieli si czterema obserwacjami.
202
/. Wprowadzenie
203
a. Problematyka rozumienia niesie z sob w zarodku dualistyczne ujcie nauki. Historyzm (Dilthey, Misch) oraz neokantyzm (Windelband, Rickert) zastosoway do nauk przyrodniczych oraz do nauk humanistycznych (Geisteswissenschafteri) dualistyczn konstrukcj zbudowan na opozycji: wyjanianie versus rozumienie. Ta pierwsza runda" kontrowersji wok wyjaniania i rozumienia stracia dzi ju na aktualnoci1. Wraz z dokonujc si w socjologii recepcj podejcia fenomenologicznego, analitycznej filozofii jzyka oraz orientacji hermeneutycznej wywizaa si jednak dyskusja - w nawizaniu do Husserla i Schiitza, Wittgensteina i Wincha oraz Heideggera i Gadamera - w ktrej uzasadnia si, e naukom spoecznym z uwagi na metodologiczn rol dowiadczenia komunikacyjnego przysuguje szczeglna pozycja wzgldem prototypowych nauk przyrodniczych, takich jak fizyka. W opozycji do tego pogldu empirystyczna teoria nauki bronia koncepcji zunifikowanej nauki (Einheitswissenschaft), rozwijanej ju w [nurcie] wiedeskiego neopozytywizmu. Dyskusj t mona uwaa - wbrew 2 paru bezkrytycznym jej kontynuatorom i epigonom - za zamknit. Krytycy, ktrzy opieraj si przede wszystkim na [argumentacji] Theodore'a Abla3, bdnie pojli rozumienie jako empati, jako tajemniczy akt przenoszenia si w stany mentalne obcego podmiotu; stojc na gruncie zaoe empirystycznych, byli oni zmuszeni reinterpretowa dowiadczenia komunikacyjne w duchu teorii pojmujcej rozumienie jako wczuwanie si4.
K. O. Apel, ErkldrenlVerstehen - Kontroverse, Frankfurt am Main 1979. H. Albert, Hermeneutik und Realwissenschaft, w: tene, Plddoyer fur kritischen Rationalismus, MUnchen 1971, s. 106 n. 3 T. Abel, The Operation Called Verstehen, The American Journal of Sociology" 1948, t. 54, s. 211-218 [adres bibliograficzny skorygowany za tumaczeniem angielskim niniejszego dziea -A.M. K.]. 4 J. Habermas, Zur Logik der Sozialwissenschaften, Frankfurt am Main 1970, S. 142 n; K. O. Apel, Die Entfaltung der spmchanalytischen" Philosophie und
2 1
Nastpna faza dyskusji zapocztkowana zostaa postempirystycznym zwrotem [w onie] analitycznej filozofii nauki1. Mary Hesse dowodzi, e u podstaw utartego przeciwstawienia nauk przyrodniczych i nauk spoecznych ley taka koncepcja nauk przyrodniczych i w ogle nauk analityczno-empirycznych, ktra si tymczasem zdezaktualizowaa. Debata nad histori nowoczesnej fizyki, zainspirowana przez Kuhna, Poppera, Lakatosa i Feyerabenda, pokazaa, e (1) danych, na podstawie ktrych sprawdzane s teorie, nie da si opisa niezalenie od jzyka samych teorii oraz e (2) teorie nie s zazwyczaj dobierane podug zasad falsyfikacjonizmu, lecz w zalenoci od paradygmatw, ktre - co uwidacznia prba sprecyzowania relacji midzy-teoretycznych - maj si do siebie tak, jak partykularne formy ycia: I take it that it has been sufficiently demonstrated, that data are not detachable from theory, and that their expression is permeated by theoretical categories; that the language of theoretical science is irreducibly metaphorical and unformalizable, and that the logic of science is circular interpretation, reinterpretation, and self-correction of 2 data in terms of theory, theory in terms of data" .
das Problem der Geisteswissenschafteri'', w: tene, Transformation der Philosophie, t. 1-2, Frankfurt am Main 1973, tu t. 2, s. 59 n. Wymienity przegld dyskusji znale mona w Understanding and Social Inquiry, F. R. Dallmayr, T. A. McCarthy (eds.), Notre Dame 1977. ' T. S. Kuhn, Struktura rewolucji naukowych, wyd. cyt.; Criticism and the Growth of Knowledge, wyd. cyt.; Beitrdge zur diachronischen Wissenschaftstheorie, wyd. cyt. 2 M. Hesse, In Defence of Objectivity, Proceeding of the Aristotelian Society 1972", London 1973, s. 9: Myl, e w dostatecznym stopniu wykazano, i danych nie da si odseparowa od teorii i e ich artykulacja przesiknita jest kategoriami teoretycznymi; e jzyk nauki teoretycznej jest nieredukowalnie metaforyczny i nieformalizowalny oraz e logika nauki to cyrkularny [proces] interpretowania, reinterpretowania oraz autokorygowania danych w wietle teorii oraz teorii w wietle danych".
204
/. Wprowadzenie
interpretacji.
205
Mary Hesse wnioskuje std, e (3) konstruowanie teorii w naukach przyrodniczych w nie mniejszym stopniu anieli w naukach spoecznych zaley od interpretacji, ktre mona analizowa na podstawie hermeneutycznego modelu rozumienia. Wanie z punktu widzenia problematyki rozumienia nie da si, jak si zdaje, uzasadni szczeglnego statusu nauk spoecznych1. Sprzeciwiajc si temu Giddens susznie wykazuje, e nauki spoeczne maj realizowa specyficzne zadanie, mianowicie dwoicie hermeneutyczne: The mediation of paradigms or widely discrepant theoretical schemes in science is a hermeneutic matter like that involved in the contacts between other types of meaning-frames. But sociology, unlike natural science, deals with a pre-interpreted world where the creation and reproduction of meaning-frames is a very condition of that which it seeks to analyse, namely human social conduct: this is why there is a double hermeneutics in the social sciences"2. Giddens mwi o podwjnej" hermeneutyce, poniewa w naukach spoecznych problemy rozumienia zaznaczaj sw obecNie bd si tu zajmowa problemami zwizanymi z pojciem paradygmatu, ktre wprowadzi Kuhn dla nauk przyrodniczych, a ktre tylko przy pewnych zastrzeeniach zastosowane moe by do nauk spoecznych; por. D. L. Eckberg, L. Hill, The Paradigm Concept and Sociology: A Critical Review, American Sociological Review" 1979, t. 44, s. 925 n.
2 A. Giddens, New Rules of Sociological Method, wyd. cyt., s. 158: Uzgadnianie ze sob paradygmatw bd dalece rozbienych schematw teoretycznych w ramach nauki jest przedsiwziciem hermeneutycznym, podobnym do tego, jakie jest nieuchronn konsekwencj kontaktw midzy innymi typami schematw znaczeniowych. Jednake socjologia, w odrnieniu od nauk przyrodniczych, zajmuje si wiatem uprzednio ju zinterpretowanym, gdzie tworzenie i reprodukowanie schematw znaczeniowych samo stanowi warunek tego, co staraj si one zanalizowa, mianowicie ludzkich zachowa spoecznych: oto powd, dla ktrego w naukach spoecznych mamy podwjn hermeneutyk". 1
no (kommen ins Spiel) nie tylko przez zaleno opisu danych od teorii oraz przez zaleno jzyka teoretycznego od paradygmatu; problematyka rozumienia pojawia si tu ju poniej progu, jakim jest konstruowanie teorii, a mianowicie przy zdobywaniu danych, a nie dopiero przy ich teoretycznym opisywaniu. Dowiadczenie potoczne, ktre w wietle poj teoretycznych i z pomoc operacji pomiaru mona transformowa w dane naukowe, jest ju ze swej strony symbolicznie ustrukturowane i niedostpne goej obserwacji1. Jeli uzaleniony od paradygmatu teoretyczny opis danych wymaga poziomu pierwszego interpretacji, na ktrym wszystkie nauki staj wobec strukturalnie podobnych zada, to w odniesieniu do nauk spoecznych da si dowie, e niezbdny jest poziom zerowy interpretacji, na ktrym wyania si dalszy problem dotyczcy stosunku jzyka obserwacyjnego do jzyka teorii. [Chodzi] nie tylko o to, e jzyk obserwacji zaley od jzyka teoretycznego; [chodzi o to] e przed dokonaniem wyboru jakiejkolwiek zalenoci od teorii obserwator" bdcy badaczem spoecznym musi - jako uczestnik procesw dochodzenia do porozumienia, dziki ktrym jedynie moe uzyska dostp do swych danych posugiwa si jzykiem, na jaki natrafia na swoim obszarze przedmiotowym. Specyficzne problemy rozumienia polegaj na tym, e badacz spoeczny nie moe jzykiem zastanym" na swoim obszarze przedmiotowym posugiwa si" jak narzdziem neutralnym. Nie moe wej" w ten jzyk, nie odwoujc si do przedteoretycznej wiedzy kogo, kto ju przynaley do jakiego - i to swego wasnego - wiata ycia, ktr to wiedz jako laik wada intuicyjnie i ktr bez poddawania analizie wnosi do kadego procesu dochodzenia do porozumienia.
1
A. V. Cicourel, Method and Measurement in Sociology, Glencoe, 111. 1964;
K. Kreppner, Zur Problematik des Messens in den Sozialwissenschaften, Stuttgart 1975.
206
/. Wprowadzenie
207
Nie jest to naturalnie adne nowe odkrycie (Einsicht), lecz wanie teza, jakiej zawsze bronili krytycy koncepcji zunifikowanej nauki. Jawi si ona teraz tylko w nowym wietle, gdy analityczna filozofia nauki wraz ze swym niedawnym zwrotem postempirystycznym wasnymi drogami przeledzia i przyswoia sobie (nachvollzogen hat) to krytyczne ustalenie (Einsicht), ktre zostao przedstawione wobec niej w formie zarzutu przez teoretykw rozumienia; to za [ustalenie] tak czy inaczej szo po linii pragmatycznej logiki nauki [wiodcej] od Peirce'a do Deweya1. b. Na czym polegaj szczeglne metodologiczne trudnoci rozumienia w naukach, ktre dostp do swego obszaru przedmiotowego musz uzyska poprzez interpretacj? Pytaniem tym zajmowa si H. Skjervheim ju w roku 19592. Skjervheim jest jednym z tych, ktrzy na nowo wszczli spr wok obiektywizmu w naukach spoecznych, otwierajc dyskusj, ktra tymczasowe zakoczenie znalaza w podsumowujcej analizie R. J. Bernsteina: The Restructuring of Social and Political Theory (1976). Pod spektakularnym wraeniem, jakie wywara ksika P. Wincha Idea nauki o spoeczestwie... (1958), nie odnotowano z dostateczn uwag tego, i to H. Skjervheim by tym, ktry jako pierwszy w swych analizach wskaza na metodologicznie bulwersujce (anstfiigen) konsekwencje problemw zwizanych z rozumieniem, a zatem wydoby to, co w rozumieniu jest problematyczne. Skjervheim rozpoczyna od tezy, e rozumienie sensu jest pewn odmian dowiadczenia. Jeli sens zostaje dopuszczony jako podstawowe pojcie teoretyczne, to znaczenia symboliczne trzeba traktowa jako dane:
R. J. Bernstein, Praxis and Action, Philadelphia 1971, s. 165 n.; K. O. Apel, Der Denkweg von Charles S. Peirce, Frankfurt am Main 1975. 2 H. Skjervheim, Objectivism and the Study of Man, Oslo 1959, przedruk w "Inquiry" 1974, t. 17, s. 213 n. i 265 n. [nowe wydanie tej pracy w: tene, Selected Essays. In Honour of Hans Skjervheim's 70th Birthday, Bergen 1996J.
1
What is of interest for us [...] is, that meanings - the meaning of other people's expressions and behaviour, the meanings of written and spoken words - must be regarded as belonging to that which is given [...]. In other words, what we propose is a perceptial theory of meaning, and of our knowledge of other minds"1. Analiza postrzegania" ekspresji symbolicznych jasno pokazuje, czym rni si rozumienie sensu od postrzegania przedmiotw fizycznych: wymaga ono wejcia w intersubiektywn relacj z podmiotem, ktry wytworzy ekspresj. Tak zwana percepcyjna teoria znaczenia wyjania pojcie dziaania komunikacyjnego i natrafia przy tym na temat zapomniany" w analitycznej teorii nauki: na intersubiektywno, ktra wytwarza si w dziaaniu komunikacyjnym midzy Ego i Alter Ego. Skjervheim podkrela rnic midzy dwoma podstawowymi nastawieniami. Kto, kto w roli osoby trzeciej obserwuje co w wiecie, przyjmuje nastawienie obiektywizujce. Kto natomiast uczestniczy w komunikacji i w roli pierwszej osoby (Ego) wchodzi z drug osob (ktra z kolei wobec Ego jako drugiej osoby zachowuje si jako Alter Ego) w relacj intersubiektywn, ten przyjmuje nastawienie nie obiektywizujce, lecz - jak bymy to dzi powiedzieli - performatywne. Obserwacji dokonuje kady z osobna i kady z osobna sprawdza ze swej strony (w razie koniecznoci w wietle wynikw pomiaru) stwierdzenia obserwacyjne innego obserwatora. Jeli proces ten w krgu rnych, z zasady dowolnych obserwatorw prowadzi do zgodnych stwierdze, to mona uzna, e w dostateczny sposb zapewniona zostaa obiektywno obserwacji. Rozumienie sensu jest natomiast dowiad1 Inquiry" 1974, t. 17, s. 272: Interesujce dla nas [...] jest to, e znaczenia - znaczenie zachowa i ekspresji innych ludzi, znaczenia stw napisanych i wypowiedzianych - trzeba traktowa jako przynalece do tego, co dane [...]. Innymi stwy, tym, co proponujemy, jest percepcyjna teoria znaczenia oraz naszej wiedzy o innych umysach".
208
/. Wprowadzenie
Problematyka rozumiejcej interpretacji.
209
czeniem nie dajcym si przeprowadzi solipsystycznie, albowiem jest dowiadczeniem komunikacyjnym. Rozumienie ekspresji symbolicznej wymaga zasadniczo uczestnictwa w procesie dochodzenia do porozumienia. Znaczenia - niezalenie od tego, czy ucielenione s w dziaaniach, instytucjach, wytworach pracy, sowach, powizaniach kooperacyjnych czy te w dokumentach - mog sta si dostpne tylko od wewntrz. Rzeczywisto ustrukturowana ju symbolicznie tworzy uniwersum, ktre dla obserwatora niezdolnego do komunikowania si musiaoby pozosta hermetycznie zamknite, wanie niezrozumiae. wiat ycia otwiera si tylko przed podmiotem czynicym uytek ze swej kompetencji jzykowej i zdolnoci do dziaania (Sprach- und Handlungskompetenz). Dostp zapewnia on sobie dziki temu, e przynajmniej wirtualnie uczestniczy w komunikowaniu si uczestnikw [danego wiata ycia] i w ten sposb sam staje si przynajmniej potencjalnym jego uczestnikiem. Badacz spoeczny musi przy tym zrobi uytek z kompetencji oraz z wiedzy, ktr jako laik dysponuje w sposb intuicyjny. Jednake dopki nie zidentyfikuje i nie przeanalizuje tej wiedzy przedteoretycznej, dopty nie moe skontrolowa, w jakiej mierze i z jakim skutkiem sam jako uczestnik rwnie ingeruje w proces komunikacji, przez co zmienia w proces, do ktrego wcza si wszak tylko po to, by go zrozumie. Proces rozumienia jest w niewyjaniony sposb sprzony zwrotnie z procesem wytwarzania. Problematyka rozumienia da si zatem zawrze w krtkim pytaniu: Jak pogodzi obiektywno rozumienia z performatywnym nastawieniem tego, kto uczestniczy w procesie dochodzenia do porozumienia? Ot Skjervheim analizuje metodologiczne znaczenie przechodzenia od nastawienia obiektywizujcego do nastawienia performatywnego. Uwaa on, e z tym przechodzeniem zwizana jest dwuznaczno nauk spoecznych,
which is the result of the fundamental ambiguity of the human situation; that the other is there both as an object for me and as another subject with me. This dualism crops up in one of the major means of intercourse with the other - the spoken word. We may treat the words that the other utters as sounds merely; or if we understand their meaning we may still treat them as facts, registering the fact that he says what he says; or we may treat what he says as a knowledge claim, in which case we are not concerned with what he says as a fact of his biography only, but as something which can be true or false. In both the first cases the other is an object for me, although in different ways, while in the letter he is a fellow-subject who concerns me as one on an equal footing with myself, in that we are both concerned with our common world"1.
Tame, s. 265: Dwuznaczno ta, ktra jest rezultatem fundamentalnej dwuznacznoci ludzkiej sytuacji, tego, e Inny wystpuje na dwa sposoby: jako pewien przedmiot dla mnie oraz jako inny podmiot wesp ze mn. Dualizm ten ujawnia si w jednym z gwnych narzdzi [realizacji] stosunkw z inn osob - w wypowiadanym sowie. Sowa wymawiane przez Innego moemy traktowa jako czyste dwiki; albo te, jeli rozumiemy ich znaczenie, nadal moemy traktowa je jak fakty, odnotowujc ten fakt, e mwi on to, co mwi; albo te moemy traktowa to, co on mwi, jako roszczenie do wiedzy, w ktrym to wypadku zainteresowani jestemy tym, co on mwi, nie tylko jako faktem z jego biografii, lecz jako czym, co moe by prawd lub faszem. W dwu pierwszych wypadkach Inny jest przedmiotem dla mnie, aczkolwiek na rne sposoby, podczas gdy w ostatnim wypadku jest on wsp-podmiotem, ktry interesuje mnie jako kto, kto jest na rwnym poziomie ze mn, jako e obydwaj jestemy zainteresowani naszym wsplnym wiatem". Skjervheim explicite nawizuje do transcendentalnej teorii intersubiektywnoci E. Husserla, ale w rzeczywistoci jego analiza ma wicej punktw stycznych z podstawowymi mylami filozofii dialogu, ktra ma swe rda u M. Bubera i F. Rosenzweiga; M. Theunissen pojmuje filozofi dialogu, do ktrej zalicza rwnie Rosenstock-Huessy'go i Grisebacha, jako kontrpropozycj w stosunku do fenomenologii transcendentalnej wychodzcej z kartezjaskiego, tzn. z monologicznego punktu widzenia. Por. M. Theunissen, Der Andere, Berlin 1965; na temat Husserla por. P. Hutcheson, Husserl's Problem of Intersubjectiviry, .Journal of the British Society for Phenomenology" 1980, t. 11, s. 144 n.
210
/. Wprowadzenie
Problematyka rozumiejcej interpretacji,
211
Skjervheim zwraca tu uwag na interesujc okoliczno, e performatywne nastawienie pierwszej osoby w stosunku do drugiej osoby oznacza zarazem ukierunkowanie na roszczenia wanociowe. W nastawieniu tym Ego nie moe roszczenia do prawdziwoci, jakie podnosi Alter, traktowa jako czego, co wystpuje w wiecie obiektywnym; Ego musi si zmierzy z tym roszczeniem, roszczenie to musi bra powanie, musi na nie reagowa [mwic] Tak lub Nie (albo te pytanie o suszno tego roszczenia pozostawi na boku, jako pytanie jeszcze nie rozstrzygnite). Ego musi ujmowa ekspresj Innego jako ucielenion symbolicznie wiedz. Ma to uzasadnienie w charakterze procesw dochodzenia do porozumienia. Ci, ktrzy chc dochodzi do porozumienia, musz zakada wsplne standardy, na podstawie ktrych mog rozstrzyga, czy konsens dochodzi do skutku. Jeli za udzia w procesach komunikacji oznacza, e jeden [z uczestnikw] musi zaj stanowisko wobec roszcze wanociowych innego [uczestnika], to badacz spoeczny, dopki trwa zbieranie dowiadcze komunikacyjnych, nie ma nawet moliwoci, by ekspresj drugiej strony ujmowa jako czysty fakt. Powstaje w zwizku z tym pytanie, czy badacz spoeczny moe rozrnione przez Skjervheima przypadki drugi i trzeci, rozumienie semantycznej zawartoci ekspresji oraz reagowanie na zwizane z t treci roszczenie wanociowe, traktowa zupenie niezalenie jeden od drugiego. Analiza Skjervheima nie jest [w tym wzgldzie] jeszcze zadowalajca, ale jego spostrzeenia wskazuj ju na konsekwencje, ktre w kontekcie naszych docieka s wane. c. Jeli rozumienie sensu pojmuje si jako odmian dowiadczenia i jeli dowiadczenie komunikacyjne moliwe jest tylko przy performatywnym nastawieniu uczestnika interakcji, to przeprowadzajcemu obserwacj badaczowi spoecznemu, ktry zbiera dane uzalenione od jzyka, musi przypa
status podobny do statusu osoby bdcej laikiem w kwestii bada spoecznych. Jak daleko sigaj strukturalne podobiestwa midzy dokonaniami interpretacyjnymi jednego i drugiego? Odpowiadajc na to pytanie warto pamita, e mwienie i dziaanie to nie to samo. Bezporedni uczestnicy zmierzaj w codziennej praktyce komunikacyjnej do realizacji zamiarw [przywiecajcych] dziaaniu; uczestnictwo w kooperatywnym procesie interpretacji suy wytwarzaniu konsensu, na podstawie ktrego mog oni koordynowa swoje plany dziaania oraz realizowa swe zamiary. Interpretator prowadzcy badania spoeczne nie zmierza do realizacji tego rodzaju zamiarw [przywiecajcych] dziaaniu. Uczestniczy on w procesie dochodzenia do porozumienia majc na uwadze samo rozumienie, a nie cel, ktry wymagaby skoordynowania celowych dziaa interpretatora z celowym dziaaniem bezporednich uczestnikw. System dziaa, w ktrym badacz spoeczny porusza si jako aktor, sytuuje si na innej paszczynie; z reguy jest to jaki segment systemu wiedzy, a w kadym razie nie pokrywa si z systemem dziaa bdcym obiektem obserwacji. W obserwowanym systemie badacz spoeczny - przez to, e jako mwicy i suchajcy skoncentrowany jest wycznie na procesie dochodzenia do porozumienia - uczestniczy niejako z pominiciem (unter Abzug) swych waciwoci, ktre posiada jako aktor. Wyjani to sobie moemy odwoujc si do modelu humanisty, ktry odcyfrowuje przekazane przez minione pokolenia (iiberlieferte) dokumenty, ktry przekada teksty, ktry tumaczy tradycje itd. W tym wypadku uczestniczcy w pierwotnym procesie dochodzenia do porozumienia mog nie zauway wirtualnego uczestnictwa interpretatora, ktry wcza si z czasowego dystansu. Przykad ten rzuca te wiato na skontrastowany z tym model obserwatora uczestniczcego, ktrego czynna obecno nieuchronnie zmienia pierwotn scen. Ale
212
/. Wprowadzenie
Problematyka rozumiejcej interpretacji..
213
i w tym wypadku dziaania, poprzez ktre interpretator prbuje mniej czy bardziej dyskretnie wczy si (einzugliedern) w dany kontekst, peni tylko funkcj pomocnicz wobec realizowanego jako cel autoteliczny uczestnictwa w procesie dochodzenia do porozumienia, stanowicego klucz do zrozumienia dziaa innych aktorw. Nie bd zajmowa si bliej wymagajcym wyjanienia wyraeniem funkcje pomocnicze" i bd mwi o czysto wirtualnym" uczestnictwie, poniewa interpretator - gdy rozpatrywa go w funkcji aktora - zmierza do realizacji celw, ktre maj odniesienie nie do aktualnego kontekstu, lecz do innego systemu dziaania. O tyle te interpretator w ramach kontekstu, w ktrym prowadzona jest obserwacja, nie zmierza do realizacji adnych wasnych zamiarw. Jakie zatem znaczenie ma rola wirtualnego uczestnika dla kwestii obiektywnoci rozumienia ze strony interpretatora bdcego badaczem spoecznym? Przyjrzyjmy si alternatywom wymienionym przez Skjervheima. Jeli interpretator ogranicza si do obserwacji w cisym tego znaczeniu, to dostrzega tylko fizyczne substraty ekspresji, nie rozumiejc jej. Aby uzyska jakie dowiadczenia komunikacyjne, musi przyj nastawienie performatywne oraz wzi udzia - choby tylko wirtualnie - w pierwotnym procesie dochodzenia do porozumienia. Czy moe wtedy, jak zakada Skjervheim, ograniczy si do tego, by deskryptywnie uchwyci znaczeniow zawarto ekspresji, tak jakby to by tylko fakt, nie reagujc przy tym na roszczenia wanociowe, jakie uczestnicy podnosz wraz ze swymi ekspresjami? Czy interpretator moe cakowicie abstrahowa od oceniania prawomocnoci ekspresji, ktre ma deskryptywnie uchwyci? Aby zrozumie jak ekspresj - w modelowym przypadku: czynno jzykow ukierunkowan na dochodzenie do porozumienia - interpretator musi zna warunki jej prawomocnoci; musi wiedzie, jakie warunki maj by spenione, aby mogo
by zaakceptowane zwizane z ni roszczenie wanociowe, tzn. pod jakimi warunkami musiaoby ono zosta normalnie przez suchajcego uznane. Akt jzykowy rozumiemy tylko wwczas, jeli wiemy, co sprawia, e jest on akceptowalny. Skd jednake interpretator mgby czerpa t wiedz, jeli nie z kontekstu obserwowanej komunikacji bd z kontekstw porwnywalnych? Znaczenie aktw komunikacyjnych moe on zrozumie tylko dlatego, e osadzone jest ono w kontekcie dziaania ukierunkowanego na dojcie do porozumienia - oto zasadnicze ustalenie Wittgensteina oraz punkt wyjcia jego teorii znaczenia jako uycia1. Interpretator obserwuje, pod jakimi warunkami ekspresje symboliczne s akceptowane jako prawomocne (gilltig), a kiedy zwizane z nimi roszczenie wanociowe jest krytykowane i odrzucane, przygldajc si, kiedy plany dziaania uczestnikw dziki wyksztacaniu konsensu zostaj skoordynowane, a kiedy z powodu braku konsensu nastpuje przerwanie pocze (Anschliisse) pomidzy dziaaniami rnych aktorw. Interpretator nie moe wic uzmysowi sobie znaczeniowej zawartoci danej ekspresji niezalenie od kontekstw dziaania, w ktrych uczestnicy reaguj na problematyczn ekspresj, mwic Tak lub Nie albo wstrzymujc si od zajcia stanowiska. Z kolei tych stanowisk Tak/Nie nie bdzie rozumia, jeli nie bdzie zdolny unaoczni sobie nie wyraonych explicite racji, ktre motywuj uczestnikw do zajmowania stanowisk takich, jakie zajmuj. Zgoda oraz brak zgody - o ile ich miar s wzajemnie zgaszane roszczenia wanociowe i o ile nie s powodowane przez czysto zewntrzne okolicznoci - opieraj si bowiem na racjach, jakimi uczestnicy rzekomo bd faktycznie dysponuj. Te zwykle explicite nie wyjawione racje tworz osie proW. P. Alstone, Philosophy of Language, Englewood Cliffs, N.J. 1964; E. v. Savigny, Die Philosophie dernormalen Sprache, wyd. cyt., s. 72 n.
1
214
/. Wprowadzenie
Problematyka rozumiejcej interpretacji
215
cesw dochodzenia do porozumienia. Jeli jednak interpretator, aby zrozumie ekspresj, musi uzmysowi sobie racje, za pomoc ktrych mwicy broniby - w razie gdyby to byo wymagane oraz w sprzyjajcych po temu okolicznociach prawomocnoci swej ekspresji, to sam zostaje wcignity w proces oceniania roszcze wanociowych. Racje maj mianowicie to do siebie, e nie mona ich opisa z pozycji osoby trzeciej, tzn. nie reagujc na nie albo zgod, albo odrzuceniem, albo powstrzymaniem si od reakcji. Interpretator nie rozumiaby, czym jest racja", gdyby jej nie zrekonstruowa wraz z jej roszczeniem do bycia uzasadnieniem, to za w myl stanowiska Maxa Webera znaczy: gdyby nie da jej racjonalne) interpretacji. Opis racji wymaga eo ipso [dokonania ich] oceny nawet wwczas, gdy ten, kto daje opis, uwaa, i w danym momencie nie potrafi oceni jego trafnoci. Racje mona rozumie tylko o tyle, o ile rozumie si, dlaczego s one lub nie s trafne oraz dlaczego ewentualnie nie jest (jeszcze) moliwe rozstrzygnicie kwestii, czy racje s dobre czy ze. Z tego to wzgldu interpretator nie moe - bez zajmowania wobec nich stanowiska - interpretowa ekspresji, ktre przez poddawalne krytyce roszczenia wanociowe powizane s z zasobem moliwych racji {mit einem Potential an Grunden), a tym samym reprezentuj wiedz. Nie moe on za zaj stanowiska, nie przykadajc zarazem wasnych standardw oceny, a w kadym razie standardw, ktre sobie przyswoi. Odnosz si one krytycznie do innych, odbiegajcych od nich standardw ocen. Wraz z zajciem stanowiska wobec roszczenia wanociowego, jakie podnosi Alter, zastosowane zostaj w kadym razie standardy, ktre nie s przez interpretatora po prostu zastane, lecz ktre musia on zaakceptowa jako suszne. Pod tym wzgldem czysto wirtualne uczestnictwo interpretatora nie uwalnia od zobowiza, jakie spoczywaj na bezporednim uczestniku: gdy chodzi o ten
moment (in dem Punkt), ktry ma rozstrzygajce znaczenie dla kwestii obiektywnoci rozumienia, od obydwu - od obserwatora bdcego badaczem spoecznym i od laika - wymagane s dokonania interpretacyjne tego samego rodzaju. Dotychczasowe rozwaania powinny uzmysowi, e metoda rozumiejcej interpretacji (Methode des Sinnverstehens) podaje w wtpliwo zwyk obiektywno poznania, poniewa interpretator, jeli nawet nie ma na wzgldzie wasnych zamiarw zwizanych z dziaaniem, musi przysta na uczestniczenie w dziaaniu komunikacyjnym oraz czuje si zmuszony do konfrontacji z roszczeniami wanociowymi, jakie wystpuj w samym jego obszarze przedmiotowym. Do racjonalnej struktury wewntrznej dziaania ukierunkowanego podug roszcze wanociowych musi si odnie z pomoc interpretacji, ktra ju w punkcie wyjcia ma charakter racjonalny. Interpretator mgby zneutralizowa t ostatni tylko za cen przyjcia obiektywizujcego stanowiska obserwatora; z takich jednak pozycji wewntrzne zwizki sensu s w ogle niedostpne. Zatem ju w samym punkcie wyjcia istnieje fundamentalny i zwizek midzy rozumieniem dziaa komunikacyjnych i racjonalnymi interpretacjami. Zwizek ten jest fundamentalny, poniewa dziaa komunikacyjnych nie da si interpretowa dwustopniowo: najpierw rozumie je w ich faktycznym przebiegu i dopiero nastpnie porwnywa z jakim [przedstawionym w formie] typu idealnego modelem jego przebiegu. Jest raczej tak, e interpretator, ktry uczestniczy wirtualnie, nie majc adnych wasnych zamiarw wicych si z dziaaniem, moe deskryptywnie uchwyci sens jakiego faktycznie majcego miejsce procesu dochodzenia do porozumienia tylko przy zaoeniu, e zgod oraz brak zgody, roszczenia wanociowe oraz potencjalne racje, z jakimi zostaje skonfrontowany, ocenia bdzie opierajc si na wsplnej, zasadniczo przeze oraz przez bezporednich uczestnikw podzielanej podstawie.
216
/. "Wprowadzenie
217
Zaoenie to jest w kadym razie nieodzowne w wypadku interpretatora bdcego badaczem spoecznym, ktry swe opisy opiera na komunikacyjnym modelu dziaania. Wynika to, jak bd chcia pokaza na zakoczenie, z szeroko rozumianych zaoe ontologicznych tego modelu. d. Jeli jakie zachowanie opisujemy jako dziaanie teleologiczne, to przyjmujemy, e dziaajcy czyni okrelone zaoenia ontologiczne, e przewiduje [istnienie] wiata obiektywnego, w ktrym moe co rozpozna oraz w ktry moe celowo ingerowa. My, jako ci, ktrzy obserwuj aktora, czynimy jednoczenie ontologiczne zaoenia w odniesieniu do subiektywnego wiata aktora. Wyrniamy wiat ^Jako taki" (die" Welt) oraz wiat taki, jakim jawi si on z punktu widzenia dziaajcego. Moemy ustali deskryptywnie, co aktor uwaa za prawd, w odrnieniu od tego, co (naszym zdaniem) jest prawd. Wybr midzy interpretacj deskryptywn a racjonaln polega na tym, e roszczenie do prawdziwoci, jakie aktor wie ze swoimi opiniami, oraz zwizane z prawdziwoci roszczenie do skutecznoci, jakie wie on ze swymi dziaaniami teleologicznymi, decydujemy si albo ignorowa, albo bra powanie jako roszczenia, ktre podlegaj obiektywnej ocenie. Jeli je ignorujemy jako roszczenia wanociowe, to opinie i zamiary traktujemy jako co subiektywnego, tzn. jako co, co aktor - jeli zostaoby to przeze zaprezentowane jako jego opinia bd jego zamiar, jeli zostaoby odsonite czy wyraone przed publicznoci musiaby zaliczy do swego wiata subiektywnego. W tym wypadku roszczenie do prawdziwoci oraz roszczenie do skutecznoci neutralizujemy przez to, e opinie i zamiary traktujemy jako ekspresje wyraajce przeycia; te za mona by ocenia obiektywnie ju tylko pod ktem szczeroci i autentycznoci. Obydwie te optyki nie maj jednak adnego zastosowania do dziaania ideologicznego realizowanego przez
aktora, ktry z zasady iprinzipiell) jest sam, jest, by tak rzec, pozbawiony publicznoci. Jeli natomiast roszczenia aktora dokadnie tak, jak zostay przeze w sposb racjonalny zamierzone - bierzemy powanie, to (domniemane) perspektywy sukcesu poddajemy krytyce, ktra opiera si na naszej wiedzy i naszym porwnaniu faktycznego przebiegu dziaania z projektowanym w kategoriach typw idealnych przebiegiem dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Na krytyk t dziaajcy mgby naturalnie odpowiedzie dopiero wwczas, gdybymy go wyposayli w inne kompetencje anieli te, ktre dopuszcza teleologiczny model dziaania. Obustronna krytyka byaby moliwa dopiero wwczas, gdyby dziaajcy mg ze swej strony wej w relacje interpersonalne, mg dziaa komunikacyjnie, a nawet uczestniczy w tym szczeglnym i wymagajcym licznych zaoe komunikowaniu si, ktre nazwalimy dyskursem. Analogiczny eksperyment mylowy moemy przeprowadzi w odniesieniu do przypadku opisywania jakiego zachowania jako dziaania regulowanego przez normy. Zakadamy przy tym, e aktor przewiduje [istnienie] drugiego wiata, a mianowicie wiata spoecznego, w ktrym moe odrnia zachowanie respektujce normy od zachowania odbiegajcego od norm. I znowu jako obserwatorzy czynimy jednoczenie ontologiczne zaoenia co do subiektywnego wiata aktora, tak i moemy rozrnia taki wiat spoeczny, jaki jawi si aktorowi, taki, jaki jawi si innym jego czonkom, oraz ten waciwy wiat spoeczny, jaki jawi si nam. Wybr midzy interpretacj racjonaln i opisow rwnie tu polega na decyzji, czy mutatis mutandis powanie traktujemy normatywne roszczenie wanociowe, jakie aktor wie ze swymi dziaaniami, czy te reinterpretujemy je, czynic z niego co czysto subiektywnego. Rwnie tu wykadnia deskryptywna opiera si na reinterpretacji tego, co aktor racjonalnie zamierza, sto-
218
/. Wprowadzenie
Pmblematyka rozumiejcej interpretacji
219
sujc si do normy uznanej za prawowit. Rwnie tu w wypadku interpretacji racjonalnej wystpuje asymetria midzy nami i aktorem, ktry w granicach normatywnego modelu dziaania nie jest wyposaony w zdolno do tego, by jako uczestnik dyskursu prowadzi spr wok hipotetycznej wanoci norm. Asymetria ta jest utrzymana rwnie wwczas, kiedy zachowanie opisujemy jako dziaanie dramaturgiczne i aktora wyposaamy w odpowiednie koncepcje wiata (Weltkonzepte). My, obserwatorzy, w wypadku interpretacji racjonalnej wykorzystujemy zdolno wydawania osdu {Beurteilungskompetenz), od ktrego aktor sam nie moe zoy odwoania. Musimy mianowicie przypisa sobie zdolno do tego, aby ekspresj artykuujc stany wewntrzne, ktr sam aktor opatruje roszczeniem do szczeroci, na podstawie pewnych wskanikw krytykowa jako autoiluzj, przy czym w granicach dramaturgicznego modelu dziaania aktor nie ma moliwoci przeciwstawienia si naszym racjonalnym interpretacjom. Kategorie dziaania teleologicznego, dziaania regulowanego przez normy oraz dziaania dramaturgicznego gwarantuj zachowanie metodologicznie relewantnej rnicy poziomw midzy paszczyzn interpretacji dziaa i paszczyzn interpretowanego dziaania. Z chwil jednak, gdy zachowanie zaczynamy opisywa w kategoriach dziaania komunikacyjnego, nasze wasne zaoenia ontologiczne przestaj ju odznacza si wikszym stopniem zoonoci anieli te, jakie przypisujemy samym aktorom. Rnica midzy pojciowymi paszczyznami: samych jzykowo koordynowanych dziaa oraz ich interpretacj, jak przedstawiamy my jako obserwatorzy, nie peni ju roli filtra ochronnego. W myl bowiem zaoe komunikacyjnego modelu dziaania, dziaajcy dysponuje tak samo bogat kompetencj interpretacyjn jak obserwator. Aktor jest teraz nie tylko wyposaony w trzy kon-
cepcje wiata, ale moe rwnie posugiwa si nimi refleksyjnie. Powodzenie dziaania komunikacyjnego uzalenione jest, jak widzielimy, od [pewnego] procesu interpretacji, w ktrym uczestnicy systemu odniesie obejmujcego trzy wiaty dochodz do wsplnej definicji sytuacji. Kady konsens opiera si na intersubiektywnym uznaniu roszcze wanociowych, ktre s poddawalne krytyce; zakada si przy tym, e dziaajcy komunikacyjnie zdolni s do oboplnej krytyki. Jednake z chwil wyposaenia aktorw w te [wanie] zdolnoci, tracimy jako obserwatorzy uprzywilejowan pozycj wzgldem naszego obszaru przedmiotowego. Nie mamy ju wyboru, czy obserwowanej sekwencji interakcji nada interpretacj deskryptywn, czy racjonaln. Przypisujc aktorom t sam kompetencj w wydawaniu osdu, z jakiej korzystamy jako interpretatorzy ich ekspresji, zrzekamy si zapewnionej nam dotychczas metodologicznej nietykalnoci. Czujemy, e jestemy zmuszeni do tego, by z nastawieniem performatywnym (cho bez adnych wasnych zamiarw zwizanych z dziaaniem) uczestniczy w procesie dochodzenia do porozumienia, ktry chcemy opisa. Tym samym wystawiamy nasz interpretacj na zasadniczo t sam krytyk, na jak wzajemnie musz wystawia swe interpretacje sami dziaajcy komunikacyjnie. Oznacza to jednak, e rozrnienie midzy interpretacj deskryptywn i interpretacj racjonaln staje si na tym szczeblu bezsensowne. Albo jeszcze lepiej [to ujmujc]: interpretacja, ktra ju w punkcie wyjcia ma charakter racjonalny, stanowi tu jedyn drog otwierajc dostp do faktycznego przebiegu dziaania komunikacyjnego. Nie moe ona mie statusu jakiego ad hoc stworzonego typu idealnego, czyli racjonalnego modelu utworzonego post factum, poniewa nie moe istnie niezaleny od niej opis faktycznego przebiegu dziaania, z ktrym mona by j porwnywa.
220
/. Wprowadzenie
221
Retrospektywnie rzuca to wiato na racjonalne interpretacje tych typw dziaania, ktre lokuj si na poziomie pierwszym. Porwnywanie faktycznego przebiegu dziaania z modelem stylizujcym dziaanie zawsze pod ktem jednego tylko aspektu racjonalnoci (propozycjonalnej prawdziwoci, skutecznoci bd sukcesu instrumentalnego, normatywnej susznoci, autentycznoci bd te szczeroci) wymaga opisu dziaania, ktry byby niezaleny od interpretacji racjonalnej. W modelach dziaania poziomu pierwszego to uprzednie dokonanie hermeneutyczne nie jest tematyzowane, lecz si je naiwnie zakada. Opis faktycznego przebiegu dziaania wymaga bardziej zoonej interpretacji, ktra implicite posuguje si aparatur pojciow dziaania komunikacyjnego oraz - podobnie jak same interpretacje potoczne - nosi cechy interpretacji ju w punkcie wyjcia racjonalnej. Moliwo wyboru pomidzy interpretacj deskryptywn i interpretacj racjonaln pojawia si dopiero wwczas, gdy ktry z niekomunikacyjnych modeli dziaania obliguje obserwatora do abstrahowania, tzn. do tego, by ze zoonego ukadu interakcji przebiegajcych za porednictwem roszcze wanociowych wydobywa zawsze tylko jeden aspekt. 2. Jeli modele dziaania poziomu pierwszego na tyle wzbogacimy konceptualnie, e interpretacja i rozumienie sensu ukazane zostan jako zasadnicze rysy samego dziaania spoecznego, to wwczas pytania o to, jak interpretacje dokonywane przez socjologa-obserwatora nawizuj do naturalnej hermeneutyki codziennej praktyki komunikacyjnej i jak dokonuje si przeksztacenia dowiadczenia komunikacyjnego w dane, nie bdzie ju mona redukowa do rozmiarw jakiego czstkowego problemu dotyczcego technik badawczych. Wraz 1 2 z etnometodologi i hermeneutyk filozoficzn wgld w te
1 2
sprawy nabiera ponownie aktualnoci i zakca (beunruhigt) konwencjonaln samowiedz socjologii1, wyznaczan przez postulat wolnoci od wartociowania. W tych dyskusjach2 w ktrych trudno si w peni rozezna - dopiero ostatnimi czasy wyranie zaznacza si propozycja, na ktrej chc si skoncentrowa; t sam okoliczno, z ktrej wyania si cay problem rozumienia, mona mianowicie traktowa zarazem jako klucz do jego rozwizania3. Jeli badacz spoeczny musi przynajmniej wirtualnie uczestniczy w interakcjach, ktrych znaczenie pragnie zrozumie, i jeli nastpnie uczestnictwo to oznacza, e musi on implicite zajmowa stanowisko wobec roszcze wanociowych, jakie bezporedni uczestnicy dziaa komunikacyjnych cz ze swymi ekspresjami, to swe wasne pojcia bdzie mg doczy do aparatury pojciowej zastanej w [badanym] kontekcie tylko w taki sposb, w jaki czyni to ludzie nie bdcy badaczami spoecznymi (die Laieri) w swej codziennej praktyce komunikacyjnej. Badacz spoeczny porusza si w obrbie
A. W. Gouldner, The Coming Crisis of Western Sociology, New York 1970 [fragmenty w tum. polskim: Co zdarzyo si w socjologii: historyczny model mzwoju strukturalnego, tum. B. Szacka, w: Czy kryzys socjologii, J. Szacki (red.), Warszawa 1977, s. 127-295]; Werturteilsstreit, H. Albert, E. Topitsch (Hrsg.), Darmstadt 1971; U. Beck, Objektivitat und Normativitdt, Hamburg 1974. W tym kontekcie nie bd si szczegowo zajmowa metodologicznym znaczeniem tezy Quine'a o radykalnym niezdeterminowaniu przekadu; por. w tej kwestii D. Wrighton, The Problem of Understanding, Philosophy of the Social Sciences" 1981, t. 11, s. 49 n.; R. Feleppa, Hermeneutic Interpretation and Scientific Truth, Philosophy of the Social Sciences" 1981, t. 11, s. 53 n. 2 W Republice Federalnej Niemiec rozpoczy si one tak zwanym sporem wok pozytywizmu w niemieckiej socjologii: T. W. Adorno i in., Der Positivismusstmit in der deutschen Soziologie, Neuwied 1969. 3 D. Bhler, Philosophische Hermeneutik und herrneneutische Methode, w: H. Hartung, W. Heistermann, P. M. Stephan, Fruchtblatter. Veroffentlichungen der Padagogischen Hochschule Berlin", Berlin 1977, s. 15 n.; W. Kuhlmann, Reflexion und kommunikative Erfahrung, Frankfurt am Main 1975.
1
H. Garfinkel, Studies in Ethnomethodology, Englewood Cliffs, N. J. 1967. J. Habermas, ZurLogik der Sozialwissenschaften, wyd. cyt., s. 251 n.
222
/. Wprowadzenie
223
tych samych struktur potencjalnego {mglicher) porozumienia, w ramach ktrych realizuj swe dziaania komunikacyjne bezporedni uczestnicy. Jednak najbardziej oglne struktury komunikacyjne, ktrymi podmioty zdolne do mwienia i dziaania nauczyy si wada, nie tylko otwieraj dostp do okrelonych kontekstw, nie tylko umoliwiaj nawizanie do kontekstw oraz dalsze ksztatowanie tych kontekstw, ktre uczestnikw wcigaj - jak by si zrazu mogo wydawa w zaklty krg tego, co czysto partykularne. Same te struktury dostarczaj zarazem krytycznych narzdzi do tego, by jaki dany kontekst penetrowa, rozsadza od wewntrz oraz transcendowa, by w razie koniecznoci przedrze si poza (hinduivhgreifen) utrwalony de facto konsens, zrewidowa bdy, skorygowa nieporozumienia itd. Te same struktury, ktre umoliwiaj osignicie porozumienia, stwarzaj take moliwoci refleksyjnej samokontroli procesu dochodzenia do porozumienia. To wanie w zlokalizowany w samym dziaaniu komunikacyjnym potencja krytyczny jest tym, czym badacz spoeczny, kiedy jako uczestnik wirtualny zajmuje si kontekstami dziaania codziennego i do nich si ustosunkowuje, moe w sposb systematyczny si posuy i co moe, wychodzc z wntrza tych kontekstw, wykorzysta przeciw ich partykularyzmowi. Chciabym krtko naszkicowa, jak zrozumienie tej sprawy doszo w kocu do gosu w dyskusjach metodologicznych, ktre od samego pocztku towarzyszyy socjologii rozumiejcej. a. W kontekcie niemieckiej socjologii lat dwudziestych A. Schutz1 najbardziej konsekwentnie przemyla implikacje, jakie pociga za sob w rozumiejcy sposb dostpu do ustrukturowanej ju symbolicznie rzeczywistoci. Dostrzega on, e wraz z doborem podstawowych poj teorii dziaania
1
dokonujemy przynajmniej trojakiego rodzaju wstpnych rozstrzygni o charakterze metodologicznym. Po pierwsze, zapada decyzja co do opisywania rzeczywistoci spoecznej w taki sposb, aeby rzeczywisto ta pojmowana bya jako konstrukcja wiata ycia codziennego, wyaniajca si z dokona interpretacyjnych bezporednich uczestnikw: wiat spoeczny [...] dla ludzi yjcych, mylcych i dziaajcych w nim ma okrelony sens i struktur istotnoci. To oni dokonali ju preselekcji i preinterpretacji tego wiata posugujc si zespoem potocznych konstruktw odnoszcych si do rzeczywistoci wiata codziennego. To te wanie mylowe obiekty determinuj ich zachowania, definiuj cel ich dziaa, rodki, ktrymi rozporzdzaj, by je osign"1. Rozumienie sensu to uprzywilejowana odmiana dowiadczenia (Erfahmngsmodus), waciwa tym, co nale do wiata ycia. T odmian dowiadczenia musi wic posugiwa si rwnie badacz spoeczny. W tym trybie uzyskuje on swe dane. To jest wanie owo drugie rozstrzygnicie, ktremu Schutz (za M. Weberem i W. I. Thomasem) nadaje form postulatu: Aby wyjani ludzkie dziaania, badacz musi pyta, jaki model umysu jednostki naley stworzy i jakie typowe treci musz mu by przypisane, by wyjani obserwowane fakty jako rezultaty aktywnoci takiego umysu, pozostajce z nim w zrozumiaym zwizku. Zgodno z tym postulatem daje moliwo odnoszenia wszelkich rodzajw ludzkiego dziaania do subiektywnego sensu, ktry to dziaanie lub rezultat dziaania miay dla aktora"2. Postulat ten ma jednak dla Schiitza znaczenie nie tylko z punktu widzenia techniki badawczej; raczej wynika z niego,
A. Schiitz, Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego dziaania, tum. D. Lachowska, w: Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii wspczesnej, E. Mokrzycki (red.), t. 1, Warszawa 1984, s. 140. 2 Tame, s. 188.
1
A. Schutz, Der sinnhafte Aufbau der sozialen Welt, Wien 1932.
224
/. Wprowadzenie
225
po trzecie, pewne specyficzne ograniczenie dla konstruowania teorii. Pojcia teoretyczne, za pomoc ktrych badacz spoeczny tworzy swe hipotezy, musz w pewien sposb nawizywa do poj przedteoretycznych, w ktrych uczestnicy [wiata ycia] interpretuj sw sytuacj oraz caociowy kontekst dziaania {den Handlungszusammenhang), w ktrym partycypuj. Schiitz nie uzasadnia w szczegach, dlaczego z podwjnie hermeneutycznego" zadania nauk spoecznych musi w sposb konieczny wynika tego rodzaju wewntrzne sprzenie teorii z potocznymi wyobraeniami (das Alltagsverstdndnis) uczestnikw, ktrych ekspresje maj zosta wyjanione z pomoc teorii. Formuuje po prostu postulat: Kady czon* w naukowym modelu ludzkiego dziaania musi by skonstruowany w taki sposb, by ludzki czyn dokonany w wiecie ycia przez indywidualnego aktora - w sposb wskazany przez konstrukt typologiczny - mg by zrozumiay dla samego aktora, a take dla jego blinich, w kategoriach potocznej interpretacji ycia codziennego. Spenienie tego postulatu gwarantuje zgodno konstruktw badacza spoecznego z konstruktami potocznego dowiadczenia rzeczywistoci spoecznej"1. Gry jzykowe, ktre badacz spoeczny zastaje w swoim obszarze przedmiotowym i w ktrych musi przynajmniej wirtualnie uczestniczy, maj zawsze charakter partykularny. W jaki sposb teoria formuowana w ramach nauk spoecznych moe rwnoczenie nawiza i doczy do aparatury pojciowej konkretnego wiata ycia, a mimo to uwolni si od jej partykularyzmu? Schiitz uwaa, e obserwator bdcy badaczem spoecznym przyjmuje nastawienie teoretyczne, ktre pozwala mu wznie si ponad wyznaczan przez wiat
ycia perspektyw zarwno jego wasnej, jak i przeze badanej praktyki ycia codziennego. Podczas gdy my, jako przynalecy do pewnego wiata ycia, jestemy wpisani w relacj typu My" (in eine Wir-Beziehung"), zajmujemy w czasowo-przestrzennym systemie wsprzdnych miejsce swoiste ze wzgldu na Ego bd ze wzgldu na grup, zachowujemy si jako Ego wobec Alter bd wobec Alius, rozrniamy przodkw, naszych wspczesnych oraz potomkw, akceptujemy kulturowe oczywistoci itd., to obserwator bdcy badaczem spoecznym zrywa ze swym naturalnym (bd performatywnym) nastawieniem i udaje si na pozycj usytuowan poza jego wiatem ycia, poza jakimkolwiek wiatem ycia, tzn. na pozycj pozawiatow (an einen extramundanen Ort): Nie majc swego tu w wiecie spoecznym, badacz spoeczny nie organizuje wiata w koncentryczne warstwy otaczajce go jako centrum. Nie moe wej jako partner w interakcj* z ktrym z aktorw spoecznej sceny bez porzucenia, przynajmniej na pewien czas, postawy naukowej. Naukowiec prowadzcy badania terenowe lub obserwacje uczestniczc nawizuje kontakt z grup badan jako czowiek midzy blinimi, tyle e jego system istotnoci, bdcy schematem selekcji i interpretacji, jest okrelany przez naukow 1 postaw, na pewien czas porzucan i przyjmowan na nowo" . Nastawienie teoretyczne charakteryzowane jest jako nastawienie niezainteresowanego" obserwatora; ma ono pozwoli na stworzenie generalnego dystansu wobec interesw wiata codziennego, interesw zakorzenionych w biografii. Poniewa Schiitz nie moe tak jak Husserl powoa si na specjaln metod powstrzymywania si od wydawania sdu (epoche), musi inaczej wyjani neutralizacj perspektywy wyznaczonej przez wiat ycia. Wyjania on j swoist zmian systemu istotnoci. Do zmiany nastawienia naturalnego w nastawienie
'Tame, s. 183-184. * W cytacie niemieckim tu: die mitmenschliche Wirbeziehung - przyp. tum.
' Tame. * W wersji angielskiej tego tekstu term, w wersji niemieckiej - Begriff przyp. tum.
226
/. Wpmwadzenie
227
teoretyczne ma wystarczy decyzja uczonego, aby w miejsce systemu wartoci waciwego jego praktyce ycia codziennego wstawi system wartoci waciwy nauce (przez uczynienie z pracy naukowej planu yciowego" - by establishing the life-plan for scientific work). Wyjanienie to nie jest naprawd zadowalajce. Gdyby nastawienie teoretyczne wyznaczay jedynie wartoci podsystemu, jakim jest nauka, to Schiitz musiaby wyjani metodologiczn rol tych specjalnych ukierunkowa na wartoci. Musiaby pokaza, dlaczego akurat one pomagaj w rozwizaniu problemu polegajcego na tym, by konstruowanie teorii nawizywao do przedteoretycznej wiedzy udostpnionej na drodze komunikowania si i zastanej przez badacza spoecznego w jego obszarze przedmiotowym, nie uzaleniajc jednoczenie wanoci jego sdw od kontekstu (zastanego bd wnoszonego), ktrym jest wiat ycia. Tylko mimochodem czyni Schiitz uwag pozwalajc wnosi, jak wyglda punkt wyjcia poszukiwanego rozwizania: Rozumienie nie jest bynajmniej prywatn spraw obserwatora, czym, czego nie mona by byo poddawa sprawdzeniu z pomoc dowiadcze innych obserwatorw. Jest ono przynajmniej w takim zakresie poddawalne sprawdzeniu, w jakim prywatne spostrzeenia zmysowe jednej jednostki mog w okrelonych warunkach by pod1 dawane sprawdzeniu przez inne jednostki" . Jeli moliwe instrumenty korygowania mylnych dowiadcze komunikacyjnych wbudowane s, by tak rzec, w samo dziaanie komunikacyjne, to badacz spoeczny nie moe swemu poznaniu zapewni obiektywnoci w ten sposb, e wlinie si w fikcyjn rol niezainteresowanego obserwatora" i tym samym umknie na utopijn pozycj poza ukadem yciowych zwizkw, ktre dostpne s na drodze komunikowania si. Raczej bdzie zmuA. Schiitz, Begriffs- und Theoriehildung in den Sozialwissenschaften, w: Gesammelte Aufsdtze, t. 1, Den Haag 1971, s. 64 n.
1
szony do tego, by warunkw obiektywnoci rozumienia poszukiwa w oglnych strukturach procesw dochodzenia do porozumienia, w ktre wchodzi i na ktre przystaje po to, by ustali, czy bdzie mg - majc znajomo tych warunkw - refleksyjnie upewni si co do implikacji swego uczestnictwa. b. W krtkich dziejach etnometodologii jest to zagadnienie centralne, co do ktrego panuje rozbieno pogldw1. Etnometodologowie, z jednej strony, akcentuj procesualny i partykularny charakter praktyki ycia codziennego, ktra jest interpretaty wnie wytwarzana przez jej uczestnikw, a z drugiej strony wyprowadzaj metodologiczne konsekwencje z faktu, e badacz spoeczny ma zasadniczo status uczestnika. Obydwa te aspekty eksponuj bardziej precyzyjnie ni A. Schiitz, do ktrego nawizuj. W rezultacie pojawia si dylemat, ktrego nie mona rozwiza, dopki kooperatywne procesy interpretacji nie zostan pojte jako dochodzenie do porozumienia ukierunkowane przez roszczenia wanociowe. Wraz z kad kolejn sekwencj interakcji dziaajcy komunikacyjnie odnawiaj pozr normatywnie ustrukturowanego spoeczestwa; w rzeczywistoci przechodz po omacku od jednego chwilowego problematycznego konsensu do drugiego. Poniewa wszystkie dominujce i ingerujce w dan sytuacj wyobraenia (Konzepte) oraz orientacje dziaa musz by za kadym razem negocjowane od nowa, panuje okazjonalna przewaga tego, co szczegowe, nad tym, co oglne, tak i pozr jakiej cigoci utrzymujcej si przez kilka sekwencji dziaa mona zapewni 2 tylko przez nawizanie do aktualnego kontekstu .
' P. Attewell, Ethnomethodology since Garfinkel, Theory and Society" 1974, t- 1, s. 179 n.; D. H. Zimmermann, Ethnomethodology, American Sociologist" 1978, t. 13, s. 6n. 2 Cechy kontekstu, na ktre jego uczestnicy zwracaj uwag, to midzy innymi jego historyczna cigo, waciwa mu struktura regu i stosunek dziaa w nim podejmowanych do tych regu, przypisane lub osigane statusy jego
228
/. Wprowadzenie
229
Optyka ta wyjania, dlaczego Garfinkel i jego uczniowie interesuj si zalenoci potocznej komunikacji od kontekstu, a w zwizku z tym take rol wyrae okazjonalnych. Znaczenie zda, w ktrych wystpuj terminy o odniesieniu pojedynczym, takie jak ja" i ty", tu" i teraz", ten" i w", zmienia si w zalenoci od sytuacji, w ktrej ma miejsce rozmowa (Spmchsituatio). Odniesienia (Refemnzen) czynione z pomoc tych wyrae s zrozumiae tylko przy znajomoci sytuacji, w ktrej toczy si rozmowa {Sprechsituation). Interpretator albo musi jako uczestnik interakcji zna ju kontekst, na ktrym opiera si mwicy, albo musi od mwicego da, aby ten wyranie formuowa swe implicite czynione zaoenia. Aeby sprosta temu daniu, mwicy musiaby wyraenia okazjonalne majce odniesienie do sytuacji zastpowa wyraeniami od sytuacji niezalenymi, np. danymi czasowo-przestrzennymi czy innymi charakterystykami. W codziennej komunikacji powszechnie znane s tego rodzaju zabiegi zmierzajce do czciowego wyeksplikowania wiedzy kontekstowej i przezwycienia nieporozumie zwizanych z przyjmowanymi zaoeniami. Ale prby te prowadz do regresu: kada nowa eksplikacja jest z kolei uzaleniona od dalszych presupozycji. W ramach komunikacji potocznej kontekst tego, co si mwi
uczestnikw [...]. Zesp tych cech, ujty jako usytuowane w czasie osignicie stron uczestniczcych w pewnym kontekcie, nazwiemy wytwarzanym zestawem cech kontekstu. Nazywajc zestaw wytwarzanym, chcemy podkreli, e cechy spoecznie zorganizowanej aktywnoci s szczeglnymi, uwarunkowanymi wytworami pracy stron biorcych udzia w danej dziaalnoci, pracy polegajcej na tworzeniu i rozpoznawaniu tych cech. Uwydatniamy to, e zestaw w jest wytwarzany w opozycji do zasobu wiedzy uczestnika, jego umiejtnoci i przekona, zasobu wczeniejszego i niezalenego od kadej rzeczywistej sytuacji, w jakiej wiedza ta, umiejtnoci i przekonania s okazywane lub rozpoznawane. Mwic o tym drugim zjawisku, zwykle uywa si terminu kultura"; D. H. Zimmermann, M. Pollner, wiat codzienny jako zjawisko, tum. D. Lachowska, w: Fenomenologia i socjologia. Zbir tekstw, Z. Krasnodbski (red.), Warszawa 1989, s 364 - 365.
(Der Kontext der Red), moe by stopniowo rozjaniany, ale zasadniczo nie da si poza niego wykroczy (hintergehe). Garfinkel susznie podkrela, e ekspresji, w ktrych wystpuj wyraenia okazjonalne, wcale nie trzeba porzdkowa", poniewa zaleno od kontekstu nie jest adn wad, lecz koniecznym warunkiem normalnego posugiwania si przez nas jzykiem. Ta trywialna obserwacja zostaje jednak przez Garfinkla osobliwie udramatyzowana i wykorzystana do tego, aby w procesie interpretacji w nadmiernie wyostrzony sposb eksponowa obok momentu eksploracyjnego rwnie momenty twrcze: projekt oraz kooperatywne wytwarzanie okazjonalnej wsplnoci. Rzuca to wiato na hermeneutyczne wizi czce interpretatora z jego sytuacj wyjciow. W komunikowaniu si potocznym ekspresja nigdy nie reprezentuje tylko samej siebie; wzbogaca si o zawarto znaczeniow pochodzc z kontekstu, co do ktrego mwicy zakada, i jest dla suchajcego zrozumiay. Rwnie interpretator musi wnikn w ten caociowy ukad referencyjny (Verweisungszusammenhang) jako partner uczestniczcy w interakcji. Moment eksploracyjny, skierowany na poznanie, nie daje si oderwa od momentu twrczego, konstruktywnego, ukierunkowanego na wytworzenie konsensu. Interpretator nie moe bowiem posi przed-rozumienia kontekstu, od ktrego zaley zrozumienie usytuowanej w nim ekspresji, nie uczestniczc w procesie tworzenia i nastpnie dalszego ksztatowania tego kontekstu. Rwnie obserwator bdcy badaczem spoecznym nie ma tu uprzywilejowanego dostpu do swego obszaru przedmiotowego, lecz musi posugiwa si intuicyjnie opanowanymi procedurami interpretacji, jakie uzyska w sposb naturalny" jako czonek swojej grupy spoecznej. Dopki socjolog nie jest wiadom tej okolicznoci, dopty naiwnie dzieli status osoby bdcej laikiem w zakresie nauk spoecznych i podobnie jak ona hipostazuje rzeczywisto,
230
/. Wprowadzenie
231
czynic z niej co, co istnieje samo w sobie. Tak wic konwencjonalny socjolog nie zdaje sobie sprawy z tego, e kontekst dziaania, ktry czyni obiektem docieka, moe obiektywizowa tylko wtedy, kiedy uprzednio posuy si nim jako rdem informacji. Nie dostrzega on, e jako uczestnik interakcji mia ju swj udzia w wytworzeniu analizowanego przez siebie jako [pewien] przedmiot ukadu zalenoci, w jaki wpisane jest dziaanie {Handlungszusammenhang). Krytyka etnometodologii tworzy coraz to nowe wariacje na temat tego mylenia zasobu i tematyki" (,jvsourve and topie"). Chce ona pokaza, e typowe dla nauk spoecznych konstrukty maj zasadniczo ten sam status co potoczne konstrukty uczestnikw nie bdcych badaczami spoecznymi {Laienmitglieder). Rwnie interpretacje dokonywane przez socjologa tkwi w okowach spoecznego kontekstu, ktry wszak powinny wyjania; popadaj one bowiem w obiektywizm waciwy wiadomoci potocznej: Jeeli na tej elementarnej paszczynie jedyna moliwo identyfikowania zachodzcych dziaa, jak ma obserwator, polega na tym, eby pj drog interpretacji dokumentacyjnej, to wwczas opisw interakcji nie da si w adnym cisym sensie intersubiektywnie zweryfikowa, poniewa interpretacje rnych jednostek mog tylko wwczas by ze sob zgodne, jeli jednostki te s zdolne i mog wesp wynegocjowa wspln rzeczywisto spoeczn, i poniewa takie opisy nie s niezalene od swych kontekstw. Kiedy obserwator opisuje interakcje w sposb interpretatywny, to nie ma innego wyboru, jak tylko skonstruowa jaki podstawowy wzorzec, ktry w charakterze nieodzownego kontekstu suy do tego, by rozpoznawa, czym waciwie s sytuacje i dziaania, gdy tymczasem te same sytuacje i dziaania stanowi z kolei pewien zasb nieodzowny do tego, by okrela 1 czym waciwie jest kontekst" . T. P. Wilson, Theorien der Interaktion und Modelle soziologischer Erkldrung, w antologii Alltagswissen, Interaktion und gesellschaftliche Wirklichkeit, t. 1, Heidelberg 1973, s. 66-67.
1
Ta metodologiczna krytyka staje si problemem rwnie dla samych etnometodologw z chwil, gdy zabieraj si do budowania teorii w obszarze nauk spoecznych. W obozie etnometodologw spotykamy si przede wszystkim z trojak reakcj na t trudno. Radykalne zastosowanie do siebie krytyki metodologicznej prowadzi do wniosku, e nauki interpretatywne musz zrezygnowa z roszczenia do wytwarzania wiedzy teoretycznej. Zdanie sobie sprawy z tego, e interpretacja kontekstu dziaania zakada uczestnictwo w tym kontekcie oraz wywieranie na konstruktywnego wpywu, uwiadamia jedynie dylemat, ale go nie rozwizuje. Wejrzenie w nieuchronnie autoreferencyjny charakter praktyki badawczej nie toruje drogi do wiedzy niezalenej od kontekstu. Dlatego badania spoeczne miayby uchodzi za pewn partykularn form ycia, jedn z wielu. Praca teoretyczna jest - podobnie jak religia czy sztuka - dziaalnoci, ktra wyrnia si refleksyjnoci; przez to, e procesy interpretacyjne, z ktrych czerpie badacz, czyni ona explicite tematem [swych docieka], nie likwiduje jeszcze swego powizania z sytuacj. Uniwersalno roszczenia do prawdy to pozr; to, co akceptuje si jako prawd, jest zawsze spraw konwencji: We must accept that there are no adequate grounds for establishing criteria of truth except the grounds that are employed to grant or concede it - truth is conceivable only as a socially organized upshot of contingent courses of linguistic, conceptual, and social courses of behavior. The truth of a statement is not independent of the conditions of its utterance, and so to study truth is to study the ways truth can be methodically conferred. It is an ascription [...]. Actually, this principle applies to any phenomenon of social order"1.
1
P. McHugh, On the Failure of Positivism, w: Understanding Everyday Li J. D. Douglas (ed.), London 1971, s. 329: Musimy pogodzi si z tym, e nie istniej dostateczne podstawy do ustanowienia kryteriw prawdy z wyjtkiem racji, ktrymi posugujemy si przy uznawaniu bd zapewnianiu, e jest to prawda prawda jest do pomylenia tylko jako spoecznie zorganizowany ostateczny
232
/. Wprowadzenie
233
W celu uniknicia w konsekwencji jakiego autodestrukcyjnego relatywizmu prbuje si rwnie cay ten dylemat pozbawi ostroci przez trywializacj. Przedstawiciele socjologii konwencjonalnej bez wahania podejmuj postulat, ktry i tak zgadza si z ich ideaami obiektywnoci: metody badawcze trzeba tak ulepsza, aeby teorie ze wiata codziennego ju nie ingeroway w pomiary w sposb niekontrolowany przez refleksj. Istniej dwie wersje tego argumentu. Albo przyznaje si, e wszystkie interpretacje w naukach spoecznych s zasadniczo zalene od przed-rozumienia [posiadanego przez] uczestnikw wwczas trzeba pokaza, e konsekwencje te nie s szkodliwe; albo uzalenienie tych interpretacji od kontekstu zostaje z gry potraktowane jako pewna kwestia zwizana z pragmatyk badawcz (ais forschungspragmmatische Frage), jako kwestia stopnia, a nie zasady1. Ten sposb reagowania przejmuj take niektrzy etnometodolodzy z zamiarem uwzgldnienia od strony metodologicznej performatywnego nastawienia interpretatora, czyli jego udziau w tekcie, ktry chce zrozumie, jak te z zamiarem takiego zreformowania bada spoecznych, aeby lepiej ni dotychczas mogy odpowiada wasnym ideaom obiektywnoci. W tym to wanie duchu zabiega np. A. Cicourel o nowe, pomysowe konstrukcje (designs), ktrym udaje si ode2 j od obiektywizmu metod ankietowych i surveyowych . Ale
rezultat przygodnych cigw zachowa jzykowych, koncepcyjno-pojciowych i spoecznych. Prawdziwo stwierdzenia nie jest niezalena od warunkw, w jakich si je wypowiada, tak wic bada prawdziwo to bada sposoby, na jakie mona prawdziwo metodycznie nadawa. Jest ona czym przypisywanym [...]. W rzeczywistoci zasada ta stosuje si do dowolnego zjawiska w obrbie porzdku spoecznego". 1 J. N. Goldthorpe, A Revolution in Sociology?, Sociology" 1973, t. 7, s. 429. 2 A. V. Cicourel, The Social Organization of Juvenile Justice?, New York 1968; tene, Cross-Modal Communication, w: tene, Cognitive Sociology, London 1973, s. 43 n; tene, Theory and Method in a Study of Argentine Fertility, New York 1974.
wtedy etnometodologia wyrzekaby si swoich aspiracji, aby w miejsce konwencjonalnych teorii dziaania ustanowi nowy paradygmat. Ortodoksyjni uczniowie Garfinkla obstaj za zmian paradygmatu. Fenomenologiczny program wydobywania powszechnych struktur wiatw ycia jako takich pragnie Garfinkel realizowa przez to, e w czynnociach interpretacyjnych zwizanych z rutynowym dziaaniem codziennym wyszukuje procedury, podug ktrych jednostki odnawiaj obiektywny pozr adu spoecznego. Potoczn wiedz o strukturach spoecznych" (common sense knowledge of social structure) czyni on przedmiotem analizy, aby pokaza, jak tworz si rutynowe podstawy codziennych aktywnoci" (routine grounds of everyday activities) jako rezultat wspgrajcych ze sob dokona w wymiarze dziaa codziennych. Teoria konstruowania i reprodukowania si w ogle sytuacji zwizanych z dziaaniem odwouje si do inwariantnych momentw w procedurach interpretacyjnych, ktrymi posuguj si uczestnicy dziaania komunikacyjnego. Obiektem zainteresowania staj si w tym wypadku przede wszystkim uniwersalne cechy systemu referencyjnego majcego odnosi si do relacji mwicy-suchajcy, czyli: narracyjna organizacja sekwencji czasowych, interpersonalna organizacja dystansw przestrzennych, obiektywno wsplnego wiata, fundamentalne oczekiwania co do normalnoci, zrozumienie zalenoci ekspresji komunikacyjnych od kontekstu tudzie potrzeby ich interpretowania itd.1 Tam, gdzie etnometodologia wystpuje nie jako krytyka metodologii, lecz jako samodzielna teoria, daj si ju rozpozF. Schutze, W. Meinfeld, W. Springer, A. Weymann, Grundlagentheoretische Voraussetzungen methodisch kontrollierten Fremdverstehens, w antologii Alltagswissen, Interaktion und gesellschaftliche Wirklichkeit, t. 2, Heidelberg 1973, s. 433 n.
1
234
/. Wprowadzenie
235
na zarysy programu pragmatyki formalnej. Tu wprawdzie ponownie pojawia si pytanie, jak mona w ogle przeprowadzi tego typu badania nad uniwersaliami, skoro interpretacje dokonywane przez nauki spoeczne s w taki sam sposb uzalenione od kontekstu, jak interpretacje potoczne: If interpretative practices are to be opened up as a topic for investigation, then interpretive methods can scarcely provide the appropriate means for so doing [.,.]. On the contrary, [...] any explanation of invariant features of interactions will need to be through a language other than that of the everyday actor, and in terms which will be decidedly revelatory to him"1. Zimmermann odpiera ten zarzut w stylu Alfreda Schutza: The Ethnomethodologists treats the fact that he lives and acts within the same social world that he investigates in quite a different way than do the varieties of traditional sociologists"2. Socjolog krytyczny powinien zatem zrezygnowa z nastawienia naturalnego, ktre i laikowi, i konwencjonalnemu socjologowi jednakowo przeszkadza w tym, eby traktowa normatywn rzeczywisto spoeczestwa jako zjawisko, tzn. jako wiadomo wytworzon. Zorientowany jest on przy tym przede wszystkim na [wiadectwa] naiwnoci swych mniej
J. N. Goldthorpe, A Revolution in Sociology?, wyd. cyt., s. 430: Jeli praktyki interpretacyjne maj sta si dostpne jako temat bada, to metody interpretatywne z trudem mog dostarczy odpowiednich po temu narzdzi [...]. Przeciwnie [...] wszelkie wyjanianie inwariantnych cech interakcji bdzie musiao si odbywa za porednictwem jzyka innego anieli jzyk aktora ze wiata codziennego oraz w kategoriach, ktre bd dla bez wtpienia odkrywcze". D. H. Zimmermann, M. Pollner, The Everyday World as a Phenomenon, w: Understanding of Everyday Life, J. D. Douglas (ed.), London 1971, s. 289: Etnometodolog traktuje fakt, i yje i dziaa w tym samym spoeczestwie, ktre bada, w zupenie odmienny sposb, nili czyni to rozmaici socjologowie tradycyjni".
2 1
owieconych kolegw, jako e ci reprodukuj, i to w metodycznej, tzn. namacalnie uchwytnej formie, potoczne naiwnoci laikw. Spraw niejasn pozostaje, jak t refleksj nad oglnymi przesankami komunikowania si mona jednak zabezpieczy od strony metodologicznej. Zimmermann musiaby albo wskaza uprzywilejowan drog dostpu do swojego obszaru przedmiotowego, na przykad przedstawi jaki odpowiednik Husserlowskiej redukcji transcendentalnej1; albo pokaza, jak analiza socjologiczna.moe wprawdzie nawizywa do potocznych interpretacji, ale interpretacje te jest jednak zdolna przenikn refleksj oraz na tyle wykroczy poza dany kontekst, aeby moliwe byo zrekonstruowanie oglnych przesanek komunikowania si. Jeli si nie myl, wikszo etnometodologw trwa w niezdecydowaniu w obliczu tej alternatywy: pierwszej drogi nie mog wybra bez popadnicia w sprzeczno ze swymi krytycznymi ustaleniami metodologicznymi; drugiej drogi wybra nie chc, bowiem wwczas musieliby dotrze a do racjonalnej struktury wewntrznej dziaania ukierunkowanego wedug roszcze wanociowych. Garfinkel czysto zjawiskowo traktuje roszczenia wanociowe, na ktrych intersubiektywnym uznaniu - nawet jeli tworzenie konsensu miaoby by nie wiadomo jak okazjonalne, kruche i fragmentaryczne - opiera si przecie kada zgoda osignita na drodze komunikowania si. Nie rozrnia on konsensu posiadajcego wano (einen gultigen Konsensus), w wypadku ktrego uczestnicy mogliby poda, gdy to bdzie wymagane, racje, ktre za nim przemawiaj, od aprobaty (Zustimmung), do ktrej doprowadzono nie odwoujc si do obowizywania (getungsfrei), tzn. aprobaty uzyskanej
E. Husserl, Formale und transzendentale Logik, Jahrbuch fiir Philosophie und phanomenologische Forschung", t. 10, Halle 1929.
1
236
/. Wpmwadzenie
237
de facto i opierajcej si bd to na zagroeniu sankcjami, bd na przygwodeniu znienacka rodkami retorycznymi, bd wreszcie na kalkulacji czy zdesperowaniu. Rwnie standardy racjonalnoci, podobnie jak wszystkie pozostae konwencje, Garfinkel traktuje jako efekty przypadkowej praktyki interpretacyjnej, ktre wprawdzie mona opisywa, ale ktrych nie mona ocenia w sposb systematyczny, czyli na podstawie standardw intuicyjnie stosowanych przez samych uczestnikw. Owiecony przez etnometodologi socjolog traktuje roszczenia wanociowe, ktre odsyaj poza granice lokalne, czasowe i kulturowe, jako co, co uczestnicy jedynie uwaaj za uniwersalne:
Thus, a leading policy is to refuse serious consideration to the prevailing proposal that efficiency, efficacy, effectiveness, intelligibility, consistency, planfulness, typicality, uniformity, reproducibility of activities - i. e., that rational properties of practical activities - be assessed, recognized, categorized, described by using a rule or a standard obtained outside actual settings within which such properties are recognized, used, produced, and talked about by settings' members. All procedures whereby logical and methodological properties of the practices and results of inquiries are assessed in their general characteristics by rule are of interest as phenomena for ethnomethodological study but not otherwise [...]. All logical and methodological properties of action, every feature of an activity's sense, facticity, objectivity, accountability, communality is to be treated as a contingent accomplishment of socially organized common practices. The policy is recommended that any social setting be viewed as self-organizing with respect to the intelligible charakter of its own appearances as either representations of or as evidences-of-a-social-order. Any setting organizes its activities to make its properties as an organized environment of practical activities detectable, countable, recordable, reportable, tell-a-story-aboutable, analyzable in short, accountable"1.
Jeli Garfinkel bierze to zalecenie powanie, to musi jednak zarezerwowa dla etnometodologa uprzywilejowan pozycj niezaangaowanego" {uninteressierteri) obserwatora, ktry przyglda si, jak bezporedni uczestnicy formuuj swe ekspresje w taki sposb, aeby inni mogli je rozumie, i jak z kolei interpretuj ekspresje innych jako zrozumiae. Etnometodolog, ktry myli, e to potrafi, korzysta w swych sdach z kryteriw wanoci, ktre a fortiori sytuuj si poza obszarem kryteriw wanoci stosowanych przez samych uczestnikw. Jeli nie przypisuje sobie takiej pozawiatowej (extramundanen) pozycji, to nie moe dla swych sdw domaga si statusu teoretycznego. Co najwyej moe w odniesieniu do gier jzykowych rozgrywanych midzy teoretykami uwzgldni inny jeszcze rodzaj kryteriw wanoci: stosowane w nauce standardy racjonalnoci byyby rwnie partykuczynnoci, ich skuteczno, efektywno, zrozumiao, spjno, planowo, typowo, stao ich przebiegu, ich odtwarzalno - tzn. owe racjonalne wasnoci aktywnoci praktycznych - szacowa, rozpoznawa, kategoryzowa, opisywa przy uyciu regu czy standardw uzyskanych poza faktycznymi ukadami, w onie ktrych takie wasnoci s rozpoznawane, wykorzystywane, wytwarzane tudzie s tymi, o ktrych mwi uczestnicy [danego] ukadu. Wszystkie procedury, za pomoc ktrych w kategoriach regu oceniane s w generaliach logiczne i metodologiczne waciwoci praktyk oraz rezultatw bada, s dla studiw etnometodologicznych interesujce jako zjawiska, ale nic poza tym [...]. Wszystkie logiczne i metodologiczne wasnoci dziaania, kad cech znamionujc sens dziaania, faktyczno, obiektywno, zrozumiao, wsplno, naley traktowa jako kontyngentne realizacje powszednich praktyk zorganizowanych spoecznie. Zaleca si taki sposb postpowania, aby na kady ukad spoeczny patrze jako na ukad samoorganizujcy si z uwagi na zrozumiay charakter jego wasnych form przejawiania si czy to jako przedstawie [adti spoecznego], czy te jako oczywistych-wiadectw-adu-spoecznego. Kady ukad organizuje swe aktywnoci tak, by swoje waciwoci jako zorganizowanego otoczenia aktywnoci praktycznych uczyni moliwymi do dostrzeenia, policzenia, zarejestrowania, zrelacjonowania, zanalizowania, krtko mwic - moliwymi do wytumaczenia".
H. Garfinkel, Studies in Ethnomethodology, wyd. cyt., s. 33: Tak wic podstawowa linia postpowania polega ma na odrzuceniu gruntownych przemyle nad najczciej wysuwan propozycj, by biego w wykonywaniu
238
/. Wprowadzenie
239
larne jak inne rodzaje kryteriw wanoci, ktre na swj sposb funkcjonuj w innych obszarach ycia1. Garfinkel mgby tylko wwczas unikn rozdarcia midzy Husserlowskim absolutyzmem a relatywizmem otwarcie wyznawanym przez Bluma i McHugha, gdyby uniwersali styczne roszczenie wbudowane implicite w idee prawdziwoci i susznoci powanie potraktowa jako [moment] wskazujcy na wanociow podstaw mowy {Geltungsbasis der Red). Poniewa, i o ile, interpretator, ktry w naukach spoecznych wystpuje w roli przynajmniej wirtualnego uczestnika, musi z zasady kierowa si tymi samymi roszczeniami wanociowymi, ktrymi kieruj si bezporedni uczestnicy, to moe - wychodzc od tej implicite zawsze ju podzielanej, immanentnej rozumnoci mowy - powanie traktowa i zarazem poddawa krytycznemu sprawdzeniu ow racjonalno, jakiej uczestnicy domagaj si dla swych ekspresji. Kto tematyzuje to, co przez uczestnikw jest tylko zakadane, oraz przyjmuje refleksyjne nastawienie wobec interpretandum, ten nie ustawia si poza badanym ukadem komunikacyjnych zalenoci, lecz go pogbia i radykalizuje, kroczc drog z zasady dostpn wszystkim uczestnikom. Ta droga [wiodca] od dziaania komunikacyjnego do dyskursu jest w kontekstach naturalnych wielekro blokowana, ale w zalku zawsze jest obecna w samej strukturze dziaania ukierunkowanego na dochodzenie do porozumienia. c. Etnometodologia zainteresowana jest kompetencj interpretacyjn dorosych uytkownikw jzyka, poniewa chce bada, jak na drodze kooperatywnych procesw interpretacji koordynowane s dziaania. Zajmuje si ona interpretacj jako czym przez uczestnikw interakcji dokonywanym permanentnie, zajmuje si zatem mikroprocesami interpretowania sytua1
cji i zapewniania konsensu, ktre s wysoce zoone nawet wwczas, jeli uczestnicy mog w ramach stabilnych kontekstw dziaania bez trudu nawizywa do utartego [sposobu] rozumienia sytuacji. Widziane w mikroskopowej optyce kade porozumienie okazuje si okazjonalne i kruche. Hermeneutyka filozoficzna bada natomiast kompetencj interpretacyjn dorosych uytkownikw jzyka pod ktem tego, jak w obcym otoczeniu podmiot zdolny do mwienia i dziaania czyni niezrozumiae dla siebie ekspresje zrozumiaymi. Hermeneutyka zajmuje si interpretacj jako czym dokonywanym wyjtkowo, czego potrzeba pojawia si dopiero wwczas, gdy relewantne wycinki wiata ycia staj si problematyczne, gdy zaamuj si pewniki kulturowo utrwalonego podoa i zawodz normatywne rodki dochodzenia do porozumienia. Ogldane w makroskopowej optyce dochodzenie do porozumienia jawi si jako zagroone jedynie w ekstremalnych przypadkach wnikania w obc mow, w nieznan kultur czy w oddalon epok, a tym bardziej jeszcze w patologicznie zdeformowane obszary ycia. Dla naszych rozwaa to podejcie hermeneutyczne ma pewn szczegln zalet. W przypadku sucym za probierz, tzn. w przypadku komunikacji zakconej, nie da si ju mianowicie pozostawi na boku problemu, ktry socjologia rozumiejca w obydwu jej dotychczasowych wariantach pomija, czyli pytania, czy kwestie eksplikowania znacze mog w ostatniej instancji by oddzielone od kwestii [zwizanych z] refleksj nad wanoci, czy nie mog. O komunikacji zakconej naley mwi wwczas, gdy nie s spenione (niektre) jzykowe warunki bezporedniego dochodzenia do porozumienia midzy (przynajmniej) dwoma uczestnikami interakcji. Wyjdmy od przejrzystego przypadku, kiedy to uczestnicy posuguj si zdaniami gramatycznymi wsplnie przez nich opanowanego (bd dajcego si bez kopotu przekada) jzyka. Dla hermeneutyki przypadkiem
P. McHugh i in., On the Beginning of Social Inquiry, London 1974.
240
/. Wprowadzenie
interpretacji.
241
paradygmatycznym jest dokonywanie wykadni tekstu przekazanego przez tradycj. Interpretatorowi zdaje si zrazu, e rozumie zdania autora, ale posuwajc si dalej z niepokojem dowiadcza, i jednak tekstu nie rozumie na tyle dobrze, aeby ewentualnie mc autorowi odpowiada na pytania1. Interpretator bierze to za oznak, e pomykowo osadzi tekst w innym kontekcie i wyszed od innych pyta anieli sam autor. Zadanie stojce przed interpretacj mona teraz okreli w ten sposb, e interpretator uczy si odrnia wasne rozumienie kontekstu - o ktrym myla, i podziela je z autorem, a w rzeczywistoci tylko mu je podsuwa - od rozumienia kontekstu przez autora. Zadanie polega na tym, by na podstawie wiata ycia, do ktrego przynaley autor i jego adresaci, odtworzy definicje sytuacji zaoone w tekcie przekazanym przez tradycj. wiat ycia jest, jak widzielimy, horyzontem [dla] procesw dochodzenia do porozumienia, w trakcie ktrych uczestnicy zgadzaj si ze sob bd spieraj co do czego w jednym wiecie obiektywnym, w ich wsplnym wiecie spoecznym bd te w subiektywnym wiecie kadego z nich. Interpretator moe milczco zakada, e te formalne odniesienia do wiata podziela z autorem i jego wspczesnymi. Stara si on zrozumie, dlaczego autor - w przekonaniu, e zachodz okrelone stany rzeczy, e okrelone normy i wartoci posiadaj wano, e okrelonym podmiotom mona przypisa okrelone przeycia - wypowiedzia w swym tekcie okrelone stwierdzenia, uszanowa bd naruszy okrelone konwencje, da wyraz okrelonym zamiarom, dyspozycjom, uczuciom itd. Interpretator tylko w takim zakresie rozumie, co
' Na temat metodologicznego znaczenia pytania i odpowiedzi w nawizaniu do Collingwooda por. W. Kuhlmann, Reflexion und kommunikative Erfahrung, wyd. cyt., s. 94 n.
autor mg mie na myli, w jakim pojmuje racje pozwalajce na to, by ekspresje autora jawiy si jako rozumne (vernunftig). Na tym tle dadz si w razie potrzeby zidentyfikowa poszczeglne idiosynkrazje, czyli te miejsca, ktre nie bd zrozumiae nawet przy odwoaniu si do zaoe wiata ycia, jakie autor podziela ze swymi wspczesnymi. Interpretator rozumie zatem znaczenie tekstu w tej mierze, w jakiej pojmuje, dlaczego autor czuje si uprawniony do wysuwania okrelonych twierdze (jako prawdziwych), uznawania okrelonych wartoci i norm (jako susznych), wyraania okrelonych przey (jako szczerych). Interpretator musi uzyska jasno co do kontekstu, ktry autor i jego wspczeni musieli [niegdy] zakada jako wspln wiedz, skutkiem czego nie wystpoway w owym czasie te trudnoci, jakich tekst przysparza nam dzi, a wspczeni autorowi mogli mie inne trudnoci, ktre z kolei nam wydaj si trywialne. Sens tekstu mona odtworzy jedynie na tle kognitywnych, moralnych i ekspresywnych skadnikw kulturowego zasobu wiedzy, na ktrym autor oraz jego wspczeni budowali swe interpretacje. Zaoe tych z kolei pniejszy interpretator nie jest jednak w stanie zidentyfikowa, jeli przynajmniej implicite nie zajmie stanowiska wobec zwizanych z tekstem roszcze wanociowych. Tumaczy to naley immanentn rozumnoci, ktr interpretator musi przypisywa wszystkim, choby zrazu nie wiadomo jak mrocznym ekspresjom, o ile w ogle przypisuje j podmiotowi, w wypadku ktrego nie widzi powodw, by wtpi w jego poczytalno. Interpretator nie moe zrozumie zawartoci znaczeniowej tekstu, dopki nie potrafi uprzytomni sobie racji, jakie autor mgby przytoczy w stosownych okolicznociach. Poniewa za trafno racji (przemawiajcych czy to za obstawaniem przy faktach, czy za zalecaniem norm i wartoci, czy te za ekspresj przey) nie jest tosama
242
/. Wprowadzenie
243
z uznawaniem-racji-za-trafne, wic interpretator w ogle nie moe uprzytomni sobie racji nie oceniajc ich zarazem, nie zajmujc wobec nich postawy afirmujcej bd negujcej. Moe si zdarzy, e kwesti okrelonych roszcze wanociowych interpretator pozostawi otwart, e zdecyduje si przeciwnie ni autor - okrelone kwestie uzna za nie rozstrzygnite, potraktowa je jako problemy. Gdyby jednak w ogle nie podj prby systematycznej oceny (ansatzweise systematische Bewertung), czyli nie tylko powstrzyma si od zajcia stanowiska, choby implicite, wobec racji, ktre autor tekstu mgby wytoczy, lecz uwaaby [zajcie stanowiska] za co, co nie da si pogodzi z deskryptywnym charakterem jego przedsiwzicia, wwczas nie mgby potraktowa racji w taki sposb, w jaki byy one zamierzone. W takim przypadku interpretator nie braby powanie swego partnera jako podmiotu poczytalnego. Interpretator jest w stanie wywietli znaczenie nieprzejrzystej ekspresji jedynie wyjaniajc, jak dochodzi do tej nieprzejrzystoci, tzn. dlaczego racje, jakie mgby by poda autor w swoim kontekcie, dla nas s ju nie do zaakceptowania. Gdyby interpretator w ogle nie posun si nawet do pyta o wano (Geltungsfragen), to susznie mona by go zapyta, czy w ogle dokonuje interpretacji, tzn. czy podejmuje wysiek ponownego nawizania zakconej komunikacji midzy autorem, jego wspczesnymi i nami. Innymi sowy: interpretator jest zobowizany do tego, by performatywne nastawienie, jakie przyjmuje jako dziaajcy komunikacyjnie, zachowa rwnie wwczas (i to w szczeglnoci wwczas), gdy pyta o presupozycje tkwice u podstaw niezrozumiaego tekstu1.
' W. Kuhlmann (tame, s. 84) bardzo dobitnie ukaza performatywny charakter praktyki interpretatorskiej oraz to, e rozumienie sensu jest moliwe tylko na drodze wirtualnego przynajmniej porozumienia si co do samej sprawy: rozumienie tekstu wymaga porozumienia z autorem, ktrego - dopki
Gadamer mwi w tym kontekcie o "wstpnym uchwyceniu peni". Interpretator musi zaoy, e przekazany przez tradycj tekst stanowi - mimo swej pocztkowej niedostpnoci dla interpretatora - ekspresj rozumn, tzn. tak, ktr przy okrelonych presupozycjach da si uzasadni. Czytelnik zakada tu nie tylko immanentn jedno sensu, ktra jest dla przewodnikiem w lekturze, [...] lecz i rozumieniem czytelnika kieruj stale transcendentne oczekiwania [co do] sensu, ktre pyn ze stosunku do prawdziwoci tego, co domniemywane. Tak jak odbiorca listu rozumie zawarte w nim wiadomoci i zrazu widzi sprawy oczami nadawcy, tj. uznaje za prawdziwe to, co tamten pisze - nie za usiuje obce pogldy nadawcy zrozumie jako takie - tak i my rozumiemy przekazane teksty na podstawie oczekiwa [co do] sensu zrodzonych z naszego wasnego pierwotnego stosunku do danej sprawy [uprzedniego rozumienia sprawy - A.M.K.]. [...] Dopiero fiasko prby uznania jego treci za prawdziw prowadzi do stara, by tekst w zrozumie psychologicznie lub historycznie - jako cudzy pogld. Uprzedzenie o peni [das Vorurteil der Vollkommenheit, przed-sd o peni - A M.K.] zawiera wic nie tylko ten formalny aspekt [dies Formale, formalny wymg - A.M.K.], e jaki tekst ma w sposb peny wyraa swj pogld, lecz take to, i wypowiadana przeze tre jest pen prawd. Take tu okazuje si, e rozumienie oznacza najpierw: rozumie dan spraw, a dopiero potem: pogld innego jako taki wyoduchodzi on za podmiot poczytalny - nie mona cakowicie zobiektywizowa. Poczytalno - jako zdolno kierowania si roszczeniami wanociowymi, ktre maj na celu intersubiektywne uznanie - oznacza, e autor w konfrontacji z interpretatorem musi mc zarwno zachowa racj po swojej stronie, jak te w zasadzie uczy si z krytyki, jak interpretator kieruje pod adresem jego presupozycji: Jedynie wwczas, gdy Inny - rwnie w oczach (i zwaszcza w oczach) tego, kto chce si czego o nim dowiedzie - (1) z zasady moe powiedzie co rzeczywicie nowego i zaskakujcego, (2) z zasady moe wyrazi co, co by miao przewag nad pogldami tego, kto chce go pozna, gdy ten ostatni moe zasadniczo czego si od tamtego nauczy oraz gdy (3) [...] ten Inny z zasady zachowa moliwo powiedzenia czego prawdziwego, tylko wwczas zostanie on jako podmiot zarazem rozpoznany i uznany".
244
/. Wprowadzenie
interpretacji.
245
rbnia i go rozumie. Pierwszym ze wszystkich warunkw hermeneutycznych pozostaje wic przedrozumienie, ktre rodzi si w mie-do-czynienia z dan rzecz"1. Gadamer posuguje si tu [terminem] prawda" w tradycyjnym sensie filozoficznym - rozumnoci obejmujcej propozycjonaln prawdziwo, normatywn suszno, autentyczno oraz szczero. Rozumno przypisujemy wszystkim podmiotom, ktre zorientowane s na porozumienie, a tym samym na uniwersalne roszczenia wanociowe, przy czym w swych interpretacjach opieraj si na intersubiektywnie prawomocnym systemie odniesie [zoonym ze] wiatw czy, jak moglibymy to nazwa: na zdecentrowanym rozumieniu wiata. Ta leca u podstaw zgoda, ktra nas ju uprzednio czy i w wietle ktrej krytykowa mona kad faktycznie osignit zgod, stanowi uzasadnienie hermeneutycznej utopii powszechnego i nielimitowanego dialogu w onie wsplnie zamieszkiwanego wiata ycia2. Kadej udanej interpretacji towarzyszy oczekiwanie, i autor i jego adresaci mogliby podziela nasze rozumienie ich tekstu, gdyby tylko w procesie uczenia si, komplementarnego w stosunku do naszych procesw interpretacyjnych, pokonali [dzielcy nas] dystans czasowy". W takim procesie dochodzenia do porozumienia, kontrfaktycznie przezwyciajcym czas, autor musiaby si wyzwala ze wspczesnego sobie horyzontu w sposb podobny do tego, w jaki my wnikajc w jego tekst jako interpretatorzy poszerzamy nasz wasny horyzont. Gadamer posuguje si w tym wypadku obrazem horyzontw, ktre si ze sob stapiaj.
H. G. Gadamer, Prawda i metoda, wyd. cyt., s. 280. Na temat postulatu nielimitowanego dochodzenia do porozumienia" (unbegrenzten Verstdndigung) por. K. O. Apel, Szientismus oder transzendentale Hermeneutik? ZurFrage nach dem Subjekt derZeicheninterpretation in der Semiotik des Pragmatismus, w: tene, Transformation der Philosophic, t. 1-2, Frankfurt am Main 1973, tu: t. 2, s. 216 n.
2 1
Jednake Gadamer nadaje interpretacyjnemu modelowi rozumienia osobliwie jednostronne oblicze. Kiedy w performatywnym nastawieniu wirtualnego uczestnika rozmowy wychodzimy z zaoenia, e na rzecz ekspresji autora przemawia domniemanie rozumnoci, to przecie nie tylko dopuszczamy moliwo, e interpretandum bdzie dla nas stanowio wzorzec, e moemy si z niego czego nauczy; liczymy si raczej rwnie z moliwoci, e autor bdzie mg si czego nauczy od nas. Gadamer pozostaje w okowach dowiadcze filologa, ktry obcuje z tekstami klasycznymi klasyczne [za] jest to, co wytrzymuje krytyk historyczn"1. Wiedza ucieleniona w tekcie ma nad wiedz interpretatora, jak mniema Gadamer, zasadnicz przewag. Kontrastuje z tym dowiadczenie antropologa, ktre poucza, e interpretator bynajmniej nie zawsze przyjmuje wobec przekazu pozycj tego, nad kim przekaz ma przewag. Aeby dostatecznie zrozumie wystpujc u Zande wiar w czarownice, nowoczesny interpretator musiaby wrcz zrekonstruowa procesy uczenia si, ktre dziel nas od nich i ktre mogyby wyjani, czym w zasadniczych aspektach rni si mylenie mityczne od mylenia nowoczesnego. Zadanie interpretacji ulega tu poszerzeniu, stajc si w istocie teoretycznym zadaniem, by przeledzi decentracj pojmowania wiata oraz by pojciowo uchwyci, jak na tej drodze krzyuj si ze sob procesy uczenia si i zapominania tego, co zostao nabyte w toku uczenia si. Tylko systematyczna historia racjonalnoci, do ktrej nam jeszcze daleko, mogaby nas ustrzec albo przed popadniciem w czysty relatywizm, albo przed naiwnym absolutyzowaniem naszych wasnych standardw racjonalnoci. Plon metodologiczny hermeneutyki filozoficznej streci w sposb nastpujcy:
1
da si
H. G. Gadamer, Prawda i metoda, wyd. cyt., s. 274.
246
/. Wprowadzenie
247
interpretator moe wywietli znaczenie ekspresji symbolicznej tylko jako wirtualny uczestnik procesu dochodzenia do porozumienia przez [jeg] bezporednich uczestnikw; performatywne nastawienie uzalenia go wprawdzie od wstpnego zrozumienia wyjciowej sytuacji hermeneutycznej, ale to uzalenienie nie musi podwaa prawomocnoci jego interpretacji, poniewa moe on zrobi uytek z racjonalnej struktury wewntrznej dziaania ukierunkowanego na porozumienie oraz wykorzysta posiadan przez poczytalnego uczestnika komunikacji kompetencj do wydawania osdu po to, by wiat ycia autora i jemu wspczesnych poczy z systematycznej perspektywy z wasnym wiatem ycia oraz by znaczenie interpretandum zrekonstruowa jako - przynajmniej implicite poddan osdowi - merytoryczn zawarto ekspresji poddawalnej krytyce. Te podstawowe ustalenia swej hermeneutyki wystawia Gadamer na niebezpieczestwo, poniewa za preferowanym przez niego modelem, jakim jest zajmowanie si przez nauki humanistyczne tekstami kanonicznymi, skrywa si rzeczywicie problematyczny przypadek [dokonywania] dogmatycznej wykadni pism witych. Jedynie na tym kontrastowym tle moe on analizowa interpretacj, biorc za ni przewodni wycznie aplikacj, a to znaczy analizowa j pod tym ktem,
e wszelkie rozumienie tekstu jest aktualizujcym przyswajaniem sobie przez interpretatora sensu tekstu z uwagi na potencjalne sytuacje w jego wiecie" 1 . D. Bhler, Philosophische Hermeneutik und hermeneutische Methode, wyd. cyt., s. 15. Bhler w nastpujcy sposb opisuje szczeglny przypadek hermeneutyki dogmatycznej: Dokonywanie wykadni tekstw zinstytucjonalizowanych, co do ktrych zakada si wano w obrbie wsplnoty, staje w obliczu zadania przezwycienia rnic midzy tekstem a kad z osobna dan
1
Hermeneutyka filozoficzna susznie gosi istnienie wewntrznego zwizku midzy kwestiami znaczenia i kwestiami wanoci. Rozumie ekspresj symboliczn to znaczy wiedzie, pod iakimi warunkami jej wanociowe roszczenie mogoby zosta zaakceptowane. Rozumie ekspresj symboliczn to nie znaczy jednak przysta na jej wanociowe roszczenie bez uwzgldnienia kontekstu. Tradycjonalistycznie zorientowana hermeneutyka Gadamerowska przynajmniej uatwia takie utosamienie zrozumienia i zgody: Zgadzanie si nie jest bynajmniej koniecznym warunkiem dialogicznego nastawienia wobec tego, co si chce zrozumie. Dialogicznie mona si te odnosi do wyartykuowanego sensu, ktry si rozumie, gdy chodzi o zgaszane przeze roszczenie, zarazem nie aprobujc ostatecznie [samego] tego roszczenia. [...] Rozumie to, e jest si adresatem jakiego roszczenia, wcale nie znaczy, e musi si roszczenie zaakceptowa, ale z pewnoci znaczy, e bierze si je powanie. Roszczenie brane jest powanie rwnie przez tego, kto jego uprawnienie sprawdza, kto zatem argumentuje, a nie [tylko] niezwocznie dokonuje aplikacji. Ten, kto dokonuje sprawdzenia na drodze argumentacji, kto podejmuje dyskurs w celu wydania uzasadnionego osdu, ten zachowuje si dialogicznie rwnie na paszczynie wanociowej [...]. Czystej aplikacji brakuje dialogicznego odpowiednika, poniewa roszczenie mona uzna za roszczenie wanociowe jedynie w dyskursie. Roszczenie wanociowe zawiera bowiem w sobie stwierdzenie, e co jest godne uznania"^.
sytuacj w taki sposb, aeby aktualnie przyniosy one [teksty] skutek w postaci ukierunkowania dziaa, czyli by zostay zastosowane do biecej sytuacji interpretatora. Nad tak postawionym zadaniem sytuacyjnego aktualizowania, przyswajania i stosowania sensu praktycznego, ktry ma charakter wicy, dokonuje refleksji oraz stara si z nim upora metodologicznie hermeneutyka dogmatyczna, do ktrej rozwinicia przyczynia si teologia judaistyczna i chrzecijaska oraz jurysprudencja, a za ktrej prekursork w obszarze filozofii spoecznej mona uwaa Arystotelesowsk nauk o phronesis" (tame, s. 37). 1 Tame, s. 40-41. Bhlerowska krytyka Gadamera poda za: K. O. Apel, Transformation derPhilosophie, Frankfurt am Main 1973,1.1, s. 22 n.; J. Habermas, Zur Logik der Sozialwissenschaften, wyd. cyt., s. 282 n.; tene, Was heifit Univer-
248
/. Wprowadzenie
249
Rozwaania nad podstawowymi pojciami teorii dziaania oraz nad metodologi rozumienia sensu pokazay, e problematyka racjonalnoci nie przychodzi do socjologii z zewntrz, lecz nagle wyania si w jej wntrzu. Zerodkowuje si ona w pojciu porozumienia, ktre jest podstawowym pojciem w rwnej mierze metateoretycznym, jak metodologicznym. Interesowao nas ono w tych oto obydwu aspektach: koordynacji dziaa oraz rozumiejcego dostpu do naszego obszaru przedmiotowego. Procesy dochodzenia do porozumienia nacelowane s na konsens opierajcy si na intersubiektywnym uznaniu roszcze wanociowych. Te z kolei mog by wzajemnie podnoszone oraz poddawane zasadniczej krytyce przez uczestnikw komunikacji. Kierujc si roszczeniami wanociowymi aktorzy aktualizuj swe odniesienia do wiata. Podmioty, odnoszc si swymi ekspresjami do czego w jednym ze wiatw, na wstpie zakadaj jakie wsplne momenty natury formalnej konstytutywne dla porozumienia. Skoro w podstawowych pojciach dziaania spoecznego oraz w metodzie interpretacji rozumiejcej ta problematyka racjonalnoci jest nie do ominicia, to jak si rzecz ma z pytaniem natury substancjalnej: Czy - i jak - procesy modernizacji mog by postrzegane przez pryzmat racjonalizacji? Socjologia, ktra wystpuje jako teoria spoeczna, od samego pocztku zajmowaa si tym tematem. Odzwierciedla to preferencje, ktre, jak wspomniano, maj zwizek z okolicznociami powstania tej dyscypliny; preferencje te daj si wyjani historycznie. Poza tym jednak istnieje take wewnsalpragmatik?', w: Sprachpragmatik und Philosophie, K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 174 n.; E. Tugendhat, DerWahrheitsbegriffbei Husse und Heidegger, Berlin 1970, s. 321 n.; por. take D. Bohler, Philosophische Hermeneutik und hermeneutische Methode, w: Text und Applikation, M. Fuhrmann, H. R. Jauss, W. Pannenberg (Hrsg.), Munchen 1981, s. 483 n.
tnne odniesienie midzy socjologi a teori racjonalizacji. Poniej bd wprowadza teori dziaania komunikacyjnego, odwoujc si do tej [wanie] tematyki. Skoro w same podstawy socjologii, umiejscowione w teorii dziaania, nieuchronnie wpisane jest jakie pojcie racjonalnoci, to budowanie teorii wystawia si na ryzyko, i z gry zawzi si do pewnej okrelonej perspektywy, uwarunkowanej kulturowo czy historycznie, chyba e podstawowe pojcia mogyby zosta skonstruowane w taki sposb, eby implicite wprowadzane (implizit mitgesetzte) pojcie racjonalnoci byo caociowe i oglne, tzn. czynio zado roszczeniom uniwersalistycznym. Potrzeba takiego pojcia racjonalnoci wyania si rwnie z rozwaa metodologicznych. Skoro rozumienie sensu naley pojmowa jako dowiadczenie komunikacyjne, to za moliwe jest tylko przy performatywnym nastawieniu podmiotu dziaajcego komunikacyjnie, to dowiadczalna baza socjologii rozumiejcej daje si pogodzi z roszczeniem do obiektywnoci tylko wwczas, gdy procedury hermeneutyczne mog, przynajmniej intuicyjnie, opiera si na caociowo zakrojonych i oglnych strukturach racjonalnoci. Ani w aspekcie metateoretycznym, ani metodologicznym nie moglibymy oczekiwa, i poznanie w dziedzinie teorii spoecznej bdzie miao charakter obiektywny, gdyby korespondujce ze sob wzajemnie pojcia dziaania komunikacyjnego i interpretacji wyraay czysto partykularn perspektyw racjonalnoci, cile splatajc si z okrelon tradycj kulturow1.
Tezy tej broni nader klarownie A. Maclntyre (Rationality and the Explanation of Action, wyd. cyt., s. 258): [...] if I am correct in supposing rationality to be an inescapable sociological category, then once again the positivist account of sociology in terms of a logical dichotomy between facts and values must be break down. For to characterize actions and institutionalized practices as rational or irrational is to evaluate them. Nor is it the case that this evaluation is an element superadded to an original merely descriptive element.
1
250
/. Wprowadzenie
251
Uprzedzajc dalsze wywody, scharakteryzowalimy racjonaln struktur wewntrzn procesw dochodzenia do porozumienia poprzez: (a) potrjne odniesienie aktorw do wiata oraz korespondujce z tym pojcia wiata obiektywnego, wiata spoecznego i wiata subiektywnego; (b) wanociowe roszczenia do propozycjonalnej prawdziwoci, normatywnej susznoci oraz szczeroci bd autentycznoci; (c) pojcie zgody motywowanej racjonalnie, czyli zgody opierajcej si na intersubiektywnym uznaniu poddawalnych krytyce roszcze wanociowych; (d) koncepcj dochodzenia do porozumienia jako kooperatywnego negocjowania wsplnych definicji sytuacji. Jeli postulatowi obiektywnoci mamy uczyni
To call an argument fallacious is always at once to describe and to evaluate it. It is highly paradoxical that the impossibility of deducing evaluative conclusions from factual premises should have been advanced as a truth of logic, when logic is itself the science in which the coincidence of description and evaluation is most obvious. The social scientist is, if I am right, committed to the values of rationality in virtue of his explanatory projects in a stronger sense than the natural scientist is. For it is not only the case that his own procedures must be rational; but he cannot escape the use of the concept of rationality in his inquiries". (Jeli mam racj przypuszczajc, e racjonalno stanowi nieuniknion kategori socjologiczn, to po raz wtry musi zaama si pozytywistyczne widzenie socjologii w kategoriach logicznej dychotomii oddzielajcej fakty i wartoci. Charakteryzowanie bowiem dziaa czy zinstytucjonalizowanych praktyk jako racjonalnych bd irracjonalnych oznacza ich ocenianie. I nie jest te tak, i ocena ta jest zbytecznym dodatkiem do pierwotnego elementu czysto deskryptywnego. Nazwanie rozumowania bdnym jest zawsze zarazem jego opisaniem i ocen. Wielkim paradoksem jest to, e niemono wyprowadzenia wnioskw oceniajcych z przesanek faktualnych trzeba byo przedstawia jako prawd logiki, skoro logika sama jest nauk, w ktrej zbieganie si ze sob opisu i oceny jest rzecz najbardziej oczywist. Badacz z dziedziny nauk spoecznych jest, jeli mam racj, z tytuu swych projektw wyjaniajcych w mocniejszym sensie zobligowany wzgldem wartoci, jakie zwizane s z racjonalnoci, anieli przyrodnik. Nie tylko bowiem jego wasne procedury musz by racjonalne, ale w swoich badaniach nie moe on uciec od posugiwania si pojciem racjonalnoci).
zado, to musimy wykaza, e struktura ta jest w okrelonym sensie powszechnie prawomocna. Jest to bardzo mocny postulat z punktu widzenia kogo, kto operuje bez metafizycznej asekuracji i przy tym nie wierzy ju w moliwo zrealizowania cisego programu transcendentalnopragmatycznego, zgaszajcego pretensje do dostarczenia ostatecznych uzasadnie. Jest wszak rzecz oczywist, e ten typ dziaa zorientowanych na dochodzenie do porozumienia, ktrego racjonaln struktur wewntrzn wstpnie naszkicowalimy, bynajmniej nie zawsze i nie wszdzie wystpuje jako normalny przypadek codziennej praktyki komunikacyjnej1. Ja sam wskazywaem na przeciwstawno mitycznego i nowoczesnego rozumienia wiata, na kontrasty midzy orientacjami dziaania typowymi dla spoeczestw archaicznych i spoeczestw nowoczesnych. Kiedy domagamy si - choby z licznymi zastrzeeniami uznania powszechnej wanoci dla naszego pojcia racjonalnoci, nie hodujc przy tym nie dajcej si ju obroni wierze w postp, to bierzemy na siebie powany ciar [zwizany z obowizkiem] przeprowadzenia dowodu [onus probanci A.M.K\. Jak duy jest to ciar, stanie si jasne, gdy od ostrych i nazbyt upraszczajcych kontrastw sugerujcych wyszo mylenia nowoczesnego przejdziemy do mniej drastycznych przeciwiestw, jakie odsaniaj przed nami midzykulturowe porwnania sposobw mylenia waciwych rnym wiatowym religiom i cywilizacjom. Nawet gdyby t rnorodno usystematyzowanych i wysoce zrnicowanych obrazw wiata dao si hierarchicznie uporzdkowa przez odniesienie do nowoczesnego rozumienia wiata, to najpniej w obrbie nowoczesnego wiata natrafilibymy na pluralizm instancji
Por. T. A. McCarthy, Einwdnde, w: Transzendentalphilosophische Normenhegriindungen, W. Oelmiiller (Hrsg.), Paderborn 1978, s. 134-136.
1
252
/. Wprowadzenie
253
zrodzonych na gruncie wiary (Glaubensmdchte), z ktrego nie tak atwo wyuska jakie uniwersalne jdro. Jeli dzi w ogle chcemy jeszcze poway si na wykazanie powszechnoci pojcia racjonalnoci komunikacyjnej bez uciekania si przy tym do gwarancji ze strony wielkiej tradycji filozoficznej, to mamy przed sob zasadniczo trzy drogi. Pierwsz drog bdzie formalnopragmatyczne rozpracowanie propedeutycznie ju wprowadzonego pojcia racjonalnoci komunikacyjnej. Rozumiem przez to - dokonan w nawizaniu do semantyki formalnej, teorii czynnoci jzykowych oraz innych podej w ramach pragmatyki jzykowej - prb racjonalnego zrekonstruowania powszechnych regu oraz koniecznych przesanek tych czynnoci jzykowych, ktre s ukierunkowane na dochodzenie do porozumienia. Taki program zmierza do hipotetycznych rekonstrukcji tej wiedzy przedteoretycznej, ktr kompetentni uytkownicy jzyka {Sprechef) uruchamiaj wwczas, gdy posuguj si zdaniami w dziaaniach ukierunkowanych na dochodzenie do porozumienia. Program ten nie obiecuje adnego ekwiwalentu transcendentalnej dedukcji opisanych uniwersaliw komunikacyjnych. Musiaoby by jednak tak, e te hipotetyczne rekonstrukcje mona by poddawa sprawdzeniu przez konfrontacj z posiadanymi przez mwicych intuicjami, ktrych rozkad obejmowaby moliwie szerokie spektrum socjokulturowe. T drog racjonalnego zrekonstruowania naturalnych intuicji nie da si speni uniwersalistycznego roszczenia formalnej pragmatyki w sposb definitywnie wicy (zwingend) - w duchu 1 filozofii transcendentalnej - ale mona je uwiarygodni . Moemy, po drugie, sprbowa oszacowa empiryczn przydatno ustale formalnopragmatycznych. Do tych celw
1 Na temat wydolnoci sabych argumentacji transcendentalnych w rozumieniu Strawsona por. G. Schonrich, Kategorien und transzendentale Argumentation, Frankfurt am Main 1981, s. 182 n.
nadaj si przede wszystkim trzy obszary bada: wyjanianie patologicznych wzorw komunikowania si, ewolucja podstaw spoeczno-kulturowej formy ycia oraz ontogeneza zdolnoci do dziaania, (a) Jeli formalna pragmatyka rekonstruuje powszechne i konieczne warunki dziaania komunikacyjnego, to musz da si std wydoby jakie nienaturalistyczne standardy normalnych, tzn. niezakconych form komunikacji. Zakcenia komunikacji mona wwczas tumaczy naruszeniem warunkw normalnoci wyrnionych przez formaln pragmatyk. Hipotezy tego rodzaju mona by poddawa sprawdzeniu, konfrontujc z materiaem dotyczcym wzorw systematycznie znieksztaconej komunikacji, jaki pod ktem bada klinicznych zosta dotychczas zgromadzony przede wszystkim w odniesieniu do rodzin patogennych oraz przeanalizowany i poddany ocenie (ausgewertet) w wietle teorii socjalizacji, (b) Rwnie antropogeneza mogaby zapewne dostarczy wyjanie co do tego, czy uniwersalistyczne roszczenie pragmatyki formalnej mona bra powanie. Struktury dziaania ukierunkowanego na zaoony rezultat i dziaania ukierunkowanego na dojcie do porozumienia, ktre opisane zostay w kategoriach pragmatyki formalnej, mogyby zapewne da si wyczyta z emergentnych cech, jakie wystpuj w toku uczowieczenia i s znamienne dla formy ycia jednostek uspoecznionych socjokulturowo. (c) Wreszcie uniwersalistyczne roszczenia pragmatyki formalnej mona sprawdzi na materiale, jaki w odniesieniu do nabywania zdolnoci komunikacyjnych i interakcyjnych przedstawia psychologia rozwojowa. Rekonstrukcja dziaania ukierunkowanego na dochodzenie do porozumienia nadaje si zapewne do opisu kompetencji, ktrych ontogeneza badana jest z punktu widzenia aspektw uniwersalistycznych ju w tradycji piagetowskiej. Jest rzecz oczywist, i potrzeba ogromnego wysiku, by te trzy perspektywy badawcze wypeni [treci] - choby tylko
254
/. Wprowadzenie
255
przez wtrne dokonanie oceny bada empirycznych w tych obszarach. Nieco mniej wymagajca jest trzecia droga, polegajca na przeanalizowaniu socjologicznych zacztkw teorii racjonalizacji spoecznej. Moemy tu nawiza do dobrze rozwinitej tradycji teorii spoecznej. T drog [wanie] obieram, atoli nie z zamiarem przeprowadzania analiz historycznych. Nawizuj raczej do strategii pojciowych, zaoe oraz argumentacji [prezentowanych] od Webera po Parsonsa, kierujc si tak systematyczn intencj, eby wyoy problemy, ktre mog zosta rozwizane za pomoc teorii racjonalizacji sformuowanej w kategoriach dziaa komunikacyjnych. Ku temu celowi moe nas zawie nie historia idei, lecz historia teorii budowana w zamyle systematycznym. Mam nadziej, e elastyczne podejcie badawcze do wanych konstrukcji teoretycznych, ktre zostay stworzone dla celw eksplanacyjnych, oraz dogbne ich wykorzystanie pod okrelonym ktem, pozwoli na to, by postpowanie nasze byo owocne i ukierunkowane problemowo. Co do tego, jaki przyniesie to plon o charakterze systematycznym, bd chcia si upewni - od strony aspektw teoretycznych wyoonych w niniejszym Wprowadzeniu" - w dygresjach i Rozwaaniach wtrconych". Taka droga uprawianej w intencjach systematycznych historii teorii nasuwa si tu nie z racji faszywej wygody, wkradajcej si zawsze wwczas, gdy z pewnym problemem nie moemy jeszcze zmierzy si wprost. Myl, e u podstaw tej alternatywy - ucieczka w dzieje teorii versus rozpracowanie systematyczne - ley faszywa ocena statusu teorii spoecznej, i to w dwojakim tego wzgldzie. Po pierwsze, w naukach spoecznych rywalizacja paradygmatw ma inny charakter anieli w nowoczesnej fizyce. Oryginalno wielkich teoretykw spoeczestwa, jak Marks, Weber, Durkheim i Mead, polega na tym, e - podobnie, jak w wypadku Freuda i Piageta - wprowadzili oni paradygmaty, ktre jeszcze dzi rwnoprawnie ze
sob konkuruj. Teoretycy ci s nadal wspczeni, a w kadym razie nie stali si historyczni" w takim znaczeniu jak Newton, Maxwell, Einstein czy Planck, ktrym udao si teoretycznie wyeksploatowa jaki jeden fundamentalny paradygmat1. Po drugie, paradygmaty wystpujce w naukach spoecznych s wewntrznie powizane ze spoecznym kontekstem, w ktrym powstaj i oddziauj. Odzwierciedlaj one rozumienie wiata i wasne samorozumienie ludzkich zbiorowoci: porednio su interpretowaniu spoecznych konfiguracji interesw oraz horyzontw aspiracji i oczekiwa2. Dlatego nawizywanie do dziejw teorii stanowi te dla kadej teorii spoecznej swego rodzaju test: im bardziej niewymuszenie moe podj, wyjani, podda krytyce oraz kontynuowa intencje wczeniejszych tradycji teoretycznych, tym mniej jest naraona na niebezpieczestwo, i w jej wasnej teoretycznej perspektywie artykuowa si bd interesy partykularne. Zalet rekonstruowania dziejw teorii jest zreszt i to, e moemy stale porusza si midzy podstawowymi pojciami teorii dziaania, hipotezami teoretycznymi i przywoywanymi dla celw ilustracyjnych empirycznymi oczywistociami, a jednoczenie mie stale na uwadze jako punkt odniesienia podstawowy problem, czyli pytanie, czy i jak modernizacj kapitalistyczn mona pojmowa jako proces racjonalizacji jednostronnej. Bd przy tym kroczy nastpujc drog. Weberowska teoria racjonalizacji swym zasigiem obejmuje, z jednej strony, strukturalne przemiany religijnych obrazw
1 A. Ryan, Normal Science or Political Ideology?, w: Philosophy, Politics and Society, P. Laslett, W. G. Runciman, Q. Skinner (eds.), t. 4, Cambridge 1972. 2 S. S. Wolin, Paradigms and Political Theories, w: Politics and Experience, P. King, B. C. Parekh (eds.), Cambridge 1968; R. J. Bernstein, The Restructuring of Social and Political Theory, Philadelphia 1978; tum. niem. Restrukluriening der Gesellschaftstheorie, Frankfurt am Main 1979, s. 103 n.
256
/. Wprowadzenie
257
wiata i kognitywny potencja wyodrbnionych sfer wartoci: nauk, moralno i sztuk; z drugiej za strony selektywne wzory kapitalistycznej modernizacji (rozdz. II). Aporetyczny przebieg marksistowskiej recepcji - od Lukacsa po Horkheimera i Adorna - Weberowskiej tezy o racjonalizacji ukazuje granice podejcia opartego na teorii wiadomoci oraz racje przemawiajce za zmian paradygmatu [polegajc na] przejciu od aktywnoci celowej do dziaania komunikacyjnego (rozdz. IV). W tym wietle Meadowskie ufundowanie nauk spoecznych na teorii komunikacji oraz Durkheimowska socjologia religii przystaj do siebie i tworz pewn cao w taki oto sposb, i koncepcja jzykowo zaporedniczonej i kierowanej przez normy interakcji moe by wyjaniana przez pryzmat genezy pojciowej {im Sinne einer begrifflichen Genese). Idea lingwicyzacji sacrum (Versprachlichung des Sakralen) daje moliwo przyjcia optyki, w ktrej midzy hipotezami Meada i Durkheima na temat racjonalizacji wiata ycia zachodzi zbieno. Przygldajc si rozwojowi teorii T. Parsonsa, bdzie mona zanalizowa problem powizania podstawowej aparatury pojciowej teorii systemw i teorii dziaania. Uwzgldnione przy tym zostan rezultaty Rozwaa wtrconych" powiconych kwestiom o charakterze systematycznym (rozdz. VII). Pierwsze rozwaania wtrcone" obieraj za punkt wyjcia Weberowsk teori dziaania, by przedstawi formalnopragmatyczne podejcie waciwe teorii dziaania komunikacyjnego (rozdz. III). Drugie rozwaania wtrcone" rozwijaj najpierw koncepcj wiata ycia, a nastpnie ledz wystpujc w toku ewolucji tendencj do likwidowania sprzenia (Entkoppelung) midzy systemem i wiatem ycia a do momentu, w ktrym moliwe si staje przeformuowanie Weberowskiej tezy o racjonalizacji i zastosowanie jej do warunkw wspczesnych (rozdz. VI). Rozwaania kocowe"
zespalaj ze sob badania z zakresu dziejw teorii oraz analizy o charakterze systematycznym; maj one, z jednej strony, umoliwi weryfikacj proponowanej interpretacji epoki nowoczesnej w wietle tendencji jurydyzacyjnych, a z drugiej strony sprecyzowa zadania, jakie staj dzi przed krytyczn teori spoeczestwa (rozdz. VIII).
II. TEORIA RACJONALIZACJI MAXA WEBERA Max Weber jest pord klasykw socjologii jedynym, ktry zerwa zarwno z przesankami mylenia historiozoficznego, jak i z podstawowymi zaoeniami ewolucjonizmu, a mimo to modernizacj przedrewolucyjnego spoeczestwa europejskiego chcia pojmowa jako rezultat powszechnodziejowego procesu racjonalizacji. Konkretne postacie procesu racjonalizacji udostpni caociowo zakrojonej analizie empirycznej, nie poddajc ich zarazem takiej empirystycznej reinterpretacji, w wyniku ktrej ze spoecznego procesu uczenia si zniknyby [jego] racjonalnociowe aspekty. Max Weber pozostawi swe dzieo w stanie fragmentarycznym; jeli jednak za ni przewodni wemiemy jego teori racjonalizacji, to projekt caoci da si zrekonstruowa. Ta perspektywa interpretacji dziea Webera, ktra niegdy dominowaa w filozoficznych 1 przewanie dyskusjach lat dwudziestych , a nastpnie zostaa
K. Lowith, Max Weber und Karl Marx, w: tene, Gesammelte Abhandlungen, Stuttgart 1960, s. 1 n.; S. Landshut, Kritik der Soziologie [Munchen 1929], Leipzig-Neuwied 1969, s. 12 n.; H. Freyer, Soziologie ais Wirklichkeitswissenschaft, Darmstadt 1964, s. 145 n. W tej kwestii rwnie moje uwagi w: Max Weber und die Soziologie heute, O. Stammer (Hrsg.), Tubingen 1965, s. 74 n., przedruk w J. Habermas, ZurLogik der Sozialwissenschaften, Frankfurt am Main 1970, s. 313 n. W tej samej tradycji sytuuje si ponadto zbir tekstw Max Weber, D. Kasler (Hrsg.), Munchen 1972; N. Bimbaum, Konkurerende Interpretationen derGenese des Kapitalismus: Marx und Weber, w: Religion und gesellschaftliche Entwicklung, C. Seyfarth, W. M. Sprondel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 38 n.
1
260
//. Teoria racjonalizacji Maxa Webera
261
wyparta na rzecz interpretacji cile socjologicznej, zorientowanej na Wirtschaft und Gesellschaft, ponownie znalaza dla siebie uznanie w wieszej daty badaniach nad Weberem1. Ale to wanie perspektywa umieszczajca w polu widzenia dzieo Webera jako cao wyraniej uwidacznia niespjnoci, spord ktrych pouczajca jest zwaszcza taka oto: Weber bada w zachodzcy w dziejach religii proces odczarowywania - o ktrym si powiada, e urzeczywistnia warunki wewntrzne konieczne dla pojawienia si zachodniego racjonalizmu - z pomoc zoonego, cho dalece niejasnego pojcia racjonalnoci; analizujc natomiast racjonalizacj spoeczn, w sposb oraz form, w jakiej przebija si ona i zdobywa sobie pozycj w epoce nowoczesnej, przyzwala na to, by przewodzia tu zawona idea racjonalnoci ze wzgldu na cel (Zweckrationalitdt). Takie pojmowanie podziela Weber, z jednej strony, z Marksem, z drugiej za z Horkheimerem i Adornem. Przez porwnanie ze sob w najoglniejszych zarysach tych trzech stanowisk chc ju na wstpie wyranie zaznaczy 2 mj sposb podejcia do problemu . Wedug Marksa, racjonalizacja spoeczna dokonuje si bezporednio przez rozwj si wytwrczych, tzn. przez poszerzanie wiedzy empirycznej, ulepszanie technik produkcji oraz coraz skuteczniejsz mobilizacj, organizacj i coraz lepsze przygotowanie fachowe dajcej si spoecznie zuytkowa siy roboczej. Rewolucyjne przemiany stosunkw produkcji, czyli instytucji, w ktrych uzewntrznia si rozkad si spoecznych i ktre reguluj zrnicowany dostp do rodkw produkcji, nastpuj natomiast jedynie pod racjonalizacyjn presj si wytwrczych. Max Weber inaczej widzi instytucjonalne ramy
1 S. Kalberg, The Discussion of Max Weber in Recent German Sociological Literature, Sociology" 1979, t. 13, s. 127 n. 2 W zwizku z dalszymi wywodami por. A. Wellmer, On Rationality", cz. 1 -4, maszynopis powielony, Konstanz 1977.
gospodarki kapitalistycznej i nowoczesnego pastwa: s to dla nie stosunki produkcji, ktre krpuj potencja racjonalizacji, lecz podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, poprzez ktre zachodni racjonalizm przejawia i rozwija si w wymiarze spoecznym. Obawia si on co prawda - jako nastpstwa biurokratyzacji - urzeczowienia stosunkw spoecznych, ktre unicestwi bodce motywujce do racjonalnego sposobu ycia. Horkheimer i Adorno, pniej rwnie Marcuse, interpretuj Marksa z tej wanie Weberowskiej perspektywy. Pod znakiem usamodzielnionego rozumu instrumentalnego racjonalno opanowywania przyrody stapia si z irracjonalnoci panowania klasowego, oswobodzone siy wytwrcze stabilizuj wyobcowane stosunki produkcji. Dialektyka owiecenia usuwa ambiwalencj, z jak jeszcze Max Weber odnosi si do procesw racjonalizacji, i za jednym zamachem odwraca pozytywn ocen Marksowsk. Nauka i technika, ktre dla Marksa stanowi potencja jednoznacznie emancypacyjny - staj si medium spoecznej represji. W tym momencie nie interesuje mnie, ktre z tych trzech stanowisk mogoby mie racj; interesuje mnie raczej wsplna im sabo teoretyczna. Z jednej strony, Marks, Weber, Horkheimer i Adorno utosamiaj racjonalizacj spoeczn ze wzrostem instrumentalnej i strategicznej racjonalnoci ukadw zalenoci, w ktre wpisane jest dziaanie (Handlungszusammenhdnge); z drugiej strony, marzy si im wszystkim - czy to bdzie wyobraenie stowarzyszenia wolnych wytwrcw, czy historyczne wzorce etycznie zracjonalizowanego sposobu ycia, czy wreszcie idea braterskiego obcowania ze wskrzeszon przyrod - jaka caociowo pomylana racjonalno spoeczna, podug ktrej mierzona jest relatywna warto empirycznie opisywanych procesw racjonalizacji. To bardziej caociowo pomylane pojcie racjonalnoci musiaoby jednak znale potwierdzenie i sytuowa si na tej samej
262
263
paszczynie co siy wytwrcze, podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, totalitarne noniki rozumu instrumentalnego. Tak si [jednak] nie dzieje. Powd tego widziabym, z jednej strony, w ograniczeniach przyjmowanej teorii dziaania: pojcia dziaania, na jakich opieraj si Marks, Max Weber, Horkheimer i Adorno, nie s na tyle zoone, by w dziaaniach spoecznych wychwyci wszystkie aspekty, ktre mog stanowi zaczyn spoecznej racjonalizacji1; z drugiej za strony - w pomieszaniu podstawowych poj teorii dziaania i teorii systemw: racjonalizacja orientacji dziaania oraz struktur wiata ycia nie jest tym samym co przyrost zoonoci systemw dziaania2. Chciabym jednak na pocztku wyjani, e Max Weber podejmuje problematyk racjonalnoci w kontekcie naukowym, wolnym ju od zaduenia wobec historiozofii i historiozofi obcionego dziewitnastowiecznego ewolucjonizmu. Teoria racjonalizacji nie jest czci tamtego spekulatywnego dziedzictwa, ktrego socjologia jako nauka musiaaby si wyzby. Temat racjonalizacji spoecznej zastaa ju ona, kiedy to idc tropem szkockiej filozofii moralnej i wczesnej myli socjalistycznej wyksztacaa si jako dyscyplina zajmujca si powstaniem i rozwojem nowoczesnego spoeczestwa, jako dyscyplina z wasnym sposobem stawiania problemw i wasnymi podej3 ciami teoretycznymi : nad tematem tym pracowaa [przed ni] w wieku XVIII filozofia dziejw, a w wieku XIX podjy go i podday transformacji ewolucjonistyczne teorie spoeczestwa. Chciabym krtko przypomnie t prehistori, aby scharakteryzowa sytuacj problemow, wobec jakiej stan Max Weber.
J. Habermas, Aspekty racjonalnoci dziaania, tum. A. Szahaj, w: Wok teorii krytycznej Jurgena Habermasa, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Warszawa 1987, s. 109-137. 2 N. Luhmann, Zweckbegriffund Systemrationalitdt, Tubingen 1968. 3 H. Strasser, The Normative Structure of Sociology, London 1976, s. 44 n.
1
Najwaniejsze wtki mylenia historiozoficznego zawarte s w Esquisse d'un tableau historique des progres de 1'espt humain z roku 17941. Modelu racjonalnoci dostarcza matematyczne przyrodoznawstwo. Jego rdzeniem jest Newtonowska fizyka. To ona odkrya prawdziw metod badania przyrody"; obserwacja, eksperyment i rachunek" to trzy narzdzia, ktrymi fizyka rozszyfrowuje sekrety natury. Podobnie jak Kant, rwnie Condorcet jest pod wraeniem posuwania si pewnym krokiem naprzd" przez t nauk. Staje si ona paradygmatem poznania w ogle, poniewa kieruje si metod, ktra poznanie przyrody wynosi ponad scholastyczne spory filozofw i dotychczasow filozofi degraduje do rangi czystego mniemania: Same nauki matematyczne i fizyczne stanowiy jeden wielki dzia. A poniewa opieraj si one na rachunku i obserwacji, poniewa to, czego mog naucza, jest niezalene od pogldw rnicych szkoy filozofw, nauki te oddzieliy si od filozofii"2. Condorcet nie stara si, jak Kant, wyjani podstaw metodycznego poznania, tym samym za warunkw racjonalnoci nauki; zainteresowany jest tym, co Max Weber nazwie kulturowym znaczeniem" nauki, zainteresowany jest pytaniem, jak metodycznie zapewniony wzrost wiedzy teoretycznej odbija si na ludzkim duchu i caym kulturowym ukadzie yciowych powiza. Condorcet chce pojmowa dzieje ludzkoci na mod dziejw nowoczesnej nauki, tzn. jako proces racjonalizacji. W zasadzie snuje on czworakiego rodzaju rozwaania, a. Najpierw dokonuje reinterpretacji pojcia doskonaoci, biorc za wzr postp naukowy. Doskonao oznacza ju nie,
1 A. N. Condorcet, Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje, tum. B. Suchodolski, Warszawa 1957 [przekad cytatw porwnany z wydaniem francuskim, nouvelle edition 1797 -AM.K. - Tame, s. 68.
264
265
jak w tradycji arystotelesowskiej, urzeczywistnianie jakiego telos tkwicego w naturze rzeczy, lecz proces doskonalenia si - wprawdzie ukierunkowany, ale nie majcy z gry naoonych ogranicze teleologicznych. Doskonao interpretowana jest jako postp. Condorcet chce w swym dziele wykaza, e nie zakrelono [natura nie zakrelia -A.M.K.] adnej granicy rozwojowi ludzkich uzdolnie [perfectionnement des facultes humaines], e czowiek posiada nieograniczone moliwoci doskonalenia si, [...] e jedynym jego [postpu] kresem jest kres trwania globu, na ktry rzucia nas natura"1. Postpw ludzkiego ducha nie ogranicza tkwicy w nim telos, a realizuj si one w warunkach przygodnych. Pojcie postpu powizane jest z ide uczenia si. Swe postpy ludzki duch zawdzicza nie przyblianiu si do jakiego telos, lecz niezakconemu aktywizowaniu swej inteligencji, czyli mechanizmowi uczenia si. Uczenie si oznacza inteligentne przezwycianie przeszkd; Condorcet charakteryzuje konstytucj naszego umysu" przez stosunek midzy naszymi rodkami [sucymi] odkrywaniu prawdy, a oporem, jaki 2 natura zwyka stawia naszym wysikom [...]" . b. Do takich momentw natury stawiajcych opr naley przesd, zabobon. Koncepcja wiedzy (Erkenntnis), rozwinita podug modelu nauk przyrodniczych, deprecjonuje niejako za
Tame, s. 5. Tumaczenie cytatu za A. N. Condorcet, Esquisse d'un tableau historique des progres de l'esprit humain, nouvelle edition 1797, s. 178 ([...] ou ce rapport etabli par la nature entre nos moyens pour decouvrir la verite, et la resistance qu'elle oppose a nos efforts). Odnony fragment identycznie brzmi w tumaczeniu niemieckim, inaczej natomiast w cytowanym wyej tumaczeniu polskim (s.153): [przeszkody na drodze postpu wynikaj] w sposb nieuchronny z samej konstrukcji naszego umysu albo z oporu, jaki natura zwyka stawia naszym wysikom na wszystkich drogach wiodcych nas do prawdy" -przyp. tum.
2 1
jednym zamachem przekazane przez tradycj wyobraenia religijne, filozoficzne, moralne i polityczne. W obliczu potgi tej tradycji naukom przypada penienie funkcji owiecajcej. Pod koniec wieku XVIII instytucjonalizacja nauki jako podsystemu niezalenego od teologii i humanistycznej retoryki bya ju na tyle zaawansowana, i organizacja odkrywania prawdy moga sta si wzorcem dla organizacji pastwa i spoeczestwa. Owiecenie staje si pojciem politycznym oznaczajcym emancypowanie si od przesdw poprzez majc liczne nastpstwa praktyczne - dyfuzj wynikw naukowego poznania, a mwic sowami Condorceta: oddziaywanie filozofii na opini publiczn. Postp naukowy moe tylko wwczas obrci si w racjonalizacj ycia spoecznego, gdy naukowcy wezm na siebie zadanie publicznej edukacji, aby z podstawowych zasad, na jakich opiera si ich wasna praca, uczyni podstawowe zasady stosunkw spoecznych w ogle. Naukowiec w swej funkcji owieciciela stara si gosi otwarcie" prawo, z ktrego korzysta, mianowicie prawo: do poddawania wszystkich pogldw kontroli swego rozumu [...]. Wkrtce powstaa w Europie grupa ludzi, ktrzy zajmowali si nie tyle wykrywaniem i zgbianiem prawdy, ile raczej jej rozpowszechnianiem; ludzi, ktrzy tpili przesdy, gdzie tylko znalazy one schronienie i gdzie popiera je kler, szkoy, rzdy oraz dawno ustanowione instytucje. Ludzie ci dyli raczej do obalenia najbardziej rozpowszechnionych bdw ni rozszerzania zakresu ludzkiej wiedzy". I Condorcet, sam bdc w wizieniu, dodaje: przyczynili si jednak do jej [ludzkiej wiedzy] postpu, i to w sposb poczony z nie mniejszym niebezpieczestwem i nie mniejszym poytkiem"1.
1
A. N. Condorcet, Szkic obrazu postpu
ducha ludzkiego..., wyd. cyt.,
s. 166-167.
266
267
c. Pojcie owiecenia suy jako pomost midzy ide naukowego postpu a przekonaniem, e nauki su rwnie moralnemu doskonaleniu czowieka. Dziaanie na rzecz owiecenia wymaga odwagi, by posugiwa si swym wasnym rozumem w walce z tradycyjn potg Kocioa i pastwa, czyli wymaga autonomii bd dojrzaoci. Poza tym patos owiecenia moe wesprze si na dowiadczeniu [pokazujcym], i krytyczna moc nauk naprawd moe zachwia praktycznomoralnymi przesdami. U podstaw wszelkich bdw polityki i moralnoci le bdy filozoficzne, ktre z kolei wi si z bdami nauk [erreurs physiques, bdami nauk fizykalnych - A.M.K.]. Podstaw kadego systemu religijnego [...] zawsze jest nieznajomo praw natury"1. Tak wic dla Condorceta rzecz naturaln bya nie tylko wiara w krytyczn moc nauk, ale rwnie oczekiwanie od nich pomocy w udzielaniu odpowiedzi na pytania normatywne: Czy podobnie jak nauki matematyczne i fizyczne przyczyniaj si do doskonalenia rzemios sucych naszym najpierwszym potrzebom, nie jest rwnie konieczne w porzdku natury, by postp nauk moralnych i politycznych wywiera wpyw na nasze pobudki, ktre kieruj naszymi uczuciami i czynami?"2. W kwestiach praktycznomoralnych, podobnie jak w kwestiach poznawczych, Condorcet wie swe oczekiwania z moliwoci uczenia si oraz naukow organizacj procesw uczenia si. Czowiekowi zdolnemu do nabywania poj moralnych" rwnie nauki moralne uda si wznie na poziom osignity ju przez nauki przyrodnicze:
' Tame, s. 199-200 [nouvelle edition, s. 234: II n'existe, ne un systeme religieux, ne une extravagance des lois de la nature: Podstaw kadego systemu religijnego, kadej mrzonki pragncej wzbi si ponad natur, jest nieznajomo praw przyrody - A.M.K.]. 2 Tame, s. 235.
jedyn podstaw naszej wiary w nauki przyrodnicze jest przekonanie, e powszechne prawa, znane czy nieznane, ktre rzdz zjawiskami wszechwiata, s konieczne i stae; dlaczego zasada ta miaaby si okaza mniej suszna w zastosowaniu do rozwoju intelektualnych i moralnych zdolnoci czowieka ni do innych procesw przyrody?"1. d. Skoro jednak owiecenie moe mie oparcie w naukach humanistycznych, ktrych postp poznawczy jest zapewniony w taki sam sposb jak postp nauk przyrodniczych, to wolno nam oczekiwa postpw nie tylko w moralnoci pojedynczych ludzi, lecz rwnie w formach ucywilizowanego wspycia. Wedug Condorceta, podobnie jak wedug Kanta, linia postpu cywilizacyjnego wiedzie ku republice, ktra gwarantuje wolnoci obywatelskie, ku adowi midzynarodowemu, ktry doprowadza do trwaego pokoju, ku spoeczestwu, ktre przyspiesza wzrost gospodarczy i postp techniczny oraz likwiduje nierwnoci spoeczne bd je przynajmniej kompensuje. Oczekuje on zniesienia przesdw ustanawiajcych nierwne prawa dla mczyzn i kobiet"2; uporania si z przestpczoci i demoralizacj, uporania si z ndz i chorobami z pomoc higieny i medycyny; wierzy e nadejd czasy, gdy mier bdzie ju tylko skutkiem nadzwyczajnego wypadku"3. Innymi sowy: Condorcet wierzy w ycie wieczne przed mierci. Koncepcja ta jest reprezentatywna dla osiemnastowiecznego mylenia historiozoficznego, mimo e tak dobitnie moga zosta sformuowana dopiero przez rwienika rewolucji francuskiej. Jej radykalizm ujawnia wanie pknicia mylenia historiozoficznego. Chodzi przede wszystkim o cztery presupozycje, ktre stay si pniej problematyczne i day impuls do przeksztace historiozoficznej interpretacji epoki nowoczesnej.
2
Tame, s. 211. Tame, s. 236. 3 Tame, s. 244.
268
II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera
269
Mam tu na myli, po pierwsze, zaoenie, jakie Condorcet musi poczyni, gdy liniow koncepcj postpu opiera na postpie naukowym reprezentowanym przez nowoczesne przyrodoznawstwo. Zakada on, e (a) dzieje fizyki oraz nauk, ktre si na niej wzoruj, mona zrekonstruowa jako cig ciek rozwoju. W przeciwiestwie do tego stanowiska, postempirystyczna filozofia nauki akcentuje dzi zaleno budowania teorii od paradygmatw, uwiadamia, e kontinuum racjonalnoci naukowej wytwarza si nie bezporednio na poziomie tworzenia teorii, lecz na poziomie relacji midzyteoretycznych, tzn. trudno dostrzegalnej relacji pomidzy rnymi paradygmatami. Bardziej ryzykowne jest jednak dalsze zaoenie, i (b) problemy, na ktre dotychczas odpowiedzi dostarczay doktryny religijne bd filozoficzne, mona albo obrci w problemy dajce si opracowa naukowo i tym samym racjonalnie rozwiza, albo rozpozna jako problemy pozorne i doprowadzi obiektywnie do ich zniknicia. Oczekiwanie Condorceta, i bdzie mona wyeliminowa mier, nie jest po prostu jakim kuriosum. Kryje si za nim pogld, i dowiadczenia przygodnoci i problemy z sensem, ktre dotychczas byy interpretowane religijnie i z ktrymi radzono sobie z pomoc praktyk kultowych, mona radykalnie pozbawi ostroci. W przeciwnym razie zachowaaby si jaka resztka racjonalnie nierozwizywalnych problemw, ktra tak czy inaczej oznaczaaby z pewnoci bolesne i wyranie dostrzegalne zrelatywizowanie wartoci, jak upatruje si w zdolnoci rozwizywania problemw wycznie na gruncie nauki. To wanie stanowi punkt wyjcia podjtej przez Maxa Webera prby przeledzenia procesw racjonalizacji przez pryzmat rozwoju nie nauki, lecz religijnych obrazw wiata. Po drugie, Condorcet, syn osiemnastego stulecia, nie jest w peni wiadom doniosoci i zasigu uniwersalistycznego roszczenia, jakie wysuwa, pojmujc jedno dziejw ludzkoci ^
przez pryzmat tej racjonalnoci, ktr reprezentuje nowoczesna nauka. Condorcet nie wtpi w to, e pewnego dnia wszystkie narody zbli si do tego stanu cywilizacji, jaki osigny ludy najbardziej owiecone, najbardziej wolne, najbardziej wyzwolone z przesdw, jak Francuzi i Anglo-Amerykanie"1. Przekonanie to uzasadnia on ostatecznie tym, e racjonalno, ktra wyonia si i odniosa sukces wraz z naukami przyrodniczymi, nie odzwierciedla li tylko partykularnych standardw cywilizacji zachodniej, lecz immanentnie przynaley ludzkiemu umysowi (Geist) w ogle. To zaoenie co do uniwersalnego rozumu zostanie podwaone najprzd przez szko historyczn, a nastpnie przez antropologi kulturow; po dzi dzie jest to temat kontrowersyjny, jak wida z omwionej we Wprowadzeniu" dyskusji wok racjonalnoci. Dla rozwoju filozofii dziejw w wieku XIX ogromne znaczenie miay jednak przede wszystkim dwa dalsze zaoenia. Po trzecie, Condorcet czy, jak widzielimy, kognitywne aspekty postpu naukowego z praktycznomoralnymi aspektami stawania si dojrzaym w sensie uwalniania si od dogmatyzmu i quasi-naturalnego autorytetu. Condorcet operuje tu przedkrytycznym pojciem natury", ktre po poddaniu go ponownej refleksji (reflektiert) powraca w historiozoficznych pismach Kanta; zakada ono jedno rozumu teoretycznego i praktycznego. U Condorceta nie jest to traktowane jako problem, chocia od czasw Hume'a wiadomo jest, e zdania normatywne, wystpujce w teorii moralnoci i teorii pastwa, nie dadz si wyprowadzi ze zda wystpujcych w naukach empirycznych. Nad tematem tym pracowano pocztkowo w onie filozofii, od Kanta po Hegla. Dialektyczne zaporedTame, s. 212.
270
271
niczenie rozumu teoretycznego i rozumu praktycznego, jakiego dokona Hegel w swej filozofii prawa, weszo - przez Marksa - do obiegu i zostao zaakceptowane w teorii spoecznej, i to na dwa sposoby. Z jednej strony, Marks krytykowa samowystarczalno retrospektywnie skierowanej refleksji filozoficznej. Zastosowana do teraniejszoci temporalizacja (zeitgeschichtliche Temporalisierung) Heglowskiej dialektyki zrodzia permanentnie dyskutowany temat zaporedniczenia teorii i praktyki. Kwestie podpadajce pod kompetencj rozumu praktycznego miayby przesta ju by rozwizywane jedynie rodkami filozofii; wykraczaj one poza horyzont czystej argumentacji: or krytyki wymaga krytyki ora. Niewiele da si w kategoriach oglnych powiedzie o kontynuowaniu teorii innymi, mianowicie praktycznymi rodkami; to, co si na ten temat da powiedzie, jest spraw teorii rewolucji1. Z drugiej strony, wpyw Hegla przejawi si rwnie w formie niekrytycznego zaadaptowania dialektycznej aparatury pojciowej; jedno rozumu teoretycznego i rozumu praktycznego bya w taki sposb wpisana w podstawowe pojcia krytyki ekonomii politycznej, e a po dzie dzisiejszy nie ma jasnoci co do normatywnych podstaw teorii Marksowskiej. Niejasno ta bya w marksizmie czciowo omijana, czciowo skrywana, ale nigdy w istocie nie zostaa usunita: omijano j, rozbijajc Marksowsk teori spoeczn na badania spoeczne i socjalizm etyczny (M. Adler); skrywano za zarwno przez ortodoksyjn wi z Heglem (Lukacs, Korsch), jak i przez upodobnienie do silnie naturalistycznych dziewitnastowiecznych teorii rozwoju (Engels, Kautsky). Teorie te tworz pomost, po ktrym tematyka racjonalnoci, poczt1 M. Theunissen, Die Verwirklichung der Vernunft, Philosophischen Rundschau" Beiheft 6, Tiibingen 1970.
kowo podejmowana w ramach filozofii dziejw, wkroczya do socjologii1. Dla teorii tych wane stao si przede wszystkim czwarte zaoenie, na ktrym opiera si Condorcet rozwijajc sw koncepcj historii. Postpy cywilizacji moe on tumaczy postpami ludzkiego ducha tylko wwczas, jeli liczy na empiryczn skuteczno stale ulepszanej wiedzy teoretycznej. Kade podejcie interpretacyjne, ktre wszystkie zjawiska historyczne szufladkuje z perspektywy racjonalizacji, musi wychodzi z zaoenia, e potencja argumentacyjny zawarty w wynikach poznania i odkrywczych ustaleniach (Einsichten) bdzie powodowa skutki empiryczne. Ale Condorcet nie bada mechanizmw uczenia si ani warunkw, w ktrych maj miejsce procesy uczenia si; nie objania te, jak rezultaty poznania (Erkenntnisse) przeksztacaj si w postp techniczny, wzrost ekonomiczny, w rozumn organizacj spoeczestwa; a take nie bierze pod uwag ewentualnoci, e rezultaty poznania mog wywoa niezamierzone skutki uboczne. Zdaje si na jak automatyczn sprawczo ducha, czyli na to, e ludzka inteligencja nastawiona jest na akumulowanie wiedzy i poprzez dyfuzj wiedzy powoduje per se postpy cywilizacji. Ujawniaj si wszelako dwa aspekty tego automatyzmu, pozostajce wzgldem siebie w stosunku odwrotnym. Z perspektywy praktycznej uczestnikw postpy cywilizacji jawi si jako rezultaty praktyki upowszechniania wiedzy, wpywu filozofw na opini publiczn, reformy szkolnictwa, powszechnej edukacji itd. Ale ta praktyka rzecznikw owiecenia, ktrych intencj s dalsze postpy ludzkiego ducha, jest wszak dzieckiem historiozofii, albowiem to ona uwiadamia na paszczynie teoretycznej proces [rozwoju] czowieczestwa tym,
J. Habermas, Materializm historyczny a rozwj struktur normatywnych. Wprowadzenie, tum. A. M. Kaniowski, Kultura i Spoeczestwo" 1987, nr 4.
1
272
lii
ktrzy nastpnie mog go wspomaga praktycznie. Dlatego te z teoretycznej perspektywy naukowca postpy cywilizacyjne prezentuj si jako zjawiska, ktre wyjania mona wedug praw natury. Jak tam racjonalizacja jawi si jako praktyka komunikacyjna uprawiana z udziaem woli i wiadomoci, tak tu jawi si ona jako proces poznawczy przebiegajcy zgodnie z pewnym prawem. Obydwa te aspekty wystpuj obok siebie bez adnego zwizku; przystaj one do siebie bez problemu tylko wtedy, kiedy ludzki duch pomylany jest idealistycznie jako sia, ktra rozwija si zgodnie z wasn logik i zarazem sama siebie napdza. Ot w tym miejscu dziewitnastowieczne teorie rozwoju, ktrych kulminacj stanowi teoria Spencera, dokonuj rewizji historiozoficznego ujmowania tematyki racjonalizacji: po darwinowsku tumacz one postpy cywilizacji jako rozwj systemw organicznych'. Teraz ju nie teoretyczny postp nauk, lecz naturalna ewolucja gatunkw jest paradygmatem tumaczenia kumulatywnych przemian. Tym samym tematyka racjonalizacji przechodzi w tematyk ewolucji spoecznej. Ta zmiana perspektywy pozwala rwnie lepiej zda spraw z podstawowych dowiadcze historycznych XIX stulecia: Rewolucja przemysowa uwiadomia, e rozwj technik produkcji stanowi wany wymiar ewolucji spoecznej. Rozwj si wytwrczych, ktry wszak na pocztku dokonywa si nie poprzez implementacj wiedzy naukowej, nadawa si na model pozwalajcy lepiej empirycznie uchwyci postp spoeczny anieli model rozwoju nowoczesnego przyrodoznawstwa. To samo dotyczy przewrotw politycznych, ktre zapocztkowaa rewolucja francuska i ktre doprowadziy do stworzenia buruazyjnych konstytucji. Postp dawa si znw bardziej namacalnie wyczyta z instytucjonalizacji wolnoci
1
L. Sklair, The Sociology of Progress, London 1970, s. 56 n.
obywatelskich anieli z i tak ju wtpliwego rozwoju nauk humanistycznych. Wreszcie, wraz ze wzrostem kapitalizmu wyonia si gospodarka jako funkcjonalnie autonomiczny podsystem i z pomoc modeli cyrkulacji zostaa odwzorowana w wczesnej ekonomii politycznej. Tym samym moga doj do gosu zarwno perspektywa holistyczna, w ktrej zjawiska spoecznego podziau pracy nie musiay ju by sprowadzane do agregatw [zoonych z] jednostek, jak i perspektywa funkcjonalistyczna, w ktrej spoeczestwa przez analogi do organizmw mogy by rozpatrywane jako systemy zdolne do samoprzetrwania {selbsterhaltende Systeme). Dwa pierwsze motywy sprzyjay empirystycznej reinterpretacji procesw racjonalizacji jako procesw wzrostu, podczas gdy trzeci motyw uatwi upodobnienie dziejw spoeczestwa do owego modelu ewolucji, ktry na trwale wprowadzony zosta przez Darwina w odniesieniu do dziejw przyrody. Tak to Spencer mg wysun teori ewolucji spoecznej, ktra kada kres niejasnemu idealizmowi filozofii dziejw, gdy postpy cywilizacji postrzegaa jako kontynuacj ewolucji naturalnej i w ten sposb zupenie jednoznacznie podcigaa je pod prawa przyrody. Takie trendy, jak rozwj nauki, wzrost kapitalizmu, wprowadzenie konstytucji jako zasady ustrojowej pastwa, powstanie nowoczesnych aparatw administracyjnych itd. mona byo rozpatrywa bezporednio jako fenomeny empiryczne i jako nastpstwa strukturalnej dyferencjacji systemw spoecznych. Nie byo ju potrzeby interpretowania ich jedynie jako empirycznych wskanikw wewntrznej historii ducha sprowadzonej do procesw uczenia si i akumulowania wiedzy, nie byo ju potrzeby tumaczenia ich jako oznak racjonalizacji rozumianej w duchu filozofii dziejw. Patrzc przez pryzmat czterech podstawowych zaoe historiozofii zilustrowanych przykadem Condorceta, mona
274
275
teorie rozwoju z epoki wiktoriaskiej w pewnym uproszczeniu scharakteryzowa w taki oto sposb: nie kwestionoway one ani owieceniowego racjonalizmu, ani owieceniowego uniwersalizmu, zatem nie byy jeszcze wyczulone na niebezpieczestwa europocentryzmu; powtarzay rwnie waciwe historiozofii bdy naturalistyczne, aczkolwiek w sposb mniej rzucajcy si w oczy, poniewa wysuway przynajmniej sugesti, aeby twierdzenia teoretyczne na temat wkraczania na coraz to wysze szczeble ewolucji interpretowa w duchu sdw wartociujcych orzekajcych o postpach natury praktycznomoralnej; rwnoczenie za byy bardziej zorientowane na nauki spoeczne, a puste miejsca (Leerstellen), ktre historiozofia ze swym raczej idealistycznie pomylanym dyskursem o historycznych prawidowociach pozostawia nieobsadzone, wypeniy koncepcj ewolucji, zapoyczajc wiele od biologii i, jak si wydawao, opart na naukach dowiadczalnych. Z punktu widzenia dziejw nauki sytuacj wyjciow, w ktrej Max Weber ponownie podejmuje problematyk racjonalizacji i czyni z niej problem poddawalny obrbce socjologicznej, wyznacza krytyka tych dziewitnastowiecznych teorii ewolucji. Opierajc si na wyej wymienionych hasach, mona schematycznie wskaza gwne punkty zaczepienia tej krytyki. Obierajc odwrotn kolejno, przyjrz si wspomnianym podstawowym zaoeniom, ktre maj jeszcze implicite charakter historiozoficzny; tymi punktami zaczepienia bd wic: ewolucjonistyczny determinizm, naturalizm etyczny oraz uniwersalizm i racjonalizm teorii rozwoju. Ewolucjonistyczny determinizm. Rozwojowi nauk humanistycznych, jaki w ramach [niemieckiej] szkoy historycznej mia miejsce od czasw Rankego i Savigny'ego, towarzyszya refleksja metodologiczna1. Przynajmniej od czasw Diltheya
1
przybraa ona form systematyczn - jako histoiyzm. Krytyka historystyczna wymierzona jest tak samo przeciwko dialektycznym, jak i ewolucjonistycznym teoriom dziejw i teoriom spoeczestwa. W kontekcie naszych rozwaa interesujcy jest przede wszystkim jeden rezultat tej debaty, mianowicie zdyskredytowanie prby znalezienia praw rozwoju, ktre odnosi by si miay do naturalistycznie interpretowanej kultury. Historyzm wydoby na jaw swoisto kultury jako dziedziny przedmiotowej ukonstytuowanej przez caociowe ukady zalenoci, ktrych wyznacznikiem jest sens (Sinnzusammenhdnge), odznaczajcej si prawidowociami strukturalnymi, ale nie wykazujcej prawidowoci nomologicznych, a tym bardziej ewolucjonistycznych. Jak na ironi, wanie to dokonane przez historyzm {historistische) oderwanie si nauk o kulturze od wzorcw czerpanych z biologii czy w ogle z nauk przyrodniczych dao Weberowi asumpt do tego, by problem powstania i rozwoju nowoczesnych spoeczestw postawi w zupenie ahistorycznej perspektywie racjonalizacji. Jeli krytyk historystyczna traktowano powanie, to ukierunkowane przemiany o nastpstwach kumulatywnych musiay by tumaczone wewntrzn logik owych caociowych ukadw, ktrych wyznacznikiem jest sens, bd wyprowadzane z idei, nie za z ewolucyjnych mechanizmw [rzdzcych] systemami spoecznymi; musiay by one wyjaniane strukturalistycznie, a nie na podstawie praw ewolucji spoecznej. Z innej strony patrzc, to dziedzictwo historyzmu generalnie przeszkodzio Weberowi w oddaniu sprawiedliwoci systemowym ujciom funkcjonalnym w tych ich aspektach, ktre pod wzgldem metodologicznym budz mniejsze wtpliwoci. Etyczny naturalizm. Sam Weber sytuuje si w tradycji 1 poudniowoniemieckiego neokantyzmu . W teorii nauk huma1 T. Burger, Max Weber's Theory of Concept Formation, Durham 1976; R. H. Howe, Max Weber's Elective Affinities, The American Journal of Socio-
E. Rothacker, Logik und Systematik der Geisteswissenscnaften, Bonn 1948.
276
277
nistycznych i nauk o kulturze Windelband i Rickert reprezentuj podobne stanowiska co Dilthey i inni filozofowie szkoy historycznej. Neokantyzm poza tym, e sta na pozycjach dualistycznej filozofii nauki, nabra dodatkowo szczeglnego znaczenia dla polemiki z podejciami neoewolucjonistycznymi w naukach spoecznych, a to ze wzgldu na swa teori wartoci. Ukazuje on i stosuje na paszczynie metodologicznej rozrnienie midzy bytem a powinnoci, midzy stwierdzaniem faktw a wydawaniem sdw wartociujcych, w swej filozofii praktycznej za zwraca si zdecydowanie przeciwko wszelkim odmianom naturalizmu etycznego. Oto to i podoe stanowiska Maxa Webera w sporze wok sdw wartociujcych. Weber krytykuje pojcie postpu i pojcie ewolucji wanie wtedy, kiedy w naukach spoecznych odgrywaj one rol implicite normatywn. Wyostrzone na Kancie i neokantowskiej filozofii wartoci wyczulenie na bdy naturalistycznego rozumowania w obszarze etycznym, w ogle wyczulenie na mieszanie zda deskryptywnych i zda oceniajcych, ma wprawdzie swoje drugie oblicze. czy si ono u Webera z zupenie niekantowsk, wrcz historycystyczn nieufnoci wobec argumentatywnej wydolnoci rozumu praktycznego. Na paszczynie metodologicznej Weber odrzuca etyczny kognitywizm rwnie zdecydowanie jak etyczny naturalizm. Uniwersalizm. Dziewitnastowieczne badania z zakresu nauk humanistycznych i nauk o kulturze wyostrzyy spojrzenie na cae zrnicowane spektrum spoecznych form ycia, tradycji, wartoci i norm. Historyzm wyostrzy to podstawowe dowiadczenie wzgldnoci wasnych tradycji i sposobw mylenia, nadajc mu posta problemu: Czy aby standardy racjonalnoci
logy" 1978, t. 84, s. 366 n.; M. Barker, Kant as a Pmblem for Weber, British Journal of Sociology" 1980, t. 31, s. 224 n.
zakadane w naukach empirycznych nie s skadnikami pewnej kultury ograniczonej regionalnie i czasowo, wanie nowoytnej kultury europejskiej, i czy tym samym nie utrac swego naiwnie zgaszanego roszczenia do uniwersalnej wanoci? Jednak historyzm zbyt atwo poradzi sobie z pytaniem, czy z pluralizmu kulturowego wynika te relatywizm epistemologiczny. O ile w naukach humanistycznych, ktre w istocie zajmuj si tradycjami kultur pimiennych, atwo byo ulec intuicyjnemu wraeniu zasadniczej (prinzipiellen) rwnorzdnoci rozmaitych cywilizacji, o tyle antropologia kulturowa zajmujca si kulturami pierwotnymi {vorhochkulturellen Gesellschafte) nie moga tak atwo przeoczy rnic w poziomach rozwoju spoeczestw archaicznych i nowoczesnych. Poza tym w funkcjonalistycznie zorientowanej antropologii kulturowej nigdy nie istniao niebezpieczestwo, i wraz z ewolucjonistycznym determinizmem zostan zarzucone wszelkie formy analiz nomologicznych, nacelowanych na ustalanie prawidowoci, i e z tego bd zaraz wycigane relatywistyczne konkluzje. W kontrowersji tej, jak zobaczymy, Weber zaj stanowisko ostronie uniwersalistyczne; nie uwaa procesw racjonalizacji za swoisty fenomen wiata zachodniego, aczkolwiek sdzi, e racjonalizacja, ktrej wystpowanie mona wykaza we wszystkich religiach wiatowych, pocztkowo tylko w Europie doprowadzia do pewnej formy racjonalizmu posiadajcego rysy szczeglne, okcydentalne, a zarazem oglne, wyrniajce nowoczesno w ogle. Racjonalizm. Nauka i technika suyy historiozofiom i teoriom rozwoju za wzorzec racjonalizacji. Istniej zasadne powody (gute Grunde), by przypisywa im charakter paradygmatyczny, nie neguje ich te Max Weber. Jednak by suy za modele dla pojcia postpu i pojcia ewolucji, nauka i technika musz by oceniane w duchu czy to owiecenia, czy to pozytywizmu, tzn. musz zosta wyrnione jako doniose
278
279
w dziejach rodzaju ludzkiego mechanizmy rozwizywania problemw. Przeciwko tej stanowicej surogat metafizyki rewaloryzacji skierowaa si mieszczaska krytyka kultury u schyku XIX stulecia, ktrej najbardziej wpywowymi reprezentantami byli Nietzsche i wspczeni mu przedstawiciele filozofii ycia. Rwnie Max Weber zdradza pewien pesymizm wobec unaukowionej cywilizacji1. Do puszczonych swobodnie (losgelasse), oderwanych od etycznych ukierunkowa na wartoci procesw racjonalizacji, jakie obserwuje w nowoczesnych spoeczestwach, odnosi si tak nieufnie, e w jego teorii racjonalizacji nauka i technika trac pozycj paradygmatyczn. Badania Webera koncentruj si na praktycznomoralnych podstawach instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Wyjciowa sytuacja docieka naukowych widziana przez pryzmat czterech wspomnianych aspektw sprzyja temu, by postpujc na sposb nauk empirycznych, ale bynajmniej nie zawony empirystycznie, na nowo podj pytanie, jak powstanie i rozwj nowoczesnych spoeczestw mog by pojmowane jako proces racjonalizacji. Najpierw zajm si bliej (1) zjawiskami interpretowanymi przez Webera jako oznaki racjonalizacji spoecznej, by nastpnie rozjani rne pojcia racjonalnoci, jakie Weber, czsto implicite, kadzie u podstaw swej analizy. Teoria Webera rozciga si na racjonalizacj religijn i racjonalizacj spoeczn, a zatem, z jednej strony, na powstanie nowoczesnych struktur wiadomoci w toku dziejw powszechnych, z drugiej za na ucielenienie tych struktur racjonalnoci w instytucjach spoecznych. Te zoone ukady zalenoci bd rekonstruowa z punktu widzenia systematycznego w taki sposb, e (2) opierajc si na pracach
Na temat wpywu Nietzschego na Maxa Webera por. E. Fleischmann, De Weber a Nietzsche, Archives Europeennes de Sociologie" 1964, t. 5, s. 190 n.
1
[Webera] z zakresu socjologii religii wydobd na jaw logik racjonalizacji obrazw wiata, z tego [za] (3) wyprowadz model strukturalny stosujcy si do racjonalizacji spoecznej, by najpierw omwi rol etyki protestanckiej, a nastpnie (4) racjonalizacj prawa.
Racjonalizm
zachodni
281
1. RACJONALIZM ZACHODNI
W synnej Vorbemerkung do zbioru swych artykuw z socjologii religii1 Weber, patrzc w przeszo, wskazuje powszechnodziejowy" problem, ktry stara si wywietli przez cae ycie: Dlaczego poza Europ ani rozwj naukowy, ani artystyczny, ani pastwowy, ani gospodarczy nie poszed [...] drog racjonalizacji, ktra waciwa jest Zachodowi"*? W tym kontekcie wylicza szereg zjawisk wskazujcych na szczeglnie uksztatowany racjonalizm kultury zachodniej". Lista oryginalnych osigni zachodniego racjonalizmu jest duga. Na pierwszym miejscu Weber wymienia nowoczesne przyrodoznawstwo, ktre wiedzy teoretycznej nadaje form matematyczn i wiedz t poddaje sprawdzeniu za pomoc kontrolowanych eksperymentw; dodaje do tego systematyczne uprawianie nauk w sposb profesjonalny, zorganizowane w formie uniwersytetu; wspomina o ogaszanych drukiem utworach literackich produkowanych z przeznaczeniem na rynek oraz o zinstytucjonalizoBibliografie w: C. Seyfarth, G. Schmidt, Max Weber Bibliographic Stuttgart 1977; G. Roth, Max Weber. A Bibliographical Essay, Zeitschrift fiir Soziologie" 1977, s. 91 n.; Klassiker des soziologischen Denkens, D. Kasler (Hrsg.), t. 2, MUnchen 1978, s. 424 n. * M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, w: tene, Szkice z socjologii religii, tum. J. Prokopiuk i H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 83 (rwnie M, Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, tum. J. Miziski, Lublin 1994, s. 12 n.)-przyp. tum.
1
wanym - wraz z teatrami, muzeami, pras itd. - uprawianiu sztuki; o muzyce harmonicznej z dzieami w formie sonat, symfonii, oper oraz z instrumentami orkiestrowymi jak organy, fortepian, skrzypce; o zastosowaniu perspektywy liniowej i powietrznej w malarstwie oraz o konstrukcyjnych zasadach budowli monumentalnych. Dalej jeszcze wylicza: naukowo usystematyzowan nauk prawa, instytucje prawa formalnego oraz wykonywanie orzecznictwa prawnego przez wyszkolonych w dziedzinie prawa zawodowych urzdnikw; nowoczesn administracj pastwow z racjonaln organizacj urzdnicz, ktra dziaa w oparciu o prawo stanowione; nastpnie przewidywalne stosunki oparte na prawie prywatnym oraz zorientowany na zysk kapitalistyczny sposb uprawiania dziaalnoci gospodarczej, ktry ma za przesank rozdzielenie gospodarstwa domowego i przedsibiorstwa (Betrieb), tzn. prawne oddzielenie majtku osobistego od majtku przedsibiorstwa, dysponuje racjonaln buchalteri, woln od strony formalnej prac organizuje pod ktem efektywnoci oraz wykorzystuje wyniki wiedzy naukowej dla poprawy zdolnoci produkcyjnych i organizacji przedsibiorstwa. Wreszcie wskazuje na kapitalistyczn etyk gospodarcz, ktra jest czci racjonalnego sposobu ycia, albowiem ekonomiczny racjonalizm, jeli chodzi o jego powstanie, zaley nie tylko od racjonalnej techniki i racjonalnego prawa, lecz take od zdolnoci i dyspozycji ludzi do prowadzenia okrelonego rodzaju praktyczno-racjonalnego sposobu ycia"1. To wyliczenie form przejawiania si zachodniego racjonalizmu wprowadza zamt. Aby wstpnie si w nim rozezna, obieram dwie rne drogi: (1) uporzdkowanie tych zjawisk ze wzgldu na ich tre oraz (2) wprowadzenie w nich pojciowej jasnoci, aeby na koniec (3) sprawdzi, czy Weber pojmuje
' M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 83 (tene, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 13).
282
Racjonalizm zachodni
283
okcydentalny racjonalizm jako kulturow osobliwo czy te jako zjawisko o znaczeniu uniwersalnym. 1. Przejawy okcydentalnego racjonalizmu. Do celw poniszej klasyfikacji posu si powszechnie stosowanym od czasw Parsonsa podziaem na (a) spoeczestwo, (b) kultur i (c) osobowo. a. Max Weber pojmuje modernizacj spoeczestwa, podobnie jak Marks, jako uksztatowanie si i wyodrbnienie kapitalistycznej gospodarki oraz nowoczesnego pastwa, ktre uzupeniaj si w swoich funkcjach i w ten sposb wzajemnie stabilizuj. Rdzeniem organizacyjnym kapitalistycznej gospodarki jest kapitalistyczne przedsibiorstwo (Betrieb), ktre: jest oddzielone od gospodarstwa domowego i z pomoc rachunku kapitaowego (racjonalnej buchalterii) ukierunkowane w swoich decyzjach inwestycyjnych na szanse stwarzane przez rynek dbr, rynek kapitau i rynek pracy, efektywnie alokuje (einsetzt) formalnie woln si robocz oraz wykorzystuje technicznie wiedz naukow. Rdzeniem organizacyjnym pastwa jest [to, co czyni ze] racjonaln instytucj publiczn (Staatsanstalt), ktra: na bazie scentralizowanego i trwaego systemu podatkowego dysponuj centralnie kierowan sta si militarn, ma monopol na stanowienie prawa i prawowite stosowanie przemocy oraz organizuje administracj na sposb biurokratyczny, tzn. w formie panowania wyspecjalizowanych urzdnikw1.
R. Bendix {Max Weber. Portret uczonego, tum. K. Jakubowicz, Warszawa 1975, s. 378-379) w sposb nastpujcy charakteryzuje t form: 1. Wykonywanie czynnoci urzdowych jest dziaalnoci sta, ktrej zakres jest okrelony i uregulowany przez przepisy prawne. 2. W dziaalnoci tej panuje zasada kompetencji, ktra oznacza:
1
Jako instrument organizacyjny kapitalistycznej gospodarki i nowoczesnego pastwa oraz stosunkw zachodzcych midzy nimi suy prawo formalne oparte na zasadzie stanowienia. To te trzy elementy, analizowane przede wszystkim w Wirtschaft und Gesellschaft, s konstytutywne dla racjonalizacji spoeczestwa. Weber traktuje je jako wyraz okcydentalnego racjonalizmu i zarazem jako podstawowe zjawiska wymagajce wyjanienia. Odrnia od nich zjawiska racjonalizacji sytuujce si na paszczynie kultury i paszczynie osobowoci. Rwnie w nich przejawia si zachodni racjonalizm; w konstrukcji Weberowskiej teorii nie zajmuj one jednak - w odrnieniu od racjonalizacji spoecznej - miejsca explanandum.
a) stay podzia czynnoci, polegajcy na wyranym rozgraniczeniu sfer uprawnie i obowizkw urzdowych, b) cile okrelony zakres prawa wydawania polece, rozkazw i stosowanych rodkw przymusu oraz warunkw prawomocnoci uycia tych rodkw, c) wyposaenie w wyej wymieniony zesp uprawnie i obowizkw osb odznaczajcych si odpowiednimi kwalifikacjami okrelonymi w sposb oglny i formalny przez odpowiednie akty prawne. 3. W dziaalnoci tej obowizuje zasada hierarchii urzdowej, wyraajca si w odpowiedzialnoci urzdnikw niszych instancji wobec urzdnikw wyszych instancji, uprawnionych do kontrolowania i regulowania dziaalnoci tych pierwszych, ktrym z kolei przysuguje prawo odwoania i zoenia zaalenia na kontrolujcych ich przeoonych. Sposb i zakres odwoania oraz sposb zaatwienia tego odwoania przez instancj odwoawcz bywa rnie regulowany. 4. W dziaalnoci jest realizowana zasada oddzielenia sztabu administracyjnego [tj. urzdnikw] od [wasnoci] rodkw administracji i rodkw utrzymania. Urzdnicy i inni pracownicy sztabu administracyjnego nie s wacicielami rodkw administracji i rodkw utrzymania; za prac otrzymuj okrelone wynagrodzenie pienine lub wynagrodzenie w naturze. 5. Stanowiska subowe [w wypadku penej racjonalnoci - A.M.K., za wersj podan przez Habermasa] s oddzielone od zajmujcych je osb [...]. Tam, gdzie zagwarantowane jest prawo do urzdu*, nie oznacza ono prawa wasnoci, ale ma suy zabezpieczeniu cile rzeczowego, niezalenego wykonywania obowizkw urzdowych przez urzdnikw. [... ] 8. Dziaalno urzdowa jest oparta na zasadzie dokumentacji, nawet tam, gdzie istnieje przepis ustnego zaatwiania spraw urzdowych".
284
//. Teoria racjonalizacji Maxa Webem
285
b. O racjonalizacji kulturowej orzeka Weber na podstawie nowoczesnej nauki i techniki, autonomicznej sztuki oraz etyki osadzonej w religii i rzdzcej si zasadami. Racjonalizacj nazywa Weber kade poszerzenie wiedzy empirycznej, zwikszenie zdolnoci prognostycznych, rozszerzenie instrumentalnego i organizacyjnego panowania nad procesami empirycznymi. Wraz z nowoczesn nauk tego rodzaju procesy uczenia si staj si refleksyjne i mog by instytucjonalizowane w ramach zorganizowanego uprawiania nauki (im Wissenschaftsbetrieb). Wprawdzie w swych pracach metodologicznych i pracach z teorii nauki Weber przedstawia jasne i wypenione treciami normatywnymi pojcie nauki, jednake w marginalnym raczej stopniu powica nalen uwag fenomenowi powstania nowoczesnych nauk, dla ktrych charakterystyczne jest metodyczne obiektywizowanie przyrody i ktrych pojawienie si zawdzicza naley nieprawdopodobnemu spotkaniu si ze sob wyszkolonego scholastycznie mylenia dyskursywnego, matematycznego [sposobu] konstruowania teorii, instrumentalnego nastawienia wobec przyrody oraz eksperymentalnego do niej podejcia. Pniej dojdzie rwnie do sprzgnicia innowacji technicznych z rozwojem nauki. Z tym e: metodyczne wprzgnicie nauk przyrodniczych w sub gospodarki jest (dopiero) jednym z kamieni milowych owego rozwoju metodyki [kierowania swym] yciem jako takiej, do ktrego przyczyniy si [...] okrelone wpywy Renesansu i Reformacji"1. Weber uwaa, e:
historia nowoczesnej nauki oraz jej praktycznych powiza z gospodark, ktre rozwiny si dopiero w epoce nowoytnej z jednej strony, z drugiej za historia nowoczesnego sposobu ycia w prakM. Weber, Antikritisches Schlufiwort zum Geist des Kapitalismus", w: tene, Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, t. 2., Hamburg 1972, s. 325.
1
tycznym tego znaczeniu dla gospodarki to rzeczy [...] zasadniczo odmienne"'. I tylko tym ostatnim interesowa si Weber w swych badaniach opartych na materiale empirycznym. Historia nauki i historia techniki stanowi istotny aspekt zachodniej kultury; w swej socjologicznej prbie wyjanienia tego, jak powstay nowoczesne spoeczestwa, traktuje je jednak jako warunki brzegowe. Ta podrzdna rola rozwoju nauki w podejciu genetyczno-przyczynowym osobliwie kontrastuje z gwn rol, jak struktura mylenia naukowego odgrywa w analitycznym ujmowaniu form racjonalnoci. Uksztatowane pod wpywem nauk scjentystyczne rozumienie wiata stanowi punkt odniesienia owego powszechnodziejowego procesu odczarowywania, na ktrego kocu mamy niebratersk arystokracj racjonalnego posiadania dbr kultury"2: Tam jednak, gdzie racjonalne empiryczne poznanie dokonao konsekwentnie odczarowania wiata i przeobrazio go w przyczynowy mechanizm, uwidacznia si ostatecznie rozdwik (pomidzy nim) i daniami postulatu etycznego, zgodnie z ktrym wiat jest jakoby uporzdkowany przez Boga, a zatem [jest] celowo (sinnvoll) zorientowanym kosmosem. Empiryczne i cakowicie matematycznie zorientowane rozwaanie wiata powoduje bowiem zasadnicze odrzucenie kadego takiego sposobu rozwaania, ktre poszukuje immanentnego 3 wiatu sensu stawania si w ogle" . Z tego wzgldu nowoczesn nauk rozumie Weber jako si rozstrzygajc o losach zracjonalizowanego spoeczestwa. Nie tylko nauk, ale rwnie autonomiczn sztuk, zalicza Weber do form przejawiania si kulturowej racjonalizacji. Artystycznie wystylizowane wzory ekspresji, ktre pocztkowo
Tame, s. 324. M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, tum. W. Buchner, Pismo literacko-artystyczne" 1986, nr 2 (45), s. 96. 3 Tame, s. 91.
2 1
286
287
byy wintegrowane w kult religijny jako ozdoby kocielne czy ozdoby wity, jako taniec i piew rytualny, jako inscenizacje doniosych epizodw, witych tekstw itd., usamodzielniaj si najpierw w warunkach dworskiego mecenatu nad produkcj artystyczn, a nastpnie w warunkach mieszczasko-kapitalistycznej produkcji artystycznej: Sztuka konstytuuje si teraz jako kosmos coraz bardziej wiadomie ujmowanych, swoistych wartoci [selbststandige Eigenwerte]"1. Usamodzielnienie oznacza pocztkowo, i moe ujawni i rozwin si wewntrzna logika sztuki" (Eigengesetzlichkeit der Kunst). Weber co prawda rozpatruje j przede wszystkim nie od strony nadania instytucjonalnej postaci zorganizowanemu uprawianiu sztuki (Einrichtung ein Kunstbetriebs) (wraz z instytucjonalizacj publicznoci rozsmakowanej w sztuce oraz krytyki artystycznej jako porednika midzy wytwrcami i odbiorcami sztuki). Koncentruje si raczej na tych efektach, jakie wiadome ujmowanie autotelicznych wartoci estetycznych ma dla zapanowania nad materiaem, tzn. dla technik produkcji artystycznej. W pomiertnie opublikowanej pracy na temat racjonalnych i socjologicznych podstaw muzyki bada Weber wyksztacanie si harmoniki funkcyjnej (Akotdhatmonik), powstanie nowoczesnego zapisu nutowego oraz rozwj w dziedzinie budowy instrumentw (w szczeglnoci fortepianu jako specyficznie nowoczesnego instrumentu klawiszowego). Idc tym samym tropem, Adorno analizowa rozwj sztuki awangardowej i pokaza, jak procesy i rodki wytwarzania sztuki zostaj urefleksyjnione, jak nowoczesna sztuka czyni tematem [swych] prezentacji same procedury zapanowywania nad materiaem. Jednake Adorno zachowuje sceptycyzm wobec tego usamodzielnienia si metody w stosunku do rzeczy samej (der Sache)":
1
Bez wtpienia istnieje postp w zakresie materiaw historycznych i ich opanowania: w technice; takie odkrycia jak wprowadzenie perspektywy w malarstwie, wielogosowo w muzyce, s tego najprostszym przykadem. Ponadto niezaprzeczalny jest rwnie postp w obrbie raz wprowadzonych metod, ich konsekwentne przetwarzanie; np. dyferencjacja wiadomoci historycznej od epoki generabasu a po prg nowej muzyki [Dijferenzierung des harmonischen Bewufitsein vom Generalbafizeitalter..., dyferencjacja wiadomoci harmonicznej od epoki basso continue. - A.M.K.] czy przejcie od impresjonizmu do pointylizmu. Taki niezaprzeczalny postp nie jest jednak po prostu postpem jakoci. Tylko lepota mogaby kwestionowa zdobycze w zakresie rodkw w malarstwie od Giotta i Cimabue do Piera delia Francesca; wnioskowa std, e obrazy Piera s lepsze ni freski z Asyu, byoby belferstwem"1. Weber powiedziaby, e racjonalizacja rozciga si na techniki realizowania wartoci, nie na same wartoci. Tak czy inaczej, autonomizowanie si sztuki oznacza wyzwolenie wewntrznej logiki estetycznej w sferze wartoci estetycznych, co dopiero umoliwia racjonalizacj sztuki i tym samym kultywowanie dowiadcze obcowania z natur wewntrzn, tzn. metodyczno-ekspresywne wydobycie i zinterpretowanie (Auslegung) subiektywnoci uwolnionej od codziennych konwencji zwizanych z poznawaniem i dziaaniem. Weber odnajduje t tendencj rwnie w krgu cyganerii, w stylach ycia korespondujcych z nowoczesnym rozwojem sztuki. Weber mwi o konsekwentnym usamodzielnianiu si i stylizowaniu wiadomie pielgnowanej i przy tym niecodziennej sfery" mioci pciowej, erotyki, ktra moe by spotgowana a po orgiastyczne upojenie" czy patologiczne optanie". W socjologicznym wyjanianiu racjonalizacji spoecznej rozwj sztuki odgrywa u Webera rwnie niewielk rol jak historia nauki. Sztuka nie moe tych procesw nawet przyspieT. W. Adorno, Teoria estetyczna, tum. K. Krzemieniowa, Warszawa 1994, s. 382-383.
1
Tame, s. 89.
288
289
szy, inaczej ni nauka, ktra staa si si wytwrcz. Autonomiczna sztuka i ekspresywna samoprezentacja podmiotowoci s raczej komplementarne wzgldem racjonalizacji ycia codziennego. Przejmuj one kompensacyjn rol
wewntrzwiatowego wybawienia od codziennoci, a take, przede wszystkim, od wzrastajcego nacisku teoretycznego i praktycznego racjonalizmu"1.
Rozwj i uksztatowanie si estetycznej sfery wartoci oraz subiektywizmu, ktrego naocznym przykadem byo ycie artystycznej cyganerii, tworz wiat przeciwstawny urzeczowionemu kosmosowi" pracy zawodowej. Wprawdzie rwnie ta przesiknita estetyk kontrkultura wraz z nauk i technik, z jednej strony, a nowoczesnymi wyobraeniami prawnymi i moralnymi z drugiej jest [integraln] czci caoci, jak jest kultura zracjonalizowana, jednake kompleksem uwaanym za orodkowy dla narodzin nowoczesnego spoeczestwa jest w racjonalizm etyczny i prawny. Racjonalizacj nazywa mianowicie Weber rwnie kognitywne usamodzielnienie si prawa i moralnoci, tzn. oderwanie przewiadcze (Einsichten) praktycznomoralnych, doktryn etycznych i prawnych, naczelnych zasad, maksym i regu podejmowania decyzji od obrazw wiata, w ktrych byy one pocztkowo osadzone. W kadym razie kosmologiczne, religijne i metafizyczne obrazy wiata odznaczaj si tego rodzaju struktur, e wewntrzne rnice midzy rozumem teoretycznym i rozumem praktycznym nie mog w nich jeszcze doj do gosu. cieka, ktr przebiega autonomizacja prawa i moralnoci, prowadzi do prawa formalnego oraz do wieckiej (profanen) etyki przekona (Gesinnungsethik) i etyki odpowiedzialnoci. Jedno i drugie zostaje - mniej wicej w tym samym czasie co nowoczesne
M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 89.
1
nauki dowiadczalne - usystematyzowane w ramach nowoytnej filozofii praktycznej: jako racjonalne prawo natury i etyka formalna. Ma si rozumie, e autonomizacja ta toruje sobie drog ju w obrbie religijnych systemw interpretacji. Zradykalizowane proroctwa wybawienia prowadz do ostrych dychotomii midzy poszukiwaniem zbawienia zorientowanym na wewntrzne, wysublimowane duchowo dobra religijne (Heilsgiiter) oraz rodki [wiodce do] wybawienia, z jednej strony, a poznaniem zewntrznego, zobiektywizowanego wiata z drugiej. Weber pokazuje, jak z tej religijnoci przekona wyksztacaj si zacztki etyki przekona: Wynikao to z sensu wybawienia oraz istoty profetycznej nauki o zbawieniu, o ile ta rozwijaa si [...] bardziej w kierunku etyki racjonalnej i zorientowanej przy tym na wewntrzne dobra religijne oraz rodki wybawienia"1. Z formalnego punktu widzenia etyka ta wyrnia si tym, e jest uniwersalistyczna i podporzdkowana zasadom. Soteriologiczna religijno gmin ugruntowuje abstrakcyjn etyk braterstwa, ktra - majc bliniego" za punkt odniesienia - znosi (charakterystyczny dla etyki plemiennej i etyki ssiedztwa, podobnie jak etyki pastwa) rozdzia midzy moralnoci wewntrzn i moralnoci zewntrzn, jej etyczne wymagania leay w jaki sposb zawsze na linii uniwersalistycznego braterstwa, ponad barierami zwizkw spoecznych, a czsto nawet ponad wizami wasnej wiary"2. Odpowiada temu radykalne zerwanie z tradycjonalizmem dziedzictwa prawniczego {rechtlicher Uberlieferung). Z perspektywy opartej na powszechnych zasadach etyki formalnej zdeprecjonowane zostaj normy prawne (jak te tworzenie i stosowanie prawa) powoujce si na magi, uwicone
1 2
Tame, s. 79. Tame, s. 82.
290
291
tradycje, objawienie itp.: normy traktowane s teraz wycznie jako konwencje, ktre mog podlega hipotetycznym rozwaaniom i pozytywnemu stanowieniu. Im bardziej komplementarny jest rozwj wyobrae moralnych w stosunku do etyki przekona, tym bardziej normy prawne, procedury i kwestie materialne staj si przedmiotem racjonalnych rozstrzsa i wieckich (profaner) rozstrzygni. Akcentuj jedno i drugie: zasad koniecznoci uzasadniania norm oraz zasad stanowienia [norm]. Weber - pozostajc w zgodzie z wczesnym pozytywizmem prawniczym - szczeglnie rzecz jasna eksponowa drugi z tych momentw, mianowicie podstawowe wyobraenie, e kade (beliebig) prawo mona tworzy i zmienia w trybie formalnie arbitralnego stanowienia (durch formal gewillkurte Satzung). Wynikaj z tego najwaniejsze cechy panowania legalnego, ktre przedstawiam w streszczeniu podanym przez Bendixa: 1. Kada norma moe zosta ustanowiona jako prawo w przekonaniu i oczekiwaniu, e znajdzie posuch wrd wszystkich tych, ktrzy znajduj si pod panowaniem danej spoecznoci politycznej. 2. Prawo jako cao stanowi system abstrakcyjnych regu, ktre na og s rezultatem ustanowienia, a wymiar sprawiedliwoci polega na zastosowaniu tych regu do poszczeglnych przypadkw. Rwnie administracja pastwowa jest podlega przepisom prawa i sprawowana jest zgodnie z oglnymi reguami, ktre znalazy aprobat lub przynajmniej akceptacj. 3. Ludzie sprawujcy wadz dziki zajmowanej pozycji nie s wadcami osobistymi, lecz tylko przeoonymi, czasowo piastujcymi urzd i dziki temu posiadajcymi ograniczon wadz. 4. Ludzie, ktrzy uznaj prawnie ustanowion wadz, czyni to jako obywatele, a nie poddani, i s posuszni raczej prawu ni urzdnikowi, ktry je wprowadza w ycie"'. Tak samo wane jak zasada stanowienia jest podstawowe wyobraenie, e kada decyzja prawna potrzebuje uzasadnienia. Z tego wynika m.in., e:
1
pastwu nie wolno ingerowa w ycie, wolno i wasno jednostek bez zgody ludu lub wybranego przez niego przedstawicielstwa. Kade prawo (norma prawna) musi mie za podstaw odpowiedni akt ustawodawczy"1. Racjonalizacja kulturowa, z ktrej wyrastaj struktury wiadomoci typowe dla spoeczestw nowoczesnych, rozciga si, jak moglibymy to podsumowa, na kognitywne, estetyczno-ekspresywne i moralno-ewaluatywne skadniki tradycji religijnej. Wraz z nauk i technik, wraz z autonomiczn sztuk oraz wartociami zwizanymi z samoprezentacj artykuujc stany wewntrzne (mit den Werten expressiver Selbstdarstellung), wraz z uniwersalistycznymi wyobraeniami prawnymi i moralnymi dochodzi do wyksztacenia si i wyodrbnienia trzech sfer wartoci, z ktrych kada rzdzi si wasn logik. Nadto nie tylko wyksztaca si wiadomo wewntrznej logiki" kognitywnych, ekspresywnych i moralnych skadowych kultury, lecz wraz z ich wyodrbnieniem si wzrasta rwnie napicie midzy tymi sferami. O ile etyczny racjonalizm zachowuje pocztkowo niejakie powinowactwo z kontekstem religijnym, z ktrego wyrasta, o tyle etyka i religia razem wzite wstpuj w opozycj wobec pozostaych sfer wartoci. Jest to zreszt cakiem powszechne i dla dziejw religii nader istotne nastpstwo rozwoju (wewntrz- i pozawiatowego) posiadania dbr w kierunku tego, co racjonalne, wiadomie osigane i wysublimowane przez wiedz"2. To za z kolei stanowi punkt wyjcia dla dialektyki racjonalizacji, ktr Weber, jak zobaczymy, bdzie rozwija pod ktem diagnozy czasw wspczesnych.
Tame. M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 80.
2
R. Bendix, Max Weber. Portret uczonego, wyd. cyt., s. 376.
292
293
c. Na paszczynie systemu osobowoci racjonalizacji kulturowej odpowiada owo metodyczne kierowanie swym yciem, ktrego podoe motywacyjne jest najwaniejszym obiektem zainteresowa Webera, jest on bowiem przekonany, e tu wanie [uda si] uchwyci pewien czynnik, bodaj najwaniejszy z punktu widzenia powstania kapitalizmu. W ukierunkowaniach na wartoci oraz dyspozycjach do dziaania znamionujcych w styl ycia odkrywa on osobowociowe korelaty osadzonej w religii i rzdzcej si zasadami uniwersalistycznej etyki przekona, ktra zawadna warstwami krzewicymi kapitalizm. W pierwszej zatem kolejnoci etyczny racjonalizm przechodzi z paszczyzny kultury na paszczyzn systemu osobowoci. Konkretna posta etyki protestanckiej, zerodkowana wok idei zawodu-powoania, oznacza w rzeczywistoci, e etyczny racjonalizm dostarcza podstaw kognitywno-instrumentalnemu nastawieniu wobec procesw wewntrzwiatowych, w szczeglnoci wobec interakcji spoecznych w sferze spoecznego procesu pracy. Rwnie racjonalizacja kognitywna i prawna w takiej mierze, w jakiej odnosi si do sfery zawodu-powoania, staje si czci orientacji na wartoci znamionujce ten styl ycia. Natomiast estetyczno-ekspresywne skadniki zracjonalizowanej kultury znajduj swoiste odpowiedniki osobowociowe w takich dyspozycjach do dziaania i orientacjach na wartoci, ktre stanowi przeciwiestwo tego metodycznego sposobu kierowania yciem. Religijne podstawy racjonalnego sposobu ycia (Lebensfuhrung) bada Weber, biorc na warsztat potoczn wiadomo ich wzorcowych i charakterystycznych nosicieli, tj. wyobraenia kalwinistw, pietystw, metodystw i sekt wyrastajcych z ruchu baptystycznego. Dobitnie i ze swad wydobywa on jako rysy podstawowe nastpujce rzeczy: radykalne zarzucenie rodkw magicznych, rwnie wszystkich sakramentw, jako rodkw pozwalajcych osign zbawienie, to za oznacza: definitywne odczarowanie religii;
bezlitosne osamotnienie pojedynczego wiernego w wiecie, ktry zagraa apoteozowaniem stworzenia, jak te pord soteriologicznej gminy, ktra odmawia widomego identyfikowania wybranych; opart pocztkowo na nauce Lutra ide zawodu-powoania, zgodnie z ktr wierny, wypeniajc w wymiarze doczesnym swe obowizki zwizane z zawodem-powoaniem, potwierdza, e jest posusznym narzdziem Boga w wiecie; przetransformowanie judeochrzecijaskiego odrzucenia wiata w wewntrzwiatow ascez niezmordowanej pracy zawodowej, przy czym sukces zewntrzny nie stanowi wprawdzie, gdy chodzi o los indywidualnego zbawienia, podstawy realnej, stanowi wszelako jego ratio cognoscendi; i wreszcie metodyczn surowo podporzdkowanego zasadom, przez siebie kontrolowanego, na autonomii wasnego Ja opartego sposobu ycia, ktry systematycznie przenika wszystkie obszary ycia, poniewa przywieca mu idea upewniania si co do [wasnego] zbawienia. Dotychczas uoyem w pewnym porzdku - podug paszczyzn: spoeczestwo, kultura i osobisty styl ycia - oraz skomentowaem zjawiska racjonalizacji wymienione przez Webera w Vorbemerkung do jego artykuw z socjologii religii. Nim sprawdz, w jakim sensie moemy tu mwi o czym racjonalnym" i o racjonalnoci", chciabym w schematyczny sposb przedstawi empiryczny ukad powiza wystpujcy, wedug przypuszcze Webera, midzy rnymi fenomenami zachodniego racjonalizmu. W tym celu odrniam: po pierwsze, kulturowe sfery wartoci (nauk i technik, sztuk i literatur, prawo i moralno) jako skadowe kultury, ktre wraz z przejciem ku epoce nowoczesnej wyksztaciy si i wyodrbniy z tradycyjnego zasobu religijno-metafizycznych obrazw wiata przekazanego przez tradycj greck i przede wszystkim judeochrzecijask (proces ten rozpocz si w wieku XVI
294
295
i zakoczy w wieku XVIII); nastpnie, kulturowe systemy dziaania, w ramach ktrych tradycje podlegaj systematycznemu opracowaniu (bearbeitet wetderi) pod ktem poszczeglnych aspektw wanociowych: zorganizowane uprawianie nauki (uniwersytety i akademie), zorganizowane uprawianie sztuki (wraz z instytucjami zwizanymi z wytwarzaniem, dystrybucj i recepcj sztuki, tudzie z poredniczcymi instancjami krytyki artystycznej), system prawny (wraz z fachowym ksztaceniem prawniczym, naukow jurysprudencj, publicznoci zorientowan w kwestiach prawnych) i wreszcie wsplnota religijna (w ktrej si naucza i yje podug etyki rzdzcej si zasadami i wysuwajcej postulaty uniwersalistyczne, tzn. w ktrej owa etyka znajduje instytucjonalne ucielenienie); w dalszej kolejnoci [wyrniam] centralne systemy dziaania wyznaczajce struktur spoeczestwa: kapitalistyczn gospodark, nowoczesne pastwo oraz rodzin nuklearn; i na koniec, na poziomie systemu osobowoci, wyrniam dyspozycje do dziaania oraz orientacje na wartoci, typowe dla metodycznego sposobu kierowania yciem i jego podmiotowego odpowiednika. Tabela 2 wyrnia kapitalistyczn gospodark oraz nowoczesne pastwo {Staatsanstalt) jako te fenomeny, ktre Weber chciaby wyjani z pomoc teorii racjonalizacji spoecznej. Wyksztacenie si i wyodrbnienie obydwu tych powizanych ze sob i komplementarnych podsystemw prowadzi jedynie w spoeczestwach zachodnich a do tego, e modernizacja moe wyzwoli si od swych wyjciowych konstelacji i dalej przebiega w sposb samoregulatywny. Max Weber moe modernizacj opisywa jako racjonalizacj spoeczn, poniewa kapitalistyczne przedsibiorstwo (Betrieb) pomylane jest tak, by przystawao do racjonalnego dziaania gospodarczego, a nowoczesne pastwo - do racjonalnego dziaania administracyjnego, czyli jedno i drugie pomylane jest tak, by przystawao do tego typu dziaania, jakim jest dziaanie racjonalne ze wzgldu
Tabela 2. Formy przejawiania si okcydentalnego racjonalizmu w okivsie narodzin epoki nowoczesnej Skadniki kognitywne: Kultura nowoczesne nauki przyrodnicze Skadniki ewaluatywne: racjonalne ! etyka prawo naturalnelprotestancka
i
Skadniki ekspresywne: autonomiczna sztuka
zorganizowany sposb uprauniwersytecka wiania nauki nauka prawa, (uniwersytety, zawodowe akademie, ksztacenie laboratoria) prawnicze Spoeczestwo gospodarka kapitalistyczna nowoczesne pastwo (modern Staatsanstalt)
zorganizowany sposb uprastowarzyszenia wiania sztuki (produkcja, [religijne handel, recepcja, krytyka artystyczna) mieszczaska rodzina nukle-
Osobowo
dyspozycje do dziaania i orientacje na wartoci metodyczny sposb kierowania yciem j on r u urowe {style ycia
na cel. Ale jest to tylko jeden aspekt, ktry nie powinien nam przysania drugiego i z metodologicznego punktu widzenia waniejszego aspektu. Weber mianowicie chce przede wszystkim instytucjonalizacj dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel wyjania w kategoriach procesu racjonalizacji. To dopiero w wyniku tego procesu racjonalizacji, ktry w schemacie wyjaniajcym bierze na siebie rol explanans, nastpuje dyfuzja dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Z punktu widzenia wyjciowych warunkw modernizacji wane s przede wszystkim dwa momenty: metodyczny sposb ycia przedsibiorcw i urzdnikw pastwowych ukierunkowany przez etyk zawodu-powoania, jak te rodek organizacyjny, jakim jest
296
297
prawo formalne. U podstaw jednego i drugiego le, formalnie biorc, takie same struktury wiadomoci: posttradycyjne wyobraenia prawne i moralne. Z jednej strony, nowoczesne wyobraenia prawne, usystematyzowane w postaci racjonalnego prawa naturalnego, za porednictwem uniwersyteckiej nauki prawa, ksztacenia jurystw, publicznoci, ktra z inspiracji profesjonalnych zorientowana jest w kwestiach prawnych (fachlich inspirierte Rechtsffentlichkeit), itd. staj si czci systemu prawnego i prawnej organizacji stosunkw gospodarczych oraz administracji pastwowej, z drugiej za strony etyka protestancka za porednictwem socjalizacyjnych agentur wsplnoty oraz rodziny czerpicej inspiracj z religii zostaje przeoona na orientacje dziaania podporzdkowanego ascezie zawodu-powoania oraz na poziomie motywacji zakotwiczona w warstwach krzewicych kapitalizm. Obydwiema drogami wcielane s praktycznomoralne struktury wiadomoci, i to wcielane z jednej strony w instytucje, a z drugiej w systemy osobowoci. Proces ten prowadzi do tego, e upowszechniaj si racjonalne ze wzgldu na cel orientacje dziaania, przede wszystkim w systemach dziaania ekonomicznego i administracyjnego; o tyle te proces ten ma odniesienie do racjonalnoci ze wzgldu na cel. Znaczenie decydujce ma jednak dla Webera to, e proces ten z uwagi na rodzaj struktur wiadomoci, ktrym daje mono skutecznego oddziaywania na paszczynie instytucjonalnej i motywacyjnej, sam jest procesem racjonalizacji. Racjonalizm etyczny i racjonalizm prawny powstaj mianowicie, podobnie jak nowoczesna nauka i nowoczesna sztuka, z wyksztacenia si i wyodrbnienia pewnych sfer wartoci, ktre z kolei s rezultatem procesu odczarowywania, znajdujcego odzwierciedlenie na paszczynie obrazw wiata. Zachodni racjonalizm poprzedzia racjonalizacja religii. Rwnie ten proces odczarowywania mitycznych systemw interpretacji zosta przez Maxa Webera objty z rozmysem pojciem racjonalizacji.
Moemy odrni dwa wielkie skoki w procesie racjonalizacji, ktre Weber analizuje, z jednej strony, w studiach nad etyk gospodarcz religii wiatowych, z drugiej za w swych studiach nad powstaniem i rozwojem gospodarki kapitalistycznej i nowoczesnego pastwa (wliczajc w to studia nad etyk protestanck). Zainteresowany jest on, z jednej strony, racjonalizacj obrazw wiata; przy tej okazji musi wyjani strukturalne aspekty odczarowania oraz warunki, w jakich kwestie kognitywne, normatywne i ekspresywne mog ulec systematycznemu oddzieleniu i rozwija si zgodnie ze sw wewntrzn logik. Z drugiej strony Weber interesuje si instytucjonalnym ucielenianiem nowoczesnych struktur wiadomoci, ktre wyksztaciy si na drodze racjonalizacji religii, tzn. przemian racjonalizacji kulturowej w racjonalizacj spoeczn. Musi on przy tym objani strukturalne aspekty prawa i moralnoci, jako e to one (a) umoliwiaj organizacj legalnego panowania oraz regulowane przez prawo prywatne stosunki midzy dziaajcymi strategicznie podmiotami i (b) wytwarzaj wewntrzn motywacj do planowego sposobu kierowania swym yciem, zorientowanego na cig i zdyscyplinowan prac zawodow. 2. Pojcia racjonalnoci. Weber wci na nowo przypomina, e racjonalizm" moe oznacza bardzo rne rzeczy: Moe on oznacza rne rzeczy choby w zalenoci od tego, czy mylimy o takiej racjonalizacji, jakiej dokonuje na przykad myliciel systematyk tworzc obraz wiata, tzn. o postpujcym teoretycznym opanowywaniu rzeczywistoci za pomoc coraz bardziej precyzyjnych abstrakcyjnych poj, czy te raczej mamy na myli racjonalizacj w sensie metodycznego osigania okrelonego praktycznego celu za pomoc coraz bardziej precyzyjnej kalkulacji adekwatnych rodkw. Obie te racjonalizacje s dwiema rnymi rzeczami, chocia ostatecznie cz si ze sob nierozerwalnie"1.
1 M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, w: tene, Szkice z socjologii ivligii, tum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 140- 141.
298
299
Na pocztku Weber dokonuje rozrnienia na teoretyczne i praktyczne opanowywanie rzeczywistoci. Naturalnie, interesuje si przede wszystkim racjonalnoci praktyczn w sensie kryteriw, podug ktrych dziaajce podmioty ucz si kontrolowa otoczenie: Racjonalnie ze wzgldu na cel dziaa ten, kto orientuje si podug celw, rodkw i nastpstw ubocznych, a przy tym racjonalnie way zarwno rodki wobec celw, jak i cele wobec skutkw ubocznych, a wreszcie rne moliwe cele wobec siebie nawzajem, w kadym wic razie dziaa kierujc si nie afektami i nie tradycj"1. Pojcie dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel jest kluczem do zoonego pojcia racjonalnoci (rozpatrywanego pocztkowo w aspektach praktycznych). Ale ta szerzej zakrojona racjonalno, ktra lega u podstaw mieszczasko-buruazyjnej (biirgerlichen) formy racjonalizacji ycia zadomowionej w wiecie zachodnim od wieku XVI i XVII", bynajmniej nie jest rwnoznaczna z racjonalnoci ze wzgldu na cel (Zweckrationalitat). W piciu etapach zrekonstruuj, jak Weber budu2 je swe zoone pojcie racjonalnoci praktycznej" . a. Weber wychodzi od szeroko rozumianego pojcia techniki", by wyranie pokaza, e aspekt uregulowanego stosoM. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 18. Dotychczasowe prby wyjanienia tego pojcia uwaam za niezadowalajce: D. Claessens, Rationalitat revidiert, Klner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie" 1965, t. 17, s. 465 n.; U. Vogel, Einige Oberlegungen zum Begriff der Rationalitat bei Max Weber, Klner Zeitschrift ftir Soziologie und Sozialpsychologie" 1973, t. 25, s. 533 n.; A. Swidler, The Concept of Rationality in the Work of Max Weber, Sociological Inquiry" 1973, t. 43, s. 35 n.; A. Eisen, The Meanings and Confusions ofWeberian Rationality", British Journal of Sociology" 1978, t. 29, s. 57 n.; Max Weber und die Rationalisierung sozialen Handelns, W. M. Sprondel, C. Seyfarth (Hrsg.), Stuttgart 1981; pomocne opracowanie: S. Kalberg, Max Weber's Types of Rationality: Cornerstones for the Analysis of Rationalization Process in History, The American Journal of Sociology" 1980, t. 86, s. 1145 n.
2 1
wania rodkw w pewnym, bardzo abstrakcyjnym sensie ma znaczenie dla racjonalnoci zachowa. Mianem techniki racjonalnej" okrela stosowanie rodkw, ktrym wiadomie i planowo kieruje dowiadczenie i namys"1. Dopki techniki, ich obszar zastosowa oraz baza dowiadczalna, na ktrej mogaby w razie potrzeby by sprawdzana ich skuteczno, nie s wyspecyfikowane, dopty pojcie techniki" jest pojciem bardzo oglnym. Kada regua czy kady system regu pozwalajcy na dziaanie, ktre daje si reprodukowa w sposb wiarygodny - niezalenie od tego, czy jest ono planowe czy wynika z utartej praktyki - i jest przewidywalne dla uczestnikw interakcji oraz obliczalne z perspektywy obserwatorw, jest w tym rozumieniu technik: Kade dziaanie ma swoj technik: jest technika modlitwy, [...] technika ascezy, technika mylenia i badania, mnemotechnika, technika wychowania, technika wojenna, technika muzyczna (np. wirtuozowska), technika rzebiarska czy malarska [...] i wszystkie one mog osiga nadzwyczaj zrnicowane stopnie racjonalnoci. Wystpienie problemu technicznego oznacza zawsze, e wystpuj wt2 pliwoci co do najbardziej racjonalnych rodkw" . W tym rozumieniu zracjonalizowana" zostaa wic nawet obiektywnie niesprawdzalna mistyczna koncentracja [doprowadzajca do] iluminacji czy ascetyczne opanowywanie popdw i afektw. Jedynym kryterium pomiaru racjonalizacji technicznej" w najszerszym tego rozumieniu jest regularno, jakiej podlega jakie dajce si reprodukowa zachowanie, 3 ktre inni mog przewidywa i na ktre mog liczy .
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 14. Tame, s. 44 n. 3 Nawizujc do tego pojcia moemy wprowadzi pojcie technicyzacji, ktre pniej stosowa bdziemy w kontekcie teorii mediw komunikacyjnych. Dziaania i procesy komunikacji s stechnicyzowane, gdy mona je dowolnie powtarza bd zautomatyzowa wedug [pewnej]) reguy czy algorytmu,
2 1
3(H)
301
b. To szerokie znaczenie techniki" oraz racjonalizacji rodkw" Weber zawa przez wyspecyfikowanie rodkw. Jeli mianowicie pod uwag brane s tylko rodki, ktrymi zdolny do dziaania podmiot moe realizowa postawione cele, ingerujc w wiat obiektywny, to wwczas jako kryterium dokonywania ocen wchodzi w gr skuteczno. Racjonalno uycia danego rodka mierzy si obiektywnie sprawdzaln skutecznoci ingerencji (bd zamierzonego zaniechania). Pozwala to rozrnia dziaania subiektywnie racjonalne ze wzgldu na cel" i dziaania obiektywnie trafne"; mona rwnie mwi o postpujcej racjonalnoci rodkw" w sensie obiektywnym. Jeli
zachowanie ludzkie (jakiegokolwiek rodzaju) bdzie w jakim jednostkowym aspekcie w tym sensie technicznie bardziej waciwie ukierunkowane, ni to byo dotd, wwczas mamy do czynienia z postpem technicznym"\
tylko wtedy, jeli wczeniej w obiektywizujcym nastawieniu uzna si je za przedmiot moliwej manipulacji: O pewnym postpie [w znaczeniu postpujcej racjonalnoci rodkw] mona te mwi [...] w odniesieniu do szczeglnej dziedziny, zwanej potocznie technik, ale te w odniesieniu do techniki handlowej, take techniki prawnej, jeeli przy tym jako punkt wyjcia obrany zostanie pewien jednoznacznie okrelony status konkretnego (jej) wytworu"1. c. Pocztkowo wic Weber rozpatruje racjonalno jedynie od strony stosowania rodkw. Pojcie to nastpnie dyferencjuje, wyrniajc w dziaaniach skierowanych na cel dwa dajce si racjonalizowa aspekty: mniej lub bardziej racjonalnymi, tzn. efektywnymi z uwagi na dany cel, mog by nie tylko rodki i sposb ich zastosowania; rwnie same cele mog by wybierane mniej lub bardziej racjonalnie, to znaczy mog przy danych wartociach, rodkach i warunkach brzegowych by wybierane w sposb obiektywnie trafny. Do warunkw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel naley nie tylko oparta na subiektywnym przewiadczeniu czy dajca si ustali empirycznie instrumentalna racjonalno rodkw, lecz rwnie racjonalno wyboru celu - wyselekcjonowanego podug wartoci. Patrzc od tej strony, dziaanie moe by tylko w takim stopniu racjonalne, w jakim nie jest lepo sterowane przez afekty lub przez tradycj: yjednym z istotnych komponentw racjonalizacji dziaania jest zastpienie wewntrznego przystosowania si do utartego zwyczaju planowym przystosowaniem si do ukadu interesw"2. Taka racjonalizacja moe dokonywa si kosztem dziaania sterowanego zarwno przez afekty, jak i przez tradycj. W tym kontekcie umieci naley wane rozrnienie na racjonalno formaln i racjonalno materialn. Sformuo1 2
Rwnie to pojcie techniki ujmowane jest jeszcze szeroko; rozciga si ono nie tylko na instrumentalne prawida opanowywania przyrody, lecz i na prawida artystycznego opanowywania materiau czy te na przykad na techniki politycznego, spoecznego, wychowawczego, propagandowego manipulowania ludmi"2. O technikach moemy w tym sensie mwi zawsze wtedy, kiedy cele, jakie mona z ich pomoc realizowa, pomylane s jako czci skadowe wiata obiektywnego; rwnie techniki spoeczne mog zasadza si na spoecznych relacjach, interakcjach, instytucjach, symbolach
tzn. gdy mona zdj z nich ciar przyswajania i formuowania explicite wymaganej wiedzy intuicyjnej. Por. N. Luhmann, Macht, Stuttgart 1975, s. 71, ktry to pojcie technicyzacji wprowadza w nawizaniu do Husserla. ' M. Weber, Sens wolnej od wartociowa" socjologii i ekonomii, tum. E. Nowakowska-Sotan, w: Problemy socjologii wiedzy, praca zbiorowa, Warszawa 1985, s. 135. 2 Tame.
Tame. M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 22.
302
303
wania, jakich uywa sam Weber, nie s tu nazbyt klarowne. Racjonalno formalna odnosi si do decyzji podmiotw dziaajcych zgodnie z racjonalnym sposobem dokonywania wyboru, ktre, powodujc si jasnymi preferencjami i danymi prawidami dokonywania rozstrzygni, staraj si realizowa swe interesy, czego wzorcowym przykadem mog by stosunki w gospodarce: Jako formaln racjonalno gospodarowania bdziemy tu okrelali zakres technicznie moliwego w jego przypadku i rzeczywicie stosowanego rachunku [...]. Natomiast pojcie racjonalnoci materialnej (stwierdza) [...] jedynie [...], e wysuwa si dania etyczne, polityczne, utylitarne, hedonistyczne, stanowe, egalitarne czy jakie tam inne i wedle nich mierzy si - w kategoriach racjonalnoci ze wzgldu na wartoci albo w kategoriach materialnej racjonalnoci ze wzgldu na cel - rezultaty gospodarowania niezalenie od tego, jak bardzo jest ono racjonalne formalnie, tzn. oparte na rachunku"1. Z chwil gdy aktor na tyle uwolni si z wizw tradycji oraz przesta by sterowany przez afekty, e staje si wiadom swych preferencji i na podstawie wyklarowanych preferencji (oraz maksym [stosowanych przy] podejmowaniu decyzji) potrafi wybiera swe cele, dziaanie daje si ocenia w obydwu aspektach: w instrumentalnym aspekcie skutecznoci rodkw oraz w aspekcie trafnoci (Richtigkeit) ustalania (Ableitung) celw przy danych preferencjach, rodkach i warunkach brzegowych. Te obydwa aspekty brane cznie jako racjonalno instrumentalna i racjonalno wyboru nazywa Weber racjonalnoci formaln w odrnieniu od materialnej oceny samego systemu wartoci, ktry ley u podstaw preferencji. d. Z punktu widzenia racjonalnoci formalnej mona wysuwa jedynie danie, aby dziaajcy by wiadom swych preferencji, aby precyzowa lece u ich podstaw wartoci i sprawdza ich spjno, by, jeli to moliwe, ustawia je w porzdku
1
przechodnim itd. W kwestiach normatywnych Weber jest sceptykiem; jest on przekonany, e wyboru (Entscheidung) midzy rnymi (choby i analitycznie wyklarowanymi) systemami wartoci nie daje si uzasadni, e nie jest on motywowany racjonalnie; cile biorc, co takiego jak racjonalno instancji zrodzonych na gruncie wiary (Glaubensmdchte) czy postulatw aksjologicznych rozpatrywanych od strony ich treci nie istnieje. Niemniej jednak to, jak dziaajcy uzasadnia swe preferencje i jak orientuje si na wartoci, jest dla Webera jakim aspektem, w ktrym dziaanie moe by postrzegane jako dajce si racjonalizowa: Czysto racjonalnie ze wzgldu na wartoci dziaa ten, kto nie baczc na dajce si przewidzie nastpstwa dziaa zgodnie ze swym przekonaniem na temat tego, co wydaje mu si dyktowa obowizek, poczucie godnoci, pikno, wskazanie religijne, pobono, czy wano jakiej sprawy bez wzgldu na jej rodzaj. Dziaaniem racjonalnym ze wzgldu na wartoci [...] jest zawsze dziaanie podug nakazw czy w myl da, co do ktrych dziaajcy jest przewiadczony, i zostay mu postawione"1. Racjonalno wartoci, ktre le u podstaw preferencji tyczcych dziaania, mierzy si nie ich zawartoci materialn, lecz wasnociami formalnymi, mianowicie tym, czy s one na tyle fundamentalne, e mog uzasadni sposb ycia podporzdkowany zasadom. Jedynie takie wartoci, ktre mona ujmowa abstrakcyjnie i generalizowa, czynic z nich zasady naczelne, takie wartoci, ktre mona interioryzowa jako zasady w znacznym stopniu formalne i stosowa proceduralnie, maj tego rodzaju intensywn si ukierunkowujc dziaanie, i wykraczaj poza pojedyncze sytuacje, w skrajnych wypadkach przenikaj w sposb systematyczny wszystkie sfery ycia, ca biografi, a nawet mog podporzdkowa histori [pewnych] grup spoecznych jakiej jednoczcej idei.
1
Tame, s. 60.
Tamie, s. 18.
304
305
Istotne znaczenie ma w tym kontekcie rozrnienie interesw i wartoci. Konstelacje interesw zmieniaj si, podczas gdy uoglnione wartoci zachowuj wci wano dla wicej ni tylko jednego typu sytuacji. Tego kategorialnego rozrnienia, wydobytego w neokantyzmie, nie uwzgldnia utylitaryzm. Podejmuje on daremn prb takiej reinterpretacji ukierunkowa na interesy, ktra przemienia te ukierunkowania w zasady etyczne i hipostazuje racjonalno ze wzgldu na cel, czynic z niej samej warto. Std te doktryna utylitarystyczna, jak mniema Weber, nigdy nie moe uzyska statusu oraz mocy (Leistungsfahigkeit), jak ma etyka rzdzca si zasadami. e. Weber zrnicowa pojcie racjonalnoci praktycznej z uwagi na takie trzy aspekty, jak stosowanie rodkw, wyznaczanie celw oraz ukierunkowanie na wartoci. Instrumentaln racjonalno dziaania mierzy si efektywnym zaplanowaniem rodkw przy danych celach; miar racjonalnoci ze wzgldu na wybr (Wahlrationalitdt) jest w wypadku dziaania trafno kalkulacji celw przy precyzyjnie uchwyconych wartociach, danych rodkach i danych warunkach brzegowych; normatywn racjonalno dziaania mierzy si jednoczc i systematyzujc si oraz zdolnoci penetracyjn kryteriw wartociowania i zasad lecych u podstaw preferencji [odnoszcych si do] dziaania (Handlungsprdferenzen). Dziaania, ktre speniaj warunki racjonalnego doboru rodkw i racjonalnego dokonywania wyborw, nazywa Weber racjonalnymi ze wzgldu na cel (zweckrational)", te za, ktre speniaj warunki racjonalnoci normatywnej - racjonalnymi ze wzgldu na wartoci (wertrational)". Obydwa te aspekty mog zmienia si jeden niezalenie od drugiego. Postpy w wymiarze racjonalnoci ukierunkowanej na cel mog dokonywa si z korzyci dla dziaania sceptycznie odnoszcego si do wartoci (wertungldubigen), czysto racjonalnego ze wzgldu na cel, kosztem dziaania warunkowanego przez racjonalno ukierun-
kowan na wartoci (wertrational gebundenen)"1. Generalnie, w tym wanie kierunku zdaje si rozwija zracjonalizowana kultura zachodnia. Istniej jednak rwnie wiadectwa czego odwrotnego, mianowicie racjonalizowania orientacji na wartoci przy jednoczesnym utrudnianiu dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Odnosi si to na przykad do wczesnego buddyzmu, ktry Weber uwaa za etyk racjonaln w sensie staego, uwanego i przytomnego opanowywania caej przyrodniczej popdowoci"2, ktry jednak odwodzi zarazem od wszelkiego denia do zdyscyplinowanego zawadnicia wiatem. Poczenie dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel i dziaania racjonalnego ze wzgldu na wartoci daje wic w rezultacie typ dziaania, ktry w caoci spenia warunki racjonalnoci praktycznej. Kiedy osoby i grupy uoglniaj dziaania tego typu, nadajc im charakter ponadczasowy i rozcigajc na [rne] sfery spoeczne, Weber mwi o metodycznie racjonalnym sposobie kierowania yciem. Pierwsze historycznie biorc przyblienie do tego typu idealnego Weber upatruje w protestanckiej ascezie zawodu-powoania rozwijanej przez kalwinizm oraz wczesne sekty purytaskie: Tylko zawodowa etyka ascetycznego protestantyzmu, jako jedyna na kuli ziemskiej, przyniosa pryncypialn i niezomn jedno wewntrzwiatowej etyki zawodowej i religijnej pewnoci zbawienia. Tylko w niej bowiem wiat - wanie w swej niegodziwoci bytu stworzonego - ma religijne znaczenie jako obiekt speniania obowizkw przez racjonalne dziaanie, zgodne z wol cakowicie ponadziemskiego Boga. Racjonalny, trzewy, nie oddany wiatu charakter celu dziaania i rezultat dziaania stanowi oznak, e spoczywa na nim bogosawiestwo Boe. Nie czysto, jak u mnicha, lecz eliminacja wszelkiej erotycznej rozkoszy; nie ubstwo, lecz eliminacja wszelkiego opartego na pobieraniu renty korzystania z bogactwa oraz feudalnej, wyraajcej rado ycia ostentacji bogactwa; nie ascetyczne umartwianie
1 2
Tame, s. 22. Tame, s. 483.
306
307
si w klasztorze, lecz czujny, racjonalnie opanowany sposb ycia i unikanie poddania si urodzie wiata, sztuki lub wasnym nastrojom i uczuciom - oto wymogi zachodniej ascezy wewntrz wiata. Zdyscyplinowanie i umetodycznienie sposobu ycia jest jednoznacznym celem, czowiek zawodu-powoania - to jej typowy reprezentant, racjonalne urzeczowienie i uspoecznienie stosunkw socjalnych - jej osobliwe nastpstwo. Oto co przeciwstawia zachodni ascez wewntrz wiata wszelkim innym rodzajom religijnoci wiata"1. Metodycznie racjonalny sposb ycia wyrnia si tym, e nadaje charakter stay temu zoonemu typowi dziaania, ktry pod ktem wszystkich trzech aspektw nastawiony jest na racjonalno i jej potgowanie oraz w taki sposb wie ze sob te struktury racjonalnoci, e wzajemnie si stabilizuj, poniewa sukcesy w jednym wymiarze czciowo zakadaj, czciowo stymuluj sukcesy w innych wymiarach. Metodycznie racjonalny sposb ycia umoliwia i premiuje powodzenie dziaa jednoczenie: od strony racjonalnoci instrumentalnej w wypadku rozwizywania zada technicznych i konstruowania skutecznych rodkw; od strony racjonalnoci [zwizanej z] dokonywaniem wyboru w wypadku spjnego wybierania pord dziaa alternatywnych (o racjonalnoci strategicznej mwimy wwczas, gdy trzeba przy tym uwzgldnia decyzje racjonalnych partnerw); i wreszcie od strony racjonalnoci normatywnej w wypadku rozwizywania zada praktycznomoralnych w ramach etyki kierujcej si zasadami. Tym trzem aspektom racjonalnoci dziaania mona przyporzdkowa rne kategorie wiedzy. Za porednictwem technik i strategii do orientacji ukierunkowujcych dziaania racjoM. Weber, Drogi zbawienia i ich wpyw na sposb ycia, w: tene. Szkice socjologii religii, tum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 239.
1
||
nalne ze wzgldu na cel przenika wiedza zarwno empiryczna, jak i analityczna - wiedza ta moe z zasady przybiera precyzyjn form wiedzy sprawdzonej naukowo. Z kolei za porednictwem kompetencji i motywacji wiedza praktycznomoralna (jak te estetyczno-ekspresywna) staje si czci orientacji ukierunkowujcych dziaania racjonalne ze wzgldu na wartoci. Wiedza ta zostaje ucilona i ulepszona na dwu poziomach rozwoju, najpierw w obrbie religijnych obrazw wiata, a nastpnie w ramach zautonomizowanych sfer wartoci: prawa, moralnoci (oraz sztuki). W tym miejscu uwidacznia si, e racjonalizacja dziaa i form ycia oraz racjonalizacja obrazw wiata ostatecznie cz si ze sob nierozerwalnie". Zoone pojcie racjonalnoci praktycznej, przedstawione przez Webera w formie typu idealnego na przykadzie metodycznego kierowania swym yciem w sektach protestanckich, nadal zachowuje jeszcze charakter czstkowy. Odsya ono do pojcia racjonalnoci obejmujcego jedno i drugie: racjonalno teoretyczn i racjonalno praktyczn. W kadym razie Weber wydobywa to pojcie ze struktur wiadomoci, ktre znajduj wyraz nie bezporednio w dziaaniach i formach ycia, lecz przede wszystkim w przekazach kulturowych, w systemach symbolicznych. Dwa hasa, pod ktrymi Weber analizuje odpowiadajc temu racjonalizacj kulturow, to: systematyzacja obrazw wiata oraz wewntrzna logika sfer wartoci. Maj one odniesienie do dalszych poj racjonalnoci, ktre w odrnieniu od dotychczas omawianych nie s pomylane pod ktem teorii dziaania, lecz odsyaj do teorii kultury. f. Racjonaln" nazywa Weber dogbn przebudow formaln systemw symbolicznych, w szczeglnoci religijnych systemw interpretacji, jak te wyobrae prawnych i wyobrae moralnych. Wielkie znaczenie przypisa warstwom intelektualistw, zarwno gdy chodzi o uksztatowanie w peni
308
309
zracjonalizowanych na paszczynie dogmatycznej religii wybawienia1, jak te o rozwj prawa formalnego. Intelektualici s bowiem specjalistycznie przygotowani do tego, by systemy symboliczne przekazane przez tradycj - z chwil ich utrwalenia w pimie - poddawa obrbce i ulepsza pod ktem aspektw formalnych. Chodzi przy tym o precyzowanie znacze, eksplikacj poj, systematyzacj wtkw mylowych, spjno twierdze, o metodyczn konstrukcj, o rwnoczesne zwikszanie stopnia zoonoci oraz uszczegowienia wiedzy, ktra nadaje si do nauczania. Ta racjonalizacja obrazw wiata zaczyna si od wewntrznych relacji w onie systemw symbolicznych. Ulepszanie jakoci formalnych, bdce, co podkrela Weber, rezultatem pracy analitycznej intelektualistw, ma, prawd mwic, dwa rne aspekty. Z jednej strony, zracjonalizowane obrazy wiata w wyszym stopniu speniaj wymogi mylenia fotmalnooperacyjnego. Ten aspekt racjonalizacji mona na przykad dobrze przebada ledzc formalizacj, naukow systematyzacj oraz zawodow specjalizacj fachowej wiedzy prawniczej, ktra pocztkowo bya czym uzyskiwanym w trakcie praktyki zawodowej2. Z drugiej za strony, zracjonalizowane obrazy wiata rwnie w wikszym zakresie odpowiadaj wymogom nowoczesnego rozumienia wiata, ktre [ju] na poziomie podstawowych poj (kategoal) zakada odczarowanie wiata. Ten aspekt racjonalizacji bada Weber przede wszystkim na przykadzie etycznej racjonalizacji" religii wybawienia; w wypadku wszystkich rodzajw praktycznej etyki, ktre systematycznie i jednoznacznie orientoway si na trwae cele zbawienia", jako racjonalne" (w sensie wiata odczarowanego na poziomie podstawowych poj) okrela Weber rozrnianie
Tame, s. 393 n. 2 A. Eisen, The Meanings and Confusions of Weberian Rationality, wyd. cyt., s. 61 n.
1
tego, co normatywnie obowizujce, i tego, co empirycznie dane"1. Najwikszym dokonaniem religii wiatowych w zakresie racjonalizacji jest w oczach Webera przezwycienie wierze magicznych; ten kategorialny przeom [wiodcy do] nowoczesnej, odczarowanej koncepcji wiata wyraa si te w dogbnym przebudowaniu zasobw tradycji za spraw mylenia formalnooperacyjnego (in einer formal-operationalen Durchgestaltung), ale nie jest z t przebudow tosamy. Weber sam zaciera to rozrnienie, na przykad na pocztku swego studium o staroytnym judaizmie, gdzie odnonie do stopnia racjonalizacji tego obrazu wiata notuje nastpujce pytania: Czy okrelone koncepcje Izraelitw jawi si jako [...] 2) bardziej lub mniej zintelektualizowane i zracjonalizowane (w sensie odchodzenia od wyobrae magicznych); 3) bardziej lub mniej jednolicie usystematyzowane; 4) bardziej lub mniej przeformuowane (wysublimowane) przez etyk przekona?"2. Podczas gdy trzecie pytanie odnosi si do formalnej przebudowy religijnego systemu symbolicznego, to pytanie drugie i czwarte dotyczy podstawowych poj, na ktrych opiera si rozumienie wiata. Rwnie przez interpretatorw Webera te dwa aspekty czsto nie s jasno rozrniane. Johannes Weiss charakteryzuje racjonalizacj obrazw wiata jako konsekwentne i systematyczne przemylenie do koca zastanych (gegebenen) zasobw sensu lub wartoci. Przemylenie do koca oznacza tu zarwno cofnicie si do zasad, ktre le u samych podstaw, jak te przedstawienie definitywnych konsekwencji i systematycznej caoci wnioskw"3.
1 2
M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 141. M. Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie, t. 3, Tubingen
1966, s. 2, przyp. 3 J . Weiss, Max Webers Grundlegung derSoziologie, Miinchen 1975, s. 137.
310
311
Ten wynik racjonalizacji oddziela Weiss od tego, co nazywa racjonalizmem etycznym. W. Schluchter natomiast jedno z drugim utosamia: Racjonalizm oznacza [...] systematyzacj zwizkw sensu, poddanie intelektualnej obrbce oraz naukowe wysublimowanie celw [wyznaczonych przez] sensy (Sinnzielen). Jest on nastpstwem wewntrznego przymusu czowieka kultury, by wiat nie tylko uj jako sensowny kosmos, lecz by take zaj wobec niego stanowisko, a wic jest to racjonalizm metafizyczno-f/ycz/ry w najszerszym rozumieniu"1. Niejasnoci te znikaj, jeli (a) analitycznie oddzielimy przebudow obrazw wiata pod ktem formalnym od kategorialnego wyksztacania i wyodrbniania si poj o wiecie oraz (b) z pomoc Piagetowskiej psychologii genetycznej wyjanimy, dlaczego konsekwentne zastosowanie operacji formalnych do obrazw wiata stanowi moe konieczny, ale nie wystarczajcy warunek dokonania si przeomu, ktry wiedzie do nowoczesnego rozumienia wiata. Sprowadzenie czego do zasad" oznacza najwyraniej co innego anieli usystematyzowanie treci bdcych przedmiotem wiary" - oznacza nie tylko poszerzenie i przezwycienie specjalistycznego zawenia (Entspezialisierung) obszaru, w ktrym znajduj zastosowanie formalne operacje mylowe, lecz take decentracj sposobw widzenia wiata (Weltperspektiven), ktra nie jest moliwa bez rwnoczesnej przemiany gboko osadzonych, praktycznomoralnych struktur wiadomoci2.
W. Schluchter, Die Paradoxie der Rationalisierung, w: tene, Rationalismus derWeltheherrschung, Frankfurt am Main 1980, s. 10, z odwoaniem do Webera Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 304. 2 W. Schluchter uwzgldnia t okoliczno w swej ksice Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, Tubingen 1979, wykorzystujc do interpretacji Webera teori moralnoci L. Kohlberga. Przy tej okazji pojawiaj si liczne punkty styczne z ponisz interpretacj. Por. W. Mayrl, Genetic Structuralism and the Analysis of Social Consciousness, Theory and Society" 1978, t. 5, s. 19 n.
1
g. W miar jak racjonalizacja obrazw wiata prowadzi do wyksztacenia si i wyodrbnienia kognitywnych, normatywnych oraz ekspresywnych skadnikw kultury, i w tym sensie do nowoczesnego rozumienia wiata, spenione zostaj przez ni wyjciowe warunki racjonalizacji kulturowej w wszym rozumieniu. Taka racjonalizacja rozpoczyna si wwczas, gdy rne sfery wartoci, tzn. sfery zewntrznego i wewntrznego, religijnego i doczesnego posiadania dbr [zmuszaj] do uwiadomienia sobie wewntrznej autonomii (Eigengesetzlichkeit) [tych] poszczeglnych sfer w jej konsekwencjach"1. W miar jak poszczeglne sfery wartoci zostaj wypreparowane, zachowujc sw racjonaln spjno i zwarto", docieraj do wiadomoci owe uniwersalne roszczenia wanociowe, podug ktrych mierzone s postpy kulturowe bd intensyfikacje wartoci" (Wertsteigerungen). Weber odrnia postp technicznej racjonalnoci rodkw od intensyfikacji wartoci". Z chwil gdy nauka, moralno i sztuka wyksztaciy si i wyodrbniy jako autonomiczne sfery wartoci - kada podporzdkowana odpowiednio jednemu abstrakcyjnemu kryterium wartoci, jednemu uniwersalnemu roszczeniu wanociowemu, jak prawdziwo, normatywna suszno oraz autentyczno bd pikno - moliwe staj si obiektywne postpy, wznoszenie si na wysze stopnie doskonaoci, intensyfikacje w kadorazowo swoistym tego rozumieniu. Racjonalizacja powodujca intensyfikacj wartoci" obejmuje swym oddziaywaniem nie tylko kognitywne (w cisym tego rozumieniu) skadniki tradycji kulturowej, lecz take te, ktre integruj spoeczestwo - rozciga si ona na empiryczno-teoretyczn wiedz o przyrodzie zewntrznej,
1
312
313
na praktycznomoraln wiedz ludzi o spoeczestwie oraz na estetyczno-ekspresywn wiedz jednostki o wasnej subiektywnoci bd naturze wewntrznej. Co oznacza intensyfikacja wartoci" w obszarze nowoczesnych nauk dowiadczalnych, zrazu nie budzi wtpliwoci: oznacza postp poznania w sensie poszerzenia wiedzy teoretycznej. Bardziej problematyczna jest intensyfikacja wartoci w sferze wyobrae prawnych i moralnych; w tym wypadku Weber bierze pod uwag przemian struktur, coraz bardziej precyzyjne rozpracowywanie uniwersalistycznych zasad teorii prawa i teorii moralnoci; w przeciwnym razie nie mgby hierarchicznie uszeregowa legalistycznych etyk usankcjonowanych przez tradycj, etyk przekona i etyk odpowiedzialnoci. Wznoszenie si na wysze stopnie doskonaoci" w wypadku wiedzy wie si tu skdind cile z jej wcielaniem w ycie. Co si za wreszcie tyczy intensyfikacji wartoci w obszarze estetycznym, to idea postpu blaknie tu, przechodzc w ide odnawiania i ponownego odkrywania, innowacyjnego oywiania autentycznych dozna {authentischer Erfahrungen). W obszarze estetyczno-ekspresywnym trzeba tak samo starannie jak w obszarze praktycznomoralnym oddzieli postpy, jakie wyaniaj si z punktu widzenia racjonalnoci technicznej, od intensyfikacji racjonalnoci ze wzgldu na warto. Weber podkrela, e
stosowanie okrelonej, choby nawet najbardziej postpowej techniki niczego nie mwi o estetycznej wartoci dziea sztuki. Dziea sztuki o najbardziej nawet prymitywnej technice - na przykad obrazy powstae bez jakiejkolwiek znajomoci perspektywy - mog pod wzgldem estetycznym dorwnywa dzieom najdoskonalszym, stworzonym na podou racjonalnej techniki, pod warunkiem, e wola twrcza ograniczya si do tych (sposobw) ksztatowania, ktre odpowiadaj owej prymitywnej technice. Stwarzanie nowych rodkw technicznych oznacza pocztkowo tylko rosnce zrnicowanie
i jedynie stwarza moliwo pomnoenia bogactwa sztuki w sensie podniesienia wartoci. W rzeczywistoci jednak nierzadko miao efekt wrcz przeciwny, mianowicie zuboenie poczucia formy"'. Postpy" w obszarze autonomicznej sztuki nacelowane s na coraz bardziej radykalne i czyste, tzn. oczyszczone ze wszelkich domieszek teoretycznych i moralnych, wydobycie i opracowanie podstawowych dowiadcze estetycznych. Sztuka awangardowa osigna co prawda to zintensyfikowanie wartoci rwnie na drodze urefleksyjnienia technik artystycznych; zwikszona racjonalno instrumentalna sztuki, ktra czyni przejrzystymi wasne procesy wytwrcze, staje tu na usugach estetycznego intensyfikowania wartoci. Nasza wdrwka przez rne pojcia racjonalnoci (a-g) pokazuje, e Max Weber osadza problematyk racjonalizacji na paszczynie struktur wiadomoci; posugujc si terminologi Parsonsa, moemy powiedzie: na paszczyznach osobowoci i kultury. Z jednej strony, Weber wydobywa pojcie racjonalnoci praktycznej z [pewnego] typu dziaania, ktrego reprezentatywn postaci historyczn jest protestancki etyczny sposb ycia, jednoczcy [w sobie] racjonalno instrumentaln, racjonalno ze wzgldu na cel i racjonalno ze wzgldu na wartoci. Z drugiej strony, t racjonalno ukierunkowa dziaania przeciwstawia racjonalnoci perspektyw wiata i racjonalnoci sfer wartoci. Punktami odniesienia racjonalizacji kulturowej s dla nowoczesna nauka, posttradycyjna wiadomo prawna i moralna oraz autonomiczna sztuka. Zjawiska racjonalizacji, ktre Weber pragnie wyjani, lokuj si natomiast na poziomie spoeczestwa:
Nasze europejsko-amerykaskie ycie spoeczne i gospodarcze jest w pewien specyficzny sposb i w pewnym specyficznym sensie M. Weber, Sens wolnej od wartociowa" socjologii i ekonomii, wyd. cyt., s. 132. Por. take T. W. Adorno, Teoria estetyczna, wyd. cyt., s. 382-383.
1
314
315
zracjonalizowane. Jednym z naczelnych zada naszych dyscyplin jest zatem objanienie tej racjonalizacji"1. Bdziemy mogli zobaczy, jak te zjawiska racjonalizacji spoeczne}, przede wszystkim instytucje gospodarki kapitalistycznej i nowoczesnego pastwa, podciga Weber pod pojcia, ktre najpierw objani w odniesieniu do innych zjawisk, tj. wanie do przejaww racjonalizacji motywacyjnej i kulturowej. Na zakoczenie chciabym jeszcze rozjani pewn kwesti pojciow: W jakiej mierze to, co Weber nazywa racjonalizmem zachodnim, jest osobliwoci nowoczesnej kultury europejsko-amerykaskiej, a w jakiej jakim uniwersalnym rysem cywilizowanego czowieczestwa" (des Kulturmenschentum)! 3. Jak wiadomo, Weber rozpoczyna sw synn Vorbemerkung do Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie od dwuznacznego pytania: Autor tych sw, syn nowoczesnej kultury europejskiej, omawia bdzie problemy historii powszechnej, stawiajc sobie nieuchronne i usprawiedliwione pytanie: jaki splot okolicznoci doprowadzi do tego, e wanie na ziemi Zachodu, i tylko tutaj, powstay zjawiska, ktre - jak to sobie chtnie przynajmniej wyobraamy - nabieraj 2 w swym rozwoju uniwersalnego znaczenia i wanoci?" . Sformuowanie jest dwuznaczne, poniewa otwarte pozostawia pytanie, czy proces racjonalizacji, z ktrego perspektywy my, dzieci epoki nowoczesnej, postrzegamy rozwj wielkich cywilizacji, ma wano uniwersaln, czy wydaje si j mie tylko dla nas. Bd broni tezy, e z zarysowanych przez Webera podej konceptualnych - na tyle, na ile moglimy je przeledzi - wynika stanowisko uniwersalistyczne. Niemniej jednak konsekwencje uniwersalistyczne wycign Weber nie
'Tame, s. 134. M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 69 - 70 (por. take Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 1).
2
bez zastrzee. Jak wida z jego diagnozy wspczesnoci, na poziomie przednaukowym, w kontekcie dowiadczenia codziennego, zajmowa wobec zachodniego racjonalizmu postaw wysoce ambiwalentn. Dlatego poszukiwa pewnego punktu odniesienia, z ktrego dwoist racjonalizacj spoeczestwa mona byo zrelatywizowa jako szczeglny przypadek rozwoju kultury. Weber postrzega racjonalizm jako zachodni" nie tylko w tym sensie, e to na Zachodzie wyoniy si te konstelacje historyczne, w onie ktrych po raz pierwszy mg si pojawi pewien fenomen z natury swej powszechny; jako szczeglny rodzaj racjonalizmu wyraa on rwnie partykularne cechy kultury zachodniej. Jednoczenie Weber nie zajmuje bezwzgldnie stanowiska kulturalistycznego. Co najwyej na paszczynie refleksji metodologicznej odbiera zachodniemu racjonalizmowi uniwersalne znaczenie i wano": Racjonalizm [jako sposb] zapanowania nad wiatem to nasz punkt widzenia, z ktrego - niczym reflektorem - owietlamy wycinek dziejw wiata, i to dla nas wie si z nim roszczenie do susznoci, o ile nam zaley na cigoci. Jest elementem naszej wyjciowej sytuacji hermeneutycznej, ktra nie do e powstaa przygodnie, to jeszcze pozostaje czym szczeglnym. Nowoczesna kultura wiata zachodniego jest jednak zarazem tego rodzaju, e mog ni si zainteresowa wszyscy ludzie cywilizowani (Kulturmenschen). Dostarczya ona bowiem nowej, nie znanej wczeniej w dziejach wykadni czowieczestwa cywilizowanego. To nie tylko czyni z niej zjawisko szczeglnego rodzaju, ale nadaje jej rwnie szczegln pozycj. A poniewa tak si wanie rzeczy maj, stanowi ona [pewien] problem powszechnodziejowy oraz ma uniwersalne znaczenie i wano. Nawet czowiek cywilizowany, ktry dla siebie tej alternatywy nie wybiera, zmuszony jest uzna j za moliw wykadni cywilizowanego czowieczestwa, od ktrej wprawdzie nie musi wasnego wyboru uzalenia, ale z pewnoci musi - o ile chce y wiadomie ~ swj wybr jako do niej odnie. Wyrniony przez Webera punkt widzenia, wyranie przez niego wydobyte kryterium [wyznaczajce
316
317
i wyznaczone przez] kierunek rozwoju, konstytuuj rzeczywicie pewien konsekwentny cig. Dopki jednak jest on obciony nie tylko roszczeniami heurystycznymi, ale te roszczeniem do susznoci, dopty pozostaje cigiem dla nas"1. Charakterystyka przedstawiona przez Schluchtera pokrywa si prawdopodobnie z tym, jak Max Weber rozumia sam siebie, ale to jego samorozumienie tylko pozornie uzgadnia i jednoczy ze sob dwie przeciwstawne postawy wobec uniwersalistycznych roszcze [ze strony] nowoczesnego rozumienia wiata. Jeli projekt zachodniego racjonalizmu ujmujemy nie z pojciowej perspektywy racjonalnoci ze wzgldu na cel oraz perspektywy zapanowania nad wiatem, jeli za punkt wyjcia obieramy raczej racjonalizacj obrazw wiata, ktra w rezultacie prowadzi do zdecentmwanego rozumienia wiata, to pojawia si pytanie: Czy w kulturowych sferach wartoci, w sferach, ktre rozwijaj si zgodnie z wasn, autonomiczn logik (eigensinnig), podug abstrakcyjnych standardw wartociowania: prawdy, normatywnej susznoci i autentycznoci, nie wyraa si pewien formalny zasb uniwersalnych struktur wiadomoci? Czy struktury naukowego mylenia, posttradycyjnych wyobrae prawnych i moralnych, autonomicznej sztuki, jakie wyksztaciy si w ramach kultury zachodniej, s czy nie s wasnoci wsplnoty ludzi cywilizowanych", obecnej jako idea regulatywna? Stanowisko uniwersalistyczne nie musi negowa pluralizmu oraz zupenej nieprzystawalnoci charakterystycznych form historycznych postaci (historische Ausprdgungen) cywilizowanego czowieczestwa", ale rnorodno form ycia ogranicza ono do treci kulturowych oraz gosi, e kada kultura - jeli w ogle osiga okrelony stopie uwiadomienia" i sublimacji", musi podzie1 W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd. cyt., s. 36-37.
la okrelone formalne waciwoci nowoczesnego rozumienia wiata. Uniwersalistyczne zaoenie odnosi si wic do niektrych koniecznych strukturalnych cech nowoczesnych wiatw ycia jako takich. Jeli jednak to uniwersalistyczne podejcie potraktujemy z kolei jako wice (zwingend) tylko dla nas, to relatywizm odrzucony na paszczynie teoretycznej powrci znw na paszczynie metateoretycznej. Nie myl, aby relatywizm - czy to pierwszego czy drugiego stopnia - by do pogodzenia z aparatur pojciow, z pomoc ktrej Weber porzdkuje sobie problematyk racjonalnoci. Faktem jednak jest, e Weber mia pewne relatywistyczne zastrzeenia. Bior si one z wtku, ktry znikby dopiero wwczas, gdyby Weber szczeglny charakter zachodniego racjonalizmu wyprowadzi nie z kulturowej osobliwoci, lecz z selektywnego wzorca, jaki procesy racjonalizacji obray w warunkach nowoczesnego kapitalizmu. Majc na uwadze wyliczone w Vorbemerkung przejawy zachodniego racjonalizmu Weber zauwaa: We wszystkich przytoczonych wypadkach osobliwoci Zachodu chodzi oczywicie o szczeglnie uksztatowany racjonalizm kultury zachodniej. Przez to sowo mona rozumie rzeczy najbardziej rne - co nieraz bd wyranie pokazyway pniejsze rozwaania. Istniej np. racjonalizacje mistycznej kontemplacji, a wic zachowania, ktre - jeli patrzymy na nie z punktu widzenia innych dziedzin ycia - s szczeglnie irracjonalnie, podobnie jak istniej racjonalizacje gospodarki, techniki, pracy naukowej, wychowania, wojny, wymiaru sprawiedliwoci i administracji. Ponadto mona kad z tych dziedzin - wychodzc z najrnorodniej szych punktw widzenia i majc na uwadze rne cele - racjonalizowa tak, e to samo rozwaane z jednego punktu widzenia bdzie racjonalne, z innego za - irracjonalne. Racjonalizacje istniay wic w rnych dziedzinach ycia i dokonywane byy w najrozmaitszy sposb we wszystkich krgach kulturowych. Kulturowohistoryczn rnic midzy nimi charakteryzuje przede wszystkim pytanie: w jakich dziedzinach i w jakim kierunku nastpuje racjonalizacja? Znowu chodzi
318
319
wic gwnie o to, aby rozpozna szczegln osobliwo racjonalizmu zachodniego, a w jego obrbie nowoczesnego racjonalizmu zachodniego, i objani jego powstanie"1. To kluczowe zdanie, ktre zdaje si wyraa stanowisko kulturalistyczne, powraca niemal dosownie w rozprawie o etyce protestanckiej: Zycie mona wanie [...] racjonalizowa z bardzo rnych ostatecznych punktw widzenia i w bardzo rnych kierunkach"2. To, czy i ewentualnie jak relatywizm treci aksjologicznych oddziauje na uniwersalny charakter kierunku procesu racjonalizacji, zaley jednak wwczas od tego, na ktrej paszczynie umieci si pluralizm ostatecznych punktw widzenia". Stanowisko kulturalistyczne musi domaga si, aby dla kadej formy racjonalnoci (oraz odpowiednich form intensyfikowania racjonalnoci) mona byo na tej samej paszczynie poda przynajmniej jeden abstrakcyjny punkt widzenia, z ktrego t form mona by zarazem opisywa jako irracjonaln". Dokadnie to wanie chcia, jak si zdaje, twierdzi Weber w odniesieniu do poj racjonalnoci, ktrym si wyej dokadnie przyjrzelimy. Twierdzenia tego nie potrafi jednak obroni. Poniej odwouj si do numeracji wprowadzonej we wczeniejszej czci rozwaa. Ad a. Racjonalno rozumiana jako technizacja dziaa, ktre dziki metodycznemu instruktaowi stay si reprodukowalne i uzyskuj przez to regularny, ewentualnie nawet planowy charakter. Jako przykady na irracjonalno dziaa, ktre w tym sensie zostay zracjonalizowane, podaje Max Weber metod ascezy umartwiania czy ascezy magicznej lub kontemplacj w jej najbardziej konsekwentnych formach, np.
' M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 83 (por. take Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 13). 2 M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 58.
w jodze czy w pnobuddyjskich manipulacjach za pomoc maszynek do modlitwy*"1. Jakie s te abstrakcyjne punkty widzenia, z ktrych wolno by nam byo tego rodzaju techniczne dyscyplinowanie ocenia jako irracjonalne"? Z pewnoci religijne obrazy wiata, ktre okrelony sens nadaj wiczeniom ascetycznym, mistycznym kontemplacjom, jodze itd., z perspektywy nowoczesnego rozumienia wiata mona krytykowa jako irracjonalne. Ale krytyka ta, po pierwsze, odnosi si nie do samej technicznej racjonalizacji dziaa, lecz do religijnej interpretacji dziaa rytualnych, a po drugie, wspieraaby ona podstawowe hipotezy relatywistyczne tylko wwczas, gdyby dao si pokaza, e nowoczesne rozumienie wiata mona rwnie z punktu widzenia aspektw formalnych stawia na rwni z obrazami wiata tkwicymi jeszcze w magicznych sposobach mylenia. Ad b. i c. Racjonalno formalna. Weber wskazuje na racjonalizacje w sferach gospodarki, techniki, pracy naukowej, wychowania, wojny, wymiaru sprawiedliwoci i administracji, ktre to racjonalizacje mog wydawa si szczeglnie [spezifisch, swoicie -A.M.K.] irracjonalne, jeli patrzymy na nie z punktu widzenia innych dziedzin ycia"2. Krytyka ta odnosi si jednak nie do technologii i strategii, z ktrych pomoc racjonalizowane s obszary tego rodzaju dziaa, lecz do relatywnego znaczenia, jakie przypada tym obszarom dziaania w caoci kultury. Kiedy jaki obszar dziaania ma by w ogle racjonalizowany i o ile ma by racjonalizowany, postpy mierzy si kulturowo inwariantnymi kryteriami skutecznego rozporzdzania procesami przyrodniczymi oraz spoecznymi, na ktre natrafiamy jako na co zastanego w wiecie obiektywnym.
M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 141. M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 83 (por. take Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 13).
2 1
320
321
Ad d. Racjonalno ze wzgldu na wartoci. W poszczeglnych sferach ycia, takich jak gospodarka, religia, wychowanie itd., wzory wartoci, podug ktrych dziaa si racjonalnie ze wzgldu na cel i na rodki, mog by rne. Wartoci te maj zawsze konkretn historyczn posta, maj charakter partykularny i stanowi punkty odniesienia dla tego, co Weber mylco nazwa racjonalnoci materialn". Idee zbawienia [wystpujce w] religiach wiatowych s by moe najdobitniejszym przykadem pluralizmu ostatecznych" postulatw aksjologicznych: O ile rodzaj poszukiwanych dbr [potrzebnych do] zbawienia znajdowa si [...] pod silnym wpywem zewntrznego pooenia interesw i adekwatnego do tego pooenia sposobu ycia panujcych warstw, a take samego uwarstwienia spoecznego, to i na odwrt, rwnie orientacja caego sposobu ycia - wszdzie tam, gdzie podlega on planowej racjonalizacji - okrelona zostaa w sposb fundamentalny przez najwysze wartoci, na ktre zorientowana bya owa racjonalizacja"1. Na innej paszczynie anieli treci tych wartoci le natomiast abstrakcyjne kryteria wartoci, to znaczy formalne aspekty wanociowe, przez ktrych pryzmat Weber analizuje racjonalno religii wybawienia. Tak to etyki przekona zawdziczaj sw penetrujc, systematyzujc si posttradycyjnym strukturom wiadomoci, ktre pozwalaj oddzieli kwestie sprawiedliwoci od kwestii prawdziwoci i smaku. Dopiero wtedy ustalony zostaje wymiar, w ktrym obrazy wiata mog by mniej lub bardziej racjonalizowane w aspekcie etycznym. Ad f i g. Nowoczesne rozumienie wiata i wewntrzna autonomiczna logika sfer wartoci. Kiedy Weber mwi o ostatecznych punktach widzenia", z ktrych moe nastpowa racjo1
nalizacja ycia, to nie zawsze rozumie przez to wartoci kulturowe, a zatem treci, ktre w historycznych konfiguracjach wyksztacaj si w obrbie pewnej sfery ycia, lecz niekiedy rwnie owe abstrakcyjne idee, ktre maj rozstrzygajce znaczenie dla autonomicznej logiki jakiej sfery wartoci jako takiej: takimi ideami s dla sfery kognitywnej prawdziwo i uzyskanie zaoonego rezultatu (Erfolg); dla sfery praktycznomoralnej sprawiedliwo, w ogle normatywna suszno; dla sfery ekspresywnej pikno, autentyczno, szczero. Tych idei (czy aspektw wanociowych) nie naley myli z materi wartoci, ze swoistymi teciami poszczeglnych sfer wartoci. Wedug Webera, kulturowe sfery wartoci s wane dla rozwoju nowoczesnych spoeczestw, poniewa steruj wyksztacaniem si i wyodrbnianiem spoecznych podsystemw bd sfer ycia. Oczywicie z perspektywy kadej poszczeglnej sfery ycia racjonalizacja wszystkich innych sfer moe wydawa si w pewnym sensie irracjonalna". To jest wanie teza, ktr Weber rozwija w Zwischenbetrachtung [Teorii stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata]. Jest on przekonany, e wraz z kadym wyszczeglnieniem specyficznej wasnoci poszczeglnych, istniejcych w wiecie sfer"* ujawniaj si coraz ostrzejsze niezgodnoci i konflikty majce podstaw w autonomicznym i swoistym charakterze logiki sfer wartoci. Ta krytyka odnosi si jednak nie do racjonalnego rozwoju wewntrznej logiki poszczeglnych sfer wartoci, lecz do usamodzielniania si niektrych sfer ycia kosztem wszystkich pozostaych. Za kwesti empiryczn musimy uzna przynajmniej to, czy napicia midzy coraz bardziej zracjonalizowanymi sferami ycia rzeczywicie maj swe rdo w niemonoci pogodzenia ze sob abstrakcyjnych kryteriw wartoci i aspektw wano* M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 98 -przyp. tum.
M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych,
wyd. cyt., s. 133.
322
323
ciowych, czy te tylko w czciowej i dlatego niezrwnowaonej racjonalizacji, na przykad w tym, e ekspansja kapitalistycznej gospodarki i nowoczesnej administracji dokonuje si kosztem innych obszarw ycia i si wtacza te obszary - ktre z racji swej struktury nastawione s na praktycznomoralne i ekspresywne formy racjonalnoci - w formy racjonalnoci ekonomicznej bd administracyjnej. Jakakolwiek bdzie odpowied, to w adnym razie nie wolno nam aspektw wanociowych, podug ktrych nastpuje formalna racjonalizacja zarwno sfer wartoci rozwinitych w epoce nowoczesnej zgodnie z ich autonomiczn logik wewntrzn, jak i odpowiadajcych im podobszarw spoeczestwa, stawia na jednej paszczynie z dowolnymi treciami aksjologicznymi, z historycznie zmiennymi partykularnymi wzorami wartoci. Owe roszczenia wanociowe tworz raczej pewien system, jakkolwiek obfitujcy w napicia wewntrzne, ktry najpierw wystpi wprawdzie w postaci racjonalizmu zachodniego, ale wychodzc poza swoisty charakter tej okrelonej kultury domaga si dla siebie wanoci powszechnej, majcej moc wic dla wszystkich ludzi cywilizowanych". Ad e. Racjonalno metodycznego sposobu ycia. Max Weber czsto wskazywa na irracjonalny rdze protestanckiej etyki zawodu-powoania i wskazwkom tym nie mona intuicyjnie odmwi pewnej susznoci. Weber bada, jakiego ducha wytworem jest ta konkretna forma racjonalnego mylenia i ycia, z ktrej wyrosa idea zawodu i to irracjonalne, z punktu widzenia eudajmonistycznych* interesw, powicenie si pracy zawodowej, ktre byo i jest nadal jednym z charakterystycznych skadnikw kapitalistycznej kultury. Nas interesuje tu pochodzenie elementu irracjonalnego, zawartego w tym i w kadym innym pojciu zawodu"'.
M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 58. *W cytacie podanym przez Habermasa sowo eudajmonistycznych" zostao pominite - przyp. tum.
1
Represja, jakiej niemiosierna asceza wewntrzwiatowa poddaje jednostki w obcowaniu zarwno z wasn przyrod subiektywn, jak i z partnerami interakcji, a nawet z wspbrami w wierze, jest odpowiednikiem lepego posuszestwa wobec cakowicie irracjonalnego dekretu Boego tyczcego zbawienia ich duszy. Wprawdzie to psychiczne zniewolenie, przynajmniej w sferze pracy zawodowej, jest po czci funkcjonalne wzgldem motywacyjnego podoa dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, pozwala jednak rwnie pozna cen, jak trzeba zapaci za spenienie formalnych warunkw tej, pocigajcej za sob istotne nastpstwa dla praktyki zawodowej, etyki przekona - cen, ktr mona wyrazi w kategoriach racjonalnoci moralnej i ekspresywnej. Susznie na przykad zauway L. Brentano, e to dyscyplinowanie naleaoby pojmowa raczej jako racjonalizacj [wiodc] ku irracjonalnemu sposobowi ycia" anieli jako wprawianie si w metodycznie racjonalny sposb ycia. Odpowied Webera na ten zarzut nie jest najbardziej przekonujca: Tak rzeczywicie jest. Co jest irracjonalne nie samo z siebie, lecz dopiero z okrelonego, racjonalnego punktu widzenia. Dla czowieka niereligijnego irracjonalny bdzie religijny sposb ycia, dla hedonisty - ascetyczny, choby wedug kryterium ostatecznej wartoci stanowiy racjonalizacj. Niniejsza praca [Etyka protestancka a duch kapitalizmu], jeli w ogle co daje, to odkrycie caej wszechstronnoci pozornie tylko jednoznacznego pojcia racjonalnoci"1. Atoli obiekcja zgoszona przez Brentano nie jest wcale skierowana przeciwko protestanckiej etyce zawodu-powoania jako pewnej etycznej formie ycia, ktra konkuruje z innymi - utylitarnymi czy estetycznymi - formami ycia. Brentano pyta o wewntrzn spjno formy ycia, ktr Weber postrzega jako posta wzorcow, w ktrej historycznie po raz pierwszy
' Tame, s. 36, przyp.
324
(i jedyny) nadano stay charakter zoonemu typowi dziaania, w sposb systematyczny jednoczcemu [w sobie] racjonalno rodkw, celw i wartoci. Metodyczny sposb kierowania swym yciem jest w myl pogldu Webera reprezentatywnym przykadem formy ycia, ktra ucielenia rwnoczenie trzy powszechne aspekty racjonalnoci praktycznej i o tyle wyraa nie tylko osobliwo kulturow. Jeli ta forma ycia nosi mimo to jakie cechy irracjonalne, to cechy te sytuuj si rzeczywicie na tej samej paszczynie co racjonalno, ze wzgldu na ktr zostaa ona [forma ycia] w Weberowskiej analizie wyrniona. Sprzeczno t da si rozwiza tylko wwczas, jeli zdoa si wykaza czstkowy jedynie (partiellen), tzn. niekompletny charakter tej historycznej postaci racjonalizacji etycznej.
2. ODCZAROWANIE METAFIZYCZNO-RELIGIJNYCH OBRAZW WIATA I POWSTANIE NOWOCZESNYCH STRUKTUR WIADOMOCI
Uzyskalimy pierwszy przybliony ogld zachodniego racjonalizmu oraz narzdzi pojciowych, jakie stosuje Weber do analizy tego fenomenu. Wyranie wida, e Weber traktuje wyksztacanie si i wyodrbnianie kulturowych sfer wartoci jako klucz do wyjanienia zachodniego racjonalizmu oraz e to wyodrbnianie si pojmuje z kolei jako rezultat pewnej historii wewntrznej, a mianowicie dziejw racjonalizacji obrazw wiata. To podejcie teoretyczne mona zrozumie jedynie na tle neokantowskiej filozofii wartoci, mimo e sam Weber nie prbuje tych sfer wartoci, ktre zbiera (aufliest) na zasadzie indukcji i podchodzi do nich deskryptywnie, systematycznie uporzdkowa i zanalizowa pod ktem aspektw formalnych. Na samym wyjciu rozminlibymy si ju z Weberowsk teori racjonalizacji, gdybymy socjologicznej idei porzdku ycia (das soziologische Konzept der Lebensordnung) nie wyjaniali z pomoc idei {Konzept) urzeczywistniania wartoci. Z perspektywy teoretycznej, jak przyjmuje naukowiec, wynika cise rozrnienie sfery bytu i sfery wanoci oraz skorelowane z tym rozrnienie zda opisowych i zda wartociujcych (evaluativen), przy czym rwnie poznanie, a nie tylko wartociowanie - za porednictwem powizanego ze zdaniami opisowymi roszczenia do prawdziwoci pozostaje w relacji do sfery wanociowej. Socjolog rozrnia te sfery podobnie jak kady inny naukowiec; ale wycinek
326
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata.
327
rzeczywistoci, z ktrym ma do czynienia, wyrnia si tym, e sfera bytu i sfera powinnoci osobliwie si w nim przenikaj: kultura tworzy si, wedug wyobrae Rickerta, przez odniesienie faktw do jakiego systemu wartoci1. W swych dziaaniach spoecznych pojedyncze podmioty oraz grupy orientuj si na wartoci; wartoci znajduj urzeczywistnienie w obiektach kulturowych i porzdkach instytucjonalnych. Z tego wzgldu socjolog musi bra pod uwag to, e rzeczywisto, ktr analizuje z nastawieniem deskryptywnym, moe by rozpatrywana rwnie przez pryzmat aspektw wanociowych oraz e jednostki wystpujce w jego obszarze przedmiotowym postrzegaj zazwyczaj swj wiat przez pryzmat aspektw wanociowych - a mianowicie zawsze wwczas, gdy orientuj si na konkretne wartoci bd abstrakcyjne roszczenia wanociowe. To odniesienie do wartoci (Wertbezogenheit), w jakim pozostaj przedmioty, moe socjolog wykorzysta, czc deskryptywne ujcie spoecznych porzdkw ycia z rekonstrukcj ucielenionych w nich idei i wartoci. Weber nie mgby w ogle wysun teorii racjonalizacji, gdyby jako neokantysta nie by przekonany, e procesy urzeczywistniania wartoci moe rozpatrywa zarazem od zewntrz i od wewntrz, analizowa zarazem jako zaszoci (Vorgdnge) empiryczne i jako obiektywizacje wiedzy, czy spojrzenie od strony rzeczywistoci ze spojrzeniem od strony wanoci. Odczarowanie religijno-metafizycznych obrazw wiata domaga si analiz tego wanie typu. Dlatego Schluchter susznie podkrela, e
Weber ma skonno do tego, by sfery wartoci i porzdki ycia ujmowa deskryptywnie, wano za rozpatruje z nastawieniem historyczno-empirycznym, przede wszystkim przez pryzmat skutecznoci oddziaywania. Jednake zapleczem tej analizy jest teoria
1
wartoci, w ktrej musz by osadzone badania empiryczno-historyczne. I odnosi si to, moim zdaniem, w szczeglnej mierze do historyczno-empirycznej teorii racjonalizacji" 1 .
Weber nie wyjawia tego zaplecza, jakim jest dla teoria wartoci, ale jest od niego uzaleniony, gdy (1) wie ze sob wzajem idee i interesy, a (2) w analizie obrazw wiata czy optyk zewntrzn ze spojrzeniem od wewntrz. Zajm si tym pokrtce, by nastpnie (3) scharakteryzowa sam racjonalizacj obrazw wiata, i to zarwno od strony aspektw treciowych, jak te (4) z punktu widzenia przemian strukturalnych. Na koniec (5) podam niektre warunki, ktre musz zosta spenione, zanim struktury odczarowanego [ju] religijnego rozumienia wiata skutkowa bd na paszczynie instytucji spoecznych. 1. Idee i interesy. Racjonalizacja kultury dopiero wwczas bdzie pocigaa za sob skutki empiryczne, kiedy przeobrazi si w racjonalizacj orientacji dziaania i w racjonalizacj porzdkw ycia. To przeoenie kulturowo zgromadzonej wiedzy na sposoby ycia jednostek i grup, z jednej strony, oraz na spoeczne formy ycia (czy te sfery ycia, porzdki ycia, ktrych to okrele uywa Weber zamiast mwi o podsystemach spoecznych), z drugiej, przedstawia sobie Weber jako transfer midzy ideami i interesami. Wychodzi on z zaoenia, e ludzie cywilizowani" (Kulturmenschen) bd jednostki uspoecznione maj, z jednej strony, potrzeby, ktre trzeba bezwzgldnie zaspokoi, z drugiej za strony pozostaj w caociowych ukadach znaczcych (in Sinnzusammenhangeri), ktre wymagaj interpretacji i ustanawiania sensu. Odpowiadaj temu interesy materialne i interesy idealne; jedne nacelowane s na dobra doczesne, jak dobrobyt, bezpieczestwo, zdrowie, dugie ycie itd., drugie na dobra zbawienia (Heilsguter), jak aska, wybawieW. Schluchter, Die Enwicklung des okzidentalen Rationaiismus, wyd. cyt., s. 30.
1
J. Habermas, Zur Logik der Sozialwissenschaften, wyd. cyt., s. 74 n.
328
329
nie, wieczny ywot, bd - wewntrz wiata - na przezwycienie samotnoci, choroby, lku przez mierci itd. W wypadku prywacji materialnej powstaj problemy niedostatkw zewntrznych, w wypadku prywacji idealnej - problemy niedostatkw wewntrznych. W tych empiryczno-antropologicznych okreleniach odzwierciedla si dychotomiczna konstrukcja poj kantowsko-neokantowskiej teorii poznania. Ot midzy ideami i interesami zachodz relacje z jednej strony pojciowe, z drugiej za empiryczne. Pojciowe, gdy potrzeby idealne s bezporednio ukierunkowane na idee i wartoci, podczas gdy potrzeby materialne musz by interpretowane z pomoc idei. Z kolei w relacje empiryczne idee i interesy wchodz ze sob zarwno w porzdkach ycia spoecznego, jak i w strukturach osobowoci ludzi w nich uczestniczcych. Na porzdki ycia mona patrze od dwu stron. Z jednej strony, reguluj one apropriacj dbr, tzn. zaspokajanie interesw materialnych i idealnych; z drugiej strony, urzeczywistniaj idee bd wartoci. Oba [momenty] s przy tym od siebie uzalenione. Interesy mog by za porednictwem norm [regulujcych] relacje spoeczne w sposb trway zaspokajane tylko wwczas, jeli zespalaj si z ideami, ktre su uzasadnieniu tych interesw; z kolei za idee nie mog si przebi w sferze empirycznej, jeli nie zcz si z interesami, ktre daj im przemon sil. Ta perspektywa oglna, sformuowana ju przez Marksa w Deutsch-Franzsische Jahrbiicher", nabiera u Maxa Webera charakteru lekko idealistycznego; powiadcza to R. Bendix przywoujc charakterystyczn wypowied O. Hintzego: Wszdzie, gdzie energicznie realizuje si swoje interesy, tam powstaje rwnie i ideologia, ktra realizacj tych interesw oywia, wzmacnia je i sankcjonuje. Ideologia ta jest tak samo realna jak owe realne interesy i stanowi niezbdny skadnik procesu yciowego, ktry wyraa si w spoecznym dziaaniu. I odwrotnie: gdy idee chc
podbi wiat, potrzebuj dwigni i nosiciela w postaci realnych interesw; interesy te czsto sprawiaj, e idee w mniejszym lub wikszym stopniu odbiegaj od swego pierwotnego celu i podlegaj rnym przemianom"1. Max Weber wychodzi ju od modelu, ktry pniej opracowa Parsons (w wersji uksztatowanej pod wpywem Durkheima): spoeczne systemy dziaania albo porzdki ycia" w ten sposb integruj jedno i drugie - idee i interesy - e porzdkuj uprawnione moliwoci zaspokajania interesw materialnych i idealnych. Przenikanie si idei i interesw oraz ich wzajemne stabilizowanie si suy temu, by regulowa apropriacj dbr materialnych i idealnych oraz tak osadzi te regulacje w orientacjach na wartoci i motywacjach odnonych osb, aby istniay dostateczne szanse na to, e odnone normy bd na og przestrzegane. Interesy musz zosta powizane z ideami, jeli instytucje, w ktrych interesy te znajduj swj wyraz, maj zachowa trwao; tylko bowiem za porednictwem idei porzdek ycia moe uzyska prawowite obowizywanie {legitime Geltung). Mona to sobie unaoczni przygldajc si porzdkowi uniezalenionemu od wanoci", utrzymujcemu si tylko moc faktw. Pominwszy skdind niestabilny przypadek porzdku opartego na przemocy, jawnie represyjnego i bazujcego 2 na zastraszeniu oraz lku , tego rodzaju przypadkiem bdzie regularno przebiegu dziaania spoecznego uwarunkowana
1 [O. Hinze, Kalvinismus und Staatsrdson in Brandenburg zu Beginn des 17-ten Jahrhunderts, Historische Zeitschrift" 1931, t. CXLIV, s. 232, cyt. za] R. Bendix, Max Weber. Portret uczonego, wyd. cyt., s. 49 [koniec ostatniego zdania w wersji niemieckiej podanej przez J. Habermasa brzmi nastpujco: ...der realen Interessen, die sie dann allerdings haufig mehr oder weniger von ihrem ursprilnglichen Ziel ablenken oder sie auch sogar verandem und verfalschen konnen.]. 2 M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, w: tene, Methodologische Schriften, Frankfurt am Main 1968, s. 210.
330
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata..331 Jednake fakt, e przynajmniej u czci dziaajcych obok innych motyww rwnie porzdek jawi si w mylach jako co wzorcowego czy obligujcego, a wic co, co powinno obowizywa, zwiksza naturalnie szans - i to czsto w bardzo znacznym stopniu - e dziaanie bdzie si na orientowa. Porzdek, ktremu dochowuje si posuszestwa tylko za spraw motyww racjonalnych ze wzgldu na cel, jest oglnie biorc o wiele bardziej niestay anieli wtedy, kiedy ukierunkowanie si na wynika wycznie z mocy obyczaju, utarcia si [pewnego] sposobu zachowania, co jest najczciej wystpujcym rodzajem postawy wewntrznej. Ale on z kolei jest bez porwnania bardziej niestay anieli [porzdek] cieszcy si prestiem [pyncym z jego] wzorcowego i obligujcego charakteru chciaoby si powiedzie: z [jego] prawowitoci"'. Skoro trwao (Bestand) jakiego systemu dziaania bd porzdku ycia zaley od jego prawowitoci (Legitimitdt), to de facto ma ona rwnie podstaw w obowizywaniu ugruntowanym na zgodzie" (Einverstdndnisgeltung). Konsensualny charakter konwencjonalnego dziaania spoecznego (Gemeinschaftshandel) polega na tym, e czonkowie grupy uznaj obligujcy charakter swych norm dziaania i wiedz wzajem o sobie, i czuj si wobec siebie zobowizani do przestrzegania tych norm. W tym pojciu prawowitego porzdku" wane jest dla problematyki racjonalizacji przede wszystkim to, e idee s wprawdzie zespolone z interesami w sposb w najwyszym stopniu niedoskonay, ale wskutek tej integracji zapewniaj jednak racjom i roszczeniom wanociowym faktyczn skuteczno. Sfera wartoci, ktrej integraln czci s idee pocigajce za sob liczne nastpstwa spoeczne, moe na og znale jedynie niedoskonae ucielenienie w prawowitym porzdku. Wida to po przemocy wbudowanej w struktury norm [regulujcych] dziaania, mimo ich konsensualnego charakteru" {Einverstdndnischarakter). Normom potrzebne s sankcje:
1
przez obyczaj albo ukad interesw"1. Obyczajem nazywa Weber tak bezmylne" (dumpf) przyzwyczajenie si do utartego sposobu postpowania", i miast skurczonej do minimum normatywnej struktury wewntrznej przyzwyczajenia pozostaa sama li tylko habitualizacja, niewiadomie funkcjonujce przestrzeganie regu. Porzdek instrumentalny bazujcy na ukadzie interesw opiera si natomiast jedynie na rozwaaniu korzyci i strat w kategoriach racjonalnoci zorientowanej na cel" [przez] strategicznie dziaajce podmioty, przy czym ich komplementarne oczekiwania wpywaj na siebie wzajem stabilizujco. Jednak porzdek, ktry opieraby si tylko na tego rodzaju podstawach", jak represje, obyczaj czy ukad interesw, byby wzgldnie niestay"2. Dlatego te przypadkiem normalnym jest porzdek, ktry artykuuje ukad interesw i zarazem uchodzi za prawowity. O normatywnej wanoci i prawowitoci Weber mwi wwczas, gdy porzdek jest subiektywnie uznawany za obligujcy (verbindlich). To uznanie opiera si bezporednio na ideach, ktre nios ze sob potencja uzasadniajcy i uprawomocniajcy, nie za na ukadach interesw: Znaczeniow tre (Sinngehalt) [bdc wyznacznikiem] relacji spoecznej bdziemy a) tylko wwczas nazywali porzdkiem, jeli dziaanie (na og i w przyblieniu) orientuje si podug dajcych si wskaza maksym. Bdziemy mwili b) o obowizywaniu (Gelten) tego porzdku tylko wwczas, jeli to faktyczne orientowanie si podug owych maksym ma miejsce przynajmniej rwnie (czyli w stopniu praktycznie znaczcym) dlatego, e uwaa si je za jako dla dziaania wice (geltend): za obligujce czy wzorcowe. De facto ukierunkowywanie dziaania uczestnikw podug [pewnego] porzdku z natury rzeczy nastpuje za spraw bardzo rnych motyww. M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 22. M. Weber, Trzy czyste typy prawomocnego panowania, tum. B. Chwedeczuk, w: Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, W. Derczyski, A. Jasiska-Kania, J. Szacki (red.). Warszawa 1975, s. 539.
2 1
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 22-23.
332
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata...
333
albo sankcje zewntrzne (dezaprobata ze strony czonkw w wypadku konwencji, zorganizowany aparat przymusu w wypadku norm prawny ch]), albo sankcje wewntrzne (jak wstyd i wina w wypadku norm etycznych). Na przykadzie porzdku gospodarczego zorganizowanego rodkami prawnymi objania Weber stosunek midzy normatywnymi roszczeniami wanociowymi a spoeczn wanoci norm dziaania opartych na zgodzie faktycznej: Wida jak na doni [...], e idealny porzdek prawny, o jakim mwi teoria prawa, bezporednio nie ma nic wsplnego z kosmosem faktycznego dziaania w gospodarce, poniewa kade z nich sytuuje si na innej paszczynie: jedno na paszczynie idealnego obowizywania powinnociowego, drugie na paszczynie rzeczywistego dziania si. Jeli wic mimo to porzdek gospodarczy i porzdek prawny pozostaj w nadzwyczaj intymnych zwizkach, to ten ostatni rozumiany jest nie w sensie jurydycznym, lecz socjologicznym: jako obowizywanie empiryczne. Sens sw porzdek prawny zmienia si wwczas cakowicie. Oznaczaj one wwczas nie kosmos norm dajcych si logicznie odsoni jako suszne, lecz kompleks faktycznych racji determinujcych (Bestimmungsgrunde) realne ludzkie dziaanie"2. Z tego rozrnienia wanoci idealnej i obowizywania spoecznego {der idealen und sozialen Geltung) wynikaj dwie konsekwencje, przede wszystkim za konsekwencja metodologiczna, ktra od czasu sporu wok sdw wartociujcych skupia na sobie ca uwag. W polemice ze Stammlerem Weber eksponuje dwojakiego rodzaju zrnicowanie: rnic midzy faktycznymi prawidowociami zachowa i normatywnymi regulacjami dziaania oraz rnic midzy sensem normatywnego roszczenia wanociowego i faktem (Tatsache) jego uznania. Weber krytykuje nastpnie mylenie zda des1 2
kryptywnych mwicych o akceptowanych standardach oceniania i o istniejcych normach ze zdaniami, ktre zalecaj, wyraaj i uzasadniaj normy: Stammler przede wszystkim miesza idealn wano (Geltung) pewnej normy, moliw do wydedukowania przez dogmatyka prawa bd etyka, z realnym wpywem na dziaanie empiryczne wyobrae o mocy wicej konkretnych norm (vom Gelten derNormen), co stanowi winno przedmiot rozwaa empirycznych"1. Kwestie idealnej wanoci norm mog si pojawia - czy to dla teoretyka, czy dla samych zainteresowanych - tylko w performatywnym nastawieniu dziaajcego (bd uczestnika dyskursu), podczas gdy kwestie spoecznego obowizywania norm, takie jak pytanie o to, czy wartoci i normy s w jakiej grupie faktycznie uznawane czy te nie, musz by rozpatrywane w obiektywizujcym nastawieniu osoby trzeciej. Odpowiada temu na paszczynie semantycznej rozrnianie sdw wartociujcych i sdw o faktach. Weber susznie obstaje przy tym, e zdania jednego typu nie mog by wyprowadzane ze zda drugiego typu. To zainteresowanie Webera metodologa w duym stopniu przysaniao jednak a po dzie dzisiejszy inne zainteresowanie, ktre rwnie zgasza w tyme samym kontekcie Weber socjolog. Problematyka racjonalizacji spoecznej pojawia si z tego powodu, e wyobraenia o mocy wicej konkretnych norm" wsparte s racjami i dlatego moe na nie wywiera wpyw intelektualna obrbka wewntrznych zwizkw sensu (intemer Sinnzusammenhdnge), czyli to, co Max Weber nazywa intelektualizacj". Trwae istnienie prawowitych porzdkw uzalenione jest midzy innymi od faktu (Faktum) uznania normatywnych roszcze wanociowych. Poniewa za to spoeczne obowizywanie jest wewntrznie powizane
1
Tame, s. 240 n. Tame, s. 234.
Tame, s. 246.
334
335
z racjami, w ogle z moliwoci dostarczania uzasadnie, jak odznaczaj si systemy interpretacji, obrazy wiata, tradycje kulturowe, przeto uprawiane przez intelektualistw systematyzowanie i gruntowna obrbka (Durcharbeitung) obrazw wiata pociga za sob nastpstwa empiryczne. Intelektualne zajmowanie si kulturowymi systemami interpretacji prowadzi z reguy do procesw uczenia si, ktre badacz spoeczny moe przeledzi i oceni, jeli sam przyjmie takie samo nastawienie performatywne jak intelektualici dziaajcy w jego obszarze przedmiotowym. W tym racjonalnym rekonstruowaniu procesw kulturowej (i spoecznej) racjonalizacji naukowiec akurat nie moe si ogranicza do opisu faktycznych wyobrae; empiryczn si przekonujc nowych idei oraz dewaluowanie si, malejc si przekonujc dawnych idei moe on zrozumie tylko o tyle, o ile - w kontekcie danej tradycji - uzmysowi sobie racje, dziki ktrym nowe idee zdobyy sobie uznanie. Do tych racji uczony wcale nie musi da si przekona, aeby je zrozumie, ale nie rozumie ich, jeli przynajmniej implicite nie zajmuje wobec nich stanowiska (tzn. nie wie, czy je podziela lub dlaczego ich nie moe podziela bd dlaczego pozostawia je na boku). Nie potrzebujemy si tu zajmowa metodologiczn stron racjonalnych rekonstrukcji; chc jednak jasno powiedzie, e odrnienie idealnej wanoci i spoecznego obowizywania (wartoci oraz) norm pociga za sob konsekwencj, ktra w kontekcie naszych rozwaa jest waniejsza anieli postulat powstrzymania si od wartociowania. Procesy racjonalizacji mog wychodzi od spoecznych porzdkw ycia tylko dlatego, e trwae istnienie prawowitych porzdkw zalene jest od faktycznego uznania takich roszcze wanociowych, ktre mog by atakowane od wewntrz, czyli podwaane przez krytyk, nowe odkrywcze ustalenia (neue Einsichten), procesy uczenia si itd.
Ot w spoeczestwach tradycyjnych (i nie tylko tam) nowe idee, nowe racje i nowe poziomy uzasadniania powstaj nie w formie argumentacji rzdzcych si ustalonymi reguami: Jak dochodzi do pojawienia si jakichkolwiek innowacji w tym wiecie, w ktrym [panuje] nastawienie, e charakter obowizujcy przysuguje temu, co odpowiada prawidu? Nie ulega najmniejszej wtpliwoci, e [s one wywoywane] z zewntrz: przez zmian zewntrznych warunkw ycia. Owe zmiany nie daj jednak najmniejszej gwarancji, e odpowiedzi na nie miast nowego porzdku nie okae si upadek ycia; przede wszystkim za nie stanowi warunku nieodzownego, a nawet w wypadku wielu nowych o niezwykej doniosoci porzdkw nie stanowi warunku wspprzyczyniajcego si"1. Weber wyjania innowacje raczej inspiracjami" (Eingebungen) [ze strony] postaci oddziaujcych charyzmatycznie, ktre w szczeglnym stopniu dysponuj zdolnoci ustanawiania sensw. Wielkie religie wiatowe maj bez wyjtku swj pocztek w postaciach ich zaoycieli, ktrzy wadali profetycznym sowem i przez wzorcowy sposb ycia przydawali swym ideom siy i doniosoci. Pniej potrzebna bya wprawdzie intelektualna praca kapanw, mnichw, nauczycieli mdroci, aeby tym nowym ideom i sposobom ycia nada posta dogmatw oraz je zracjonalizowa", czynic z nich doktryn przekazywaln na zasadzie tradycji. Na tej wanie paszczynie toczy si intelektualna konfrontacja z motywacjami, wzorami interpretacji, strukturami uzasadnie uprzedniego, mitycznego rozumienia wiata: I wanie owe celowo racjonalne [racjonalne ze wzgldu na cel A.M.K.], stworzone przez intelektualistw religijne interpretacje wiata i systemy etyczne (Ethiken) podlegay zdecydowanie nakazowi konsekwencji. I chocia w kadym poszczeglnym wypadku nie stosoway
1
Tame, s. 242.
336
337
si one do wymagania niesprzecznoci i w duym stopniu mogyby wprowadza do swych postulatw etycznych racjonalnie nieuzasadnialne stanowiska, to przecie dziaanie ratio, a w szczeglnoci: teleologicznego wywodzenia postulatw praktycznych, jest w nich wszystkich w jaki sposb, a czsto bardzo wyranie zauwaalne" 1 .
Posikujc si tymi rozwaaniami moemy nieco dokadniej uj stosunek midzy interesami a ideami. We wprowadzeniu do Etyki gospodarczej religii wiatowych znajduje si synny fragment odnoszcy si do Marksowskiej Przedmowy" do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej:
Dziaaniem ludzi rzdz bezporednio interesy [...], a nie idee. Ale obrazy wiata wytworzone za pomoc idei bardzo czsto - niby zwrotniczy - okrelay tory, po ktrych dynamika interesw poruszaa dziaanie" 2 .
i obrazw wiata. Potencja ten zmienia si wraz z faktycznymi (zewntrznymi) warunkami wiarygodnoci i wraz z racjonalnymi (wewntrznymi) warunkami prawomocnoci (Giiltigkeii). W zakresie, w jakim faktyczny charakter {die Faktizitdt) uznawanych roszcze wanociowych zaley od wewntrznych warunkw zasugiwania na uznanie (bd od warunkw wanoci), w takim rozciga si te empiryczna skuteczno racjonalizacji obrazw wiata dokonywanej zgodnie z jej autonomiczn logik, podug kryteriw prawomocnoci; przynosi ona skutki empiryczne rozumiane jako przesuwanie zwrotnic na torach", ktrymi (innerhalb dere) interesy mog si poczy z ideami, dajc w efekcie prawowity porzdek. T hipotez teoretyczn podpiera Weber rwnie sw metod, ktra dziki celowo [stosownie do zamierzonego celu - A.M.K.] skonstruowanym typom racjonalnym, a wic: poprzez wypreparowanie wewntrznie najbardziej konsekwentnych* form praktycznego postpowania, wyprowadzalnych z trwaych zaoe - uatwi przedstawienie nieprzejrzanej zreszt [w przeciwnym wypadku - A.M.K.] rnorodnoci [zjawisk]. Wreszcie, tego rodzaju prba socjologii religii musi i pragnie by obecnie przyczynkiem do typologii i socjologii samego racjonalizmu. Wychodzi ona zatem od najbardziej racjonalnych form, jakie moe przyj rzeczywisto, i usiuje ustali, jak dalece pewne dajce si wysun racjonalne konsekwencje zostay w rzeczywistoci wycignite; i ewentualnie dlaczego nie [zostay 1 wycignite]" .
1 M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 76. R. Prewo (Max Webers Wissenschaftsprogramm, Frankfurt am Main 1979) podejmuje prb pokazania zalenoci midzy metodologi a socjologi panowania: skonstruowanie typw idealnych mogo by moliwe o tyle, o ile faktycznie (w sensie instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel) wyksztaciy si zracjonalizowane systemy dziaania. Interpretacja ta nie potrafi wyjani, dlaczego np. w socjologii religii Max Weber konstruuje typy idealne, ktre za punkt odniesienia maj etyczn racjonalizacj obrazw wiata, a nie racjonalno dziaa ze wzgldu na cel.
Jeli dziaanie spoeczne wyjaniamy odwoujc si do prawowitych porzdkw (konwencji i norm prawnych), to wychodzimy wwczas z zaoenia: e dynamika interesw" jest si motoryczn dziaania; e ta dynamika interesw dziaa jednak na og w granicach faktycznie obowizujcych regulacji normatywnych; e wano normatywnych regulacji wspiera si na przekonujcej sile idei, jakie mona przywoa na ich uzasadnienie; e faktyczna sia przekonujca idei zaley rwnie od (podlegajcego obiektywnemu osdowi) potencjau uzasadnie i uprawomocnie, jaki idee te przedstawiaj sob w danym kontekcie. Zdolno prawowitych porzdkw do trwaego istnienia podlega rwnie ograniczeniom strukturalnym, wynikajcym z legitymizujcego potencjau bdcych w ich dyspozycji idei
M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 75-76. 2 M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 126.
1
338
339
Nie znaczy to, e Weber zrwnuje racjonalnie zrekonstruowane obrazy wiata z systemem orientacji, ktry oddziauje bezporednio w yciu codziennym; Weber posuguje si nimi jako narzdziami poznawczymi, aeby dotrze do struktur wiadomoci codziennej, w szczeglnoci do etyki gospodarczej: Interesuj nas tu nie etyczne teorie kompendiw teologicznych (bez wzgldu na znaczenie, jakie maj w pewnych okolicznociach), ktre bd nam suy jedynie jako rodek poznania, lecz praktyczne pobudki dziaania ugruntowane na psychologicznych i pragmatycznych aspektach [Zusamenhdngen] danych religii"1. 2. Wewntrzne i zewntrzne czynniki rozwoju obrazw wiata. Idee i interesy nie tylko na paszczynie spoeczestwa cz si ze sob w prawowite porzdki i instytucjonalnie uporzdkowane sfery ycia; wspgranie ze sob idei i interesw obserwujemy rwnie na paszczynie kultury. Dla analizy rozwoju religijnych i metafizycznych obrazw wiata szczeglnie wane jest to, by tak oddzieli konteksty wanoci od kontekstw oddziaywania, aeby logik moliwoci rozwojowych zakrelon przez struktury obrazw wiata mona byo odnie do dynamiki rozwoju obrazw wiata, tzn. do czynnikw oddziaujcych selektywnie z zewntrz na obrazy wiata, nie mylc przy tym jednego z drugim. F. H. Tenbruck susznie podkreli to, e studiami nad Etyk gospodarcz religii wiatowych Weber nie zamierza li tylko podeprze za pomoc analiz porwnawczych tezy dotyczcej protestantyzmu. Jako waciwy temat [rozwaa Webera] Tenbruck ukazuje powszechnodziejowy proces odczarowania: Ewidentnie chodzio nie tylko o pytanie, czy w innych kulturach z racji braku ascezy wewntrzwiatowej nie mogy wyksztaci si racjonalne zapatrywania gospodarcze (Wirtschaftsgesinnung); przedmiotem dys' M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 111-112.
kusji stao si znacznie oglniejsze pytanie, jak we wspgraniu ze sob idei i interesw wytwarza si i oddziauje racjonalno"'. Tenbruck czyni w tym kontekcie trzy obserwacje, ktre w dotychczasowych badaniach nad Weberem nie byy dostatecznie eksponowane. Dostrzega on przede wszystkim, e - pomimo sceptycyzmu wobec praw postpu - Weber, wysuwajc tez o jednakowo ukierunkowanej (gleichgerichteten) racjonalizacji wszystkich religii wiatowych, znalaz si nagle w kwestiach religii w obozie wspczesnych mu ewolucjonistw"2. Nastpnie wskazuje, e wewntrznym roszczeniom wanociowym religijnych obrazw wiata oraz ich rozwojowi rzdzcemu si autonomiczn logik Weber przyznaje sprawczo empiryczn. W opinii Webera: ich rozwj ma poda za przymusami w przewaajcej mierze racjonalnymi, w genezie religii ma zatem zawiera si (beinhalten) postp racjonalnoci [...]. Dowody na ich quasi-realn wano (Geltung) czerpa Weber z wynikw bada empirycznych nad etyk gospodarcz religii wiatowych"3. I wreszcie Tenbruck wskazuje substancjalny problem, do ktrego Weber odnosi w proces uczenia si", rozcigajcy si na wszystkie religie wiatowe: Racjonalne przymusy, ktrym ulega maj religie, wynikaj z potrzeby uzyskania racjonalnej odpowiedzi na problem teodycei; szczeble religijnego rozwoju s coraz bardziej explicite artykuowanymi 4 ujciami tego problemu i jego rozwiza" . Tenbruck w nastpujcy sposb charakteryzuje lini, wedug ktrej mityczne mylenie archaicznych religii plemiennych
F. H. Tenbruck, Das Werk Max Webers, Klner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie" 1975, t. 27, s. 677. 2 Tame, s. 682. 3 Tame. 4 Tame, s. 683.
1
340
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw
wiata...
341
stopniowo ulega dogbnej racjonalizacji, a w kocu przeksztaca si w uniwersalistyczn etyk przekona, tzn. si etycznie racjonalizuje" (ethisiert wini): Kiedy ludzie w pewnym momencie przestali postrzega moce, ktre tajemnie przeciwstawiay im si w nieokieznanym otoczeniu, jako siy tkwice immanentnie w samych rzeczach i zaczli je sobie wyobraa raczej jako istoty stojce za rzeczami, wwczas przysza, wedug Webera, na wiat nowa idea, a gdy uczynili z nich jestestwa osobowe, to bya to kolejna nowa idea. Podobnie monoteistyczne pojcie pozawiatowego Boga byo dla Webera ide, ktra musiaa si kiedy narodzi, ale, kiedy ju zostaa przyjta, pocigna za sob rozlege nastpstwa. Zupenie now ide byo wyobraenie, e chodzi o bosko nagradzajc i karzc, i to w szczeglnoci wwczas, gdy wyonio si z niego dalsze wyobraenie, i ludzki los w yciu doczesnym i pozagrobowym w istotny sposb zaley od przestrzegania takich etycznych nakazw. Kolejna nowa idea przysza na wiat raz jeszcze wraz z profetyzmem posannictwa, czyli wanie w judaizmie, bowiem teraz czowiek musia siebie pojmowa jako narzdzie Boga dziaajcego w wiecie. A jeszcze now ide mielimy, gdy protestantyzm doda do tego predestynacj"1. Za racjonalizacj religijn zabrali si w sposb systematy2 czny N. Bellah i R. Dbert . Badania Dberta jednake wyranie ukazuj, e Weber (a za nim Tenbruck) niedostatecznie rozrnia problematyk treci, ktra jest wtkiem przewodnim
'Tame, s. 685. R . N. Bellah, Beyond Belief, New York 1970; R. Dbert, Systemtheorie und die Entwicklung religioser Deutungssysteme, Frankfurt am Main 1973; tene, Die evolutiondre Bedeutung der Reformation, w: Religion und gesellschaftliche Entwicklung, C. Seyfarth, W. M. Sprondel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 303 n.; tene, Zur Logik des Ubergangs von archaischen zu hochkultwellen Religionssystemen, w: Die Entstehung von Klassengesellschaften, K. Eder (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 330 n.; tene, Methodologische und forschungsstrategische Implikationen von evolutionstheoretischen Stadienmodellen, w: Theorien des Historischen Materialismus, U. Jaeggi, A. Honneth (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977, s. 524 n.
2
dokonujcej si racjonalizacji, i struktury wiadomoci, ktre wyaniaj si z etycznej racjonalizacji (Ethisierung) obrazw wiata. Podczas gdy treci obrazw wiata odzwierciedlaj rne rozwizania problemu teodycei, to aspekty strukturalne uwidoczniaj si, jak zobaczymy, w owych postawach wobec wiata" wyznaczanych przez formalne koncepcje wiata. Jeli w ten sposb oddzielimy aspekty strukturalne od aspektw substancjalnych, to na podstawie materiau przedstawionego i opracowanego przez Webera bdzie mona dobrze przeanalizowa wspgranie ze sob idei i interesw. Weberowskie analizy przede wszystkim potwierdzaj, e cywilizacyjnie rozgaziajce si (hochkulturell verzweigten) cieki religijnej racjonalizacji - poczynajc od mitu a po progi nowoczesnego rozumienia wiata - po pierwsze, wychodz od tego samego problemu, mianowicie teodycei, i po drugie, wiod w tym samym kierunku: odczarowanego, oczyszczonego z wyobrae magicznych rozumienia wiata (przy czym tylko zachodnia cieka rozwoju zaprowadzia do cakowicie zdecentrowanego rozumienia wiata). Jeli nastpnie przyjmiemy, e kierunek rozwoju religii mona wyjani autonomiczn logik tego centralnego problemu oraz [autonomiczn logik] struktur obrazw wiata, podczas gdy treciowe upostaciowanie (die inhaltliche Ausprdgung) strukturalnie zakrelonych moliwoci tumaczy trzeba czynnikami zewntrznymi, to w rezultacie wyoni si klarowne metodologiczne rozgraniczenie: praca racjonalnej rekonstrukcji rozciga si na wewntrzne zwizki sensu i zwizki wanoci w celu uoenia struktur obrazw wiata w pewn logik rozwoju, treci za w pewn typologi; analiza empiryczna, tzn. w cisym sensie socjologiczna, skierowana jest natomiast na zewntrzne determinanty treci obrazw wiata oraz na problemy dynamiki rozwoju, przykadowo biorc na nastpujce kwestie:
342
Odczarowanie metafizyczno-neligijnych obrazw wiata..
343
jak wygldaj i jak mona zidentyfikowa konflikty przekraczajce strukturalnie ograniczone zdolnoci interpretacyjne istniejcego obrazu wiata; w jakich sytuacjach konfliktowych, wywoanych czynnikami strukturalno-spoecznymi, powstaje w sposb typowy problematyka teodycei; kim s ci, ktrzy stanowi spoecznie non si charyzmatycznego forsowania bd racjonalizacji nowego obrazu wiata; ktre warstwy spoeczne przyswajaj nowy obraz wiata oraz w ktrych sektorach i jak dalece wpywa on ukierunkowujco na dziaanie w yciu codziennym; jak dalece trzeba zinstytucjonalizowa nowe obrazy wiata, aby moliwe stay si prawowite porzdki - czy tylko w obrbie elit, czy te w caej zbiorowoci; wreszcie: jak interesy warstw stanowicych si non steruj selekcj treci obrazw wiata. Nim zajm si bliej Weberowsk analiz obrazw wiata, chciabym okreli obie perspektywy, ktre wyznaczaj t analiz. W oczy rzuca si po pierwsze to, e racjonalizacj obrazw wiata ogranicza Weber do aspektu, jakim jest racjonalizacja etyczna (Ethisierung): ledzi wyksztacanie si religijnie uzasadnionej etyki przekona, w ogle wyksztacanie si posttradycyjnych wyobrae prawnych i moralnych. Ograniczenie to nasuwa si samo, jako e zainteresowany jest on racjonalnymi warunkami trwaego istnienia prawowitych porzdkw, w szczeglnoci racjonalnymi warunkami integracji spoecznej przy przechodzeniu do spoeczestw nowoczesnych. Jednak racjonalizacj obrazw wiata rwnie dobrze daoby si przeledzi w dwu innych wymiarach: transformacj skadnikw kognitywnych i ekspresywnych mg by Weber zbada rwnie z perspektywy nowoczesnej nauki i autonomicznej sztuki. Nie podj tego, chocia w odniesieniu
do racjonalizacji spoecznej, ktra rozpoczyna si wraz z epok nowoczesn, zakada wyksztacenie si i wyodrbnienie wszystkich trzech sfer wartoci. Po dmgie, proces odczarowywania religijnych obrazw wiata Weber analizuje z konkretnego historycznego punktu widzenia. Rekonstruuje on dzieje wyobrae prawnych i moralnych, majc na uwadze nie struktury waciwe w ogle etykom przekona, lecz powstanie kapitalistycznej etyki gospodarczej, poniewa chce zrekonstruowa akurat te warunki kulturowe, w ktrych mogo si dokona przejcie do kapitalizmu i tym samym rozwizany mg zosta gwny problem ewolucji, mianowicie spoeczne zintegrowanie wyodrbnionego podsystemu dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Std te interesuj go tylko te idee, ktre sprawiaj, i ten typ dziaania, jakim jest dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel, moe zosta zakotwiczony w systemie spoecznego procesu pracy w sposb racjonalny ze wzgldu na wartoci. Rzecz poyteczn bdzie pamita o tych obydwu ograniczeniach. By moe wyjani one, dlaczego Weber nie wyczerpa, jak zobaczymy, systemowych moliwoci swego podejcia teoretycznego. W myl tego podejcia instytucjonalizacja nowych orientacji ukierunkowujcych dziaanie oraz powstanie prawowitych porzdkw zostaj sprowadzone do wspdziaania idei i interesw. Konfiguracje interesw maj przy tym wyjania jedno i drugie: impuls do rozwoju struktur obrazw wiata dokonujcego si wedle autonomicznej logiki, jak te selektywne upostaciowanie moliwoci otwierajcych si wraz z nowymi strukturami kognitywnymi, tzn. rodzaj treci zawartych w obrazie wiata. Ta teoretyczna perspektywa obecna jest w caym dziele Maxa Webera. Jeli bdzie ona nam przewodzi przy dokonywaniu wykadni Weberowskich studiw z socjologii religii, to uzyskamy w rezultacie ostrzejszy kontrast midzy moliwociami ukierunkowywania
344
345
(Orientierungsmglichkeiten), jakie maj nowoczesne struktury wiadomoci wyonione w procesie odczarowywania, a charakterystycznym dla spoeczestwa kapitalistycznego uprofilowaniem tych, ktre spord caego ich spektrum zostay urzeczywistnione, moliwoci faktycznie zinstytucjonalizowanych. Racjonalizacj obrazw wiata rozumie Weber jako pewien proces, ktry: we wszystkich religiach wiatowych przebiega w tym samym kierunku, ale z przyczyn zewntrznych zostaje w sposb radykalny doprowadzony do koca tylko w nurcie jednej tradycji, tak i w efekcie wyzwala w wiecie zachodnim struktury wiadomoci, ktre umoliwiaj nowoczesne rozumienie wiata. Te struktury rozumienia wiata odbijaj si na kognitywnych i ekspresywnych skadnikach tradycji w nie mniejszym stopniu ni na skadnikach normatywnych; Weber jednak skupia si na wyksztacaniu si uniwersalistycznej etyki przekona. Fakt, e posttradycjonalny szczebel wiadomoci moralnej staje si dostpny w jednej kulturze, w kulturze europejskiej, nie oznacza jeszcze jego spoecznego ugruntowania si (Durchsetzung) pod postaci etyki protestanckiej. Nastpuje to dopiero wwczas, gdy struktura etyki przekona, ktra dziaanie racjonalne ze wzgldu na wartoci podnosi do rangi zasady wewntrzwiatowego sposobu ycia, w taki sposb wyznacza styl ycia szerokich warstw spoecznych, i moe ona suy temu, by racjonalne ze wzgldu na cel dziaanie gospodarcze zakotwiczy w warstwie motywacji. Weber musi postulowa przynajmniej rwnolegy, jeli nie rwnoczesny proces w odniesieniu do nowoczesnego prawa. Etyczna racjonalizacja obrazw wiata oznacza rwnie racjonalizacj wiadomoci moralnej; ale mono dysponowania posttradycyjnymi wyobraeniami prawnymi i tym razem nie
jest jeszcze tosama z ugruntowaniem si (Durchsetzung) nowoczesnego systemu prawnego. Dopiero na gruncie racjonalnego prawa naturalnego udaje si tak zrekonstruowa materi prawn w podstawowych pojciach prawa formalnego, e mona stworzy instytucje prawne, czynic zado od strony formalnej zasadom uniwersalistycznym - i to takim, ktre reguluj prywatne stosunki gospodarcze midzy posiadaczami towarw oraz komplementarne czynnoci administracji publicznej. W Weberowskiej prezentacji rwnolego tych dwu procesw (osadzania w warstwie motywacji oraz instytucjonalnego wcielania posttradycyjnych wyobrae moralnych i prawnych) nie jest wyranie wyeksponowana; Weber oddziela socjologi prawa od socjologii moralnoci, a racjonalizacj religijn bardziej czy z etyk gospodarcz anieli z rozwojem prawa. Moe to by zwizane z tym, e powstanie racjonalnego prawa naturalnego nie daje si wyjani jedynie etyczn racjonalizacj obrazw wiata, lecz w znacznym stopniu zaley od rozwoju nauki i dlatego wymagaoby analizy stosunku midzy kognitywnymi i praktycznomoralnymi komponentami obrazu wiata. Jeli w ten sposb rezultat religijnej racjonalizacji, czyli wyksztacenie si nowoczesnych struktur wiadomoci w wymiarze prawa i wymiarze moralnoci, oddzielimy od procesu urzeczywistniania wartoci, za ktrego spraw dochodzi do skutku specyficzna dla nowoczesnego spoeczestwa forma integracji spoecznej, to wwczas jasne stanie si rwnie rozoenie ciaru dowodowego midzy czynniki wewntrzne i zewntrzne. Abstrakcyjnie daje si okreli rodzaj problemw, ktre dotycz dynamiki rozwoju i dlatego nie mog by wyjaniane przez odwoanie si do autonomicznej logiki rozwoju obrazw wiata oraz do wyksztacania si i wyodrbniania sfer wartoci. Tylko socjologiczne badanie konstelacji interesw tych warstw, ktre wnosz [nowe idee i porzdki]
346
wiata...
347
(Trdgerschichte), ruchw spoecznych, konfliktw itd. moe wyjani: dlaczego tylko na linii tradycji judeochrzecijaskiej doprowadzono do koca racjonalizacj, ktrej zalki tkwiy wewntrz wszystkich obrazw wiata; dlaczego tylko na Zachodzie spenione zostay warunki do instytucjonalizacji uniwersalistycznych struktur prawnych i moralnych; dlaczego tylko tu typowe problemy systemowe zostay rozwizane w taki sposb, e powstaa charakterystyczna dla spoeczestwa kapitalistycznego forma integracji spoecznej (z metodycznym sposobem ycia i nowoczesnym systemem prawnym). Wkad Maxa Webera do tych w cisym sensie socjologicznych bada nad przejciem od spoeczestwa feudalnego do nowoczesnego jest dobrze znany. Weber wyeksponowa wiele czynnikw zewntrznych, ktre dzi odgrywaj wan rol w badaniach nad modernizacj: fakt wzgldnej homogenicznoci kulturowej; decentralizacj wadzy politycznej; utrzymywany w stanie rwnowagi konflikt midzy pastwem a Kocioem; take jego wewntrzne zrnicowanie na Koci urzdowy (Amtskirvhe), zakony i laikat; szczegln struktur redniowiecznych miast przemysowych z patrycjatem i cechami; tendencje 1 do komercjalizacji handlu, biurokratyzacji administracji itd. Nie bd bliej zajmowa si tymi czynnikami i ogranicz si do wewntrznych czynnikw racjonalizacji obrazw wiata, jak te do strukturalnych aspektw ucielenienia nowoczesnych struktur wiadomoci w protestanckiej etyce zawodu-powoania i w nowoczesnym systemie prawnym.
' Na temat stanu wspczesnej dyskusji por. R. van Diilmen, Formierung der eumpdischen Gesellschaft in der Friihen Neuzeit, Geschichte und Gesellschaft" 1981, t. 7,s. 5 n.
3. Aspekty treciowe. Weber bada trzy z wielkich religii wiatowych: chisk (konfucjanizm, taoizm), hindusk (buddyzm, hinduizm) oraz staroytny judaizm. Planowanych bada nad chrzecijastwem i islamem nie mg ju przeprowadzi. Postpowanie Webera jest od pocztku do koca postpowaniem porwnawczym; ale tylko w niektrych miejscach zagszcza on komparatystyczn prezentacj i przedstawia systematyczne porwnania (przede wszystkim w Einleitung [Etyka gospodarcza religii wiatowych], w Zwischenbetrachtung [Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata] oraz w kocowym rozdziale na temat Chin)1. Jeli bra pod uwag tylko najoglniejsze aspekty Weberowskiej optyki, to wida, e obrazy wiata - ktre za punkt wyjcia maj pewien wsplny temat - rnicuje Weber przede wszystkim w wymiarze wyobrae na temat Boga (osobowy Bg-Stwrca versus nieosobowy porzdek kosmiczny) oraz w wymiarze ukierunkowa na zbawienie (afirmacja wiata versus odrzucenie wiata)2. a. Temat. Racjonalizacja zaczyna si od tematu wsplnego wszystkim religiom wiatowym: od pytania o usprawiedliwienie nierwnego podziau pomidzy ludzi dbr i pomylnoci doczesnych (Glucksgiiter). Ta fundamentalna problematyka etyczna, ktra rozsadza granice mitu, wynika z potrzeby religijnego wyjanienia cierpienia postrzeganego jako rzecz niesprawiedliwa. Aeby osobiste nieszczcie mona byo odbiera jako niesprawiedliwo, trzeba najpierw przewartociowa cierpienie; w spoeczestwach plemiennych cierpienie uchodzio bowiem za zewntrzn oznak tajemnej winy:
1 M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., take we fragmentach Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt. Patrz te Max Webers Studie liber das antike Judentum, W. Schluchter (Hrsg.), Frankfurt am Main 1981. 2 Por. szczegowa prezentacja w W. Schluchtera Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd. cyt., s. 230 n.
348
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata..
349
Ludzie stale cierpicy, pogreni w aobie, chorzy czy te w jakikolwiek inny sposb nieszczliwi byli ludmi - jak wierzono - bd to optanymi przez demona, bd dotknitymi gniewem Boga, ktrego obrazili" 1 .
Kulty plemienne byy zreszt dostosowane do radzenia sobie z trudnym pooeniem zbiorowoci, a nie z losem indywidualnym. Wyobraenie, e indywidualne nieszczcie moe by niezawinione i e jednostka moe ywi religijn nadziej na wybawienie od wszelkiego za, choroby, biedy, nawet od mierci, jest czym nowym. Czym nowym jest rwnie tworzenie gmin niezalenych od zwizkw etnicznych, organizowanie wsplnot religijnych zajmujcych si losem jednostek w perspektywie ich zbawienia: Zwiastowanie i obietnice kierowano teraz naturalnie do rzesz tych, ktrzy potrzebowali zbawienia. Oni i ich interesy znaleli si w centrum duszpasterstwa jako zawodowego zakadu [berufsmafiiger Betrieb der Seelsorge - zorganizowanego duszpasterstwa zawodowego -A.M.K.], ktry powsta waciwie dopiero teraz. Okrelenie winy, ktra sprowadzia cierpienie, spowied z grzechw, tzn. przede wszystkim z wykrocze przeciwko rytualnym przepisom, oraz porada, jakie zachowanie moe usun to cierpienie - stay si typowymi wiadczeniami udzielanymi przez magw i kapanw. Ich materialne i idealne interesy mogy tym samym w coraz wikszym stopniu wkracza na sub specyficznie plebejskich motyww"2. Pobrzmiewa tu socjologiczne wyjanienie, w ktre Weber nazbyt gboko nie wnika: nowa ocena indywidualnego cierpienia oraz pojawienie si indywidualnej potrzeby zbawienia ktre punktem wyjcia mylenia religijnego prcego poza lokalne mity uczynio pytanie o etyczny sens tego, co pozbawione sensu - nie spady z nieba; s to rezultaty procesw uczenia si, ktre zostaj uruchomione w momencie, gdy utrwalone
1 2
w spoeczestwie plemiennym wyobraenia sprawiedliwoci zderzaj si z now rzeczywistoci spoeczestw klasowych. Religie wiatowe rozwijaj si bez wyjtku w kulturach wysoko rozwinitych, czyli w ramach spoeczestw zorganizowanych w pastwa, gdzie powstaj nowe sposoby produkcji, niezalene od stosunkw pokrewiestwa, oraz odpowiadajce im formy wyzysku ekonomicznego1. Naturalnie potencja konfliktowy musia zosta dopiero wyzwolony przez prorokw, aeby masy opanowane przez potn naturalno magii" wczy do religijnego ruchu o charakterze etycznym"2. b. Teocentryczne versus kosmocentryczne obrazy wiata. Religie wiatowe wychodz zatem od tego samego fundamentalnego problemu: racjonalne zainteresowanie materialn i idealn rekompensat" w obliczu ewidentnie nierwnego rozdzielenia pomidzy ludzi dbr i pomylnoci doczesnych prbuj zaspokoi za pomoc wyjanie, ktre czyni zado coraz to bardziej systematycznym roszczeniom: Wszystkie one kryy odczucie, e w realnym wiecie jest co bezsensownego, jak rwnie postulat, by cay porzdek wiata sta si w pewien sposb sensownym kosmosem"3. Pytanie o usprawiedliwienie jawnych niesprawiedliwoci nie jest jednake traktowane jako pytanie czysto etyczne; jest
1 Die Entstehung von Klassengesellschaften, K. Eder (Hrzg.), Frankfurt am Main 1973; K. Eder, Die Entstehung staatlich organisierter Gesellschaften, Frankfurt am Main 1976. 2 M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 122. 3 Tame, s. 127. [Stets steckte dahinter eine Stehlungnahme zu etwas (podkr. J. H.), was an der realen Welt ais spezifisch sinnlos empfunden wurde und also die Forderung: daB das Weltgefuge in seiner Gesamtheit ein irgendwie sinnvoller Kosmos sei oder: werden konne und solle". - Wci tkwio za tym pewne nastawienie wobec czego, co w realnym wiecie odczuwane byo jako co swoicie bezsensownego", rodzio si wic danie: caociowa struktura wiata w jaki sposb ma by albo moe i powinna sta si sensownym Kosmosem" -A.M.K.].
M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 115. Tame, s. 117.
350
351
ono czci teologicznego, kosmologicznego, metafizycznego pytania o ustrj wiata w caoci. Ten porzdek wiata jest pomylany w taki sposb, e aspekt ontyczny i aspekt normatywny wnikaj w siebie, nawzajem si owietlajc i olepiajc (ineinander geblendet sind). W tyche ramach mylenia o porzdku w kategoriach religijno-metafizycznych znaleziono nastpnie dla tego samego problemu wiele nader rnych rozwiza. Weber kontrastuje ze sob przede wszystkim dwie podstawowe strategie pojciowe: jedna z nich, zachodnia, posuguje si koncepcj transcendentnego osobowego Boga-Stwrcy, druga, rozpowszechniona w wiecie wschodnim, wychodzi od wyobraenia nieosobowego, nie stworzonego kosmosu. Weber mwi rwnie o ponadwiatowej i immanentystycznej koncepcji Boga: paradygmatycznym przykadem Boga dziaania" jest Jahwe1, Boga porzdku" - Brahman2. Wierzcy musi wej w innego rodzaju relacj z transcendentnym Bogiem-Stwrc anieli ze statyczn podstaw {dem ruhenden Gmnde) kosmicznego porzdku; pojmuje on siebie jako narzdzie Boga, a nie jako naczynie boskocP. W jednym wypadku wierzcy zabiega o to, by przypodoba si Bogu, w drugim by uczestniczy w boskoci. Rwnie religijny fundament etyki rni si w obydwu tradycjach: z nadziej na Bo ask kontrastuje w religijnoci azjatyckiej wyobraenie o samowybawieniu poprzez wiedz. Dlatego te rdzeniem spekulatywnej interpretacji wiata jest tam historia zbawienia (Heilsgeschichte), tu za kosmos bd byt. I chocia wszdzie wystpuje opozycja midzy religijnoci wirtuozw i religijnoci mas, to religie azjatyckie blisze
M. Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie, t. 2, Tiibingen 1966, s. 326. 2 Tame, s. 173. 3 M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 132.
1
s widzeniu wiata i dowiadczaniu ycia przez warstwy intelektualne. Weber pojmuje wic religie wiatowe jako rne rozwizania tego samego fundamentalnego problemu, przy czym rozwizania te mieszcz si w przestrzeni pojciowej religijno-metafizycznych koncepcji porzdku, w ktrych aspekt ontyczny, normatywny i ekspresywny wnikaj w siebie, nawzajem si owietlajc i olepiajc. Treci stanowice o rnicach wyjania on z pomoc czynnikw zewntrznych. Przede wszystkim bada uwarunkowany zewntrznie (spoecznie) i wewntrznie (psychologicznie) stan interesw tych warstw, ktre byy nosicielami danej metodyki ycia w decydujcym okresie jej ksztatowania si"1, czy to bdzie chodzio o literacko wyksztacon warstw urzdnicz (konfucjanizm), o wdrujcych mnichw-ebrakw (buddyzm), o przywizane do przyrody chopstwo (tkwice w okowach mylenia magicznego), o nomadyczn warstw wojownikw (islam) czy o miejskie warstwy rednie (burgerliche Stadtbewohner), rzemielnikw, handlarzy, chaupnikw itd. (protestantyzm). Te w wszym sensie socjologiczne aspekty religii rozstrzygaj zarwno o dynamice i rozmiarach procesu racjonalizacji, jak te o tym, jakiego dokona si wyboru spord strukturalnie moliwych treci. c. Afirmacja wiata versus zanegowanie wiata. Naturalnie, Weber rnicuje religie wiatowe nie tylko podug tego, czy maj profil teocentryczny czy kosmocentryczny, lecz take podug tego, czy motywuj raczej do afirmacji czy do odrzucenia wiata w caoci. Chodzi tu - niezalenie od aktywnej bd biernej postawy yciowej - o to, czy wierzcy zasadniczo pozytywnie czy te negatywnie ocenia wiat", tzn. spoeczestwo i otaczajc przyrod, o to, czy maj one dla niego warto wewntrzn (intrinsischen) czy te nie. Naturalnie, negatywne
Tame, s. 127.
352
353
nastawienie wobec wiata staje si moliwe dopiero za spraw owego dualizmu charakterystycznego dla radykalnych religii wybawienia; wymagana jest [po temu] pewna struktura obrazu wiata, ktra deprecjonuje wiat" - czy to jako historycznie przemijajc doczesno w porwnaniu z transcendentnym Bogiem-Stwrc, czy to jako czysto fenomenalny pierwszy plan w stosunku do istotowej podstawy wszystkich rzeczy - i jako punkt odniesienia dla indywidualnych poszukiwa zbawienia ustanawia rzeczywisto [lec] poza wiatem znionym do rangi pozoru. Weber skania si wprawdzie ku hipotezie, e afirmatywne nastawienie wobec wiata moe si utrzyma tylko tam, gdzie mylenie magiczne nie zostao radykalnie przezwycione i nie osignito szczebla dualistycznej - w cisym tego rozumieniu - interpretacji wiata; dopiero jednak przez porwnanie konfucjanizmu i taoizmu z greck filozofi mona by sprawdzi, czy ten pogld jest trafny, czy moe raczej jest tak, e radykalne odczarowanie, dualistyczna struktura wiata i afirmacja wiata mog jednak i ze sob w parze. Odrzucenie wiata zaleaoby wwczas raczej od radykalizacji idei wybawienia, prowadzcej do tego, e w ramach religii [odwoujcej si do] przekona* zostaje zaakcentowany oraz kontrastowo wzmocniony dualizm, jaki w zalku tkwi we wszystkich religiach wiatowych. Rwnie i w tym wypadku Weber oferuje wyjanienie socjologiczne: wskazuje na konflikty spoeczne, ktre powoduj pojawienie si prorokw; profetyzmy posannictwa, jak to jest w tradycji judeochrzecijaskiej, sprzyjaj za szczeglnie radykalnemu podziaowi na wymiar doczesny i transcendentny (Diesseits-Jenseitsspaltung) oraz promuj odpowiadajce mu konsekwentne formy odrzucenia wiata.
,.[...] zu einer gesinnungsreligisen Betonnung": religia odwoujca si do przekona" (Gesinnungsreligion) postrzegana jest przez Webera jako przeciwiestwo religii bazujcej na rytuale" - przyp. tum.
Tabela 3 przedstawia abstrakcyjne punkty widzenia, z ktrych Max Weber, w ramach wsplnej religijno-metafizycznej aparatury pojciowej, rnicuje ze wzgldu na tre religijne obrazy wiata, wychodzc przy tym z zaoenia, e te ich treTabela 3. Religijno-metafizyczne obrazy wiata podug typowych dla nich treci Ocena wiata w caoci Afirmacja wiata Zanegowanie wiata Strategie pojciowe teocentryczna kosmocentryczna konfucjanizm taoizm buddyzm hinduizm
judaizm chrzecijastwo
ciowo zrnicowane uprofilowania (Ausprdgungen) mona, zasadniczo biorc, wyjania socjologicznie, tzn. czynnikami zewntrznymi: 4. Aspekty strukturalne. Miar, ktr Weber mierzy racjonalizacj obrazu wiata, jest z jednej strony uwolnienie si od mylenia magicznego (odczarowanie), z drugiej za cakowite, systematyczne przemodelowanie [go] (albo dogmatyzacja 1 w rozumieniu Rothackera ):
W wypadku tego szczebla racjonalizacji, jaki reprezentuje sob religia, mamy przede wszystkim dwie miary racjonalizacji, pozostajce ze sob w wielorakich wewntrznych zalenociach. Pierwsz jest stopie, w jakim religia wyzbya si magii. Drug jest stopie, w jakim systematycznie ujednolicia stosunek midzy Bogiem a wiatem oraz korespondujce z tym jej wasne etyczne odniesienie do wiata" 2 .
1 E. Rothacker, Die dogmatische Dentiform in den Geisteswissenschaften und das Problem des Historismus, Abhandlungen der Mainzer Akademie der Wissenschaft und Literatur", Wiesbaden 1954. 2 M. Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie, t. 1, Tubingen 1963, s. 512.
354
355
To, e Weber kadzie wikszy nacisk na przezwycienie praktyk magicznych anieli na przezwycienie magicznego sposobu mylenia, ktre magi interpretuje, tumaczy naley zainteresowaniem socjologa wpywem obrazw wiata na praktyczny sposb ycia. Przeksztacenie skadnikw kognitywnych odziedziczonych po micie przez religijne obrazy wiata jest dla racjonalnego sposobu ycia mniej doniose anieli przeksztacenie skadnikw praktycznotechnicznych, a przede wszystkim praktycznomoralnych. wiat magicznych wyobrae przeszkadza tu rzeczowemu podejciu do nowoci technicznych, do wzrostu ekonomicznego itd.1; przede wszystkim blokuje w rdzennych obszarach kultu wyksztacanie si osobistej komunikacji midzy wiernym a Bogiem bd bosk istot. Miast oddawania czci i modlitwy dominuj manipulacyjne techniki przymuszania Boga, ktre w wysublimowanej formie przetrway w sakramencie2. Weber opisuje wiat czarodziejskiego ogrodu" m.in. poprzez opozycj pomidzy wiar w cuda a wiar w przesdy3. Co to odczarowanie oznacza w aspekcie strukturalnym, poka na wyrnionych przez Webera nastawieniach wobec wiata. Ze wzgldw systematycznych uwzgldni nie tylko etyczn racjonalizacj (Ethisierung) obrazw wiata, lecz take - przynajmniej sygnalizujc - przeksztacenie ich skadnikw kognitywnych, a nastpnie strukturalne aspekty przejcia od dojrzaych, metafizyczno-religijnych obrazw wiata do nowoczesnego sposobu mylenia. a. Mistyczna ucieczka od wiata versus ascetyczne zawadnicie wiatem. Religijno-metafizyczne obrazy wiata tworz podstawy (begrunden) pod fundamentalne nastawienia wobec
O Chinach por. tame, s. 483 n. Tame, s. 512 n. 'Tame, t. 2, s. 371 n.
1
wiata. Kade nastawienie wobec wiata - w miar jak jednolicie i unifikujco kieruje si na przyrod i spoeczestwo w caoci, a wic zakada systematyczne pojcie wiata - jest wyrazem racjonalizacji; naturalnie nie bdzie to jeszcze formalna koncepcja wiata (Weltkonzept)1, lecz pojcie pewnego konkretnego adu wiata, ktry na sposb monoteistyczny czy kosmologiczny odnosi rnorodno zjawisk do pewnego jednoczcego punktu. Ta najwysza zasada przedstawiana jest jako Bg-Stwrca bd podstawa bytu (Seinsgrund), ktre jednocz w sobie uniwersalne aspekty bytu i powinnoci, istoty i zjawiska. cile mwic, obrazy wiata uchodz za tym bardziej racjonalne", im bardziej jednoznacznie pozwalaj na ujmowanie wiata bd zajmowanie si nim - czy to jako wiatem doczesnym, czy jako wiatem zjawisk - pod ktem jednego z tych w wymiarze ponadziemskim jeszcze nie rozdzielonych aspektw. Weber koncentruje si na normatywnym aspekcie tego, co by powinno" (des Seinsollens), bd tego, co jest nakazem" (des Gebotenseins), i odpowiednio na praktycznomoralnych strukturach wiadomoci, ktre za spraw etyki przekona pozwalaj dziaajcemu zaj wobec wiata w caoci postaw w peni usystematyzowan. Rozpatrywany w tym wanie aspekcie, etycznej racjonalizacji, obraz wiata moe uchodzi za zracjonalizowany w takim stopniu, w jakim wypreparowuje ten wiat" (doczesny czy zjawiskowy) jako sfer etycznego sprawdzania si (Bewdhrung) z uwagi na pryncypia praktyczne oraz oddziela od wszystkich pozostaych aspektw. Etycznie zracjonalizowany obraz wiata przedstawia wiat (a) jako pole aktywnoci praktycznej w ogle, (b) jako scen, na ktrej dziaajcy moe etycznie nie sprosta swemu zadaniu, (c) jako og sytuacji,
Tak jak to byo omawiane przez nas w zwizku z ontologicznymi zaoeniami modelw dziaania; por. wyej s. 159 n.
1
356
Odczarowanie metafizyezno-religijnych obrazw wiata.
357
ktre powinno si ocenia wedug ostatecznych" zasad moralnych i z ktrymi czowiek powinien si upora zgodnie z kryteriami moralnego osdu, i dlatego [przedstawia go] (d) jako obszar obiektw i okazji do etycznego dziaania: wiat urzeczowiony przeciwstawiony zostaje podstawowym normom moralnym oraz moralnemu sumieniu omylnych podmiotw jako co zewntrznego i powierzchniowego. Selekcji nastawie wobec wiata, ktre odpowiadaj tego rodzaju etyczno-racjonalnemu obrazowi wiata, dokonuje Weber w dwu etapach. Najpierw pokazuje, e religie wybawienia, ktre dualizmowi Boga i wiata nadaj wyrazicie skontrastowan posta, lepiej speniaj warunki etycznej racjonalizacji anieli obrazy wiata o mniej wyrazistym ukierunkowaniu na zbawienie i osabionym dualizmie1. Intensywne napicie midzy Bogiem (bd tym, co boskie), z jednej strony, a wieckimi porzdkami ycia z drugiej kae wierzcemu spojrze na poszukiwanie zbawienia z perspektywy, z ktrej wiatu mona odebra warto i obiektywizowa go z jednego, wycznie abstrakcyjnego, punktu widzenia, religijnego sprawdzania si (Bewdhrung): Religie profetyczne i religie zbawcze [Heilandsreligionen] yy [...] w [...] trwaym konflikcie ze wiatem i jego porzdkami; i to w tym wikszym stopniu im bardziej byy religiami wybawienia. Wynikao to z sensu wybawienia oraz z istoty profetycznej nauki o zbawieniu, o ile ta rozwijaa si zdecydowanie bardziej w kierunku etyki racjonalnej i zorientowanej przy tym na wewntrzne dobra religijne [Heilsgiiter] oraz rodki wybawienia. Konflikt potgowa si, im bardziej wyraajc to w przyjtym jzyku - nauk t sublimowano z rytualizmu do [postaci] religijnoci przekona. Napicie stawao si z jej strony nawet jeszcze silniejsze, im dalej po drugiej stronie postpowaa racjonalizacja i sublimacja zewntrznego i wewntrznego posiadania (w najszerszym sensie) doczesnych dbr"2.
W. Schluchter, Die Paradoxic der Rationalisierung, wyd. cyt., s. 19 n. M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 79.
2
Jednake negatywne nastawienie wobec wiata wynikajce z ukierunkowania na dobra suce zbawieniu, ktre s transcendentne wobec wiata bd ukryte w jego najgbszym wntrzu, nie jest per se korzystne z punktu widzenia etycznej racjonalizacji sposobu ycia. Zanegowanie wiata tylko wwczas prowadzi do obiektywizacji wiata pod ktem aspektw etycznych, jeli czy si z postaw yciow aktywnie zwracajc si ku wiatu i nie powoduje pasywnego odwrcenia si od wiata. Dlatego to w drugim etapie Weber wyselekcjonowuje z negujcych wiat nastawie wobec wiata to, ktre aktywnie zmierza do zapanowania nad odwartociowanym i zobiektywizowanym wiatem. Tym, co w obrbie religii wybawienia ukierunkowanych przez etyk przekona rnicuje te nastawienia, jest rodzaj obietnicy {Verheifiung) oraz uprzywilejowane w danym wypadku drogi zbawienia. Tam, gdzie wierzcy moe pojmowa siebie jako narzdzie transcendentnego Boga, ascetyczne formy aktywnego poszukiwania zbawienia s bardziej prawdopodobne anieli tam, gdzie widzi on siebie jako naczynie jakiej gboko immanentnej wiatu boskiej podstawy istnienia i gdzie bardziej stosowne zdaj si kontemplacyjne formy mistycznego poszukiwania zbawienia: Jako przeciwiestwa w zakresie [postaw] odrzucenia wiata ju we wstpnych uwagach wskazane zostay: z jednej strony, asceza aktywna: dziaanie postanowione przez Boga jako jego narzdzie, z drugiej: kontemplatywne posiadanie aski mistycznej [waciwe mistyce kontemplatywne posiadanie aski - A.M.K.], majce oznacza nie dziaanie, ale stan posiadania [ein Haben], w ktrym jednostka nie jest narzdziem, lecz naczyniem boskosci; przez co dziaanie w wiecie musi si jej jawi jako zagroenie na wskro irracjonal1 nego, pozawiatowego stanu aski" . Nastawione kontemplacyjnie orientalne religie intelektualne" (Gedankenreligionen) nawet wwczas, gdy podkrelaj motyw wybawienia, jak hinduizm - nie kieruj odrzucenia
1
Tame, s. 77.
358
wiata...
359
wiata ku etycznej racjonalizacji; waciwe mistyce pasywne poszukiwanie zbawienia prowadzi raczej do ucieczki ze wiata. Tylko zorientowane ascetycznie zachodnie religie odwoujce si do przekona" (Gesinnungsreligionen) wi religijne sprawdzenie si (Bewdhrung) z etycznym dziaaniem, dla ktrego coraz to nowe sytuacje i okazje stwarza odwartociowany i zobiektywizowany wiat. Mistyk sprawdza si wycofujc si ze wiata, asceta za dziaajc w nim1. Nastawienie polegajce na ascetycznym opanowywaniu wiata, jakie chrzecijaski mnich podziela z purytaninem, naturalnie nie oznacza jeszcze rozszerzenia etycznie zracjonalizowanego sposobu ycia na pozareligijne obszary ycia. Zwrcenie si ku wiatu waciwe aktywnej postawie yciowej, ktre skontrastowaem z ucieczk od
' Przyporzdkowanie teocentrycznych lub kosmocentrycznych podstaw zbawienia ascetycznym lub mistycznym drogom zbawienia moe by rozumiane tylko w znaczeniu specyficznego powinowactwa. W ramach tradycji zachodnich nurty mistyczne s znane rwnie dobrze, jak w ramach tradycji orientalnych nurty ascetyczne. Te strukturalnie mniej prawdopodobne kombinacje zostay wprawdzie wyprbowane na paszczynie religijnoci wirtuozw, ale nie rozwiny si z tego religie majce szersze oddziaywanie kulturowe. Por. w tej kwestii W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd. cyt., s. 238 n.: Wyranie ukazuje to omwienie dwu przypadkw, ktre pocztkowo wykazuj daleko posunite podobiestwo do ascetycznego protestantyzmu: s to wewntrzwiatowy konfucjanizm z jednej i ascetyczny dinizm z drugiej strony. Wszak obydwa odznaczaj si oddziaywaniem, ktre mogoby zgadza si z lini ascetycznego protestantyzmu: religijna etyka konfucjaska motywuje do racjonalnego przeksztacania wiata (Weltbearbeitung), dynizm [skania] wrcz do kapitalizmu, jeli nie w formie kapitalizmu przemysowego, to przynajmniej handlowego. Wewntrzwiatowo konfucjanizmu nie wie si jednak z ascez, a zabarwiony aktywizmem ascetyzm dinizmu odwodzi ostatecznie od porzdkw tego wiata. Tak wic nie jest rzecz przypadku, e ani w jednym, ani w drugim wypadku nie doszo do religijnie motywowanego opanowywania wiata. Konfucjaski stosunek do wiata polega na dopasowaniu si do wiata, w dinizmie za - jak we wszystkich radykalnych azjatyckich religiach wybawienia polega on w ostatecznoci na obojtnoci wobec wiata (Weltindijferenz), wrcz na ucieczce od wiata".
wiata i przyporzdkowaem ascetycznej drodze do zbawienia, bynajmniej nie jest jeszcze rwnoznaczne z wewntrzwiatowoci. Aeby ascetyczne poszukiwanie zbawienia (Heilssuche), ktre na bazie negatywnego nastawienia wobec wiata zwraca si jednak ku niemu, mogo rozwin si w ascez wewntrzwiatow, potrzebny jest pewien dalszy krok, od ktrego przez chwil jeszcze bd abstrahowa.
Tabela 4. Nastawienia wobec wiata bazujce na motywowanym przez religie wybawienia zanegowaniu wiata Drogi zbawienia Caociowa ocena wiata ascetyczne zwrcenie si ku wiatu opanowywanie wiata: judaizm, chrzecijastwo mistyczne odwrcenie si od wiata ucieczka od wiata: hinduizm
Zanegowanie wiata
b. Teoretyczne kontemplowanie wiata (Welt-Anschauung) versus praktyczne przystosowanie si do wiata. Weber analizuje nastawienie polegajce na afirmacji wiata tylko w jego jedynej formie praktycznie zorientowanego przystosowania si do wiata; demonstruje to na przykadzie Chin, gdzie podobnie jak u pierwotnych (genuinen) Hellenw brakowao jakiegokolwiek transcendentnego zakotwiczenia etyki, jakiegokolwiek napicia midzy nakazami pozawiatowego Boga a wiatem stworzenia, jakiegokolwiek nakierowania na ponaddoczesny cel (ein jenseitiges Ziel) oraz jakiejkolwiek koncepcji za radykalnego"1. Poniewa Weber, co jest logiczn konsekwencj jego sposobu ustawienia studiw nad etyk gospodarcz religii wiatowych, ocenia konfucjanizm i taoizm tylko z punktu widzenia racjonalizacji etycznej, tedy dochodzi do swej znanej (i kon1
M. Weber, Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie, t. 1, wyd. cyt.,
s. 514 n.
360
361
trowersyjnej) oceny [mwicej o] znikomym potencjale racjonalizacyjnym tego obrazu wiata: Wewntrznym zaoeniem tej etyki bezwarunkowej afirmacji wiata bd [bezwarunkowego] do przystosowania byo nieprzerwane trwanie religijnoci czysto magicznej, poczynajc od pozycji cesarza, ktry z tytuu swych osobistych kwalifikacji by odpowiedzialny za stosowne zachowanie si (Wohherhalten) duchw, za nadejcie deszczu i dobr pogod podczas niw, a po kult przodkw lecy u samych podstaw tak religijnoci oficjalnej, jak i ludowej, a po nieoficjaln (taoistyczn) terapi magiczn i pozostae, nadal istniejce formy animistycznego przymusu wobec duchw, [a po formy] antropolatrycznej [czczcej czowieka] i herolatrycznej [czczcej herosw] wiary w bstwa funkcjonalne"1. Dziki pionierskim badaniom J. Needhama2 wiadomo ju jednak, e Chiczycy midzy I w. przed Chr. i XV w. po Chr. mieli ewidentnie wiksze sukcesy anieli wiat zachodni, gdy chodzi o rozwj wiedzy teoretycznej i o wykorzystanie tej wiedzy dla potrzeb praktycznych. Dopiero od czasw Renesansu Europa jednoznacznie przejmuje na tym obszarze przewodnictwo. Pynaby std sugestia, aeby tkwicy w tych tradycjach potencja racjonalnoci bada najpierw pod ktem racjonalizacji kognitywnej, a nie etycznej - tym bardziej e rwnie filozofia grecka, ktra wszak z kosmologiczn etyk chisk podziela afirmatywne nastawienie wobec wiata, posuwaa racjonalizacj obrazu wiata raczej w kierunku [jego] uteoretycznienia. Nadto, jak si prima facie zdaje, odnoszca sukcesy nauka chiska natrafia na t sam granic, ktra bya rwnie powodem klski metafizyczTame, s. 515. J. Needham, Wissenschaftlicher Universalismus. Ober die Bedeutung und Besonderheit der chinesischen Wissenschaft, Frankfurt am Main 1977; [por. take J. Needham, Wielkie miareczkowanie. Nauka i spoeczestwo w Chinach i na Zachodzie, tum. I. Kauyska, Warszawa 1984]. W tej kwestii por. B. Nelson, Wissenschaften und Zivilisationen, Osten" und Westen" -Joseph Needham und Max Weber, w: tene, Der Ursprung der Modern, Frankfurt am Main 1977, s. 7 n.
2 1
nego postrzegania wiata waciwego filozofii greckiej: zakorzenione w etyce, nie-interwencjonistyczne nastawienie wobec przyrody i spoeczestwa przeszkadzao zarwno tam, jak i tu w ewolucyjnym przejciu od etapu, jaki osign Leonardo da Vinci, do etapu osignitego przez Galileusza. W redniowiecznych Chinach eksperymentowano bardziej systematycznie anieli kiedykolwiek prbowali to czyni Grecy - a nawet Europejczycy epoki redniowiecza; dopki jednak nie nastpia zmiana w biurokratycznym feudalizmie, dopty matematyka, empiryczne postrzeganie przyrody oraz eksperyment nie mogy si poczy ze sob w taki sposb, ktry wytworzyby zupenie nowe nastawienie"1. W konfucjanizmie i taoizmie nie brak, podobnie jak i w filozofii greckiej, podstawowych rysw, jakimi odznaczaj si obrazy wiata, ktre daj si racjonalizowa. Dziki pojciu konkretnego porzdku wiata rnorodno zjawisk zostaje uchwycona w sposb systematyczny i odniesiona do zasad. Brakuje z pewnoci dominujcych motyww wybawienia, ktre zaostrzaj dualizm zjawiskowego wiata i wykraczajcych poza wiat zasad; dualistyczna struktura obrazu wiata wystarcza jednak, aby na tyle wytworzy dystans wobec wiata zjawisk, i wiat ten moe by obiektywizowany pod ktem jednego z aspektw (na paszczynie zasad jeszcze nie rozdzielonych), a w tym wypadku dokadnie biorc - kognitywnego aspektu bytu i stawania si (unterdem kognitiven Aspekt des Seins und Wetdens). W tym aspekcie obrazy wiata mog uchodzi za tym bardziej racjonalne, im bardziej wiat zjawisk zostaje abstrakcyjnie wypreparowany i uksztatowany (herausprdpariert) jako sfera tego, co jest, bd tego, co poyteczne, oraz oczyszczony z aspektw innych, normatywnych i ekspresywnych. Kognitywnie zracjonalizowany obraz wiata prezentuje wiat jako caoksztat
T. Spengler, Die Entwicklung der chinesischen Wissenschafts- und Technikgeschichte, [wprowdzenie do] J. Needham, Wissenschaftlicher Universalismus, wyd. cyt., s. 7-8.
1
362
363
wszystkich form i procesw, ktre dostpne s kontemplacyjnemu uprzytomnieniu. W sytuacji gdy przewodnictwo przejmuj potrzeby praktyczne (jak to eksponuje Weber w wypadku nastawienia umysowego Chiczykw), fundamentalna postawa afirmacji wiata przeksztaca si w przystosowanie do wiata. Natomiast afirmacja wiata prowadzi, jak si zdaje, do obiektywizacji wiata pod ktem aspektw czysto teoretycznych tylko wwczas, gdy czy si z oderwan (abgesetzten) od potrzeb praktycznych teoretyczn form ycia (Lebensform) i peni suebn rol wobec zamiaru kontemplowania wiata (Welt-Anschauung). Chiska warstwa wyksztacona nie moga w taki sam sposb, jak to byo dane filozofom greckim, oprze si na oderwanym od praktyki i powiconym kontemplacji yciu akademickim", na bios theoretikos. Hipoteza ta wymagaaby szczegowego sprawdzenia; w tym miejscu mog wyrazi tylko przypuszczenie, e tradycje chiskie jawi si w innym wietle, jeli spojrze na nie przede wszystkim z punktu widzenia nie etyki, lecz teorii, i porwna z klasycznymi tradycjami greckimi. Wyksztacenie si i wyodrbnienie takiego nastawienia wobec wiata, ktre sprzyja systematycznemu ujednoliceniu wiata podug aspektw ontycznych, mogoby z kolei by uzalenione od metod zdobywania najwyszego dobra. Nie chodzi tu co prawda, jak w wypadku religii wybawienia opartych na etykach przekona, o drogi zbawienia, lecz o drogi upewnienia si co do wiata (Weltvergewisserung). Aktywnemu i pasywnemu poszukiwaniu zbawienia w ascetyzmie i w mistyce mona przeciwstawi formy ycia, ktre su aktywnemu bd pasywnemu upewnieniu si co do wiata: vita activa i vita contemplativa1. Jeli ta hipoteza teorePor. w tej kwestii H. Arendt, The Life of Mind, 1978; wyd. pol., t. 1: Mylenie, tum. H. Buczyska-Garewicz, Warszawa 1989; t. 2: Wola, tum. R. Piat, Warszawa 1996.
1
tyczna ma dostateczn nono (trdgt), to wolno ywi nadziej, i dojdziemy do czterech nastawie wobec wiata, zrnicowanych pod wzgldem drg zbawienia tudzie form ycia:
Tabela 5 Nastawienia wobec wiata Drogi poszukiwania zbawienia lub upewniania si co do wiata Ocena wiata w caoci aktywne: asceza bd vita activa Zanegowanie wiata pasywne: mistyka bd vita contemplativa
opanowywanie wiata: ucieczka od wiata: judaizm, chrzecijastwo hinduizm przystosowanie si do wiata: konfucjanizm kontemplowanie wiata: grecka metafizyka
Afirmacja wiata
Gdyby postawy wobec wiata, ktre bazujc na kosmologiczno-metafizycznej afirmacji wiata rnicuj si wedug tego, czy polegaj na przystosowaniu si do wiata, czy na kontemplowaniu wiata, miay dla kognitywnej racjonalizacji obrazw wiata podobne znaczenie jak dla etycznej racjonalizacji obrazw wiata maj, podug Webera, opanowywanie wiata i ucieczka od wiata, to moglibymy chyba uzna, e kosmocentryczne obrazy wiata, wanie wtedy, kiedy cz si z nastawieniem polegajcym na kontemplowaniu wiata, stwarzaj szersze moliwoci obiektywizowania wiata pod ktem bytu i stawania si. Zgodnie z t hipotez, pasywna forma upewniania si co do wiata pozwala na dalej idc decentracj tych obrazw wiata, ktre z racji swego treciowego uprofilowania (Ausprdgung) predysponowane s do racjonalizacji kognitywnej, podczas gdy aktywne formy poszukiwania zbawienia - na dalej idc decentracj tych obrazw wiata, ktre s predysponowane do racjonalizacji etycznej. W zalenoci od wymiaru racjonalizacji oraz nastawienia
364
Odczarowanie metafizyczno-religijnych obrazw wiata..
365
wobec wiata wynikaaby z tego wwczas odpowiednia ocena potencjau racjonalizacyjnego rnych obrazw wiata.
Tabela 6. Potencja racjonalizacyjny obrazw wiata Wymiar racjonalizacji Etyczny Potencja racjonalizacji wysoki niski religie wybawienia kosmologiczno-metafizyczne obrazy wiata
opanowywanie wiata: ucieczka od wiata: judaizm, hinduizm chrzecijastwo kontemplowanie wiata: metafizyka grecka Zachd przystosowanie si do wiata: konfucjanizm Wschd
Kognitywny
W wiecie zachodnim spotykaj si wic ze sob te dwa obrazy wiata, ktre maj tak struktur, e wiat moe by odpowiednio w aspekcie normatywnym i w aspekcie ontycznym poddawany w jak najszerszym zakresie obiektywizacji, tzn. urzeczowieniu (versachlichf). 5. Odczarowanie i nowoczesne rozumienie wiata. Weber mierzy racjonalizacj obrazw wiata stopniem, w jakim zostaje przezwycione mylenie magiczne. W wymiarze racjonalizacji etycznej obserwuje on odczarowanie przede wszystkim w odniesieniu do interakcji midzy wiernym a Bogiem (bd istot bosk). Im bardziej stosunek ten wyksztaca si w czysto komunikacyjn relacj midzy osobami, midzy indywiduum, ktre potrzebuje zbawienia, a pozawiatow instancj zbawcz, ktra wydaje moralne nakazy, tym cilej jednostka moe systematyzowa swe wewntrzwiatowe relacje w abstrakcyjnej optyce moralnoci, ktrej podporzdkowani s albo jedynie wybrani, religijni wirtuozi, albo w jednakowy sposb wszyscy wiemi. Oznacza to: (a) wypreparowywanie i wyksztacanie (die Herauspraparieren) wyabstrahowanego z uwagi na
jeden tylko aspekt - pojcia wiata, ktre odnosi si do ogu normatywnie uregulowanych relacji interpersonalnych, (b) wyksztacenie si i wyodrbnienie czysto etycznego nastawienia, w ktrym dziaajcy moe stosowa si do norm i je krytykowa, oraz (c) wyksztacenie si uniwersalistycznego i indywidualistycznego zarazem pojcia osoby wraz z [jego] korelatami [w postaci] sumienia, poczytalnoci moralnej, autonomii, winy itd. Tym samym pene pietyzmu przywizanie do konkretnych porzdkw ycia, ktrych gwarantem jest tradycja, moe zosta przezwycione na rzecz swobodnego orientowania si podug oglnych zasad1. Gdy chodzi o wymiar kognitywny, odczarowanie w obszarze manipulowania rzeczami i zdarzeniami idzie w parze z demitologizacj wiedzy o tym, co jest. Im bardziej instrumentalna ingerencja w procesy empiryczne zostaje oddzielona od teoretycznej ich interpretacji, tym cilej jednostka moe z kolei systematyzowa swe odniesienia w wiecie ycia, teraz ju z abstrakcyjnej perspektywy porzdku kosmologiczno-metafizycznego, ktrego prawom podlegaj bez wyjtku wszystkie zjawiska. Oznacza to (a) wypreparowywanie i wyksztacanie formalnego pojcia wiata w odniesieniu do caoci tego, co jest, wraz z [wypreparowywaniem] uniwersaliw pod ktem urzdzonego podug praw (gesetzmafiige) czasowo-przestrzennego ukadu powizanych ze sob bytw (raumzeitlichen Zusammenhang von Entitdteri)2, (b) wyodrbnienie si i wyksztacenie (oderwanego od praktyki)
B. Nelson uku na okrelenie formy relacji interpersonalnych, ktre staj si moliwe dziki etycznemu urzeczowieniu wiata, pojcie uniwersalnej innoci"; patrz wprowadzenie i epilog do B. Nelson, Der Ursprung der Modern, Frankfurt am Main 1977; tene, Ober den Wucher, w: Max Weber, R. Knig, J. Winckelmann (Hrsg.), Klner Zeitschrift fur Soziologie und Sozialpsychologie" 1963, t. 15, Sonderheft, s. 407 n. 2 A. Koyre, Od zamknitego wiata do nieskoczonego wszechwiata, tum. O. i W. Kubiscy, Gdask 1998.
1
366
Odczarowanie metfizyczno-religijnych obrazw wiata.
367
nastawienia czysto teoretycznego, w ktrym poznajcy moe kontemplaty wnie upewnia si co do prawdziwoci twierdze, formuowa je i kwestionowa1, oraz (c) wyksztacenie si Ja epistemicznego w ogle, ktre jest zdolne do tego, by bez udziau afektw, zainteresowa waciwych wiatu ycia, bez przesdw itd. odda si ogldaniu (Anschauung) tego, co jest2. Tym sposobem mona byo przezwyciy owo osadzone w micie uporczywe kierowanie uwagi ku powierzchni konkretnych zjawisk na rzecz nieuprzedzonego zorientowania na lece u podoa zjawisk powszechne prawa. Przyporzdkowalimy wyej etyczny wymiar racjonalizacji religiom wybawienia, natomiast wymiar kognitywny - kosmologiczno-metafizycznym obrazom wiata. Przyporzdkowanie to naley rozumie tylko w ten sposb, e okrelone struktury obrazw wiata oraz odpowiadajce im nastawienia wobec wiata bardziej sprzyjaj racjonalizacji w jednym z tych dwu wymiarw. Naturalnie nie da si religii chrzecijaskiej zredukowa do etyki, tak samo jak greckiej filozofii nie da si zredukowa do kosmologii. Rzecz godn uwagi jest to, e oba te obrazy wiata o strukturalnie najwikszym potencjale racjonalizacyjnym spotykaj si w obrbie tej samej tradycji europejskiej. Powstaje przez to produktywne napicie charakterystyczne dla epoki europejskiego redniowiecza. To zderzenie prowadzi do polaryzacji, tzn. radykalnego wypracowania, z jednej strony, specyficznych kategorii religijnej etyki przekona, z drugiej za - teoretycznie ugruntowanej kosmologii. Rwnoczenie wymusza to syntez obu formalnych koncepcji wiata, ktre wyksztaciy si w perspektywie etycznej i w per1
spektywie ontologicznej. Zamiaru wczenia do swych studiw porwnawczych chrzecijastwa i islamu Weber nie mg ju zrealizowa. Powstawanie nowoczesnych struktur wiadomoci badaby on zapewne wwczas sigajc do pnoredniowiecznej filozofii i teologii, w ktrej spotykaj si i zderzaj ze sob arabska, patrystyczna i arystotelesowska strategia pojciowa. W adnym miejscu nie podda Weber bliszej analizie kognitywnych struktur, ktre krystalizuj si na autonomicznych (eigensinnigen) ciekach racjonalizacji religijnych i metafizycznych obrazw wiata. Z tego to powodu nie stao si rzecz dostatecznie jasn, e pomidzy rezultatami racjonalizacji obrazw wiata a owym rozumieniem wiata, ktre jest w specyficznym sensie nowoczesne", wystpuje jeszcze [pewien] dodatkowy etap. Jedno zracjonalizowanych obrazw wiata, ktre w formule teologicznej odnosz si do stworzenia bd w formule metafizycznej do caoci tego, co istnieje, jest zakotwiczona w idei (Konzept) Boga, bytu bd natury, tzn. w najwyszych zasadach bd pierwszych pocztkach", do ktrych sprowadzane s wszystkie argumenty, podczas gdy one same nie s wystawione na argumentacje, ktre mogyby je poda w wtpliwo. W tych elementarnych pojciach momenty deskryptywny, normatywny i ekspresywny, ktre w obrbie obrazw wiata zawsze zostaj od siebie oddzielone, s jeszcze ze sob zczone; wanie w tych pierwszych pocztkach tkwi wci 1 ywy pierwiastek mylenia mitycznego , chronic zracjonalizowane obrazy wiata jako obrazy wiata przed konsekwencjami, ktre musiayby stanowi zagroenie dla tego stojcego na stray tradycji modusu pobonej wiary bd przepenionej czci
' Por. T. W. Adorno, Kritik des logischen Absolutismus am Beispiel der Logischen Untersuchungen" Husserls: Zur Metakritik der Erkenntnistheorie, w: tene, Gesammelte Schriften, t. 5, Frankfurt am Main 1971, s. 48 n.
H. Blumenberg, Der Prozefi der theoretischen Neugierde, Frankfurt am
Main 1973. 2 H. Blumenberg, Sakularisierung und Selbstbehauptung, Frankfurt am Main 1974.
368
369
kontemplacji. Nowoczesnemu sposobowi mylenia ani w etyce, ani w nauce nie s natomiast znane adne obszary bdce pod ochron, ktre byyby wyjte spod [dziaania] krytycznej siy hipotetycznego mylenia. Aby przekroczy t barier, potrzebne jest jednak najpierw zgeneralizowanie tego poziomu uczenia si, jaki osignity zosta dziki aparaturze pojciowej religijno-metafizycznych obrazw wiata, czyli konsekwentne zastosowanie w wieckich obszarach ycia i dowiadczenia tego sposobu mylenia, jaki osignity zosta za spraw etycznej i kognitywnej racjonalizacji. To z kolei jest moliwe tylko wwczas, jeli anulowane zostan wanie te dysocjacje (Entkoppelungen), ktrym szczytowe formy religijnej etyki przekona oraz ugruntowanej teoretycznie kosmologii zawdziczaj swe powstanie: mam tu na myli zerwanie ze wieckimi porzdkami tego wiata w ascetycznym poszukiwaniu zbawienia oraz separacj od nich w kontemplacyjnym zapamitaniu si. Trzymajc si konsekwentnie Weberowskiego podejcia teoretycznego, natrafiamy u progu epoki nowoczesnej na dwa problemy, ktre musiano rozwiza, nim mg zosta wyzwolony potencja racjonalizacyjny zachodniej tradycji i nim racjonalizacja kulturowa moga zosta obrcona w racjonalizacj spoeczn. Asceza religijna, ktra do szczytowej postaci doprowadzona zostaa w redniowiecznych zakonach, musi przenikn pozareligijne obszary ycia, aeby rwnie wieckie dziaania podporzdkowa maksymom etyki przekona (pocztkowo zakorzenionej w religii). Proces ten dostrzega Weber w narodzinach protestanckiej etyki zawodu-powoania. Mniejszym zainteresowaniem darzy natomiast rwnolege zjawisko narodzin nowoczesnej nauki (bez ktrej nie do pomylenia jest rwnie rozwj [nowoczesnego]* prawa). Musi tu zosta
* Dodane za tumaczeniem angielskim J. Habermas, Theory of Communicative Action, tum. T. A. McCarthy, t. 1, Boston 1984, s. 215 -przyp. tum.
przezwycione odczenie teorii od osadzonych w dowiadczeniu obszarw praktyki, w szczeglnoci obszarw [zwizanych] ze spoecznym procesem pracy. Argumentacja teoretyczna musi na powrt zosta sprzgnita z tymi obszarami dowiadczenia, ktre s dostpne w technicznym nastawieniu rzemielnika. Ten drugi problem znalaz rozwizanie w postaci eksperymentalnego przyrodoznawstwa1. Warstwy bdce si motoryczn i nonikiem tych nurtw tradycji (der Traditionsstrange), ktre w dziwny sposb zespalaj si w nowoytnej nauce - uczeni scholastyczni, humanici, a przede wszystkim inynierowie i artyci epoki Renesansu - gdy chodzi o wyzwolenie dla celw praktyki badawczej (fur die forschungspraktische Entbindung) potencjau zgromadzonego w kognitywnie zracjonalizowanych obrazach wiata, odgrywaj rol podobn do tej, jak odegray sekty protestanckie w przetwarzaniu etycznie zracjonalizowanych (ethisch-rationalisierten) obrazw wiata w praktyk ycia codziennego2.
W. Krohn, Die neue Wissenschaft der Renaissance, w: G. Bhme, W. v. d. Daele, W. Krohn, Experimented Philosophie, Frankfurt am Main 1977, s. 13 n. 2 W. Krohn, Zur soziologischen Interpretation der neuzeitlichen Wissenschaft, w: E. Zilsel, Die sozialen Urspriinge der neuzeitlichen Wissenschaft, Frankfurt am Main 1976, s. 7 n.
1
Modernizacja jako racjonalizacja spoeczna
371
3. MODERNIZACJA JAKO RACJONALIZACJA SPOECZNA ROLA ETYKI PROTESTANCKIEJ
Potencja kognitywny powstajcy wraz ze spjnie i konsekwentnie zracjonalizowanymi obrazami wiata nie moe jeszcze skutecznie oddziaywa w spoeczestwach tradycyjnych, wewntrz ktrych dokonuje si proces odczarowania. Jego wyzwolenie nastpuje dopiero w spoeczestwach nowoczesnych. Ten proces implementacji jest rwnoznaczny z modernizacj spoeczestwa1. W procesie tym czynniki zewntrzne sprzyjajce wyksztacaniu si i wyodrbnianiu systemu gospodarczego sterowanego przez rynek oraz odpowiadajcego mu aparatu pa2 stwowego zespalaj si z tymi strukturami wiadomoci, ktre powstay w wyniku penej napi syntezy tradycji judeochrzecijaskiej, arabskiej oraz greckiej i - by tak rzec - dostpne byy na paszczynie kulturowej. Poniewa idee i interesy traktuje Weber jako rwnie pierwotne, to proces modernizacji mona rwnie dobrze odczytywa od gry" jak i od dou": jako motywacyjne zakotwiczanie i instytucjonalne ucielenianie struktur
Dla teorii racjonalizacji spoecznej wane jest przedstawienie instytucjonalnego wcielania i osadzania w warstwie motywacyjnej struktur wiadomoci, jakie niesie ze sob rozwj kulturowy. Model, ktry Weber zastosowa do Reformacji, mona rwnie wyprbowa w odniesieniu do Odrodzenia i przede wszystkim do Owiecenia. Por. interesujcy zbir artykuw Sozialgeschichte der Aufkldrung in Frankreich, H. U. Gumbrecht, R. Reichardt, T. Schleich (Hrsg.), t. 1 -2, Miinchen 1981. 2 R. Bendix, Max Weber. Portret uczonego, wyd. cyt., s. 50 n. i 231 n.
1
wiadomoci oraz jako innowacyjne przezwycianie konfliktw interesw powstajcych w zwizku z problemami reprodukcji gospodarczej i politycznej walki o wadz. Przejcie do spoeczestwa nowoczesnego istotnie wymaga kompleksowego wyjanienia, ktre uwzgldnia wspdziaanie idei i interesw, nie zdajc si przy tym na aprioryczne hipotezy co do jednostronnych zalenoci kauzalnych (w duchu naiwnie pojmowanego idealizmu bd materializmu). Kiedy Weber opisuje proces modernizacji - a wic narodziny kapitalistycznego spoeczestwa i europejskiego systemu pastwowego tudzie ich rozwj od wieku XVIII - jako proces racjonalizacji, to przyjmuje perspektyw od gry", jaka sama si nasuwaa w wyniku jego studiw z dziedziny socjologii religii. Bada on, jak potencja kognitywny powstay dziki racjonalizacji obrazu wiata zaczyna oddziaywa spoecznie. Zdecentrowane rozumienie wiata z jednej strony otwiera moliwo kognitywnie urzeczowionego podejcia do wiata faktw oraz prawnie i moralnie urzeczowionego podejcia do wiata relacji interpersonalnych; z drugiej za strony stwarza moliwo, by w podejciu do zindywidualizowanych potrzeb, pragnie i odczu (indyvidualisierte Bediirfuisnaur) wystpowa subiektywizm uwolniony od imperatyww urzeczowienia. Przenoszenie tego rozumienia wiata z paszczyzny przekazu kulturowego na paszczyzn dziaa spoecznych mona przeledzi na trzech ciekach. Pierwsz ciek - przez samego Webera w znacznym stopniu pomijan - wytyczaj ruchy spoeczne inspirowane przez tradycjonalistyczn postaw obronn i nowoczesne wyobraenia o sprawiedliwoci, przez filozoficzne ideay nauki i sztuki, przez idee proweniencji mieszczaskiej, a pniej socjalistycznej. Druga cieka wiedzie ku kulturowym systemom dziaania wyspecjalizowanym w obrbce zrnicowanych skadnikw kulturowej tradycji. W wieku XVIII koczy si proces powstawania [zinstytucjonalizowanego] sposobu uprawiania nauki zorganizo-
372
373
wanego wedle podziau na dyscypliny, powstaje prawo jako dyscyplina uniwersytecka oraz prawnicza opinia publiczna o charakterze nieformalnym, a take zorganizowany na zasadach rynkowych sposb uprawiania sztuki. W tym samym czasie Koci traci [swe] globalne kompetencje (Globalzustdndigkeit) w zakresie kulturowego systemu interpretacji; obok funkcji zwizanych z posugami kapaskimi zachowuje, konkurujc [w tym zakresie] z instancjami wieckimi, czciowe uprawnienia w kwestiach praktycznomoralnych. Rwnie socjologi kultury, badajc epok nowoczesn, zajmuje si Weber tylko ubocznie; gwn uwag kieruje ku trzeciej ciece, temu krlewskiemu traktowi racjonalizacji: midzy wiekiem XVI i XVIII dochodzi w Europie do instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, ktra ma bardzo szeroki zasig i od strony strukturalnej ksztatuje spoeczestwo jako cao. Dwa kompleksy instytucjonalne, w ktrych przede wszystkim, wedug Webera, ucielenione zostaj nowoczesne struktury wiadomoci i z ktrych w sposb wzorcowy odczytuje on procesy racjonalizacji spoecznej, to kapitalistyczna gospodarka i nowoczesne pastwo. Co w nich jest racjonalne"? Z socjologii gospodarki i socjologii panowania moemy wynie wraenie, e kiedy Weber mwi o racjonalizacji spoecznej, to ma przed oczyma model organizacji urzeczywistniony w kapitalistycznym przedsibiorstwie (Betrieb) i nowoczesnym pastwie jako racjonalnej instytucji (die modern Staatsanstalt). Racjonalno tych form, jakimi s przedsibiorstwo i instytucja (Anstalt), polega wedug Webera na tym, e do dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel zobowizany jest w pierwszym rzdzie przedsibiorca i urzdnik, nastpnie jednak rwnie robotnik i pracownik etatowy (Angestellte). Tym, co w jednakowy sposb organizacyjnie wyrnia kapitalistyczne przedsibiorstwo i nowoczesn administracj pastwow, jest koncentracja rzeczowych rodkw uprawiania dzia-
alnoci" w rkach racjonalnie kalkulujcego przedsibiorcy i przywdcy: O ile wzgldna samodzielno rkodzielnika i chaupnika, chopa bdcego wacicielem ziemi, udziaowca commendy {des Komendatars*), rycerza i wasala polegaa na tym, e by on wacicielem narzdzi, zasobw, rodkw pieninych, broni, dziki ktrym wykonywa sw funkcj ekonomiczn, polityczn, wojskow oraz utrzymywa siebie podczas wypeniania owych zada, o tyle hierarchiczna zaleno robotnika, subiekta, pracownika technicznego, asystenta w instytucie akademickim oraz urzdnika pastwowego i onierza w takim samym stopniu polega na tym, e narzdzia, zasoby i rodki pienine nieodzowne zarwno dla uprawiania dziaalnoci (fiir den Betrieb), jak i dla egzystencji ekonomicznej, skoncentrowane s w rkach w jednym wypadku przedsibiorcy, w innym za dysponenta politycznego [...]. Ten decydujcy fundament ekonomiczny, oddzielenie pracujcego (des Arbeiters) od rzeczowych rodkw uprawiania dziaalnoci - od rodkw produkcji w gospodarce, od rodkw prowadzenia wojny w armii, od rzeczowych rodkw administrowania w administracji publicznej, od narzdzi badawczych w uniwersyteckich instytutach i laboratoriach, wszdzie za od rodkw pieninych - stanowi decydujcy fundament, wsplny dla dziaalnoci uprawianej przez nowoczesne pastwo (Staatsbetrieb), ktre ma w swojej gestii sprawowanie wadzy, prowadzenie polityki kulturalnej oraz wojsko, i dla prywatnej gospodarki kapitalistycznej"1. Ta koncentracja rodkw rzeczowych jest koniecznym warunkiem instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Z punktu widzenia podejmowania przez kapitalistycznego przedsibiorc decyzji racjonalnych ze wzgldu na cel konieczna jest administracja pracujca w sposb racjonalny ze wzgldu na cel i dlatego przewidywalna [w swoich dziaaniach] (berechenbar):
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 1047. Okazjonalna forma dziaania gospodarczego, historycznie zwizana z pewnym typem organizacji handlu morskiego, por. wyjanienia w: M. Weber, Osobliwoci kultury zachodniej, wyd. cyt., s. 76, przypis -przyp. tum.
1
374
375
Rwnie patrzc historycznie, postp polegajcy na przejciu do biurokratycznego pastwa, rozsdzajcego (judizierenden) i administrujcego podug racjonalnie stanowionego prawa oraz racjonalnie pomylanych regulacji, jest cile zwizany z nowoczesnym rozwojem kapitalistycznym. Nowoczesna kapitalistyczna forma organizacji dziaalnoci zorientowanej na cel (Betrieh) opiera si w swojej strukturze wewntrznej {innerlich) przede wszystkim na kalkulacji. Do istnienia potrzebuje ona systemu prawnego i administracyjnego, ktrych funkcjonowanie przynajmniej w zasadzie mona tak samo racjonalnie skalkulowa na podstawie staych norm oglnych, jak mona skalkulowa przewidywan wydajno maszyny"1. Punktem odniesienia w badaniach nad racjonalizacj spoeczn jest wic dla Webera waciwa dziaaniu przedsibiorczemu (Unternehmerhandeln) racjonalno ze wzgldu na cel, zinstytucjonalizowana w kapitalistycznym przedsibiorstwie; z tego wyprowadza Weber dalsze wymogi funkcjonalne: (a) orientacje na dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel po stronie siy roboczej wczonej w planowo zorganizowany proces produkcji; (b) obliczalne - z punktu widzenia kapitalistycznej przedsibiorczoci - otoczenie ekonomiczne, tzn. rynek towarowy, kapitaowy i rynek siy roboczej; (c) system prawny i administracja pastwowa, ktre mog zagwarantowa t obliczalno; i dlatego (d) aparat pastwowy, ktry wada sankcjami pozwalajcymi egzekwowa przestrzeganie prawa (der das Recht sanktioniert) i ktry z kolei instytucjonalizuje w onie administracji publicznej orientacje na dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel. Przy takim punkcie odniesienia jasny staje si gwny sposb stawiania problemu, pozwalajcy traktowa modernizacj jako racjonalizacj spoeczn. Jak w sferze spoecznego procesu pracy (im Bereich der gesellschaftlichen Arbeit)
1
Tame, s. 1048.
moliwa jest instytucjonalizacja orientacji na dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel? Racjonalizacja spoeczna polega na uzyskaniu trwaej pozycji (besteht in der Durchsetzung) przez podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, i to w postaci kapitalistycznego przedsibiorstwa oraz nowoczesnego pastwa jako racjonalnej instytucji; okolicznoci wymagajca wyjanienia w tej sytuacji jest nie ukierunkowana na cel racjonalno dziaania gospodarczego i administracyjnego, lecz jej instytucjonalizacja. Nie mona jej wyjani przez odwoanie si do regulacji racjonalnych ze wzgldu na cel, albowiem unormowanie (Normierung) dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel jest (bedeutet) form spoecznej integracji, ktra osadza struktury racjonalnoci ukierunkowanej na cel w systemie osobowoci i w systemie instytucji. Jak ju wspomniano, ta specyficzna forma integracji spoecznej wymaga: etyki przekona, ktra systematyzuje wszystkie obszary i racjonalne ze wzgldu na cel orientacje dziaania umocowuje w systemie osobowoci poprzez racjonalno zorientowan na wartoci (etyka protestancka); spoecznego podsystemu, ktry zapewnia reprodukcj kulturow odpowiednich orientacji na wartoci (wsplnota religijna i rodzina); systemu przymuszajcych (zwingender) norm, ktry z racji swej struktury formalnej nadaje si do tego, by w dziedzinach etycznie neutralnych jako uprawniony sposb zachowania podsuwa dziaajcym racjonalne ze wzgldu na cel, zorientowane wycznie na zaoony rezultat podanie za wasnymi interesami (prawo cywilne). Weber jest przekonany, e do innowacji tych dochodzi za spraw instytucjonalnego ucieleniania tych struktur wiadomoci, ktre z kolei wyrosy z etycznej racjonalizacji obrazw
376
377
wiata. Interpretacja ta odrnia go od funkcjonalistycznych teoretykw modernizacj i'. Z drugiej strony, trzeba sobie zdawa spraw, e Weber podchodzi do problematyki modernizacji z okrelonego, w charakterystyczny sposb zawonego punktu widzenia: jego widzenie modernizacji stanowi pewien wariant, ktry moe dawa korzyci z punktu widzenia strategii badawczej, ale nie wyczerpuje potencjau eksplanacyjnego jego wasnej, dwustopniowej teorii. Jeli uprzytomnimy sobie nie wyeksplikowan systematyk Weberowskiej teorii racjonalizacji, to wyranie dostrzeemy taki sposb postawienia problemu, jaki mgby si nasuwa w bezporednim nawizaniu do analizy religii wiatowych. Plon tej analizy zrekapitulowaem w taki sposb, e nowoczesne struktury wiadomoci wyaniaj si jako rezultat powszechnodziejowego procesu racjonalizacji obrazw wiata, czyli procesu odczarowania religijno-metafizycznych obrazw wiata. Struktury te w pewien sposb s obecne na paszczynie tradycji kulturowej; w feudalnym spoeczestwie szczytowej fazy europejskiego redniowiecza przenikny one jednak tylko do stosunkowo wskiej warstwy tych, ktrzy stali si nonikiem tych struktur, warstwy religijnych wirtuozw - czciowo w obrbie Kocioa, przede wszystkim jednak w zakonach, a pniej rwnie w uniwersytetach. Struktury wiadomoci zamknite w klasztornych murach musiay trafi do szerszych warstw, aeby nowe idee mogy wico oddziaywa na interesy spoeczne, zmienia ich ukierunkowanie, przenika je oraz racjonalizowa wieckie porzdki ycia. Z tej perspektywy rodzi si pytanie: Jakim
zmianom musiay ulec struktury wiata ycia znane ze spoeczestw tradycyjnych, zanim kognitywny potencja, powstay w wyniku racjonalizacji religijnej, mg zosta spoecznie wyczerpany oraz wcielony w strukturalnie zrnicowane porzdki ycia waciwe spoeczestwu w ten sposb zmodernizowanemu? Ten kontrfaktyczny sposb postawienia problemu jest czym nietypowym dla socjologa pracujcego na materiale empirycznym, odpowiada jednak podejciu obranemu przez Webera w wypadku teorii rozdzielajcej czynniki wewntrzne i czynniki zewntrzne, teorii, ktra rekonstruuje wewntrzn histori obrazw wiata i natrafia na autonomiczn logik kulturowo wyksztaconych i zrnicowanych sfer wartoci. W ten bowiem sposb teoria ta umoliwia wgld w moliwoci uczenia si na poziomie, ktry ma uzasadnienie w logice rozwoju, ale ktrego nie mona opisa w nastawieniu osoby trzeciej, mona go jedynie zrekonstruowa w performatywnym nastawieniu uczestnika argumentacji. Teoria racjonalizacji pozwala stawia pytania kontrfaktyczne, do ktrych jednak a jest to u Webera nie dajcy si wyeliminowa element jeszcze Heglowski - nie mielibymy dostpu, my, postpujcy w myl tej strategii teoretycznej, gdyby nie dana nam bya moliwo heurystycznego wsparcia si na faktycznym rozwoju takich kulturowych systemw dziaania jak nauka, prawo, moralno i sztuka oraz gdybymy na podstawie paradygmatycznych przykadw nie wiedzieli, jak in concreto wyglda mog moliwoci poszerzania wiedzy kognitywno-instrumentalnej, praktycznomoralnej oraz estetyczno-ekspresywnej, ktrych uzasadnienia in abstracto - tzn. w kategoriach logiki rozwoju - dostarcza nowoczesny sposb rozumienia wiata1.
1 E. Tugendhat, w zwizku z teori uczenia si w wymiarze moralnym, bada stosunek, w jaki wchodz ze sob analizy prowadzone w optyce osoby pierwszej
' Theorien des sozialen Wandels, W. Zapf (Hrsg.), Koln 1969; tene, Die soziologische Theorie der Modernisierung, Soziale Welt" 1975, t. 26, s. 212 n.; przegld stanowisk w H. U. Wehler, Modernisierungstheorie und Geschichte, Gttingen 1975.
378
Modernizacja jako racjonalizacja
spoeczna
379
W wietle powyszych ustale analiza narodzin i rozwoju spoeczestwa kapitalistycznego, w ogle spoeczestw nowoczesnych, ustawiona pod ktem teorii racjonalizacji musiaaby zapewne wyj od pytania, czy cieka racjonalizacji, jak posza Europa, jest jedn z kilku cieek moliwych z systematycznego punktu widzenia. Powstaje pytanie, czy t modernizacj, ktra dochodzi do gosu i dokonuje si wraz z kapitalizmem, naley opisywa jako tylko czciowe urzeczywistnienie nowoczesnych struktur wiadomoci, a jeeli tak, to jak mona wyjani selektywny wzorzec kapitalistycznej racjonalizacji. Rzecz interesujc jest, e Weber nie poszed tropem swego dwustopniowego podejcia, systematyki racjonalizacji postpujcej od racjonalizacji kulturowej ku racjonalizacji spoecznej. Miast postpi w ten sposb, wyszed od faktu, e w kapitalistycznym przedsibiorstwie (Betrieb) zinstytucjonalizowana zostaa ukierunkowana na cel racjonalno waciwa dziaaniu przedsibiorczemu i e wyjanienie tego faktu daje klucz do wyjanienia kapitalistycznej modernizacji. Inaczej ni Marks, ktry w tym miejscu wprowadza rozwaania nad teori wartoci opart na pracy {arbeitswerttheoretische Uberlegungen), Weber wyjania instytucjonalizacj racjonalnego ze wzgldu na cel dziaania gospodarczego, odwoujc si pocztkowo do protestanckiej kultury zawodu-powoania, a nastpnie do nowoczesnego systemu prawnego. Obydwa te momenty umoliwiaj spoeczn racjonalizacj rozumian jako ekspansja prawowitych porzdkw dziaania racjonalnego ze wzgli trzeciej (Der Absolutheitsanspruch der Moral und die historische Erfahrung", 1979, maszynopis powielony). Ide t wykorzystali G. Frankenberg, U. Rodel, Von der Volkssouverenitdt zum Minderheitenschutz - Die Freiheit politischer Kommunikation im Veifassungsstaat, unteruscht am Beispiel der Vereinigten Staaten von Amerika, Frankfurt am Main 1981. Por. te J. W. Patterson, Moral Development and Political Thinking: The Case of Freedom of Speech, Western Political Quarterly", March 1979, s. 7 n.
du na cel, o ile te ostatnie ucieleniaj posttradycyjne wyobraenia prawne i moralne. Wraz z nimi powstaj nowe formy integracji spoecznej, ktra moe spenia funkcjonalne imperatywy kapitalistycznej ekonomii. Weber bez wahania utosamia t historyczn form racjonalizacji z racjonalizacj spoeczn jako tak. Weber uwzgldnia mianowicie horyzont moliwoci otwierajcy si wraz z nowoczesnym rozumieniem wiata tylko w takim zakresie, w jakim to suy wyjanieniu owego z gry ju przeze zidentyfikowanego zasadniczego fenomenu; w nim to widzi Weber wzorcow, jednoznaczn form przejawiania si skutkujcej spoecznie racjonalnoci. Taka ocena kapitalistycznego przedsibiorstwa, z jednej strony, nasuwa si przez to, e instytucjonalizacja racjonalnej ze wzgldu na cel dziaalnoci przedsibiorczej ma, patrzc z funkcjonalnego punktu widzenia, znaczenie rzeczywicie centralne dla nowoczesnych spoeczestw; z drugiej za strony, ocen t sugeruje szczeglna ranga, jak pierwiastek racjonalnoci ukierunkowanej na cel otrzymuje u Maxa Webera na paszczynie orientacji ukierunkowujcych dziaanie. Przy przechodzeniu od racjonalizacji kulturowej do racjonalizacji spoecznej nastpuje wyranie zauwaalne i majce liczne nastpstwa zawenie pojcia racjonalnoci, dokonane przez Webera, jak zobaczymy, w jego teorii dziaania przykrojonej (zugeschnitten) stosownie do typu dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Weber wychodzi zatem bezporednio od faktycznie zastanych postaci zachodniego racjonalizmu, nie konfrontujc ich z zarysowanymi na zasadzie kontrfaktycznej moliwociami zracjonalizowanego wiata ycia. Jednake nie eliminuje przez to bez reszty nadwyki problemowej swego podejcia teoretycznego, ktre ma znacznie szerszy zasig. Przeciwnie, wyparte problemy wyaniaj si ponownie w jego diagnostycznej refleksji nad wspczesnoci; potrzebuje on tu - implicite - kryteriw, podug ktrych moe mierzy i kryty-
380
spoeczna
381
kowa racjonalizacj skarla do stotalizowanej racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Tak to systematyka [zawarta w] dwustopniowej teorii racjonalizacji spoecznej, ktrej nie wyczerpuj deskryptywne elementy Wirtschaft und Gesellschaft, ponownie daje o sobie zna w diagnozach teraniejszoci odnoszcych si do wspczesnego kapitalizmu. Zajm si najpierw (1) rol, jak Max Weber przypisuje etyce protestanckiej w powstaniu kapitalizmu, aby nastpnie (2) uzyska punkt zaczepienia dla modelu racjonalizacji spoecznej, ktry mona by przykada jako miar do zachodniej cieki rozwoju. 1. Studia nad etyk protestanck w rozumieniu samego Webera odnosz si do kluczowej zmiennej caego rozwoju kulturowego wiata zachodniego. Ot nowoczesn kultur zawodu-powoania rozpatruje Weber nie tylko w ogle jako pochodn nowoczesnych struktur wiadomoci, lecz jako to wanie wprowadzenie w ycie etyki przekona, wraz z ktrym ukierunkowana na cel racjonalno dziaania przedsibiorczego uzyskuje zabezpieczenie motywacyjne w sposb pocigajcy za sob liczne nastpstwa dla kapitalistycznego uprawiania dziaalnoci. Z punktu widzenia strategii teoretycznej studia nad protestantyzmem maj znaczenie centralne. Niemniej jednak ich centralne znaczenie jest z kilku wzgldw metodologicznie ograniczone: (a) su one analizie przeprowadzanej od gry", zajmuj si zakotwiczeniem idei w warstwie motywacyjnej oraz ich instytucjonalnym ucielenianiem, wyczerpywaniem si pozwalajcego na rozwizywanie problemw potencjau, ktry wyoni si dziki pewnej logice rozwoju, i dlatego wymagaj uzupenienia o analiz przeprowadzan od dou", o badania czynnikw zewntrznych i dynamiki rozwoju*. Nastpnie studia
Dynamika" rozwoju przeciwstawiana jest tu logice" rozwoju i oznacza konkretny historyczny przebieg, sposb realizowania si logiki" rozwoju przyp. tum.
te (b) s nastawione, jakbymy dzi powiedzieli, strukturalistycznie i nie traktuj o adnych relacjach kauzalnych, lecz o stosunku powinowactwa z wyboru" midzy etyk protestanck a duchem kapitalizmu zakrzepym w nowoczesnej kulturze zawodu-powoania. Dlatego te nie speniaj one postulatu, wysunitego przez samego Webera, by zanalizowa, w jaki sposb [sama] protestancka asceza ksztatowaa si pod wpywem innych warunkw kulturowo-spoecznych, jak te wpywy (zwaszcza ekonomiczne) przeobraay j sam"1. Studia te (c) nie pozwalaj na porwnanie rnych specyficznych dla warstw [spoecznych] komponentw wiatw ycia wcignitych w wir racjonalizacji, a tym bardziej na wywaenie stylw ycia wyznaczanych bardziej przez wymiar kognitywno-utylitarny, estetyczno-ekspresywny czy te praktycznomoralny. W kontekcie naszych rozwaa (d) wane jest jednak przede wszystkim to, e studia te nie podejmuj pytania o to, jak owo rozumienie wiata, ktre wyraa si w etycznie zracjonalizowanych (ethisierten) obrazach wiata, znajduje selektywnie dostp do protestanckiej kultury zawodu-powoania. Dopiero w kontekcie tych dalszych pyta, co do ktrych Max Weber w innym miejscu udziela nadal aktualnych 2 wskazwek , mona by okreli znaczenie etyki protestanckiej dla wyjaniania zachodniego racjonalizmu. Pytania te, z wyjtkiem ostatniego, zostan przeze mnie pominite. Jak wspominalimy, w myl nauki kalwiskiej sukces w dziaalnoci zawodowej nie jest rodkiem bezporednio sucym osigniciu szczliwoci wiecznej, lecz jedynie zewntrzn oznak upewnieniajc co do stanu aski, co do ktrego z zasady nie mona mie pewnoci. Z pomoc tego
M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 182. W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationatismus, wyd. cyt., s. 210 n.
2 1
382
spoeczna
383
ideologicznego ogniwa poredniego wyjania Weber funkcjonalne znaczenie kalwinizmu nie tylko dla upowszechnienia si postaw wewntrzwiatowej ascezy, lecz w szczeglnoci dla urzeczowionego, usystematyzowanego i skoncentrowanego wok racjonalnej ze wzgldu na cel aktywnoci zawodowej sposobu ycia. Weber nie zamierza wszak wyjania, dlaczego upady katolickie opory wobec kupieckiej dnoci do zysku; chce on raczej wyjani, co umoliwio przestawienie si z okolicznociowego zysku ekonomicznego na system ekonomiczny", owo przejcie od romantyzmu ekonomicznej przygody do racjonalnie ekonomicznej metodyki ycia" 1 . W kalwinizmie i w krgu sekt protestanckich odkrywa Weber, z jednej strony, nauki, ktre wyrniaj metodyczny sposb kierowania swym yciem jako drog wiodc do zbawienia; z drugiej za strony w religijnym yciu wsplnotowym, ktre rwnie inspiruje wychowanie w rodzinie, odnajduje instytucj, ktra zadbaa o socjalizacyjne oddziaywanie tych nauk na warstwy none wczesnego kapitalizmu: Bg kalwiski wymaga od swoich wyznawcw nie poszczeglnych dobrych uczynkw, lecz witoci caego uoonego w system dziaania [Werkheiligkeit]. Nie byo tu mowy o katolickich, czysto ludzkich wzlotach i upadkach (pomidzy grzechem, alem, pokut, oczyszczeniem i nowym grzechem) ani te o moliwym do osignicia - przez bdce w rkach Kocioa periodyczne kary i rodki aski - dodatnim rachunku caego ycia. Praktyka moralna przecitnego czowieka zostaa w ten sposb pozbawiona caej bezplanowoci i przeksztacia si w konsekwentn metod sposobu ycia. Nie jest przypadkiem, e okrelenie metodyci przylgno do przedstawicieli caego wielkiego oywienia myli purytaskiej w wieku XVIII, podobnie jak rwnoznaczne w swym sensie okrelenie precyzyci - do ich duchowych poprzednikw w wieku XVII. Bowiem tylko w przeksztaceniu sensu caego ycia, w kadej godzinie i w kadym
M. Weber, Antikritisches Schluflwort zum Geist des Kapitalismus", wyd. cyt., s. 322 n.
1
uczynku, mogo doj do gosu dziaanie aski jako wyprowadzenie czowieka ze status naturae i przeniesienie go w status gratiae. ycie witego ukierunkowane byo wycznie na cel transcendentny, na zbawienie [Seligkeit], ale wanie dlatego w jego czci doczesnej byo cakowicie zracjonalizowane i opanowane jednym wycznie kryterium: pomnaania chway boej na ziemi"1. W tym miejscu Weber podkrela nade wszystko ten rys kalwinizmu, ktry skania i przyzwyczaja wierzcego do tego, by praktyk codzienn pozbawi bezplanowego charakteru, tzn. indywidualne poszukiwanie zbawienia praktykowa tak, aeby etyczne usposobienie, moralno podporzdkowana zasadom w rwnym stopniu przenikaa wszystkie sfery ycia i wszystkie stadia ycia. Uwaga na temat ycia osoby witej" mimochodem wskazuje co prawda na jeszcze inn cech pobonoci waciwej sektom (Sektenfrmmigkeit); i dopiero ta cecha wyjania, dlaczego etyka protestancka umoliwia pojawienie si nie tylko wewntrzwiatowej ascezy w ogle, lecz w szczeglnoci takich orientacji ukierunkowujcych dziaanie, ktre s charakterystyczne dla metodycznego sposobu ycia wczesnokapitalistycznego przedsibiorcy, a polegaj na systematycznoci kierowania swym yciem, ktra dochodzi do skutku dziki temu, e osoba wiecka - nie mogc zda si na kapask ask sakramentu, na pomoc takiej z urzdu charyzmatycznej instytucji, jak Koci katolicki, szafarz ask, a to znaczy: nie majc moliwoci rozdzielenia swego wiata ycia na sfery yciowe znaczce dla zbawienia i pozostae - reguluje swe ycie autonomicznie, podug zasad moralnoci postkonwencjonalnej. Sposb ycia, ktry Weber nazywa metodycznym", wyrnia si w szczeglnoci tym, e sfera zawodowa zostaje urzeczowiona", a to oznacza, e pod wzgldem moralnym zostaje wydzielona {segmentiert) i zarazem wyniesiona ponad inne sfery. Interakcje w obrbie sfery pracy zawodowej zostaj
M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 103-104.
384
385
moralnie tak dalece zneutralizowane, e dziaanie spoeczne mona oddzieli od norm i wartoci oraz uczyni z niego zorientowane na zaoony rezultat, racjonalnie ukierunkowane na cel zmierzanie do realizacji wasnych interesw; jednoczenie sukces zawodowy jest tak powizany z losami indywidualnego zbawienia, e praca zawodowa w caoci zostaje przepeniona adunkiem etycznym i etycznie udramatyzowana. To moralne zakotwiczenie caej, uwolnionej ju teraz od tradycyjnej etycznoci, sfery racjonalnego ze wzgldu na cel sprawdzania si poprzez zawd-powoanie ma zwizek z owym rysem etyki protestanckiej, ktry jedynie pobrzmiewa w przytoczonym cytacie, a mianowicie partykularystycznym zaweniem etyki przekona zwizanej z religi zbawienia do [kwestii] aski, co usuwa katolick koegzystencj etyki mnichw, kapanw i ludzi wieckich na rzecz elitarnego podziau na religijno wirtuozw i religijno mas. Etyczne nastpstwa tego partykularyzmu aski, ktry wyrazist posta przybra w protestanckich sektach, dobitnie wyeksponowa Wolfgang Schluchter, nawizujc do dokonanego przez Troeltscha skontrastowania sekt i Kociow. Wewntrzne osamotnienie jednostki oraz rozumienie bliniego jako Innego, zneutralizowanego w strategicznym kontekcie dziaania, to dwie konsekwencje najbardziej rzucajce si w oczy: , Ascetyczny protestantyzm formuuje wic religijn etyk wirtuozw adresowan do osb wieckich, ktra z punktu widzenia normalnych katolikw robi wraenie nieludzkiej [...]. Jego absolutny indywidualizm nie wiedzie na powrt ku opartej na mioci Boej wsplnocie pierwszych chrzecijan. Dopuszcza on wprawdzie [...] ide dzieci Boych, ale nie Boej wsplnoty [...]. Religijna etyka ascetycznego protestantyzmu jest wic monologiczn etyk przekona, majc niebraterskie 1 konsekwencje. W tym wanie widz jej potencja rozwojowy" .
W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd. cyt., s. 250.
1
Schluchter widzi ten potencja rozwojowy nie w oglnie pojtej racjonalizacji etycznej sposobu ycia, lecz w szczeglnoci w tym urzeczowieniu relacji interpersonalnych, ktre jest konieczne, aeby kapitalistyczny przedsibiorca mg w moralnie zneutralizowanym obszarze w sposb nieprzerwany dziaa racjonalnie ze wzgldu na cel, to znaczy: dziaa w nastawieniu obiektywizujcym. Weber zakada, e urzeczowienie" rozumiane jako strategiczne uprzedmiotowienie (Vergengenstdndlichung) relacji interpersonalnych jest jedyn moliw drog do racjonalnego wyparcia stosunkw yciowych, ktre utary si moc tradycji i s uregulowane konwencjonalnie. Tak widzi to rwnie Schluchter, ktry we wspomnianym miejscu pisze dalej, e etyka ascetycznego protestantyzmu nie tylko odniesienia jednostki do Boga stawia ponad jej odniesienia do ludzi, tak jak to ostatecznie czyni wszystkie konsekwentne postacie chrzecijaskiej religii wybawienia; odniesieniom tym nadaje ona rwnie nowe znaczenie, a mianowicie nie interpretuje ich w kategoriach pobonoci (Pietdtsbegriffen). Stwarza przez to motywacj do urzeczowienia stosunkw midzyludzkich, najpierw religijnych, a nastpnie pozareligijnych"1. W opozycji do tego pogldu trzeba jednak zda sobie spraw, e posttradycyjne wyobraenia prawne i moralne, kiedy przenikn ju na paszczyzn prawowitych porzdkw, staj si per se niemoliwe do pogodzenia z tradycyjnymi podstawami substancjalnych stosunkw ycia, ktrymi steruje pobono (pietdtgesteuerter). W zasadzie zniewalajca moc tradycjonalizmu powinna bya da si przeama rwnie bez wyodrbnienia si jakiego zneutralizowanego systemu dziaania. Etyczny racjonalizm niesie z sob, jak widzielimy, formaln koncepcj wiata jako ogu prawowicie regulowanych relacji interpersonalnych,
'Tame, s. 251.
386
387
w obrbie ktrych autonomicznie dziaajca jednostka moe si moralnie sprawdza. Ju to urzeczowienie, ktre dewaluuje wszystkie przekazane przez tradycj normy, czynic z nich czyste konwencje, niszczy legitymizacyjn podstaw pobonoci. Do tego nie potrzeba owego szczeglnego dla kapitalistycznych stosunkw gospodarczych, cho funkcjonalnie koniecznego urzeczowienia, ktre umoliwia wydzielenie pewnego prawnie zorganizowanego obszaru dziaania strategicznego. Ot Max Weber explicite odrzuci tak moliwo rozwoju. I co ciekawe, nie uzasadnia tego - co by si przecie mogo samo nasuwa - empirycznym wskazaniem na dynamik rozwojow systemu gospodarczego, ktrego funkcjonalne imperatywy moe speni jedynie etyka, ktra wyswobodzenie dziaania strategicznego w sferze spoecznego procesu pracy zakotwicza w racjonalnoci ukierunkowanej na wartoci. Miast tego powouje si on na pewien fakt zwizany z logika rozwoju, mianowicie na strukturaln niemono pogodzenia jakiejkolwiek konsekwentnie i do koca etycznie zracjonalizowanej religii wybawienia z bezosobowym porzdkiem zracjonalizowanej gospodarki i urzeczowionej polityki. Z racji systematycznej doniosoci tej tezy pragn argument ten przedstawi w sposb bardziej szczegowy. Przede wszystkim Weber postrzega chrzecijask etyk braterstwa jako egzemplaryczn posta racjonalnie przetworzonej etyki przekona: Im bardziej racjonalnie i - zgodnie z przekonaniami etycznymi wzniosie ujmowano ide wybawienia, w tym wikszym stopniu nakazy wyrose z owej etyki wzajemnoci w ramach zwizku ssiedztwa nabieray mocy zewntrznej i wewntrznej. Na zewntrz [kulminoway] w braterskim komunizmie mioci, wewntrz za w usposobieniu zgodnym z caritas, w mioci do cierpicego jako takiego, w mioci bliniego, mioci czowieka, a w kocu: w mioci wroga"1.
1
cile uniwersalistyczne ujcie zasad moralnych, forma samokontroli waciwej dla autonomicznego Ja, tj. opartej na zinternalizowanych, wysoce abstrakcyjnych orientacjach ukierunkowujcych dziaanie, oraz model cakowitej wzajemnoci relacji midzy czonkami nieograniczonej wsplnoty komunikacyjnej - oto charakterystyczne rysy religijnej etyki braterstwa, ktra z nowej wsplnoty socjalnej", znamiennej dla soteriologicznej religijnoci gmin", jak wytworzyy proroctwa, wyonia si tam, gdzie najbardziej konsekwentnie posunito naprzd etyczn racjonalizacj religii wybawienia 1 . Zwischenbetrachtung [Teori stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata] mona wic odczyta jako jeden rozbudowany argument na rzecz stwierdzenia, e ta w istocie komunikacyjna etyka popada w tym ostrzejsz sprzeczno z wrogimi braterstwu" wewntrzwiatowymi porzdkami ycia, im bardziej gruntownie s one racjonalizowane: Dlatego te porzdek (Kosmos) nowoytnej, racjonalnej gospodarki kapitalistycznej stawa si tym mniej przystpny dla wszelkich, moliwych do pomylenia zwizkw z etyk braterstwa, im bardziej 2 by posuszny swojej immanentnej autonomii" . Albowiem podobnie jak w polityce, tak i tu nastpstwem tego musiaoby by powstrzymywanie racjonalnoci formalnej". Uniwersalistyczna etyka braterstwa zderza si z formami racjonalnoci ekonomiczno-administracyjnej, ktre powoduj urzeczowienie gospodarki i pastwa, czynic z nich kosmos wrogi braterstwu: Jak racjonalne dziaanie ekonomiczne i racjonalne dziaanie polityczne posuszne s swym autonomicznym prawom, tak kade inne racjonalne dziaanie w obrbie wiata pozostaje nierozerwalnie
1 2
Tame, s. 80. Tame, s. 82.
388
389
zwizane z obcymi braterstwu warunkami wiata, ktre musz mu suy za rodki bd cele, i dlatego te [kade racjonalne dziaanie] popada jako w konflikt z etyk braterstwa"1. Zagodzenie tego konfliktu, ktry jest strukturalnie ugruntowany w opozycji midzy braterstwem a jego zaprzeczeniem, moe si dokona tylko na dwa sposoby: albo przez wycofanie si w akosmiczne braterstwo" mistyki chrzecijaskiej, albo na drodze wiodcej ku wewntrzwiatowej ascezie i tym samym ku: paradoksowi protestanckiej etyki zawodu-powoania*, ktra, jako religijno wirtuozw, rezygnowaa z uniwersalizmu mioci, a z wszelkiej aktywnoci (Wirken) w wiecie czynia racjonalne zobowizanie** polegajce na sueniu pozytywnej woli Boej, gdy chodzi o jej ostateczny sens cakowicie niezrozumiaej, atoli w ten sposb wreszcie jedynie poznawalnej, na poddawaniu prbie [wasnego] stanu aski; tym samym za rwnie godzia si z urzeczowieniem ekonomicznego adu (Kosmos), odwartociowanego wraz z caym ubezwasnowolnionym (kreatiirlich) i zdeprawowanym wiatem, przyjmujc [to] jako wol Bo i materia do wypenienia [swoich] obowizkw. W gruncie rzeczy oznaczao to zasadnicz rezygnacj z wybawienia jako celu moliwego do osignicia przez ludzi [w ogle] i przez kadego czowieka na rzecz nie majcej adnych racji i wci tylko partykularnej aski. W rzeczywistoci to stanowisko nie-braterstwa przestao ju by autentyczn religi wybawienia*"2.
' Tame [fragment opuszczony w tum. pol.]: Gesammelte Aufsdtze zur Religionssoziologie, t. 1, wyd. cyt., s. 552. 2 Tame, s. 545. * W oryginalnym tekcie Webera: die Paradoxie der puritanischen Berufsethik-przyp. tum. ** Tu w tekcie Habermasa wystpuje czasownik verpflichtete, u Webera za versachlichte, w zwizku z powyszym przekad odnonego fragmentu mgby brzmie inaczej: ...ktra [etyka] jako religijno wirtuozw rezygnowaa z uniwersalizmu mioci i racjonalnie urzeczowiaa wszelk aktywno (Wirken) w wiecie jako suenie pozytywnej woli Boej" - przyp. tum.
Trudno wprost o ostrzejsze sformuowanie zwizanego z partykularyzmem aski regresu egocentrycznie zredukowanej ascetycznej etyki zawodu-powoania, wpasowujcej si w antybratersk wrogo (Bruderlichkeitsfeindschaft) gospodarki kapitalistycznej poniej poziomu osignitego ju w komunikacji uformowanej przez etyk braterstwa. Tego odkrywczego ustalenia Weber nie spoytkowa jednak teoretycznie, co staje si jeszcze mniej zrozumiae w miar ledzenia Weberowskiej analizy dalszych losw etyki protestanckiej w toku kapitalistycznego rozwoju. Protestancka etyka zawodu-powoania spenia warunki konieczne dla powstania motywacyjnej bazy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel w sferze spoecznego procesu pracy. To zakotwiczenie racjonalnych orientacji dziaania ukierunkowanych na cel w racjonalnoci ze wzgldu na wartoci spenia jednak tylko warunki wyjciowe spoeczestwa kapitalistycznego; naprowadza ona kapitalizm na waciw mu drog, nie mogc zapewni sobie warunkw wasnej stabilnoci. Ot Weber sdzi, e podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel na dusz met stanowi dla etyki protestanckiej otoczenie destrukcyjne, i to tym bardziej, im bardziej ich rozwj przebiega zgodnie ze swoistymi kognitywno-instrumentalnymi prawidowociami kapitalistycznego wzrostu oraz reprodukcji wadzy pastwowej. Praktycznomoralna racjonalno etyki przekona sama nie daje si zinstytucjonalizowa w spoeczestwie, ktrego pocztki umoliwia. W duszej perspektywie zostaje raczej zastpiona przez utylitaryzm, ktry bierze si z empirystycznej reinterpretacji moralnoci mianowicie z pseudomoralnego dowartociowania racjonalnoci ukierunkowanej na cel - i nie dysponuje ju wewntrznym odniesieniem do sfery wartoci moralnych. Jak objania Weber, ten autodestrukcyjny wzr spoecznej racjonalizacji? Skadnik, jaki stanowio braterstwo, zosta ju przez
390
spoeczna
391
etyk protestanck skrelony; w opozycji do nowoczesnych warunkw ycia mogo wic j usytuowa ju tylko osadzenie w kontekcie religii wybawienia jako takiej. W rzeczywistoci tym, co decyduje o losie religii, a tym samym, jak mniema Weber, rwnie o losie etyki ufundowanej religijnie, jest konkurencja ze zracjonalizowanymi naukowo wzorami interpretacji i porzdkami ycia: Nowoczesna forma teoretycznego i praktycznego zarazem, intelektualnego i celowociowego przeksztacenia obrazu wiata i sposobu ycia w struktur racjonaln, miaa taki oglny skutek, e im bardziej rozwija si ten swoisty rodzaj racjonalizacji, tym bardziej religia jeli patrze na to z punktu widzenia intelektualnego formowania si obrazu wiata - nabieraa charakteru irracjonalnego"1. W Zwischenbetrachtung jeszcze dobitniej wydobywa Weber podoe tego konfliktu: Racjonalne poznanie, na ktre powoywaa si nawet sama etyczna religijno, uksztatowao - stosujc si autonomicznie i wewntrz wiata do swych wasnych norm - porzdek prawd, ktry nie tylko nie mia ju zgoa nic wsplnego z systematycznymi postulatami racjonalnej etyki religijnej, goszcymi, i wiat winien czyni zado jej daniom lub zdradza jaki sens - lecz musia raczej zdecydowanie odrzuci to roszczenie. Kazualny porzdek przyrody oraz postulowany etyczny ad przyczynowoci polegajcej na wyrwnywaniu (Ausgleichkausalitdt) pozostaway zawsze we wzajemnej sprzecznoci. I chocia wydawao si, e nauka, ktra stworzya ten pierwszy porzdek, nie moe udzieli niezawodnych wyjanie co do swoich wasnych, ostatecznych zaoe, to przecie wystpowaa ona w imi intelektualnej rzetelnoci z daniem, by stanowi jedynie moliw form mylowego rozwaania wiata. Jak wszystkie wartoci kulturowe, rwnie intelekt stworzy przy tym niezalen od wszelkich osobistych walorw etycznych czowieka, a przeto niebratersk arystokracj racjonalnego posiadania dbr kultury [Aristokratie des rationalen Kulturbesitzes]"2.
M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 127. M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 96.
1 1
To wyjanienie autodestrukcyjnego wzoru racjonalizacji spoecznej jest niezadowalajce, poniewa Weber winien by nam wykaza, e wiadomo moralna kierujca si zasadami moe przetrwa tylko w kontekstach religijnych. Musiaby wyjani, dlaczego osadzenie etyki kierujcej si zasadami w religii [goszcej] wybawienie, dlaczego powizanie wiadomoci moralnej z zainteresowaniem dla wybawienia jest do utrzymania wiadomoci moralnej tak samo nieodzowne, jak bez wtpienia byo, patrzc z genetycznego punktu widzenia, dla powstania tego szczebla wiadomoci moralnej. Nie ma przemawiajcych za tym ani (a) przekonujcych, oczywistych danych empirycznych, ani te (b) mocnych argumentw natury systematycznej. a. Weber nie zrealizowa swego programu, ktry mia pozwoli oszacowa znaczenie kulturowe ascetycznego protestantyzmu w porwnaniu z innymi plastycznymi elementami naszej [modern] kultury" 1 . Powinien on obejmowa midzy innymi spoeczno-etyczne oddziaywanie humanizmu jak te filozoficznego i naukowego empiryzmu. Przy tej okazji Weber musiaby si zaj tradycjami, ktre przenikny do Owiecenia i promoway w warstwach mieszczaskich zsekularyzowan moralno wieck; ta za - zwaywszy efekty emancypowania si od wiata katolickiej pobonoci kocielnej stanowia w zupenoci ekwiwalent etyki protestanckiej. Znane analizy Bernharda Groethuysena z roku 19272 koncentroway si wok jednego takiego przypadku: wyksztacania si w rodowisku francuskiego mieszczastwa autonomicznej wzgldem Kocioa mieszczaskiej wiadomoci moralnej. Groethuysen opiera si przede wszystkim na siedemnasto-
M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 182. B. Groethuysen, Die Entstehung der burgerlichen Welt- und Lebensanschauung in Frankreich, t. 1-2, Frankfurt am Main 1979.
2
392
393
wiecznych i osiemnastowiecznych kazaniach, jak te na traktatach pedagogicznych i filozoficznych z drugiej poowy wieku XVIII. Ze rde tych wyania si obraz etyki uwolnionej od kontekstw religijnych, kierujcej si zasadami i dystansujcej warstwy mieszczaskie zarwno wobec kleru, jak i ludu tkwicego w naiwnej formie pobonoci. Mieszczanin-obywatel (Der Burger) potrafi tu dobrze rozrnia: dla niego moralno wiecka i nauka, dla innych religia"1. Groethuysen w sposb udokumentowany pokazuje, jak francuskie mieszczastwo tego czasu wyrasta ze wiata katolickich wyobrae oraz rozwija zsekularyzowane pogldy na ycie, ktre s mu potrzebne do regulowania ycia spoeczno-gospodarczego i artykuowania swych roszcze"2. Moralno mieszczaska jest samowystarczalna. Niezalenie od tego, czy poszczeglny obywatel jest czy nie jest katolikiem, katolicyzm kocielny traci sw wadz nad codzienn praktyk warstw mieszczaskich polegajc na ukierunkowywaniu dziaa: Mieszczanin znalaz form swojego ycia (seine Lebensform), swoj moralno, pozostajc w cisym zwizku z mieszczaskimi warunkami ycia"3. b. Brak jest jednak rwnie argumentw natury systematycznej na rzecz tezy, e wiadomo moralna na szczeblu posttradycyjnym nie moe uzyska trwaoci i stabilnoci bez osadzenia w religii. Jeli etyczna racjonalizacja religijnych obrazw wiata prowadzi do wyksztacenia si i wyodrbnienia sfery wartoci wyspecjalizowanej z uwagi na problemy praktycznomoralne, to naley oczekiwa, e wewntrz tej sfery wartoci kontynuowana bdzie racjonalizacja etyczna i e bdzie przebiega wanie zgodnie z autonomiczn logik
Tame, t. 1, s. 17. Tame, t. 2, s. 210. 3 Tame, s. 213.
2 1
rozumu praktycznego, uwolnionego od roszcze deskryptywnych i zada artykuowania ekspresji. Wzdu tej linii rozwoju sytuuj si filozoficzne etyki wieckie doby nowoytnej, ktre poprzez etyki formalne typu kantowskiego wiod do wspczesnych etyk dyskursu, nawizujcych czciowo do Kanta, czciowo do racjonalnego prawa naturalnego, ale take adaptujcych perspektyw utylitarystyczn. Etyki te mona by nazwa, w nawizaniu do Webera, kognitywistycznymi etykami odpowiedzialnoci1. Naturalnie sam Weber, zwaszcza w kontekcie rozwaa metodologicznych, wychodzi od stanu argumentacji wyznaczonego przez wczesny pozytywizm, w myl ktrego etyczne sdy wartociujce wyraaj nastawienia czysto subiektywne i nie stwarzaj moliwoci ich intersubiektywnie wicego ugruntowania. Przecz temu jego wasne argumenty za przewag etyk odpowiedzialnoci nad etykami przekona. Sam Weber bierze na siebie rol systematyka sfery etycznej, prbujc dowie, i istniej granice religijnej etyki braterstwa wyznaczone przez etyk przekona. Religijna etyka braterstwa nie dostarcza rodkw do rozstrzygnicia pierwszego z [nasuwajcych si] problemw [...]: Co w konkretnym wypadku powinno by kryterium (von woher... bestimmt werden soli) etycznej wartoci dziaania? Czy zaoony rezultat (Erfolg), czy wewntrzna warto tego czynu jako takiego, ktra daje si jako okreli w kategoriach etycznych? A wic, czy i w jakim stopniu odpowiedzialno dziaajcego za nastpstwa uwica rodki, czy odwrotnie, warto intencji (der Gesinnung), ktra kieruje dziaaniem, upowania ma dziaajcego do odrzucenia odpowiedzialnoci za nastpstwa, przerzucenia jej na Boga bd na
1 Zaliczybym tu m.in. podejcia w teorii moralnej reprezentowane przez Baiera, Hare'a, Singera, Rawlsa, Lorenzena, Kambartela, Apia oraz przeze mnie. Por. Transzendentalpragamtische Normenbegriindungen, W. Oelmuller (Hrsg.), Paderborn 1978; R. Wimmer, Universalisiemng in derEthik, Frankfurt am Main 1980.
394
spoeczna
395
dopuszczone przez Boga zepsucie i gupot [tego] wiata? Sublimowanie etyki religijnej, ktre czyni z niej etyk odwoujc si do przekona (Gesinnungsethik), skania si bdzie ku temu ostatniemu rozwizaniu: Chrzecijanin czyni to, co suszne, a rezultat pozostawia w rkach Boga"'. Operujc tymi i podobnymi argumentami2, wkracza Weber na teren dyskusji filozoficznej, ktra - po tym jak moralno i prawo uwolniy si od aparatury pojciowej religijnych (i metafizycznych) obrazw wiata - moga wydoby na jaw i rozszyfrowa (herausarbeiten) autonomiczn logik kwestii praktycznomoralnych, logik uprawomocniania (Rechtfertigung) norm dziaania. Jeli z gry nie mamy wykluczy, i moliwa jest jaka rozumna teoria moralnoci - tj. wprawdzie nie naukowa, lecz dajca si pogodzi z wymogami co do uzasadniania, jakie stawia nowoczesne mylenie naukowe - to dysonans poznawczy midzy naukowo owiecon wiadomoci codzienn a protestanck etyk zawodu-powoania trzeba by wyjania inaczej, na przykad wskazujc na szczeglny charakter [wpisanego w ni] partykularyzmu aski. Wtedy systematyczne znaczenie zyskayby rwnie okazjonalne uwagi Webera o irracjonalnym charakterze doktryny predestynacji (Gnadenwahllehre) oraz ufundowanego na niej sposobu ycia. Etyka protestancka nie jest bynajmniej paradygmatycznym (exemplarisch), lecz znieksztaconym, wanie w najwyszym stopniu irracjonalnym ucielenieniem wiadomoci moralnej, ktra przede wszystkim wyraa si w religijnej etyce braterstwa. R. Dbert przedstawi dobr analiz tego dwoistego oblicza, jakie ukazuj histo1 M. Weber, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, t. 1, wyd. cyt., s. 552 n. 2 W kwestii zalenoci midzy etyk a teori nauki u M. Webera por. W. Schluchter, Wertfreiheit und Verantwortungsethik, zum Verhaltnis von Wissenschaft und Politik bei Max Weber, Tiibingen 1971.
rycznie zaistniae wersje tej etyki zawodu-powoania rozpatrywane w aspektach strukturalnych1. Wraz z etyk protestanck struktury wiadomoci, ktre dotd miay jedynie znaczenie niejako eksterytorialne, zakotwiczyy si w niektrych warstwach stanowicych baz kapitalizmu. Sukces tej instytucjonalizacji opacony by jednak tym, e zasadniczo dostpne struktury wiadomoci wykorzystane zostay jedynie w sposb selektywny. Dobert zwraca przede wszystkim uwag na partykularyzm aski [pozostajcej w rku] Boga, ktrego zrzdzenia s z zasady niezbadane, oraz na bezlitosn niepewno aski, ktr za pomoc mniej lub bardziej przekonujcych konstrukcji pomocniczych trzeba byo uczyni czym dajcym si wytrzyma psychicznie. Selektywno widoczna jest rwnie w represywnych cechach religijnego uspoecznienia, a wic [na przykad] w totalnym wewntrznym osamotnieniu religijnego wirtuoza, ktry nawet w onie swej wasnej gminy nastawia si na zachowania instrumentalne, albo w surowoci kontroli [sprawowanej] nad popdami, ktra wyklucza swobodny stosunek jednostki do wasnej natury. W rozprawach o sektach protestanckich Weber bynajmniej nie ukrywa tych przykrych, a jak najbardziej symptomatycznych cech metodycznoracjonalnego sposobu ycia2. Jeli jednak nie mona uzna, e etyka protestancka - [tzn.] zarwno doktryny stanowice jej kontekst, jak formy ycia oraz struktury osobowoci, w ktrych znajduje ucielenienie jest po prostu wyrazem moralnoci kierujcej si zasadami,
1 R . Dobert, Methodologische undforschungsstrategische Implikationen von evolutionstheoretischen Stadienmodellen, wyd. cyt., s. 544 n. 2 M. Weber, Die protestantische Sekten und der Geist des Kapitalismus, w: tene, Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie, t. 1, wyd. cyt., zwaszcza s. 279 n. [por. take M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 136 -139 oraz tene, Drogi zbawienia i ich wpyw na sposb ycia, wyd. cyt., s. 221-231,255-260].
396
spoeczna
397
jeli powanie bra czstkowy charakter tej postaci racjonalizacji etycznej, to w innym wietle jawi si te sekty protestanckie, ktre - jak anabaptyci - uniwersalistyczn etyk braterstwa chciay instytucjonalizowa niemal bez ogranicze, mianowicie rwnie poprzez nowe formy spoecznych wsplnot i politycznego ksztatowania woli1. Te ruchy spoeczne, ktre potencjau etycznie zracjonalizowanych obrazw wiata nie chciay skierowa na tory zdyscyplinowanej pracy zawodowej wykonywanej przez ludzi jako osoby prywatne, poniosy w pierwszej prbie fiasko. Zradykalizowane formy ycia nie odpowiaday bowiem wymogom kapitalistycznej etyki gospodarczej. Zalenoci te wymagaj dokadniejszej analizy. Tak czy inaczej, rozwaania te daj okazj, by zapyta: Czy metodyczny sposb ycia analizowanych przez Webera grup protestanckich nie okaza si historycznie doniosy tylko dlatego, e urzeczywistni wzr moralnoci posttradycyjnej, funkcjonalnej z punktu widzenia kapitalistycznego sposobu kierowania przedsibiorstwem? Czy obserwowana przez Webera niestabilno tego sposobu ycia nie bierze si std, i rozwj kapitalistyczny dopuszcza posttradycyjne orientacje dziaania jedynie w ograniczonej formie, postuluje mianowicie wzr racjonalizacji, zgodnie z ktrym racjonalno kognitywno-instrumentalna poprzez gospodark i pastwo przenika do innych obszarw ycia i uzyskuje tam pierwszestwo kosztem racjonalnoci praktycznomoralnej i praktycznoestetycznej2?
1 Por. uwagi Webera na temat rewolucji baptystycznej" w Teorii stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 87-88. Por. take R. v. DUlmen, Reformation ais Revolution, Miinchen 1977 (tam rwnie dalsza literatura). 2 Z tej perspektywy krytykuje Webera Herbert Marcuse, Industrialisierung und Kapitalismus, w: Max Weber und die Soziologie heute, O. Stammer (Hrsg.), Tubingen 1965, s. 161 n.; patrz na ten temat rwnie wprowadzenie do Max Weber, D. Kasler (Hrsg.), wyd. cyt., s. 7 n.
2. Pytania te id po linii rozumowania, ktr Weber nie poszed, chocia wyania si ona z jego dwustopniowo pomylanego (angelegten) podejcia teoretycznego. Analizy empiryczne Webera koncentruj si bezporednio na problemie narodzin kapitalizmu oraz na pytaniu, jak w fazie pocztkowej moga faktycznie dokonywa si instytucjonalizacja racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania. Tym samym czy on z gry racjonalizacj spoeczn z tym jej aspektem, jakim jest racjonalno ze wzgldu na cel; historycznego uprofilowania tego procesu nie pokazuje na tle tego, co mogo by strukturalnie moliwe. To bardziej zoone zagadnienie powraca jednak w Weberowskiej diagnozie czasw teraniejszych. Tutaj Weber jest zaniepokojony tym, e podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel odrywaj si od podstaw, jakie tworzy racjonalno ze wzgldu na wartoci, i usamodzielniaj si podporzdkowane wasnej dynamice. Przyjdzie jeszcze nam zaj si t tez o utracie wolnoci. Weber wie j z rezultatami porwnawczych analiz z zakresu socjologii religii, mianowicie z tym, e struktury wiadomoci, ktre wyksztaciy si i wyodrbniy, przybierajc posta autonomicznych kulturowych sfer wartoci, s ucieleniane w odpowiednio antagonistycznych porzdkach ycia. Tematem Zwischenbetrachtung [Teorii stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata] s owe wewntrznie ugruntowane konflikty, ktre podug opinii Webera musz pojawi si pomidzy konsekwentn etyk braterstwa a zsekularyzowanymi porzdkami [w onie] strukturalnie zrnicowanego (strukturell ausdifferenzierte) spoeczestwa. Rozwaania dotyczce diagnozy czasw teraniejszych, ktre wi si [bezporednio] z tym tematem, pozostawiam jeszcze na boku. Najpierw zamierzam wypreparowa i sformuowa model takich sfer wartoci i porzdkw ycia, ktry ley u podstaw tych rozwaa.
398
//. Teoria racjonalizacji Maxa Webem
spoeczna
399
Systematyczny punkt widzenia przyjmowany przez Webera w Zwischenbetrachtung sformuowany jest w synnym zdaniu: [...] racjonalizacja i wiadoma sublimacja stosunkw czowieka z rnymi sferami zewntrznego i wewntrznego, religijnego i doczesnego posiadania dbr zmuszaa [...] do uwiadomienia sobie wewntrznej autonomii [innere Eigengesetzlichkeiten] poszczeglnych sfer w jej konsekwencjach i przez to do uwikania ich we wzajemne konflikty, ktre w kontekcie pierwotnej prostoty stosunkw ze wiatem zewntrznym pozostaway w ukryciu"1. Wewntrzna autonomia", wewntrzna autonomiczna logika" odsya do racjonalnej zamknitoci" idei; posiadanie dbr wewntrznych i zewntrznych, idealnych i materialnych, stanowi podoe do konfiguracji interesw. Dopki rozpatrujemy idee jako takie, tworz one kulturowe sfery wartoci; gdy za cz si z interesami, tworz porzdki ycia, ktre w sposb prawowity reguluj posiadanie dbr. Bd chcia (a) zaj si bliej systematyk tych porzdkw ycia, nastpnie (b) omwi ich wewntrzne, autonomiczne logiki", by na koniec (c) ponownie podj kwesti czciowego tylko urzeczywistnienia nowoczesnych struktur wiadomoci. a. W Zwischenbetrachtung Weber nie przeprowadza adnych cisych rozrnie midzy paszczyzn tradycji kulturowej a zinstytucjonalizowanymi systemami dziaania bd porzdkami ycia. Religijna etyka braterstwa bdca punktem odniesienia przy porwnywaniu porzdkw i wartoci [tego] wiata" traktowana jest - co odpowiada te kontekstowi, jakim jest analiza obrazw wiata - gwnie jako symbolizm kulturowy. Z kolei nauka i sztuka jawi si raczej przez pryzmat porzdkw ycia, a zatem jako kulturowe systemy dziaania, ktre wyksztaciy si i wyodrbniy rwnoczenie z tymi
1
spoecznymi systemami dziaania, jakimi s gospodarka i pastwo. Systematyka podstawowych poj Webera nasuwa jednak nastpujce rozrnienia midzy paszczyznami kulturowego przekazu i kulturowych systemw dziaania:
Tabela 7. Kompleks kulturowy Kulturowe sfery wartoci Idee kognitywne Idee normatywne Idee estetyczne
Kulturowe systemy dziaania: zorganizowane posiadanie dbr uprawianie nauki idealnych
wsplnota religijna
zorganizowane uprawianie sztuki
Trzy kulturowe systemy dziaania to porzdki ycia, ktre reguluj posiadanie dbr idealnych. Od tego odrnia Weber sfery posiadania dbr doczesnych. W nowoczesnych spoeczestwach wartociami s przede wszystkim zwyczajne (alltdgliche) dobra kulturowe - bogactwo i wadza - jak te dobro niezwyczajne: mio pciowa (lub mio erotycznie wysublimowana); wok tych wartoci krystalizuj si porzdki ycia. Tak wic w efekcie mamy pi porzdkw ycia (kulturowych systemw dziaania bd w cisym sensie spoecznych systemw dziaania), midzy ktrymi a religijn etyk braterstwa mog wystpowa napicia:
labela 8. forzdki ycia, miedzy ktrymi a religijn etyk przekona wystpuj napicia Zainteresowanie posiadaniem Dbr idealnych Idee kulturowe zwyczajne niezwyczajne
sztuka: wiedza: zorganizowane zorganizowane uprawianie nauki uprawianie sztuki bogactwo: ekonomia wadza: polityka mio: kontrkultury hedonistyczne
M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd.
Dbr materialnych
cyt., s. 79-80.
400
401
W Zwischenbetrachtung zamiarem Webera jest analiza napi midzy religi a wiatem", przy czym religijnym punktem odniesienia jest etyka braterstwa. Wedug tej analizy konflikty musz wystpi z tym wiksz ostroci, im bardziej zostaj uwiadomione w ich swoistoci relacje czowieka z rnymi sferami posiadania dbr zewntrznych i wewntrznych". Ma to za miejsce tym wyraniej, w im wikszym zakresie zracjonalizowane zostaj porzdki ycia. Konflikty czy napicia", ktrymi w tym miejscu jest Weber zainteresowany, nie pochodz z zewntrz, z nie dajcych si pogodzi konfiguracji interesw, lecz s pochodzenia wewntrznego, wynikaj z niemonoci pogodzenia ze sob odmiennych struktur. Jeli bdziemy i nie tyle bezporednio za tekstem, ile za systematyk tego zagadnienia, to najpierw trzeba si zwrci ku kulturowym sferom wartoci; sfery te wszak s posuszne bezporednio wewntrznej logice idei, podczas gdy w porzdkach ycia idee s ju stopione z interesami i tworz prawowite porzdki. b. Sferze wartoci etycznych przeciwstawia Weber nauk i sztuk. Rozpoznajemy w tym kognitywne, normatywne i ekspresywne skadniki kultury, z ktrych kady wyksztaca si i wyodrbnia zgodnie z odpowiednim uniwersalnym roszczeniem. W tych kulturowych sferach wartoci wyraaj si nowoczesne struktury wiadomoci, ktre wyoniy si w wyniku racjonalizacji obrazw wiata. Racjonalizacja ta doprowadzia, jak moglimy widzie, do [pojawienia si] formalnych koncepcji wiata obiektywnego, wiata spoecznego i wiata subiektywnego oraz odpowiednich postaw wobec kognitywnie bd moralnie urzeczowionego wiata zewntrznego i zsubiektywizowanego wiata wewntrznego. Rozrnilimy przy tym obiektywizujce nastawienie wobec procesw przyrody zewntrznej, respektujce normy (bd krytyczne wobec norm) nastawienie wobec prawowitych porzdkw
spoeczestwa, jak te ekspresywne nastawienie wobec subiektywnoci przyrody wewntrznej. Struktury zdecentrowanego rozumienia wiata (w Piagetowskim sensie), ktre dla nowoczesnoci maj znaczenie decydujce, mona wic scharakteryzowa w ten sposb, e dziaajcy i poznajcy podmiot moe przyjmowa rne podstawowe nastawienia wobec skadnikw tego samego wiata. Kombinacja tych postaw i formalnych koncepcji wiata tworzy w efekcie dziewi relacji fundamentalnych; schemat przedstawiony w tab. 9 dostarcza nici przewodniej wydobytej z charakterystycznego dla Webera sposobu prowadzenia wywodu, pozwalajcej rozezna si w racjonalizacji odniesie czowieka do rnych sfer".
Tabela 9. Relacje formalnopragmatyczne Zasadnicze nastawienia wiaty obiektywny (1) spoeczny (2) odniesienie kognitywno-strategiczne relacja obligatoryjna subiektywny (3) obiektywistyczny stosunek do samego siebie cenzurujcy stosunek do samego siebie spontaniczno-zmysowy stosunek do samego siebie
stosunek Obiektywizujce (I) kognitywno-instrumentalny Polegajce na respekmoralnotowaniu norm (2) estetyczny stosunek do otoczenia niezobiekEkspresywne (3) tywizowanego
autoinscenizacja
Nie mog zanalizowa tu relacji formalnopragmatycznych w sposb systematyczny; poprzestan na intuicyjnym wskazaniu charakterystycznych form [ich] artykuowania si, ktre mog posuy za ilustracj. Stosunek kognitywno-instrumentalny (1.1) mona objania na przykadzie twierdze, dziaa instrumentalnych, obserwacji itd.; odniesienie kogni-
402
403
tywno-strategiczne (1.2) na przykadzie dziaa spoecznych typu racjonalnego ze wzgldu na cel; relacj obligatoryjn (2.2) na przykadzie dziaa regulowanych przez normy; autoinscenizacj (3.2) na przykadzie dziaa spoecznych typu dramaturgicznego czy samoprezentacyjnego. Obiektywistyczny stosunek do samego siebie (1.3) wyraa si moe w teoriach (np. empirystycznej psychologii bd utylitarystycznej etyce); ilustracj cenzurujcego stosunku do samego siebie (2.3) mog by fenomeny [zwizane z dziaaniem] super-ego, takie jak poczucie winy czy reakcje obronne; spontaniczno-zmysowy stosunek do samego siebie (3.3) mona wyczyta z ekspresji afektywnych, pobudze popdowych (libidisen Regungen), dokona twrczych itp. Trywialnych egzemplifikacji estetycznego stosunku do otoczenia niezobiektywizowanego (3.1) dostarczaj dziea sztuki, w ogle przejawy stylu i stylizacji (Stiphdnomene), ale take np. teorie, w ktrych znajduje odbicie morfologiczny ogld natury. Fenomeny, ktre s typow ilustracj praktycznomoralnego, braterskiego" obchodzenia si z przyrod, s najbardziej niejasne, o ile rwnie w tym wypadku nie chcemy siga do tradycji majcych inspiracje mistyczne bd do tabuizacji (np. wegetariaskie awersje), do antropomorfizujcego obchodzenia si ze zwierztami itd. Ju z tej wstpnej prby charakteryzacji wida, e spord pragmatycznych relacji midzy aktorem a jego otoczeniem zewntrznym i wewntrznym, ktre stay si dostpne na sposb formalny za spraw odczarowania", tylko niektre zostay wybrane i wyartykuowane w standaryzowanych formach ekspresji. To zrnicowane wykorzystanie moliwoci formalnych moe mie powody zewntrzne lub wewntrzne. Moe ono odzwierciedla swoisty dla danej kultury i dla danego spoeczestwa sposb korzystania z potencjau racjonalizacji oferowanego przez nowoczesne struktury wiadomoci, a wic selektywny wzr racjonalizacji spoecznej. Moe te jednak by tak, e tylko
niektre z tych relacji formalnopragmatycznych nadaj si do akumulowania wiedzy. Dlatego musimy sprbowa zidentyfikowa te relacje, ktre z punktu widzenia nabywania wiedzy s dostatecznie produktywne, aeby pozwoli na rozwj kulturowych sfer wartoci zgodnie z [ich] autonomiczn logik wewntrzn w rozumieniu Maxa Webera. Poniewa w tym miejscu nie mog zadouczyni roszczeniu systematycznemu, bd trzyma si wypowiedzi Webera. Ewidentnie jest on zdania, e tylko sze spord sklasyfikowanych relacji aktora ze wiatem moe podlega racjonalizacji i wiadomej sublimacji":
Tabela 10. Kompleksy racjonalizacji Zasadnicze nastawienia wiaty 1 [obiektywny] 2 [spoeczny] 3 1 [subiektywny] [obiektywny]
3 [ekspresywne]
sztuka
1 [obiektywizujce]
t
Racjonalno kognitywno-instrumentalna nauka technika \ technologie > spoeczne i T j
X
i
2 [polegajce na respektowaniu norm]
racjonalno praktycznomoralna prawo | moralno
i T
3 [ekspresywne]
racjonalno praktycznoestetyczna erotyka ', sztuka
404
spoeczna
405
Obiektywizujce nastawienie do przyrody zewntrznej oraz do spoeczestwa obejmuje swym zakresem kompleks racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej, w ramach ktrego wytwarzanie wiedzy moe przybra form postpu naukowego i technicznego (wliczajc w to technologie spoeczne). Fakt, e pole 3.1 pozostaje puste, odpowiada zaoeniu, e przy nastawieniu obiektywizujcym nie mona si niczego nauczy o przyrodzie wewntrznej jako subiektywnoci. Polegajce na respektowaniu norm nastawienie wobec spoeczestwa oraz wobec przyrody wewntrznej obejmuje swym zakresem kompleks racjonalnoci praktycznomoralnej, w ramach ktrego wytwarzanie wiedzy moe przybra form systematycznego opracowywania wyobrae prawnych i wyobrae moralnych; to, e pole 2.1 pozostaje puste, oznacza sceptycyzm wobec moliwoci nadania jakiego racjonalnego ksztatu braterskiemu obchodzeniu si z niezobiektywizowan przyrod, np. w postaci poznania filozoficznoprzyrodniczego, ktre mogoby konkurowa z nowoczesnym przyrodoznawstwem1. Ekspresy wne nastawienie wobec przyrody wewntrznej i przyrody zewntrznej obejmuje swym zakresem kompleks racjonalnoci praktycznoestetycznej, w ramach ktrego wytwarzanie wiedzy moe przybra form autentycznej interpretacji potrzeb, czyli takiej, ktr w zmienionych warunkach historycznych trzeba kadorazowo odnawia. Puste pole 3.2 ma wskazywa, e ekspresywnie zdeterminowane formy interakcji (np. kontrkulturowe style ycia) nie tworz struktur samych z siebie zdolnych do racjonalizacji, tworz struktury pod tym wzgldem pasoytnicze, jako e zalene od innowacji w innych sferach wartoci.
1 Por. moj odpowied McCarthy'emu: J. Habermas, Odpowied na zarzuty, tum. A. M. Kaniowski, w: Wok teorii krytycznej Jurgena Hahermasa, A. M. Kaniowski, A. Szahaj (red.), Warszawa 1987, s. 191 n.
Jeli te trzy kompleksy racjonalnoci, wyprowadzone formalnopragmatycznie z zasadniczych nastawie i koncepcji wiata, odsyaj wanie do tych trzech kulturowych sfer wartoci, ktre wyksztaciy si i wyodrbniy w epoce europejskiej nowoczesnoci, to nie jest to jeszcze aden zarzut wobec systematycznej wartoci [powyszego] schematu. Wedug Webera, nowoczesne struktury wiadomoci s wynikiem powszechnodziejowego procesu odczarowywania i o tyle te odzwierciedlaj nie tylko idiosynkratyczne rysy partykularnej kultury. Roszczeniu systematycznemu nie czyni jednak zado rwnie Weberowskie prezentacje historyczne. Niezalene uzasadnienie daoby si by moe wydoby z teorii argumentacji. W tej materii na razie mam do zaoferowania jedynie uwag dotyczc [samej] strategii badawczej. Jeli wyrnikiem kulturowych sfer wartoci jest wytwarzanie wiedzy, zrnicowane podug roszcze wanociowych i majce charakter cigy, oraz jeli cigo temu wytwarzaniu wiedzy zapewni mona tylko poprzez urefleksyjnienie procesw uczenia si, tzn. przez sprzenie zwrotne z instytucjonalnie wyksztaconymi i wyodrbnionymi formami argumentacji, to wwczas winno da si wykaza w odniesieniu do kadej z historycznie uksztatowanych sfer wartoci (wyprowadzonych przez nas z kombinacji 1.1, 1.2, 2.2, 2.3, 3.3, 3.1), i pozostaje ona w czytelnej (plausible) relacji do typowej w danych wypadku formy argumentacji, wyspecjalizowanej zgodnie z [pewnym] uniwersalnym roszczeniem wanociowym. Hipoteza nasza bdzie obalona, jeli nie uda si tego wykaza lub jeli, na odwrt, da si rzeczywicie wskaza wyspecjalizowane formy argumentacji w wypadku pl pustych" oznaczonych krzyykiem (x) (1.3, 2.1, 3.2), tzn. dla obszarw dowiadczenia reprezentowanych przez te pola. Do sfalsyfikowania wystarczy te wykaza w sposb opisowy, e istniej kultury, w ktrych wystpuj odpowiednie, trudno dla
406
Modemhacja jako racjonalizacja
spoeczna
407
nas wyobraalne sfery wartoci wraz z odpowiednim, cigym wytwarzaniem wiedzy. W tym kontekcie pouczajca jest Weberowska ocena utylitaryzmu (1.3)#oraz bohemy (3.2); ani utylitaryzm, ani bohema nie s zdolne do zachowania trwaoci i stabilnoci, gdy ani jedno, ani drugie nie jest ucielenieniem jakiej dajcej si racjonalizowa sfery wartoci posiadajcej wasn wewntrzn logik. Interpretowane za jako interakcja obcowanie z przyrod zewntrzn (2.1), majce ksztat [poniekd] moralny, zawsze byo przez Webera rozumiane jedynie jako zaczarowany ogrd", ktry znika w toku racjonalizacji innych sfer wartoci i sfer ycia. c. Jeli przyjmiemy w punkcie wyjcia, e nowoczesne struktury wiadomoci przybieraj skondensowan posta trzech wymienionych kompleksw racjonalnoci, to wwczas strukturalnie moliw racjonalizacj spoeczn mona sobie wyobrazi w ten sposb, e odpowiednie idee (z obszarw nauki i techniki, prawa i moralnoci, sztuki i erotyki") cz si z interesami i ucieleniaj w odpowiednio zrnicowanych porzdkach ycia. Ten nieco karkoomny model pozwoliby poda konieczne warunki dla nieselektywnego wzoru racjonalizacji: Trzy kulturowe sfery wartoci musiaby w taki sposb zosta doczone do odpowiednich systemw dziaania, aby zapewnione byo wytwarzanie i przekazywanie wiedzy wyspecjalizowane podug roszcze wanociowych; potencja kognitywny rozwinity w kulturach ekspertw musi z kolei by przekazywany dalej potocznej praktyce komunikacyjnej oraz z poytkiem wykorzystywany na rzecz spoecznych systemw dziaania; i wreszcie, kulturowe sfery wartoci musz zosta zinstytucjonalizowane w sposb tak wywaony, aby korespondujce z nimi porzdki ycia byy dostatecznie autonomiczne, by nie zostay podporzdkowane wewntrznym logikom jakich heterogenicznych porzdkw ycia. Selekty-
wny wzr racjonalizacji powstaje wwczas, gdy (przynajmniej) jeden z trzech konstytutywnych skadnikw tradycji kulturowej nie jest poddawany obrbce [od strony] systematycznej, albo gdy (przynajmniej) jedna kulturowa sfera wartoci jest zinstytucjonalizowana niedostatecznie, tzn. tak, e nie pociga za sob skutkw o charakterze strukturalnym w skali caego spoeczestwa, albo gdy (przynajmniej) jedna ze sfer dominuje tak dalece, i podporzdkowuje pozostae obszary ycia jakiej obcej im formie racjonalnoci. Weber wprawdzie nie snu tego rodzaju kontrfaktycznych rozwaa, ale na tym kontrastowym tle mona do dobrze ukaza systematyczn zawarto Zwischenbetrachtung [Teorii stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata]: Racjonalno kognitywno-instrumentalna znajduje instytucjonaln posta w zorganizowanym uprawianiu nauki (im Wissenschaftsbetrieb); jednoczenie posiadajcy sw wasn logik wewntrzn rozwj ekonomicznych i politycznych porzdkw ycia, ktre wyznaczaj struktur spoeczestwa mieszczaskiego, przebiega podug standardw racjonalnoci formalnej. Racjonalno praktycznoestetyczna znajduje instytucjonaln posta w zorganizowanym uprawianiu sztuki; trzeba jednak przyzna, e autonomiczna sztuka, podobnie jak i zmienne kontrkultury intelektualne tworzce si wok tego podsystemu, nie pociga za sob w skali caego spoeczestwa jakich skutkw o charakterze strukturalnym; pozacodzienne wartoci [z] tej sfery stanowi co najwyej ogniskow dla nakierowanego na wewntrzwiatowe wybawienie hedonistycznego stylu ycia sybaryty", ktry reaguje na presj teoretycznego i praktycznego racjonalizmu" waciwego codziennemu profesjonalizmowi" panujcemu (etablierteri) w nauce, ekonomii i pastwie. Racjonalno praktycznomoralna etyki braterstwa osadzonej w religii wybawienia nie daje si pogodzi z [postaw]
408
409
ani profesjonalisty, ani sybaryty; nowoczesny wiat opanowany jest przez porzdki ycia, w ktrych panowanie uzyskuj dwa pozostae kompleksy racjonalnoci i na zasadzie podziau pracy ustanawiaj wiatowe panowanie niebraterstwa"; wyobraenia moralne, ktre nacelowane s na autonomi ugruntowan w pojednaniu komunikacyjnym, nie maj dostatecznych szans przebicia si w konfrontacji ze wiatem urzeczowionym na sposb kognitywno-instrumentalny i zwrconym ku temu, co subiektywne; etyka braterstwa nie znajduje dla siebie oparcia w instytucjach, za porednictwem ktrych mogaby trwale reprodukowa si w kulturze. Ale nie tylko religijna etyka braterstwa, rwnie owa posta etyki, ktra przystosowuje si do nieczuoci urzeczowionego adu (Kosmos) ekonomicznego", wanie etyka protestancka, zostaje w duszym przedziale czasu starta na proch midzy myskimi kamieniami obydwu pozostaych kompleksw racjonalnoci. Wprawdzie najpierw w protestanckiej kulturze zawodu-powoania na tyle dochodzi ona do gosu w sposb zinstytucjonalizowany, i spenione zostaj wstpne warunki modernizacyjne; ale procesy modernizacji zwrotnie podkopuj racjonalne ze wzgldu na wartoci podstawy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel; wedug diagnozy Webera, zawarte w etyce przekona podstawy orientacji zwizanych z zawodem-powoaniem ulegaj rozmyciu, ustpujc miejsca instrumentalnemu nastawieniu do pracy, interpretowanemu utylitarystycznie. Na koniec zostajemy z niezaspokojon potrzeb artykuowan w kategoriach religijnych, ktra stanowia bodziec dla wszystkich form racjonalizacji, mianowicie z roszczeniem, aeby powszechny bieg rzeczy (Weltverlauf) - przynajmniej o tyle, o ile dotyka spraw ludzkich - by w jaki sposb procesem sensownym". Paradoksem racjonalizacji spoecznej jest dowiadczenie bezsensu czysto wewntrzwiatowego samodoskonalenia
si czowieka kultury, a zatem take ostatecznej wartoci, do ktrej, jak si wydawao, mona kultur sprowadzi"1. Jeli systematyczn zawarto Zwischenbetrachtung przedstawimy sobie w ten wanie sposb, to stanie si wyranie widoczne, e Weberowskie intuicje id w kierunku selektywnego wzoru racjonalizacji, wyszczerbionego uprofilowania modernizacji. Niemniej jednak Weber mwi o paradoksalnym a nie o czstkowym charakterze racjonalizacji spoecznej. Waciw przyczyn caej dialektyki racjonalizacji upatruje on mianowicie w tym, e ju samo wyodrbnianie si i wyksztacanie autonomicznych wewntrznych logik swoistych dla kadej z kulturowych sfer wartoci zawiera w sobie zarodek destrukcji tej racjonalizacji wiata, ktr wszak umoliwia, nie za w niezrwnowaonym instytucjonalnym ucielenieniu wyzwolonych dziki temu potencjaw kognitywnych. Myl ta zachowuje pewn doz prawdopodobiestwa tylko dopty, dopki Weber w odniesieniu do kompleksu racjonalnoci praktycznomoralnej nie bierze pod rozwag pewnej formy etyki braterstwa, zsekularyzowanej na tym samym poziomie co nowoczesna nauka i autonomiczna sztuka, a mianowicie etyki komunikacyjnej oderwanej ju od jej podstaw w religiach wybawienia, lecz generalnie skupia uwag na napiciach wystpujcych w stosunkach midzy religi a wiatem. Rzuca si nadto w oczy to, e w Zwischenbetrachtung adnego systematycznego miejsca nie przydzielono nowoczesnemu prawu. Pojawia si ono tylko raz w kontekcie porzdku pastwowego jako instrument organizacji pozbawiony sub2 stancji praktycznomoralnej . Ale dla instytucjonalizacji racjo' M. Weber, Teoria stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata, wyd. cyt., s. 96. 2 Tame, s. 83 n.
410
nalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania nowoczesne prawo odgrywa podobn rol jak protestancka etyka zawodu-powoania. Bez prawnej formalizacji {Verrechtlichung) kapitalistycznych stosunkw gospodarczych nie do pomylenia jest automatyzacja czy samostabilizacja oderwanego od swego etyczno-motywacyjnego podoa podsystemu dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Dlatego Weber moe przeprowadzi sw diagnoz teraniejszoci, wstpnie zawart w Zwischenbetrachtung, tylko o tyle, o ile udaje mu si oderwa nowoczesny rozwj prawa od drogi, jak los wyznaczy racjonalnoci praktycznomoralnej, oraz uczyni go pojciowo zrozumiaym jako dalsze ucielenienie racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej.
4. RACJONALIZACJA PRAWA I DIAGNOZA TERANIEJSZOCI
Rozwj prawa zajmuje w Weberowskiej teorii racjonalizacji miejsce rwnie prominentne co dwuznaczne. Dwuznaczno racjonalizacji prawa polega na tym, e umoliwia ona - albo zdaje si umoliwia - zarwno instytucjonalizacj racjonalnego ze wzgldu na cel dziaania gospodarczego i administracyjnego, jak i oderwanie si podsystemu dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel od jego podstaw praktycznomoralnych. Metodyczny sposb ycia uchodzi za ucielenienie praktycznomoralnych struktur wiadomoci; jednak, w opinii Webera, kierujca si zasadami etyka zawodu-powoania pozostaje skuteczna tylko dopty, dopki osadzona jest w kontekcie religijnym. Dialektyka rozwoju nauki i religii miaa, jak to widzielimy, dostarcza empirycznego uzasadnienia tezy, i w nastpstwie zachwiania pewnikw religijnej wiary nie jest ju moliwa niezawodna reprodukcja etycznych orientacji ukierunkowujcych dziaanie. Wyjanienie to nie mogoby w analogiczny sposb stosowa si do nowoczesnego prawa chociaby z tego powodu, e od samego pocztku wystpuje ono w formie zsekularyzowanej. Dlatego to w swej socjologii prawa Weber realizuje inn strategi anieli w badaniach nad socjologi religii. W odniesieniu do etyki protestanckiej podaje powody, dla ktrych nie moe doj do trwaej instytucjonalizacji praktycznomoralnych struktur wiadomoci, tymczasem nowoczesne prawo reinterpretuje tak, i moe ono jawi si
412
Racjonalizacja prawa i diagnoza
teraniejszoci
413
jako oderwane od ewaluatywnej sfery wartoci i od samego pocztku bdce instytucjonalnym ucielenieniem racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej. Strategia ta sytuuje si w kontekcie tej diagnozy wspczesnoci, ktra wzoruje si na wywodzie zarysowanym w Zwischenbetrachtung [Teorii stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata]. Nim nieco bliej zajm si (2) racjonalizacj prawa, pragn z tego wanie wzgldu zaj si (1) dwoma najwaniejszymi komponentami tej Weberowskiej diagnozy wspczesnej mu epoki. l.W swej analizie teraniejszoci bardziej ni w innych miejscach trzyma si Weber perspektywy teoretycznej, z ktrej modernizacja prezentuje si jako kontynuacja powszechnodziejowego procesu odczarowania. Wane dla fazy powstawania kapitalizmu wyksztacanie si i wyodrbnianie samodzielnych kulturowych sfer wartoci oraz cechujce rozwj spoeczestwa kapitalistycznego od koca XVIII w. usamodzielnienie si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel to dwa trendy, ktre Weber czy, budujc na ich podstawie egzystencjalno-indywidualistyczn krytyk teraniejszoci. Pierwszy komponent mona sprowadzi do tezy o utracie sensu, drugi za do tezy o utracie wolnoci. Obydwie te tezy wzite cznie po dzi dzie wyznaczaj sceptyczn wobec postpu, skryt ideologi owych badaczy spoecznych, ktrzy swych potrzeb wiatopogldowych nie chc bez reszty zoy w ofierze na otarzu deklarowanego scjentyzmu1. Wraz z wyksztaceniem si i wyodrbnieniem samodzielnych kulturowych sfer wartoci wyania si rwnie wiadomo ich autonomicznej logiki wewntrznej. Okoliczno ta ma, w mniemaniu Webera, dwoiste konsekwencj. Z jednej
Na temat neokonserwatywnego potencjau w rodowisku amerykaskich badaczy spoecznych por. P. Steinfels, The Neoconservatives, New York 1979; w odniesieniu do Republiki Federalnej Niemiec R. Lederer, Neokonseiyative Theoiie und Geselhchaftsanalyse, Frankfurt am Main 1979.
1
strony, dopiero dziki temu staje si moliwa racjonalizacja systemw symbolicznych pod ktem pewnego, w kadym wypadku abstrakcyjnego miernika wartoci (Wertmajistab) (takiego jak prawdziwo, normatywna suszno, pikno i autentyczno); z drugiej za strony rozpada si rwnoczenie sensotwrcza jedno metafizyczno-religijnych obrazw wiata: midzy usamodzielnionymi sferami wartoci zaczyna dochodzi do wspzawodnictwa, ktremu nie mona ju zaradzi, wystpujc z nadrzdnej pozycji boskiego bd kosmologicznego porzdku wiata. Z chwil gdy wok tych ostatecznych" idei krystalizuj si systemy dziaania, dochodzi do uwikania tych sfer ycia we wzajemne konflikty, ktre w warunkach pierwotnej prostoty stosunkw ze wiatem zewntrznym pozostaway w ukryciu"1. T centraln myl, od ktrej wychodzi Zwischenbetrachtung, moemy rozjani z pomoc tab. 10 (s. 403). W miar jak wewntrzna logika poszczeglnych sfer wartoci przekada si na spoeczne struktury odpowiednio zrnicowanych i wyodrbnionych porzdkw ycia, to, co na paszczynie kulturowej jest rnic midzy roszczeniami wanociowymi, na paszczynie spoeczestwa moe przemieni si w napicia midzy zinstytucjonalizowanymi orientacjami, ktre ukierunkowuj dziaania, tzn. w konflikty midzy dziaaniami. W powyszym schemacie przeciwbiene strzaki oznaczaj przeciwstawno zasadniczych postaw, jakie dziaajcy moe w danym wypadku zaj wobec tego samego obszaru rzeczywistoci. Wobec przyrody zewntrznej moe on przyj nastawienie obiektywizujce, ale take nastawienie ekspresywne. Wobec spoeczestwa - nastawienie polegajce na respektowaniu norm, ale te nastawienie obiektywizujce,
1
414
teraniejszoci
415
a wobec przyrody wewntrznej nastawienie ekspresywne, ale take polegajce na respektowaniu norm. Te moliwoci przestawiania si" s charakterystyczne dla stopni wolnoci waciwych zdecentrowanemu rozumieniu wiata. Te same stopnie wolnoci mog si jednak sta ogniskiem konfliktw w momencie, gdy rne kulturowe sfery wartoci zaczynaj rwnoczenie penetrowa te same obszary instytucjonalne, tak i w tym samym miejscu procesy racjonalizacyjne odmiennego typu zaczynaj ze sob konkurowa. Orientacje dziaania - orientacja kognitywno-instrumentalna, praktycznomoralna i estetyczno-ekspresywna - nie powinny si a tak dalece usamodzielnia w formie antagonistycznych porzdkw ycia, iby swymi oczekiwaniami przekraczay przecitn zdolno integracyjn systemu osobowoci i prowadziy do trwaych konfliktw midzy stylami ycia. Oczywicie zawsze istnieje problem, jak przy rnorodnoci spoecznych sytuacji dziaania oraz sfer ycia mona zapewni jedno wiata ycia. Do zrnicowa dochodzi ju w onie rozczonkowanych spoeczestw plemiennych; tu antagonizm midzy odmiennymi sferami ycia mona jeszcze zaagodzi rodkami waciwymi mitycznej interpretacji wiata: kad sfer reprezentuje swoista prapotga, ktra komunikuje si ze wszystkimi pozostaymi mocami. Pn form tej mitycznej optyki stanowi politeizm, ktry konkurencj problemw yciowych pozwala spersonifikowa jako walk bogw i na zasadzie projekcji przenie do nieba. Na etapie rozwinitych cywilizacji (auf der Entwicklungsstufe der Hochkulture) spoeczestwo rnicuje si wedug grup zawodowych i warstw spoecznych, tak e jedno wiata ycia odtd ju nie moe by zagwarantowana przez mityczne interpretacje wiata. Teraz t jednoczc funkcj speniaj religijno-metafizyczne obrazy wiata, i to tym bardziej imponujco, im bardziej s one w caoci racjonalnie opracowane i uksztatowane.
Wraz z wyksztaceniem si i wyodrbnieniem kulturowych sfer wartoci w nowoczesnych spoeczestwach ta wanie zdolno integracyjna zostaje podana w wtpliwo. W miar jak racjonalizacja obrazw wiata wyania z siebie nowoczesne struktury wiadomoci, obrazy wiata jako takie ulegaj rozpadowi: Wspaniay racjonalizm etyczno-metodycznego sposobu ycia, ktrym przeniknite jest kade religijne proroctwo, zdetronizowa to wielobstwo na rzecz Jedynego, ktry jest koniecznoci;*, nastpnie za, w obliczu faktw ycia wewntrznego i zewntrznego, uzna si zmuszonym do owych kompromisw i relatywizacji, ktre wszyscy znamy z historii chrzecijastwa. Dzisiaj jednak panuje w religii dzie powszedni. Odczarowani dawni bogowie przybieraj posta bezosobowych mocy, powstaj z grobw, d do zapanowania nad naszym yciem i ponownie zaczynaj ze sob odwieczn walk. Sprostanie takiej powszednioci stao si jednak bardzo trudne dla czowieka wspczesnego, dla modej za generacji w szczeglnoci. Wszelka pogo za przeyciem pochodzi z tej saboci. Saboci jest to bowiem, jeli kto nie moe spojrze w najsurowsze oblicze przeznaczenia epoki, w jakiej yje"1. Religijne obrazy wiata, ktre ulegy etycznej racjonalizacji, tak samo jak metafizyczne obrazy wiata, ktre zostay zracjonalizowane w aspekcie kognitywnym, utrzymyway jeszcze na poziomie swych naczelnych zasad (takich jak Bg, Natura, Rozum itd.) zespolenie tych trzech aspektw, ze wzgldu na ktre wiat czyniono poddawalnym racjonalnej obrbce jako w danym wypadku wiat obiektywny, spoeczny lub subiektywny. Dlatego sposobowi ycia tych, ktrzy w swym dziaaniu i myleniu kierowali si tymi obrazami wiata, mogy one dostarcza jednoczcego sensu. W Zwischenbetrachtung oraz w Nauce jako zawodzie i powoaniu Weber przedstawia obie
M. Weber, Nauka jako zawd i powoanie, tum. P. Dybel, w: M. Weber, "olityka jako zawd i powoanie, przedmowa , wstp i opracowanie Z. Krasnodebski, Krakw 1998, s. 132.
416
Racjonalizacja prawa i diagnoza teraniejszoci
417
powizane ze sob tezy, ktre gosz e w obliczu racjonalnej, autonomicznej logiki wewntrznej nowoczesnych porzdkw ycia etyczna unifikacja wiata w imi zsubiektywizowanej wiary jest tak samo niemoliwa do przeprowadzenia jak teoretyczna unifikacja wiata w imi nauki. Znakiem czasu jest dla Webera powrt nowego politeizmu, w ktrym wszelako walka bogw przybiera odpersonifikowan, urzeczowion posta antagonizmu midzy porzdkami wartoci i porzdkami ycia, ktre nie daj si pojedna. Zracjonalizowany wiat sta si bezsensowny, poniewa w wiecie tocz ze sob nieubagan walk rne porzdki wartoci. Stary Mili [...] powiada gdzie: jeli wychodzi si od czystego dowiadczenia, dochodzi si do politeizmu. Teza ta sformuowana jest niezbyt subtelnie, brzmi paradoksalnie, ale jest w niej co z prawdy. To wanie dzisiaj poznalimy ponownie t star prawd, e co moe by wite nie tylko pomimo tego, i nie jest pikne, ale wanie dlatego i o ile nie jest pikne. W 53 rozdziale Ksigi Izajasza i w Psalmie 22 mona znale na to dowody. A e co moe by pikne nie tylko mimo e nie jest dobre, lecz wanie w tym, w czym nie jest dobre, to wiemy od Nietzschego, przedtem za myl ta pojawia si w Kwiatach za - tak Baudelaire nazwa swj zbir wierszy. Banalna jest te prawda, e co moe by prawdziwe, chocia nie jest ani pikne, ani wite, ani dobre. S to jednak tylko najbardziej elementarne przypadki owej walki bogw poszczeglnych porzdkw i wartoci. [...] Przypomina to stary, nie odczarowany jeszcze z bogw i demonw wiat, tyle e ma inny sens. Rwnie i dzisiaj bowiem nasze zachowanie przypomina zachowanie staroytnego Greka, ktry skada najpierw ofiar Afrodycie, potem Appolinowi, przede wszystkim za kademu z bogw swojego miasta, tylko zostao ono odczarowane i odarte z jego mistycznego, ale wewntrznie prawdziwego wyrazu. Rwnie i dzisiaj owymi bogami i ich walk wada z pewnoci nie nauka, lecz los"'. Formu mwic o nowym politeizmie" wyraa Weber tez o utracie sensu. Odzwierciedla si w niej typowe dla
'Tame, s. 131.
wczesnego pokolenia dowiadczenie nihilizmu, ktre Nietzsche tak imponujco udramatyzowa. Bardziej oryginalne anieli sama teoria jest jej uzasadnienie za pomoc dialektyki, ktra rzekomo tkwia u pocztkw religijno-dziejowego procesu odczarowania, tzn. wyzwalania nowoczesnych struktur wiadomoci: rozum sam rozszczepia si na wielorakie sfery wartoci i unicestwia wasn uniwersalno. Weber interpretuje t utrat sensu jako egzystencjalne wezwanie jednostki do tego, by jedno, ktrej nie mona ju wytworzy w istniejcych porzdkach spoecznych, wytwarzaa teraz w obszarze prywatnoci zawsze wasnej biografii - z odwag rozpaczy i absurdaln nadziej ywion przez tych co nie maj nadziei. Racjonalno praktyczna, ktra racjonalne ze wzgldu na cel orientacje dziaania wie i uzasadnia poprzez racjonalno ukierunkowan na wartoci, moe znale dla siebie miejsce ju tylko w osobowoci samotnej jednostki - j e l i nie w charyzmie nowych przywdcw; ta wewntrzna autonomia, do ktrej zdobycia i utrzymania potrzebny jest heroizm, jest zarazem zagroona, poniewa w onie nowoczesnego spoeczestwa nie ma adnego takiego prawowitego porzdku, ktry mgby gwarantowa kulturow reprodukcj odpowiednich orientacji aksjologicznych i dyspozycji do dziaania. Teza o zagraajcym wolnoci jednostki usamodzielnianiu si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel naturalnie nie wynika wprost z owej pierwszej tezy; zwizek tezy o utracie sensu z tez o utracie wolnoci nie jest jasny. Synny fragment, gdzie Weber formuuje t tez, brzmi nastpujco: Jeden z konstytutywnych skadnikw nowoczesnego ducha kapitalizmu, jak rwnie caej nowoczesnej kultury, mianowicie racjonalny sposb ycia oparty na idei zawodu-powoania zrodzi si - jak maj to wykaza niniejsze rozwaania - z ducha ascezy chrzecijaskiej. [ ] Albowiem kiedy asceza zostaa przeniesiona z cel zakonnikw do ycia zawodowego, a nastpnie zacza opanowywa wewntrz-
418
419
wiatow moralno - pomoga w budowie gigantycznego kosmosu nowoczesnego porzdku gospodarczego, zwizanego z przesankami technicznymi i ekonomicznymi mechanicznej produkcji maszynowej. Kosmos ten okrela z nieuniknionym przymusem sposb ycia wszystkich jednostek, ktre urodziy si w jego trybach, nie za tylko sposb ycia wykonujcych bezporednio ekonomiczn czynno zarobkow, i by moe bdzie go w taki sam sposb okrela dotd, a sponie ostatni cetnar kopalnego wgla. Zdaniem Baxtera troska o dobra zewntrzne powinna spoczywa na barkach jego witobliwych jak lekki paszcz, ktry mona zrzuci w kadej chwili. Los jednak zrzdzi, e paszcz ten sta si stalow skorup. Od kiedy asceza podja zadanie przebudowy wiata i oddziaywania na, dobra zewntrzne tego wiata zaczy uzyskiwa coraz bardziej wzrastajc i nieubagan wadz nad ludmi, jak nigdy przedtem w historii. Duch ascezy wymkn si ze swojej skorupy - kt wie, czy ostatecznej? Zwyciski kapitalizm, poniewa opiera si na mechanicznej podstawie, nie potrzebuje ju wsparcia ascezy. [...] Nikt jeszcze nie wie, kto w przyszoci bdzie egzystowa w tej skorupie troski o dobra zewntrzne i czy u kresu tego niesamowitego rozwoju nie powstan nowi prorocy, lub te czy nie dojdzie do wielkiego odrodzenia starych pogldw i ideaw, albo - jeli nie urzeczywistni si adna z tych moliwoci - czy nie zapanuje mechaniczne skamienienie upikszone pewnym rodzajem wymuszonego zaufania. A wtedy stan si by moe prawd w stosunku do ostatnich ludzi tego rozwoju kulturowego nastpujce sowa: Zawodowi specjalici bez ducha, sybaryci bez serca; ta nico wyobraa sobie, e uzyskaa nigdy nie osignity dotd stopie czowieczestwa"'. Weber omawia powstanie i rozwj kapitalizmu z punktu widzenia instytucjonalizacji racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania i natrafia przy tej okazji na rol protestanckiej etyki zawodu-powoania oraz nowoczesnego prawa. Pokazuje, jak z ich pomoc nastpuje instytucjonalizacja racjonalnoci kognitywno-instrumentanej. w gospodarce
M. Weber, Asceza i duch kapitalizmu, w: tene, Szkice z socjologii religii, tum. J. Prokopiuk, H. Wandowski, Warszawa 1984, s. 107-109 [por. take M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, wyd. cyt., s. 179-182].
1
i pastwie; z tego nie wynika jeszcze sama przez si pesymistyczna prognoza urzeczowienia tego podsystemu w stalow skorup". Weber bowiem te ma poczucie, e stawiajc t prognoz przenosi si w dziedzin sdw wartociujcych i opartych na wierze" 1 . Niemniej jednak z pniejszych rozpraw {Polityka jako zawd i powoanie, Nauka jako zawd i powoanie, Zwischenbetrachtung itd.) mona by odnie wraenie, e druga teza daje si nie tylko potwierdzi empirycznie jako stwierdzenie orzekajce o pewnym trendzie, ktre wskazuje na dysfunkcjonalne nastpstwa uboczne przenikajcej wszystko biurokratyzacji2, lecz take wyprowadzi jako sd teoretyczny z pierwszej tezy. Ta prba przy dokadniejszym jej sprawdzeniu nie wytrzymuje krytyki. Dwie uwagi na ten temat. Przede wszystkim pierwsza teza jest sama w sobie nieprzekonujca. Niewtpliwie jest tak, e wraz z pojawieniem si nowoczesnych struktur wiadomoci rozpada si bezporednia jedno prawdy, dobra i doskonaoci, jak sugeroway podstawowe pojcia religijne i metafizyczne. W poczeniu ze stanowiskiem zajmowanym przez mylenie metafizyczne nie do utrzymania staje si nawet emfatyczne pojcie rozumu, ktre trzy aspekty wiata: kognitywny, ewaluatywny i ekspresywny nie tyle uzgadnia, ile czy w jedno. O tyle te susznie 3 wystpuje Weber przeciwko charyzmie rozumu" i obstaje przy takim pojciu racjonalnoci, ktre rozkada si na wewntrzne, autonomiczne logiki rnych - jak si to nazywa w terminologii neokantowskiej - nieredukowalnych do siebie sfer wartoci. Weber idzie jednak za daleko, kiedy z tego, e rozum utraci substancjaln jedno, wnosi o jakim politeizmie zmagajcych si ze sob instancji zrodzonych na gruncie wiary,
2
3
Tame, s. 109 [por. take Etyka protestancka a duch kapitalizmu, s. 182J. M. Weber, Gesammelte politische Schriften, Tubingen 1958, s 60 n. M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 922.
420
421
ktrych skonfliktowanie (Unversonlichkeit) ma swe korzenie w pluralizmie nie dajcych si pogodzi roszcze wanociowych. Wanie na formalnej paszczynie argumentacyjnego zadoczynienia roszczeniom wanociowym zapewniona jest jedno racjonalnoci pord rnorodnych sfer wartoci zracjonalizowanych zgodnie z [ich] autonomiczn, wewntrzn logik. Roszczenia wanociowe rni si od roszcze empirycznych implicite czynionym zaoeniem, i mona im zadoczyni z pomoc argumentw. Argumentom za bd racjom przynajmniej wsplne jest to, e mog one - i tylko one - w komunikacyjnych warunkach kooperatywnego sprawdzania hipotetycznych roszcze wanociowych przejawia zdolno (die Kraft) racjonalnego motywowania. Zrnicowane roszczenia wanociowe - do propozycjonalnej prawdziwoci, normatywnej susznoci, do szczeroci czy autentycznoci (jak te roszczenia do poprawnego uksztatowania bd zrozumiaoci, ktre odnosz si do zgodnego z prawidami [tworzenia] konstrukcji symbolicznej) - wymagaj co prawda nie tylko uzasadnie w ogle, lecz racji [wyraanych] za kadym razem w typowych formach argumentacji; w zalenoci od tego argumenty peni odmienne role o zrnicowanym stopniu dyskursywnej obligatoryjnoci. Brak jest nadal, jak widzielimy, pragmatycznej logiki argumentacji, ktra w satysfakcjonujcy sposb ujmuje wewntrzne zalenoci midzy formami aktw mowy. Dopiero taka teoria dyskursu mogaby explicite poda, na czym zasadza si jedno argumentacji i co rozumiemy przez racjonalno proceduraln po tym jak wszystkie substancjalne pojcia rozumnoci (Ver1 nunftbegriffe) zostay unicestwione przez krytyk . Weber nie dostrzega w sposb dostateczny rnicy midzy partykularnymi treciami aksjologicznymi przekazw kulturowych i owymi uniwersalnymi kryteriami aksjologicznymi, ze
' Patrz wyej dygresja na temat teorii argumentacji, s. 55 n.
wzgldu na ktre kognitywne, normatywne i ekspresywne skadniki kultury usamodzielniaj si, stajc si [odrbnymi] sferami wartoci, oraz wyksztacaj si w kompleksy racjonalnoci o autonomicznych logikach wewntrznych. Przykadu na pomieszanie kryteriw aksjologicznych (Wertmafistabe) czy uniwersalnych roszcze wanociowych z partykularnymi treciami aksjologicznymi dostarcza przytoczony wyej fragment (s. 416), gdzie Weber wydobywa rnice midzy rnymi roszczeniami wanociowymi oraz pokazuje, e prawdziwoci, normatywnej obligatoryjnoci (witoci) oraz pikna nie mona wzajem do siebie redukowa, aby nastpnie stwierdzi: S to jednak tylko najbardziej elementarne przypadki owej walki bogw poszczeglnych porzdkw i wartoci. Nie wiem, w jaki sposb chce si naukowo rozstrzygn, czy bardziej wartociowa jest kultura francuska czy niemiecka. Rwnie i tutaj tocz ze sob spr rni bogowie, i to po wieczne czasy"1. Systemy wartoci francuskiej i niemieckiej kultury s rzeczywicie dobrym przykadem na historyczne konfiguracje treci aksjologicznych, ktrych nie mona wzajemnie do siebie zredukowa tak samo jak form ycia, w ktrych przybieraj one posta obiektywn. Pluralizm materii wartociowania (Wertmaterien) nie ma jednak nic wsplnego z aspektami wanoci, ze wzgldu na ktre kwestie prawdziwoci, sprawiedliwoci i smaku mona wyodrbnia oraz jako takie poddawa racjonalnej obrbce. Dlatego wyodrbnianie si zorganizowanych form uprawiania nauki, prawa czy sztuki (des Wissenschafts-, Rechts- oder Kunstbetriebs), w ramach ktrych wiedza kulturowa rozwijana jest podug jednego z uniwersalnych aspektw wanociowych, bynajmniej nie musi prowokowa konfliktu midzy nie dajcymi si pojedna porzdkami ycia. Te kulturowe
M. Weber, Nauka jako zawd i powoanie, wyd. cyt., s. 131.
422
423
systemy dziaania sytuuj si pomidzy kulturowymi sferami wartoci, do ktrych maj bezporednie odniesienie, i owymi spoecznymi systemami dziaania, ktre, jak gospodarka i pastwo, krystalizuj si wok poszczeglnych wartoci materialnych, takich jak bogactwo, wadza, zdrowie itd. Dopiero wraz z t instytucjonalizacj odmiennych materii wartociowania aktywn rol zaczynaj odgrywa stosunki konkurencji midzy irracjonalnymi w ostatecznoci orientacjami dziaania. Natomiast procesy racjonalizacji nastpujce w lad za trzema oglnymi kompleksami racjonalnoci oznaczaj ucielenianie rnych struktur kognitywnych, w zwizku z ktrymi co najwyej nasuwa si problem, gdzie w codziennej praktyce komunikacyjnej naley zainstalowa centra dyspozycyjne, aeby jednostki mogy przestawia swe orientacje dziaania z jednego kompleksu racjonalnoci na drugi. Jedno z tych centrw dyspozycyjnych ma szczegln donioso dla formy integracji spoecznej wyksztacajcej si wraz ze spoeczestwem kapitalistycznym, to mianowicie, ktre mieci si pomidzy kompleksem racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej i racjonalnoci normatywnej. Problem ten jest ju nam znany pod mianem instytucjonalizacji racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania. Tym samym wracamy zatem do pytania o to, jaki jest zwizek midzy tez o zagraajcym wolnoci usamodzielnianiu si takich skutecznie utrwalonych sfer ycia, jak sfera racjonalnie ukierunkowanego na cel dziaania gospodarczego i administracyjnego, a t pierwsz tez (przy czym jedynie ze wzgldu na argumentacj zakadam, e jest ona trafna). Narzdzie organizacyjne, jakim jest prawo formalne, aczkolwiek opiera si na posttradycyjnych wyobraeniach prawnych nie jest - jak porzdki moralne o takiej samej strukturze - wystawione na konkurencj ze strony dajmy na to nauki czy sztuki. System prawny rozwija si raczej w lad za coraz
bardziej zoonym systemem gospodarczym i administracyjnym; staje si nawet coraz bardziej nieodzowny, w miar jak wyczerpuj si rda moralne dostarczajce koniecznych motywacji systemowi zatrudnienia. Weber stoi zatem wobec alternatywy: albo oddramatyzowa sw wizj stalowej skorupy", w ktrej wysycha substancja praktycznomoralna, albo przyporzdkowa moralno i prawo odmiennym kompleksom racjonalnoci. Wybiera drugi z czonw tej alternatywy i pomniejsza wag strukturalnych analogii, jakie zachodz midzy rozwojem moralnym, z jednej strony, a racjonalizacj prawa z drugiej. Prawo postrzega przede wszystkim jako sfer, ktra - podobnie jak zaopatrywanie w dobra materialne bd walka o prawowit wadz {legitime Macht) - podlega racjonalizacji formalnej. I tu ponownie pomocne jest mu mylenie wzorw wartoci z roszczeniami wanociowymi. Racjonalizacja porzdku prawnego mogaby bowiem by w taki sam sposb jak racjonalizacja porzdku gospodarczego i porzdku panowania sprowadzona wycznie do racjonalnoci ukierunkowanej na cel tylko wtedy, gdyby istnia zwizek wewntrzny midzy abstrakcyjnym kryterium wartociowania, jakim w przypadku prawa jest suszno" norm, a takimi materiami wartociowania, jak bogactwo czy wadza. W miejsce modelu trzech sfer aksjologicznych zracjonalizowanych zgodnie z ich wasn logik, w kadym przypadku z uwagi na jeden z abstrakcyjnych aspektw wanociowych, wkracza tu wyobraenie jakiej wieloci nie posegregowanych wartoci, takich jak prawda, bogactwo, pikno, zdrowie, prawo, wadza, wito itd.; midzy tymi partykularnymi i w ostatecznoci irracjonalnymi wartociami zachodz konflikty, ktrych nie mona zaagodzi za pomoc racji. Jeli niektre wartoci z tej puli staj si jdrami krystalizujcymi wok siebie porzdki ycia, ktre poddaj si racjonalizacji, to aspekt racjonalizacyjny moe si rozciga ju tylko na
424
425
relacj midzy celami i rodkami. Ten wanie model stosuje Weber na przykad do unaukowionej, zawodowej praktyki medycznej, do nauki o sztuce oraz do jurysprudencji: Oglnym zaoeniem medycznego postpowania [des medizinischen Betriebs] jest, mwic trywialnie, uznanie, e zadanie zachowania ycia jako takiego oraz, w miar moliwoci, zmniejszenie cierpienia jako takiego - ma sens. I wanie ono jest problematyczne. Medyk przedua za pomoc swoich rodkw ycie miertelnie chorego rwnie wwczas, kiedy ten baga o mier. Czyni to te wwczas, kiedy mierci tej pragn (i pragn musz), przyznajc si do tego lub nie, czonkowie rodziny, dla ktrych ycie chorego nie przedstawia ju wartoci i dlatego ycz mu wyzwolenia od cierpie. Dla ktrych wreszcie - gdy na przykad chodzi o nieszcznika, ktry postrada zmysy - cena, jak si paci za przeduanie jego bezwartociowego ycia, staa si nie do zniesienia. Od odstpienia od tej zasady lekarza powstrzymuj jedynie zaoenia medycyny i kodeks kamy. Czy ycie jest warte tego, eby je przey, a jeli tak, to w jakich wypadkach? - o to ju medycyna nie pyta. Wszystkie nauki przyrodnicze daj nam odpowied na pytanie, co powinnimy czyni, aby [jeli pragniemy] opanowa ycie w sposb techniczny. Nie daj one jednak odpowiedzi na pytanie (albo zakadaj j dla wasnych celw jako co oczywistego): czy naprawd chcemy i czy powinnimy opanowywa ycie w ten sposb oraz czy ma to w ogle jaki sens. Albo niech pastwo wezm pod uwag tak dyscyplin, jak nauka o sztuce. Fakt, e istniej dziea sztuki, zakada si w estetyce jako dany. Stara si ona dociec, w jakich warunkach fakt ten moe zaistnie. Nie stawia ona jednak pytania, czy krlestwo sztuki nie jest raczej krlestwem diabelskiego pikna, a wic krlestwem z tego wiata, ktre wanie dlatego w swej najgbszej istocie jest wrogie Bogu, jak te w swym gboko arystokratycznym duchu jest wrogie rwnoci ludzi. Albo nauki prawnicze [die Jurisprudenz]: orzekaj one, co ma moc prawn, wedle regu mylenia prawniczego - posikujcego si po czci nieodpart logik, po czci zwizanego konwencjonalnymi schematami. A to zakada, e okrelone reguy prawne i okrelone zasady ich interpretacji zostay uznane za obowizujce. Na pytanie: czy powinno istnie prawo oraz czy wanie te zasady naleao ustanowi - nie daj one jednak odpowiedzi. Mog tylko stwierdzi: jeli chce si osign dany rezultat,
to wedle norm naszego mylenia prawniczego dana zasada prawna jest najwaciwszym po temu rodkiem"1. W tym miejscu jurysprudencja, reprezentujc ca sfer prawa, przedstawiana jest wedug modelu pewnego porzdku ycia, ktry podobnie jak ekonomia czy pastwo moe by z pewnej partykularnej perspektywy aksjologicznej racjonalizowany formalnie, to znaczy z uwagi na relacje cel-rodek". Jednake spord wymienionych przykadw model ten jednoznacznie przystaje jedynie do opieki zdrowotnej. Chodzi tu o przypadek zorientowanego na warto stosowania wiedzy z obszaru nauk przyrodniczych, czyli o racjonalizacj usug w ramach praktyki zawodowej, ktra jako praktyka lecznicza ukierunkowana jest na okrelon tre aksjologiczn: zdrowie pacjenta. Warto ta jest - empirycznie biorc - akceptowana niemal powszechnie, niemniej jednak chodzi tu o pewien partykularny wzr wartoci, ktry w adnym razie nie jest powizany wewntrznie z ktrym z uniwersalnych roszcze wanociowych. Nie odnosi si to oczywicie do medycyny jako dyscypliny naukowej: jako dziedzina bada nie jest ona zorientowana na partykularne wartoci, lecz na kwestie prawdziwoci. Podobnie rzecz si ma z nauk o sztuce i z jurysprudencja, o ile traktowane s one jako dyscypliny naukowe. Ot take te dyscypliny mog przekada si na praktyk zawodow, na przykad nauka o sztuce na krytyk sztuki, jurysprudencja na orzecznictwo sdowe, publicystyk prawnicz itd. Staj si one przez to skadnikami kulturowych systemw dziaania: zorganizowanego uprawiania sztuki oraz wymiaru sprawiedliwoci. Te za s zorientowane nie na partykularn warto, jak medyczna praktyka zawodowa na zdrowie", lecz na systemy wiedzy, ktre wyksztaciy si i wyodrbniy z uwagi na jedno z uniwersalnych roszcze wanociowych. Pod tym wzgldem 'Tame, s. 127-128.
426
427
zorganizowane uprawianie sztuki i wymiar sprawiedliwoci podobne s zorganizowanemu uprawianiu nauki, a nie opiece zdrowotnej. Chodzi tu o ocen autentyzmu dzie, ktre daj wyraz pewnym egzemplarycznym dowiadczeniom, bd o rozpracowanie kwesti normatywnych - w sensie podobnym do tego, w jakim w systemie nauki chodzi o wytwarzanie wiedzy empiryczno-teoretycznej. Dlatego nie wolno uoglnia przypadku stosowania wiedzy empiryczno-teoretycznej w medycynie, ktry niewtpliwie mona adekwatnie analizowa z perspektywy wcielania w ycie racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania, jak te racjonalizacji spoecznej we wszystkich obszarach ycia pojmowa jako racjonalizacji rodkw ze wzgldu na cele dobierane z uwagi na wartoci partykularne. Ot wedug stanowiska teoretycznego, jakie zajmuje sam Weber, racjonalno praktycznomoralna ma centralne znaczenie dla instytucjonalizacji racjonalnego ze wzgldu na cel dziaania gospodarczego i administracyjnego. Dziwne byoby, gdyby Weber nie zdawa sobie sprawy z tego, e racjonalizacj prawa trzeba przede wszystkim pojmowa od strony przeksztacania systemu instytucji dokonujcego si w kategoriach racjonalnoci ukierunkowanej na wartoci i dopiero wtrnie od strony wcielania w ycie racjonalnych ze wzgldu na cel orientacji dziaania. Niejasna interferencja dwu rnych zagadnie, w wietle ktrych Weber pojmuje procesy modernizacji jako procesy racjonalizacji, wanie w socjologii prawa prowadzi do sprzecznoci. Maj one pocztek w sprzecznoci zupenie zasadniczej. Z jednej strony, obydwie innowacje, ktrym kapitalizm zawdzicza swe powstanie, utosamia Weber z protestanck etyk zawodu-powoania i z nowoczesnym systemem prawa. Wraz nimi kierujca si zasadami wiadomo moralna wciela si z powodzeniem w system osobowoci i w system instytucji.
Zapewniaj one racjonalnym ze wzgldu na cel orientacjom dziaania zakotwiczenie w racjonalnoci ukierunkowanej na wartoci. Jak ju pokazaem, Weber dysponuje zoonym pojciem racjonalnoci praktycznej, ktre wychodzi od koordynacji dwu aspektw dziaania - aspektu, w jakim jest ono racjonalne ze wzgldu na cel, i aspektu, w jakim jest ono racjonalne ze wzgldu na wartoci. Mimo to, z drugiej strony, racjonalizacj spoeczn postrzega Weber wycznie przez pryzmat racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Tamtego caociowo zakrojonego pojcia racjonalnoci, na ktrym opiera si w swych badaniach nad tradycj kulturow, nie stosuje na paszczynie instytucji. Dla racjonalnoci systemw dziaania znaczenia nabiera jedynie kompleks racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej. Co ciekawe, struktur podsystemw gospodarki i polityki ksztatowa miaby jedynie racjonalny ze wzgldu na cel aspekt dziaania, a nie jego aspekt racjonalny ze wzgldu na wartoci. Z Weberowskiej socjologii gospodarki, socjologii pastwa i socjologii prawa wynosi si nieodparte wraenie, e zaczynem procesw racjonalizacji w nowoczesnych spoeczestwach jest jedynie wiedza empiryczno-teoretyczna oraz instrumentalne i strategiczne aspekty dziaania, natomiast racjonalno praktyczna nie moe si instytucjonalizowa samodzielnie, tzn. moc wasnej logiki wewntrznej, specyficznej dla [danego] podsystemu. 2. Te sprzeczne tendencje znajduj odzwierciedlenie w socjologii prawa. Z jednej strony, (a) nowoczesne prawo uchodzi wszak, podobnie jak etyka protestancka, za ucielenienie posttradycyjnych struktur wiadomoci: system prawny jest porzdkiem ycia posusznym formom racjonalnoci praktycznomoralnej. Z drugiej strony, Weber (b) prbuje postrzega racjonalizacj prawa wycznie w aspekcie racjonalnoci ukierunkowanej na cel oraz konstruowa j jako przypadek Paralelny do ucielenie racjonalnoci kognitywno-instrumen-
428
429
talnej w gospodarce i w administrowaniu pastwem. Udaje si tego dokona jedynie za cen empirystycznej reinterpretacji problematyki racjonalnoci oraz pojciowego oddzielenia systemu politycznego od form racjonalnoci praktycznomoralnej: rwnie polityczne ksztatowanie woli przykrawa Weber do procesw zdobywania wadzy i konkurowania o wadz. a. Najprzd krtko o posttradycyjnym charakterze buruazyjnego prawa. Dziaania spoeczne zostaj zinstytucjonalizowane w ramach prawowitych porzdkw; te za opieraj si rwnie na zgodzie. Zgoda ta ma ugruntowanie w intersubiektywnym uznawaniu norm. W wypadku gdy normatywna zgoda opiera si na tradycji, Weber mwi o skonwencjonalizowanym dziaaniu spoecznym (Iconventionelles Gemeinschaftshandel). W miar jak dziaanie zwizane konwencjami (konventionell gehundenes Handeln) zastpowane jest zorientowanym na zaoony rezultat dziaaniem racjonalnym ze wzgldu na cel, powstaje z kolei problem prawowitego uporzdkowania, tzn. wzajemnego rozgraniczenia w sposb normatywnie wicy tych obszarw swobody, jak uzyskay uwolnione z wizw konwencji dziaania nastawione na interes. Zgoda normatywna musi si przemieci od zgody danej z gry przez tradycj ku zgodzie osignitej na drodze komunikacji, tzn. ku uzgodnionemu porozumieniu. W przypadku granicznym to, co ma uchodzi za prawowity porzdek, zostaje uzgodnione formalnie i pozytywnie ustanowione; tym samym na miejsce skonwencjonalizowanego dziaania spoecznego wkracza zracjonalizowane dziaanie spoeczne (rationales Gesellschaftshandeln): Przejcie od dziaania opartego na zgodzie (Einverstdndnishandeln) do zracjonalizowanego dziaania spoecznego {Gesellschaftshandeln), stanowicego wszak tylko szczeglny przypadek regulacji przez ustanowienie, jest oczywicie pynne [...]. I odwrotnie, niemal z kadej postaci uspoecznienia (Vergesellschaftung) zwyko wynika
dziaanie oparte na zgodzie midzy uspoecznionymi podmiotami (Vergesellschafteten) wykraczajce poza krg racjonalnych celw tej formy uspoecznienia (dziaanie ûwarunkowane uspoecznieniem*) [...]. Im liczniejsze s te krgi, wedug ktrych jednostka moe racjonalnie ukierunkowywa swoje dziaanie, im bardziej s rnorodne co do rodzaju konstytutywnych dla nich szans, tym bardziej zaawansowane jest racjonalne zrnicowanie spoeczne; im bardziej pogbia si charakter uspoecznienia, tym bardziej staje si racjonalna spoeczna organizacja-'1. Odpowiadajcym typowi idealnemu przypadkiem normatywnej regulacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel jest swobodnie uzgodnione ustanowienie majce moc prawn; instytucj opart na porzdku stanowionym jest stowarzyszenie (Verein) bd - gdy pierwotne uzgodnienie jest trwale sankcjonowane przez aparat przymusu - zrzeszenie o charakterze narzuconym (Anstalt). W tych [wanie] pojciach opisuje Weber tendencj do racjonalizacji spoecznej: Oglnie biorc stwierdzi naley [...], e dokonywane w trybie ustanowienia racjonalne ze wzgldu na cel uporzdkowanie dziaania opartego na zgodzie zakrela coraz szersze krgi, w szczeglnoci za postpuje przemiana zwizkw (Verhdnde) w uporzdkowane racjonalnie ze wzgldu na cel zrzeszenia o charak2 terze narzuconym (Anstalten)" . W tym miejscu wyraenia racjonalnie ze wzgldu na cel" uywa Weber niezgodnie z wprowadzon przez siebie definicj 3 ; musiaby w tym miejsce powiedzie racjonalnie ze wzgldu na wartoci" - o czym niej. Gdy normatywna zgoda przybiera form prawnie sankcjonowanego uzgodnienia, to jedynie procedura dochodzenia do niej uzasadnia domniemanie, e jest ona motywowana racjoM. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, wyd. cyt., s. 201-202. 2 Tame, s. 210. 3 Patrz wyej, s. 301 n.
1
430
431
nalnie. Rwnie tu zgoda odnosi si jeszcze do wanoci uregulowania normatywnego, ktre staje si skadnikiem prawowitego porzdku i zobowizuje dziaajcych do okrelonych orientacji aksjologicznych w sprawach wymagajcych uregulowania. Jedynie w obrbie normatywnie ustalonych granic wolno podmiotom prawnym dziaa w sposb racjonalnie ukierunkowany na cel bez wzgldu na konwencje. Instytucjonalizacja dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel wymaga przeto pewnego rodzaju normatywnej zgody, ktra podlega idei swobodnego (dyskursywnego) uzgodnienia i autonomicznego (chcianego) ustanowienia i wyrnia si formalnymi wasnociami racjonalnoci ze wzgldu na wartoci. Trzeba stwierdzi, e stanowisko Webera w tej materii nie jest zupenie jednoznaczne; chwiejno terminologiczna nie jest przypadkowa. Jako istotn cech racjonalnoci nowoczesnego prawa Weber podaje najprzd jego systematyczny charakter. Nowoczesne prawo jest w szczeglnym stopniu prawem prawnikw (Juristenrecht). Wraz z prawnikami i zawodowymi urzdnikami majcymi prawnicze wyksztacenie nastpuje profesjonalizacja wymiaru sprawiedliwoci i administracji publicznej. Nie tylko stosowanie prawa, ale rwnie stanowienie prawa staje si coraz bardziej uzalenione od procedur formalnych i tym samym od zawodowej wiedzy i kompetencji prawnikw. Okolicznoci te sprzyjaj systematyzacji formu prawnych (Rechtssdtze), spjnoci dogmatyki prawnej, czyli racjonalizacji prawa zgodnej z wewntrznymi, czysto formalnymi kryteriami analitycznej aparatury pojciowej (analytischer Begrifflichkeif), dedukcyjnej cisoci, uzasadniania opartego na pryncypiach itd. Tendencj t mona obserwowa ju na wydziaach prawa w pnym redniowieczu; dochodzi ona w peni do gosu wraz z pozytywizmem prawniczym (i zostaje explicite skonceptualizowana np. przez Kelsena). Z ca
pewnoci takie nadawanie prawu struktury formalnej i nieograniczone stosowanie mylenia formalnooperacyjnego do profesjonalnej wiedzy praktycznej zawodowych prawnikw jest faktem interesujcym, ale ju okoliczno, e tendencja ta bardzo nierwnomiernie dochodzi do gosu w rozwoju prawa rnych narodw (dobitniej w krajach majcych tradycj prawa rzymskiego), kae sceptycznie podej do propozycji, by przyrostu racjonalnoci nowoczesnego prawa poszukiwa przede wszystkim w systematyzacji wewntrznej. Taka systematyzacja zwizkw sensu (Sinnzusammenhdnge) zakada raczej przejcie na posttradycyjny poziom wiadomoci moralnej, ktrego osignicie umoliwia etyczna racjonalizacja obrazw wiata. To dopiero na tym szczeblu wyania si formalne pojcie wiata spoecznego jako ogu prawowicie {legitim) uregulowanych stosunkw interpersonalnych. Jak podmiot dziaania moralnego moe w takim wiecie orientowa si podug zasad metodycznego kierowania swym yciem, tak podmiot prawa prywatnego moe czu si uprawniony, by w granicach legalnoci dziaa li tylko w sposb ukierunkowany na zamierzony rezultat. Odczarowanie religijnego obrazu wiata oraz decentracja rozumienia wiata s to przesanki pozwalajce przeksztaca sakralne pojcia prawne z hipotetycznej perspektywy zasadniczo wolnych i rwnych podmiotw wsplnego prawa (Rechtsgenossen). Podmioty te, w myl tej idei, mog podejmowa uzgodnienia co do tego, ktre normy maj mie bd maj utraci wano: >.[...] pierwotnie nie witaa nawet myl, iby reguy dziaania, ktre maj charakter prawa, czyli gwarantowane s przez przymus prawny, mona byo w sposb zamierzony tworzy jako normy. Pocztkowo rozstrzygniciom prawnym w ogle nie towarzyszy [...] pojcie normy. Nie chc one wcale uchodzi za zastosowania staych i ustalonych regu, tak jak to dzi uznajemy za oczywiste w odniesieniu do wyrokw. Tam za, gdzie pojawia si w zarysie (ist
432
teraniejszoci
433
konzipiert) wyobraenie norm, ktre obowizuj w wypadku dziaania i s wice w wypadku rozstrzygania sporw, zrazu nie ujmuje si ich jako wytworw bd choby tylko moliwych przedmiotw ludzkich ustanowie. Ich prawowite istnienie opiera si, z jednej strony, na absolutnej witoci okrelonych zwyczajw jako takich, od ktrych odstpowanie moe sprowadzi zy czar lub wywoa niepokj wrd duchw czy cign gniew bogw. Traktowane s one jako tradycja, [a wic - J.H.] jako przynajmniej teoretycznie niezmienne. Trzeba je rozpoznawa oraz waciwie, zgodnie ze zwyczajami, interpretowa, ale nie mona ich tworzy. Interpretowanie ich przypada w udziale tym, ktrzy je najduej znaj, zatem ludziom najstarszym wiekiem bd starszynie rodowej albo te i to nader czsto - czarownikom i kapanom, poniewa tylko oni z racji zawodowej znajomoci mocy magicznych znaj i musz zna okrelone reguy: techniki obchodzenia si i kontaktowania z siami nadzmysowymi. Mimo to [z drugiej strony - J.H.] normy powstaj rwnie w sposb wiadomy, jako narzucone nowe reguy. Moe si to jednak dzia na jedynie moliwej tu drodze nowego charyzmatycznego objawienia. Objawienia albo jakiej tylko indywidualnej decyzji orzekajcej, co w konkretnym jednostkowym przypadku jest suszne - tak jest na pocztku - albo generalnej normy okrelajcej, co ma si dzia we wszystkich podobnych przypadkach w przyszoci. Objawienie prawa nastpujce w tych wanie formach jest pierwotnym elementem rewolucjonizujcym, wymierzonym w stabil1 no tradycji, i matk wszelkiego stanowienia prawa" . Weber ledzi powstawanie formalnych waciwoci nego prawa, nowoczes-
osoby majce wyksztacenie prawnicze (profesjonalnych prawnikw)'". Schluchter znalaz szczliw formu na okrelenie perspektywy, z ktrej Weber bada racjonalizacj prawa: w analogii do odczarowania drg [wiodcych do] zbawienia mwi ona o odczarowaniu drg [wiodcych do] prawa". Weber ledzi ten proces poczwszy od jego pocztkw w formalizmie uwarunkowanym magicznie", gdzie rytualne przestrzeganie formy dziaania prawnego gwarantuje treciow suszno wyrokw, a po formalizm logiczny" wspczesnego prawa, gdzie normy postpowania prawnego odrnia si od materii procedur prawnych, czyli odrnia si postpowanie od treci. Weber konstruuje schemat rozwoju od prawa objawionego poprzez prawo tradycyjne po prawo nowoczesne, powstae na drodze czy to dedukcji", czy ustanowie", i dokonuje tego, z jednej strony, z uwagi na dyferencjacj rnych obszarw prawa, z drugiej za - z uwagi na konceptualizacj wolnociowych podstaw prawa. Na szczeblu prawa prymitywnego brak jest jeszcze pojcia normy obiektywnej, na szczeblu prawa tradycyjnego obowizujce normy uchodz za dane, za konwencje przekazane przez tradycj, i dopiero na etapie prawa nowoczesnego mona normy postrzega jako arbitralne ustanowienia oraz ocenia je w wietle zasad, ktre z kolei same obowizuj czysto hipotetycznie. Racjonalizacja prawa odzwierciedla to samo uszeregowanie prekonwencjonalnych, konwencjonalnych i postkonwencjonalnych poj podstawowych, jakie w odniesieniu do ontogenezy wykazaa psychologia rozwojowa. Tez t, sprawdzon na materiale antropologicznym przez Klausa Edera 2 , egzemTame, s. 645. K. Eder, Die Entstehung staatlich organisierter Gesellschaften, wyd. cyt. s. 158 n.
2 1
poczynajc od charyzmatycznego objawienia prawa przez prorokw prawa po empiryczne tworzenie i wynajdywanie prawa przez notabli prawa (Rechtshonoratioren) (tworzenie prawa w trybie wyszukiwania prawnych gwarancji i odwoywania si do precedensw [Kautelar- und Prdjudizienrechtsschdpfung]), nastpnie narzucanie prawa przez wadze zsekularyzowanego imperium i wadze teokratyczne, a wreszcie systematyczne stanowienie prawa i fachowy, oparty na [odpowiednim] przygotowaniu literackim i formalnologicznym, wymiar sprawiedliwoci* (Rechtspflege), sprawowany przez
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 570.
434
435
plifikuje Schluchter na przykadzie Weberowskiej socjologii prawa: Prymitywne postpowanie prawne nie zna jeszcze obiektywnego prawa niezalenego od dziaa: dziaania i normy krzyuj si ze sob. Szansa, i dziaanie spoeczne odznacza si bdzie regularnoci, opiera si wycznie na zwyczaju i obyczaju bd na ukadzie interesw. Dziaanie nie jest bowiem jeszcze ukierunkowane podug obowizkw prawnych, ktre w pewnym krgu osb s ze wzgldu na nie same uznane za obligujce. Dochodzi do tego dopiero przy przejciu do postpowania prawnego opartego na tradycji, kiedy to dziaania osdzane s rwnie w wietle norm prawnych, ktre s dane. Nadal maj one, rzecz jasna, charakter partykularny: nie podniesiono ich jeszcze do rangi uniwersalistycznych zasad prawa. Dokona tego dopiero prawo naturalne, ktre przyjmuje, e takie zasady daj si wywie rozumowo. Tym samym jednak prawo nie tylko zostaje oparte na zasadach, ale otrzymuje take pewne oparcie metaprawnicze. Istniejce prawo musi teraz wykaza sw prawowito za pomoc tego rodzaju zasad oraz musi i moe by zmieniane, gdy jest z nimi sprzeczne. Idea stanowienia prawa otrzymaa przez to decydujcy impuls. Ma si rozumie, prawo naturalne trzyma si jeszcze idei, e zasady prawa s czym danym. Dopiero z chwil zachwiania si tej idei, dopiero wwczas, gdy nastpi urefleksyjnienie samych tych zasad, prawo moe sta si prawem pozytywnym w cisym tego rozumieniu. Osignito to w nowoczesnym postpowaniu prawnym. Niemal cae prawo moe by traktowane jako ustanowione i tym samo jako poddawalne rewizji. Dlatego te i jego zakotwiczenie musi przestawi si z zasad metaprawniczych na prawnicze. Zasady te maj ju charakter jedynie hipotetyczny, w czym wyraa si fakt, e prawo stao si autonomiczne, zarazem jednak pozostaje w relacji z kontekstami pozaprawnymi"'. Dopiero na tym szczeblu rozwoju nowoczesne struktury wiadomoci mog ucielenia si w systemie prawnym, ktry, tak jak buruazyjne prawo prywatne, wyrnia si przede wszystkim trzema cechami o charakterze formalnym: pozytywnoci, legalizmem i formalnym charakterem.
W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd. cyt., s. 146.
1
Pozytywno. Nowoczesne prawo uwaa si za prawo pozytywnie stanowione. Jego dalszy rozwj nie nastpuje poprzez interpretowanie uznawanych i uwiconych tradycji; wyraa ono raczej wol suwerennego prawodawcy, ktry spoeczne stany rzeczy reguluje w sposb konwencjonalny za pomoc prawnych rodkw organizacyjnych. Legalizm. Poza generalnym posuszestwem wobec prawa nowoczesne prawo nie przypisuje osobom majcym zdolno prawn adnych motyww moralnych; chroni ono ich prywatne skonnoci w obrbie granic wyznaczonych sankcjami. Sankcjami nie jest oboone ze usposobienie, lecz wykroczenia przeciw normom (zakada si przy tym poczytalno oraz win). Formalny charakter. Nowoczesne prawo definiuje obszary, w ktrych osoby prywatne s uprawnione do manifestowania swej arbitralnej woli. Zaoona zostaje wolno arbitralnej woli osb majcych zdolno prawn w moralnie neutralnym obszarze dziaa prywatnych, atoli powodujcych nastpstwa prawne. Std te stosunki prywatnoprawne mog by regulowane negatywnie poprzez nakadanie ogranicze na zasadniczo uznawane uprawnienia (zamiast regulacji pozytywnej poprzez konkretne obowizki i nakazy materialne). W obszarze tym dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie zabronione. Trzy wspomniane cechy strukturalne odnosz si do trybu obowizywania i stanowienia prawa, do kryteriw penalizacji i trybu nakadania sankcji, wreszcie - do sposobu, w jaki zorganizowane jest dziaanie prawne. Definiuj one system dziaa, w ramach ktrego zakada si, i wszystkie osoby zachowuj si strategicznie, po pierwsze, stosujc si do praw jako uzgodnie, ktre s publicznie oboone sankcjami, ale zawsze mog by w sposb prawomocny zmienione, po drugie, bez baczenia na wzgldy moralne zmierzajc do reali-
436
437
zacji swych interesw; po trzecie, zgodnie z tymi orientacjami na interes podejmujc optymalne decyzje w ramach obowizujcych praw (to znaczy: rwnie z uwagi na dajce si skalkulowa prawne nastpstwa); zakada si, innymi sowy, e osoby majce zdolno prawn korzystaj ze swej prywatnej autonomii w sposb racjonalny ze wzgldu na cel. Pozytywno, legalno, formalizm to oglne cechy prawnie wicej instytucjonalizacji wyranie zakrelonych obszarw dziaania strategicznego. Przedstawiaj one explicite form, dziki ktrej nowoczesne prawo moe wypenia funkcjonalne imperatywy stosunkw gospodarczych regulowanych za porednictwem rynkw. Ale ta funkcjonalno systemowa jest wynikiem struktur prawnych, w ramach ktrych dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel moe sta si powszechne; nie tumaczy ona, jak s moliwe same te struktury prawne. To, e nowoczesne prawo jest funkcjonalne z punktu widzenia instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, nie tumaczy jeszcze, mwic inaczej, strukturalnych cech, dziki ktrym moe ono t funkcj spenia. Form nowoczesnego prawa naley tumaczy raczej posttradycyjnymi strukturami wiadomoci, ktrych jest ono ucielenieniem. Z tego te wzgldu Weber powinien by pojmowa nowoczesny system prawny jako porzdek ycia, ktry przyporzdkowany jest praktycznomoralnej sferze wartoci i moe by - podobnie jak metodyczny sposb ycia przedsibiorcw z okresu wczesnego kapitalizmu - racjonalizowany wedug abstrakcyjnego kryterium aksjologicznego normatywnej susznoci. Koliduje z tym jednak konkurencyjna prba, by racjonalizacj prawa postrzega wycznie przez pryzmat racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Upozytywnienie, legalizacja i formalizacja prawa oznaczaj, e obowizywanie prawa nie moe ju ywi si samo przez si zrozumiaym autorytetem obyczajowo-moralnym tradycji, lecz
wymaga uzasadnienia autonomicznego, tzn. nie zrelatywizowanego tylko do danych celw. Ale takiemu daniu moe wiadomo moralna uczyni zado dopiero na szczeblu postkonwencjonalnym. Dopiero tu powstaje idea, i normy prawne s z zasady poddawalne krytyce i wymagaj uprawomocnienia, dopiero tu pojawia si rozrnienie norm postpowania i zasad postpowania, jak rwnie pojcie wytwarzania norm kierowanego zasadami, wyobraenie rozumnego uzgodnienia normatywnie wicych regu, a take idea kontraktu, ktry umoliwia stosunki oparte na umowie; dopiero tu dochodzi do rozumnego wgldu w zwizek midzy oglnoci normy prawnej i jej uzasadnialnoci, powstaje wyobraenie oglnej zdolnoci do dziaa prawnych, abstrakcyjnej osoby prawnej, zdolnoci (Kraft) podmiotw do stanowienia prawa itd. Te posttradycyjne fundamentalne pojcia prawa i moralnoci zostay najpierw rozwinite i usystematyzowane w racjonalnym prawie naturalnym. Modelem dla uzasadnienia norm prawnych jest niewymuszone uzgodnienie, jakiego dokonuj zainteresowane osoby, wystpujce w roli z zasady wolnych i rwnych partnerw umowy. Niezalenie od tego, jak w szczegach wygldaj wyobraenia co do uzasadnienia, w wypadku nowoczesnego prawa wane jest to, e w ogle potrzebuje ono autonomicznego uzasadnienia, niezalenego od samej tylko tradycji, e - mwic sowami Webera - wano opart na zgodzie wynikajcej z tradycji zastpuje wano oparta na zgodzie racjonalnej. Rozdzielenie moralnoci i legalnoci, jakie dokonao si wraz z nowoczesnym prawem, pociga za sob taki problem, e domena legalnoci potrzebuje praktycznego uprawomocnienia jako cao. Niezalena od sfery moralnoci sfera prawa, ktra d podmiotw wsplnego prawa (Rechtsgenosseri) wymaga Posuszestwa wobec przepisw prawa (Gesetz), odsya z kolei do jakiej moralnoci majcej ugruntowanie w zasadach.
438
teraniejszoci
439
Swoisty efekt upozytywnienia porzdku prawnego polega na przemieszczeniu problemw zwizanych z uzasadnieniem, czyli na odcieniu znacznych obszarw technicznego posugiwania si prawem od problematyki uzasadniania, a nie na anulowaniu tej problematyki: wanie posttradycjonalna struktura wiadomoci prawnej zaostrza problematyk uprawomocnienia (der Rechtfertigung), czynic z niej kwesti tyczc zasad, ktr mona przenie na teren rozstrzygni podstawowych (zu den Grundlagen), ale nie mona przez to sprawi, by znikna. Katalog podstawowych praw, jaki zawieraj buruazyjne konstytucje o ile s formalnie spisane, jest - obok zasady suwerennoci ludu, wicej kompetencj ustawodawcz ze sposobem pojmowania demokratycznego ksztatowania woli - wyrazem tego uprawomocnienia, ktre z racji strukturalnych stao si konieczne. Z ca pewnoci te fundamentalne instytucje buruazyjnych konstytucji, ktre dziaaj legitymizujco (podobnie jak fundamentalne instytucje prawa prywatnego i prawa karnego), mona rozumie nie tylko jako ucielenienia posttradycjonalnych struktur wiadomoci, mona take pyta o ich dalsze uwarunkowania" (hinterfragen), rwnie dobrze idc drog wskazan przez funkcjonalizm, jak przez krytyk ideologii. Tyle tylko e krytyka ideologii posuguje si funkcjonalistyczn analiz systemw prawnych jedynie po to, by domaga si zadouczynienia niespenionym normatywnym roszczeniom wanociowym, a nie po to, eby je zawiesi; w przeciwnym razie popada ona w jaow formu funkcjonalizmu marksistowskiego, ktry pod tym wzgldem nie jest ani o jot lepszy od zautonomizowanego funkcjonalizmu systemowego. Max Weber widzia ten zwizek, jak si zdaje, z ca jasnoci. W miar jak nowoczesne prawo staje si organizacyjnym narzdziem panowania politycznego, tzn. panowania legalnego", panowanie to zdane zostaje na legitymizacj (Legitimation), ktra czyni zado tej potrzebie uza-
sadnienia, jaka cechuje nowoczesne prawo. Legitymizacji tej suy na przykad konstytucja, ktr mona interpretowa jako wyraz racjonalnej zgody wszystkich obywateli: Nasze dzisiejsze zwizki [Verbdnde], przede wszystkim polityczne, nale do legalnego panowania. Oznacza to, e prawomocno rozkazywania posiadacza wadzy rozkazywania opiera si na racjonalnie ustanowionych, wprowadzonych w drodze porozumienia lub narzuconych reguach, a uprawnienie [Legitimation] do ustanawiania tych regu opiera si z kolei na racjonalnie ustanowionej lub zinterpretowanej konstytucji"'. Sformuowania tego rodzaju naturalnie zaciemniaj Weberowski pozytywizm prawniczy. Oglnie biorc, Weber tak wsko ujmuje pojciowo nowoczesne prawo i legalne panowanie, e zasada uznajca potrzeb uzasadnienia zostaje usunita w cie przez zasad stanowienia. Weber podkrela przede wszystkim strukturalne waciwoci zwizane z formalizmem profesjonalnie usystematyzowanego prawa i z pozytywnoci stanowionych norm. Akcentuje cechy strukturalne, objanione przeze mnie jako poytywno, legalno i formalny charakter prawa. Pomija on jednak moment, jakim jest potrzeba uzasadnienia, a wic usuwa z pojcia nowoczesnego prawa wanie te wyobraenia racjonalnych uzasadnie, ktre pojawiy si w wieku XVII wraz z prawem rozumowym (Vernunftrecht) i ktre od tego czasu s charakterystyczne jeli nie dla wszystkich norm prawnych, to jednak dla systemu prawnego w caoci, w szczeglnoci dla publicznoprawnych podstaw panowania legalnego. To wanie idc t drog Weber upodabnia prawo do narzdzia organizacyjnego, ktrym naley operowa w sposb racjonalnie ukierunkowany na cel, odrywa racjonalizacj prawa od kompleksu racjonalnoci praktycznomoralnej i redukuje do samej tylko racjonalizacji relacji midzy celem a rodkiem.
M. Weber, Etyka gospodarcza religii wiatowych, wyd. cyt., s. 143.
440
teraniejszoci
441
b. Racjonalno nowoczesnego prawa opisuje Weber najczciej w ten sposb, e na pierwszym planie wystpuje nie racjonalne ze wzgldu na wartoci zakotwiczenie racjonalnych ze wzgldu na cel dziaa gospodarczych i administracyjnych, lecz racjonalnie ukierunkowana na cel stosowalno prawnych rodkw organizacyjnych. Uwidaczniaj to trzy charakterystyczne linie argumentacji: interpretacja racjonalnego prawa naturalnego, pozytywistyczne zrwnanie legalnoci i prawowitoci oraz teza o zagroeniu formalnej jakoci prawa ze strony racjonalizacji materialnej". O interpretacji prawa naturalnego. Racjonalne prawo naturalne, w jego rnych wersjach - poczynajc od Locke'a i Hobbesa przez Rousseau i Kanta a po Hegla - moemy pojmowa jako ramy teoretyczne prb uzasadnienia prawnie zorganizowanych ustrojw pastwowych i spoecznych 1 . To rozumowe prawo (Vernunftrecht) czy, jak stwierdza Weber, prawowito prawa pozytywnego z warunkami formalnymi: Wszelkie prawowite prawo polega na stanowieniu, stanowienie za z kolei polega, ostatecznie biorc, na racjonalnym uzgodnieniu. Uzgodnienie to jest albo realne, oparte na rzeczywistej praumowie midzy racjonalnymi jednostkami, ktra reguluje rwnie sposb, w jaki powstawa ma nowe prawo stanowione w przyszoci, albo te ma sens idealny, a mianowicie ten, e prawowite jest tylko takie prawo, ktrego tre nie jest sprzeczna z pojciem rozumnego porzdku, ustanowionego na drodze swobodnych uzgodnie. Zasadniczym skadnikiem takiego prawa naturalnego s prawa wolnociowe:*, a przede wszystkim wolno zawierania umw. Jedn z uniwersalnych zasad formalnych wszelkich konstrukcji naturalnoprawnych sta si dobrowolny, racjonalny kontrakt - czy to jako rzeczywista historyczna podstawa wszelkich form uspoecznienia,
L. Strauss, Prawo naturalne w wietle historii, tum. T. Grski, Warszawa 1969; C. B. McPherson, The Political Theory of Possessive Individualism, Oxford 1962; W. Euchner, Naturrecht und Politik bei John Locke, Frankfurt am Main 1969; I. Fetscher, Rousseaus politische Philosophic Frankfurt am Main 1975.
1
wcznie z pastwem, czy jako regulatywne kryterium wydawania ocen"1. W racjonalnym prawie naturalnym widzi Weber najczystszy typ wanoci racjonalnej ze wzgldu na wartoci" i przytacza to prawo jako imponujcy przykad zewntrznego oddziaywania wewntrznych relacji wanociowych: Jakkolwiek ograniczony w porwnaniu z jego roszczeniami idealnymi, to jednak niezaprzeczalny jest cakiem niebahy realny wpyw na dziaanie, jaki maj twierdzenia, do ktrych si w jego ramach [racjonalnego prawa naturalnego] logicznie dochodzi [...]"2. Prawo rozumowe opiera si na zasadzie racjonalnego uzasadniania i w kategoriach racjonalizacji praktycznomoralnej jest bardziej zaawansowane anieli etyka protestancka, ufundowana wszak jeszcze na religii. Mimo to Weber nie uwaa, e prawo rozumowe jest po prostu i w peni skadnikiem prawa nowoczesnego. Chciaby on je starannie oddzieli zarwno od prawa objawionego, jak i stanowionego, jak te od prawa opartego na 3 tradycji" . Weber konstruuje zatem opozycj prawa nowoczesnego w cisym sensie, ktre opiera si wycznie na zasadzie stanowienia, i prawa, ktre jeszcze nie stao si w peni formalne" i opiera si na (tak czy inaczej racjonalnych) zasadach uzasadniania. Wedug Webera nowoczesne prawo w sensie pozytywistycznym naley rozumie jako prawo stanowione moc decyzji i w peni oderwane od racjonalnego porozumienia, oderwane od wszelkich wyobrae co do uzasadniania, niezalenie od tego, jak dalece miayby one charakter formalny. Weber sdzi, e nie moe by czysto formalnego prawa naturalnego":
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 637. M. Weber, Soziologische Grundbegriffe, w: tene, Methodologische Schriften, Frankfurt am Main 1968, s. 317. 1 Tame.
442
443
Natura i rozum stanowi materialne kryteria tego, co jest prawowite z punktu widzenia prawa naturalnego [...]. To, co powinno obowizywa (Das Geltensollende), uwaa si za tosame z tym, co faktycznie wszdzie na og istnieje; normy uzyskane na drodze logicznej obrbki poj prawnych bd etycznych nale w tym samym sensie co prawa przyrody do owych powszechnie obligujcych regu, ktrych nie moe zmieni sam Pan Bg i przeciwko ktrym nie moe prbowa si buntowa porzdek prawny"1. Argument ten jest baamutny, poniewa w niejasny sposb czy immanentn krytyk niedostatecznego radykalizmu tych jeszcze niewystarczajco formalnych wyobrae co do uzasadniania, jakie wystpoway w doktrynach prawa naturalnego, z transcendentaln krytyk samego zapotrzebowania na zasady takiego uzasadniania w ogle, jak te jedno i drugie przyodziewa w form krytyki pod adresem bdu naturalistycznego. Z pewnoci mona podnie obiekcj, e pojcie praw naturalnych jeszcze w wieku XVII i XVIII ma silne konotacje metafizyczne. Wprowadzajc jednak model umowy, za pomoc ktrej wszystkie podmioty wsplnego prawa {Rechtsgenosseri) jako pierwotnie wolni i rwni partnerzy reguluj wzajemne wspycie po rozumnym sprawdzeniu i rozwaeniu swych interesw, nowoczeni teoretycy prawa naturalnego jako pierwsi speniaj wymg proceduralnego uzasadniania prawa, tzn. uzasadniania na podstawie zasad, ktrych wano moe by z kolei poddawana krytyce. O tyle te natura" i rozum" nie reprezentuj w tym kontekcie treci metafizycznych; zakrelaj one raczej pewne formalne warunki, jakim musi czyni zado zgoda, jeli ma mie moc legitymizujc, to za znaczy: jeli ma by racjonalna. Weber znw myli tu formalne waciwoci posttradycyjnego poziomu uzasadniania z partykularnymi wartociami materialnymi. Rwnie w racjonalnym prawie naturalnym
1
niedostatecznie rozrnia on aspekty strukturalne i treciowe, i dlatego moe zrwna natur" i rozum" z aksjologicznymi treciami, od ktrych prawo nowoczesne w cisym rozumieniu separuje si jako instrument realizowania dowolnych wartoci i interesw. O wierze w legalno. Pozytywistyczna koncepcja prawa wprawia Webera w zakopotanie, gdy pyta, jak mona wykaza prawowito panowania legalnego. Jeli jaka forma racjonalnej zgody (wykadana w okrelony sposb przez naturalnoprawne teorie umowy) oznacza ,jedyn konsekwentn form prawowitoci prawa", jaka jest jeszcze moliwa, gdy odpada objawienie religijne oraz autorytet uwiconej tradycji i jej nosicieli"1, to powstaje nastpujcy problem. Jeeli zakadamy, e prawowito stanowi konieczny warunek trwaoci kadego panowania politycznego, to jak mona wykaza prawowitoci panowania legalnego, ktrego legalno jest oparta na prawie ujmowanym czysto decyzjonistycznie (czyli na prawie z zasady deprecjonujcym uzasadnianie")? Odpowied, ktra znalaza 2 naladowcw od C, Schmitta po Luhmanna , brzmi: poprzez procedur. Legitymizacja poprzez procedur oznacza przy tym nie nawrt do formalnych warunkw praktycznomoralnego uprawomocniania (Rechtfertigung) norm prawnych3, lecz przestrzeganie przepisw proceduralnych w orzecznictwie, w stosowaniu i stanowieniu prawa. Prawowito polega ww' Tame, s. 636. N. Luhmann, Legitimation durch Vetfahren, Neuwied 1969; patrz moja krytyka w: J. Habermas, N. Luhmann, Theorie der Gesellschaft oder Sozialtechnologie, Frankfurt am Main 1971, s. 243 n. 3 W tej kwestii patrz R. Alexy, Eine Theorie des praktischen Diskurses, w: Normenbegriindung und Normendurchsetzung, W. Oelmiiller (Hrsg.), Paderborn 1978, s. 22 n.; nastpnie R. Dreier, Zu Luhmanns systemtheoivtischischer Neuformulierung des Gerechtigkeitsproblems, w: tene, Recht, Moral, Ideologie, Frankfurt am Main 1981, s. 270 n.
2
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 638.
444
445
czas na wierze w legalno ustanowionych porzdkw oraz prawo do wydawania polece, jakie maj ci, ktrzy zostali przez nie powoani do sprawowania panowania" 1 . Rzecz niejasn pozostaje, skd wiara w legalno miaaby uzyska tak moc legitymizujc, skoro legalno oznacza jedynie zgodno z faktycznie istniejcym porzdkiem prawnym, ten za, jako prawo ustanowione moc arbitralnej woli, nie podlega (unzugdnglich ist) uprawomocnieniom praktycznomoralnym. Wiara w legalno moe stworzy prawowito tylko wtedy, kiedy prawowito porzdku prawnego ustalajcego, co jest legalne, jest ju z gry zaoona. Krcimy si w kko i nie ma sposobu, aby si z tego wyplta 2 . Przy okazji omawiania podstawowych poj socjologicznych" Weber formuuje to w sposb nastpujcy: Legalno moe [przez zainteresowanych - J.H.] by uznawana za prawowit: a) na mocy uzgodnienia pomidzy zainteresowanymi stronami; b) na mocy narzucenia (z racji panowania jednych ludzi nad innymi, uchodzcego za prawowite) i ulegoci"3. W obydwu wypadkach tym, co wytwarza prawowito jest nie legalno jako taka, lecz albo (a) racjonalna zgoda, ktra ley ju u podstaw porzdku prawnego, albo (b) w inny sposb legitymizowane panowanie tych, ktrzy narzucaj porzdek prawny. Przejcie midzy porzdkiem wynegocjowanym" i narzuconym" jest przy tym pynne: Najbardziej znan dzi form prawowitoci jest wiara w legalno, [czyli] posuszestwo wobec ustanowie poprawnych formalnie M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 159. i. Winckelmann, Legitimitdt und Legalitdt in M. Webers Herrschaftssoziologie, Tubingen 1952; J. Habermas, Legitimationsprobleme im Spdtkapitalismus, Frankfurt am Main 1973, s. 133 n.; K. Eder, Zur Rationalisierungsproblematik des modemen Rechts, Soziale Welt" 1978, t. 2, s. 247 n. 3 M. Weber, Soziologische Grundbegriffe, wyd. cyt., s. 316.
2 1
i powstaych w zwykym trybie. Opozycja midzy porzdkiem wynegocjowanym i narzuconym jest tu tylko wzgldna. Z chwil bowiem, gdy obowizywanie porzdku wynegocjowanego opiera si nie na uzgodnieniu jednomylnym - w przeszoci czsto uwaanym za wymg rzeczywistej prawowitoci - lecz na faktycznej ulegoci tych, ktrzy w pewnym krgu ludzi maj wol odmienn ni wola wikszoci, jak czsto bywa, to faktycznie mamy do czynienia z porzdkiem narzucanym mniejszoci"1. Nawet jeli przejcia s pynne, da si jednak analitycznie oddzieli obydwa rda prawowitoci, od ktrych uzaleniona jest wiara w legalno: uzasadnione uzgodnienie oraz narzucenie przemonej woli. I do tego ostatniego odnosz si sowa Webera: Ulego wobec narzucania porzdkw przez pojedyncze osoby bd przez wielu, o ile decyduj o niej nie sam strach bd motywy racjonalne ze wzgldu na cel, lecz [pewne] wyobraenia o legalnoci, zakada wiar w to, e wadza tej osoby bd tych osb, ktre panuj i narzucaj [porzdek], jest w jakim sensie prawowita"2. Wiara w legalno procedury nie moe wytworzy prawowitoci per se, to znaczy moc pozytywnego ustanowienia wynika to ju z logicznej analizy wyrae legalno" i prawowito". Jest to tak ewidentne, e mona zastanawia si, jak Weber dochodzi do tego, e panowanie legalne traktuje jako samodzieln form panowania prawowitego. Znajduj tylko jeden argument, ktry jednak przy bliszym sprawdzeniu rwnie nie wytrzymuje krytyki. Wiar w legalno mona rozpatrywa jako szczeglny przypadek oglniejszego zjawiska. W wypadku technik i regulacji wyksztaconych w trybie racjonalnym jest na og tak, e dla tych, ktrzy na co dzie si nimi posuguj lub si do nich stosuj, niezrozumiae i nieuchwytne pozostaje ich wewntrzne, racjonalne jdro: 'Tame, s. 317. Tame, s. 318.
446
447
Wanie w wypadku porzdku racjonalnego jego obowizywanie empiryczne ze wzgldu na swj punkt cikoci opiera si wic znowu na zgodzie [wynikajcej z ulegoci] wobec tego, co zwyczajowe, utarte, wpojone, wci powtarzajce si [...]. Postp zrnicowania spoecznego i racjonalizacji oznacza wic - nawet jeli nie w kadym absolutnie wypadku, to z uwagi na rezultat po prostu z reguy - postpujce dystansowanie si, oglnie biorc, tych, ktrzy na racjonalne techniki i porzdki oddziauj w praktyce, od ich racjonalnej bazy, ktra zwykle bywa przed nimi bardziej zakryta ni przed dzikim sens magicznych procedur czarownika. Zatem racjonalizacja skonwencjonalizowanego dziaania spoecznego (Gemeinschaftshandelri) nie oznacza bynajmniej uniwersalizacji wiedzy o uwarunkowaniach i zalenociach tego dziaania, lecz najczciej co wrcz przeciwnego"'. Weber wskazuje na co takiego, jak wtrny tradycjonalizm, na odproblematycznienie instytucji bazujcych na bardzo licznych przesankach, w ktrych to instytucjach znajduj ucielenienie struktury racjonalnoci. Wiar w legalno moemy wwczas rozumie jako wyraz tego rodzaju efektu tradycjonalizacji. Ale nawet i w tym wypadku to wanie zaufanie do globalnie zakadanych racjonalnych podstaw porzdku prawnego czyni z legalnoci jakiego postanowienia oznak jego prawowitoci. Dostrzega to [rwnie] sam Weber: Tym, co sytuacji czowieka cywilizowanego nadaje pod tym wzgldem specyficznie racjonalny charakter, w przeciwiestwie do sytuacji czowieka dzikiego*, jest wpojona mu, oglnie biorc, wiara w to, e jego warunki ycia codziennego - czy chodzi o tramwaj, wind, pienidz, sd, wojsko czy medycyn - s zasadniczo natury racjonalnej, tzn. s ludzkimi artefaktami, ktre mog by racjonalnie poznawane, tworzone i kontrolowane, co te pociga za sob pewne powane konsekwencje, jeli chodzi o charakter zgody"2.
1 M. Weber, Ubereinige Kategorien derverstehenden Soziologie, wyd. cyt., s. 210. 2 Tame, s. 214.
Porzdek prawny zgasza wic pretensje do wanoci rozumianej jako zgoda racjonalna nawet wwczas, gdy uczestnicy wychodz z zaoenia, e trafne racje przemawiajce za jego istnieniem mogliby ewentualnie poda ju tylko eksperci, podczas gdy laicy w kwestiach prawnych nie s w stanie poda ad hoc takich racji. Niezalenie od tego, z ktrej strony bymy na to patrzyli, legalno opierajca si jedynie na pozytywnym ustanowieniu moe sygnalizowa lec u jej podstaw prawowito, ale nie moe jej zastpi. Wiara w legalno nie jest niezalenym typem prawowitoci1. O dialektyce racjonalizacji formalnej i materialnej. Po zaadaptowaniu pozytywistycznego pojcia prawa i rozwiniciu decyzjonistycznego pojcia prawowitoci proceduralnej moe Weber racjonalizacj prawa przestawi biegunowo, przenoszc j w kognitywn sfer wartoci, i bada niezalenie od aspektw [zwizanych z] racjonalizacj etyczn. Z chwil jednak, gdy interpretacja racjonalizacji prawa zostaje zmieniona, stajc si kwesti celowo-racjonalnej organizacji racjonalnego ze wzgldu na cel gospodarowania i administrowania, kwestie instytucjonalnego ucieleniania racjonalnoci praktycznomoralnej zostaj nie tylko zepchnite na bok, lecz wrcz obracaj si w swe przeciwiestwo: kwestie te jawi si teraz jako rdo irracjonalnoci, a w kadym razie jako rdo motywacji osabiajcych formalny racjonalizm prawny"2. Weber miesza tu odwoywanie si do potrzeby uzasadnienia legalnego panowania, a wic wszelkie prby signicia do
By usun t luk, W. Schluchter (Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, wyd. cyt., s. 155 n.) wprowadza (w nawizaniu do H. Hellera) zasady prawa", ktre maj peni funkcj pomostu pomidzy prawem pozytywnym a podstawami etyki odpowiedzialnoci. Status tych zasad pozostaje niejasny, w obrbie za systematyki Weberowskiej stanowi one pewien obcy element. 2 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 654.
1
448
449
legitymizujcych podstaw racjonalnej zgody, z powoywaniem si na wartoci partykularne. Z tego wzgldu materialna racjonalizacja prawa oznacza dla nie postpujc etyczn racjonalizacj prawa, lecz zniszczenie jego racjonalnoci kognitywnej: Wraz z pojawieniem si nowoytnych problemw klasowych wysuwane s materialne dania pod adresem prawa, w jednym wypadku ze strony czci zainteresowanych (w szczeglnoci robotnikw), w drugim za ze strony ideologw prawa, dania wymierzone wanie przeciwko takiemu wycznemu obowizywaniu tego rodzaju kryteriw li tylko etyczno-gospodarczych i na podstawie patetycznych postulatw etycznych (sprawiedliwo, godno czowieka) domagajce si praw socjalnych. To jednake w zasadniczy sposb podaje w wtpliwo formalizm prawa"K Perspektywa ta pozwala wczy rozwj prawa w dialektyk racjonalizacji, cho w sposb nie pozbawiony ironii. Weber wyranie i z caym naciskiem wydobywa na jaw formalne waciwoci nowoczesnego prawa, z racji ktrych nadaje si ono na narzdzie organizacyjne podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel; ogranicza jednak na sposb pozytywistyczny pojcie prawa do tego stopnia, e w odniesieniu do racjonalizacji prawa moe pomin aspekt praktycznomoralny (zasad uzasadnienia) i uwzgldnia jedynie aspekt kognitywno-instrumentalny (zasad stanowienia). Weber rozwaa postpy w rozwoju nowoczesnego prawa wycznie z perspektywy racjonalnoci formalnej, tzn. aksjologicznie neutralnego, planowego z uwagi na cele i rodki, cakowitego przeksztacenia sfer dziaania, dostosowanego do dziaania typu strategicznego. Racjonalizacja prawa nie jest ju wwczas mierzona - jak racjonalizacja etyki i sposobu ycia - podug wewntrznej, autonomicznej logiki praktycznomoralnej sfery wartoci; jest ona bezporednio sprzona zwrotnie z postpami wiedzy w kognitywno-instrumentalnej sferze wartoci.
1
Weber wymienia empiryczne wskaniki tej formalnej racjonalizacji prawa, przede wszystkim popraw formalnych waciwoci prawa, o ile (a) daje si ona wyczyta z analitycznego usystematyzowania formu prawnych (Rechtssdtze) i z takiego traktowania norm prawnych, ktre nosi pitno prawniczego profesjonalizmu, oraz (b) daje o sobie zna w sprowadzaniu prawowitoci do legalnoci, tzn. w zastpowaniu problemw [tyczcych] uzasadnienia problemami [tyczcymi] procedur. Charakterystyczny dla obydwu trendw jest nastpnie wtrny tradycjonalizm laika w obliczu prawa, ktrego nie jest on w stanie przenikn, ale ktre zasadniczo uznaje za racjonalne": Bez wzgldu na okolicznoci, jego [prawa] nieuniknionym przeznaczeniem w nastpstwie rozwoju technicznego i ekonomicznego jest to, e wbrew wszelkim ferujcym wyroki prawniczym ignorantom nieuchronnie pogbia si wrd laikw nieznajomo prawa, ktrego techniczna zawarto stale pcznieje, czyli postpuje profesjonalizacja prawa, oraz upowszechnia si ocena prawa obowizujcego w konkretnym wypadku jako racjonalnego aparatu technicznego, przeto dajcego si transformowa pod ktem racjonalnoci ukierunkowanej na cel i wyzbytego wszelkich uwiconych treci. Przeznaczenie to moe wprawdzie przysania ulego wobec ju istniejcego prawa, ktra z pewnych oglnych powodw w wieloraki sposb narasta, ale w istocie nie mona prawa uchroni przed tym, co owo 1 przeznaczenie ze sob niesie" . Prawd jest, e nieznajomo prawa, ktrego techniczna zawarto stale pcznieje", wydua drog legitymizacji oraz uwalnia administracj publiczn od bezporedniej presji legitymizacyjnej. Wyduenie drg legitymizacji nie oznacza jednak, e wiara w legalno mogaby w caoci zastpi wiar w prawowito systemu prawnego. Pojawiajca si wraz z pozytywizmem prawniczym, a przejta przez socjologiczny funkcjo1
Tame, s. 648.
Tame, s. 656.
450
451
nalizm i mzdta hipoteza, jakoby bez istotnych nastpstw dla stabilnoci i istnienia (fur den Bestand) systemu prawnego w wiadomoci jego uczestnikw mona byo cakowicie oddali normatywne roszczenia wanociowe, jest empirycznie nie do utrzymania. Nader problematycznym nastpstwem tej strategii pojciowej jest nastpnie to, e Weber zmuszony jest zdyskwalifikowa jako racjonalizacje materialne" wszelkie ruchy wymierzone przeciwko rozwadnianiu nowoczesnego prawa, ktre czyni z niego li tylko organizacyjne narzdzie, wyizolowane z praktycznomoralnych kontekstw uzasadnienia. Pod antyformalistyczne" tendencje w rozwoju prawa podciga on bez adnego zrnicowania zarwno tendencje do reideologizacji fundamentw prawa, ktre rzeczywicie podkopuj posttradycjonalny status prawa, jak i, z drugiej strony, nastawanie na racjonalizacj etyczn prawa, ktra oznacza jeszcze dalej idce ucielenianie posttradycjonalnych struktur wiadomoci. Wynika z tego do ironiczna konsekwencja dla Weberowskiej diagnozy wspczesnoci. Weber uskara si na biegunowe przestawienie si z etycznych orientacji dziaania na orientacje czysto utyitarystyczne i pojmuje to jako oderwanie podstaw motywacyjnych od praktycznomoralnej sfery wartoci. Powinien wic z zadowoleniem powita ruchy zwracajce si przeciwko rwnolegym tendencjom w onie prawa. To, co tam jawi mu si jako usamodzielnianie si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, ktre czyni z nich stalow skorup niewolniczego uzalenienia", winno w nie mniejszym stopniu jawi mu si jako zagroenie rwnie tu, gdzie wszak chodzi o oderwanie prawa -jako spoecznie integrujcego jdra systemu instytucjonalnego - od tej samej, praktycznomoralnej sfery wartoci. Sprawy maj si jednak odwrotnie. Zagroeniem dla formalnych waciwoci prawa s w oczach Webera nie tylko tradycjonalistyczne prby reideo-
logizacji prawa, lecz take progresywne wysiki na rzecz ponownego sprzgnicia prawa z proceduralnymi wymogami uzasadniania: Precyzja pracy prawniczej, tak jak artykuuje si ona w przesankach i uzasadnieniach wyroku (in den Urteilsgrunden), zostanie w kadym razie jednak do mocno obniona, jeli na miejsce poj prawniczych wkrocz argumentacje socjologiczne oraz ekonomiczne bd etyczne. W sumie ruch ten jest jedn z charakterystycznych reakcji na panowanie fachowoci (Fachmenschentum) i racjonalizmu, ktry wszak ostatecznie biorc jest ich ojcem"1. Weber nie potrafi obu tych momentw wczy do wzoru czciowej racjonalizacji rozwinitych spoeczestw kapitalistycznych w taki sposb, aeby zapewni spjno swej ocenie rozwoju moralnoci i rozwoju prawa. Nie mam zamiaru na mod krytyki ideologii docieka korzeni tej niespjnoci. Interesuj mnie immanentne powody, dla ktrych Weber nie moe przeprowadzi swej teorii racjonalizacji zgodnie z jej wyjciowym zamysem. Dopiero po wyjanieniu bdw, ktre tkwi, jak przypuszczam, w samej konstrukcji tej teorii, bdzie mona zrekonstruowa systematyczn zawarto Weberowskiej diagnozy teraniejszoci w taki sposb, bymy dla celw analizy naszej wasnej teraniejszoci mogli wyczerpa stymulujcy potencja Weberowskiej teorii. Moim zdaniem, bdy tkwi w dwu momentach wanych z punktu widzenia teoretycznej strategii. Po pierwsze, wydobd ograniczenia tkwice w konstrukcji pojciowej [Weberowskiej] teorii dziaania. Uniemoliwiaj one Weberowi badanie racjonalizacji systemw dziaania od strony innych aspektw ni racjonalno ukierunkowana na cel, mimo e przecie racjonalizacj obrazw wiata oraz wyksztacanie si i wyodrbnianie kulturowych sfer wartoci
Tame, s. 655.
452
o decydujcym znaczeniu dla epoki nowoytnej opisuje on za pomoc aparatury pojciowej, ktra w polu widzenia umieszcza racjonalizacj spoeczn w caej jej zoonoci, obejmujc mianowicie rwnie praktycznomoralne i estetyczno-ekspresywne przejawy racjonalizmu zachodniego. Problem ten stwarza dogodn okazj do tego, by w nawizaniu do krytycznej analizy Weberowskiej teorii dziaania powrci do podstawowego pojcia dziaania komunikacyjnego oraz by peniej rozjani pojcie rozumu komunikacyjnego (Pierwsze rozwaania wtrcone"). Po drugie, pragn pokaza, e dwuznacznoci zawartej w racjonalizacji prawa w ogle nie da si adekwatnie uchwyci w granicach wyznaczonych przez teori dziaania. Wraz z tendencjami do regulowania wszystkiego za pomoc prawa (Tendenzen zur Verrechtlichung) dominujcego znaczenia nabiera formalny sposb organizowania systemw dziaania, czego nastpstwem rzeczywicie jest odrywanie si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel od ich praktycznomoralnego podoa. Ale to usamodzielnianie si samoregulujcych si podsystemw wzgldem komunikacyjnie ustrukturowanego wiata ycia ma co wsplnego nie tyle z racjonalizacj orientacji dziaania, ile raczej z nowym poziomem zrnicowania systemowego. Ten problem stanowi bdzie dobr okazj do tego, by podejcie [waciwe dla] teorii dziaania nie tylko poszerzy w kierunku teorii dziaania komunikacyjnego, lecz take powiza z podejciem [waciwym dla] teorii systemw (Drugie rozwaania wtrcone"). Dopiero zintegrowanie obydwu tych podej czyni z teorii dziaania komunikacyjnego solidny fundament teorii spoeczestwa, ktra z [pewnym] widokiem na powodzenie moe podj i rozwin problematyk racjonalizacji spoecznej, po raz pierwszy dostrzeon przez Maxa Webera (Rozwaania kocowe").
III. PIERWSZE ROZWAANIA WTRCONE DZIAANIE SPOECZNE, AKTYWNO CELOWA I KOMUNIKACJA
Kiedy idzie si ladem Weberowskich analiz z zakresu socjologii religii, wtedy kwesti empiryczn - zatem zrazu otwart pozostaje pytanie, dlaczego nie wszystkie trzy kompleksy racjonalnoci, do ktrych wyksztacenia si i wyodrbnienia doszo po rozpadzie tradycyjnych obrazw wiata, znalazy rwnowane ucielenienie instytucjonalne w porzdkach ycia nowoczesnych spoeczestw i dlaczego kompleksy te nie okrelaj w jednakowym stopniu codziennej praktyki komunikacyjnej. Kwestie te Weber tak dalece przesdzi podstawowymi zaoeniami swej teorii dziaania, e procesy racjonalizacji spoecznej mogy si pojawi w polu widzenia ju tylko w perspektywie racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Dlatego te bd chcia rozpatrzy zawenia strategii pojciowej tkwice w jego teorii dziaania i krytyk t uczyni punktem wyjcia dalszych analiz pojcia dziaania komunikacyjnego. W szkicu tym rezygnuj z polemiki z analitycznymi teoriami dziaania rozwijanymi w obszarze anglosaskim1. Przeprowadzone pod tym szyldem badania - ktrych rezultaty wykorzys2 tuj w innym miejscu - w adnym razie nie reprezentuj jedAction Theory, M. Brand, D. Walton (eds.), Dordrecht 1976; Analytische Handlungstheorie. Handlungserklarungen, A. Beckermann (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977; Analytische Handlungstheorie. Handlungsbeschreibungen, G. Meggle (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977. 2 Por. wyej s. 180-185.
1
454
///. Pierwsze rozwaania
wtrcone
Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja
455
nolitego podejcia; wsplna jest im jednak metoda analizy pojciowej oraz stosunkowo wskie ujmowanie problemu., Analityczna teoria dziaania jest owocna przy wyjanianiu struktur aktywnoci celowej. Zawa si ona jednak do atomistycznego modelu dziaa pojedynczego aktora i pomija mechanizmy koordynacji dziaa, dziki ktrym dochodz do skutku odniesienia interpersonalne. Konceptualizuje ona dziaania, przyjmujc ontologiczne zaoenie, e istnieje tylko jeden wiat istniejcych stanw rzeczy, oraz pomija te odniesienia midzy aktorem a wiatem, ktre s istotne dla interakcji spoecznych. Poniewa dziaania zostaj zredukowane do celowych (zwecktdtige) ingerencji w wiat obiektywny, wic pierwszoplanowe miejsce przypada racjonalnoci waciwej relacjom cel-rodek. I wreszcie, analityczna teoria dziaania, ktra za zadanie poczytuje sobie metateoretyczne rozjanianie podstawowych poj, nie zwaa na empiryczn przydatno podstawowych zaoe teorii dziaania i dlatego z trudem przychodzi jej znale punkty styczne z konstrukcjami pojciowymi w naukach spoecznych. Wytwarza ona pewien zestaw problemw filozoficznych nazbyt odlegych od celw teorii spoecznej. / Empiryzm powtarza na polu analitycznej teorii dziaania dawno ju stoczone boje; znowu chodzi o stosunek midzy duchem a ciaem (idealizm versus materializm), o racje i przyczyny (wolno woli versus determinizm), o zachowanie i dziaanie (obiektywistyczny versus nie-obiektywistyczny opis dziaania), o logiczny status wyjaniania dziaania, o przyczynowo, intencjonalno itd. Formuujc to w sposb wyostrzony mona powiedzie, e analityczna teoria dziaania podejmuje w nowej perspektywie szacowne problemy przedkantowskiej filozofii wiadomoci, nie docierajc do podstawowych problemw socjologicznej teorii dziaania. Z socjologicznego punktu widzenia wskazane jest, by za punkt wyjcia obra dziaanie komunikacyjne:
.Konieczno skoordynowanych dziaa wytwarza w spoeczestwie okrelone zapotrzebowanie komunikacyjne, ktre trzeba pokry, jeli efektywna koordynacja dziaa majca na celu zaspokojenie tej potrzeby ma by moliwa"'. Filozofia analityczna wraz z dyscyplin stanowic jej jdro, czyli teori znaczenia, stanowi wielce obiecujcy punkt zaczepienia dla teorii dziaania komunikacyjnego, kt_ra_w_ centrum swych zainteresowa stawia jzykowe dochodzenie do poro; zumienia jako mechanizigkoordynacji dziaa. W mniejszym stopniu odnosi si to do tej orientacji w teorii znaczenia, ktra pod pewnym wzgldem stoi najbliej teorii dziaania, a mianowicie do semantyki intencjonalnej2, ktra wywodzi si z bada H. P. Grice'a3, a nastpnie zostaa uzupeniona przez D. Lewisa4 i rozwinita przez S. R. Schiffera5 oraz J. Bennetta6. Ta nominalistyczna teoria znaczenia nie nadaje si do tego, by wywietli mechanizm koordynowania interakcji zaporedniczonych jzykowo, poniewa czynno (Akt) dochodzenia do porozumienia analizuje wedug modelu dziaania zorientowanego na konsekwencje.
S. Kanngiesser, Sprachliche Universalien und diachrone Prozesse, w: Sprachpragmatik und Philosophie, K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 278. Por. T. S. Frentz, T. B. Farrell, Language-Action. A Paradigm for Communication, Quarterly Journal of Speech" 1976, t. 62, s. 333 n. 2 J. Heal, Common Knowledge, Philosophical Quarterly" 1978, t. 28, s. 116 n.; G. Meggle Grundbegriffe der Kommunikation, Berlin 1981. 3 H . P. Grice, Intendieren, Meinen, Bedeuten, w: Handlung, Kommunikation, Bedeutung, G. Meggle (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 2 n. [oryg. H. P. Grice, Meanning, Philosophical Review" 1957, t. 66, s. 377 - 388 oraz tene, Utierer's Meaning, Sentence-Meaning and Word-Meaning, Foundations of Language" 1968, t. 4, s. 1 -18; take tene, Vtterer's Meaning and Intentions, Philosophical Review" 1969, t. 78, s. 147-177].
4 5 1
D . K. Lewis, Convention, Cambridge, Mass. 1969. S. R. Schiffer, Meaning, Oxford 1972. 6 J. Bennett, Linguistic Behavior, Cambridge 1976.
456
///. Pierwsze rozwaania wtrcone
457
Semantyka intencjonalna opiera si na kontrintuicyjnym wyobraeniu, i rozumienie znaczenia jakiego symbolicznego wyraenia x da si sprowadzi do rozumienia zamiaru osoby mwicej M [mwicego], by osobie suchajcej S [suchajcemu] da co do zrozumienia za porednictwem znaku. W ten sposb pewien pochodny tryb dochodzenia do porozumienia, po ktry mwicy moe sign wwczas, gdy zablokowana jest droga bezporedniego dochodzenia do porozumienia, zostaje wystylizowany i potraktowany jako oryginalny tryb dochodzenia do porozumienia. Podjta przez semantyk intencjonaln prba sprowadzenia tego, co oznacza wyraenie symboliczne x, do tego, co M, mwic x, ma na myli bd co chce da do zrozumienia nie wprost, koczy si niepowodzeniem; dla suchajcego bowiem rozumienie tego, co M ma na myli, mwic x, tzn. rozumienie znaczenia x, oraz znajomo zamiaru, do ktrego realizacji zmierza M z pomoc x, czyli [znajomo] celu, jaki chce osign przez swoje dziaanie, to dwie rne rzeczy. M tylko wwczas skutecznie przeprowadzi swj zamiar nakonienia S do intencji zwizanej ze znaczeniem (Bedeutungsintention), jeli S rozpozna zamiar M skomunikowania si z nim i jeli bdzie rozumia, co M mia na myli realizujc ten zamiar. Znajc jedynie zamiar M skomunikowania si, S nie bdzie rozumia, co M ma na myli, 1 tzn. co do czego chce on si z nim skomunikowa .
1 Szczegow krytyk przedstawiam w: J. Habermas, Intentionalistische Semantik (1976), w: tene Von Studien und Ergdnzungen zur Theorie des kommunikativen Handelns, Frankfurt am Main 1984, s. 332-350; A. Leist, Ober einige Irrtumer der intentionalen Semantik, Linguistic Agency, University of Trier" 1978, Series A, Paper nr 51. Na temat krytyki nominalizmu jzykowego por. take: K. O. Apel, Intentions, Conventions and Reference of Things, w: Meaning and Understanding, H. Parret, J. Bouveresse (ed.), Berlin 1981; tene, Three Dimensions of Understanding and Meaning in Analytic Philosophy, Philosophy and Social Criticism" 1980, t. 7, s. 115 n.
Teoria dziaania komunikacyjnego moe si wiele nauczy tylko od tych analitycznych teorii znaczenia, ktre miast od intencji mwicego wychodz od struktury wyraenia jzykowego. Przy czym oczywicie teoria ta ma wci na uwadze problem, jak za pomoc mechanizmu.dochodznido porozumienia mog czy si wzajem ze sob dziaania wikszej liczby aktorw, to znaczy jak mog si one ukada w sie rozcigajc si midzy przestrzeniami spoecznymi i epokami historycznymi. Dla tego sposobu stawiania problemu w kategoriach teorii komunikacji reprezentatywny jest [tzw.] Organonmodell Karla Biihlera. Buhler1 wychodzi od semiotycznego modelu znaku jzykowego, ktry zostaje uyty przez mwicego (nadawc) w celu porozumienia si ze suchajcym (odbiorc) co do przedmiotw i stanw rzeczy. Rozrnia on trzy funkcje uycia znakw: kognitywn funkcj przedstawiania stanw rzeczy, ekspresywn funkcj wyjawiania przey mwicego i apelatywn funkcj [formuowania] da kierowanych do adresatw. Znak jzykowy funkcjonuje w tych optykach rwnoczenie jako symbol, oznaka i sygna:
, Jest on symbolem z tytuu swego przyporzdkowania przedmiotom i stanom rzeczy, symptomem (oznak, indicium) z tytuu swej zalenoci od nadawcy, ktrego wntrze wyraa, oraz sygnaem z tytuu apelowania do suchacza, ktrego zewntrznym lub wewntrznym zachowaniem steruje podobnie jak inne znaki [, np. znaki] drogowe"2.
Nie ma potrzeby, bym bliej zajmowa si recepcj i krytyk tego modelu jzyka w jzykoznawstwie i psychologii3, jako e decydujcych precyzacji (z jednym wyjtkiem4) dokonaa tu
K. Bilhler, Sprachtheorie, Jena 1934. Tame, s. 28. 3 W. Busse, Funktionen und Funktion der Sprache, w: Sprachtheorie, B. Schlieben-Lange (Hrsg.), Hamburg 1975, s. 207; G. Beck, Sprechakte und Sprachfunktionen, Tiibingen 1980. 4 R. Jakobson, Linguistics and Poetics, w: tene, Style in Language, New York 1960.
2 1
458
wtrcone
459
strona reprezentujca analityczne podejcie do jzyka; przynajmniej trzy najwaniejsze analityczne teorie znaczenia da si wpisa w Biihlerowski model w taki sposb, i teoria komunikacji zostanie przez nie doprecyzowana od wewntrz, poprzez formaln analiz regu uycia wyrae jzykowych, nie za od zewntrz, przez przeformuowanie procesu przekazu [wedle modelu] cybernetycznego. Ten wyznaczony przez teori znaczenia kierunek rozwijania i nadawania ksztatu modelowi organonicznemu (das Organonmodell) oddala nas od obiektywistycznej koncepcji procesu porozumiewania si jako przepywu informacji midzy nadawc a odbiorc1 i wiedzie ku formalnopragmatycznemu pojciu interakcji podmiotw zdolnych do mwienia i dziaania, zaporedniczonej przez akty dochodzenia do porozumienia. Nawizujc do wprowadzonej przez Peirce'a i rozwinitej przez Morrisa pragmatycznej teorii znaku, Carnap uczyni w kompleks symboliczny (Symbolkomplex), ktry przez Biihlera by pocztkowo rozpatrywany jedynie funkcjonalnie, dostpnym immanentnej analizie jzykowej prowadzonej pod ktem aspektw syntaktycznych i semantycznych: nonikiem znacze jest nie izolowany znak, lecz elementy pewnego systemu jzykowego, tzn. zdania, ktrych form wyznaczaj reguy syntaktyczne, a semantyczn tre odniesienie do desygnowanych przedmiotw bd stanw rzeczy. Wraz z Carnapowsk logiczn skadni oraz podstawowymi zaoeniami semantyki referencjalnej otwiera si droga ku formalnej analizie opisowej funkcji (Darstellungsfunktion) jzyka. Natomiast jego funkcj apelatywn i ekspresywn traktuje Carnap jako pragmatyczne aspekty
P. Watzlawick, J. H. Beavin, D. D. Jackson, Pragmatics of Human Communication, New York 1967; H. Hrmann, Psychologie der Sprache, Heidelberg 1967; tene, Meinen und Verstehen, Frankfurt am Main 1976.
1
uycia jzyka, ktre naley pozostawi analizie empirycznej. W myl tego ujcia pragmatyka jzykowa nie jest w taki sposb wyznaczona przez oglny system dajcych si zrekonstruowa regu, by moga sta si dostpna analizie pojciowej podobnie jak skadnia i semantyka. Teoria znaczenia ostatecznie zdobdzie dla siebie trwae miejsce, atoli dopiero wraz z przejciem od semantyki referencjalnej do semantyki prawdziwociowej (Wahrheitssemantik) jako nauki formalnej. Teoria semantyczna, ufundowana przez Fregego i rozbudowywana, poczynajc od Wittgensteina I po Davidsona i Dummetta, stawia w centrum relacj midzy zdaniem a stanem rzeczy, midzy jzykiem a wiatem1. Wraz z tym ontologicznym zwrotem teoria semantyczna zrywa z pogldem, i funkcj opisow mona wyjani posugujc si modelem nazw oznaczajcych przedmioty. Znaczenia zda oraz ich rozumienie nie daj si oddzieli od immanentnie w jzyku zawartego odniesienia do prawomocnoci wypowiedzi (zur Giiltigkeit von Aussage). Mwicy i suchajcy rozumiej znaczenie zdania, jeli wiedz, pod jakimi warunkami zdanie jest prawdziwe. Analogicznie, rozumiej znaczenie sowa, jeli wiedz, jaki jest wkad tego sowa w to, e zbudowane z jego pomoc zdanie moe by prawdziwe. Semantyka prawdziwociowa rozwija zatem tez, e znaczenie zdania wyznaczaj warunki jego prawdziwoci. Wydobyta tym samym zostaje - najpierw w odniesieniu do wymiaru jzykowego opisu stanw rzeczy - wewntrzna zaleno midzy znaczeniem wyraenia jzykowego a wanoci zbudowanego z jego pomoc zdania.
K. O. Apel, Die Entfaltung der sprachanalytischen Philosophie, w: tene, Transformation der Philosophie, t. 2, Frankfurt am Main 1973; por. take S. Davis, Speech Acts, Performance and Competence, Journal of Pragmatics" 1979, t. 3, s . 4 9 7 n .
460
461
Teoria ta, oczywicie, jest nastawiona na to, by wszystkie zdania analizowa wedug modelu zda asertorycznych; granice tego podejcia staj si widoczne z chwil, gdy do formalnych rozwaa wczy si rne tryby uycia zda. Ju Frege rozrnia asertoryczn bd interrogatywn moc stwierdze (Behauptungen) lub pyta oraz struktur zda orzekajcych (Aussagesdtze) uytych w tych wypowiedziach. Na linii wiodcej od Wittgensteina II poprzez Austina do Searle'a formalna semantyka zda zostaje rozcignita na czynnoci jzykowe. Nie ogranicza si ona ju do funkcji opisowej jzyka, lecz otwiera si na nieuprzedzon analiz wieloci mocy illokucyjnych. Teoria znaczenia jako uycia pozwala podda analizie pojciowej rwnie pragmatyczne aspekty wyraenia jzykowego; a teoria aktw mowy stanowi pierwszy krok ku pragmatyce formalnej obejmujcej swym zasigiem nie-kognitywne sposoby uycia [jzyka]. Zarazem jednak pozostaje ona, jak pokazuj to prby usystematyzowania klas aktw mowy podejmowane poczwszy od Steniusa poprzez Kenny'ego a po Searle'a, w okowach zawajcych zaoe ontologicznych semantyki prawdziwociowej. Teoria znaczenia bdzie moga osign taki poziom zintegrowania, jaki przedstawia sob programowy zarys teorii komunikacji Buhlera, dopiero wwczas, gdy dla funkcji apelatywnej i ekspresywnej jzyka (ewentualnie te dla akcentowanej przez Jakobsona funkcji poetyckiej", zwizanej z samymi rodkami opisu) bdzie moga poda systematyczne uzasadnienie w sposb podobny do tego, w jaki semantyka prawdziwociowa podaje je dla funkcji opisowej. Na t drog wkroczyem podejmujc rozwaania nad pragmatyk uniwersaln1.
J. Habermas, Was heifit Universalpragmatik?, w: Sprachpragmatik und Philosophic K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976.
1
BUhlerowsk teori funkcji jzyka bdzie mona powiza z metodami i ustaleniami (Einsichten) analitycznej teorii znaczenia oraz uczyni z niej jdro teorii dziaania ukierunkowanego na porozumienie, jeli uda si pojcie wanoci uoglni tak, by wychodzio poza prawdziwociow wano zda w sensie logicznym (Pwpositionen)*, oraz zidentyfikowa warunki prawomocnoci nie tylko na paszczynie semantycznej w odniesieniu do zda, lecz rwnie na paszczynie pragmatycznej w odniesieniu do ekspresji. W tym celu zmian paradygmatu w filozofii jzyka, jak zainicjowa Austin, a z perspektywy historycznej przekonujco przedstawi K. O. Apel, trzeba zradykalizowa w taki sposb, eby zerwanie z logocentrycznym uprzywilejowaniem jzyka" (Logos-Auszeichnung der Sprache)1, tzn. z uprzywilejowaniem jego funkcji opisowej, miao nastpstwa rwnie dla wyboru ontologicznych zaoe teorii jzyka. Chodzi nie tylko o to, by oprcz trybu orzekajcego dopuci rwnie inne rwnoprawne tryby uycia jzyka; w odniesieniu do tych innych trybw trzeba raczej w podobny sposb jak w wypadku trybu orzekajcego wykaza [istnienie] 2 odpowiednich roszcze wanociowych i odniesie do wiata . W tym kierunku zmierza moja propozycja, by roli illokucyjnej nie przeciwstawia jako mocy irracjonalnej skadnikowi proK. O. Apel, Zwei paradigmatische Antworten aufdie Frage nach derLogosauszeichnung der menschlichen Sprache, w: Kulturwissenschaften, Festschrift fur W. Perpeet, H. Liitzeler (Hrsg.), Bonn 1980. 2 Patrz wyej s. 185-190. * Termin Propositionen jest dwuznaczny, gdy oznacza zarwno zdanie oznajmujce", jak i zdanie w sensie logicznym". Uwagi na temat kopotw translatorskich z terminem proposition oraz na temat jego dwuznacznoci patrz W. v. O. Quine, Filozofia i logika, tum. H. Mortimer, Warszawa 1997, s. 8 n.; por. take T. Szubka, Wprowadzenie", w: Metafizyka w filozofii analitycznej, T. Szubka (red.), Lublin 1995, s. 28; U. egle, Wstp", w: Dyskusje z Donaldem Davidsonem o prawdzie, jzyku i umyle, U. egle (red.), Lublin 1996, s. 27 -przyp. tum.
1
462
463
pozycjonalnemu ugruntowujcemu wano, lecz by pojmowa j jako komponent wyszczeglniajcy, jakie roszczenie wanociowe wysuwa mwicy wraz ze sw ekspresj, jak je wysuwa oraz w odniesieniu do czego je wysuwa. Przez ilokucyjn moc wypowiedzi mwicy moe motywowa suchajcego do przyjcia oferty zawartej w akcie mowy i tym samym wejcia w racjonalnie motywowany zwizek (Bindung). Idea ta zakada, e podmioty zdolne do mwienia i dziaania mog odnosi si do wicej nili tylko jednego wiata, a porozumiewajc si ze sob co do czego w wiecie przyjmowa za podstaw komunikacji jaki wsplnie zakadany system wiatw. W tym kontekcie zaproponowaem, by wiat zewntrzny zrnicowa na wiat obiektywny i wiat spoeczny, natomiast wiat wewntrzny wprowadzi jako pojcie komplementarne wzgldem tego wiata zewntrznego. Odpowiednie roszczenia wanociowe do prawdziwoci, trafnoci i szczeroci mog wwczas posuy za ni przewodni przy wyborze teoretycznych perspektyw, z ktrych bdzie mona uzasadni podstawowe tryby uycia jzyka albo funkcje jzyka oraz poklasyfikowa akty mowy zmieniajce si w zalenoci od konkretnego jzyka. Biihlerowsk funkcj apelatywn jzyka naleaoby odpowiednio to tego rozbi na funkcj regulatywn i imperatywn. W regulatywnym sposobie uycia jzyka uczestnicy w rny sposb wysuwaj normatywne roszczenia wanociowe i odnosz si do czego we wsplnym im wiecie spoecznym; w imperatywnym sposobie uycia jzyka odnosz si do czego w wiecie obiektywnym, przy czym mwicy zgasza wobec adresata roszczenie wadcze celem skonienia go do dziaania w taki sposb, aeby zaistnia zamierzony stan rzeczy. Idca w tym kierunku formalnopragmatyczna teoria komunikacji moe zosta wykorzystana w socjologicznej teorii dziaania, jeli uda si pokaza, w jaki sposb akty komunikacji, tzn. czynnoci jzykowe
bd ekwiwalentne ekspresje pozawerbalne przejmuj funkcj koordynacji dziaa i wnosz swj wkad w konstruowanie interakcji. Trzeba rwnie wzi pod uwag to, e dziaanie komunikacyjne jest uzalenione od kontekstw sytuacyjnych, ktre z kolei s wycinkami wiata ycia uczestnikw interakcji. czno midzy teori dziaania a podstawowymi pojciami teorii spoecznej moe zapewni dopiero ta koncepcja wiata ycia, jak za porednictwem zainicjowanych przez Wittgensteina bada nad wiedz stanowic ukryte podoe (Hintergrundwissen)1 mona wprowadzi jako pojcie komplementarne wobec dziaania komunikacyjnego. W ramach Rozwaa wtrconych" program ten mog co najwyej uwiarygodni. Wychodzc od dwu wersji Weberowskiej teorii dziaania pragn najpierw uwydatni (1) centraln rang problemu koordynacji dziaa. Nastpnie chciabym Austinowskie rozrnienie aktw illokucji i perlokucji spoytkowa do (2) rozgraniczenia dziaa zorientowanych na porozumienie i dziaa zorientowanych na rezultat, po to by zbada (3) efekt illokucyjny w postaci wytwarzania wizi i nadawania mocy wicej (Bindungseffekt), jaki powoduj oferty przedkadane w aktach mowy, oraz (4) rol poddawalnych krytyce roszcze wanociowych. Potwierdzeniu tej tezy suy bdzie (5) polemika z konkurencyjnymi prbami klasyfikacji czynnoci jzykowych. Na koniec chciabym wskaza niektre pomosty wiodce od paszczyzny docieka formalnopragmatycznych ku pragmatyce empirycznej oraz na przykadzie dosownego i kontekstowo uwarunkowanego znaczenia czynnoci jzykowych (6) objani, dlaczego pojcie dziaania komunikacyjnego trzeba uzupeni o koncepcj wiata ycia.
L. Wittgenstein, O pewnoci, tum. M. Sady i W. Sady, Warszawa 1993.
464
Dziaianie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja
465
l.Dwie wersje Weberowskiej teorii dziaania. Weber wprowadza w pierwszej kolejnoci sens" jako podstawowe pojcie teorii dziaania i z pomoc tej kategorii odrnia dziaania od obserwowalnego zachowania: Ludzkie zachowanie - wszystko jedno czy jest to aktywno zewntrzna czy wewntrzna, zaniechanie czy tolerowanie - nazwie si dziaaniem, jeli i o tyle, o ile dziaajcy podmiot bd podmioty wi z nim jaki subiektywny sens"1. Oparciem dla Webera jest przy tym nie teoria znaczenia, lecz intencjonalistyczna teoria wiadomoci. Sensu" nie objania on za pomoc modelu znacze jzykowych i nie odnosi go do jzykowego medium moliwego porozumienia, lecz do mniema i zamiarw przedstawianego zrazu w izolacji podmiotu dziaania. Ju na tym pierwszym rozdrou Weber odchodzi od teorii dziaania komunikacyjnego: za spraw fundamentaln uznaje nie relacj interpersonaln midzy przynajmniej dwoma podmiotami zdolnymi do mwienia i do dziaania, ktra odsya do dochodzenia do porozumienia przy uyciu jzyka, lecz do aktywnoci ukierunkowanej na cel w pojedynk dziaajcego podmiotu. Jzykowe dochodzenie do porozumienia przedstawiane jest - podobnie jak w semantyce intencjonalnej - na mod wzajemnego oddziaywania na siebie podmiotw dziaajcych teleologicznie: W granicznym przypadku odpowiadajcej typowi idealnemu racjonalnoci ukierunkowanej na cel wsplnot jzykow reprezentuj liczne pojedyncze akty [...] zorientowane na oczekiwanie, e u innych 2 uzyska si zrozumienie tego sensu (Sinn), jaki ma si na myli" . Dochodzenie do porozumienia uznaje si za fenomen pochodny, ktry ma by konstruowany z pomoc mao ambitnie
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 3. M. Weber, Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie, w: tene, Methodologische Schften, Frankfurt am Main 1968, s. 194.
2 1
pomylanego pojcia intencji. Weber wychodzi zatem od teleologicznego modelu dziaania i subiektywny sens" okrela jako (przedkomunikacyjny) zamiar, ktry przywieca dziaaniu. Dziaajcy moe albo zmierza do realizacji wasnych interesw, takich jak zdobycie wadzy bd uzyskanie bogactwa, albo chcie zadouczyni wartociom takim, jak pobono bd godno ludzka, albo szuka zaspokojenia w folgowaniu afektom i podaniom. Te utylitarne, aksjologiczne bd afektywne cele {Ziele), ktre rozdrabniaj si na pomniejsze zamiary (Zwecke) swoiste dla danej sytuacji, s upostaciowaniem subiektywnego sensu, jaki dziaajce podmioty mog czy ze sw aktywnoci ukierunkowan na cel1. Weber wychodzi od monologicznie pomylanego modelu dziaania, tote pojcia dziaania spoecznego" nie moe wprowadzi przez eksplikacj pojcia sensu. Musi raczej model aktywnoci ukierunkowanej na cel poszerzy o dwa wyznaczniki, aby spenione byy warunki interakcji spoecznej. Te dodatkowe wyznaczniki to: (a) orientowanie si na zachowania innych podmiotw dziaajcych oraz (b) wzajemne refleksywne odniesienia midzy orientacjami ukierunkowujcymi dziaania kilku uczestnikw interakcji. Co prawda Weber waha si, czy w wypadku interakcji spoecznej ma uwaa warunek (a) za dostateczny, czy te ma rwnie domaga si [spenienia warunku] (b). W paragrafie 1 Wirtschaft und Gesellschaft powiada jedynie:
Dziaaniem spoecznym nazwie si takie dziaanie, ktre zgodnie z zamierzonym przez dziaajcego bd dziaajcych sensem ma odniesienie do zachowania innych i jest na nie w swym przebiegu zorientowane" 2 .
1 H. Girndt, Das soziale Handeln ais Grundkategorie der erfahrungswissenschaftlichen Soziologie, Tubingen 1967. 2 M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 4.
466
467
W paragrafie 3 natomiast podkrela Weber, e orientacje uczestnikw, ktre ukierunkowuj ich dziaania, musz pozostawa we wzajemnym odniesieniu: Stosunkiem spotecznym nazwie si zachowanie kilku [podmiotw], o ile - zgodnie z jego zawartoci znaczeniow (seinem Sinngehalt nach) - jest wzajemnie na siebie nastawione i przez to [wanie] ukierunkowywane"'. Z uwagi na konstrukcj teorii dziaania waniejsze jest jednak nastpne rozstrzygnicie. Czy Weber powinien wprowadza dajce si racjonalizowa aspekty dziaania, przyjmujc za podstaw teleologiczny model dziaania, czy te powinno mu do tego posuy pojcie interakcji spoecznej? W pierwszym wypadku (a) Weber musi si ograniczy do tych aspektw poddawalnych racjonalizacji, jakich dostarcza model aktywnoci ukierunkowanej na cel: do racjonalnoci rodkw i celw. W drugim wypadku (b) pojawia si pytanie, czy istniej rne rodzaje refleksywnych odniesie midzy orientacjami ukierunkowujcymi dziaanie, a tym samym rwnie dalsze aspekty, z punktu widzenia ktrych moe dokonywa si racjonalizacja dziaa. a. Wersja oficjalna. Weber, jak powszechnie wiadomo, rozrnia dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel, racjonalne ze wzgldu na wartoci, afektywne i tradycjonalne. Typologia ta opiera si na kategoriach celw dziaania, na ktre moe orientowa si podmiot dziaajcy, s to: cele utylitarne, aksjologiczne i afektywne. W takim wypadku dziaanie tradycjonalne" okazuje si zrazu bliej niedookrelon kategori rezydualn. Typologii tej ewidentnie przywieca denie do rozrnienia stopni racjonalizacji dziaania. Weber nie wychodzi tu od stosunku spoecznego. Jedynie relacj celw i rodkw, waciw teleologicznie pojmowanemu dziaaniu monologicznemu, uwaa za
1
aspekt podlegajcy racjonalizacji. Jeli przyjmuje si tak perspektyw, to jedynymi aspektami dziaania poddawalnymi obiektywnemu osdowi bd skuteczno kauzalnej ingerencji w istniejc sytuacj oraz prawdziwo empirycznych sdw, jakie le u podstaw maksymy [postpowania] bd planu dziaania, tzn. u podstaw subiektywnej opinii na temat racjonalnej ze wzgldu na cel organizacji rodkw. Tak wic za punkt odniesienia dla swej typologii obiera Weber dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel: Jak kade dziaanie, tak i dziaanie spoeczne mona okreli jako (1) racjonalne ze wzgldu na cel: na podstawie oczekiwa co do zachowa przedmiotw wiata zewntrznego i zachowa innych ludzi oraz pod ktem wykorzystania tych oczekiwa jako warunkw lub jako rodkw do osignicia wasnych, racjonalnie zamierzonych i wywaonych celw; (2) racjonalne ze wzgldu na wartoci: na podstawie wiadomej wiary w interpretowan etycznie, estetycznie, religijnie bd w jakikolwiek inny sposb bezwarunkow warto wewntrzn okrelonego zachowania si samego w sobie bez wzgldu na jego rezultat; (3) afektywne, w szczeglnoci emocjonalne: na podstawie aktualnych afektw i stanw uczuciowych; (4) tradycjonalne: na podstawie 1 nawyku utrwalonego w nastpstwie dugotrwaej praktyki" . Idc ladem sugestii interpretacyjnych Wolfganga Schluchtera2 moemy zrekonstruowa t typologi na podstawie formalnych cech dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. W sposb racjonalny ze wzgldu na cel zachowuje si ten dziaajcy, ktry z jasno wyartykuowanego zbioru wartoci wybiera cele i przy uwzgldnieniu alternatywnych nastpstw organizuje odpowiednie rodki. W zaproponowanym przez Webera uszeregowaniu typw dziaania stopniowo zawa, si wiadomo dziaajcego podmiotu. Z subiektywnego sensu
Tame, s. 17. - W. Schluchter, Die Entwicklung des okzidentalen Rationalismus, Tubingen 1979.
1
Tame, s. 19.
468
wtrcone
469
zostaj wyeliminowane i tym samym wyjte spod racjonalnej kontroli: w dziaaniach racjonalnych ze wzgldu na wartoci skutki, w dziaaniach faktycznie ju tylko nawykowych rwnie cele:
Tabela 11. Oficjalna typologia dziaania Typy dziaania podug stopni zmniejszajcej si racjonalnoci Racjonalne ze wzgldu na cel Racjonalne ze wzgldu na wartoci Afektywne Tradycjonalne Subiektywny sens rozciga si na nastpujce elementy: rodki + + + + cele + + + wartoci + + skutki +
Oczywicie w konstrukcji tej moe Weber pomieci dziaanie racjonalne ze wzgldu na wartoci" tylko wwczas, gdy nada mu cile ograniczone znaczenie. Ten typ dziaania moe tu obejmowa jedynie te orientacje dziaania, ktrych podstaw jest etyka przekona, a nie etyka odpowiedzialnoci. Nie zostaje uwzgldniony ten typ osobowoci, ktry kieruje si zasadami (der prinzipiengeleitete Charakter), dziki ktremu na przykad etyka protestancka kwalifikuje si do tego, by by ram metodycznego sposobu ycia. Posttradycyjne struktury wiadomoci, jakie Weber wydobywa ze zracjonalizowanych obrazw wiata, [choby] z racji analitycznych nie mog ju wej do typologii dziaa, ktra oparta jest na kategoryzacji dziaa nie-spoecznych; wiadomo moralna pozostaje bowiem w zwizku z konsensualnym regulowaniem interpersonalnych konfliktw towarzyszcych dziaaniom. b. Wersja nieoficjalna. Z chwil gdy Weber prbuje sw typologi osadzi na poziomie pojciowoci [odnoszcej si do] dziaania spoecznego, [natychmiast] natrafia na dalsze aspekty
racjonalnoci zwizanej z dziaaniem. Dziaania spoeczne mona rnicowa wedug mechanizmw koordynacji dziaa, a wic podug tego, czy stosunek spoeczny opiera si jedynie na ukadach interesw czy te rwnie na normatywnej zgodzie. W ten sposb rozrnia Weber czysto faktyczne istnienie porzdku gospodarczego oraz spoeczne obowizywanie (die soziale Geltung) porzdku prawnego; w pierwszym wypadku stosunki spoeczne uzyskuj trwao dziki faktycznemu zazbianiu si ukadw interesw, w drugim - dziki uznawaniu normatywnych roszcze wanociowych. Koordynacja dziaa, ktra pocztkowo zostaje zapewniona jedynie dziki komplementarnoci interesw, moe jednak ulec normatywnemu przeksztaceniu (kann normativ uberformt werde) przez to, e dodatkowo dojdzie jeszcze obowizywanie zasadzajce si na zgodzie" (Einveistdndnisgeltung), tzn. wiara, e okrelone zachowanie jest wymagane przez prawo bd konwencje"1. Weber objania to na przykadzie tworzenia si tradycji przy przechodzeniu od obyczaju do konwencji: Reguy konwencjonalne s zwykle t drog, na ktrej czysto faktyczne prawidowoci dziaania - a wic czysty obyczaj - przeksztacaj si w wice normy, ktrych gwarantem jest pocztkowo 2 przymus psychiczny" . Interakcja opierajca si na komplementarnoci interesw wystpuje nie tylko w formie obyczaju, tzn. tpo przyjtego nawyku, lecz rwnie na szczeblu racjonalnych zachowa polegajcych na wspzawodnictwie, na przykad w nowoczesnym handlu (Tauschverkehr), gdzie uczestnicy wyksztacili klarown wiadomo komplementarnoci, ale rwnie przygodnoci swych interesw. Z drugiej za strony interakcja opierajca si na normatywnym konsensie przyjmuje nie tylko form dziaania konwencjonal1 2
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, wyd. cyt., s. 247. Tame, s. 246.
470
wtrcone
471
nego, uwarunkowanego przez tradycj; na przykad nowoczesny system prawny uzaleniony jest od owieconej wiary w prawowito, ktr to wiar racjonalne prawo naturalne wraz z ide pierwotnej umowy midzy rwnymi i wolnymi wyprowadza z procedur rozumnego ksztatowania woli. Kiedy idziemy ladem tych rozwaa, to nasuwa si myl, by typologi dziaania
Tabela 12. Alternatywna typologia dziaania Stopie racjonalnoci dziaania niski dziaanie utrwalone moc faktw (Sitte [obyczaj]) oparte na zgodzie konwencjonalne dziaanie spoeczne (Gemeinschaftshandeln) wysoki dziaanie strategiczne (Interessenhandeln) oparte na zgodzie racjonalne dziaanie spoeczne (Gesellechaftshandeln)
Koordynacja Poprzez ukady interesw Poprzez normatywn zgod
spoecznego skonstruowa wedug (a) rodzaju koordynacji oraz (b) stopnia racjonalnoci stosunkw spoecznych: Taka typologia znajduje punkt oparcia w Wirtschaft und 1 Gesellschaft ; bez wikszego trudu mona to wykaza na podstawie artykuu Ober einige Kategorien der verstehenden Soziologie2. Zrezygnuj jednak z tego, poniewa interesujce rozrnienie stosunkw spoecznych zaporedniczonych przez ukady interesw i stosunkw spoecznych zaporedniczonych przez normatywn zgod nie zostaje przez Webera klarownie przeprowadzone na paszczynie samych orientacji dziaania (bd to chcia nadrobi pod hasem orientacja na zaoony rezultat a orientacja na porozumienie"). Powaniejsza jest inna sprawa, ta mianowicie, e Weber wprawdzie rozrnia zgod
Tame, s. 19-26,240-250. Wyd. cyt., s. 169-213.
uwarunkowan przez tradycj i zgod racjonaln, ale t racjonaln zgod tumaczy, jak widzielimy, nader nieadekwatnie, podug modelu uzgodnie midzy dwoma podmiotami prawa prywatnego, a w kadym razie nie wyprowadza jej z praktycznomoralnych podstaw dyskursywnego ksztatowania woli. W przeciwnym razie musiaoby sta si w tym kontekcie jasne, e racjonalne dziaanie spoeczne (Gesellschaftshandeln) rni si od konwencjonalnego dziaania spoecznego (Gemeinschaftshandeln) nie tylko orientacj dziaania racjonalnie ukierunkowan na cel, lecz rwnie wyszym, mianowicie postkonwencjonalnym stopniem racjonalnoci praktycznomoralnej. Poniewa tak si jednak nie dzieje, tedy specyficzne pojcie racjonalnoci ukierunkowanej na wartoci nie moe uzyska dla teorii dziaania tego znaczenia, jakie trzeba by mu przypisa, gdyby nastpstwa etycznej racjonalizacji, analizowanej przez Webera na paszczynie tradycji kulturowych, miay by moliwe do uchwycenia w systemach dziaania spoecznego. Weber nie mg wykorzysta nieoficjalnej typologii dziaania w odniesieniu do problematyki racjonalizacji spoecznej. Oficjalna wersja jest natomiast konceptualnie tak zawona, e dziaania spoeczne mog w jej ramach by oceniane jedynie w aspekcie racjonalnoci ukierunkowanej na cel. Racjonalizacja systemw dziaania widziana z tej perspektywy pojciowej musi ogranicza si do upowszechniania si i umacniania tych typw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, ktre s specyficzne dla poszczeglnych podsystemw. Aeby procesy racjonalizacji spoecznej mona byo bada w caym ich spektrum, trzeba przyj inne podstawy teorii dziaania. Dlatego chc powrci do wstpnie zaprezentowanego we Wprowadzeniu" pojcia dziaania komunikacyjnego i, nawizujc do teorii aktw mowy, ugruntowa konceptualnie te dajce si racjonalizowa aspekty dziaania, ktre w oficjalnej
472
wtrcone
473
teorii dziaania zostay przez Webera pominite. T drog mam nadziej uchwyci w kategoriach teorii dziaania kompleksowe pojcie racjonalnoci, ktrego Weber uywa w swych analizach kulturowych. Wychodz tu od klasyfikacji dziaa, ktra o tyle opiera si na nieoficjalnej wersji Weberowskiej teorii dziaania, e dziaania spoeczne s w niej zrnicowane wedug dwu orientacji, korespondujcych z Weberowsk koordynacj dziaania przez ukady interesw i poprzez normatywn zgod:
Tabela 13. Typy dziaania Orientacja dziaania Sytuacja dziaania nie-spoeczna spoeczna ukierunkowanie na rezultat dziaanie instrumentalne dziaanie strategiczne ukierunkowanie na porozumienie
dziaanie komunikacyjne
oceniamy stopie skutecznoci jego interwencji w caociowy ukad stanw i zdarze; strategicznym nazywamy dziaanie ukierunkowane na zaoony rezultat, kiedy rozpatrujemy je od strony stosowania si do regu racjonalnego wyboru i oceniamy stopie jego skutecznoci w wywieraniu wpywu na decyzje racjonalnego partnera. Dziaania instrumentalne mog by powizane z interakcjami spoecznymi, dziaania strategiczne natomiast same s dziaaniami spoecznymi. Z kolei o dziaaniach komunikacyjnych mwi wtedy, kiedy uczestnicy koordynuj plany dziaania nie przez egocentryczn kalkulacj [szans] sukcesu, lecz przez akty dochodzenia do porozumienia. W dziaaniu komunikacyjnym uczestnicy stawiaj wasny sukces na drugim planie; zmierzaj do osignicia wasnych celw pod warunkiem, e mog swe plany dziaania wzajemnie zestroi na gruncie wsplnych definicji sytuacji. Z tego wzgldu negocjowanie definicji sytuacji stanowi istotny skadnik dokona interpretacyjnych wymaganych w dziaaniu komunikacyjnym. 2. Orientacja na zaoony rezultat a orientacja na porozumienie. Okrelajc dziaanie strategiczne i dziaanie komunikacyjne jako pewne typy, wychodz z zaoenia, e konkretne dziaania dadz si sklasyfikowa z tych wanie punktw widzenia. Mianem strategicznego" i komunikacyjnego" chc okreli nie tylko dwa aspekty analityczne pozwalajce to samo dziaanie opisywa raz jako wzajemne wywieranie na siebie wpywu przez partnerw dziaajcych racjonalnie ze wzgldu na cel, raz za jako proces dochodzenia do porozumienia uczestnikw jakiego wiata ycia. Jest raczej tak, e dziaania spoeczne mona rozrnia podug tego, czy uczestnicy orientuj si na zaoony rezultat czy na osignicie porozumienia; i powinno te by tak, e w odpowiednich warunkach nastawienia te daj si zidentyfikowa na podstawie intuicyjnej wiedzy samych uczestnikw. Najpierw potrzebna jest zatem pojciowa analiza obydwu tych nastawie.
Model dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel opiera si na zaoeniu, e aktor jest przede wszystkim zorientowany na osignicie dostatecznie sprecyzowanego od strony zamierze celu, e dobiera rodki, ktre w danej sytuacji wydaj mu si stosowne, oraz oblicza inne dajce si przewidzie nastpstwa dziaania jako dodatkowe warunki osignicia zaoonego rezultatu. Rezultat jest definiowany jako zaistnienie w wiecie podanego stanu, ktry w danej sytuacji mona wywoa sprawczo poprzez celowo ukierunkowane czynienie bd zaniechanie czego. Zaistniae efekty dziaania skadaj si cznie z wynikw dziaania (o ile postawiony cel zosta zrealizowany), nastpstw dziaania (ktre aktor przewidywa i wspzamierza bd wlicza w koszta) oraz z nastpstw ubocznych (ktrych aktor nie przewidzia). Dziaanie ukierunkowane na zaoony rezultat nazywamy instrumentalnym, gdy rozpatrujemy je od strony stosowania si do technicznych regu dziaania oraz
474
475
W ramach teorii dziaania nie mona tego rozumie jako zadanie psychologiczne. Celem moim nie jest empiryczna charakterystyka dyspozycji do dziaania, lecz uchwycenie oglnych struktur procesw dochodzenia do porozumienia, z ktrych mona wyprowadzi warunki uczestnictwa dajce si scharakteryzowa formalnie. By wyjani, co rozumiem przez nastawienie ukierunkowane na porozumienie", musz zanalizowa pojcie uzyskanie porozumienia". Nie chodzi przy tym o predykaty uywane przez obserwatora, kiedy opisuje procesy dochodzenia do porozumienia, lecz o przedteoretyczn wiedz kompetentnych uytkownikw jzyka (Sprecher), ktrzy sami mog intuicyjnie odrnia, kiedy oddziauj na innych, a kiedy staraj si z nimi porozumie, a nadto jeszcze wiedz, kiedy prby porozumienia kocz si niepowodzeniem. Gdybymy mogli explicite poda standardy, ktre implicite czyni oni podstaw tych rozrnie, to mielibymy poszukiwan ide (Konzept) porozumienia. Dochodzenie do porozumienia pojmowane jest jako proces osigania zgodnoci midzy podmiotami zdolnymi do mwienia i dziaania. Naturalnie moe by tak, e grupa osb zgodnie odczuwa jaki nastrj, tak nieuchwytny, e z trudem przychodzi podanie treci propozycjonalnej bd intencjonalnego przedmiotu tego nastroju. Taka kolektywna jednolito usposobienia (Gleichgestimmtheit) nie spenia warunkw tego rodzaju zgody, jak si kocz zwieczone powodzeniem prby dojcia do porozumienia. Zgoda, ktr zamierza si osign na drodze komunikacyjnej lub ktr si wsplnie zakada w dziaaniu komunikacyjnym, jest propozycjonalnie zrnicowana. Dziki tej jzykowej strukturze nie moe by wywoana jedynie oddziaywaniem z zewntrz, lecz musi by akceptowana przez uczestnikw jako majca wano (gtiltig). O tyle rni si ona od li tylko faktycznie zachodzcej zgodnoci. Procesy dochodzenia do porozumienia zmierzaj ku
zgodzie speniajcej warunki racjonalnie motywowanej akceptacji treci wypowiedzi. Zgoda osignita w trybie komunikacyjnym ma racjonaln podstaw; nie moe by narzucona przez adn ze stron - ani w sposb instrumentalny, przez bezporedni ingerencj w sytuacj dziaania, ani w sposb strategiczny, przez obliczone na powodzenie wywieranie wpywu na decyzje partnera. Faktem jest, e zgod mona obiektywnie wymusi, ale to, co ewidentnie dokonuje si poprzez oddziaywanie zewntrzne bd uycie przemocy, subiektywnie nie moe uchodzi za zgod. Zgoda polega na wsplnych przekonaniach. Czyj akt mowy zwieczony jest powodzeniem tylko wwczas, gdy Inny akceptuje zawart w nim ofert, zajmujc (choby imiplicite) stanowisko Tak bd Nie wobec zasadniczo poddawalnego krytyce roszczenia wanociowego. Zarwno Ego, ktry sw wypowiedzi zgasza roszczenie wanociowe, jak i Alter, ktry je akceptuje lub odrzuca, opieraj sw decyzj na potencjalnych racjach. Gdybymy nie mogli odwoa si do modelu mowy, nie potrafilibymy wstpnie zanalizowa, co to znaczy, e dwa podmioty dochodz midzy sob do porozumienia. Dochodzenie do porozumienia tkwi jako telos w ludzkim jzyku. Wprawdzie relacja midzy jzykiem i porozumieniem nie jest taka, jak relacja midzy rodkiem i celem, ale ide {Konzept) dochodzenia do porozumienia moemy wyjani tylko, jeli podamy, co to znaczy uywa zda w zamiarze komunikacyjnym. Idea porozumiewania si (Konzept des Sprechens) i idea dochodzenia do porozumienia wzajemnie si interpretuj. Dlatego to formalnopragmatyczne cechy nastawienia ukierunkowanego na porozumienie moemy analizowa, posugujc si modelem postawy zajmowanej przez uczestnikw komunikacji, z ktrych jeden, biorc najprostszy przypadek, spenia jaki akt jzykowy, a inny zajmuje wobec niego stanowisko Tak bd Nie (nawet jeli w codziennej praktyce
476
///. Pierwsze mzwaania
wtrcone
477
komunikacyjnej wypowiedzi nie zawsze przybieraj form explicite jzykow, a czsto nie maj zgoa adnej formy werbalnej). Trzeba przyzna, e chcc rozgraniczy na drodze analizy czynnoci jzykowych dziaanie zorientowane na zaoony rezultat i dziaanie zorientowane na porozumienie, natrafiamy na nastpujc trudno. Z jednej strony te akty komunikacyjne, z pomoc ktrych mwicy i suchajcy dochodz do porozumienia co do czego, traktujemy jako mechanizm koordynacji dziaa. Pojecie dziaania komunikacyjnego pomylane jest w taki sposb, e aktw dochodzenia do porozumienia, ktre cz teleologicznie ustrukturowane plany dziaania rnych uczestnikw i tym samym zespalaj pojedyncze dziaania w ukad interakcyjny (Interaktionszusammenhang), nie mona redukowa do dziaania teleologicznego. Pod tym wzgldem paradygmatyczne pojcie interakcji zaporedniczonej jzykowo jest nie do pogodzenia z teori znaczenia, ktra, jak semantyka intencjonalna, chce dochodzenie do porozumienia pojmowa jako rozwizanie problemu koordynacji pomidzy podmiotami dziaajcymi w sposb zorientowany na zaoony rezultat. Z drugiej jednak strony nie kada jzykowo zaporedniczona interakcja stanowi przykad dziaania zorientowanego na porozumienie. Niewtpliwie istniej niezliczone przypadki poredniego osigania porozumienia, czy to tak, e jedna osoba za porednictwem sygnaw daje co do zrozumienia innej osobie, porednio skaniajc j do tego, by, wycigajc wnioski z postrzeganej sytuacji, wyksztacia sobie okrelony pogld i powzia okrelony zamiar; czy te tak, e jedna osoba na podstawie utartej codziennej praktyki komunikacyjnej wprzga inn osob w urzeczywistnianie swych celw, czyli poprzez manipulacyjne uycie rodkw jzykowych skania do podanych dla siebie zachowa i tym samym instrumentalizuje j, majc na uwadze rezultat wasnego dziaania. Przykady takiego uycia
jzyka, zorientowanego na konsekwencje, zdaj si deprecjonowa czynnoci jzykowe jako model dziaania zorientowanego na dochodzenie do porozumienia. Nie bdzie tak tylko wwczas, gdy da si pokaza, e uycie jzyka zorientowane na osignicie porozumienia stanowi pierwotny tryb (Originalmodus) [uycia jzyka], wzgldem ktrego porednie dochodzenie do porozumienia, dawanie czego do zrozumienia czy powodowanie [okrelonego] rozumienia czego, zachowuje si pasoytniczo. Dokadnie tego wanie dokonuje, jak myl, Austinowskie rozrnienie na illokucje i perlokucje. Austin, jak wiadomo, rozrnia czynnoci lokucyjne, illokucyjne i perlokucyjne1. Lokucyjnymi nazywa Austin treci zda orzekajcych* (p) bd znominalizowanych zda orzekajcych (e p). Poprzez akty lokacji mwicy wyraa jakie stany rzeczy; mwi co. Poprzez akty illokucji mwicy wykonuje pewn czynno, mwic co. Rola illokucyjna (Die ilokutionare Rolle) stanowi o trybie zdania (Tp) uytego w charakterze stwierdzenia, obietnicy, rozkazu, wyznania itd. W standardowych warunkach tryb ten wyraany jest za pomoc czasownika performatywnego uytego w pierwszej osobie czasu teraniejszego, przy czym sens czynnociowy (Aktionssinn) rozpozna mona w szczeglnoci po tym, e illokucyjny skadnik aktu mowy pozwala na dodatek niniejszym": Niniejszym obiecuj ci (rozkazuj ci, wyznaj ci), e p". I wreszcie, poprzez akty perlokucyjne mwicy wywouje
' J. L. Austin, Jak dziaa sowami, w: tene, Mwienie i poznawanie. Rozprawy i wykady filozoficzne, tum. B. Chwedeczuk, Warszawa 1993, s. 545-713; Aussagesdtze - okrelenie odznaczajce si dwuznacznoci. Z powodu tej dwuznacznoci najlepszym odpowiednikiem polskim by moe byoby okrelenie wzorowane na angielskim tumaczeniu niniejszego dziea Habermasa (Theory of Communicative Action, Boston 1984): pmpositional sentences - zdania propozycjonalne" - przyp. tum.
478
479
pewien efekt u suchajcego. Przez to, e wykonuje on pewn czynno jzykow, sprawia co w wiecie. Trzy akty, ktre rozrnia Austin, mona zatem scharakteryzowa hasowo w nastpujcy sposb: co mwi; co czyni, mwic; co sprawia przez to, e si dziaa co mwic. Austin w taki sposb przeprowadza pojciowe dystynkcje, e czynno jzykowa (Tp)1 zoona z czci illokucyjnej i propozycjonalnej jest przedstawiana jako samowystarczalny akt, ktry speniany jest przez mwicego zawsze w zamiarze komunikacyjnym, mianowicie w takim celu, aby suchajcy zrozumia i zaakceptowa jego wypowied. Samowystarczalno aktu illokucyjnego naley rozumie w tym sensie, e zamiar komunikacyjny mwicego oraz przywiecajcy mu cel illokucyjny wynikaj z jawnego (manifesten) znaczenia tego, co powiedziane. Inaczej rzecz si ma z dziaaniami teleologicznymi. Ich sens identyfikujemy jedynie na podstawie zamiarw, ktre przywiecaj autorowi, oraz celw, ktre pragnie realizowa. Tak jak dla aktw illokucyjnych konstytutywne jest znaczenie tego, co powiedziane, tak dla dziaa teleologicznych - intencja dziaajcego. To za, co Austin nazywa efektami perlokucyjnymi, powstaje wskutek tego, e aktom illokucyjnym przypada pewna rola w teleologicznych kontekstach dziaania. Efekty te pojawiaj si zawsze wwczas, gdy mwicy dziaa w sposb ukierunkowany na zaoony rezultat i zarazem wie czynnoci jzykowe z takimi zamiarami oraz instrumentalizuje je z uwagi na takie cele, ktre ze znaczeniem tego, co zostaje powiedziane, pozostaj w zwizku jedynie przygodnym:
' Pomijam rozwj, jakiemu u samego Austina podlegaa teoria aktw mowy (por. J. Habermas, Was heifit Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 228 n.) i wychodz od interpretacji, jak tej teorii nada J. R. Searle: Czynnoci mowy. Rozwaania z filozofii jzyka, tum. B. Chwedeczuk, Warszawa 1987; por. take D. Wunderlich, Studien zur Sprechakttheorie, Frankfurt am Main 1976.
Istnieje jeszcze jeden sens, w ktrym wykonanie czynnoci lokucyjnej, a tym samym czynnoci illokucyjnej, moe by rwnie wykonaniem czynnoci innego rodzaju. Powiedzenie czego wywouje czsto, a nawet normalnie, w nastpstwie pewne skutki w sferze uczu, myli lub dziaa suchaczy, lub mwicego, bd innych osb, a powiedzenie to moe by wygoszone z przeznaczeniem, intencj lub zamiarem wywoania owych skutkw. Moemy te wwczas powiedzie, e mwicy wykona pewn czynno, a stosujc jej nazewnictwo bd tylko porednio dokona odniesienia do pewnej czynnoci lokucyjnej lub illokucyjnej, bd te w ogle go nie dokona. Wykonanie czynnoci tego rodzaju bdziemy nazywa wykonaniem czynnoci perlokucyjnej, a czynno wykonan [...] perlokucj"'. Rozgraniczenie czynnoci illokucyjnych i perlokucyjnych wywoao rozlege kontrowersje2. Wyoniy si z nich cztery kryteria odgranicze. a. Cel illokucyjny, do ktrego sw wypowiedzi zmierza mwicy, wynika z konstytutywnego dla czynnoci jzykowych znaczenia tego, co powiedziane; akty mowy w tym sen3 sie same si identyfikuj . Mwicy z pomoc aktu illokucyjnego daje pozna, e chce, by to, co mwi, byo rozumiane jako pozdrowienie, rozkaz, upomnienie, wyjanienie itd. Jego zamiar komunikacyjny nie wychodzi poza to, e suchajcy powinien rozumie jawn tre czynnoci jzykowej. Natomiast perlokucyjny cel mwicego, podobnie jak w ogle zamiary, do ktrych realizacji zmierza si przez dziaania skierowane na cel, nie wynika z jawnej treci czynnoci jzykowej; cel ten mona zidentyfikowa tylko poprzez intencj dziaajcego. Jak na przykad obserwator, ktry widzi znajomego spieszcego ulic, nie moe rozpozna, dlaczego ten si tak spieszy, tak i suchajcy, ktry rozumie skierowane do danie, nie
J. L. Austin, Jak dziaa sowami, wyd. cyt., s. 646 - 647. ' B. Schlieben-Lange, Linguistische Pragmatik, Stuttgart 1975, s. 86 n. D. S. Shwayder, The Stratification of Behavior, London 1965, s. 287 n.
1
480
///. Pierwsze mzwaiania
wtrcone
481
moe przez to samo od razu wiedzie, do czego jeszcze poza tym zmierza mwicy wypowiadajc to danie. Adresat mgby wnosi o perlokucyjnych celach mwicego co najwyej z kontekstu1. Trzy pozostae kryteria zwizane s z charakterem samoidentyfikacji czynnoci jzykowych. b. Z opisu aktu mowy - jak w podanych niej przykadach 1 i 2 - mona wyprowadzi warunki osignicia przez mwicego odpowiedniego illokucyjnego rezultatu, ale nie da si wyprowadzi warunkw osignicia rezulatu perlokucyjnego, jaki mwicy, ktry dziaa w sposb ukierunkowany na zaoony rezultat, pragnie bd zamierza osign wykonujc ten akt mowy. W opisach perlokucji -jak w podanych niej przykadach 3 i 4 - mieszcz si za takie rezultaty, ktre wychodz poza znaczenie tego, co powiedziane, a tym samym poza to, co adresat mgby bezporednio rozumie: 1. M stwierdzi wobec S, e zoy w swej firmie wymwienie. Wypowiedzi, przedstawion w przykadzie 1 mwicy osignie zamierzony rezultat illokucyjny wwczas, gdy S zrozumie jego stwierdzenie i zaakceptuje je jako prawdziwe. To samo odnosi si do: 2. S przestrzeg M, by nie skada wymwienia w swej firmie. Wypowiedzi przedstawion w przykadzie 2 S osignie zamierzony rezultat illokucyjny wwczas, gdy M zrozumie jego ostrzeenie i (w zalenoci od tego, czy wypowied ta ma w danym kontekcie znaczenie raczej prognostyczne czy raczej moralno-apelatywne) zaakceptuje je jako prawdziwe bd jako suszne. Akceptacja wypowiedzi opisanej w przykadzie 2 jest w kadym razie podstaw do okrelonych zobowiza do dziaania po stronie adresata i odpowiednich
M. Meyer, Formale und handlungstheoretische Stuttgart 1976.
1
oczekiwa co do dziaa po stronie mwicego. To, czy oczekiwane nastpstwa dziaania faktycznie wystpi, czy te nie, nie ma wpywu na osignicie przez mwicego zamierzonego rezultatu illokucyjnego. Jeli na przykad mwicy nie zoy wymwienia, to nie jest to skutek osignity perlokucyjnie, lecz nastpstwo zgody osignitej komunikacyjnie, czyli spenienie zobowizania, jakie wzi na siebie adresat wraz ze swoim Tak wobec oferty [zawartej w] akcie mowy. Rozwamy teraz przykad: 3. M przez poinformowanie S o tym, e zoy wymwienie w swojej firmie, wprawi S (zgodnie z zamierzeniem) w przeraenie. Z tego opisu wynika, e rezultat illokucyjny stwierdzenia opisanego w przykadzie 1 nie jest dostatecznym warunkiem osignicia efektu perlokucyjnego. Suchajcy mgby w innym kontekcie na t sam wypowied rwnie dobrze zareagowa z ulg. To samo odnosi si do: 4. S zaniepokoi M ostrzeeniem, eby nie skada wypowiedzenia w swej firmie. W innym kontekcie to samo ostrzeenie mogoby rwnie dobrze umocni M w postanowieniu, np. wwczas, gdyby M ywi podejrzenie, e S mu le yczy. Opis efektw perlokucyjnych musi zatem odwoywa si do kontekstu dziaania teleologicznego, ktre swym zasigiem wychodzi poza czyn1 no jzykow . c. Z tego typu rozwaa Austin wycign wniosek, e rezultaty illokucyjne pozostaj z aktem mowy w zalenoci uregulowanej konwencjonalnie, czyli wewntrznej, podczas gdy efekty perlokucyjne pozostaj czym zewntrznym w stosunku do znaczenia tego, co powiedziane. Moliwe perlokucyjne skutki aktu mowy zale od przygodnych kontekstw i nie s, inaczej
1
Sprachbetrachtungen, M. Schwab, Redeliandeln, Knigstein 1980, s. 28 n.
482
wtrcone
483
ni rezultaty illokucyjne, wyznaczone przez konwencje1. Naturalnie, mona by przykad 4 wykorzysta jako kontrprzykad. Tylko wtedy, kiedy adresat powanie bierze ostrzeenie, prawdopodobn reakcj jest zaniepokojenie, i tylko wtedy, kiedy go nie bierze powanie - prawdopodobn reakcj jest uczucie [, e zyskao si] potwierdzenie [susznoci swej decyzji]. W niektrych wypadkach semantyczne konwencje tych predykatw odnoszcych si do dziaania, za pomoc ktrych tworzone s akty illokucyjne, wykluczaj okrelone klasy efektw perlokucyjnych. Mimo to nie s one z czynnociami jzykowymi powizane w sposb jedynie konwencjonalny. Jeli suchajcy akceptuje jakie twierdzenie [wypowiadane przez] M jako prawdziwe, jaki rozkaz jako suszny, jakie wyznanie jako szczere, to tym samym implicite deklaruje gotowo podporzdkowania swych dalszych dziaa okrelonym zobowizaniom konwencjonalnym. Natomiast uczucie zaniepokojenia, ktre wzbudza powanie wzite przez M ostrzeenie przyjaciela, jest stanem, ktry moe wystpi, ale moe te nie wystpi. d. Obiekcje podobne do wyej omwionych skoniy Strawsona do tego, by kryterium konwencjonalnoci zastpi innym, kryterium demarkacji2. Mwicy - jeli chce osign rezultat - nie moe ujawnia celw perlokucyjnych, natomiast cele illokucyjne s do osignicia po prostu dziki temu, e zostaj wypowiedziane. Illokucje s artykuowane w sposb jawny; do perlokucji jako takich nie wolno si przyznawa". Rnica ta uwidocznia si rwnie w tym, e predykaty, ktrymi opisywane s czynnoci perlokucyjne (wzbudzenie strachu, wywoanie niepokoju, wprowadzenie w stan zwtpienia, wprawienie kogo w lekk irytacj, wprowadzenie w bd, obraenie, podJ. L. Austin, Jak dziaa sowami, wyd. cyt., s. 646 n. P. F. Strawson, Intentions and Conventions in Speech Acts, Philosophical Review" 1964, t. 73, s. 439 n.
2 1
burzenie, upokorzenie itd.), nie mog pojawi si wrd predykatw uywanych dla wykonania tej czynnoci illokucyjnej, z pomoc ktrej mona osign odpowiednie efekty perlokucyjne. Czynnoci perlokucyjne tworz t podklas dziaa teleologicznych, ktre mog by z pomoc czynnoci jzykowych wykonywane pod warunkiem, e celu dziaania jako takiego aktor nie deklaruje ani si do nie przyznaje. Podczas gdy sens podziau na czynnoci lokucyjne i illokucyjne polega na tym, by oddzieli - jako pewne aspekty analityczne - propozycjonaln zawarto i tryb czynnoci mowy, to rozrnienie tych dwch typw aktw, z jednej strony, i aktw perlokucyjnych z drugiej, nie ma bynajmniej charakteru analitycznego. Efekty perlokucyjne mona osiga z pomoc czynnoci jzykowych tylko wwczas, gdy te ostatnie s wczane jako rodki w dziaania teleologiczne ukierunkowane na zaoony rezultat. Efekty perlokucyjne s oznak wintegrowania czynnoci jzykowych w konteksty waciwe interakcji strategicznej. Nale one do zamierzonych nastpstw bd rezultatw dziaania teleologicznego, podejmowanego przez aktora z takim zamiarem, by z pomoc efektw illokucyjnych oddziaa w okrelony sposb na suchacza. Czynnoci jzykowe mog temu nie-illokucyjnemu celowi, jakim jest wpynicie na suchacza, suy oczywicie tylko wtedy, kiedy s odpowiednie z punktu widzenia osignicia celw illokucyjnych. Gdyby suchajcy nie rozumia tego, co powiada mwicy, to rwnie mwicy, ktry dziaa teleologicznie, nie mgby z pomoc aktw komunikacyjnych skoni suchajcego do zachowania si w podany przez siebie sposb. Z tego te wzgldu to, co na pocztku okrelilimy jako uycie jzyka zorientowane na konsekwencje", nie jest wcale pierwotnym sposobem uycia jzyka (kein originarer Sprachgebrauch), lecz subsumcj czynnoci jzykowych sucych celom illokucyjnym pod warunki dziaania zorientowanego na zaoony rezultat.
484
///. Pieiwsze rozwaania
wtrcone
485
Poniewa jednak czynnoci jzykowe bynajmniej nie zawsze funkcjonuj w taki sposb, musi przeto istnie moliwo wyjanienia struktur komunikacji jzykowej rwnie bez odwoywania si do struktur aktywnoci celowej. Nastawienie zorientowane na zaoony rezultat waciwe dla podmiotu dziaajcego teleologicznie nie jest konstytutywne dla powodzenia procesw dochodzenia do porozumienia, a z pewnoci nie ma znaczenia wwczas, gdy te wczone s w interakcje strategiczne. To, co mamy na uwadze mwic o dochodzeniu do porozumienia i nastawieniu zorientowanym na porozumienie, musi by wyjaniane jedynie na podstawie czynnoci illokucyjnych. Prba uzyskania porozumienia podjta z pomoc aktu mowy jest udana wtedy, kiedy mwicy osiga swj cel illokucyjny w Austinowskim tego rozumieniu. Efekty perlokucyjne, podobnie jak w ogle rezultaty dziaa teleologicznych, daj si opisywa jako stany w wiecie wywoane przez ingerencj w wiat. Rezultaty illokucyjne natomiast osigane s na paszczynie stosunkw interpersonalnych, na ktrej uczestnicy komunikacji dochodz ze sob do porozumienia co do czego w wiecie; w tym sensie nie s one niczym wewntrzwiatowym, lecz s zewntrzne wobec wiata (extramundan). Rezultaty illokucyjne wystpuj co najwyej w obrbie wiata ycia, do ktrego nale uczestnicy interakcji i ktry stanowi ukryte podoe ich procesw dochodzenia do porozumienia. Ten model dziaania zorientowanego na porozumienie, ktry zostanie przeze mnie jeszcze przedstawiony w rozwinitej formie, ulega raczej zaciemnieniu przez sposb, w jaki Austin rozrnia illokucje i perlokucje. Z naszej dyskusji wynika, e perlokucje mona pojmowa jako specjaln klas interakcji strategicznych. Illokucje zostaj zastosowane jako rodki w teleologicznych kontekstach dziaania. Zastosowanie to jednak, jak pokaza Strawson, jest obwarowane zastrzeeniami. Mwicy, ktry dziaa teleologicznie,
musi osign swj cel illokucyjny - polegajcy na tym, e suchajcy zrozumie to, co powiedziane, i przyjmie zobowizania czce si z przyjciem oferty skadanej przez akt mowy - nie zdradzajc jednoczenie swego celu perlokucyjnego. Zastrzeenie to nadaje perlokucjom osobliwie asymetryczny charakter dziaa skrycie strategicznych. S to interakcje, w ktrych przynajmniej jeden uczestnik zachowuje si strategicznie, wprowadzajc jednoczenie innych uczestnikw w bd co do tego, e spenia te przesanki, ktre s konieczne dla normalnego osigania celw illokucyjnych. Rwnie z tego wzgldu ten typ interakcji jest nieprzydatny do analizy, ktra jzykowy mechanizm koordynacji dziaa ma wyjania za pomoc illokucyjnego efektu czynnoci jzykowych, polegajcego na wytwarzaniu wizi i nadawaniu mocy wicej. Do tego celu nadaje si taki typ interakcji, ktrego nie dotycz asymetrie i obwarowania, jakimi s oboone perlokucje. Taki rodzaj interakcji, w ktrych wszyscy uczestnicy wzajemnie zestrajaj swe indywidualne plany dziaania i dlatego bez adnych obwarowa zmierzaj do realizacji swych illokucyjnych celw, nazwaem dziaaniem komunikacyjnym. Rwnie Austin analizuje czynnoci jzykowe w kontekstach interakcyjnych. Puent jego podejcia jest wanie to, by wydoby na jaw performatywny charakter wypowiedzi jzykowych na przykadzie takich instytucjonalnie zwizanych czynnoci jzykowych (an institutionell gebundenen Sprechhandlungeri), jak udzielanie chrztu, zakadanie si, nadawanie imienia itd., w ktrych zobowizania wynikajce z dokonanego aktu mowy s jednoznacznie uregulowane przez odpowiednie instytucje czy normy dziaania. Ale Austin zamazuje obraz przez to, e tych interakcji, na podstawie ktrych analizuje illokucyjny efekt czynnoci jzykowych polegajcy na wytwarzaniu wizi i nadawaniu mocy wicej, nie traktuje jako rodzajowo odmiennych (typenverschieden) od tych,
/
486 ///. Pierwsze rozwaania wtrcone Dziaanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja 487
w ktrych wystpuj efekty perlokucyjne. Kto, kto si zakada, mianuje oficera wodzem naczelnym, kto wydaje rozkaz, kto upomina czy wypowiada ostrzeenie, przepowiada, opowiada, skada wyznanie, wyjawia co itd., dziaa komunikacyjnie i w ogle nie moe na tej samej paszczynie interakcyjnej wytworzy adnego efektu perlokucyjnego. Zmierza do realizacji celw perlokucyjnych moe mwicy tylko wtedy, kiedy swego partnera wprowadza w bd co do swego dziaania strategicznego - kiedy na przykad wydaje rozkaz do ataku po to, by oddzia wpad w zasadzk; kiedy proponuje zakad o znaczn sum po to, by wprawi kogo w zakopotanie; kiedy pnym wieczorem snuje jeszcze opowie po to, by opni wyjcie gocia itd. Z ca pewnoci w dziaaniu komunikacyjnym mog w kadej chwili wystpi nastpstwa niezamierzone; kiedy jednak pojawi si niebezpieczestwo, e zostan one przypisane mwicemu jako rezultaty zamierzone, czuje si on zmuszony do skadania wyjanie i dementowania, ewentualnie do przeprosin, aby rozwia faszywe wraenie, i skutki uboczne s efektami perlokucyjnymi. W przeciwnym razie musi liczy si z tym, e uczestnicy komunikacji poczuj si oszukani, przyjm ze swej strony nastawienie strategiczne i zejd z kursu dziaania zorientowanego na porozumienie. Oczywicie, w kontekstach dziaania odznaczajcych si wysokim stopniem zoonoci, jaki akt jzykowy, bezporednio wykonywany i akceptowany w warunkach dziaania komunikacyjnego, moe na innych paszczyznach interakcji mie rwnoczenie znaczenie strategiczne, moe u osb trzecich wywoywa efekty perlokucyjne. Do dziaania komunikacyjnego zaliczam wic takie jzykowo zaporedniczone interakcje, w ktrych wszyscy uczestnicy swymi czynnociami jzykowymi zmierzaj do realizacji celw illokucyjnych i adnych innych. Natomiast takie interakcje, w ktrych przynajmniej jeden z uczestnikw chce swymi czyn-
nociami jzykowymi wywoa u partnera efekty perlokucyjne, traktuj jako zaporedniczone jzykowo dziaania strategiczne. Austin nie oddziela tych dwu przypadkw jako rnych typw interakcji, poniewa skania si ku temu, by czynnoci jzykowe, czyli akty dochodzenia do porozumienia, utosamia z samymi jzykowo zaporedniczonymi interakcjami. Nie widzia tego, e czynnoci jzykowe funkcjonuj jako mechanizmy koordynacji innych dziaa. Nim bd mogy zosta wczone w interakcj strategiczn, musz zosta wyrwane z tego rodzaju kontekstu dziaania komunikacyjnego. To z kolei jest moliwe tylko dlatego, e czynnoci jzykowe s wzgldnie samodzielne w stosunku do dziaania komunikacyjnego, do ktrego struktur interakcyjnych stale odsya znaczenie tego, co powiedziane. Rnic midzy czynnoci jzykow a kontekstem interakcyjnym, ktry konstytuuje ona przez sw funkcj koordynowania dziaa (durch ihre handlungskoordinierende Leistung), atwiej jest rozpozna, jeli nie obstaje si, jak Austin, przy modelowym przypadku czyn1 noci jzykowych zwizanych instytucjonalnie .
' Por. J. Habermas, Was heifit Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 221: Dla dziaa jzykowych zwizanych instytucjonalnie zawsze da si wskaza okrelone instytucje; dla dziaa jzkowych, ktre nie s zwizane instytucjonalnie, mona jedynie poda oglne warunki kontekstowe, ktre w wypadku typowym (typischerweise) musz zosta spenione, aeby odpowiednia czynno moga si powie. Po to, by wyjani, co oznacza czynno zakadania si czy chrzczenia, musz odwoa si do instytucji zakadu albo instytucji chrztu. Rozkazy lub rady bd pytania nie s natomiast instytucjami, lecz typami dziaa jzykowych, ktre pasuj do bardzo rnych instytucji. Zwizanie instytucjonalne stanowi z pewnoci kryterium, ktre nie w kadym wypadku pozwala na jednoznaczne zaszeregowanie: z rozkazami moemy mie do czynienia wszdzie tam, gdzie zinstytucjonalizowane s stosunki wadzy (Autoritatsverhdltnisse); mianowania zakadaj szczeglnego rodzaju organizacj stanowisk i urzdw (Amterorganisation), a mianowicie organizacj o charakterze biurokratycznym; zawieranie maestw wymaga za tylko jednej
488
///. Pierwsze rozwaania wtrcone 1'. 2'. 3'. 4'.
489
3. Znaczenie i wano. Odwoujc si do kontrowersyjnego stosunku midzy aktami illokucji i perlokucji, prbowaem pokaza, e czynnoci jzykowe mog wprawdzie by uyte strategicznie, ale tylko dla dziaa komunikacyjnych maj one znaczenie konstytutywne. Dziaanie komunikacyjne rni si od interakcji strategicznych tym, e wszyscy uczestnicy zmierzaj bez adnych ogranicze {vorbehaltlos) do realizacji celw illokucyjnych, aeby osign zgod, ktra stanowi podstaw konsensualnej koordynacji planw dziaania realizowanych zawsze indywidualnie. W dalszej czci chciabym wyjani, jakim warunkom musi odpowiada zgoda osignita na drodze komunikowania si, taka, ktra peni funkcje koordynacji dziaa. Modelem, ktrym bd si tu kierowa, s elementarne pary wypowiedzi, kadorazowo skadajce si z jzykowego aktu kogo mwicego i afirmatywnej reakcji kogo suchajcego. Rozwamy nastpujce przykady 1 : 1. Obiecuj ci (niniejszym), e jutro przyjd. 2. Uprasza si o niepalenie. 3. Chc ci powiedzie, e twoje postpowanie uwaam za obrzydliwe. 4. Mog ci z gry powiedzie (voraussagen), e urlop bdzie deszczowy. Z przykadw tych mona wyczyta, co w kadym z wypadkw oznacza reakcja afirmatywna i dla jakiego rodzaju interakcyjnych nastpstw stanowi bdzie podstaw:
Licz na to... (Ja, ich verlasse mich darauf...). Dobrze, zastosuj si do tego... (Ja, ich will dem Folg leisten...). Wierz ci... (Ja, das glaube ich Dir). Musimy si z tym liczy... (Ja, damit mussen wir rechnen...).
Swoim Tak (ja) suchajcy akceptuje ofert zawart w akcie jzykowym i daje podstaw pod zgod, ktra odnosi si, z jednej strony, do treci wypowiedzi, z drugiej za do gwarancji immanentnie zawartych w akcie jzykowym oraz do pewnych zobowiza znaczcych dla interakcyjnych nastpstw (interaktionsfolgenrelevante Verbindlichkeiten). Typowy dla aktu mowy potencja dziaania wyraa si w roszczeniu, jakie mwicy w wypadku czynnoci jzykowych realizowanych explicite wysuwa w stosunku do tego, co mwi, z pomoc czasownika performatywnego. Uznajc to roszczenie, suchajcy akceptuje ofert przedoon wraz z aktem mowy. Ten rezultat illokucyjny jest o tyle znaczcy dla dziaania, e wraz z nim midzy mwicym i suchajcym wytwarza si koordynujcy stosunek interpersonalny, ktry porzdkuje obszary swobody danej dziaaniom i sekwencje interakcyjne oraz - za porednictwem generalnych alternatyw dziaania - otwiera przed suchajcym moliwoci doczenia si (Anschlujimglichkeiteri). Powstaje pytanie, skd czynnoci jzykowe czerpi moc koordynowania dziaa, skoro tej autorytatywnej siy (diese Autoritdt) nie czerpi bezporednio - jak to jest w wypadku dziaa jzykowych zwizanych instytucjonalnie - ze spoecznego obowizywania norm (soziale Geltung von Norme) ani te - jak w wypadku imperatywnych ekspresji woli - nie zawdziczaj jej przypadkowo dostpnemu potencjaowi sankcji. Z perspektywy suchajcego, do ktrego adresowana jest wypowied, mona rozrni trzy paszczyzny reakcji na (poprawnie odebran) czynno jzykow: suchajcy rozumie wypowied, tzn. chwyta znaczenie tego, co powiedziane; swoim Tak bd Nie suchajcy zajmuje stanowisko wobec
instytucji (ktra ponadto jest instytucj wystpujc powszechnie). Nie deprecjonuje to jednak przydatnoci spojrzenia analitycznego. Dziaania jzykowe niezwizane instytucjonalnie odwouj si - o ile w ogle maj sens regulaty wny - do oglnych aspektw norm dziaania; nie s jednak w sposb istotny wyznaczone przez szczeglnego rodzaju instytucje". 1 Por. D. Wunderlich, Zur Konventionalitat von Sprechhandlungen, w: Linguistische Pragmatik, D. Wunderlich (Hrsg.), Frankfurt am Main 1972, s. 16 n.; przedstawiona jest tam rwnie lingwistyczna charakterystyka dziaa jzykowych w formie standardowej.
490
491
roszczenia podniesionego wraz z aktem jzykowym, tzn. akceptuje bd odrzuca ofert przedoon w akcie mowy; w konsekwencji osignitej zgody suchajcy dostosowuje swe dziaanie do konwencjonalnie ustalonych zobowiza dotyczcych dziaania. Pragmatyczna paszczyzna zgody oddziaujcej koordynujco czy semantyczn paszczyzn rozumienia sensw z empiryczn paszczyzn kontekstowo uwarunkowanej dalszej pracy nad dochodzeniem do zgody majcym znaczenie dla interakcyjnych nastpstw (interaktonsfolgenrelevante Einigung). Jak dochodzi do tego poczenia, wyjani mona rodkami teorii semantycznej; w tym celu trzeba jednak poszerzy podejcie formalnosemantyczne, ktre ogranicza si do rozumienia zda1.
Nawet teoria znaczenia jako uycia, rozwinita w nawizaniu do pnego Wittgensteina (W. P. Alstone, Philosophy of Language, Englewood Cliffs, N. J. 1964; E. Tugendhat, Vorlesungen zur Einfiihrung in die sprachanalytische Philosophie, Frankfurt am Main 1976), z uporem skupia uwag jedynie na samotnym posugiwaniu si zdaniami. Rwnie ta teoria, podobnie jak teoria znaczenia Fregego, zorientowana jest na nie-komunikacyjne uycie zda orzekajcych (Aussagesatze) inforo interno; nie bierze ona pod uwag interpersonalnych relacji midzy mwicymi i suchajcymi, ktrzy z pomoc czynnoci komunikacyjnych porozumiewaj si co do czego. To samoograniczenie semantyki Tugendhat uzasadnia tym, e komunikacyjne uycie jzyka ma znaczenie konstytutywne jedynie dla specjalnych wyrae jzykowych, w szczeglnoci dla czasownikw performatywnych i aktw mowy tworzonych z ich pomoc; w obszarach istotnych dla semantyki moliwe jednak miaoby by stosowanie jzyka w monologicznie prowadzonym wywodzie mylowym. Faktem jest, e istnieje intuicyjnie atwo uchwytna rnica midzy myleniem zdaniami {Denken in Propositione), ktre abstrahuje od relacji mwicy-suchajcy, a zdawaniem sobie sprawy za porednictwem wyobrani z relacji interpersonalnych. Podczas tworzenia w wyobrani [rnych] opowieci, w ktrych imaginujce Ja przydziela sobie miejsce w caociowym ukadzie interakcyjnych zalenoci, role uczestnikw komunikacji wystpujcych w pierwszej, drugiej i trzeciej osobie maj nadal - niezalenie od tego, jak mocno byyby zinternalizowane - konstytutywny charakter dla sensu tego, co pomylane czy wyobraone. Z tym e rwnie samotne mylenie zdaniami
1
Teoria znaczenia nastawiona formalnopragmatycznie wychodzi od pytania, co to znaczy rozumie wypowied, czyli zdanie uyte komunikacyjnie. Semantyka formalna wprowadza pojciowe cicie midzy znaczeniem zdania a tym, co myli mwicy, ktry swym zdaniem - uytym w akcie mowy - moe powiedzie co innego ni to, co ono dosownie znaczy. Rozrnienia tego nie da si jednak rozbudowa tak, by nada mu charakter metodycznego podziau na formaln analiz znaczenia zda i empiryczn analiz artykuowanych myli, poniewa dosowne znaczenie zdania nie da si w ogle wyjani z pominiciem standardowych warunkw jego uycia komunikacyjnego. W kadym razie rwnie formalna pragmatyka musi podj odpowiednie rodki, aeby w standardowym przypadku to, co pomylane, nie odbiegao od dosownego znaczenia tego, co powiedziane. Nasza analiza ogranicza si dlatego do czynnoci jzykowych wykonywanych w warunkach standardowych. Ma to zagwarantowa, e mwicy nie ma na myli niczego innego poza dosownym znaczeniem tego, co mwi. W odlegej analogii do podstawowych zaoe semantyki prawdziwociowej pragn sprowadzi rozumienie wypowiedzi do znajomoci warunkw, w jakich wypowied moe by zaakceptowana przez suchajcego. Akt mowy rozumiemy wwczas, kiedy wiemy, co czyni go akceptowalnym. Patrzc z perspektywy mwicego, warunki akceptowalnoci s iden(das einsame Denken in Propositione) jest dyskursywne, [i to] nie tylko w sensie przenonym. Wida to w momencie, gdy problematyczna staje si prawomocno i tym samym asertoryczna moc sdu (die assertorische Kraft einer Aussage), a osobnik mylcy samotnie musi przej od wycigania wnioskw do wywaania [rnych] hipotez. Wwczas czuje on si mianowicie zmuszony do tego, by do swych myli wprowadzi jako relacj komunikacyjn role przypadajce w argumentowaniu proponujcemu i oponentowi, podobnie jak marzyciel przypominajcy sobie sceny z ycia codziennego wcza [w swe marzenie] narracyjn struktur stosunw midzy mwicym i suchajcym.
492
wtrcone
493
tyczne z warunkami jego illokucyjnego rezultatu. Akceptowalno nie jest definiowana w duchu obiekty wistycznym, z perspektywy obserwatora, lecz w performatywnym nastawieniu uczestnika komunikacji. Akt mowy bdzie mg zwa si akceptowalnym", gdy speni warunki konieczne do tego, by suchajcy mg wobec roszczenia podnoszonego przez mwicego zaj stanowisko Tak. Warunki te nie mog by spenione jednostronnie ani wzgldem mwicego, ani wzgldem suchajcego; s to raczej warunki intersubiektywnego uznania jakiego jzykowego roszczenia, ktre w sposb typowy dla danej klasy aktw mowy ugruntowuje pewn treciowo wyspecyfikowan zgod co do zobowiza znaczcych dla interakcyjnych nastpstw. Przyjmujc optyk socjologicznej teorii dziaania, musz przede wszystkim zainteresowa si wywietleniem mechanizmu, ktry jest wany z punktu widzenia funkcji koordynacyjnej czynnoci jzykowych; dlatego te koncentruj si na tych warunkach, ktre motywuj mwicego do przyjcia oferty zawartej w akcie mowy, jeli mona zaoy, e uyte wyraenia jzykowe s poprawnie sformuowane pod wzgldem gramatycznym oraz spenione s warunki kontekstowe wymagane dla danego typu aktw mowy1. Suchajcy rozumie znaczenie wypowiedzi, jeli oprcz warunkw poprawnoci 2 gramatycznej i oglnych warunkw kontekstowych znane mu
Gdyby obietnica przyja przykadowo posta: 1+. Obiecuj ci, e byem wczoraj w Hamburgu, to naruszone zostayby warunki poprawnoci gramatycznej. Gdyby natomiast M wypowiedzia poprawne zdanie 1 przy zaoeniu, e S ma tak czy inaczej spodziewa si wizyty M, to naruszone zostayby warunki kontekstowe, jakie normalnie zakada si w wypadku obietnicy. 2 Filozoficzne i lingwistyczne przyczynki do teorii aktw mowy zajmuj si gwnie analizami tych warunkw. W rozwinitej przez Searle'a optyce teoretycznej D. Wunderlich analizuje akty mowy typu udzielanie rad"; D. Wunderlich, Grundlagen der Linguistik, Hamburg 1974, s. 349 n.
1
s te esencjalne warunki, w jakich moe by motywowany przez mwicego do zajcia afirmatywnego stanowiska1. Te warunki akceptowalnoci w cisym tego rozumieniu zwizane s z sensem roli illokucyjnej, ktremu M w sytuacjach standardowych daje wyraz za pomoc performatywnego predykatu oznaczajcego czynno {mit Hilfe eines performativen Handlungsprddikats). Rozpatrzmy jednak najpierw gramatycznie poprawne zdanie wzywajce {Aufforderungssatz), ktre w odpowiednich warunkach zostaje uyte jako imperatyw: 5. Wzywam ci (niniejszym) do tego, by rzuci palenie. Imperatywy czsto pojmuje si na mod aktw perlokucyjnych jako podejmowane przez aktora M prby skonienia S do tego, by wykona okrelon czynno. W myl tego podejcia M wypowiada zdanie wzywajce tylko wwczas, gdy ze sw wypowiedzi czy intencj, aeby S wywnioskowa z tej wypowiedzi, e M prbuje skoni go do [wykonania] dziaania S. Przy takim podejciu zapoznany jednak zostaje illokucyjny sens wezwa. Mwicy wypowiadajc imperatyw, mwi, co S miaby uczyni. Ta bezporednia forma porozumienia czyni zbdn czynno jzykow, za pomoc ktrej mgby on w sposb poredni skania suchajcego do okrelonego dziaania. Illokucyjny sens wezwa da si raczej opisa za pomoc nastpujcych parafraz3:
W tym znaczeniu rwnie R. Bartsch mwi o warunkach akceptowalnoci" w odrnieniu od warunkw poprawnoci i prawomocnoci; R. Bartsch, Die Rolle von pragmatischen Komktheitshedingungen hei der Interpretation von Aufierungen, w: Sprechakttheorie und Semantik, G. Grewendorf (Hrsr.), Frankfurt am Main 1979, s. 217 n. 2 Dziwnym trafem rwnie Searle zblia si do tego stanowiska semantyki intencjonalnej; J. R. Searle, Czynnoci mowy. Rozwaania z fdozofii jzyka, wyd. cyt., s. 66; por. te S. R. Schiffer, Meaning, wyd. cyt. 3 M. Schwab, Redehandeln, wyd. cyt., s. 65.
1
494
wtrcone
Dziatanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja
495
5a. M powiedzia S, e powinien on dopilnowa, by nastpio/?; 5b. M da do zrozumienia S, e powinien on urzeczywistni p; 5c. Wezwanie wypowiedziane przez M naley rozumie w ten sposb, e S ma spowodowa p. W tym wypadku p oznacza [pewien] stan w wiecie obiektywnym, ktry w stosunku do momentu, kiedy pada wypowied, znajduje si w przyszoci i, jeli wszystkie pozostae warunki nie ulegn zmianie, moe zaistnie dziki interwencji bd zaniechaniu ze strony adresata, jak na przykad stan nie-palenia, do ktrego zaistnienia doprowadza S, gaszc swego zapalonego papierosa. Suchajcy moe zaakceptowa wezwanie 5, udzielajc afirmatywnej odpowiedzi: 5'. Tak jest, uczyni to, czego si ode mnie da. Jeli ograniczymy si do warunkw akceptowalnoci w cisym tego rozumieniu, to warunki, pod jakimi suchajcy akceptuje wezwanie, rozkadaj si na dwa komponenty. Suchajcy powinien rozumie illokucyjny sens wezwania tak, by mg go sparafrazowa za pomoc zda typu 5a lub 5b, lub 5c oraz zinterpretowa propozycjonaln zawarto rzuci palenie" jako skierowane do niego wezwanie. Suchajcy rzeczywicie rozumie wezwanie 5, jeli zna warunki, pod jakimi zaszoby p, oraz jeli wie, co sam musiaby w danych okolicznociach uczyni lub czego zaniecha, aeby te warunki zostay spenione. Tak jak trzeba zna warunki prawdziwoci zdania w sensie logicznym (einer Proposition), aeby je zrozumie, tak samo dla zrozumienia imperatywu musz by wiadome warunki, pod jakimi imperatyw uwaa si za speniony. W ramach teorii znaczenia nastawionej pragmatycznie te warunki spenienia, ktre pocztkowo formuowane s w kategoriach semantycznych, interpretuje si w kategoriach zobowiza znaczcych dla nastpstw interakcji. Suchajcy rozu-
mie imperatyw, kiedy wie, co musi uczyni lub czego zaniecha, aeby wywoa podany przez M stan p; wie przez to rwnie, w jaki sposb mgby swoje dziaania doczy do dziaa M. Z chwil gdy rozumienie imperatyww zaczynamy postrzega i pojmowa z tej perspektywy poszerzonej o kontekst interakcyjny, staje si dla nas jasne, e znajomo warunkw spenienia" nie wystarcza do tego, by wiedzie, kiedy wezwanie jest akceptowalne. Brak jest drugiego komponentu: znajomoci warunkw zgody, ktra dopiero daje podstawy (begriindet) dotrzymywaniu zobowiza znaczcych dla nastpstw interakcji. Suchajcy w peni rozumie illokucyjny sens wezwania dopiero wwczas, gdy wie, dlaczego mwicy spodziewa si, i moe narzuci sw wol suchajcemu. Wraz ze swym imperatywem mwicy zgasza roszczenie wadcze, ktremu suchajcy, gdy je akceptuje, podporzdkowuje si. Do znaczenia imperatywu naley to, e mwicy ywi uzasadnione oczekiwanie co do przeforsowania swych roszcze wadczych; dzieje si tak jedynie pod warunkiem, e M wie, i jego adresat ma powody, by podporzdkowa si jego roszczeniom wadczym. Poniewa wezwania s przez nas rozumiane pocztkowo w duchu (im Sinne) faktycznych manifestacji woli, zatem powody te nie mog lee w illokucyjnym sensie czynnoci jzykowych; mog one lee jedynie w potencjale sankcji zewntrznie zwizanym z czynnoci jzykow. Aby warunki akceptowalnoci miay charakter kompletny, warunki spenienia musz wic zosta uzupenione o warunki opatrywania sankcjami (Sanktionsbedingungen). Suchajcy rozumie zatem wezwanie 5, jeli (a) zna warunki, pod jakimi adresat moe wywoa podany stan (nie-palenie), oraz jeli (b) zna warunki, pod jakimi M ma uzasadnione powody (gute Griinde) oczekiwa, e S bdzie si czu zmuszony (na przykad z racji zagroenia karami za zamanie
496
497
przepisw bezpieczestwa) do podporzdkowania si woli M. Dopiero znajc obydwa komponenty, a i b, suchajcy wie, jakie warunki musz by spenione, aeby suchajcy mg wobec wezwania 5 zaj afirmatywne stanowisko w takim jego rozumieniu, jak w przypadku 5'. Znajc te warunki, wie on, co czyni wypowied akceptowaln. Obraz ten w pouczajcy sposb komplikuje si, gdy od rzeczywistych imperatyww bd wezwa prostych przechodzimy do wezwa umocowanych normatywnie {normativ autorisierte) bd rozkazw i gdy 5 porwnujemy z jednym z wariantw 2: 6. Wydaj panu (niniejszym) polecenie przerwania palenia. Wypowied ta zakada uznane normy, np. przepisy bezpieczestwa w midzynarodowym ruchu lotniczym, oraz pewne ramy instytucjonalne, ktre upowaniaj osoby na okrelonych stanowiskach, np. stewardesy, do wydawania w okrelonych sytuacjach - przy podchodzeniu do ldowania - okrelonej grupie osb, w tym wypadku pasaerom, polecenia zaprzestania palenia, z powoaniem si przy tym na okrelone przepisy. I znw, illokucyjny sens da si zrazu szczegowo opisa przez [wskazanie] warunkw podanych w punkcie a; jednak w wypadku polece sens illokucyjny odsya nie tylko do warunkw [podanych w punkcie] b, ktre trzeba uzupeni przez odwoanie si do kontekstu czynnoci jzykowej; jest wrcz tak, e te warunki akceptacji roszczenia jzykowego, a tym samym zgody midzy M i S, wynikaj z samego aktu illokucyjnego. W wypadku ekspresji woli o charakterze imperatywnym M ma tylko wwczas zasadne powody oczekiwa, e S podporzdkuje si jego woli, gdy dysponuje sankcjami, ktrych moe w widoczny sposb uy wobec S jako groby lub zachty. Dopki M nie powouje si na prawomocno norm, dopty nie stanowi rnicy, czy moliwo signicia
po sankcje (Sanktionspotential) ma podstawy prawne czy faktyczne; M bowiem - dopki wypowiada zdanie imperatywne, to znaczy nie wyraa niczego innego poza tym, e [artykuuje] wasn wol - dopty oddziauje na motywacje S wci li tylko empirycznie, groc mu pewnymi stratami bd oferujc korzyci. Powody, by akceptowa ekspresje woli, maj zwizek z motywacjami suchajcego, na ktre mwicy moe wywiera wpyw jedynie empirycznie, ostatecznie sigajc po przemoc lub proponujc dobra. Inaczej rzecz si ma z wezwaniami umocowanymi normatywnie, jak rozkazy czy polecenia. W odrnieniu od 5 mwicy 6 powouje si na obowizywanie przepisw bezpieczestwa i, wydajc polecenie, wysuwa pewne roszczenie wanociowe. Zgoszenie mszczenia wanociowego nie jest wyrazem przygodnej woli, a afirmatywna odpowied na roszczenie wanociowe nie jest jedynie decyzj motywowan empirycznie. Obydwie czynnoci, wysunicie oraz uznanie roszczenia wanociowego, podlegaj ograniczeniom konwencjonalnym, jako e tego rodzaju roszczenie moe zosta oddalone tylko w formie krytyki, obrona za przed krytyk moe polega tylko na jej odparciu. Temu, kto sprzeciwia si poleceniu, zwraca si uwag na obowizujce przepisy, nie na kary, jakich naley si spodziewa w wypadku niezastosowania si do nich. Kto za powtpiewa w prawomocno norm lecych u podstaw [tych przepisw], bdzie musia przytoczy racje przemawiajce ju to przeciwko legalnoci przepisu, tzn. kwestionujce prawne podstawy (Rechtmafiigkeit) jego spoecznego obowizywania, ju to przeciwko prawowitoci przepisu, tzn. jego roszczeniu do bycia susznym czy uprawnionym w sensie praktycznomoralnym. Roszczenia wanociowe s wewntrznie powizane z racjami. O tyle te warunki akceptowalnoci polece mona wydoby z illokucyjnego sensu samej czynnoci jzykowej; nie trzeba ich dopenia dodatkowymi warunkami dotyczcymi sankcji.
498
wtrcone
499
Tak wic suchajcy rozumie polecenie 6, jeli (a) zna warunki, pod jakimi adresat moe spowodowa zaistnienie podanego stanu (nie-palenia), oraz (b) zna warunki, pod jakimi M moe mie przekonujce podstawy, by danie o treci [speniajcej wymg] (a) uwaa za majce wano, tzn. za normatywnie uprawomocnione. Warunki a dotycz zobowiza odnoszcych si do dziaania, a wynikajcych1 ze zgody opartej na intersubiektywnym uznaniu normatywnego roszczenia wanociowego odpowiedniego wezwania. Warunki b dotycz akceptacji samego tego wanociowego roszczenia, przy czym musimy tutaj rozrnia prawomocno czynnoci bd normy lecej u jej podstaw, mszczenie, i warunki jej prawomocnoci zostay spenione, oraz spenienie zgoszonego roszczenia wanociowego, tzn. uzasadnienie, i warunki prawomocnoci czynnoci bd lecej u jej podstaw normy s spenione. Mwicy moe suchajcego, by tak rzec, racjonalnie motywowa do przyjcia oferty przedkadanej aktem mowy, poniewa z racji wewntrznego zwizku midzy prawomocnoci, roszczeniem wanociowym oraz spenieniem roszczenia wanociowego moe porczy za to, e w razie koniecznoci poda przekonujce racje, ktre wytrzymaj krytyk [skierowan przez] suchajcego pod adresem wanociowego roszczenia. Tak wic spajajco-wic moc swego illokucyjnego rezultatu (die bindende Kraft seines illokutiondren Erfolges) zawdzicza mwicy nie prawomocnoci tego, co powiedziane, lecz koordynujcemu efektowi porczenia, e w razie potrzeby spenione zostanie roszczenie wanociowe podnoszone wraz z jego czynnoci jzykow. Zawsze gdy rola illokucyjna nie jest wyrazem roszczenia wadczego, lecz
W wypadku rozkazw czy polece wynikajcych przede wszystkim dla adresatw, w wypadku obietnic i zapowiedzi - dla mwicego, w wypadku uzgodnie bd umw - symetrycznie dla obu stron, w wypadku rad bd ostrzee (o treciach normatywnych) - dla obydwu stron, ale asymetrycznie.
1
roszczenia wanociowego, w miejsce empirycznie motywujcej mocy, jak ma przygodnie zwizana z czynnociami jzykowymi moliwo sigania po sankcje (Sanktionspotential), wkracza racjonalnie motywujca moc gwarancji pyncej z roszcze wanociowych*. Odnosi si to nie tylko do regulatywnych aktw mowy, jak 1 i 2, lecz take do aktw mowy ekspresywnych i konstatujcych, jak 3 i 4. Jak wypowiedzi 1 mwicy wytwarza normatywne roszczenie wanociowe w odniesieniu do swego zamiaru spowodowania samemu zaistnienia podanego stanu i jak wypowiedzi 2 podnosi normatywne roszczenie wanociowe w odniesieniu do swego wezwania skierowanego do S, by ten sprawi, i zaistnieje stan, jakiego sobie yczy M, tak wypowiedzi 3 mwicy wysuwa roszczenie do szczeroci w odniesieniu do wyjawionego wewntrznego przeycia, za wypowiedz 4 wysuwa roszczenie do prawdziwoci w stosunku do sdu (Proposition). Tym, za czego prawomocno (Gultigkeit) rczy mwicy, kiedy skada wyznanie bd przedstawia prognoz, jest w wypadku 3 wyjawienie skrywanego dotychczas uczuciowego nastawienia, a w wypadku 4 wydanie sdu (die Aufstellung einer Proposition). Tak wic suchajcy rozumie wyznanie 3, jeli (a) zna warunki, pod jakimi jaka osoba moe odczuwa odraz wobec p, oraz (b) zna warunki, pod jakimi M mwi to, co myli i tym samym porcza za to, e jego dalsze zachowanie bdzie spjne z tym wyznaniem. Suchajcy rozumie 4, jeli (a) zna warunki, ktre sprawiaj, e prognoza bdzie prawdzi*[...] die rational motivierende Kraft der Gewahrleistung von Geltungsanspriichen; fragment ten mona rwnie odda omownie: racjonalnie motywujca moc [pynca z] zakceptowania gwarancji udzielonej przez mwicego co do zabezpieczenia wanociowych roszcze" (za tumaczeniem T. A. McCarthy'ego niniejszego dziea Habermasa: Theory of Communicative Action, t. 1, wyd. cyt., s. 302) -przyp. tum.
500
wtrcone
501
wa, oraz (b) zna warunki, pod jakimi M moe mie przekonujce powody, by sd (Aussage) o treci [speniajcej wymg] (a) uwaa za prawdziwy. Oczywicie, wystpuj rwnie wane asymetrie. I tak, warunki wymienione w punkcie a dotycz w wypadku ekspresywnych i konstatujcych czynnoci jzykowych takich, jak 3 i 4, nie zobowiza odnoszcych si do dziaania, ktre wynikaj z intersubiektywnego uznania odpowiedniego roszczenia wanociowego, lecz jedynie rozumienia propozycjonalnej zawartoci zdania wyraajcego przeycie bd zdania asertorycznego, w stosunku do ktrych mwicy domaga si [uznania ich] ich prawomocnoci. W wypadku regulatywnych aktw mowy, jak 1 i 2, warunki a odnosz si wprawdzie rwnie do rozumienia propozycjonalnej zawartoci zdania wyraajcego zamiar bd zdania wyraajcego wezwanie, w przypadku ktrych mwicy wytwarza normatywn prawomocno bd domaga si jej uznania; tu jednak tre zakrela zarazem zobowizania znaczce dla nastpstw interakcji, wynikajce dla suchajcego z akceptacji roszczenia wanociowego. Oglnie biorc, zobowizania odnoszce si do dziaania tylko w ten sposb wynikaj ze znaczenia ekspresywnych aktw mowy, e mwicy dokadnie podaje, z czym jego zachowanie nie moe popa w sprzeczno. Tylko zachowujc konsekwencje w tym, co czyni, a nie przez podawanie racji, moe mwicy uwiarygodni, e to, co mwi, zgadza si z tym, co myli. Dlatego to adresaci, ktrzy zaakceptowali roszczenie do szczeroci, mog pod pewnym wzgldem oczekiwa spjnoci w zachowaniach; oczekiwanie to wynika jednak z warunkw podanych w punkcie b. Naturalnie, rwnie w wypadku regulatywnych i konstatujcych czynnoci jzykowych z gwarancji oferowanych wraz roszczeniem wanociowym wynikaj pewne konsekwencje; ale te znaczce dla
wanoci (geltungsrelevanten) zobowizania do tego, e w razie potrzeby przedstawi si uprawomocnienia norm bd uzasadnienia sdw (Propositionen), s znaczce dla dziaania jedynie na paszczynie metakomunikacji. Bezporedni donioso dla dalszego cigu interakcji maj tylko te zobowizania gwarancyjne (Bewdhrungsverpflichtungen), jakie bierze na siebie mwicy wraz z ekspresywnymi aktami mowy; zawiera si w nich oferta wobec suchajcego, aeby na podstawie sekwencji jego dziaania sprawdzi, czy mwicy myli, to samo co mwi1. Ze znaczenia konstatujcych aktw mowy zasadniczo nie wynikaj adne szczeglne zobowizania odnoszce si do dziaania; spenienie wymienionych w punkcie a i b warunkw akceptowalnoci tylko o tyle pociga za sob zobowizania znaczce dla nastpstw interakcji, o ile mwicy i suchajcy zobowizuj si do tego, by ich dziaanie opierao si na takich interpretacjach sytuacji, ktre nie s sprzeczne z sdami (Aussagen) zaakceptowanymi jako prawdziwe. Odrnilimy autentyczne imperatywy, z ktrymi mwicy czy roszczenie wadcze, od czynnoci jzykowych, wraz z ktrymi mwicy zgasza roszczenie wanociowe poddawalne krytyce. Roszczenia wanociowe s wewntrznie powizane z racjami i roli illokucyjnej nadaj racjonalnie motywujc moc, natomiast roszczenia wadcze, aeby mona je byo przeforsowa, musz mie pokrycie w potencjale moliwych sankcji. Jednake wezwania mog podlega normowaniu wtrnemu. Mona to zilustrowa na przykadzie stosunku midzy zdaniami wyraajcymi zamiary i deklaracjami oznajmiajcymi o zamiarach. Zdania wyraajce zamiary nale do tej samej kategorii co zdania wyraajce wezwanie,
1 Na temat tych zobowiza immanentnych czynnociom mowy" por. J. Habermas, Was heifit Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 252 n.
502
wtrcone
503
z pomoc ktrych tworzone s imperatywy; zdania wyraajce zamiary moemy mianowicie rozumie jako wezwania zinternalizowane i skierowane do samego siebie1. Oczywicie, wezwania s aktami illokucyjnymi, podczas gdy zdaniom wyraajcym zamiary rola illokucyjna przypada dopiero po ich przetransformowaniu w deklaracje oznajmiajce o zamiarach bd w zapowiedzi. Podczas gdy imperatywy maj niejako z natury moc illokucyjna, nawet jeli wymaga ona uzupenienia o sankcje, to zdania wyraajce zamiary, ktre in foro interno utraciy poniekd sw imperatywn moc, mog odzyska moc illokucyjna wchodzc w wi z roszczeniami wanociowymi czy to w formie ekspresywnych czynnoci jzykowych, jak: 7. Wyznam ci, i mam zamiar..., czy te w formie normatywnych czynnoci jzykowych, jak: 8. Oznajmiam ci (niniejszym), e mam zamiar... Wraz z zapowiedziami takimi jak 8 mwicy przyjmuje pewne sabe zobowizanie normatywne (Bindung), ktrego dotrzymania adresat moe domaga si w podobny sposb jak obietnicy. Wedug tego wzorca normowania zda wyraajcych zamiary mona rwnie pojmowa transformacj wezwa prostych w wezwania normatywnie umocowane czy te czystych imperatyww w rozkazy. Wezwanie 5 mona wyposaajc je w normatywne roszczenie wanociowe przeformuowa w polecenie 6. Tym samym w warunkach akceptowalnoci zmienia si odpowiednio komponent podawany w punkcie b; warunki sigania po sankcje, doczajce do imperatywnego roszczenia wadczego, zastpione zostaj
1
przez racjonalnie motywujce warunki akceptacji poddawalnego krytyce roszczenia wanociowego. Poniewa te warunki wywie mona z samej funkcji illokucyjnej, unormowane wezwanie uzyskuje autonomi, jakiej brakuje goemu imperatywowi. Jeszcze raz wida z tego wyranie, e tylko takie czynnoci jzykowe, z ktrymi mwicy czy jakie poddawalne krytyce roszczenie wanociowe, mog wasn, by tak rzec, moc - a mianowicie dziki wanociowym podstawom jzykowej komunikacji nastawionej na dochodzenie do porozumienia motywowa suchajcego do przyjcia oferty zawartej w akcie mowy i tym samym mog dziaa jako mechanizm koordynacji dziaa1. Po tych rozwaaniach wstpnie wprowadzone pojcie dziaania komunikacyjnego wymaga doprecyzowania. Do dziaania komunikacyjnego zaliczylimy pocztkowo wszystkie te interakcje, w ktrych uczestnicy bez adnych zastrzee koordynuj swe indywidualne plany dziaania na podstawie komunikacyjnie osignitej zgody. Przez okrelenie: wolne od wszelkich zastrzee zmierzanie do realizacji celw illokucyjnych" chcemy wykluczy przypadki dziaa skrycie strategicznych, w ktrych mwicy niepostrzeenie wykorzystuje powodzenia illokucyjne do [osignicia] celw perlokucyjnych. Jak ustalilimy, imperatywne ekspresje woli s jed1 Schwab nie rozrnia wezwa prostych i wezwa normowanych, imperatywu i rozkazu, podobnie jak nie rozrnia monologicznie i komunikacyjnie uytych zda wyraajcych zamiar, tzn. zamiaru i deklaracji oznajmiajcej o zamiarze; dlatego te przeprowadza bdn paralel midzy imperatywami i deklaracjami oznajmiajcymi o zamiarach i odrnia jedne i drugie od konstatujcych aktw mowy na zasadzie odseparowania od siebie i hierarchicznego uszeregowania rezultatw [dwojakiego rodzaju]: rezultatu w sensie wanoci i rezultatu w sensie spenienia (Geltungs- und Erfiillungseifog). M. Schwab, Redehandeln, wyd. cyt., s. 72 n. , 74 n. , 95 n.
Patrz t. 2, rozdz. V.
504
505
nak czynnociami illokucyjnymi, w ktrych mwicy otwarcie deklaruje cel, jakim jest wywarcie wpywu na decyzje partnera, z tym e realizacj swego roszczenia wadczego musi oprze na uzupeniajcych [je] sankcjach. Dlatego mwicy mog z pomoc autentycznych imperatyww i nie-unormowanych wezwa zmierza bez adnych zastrzee do realizacji illokucyjnych celw, a mimo to dziaa strategicznie. Dla dziaania komunikacyjnego konstytutywne znaczenie maj tylko te czynnoci jzykowe, z ktrymi mwicy czy jakie poddawalne krytyce wanociowe roszczenia. W pozostaych wypadkach, kiedy to mwicy z pomoc aktw perlokucji zmierza do realizacji celw nie zadeklarowanych, wobec ktrych suchajcy w ogle nie moe zaj stanowiska, bd gdy zmierza do realizacji celw illokucyjnych, wobec ktrych suchajcy, tak jak wobec imperatyww, nie moe zaj stanowiska w sposb uzasadniony, nie wykorzystany pozostaje stale zawarty w komunikacji jzykowej potencja sucy wytwarzaniu wizi i nadawaniu mocy wicej motywowanej wgldem w racje. 4. Roszczenia wanociowe. Po tym jak przez [wskazanie na] ich efekt illokucyjny w postaci nadawania mocy wicej i wytwarzania wizi odgraniczyem dziaania komunikacyjne od wszystkich pozostaych dziaa spoecznych, wskazane byoby uporzdkowanie wieloci dziaa komunikacyjnych wedug typw czynnoci jzykowych. Za ni przewodni klasyfikacji czynnoci jzykowych moemy wzi moliwoci wyboru, jakie ma przed sob suchajcy, aeby wobec wypowiedzi mwicego zaj w sposb racjonalnie motywowany stanowisko Tak bd Nie. W dotychczasowych przykadach wychodzilimy od tego, e mwicy sw wypowiedzi zgasza wycznie jedno roszczenie wanociowe. Z obietnic 1 wie on roszczenie wanociowe odnoszce si do zapowiedzianego zamiaru, z poleceniem 2 roszczenie wanociowe w odniesieniu do dania, z wyznaniem 3 - roszczenie wano-
ciowe odnoszce si do ekspresji uczu, a z prognoz 4 roszczenie wanociowe odnoszce si do sdu (Aussage). Odpowiednio do tego adresat, zajmujc stanowisko Nie kwestionuje suszno 1 i 2, szczero 3 i prawdziwo 4. Obraz ten jest niepeny o tyle, e kada czynno jzykowa moe zosta zakwestionowana w wicej ni jednym aspekcie, tzn. oddalona jako pozbawiona wanoci. Zamy, e uczestnik seminarium rozumie skierowane do niego wezwanie ze strony profesora: 7. Prosz przynie mi szklank wody, nie jako imperatywn artykulacj woli, lecz jako akt mowy wykonany z nastawieniem zorientowanym na porozumienie. Moe on wwczas ow prob zasadniczo oddali ze wzgldu na trzy aspekty wanociowe. Moe zakwestionowa normatywn suszno wypowiedzi: l'. Nie, nie moe mnie pan traktowa jak jednego ze swych podwadnych, albo subiektywn szczero wypowiedzi: 7". Nie, w gruncie rzeczy bowiem chce mnie pan skompromitowa w oczach innych uczestnikw seminarium, albo trafno okrelonych zaoe egzystencjalnych: 7'". Nie, bo najbliszy kran jest tak daleko, e nie zdoabym wrci przed kocem zaj. W pierwszym wypadku kwestionowane jest to, e dziaanie profesora jest suszne w danym kontekcie normatywnym; w drugim wypadku kwestionowane jest to, e profesor [rzeczywicie] myli to, co mwi, pragnie bowiem osign okrelony efekt perlokucyjny; w trzecim wypadku kwestionowane s sdy (Aussagen), ktrych prawdziwo w danych warunkach profesor musi zakada.
506
507
To, co mona zademonstrowa na tych przykadach, odnosi si do wszystkich czynnoci jzykowych zorientowanych na porozumienie. W kontekstach dziaania komunikacyjnego akty mowy mog by oddalane z uwagi na kady z tych trzech aspektw: z uwagi na suszno, ktrej uznania mwicy domaga si da swego dziaania (bd porednio dla samych tych norm), odwoujc si do kontekstu normatywnego; z uwagi na szczero, ktrej uznania mwicy domaga si dla ekspresji subiektywnych przey, do ktrych ma uprzywilejowany dostp; wreszcie z uwagi na prawdziwo, ktrej uznania mwicy domaga si sw wypowiedzi dla sdu (bd dla egzystencjalnych presupozycji [zawartych wj treci znominalizowanego sdu). T mocn tez mona przetestowa na dowolnych przykadach i uwiarygodni dziki rozwaaniom, ktre zaprowadz nas na powrt do Buhlerowskiego modelu funkcji mowy. Termin porozumienie" (Verstdndigung) w znaczeniu minimalnym oznacza, e (przynajmniej) dwa podmioty zdolne do mwienia i dziaania identycznie rozumiej wyraenie jzykowe. Znaczenie elementarnego wyraenia polega na wkadzie wnoszonym przez nie do znaczenia akceptowalnego aktu mowy. eby za rozumie, co mwicy chce przez taki akt powiedzie, suchajcy musi zna warunki, pod jakimi moe on zosta zaakceptowany. O tyle te rozumienie elementarnego wyraenia odsya ju poza minimalne znaczenie terminu porozumienie". Kiedy wic suchajcy akceptuje ofert zawart w akcie mowy, to pomidzy (co najmniej) dwoma podmiotami zdolnymi do mwienia i dziaania dochodzi do zgody (Einverstdndnis). Ta jednak opiera si nie tylko na intersubiektywnym uznaniu jedynego, tematycznie wyeksponowanego roszczenia wanociowego. Tak zgod osiga si raczej jednoczenie na trzech paszczyznach. Paszczyzny te bdzie nam atwo zidentyfikowa intuicyjnie,
jeli zwaymy, e w dziaaniu komunikacyjnym mwicy tylko po to wybiera zrozumiae wyraenie jzykowe, aeby porozumie si ze suchajcym co do czego i przy tym samego siebie uczyni zrozumiaym. W komunikacyjnym zamiarze mwicego ley (a) wykonanie susznej - z uwagi na dany kontekst normatywny - czynnoci jzykowej po to, by midzy nim a suchajcym zaszo odniesienie interpersonalne uznane za prawowite (legitim); (b) wypowiedzenie prawdziwego sdu (bd poczynienie trafnych zaoe egzystencjalnych), aeby suchajcy przej i podzieli wiedz mwicego; oraz (c) szczere wyraenie mniema, zamiarw, uczu, ycze itd., aeby suchajcy da wiar temu, co powiedziane. Fakt, e intersubiektywna wsplno komunikacyjnie osignitej zgody zachodzi na paszczynie normatywnego zgadzania si ze sob, podzielanej wiedzy propozycjonalnej oraz wzajemnego zaufania w subiektywn szczero, daje si z kolei wyjani funkcjami jzykowego dochodzenia do porozumienia. Akty mowy jako medium dochodzenia do porozumienia su (a) wytwarzaniu i odnawianiu relacji interpersonalnych, kiedy to mwicy odnosi si do czego w wiecie prawowitych porzdkw; (b) prezentowaniu lub zakadaniu stanw i zdarze, kiedy to mwicy odnosi si do czego w wiecie istniejcych stanw rzeczy; oraz (c) manifestowaniu przey, tzn. samoprezentacji, kiedy to mwicy odnosi si do wiata subiektywnego, do ktrego ma uprzywilejowany dostp. Komunikacyjnie uzyskana zgoda mierzona jest wedug trzech wanociowych kryteriw, poniewa aktorzy porozumiewajc si ze sob co do czego i przy tym samych siebie czynic zrozumiaymi, s zmuszeni do tego, by kady akt mowy osadza w dokadnie trzech odniesieniach do wiata i domaga si uznania jego prawomocnoci z uwagi na kady z tych [trzech] aspektw. Kto odrzuca zrozumia ofert zawart
508
wtrcone
509
w akcie mowy, ten kwestionuje przynajmniej jedno z tych wanociowych roszcze. Kiedy suchajcy odrzuca akt mowy jako niesuszny, nieprawdziwy czy nieszczery, swoim Nie daje wyraz temu, e wypowied nie spenia funkcji zabezpieczania interpersonalnych odniesie, prezentowania stanw rzeczy bd manifestowania przey, jako e nie zgadza si albo z naszym wiatem prawomocnie uporzdkowanych odniesie interpersonalnych, albo z tym wiatem {mit der Welt) istniejcych stanw rzeczy, albo z zawsze wasnym wiatem przey subiektywnych. Aczkolwiek czynnoci jzykowe zorientowane na porozumienie s stale uwikane w zoon sie odniesie do wiata, to od ich roli illokucyjnej (w warunkach standardowych: od znaczenia ich skadnika illokucyjnego) zaley, z uwagi na ktry aspekt wano iowy przede wszystkim mwicy chciaby, eby jego wypowied rozumiano. Kiedy co owiadcza (eine Aussage machf), co twierdzi, opowiada, wyjania, przedstawia, omawia itd., to szuka ze suchaczem zgody na paszczynie uznania roszczenia do prawdziwoci. Kiedy mwicy wypowiada zdanie artykuujce przeycie, kiedy co wyjawia, odsania, wyznaje, zwierza si z czego itd., to zgoda moe zaistnie tylko na podstawie uznania roszczenia do szczeroci. Kiedy mwicy wydaje rozkaz bd skada obietnic, kogo mianuje bd upomina, udziela chrztu, kupuje co, udziela lubu itd., to zgoda zaley od tego, czy uczestnicy uznaj dziaanie za suszne i waciwe (ais richtig). Te podstawowe tryby wystpuj w postaci tym czystszej, im bardziej jednoznacznie dochodzenie do porozumienia jest zorientowane na jedno tylko, dominujce roszczenie wanociowe. Analiza celowo wychodzi od wyidealizowanych bd czystych przypadkw aktw mowy. Mam tu na myli: konstatujce czynnoci jzykowe, w ktrych uyte s elementarne zdania orzekajce [asertoiyczne];
ekspresywne czynnoci jzykowe, w ktrych wystpuj elementarne zdania wyraajce przeycia (w pierwszej osobie czasu teraniejszego); regulatywne czynnoci jzykowe, w ktrych wystpuj albo (jak w rozkazach) elementarne zdania formuujce wezwania, albo (jak w obietnicach) elementarne zdania wyraajce zamiary. Filozofia analityczna dysponuje na temat kadego z tych zoonych obszarw obfit literatur. Przedstawiono w niej instrumenty oraz przeprowadzano analizy pozwalajce wyjani uniwersalne roszczenia wanociowe, na ktre orientuje si mwicy, oraz doprecyzowa podstawowe nastawienia, jakie przy tej okazji przyjmuje. Chodzi o nastawienie obiektywizujce, w ktrym neutralny obserwator odnosi si do czego, co ma miejsce w wiecie; nastpnie o nastawienie ekspresywne, w ktrym samoprezentujcy si podmiot wyjawia na oczach publicznoci co ze swego wntrza, do ktrego ma uprzywilejowany dostp; i wreszcie o nastawienie [polegajce na] respektowaniu norm, w ktrym czonek grupy spoecznej spenia prawowite (legitime) oczekiwania co do jego zachowa. Kademu z tych trzech fundamentalnych nastawie odpowiada jaka okrelona koncepcja (Konzept) wiata". Jeli wic dowolne, dokonywane wprost czynnoci jzykowe przedstawimy jako Mp, gdzie M jest skadnikiem 1 illokucyjnym, a p skadnikiem propozycjonalnym ; i jeli Mk oznacza bdzie kognitywne uycie jzyka, Me uycie ekspresywne, a M uycie regulatywne, to wwczas bdzie mona wedug owych podstawowych nastawie rozrni intuicyjnie, jak wedle yczenia mwicego miaby w danym
E. Stenius, Mood and Language-Game, Synthese" 1967, t. 17, s. 254 n. ; por. D. F0llesdal, Comments on Mood and Language-Game"', Synthese" 1967, t. 17, s. 275 n.
1
510
///. Pierwsze mzwaiania wtrcone
Dziatanie spoeczne, aktywno celowa i komunikacja
511
wypadku by interpretowany skadnik propozycjonalny. W majcej wano wypowiedzi typu Mkp p oznacza stan rzeczy, ktry istnieje w wiecie obiektywnym; w majcej wano wypowiedzi typu Mep p oznacza subiektywne przeycie, ktre jest manifestowane i przypisywane wewntrznemu wiatu mwicego; w majcej za wano wypowiedzi typu Mrp p oznacza dziaanie, ktre w wiecie spoecznym jest uznawane za prawowite (legitim). To wyrnienie akurat trzech podstawowych trybw uycia jzyka, ktre zorientowane s na porozumienie, mona by uzasadni jedynie w formie dokadnie opracowanej teorii aktw mowy. W tym miejscu nie mog przeprowadzi wymaganych analiz, chciabym jednak zaj si niektrymi obiekcjami, jakie prima facie nasuwaj si wobec proponowanego programu. A. Leist sformuowa moj podstawow tez w nastpujcy sposb: Wszyscy M i wszyscy S maj obopln wiedz, e we wszystkich aktach mowy zwizanych z dziaaniem zorientowanym na porozumienie, ktre s illokucyjne, propozycjonalnie wyodrbnione i nie zwizane instytucjonalnie, naley (es ist geboten) mwi zrozumiale, by szczerym, wypowied uwaa za prawdziw, norm za znaczc dla danego aktu uwaa za suszn"1. Sformuowanie to trzeba najprzd opatrzy wyjanieniem, e przyjmujc optyk teorii interakcji oddzielam czynnoci jzykowe zorientowane na porozumienie" od aktw mowy uwikanych w strategiczne konteksty dziaania - albo dlatego, e, jak autentyczne imperatywy, zwizane s jedynie z roszczeniami wadczymi, skutkiem czego o wasnych siach nie mog dawa illokucyjnego efektu w postaci nadawania mocy wicej i wytwarzania wizi, albo dlatego, e mwicy zmierza takimi
1 A. Leist, Was heifit Universalpragmatik?', Germanistische Linguistik" 1977, nr 5/6, s. 93.
wypowiedziami do realizacji celw perlokucyjnych. Poza tym nie uybym wyraenia oboplna wiedza", wywodzcego si z semantyki intencjonalnej, a zamiast tego mwibym o wsplnych supozycjach". Nastpnie, wyraenie naley" (es ist geboten) sugeruje sens normatywny; przystabym raczej na sabe konotacje transcendentalne i mwi o oglnych warunkach", ktre musz by spenione, jeli ma zosta osignita komunikacyjna zgoda. I wreszcie, brak mi tu hierarchicznego rozrnienia, z jednej strony, poprawnoci sformuowania bd zrozumiaoci wyraenia jzykowego jako warunku komunikacji, a, z drugiej strony, roszcze do szczeroci, propozycjonalnej prawdziwoci i normatywnej susznoci. Akceptowanie tych roszcze pociga za sob zgod midzy M i S, ktra daje podstawy zobowizaniom znaczcym dla nastpstw interakcji. Od tych zobowiza odrniam gwarancj, jakiej udziela mwicy, gdy chodzi o spenienie postawionego przeze wanociowego roszczenia, jak te odwrotne zobowizanie, jakie bierze na siebie suchajcy negujc wanociowe roszczenie. Obiekcje kieruj si przede wszystkim przeciwko zaoeniu: e (a) wraz z kadym dziaaniem jzykowym zorientowanym na porozumienie podnoszone s dokadnie trzy wanociowe roszczenia; e (b) mona dostatecznie dokadnie oddzieli od siebie wanociowe roszczenia; e (c) roszczenia wanociowe musz by analizowane foimalnopragmatycznie, tzn. na paszczynie komunikacyjnego uycia zda. Ad a. Czy mona mwi o uniwersalnym charakterze roszczenia do prawdziwoci, gdy oczywiste jest, e za pomoc czynnoci jzykowych, ktre nie s konstatacjami, nie mo1 emy zgasza roszczenia do prawdziwoci? Niewtpliwie
1
Tame, s. 97 n.
512
wtrcone
513
jest tak, e tylko za pomoc czynnoci jzykowych bdcych konstatacjami moemy zgasza roszczenie do tego, e orzekane zdanie p jest prawdziwe. Ale rwnie wszystkie pozostae akty mowy zawieraj skadnik propozycjonalny, zazwyczaj w formie znominalizowanego zdania orzekajcego e p". Oznacza to, e mwicy rwnie za pomoc tych czynnoci jzykowych, ktre nie s konstatacjami, odnosi si do stanw rzeczy, z tym e nie odnosi si do nich bezporednio, tzn. z nastawieniem propozycjonalnym kogo, kto myli bd mniema, wie albo uwaa, e p ma miejsce. Odmiennego rodzaju s propozycjonalne nastawienia mwicego, ktry w ekspresywnych czynnociach jzykowych posuguje si zdaniami wyraajcymi przeycia bd w regulatywnych czynnociach jzykowych posuguje si zdaniami, ktre formuuj wezwania bd wyraaj zamiary. Nastawienia te w adnym razie nie s skierowane na istnienie stanu rzeczy wspomnianego w skadniku propozycjonalnym. Kiedy mwicy powiada za pomoc czynnoci jzykowej nie bdcej konstatacj, e czego pragnie bd czego nie cierpi, e chciaby co sprawi albo chciaby eby to co miao miejsce, zakada jednak istnienie innych, nie wymienionych stanw rzeczy. Naley to wanie do pojcia wiata obiektywnego, e stany rzeczy pozostaj ze sob w zwizku, a nie s zawieszone w prni i od siebie odizolowane. Dlatego mwicy wie z propozycjonalnym skadnikiem swojej czynnoci jzykowej pewne presupozycje egzystencjalne, ktre w razie koniecznoci mona wyeksplikowa w formie zda asertorycznych. Pod tym wzgldem rwnie czynnoci jzykowe nie bdce konstatacjami maj jakie odniesienie do prawdziwoci. Odnosi si to zreszt nie tylko do czynnoci jzykowych wyodrbnionych propozycjonalnie (pmpositional ausdifferenzierte); rwnie akty [wystpujce] w skrconej formie illokucyjnej (illokutiondr verkurzte Akte), na przykad Cze!",
rozumiane s jako spenianie norm, na podstawie ktrych mona uzupeni propozycjonaln tre aktu mowy; w wypadku pozdrowienia moe to by pomylno adresata bd potwierdzenie jego spoecznego statusu. Do egzystencjalnych presupozycji pozdrowienia naley m.in. obecno osoby, ktrej moe si dzia dobrze lub le, jej przynaleno do pewnej grupy spoecznej itd. Nieco inaczej rzecz si ma z uniwersalnoci roszcze do susznoci. Mona wysuwa obiekcje, e ze znaczenia nieregulatywnych czynnoci jzykowych nie mona wnosi o odniesieniu do kontekstw normatywnych1. Mimo to komunikaty s niekiedy niestosowne", sprawozdania nie na miejscu", wyznania bolesne", wynurzenia obraliwe". To, e mog si one w tym aspekcie zakoczy niepowodzeniem, nie jest dla nieregulatywnych dziaa jzykowych czym zewntrznym, lecz wynika nieuchronnie z ich charakteru jako czynnoci jzykowych. Z ich illokucyjnego skadnika da si mianowicie wyczyta, e mwicy rwnie poprzez konstatujce i ekspresywne czynnoci jzykowe wchodzi w odniesienia interpersonalne; te za, niezalenie od tego, czy pasuj czy nie pasuj do istniejcego w danym wypadku normatywnego kontekstu, przynale do wiata prawowitych (legitim) porzdkw. Wysuwano rwnie obiekcje co do zupenoci mojej tablicy roszcze waznociowych. Kiedy na przykad porwna si je z zaproponowanymi przez Grice'a postulatami konwersacyjnymi2, mona dostrzec pewne paralele, ale take asymetrie. I tak na przykad nie ma odpowiednika postulat, aeby
Tame, s. 109. H. P. Grice, Logic and Conversation, Syntax and Semantics" 1974, t. 3: Speech Acts, P. Cole, J. L. Morgan (eds.), s. 41 n.; A. P. Martinich, Conversational Maxims and Some Philosophical Problems, Philosophical Quarterly" 1980, t. 30, s. 215 n.
2 1
514
///. Pieiwsze rozwaania wtrcone
515
mwicy mg zawsze wnie do konwersacji swj wkad tematyczny znaczcy w kontekcie rozmowy. Pomijajc ju, e zgaszane przez suchajcego tego rodzaju roszczenie do istotnoci jego wkadu do konwersacji ma odniesienie do tekstu (nie za do pojedynczego aktu mowy), zatem nie moe by poddane prbie Tak lub Nie, to uniwersalno takiego dania byaby trudna do uzasadnienia. Istniej wszak niewtpliwie sytuacje - na przykad towarzyskie spotkania albo wrcz cae rodowiska kulturowe - gdzie pewne redundancje konwersacyjnych wypowiedzi s akurat jak najbardziej wskazane1. Ad b. Obiekcje pojawiaj si nastpnie w sprawie moliwoci precyzyjnego rozrnienia roszczenia do prawdziwoci i roszczenia do szczeroci. Czy mwicy, ktry szczerze wyraa (wahrhaftig aufierf) pogld p, musi zarazem wysuwa dla tego p roszczenia do prawdziwoci? Wydaje si rzecz niemoliw, by oczekiwa od M, e mwi prawd w jakim innym sensie ni tym, e chce powiedzie prawd - a to znaczy nic innego jak bycie prawdomwnym (wahrhaftig 2 sein)" . Zarzut ten odnosi si nie do klasy ekspresywnych czynnoci jzykowych w caoci, lecz do tych ekspresji, w ktrych skadniku propozycjonalnym wystpuje czasownik kognitywny w pierwszej osobie czasu teraniejszego (np. myl, wiem, wierz, przypuszczam, uwaam, e p"). Jednoczenie pomidzy tymi nastawieniami propozycjonalnymi, ktre mona wyrazi z pomoc czasownikw kognitywnych, a konstatujcymi czynnociami jzykowymi rwnie zachodzi pewna zaleno wewntrzna. Jeli kto orzeka bd stwierdza lub opisuje p, to zarazem uwaa bd wie lub jest przekonany,
W kwestii innych tego rozdaju zarzutw por. J. B. Thompson, Universal Pragmatics, w: Habermas: Critical Debates, D. Held., J. B. Thompson (eds.), Cambridge 1982, s. 116-133. 2 A. Leist, Was heifit Universalpragmatik?, wyd. cyt., s. 102; K Graham, Belief and the Limits of Irrationality, Inquiry" 1974, t. 17, s. 315 n.
1
e p". Ju Moore1 wskazywa na paradoksalny charakter wypowiedzi takich, jak: 9+. Wanie pada, ale nie wierz, e wanie pada. Mimo tych wewntrznych zalenoci suchajcy moe przez zanegowanie: 9. Wanie pada oddali dwa rne roszczenia wanociowe. Zajmujc stanowisko zaprzeczajce, moe mie na myli zarwno: 9'. Nie, to nie jest prawda, jak te: 9". Nie, wcale nie mylisz tego, co mwisz. W jednym wypadku rozumie on 9 jako wypowied konstatujc, w drugim jako wypowied ekspresywn. Wida wic, e negacja zdania p bynajmniej nie pociga za sob negacji przewiadczenia, e p", jak te, odwrotnie, 9" nie implikuje stanowiska 9'. W kadym razie suchajcemu wolno zakada, e M, jeeli orzekap, rwnie wierzy, ep". Nie ma to jednak adnego wpywu na to, e roszczenie do prawdziwoci odnosi si do istnienia stanu rzeczy p, natomiast roszczenie do szczeroci ma zwizek jedynie z manifestowaniem pogldu bd przewiadczenia, e p". Czowiek, ktry przyznaje si do morderstwa, moe myle to, co mwi, a mimo to - nie majc takiego zamiaru - mwi nieprawd. Moe rwnie, nie majc takiego zamiaru, powiedzie prawd
Do tego argumentu odwouje si J. Searle, Intentionalitdt und der Gebrauch der Sprache, w: Sprechakttheorie und Semantik, G. Grewendorf (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 163 n. [w tumaczeniu angielskim niniejszego dziea Habermasa, wyd. cyt., przypis od tumacza, e Searle odwouje si do tego argumentu w swoim Expression and Meaning, Cambridge 1979 - A.M.K.].
1
516
wtrcone
517
mimo e bdzie kama, tzn. przemilczy posiadan wiedz o przebiegu przestpstwa. Sdzia, ktry miaby dostateczne dane, mgby w jednym wypadku skrytykowa szczere wypowiedzi jako nieprawdziwe, w drugim - prawdziwe wypowiedzi mgby zdemaskowa jako nieszczere. Tugendhat z kolei prbuje poradzi sobie przyjmujc jedno jedyne roszczenie wanociowe1. Podejmuje on rozleg dyskusj w zwizku z wysunitym przez Wittgensteina argumentem prywatnych jzykw, eby pokaza, e ze zdaniami takimi, jak: 10. Boli mnie 11. Boj si gwatu, wie si to samo asertoryczne roszczenie wanociowe co ze zdaniami orzekajcymi o tej samej treci propozycjonalnej: 12. Boli go 13. Ona boi si gwatu, przy czym odpowiednie zaimki osobowe pierwszej i trzeciej osoby miayby mie za kadym razem ten sam desygnat. Jeeli teza Tugendhata mwica o asymilacji jest trafna, to negacja 10 albo 11 ma ten sam sens co negacja 12 bd 13. Redundancj byoby postulowanie obok roszczenia do prawdziwoci dodatkowo roszczenia do szczeroci. ladem Wittgensteina wychodzi Tugendhat od gestu (Ausdrucksgeste), od wykrzyknika Au!", i wyobraa sobie, e ten jzykowo rudymentarny okrzyk blu zostaje zastpiony przez wypowied artykuujc stan wewntrzny (dutvh eine expressive Aufierung), reprezentowan na paszczynie semantycznej przez zdanie 10 wyraajce przeycie. Takie zdania artykuujce stany wewntrzne nie maj, wedug Wittgensteina,
E. Tugendhat, Selbstbewufitsein Main 1979 (wykad 5 i 6).
1
charakteru sdw1. Przyjmuje on, e midzy tymi dwiema niekognitywnymi formami wyraenia blu - gestem i zdaniem - istnieje pewne kontinuum. Wedug Tugendhata natomiast kategorialna rnica polega na tym, e zdanie artykuujce stan wewntrzny moe by faszywe, gest za nie. Przeprowadzona przeze analiza prowadzi do wniosku, e przez transformacj okrzyku w rwnoznaczne zdanie artykuujce stan wewntrzny zostaje wytworzone wyraenie, ktre - cho uywane podug tych samych regu co okrzyk -jest prawdziwe wtedy, kiedy jest waciwie uyte; w rezultacie mamy wic jedyny w swoim rodzaju przypadek zda asertorycznych, ktre mog by prawdziwe lub faszywe, nie majc zarazem charakteru kognitywnego"2. Z tego wzgldu zdania artykuujce przeycia, takie jak 10, miayby nie by moliwe do odrnienia od zda orzekajcych o tej samej treci propozycjonalnej, takich jak 12, na podstawie takiego kryterium, jakim jest moliwo orzekania o nich w kategoriach prawdy lub faszu (anhand des Kriteriums der Wahrheitsfahigkeii). I jedne, i drugie mog by prawdziwe bd faszywe. Z tym e swoistoci zda artykuujcych przeycia jest to, e wyraaj wiedz niekorygowaln" i dlatego - jeli s uyte prawidowo - musz by prawdziwe. Midzy zdaniami 10 i 12 zachodzi prawdziwociowa symetria" w tym sensie, e 12 jest prawdziwe wwczas, gdy 10 uyte jest zgodnie z reguami. Zaleno t Tugendhat tumaczy szczeglnym charakterem ja", terminu wyraajcego liczb pojedyncz, za pomoc ktrego mwicy okrela siebie samego, zarazem jednak nie identyfikujc si z nim. Nawet jeli ta teza jest suszna, to nie
1
L. Wittgenstein, Zettel, 404, 549, w: tene, Schriften, t. 5, Frankfurt am
und Selbstbestimmung,
Frankfurt am
Main 1970, s. 369 i 398. 2 E. Tugendhat, Selbstbewufitsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 131.
518
519
znika przez to problem, jak mona wyjani, e zdanie ma charakter asertoryczny i tym samym jest zdaniem, o ktrym mona orzeka w kategoriach prawdy i faszu (wahrheitsfdhig ist), zarazem nie mogc by uyte kognitywnie, czyli dla oddania istniejcych stanw rzeczy. Oglnie biorc, regua uycia zda asertorycznych odsya do jakiej wiedzy (Erkenntnis); jedynie w wypadku zda artykuujcych stany wewntrzne waciwe uycie wyraenia jzykowego bdzie ju gwarantowa jego prawdziwo. Ale suchacz pragncy ustali, czy mwicy, wypowiadajc zdanie 10 nie wprowadza go w bd, musi sprawdzi, czy zdanie 12 jest prawdziwe czy nie. Wida z tego, e zdania artykuujce ekspresj w pierwszej osobie nie s po to, by wyraa wiedz, lecz przypisane im roszczenie wanociowe w najlepszym razie zapoyczaj od zda asertorycznych orzekanych w trzeciej osobie; tylko te bowiem mog przedstawia stan rzeczy, do ktrego istnienia odnosi si roszczenie do prawdziwoci. Tym sposobem Tugendhat popada w dylemat, bdc zmuszony do podania sprzecznej charakterystyki tego, co myli mwicy, kiedy wypowiada zdanie artykuujce stan wewntrzny. Z jednej strony miaoby chodzi o wiedz, w odniesieniu do ktrej mwicy zgasza roszczenie wanociowe w sensie [jej] prawdziwoci propozycjonalnej; z drugiej za strony, wiedza ta nie moe mie statusu poznania, albowiem rezultaty poznania (Erkenntnisse) daj si przedstawi tylko w zdaniach asertorycznych, ktre z zasady mog by kwestionowane jako nieprawdziwe. Dylemat ten pojawia si jednak tylko wwczas, gdy roszczenie do szczeroci, ze wzgldu na [jej] analogi do prawdy, utosamiane jest z roszczeniem do prawdziwoci. Dylemat znika z chwil, gdy z paszczyzny semantycznej przejdziemy na paszczyzn pragmatyczn i miast zda porwnamy ze sob czynnoci jzykowe:
14. Musz ci wyzna, e od wielu dni mam ble 15. Mog ci poinformowa, e on od wielu dni ma ble, przy czym ja" w zdaniu 14 i on" w zdaniu 15 powinny mie ten sam desygnat. Wwczas na pierwszy rzut oka jest jasne, e mwicy w wypadku nieprawomocnoci (Ungultigkeit) 14 wprowadza suchajcego w bd, natomiast w wypadku nieprawomocnoci 15 mwi suchajcemu nieprawd, niekoniecznie zamierzajc wprowadzi go w bd. Jest zatem rzecz uprawnion, by w wypadku czynnoci jzykowych artykuujcych stany wewntrzne postulowa inne roszczenie wanociowe anieli w wypadku - majcych to samo znaczenie - czynnoci jzykowych artykuujcych konstatacje. Bardzo blisko zrozumienia tego jest Wittgenstein w jednym z fragmentw Docieka filozoficznych, kiedy to na modelowym przypadku wyznania pokazuje, e ekspresje artykuujce stany wewntrzne nie maj adnego sensu deskryptywnego, a zatem nie mona o nich orzeka w kategoriach prawdziwoci bd faszywoci (nicht wahrheitsfdhig sind), a mimo to mog by prawomocne bd nieprawomocne: Kryteriami prawdziwoci wyznania, i pomylaem sobie to a to, nie s kryteria zgodnego z prawd opisu zjawiska. Donioso prawdziwego wyznania nie polega te na tym, e oddaje ono trafnie i pewnie jakie zjawisko. Polega ona raczej na swoistych konsekwencjach, jakie mona wysnuwa z wyzna, ktrych prawdziwo gwarantuj specjalne kryteria prawdomwnoci [szczeroci - A.M.K.]"K Ad c. Przytaczajc te argumenty dotykamy ju trzeciej grupy obiekcji skierowanych przeciwko formalnopragmatycznemu
1 L. Wittgenstein, Dociekaniafilozoficzne,tum. B. Wolniewicz, Warszawa 1972, s. 311-312; por. take: S. Hampshire, Feeling and Expression, London 1961; B. Aune, On the Complexity of Avowals, w: Philosophy in America, M. Black (ed.), London 1965, s. 35 n.; D. Gustafson, The Natural Expression of Intention, Philosophical Forum" 1971, t. 2, s. 299 n.; tene, Expressions of Intentions, Mind" 1974, t. 83, s. 321 n.; N. R. Noirick, Expressive Illocutionary Acts, Journal of Pragmatics" 1978, t. 2, s. 277 n.
520
521
podejciu w analizach roszcze wanociowych. Te roszczenia wanociowe, ktre wzorem roszcze prawnych dotycz stosunkw midzy osobami oraz nastawione s na intersubiektywne uznanie, odnosz si do prawomocnoci wyrae symbolicznych, w standardowym przypadku - prawomocnoci zdania o zawartoci propozycjonalnej, uzalenionego od skadnika illokucyjnego. Std sugestia, by roszczenie wanociowe traktowa jako zjawisko zoone i pochodne, ktre mona sprowadzi do lecego u podoa zjawiska spenienia warunkw prawomocnoci zda. Czy wtedy nie naleaoby jednak tych warunkw poszukiwa raczej na semantycznej paszczynie analizy zada orzekajcych, artykuujcych stany wewntrzne, formuujcych wezwania i wyraajcych intencje ni na pragmatycznej paszczynie uycia tych zda w konstatujcych, ekspresywnych i regulatywnych czynnociach jzykowych? Czy wanie teoria czynnoci jzykowych, ktra illokucyjny efekt w postaci nadawania mocy wicej i wytwarzania wizi pragnie wyjani oferowan przez mwicego gwarancj prawomocnoci tego, co powiedzia, oraz odpowiednio racjonaln motywacj po stronie suchajcego - nie jest zdana na teori znaczenia, ktra ze swej strony wyjania, pod jakimi to warunkami uyte zdania s prawomocne? W sporze tym nie chodzi o kwesti rozgraniczenia rewirw ani o kwesti nominalnych definicji, lecz o to, czy koncepcj prawomocnoci zdania mona wyeksplikowa niezalenie od koncepcji spenienia roszczenia wanociowego podnoszonego wraz z wypowiedzeniem tego zdania. Broni tezy, e nie jest to moliwe. Semantyczne analizy zda deskryptywnych, ekspresywnych i normatywnych zmuszaj - o ile przeprowadzane s dostatecznie konsekwentnie - do zmiany paszczyzn analitycznych. Analiza warunkw prawomocnoci zda sama zmusza nas do [podjcia] analizy warunkw uznawania odpowiednich roszcze wanociowych. Przykadem tego jest
kontynuacja semantyki prawdziwociowej przez M. Dummetta1. Dummett wychodzi od rozrnienia warunkw, jakim musi odpowiada zdanie asertoryczne, aby byo prawdziwe, i znajomoci tyche warunkw, determinujcych zarazem znaczenie zdania, przez mwicego, ktry z przekonaniem to zdanie jako prawdziwe wypowiada. Znajomo warunkw prawdziwoci polega na tym, e si wie, jak ustali, czy w danym wypadku s one czy nie s spenione. [Ot] u podstaw ortodoksyjnej wersji semantyki prawdziwociowej, ktra rozumienie znaczenia zda wyjania znajomoci warunkw prawdziwoci, ley nierealistyczna supozycja, jakobymy dla wszystkich zda, a przynajmniej dla wszystkich zda asertorycznych, dysponowali procedurami, dziki ktrym da si efektywnie rozstrzygn, czy warunki prawdziwoci s czy nie s w danym wypadku spenione. Supozycja ta opiera si milczco na empirystycznej teorii poznania, przypisujcej fundamentaln rang prostym zdaniom predykatywnym jzyka obserwacyjnego. Ale nawet ta gra argumentacyjna {Argumentationsspiel), jak postuluje Tugendhat w celu weryfikacji takich zda pozornie elementarnych, nie skada si z procedur decyzyjnych, ktre mogyby zosta zastosowane jak algorytm, a zatem w taki sposb, by zasadniczo wykluczy dalsze dania 2 uzasadnie . Brak efektywnych procedur decyzyjnych jest szczeglnie widoczny w wypadku zda kontrfaktycznych (bei irrealen Bedingungsdtzen), oglnych zda egzystencjalnych oraz zda z indeksem czasowym (w ogle wszystkich zda, ktre odnosz si do aktualnie niedostpnych przestrzeni i czasw): The difficulty arises because natural language is full of sentences which are not effectively decideable, ones for which there exists no
M. Dummett, What Is a Theory of Meaning?, w: Truth and Meaning, G. Evans, J. McDowell (eds.), Oxford 1976, s. 67 n. 2 E. Tugendhat, Selbstbewufitsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 256 n.
1
522
523
effective procedure for determining whether or not their truth conditions are fulfilled"1. Poniewa w wikszoci przypadkw, jeli nie we wszystkich, znajomo warunkw prawdziwoci zda asertorycznych jest problematyczna, Dummett podkrela rnic midzy znajomoci warunkw, ktre czyni zdanie prawdziwym, a racjami, ktre uprawniaj mwicego do tego, by wypowiada z przekonaniem zdanie jako prawdziwe. Nawizujc do podstawowych zaoe intuicjonizmu, przeformuowuje nastpnie teori znaczenia w taki sposb: [...] an understanding of a statement consists in a capacity to recognize whatever is counted as verifying it, i. e. as conclusively establishing it as true. It is not necessary that we should have any means of deciding the truth or falsity of the statement, only that we be capable of recognizing when its truth has been established"2. Do rozumienia zdania naley zdolno rozpoznawania racji pozwalajcych zadouczyni roszczeniu do tego, e warunki jego prawdziwoci s spenione. Teoria ta wyjania zatem znaczenie zdania ju tylko porednio znajomoci warunkw jego prawomocnoci, bezporednio za znajomoci racji, ktrymi mwicy obiektywnie rozporzdza, by zadouczyni roszczeniu do prawdziwoci. M. Dummett, What Is a Theory of Meaning?, wyd. cyt., s. 81: Trudno pojawia si dlatego, e w jzyku naturalnym peno jest zda, co do ktrych nie daje si efektywnie podj decyzji, zda, dla ktrych nie istniej efektywne procedury okrelania, czy ich warunki prawdziwoci s spenione czy te nie". 2 [...] rozumienie zdania zasadza si na zdolnoci rozpoznania wszystkiego, co uchodzi za to, co je weryfikuje, tzn. definitywnie ustanawia je jako prawdziwe. Nie jest rzecz konieczn, bymy posiadali rodki pozwalajce decydowa o prawdziwoci bd faszywosci tego zdania, wystarczy bymy posiadali zdolno rozpoznawania, kiedy zostaje ustanowiona jego prawdziwo" (tame, s. 110-111).
1
Ot mwicy mgby takie racje nadal tworzy podug pewnej, dajcej si monologicznie stosowa procedury; wwczas nawet eksplikacja warunkw prawdziwoci w kategoriach uzasadniania roszcze wanociowych nie zmuszaaby do przejcia z semantycznej paszczyzny zda na pragmatyczn paszczyzn komunikacyjnego uycia zda. Dummett podkrela jednak, e mwicy w adnym razie nie moe przeprowadzi wymaganych weryfikacji w sposb dedukcyjnie konieczny opierajc si jedynie na reguach wnioskowania. Zbir racji, jakie s w konkretnym wypadku do dyspozycji, jest wyranie wyznaczony przez wewntrzne relacje [w onie] uniwersum struktur jzykowych, ktre to uniwersum mona przemierza i eksplorowa jedynie na drodze i za pomoc argumentw (eines nur argumentativ zu durchmessenden Universums). Dummett tak dalece idzie ladem tej idei, e w kocu cakowicie porzuca podstawowe wyobraenie weryfikacjonizmu: A verificationist theory comes as close as any plausible theory of meaning can do to explaining the meaning of a sentence in terms of the grounds on which it may be asserted; it must of course distinguish the speaker's actual grounds, which may [sowo may opuszczone w wydaniu niemieckim - A.M.K.] not be conclusive, or may be indirect, from the kind of direct, conclusive grounds in terms of which the meaning is given, particularly for sentences, like those in the future tense for which the speaker cannot have grounds of the latter kind at the time of utterance. But a falsificationist theory [...] links the content of an assertion with the commitment that a speaker undertakes in making that assertion; an assertion is a kind of gamble that the speaker will not be proved wrong"1. Teoria weryfikacjonistyczna zblia si - na tyle, na ile to tylko moe uczyni jakakolwiek wiarygodna teoria znaczenia - do tego, by znaczenie zdania wyjania w kategoriach racji, na podstawie ktrych moe ono by orzeczone; musi ona oczywicie odrnia rzeczywiste racje mwicego, ktre mog nie by ostateczne albo mog by porednie, od tego rodzaju bezporednich, definitywnych racji, za ktrych porednictwem nadawane jest znaczenie, zwaszcza zdaniom,
1
524
525
Rozumiem to jako wskazanie na fallibilistyczny charakter dyskursywnego zadoczynienia roszczeniom wanociowym. Nie mog w tym miejscu bliej zaj si szczegami przedstawionej przez Dummetta teorii znaczenia. Wane jest tylko to, e roszczenie do illokucyjnej prawomocnoci zdania, jakie zgasza mwicy, moe by z zasady poddawane krytyce. W kadym razie zrewidowana semantyka prawdziwociowa zdaje spraw z faktu, e warunkw prawdziwoci nie mona wyeksplikowa abstrahujc od wiedzy o tym, jak czyni si zado odpowiedniemu roszczeniu wanociowemu. Rozumie stwierdzenie to znaczy wiedzie, kiedy mwicy ma dobre racje, by rczy za to, e spenione s warunki prawdziwoci sdu, ktry wypowiada. Jak w wypadku znaczenia zda asertorycznych, tak i w wypadku zda ekspresywnych i normatywnych da si pokaza, e analiza przyjmujca semantyczny punkt wyjcia zmusza do wykroczenia poza sam siebie. To wanie dyskusja nawizujca do Wittgensteinowskiej analizy zda artykuujcych stany wewntrzne jasno pokazuje, e roszczenie zwizane z ekspresjami jest pierwotnie (genuin) adresowane do innych. Sens funkcji [polegajcej na] wyraaniu i wyjawianiu (Ausdrucks- und Kundgabefunktion) przemawia tak czy inaczej za komunikacyjnym przede wszystkim uyciem tych 1 wyrae . Intersubiektywny charakter powinnociowej wanoci norm (Sollgeltung von Normen) widoczny jest jeszcze wyraniej. Rwnie w tym wypadku analiza, ktra
na przykad zdaniom w czasie przyszym, w stosunku do ktrych mwicy nie moe w momencie ich wypowiadania dysponowa racjami ostatniego rodzaju. Natomiast teoria falsyfikacjonistyczna [...] czy tre twierdzenia z zobowizaniem, jakie mwicy bierze na siebie wypowiadajc to twierdzenie; twierdzenie to pewnego rodzaju ryzykowna gra, w ktrej mwicy nie chce okaza si tym, ktry si myli" (tame, s. 126.). 1 P. M. S. Hacker, Illusion and Insight, Oxford 1972, rozdz. VIII i IX.
zaczyna od prostych predykatw odnoszcych si do pozornie subiektywnych reakcji emocjonalnych na pogwacenia bd naruszenia integralnoci osobistej, stopniowo prowadzi ku intersubiektywnemu, a nawet ponadosobistemu sensowi podstawowych poj moralnych1. 5. O klasyfikacji aktw mowy Jeli trafna jest nasza teza, e prawomocno czynnoci jzykowych zorientowanych na porozumienie mona kwestionowa z punktu widzenia wanie trzech uniwersalnych aspektw, to wolno nam przypuszcza, e istnieje rwnie [pewien] system wanociowych roszcze, ktry stanowi podstaw wyksztacenia si i wyodrbnienia typw czynnoci jzykowych. Z tej tezy o uniwersalnoci wynikayby wwczas konsekwencje dla prby sklasyfikowania czynnoci jzykowych z perspektywy teoretycznej. Dotychczas milczco posugiwaem si podziaem na regulatywne, ekspresywne i konstatujce czynnoci jzykowe. Podzia ten chciabym teraz uzasadni poprzez krytyczne ustosunkowanie si do innych prb klasyfikacji. Jak wiadomo, Austin na zakoczenie swego cyklu wykadw Jak dziaa sowami podj prb typologizacji czynnoci jzykowych. Uporzdkowa tam akty illokucji opierajc si na czasownikach performatywnych i wyrni pi typw (osdzeniowce, sprawcze, zobowizaniowce, zachowaniowce, wykadniowce*), [bynajmniej] nie tajc, ze podzia ten ma charakter prowizoryczny2. Praktycznie tylko dla klasy zoboPrzekonujcym przykadem bdzie Strawsonowska analiza resentymentu wywoanego przez moralne uchybienia (Verletzungen); patrz P. F. Strawson, Freedom and Resentment, London 1974. 2 J. L. Austin, Mwienie i poznawanie, wyd. cyt. s. 695. * Veidictives, exercitives, commissives, behabitives oraz expositives - okrelenia w przekadzie B. Chwedeczuka (J. L. Austin, Mwienie i poznawanie, wyd. cyt., s. 695) -przyp. tum.
1
526
527
wizaniowcw Austin podaje jednoznaczne kryterium demarkacji: mwicy za pomoc obietnic, grb, zapowiedzi, lubowa, umw itd. zobowizuje si wykona w przyszoci okrelone czynnoci. Mwicy przystaje na wi normatywn (eine normative Bindung), ktra obliguje go do okrelonego sposobu dziaania. Pozostae klasy - nawet jeli bra pod uwag deskryptywny charakter podziau - nie s zdefiniowane w sposb zadowalajcy. Nie speniaj wymogw1 dystynktywnoci i dysjunktywnoci; klasyfikacja Austina nie zmusza do tego, by konsekwentnie (stets) przyporzdkowywa rne zjawiska rnym kategoriom bd kade zjawisko co najwyej jednej kategorii. Klasa osdzeniowcw" obejmuje wypowiedzi, za pomoc ktrych wydawane s osdy" (Urteile) rozumiane jako pewne zaszeregowanie bd oszacowanie. Austin nie rozrnia tu osdw o zawartoci deskryptywnej i normatywnej. W ten sposb w rezultacie krzyuj si one zarwno z wykadniowcami", jak i z [performatywami] sprawczymi". Klasa [performatyww] sprawczych" obejmuje zrazu wszystkie deklaratywy", czyli wyraenia artykuujce decyzje umocowane instytucjonalnie - w wikszoci wypadkw prawnie (jak wyroki, adopcje, mianowania, nominacje, dymisje itd.). Zachodzenie na siebie ma tu miejsce nie tylko z osdzeniowcami", takimi jak nazywa" czy odznacza", lecz take z zachowaniowcami", jak na przykad wystpowa z protestem". Te zachowaniowce" ze swej strony stanowi klas nader heterogeniczn. Obok wyrae bdcych standaryzowan form ekspresji uczu, jak narzekanie i okazywanie wspczucia, zawiera ona zarwno zwizane instytucjonalnie
Jednake nie powinno si stawia tak twardych wymogw, jak to czyni T. T. Ballmer, Probleme der Klassifikation von Sprechakten, w: Sprechakttheorie und Semantik, G. Grewendorf (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 247 n.
1
wyraenia pozwalajce artykuowa ekspresje (gratulacje, kltwy, toasty, powitania), jak i wyraenia majce da satysfakcj (jak przeprosiny, podzikowania, rewanowanie si). Wreszcie klasa wykadniowcw" nie rnicuje konstatyww (Konstativen) sucych przedstawianiu stanw rzeczy i komunikatyww {Kommunikativen), ktre - jak zadawanie pyta i udzielanie odpowiedzi, zwracanie si do kogo, cytowanie itd. - odnosz si do samego mwienia. Trzeba jeszcze od nich odrni wyraenia, z pomoc ktrych okrelamy wykonywanie operacji takich, jak wnioskowanie, identyfikowanie, kalkulowanie, klasyfikowanie itd. Searle prbowa wyostrzy klasyfikacj Austina1. Nie kierowa si ju list czasownikw performaty wnych, jakie wyksztaciy si i wyodrbniy w okrelonym jzyku, lecz illokucyjnymi zamiarami bd celami, do ktrych osignicia zmierza mwicy z pomoc rnych typw czynnoci jzykowych niezalenie od form, w jakich realizowane s one w poszczeglnych jzykach. Searle dochodzi do przejrzystej i intuicyjnie zrozumiaej klasyfikacji, wyrniajcej [nastpujce] akty mowy: konstatujce, zobowizaniowe, dyrektywne, deklaratywne i ekspresywne. Najpierw wprowadza - jako klas dobrze zdefiniowan konstatacje (albo reprezentacje). Od Austina przejmuje nastpnie klas zobowizaniowcw i przeciwstawia im dyrektywy; w pierwszym wypadku mwicy sam si zobowizuje do czynnoci, w drugim prbuje skoni suchajcego, by ten wykona okrelone dziaanie. Do aktw dyrektywnych zalicza Searle zarzdzenia, proby, polecenia, wezwania, zaproszenia, a take zapytania oraz mody [i bagania]. Nie rnicuje przy tym wezwa unormowanych - takich jak skadanie wniosku, udzielanie reprymendy, rozkazywanie itd., z jednej strony,
J. Searle, A Taxonomy of lllocutionary Acts, w: tene, Expression and Meaning, Cambridge 1979, s. 1 n.
1
528
wtrcone
529
i prostych imperatyww, tzn. nieumocowanych ekspresji woli, z drugiej. Dlatego odgraniczenie dyrektyww od deklaratyww pozostaje nieostre. Do wypowiedzi deklaratywnych potrzebne s wprawdzie szczeglne instytucje, ktre zapewniaj normatywn obligatoryjno (na przykad nominacjom, dymisjom, wypowiedzeniom wojny, wymwieniom); maj one jednak podobny sens normatywny jak polecenia i rozkazy. Ostatnia klasa obejmuje czynnoci jzykowe artykuujce stany wewntrzne. Te definiowane s poprzez cel, jakim jest to, e mwicy za ich porednictwem uczciwie wyraa swe nastawienie psychiczne. Jednake Searle nie ma pewnoci stosujc to kryterium; w efekcie brak jest wzorcowych przypadkw wyzna, wyjawie, zwierze itd. Wymienione s skargi i wiadectwa radoci oraz wspczucia. Najwidoczniej Searle daje si zwie Austinowskiej charakterystyce zachowaniowcw" i skania si ku temu, by do klasy tej doczy rwnie czynnoci jzykowe zwizane instytucjonalnie, jak gratulacje i powitania. Skorygowana przez Searle'a wersja Austinowskiej typologii czynnoci jzykowych jest charakterystyczna dla wyjciowego stanu dyskusji, ktra rozwina si [nastpnie] w dwu rnych kierunkach. Dla jednego kierunku charakterystyczne s zabiegi samego Searle'a wok ontologicznego uzasadnienia piciu typw czynnoci jzykowych; wyznacznikiem drugiego kierunku jest prba takiego rozbudowania klasyfikacji czynnoci jzykowych w optyce empiryczno-pragmatycznej, aeby klasyfikacj t mona byo owocnie wykorzysta do analizy sekwencji czynnoci jzykowych w codziennym komunikowaniu si. W tym nurcie mieszcz si prace takich lingwistw i socjolingwistw, jak Wunderlich, Campbell i Kreckel1. Pragmatyce
1 D. Wunderlich, Skizze zu einer integrierten Theorie der grammatischen und pragmatischen Bedeutung, w: tene, Studien zur Sprechakttheorie, wyd. cyt., s. 51 n.; tene, Was ist dasfiirein Sprechakt?, w: Sprechakttheorie und Semantik,
empirycznej spoeczne ukady yciowych powiza (gesellschaftliche Lebenszusammenhdnge) prezentuj si jako dziaania komunikacyjne, ktre splataj si ze sob w spoecznej przestrzeni i historycznym czasie. Realizowane w poszczeglnych jzykach wzory mocy illokucyjnych odzwierciedlaj struktur tych sieci splatajcych si dziaa (Handlungsnetze). Stwarzane przez jzyk moliwoci dokonywania aktw illokucyjnych - za porednictwem czy to utrwalonej formy trybw gramatycznych czy te bardziej elastycznej formy czasownikw performatywnych, partyku zdaniowych, intonacji zda itd. dostarczaj schematw dla tworzenia stosunkw interpersonalnych. Moce illokucyjne s punktami wzowymi w sieciach komunikacyjnego uspoecznienia; sownik illokucji stanowi niejako paszczyzn, na ktrej przecinaj si wzajemnie i przenikaj jzyk oraz instytucjonalne porzdki spoeczne. Ta spoeczna infrastruktura jzyka sama jest w ruchu; zmienia si w zalenoci od instytucji i form ycia. Ale w tych odmianach znajduje rwnie odbicie kreatywno jzyka, ktra dostarcza nowych form wyrazu dla innowacyjnych sposobw opanowy1 wania nieprzewidzianych sytuacji .
G. Grewendorf (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 275 n.; tene, Aspekte einer Theorie der Sprechhandlungen, w: Handlungstheorien, H. Lenk (Hrsg.), t. 1, Munchen 1980, s. 381 n.; B. G. Campbell, Towani a Workable Taxonomy of lllocutionary Forces, Language and Style" 1975, t. VIII, s. 3 n.; M. Kreckel, Communicative Acts and Shared Knowledge in Natural Discourse, London 1981. 1 Miar elastycznoci spoeczestwa jest udzia mniej lub bardziej instytucjonalnie zwizanych, idiomatycznie ustalonych [tudzie] zrytualizowanych czynnoci jzykowych w caej puli moliwych nawiza illokucyjnych (Anschlufimoglichkeiten), jakie s do dyspozycji. I tak Wunderlich {Skizze zu einer integrierten Theorie der grammatischen und pragmatischen Bedeutung, wyd. cyt., s. 86 n.) rozrnia akty mowy podug tego, czy zale one bardziej od norm zwizanych z dziaaniem czy od sytuacji dziaania; Campbell (Toward a Workable Taxonomy of lllocutionary Forces, wyd. cyt.) operuje w tym wypadku wymiarami: institutional vs. vernacular (instytucjonalny versus okazjonalny) oraz positional vs.
530
wtrcone
531
Dla pragmatycznej klasyfikacji czynnoci jzykowych wane s wskaniki odnoszce si do oglnych wymiarw samej sytuacji mwienia {Sprechsituation). W wypadku wymiaru czasowego pojawia si pytanie, czy uczestnicy zorientowani s raczej na przyszo, przeszo czy teraniejszo bd czy czynnoci jzykowe s wzgldem czasu neutralne. W wypadku wymiaru spoecznego pojawia si pytanie, czy zobowizania znaczce dla nastpstw interakcji obarczaj mwicego, suchajcego czy te obu. Gdy za chodzi o wymiar merytoryczny, powstaje pytanie, czy tematyczny punkt cikoci spoczywa bardziej na przedmiotach, na dziaaniach czy na samych aktorach. M. Kreckel korzysta z tych wskanikw w proponowanej klasyfikacji, ktr przyjmuje za podstaw swej analizy codziennego komunikowania si (tab. 14). Zaleta tej i podobnych klasyfikacji polega z pewnoci na tym, e dostarczaj nam nici przewodniej do etnolingwistycznych i socjolingwistycznych systemw opisu oraz lepiej przystaj do zoonoci scen naturalnych anieli typologie, ktre wychodz raczej od illokucyjnych celw i zamiarw ni od cech sytuacyjnych. Zalet t opacaj jednak rezygnacj z intuicyjnej oczywistoci waciwej klasyfikacjom, ktre nawizuj do analiz semantycznych i zdaj spraw z elementarnych funkcji jzyka (takich jak przedstawianie stanw rzeczy, wyraanie przey i wytwarzanie odniesie interpersonalnych). Uzyskane indukcyjnie klasy czynnoci jzykowych stworzone podug wskanikw pragmatycznych nie zyskuj skondensowanej postaci typw, ktre dane byyby w sposb naoczny; brak im teoretycznej jasnoci, ktra mogaby rozwietli nasze intuicje.
interactional (pozycjonalny versus interakcyjny). Doniosy pod tym wzgldem jest rwnie wymiar initiativ vs. reaktiv (inicjatywny versus reaktywny) (Wunderlich, Skizze zu einer integrierten Theorie der grammatischen und pragmatischen Bedeutung, s. 59 n.).
Tabela 14.
Klasyfikacja wedug trzech wskanikw pragmatycznych Mwicy (M) zorientowanie poznawcze Suchajcy (S) zorientowanie poznawcze czy mwicy chce wpyn na sposb widzenia wiata przez suchajcego? przykady: orzekanie (agreeging) argumentowanie (asserting) deklarowanie (declaring) zorientowanie na osob (person-oriented) czy mwicy odnosi si do osoby suchajcego i/lub do jego minionej czynnoci?
(cognition-oriented) Teraniejszo czy mwicy sygnalizuje, e zainteresowa si tym, co przekaza suchajcy? przykady: zgadzanie si (agreeging) uznawanie (acknowledging) odrzucanie (rejecting) zorientowanie na osob Przeszo czy mwicy odnosi si do samego siebie i/lub do swej minionej czynnoci?
przykady: przykady: oskaranie (accusing) usprawiedliwianie (justifying) krytykowanie (criticizing) bronienie (defending) wydrwiwanie (teasing) lamentowanie (lamenting) zorientowanie na czynno Przyszo czy mwicy zobowizuje si do przyszych czynnoci? przykady: obiecywanie (promising) odmawianie (refusing) uleganie (giving in)
London 1981, s. 188.
zorientowanie na czynno czy mwicy prbuje spowodowa, by suchajcy co uczyni? przykady: doradzanie (advising) prowokowanie (challenging) zarzdzanie (ordering)
(action-oriented)
rdo: M. Kreckel, Communicative Acts and Shared Knowledge in Natural Discourse,
Krok ku typologii czynnoci jzykowych motywowanej i ugruntowanej teoretycznie dokonany zostaje przez Searle'a wraz z [zaproponowan przeze] ontologiczn charakterystyk illokucyjnych zamiarw mwicego i nastawie propozycjonalnych,
532
533
jakie przyjmuje, dokonujc konstatujcych [asertywnych], dyrektywnych, zobowizaniowych, deklaratywnych i ekspresywnych aktw mowy. Searle posuguje si przy tym znanym modelem, ktry definiuje wiat jako og istniejcych stanw rzeczy, mwicego/aktora ustawia jako instancj sytuujc si poza tym wiatem oraz dopuszcza midzy aktorem a wiatem dokadnie dwa zaporedniczone jzykowo odniesienia: odniesienie kognitywne polegajce na konstatowaniu faktw oraz odniesienie ingerujce, ktre polega na urzeczywistnianiu jakiego celu dziaania. Illokucyjne zamiary mona wwczas charakteryzowa przez kierunek, w jakim zmierza winno uzgadnianie zda i faktw; strzaka skierowana w d (J,) oznacza, e zdania maj pasowa do faktw; strzaka skierowana w przeciwnym kierunku (f) oznacza, e fakty maj by dopasowane do zda. Moc asertywna konstatujcych czynnoci jzykowych oraz moc imperatywna dyrektywnych czynnoci jzykowych wyglda nastpujco: konstatacje dyrektywy | i K(p), ! 1 I (S sprawia p),
dokona] klasyfikacji czynnoci jzykowych czerpie on z wymiaru wanociowego (aus der Geltungsdimensiori). Ogranicza si jednak do perspektywy mwicego i nie baczy na dynamik negocjowania oraz intersubiektywnego uznawania roszcze wanociowych, czyli na wytwarzanie /consensu. Model operujcy dwoma jzykowo zaporedniczonymi odniesieniami pojedynczego aktora do jednego, obiektywnego wiata nie pozostawia adnego miejsca dla intersubiektywnego odniesienia midzy uczestnikami komunikacji, ktrzy porozumiewaj si ze sob co do czego w wiecie. W toku realizacji ta koncepcja ontologiczna okazuje si nazbyt wska. Zobowizaniowe czynnoci jzykowe zdaj si zrazu wpisywa w ten model w sposb niewymuszony; wraz z takim aktem mowy M bierze na siebie wobec S gwarancj, e fakty zostan doprowadzone do zgodnoci (f) z wypowiedzianym zdaniem wyraajcym zamiary:
zobowizaniowce t /(M sprawia p).
gdzie K symbolizuje dokonania kognitywne (Kognitionen) bd nastawienia propozycjonalne: mniemanie, mylenie, wierzenie itd., za / - intencje bd nastawienia propozycjonalne: chcenie, yczenie sobie, zamierzanie itd. Moc asertywna oznacza, e M wysuwa wobec S roszczenie do prawdziwoci p, tzn. bierze na siebie gwarancj za zgodno zdania orzekajcego z faktami (J,); moc imperatywna oznacza, e M wysuwa wobec S roszczenie wadcze do przeforsowania [tego, e] S sprawi p, tzn. bierze na siebie gwarancj za doprowadzenie faktw do zgodnoci ze zdaniem artykuujcym wezwanie (t). Opisujc moc illokucyjn za pomoc relacji midzy jzykiem a wiatem, Searle odwouje si do warunkw prawomocnoci zda asertywnych bd imperatywnych. Teoretyczn optyk [pozwalajc
Analizujc posugiwanie si w zapowiedziach zdaniami wyraajcymi zamiary, moglimy jednak zauway, e illokucyjnej mocy zobowizaniowych czynnoci jzykowych nie mona wyjani warunkami spenienia zapowiedzianego zamiaru. Ale tylko to rozumiemy przez T. Zobowizaniow czynnoci jzykow mwicy wie sw wol w sensie zobowizania normatywnego; warunki wiarygodnoci deklaracji co do zamiarw s za zupenie innego rodzaju anieli te warunki, ktre mwicy wypenia, kiedy jako aktor wciela zamiary w czyn. Searle powinien by odrni warunki wanoci od warunkw osigania rezultatu. W podobny sposb rozrnilimy wezwania normatywne, takie jak polecenia, rozkazy, zarzdzenia, od samych tylko imperatyww; tam mwicy zgasza normatywne roszczenie wanociowe, tu - zewntrznie usankcjonowane roszczenie wad-
534
wtrcone
535
cze. Z tego wzgldu imperatywny sens nawet prostych wezwa nie daje si wyjani warunkami spenienia uytych przy tym zda imperatywnych. A gdyby to wystarczao, i tak miaby Searle trudnoci z ograniczeniem klasy dyrektyww do klasy rzeczywistych imperatyww oraz z odgraniczeniem ich od polece bd rozkazw, gdy jego model nie pozwala uwzgldni warunkw odnoszcych si do prawomocnoci (bd do spenienia) norm. Brak ten staje si szczeglnie widoczny w momencie, gdy Searle usiuje wczy do swej systematyki deklaratywne czynnoci jzykowe. Wyranie wida, e moc illokucyjna wypowiedzenia wojny, zgoszenia dymisji, otwarcia posiedzenia, czytania ustawy itd. nie daje si interpretowa wedug schematu obu [powyszych] kierunkw dopasowywania. Tworzc fakty instytucjonalne, mwicy w ogle nie odnosi si do czego w wiecie obiektywnym; dziaa on raczej w zgodzie z prawowitymi porzdkami wiata spoecznego i jednoczenie inicjuje nowe odniesienia interpersonalne. Jest to nic innego jak czysty przejaw zakopotania, gdy Searle tene sens, ktry przynaley do innego wiata, oddaje symbolicznie za pomoc podwjnej strzaki wymylonej z uwagi na wiat obiektywny: deklaratywy D $ (p), gdy tymczasem nie naleaoby wymaga adnych szczeglnych nastawie propozycjonalnych. Zakopotanie to powtarza si raz jeszcze przy okazji ekspresywnych czynnoci jzykowych, ktrych mocy illokucyjnej tak samo nie da si scharakteryzowa przez odniesienie aktora do wiata istniejcych stanw rzeczy. Searle jest na tyle konsekwentny, by niestosowalno swego schematu wyrazi za pomoc znaku ani-ani": ekspresywne akty mowy E 0 (p), gdy tymczasem moliwe s dowolne nastawienia propozycjonalne.
Kopotw zwizanych z Searle'owska prb klasyfikacji moemy unikn, zachowujc jej podn optyk teoretyczn, jeli wyjdziemy od tego, e cele illokucyjne czynnoci jzykowych osiga si przez intersubiektywne uznawanie roszcze wadczych bd roszcze wanociowych, jeli nastpnie normatywn suszno jak te subiektywn szczero wprowadzimy jako roszczenia wanociowe analogiczne jak w przypadku prawdy i zinterpretujemy je rwnie przez relacje aktor-wiat. W efekcie tych rewizji otrzymujemy nastpujc klasyfikacj: Za porednictwem imperatyww mwicy odnosi si do podanego stanu w wiecie obiektywnym, i to odnosi si w taki sposb, e chce skoni S, by ten sprawi zaistnienie tego stanu. Imperatywy mog by krytykowane jedynie pod ktem wykonalnoci wymaganego dziaania, tzn. na podstawie warunkw jego powodzenia. Odrzucenie imperatywu oznacza jednak w normalnych warunkach oddalenie roszczenia wadczego; nie opiera si ono na krytyce, lecz jest ze swej strony wyraeniem woli. Za porednictwem konstatujcych czynnoci jzykowych mwicy odnosi si do czego w wiecie obiektywnym, i to odnosi si w taki sposb, e pragnie odda pewien stan rzeczy. Zanegowanie takiej wypowiedzi oznacza, e S kwestionuje zgaszane przez M roszczenie do prawdziwoci wypowiadanego zdania orzekajcego (fiir die behauptete Proposition). Za porednictwem regulatywnych czynnoci jzykowych mwicy odnosi si do czego we wsplnym wiecie spoecznym, i to odnosi si w taki sposb, e pragnie wytworzy odniesienie interpersonalne uznawane za prawowite. Zanegowanie takiej wypowiedzi oznacza, e S kwestionuje normatywn suszno dziaania, do ktrej zgasza roszczenie M. Za porednictwem ekspresywnych czynnoci jzykowych mwicy odnosi si do czego w wiecie subiektywnym, i to
536
wtrcone
537
odnosi si w taki sposb, e pragnie odsoni przed jak publicznoci przeycie, do ktrego ma uprzywilejowany dostp. Zanegowanie takiej wypowiedzi oznacza, e S podaje w wtpliwo zgaszane przez M roszczenie do szczeroci jego samoprezentacji. Dalsz klas czynnoci jzykowych s komunikatywy; mona je rozumie rwnie jako t podklas regulatywnych czynnoci jzykowych, ktre -jak pytania i odpowiedzi, jak zwracanie si do kogo, sprzeciwianie si, przystawanie na co itd. - su organizowaniu mwienia {der Red), jego podziaowi na tematy i gosy, dystrybucji rl w rozmowie, regulowaniu kolejnoci wczania si do rozmowy1. Wskazane jest jednak, by komunikatywy ujmowa raczej jako samodzieln klas oraz definiowa przez ich refleksyjne odnoszenie si (Bezugnahme) do przebiegu komunikacji. Wwczas bdzie mona rwnie wczy tu te spord aktw mowy, ktre odnosz si albo (jak odpowiedzi twierdzce, zaprzeczenia, zapewnienia, potwierdzenia itd.) bezporednio do roszcze wanociowych, albo (jak uzasadnienia, usprawiedliwienia, falsyfikacje bd jak hipotezy, dowody itd.) do argumentacyjnej obrbki roszcze wanociowych. I wreszcie, mamy klas operatyww, czyli czynnoci jzykowych, ktre (jak wnioskowanie, identyfikowanie, kalkulowanie, klasyfikowanie, wyliczanie, orzekanie [prddizieren] itd.) oznaczaj stosowanie konstrukcyjnych regu (logiki, gramatyki, matematyki itd.). Czynnoci jzykowe nalece do tej klasy maj sens performatywny, ale nie maj adnego sensu rzeczywicie komunikacyjnego; su one zarazem opisowi
1 Na temat aktw jzykowych organizujcych mwienie {redeorganisierenden Sprechakten) patrz E. A. Schegloff, G. Jefferson, A Simplist Systematica for Organization of Turn-Taking for Conversation, Language" 1974, t. 50, s. 696 n., ktrzy nawizuj do prac Harveya Sacksa; por. take: D. Wunderlich, Studien zur Sprechakttheorie, wyd. cyt., s. 330.
tego, co czyni si w trakcie konstruowania prawidowych wyrae symbolicznych1. Jeli za podstaw przyjmiemy t klasyfikacj, to pod t sam klas regulatywnych czynnoci jzykowych trzeba podcign zobowizaniowce oraz deklaratywy, podobnie jak czynnoci jzykowe zwizane instytucjonalnie (zakadanie si, zawieranie maestwa, przysiganie itd.) oraz majce da satysfakcj (die Satisfaktive) (ktre odnosz si do przepraszania za naruszenie norm oraz naprawiania tego). Wida ju z tego, e potrzebne jest dalsze zrnicowanie podstawowych trybw. S one dopty nieprzydatne do analizy potocznego komunikowania si, dopki nie uda si rozwin taksonomii obejmujcej cae spektrum mocy illokucyjnych wyksztaconych i wyodrbnionych w konkretnym jzyku w obrbie pewnego okrelonego trybu podstawowego. Jedynie bardzo nieliczne akty illokucji - jak asercje i stwierdzenia, obietnice i rozkazy, wyznania i wyjawienia [tajemnic] - s na tyle oglne, e dostarczy mog charakterystyki jakiego podstawowego trybu jako takiego. Na og standaryzowane moliwoci ekspresji w konkretnym jzyku charakteryzuj nie tylko odnoszenie si do roszczenia wanociowego w ogle, lecz take sposb, w jaki mwicy podnosi roszczenie do prawdziwoci, susznoci bd szczeroci wyraenia symbolicznego. Wskaniki pragmatyczne, takie jak stopie instytucjonalnego uzaleW stosunku do tej klasy czynnoci jzykowych najtrafniejsza byaby teza, e przez akt illokucji M informuje S o wykonaniu tej czynnoci bd mwi mu, e zostanie wykonana. Na temat krytyki tej tezy ze strony Lemmona, Hedeniusa, Wigginsa, D. Lewisa, Schiffera, Warnocka, Cresswella i innych, por.: G. Grewendorf, Haben explizitperformative Aufierungen einen Wahrheitswert?', w: Sprechakttheorie und Semantik, G. Grewendorf (Hrsg.), Frankfurt am Main 1979, s. 175 n. Jednake bdem jest upodabnia operaty wy, ktre wyraaj realizacj dokona konstrukcyjnych, do konstatujcych czynnoci jzykowych. Mwicy czy z nimi roszczenie nie do propozycjonalnej prawdziwoci, lecz do konstrukcyjnej poprawnoci bd zrozumiaoci.
1
538
wtrcone
539
nienia aktw mowy, ukierunkowanie na przeszo i przyszo, ukierunkowanie na mwicego i na suchajcego, o tematyczna itd., mog odtd suy systematycznemu ujciu illokucyjnych modyfikacji roszcze wanociowych. Dopiero pragmatyka empiryczna ukierunkowana przez teori bdzie moga sformuowa poznawczo podne (informativ) taksonomie czynnoci jzykowych, tzn. takie, ktre nie s ani lepe, ani puste. Z pewnoci jednak czyste typy takiego uycia jzyka, ktre jest zorientowane na porozumienie, nadaj si do tego, by suy za ni przewodni typologii interakcji zaporedniczonych jzykowo. W dziaaniu komunikacyjnym plany dziaania indywidualnych uczestnikw koordynowane s z pomoc efektu illokucyjnego w postaci wytwarzania wizi i nadawania mocy wicej czynnociom jzykowym. Dlatego naley domniemywa, e konstatywne, regulatywne i ekspresywne akty mowy rwnie konstytuuj odpowiednie typy jzykowo zaporedniczonej interakcji. Odnosi si to ewidentnie do regulatywnych i ekspresywnych czynnoci jzykowych, ktre s konstytutywne odpowiednio dla dziaania kierowanego przez normy i dziaania dramaturgicznego. Na pierwszy rzut oka nie istnieje typ interakcji korespondujcy w podobny sposb z konstatujcymi czynnociami jzykowymi. Istniej jednak konteksty dziaania, ktre pierwotnie nie su realizacji komunikacyjnie uzgodnionych planw dziaania, a wic aktywnoci celowej, lecz umoliwiaj i stabilizuj komunikacj - jak pogawdki, wymiana argumentw, w ogle rozmowy, ktre w okrelonych kontekstach staj si celem samym w sobie. W takich wypadkach proces dochodzenia do porozumienia przestaje peni instrumentaln rol mechanizmu koordynujcego dziaania; komunikacyjne negocjowanie tematw usamodzielnia si jako cel konwersacji. O konwersacji" mwi zawsze wtedy, kiedy punkt cikoci przesuwa si w ten [wanie] sposb
z dziaalnoci celowej na komunikacj. Poniewa przewaa tu zainteresowanie dyskutowanymi tematami, moglibymy by moe powiedzie, e konstatujce czynnoci jzykowe maj konstytutywne znaczenie dla konwersacji. Nasza klasyfikacja aktw mowy moe zatem posuy do wprowadzenia trzech czystych typw - lepiej moe powiedzie: przypadkw granicznych - dziaania komunikacyjnego, ktrymi s: konwersacja, dziaanie kierowane przez normy i dziaanie dramaturgiczne. Jeli ponadto uwzgldnimy wewntrzne odniesienia midzy dziaaniem strategicznym i aktami perlokucji bd imperatywami, to uzyskamy nastpujcy podzia interakcji zaporedniczonych jzykowo:
Tabela 75. Czyste typy nterakcji zaporedniczonych jzykowo
Cechy formalnopragmatyczne Typy dziaania Dziaanie strategiczne Konwersacja charakte- funkcje rystyczne jzyka akty mowy orientacje dziaania podstawo- roszczenia odniesienia do we nasta- wanowiata ciowe wienia obiektywi- [skuteczno] zujce wiat obiektywny wiat obiektywny wiat spoeczny
perlokucje, wywieranie zorientoimperatywy wpywu na wanie na partnera zaoony rezultat konstatywy przedstawianie stanw rzeczy zorientowanie na porozumienie
obiektywizujce
prawdziwo
Dziaanie regulatywy wytwarza- zorientonie odnie- wanie na regulowane przez sie inter- porozupersonal- mienie normy nych Dziaanie ekspresje dramaturgiczne samoprezentacja zorientowanie na porozumienie
respektu- suszno jce normy
ekspresywne
szczero
wiat subiektywny
540
///. Pierwsze mzwaiania
wtrcone
541
6. Pragmatyka formalna i pragmatyka empiryczna Nawet gdyby zarysowany przeze mnie program teorii czynnoci jzykowych zosta zrealizowany, to i tak mona by zapyta, jaki poytek z takiej teorii reprezentujcej podejcie formalnopragmatyczne mogaby wynie socjologicznie uyteczna teoria dziaania. Powstaje przynajmniej pytanie, dlaczego nie miayby by tu bardziej wskazane empiryczno-pragmatyczne podejcia badawcze, ktre nie zajmuj si szczegowo racjonalnymi rekonstrukcjami pojedynczych, w wysokim stopniu wyidealizowanych czynnoci jzykowych i od razu zaczynaj od codziennej praktyki komunikacyjnej. Od strony lingwistycznej mamy interesujce przyczynki do analizy opowiada i tekstw1, od strony socjologicznej - do analizy konwersacyjnej2, od strony antropologicznej - przyczynki z etnografii mwienia3, a od strony psychologii - dociekania nad pragmatycznymi zmiennymi interakcji jzykowej4. W porwnaniu z tymi podejciami, pragmatyka formalna, ktra z zamiarem rekonstrukcyjnym, a wic w duchu pewnej teorii kompetencji, kieruje si ku warun5 kom moliwego porozumienia , wydaje si beznadziejnie odW. Kummer, Grundlagen derTexttheorie, Hamburg 1975; M. A. K. Halliday, System and Function in Language: Selected Papers, Oxford 1976; K. Bach, R. M. Harnish, Linguistic Communication and Speech Acts, Cambridge 1979. 2 M. Coulthard, An Introduction to Discourse Analysis, London 1977; L. Churchill, Questioning Strategies in Sociolinguistics, Rowley, Mass. 1978; Studies in the Organization of Conversational Interaction, J. Schenkein (ed.), New York 1978; S. Jacobs, Recent Advances in Discourse Analysis, Quarterly Journal of Speech" 1980, t. 66, s. 450 n.
3 Language in Culture and Society, D. Hymes (ed.), New York 1964; tene, Models of the Interaction of Language and Social Life, w: Directions in Sociolinguistics, J. J. Gumperz, D. Hymes (eds.), New York 1972, s. 35 n. 4 R . Rommetveit, On Message-Structure, New York 1974. 5 K. O. Apel, Sprechakttheoiie and transzendentale Sprachpragmatik, zurFrage der Begrundung ethischer Normen, w: Sprachpragmatik und Philosophic K. O. Apel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976; J. Habermas, Was heiflt Universalpragmatik?, wyd. cyt. 1
dala od faktycznego uycia jzyka1. Czy w tej sytuacji w ogle ma sens upieranie si przy formalnopragmatycznym ugruntowaniu teorii dziaania komunikacyjnego? Na pytanie to bd chcia odpowiedzie w ten sposb, i najpierw (a) wylicz kolejne posunicia metodyczne, dziki ktrym pragmatyka formalna znajduje ni czc j z pragmatyk empiryczn; nastpnie (b) wska problemy, ktre sprawiaj, e trzeba rozjani racjonalne podstawy procesw dochodzenia do porozumienia; wreszcie (c) chciabym bliej zaj si pewnym strategicznie wanym argumentem, co do ktrego pragmatyka formalna musi da si owieci pragmatyce empirycznej, jeli nie ma bdnie lokalizowa problematyki racjonalnoci - mianowicie nie w orientacjach ukierunkowujcych dziaania, jak to sugeruje teoria dziaania Maxa Webera, lecz w oglnych strukturach wiatw ycia, do ktrych przynale dziaajce podmioty. Ad a. Czyste typy interakcji zaporedniczonych jzykowo mona stopniowo przybliy do zoonoci sytuacji naturalnych bez jednoczesnej koniecznoci powicenia wszelkich perspektyw teoretycznych majcych suy analizie koordynowania dziaa. Zadanie polega na tym, by w kontrolowany sposb uchyla mocne idealizacje, ktre umoliwiaj pojcie dziaania komunikacyjnego: obok trybw podstawowych dopuszczona zostaje rnorodno konkretnie wyksztaconych mocy illokucyjnych tworzcych specyficzn dla danej kultury oraz standaryzowan w konkretnym jzyku sie moliwych odniesie interpersonalnych; obok standardowej formy czynnoci jzykowych dopuszczone zostaj inne formy jzykowej realizacji aktw mowy;
' Krytyczna ocena podej formalnopragmatycznych, reprezentowanych przez Allwooda, Grice'a i Habermasa, patrz M. Kreckel, Communicative Acts and Shared Knowledge in Natural Discourse, wyd. cyt., s. 14 n.
542
///. Pierwsze mzwaania wtrcone
543
obok czynnoci jzykowych artykuowanych explicite dopuszczone zostaj eliptycznie skracane oraz pozawerbalnie dopeniane wypowiedzi formuowane implicite, ktrych rozumienie przez suchajcego zaley od znajomoci niestandaryzowanych, przygodnych warunkw kontekstowych; obok bezporednich czynnoci jzykowych dopuszczone zostaj wypowiedzi porednie, przenone i wieloznaczne, ktrych znaczenie trzeba wydobywa z kontekstu; rozwaania nie ograniczaj si do izolowanych aktw mowy (oraz zajmowania stanowiska Tak lub Nie), lecz rozcignite zostaj na sekwencje czynnoci jzykowych, na teksty bd rozmowy, tak i w pole uwagi wkraczaj elementy zawarte implicite w konwersacji (Konversationsimplikaturen); obok podstawowych nastawie: obiektywizujcego, respektujcego normy i ekspresywnego, dopuszczone zostaje, jako zachodzce na tamte, nastawienie performatywne, aby tym samym uwzgldni fakt, e uczestnicy komunikacji wraz z kadym aktem mowy odnosz si jednoczenie do czego w wiecie obiektywnym, w wiecie spoecznym i w wiecie 1 subiektywnym ;
Klasyfikacja rozrniajca konstatujce, reguiatywne i ekspresywne czynnoci jzykowe oznacza, e mwicemu przypisuje si w danym wypadku pewne dominujce podstawowe nastawienie (Grundeinstellung). Dopuszczajc nastawienie performatywne, uwzgldniamy okoliczno, e zoone procesy dochodzenia do porozumienia mog si powie tylko wwczas, kiedy kady z mwicych w sposb uregulowany, tzn. racjonalnie kontrolowany, przechodzi od jednego nastawienia (czy to obiektywizujcego, czy respektujcego normy, czy ekspresywnego) do odpowiednio innych nastawie. Tego rodzaju transformacja opiera si na intermodalnych inwariancjach wainociowych. Ten obszar logiki czynnoci jzykowych jest jeszcze niemal nie zbadany. Dlaczego, przykadowo biorc, na podstawie wanoci ekspresywnego aktu mowy Mep wolno nam wnosi o wanoci odpowiadajcego mu aktu mowy [typu] Mkpl Jeli Piotr szczerze wyznaje, e kocha Frani, czujemy si uprawnieni zaakceptowa jako prawdziwe stwierdzenie (Behauptung), e Piotr kocha Frani. I odwrotnie, jeli stwierdzenie, e Piotr kocha Frani, jest
1
obok paszczyzny [, na ktrej przebiegaj] procesy dochodzenia do porozumienia, tzn. mwienia (Red), w rozwaaniach uwzgldniona zostaje paszczyzna komunikacyjnego dziaania, tzn. zgodnego koordynowania planw dziaania indywidualnych uczestnikw; obok komunikacyjnych dziaa do analizy wczone zostaj zasoby wiedzy stanowicej ukryte podoe, ktr uczestnicy interakcji zasilaj swe interpretacje - tzn. wczone zostaj wiaty ycia.
prawdziwe, czujemy si uprawnieni zaakceptowa wyznanie Piotra, e kocha Frani, jako szczere. To przejcie mona by usprawiedli podug regu logiki zda tylko wwczas, gdyby byo nam wolno ekspresywne akty mowy upodobni do konstatujcych aktw mowy bd zdania artykuujce stany wewntrzne do zda asertorycznych. Poniewa tak nie jest, musimy szuka formalnopragmatycznych regu wizania ze sob tego rodzaju aktw mowy, ktre z jednakow treci propozycjonaln wystpuj w rnych trybach. Ponisza tabela ma jedynie zilustrowa, jakie przejcia uznajemy intuicyjnie za dozwolone (+) bd niedozwolone (-).
Tabela 16. Intermodalny transfer wanoci midzy czynnociami jzykowymi o tej samej zawartoci propozycjonalnej " " " \ ^ Na: Konstatywne czynnoci jzykowe (prawdziwo)
X
Ekspresywne czynnoci jzykowe (szczero) +

X
Reguiatywne czynnoci jzykowe (suszno)
konstatywnych czynnoci jzykowych (prawdziwo) ekspresywnych czynnoci jzykowych (szczero) regulatywnych czynnoci jzykowych (suszno)
Zjawisk tych nie mog wyjani w sposb zadowalajcy znane logiki modalne. Por. jednak na temat konstruktywistycznego podejcia logiki pragmatycznej: Theorie des wissenschaftlichen Argumentierens, C. F. Gethmann (Hrsg.), Frankfurt am Main 1980, cz. 3, s. 165-240; C. F. Gethmann, Pmtologik, Frankfurt am Main 1979.
544
545
Rezultatem tych poszerze jest rezygnacja z metodycznych zabezpiecze, jakie zamierzalimy zrazu wprowadzi wraz ze standardowymi aktami mowy. W standardowym wypadku dosowne znaczenie wypowiadanego zdania pokrywa si z tym, co wraz z aktem mowy mwicy ma na myli1. Im bardziej jednak to, co wraz z aktem mowy mwicy ma na myli, jest uzaleniane od niewyartykuowanej explicite wiedzy stanowicej ukryte podoe, tym bardziej znaczenie wypowiedzi specyficzne dla danego kontekstu moe rni si od dosownego znaczenia tego, co zostao powiedziane. Jeli zrezygnujemy z idealizacyjnego [postulatu] (die Idealisierung) penej i dosownej reprezentacji znaczenia wypowiedzi, atwiej bdzie rozwiza jeszcze inny problem, mianowicie odrniania i identyfikacji w sytuacjach naturalnych dziaa zorientowanych na porozumienie i dziaa zorientowanych na zaoony rezultat. Trzeba przy tym wzi pod uwag, e nie tylko illokucje wystpuj w strategicznych kontekstach dziaania, lecz rwnie perlokucje w komunikacyjnych kontekstach dziaania. Kooperatywne procesy interpretacji przechodz przez rne fazy. Ich stan wyjciowy zdefiniowany jest z reguy przez to, e dokonywane przez uczestnikw interpretacje sytuacji niedostatecznie zachodz na siebie z punktu widzenia celu, jakim jest koordynacja dziaa. W tej fazie uczestnicy musz albo przej na paszczyzn metakomunikacji, albo zastosowa rodki poredniego dochodzenia do porozumienia. Porednie dochodzenie do porozumienia przebiega wedug modelu semantyki intencjonalnej: mwicy poprzez efekty perlokucyjne daje suchajcemu do zrozumienia co, czego nie moe (jeszcze) przekaza bezporednio. W tej fazie
Tene sens metodyczny ma wprowadzona przez Searle'a zasada wyraalnoci"; J. R. Searle, Czynnoci mowy. Rozwaania zfilozofiijzyka, wyd. cyt., s. 32-34, 117; por. te T. Binkley, The Principle of Expressibility, Philosophy and Phenomenological Research" 1979, t. 39, s. 307 n.
1
akty perlokucji musz by wic osadzone w kontekstach dziaania komunikacyjnego. Te strategiczne elementy w obrbie uycia jzyka, ktre zorientowane jest na porozumienie, mona jednak odrni od dziaa strategicznych dziki temu, e caa sekwencja pewnego odcinka rozmowy opiera si w wypadku wszystkich uczestnikw na presupozycjach waciwych uyciu jzyka zorientowanemu na porozumienie. Ad b. Pragmatyka empiryczna, ktra w ogle nie upewniaby si najprzd co do formalnopragmatycznego punktu wyjcia, nie dysponowaaby instrumentami pojciowymi koniecznymi do tego, by w oszaamiajcej zoonoci obserwowanych scen ycia codziennego rozpozna racjonalne podstawy komunikacji jzykowej. Tylko przez dociekania formalnopragmatyczne moemy nabra pewnoci co do idei dochodzenia do porozumienia, ktra moe naprowadzi analiz empiryczn na takie obarczone mnstwem zaoe problemy, jak reprezentacja jzykowa rnych paszczyzn rzeczywistoci lub zjawiska patologii komunikowania si, lub powstawanie zdecentrowanego rozumienia wiata. Jzykowe rozgraniczanie takich paszczyzn rzeczywistoci, jak gra i zabawa" oraz to, co na serio", jzykowe konstruowanie rzeczywistoci fikcyjnej, dowcip i ironia, przenone i paradoksalne uycie jzyka, aluzje i kontradyktoryczne wycofywanie roszcze wanociowych na paszczynie metakomunikacyjnej - wszystko to opiera si na zamierzonym mieszaniu rnych modalnoci bytu. Do wyjanienia tych mechanizmw wprowadzania w bd, jakie musi przy tym opanowa mwicy, wicej moe wnie pragmatyka formalna anieli nawet najdokadniejszy opis empiryczny zjawiska wymagajcego wyjanienia. Dorastajcy mody czowiek, uzyskujc wpraw w posugiwaniu si podstawowymi trybami uycia jzyka, zdobywa zdolno odgraniczania subiektywnoci wasnych przey od obiektywnego charakteru rzeczywistoci uprzed-
546
wtrcone
547
miotowionej, od normatywnoci spoeczestwa i od intersubiektywnoci samej komunikacji jzykowej. W toku nauki hipotetycznego obchodzenia si z odnonymi roszczeniami wanociowymi opanowuje on i przyswaja sobie kategorialne odrnienia istoty i zjawiska, bytu i powinnoci, znaku i znaczenia. Wraz z tymi bytowymi modalnociami sam uzyskuje moliwo operowania tymi zjawiskami wprowadzania w bd, ktre pocztkowo wynikay z niedobrowolnego pomieszania wasnej subiektywnoci, z jednej strony, oraz obszarw tego, co obiektywne, normatywne i intersubiektywne z drugiej. Wie on ju teraz, jak mona poradzi sobie z tym pomieszaniem oraz jak w sposb zamierzony doprowadza do cofnicia si istniejcych dyferencjacji, jak mona to zastosowa w fikcjach, w dowcipie, ironii itp1. Podobnie rzecz si ma ze zjawiskami komunikacji zdeformowanej systematycznie. Rwnie tu pragmatyka formalna moe przyczyni si do wyjanienia zjawisk, ktre pocztkowo identyfikowane s tylko na podstawie intuicyjnego [ich] rozumienia nabytego w dowiadczeniu klinicznym. Tego rodzaju patologie komunikowania si mog by mianowicie pojmowane jako wynik pomieszania dziaania zorientowanego na zaoony rezultat i dziaania zorientowanego na porozumienie. W sytuacjach dziaania skrycie strategicznego przynajmniej jeden z uczestnikw zachowuje si w sposb ukierunkowany na zaoony rezultat, pozostaym za kae wierzy, e wszyscy wypeniaj warunki dziaania komunikacyjnego. Jest to przypadek manipulacji wspomniany przez nas w zwizku
1 J. Habermas, Universalpragmatische Hinweise auf das System der Ich-Abgrenzungen, w: Kommunikation, Interaktion, Identitdt, M. Auwarter, E. Kirsch, K. Schroter (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 332 n.; por. take analizy empiryczne: M. Auwarter, E. Kirsch, Die konversationelle Generiening von Situationsdefinitionen im Spiel 4- bis jdhriger Kinder, w: Soziologie in der Gesellschaft, J. Matthes (Hrsg.), Bremen 1981, s. 584 n.
z aktami perlokucji. W odrnieniu od niego ten rodzaj niewiadomego dawania sobie rady z konfliktami, jaki psychoanaliza objania za pomoc strategii obronnych, prowadzi do zaburze komunikacji jednoczenie na paszczynie intrapsychicznej i interpersonalnej1. W takich wypadkach przynajmniej jeden z uczestnikw sam siebie wprowadza w bd co do tego, e dziaa z nastawieniem na zaoony rezultat i tylko podtrzymuje pozr dziaania komunikacyjnego. Miejsce komunikacji zdeformowanej systematycznie w ramach teorii dziaania komunikacyjnego pokazuje poniszy schemat:
dziaania spoeczne
dziaanie komunikacyjne
dziaanie jawnie strategiczne
niewiadome wprowadzanie w bd (system komunikacji znieksztaconej)
wiadome wprowadzanie w bd (manipulacja)
Rysunek 2
J. M. Riskin, E. E. Fraunce, An Evaluative Review of Family Interaction Research, Family Process" 1972, t. 11, s. 365 n.; J. H. Weakland, The ,J)ouble Bind Theory" by Self-Reflexive Hindsight, Family Process" 1974, t. 13, s. 269 n.; S. S. Kety, From Rationalization to Reason, American Journal of Psychiatry" 1974, nr 131, s. 957 n.; D. Reiss, The Family and Schizophrenia, .American Journal of Psychiatry" 1976, nr 133, s. 181 n.
548
wtrcone
549
Zaleta pragmatyki formalnej polega jednak w niniejszych kontekcie przede wszystkim na tym, e [wydobywajc] czyste typy interakcji zaporedniczonych jzykowo eksponuje akurat te aspekty, podug ktrych dziaania spoeczne ucieleniaj sob rne rodzaje wiedzy. Teoria dziaania komunikacyjnego moe przezwyciy saboci odkryte przez nas w Weberowskiej teorii dziaania, poniewa nie jest zapatrzona w racjonalno zorientowan na cel jako jedyny aspekt, podug ktrego mona dziaania krytykowa oraz korygowa. Pokrtce objani rne aspekty racjonalnoci dziaania opierajc si na wprowadzonej typologii dziaa. Dziaania teleologiczne moemy ocenia podug ich skutecznoci. Reguy dziaania ucieleniaj wiedz uyteczn technicznie i strategicznie, ktr mona poddawa krytyce podug roszcze do prawdziwoci oraz korygowa przez sprzgnicie ze wzrostem wiedzy teoretyczno-empirycznej. Wiedza ta gromadzona jest w formie technologii i strategii. Konstatujce czynnoci jzykowe, ktre wiedz nie tylko ucieleniaj, lecz wykadaj j explicite oraz umoliwiaj konwersacje, mona poddawa krytyce podug ich prawdziwoci. Przy bardziej powanych i trwaych kontrowersjach co do prawdziwoci sdw mamy do dyspozycji dyskurs teoretyczny jako kontynuacj innymi rodkami dziaania zorientowanego na porozumienie. Gdy dyskursowe sprawdzanie traci swj dorany charakter i wiedz empiryczn podaje si w wtpliwo systematycznie, gdy naturalne procesy uczenia si przejd przez luz argumentacji, to rezultatem s efekty kumulatywne. Wiedza ta jest gromadzona w formie teorii. Dziaania regulowane przez normy ucieleniaj wiedz praktycznomoraln. Mona je kwestionowa podug susznoci. Kontrowersyjne roszczenie do susznoci mona, podobnie jak roszczenia do prawdziwoci, uczyni tematem [dyskusji] i podda dyskursowemu sprawdzeniu. W wypadku zaburze
regulatywnego uycia jzyka dany jest nam dyskurs praktyczny jako kontynuacja dziaania konsensualnego za pomoc innych narzdzi. W praktycznomoralnych argumentacjach uczestnicy mog sprawdza zarwno suszno okrelonego dziaania z uwagi na dan norm, jak te - na nastpnym szczeblu - suszno samej tej normy. Wiedza ta jest przekazywana w formie wyobrae prawnych i moralnych. Dziaania dramaturgiczne ucieleniaj wiedz o wasnej podmiotowoci dziaajcego. Ekspresje te mog by krytykowane jako nieszczere, tzn. oddalane jako udzenie innych bd udzenie samego siebie. Autoiluzje mog zosta rozwiane przez terapeutyczne rozmowy przy uyciu rodkw argumentacji. Wiedz ekspresy wn daje si wyeksplikowa poprzez te wartoci, ktre le u podstaw interpretacji potrzeb, ycze i postaw emocjonalnych. Standardy wartoci zalene s z kolei od innowacji w obszarze wyrae oceniajcych (der evaluativer Ausdrucke). Te [za] znajduj wzorcowe odzwierciedlenie w dzieach sztuki. [Te rne] aspekty racjonalnoci dziaania daj si uj w schemat:.
Tabela 17. Aspekty racjonalnoci dziaania Typy dziaania Dziaanie teleologiczne: instrumentalne, strategiczne Konstatujce czynnoci jzykowe (konwersacja)Dziaanie regulowane przez normy Dziaanie dramaturgiczne Typ ucielenionej wiedzy wiedza stosowalna technicznie i strategicznie wiedza empiryczno-teoretyczna wiedza praktyczno-moralna wiedza praktyczno-estetyczna Forma argumentacji Wzr wiedzy przekazywanej
dyskurs teoretyczny dyskurs teoretyczny dyskurs praktyczny krytyka terapeutyczna i estetyczna
technologie strategie
teorie wyobraenia prawne i moralne dziea sztuki
550
551
Ad c. Zestawienie orientacji dziaania, typw wiedzy oraz form argumentacji jest oczywicie inspirowane Weberowskim wyobraeniem, i w europejskiej nowoczesnoci nastpio wraz z nauk, moralnoci i sztuk wyksztacenie si i wyodrbnienie [trwaych] zasobw wiedzy artykuowanej explicite, ktre wnikaj w rne obszary zinstytucjonalizowanego dziaania codziennego i poniekd wymuszaj racjonalizacj wyznaczanych dotychczas w sposb tradycjonalny orientacji dziaania. Aspekty racjonalnoci dziaania, jakie mona wydoby z dziaania komunikacyjnego, winny teraz nam pozwoli na uchwycenie caego spektrum procesw racjonalizacji spoecznej, a nie jedynie w ich wybirczym aspekcie instytucjonalizacji dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Takie jednak postawienie problemu nie uwzgldnia dostatecznie roli wiedzy nie artykuowanej explicite. Nadal nie mamy jasnoci co do horyzontu dziaania codziennego, w ktry gwatownie wkracza explicite artykuowana wiedza kulturowych ekspertw, ani co do tego, jak faktycznie wraz z tym dopywem [wiedzy] zmienia si codzienna praktyka komunikacyjna. Dalsz i zupenie inn zalet koncepcji dziaania zorientowanego na porozumienie jest to, e rzuca ona wiato na to ukryte podoe wiedzy nie artykuowanej explicite, ktra a tergo znajduje dla siebie miejsce i wcza si w kooperatywne procesy interpretacyjne. Dziaanie komunikacyjne rozgrywa si w obrbie wiata ycia, ktry uczestnicy komunikacji maj za plecami. Jest on dla nich obecny tylko w przedrefleksyjnej formie tworzcych ukryte podoe zaoe zrozumiaych same przez si oraz w naiwny sposb opanowanych umiejtnoci. Jeli prowadzone w ostatnim dziesicioleciu dociekania socjolingwistyczne, etnoligwistyczne oraz psycholingwistyczne s w czym zbiene, to w wielokrotnie i wielorako demonstrowanym ustaleniu (Erkenntnis), e posiadana przez mwi-
cych i suchajcych kolektywna wiedza stanowica ukryte podoe oraz wiedza zwizana z kontekstem w niezwykle wysokim stopniu determinuj interpretacj ich explicite formuowanych wypowiedzi. Searle podj i rozwin t koncepcj pragmatyki empirycznej oraz podda krytyce dugo panujcy pogld, e dosowne znaczenie przysuguje zdaniom jedynie na mocy regu rzdzcych uyciem zawartych w nich wyrae1. Rwnie ja sam w tym duchu pocztkowo konstruowaem znaczenie aktw mowy jako znaczenie dosowne. Z pewnoci nie mona byo tego znaczenia w ogle pomyle, abstrahujc od warunkw kontekstowych. Dla kadego typu czynnoci jzykowych musz by spenione oglne warunki kontekstowe, aeby mwicy mg osign powodzenie illokucyjne. Ale z kolei te oglne warunki kontekstowe winny da si wydoby z dosownego znaczenia wyrae jzykowych uytych w standardowych aktach mowy. Faktem jest, e znajomo warunkw, pod jakimi akt mowy mona zaakceptowa jako majcy wano, nie moe cakowicie zalee od przygodnej wiedzy stanowicej ukryte podoe, jeli pragmatyka formalna ma nie utraci swego przedmiotu. Searle pokazuje jednak na podstawie prostych stwierdze (Kot siedzi na macie") i imperatyww (Prosz mi poda hamburgera"), e warunkw prawdziwoci bd warunkw spenienia uytych tam zda asertorycznych nie da si wyspecyfikowa niezalenie od kontekstu. Kiedy za ju przystpimy do rnicowania stosunkowo gboko osadzonych i trywialnych zaoe stanowicych ukryte podoe, to zauwaymy, e pozornie inwariantne w stosunku do kontekstu
J. Searle, Literal Meaning, w: tene, Expression and Meaning, wyd. cyt., 117 n.; por. take R. D. van Valin, Meaning and Interpretation, .Journal of Pragmatics" 1980, t. 4, s. 213 n.
1
552
553
warunki prawomocnoci zmieniaj swj sens, czyli bynajmniej nie s absolutne. Searle nie posuwa si a tak daleko, by w ogle kwestionowa sens dosowny zda i wypowiedzi. Broni jednak tezy, e dosowne znaczenie wyraenia ma charakter relatywny i jest uzalenione od zaplecza, jakie stanowi zmienna i explicite nie wyartykuowana wiedza, ktra, normalnie biorc, uwaana jest przez uczestnikw za trywialn i zrozumia sama przez si. W tezie mwicej o relatywnym charakterze znacze dosownych nie chodzi o redukcj znaczenia aktu mowy do tego, co wraz z nim mwicy myli w przypadkowym kontekcie. Searle nie gosi paskiego relatywizmu, gdy chodzi o znaczenie wyrae jzykowych; ich znaczenie bowiem bynajmniej si nie zmienia przy przechodzeniu od jednego przypadkowego kontekstu do drugiego. Relatywny charakter dosownego znaczenia wyrae odkrywamy raczej dopiero dziki pewnego rodzaju problematyzacji, o ktrej nie moemy po prostu arbitralnie rozstrzyga. Wyania si ona w nastpstwie obiektywnie wystpujcych problemw, ktre podkopuj nasz naturalny obraz wiata. Ta fundamentalna, stanowica ukryte podoe wiedza, ktra musi milczco dopenia znajomo warunkw akceptowalnoci jzykowo standaryzowanych wypowiedzi, aby suchajcy mg zrozumie ich dosowne znaczenie, odznacza si osobliwymi waciwociami: jest to wiedza nie wyartykuowana explicite (es ist ein implizites Wissen), ktrej nie mona przedstawi w skoczonej liczbie zda orzekajcych (Propositionen); jest to wiedza ustrukturowana holistycznie, ktrej elementy nawzajem do siebie odsyaj; jest to wiedza, ktra o tyle nie jest w naszej dyspozycji, e nie moemy sobie jej na yczenie uwiadomi oraz poda w wtpliwo. Jeli mimo wszystko filozofowie podejmuj tak prb, to owa wiedza objawia si w postaci zdroworozsdkowych pewnikw (Common-sense-Gewijiheiten),
ktrymi interesowa si na przykad G. E. Moore1 i do ktrych odnosi si Wittgenstein w swych rozwaaniach O pewnoci. Wittgenstein nazywa te pewniki skadnikami naszego obrazu wiata, ktre w taki sposb s zakotwiczone we wszystkich moich pytaniach i odpowiedziach, e s dla mnie nietykalne"2. Jako absurdalne jawi si wanie tylko te mniemania, ktre nie pasuj do takich rwnie niewtpliwych co fundamentalnych przewiadcze: Nie ebym mg opisa system tych przekona. Lecz moje przekonania tworz system, struktur [ein GebdudeY'^. Wittgenstein charakteryzuje dogmatyzm potocznych zaoe i umiejtnoci, ktre stanowi ukryte podoe, w sposb podobny do tego, jak A. Schutz charakteryzuje tryb, w jakim dane jest to, co samo przez si zrozumiae, w jakim uobecnia si wiat ycia jako przedrefleksyjne ukryte podoe: Dziecko uczy si wierzy w mnstwo rzeczy. Tzn. uczy si np. dziaa zgodnie z tymi wierzeniami. Stopniowo powstaje system tego, w co si wierzy, a w nim niejedno ustalone jest w sposb niewzruszony, niejedno jest bardziej lub mniej ruchome. To, co ustalone, ma taki charakter nie dlatego, e jest oczywiste czy przekonywajce, jest 4 raczej ustalone przez to, co je otacza" . Dosowne znaczenia maj wic charakter relatywny i s uzalenione od gboko osadzonej, nie artykuowanej explicite wiedzy, o ktrej normalnie nic nie wiemy, poniewa jest cakowicie nieproblematyczna i nie wchodzi w obszar ekspresji
1
G. E. Moore, Proof of an External World, Proceedings of the British
Academy", London 1939. 2 L. Wittgenstein, O pewnoci, wyd. cyt., par. 103, s. 35 [w oryginale cytowane zdanie podrzdne odnosi si do podmiotu w liczbie pojedynczej: przekonanie" (Uberzeugung), u Habermasa za podmiot jest w liczbie mnogiej: pewniki" (Gewifiheite) - A.M.K.]. ? Tame, par. 102, s. 36. 4 Tame, par. 144, s. 43.
554
komunikacyjnych, ktre mog mie wano bd mog by pozbawione wanoci: Jeli prawdziwe to tyle, co uzasadnione, to podstawa nie jest ani prawdziwa, ani faszywa"1. Searle odsania t warstw wiedzy zawartej w obrazie wiata, funkcjonujc w yciu codziennym jako ukryte podoe, z ktrym suchajcy musi by zaznajomiony, jeli ma rozumie dosowne znaczenie aktw mowy oraz dziaa komunikacyjnie. Tym samym kieruje on spojrzenie na olbrzymi obszar pozostajcy w ukryciu dopty, dopki teoretyk analizuje czynnoci jzykowe z perspektywy mwicego, ktry sw wypowiedzi odnosi si do czego w wiecie obiektywnym, wiecie spoecznym i wiecie subiektywnym. Dopiero wraz ze zwrceniem si wstecz ku horyzontowi wiata ycia tworzcemu kontekst - na gruncie ktrego uczestnicy komunikacji porozumiewaj si ze sob co do czego - pole widzenia zmienia si w taki sposb, e staj si widoczne punkty, w ktrych teoria dziaania moe wczy si w teori spoeczn: koncepcja spoeczestwa musi zczy si z komplementarn w stosunku do pojcia dziaania komunikacyjnego koncepcj wiata ycia. Wtedy dziaanie komunikacyjne stanie si interesujce przede wszystkim jako zasada uspoecznienia; zarazem za innego znaczenia nabieraj procesy racjonalizacji spoecznej. Dokonuj si one raczej w onie implicite znanych struktur wiata ycia anieli - jak sugerowa Weber - w onie explicite znanych orientacji dziaania. W Drugich rozwaaniach wtrconych" ponownie zajm si tym tematem.
' Tame, par. 205, s. 51.
IV. OD LUKACSA DO ADORNA RACJONALIZACJA JAKO URZECZOWIENIE Krytyka podstaw Weberowskiej teorii dziaania moe wprawdzie nawiza do pewnej linii argumentacji obecnej, jak zostao pokazane, w tekstach samego Webera, przywioda mnie ona jednak ku alternatywnemu [rozwizaniu], ktre wymaga zmiany paradygmatu, mianowicie przejcia od dziaania teleologicznego do dziaania komunikacyjnego. Zmiany tej Weber nie bra pod uwag, a c dopiero mwi o jej dokonaniu. Sens" jako podstawowe pojcie teorii komunikacji musia pozosta niedostpny dla neokantysty wyrosego w tradycji filozofii wiadomoci. To samo dotyczy pojcia racjonalizacji spoecznej, ktre mona w zarysie sformuowa wychodzc od perspektywy pojciowej dziaania ukierunkowanego na porozumienie, a ktre odnosi si do wiata ycia jako wsplnej wiedzy stanowicej nie tematyzowane zaplecze (Hintergrundwissen) i w aktualnym dziaaniu zakadanej jako bezdyskusyjna. Racjonalizacja spoeczna nie jest wwczas rwnoznaczna z dyfuzj dziaa racjonalnych ze wzgldu na cel i z transformacj obszarw dziaania komunikacyjnego w podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. Punktem odniesienia bdzie raczej potencja racjonalnoci ulokowany w wanociowych podstawach mowy (in der Geltungsbasis der Red). Potencja ten nigdy nie jest cakowicie nieczynny; moe on jednak by aktywizowany na rozmaitych poziomach, ktre
556
IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie
557
zale od stopnia racjonalizacji wiedzy ucielenionej w obrazach wiata (des Weltbildwissens). Skoro koordynacja dziaa spoecznych dokonuje si przez dochodzenie do porozumienia, to formalne warunki racjonalnie umotywowanej zgody okrelaj, jak moe nastpowa racjonalizowanie wzajemnych odniesie midzy uczestnikami interakcji. W zasadzie uchodz one za racjonalne w takim stopniu, w jakim rozstrzygnicia Tak lub Nie, na ktrych wspiera si kadorazowy konsens, s wynikiem procesw interpretacji realizowanych przez samych uczestnikw. Odpowiednio wiat ycia moe by postrzegany jako zracjonalizowany w takim stopniu, w jakim pozwala na interakcje, ktrymi steruje nie normatywnie przypisana zgoda, lecz - bezporednio lub porednio - porozumienie osignite na drodze komunikacji. W opinii Webera, jak to zostao ukazane, przejcie do epoki nowoczesnej znamionuje wyksztacanie si i rnicowanie sfer wartoci oraz struktur wiadomoci, ktre umoliwiaj krytyczn transformacj tradycyjnej wiedzy pod ktem specyficznego [dla kadej z tych sfer] roszczenia wanociowego. Stanowi to konieczny warunek instytucjonalizacji odpowiednio zrnicowanych systemw wiedzy oraz procesw uczenia si. Koresponduje z tym: (a) wyksztacenie si i utrwalenie zorganizowanego sposobu uprawiania nauki (Wissenschaftsbetrieb), w ramach ktrego mona bada problemy nauk empirycznych niezalenie od teologicznych dogmatw oraz w oderwaniu od kwestii praktycznomoralnych, w zgodzie za z wewntrznymi [tyche nauk] standardami prawdziwoci; (b) instytucjonalizacja zorganizowanego sposobu uprawiania sztuki (Kunstbetrieb), w ramach ktrego produkcja artystyczna stopniowo uwalnia si z wizw religijno-kultowych oraz spod mecenatu dworskiego, a w recepcji dzie sztuki przez rozsmakowan w sztuce publiczno - zoon z czytelnikw, widzw i suchaczy - poredniczy profesjonalna krytyka artystyczna;
i wreszcie (c) profesjonalno-intelektualne zajmowanie si kwestiami etycznymi oraz kwestiami z zakresu teorii pastwa i prawa na wydziaach prawa, a take w obrbie caego systemu prawnego i caej zainteresowanej kwestiami prawnymi publicznoci. W miar jak zinstytucjonalizowane wytwarzanie wiedzy wyspecjalizowanej zgodnie z kognitywnym, normatywnym i estetycznym roszczeniem wanociowym przenika na poziom codziennego komunikowania si i zastpuje wiedz tradycyjn w jej funkcji sterowania interakcjami, nastpuje racjonalizacja praktyki ycia codziennego, ktr mona zrekonstruowa jedynie z perspektywy dziaania zorientowanego na porozumienie, a ktra - w przeciwiestwie do racjonalizacji takich systemw dziaania, jak pastwo i gospodarka - nie zostaa przez Webera uwzgldniona w sposb dostateczny. W zracjonalizowanym wiecie ycia potrzeb uzyskania porozumienia w coraz mniejszym stopniu zaspokaja odporny na krytyk zasb tych interpretacji, ktre uwiarygodnia tradycja; na poziomie w peni zdecentrowanego rozumienia wiata potrzeb konsensu musi coraz czciej zaspokaja ryzykowna, albowiem racjonalnie motywowana zgoda - uzyskiwana czy to bezporednio dziki interpretacjom dokonywanym przez samych uczestnikw, czy te dziki profesjonalnej wiedzy ekspertw, ktra jest wtrnie przyswajana jako wasna. Na dziaaniu komunikacyjnym ciy w ten sposb oczekiwanie uzyskania konsensu oraz ryzyko wystpienia niezgody, co stawia wysokie wymagania dochodzeniu do porozumienia jako mechanizmowi koordynacji dziaa. Na podstawie wielu zjawisk wnosi mona o wzrastajcym subiektywizmie pogldw, zobowiza i potrzeb, o bardziej refleksyjnym pojmowaniu czasu i bardziej mobilnej wiadomoci przestrzennej. Wiara religijna staje si coraz bardziej spraw prywatn. Wraz z mieszczask rodzin i zdecentralizowanymi wsplnotami
558
559
religijnymi powstaje pewna nowa sfera intymnoci, znajdujca wyraz w pogbionej kulturze refleksji i uczu oraz zmieniajca warunki socjalizacji. Jednoczenie tworzy si polityczna sfera publiczna zoona z osb prywatnych, ktra - stanowic medium staej krytyki - zmienia warunki legitymizacji panowania politycznego. Nastpstwa racjonalizacji wiata ycia maj charakter ambiwalentny: to, co jest przez jednych czczone jako zinstytucjonalizowany indywidualizm (Parsons), przez innych jest z odraz odrzucane jako subiektywizm, ktry podkopuje instytucje osadzone w tradycji oraz wysuwa wygrowane dania wobec zdolnoci podejmowania decyzji przez jednostki, wywouje wiadomo kryzysu, stanowic tym samym zagroenie dla integracji spoeczestwa (A. Gehlen). Racjonalizacja rozpatrywana z perspektywy pojciowej dziaania ukierunkowanego na porozumienie jawi si wic przede wszystkim jako zmiana ustrukturowania wiata ycia, jako proces, ktry w drodze wyksztacania si i rnicowania systemw wiedzy oddziauje na codzienn komunikacj i w ten sposb wciga w swoj orbit zarwno formy reprodukcji kulturowej, jak i integracji spoeczestwa oraz socjalizacji. Powstawanie podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel nabiera na tym tle innej rangi anieli w kontekcie analiz Webera. Rwnie Weber przedstawia globalny proces racjonalizacji na paszczynie teorii dziaania jako tendencj do zastpowania konwencjonalnego dziaania spoecznego {Gemeinschaftshandelri) przez racjonalne dziaanie spoeczne (Gesellschaftshandeln). Jednak dopiero gdy w obrbie dziaania uspoecznionego" odrnimy dziaanie zorientowane na dochodzenie do porozumienia oraz dziaanie zorientowane na osignicie zaoonego rezultatu, mona bdzie komunikacyjn racjonalizacj dziaa w obszarze wiata codziennego oraz tworzenie si podsystemw sucych dziaaniom racjonalnym ze wzgldu na cel w obszarze
gospodarki i administracji pojmowa jako zjawiska komplementarne. Wprawdzie jedno i drugie jest odzwierciedleniem instytucjonalnego ucielenienia kompleksw racjonalnoci, patrzc jednak od innej strony, chodzi tu o tendencje przeciwbiene. Usunicie barier kontekstw normatywnych oraz oswobodzenie dziaania komunikacyjnego z wizw instytucji wspierajcych si na tradycji, a to znaczy uwolnienie od obligatoryjnego konsensu, powoduje, e mechanizm dochodzenia do porozumienia zostaje obciony (i to nadmiernie) przez narastajc potrzeb koordynacji. Jednoczenie w dwu centralnych obszarach dziaania miejsce instytucji zajmuj zrzeszenia o charakterze narzuconym" (Anstalten) oraz [inne] organizacje nowego typu: powstaj one na bazie tych mediw komunikacyjnych, ktre odczaj (abkoppeln) dziaanie od procesw porozumiewania si i koordynuj je za porednictwem takich uoglnionych wartoci instrumentalnych, jak pienidz i wadza. Te media sterowania zastpuj jzyk w roli mechanizmu koordynacji dziaa. Prowadz one do uniezalenienia dziaania spoecznego od integracji zaporedniczonej przez konsens aksjologiczny (Wertkonsens) oraz do przestawienia go na sterowan przez media racjonalno ukierunkowan na cel. Poniewa Weber ju w punkcie wyjcia nazbyt wsko ujmuje sw teori dziaania, nie moe on rozpozna w pienidzu i wadzy tych mediw komunikacyjnych, ktre przez to, e substytuuj jzyk, umoliwiaj wyodrbnienie si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel. To wanie te media, a nie bezporednio same ukierunkowane na cel orientacje dziaania, potrzebuj instytucjonalnego i motywacyjnego osadzenia w wiecie ycia: prawowito porzdku prawnego oraz praktycznomoralne ugruntowanie regulowanych przez prawo (verrechtlichen), tzn. formalnie zorganizowanych obszarw dziaania stanowi ogniwa czce system gospodar-
560
561
czy, ktry wyodrbni si dziki medium pienidza, oraz system administracyjny, ktry wyodrbni si dziki medium wadzy, ze wiatem ycia. Susznie uczyni Weber, e w celu rozszyfrowania modernizacji jako racjonalizacji obcionej wewntrzn sprzecznoci wyszed od tych dwu kompleksw instytucjonalnych. Dopiero jednak aparatura pojciowa [koncepcji] dziaania komunikacyjnego otwiera perspektyw, z ktrej proces racjonalizacji spoecznej jawi si od samego pocztku jako obciony sprzecznoci. Wyania si mianowicie sprzeczno midzy powizan ze strukturami intersubiektywnoci wiata ycia racjonalizacj codziennego komunikowania si, dla ktrego jzyk stanowi pierwotne i niezastpowalne medium dochodzenia do porozumienia, a narastajc zoonoci podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, w [ramach] ktrych dziaania koordynowane s za porednictwem takich mediw sterowania, jak pienidz i wadza. Konkuruj zatem ze sob nie typy dziaania zorientowanego na dochodzenie do porozumienia i zorientowanego na zaoony rezultat, lecz zasady integracji spoeczestwa: zorientowany na roszczenie wanociowe mechanizm komunikacji jzykowej, ktry w coraz czystszej postaci wyania si z racjonalizacji wiata ycia, oraz te pozbawione znamion jzyka (entsprachlichten) media sterowania, za porednictwem ktrych nastpuje wyodrbnianie si systemw dziaania zorientowanego na zaoony rezultat. Paradoks racjonalizacji, o ktrym mwi Weber, mona wwczas abstrakcyjnie uj w ten oto sposb, e racjonalizacja wiata ycia umoliwia swego rodzaju integracj systemow, ktra zaczyna konkurowa z dochodzeniem do porozumienia jako zasad integracji i ktra z kolei w okrelonych warunkach zwrotnie oddziauje dezintegrujco na wiat ycia. Ot nie chciabym wystpowa z t tez wobec Webera z zewntrz, lecz chciabym j wydoby z samej argumentacji,
jaka stopniowo wyksztacia si w dziejach teorii spoecznej. Ju u Marksa, w jego ujciu dialektyki pracy uprzedmiotowionej i pracy ywej, wystpuje pewna analogia do dialektyki spoecznej racjonalizacji. Jak to wida z fragmentw Kapitau odnoszcych si do historii procesu akumulacji, Marks bada, jak proces ten pustoszy wiat ycia owych producentw, ktrzy jako jedyny towar mog zaoferowa wasn si robocz. Bacznie analizuje on peen sprzecznoci proces racjonalizacji spoecznej, biorc pod lup autodestrukcyjn dynamik (Bewegungen) systemu gospodarczego, ktry na bazie pracy najemnej organizuje produkcj dbr jako wytwarzanie wartoci wymiennych i t drog wkracza dezintegrujco w warunki ycia klas uczestniczcych w tych transakcjach. Socjalizm lokuje si dla Marksa na linii prowadzcej do racjonalizacji wiata ycia, do ktrej chybionego urzeczywistnienia dochodzi wraz z kapitalistycznym sposobem likwidacji tradycyjnych form ycia. Nie bd si jednak bliej zajmowa interesujcymi relacjami midzy Weberem a Marksem1, lecz podejm tok argumentacji, zaczynajc od tego miejsca, w ktrym reprezentanci zachodniego marksizmu, przede wszystkim Lukacs, a nastpnie Horkheimer i Adorno, podejmuj Weberowsk teori racjonalizacji oraz nawizuj do analizowanej przez Hegla i Marksa dialektyki pracy ywej i pracy uprzedmiotowionej, do dialektyki systemu i etycznoci. W ramach tej wanie tradycji pojawiaj si obydwa problemy, ktre a do dzi maj decydujce znaczenie dla teorii spoecznej. Po pierwsze, chodzi o poszerzenie zakresu pojcia
1 K. Lowith, M. Weber und K. Marx, w: tene, Gesammelte Abhandlungen, Stuttgart 1960, s. 1 n.; W. Schluchter, Aspekte hiirokratischer Herrschaft, MUnchen 1972; N. Birnbaum, Konkuirierende Interpretationen derGenese des Kapitalismus: Marx und Weber, w: Religion und gesellschaftliche Entwicklung, C. Seyfarth, W. M. Sprondel (Hrsg.), Frankfurt am Main 1973, s. 38 n.; A. Giddens, Marx, Weber und die Entwicklung des Kapitalismus, w: tame, s. 65 n.
562
IV. Racjonalizacja
jako
urzeczowienie
dziaania teleologicznego oraz o relatywizacj aktywnoci celowej przez skonfrontowanie jej z modelem dochodzenia do porozumienia, ktry zakada nie tylko przejcie od filozofii wiadomoci do filozofii jzyka, lecz take rozwinicie i zradykalizowanie samej analizy jzyka w duchu teorii komunikacji1. Obok poszerzenia zasigu teorii dziaania chodzi jednak o takie zintegrowanie teorii dziaania i teorii systemw, ktre nie doprowadzi, jak to si stao u Parsonsa, do wchonicia teorii dziaania przez teori systemw tylko wtedy, kiedy uda si zachowa wyrane rozrnienie midzy racjonalizacj wiata ycia i racjonalizacj podsystemw spoecznych. W tym pierwszym wypadku racjonalizacja wynika ze strukturalnej dyferencjacji wiata ycia, w drugim - ze wzrostu zoonoci systemw dziaania. Teoria systemw i teoria dziaania stanowi disjecta membra dialektycznego pojcia totalnoci, ktrym posugiwa si jeszcze Marks, a nawet Lukacs, nie mogc przy tym go zrekonstruowa za pomoc poj stanowicych ekwiwalent podstawowych kategorii Heglowskiej logiki, odrzuconej przez nich jako idealistyczna. Najpierw (1) zbadam marksistowsk recepcj Weberowskiej teorii racjonalizacji u Lukacsa, Horkheimera i Adorna, by nastpnie (2) na przykadzie aporetycznego przebiegu krytyki rozumu instrumentalnego pokaza, jak problematyka ta rozsadza granice filozofii wiadomoci.
1
1. MAX WEBER W TRADYCJI ZACHODNIEGO MARKSIZMU
Patrz wyej s. 453 n.
Jeli przyjmie si za punkt wyjcia pogldy teoretyczne, jakie we wczesnych latach czterdziestych zaprezentowali Horkheimer i Adorno wychodzc od teorii krytycznej1, to wyoni si zbienoci midzy Weberowsk tez o racjonalizacji a krytyk rozumu instrumentalnego lokujc si w tradycji wytyczonej przez Marksa i Lukacsa. W szczeglnoci odnosi si to do ksiki Horkheimera z roku 1946 o takim wanie tytule: Krytyka instrumentalnego rozumu2. Horkheimer podziela z Weberem pogld, e racjonalno formalna ley u podstawy obecnej kultury przemysowej"3. Mianem racjonalnoci formalnej" obejmuje Weber warunki decydujce (Bestimmungen) o moliwoci kalkulowania" {Berechenbarkeii) dziaa: w aspekcie instrumentalnym bdzie to skuteczno bdcych do dyspozycji rodkw, w aspekcie za strategicznym - trafno doboru rodkw przy danych preferencjach, rodkach i warunkach brzegowych. Zwaszcza ten drugi aspekt racjonalnego wyboru nazywa Weber formalnym"
Na temat dziejw teorii frankfurckiego instytutu w latach emigracji por. M. Jay, The Dialectical Imagination, Boston-Toronto 1973; H. Dubiel, Wissenschaftsorganisation und politische Erfahrung, Frankfurt am Main 1978; D. Held, Introduction to Critical Theory, London 1980. 2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, w: tene, Spoeczna funkcja filozofii. Wybr pism, tum. J. Doktr, Warszawa 1987. 3 Tame, s. 244.
1
564
Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu
565
w odrnieniu od materialnej oceny samych wartoci lecych u podstaw subiektywnych preferencji. Pojcie to stosuje on rwnie synonimicznie z pojciem racjonalnoci ze wzgldu na cel. Chodzi przy tym o struktur orientacji dziaania, ktra wyznaczona jest przez racjonalno instrumentalno-kognitywn z pominiciem kryteriw racjonalnoci praktycznomoralnej lub praktycznoestetycznej. Weber eksponuje przyrost racjonalnoci, jaki nastpuje wraz z wyodrbnieniem si kognitywnej - w cisym tego znaczeniu - sfery wartoci oraz zorganizowanych na sposb naukowy procesw uczenia si: wyduone acuchy dziaa mona teraz poddawa systematycznej ocenie podug takich aspektw wanociowych, jak prawdziwo i skuteczno, mona je teraz take szacowa i korygowa w duchu racjonalnoci formalnej. Horkheimer natomiast eksponuje utrat racjonalnoci w miar tego, jak ocenianie, planowanie i usprawiedliwianie dziaa moliwe staje si ju tylko w aspektach kognitywnych. Znajduje to wyraz ju w samym doborze sw. Horkheimer stawia znak rwnoci midzy racjonalnoci ze wzgldu na cel a rozumem instrumentalnym". Ironia tego sformuowania polega na tym, e rozum, ktry wedle Kanta wie si ze zdolnoci tworzenia idei (das Vermogen derldee) i obejmuje swym zakresem zarwno rozum praktyczny, jak i estetyczn wadz sdzenia, zostaje utosamiony z tym, co Kant starannie od niego odrnia, wanie z kierowan przez intelekt aktywnoci podmiotu, ktry poznaje i dziaa zgodnie z imperatywami technicznymi: Gdy tworzono ide rozumu, miaa ona co wicej urzeczywistni, nili tylko relacj wzajemnych stosunkw midzy rodkami i celami; uwaano rozum za narzdzie rozumienia i okrelania celw"'. Mimo odmiennego rozoenia akcentw Horkheimer idzie ladem obydwu tez Webera, ktre stanowi eksplanacyjne
1
skadniki jego diagnozy wspczesnoci: tezy mwicej o (1) utracie sensu i tezy mwicej o (2) utracie wolnoci; rnice pojawiaj si dopiero przy uzasadnianiu tych tez, kiedy to Horkheimer wspiera si na (3) zaproponowanej przez Lukacsa wykadni kapitalistycznej racjonalizacji jako urzeczowienia. 1. Uwagi do tezy o utracie sensu. Horkheimer przedstawia rozum instrumentalny jako rozum subiektywny" i przeciwstawia go rozumowi obiektywnemu". W rezultacie pojawia si perspektywa, ktra wychodzi swym zasigiem poza jedno wewntrznie zrnicowanego rozumu i ma rdo w metafizyce: to nie [to, co gosi] Kant, lecz metafizyka ma tworzy waciwy kontrast dla wiadomoci, ktra jako rozumn dopuszcza jedynie zdolno posugiwania si racjonalnoci formaln, czyli zdolno obliczania prawdopodobiestwa, a dziki temu take przyporzdkowania danym celom waciwych rodkw"1: W centrum teorii rozumu obiektywnego znajdowao si nie tyle przyporzdkowanie postpowania celowi, ile pojcia - dzisiaj wydajce si ju mitologicznymi - dotyczce idei najwyszego dobra, problemu ludzkiego przeznaczenia oraz sposobu, w jaki naley urzeczywistnia najwysze cele"2. Wyraenie rozum obiektywny" zastpuje tu (steht.. .fiir) mylenie ontologiczne, ktre posuwao naprzd racjonalizacj obrazw wiata, ujmowao wiat ludzki jako cz porzdku kosmologicznego: Filozoficzne systemy rozumu obiektywnego zakadaj, e mona odkry wszechogarniajc i fundamentaln struktur bytu i wywie z niej koncepcj ludzkiego przeznaczenia"3. To i zaplecze (Hintergrund) nowoczesnych dziejw wiadomoci, wyksztacania si rozumu instrumentalnego jako
2
Tame, s. 253.
Tame, s. 249. Tame. 3 Tame, s. 255.
566
567
panujcej formy racjonalnoci, tworz owe religijno-metafizyczne obrazy wiata, z ktrych Max Weber odczytywa przede wszystkim proces odczarowania (acz raczej pod ktem racjonalizacji w wymiarze etycznym ni teoretycznym). Rezultatem tego rozwoju obrazw wiata jest dla Horkheimera jak i dla Webera wyksztacanie si kulturowych sfer wartoci, ktrymi rzdzi swoista wewntrzna logika: Ten podzia sfer kultury wynika z tego, e ogln, obiektywn prawd zastpuje sformalizowany, do gbi relatywistyczny rozum"1. Subiektywizacji rozumu odpowiada irracjonalizacja moralnoci i sztuki. Autorzy Dialektyki owiecenia1, ktrej systematyczn zawarto Horkheimer jedynie streszcza w swej Krytyce instrumentalnego wzumu, jeden rozdzia powicili powieci de Sade'a, by pokaza, e mroczni pisarze wiata mieszczaskiego" nawet we wzorcowym wieku Owiecenia do ostatnich konsekwencji uwiadamiali sobie oddzielenie rozumu i moralnoci: Nie udawali, e formal i styczny rozum pozostaje w cilejszym zwizku z moralnoci ni z niemoralnoci"3. To samo twierdzi Horkheimer o rozwoju nowoczesnej sztuki: oddzielenie sztuki od rozumu przeksztaca dziea sztuki w kulturalne towary, a ich konsumpcj w szereg przypadkowych odczu oderwanych od naszych rzeczy4 wistych intencji i de" . Z ca pewnoci Horkheimer rni si od Webera w ocenie tego rozejcia si kognitywnej, normatywnej i ekspresywnej sfery wartoci. Przypominajc emfatyczne pojcie prawdy waciwe metafizyce, ktr, co ciekawe, Weber nigdy nie zajTame, s. 261. M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, tum. M. ukasiewicz, Warszawa 1994. 3 Tame, s. 136. 4 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego mzumu, wyd. cyt., s. 280-281.
2 1
mowa si w sposb systematyczny, Horkheimer od obu stron dramatyzuje to wewntrzne rozdwojenie rozumu: z jednej strony sdzi, e normatywnej i ekspresywnej sferze wartoci odebrane zostaj wszelkie immanentne roszczenia do wanoci, tak i w efekcie nie moe ju by mowy o racjonalnoci etycznej czy estetycznej; z drugiej za strony myleniu spekulatywnemu przeksztaconemu w krytyk mimo wszelkich waha przypisuje jednak jeszcze jak moc restytucyjn, ktra przez Webera byaby uznana za utopi i podejrzewana o faszyw charyzm rozumu. Natomiast tym, w czym obydwaj si zgadzaj, jest teza mwica, i rozpada si sensotwrcza jedno religijno-metafizycznych obrazw wiata, a sytuacja ta stawia pod znakiem zapytania jedno zmodernizowanych wiatw ycia i tym samym powanie zagraa tosamoci uspoecznionych podmiotw oraz ich spoecznej solidarnoci. Epoka nowoczesna rwnie dla Horkheimera odznacza si tym, e to samo odczarowanie, za spraw ktrego religia i metafizyka przezwyciyy niegdy etap mylenia mityczno-magicznego, podwayo sam rdze zracjonalizowanych obrazw wiata, mianowicie wiarygodno teologicznych i ontologiczno-kosmologicznych pryncypiw. Wiedza religijno-metafizyczna przekazywana przez nauczanie kostnieje w dogmat; przemianie ulega objawienie i przekazana przez tradycj mdro, stajc si li tylko tradycj; przekonanie staje si subiektywnym poczytywaniem za prawd. Bezuyteczna staje si sama forma mylenia poprzez obrazy wiata, wiedza o zbawieniu oraz wiecka mdro ulegaj atrofii, wchonite przez zsubiektywizowane instancje zrodzone na gruncie wiary (subjektivierte Gaubensmdchte). Dopiero teraz mog pojawi si zjawiska takie, jak fanatyzm wiary i tradycjonalizm kultury (Bildungstraditionalismus), a mianowicie jako zjawiska towarzyszce protestantyzmowi z jednej i humanizmowi z drugiej strony. Z chwil gdy wiedza o Bogu (die Kenntnis von Gott),
568
569
w ktrym nie s jeszcze od siebie oddzielone wanociowe momenty prawdy, dobra i doskonaoci, staje w obliczu owych systemw wiedzy (Wissenssysteme) wyspecjalizowanych zgodnie ze standardami propozycjonalnej prawdziwoci, normatywnej susznoci oraz autentycznoci bd pikna, sposb obstawania przy przekonaniach religijnych traci niewymuszony charakter, jaki staje si udziaem przekonania jedynie dziki trafnoci uzasadniajcych je racji. Odtd, charakteryzujc wiar religijn, przywoywa si bdzie takie momenty, jak lepota, niczym nie poparte mniemanie i uleganie przemonej sile - wiara i wiedza rozchodz si: Wiara to pojcie prywacyjne: ulega unicestwieniu, jeli nie podkrela stale swej opozycji wobec wiedzy albo swej z ni zgodnoci. Jeeli zawdzicza swe miejsce ograniczeniu nauki, sama wskutek tego ulega ograniczeniu. Gdy protestantyzm podj prb, by transcendentn w stosunku do wiary zasad prawdy - bez ktrej wiara nie moe istnie - odnale jak niegdy w samym sowie i przywrci sowu jego symboliczn moc, zapaci za to posuszestwem wobec sowa [...]. Wiara, ktra - jako wrg albo przyjaciel - trzyma si kurczowo wiedzy, utrwala rozdzia chcc go za wszelk cen przezwyciy: jej fanatyzm dowodzi jej nieprawdy, jest obiektywnym przyznaniem, e kto, kto tylko wierzy, tym samym wanie ju nie wierzy"1. Rwnoczenie od nowoytnej filozofii, ktra jako przeciwniczka religii a zarazem jej spadkobierczyni dwuznacznie identyfikuje si z nauk i chwilami szuka w niej ratunku, oddziela si wiedza oglnie przystosowujca do danej kultury (Bildungswissen). Jej racj bytu jest zrazu to, e ma kontynuowa tradycj. Trudno tradycjonalizmu kulturowego polega na tym, e musi on skrywa wasne podstawy; albowiem lepo wierzy trzeba tylko w te tradycje, ktre nie znajduj
M. Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 35 [w pierwszym cytowanym zdaniu u Habermasa: privater zamiast privativer A.M.K.l
1
naleytego uwierzytelnienia w niezbitych racjach. Kady tradycjonalizm nosi pitno neotradycjonalizmu: Jakie s konsekwencje formalizacji rozumu? Wszystkie pojcia, jak sprawiedliwo, rwno, szczcie i tolerancja, ktre w poprzednich stuleciach miay by waciwe rozumowi lub by przeze usankcjonowane, utraciy swe duchowe korzenie. Pozostaj nadal celami [Ziele und Zwecke], ale nie ma ju adnej racjonalnej instancji, ktra byaby uprawniona do przypisania im wartoci i do godzenia ich z obiektywn realnoci. Aprobowane przez szacowne dokumenty historyczne, mog si cieszy jeszcze pewnym prestiem, a niektre zawarte s nawet w konstytucjach wielkich krajw. Niemniej brak im potwierdzenia przez rozum w jego wspczesnym znaczeniu. Kt moe stwierdzi, e ktry z tych ideaw jest cilej zwizany z prawd ni jego przeciwiestwo?"1. Ten drugi skok do przodu w procesie odczarowania, wiadomie realizowany przez historyzm, to ironiczny powrt demonicznych mocy, ktre zrazu pokonaa ustanawiajca jedno, unifikujco sensodawcza sia religijnych i metafizycznych obrazw wiata. Rozwijana w Dialektyce owiecenia teza, e owiecenie zmierza na powrt ku mitowi, jest zbiena z tez Weberowskiej Zwischenbetrachtung [Teorii stopni i kierunkw religijnego odrzucenia wiata]. Im bardziej, w coraz ostrzejszy i nieusuwalny sposb uwidacznia si swoista natura kadej ze sfer (Sondersphdre) wystpujcych w wiecie", tym bardziej bezsilne staje si poszukiwanie zbawienia i mdroci w obliczu urosego ponownie w si politeizmu, w obliczu walki bogw, ktr teraz, ma si rozumie, rozum subiektywny prowadzi pod sztandarem potg bezosobowych. Ten nowy politeizm, pozbawiony swej mitycznej postaci, utraci moc spajajc i losowi, ktremu odebrano ju jego spoeczno-integrujc funkcj, pozostawi jedynie lepot, tzn. charakter przypadkowej konfrontacji irracjonalnych instancji zrodzonych na gruncie wiary.
1
M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 265.
570
Max Weber w tradycji zachodniego
marksizmu
571
Nawet nauka stoi na chwiejnym fundamencie, ktry jest nie bardziej pewny nili subiektywne zaangaowanie tych, ktrzy zdecydowani s dla niej cierpie i powici swe ycie1. Rozum subiektywny jest nadto rozumem instrumentalnym, tzn. narzdziem samozachowania. Horkheimer nazywa ide samozachowania zasad, ktra rozum subiektywny doprowadza do szalestwa, bowiem myli zwrconej ku czemu, co wychodzi poza subiektywny charakter wasnego interesu, odebrana zostaje wszelka racjonalno: ycie totemistycznego plemienia, rodu, redniowiecznego Kocioa czy narodu w erze obywatelskich rewolucji przebiegao wedug ideologicznych wzorw uksztatowanych przez procesy dziejowe. Wzory takie - magiczne, religijne lub filozoficzne - odzwierciedlay aktualne formy spoecznego panowania. Chocia skoczya si ich funkcja produkcyjna, byy dalej kulturalnym spoidem; wspieray take ide wsplnej prawdy, i to wanie dziki temu, e byy zobiektywizowane [...]. Stare systemy rozpady si, poniewa zudne okazay si postulowane przez nie formy solidarnoci, a zwizane z nimi ideologie stay si puste i apologetyczne"2. W tym samym kontekcie Max Weber mwi o wiecie, w ktrym nie ma miejsca na braterstwo (von der Weltherschaft der Unbruderlichkeii).
wiadectwo tej heroicznej samowiadomoci nowoczesnych nauk daje Max Weber w swym wykadzie Nauka jako zawd i powoanie, w: M. Weber, Polityka jako zawd i powoanie, tum. P. Dybel, A. Kopacki, przedmowa, wstp i opracowanie Z. Krasnodbski, Krakw 1998. Rwnie Popper przyznaje si do tego subiektywizmu, sprowadzajc naukow krytyk nie do uzasadnionego wyboru midzy wiedz i wiar, lecz do irracjonalnego wybierania midzy dwoma rodzajami wiary". K. R. Popper, Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, tum. H. Krahelska, opr. A. Chmielewski, t. 2, Warszawa 1993, s. 259 (gdy chodzi o krytyk tego pogldu, patrz J. Habermas, Dogmatyzm, rozum i decyzja - teoria i praktyka w cywilizacji naukowej, tum. Z. Krasnodbski, w: tene, Teoria i praktyka, Warszawa 1983, s. 370 n.). 2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 375 - 376.
1
Zasadnicze zatem rysy osobliwie rozszczepionej diagnozy wspczesnoci Webera i Horkheimera s zgodne: wiarygodno religijnych i metafizycznych obrazw wiata pada ofiar procesu racjonalizacji, ktremu one same zawdziczaj swe powstanie; o tyle te owieceniowa krytyka teologii i ontologii jest rozumna, tzn. z wewntrznych racji przekonujca i nieodwracalna; ten drugi, po przezwycieniu mitu, skok w procesie racjonalizacji umoliwia nowoczesn wiadomo, ktr okrela wyodrbnianie si kulturowych sfer wartoci rzdzcych si wasn logik wewntrzn; nastpstwem tego jest subiektywizacja wiary i wiedzy: nastpuje oderwanie sztuki i moralnoci od roszcze do prawdziwoci propozycjonalnej, nauka za zachowuje praktyczne odniesienie jedynie do dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel (traci za odniesienie do praktyki komunikacyjnej); rozum subiektywny funkcjonuje jako narzdzie samozachowania w walce, w ktrej uczestnicy podlegaj zasadniczo irracjonalnym i nie dajcym si ze sob pojedna mocom wiary; nie jest on ju w stanie by rdem sensu i przez to, e zagraa jednoci wiata ycia, zagraa te integracji spoeczestwa; poniewa sia obrazw wiata, ktre integruj spoecznoci, oraz spoeczna solidarno, ktra jest ich efektem, nie s czym cakowicie nierozumnym, przeto zerwanie wzajemnych powiza midzy obszarami kultury": nauk, moralnoci i sztuk, nie moe uchodzi za cakowicie rozumne, chocia ma swe rdo w procesach uczenia si, a tym samym w rozumie. 2. Uwagi do tezy o utracie wolnoci. Teza o utracie sensu wyprowadzana jest z dajcego si immanentnie zrekonstruowa procesu racjonalizacji kulturowej; podobnie tez o utracie wolnoci wyprowadza si z procesu racjonalizacji spoecznej. Weber i Horkheimer obieraj jednak rne historyczne punkty odniesienia w ramach europejskiego rozwoju - jeden wiek
w
572 IV. Racjonalizacja jako urzeczowienie Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu 573
XVI i XVII, drugi schyek wieku XIX. W pierwszym przypadku jest to okres, w ktrym protestantyzm, humanizm i rozwj nowoczesnej nauki podwaaj jedno religijnych i metafizycznych obrazw wiata. W drugim przypadku jest to okres rozwinitego liberalizmu u progu przechodzenia od kapitalizmu liberalnego do kapitalizmu zorganizowanego. Zasobem, z ktrego kapitalistyczny rozwj czerpie energi w punkcie startu, s przymioty pewnego sposobu kierowania yciem (Qualitdten einer Lebensfuhrung), ktry sw metodyczn racjonalno zawdzicza unifikujcej sile ascetycznej etyki uoglnionej w onie protestantyzmu. Z drobnym zastrzeeniem, wynikajcym z posiadania wiedzy psychoanalitycznej, Horkheimer podziela pogld Webera, e etyka kierujca si zasadami stanowi podstaw kulturowej reprodukcji niezalenoci osobistej i indywidualnoci: Chrzecijastwo bronio nieskoczonej wartoci kadego czowieka, idei przenikajcej nawet niechrzecijaskie czy antychrzecijaskie systemy wiata zachodniego, wanie przez odrzucenie woli samozachowania na ziemi na rzecz zachowania wiecznej duszy. Oczywicie cen byo tumienie witalnych instynktw i, poniewa tumienie to nigdy si w peni nie udawao, obuda dominujca w naszej kulturze. Mimo to podnioso stopie uwewntrznienia indywidualnoci. Negujc samo siebie, naladujc ofiar Chrystusa indywiduum osiga wymiar i nowy idea, wedug ktrego urzdza swe ycie na ziemi"1. Horkheimer mglicie powtarza tez Webera o religijno-ascetycznych podstawach ekonomicznie racjonalnego dziaania kapitalistycznych przedsibiorcw; odwouje si przy tym do ery liberalizmu, nie za do fazy, w ktrej w nowy sposb produkcji zyska dla siebie uznanie i zapanowa. Indywidualizm jest jdrem teorii i praktyki mieszczaskiego liberalizmu, ktry postp spoeczny widzi w automatycznym i wzajemnym
1
oddziaywanie na siebie na wolnym rynku rozbienych interesw. Indywiduum mogo przetrwa jako istota spoeczna tylko wtedy, gdy realizowao swe dugofalowe interesy kosztem ulotnych, bezporednich przyjemnoci. Wzmocnio to cechy indywidualnoci uksztatowane przez ascetyczn dyscyplin chrzecijastwa"1. Horkheimer poprzestaje na stylizacjach, z ktrymi moe skontrastowa tendencj schykow indywiduum". Tendencj t za uzasadnia, ponownie idc ladem Webera, postpujc biurokratyzacj, tzn. wzrastajc zoonoci form organizacyjnych, jakie zapanoway w gospodarce i pastwie. Formua Adorna o wiecie w okowach administracji" (die verwaltete Welt) jest odpowiednikiem Weberowskiej stalowej skorupy" (das stahlharte Gehduse"). Podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel odrywaj si od swego podoa w sferze motywacji, ktre Weber bada analizujc etyk protestanck, Horkheimer za opisa pod ktem indywidualistycznego charakteru spoecznego (im Hinblick auf den individualistischen Sozialcharakter). C jednak ma, dokadnie biorc, oznacza utrata wolnoci", o ktrej obydwaj z takim przekonaniem zapewniaj? Weber utrat wolnoci ujmuje w kategoriach teorii dziaania. W metodycznym sposobie kierowania yciem ucieleniona jest racjonalno praktyczna, ktra racjonalno ze wzgldu na cel wie z racjonalnoci ze wzgldu na wartoci: dziaaniami racjonalnymi ze wzgldu na cel kieruje osd moralny i autonomiczna wola jednostki postpujcej zgodnie z zasadami (i w tym sensie dziaajcej racjonalnie ze wzgldu na wartoci). Jednak w miar biurokratyzowania dziaalnoci gospodarczej i administracyjnej celowociowa racjonalno dziaa (a przynajmniej systemowa racjonalno nastpstw dziaania) musi zosta zapewniona niezalenie od racjonal1
Tame, s. 369.
Tame, s. 369-370.
574
575
nych ze wzgldu na wartoci sdw i decyzji czonkw organizacji. Organizacje same przejmuj regulacj dziaa, ktre potrzebuj subiektywnego zakotwiczenia ju tylko w uoglnionych motywacjach utylitarystycznych. To uwolnienie podmiotowoci od determinantw racjonalnoci praktycznomoralnej odzwierciedla polaryzacja na bezdusznych fachowcw" i sybarytw bez serca". Odwrcenie tej tendencji wyobraalne jest dla Webera tylko w takiej formie, e biurokratyczne machiny zostaj podporzdkowane woli charyzmatycznych przywdcw: Wraz z racjonalizacj politycznego i ekonomicznego zaspokajania potrzeb niepowstrzymanie szerzy si zdyscyplinowanie jako zjawisko uniwersalne, ktre coraz bardziej ogranicza znaczenie charyzmy i indywidualnego zrnicowania dziaa"1. Jeli walka midzy twrcz charyzm a ograniczajc wolno biurokracj ma by jednak jeszcze wygrana wbrew niepowstrzymanemu", jak si wydaje, pdowi ku racjonalizacji, to tylko za porednictwem organizacyjnego modelu wodza dysponujcego maszyn" (iiber das Organisationsmodell des Fuhrers mit Maschine"). W dziedzinie ekonomii model ten oznacza woluntaryzm autorytarnych przywdcw gospodarczych, w dziedzinie polityki - plebiscytow demokracj wodzowsk, w obydwu za dziedzinach optymaln selekcj przywdcw. W. Mommsen sprowadza stanowisko Webera do tylko pozornie paradoksalnej formuy: moliwie jak najwi2 cej wolnoci dziki moliwie jak najszerszemu panowaniu" . Horkheimer pojmuje utrat wolnoci w sposb podobny, cho raczej w terminach psychoanalitycznych nili zwizanych
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Koln 1964, s. 695. W. Mommsen, M. Weber, Gesellschaft, Politik und Geschichte, Frankfurt am Main 1974, s. 138; por. take W. Mommsen, Max Weber und die deutsche Politik: 1890-1920, Tubingen 1959.
2 1
z teori dziaania: kontrol zachowa od instancji, jak jest sumienie uspoecznionej jednostki, stopniowo przejmuj planistyczne instancje organizacji spoecznych. Maleje potrzeba, by podmioty kieroway si swoim super-ego, coraz bardziej za musz si dostosowywa do imperatyww otoczenia. Tez t podj pniej D. Riesmann i zinterpretowa - a przy tym take strywializowa - jako biegunowe przestawienie (Umpolung) z wewntrzsterownego" na zewntrzsterowny" sposb ycia': Skoro cae ycie jest dzisiaj w coraz wikszym stopniu podporzdkowane racjonalizacji i planowaniu, rwnie kadego indywiduum, wraz z jego najbardziej skrytymi pobudkami [die frtiher seine Privatsphdre bildeten, ktre wczeniej stanowiy sfer jego prywatnoci A.M.K.], musi uwzgldnia wymogi racjonalizacji i planowania: samozachowanie indywiduum zakada stosowanie si do wymogw przetrwania systemu [...]. Przedtem rzeczywisto przeciwstawiano ideaowi, stworzonemu przez autonomiczne indywiduum [vom autonom gedachten Individuum, o ktrym mylano, i jest autonomiczne - A.M.K.], i konfrontowano z nim: rzeczywisto miaa by ksztatowana zgodnie z tym ideaem. Dzisiaj ideologie takie s kompromitowane i pomijane przez myl postpow, ktra w ten sposb mimo woli uatwia podniesienie rzeczywistoci do rangi ideau. Miar kadego typu subiektywnego zachowania, jakie tylko mona sobie wyobrazi, staje si dostosowanie. Triumf sformalizowanego rozumu subiektywnego jest rwnie triumfem rzeczywistoci, ktra wystpuje teraz wobec podmiotu jako absolutna i przemona"2. Zwikszenie indywidualnych moliwoci wyboru, czego Horkheimer nie neguje, zbiega si ze zmian charakteru wolnoci" 3 , albowiem im dalej postpuje proces racjonalizacji, tym bardziej subsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel usamodzielniaj si w stosunku do etycznie ugruntowaD. Riesman, Samotny tum, tum. J. Strzelecki, Warszawa 1971. M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 331. 'Tame, s. 333.
1
576
nych motywacji uczestnikw tych subsystemw i sprawiaj, i zbdna staje si wewntrzna kontrola zachowa, ktra powizana jest jeszcze z racjonalnoci praktycznomoraln'. Dotd sigaj paralele. Ale Weber od diagnozy tej utraty wolnoci przechodzi bezporednio do rozwaa nad stosown terapi i zarysowuje model organizacji, w ktrym zracjonalizowane obszary dziaania dziki charyzmie przywdcw zostaj ponownie sprzgnite z biograficznie interpretowanym ukierunkowaniem na wartoci wybijajcych si pojedynczych podmiotw (naturalnie sprzgnicie to dokonuje si kosztem reszty zdominowanych zwolennikw)2, natomiast Horkheimer i Adorno id w swej analizie o krok dalej. Interesuje ich znaPod hasem opcje versus ligatury" ide dialektyki zachodzcej midzy wzrastajcymi moliwociami wyboru przy jednoczesnym sabniciu wizi podejmuje R. Dahrendorf, Lebenschancen, Frankfurt am Main 1979. 2 Por. naszkicowany przez W. Mommsena w Max Weber, Gesellschaft, Politik und Geschichte, wyd. cyt., s. 136 -137 obraz plebiscytowego przywdcy: Polityk ma zobowizanie wycznie wobec samego siebie oraz wobec zadania, ktre wybra ze wzgldu na okrelone osobiste ideay aksjologiczne (Wertideale). Jego odpowiedzialno ogranicza si do sprawdzenia si; tzn. musi on swymi sukcesami dowie, e bezwarunkowe oddanie jego zwolennikw jemu samemu jako osobie jest wewntrznie usprawiedliwione. Nie istnieje natomiast adne zobowizanie wobec materialnych celw mas; Weber z caym naciskiem zwalcza wszelkie reminiscencje teorii goszcej, e demokratyczny przywdca ma wypenia mandat powierzony mu przez wyborcw. Przywizanie mas do osoby przywdczego polityka, nie za ich merytorycznie uzasadnione przekonanie o wartoci zamierzonych celw, stanowi wedug Webera sedno plebiscytowej demokracji wodzowskiej. Nie merytorycznymi racjami dyktowane cele jako takie, lecz osobiste charyzmatyczne kwalifikacje kandydujcego przywdcy decyduj o wynikach wyborw. Tylko w ten sposb mg sobie Weber wyobrazi niezalene panowanie wybitnej jednostki w nowoczesnych warunkach, bez uszczerbku dla wszelkich konstytucyjno-prawnych zabezpiecze. Demokracj wodzowsk okrela on jako cig walk politykw konkurujcych o wzgldy mas. Walka ta prowadzona jest na og rodkami demagogicznymi; system formalnych regu gry zapewnia to, e zwyciajcy polityk musi si sprawdzi i w razie, gdy zawiedzie, musi ustpi".
1
577
czenie usamodzielnienia si podsystemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel oraz odpowiadajca mu autoalienacja jednostek, ktre cielenie i psychicznie maj formowa si zgodnie z wymogami aparatury technicznej"1. Skoro jednak kontrol zachowa od instancji wbudowanych w osobowo (Persnlichkeitsinstanzen) przejmuje bardziej gadko przebiegajca praca samoczynnych mechanizmw porzdkujcych"2, to na plan pierwszy wysuwaj si systemowe mechanizmy porzdkujce waciwe obszarom dziaania zorganizowanym na mod przedsibiorstwa i urzdu (anstaltsfrmig) oraz imperatywy przystosowywania si, ktre radykalnie ingeruj w podmiotowo pojedynczego czonka organizacji. Horkheimer i Adorno musz unikn dwojakiej jednostronnoci. Weber nie wykracza poza granice teorii dziaania, ktra nie dostarcza adnego punktu oparcia dla tego problemu. Natomiast teoria systemw, koncentrujca si wycznie na systemowych dziaaniach porzdkujcych, pomija pytanie o zmian charakteru wolnoci", ktr oznacza oderwanie systemw dziaania od wiata ycia, a przede wszystkim od praktycznomoralnych motywacji jego uczestnikw. Horkheimer i Adorno zainteresowani s wanie ironiczn wspzalenoci, jak spoeczna racjonalizacja zdaje si wytwarza pomidzy przeobraaniem tradycyjnych obszarw ycia w podsystemy dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel, z jednej, a atrofi indywidualnoci" z drugiej strony. Destrukcja tosamoci jednostki jako nastpstwo ukierunkowania jej postpowania na kategorie intelektualne" lub zasady jest w oczach Horkheimera powizana w sposb bezporedni nie tylko z biurokratyzacj, lecz z wyizolowaniem si (Herauslsung) systemw dziaania racjonalnego ze wzgldu na cel z kul1 2
M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 46. Tame.
578
marksizmu
579
tury", z odbieranego jako racjonalny horyzontu wiata ycia. Im bardziej ekonomia i pastwo przemieniaj si w ucielenienia racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej i swym imperatywom podporzdkowuj take inne obszary ycia, im silniej spychaj na margines wszystko, w czym ucielenia si moe racjonalno praktycznomoralna i praktycznoestetyczna, tym trudniej procesom indywidualizacji znale oparcie w obszarze reprodukcji kulturowej, zepchnitej w sfer tego, co irracjonalne, bd cakowicie dopasowanej do tego, co pragmatyczne. W spoeczestwach przednowoczesnych istnia rozziew midzy kultur i produkcj, zostawiajcy wicej otwartych furtek ni nowoczesna superorganizacja, ktra w istocie ogranicza indywiduum do funkcjonalnie reagujcej komrki. Wspczesne struktury organizacyjne, jak totalno pracy, s integralnymi czciami skadowymi [organische Bestandteile] systemu spoeczno-ekonomicznego"1. Gdy chodzi o analiz owych procesw likwidujcych rozziew midzy kultur i produkcj", to gotowym narzdziem mianowicie kategori urzeczowienia" - dysponuje teoria marksistowska. Kluczem tym posuy si Gyorgy Lukacs w Historii i wiadomoci klasowej, aby Weberowsk analiz racjonalizacji spoecznej wyswobodzi z ram, jakie wyznaczaa jej teoria dziaania, oraz powiza z anonimowymi procesami realizacji wartoci (Verwertungspmzesse) w systemie gospodarczym. Posugujc si modelem fetyszyzmu towarowego, prbuje on wyjani zwizki midzy wyodrbnianiem si gospodarki kapitalistycznej, ktra jest sterowana przez wartoci wymienne, a deformacjami wiata ycia. Najpierw zamierzam przyjrze si bliej tej pierwszej marksistowskiej recepcji Webera2, by nastpnie zastanowi
M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 375 - 376. Por. w tej kwestii: M. Merleau-Ponty, Les aventures de la dialectique, Paris 1955, wyd. niem. Die Abenteuer der Dialektik, Frankfurt am Main 1968, s. 39 n.
2 1
si, dlaczego Horkheimer i Adorno pojmuj sw krytyk rozumu instrumentalnego jako negacj urzeczowienia"1, a mimo to wahaj si pj za tokiem argumentacji Lukacsa, ktra przecie bya dla nich rdem inspiracji. 3. Lukdcsowska interpretacja Weberowskiej tezy o racjonalizacji. W gwnej rozprawie Urzeczowienie i wiadomo proletariatu z roku 1922 rozwija Lukacs tez goszc, i w strukturze stosunku towarowego odnale [mona] pierwowzr wszelkich form przedmiotowoci oraz wszelkich odpowiadajcych im form podmiotowoci, jakie waciwe s spoeczestwu mieszczaskiemu"2. Neokantowskie wyraenie forma przedmiotowoci" uywane jest przez Lukacsa w nadanym mu przez Diltheya znaczeniu historycznie powstaej formy istnienia lub mylenia", ktra wyrnia totalno pewnego szczebla rozwoju osignitego przez spoeczestwo jako cao" Rozwj spoeczestwa pojmowany jest przez Lukacsa jako historia nieustannego przeamywania form przedmiotowoci, ktre ksztatuj istnie3 nie czowieka" . Oczywicie Lukacs nie podziela historystycznego pogldu, wedle ktrego w formie przedmiotowoci znajduje wyraz partykularno pewnej kultury, za kadym
M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 14. G. Lukacs, Urzeczowienie i wiadomo proletariatu, w: tene, Historia i wiadomo klasowa. Studia o marksistowskiej dialektyce, tum. M. J. Siemek, Warszawa 1988, s. 198-199. 3 Tame, s. 378; [std pochodz rwnie cytowane wczeniej przez Habermasa i nieco przeze modyfikowane sformuowania]. Pomijam pisma estetyczne modego Lukacsa oraz jego pisma powicone krytyce kultury. Dla pojcia formy przedmiotowoci" szczeglnie wane s: Die Seele und die Formen oraz Teoria powieci. Esej histotyczno-fdozoficzny o wielkich formach epiki, tum. J. Golicki, posowie A. Brodzka, Warszawa 1968. Ponadto: A. Heller, F. Feher, G. Markus, S. Radnoti, Die Seele und das Lehen, Frankfurt am Main 1977. Nastpnie: A. Arato, P. Breines, The Young Lukacs and the Origins of Western Marxism, cz. 1, Ne w York 1979.
2 1
580
marksizmu
581
razem jedynej w swoim rodzaju. Formy przedmiotowosci porednicz w konfrontacji czowieka z jego rodowiskiem i okrelaj przedmiotowo jego ycia wewntrznego oraz zewntrznego"1. Zachowuj one odniesienie do uniwersalnoci rozumu, bowiem Lukacs, tak samo jak Horkheimer2, trzyma si Heglowskiej idei, e we wzajemnych stosunkach midzy ludmi oraz w ich stosunku do przyrody (do przyrody zewntrznej jak te do ich wasnej przyrody wewntrznej) rozum obiektywizuje si - choby i w nierozumny sposb. Rwnie spoeczestwo kapitalistyczne okrela pewna specyficzna forma, ktra wyznacza to, jak i w jakich kategoriach jego czonkowie ujmuj przyrod obiektywn, swe odniesienia interpersonalne oraz sw, za kadym razem wasn przyrod subiektywn wanie ow przedmiotowo swego ycia zewntrznego oraz wewntrznego". Mwic naszymi sowy: dominujca w spoeczestwie kapitalistycznym forma przedmiotowosci przesdza o odniesieniach do wiata, o sposobie, w jaki podmioty zdolne do dziaania i mwienia mog odnosi si do czego w wiecie obiektywnym, w wiecie spoecznym oraz w swym kadorazowo subiektywnym wiecie. Lukacs twierdzi, e to przesdzenie z gry (diese Prdjudizierung) moemy scharakteryzowa jako urzeczowienie", mianowicie jako osobliwe upodobnienie spoecznych stosunkw i przey do rzeczy, to znaczy do obiektw, ktre moemy postrzega i ktrymi moemy manipulowa. Koordynacja owych trzech wiatw w onie spoecznego a priori, jakim jest wiat ycia, jest tak dalece opaczna, e w nasze rozumienie
G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 323 [przekad niniejszego cytatu dostosowany zosta gramatycznie do odbiegajcej nieco od oryginau wersji podanej przez J. Habermasa - A.M.K. 2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 254.
1
stosunkw interpersonalnych oraz przey subiektywnych wbudowane s bdy natury kategorialnej: pojmujemy je [stosunki i przeycia] w formie waciwej rzeczom (wirfassen sie unter der Form von Dingen), czyli jako byty (Entitdten) nalece do wiata obiektywnego, chocia naprawd s skadnikami naszego wsplnego wiata spoecznego bd te za kadym razem wasnego wiata subiektywnego. Skoro zatem, co trzeba dopowiedzie, to rozumienie i pojmowanie jest konstytutywne dla samego komunikacyjnego sposobu wzajemnego obcowania, to tego rodzaju bdne rozumienie o podou systematycznym (ein derart systematisch angelegtes Mifiversteheri) wpywa negatywnie na praktyk, nie tylko na form mylenia", lecz take na form istnienia" podmiotw. To sam wiat ycia jest tym, co zostaje urzeczowione". Przyczyn tej deformacji upatruje Lukacs w sposobie produkcji opartym na pracy najemnej i wymagajcym utowarowienia (Zur-Ware-Werden) pewnej funkcji ludzkiej"1. Lukacs uzasadnia t tez etapami. Bada on (a) efekt urzeczowienia, jaki wywouje forma towarowa w miar wdzierania si w proces produkcji, oraz pokazuje nastpnie, e urzeczowienie osb i stosunkw interpersonalnych w sferze spoecznego procesu pracy stanowi jedynie odwrotn stron racjonalizacji tego systemu dziaa. Pojmujc racjonalizacj i urzeczowienie jako dwa aspekty tego samego procesu, przygotowuje dwa argumenty, ktre opieraj si na analizie przeprowadzonej przez Webera, wymierzone s jednak przeciwko jej konkluzjom. Z pomoc pojcia racjonalnoci formalnej Weber wykrywa strukturalne analogie z racjonalnym ze wzgldu na cel dziaaniem gospodarczym wystpujce w innych dziedzinach ycia, zwaszcza w biurokracji pastwowej. Wedug Lukacsa wprawdzie Weber zapoznaje zaleno kauzaln, odrywa zjawiska urzeczowienia
1
G. Lukacs, Historia i wiadomo
klasowa, wyd. cyt., s. 214.
582
marksizmu
583
od ekonomicznej podstawy ich istnienia" i uwiecznia jako pewien ponadczasowy typ moliwych stosunkw ludzkich", ale pokazuje, e procesy racjonalizacji spoecznej nabieraj znaczenia dla spoeczestwa kapitalistycznego w caoci jako procesy ksztatujce jego struktur. T analiz Lukacs podejmuje i (b) interpretuje j w myl idei, e forma towarowa nabiera charakteru uniwersalnego i w ten sposb staje si typow form przedmiotowoci spoeczestwa kapitalistycznego. Lukacs wykorzystuje pojcie racjonalnoci formalnej rwnie w inny sposb. Pojcie to stanowi dla pomost pomidzy form towarow i analizowan przez Kanta form poznania uzyskiwanego przez intelekt (Verstandeserkenntnis). T drog wprowadza Lukacs na powrt pojcie formy przedmiotowoci w kontekst teorii poznania, z ktrego byo milczco zapoyczone, a czyni to po to, by przeprowadzi krytyk urzeczowienia z filozoficznej perspektywy Heglowskiej krytyki Kanta. Przejmuje on od Hegla pojcie totalnoci rozumnie zorganizowanego ukadu yciowych zwizkw i stosuje je jako miernik irracjonalnoci spoecznej racjonalizacji. Sigajc po to ujcie Lukacs (c) implicite zaprzecza jednak zasadniczemu twierdzeniu Webera, i metafizycznie pomylana jedno rozumu ulega definitywnemu rozpadowi wraz z odseparowaniem si od siebie (Auseinandertreten) kulturowych sfer wartoci, ktre rzdz si wasn logik wewntrzn, a zatem, e nie da si jej przywrci nawet dialektycznie. Ad a. Lukacs wyprowadza swe pojcie urzeczowienia z Marksowskiej analizy formy towarowej; powouje si na synny ustp z pierwszego tomu Kapitau, gdzie Marks opisuje fetyszystyczny charakter towaru: Tajemniczo formy towarowej polega wic po prostu na tym, e odzwierciedla ona ludziom spoeczny charakter ich wasnej pracy jako przedmiotowy charakter samych produktw pracy, jako spoeczne wasnoci naturalne tych rzeczy; dlatego te spoeczny stosunek wytwrcw do pracy oglnej wystpuje jako istniejcy poza
nimi spoeczny stosunek przedmiotw. Dziki temu quid pro quo produkty pracy staj si towarami, rzeczami zarazem zmysowymi i nadzmysowymi, spoecznymi [...]. To tylko okrelony stosunek spoeczny midzy samymi ludmi przyjmuje tu dla nich uudn posta stosunku pomidzy rzeczami"1. Marks analizuje dwoisto formy towaru jako wartoci uytkowej i wartoci wymiennej oraz przemian jego formy naturalnej w form wartoci z pomoc Heglowskiego pojcia abstrakcji, przy czym warto uytkowa i warto wymienna maj si do siebie tak, jak istota do zjawiska. Dzi przysparza nam to trudnoci, gdy kategoriami logiki Heglowskiej, ktre nie zostay poddane rekonstrukcji, nie moemy posugiwa si bez stosownego ich sprawdzenia (unbesehen); rozlega dyskusja nad stosunkiem Marksowskiego Kapitau do Heglowskiej Logiki raczej nawietlia te trudnoci anieli je przezwyciya2. Dlatego te nie bd si bliej zajmowa analiz samego pojcia formy (die Formanalyse). Nie czyni tego rwnie Lukacs. Interesuje go tylko efekt [w postaci] urzeczowienia, ktry wystpuje w miar jak sia robocza producentw staje si towarem - oddzielenie siy roboczej od osobowoci robotnika, jej przeksztacenie w rzecz, ktra jest sprzedawana na rynku"3.
K. Marks, Kapita. Krytyka ekonomii politycznej, t. 1, Warszawa 1956, s. 77. H. G. Backhaus, ZurDialektik derWertform, w: Beitrdge zurMarxistischen Erkenntnistheorie, A. Schmidt (Hrsg.), Frankfurt am Main 1969; H. J. Krahl, Zum Verfidltnis von Kapita" und HegelscherWesenslogik, w: Aktuaiitdt und Folgen der Philosophic Hegels, O. Negt (Hrsg.), Frankfurt am Main 1970; H. Reichelt, Zur logischen Struktur des Kapitalbegriffs, Frankfurt am Main 1970; P. Mattik, Die Marxsche Arheitswerttheorie, w: Aspekte der Marxschen Theorie, F. Eberle (Hrsg.), t. 1, Frankfurt am Main 1973; J. Zeleny, Die Wissenschaftslogik und das Kapita, Frakfurt am Main 1973; D. Horster, Erkenntnis-Kritik a!s Gesellschaftstheorie, Hannover 1978, s. 187 n.
2 3 G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 226. Pojciem pracy abstrakcyjnej" zajm si bliej w tomie 2 w Rozwaaniach kocowych". 1
584
585
Zasadnicza myl intuicyjnie jest atwo uchwytna. Dopki interakcje w sferze spoecznego procesu pracy regulowane s w sposb tradycyjny, przez normy powstae samorodnie (naturwuchsige), dopty stosunki komunikacyjne jednostek do samych siebie i do siebie nawzajem maj z ich strony charakter intencjonalny. To samo miaoby miejsce, gdyby pewnego dnia stosunki spoeczne mogy sta si determinowane przez wsplne wyksztacanie woli (Willensbildung). Dopki jednak produkcja dbr organizowana jest jako produkcja wartoci wymiennych, a sia robocza samych producentw wymieniana jest jako towar, dopty funkcjonuje inny mechanizm koordynacji dziaa: orientacje ukierunkowujce dziaania istotne z ekonomicznego punktu widzenia zostaj oderwane od kontekstw wiata ycia i sprzgnite z medium, jakim jest warto wymienna (bd pienidz). Skoro za interakcje koordynowane s ju nie za porednictwem norm i wartoci, lecz poprzez medium wartoci wymiennej, to dziaajcy musz przyjmowa wobec siebie nawzajem oraz wobec siebie samych nastawienie obiektywizujce. Sam mechanizm koordynacji dziaa jawi si im przy tym jako co zewntrznego. Transakcje zaporedniczone przez medium wartoci wymiennej wypadaj poza obrb intersubiektywnoci [waciwej] jzykowemu dochodzeniu do porozumienia, staj si czym, co ma 1 miejsce w wiecie obiektywnym, staj si pseudoprzyrod . Zjawisko (den Ejfekt) takiego zrwnywania tego, co normatywne i subiektywne, ze statusem przysugujcym rzeczom, ktre mona obserwowa i ktrymi mona manipulowa, opisywane jest przez Marksa jako obiektywizacja bd urzeczowienie". W miar jak robotnik najemny w caej swej egzys-
tencji uzalenia si od rynku, anonimowe procesy realizacji wartoci (Verwertungsprozesse) ingeruj w jego wiat ycia i destruuj porzdek etyczny (Sittlichkeit) komunikacyjnie wytworzonej intersubiektywnoci, przeksztacajc stosunki spoeczne w stosunki czysto instrumentalne. Producenci istniej dla siebie wzajem tylko rzeczowo, co w stosunku pieninym, przy ktrym sama ich wi spoeczna (Gemeinwese) jawi si wszystkim jako rzecz zewntrzna, a przeto przypadkowa, ulega tylko dalszemu rozwojowi. To, e wi spoeczna, powstajca przez zderzenie niezalenych indywiduw, jawi si im i jako rzeczowa konieczno, i jako wizy zewntrzne, wyraa wanie ich niezaleno, dla ktrej spoeczne istnienie jest wprawdzie koniecznoci, ale jest ono tylko rodkiem, przeto jawi si samym indywiduom jako co zewntrznego, a w pienidzu nawet jako rzecz uchwytna. Produkuj one w spoeczestwie i dla spoeczestwa jako indywidua spoeczne, ale zarazem jawi si to jedynie jako rodek do uprzedmiotowienia ich indywidualnoci. Poniewa nie s one podporzdkowane samorodnej [naturwitchsigen] wsplnocie ani te, z drugiej strony, nie podporzdkowuj sobie wsplnoty jak ludzie wiadomie spoeczni (ais bewufit Gemeinschaftliche), to ta wi spoeczna musi dla nich, jako niezalenych podmiotw, istnie jako co rwnie niezalenego, zewntrznego, przypadkowego, rzeczowego [ais ein ehenfalls unabhdngiges, aufierliches, zufdlliges Sachliches]"1. Ju na podstawie Filozofii pienidza G. Simmla Weber mg wyrobi sobie waciwy pogld na zmian sytuacji, do ktrej dochodzi, gdy samorodne (naturwuchsige) stosunki komunikacyjne przekadane s na uniwersalny jzyk pienidza". Teraz za Lukacs, wychodzc poza Simmla, siga do pierwotnej analizy Marksowskiej, aby w kapitalistycznej wymianie, ktra dla Webera jest tylko modelowym przejawem pewnego oglniejszego procesu, ukaza i uchwyci podstawowy fenomen
K. Marks, Zarys krytyki ekonomii politycznej, tum. Z. J. Wyrozembski, Warszawa 1986, s. 875.
1
Pojcie to rozwija H. Dahmer w zwizku ze studiami nad inspirowan przez marksizm psychologi spoeczn freudowskiej lewicy; H. Dahmer, Libido und Gesellschaft, Frankfurt am Main 1973.
586
marksizmu
587
spoecznej racjonalizacji. Szczeglne osignicie Lukacsa polega na tym, e tak poczy Webera i Marksa, eby owo wydzielenie si sfery pracy spoecznej z kontekstw wiata ycia mc rozpatrywa jednoczenie w obydwu aspektach: 1 w aspekcie urzeczowienia i w aspekcie racjonalizacji. Kiedy dziaajce podmioty przestawiaj si na orientacje zwizane z wartoci wymienn (auf Tauschwertorientierunge), ich wiat ycia kurczy si do rozmiarw wiata obiektywnego: przyjmuj wobec samych siebie i wobec innych nastawienie obiektywizujce, waciwe dziaaniu zorientowanemu na zaoony rezultat i czyni przez to siebie obiektem takich samych dziaa ze strony innych aktorw. Za cen urzeczowienia interakcji uzyskuj wolno dziaania strategicznego, zorientowanego w kadym wypadku na wasny sukces. Urzeczowienie stanowi, jak stwierdza Marks w dalszej czci przytoczonego fragmentu, warunek, aby ich [producentw], jako niezalene osoby prywatne, czya zarazem wi spoeczna"1. Dla Marksa, prawnika, modelem dziaajcego podmiotu, ktry uspoecznia si poprzez stosunki wymiany, jest podmiot prawa prywatnego nastawiony na racjonalne ze wzgldu na cel urzeczywistnianie wasnych interesw. W taki to niewymuszony sposb powstaje, wedle Lukacsa, wi midzy analizami Marksa i Maxa Webera: Dla nas spraw najwaniejsz jest zasada, ktra w tym wszystkim staje si obowizujca: zasada racjonalizacji nastawionej na rachu2 nek, na wyliczalno (Kalkulierbarkeit)" . Urzeczowienie kontekstw wiata ycia, ktre pojawia si wwczas, gdy robotnicy zamiast poprzez normy i wartoci koordynuj swe interakcje poprzez pozbawione znamion jzyka (entsprachlichte) medium wartoci wymiennej, pojmowane
1 2
jest przez Lukacsa jako odwrotna strona racjonalizacji, jakiej podlegaj orientacje ich dziaania. Tym samym take systemotwrczy efekt takiego uspoecznienia, ktre dochodzi do skutku poprzez medium wartoci wymiennej, czyni Lukacs zrozumiaym z perspektywy teorii dziaania. Jak si przekonamy, rwnie w teorii systemw pienidz posuy za model, z ktrego wyprowadza ona pojcie medium sterowania. Teoria mediw bez zbdnego dramatyzmu wczy do swego aparatu pojciowego (in ihm Begriffe) obydwa te wydobyte przez Lukacsa aspekty: urzeczowienie i racjonalizacj. Rwnie tu przestawienie orientacji dziaania z komunikacji jzykowej na medium pienidza oznacza bdzie zmian charakteru wolnoci": w drastycznie poszerzonym horyzoncie moliwoci wyboru wyania si pewna automatyka wzajemnego warunkowania si za pomoc przedkadanych ofert, ktra jest niezalena od procesw wyksztacania si konsensu1. Ad b. Urzeczowienie stosunkw spoecznych (oraz stosunku poszczeglnych indywiduw do samych siebie) znajduje wyraz w tej formie organizacyjnej, jak jest oddzielony od prywatnego gospodarstwa domowego kapitalistyczny zakad pracy (Betrieb), wraz z ktrym zinstytucjonalizowana zostaje dziaalno przedsibiorcza (a tym samym rwnie rachunek kapitaowy, decyzje inwestycyjne uzalenione od moliwoci rynkowych, racjonalna organizacja pracy, techniczne wykorzystywanie wiedzy naukowej itd.). Ot Weber, jak to zostao pokazane, dokadnie bada analogie strukturalne midzy formalnoracjonalnym dziaaniem gospodarczym i administracyjnym, midzy formami organizacyjnymi kapitalistycznego przedsibiorstwa i biurokracji publicznej, midzy koncentracj tu i tam rzeczowych rodkw, midzy orientacjami ukierunko1
Tame. G. Lukacs, Historia i wiadomo
klasowa, wyd. cyt. s. 207.
Patrz t. 2, rozdz. VII.2.
588
589
wujcymi dziaania przedsibiorcw i urzdnikw, robotnikw i najemnych pracownikw umysowych (Angestellten). Poniewa Lukacs bierze pod uwag jedno tylko medium, warto wymienn, a rdo urzeczowienia widzi jedynie w abstrakcji wymiany" (Tauschabstraktion), tedy wszelkie przejawy zachodniego racjonalizmu interpretuje jako oznaki procesu kapitalizacji caego spoeczestwa" (Durchkapitalisierungspwzessese der ganzen Gesellschaft)]. Rozpoznany przez Webera caociowy charakter spoecznej racjonalizacji Lukacs pojmuje jako potwierdzenie swej hipotezy, e forma towarowa zdobywa pozycj dominujcej w spoeczestwie kapitalistycznym formy przedmiotowoci: Dopiero kapitalizm wytworzy, wraz z jednolit struktur gospodarcz caego spoeczestwa, rwnie jak dla caoci spoeczestwa jednolit - pod wzgldem formalnym - struktur wiadomoci. A przejawia si ona wanie w tym, e rwnie u klasy panujcej w formie wyrafinowanej, uduchowionej, ale wanie spotgowanej, powtarzaj si wiadomociowe problemy pracy najemnej. [...] Przemiana stosunku towarowego w rzecz o widmowej przedmiotowoci nie moe si wic ogranicza do utowarowienia wszystkich przedmiotw zaspokajania potrzeb. Odciska ona raczej sw struktur na caej wiadomoci czowieka (podkr. - J.H.): jego cechy i zdolnoci nie wi si ju w organiczn jedno osoby, lecz wystpuj jako rzeczy, ktre czowiek posiada (i ktrych si wyzbywa), tak samo jak rozmaite przedmioty wiata zewntrznego. I naturaln kolej rzeczy nie ma takiej formy wzajemnych stosunkw midzy ludmi, ani takiej moliwoci korzystania przez czowieka z jego fizycznych [i psychicznych - J.H.] cech, ktra by si w rosncym stopniu nie podporzdkowywaa tej wanie formie przedmiotowoci"2. W miar jak forma towarowa staje si form przedmiotowoci oraz zaczyna rzdzi wzajemnymi stosunkami jednostek,
1 2
ich postpowaniem (Auseinandersetzung) wobec przyrody zewntrznej oraz ich wewntrznej przyrody subiektywnej, wiat ycia musi ulec urzeczowieniu i degradowa jednostk - j a k to zreszt przewiduje teoria systemw - do rangi otoczenia" [wzgldem] jakiego wobec niej zewntrznego spoeczestwa, ktre w wyniku wewntrznej kondensacji, abstrakcji i usamodzielnienia stao si dla niej nieprzejrzystym systemem. Optyk t podziela Lukacs zarwno z Weberem, jak i z Horkheimerem; w odrnieniu od nich jest on jednak przekonany, e rozwj ten nie tylko mone by powstrzymany praktycznie, lecz take z powodw, ktrych mona dowie teoretycznie, musi natrafi na wewntrzne bariery: Ta z pozoru cakowita, a do najgbszych warstw fizycznego i psychicznego bytu ludzi sigajca racjonalizacja wiata znajduje jednak swe granice w formalnym charakterze swojej wasnej racjonalnoci"1. Ciar dowodu, ktry Marks sw teori kryzysw chcia przenie na ekonomi polityczn, spada teraz na filozoficzne wykazanie immanentnych barier racjonalizacji. Lukacs stara si bada cechy racjonalnoci formalnej, operujc na paszczynie, na ktrej zacza si Heglowska krytyka Kantowskiej teorii poznania; dokonuje projekcji tego sformuowanego w kontekcie teorii dziaania pojcia na paszczyzn teorii poznania. Racjonalno formalna znajduje dla mianowicie najdokadniejszy wyraz w nowoczesnych naukach; Kantowska krytyka poznania wyjania za ow dziaalno intelektu (Verstandestdtigkeit), ktra manifestuje si w tych naukach, a w sposb prototypowy w fizyce Newtonowskiej. Ta ostatnia pozwala materialnemu substratowi, ktry w ostatecznym rachunku tkwi u jej podstaw, spokojnie trwa w jego nienaruszonej irracjonalnoci (jako tego, co nie-wytworzone, dane), aby sama moga 'Tame, s. 228-229.
G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 216. Tame, s. 227-228.
590
591
w tym tak powstajcym, zamknitym i z metodycznego punktu widzenia oczyszczonym wiecie ju bez adnych przeszkd operowa kategoriami intelektu, ktrych stosowalno staje si teraz cakowicie bezproblemowa" 1 . Karnowska teoria zdziera wprawdzie bezlitonie metafizyczne iluzje minionej epoki, podkopuje dogmatyczne roszczenia obiektywnego rozumu, ale dokonuje tego jedynie po to, jak uwaa Lukacs, aeby uprawomocni scjentyzm, czyli podobnie dogmatyczny pogld, i racjonalno-formalistyczna procedura poznawcza (Erkenntisweise) stanowi jedynie moliwy [..,] (dla nas) sposb ujmowania rzeczywistoci"2. Na dobr spraw rwnie Kantowska krytyka odzwierciedla tylko urzeczowione struktury wiadomoci, sama jest mylowym wyrazem formy towarowej, ktra staa si uniwersalna 3 . Lukacs w sposb cakowicie konwencjonalny idzie po linii krytyki pod adresem Kanta wiodcej od Schillera do Hegla. Schiller odnajduje w popdzie gry i zabawy (im Spieltrieb) zasad estetyczn, zgodnie z ktr Jen spoecznie unicestwiony, rozbity, na czstkowe systemy rozproszony czowiek ma zosta w myli ponownie odrodzony"4; Hegel za rozwija (zalkowo zawarte ju w koncepcji natury u Rousseau) pojcie totalnoci caociowego ukadu yciowych zwizkw (den Begriff der Totalitdt eines Lebenszusammenhangs), ktry przezwyciy - lub wanie przezwycia - swe rozdarcie na sfer teorii i praktyki, na rozum i etyczno, na form i tworzywo; [...] dla ktrego wasna dno do nadawania sobie formy nie jest rwnoTame, s. 263. Tame, s. 266. 3 Do tej tezy nawizuj prace A. Sohn-Rethela, por. zwaszcza, Geistige und krperliche Arbeit, Frankfurt am Main 1970. 4 G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 297.
2 1
znaczna z abstrakcyjn racjonalnoci, pozostawiajc na uboczu konkretne treci; dla ktrego wolno i konieczno schodz si w jedno"1. Lukacs przyznaje wprawdzie, e logika Hegla, dialektycznie przywracajca jedno rozumu, ktry rozpad si na swe momenty, jest jeszcze nader problematyczna" 2 i od tamtego czasu nie zajmowano si ju powanie jej dalszym rozwijaniem; niemniej jednak zdaje si on w kocu na metod dialektyczn", ktra ma wyprowadzi nas poza typ mylenia nierozcznie zwizanego ze spoeczestwem mieszczaskim. Przejmujc bez naleytej analizy podstawowe pojcia Heglowskiej logiki, Lukacs zakada jedno rozumu teoretycznego i praktycznego na poziomie pojciowoci waciwym duchowi absolutnemu, gdy tymczasem Weber widzia paradoks racjonalizacji spoecznej wanie w tym, e wyksztacanie si (i instytucjonalne ucielenianie) racjonalnoci formalnej bynajmniej nie jest jako takie irracjonalne, lecz wie si z procesami uczenia si, ktre rwnie zdecydowanie wykluczaj uzasadnione restytuowanie metafizycznych obrazw wiata, jak i dialektyczne nawizywanie do rozumu obiektywnego. Oczywicie Lukacs, mimo swego afirmatywnego nastawienia do filozofii greckiej i w ogle do klasycyzmu 3 , nie domaga si bezporednio restauracji takich form przedmiotowoci, jakie odzwierciedlay si w religijno-metafizycznym myleniu o adzie. Rwnie do Hegla nawizuje on poprzez zwrot dokonany przez modoheglistw, mianowicie z perspektywy Marksowskiej krytyki Hegla:
Tame, s. 293 [w tekcie Lukasca podmiotem w zdaniu jest czowiek", u Habermas staje si nim caociowy ukad yciowych zwizkw" - A.M.K.]. 2 Tame, s. 303. 3 Por. w tej kwestii kontrowersje pomidzy Lukacsem a Adornem: G. Lukacs, Wider den mifiverstandenen Realismus, Hamburg 1958.
592
593
Z historyczno-rozwojowego punktu widzenia klasyczna filozofia znajduje si zatem w takiej oto paradoksalnej sytuacji, e dc do tego, by m y l o w o przezwyciy spoeczestwo mieszczaskie i czowieka przez nie unicestwionego na nowo rozbudzi sw spekulacj do ycia, w swych rezultatach jednak zdoaa ona doj jedynie do cakowitej reprodukcji mylowej tego spoeczestwa, do jego apriorycznej dedukcji"1.
Dopki jedno rozumu jest jedynie dialektycznie mylana, potwierdzana jedynie w obrbie teorii, dopty filozofia wykraczajca nawet poza ograniczenia racjonalnoci formalnej powiela tylko urzeczowion struktur wiadomoci, ktra wdraa czowieka do kontemplatywnej postawy wobec wiata stworzonego wszak przez niego samego. Dlatego Lukacsowi, tak jak i Marksowi z Deutsch-Franzosische Jahrbiicher", chodzi o praktyczne urzeczywistnienie rozumnej caoci yciowych zwizkw, ktr Hegel zaledwie spekulatywnie skonceptualizowa. Obiektywizm Heglowskiej teorii zasadza si na jej kontemplatywnym charakterze, a zatem na tym, e momenty, na jakie rozpad si rozum, zespala ona znowu jedynie w teorii i obstaje przy filozofii jako miejscu, gdzie dokonuje si i zarazem spenia pojednanie totalnoci, ktra staa si ju abstrakcyjna, gdzie pojcie nabiera pewnoci co do pojednania i co do tego, e jest ono jego [wasnym] dzieem. Tym samym, wedle opinii Lukacsa, Hegel rozmija si z paszczyzn praktyki historycznej, a tylko na tej paszczynie krytyczna tre filozoficznego zrozumienia moe sta si rzeczywicie skuteczna. Dwuznaczno wszak tkwia ju w zasadniczym punkcie Marksowskiego okrelenia stosunku midzy teori a praktyk; w tej za wersji, jak nadaje mu Lukacs, dwuznaczno ta staje si wyranie widoczna. Pocztkowo Lukacs moe w zasadzie pj ladem (sich einlassen auf) gwnych ustale Webera.
1
G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 315.
Charakterystyczne dla epoki nowoczesnej jest zakotwiczanie w warstwie motywacyjnej oraz ucielenianie w warstwie instytucjonalnej racjonalnoci formalnej, ktra bierze si z zaniku substancjalnej jednoci rozumu oraz jego rozpadu na abstrakcyjne momenty (aspekty wanociowe, sfery wartoci), zrazu pozostajce ze sob w niezgodzie, przez co wykluczone jest teoretyczne restytuowanie {Wiederherstellung) obiektywnego rozumu na paszczynie myli filozoficznej. Nastpnie za moe Lukacs zgosi wobec Webera obiekcj, e momenty [skadowe] rozumu nie musz na paszczynie zracjonalizowanych systemw dziaania wystpowa wobec siebie w nieprzejednanej opozycji z tego jedynie powodu, e na paszczynie kulturowych systemw interpretacji nie daj si ju w sposb uzasadniony (begriindet) zespoli w totalno, tzn. cile ze sob poczy, tworzc w efekcie pojciow podbudow obrazw wiata. W spoeczestwach kapitalistycznych wzorzec racjonalizacji wyznaczony jest raczej przez to, e kompleks racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej zdobywa pozycj kosztem racjonalnoci praktycznej, urzeczowijc stosunki komunikacyjne (komunikative Lebensverhaltnisse). Dlatego te mona sensownie zapyta: Czy krytyka niekompletnego charakteru racjonalizacji wystpujcej jako urzeczowienie nie uwiadamia nam, e komplementarny stosunek midzy racjonalnoci kognitywno-instrumentaln, z jednej, a racjonalnoci praktycznomoraln oraz estetyczno-ekspresywn z drugiej strony stanowi miar, ktra tkwi immanentnie w niezawonym pojciu praktyki, rzec by mona: w samym dziaaniu komunikacyjnym? Rozum ten w metafizycznych obrazach wiata przedstawiano zudnie jako rozum substancjalnie jednolity; jednake pojcie rozumu obiektywnego samo w kocu pado ofiar racjonalizacji obrazw wiata. Tu, tzn. w teorii" - taka jest puenta Marksowskiej krytyki Hegla - pojednanie, do ktrego dono pod hasem rozumu, musi na przekr caej dialektyce pozosta fikcj. Zr-
594
595
nicowane momenty rozumu czy ju tylko zwizek formalny, mianowicie proceduralna jedno uzasadniania za pomoc argumentw. Zatem to, co w teorii" - na paszczynie kulturowych systemw interpretacji - prezentuje si ju tylko jako pewna wspzaleno formalna, moe by ewentualnie realizowane w praktyce", realizowane w wiecie ycia. Wraz z hasem przechodzenie filozofii w praktyk" (Praktischweiden der Phiosophie) przejmuje Marks optyk modoheglowskiej filozofii czynu". Lukacs popenia wic ten kardynalny bd, po prawdzie wynikajcy z Marksowskich sugestii, i owo przechodzenie w praktyk" ponownie umieszcza w planie teoretycznym i przedstawia jako rewolucyjne urzeczywistnienie filozofii. Dlatego to po teorii musi spodziewa si jeszcze wikszych dokona ni nawet te, do jakich pretensje miaa niegdy metafizyka. Teraz mianowicie filozofia musi by wadna pomyle nie tylko totalno (nicht nur des Gedankens der Totalitdt... mdchtig sei), ktra to myl hipostazowana jest jako porzdek wiata, lecz rwnie proces dziejowy, historyczny rozwj tej totalnoci [dokonujcy si] poprzez samowiadom praktyk tych, ktrzy zostan przez filozofi owieceni co do swej aktywnej roli w procesie samorealizacji rozumu. W imieniu pracy uwiadamiajcej (Aufklarungsarbeit) prowadzonej przez awangard wiatowej rewolucji Lukacs musi zgasza pretensje do wiedzy, ktra z dwojakiego wzgldu nie daje si pogodzi ze cisym Weberowskim wgldem w rozpad rozumu obiektywnego. Taka metafizyka przetransformowana w dialektyczn filozofi dziejw musi nie tylko dysponowa perspektyw pojciow, z ktrej da si rozpozna jedno abstrakcyjnie rozdzielonych momentw rozumu; musi ona ponadto wierzy, i jest zdolna zidentyfikowa podmioty, ktre bd praktycznie urzeczywistnia t jedno, oraz wskazywa im drog. Z tego powodu Lukacs sw teori urzeczowienia uzupenia teori wiadomoci klasowej.
Zwieczeniem tej teorii jest intronizacja wiadomoci klasowej proletariatu jako podmiotu-przedmiotu caoci dziejw1.
Fakt ten ignoruje doniosa, lecz mwic otwarcie bardzo dowolna" interpretacja Lukacsa dokonana przez M. Merleau-Ponty'ego (Die Ahenteuer der Dialektik, wyd. cyt., s. 70): Ta filozofia dziejw nie tyle dostarcza nam klucza do historii, ile czyni z niej dla nas permanentny problem; nie tyle udostpnia nam pewn prawd, skrywajc si za histori empiryczn, ile przedstawia empiryczn histori jako genealogi prawdy. Zupenie niepotrzebnie powiada si, e marksizm odsania nam sens historii: on czyni nas wspodpowiedzialnymi za nasze czasy i ich frakcyjne rozamy: nie okrela nam przyszoci; nie kadzie kresu naszym problemom, przeciwnie, pogbia je. Pokazuje nam, e teraniejszoci ksztat nadaje samokrytyka, potga negowania i znoszenia, ktrej historycznym delegatem jest proletariat". Merleau-Ponty przystosowuje w tym wypadku stanowisko wczesnego Lukacsa do egzystencjalistycznego marksizmu, ktremu chodzi nie tyle o obiektywny sens historii, ile o praktyczne usunicie nonsensu" (tame, s. 50). Tez rozwijan w Historii i wiadomoci klasowej odwoa sam Lukacs we wstpie do wydania z roku 1968. Nie trzeba bynajmniej i ladem tej samokrytyki we wszystkich punktach, jeli akceptuje si j w jednym punkcie: Czy jednak tosamy podmiot-przedmiot jest czym wicej ni czysto metafizyczn konstrukcj? Czy dziki najbardziej nawet adekwatnemu samopoznaniu, nawet jeli miaoby ono za podstaw adekwatne poznanie wiata spoecznego - a wic w najbardziej nawet cakowitej samowiedzy - rzeczywicie dochodzi do skutku jaki tosamy podmiot-przedmiot? Pytanie to trzeba tylko precyzyjnie zada, aby ju odpowiedzie na nie przeczco. Choby bowiem tre poznania bya odnoszona wstecz do poznajcego podmiotu, to jednak akt poznawczy nie traci przez to swego charakteru eksterioryzacji. Hegel mia racj, gdy wanie w Fenomenologii ducha odrzuca to mistyczno-irracjonalistyczne urzeczywistnienie tosamego podmiotu-przedmiotu, jakim by ogld intelektualny Schellinga, i domaga si jakiego filozoficznie racjonalnego rozwizania tego problemu. Jego zdrowy zmys rzeczywistoci sprawi, e ten postulat pozosta tylko postulatem; Heglowska najoglniejsza konstrukcja wiata kulminuje wprawdzie w urzeczywistnieniu tego postulatu, ale wewntrz swego systemu Hegel nigdy konkretnie nie pokazuje, w jaki sposb postulat ten mgby zosta speniony. Proletariat jako tosamy podmiot-przedmiot rzeczywistej historii ludzkoci nie jest wic adnym materialistycznym urzeczywistnieniem, ktre przezwycia idealistyczne konstrukcje mylowe, lecz daleko bardziej jest jakim prze-heglizowaniem Hegla (Uherhegeln Hegels), konstrukcj, ktra w miaym wznoszeniu si myli ponad wszelk rzeczywisto zamierza jeszcze przewyszy samego mistrza"
1
596
Lukacs nie waha si nawet przed wyciganiem instrumentalistycznych konsekwencji - konsekwencji, ktre odsoni stalinowski terror - jakie z owego dziejowego obiektywizmu wynikaj w odniesieniu do organizacyjnych kwestii walki rewolucyjnej. Nie bd si tu tym bliej zajmowa1. Prba Lukacsa, jak to susznie podsumowuje Wellmer, by zza Weberowskiego abstrakcyjnego pojcia racjonalizacji wydoby na jaw specyficzne ekonomiczno-polityczne treci procesu kapitalistycznej industrializacji, stanowia cz szerzej zakrojonego przedsiwzicia, dziki ktremu mia on nadziej ponownie przywrci wanofilozoficznemuwymiarowi Marksowskiej teorii. Winnym tego, e prba ta zakoczya si niepowodzeniem, jest wedug mnie jak na ironi fakt, e Lukacsowska filozoficzna rekonstrukcja marksizmu rwnoznaczna bya pod pewnymi zasadniczymi wzgldami z powrotem ku idealizmowi obiektywnemu"2.
(G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 26 - 27). Por. take: A. Arato, P. Breines, The Young Lukacs and the Origins of Western Marxism, wyd. cyt., cz. 2; mniej spjn wizj koncepcji Lukacsa z Historii i wiadomoci klasowej prezentuje J. P. Arnasson, Zwischen Natur und Gesellschaft, Frankfurt am Main 1970, s. 12 n. Odnonie Merleau-Ponty'ego por. mj Litemturbericht zur philosophischen Diskussion um Marx und den Marxismus, w: J. Habermas, Theorie und Praxis, Frankfurt am Main 1971, s. 387 n., zwaszcza s. 422 n. 1 G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 526 - 596, ponadto moja krytyka we Wprowadzeniu do nowego wydania" (tum. Z. Krasnodbski) Teorii i praktyki, Warszawa 1983, s. 57-62. 2 A. Wellmer, Die sprachanalytische Wende der Kritischen Theorie, w: Theorien des Histoschen Materialismus, U. Jaeggi, A. Honneth (Hrsg.), Frankfurt am Main 1977, s. 477-478. 2. KRYTYKA ROZUMU INSTRUMENTALNEGO
Krytyka rozumu instrumentalnego pojmuje siebie jako krytyk urzeczowienia, ktra nawizuje do Lukacsowskiej recepcji Webera, nie przystajc jednak na (tu jedynie zasygnalizowane) konsekwencje obiektywistycznej filozofii dziejw1. Podejmujc t prb Horkheimer i Adorno wikaj si z kolei w aporie, ktre mog by dla nas pouczajce i z ktrych moemy wyczyta powody przemawiajce za zmian paradygmatu w teorii spoecznej. Na wstpie chciabym naszkicowa, jak Horkheimer i Adorno w nawizaniu do Lukacsa 2 przeksztacaj Weberowsk tez o racjonalizacji . Historycznym zaprzeczeniem tej wersji teorii urzeczowienia, jak nada jej Lukacs, jest (1) niepowodzenie rewolucji oraz nieprzewidziane wczeniej dokonania integracyjne rozwinitych spoe' Nie bior na razie pod uwag stanowisk prezentowanych w latach trzydziestych przez krg frankfurcki na emigracji w Nowym Jorku; por. jednak t. 2 niniejszej pracy rozdz. VHI.3. 2 Wybierajc Dialektyk owiecenia jako punkt odniesienia przy recepcji Webera, bior pod uwag to, e oczywiste rnice stanowisk Horkheimera i Adorna mog by uwzgldniane tylko ubocznie. Na temat interpretacji Adorna reprezentowanej przez wydawcw jego pism, H. Schweppenhausera i R. Tiedemanna, i majcej si za ortodoksyjn, por. F. Grenz, Adomos Philosophie in Grundhegriffen, Frankfurt am Main 1974. W odrnieniu natomiast od tej interpretacji A. Schmidt broni cigoci krytycznej teorii w jej wersji Horkheimerowskiej: A. Schmidt, Zur Idee der Kritischen Theorie. Munchen 1974; tene, Die Kritische Theorie ais Geschichtsphilosophie, Munchen 1976.
598
Krytyka rozumu instrumentalnego
599
czestw kapitalistycznych. Daje si ona zakwestionowa rwnie (2) teoretycznie z racji afirmatywnego nawizywania do Heglowskiego idealizmu obiektywnego. Dlatego te Horkheimer i Adorno czuj si zmuszeni do tego, by (3) gbiej osadzi fundamenty swej krytyki urzeczowienia oraz nada rozumowi instrumentalnemu wikszy zasig, czynicy ze kategori dziejowego procesu cywilizacyjnego w caoci, tzn. rozcign wstecz proces urzeczowienia poza kapitalistyczne pocztki epoki nowoczesnej a po pocztki uczowieczenia. Tym samym powstaje groba, i zaciera si bd kontury pojcia rozumu; teoria (4) nabiera rysw raczej tradycyjnej kontemplacji, negujcej odniesienia do praktyki; jednoczenie za sw zdolno i mono (Kompetenz) przedstawiania rozumu - przywoywanego ju tylko w sposb poredni - odstpuje sztuce. Samozniesienie mylenia filozoficznego w ramach dialektyki negatywnej prowadzi ku aporiom, ktre ka postawi pytanie, czy (5) sytuacja, w jakiej znalaza si ta argumentacja (diese Argumentationslage), nie jest tylko konsekwencj podejcia, ktre tkwi w okowach filozofii wiadomoci i skupia ca uwag na stosunku midzy podmiotowoci a samozachowaniem. 1. Decydujce znaczenie dla powstania i rozwoju teorii kryty1 cznej miay, jak dowid tego H. Dubiel , przede wszystkim trzy historyczne dowiadczenia, ktrych punktem zbienym by zawd sprawiony rewolucyjnym oczekiwaniom. Rozwj Rosji Sowieckiej potwierdzi w zasadzie prognoz Maxa Webera o przyspieszonej biurokratyzacji, stalinowska za praktyka dostarczya krwawego potwierdzenia tej krytyki, jakiej Ra Luksemburg poddaa Leninowsk teori organizacji i jej dziejowo-obiektywistyczne podstawy. Faszyzm dowid nastpnie, e
' H. Dubiel, Wissenschaftsorganisation und politische Erfahmng, wyd. cyt., s. 15-135.
rozwinite spoeczestwa kapitalistyczne w sytuacjach kryzysowych zdolne s na niebezpieczestwo rewolucyjnej przemiany odpowiedzie przebudow systemu politycznego oraz zneutralizowa (zu absorbieren) opr zorganizowanej klasy robotniczej. Wreszcie zjawiska zachodzce w Stanach Zjednoczonych ukazay w inny sposb si integracyjn kapitalizmu: bez otwartego stosowania represji kultura masowa spaja wiadomo szerokich warstw ludnoci z imperatywami status quo. Deformacja humanistycznych treci rewolucyjnego socjalizmu, jakiej dopuszczono si w Rosji Sowieckiej, niepowodzenie socjalno-rewolucyjnego ruchu robotniczego we wszystkich spoeczestwach industrialnych oraz spoeczno-integracyjne efekty racjonalizacji wdzierajcej si w obszar reprodukcji kulturowej - oto podstawowe dowiadczenia, ktre Horkheimer i Adomo usiowali na pocztku lat czterdziestych opracowa teoretycznie. Wyranie kontrastuj one z podstawowymi zaoeniami owej teorii urzeczowienia, jak u progu lat dwudziestych przedstawi Lukacs. Jako obiektywn przesank przezwycienia kapitalizmu wymienia Marks siy wytwrcze wyzwolone z okoww przez sam kapitalizm, przy czym w pierwszym rzdzie mia on tu na myli wzrost wydajnoci spowodowany postpem naukowo-technicznym, wyszymi kwalifikacjami siy roboczej oraz lepsz organizacj procesu pracy. Do si wytwrczych, ktre miay wchodzi w sprzeczno" ze stosunkami produkcji, zalicza on naturalnie rwnie subiektywny potencja, jakim s robotnicy, o ile przejawia si on (nie tylko w produkcyjnej, ale i) w krytyczno-rewolucyjnej aktywnoci. Kapitalizm, jak zakada Marks, miaby wspprodukowa" nie tylko obiektywne, lecz wanie rwnie istotne subiektywne przesanki samowyzwolenia proletariatu"1. Lukacs stoi zasadniczo na tym
A. Wellmer, Die sprachanalytische Wende der kritischen Theorie, wyd. cyt., s. 472.
1
600
601
samym stanowisku, ale rewiduje ju Marksowsk ocen nowoczesnych nauk. Prawd jest, e za spraw postpu technicznego nauki zostaj coraz silniej sprzgnite z rozwojem wydajnoci; wraz z wyksztaceniem si [ich] scjentystycznej samowiedzy, utosamiajcej granice obiektywnego poznania z granicami poznania w ogle, przejmuj one jednak rwnoczenie rol ideologiczn. Pozytywistycznie zawone rozumienie nauki jest szczeglnym przejawem owych oglnych tendencji ku urzeczowieniu, ktre krytykuje Lukacs. Tu zaczyna si linia argumentacji, ktr Horkheimer i Adorno (oraz w sposb jeszcze bardziej dobitny Marcuse1) doprowadzaj do tego, e wedug nich naukowo-techniczne siy wytwrcze stapiaj si ze stosunkami produkcji i zupenie trac sw si rozsadzajc system. Zracjonalizowany wiat zacienia si do faszywej" totalnoci. Lukacs natomiast obstaje przy tym, e ta z pozoru cakowita" racjonalizacja wiata, aczkolwiek siga a do najgbszych warstw fizycznego i psychicznego bytu ludzi", napotyka wewntrzn granic - granic t znajduje w formalnym cha2 rakterze swojej wasnej racjonalnoci" . Liczy zatem Lukacs na istnienie w subiektywnej naturze czowieka pewnego zastrzeonego obszaru (Reservat), zdolnego stawi opr urzeczowieniu. Wanie przez to, e pojedynczy robotnik zmuszony jest oddzieli sw si robocz jako pewn funkcj od caoksztatu swej osobowoci oraz zobiektywizowa jako towar, jako co bdcego w dosownym sensie do zbycia (ais etwas buchstdblich zu Veraufierndes), jego
1 H. Marcuse, Czowiek jednowymiarowy, tum. W. Gromczyski i in., Warszawa 1991; ponadto J. Habermas, Technika i nauka jako ideologia, Hum. M. ukasiewicz, w: Czy hyzys socjologii?, J. Szacki (red.), Warszawa 1977, s. 342 - 395; J. Habermas, Die Rolle der Philosophic im Manismus, w: tene, Zur Rekonstruktion des Historischen Materialismus, Frankfurt am Main 1976, s. 49 n. 2 G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 228 - 229.
abstrakcyjna, wyzbyta treci (entleerte) podmiotowo pobudzona zostaje do stawienia oporu: rozszczepienie, jakie wanie tu powstaje midzy przedmiotowoci a podmiotowoci w czowieku obiektywizujcym si jako towar, sprawia, e sytuacja ta moe zosta uwiadomiona"'. Twierdzenie to opiera si implicite na Heglu, konstruujcym samorozwj ducha jako w swoistym tego znaczeniu logiczn konieczno. Jeli zrezygnuje si z tej przesanki i traktowa si bdzie owo twierdzenie jako twierdzenie empiryczne, potrzebne bd oczywicie inne racje, by przekonujco wytumaczy, dlaczego pojedynczy robotnik najemny ma si wznie ponad sw rol bycia obiektem i dlaczego proletariat w caoci ma wyksztaci wiadomo, wraz z ktr i w ktrej moe dokona si autodemaskacja (Selbstenthiillung) spoeczestwa opartego na produkcji towarowej. Lukacs zapewnia tylko, e proces urzeczowienia, to stawanie-si-towarem, w przypadku robotnika oznacza wprawdzie - dopki on sam si temu wiadomie nie przeciwstawia - jego unicestwienie, zmarnowanie i okaleczenie jego duszy, lecz jednak wanie jego ludzko-duchowej istoty nie przemienia w towar. Robotnik moe wic w peni zobiektywizowa 2 si wewntrznie wobec tej swojej egzystencji" . Horkheimer i Adorno, ktrzy nie zawierzaj lepo Heglowskiej logice, kwestionuj to twierdzenie, odwoujc si do argumentw empirycznych: poniewa obstaj przy teorii urzeczowienia, musz wyjani dowiadczenia historyczne, ktre tak dobitnie przemawiaj za tym, e subiektywna natura mas zostaa bez oporu wprzgnita w spoeczn racjonalizacj i proces ten raczej przyspieszaa ni hamowaa. Rozwijaj oni teori faszyzmu i kultury masowej, ktra to teoria zajmuje si psychospoecznymi aspektami deformacji
1 2
Tame, s. 347. Tame, s. 354.
602
603
przenikajcej a w najgbsze rejony podmiotowoci i ogarniajcej motywacyjne podstawy osobowoci; teoria ta wyjania te reprodukcj kulturow z perspektywy urzeczowienia. O ile teoria kultury masowej1 wychodzi z zaoenia, e forma towarowa opanowuje rwnie kultur i przez to stopniowo przejmuje wszystkie funkcje czowieka, o tyle w teorii faszyzmu2 brane jest pod uwag rozmylne, w zamierzony sposb dokonane przez elity polityczne przeksztacenie funkcjonalne oporu, jaki racjonalizacji stawia przyroda subiektywna. Coraz bardziej natarczywe odczuwanie kultury jako rda cierpie (das schriller gewotene Unbehangen in der Kultur) interpretowane jest przez Horkheimera jako bunt przyrody subiektywnej przeciwko urzeczowieniu, jako rewolta natury":
Im bardziej gromko gosi si ide racjonalnoci, tym silniejszy staje si wiadomy lub niewiadomy resentyment do cywilizacji i jej instancji w indywiduum, czyli ja" 3 .
przez spoeczestwo i przerzucane na jednostki, przejawiaj si w rnych formach; spektrum tych form rozciga si od klinicznych przypadkw chorb umysowych poprzez neurozy, naogi, zaburzenia psychosomatyczne, trudnoci motywacyjne i wychowawcze, a po formy protestu w estetycznie inspirowanych kontrkulturach, modzieowych sektach religijnych i grupach kryminalnego marginesu (do ktrych zalicza si dzi rwnie anarchistyczny terroryzm). Faszyzm interpretowany jest przez Horkheimera jako udane przeksztacenie funkcjonalne, jako wykorzystanie buntu przyrody wewntrznej w interesie spoecznej racjonalizacji, przeciwko ktrej ten bunt jest skierowany. W faszyzmie racjonalno osigna stopie, na ktrym nie zadowalaa si ju samym tumieniem natury; racjonalno wykorzystuje teraz natur wcielajc jej buntownicze potencjalnoci do wasnego systemu. Nazici manipulowali stumionymi pragnieniami narodu niemieckiego. Lansujc swj ruch nazici oraz ich przemysowi i militarni poplecznicy musieli pozyska masy, ktrych materialnych interesw nie zamierzali respektowa. Apelowali do warstw zacofanych, spauperyzowanych w wyniku uprzemysowienia [die durch die industrielle Entwicklung verurteilt waren, ktre przez uprzemysowienie skazane byy na zgub - A.M.K.], to znaczy wyeksploatowanych przez techniki produkcji masowej. Tutaj, wrd chopw, rzemielnikw, sklepikarzy, gospody domowych i drobnych przedsibiorcw mona byo znale szermierzy tumionej natury, ofiary instrumentalnego rozumu. Bez aktywnego poparcia tych grup nazici nigdy 1 nie zdobyliby wadzy" . Teza ta objania nie tylko baz klasow, na jakiej faszyzm doszed do wadzy, lecz rwnie historyczn funkcj, jak przej, mianowicie przyspieszenia w zapnionym narodzie" 2 procesw spoecznej modernizacji :
M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 354-355. Na temat tej tezy por. R. Dahrendorf, Gesellschaft und Demokratie in Deutschland, Miinchen 1965.
2 1
Horkheimer ma tu ju na uwadze zjawiska, ktre z czasem stay si tematem rozwaa Foucaulta, Lainga, Basaglii 4 i innych . Psychospoeczne koszty" racjonalizacji ograniczonej do wymiaru kognitywno-instrumentalnego, eksternalizowane
M. Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 138 -188. M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 327-359; ograniczam si tu do psychospoecznego aspektu teorii, dla ktrej wane byy rwnie ekonomiczne prace F. Pollocka. Na temat zrnicowanych analiz faszyzmu przeprowadzonych w latach 1939-1942 w Instytucie Bada Spoecznych por. tom dokumentw wydanych i poprzedzonych wstpem przez H. Dubiela i A. Sllnera, Horkheimer, Pollock, Neumann, Kirchheimer, Gurland, Marcuse: Wirtschaft, Recht und Staat im Nationalsozialismus, Frankfurt am Main 1981. 3 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 343. 4 Por. artykuy z powiconego szkole frankfurckiej zeszytu paryskiego czasopisma kulturalnego Esprit", maj 1978.
2 1
604
6(
Bunt naturalnego czowieka - to znaczy zacofanych warstw ludnoci - przeciw rosncej racjonalnoci wspomg w rzeczywistoci proces formalizacji rozumu i posuy raczej do sptania natury ni do jej wyzwolenia. W tym wietle moglibymy opisa faszyzm jako sataniczn syntez rozumu i natury - dokadne przeciwiestwo takiego pojednania tych biegunw, o jakim zawsze marzya filozofia'". Horkheimer i Adorno analizuj empiryczne mechanizmy psychiczne, za pomoc ktrych bunt wewntrznej natury zostaje przeksztacony funkcjonalnie tak, by wzmacnia siy, przeciwko ktrym jest zwrcony. Inspirowani wczeniejszymi pracami E. Fromma 2 , bior oni przede wszystkim pod uwag ideologiczny wzr antysemityzmu oraz sadomasochistyczn struktur popdw waciw charakterowi uksztatowanemu autorytarnie 3 . Z czasem analizy te przeszy w badania nad przesdami politycznymi, odchodzc od hipotez psychoanalitycznych i rezygnujc z odniesie do aparatury pojciowej krytycznej teorii urzeczowienia. Teoria kultury masowej zajmuje si mniej spektakularnymi przejawami spoecznego integrowania wiadomoci za porednictwem mediw masowych. Na przykadzie fetyszyzacji dziea sztuki, czynicej ze dobro kulturowe (Kulturgut), oraz sprowadzenia dozna artystycznych {Regression des Kunstgenusses) do poziomu konsumpcji i sterowanej rozrywki bada Adorno fetyszyzm towarowy w nowym stylu", przy czym jest przekonany, e w przypadku sadomasochistycznego charakteru drobnomieszczanina, ktry daje si zmobilizowa do dziaania na rzecz pastwa totalnego {der sich fur den totalen M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 355. E. Fromm, Arbeiter und Angestellte am Vorabend des Dritten Reiches. Eine sozialpsychologische Untersuchung, Stuttgart 1980. 3 T. W. Adorno, E. Frenkel-Brunswik, D. J. Levinson, R. N. Sanford, The Authoritarian Personality, New York 1950; ponadto M. v. Freyhold, Autoritarismus und politische Apathie, Frankfurt am Main 1971.
2 1
Staat mobilisieren lafit), oraz w przypadku tych, ktrzy akceptuj dzisiejsz sztuk masow", mamy do czynienia z t sam rzecz widzian od rnych stron". Ju Lukacs przyznawa, e im bardziej proces urzeczowienia oddala si od sfery produkcji i codziennych dowiadcze proletariackiego wiata ycia i im bardziej przemienia myli i uczucia w ich jakociowym bycie {Gedanken und Gefiihle in ihrem qualitativen Sein), tym staje si on mniej dostpny autorefleksji1. Do rozwaa tych nawizuje Adorno w swej pracy O fetyszyzmie w muzyce i regresji suchania: Oczywicie w obszarze dbr kulturowych warto wymienna realizuje si w szczeglny sposb. Ten obszar bowiem wystpuje w wiecie towarowym wanie jako wyjty spod wadzy wymiany [...] a jedynie temu pozorowi z kolei dobra kulturowe zawdziczaj swoj warto wymienn. [...] Jeeli towar skada si zawsze z wartoci wymiennej i wartoci uytkowej cznie, to czysta warto uytkowa, ktrej zudzenie musz zachowa dobra kulturowe w skapitalizowanym spoeczestwie, zostaje zastpiona przez czyst warto wymienn, ktra wanie jako warto wymienna mylco przejmuje funkcj wartoci uytkowej. W tym wanie qui[d\ pro quo konstytuuje si specyficzny fetyszyzm muzyki: afekty, ktre zmierzaj ku wartoci wymiennej, umacniaj [stiften, stwarzaj A.M.K.] pozr bezporednioci, a brak odniesie do przedmiotu jednoczenie go dementuje [...]. Pytano o mit [Kitt, spoiwo -A.M.K.], ktry spaja jeszcze spoeczestwo towarowe. W wyjanianiu tego moe pomc owo przeniesienie wartoci uytkowej dbr konsumpcyjnych na ich warto wymienn wewntrz caociowej konstytucji [Gesamtverfassung, w obrbie globalnego ukadu - A.M.K.], ktrej kada satysfakcja [Genufi], ktra emancypuje si od wartoci wymiennej, nosi ostatecznie cechy wywrotowe. Zjawisko wartoci wymiennej towarw przejo specyficzne funkcje kitu [Kitt, spoiwa A.M.K.]"2. G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 354. T. W. Adorno, O fetyszyzmie w muzyce i regiesji suchania, w: tene, Sztuka i sztuki. Wybr esejw, tum. K. Krzemie-Ojak, wybr i wstp K. Sauerland, Warszawa 1990, s. 109.
2 1
606
Krytyka mzumu instrumentalnego
607
Adorno objania to stwierdzenie wskazujc na zmienione warunki produkcji kultury masowej; na zanik zrnicowania form standardowo wytwarzanych dbr kulturowych; na zmieniony sposb sprzgnitego z rozrywk doznawania rozkoszy artystycznych; i wreszcie na funkcj przystosowania si do wiata codziennego, ktry oferowany jest w charakterze raju: Przemys kulturalny wstawia jowialn porak w miejsce blu, ktry obecny jest zarwno w upojeniu, jak w ascezie. [...] Kady wykwit przemysu kulturalnego jest dla odbiorcy kolejnym jednoznacznym dowiadczeniem i demonstracj permanentnego zawodu, jaki narzuca cywilizacja"1. Nie chciabym wchodzi gbiej w szczegy tej teorii; nadal jest ona interesujca, cho raczej z uwagi na stawiane problemy oglne ni hipotezy szczegowe. Adorno obra optyk krytyki kultury, ktra to perspektywa - i byo to niewtpliwie suszne nastawia go sceptycznie wobec nieco przedwczesnej ufnoci Benjamina w emancypacyjn si kultury masowej, w owym 2 czasie przede wszystkim filmu . Zarazem jednak nie mia, jak zobaczymy, jasno sprecyzowanego pojcia o na wskro ambiwalentnym charakterze spoecznej kontroli sprawowanej za porednictwem mediw masowych. Analiza, ktra wychodzi od formy towarowej dbr kulturowych, upodabnia rodki masowej komunikacji do medium wartoci wymiennej, aczkolwiek strukturalne analogie nie s dostatecznie daleko idce. Podczas gdy jzykowe dochodzenie do porozumienia jako mechanizm koordynacji dziaa zostaje zastpione przez medium pienidza, to media masowego komunikowania nadal zdane s na dochodzenie do porozumienia na drodze jzykowej. Media te to techniczne wzmacniacze komunikacji jzykowej, ktre przezwyciM. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 160. J. Habermas, Bewufitmachende oder rettende Kritik, w: tene, Philosophisch-politische Profile, Frankfurt am Main 1981, s. 336 n.
2 1
aj dystanse przestrzenne i czasowe i zwielokrotniaj moliwoci komunikacji, zagszczaj sie dziaa komunikacyjnych, nie odseparowujc jednak cakowicie orientacji ukierunkowujcych dziaanie od kontekstw wiata ycia. Niewtpliwie ten nadzwyczaj poszerzony potencja komunikacyjny jest na razie neutralizowany przez formy organizacyjne, ktre zapewniaj jednokierunkowy, a zatem nie dajcy si obrci przepyw komunikatw. To, czy kultura masowa cakowicie ukierunkowana na media masowe ma zdolno regresywnego integrowania wiadomoci, zaley jednak przede wszystkim od tego, czy komunikacja powoduje upodobnienie ludzi przez ich odosobnienie"1, w adnym za razie od tego, czy prawa rynku wkraczaj coraz gbiej w sam produkcj kulturaln2. 2. Horkheimer i Adorno radykalizuj Lukacsa teori urzeczowienia w kategoriach psychospoecznych, chc bowiem wyjani stabilno rozwinitych spoeczestw kapitalistycznych bez potrzeby rezygnowania z podejcia biorcego swj pocztek w krytyce fetyszyzmu towarowego. Teoria powinna objani, dlaczego kapitalizm rozwija siy wytwrcze i zarazem umierza siy subiektywnego oporu. Lukacs zakada prawomocno logiki, zgodnie z ktr proces urzeczowienia wiadomoci musi prowadzi do swego samozniesienia w proletariackiej wiadomoci klasowej. Horkheimer i Adorno odsuwaj na bok logik Hegla i przystpuj do empirycznego wyjaniania oczywistych faktw przeczcych tej prognozie. S tego samego zdania co arcypozytywista" Weber, e rozumu obiektywnego nie da si na nowo odtworzy nawet w dialektycznych pojciach. W swej wychodzcej poza Lukacsa krytyce Hegla Adorno moe z kolei podj i wyostrzy pewn argumentacj Lukacsa.
' M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 245. Patrz t. 2 niniejszej pracy rozdz. VIII.3.
608
609
Chodzi o problem stosunku m i d z y duchem a materi, ktry pojawi si u Lukacsa w kontekcie teoriopoznawczym zwizanym z problematyk rzeczy-samej-w-sobie. Lukacs cytuje tu zdanie z Emila Laska: Dla podmiotowoci [...] nie jest czym samo przez si zrozumiaym, lecz czym stanowicym wanie cay cel jej docieka to, w jak kategori rnicuje si logiczna forma w ogle wtedy, gdy idzie o to, by jakikolwiek okrelony, poszczeglny materia uj w kategorialnej przynalenoci (Betroffenheit); lub te, inaczej mwic, jaki poszczeglny materia wyznacza kadorazowo materialny zakres poszczeglnych kategorii"1. Ot Lukacs przyjmuje, e problem ten wyania si tylko przed myleniem [operujcym] na poziomie intelektu (fur das Verstandesdenken) i da s i r o z w i z a na drodze dialektycznego zaporedniczenia formy i treci, Adorno z a dostrzega, jak ten sam problem powraca w samym sercu dialektycznego aparatu p o j c i o w e g o 2 . Wszelkie m y l e n i e pojciowe, dystansujce si od tego, co jest li tylko intuicj - r w n i e m y l e n i e dialektyczne - polega na u t o s a m i a n i u i zdradza si jako utopia poznania: To [...] z prawdy, w co pojcia trafiaj poza swym abstrakcyjnym zasigiem, nie moe uwidoczni si inaczej, jak tylko jako to, co jest przez pojcia uciskane, pogardzane i odrzucane. Utopia poznania polega by wic powinna na chci dotarcia do bezpojciowoci z pomoc poj, bez utosamiania si z nimi. Tego rodzaju pojcie 3 dialektyki budzi wtpliwo w jego moliwo" . G. Lukacs, Historia i wiadomo klasowa, wyd. cyt., s. 255. Adorno ju w swym inauguracyjnym wykadzie frankfurckim z roku 1931 odrzuci zaproponowane przez Lukacsa rozwizanie kwestii rzeczy samej w sobie, opierao si ono bowiem na bdzie rozumowania genetycznego; T. W. Adorno, Die Aktualitat der Philosophic, w: tene, Gesammelte Schriften, t. 1, Frankfurt am Main 1973, s. 337. 3 T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, tum. K. Krzemieniowa, Warszawa 1986, s. 17.
2 1
Nie m u s z w tym miejscu omawia, jak Adorno t naszkicowan myl programow realizuje jako dialektyk negatywn" czy raczej: jak demonstruje jej nierealizowalno 1 . W kontekcie
1 S. Buck-Morss, The Origin ofNegativ Dialectics, New York 1977, s. 63 n., wydobywa swoist Adornowsk lini w teorii krytycznej i podkrela cigo filozofii Adorna od wczesnych lat trzydziestych a po jego dojrzae dziea: Dialektyk negatywn i Teori estetyczn. Ju we wczesnych pismach filozoficznych zaczyna Adomo rezygnowa z iluzji, .jakoby mona byo uchwyci moc myli totalno tego, co rzeczywiste" (Die Aktualitat der Philosophic, wyd. cyt., s. 325). Od pocztku krytykuje czy to ukryty, czy otwarty idealizm mylenia tosamociowego, bez wzgldu na to, czy znajduje on sw wykadni w systemie Heglowskim czy w neoontologicznym myleniu Heideggera. W wykadzie Die Idee der Naturgeschichte zawarta jest najostrzejsza wersja Adornowskiej krytyki Heideggera: Dla Heideggera historia, pojmowana jako wszechobejmujca (umfassende) struktura bycia, rwnoznaczna jest z jego [bycia] wasn ontologi. Std te takie mgliste antytezy, jak historia i historyczno, ktre nie zawieraj niczego ponad to, e jakie jakoci bycia obserwowane w Dasein s przez to, e odbiera si je bytowi (vom Seienden weggenommen) - transponowane w obszar ontologii i staj si okreleniami ontologicznymi; maj one wnie wkad w interpretacj tego, co w gruncie rzeczy zostaje tylko powtrnie powiedziane. Ten moment tautologii nie jest zwizany z przygodnymi cechami formy jzykowej, lecz z koniecznoci przynaley samemu ontologicznemu podejciu do problemu, ktre dochowuje wiernoci ontologicznym deniom, ale wskutek swego racjonalnego punktu wyjcia nie jest zdolne dokona ontologicznej wykadni samego siebie jako tego, czym jest: mianowicie jako wytworzonego przez idealistyczn ratio i czerpicego swj sens z odniesienia do (sinnbezogen auftjcj wyjciowej pozycji" (tame, s. 351-352). I dalej: Wytumaczeniem tendencji tautologicznej nie jest, jak mi si zdaje, nic innego jak tylko stary idealistyczny motyw tosamoci. Tendencja ta powstaje przez to, e bycie (ein Sein), ktre jest historyczne, podcignite zostaje pod subiektywn kategori historycznoci. Historyczne bycie, ujte w subiektywnej kategorii historycznoci, ma by tosame z histori. Ma ono dostosowa si do okrele narzuconych przez odciskajc si na nich historyczno. Tautologia wydaje mi si nie tyle samozgbieniem mitycznej gbi jzyka, ile nowym zamaskowaniem dawnej klasycznej tezy o tosamoci podmiotu i przedmiotu. A skoro ostatnimi czasy u Heideggera ma miejsce zwrot ku Heglowi, wydaje si to potwierdza t interpretacj" (tame, s. 353 - 354). Jednak dopiero pniej sw krytyk mylenia wedle tosamoci Adomo zradykalizuje, czynic z niej krytyk mylenia
(yerfdhrt
identifizierend)
610
TV. Racjonalizacja jako urzeczowienie
Kiytyka rozumu instrumentalnego
611
naszych rozwaa wana jest jedynie argumentacja, za pomoc ktrej odrzuca on, niemal w stylu egzystencjalistycznym, logik Hegla: Poznanie kieruje si ku temu, co szczeglne, nie ku temu, co oglne. Swego prawdziwego przedmiotu szuka w moliwym okreleniu tego, czym rni si owo szczeglne, take od tego, co oglne, ktre krytykuje jako co mimo to nieodzownego. Jeeli jednak zaporedniczenie tego, co oglne, przez to, co szczeglne, i tego, co szczeglne, przez to, co oglne, zostaje sprowadzone do abstrakcyjnej normalnej formy zaporedniczenia w ogle, to paci za to musi to, co szczeglne, midzy innymi autorytarnym przesuniciem go do materiaowych czci systemu Heglowskiego"1. Dialektyczne pojednanie tego, co oglne, i tego, co szczeglne, pozostaje, wedle wasnych poj Hegla, metafizyczne, bowiem nie oddaje nalenej sprawiedliwoci temu, co nietosame w tym, co szczeglne2. Struktura urzeczowionej wiadomoci ma sw kontynuacj rwnie i w dialektyce, ktr powoano do jej przezwycienia, albowiem wszystko, co rzeczowe (alles Dinghafte), uchodzi dla niej za radykalne zo: Kto wszystko, co jest, chciaby zdynamizowa do czystej aktualnoci, ma skonno do wrogoci wobec tego, co inne, obce (fremd), czego nazwa nie bez kozery pobrzmiewa w sowie wyobcowanie (Entfremutosamiajcego w ogle, ktra pozbawia filozofi nie tylko roszczenia do totalnoci, lecz rwnie nadziei na dialektyczne uchwycenie tego, co nietosame. W roku 1931 Adomo mwi jeszcze z ufnoci o aktualnoci filozofii", poniewa spodziewa si po niej polemicznego, nieafirmatywnego dotarcia do rzeczywistoci, ktra w ladach i gruzach przechowuje nadziej, i stanie si kiedy rzeczywistoci prawdziw i sprawiedliw. Dialektyka negatywna porzuca ju z t nadziej. 1 T. W. Adomo, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 460. 2 G. Rose, The Melancholy of Science. An Introduction to the Thought of Th. W. Adomo, London 1978, s. 43 n.; na temat pojcia urzeczowienia u Adorna por. F. Grenz, Adornos Philosophic in Grundbegriffen, wyd. cyt., s. 35 n.
dung); ma tendencj do owej nietosamoci, od ktrej naleaoby zwolni nie tylko wiadomo, ale take pojednan ludzko"1. Ale jak waciwie ma si wyeksplikowa t ide pojednania, dopiero w wietle ktrej moe Adorno ukaza braki dialektyki idealistycznej, skoro dialektyka negatywna prezentuje si jako jedyna moliwa droga rekonstrukcji, i to droga po ktrej wanie nie mona si porusza dyskursywnie? Z t trudnoci, eby zda spraw ze swych wasnych normatywnych podstaw, teoria krytyczna zmagaa si od samego pocztku; od kiedy za Horkheimer i Adorno dokonali na pocztku lat czterdziestych zwrotu ku krytyce rozumu instrumentalnego, problem ten uwidocznia si w sposb drastyczny. Horkheimer nawiza najpierw do owych dwu stanowisk, ktre w przeciwstawny sposb reaguj na zastpienie rozumu obiektywnego przez rozum subiektywny, na rozpad religii i metafizyki. W rozdziale na temat przeciwstawnych panacew" (Gegensdtzliche Allheilmittel) przyjmuje on pozycj walki na dwa fronty, z jednej strony przeciwko podejciom wspczesnej fdozofii ukierunkowanym na tradycj, z drugiej za przeciwko scjentyzmowi - a zatem pozycj, ktra a do dzi wyznacza kierunki wewntrzfilozoficznych sporw prowadzonych przez teori krytyczn. Bezporedni asumpt ku temu da Horkheimerowi wczesny spr przedstawicieli logicznego pozytywizmu z pewnymi kierunkami neotomistycznymi2. Neotomizm wystpuje tu jako reprezentant wszelkich prb zmierzajcych do tego, by w nawizaniu do Platona bd Arystotelesa - przedkrytycznie bd pod znakiem obiektywnego idealizmu - odnowi ontologiczne roszczenie fdozofii do tego, by poj wiat w caoci i na powrt metafizycznie zespoli momenty, na jakie rozpad si rozum w trakcie rozwoju myli
1 2
T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 266. Naturalism and the Human Spirit, Y. H. Krikorian (ed.), New York 1944.
612
613
{Geistesenwicklung) w epoce nowoczesnej, czyli zespoli aspekty wanociowe: prawd, dobro i pikno: Mamy dzi do czynienia z powszechn tendencj (wystpuje ona a po dzie dzisiejszy1) do wskrzeszania dawnych idei [veigangene Theorien, minionych teorii - A.M.K.] rozumu obiektywnego, ktre maj da filozoficzn podstaw szybko rozpadajcej si hierarchii powszechnie akceptowanych wartoci. redniowieczne ontologie zaleca si razem z pseudoreligijnymi bd pnaukowymi metodami leczenia dusz, spirytyzmem, astrologi, tanimi odmianami starych filozofii, jak joga, buddyzm czy mistyka, i popularnymi opracowaniami klasycznych filozofii obiektywistycznych. Ale przejcie od rozumu obiektywnego do subiektywnego nie byo przypadkowe i nie mona dowolnie cofa procesu rozwoju idei. Jeli rozum subiektywny w postaci Owiecenia znis filozoficzn baz przekona religijnych, stanowicych wan cz skadow zachodniej kultury, to mg tego dokona dlatego, e baza ta okazaa si zbyt saba. Std wskrzeszanie jej jest z gruntu sztuczne [...]. Sam absolut staje si rodkiem, a rozum obiektywny szkicem celw subiektywnych [ein Entwurffur subjektive Zwecke, schematem sucym subiektywnym celom -A.M.K.]"2. Wystpujc z krytyk tradycyjnie zorientowanych podej Horkheimer bynajmniej nie ustawia si po stronie dajmy na to logicznego empiryzmu. To, co przeciwstawia metafizyce, nie opiera si w adnym razie na faszywym zrwnaniu rozumu i nauki, jakiego dokonuje pozytywizm; zwraca si on raczej przeciwko faszywej komplementarnoci pozytywistycznego rozumienia nauki i metafizyki, ktra tylko wynosi siebie ponad nauk, nie przyczyniajc si do jej zrozumienia. Horkheimer uwaa neopozyty wizm i neotomizm za prawdy ograniczone; oba 3 uzurpuj sobie despotyczn rol w dziedzinie myli" . Logiczny
empiryzm musi siga po same przez si oczywiste (selbstevidente) najwysze zasady tak samo jak tradycjonalizm; tyle e tym, co absolutyzuje w miejsce Boga, Natury czy Bytu, jest niewyjaniona co do swych podstaw naukowa metoda. Pozytywizm wzbrania si przed uzasadnieniem goszonej przez siebie tosamoci nauki i prawdy. Ogranicza si do analizy procedur postpowania zastanych w praktyce naukowej. By moe wyraa si w tym cze dla zinstytucjonalizowanych nauk; jednak powd, dla ktrego okrelone procedury winny by uznawane za naukowe, jest czym, co wymaga normatywnego uprawomocnienia: Aby nauka moga by autorytetem absolutnym, trzeba j uzasadni jako duchow zasad; nie wystarczy wywie j z procedury empirycznej, a nastpnie absolutyzowa jako prawd na podstawie dogmatycznych kryteriw [naukowej skutecznoci, ...Kriterien des wissenschaftlichen Erfolgs,- A.M.K.]"1. Zaciekawienie musi naturalnie budzi eksplikacja kryterium, jakie kadzie Horkheimer u podstaw wasnej krytyki ograniczonej prawdy" scjentyzmu. Albo powinien on to kryterium zaczerpn z teorii, ktra w perspektywie szerzej zakrojonego pojcia prawdy i poznania objania podstawy nowoczesnych nauk przyrodniczych, spoecznych i humanistycznych; albo te, jeli teoria taka nie istnieje lub jej jeszcze nie ma, sam winien wkroczy na kamienist ciek immanentnej krytyki nauki i poszukiwane kryterium wydoby z autorefleksji, ktra sigajc w gb dociera do fundamentw w wiecie ycia, do struktur dziaania oraz do kontekstw odkrycia", jakie le u podstaw naukowego kon2 struowania teorii czy w ogle obiektywizujcego mylenia . W wietle tej alternatywy niejasny jest nastpujcy fragment:
Spord licznych neokonserwatystw rekrutujcych si ze szk J. Rittera i E. Voegelina wyrnia si R. Spaemann: Zur Kritik der politischen Utopie, Stuttgart 1977. 2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 300. 3 Tame, s. 317.
Tame, s. 315. Jak wida to z prac Apia, Habermasa, Schnadelbacha, Wellmera i innych, zostao to powanie potraktowane jako pewien postulat w krgu przedstawicieli drugiego pokolenia teorii krytycznej.
2
614
615
Nowoczesna nauka, tak jak pojmuj j pozytywici, odnosi si w istocie do wypowiedzi o faktach i std zakada urzeczowienie ycia w ogle, a postrzeenia w szczeglnoci. W wiecie widzi tylko wiat faktw i rzeczy, a transformacji wiata w fakty i rzeczy nie czy z procesem spoecznym. Produktem jest wanie pojcie faktu - produktem spoecznego wyobcowania. Abstrakcyjny przedmiot wymiany jest za pomoc pojcia faktu ujmowany jako model wszystkich przedmiotw dowiadczenia w danej kategorii. Zadaniem refleksji krytycznej jest nie tylko rozumienie [rnych - A.M.K.] faktw w ich historycznym rozwoju - a ju samo to implikuje duo wicej, ni kiedykolwiek mogaby to sobie wyobrazi pozytywistyczna scholastyka - lecz take ukazanie [dutvhschauen, ukazanie i przeniknicie A.M.K] samego pojcia faktu w jego rozwoju, a tym samym i w jego relatywnoci. Ustalone za pomoc metod ilociowych tak zwane fakty, ktre pozytywici zwykli traktowa jako jedynie naukowe, s czsto tylko powierzchownymi fenomenami bardziej zaciemniajcymi ni odkrywajcymi lec u ich podstaw realno. Nie mona zaakceptowa pojcia jako miary prawdy, jeli idea prawdy, jakiemu ono suy, zakada procesy spoeczne, ktre nie dopuszczaj myli jako danej ostatecznej [die das Denken nicht ais letzte Gegebenheiten gelten lassen kann, ktrych mylenie nie moe uzna za rzeczy dane w sposb ostateczny - A.M.K.]"1. Z jednej strony, wyrane s tu reminiscencje Lukacsa krytyki naukowego obiektywizmu; z drugiej strony wiadomo, e Horkheimer nie chce bez zastrzee akceptowa podstawowych zaoe Heglowskiej (czy heglowsko-marksistowskiej) krytyki Kanta: zgadza si z Weberem co do tego, e rozszczepienia rozumu na teoretyczny i praktyczny, rozkadu racjonalnoci na aspekty wanociowe prawdziwoci, normatywnej susznoci oraz autentycznoci czy szczeroci, nie da si cofn przez nawrt, niechby do dialektycznej nawet czy materialistycznej, utraconej totalnoci, caoci tego, co istnieje (aufdas Seiende im Ganze).
Dlatego te apelu o krytyczn refleksj nie mona pojmowa jako zawoalowanego wezwania do cofnicia si ku restaurowanemu po marksistowsku Heglowi; mona go jedynie rozumie jako pierwszy kmk ku autorefleksji nauk, ktra pniej rzeczywicie zostaa przeprowadzona. Z jednej strony, postpujca samokrytyka w ramach analitycznej filozofii nauki (Wissenschaftstheoe) doprowadzia z podziwu godn konsekwencj do pojawienia si - dwuznacznych co prawda - stanowisk zajmowanych przez tak zwany postempiryzm (Lakatos, Toulmin, Kuhn, M. Hesse, Feyerabend). Z drugiej strony, w sporze wok metodologicznych podstaw nauk spoecznych pod wpywem fenomenologii, hermeneutyki, etnometodologii, filozofii lingwistycznej, a take teorii krytycznej - porzucono ide zunifikowanej nauki (das einheitswissenschaftliche Konzeptf, nie ukazujc wprawdzie wyranej alternatywy. adna z tych dwu linii rozumowania nie prowadzi do ponownego jednoznacznego podjcia problematyki racjonalnoci; pozostawiaj one nawet miejsce na sceptyczne, a przede wszystkim relatywistyczne konkluzje (Feyerabend, Elkana). Nie jest zatem tak, nawet retrospektywnie rzecz biorc, jakoby Horkheimer krytyczn refleksj mg z ufnoci pozostawi chytroci" samego rozwoju nauki. Taka perspektywa bya mu te do obca. Tym niemniej Horkheimer i Adorno upatrywali swe zadanie nie w materialnej krytyce nauki; nie w tym, by nawizujc do sytuacji rozpadu rozumu obiektywnego wzi za ni przewodni wyzbywajcy si siebie na rzecz swych przedmiotw rozum subiektywny, tak jak manifestuje si on (sich... auslegt) w praktyce najbardziej zaawansowanych nauk, rozwin fenomenologiczne", dziki autorefleksji poszerzone pojcie poznania i w ten sposb otworzy dostp (nie jedyny) do
1 M Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 318-319; na temat pojcia empirii we wczesnej teorii krytycznej por. W. BonB, Kritische Theorie und empirische Sozialforschung", dysertacja doktorska, Bielefeld 1981.
R. J. Bernstein, The Restructuring of Social and Political Theory, New York 1976.
616
617
wewntrznie zrnicowanego, ale caociowo zakrojonego pojcia racjonalnoci1. Miast tego poddali oni rozum subiektywny surowej krytyce z ironicznie wykrzywionej perspektywy rozumu obiektywnego, ktry uleg nieodwoalnemu rozpadowi. 3. Ten paradoksalny krok motywowany by przekonaniem, e wielka" filozofia, z Heglem jako punktem kulminacyjnym i punktem kocowym, nie moe ju o wasnych siach systematycznie rozwin oraz uzasadni idei rozumu, idei uniwersalnego pojednania ducha i natury, a skoro tak - e nastpi jej upadek wraz z metafizyczno-religijnymi obrazami wiata. Zarazem jednak filozofia, wanie dlatego, e zabrako momentu jej niegdy moliwego, proklamowanego przez Marksa urzeczywistnienia, stanowi poniekd jedyne dostpne nam miejsce pamici o obiecanym jakim stanie spoecznym o ludzkim obliczu (das Versprechen eines humanen gesellschaftlichen Zustandes) i o tyle pod gruzami filozofii spoczywa pogrzebana jedyna prawda, z ktrej mylenie czerpie sw si negujc i transcendujc urzeczowienie: Filozofia, tak ju, zdawao si, przestarzaa, utrzymuje si nadal przy yciu, poniewa zabrako momentu jej urzeczywistnienia". Tym zdaniem zaczyna si Dialektyka negatywna2. Horkheimer i Adorno stoj wobec nastpujcego problemu. Z jednej strony, neguj oni tez Lukacsa, e z pozoru cakowita racjonalizacja wiata znajduje granic w formalnym charakterze wasnej racjonalnoci - i to neguj j empirycznie, wskazujc na rozmaite formy, w jakich przejawia si urzeczowienie gboko przenikajce kultur i przyrod wewntrzn, oraz teoretycznie, dowodzc, e rwnie idealizm obiektywny uprawiany dalej w stylu negliujcego marksizmu kontynuuje
1 2
tylko lini mylenia tosamociowego i w samym sobie reprodukuje struktur wiadomoci urzeczowionej. Z drugiej strony, Horkheimer i Adomo radykalizuj Lukacsa krytyk urzeczowienia. Nie sdz, aby zupena racjonalizacja wiata bya jedynie pozorna", i dlatego potrzebuj aparatu pojciowego, ktry pozwala im ni mniej, ni wicej tylko zdemaskowa cao (das Ganze) jako nieprawd. Celu tego nie mog osign na drodze immanentnie postpujcej krytyki nauki, bowiem aparatura pojciowa, ktra mogaby ewentualnie speni ich dezyderat, wci jeszcze sytuuje si na poziomie roszcze wielkiej tradycji filozoficznej. Tradycji tej jednak - i to jest Weberowski cier tkwicy jeszcze w teorii krytycznej - nie da si po prostu odnowi wraz z jej roszczeniem systematycznym; przetrwaa" ona wprawdzie duej ni jej wasne roszczenie, ale w adnym razie nie mona jej odnowi w formie filozofii. Bd chcia wyjani, jak autorzy Dialektyki owiecenia prbuj rozwiza t trudno - i za jak cen. Horkheimer i Adorno przede wszystkim generalizuj kategori urzeczowienia. Da si przy tym rozrni - jeli pamita bdziemy o implicite przyjtym punkcie wyjcia, czyli o teorii urzeczowienia rozwinitej przez Lukacsa w Historii i wiadomoci klasowej - trzy kolejne kroki: a. Lukacs wywid specyficzn dla spoeczestw kapitalistycznych form przedmiotowoci z analizy stosunku opartego na pracy najemnej, dla ktrego charakterystyczna jest towarowa forma siy roboczej; nastpnie wyprowadzi std struktury wiadomoci urzeczowionej, tak jak artykuuj si one w myleniu na poziomie intelektu (Verstandesdenken), waciwym nowoczesnym naukom, a w szczeglnoci we wasnej filozoficznej samowykadni u Kanta. Horkheimer i Adorno traktuj natomiast te struktury wiadomoci, czyli to, co zw rozumem subiektywnym i myleniem utosamiajcym, jako fundamentalne. Abstrakcja wymiany (Tauschabstraktion)
J . Habermas, Erkenntnis und Interesse, Frankfurt am Main 1968. T . W. Adorno, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 7.
618
619
stanowi jedynie historyczn posta, w jakiej mylenie utosamiajce przejawia si w swym powszechnodziejowym oddziaywaniu i okrela formy stosunkw (Verkehrsfomieri) spoeczestwa kapitalistycznego. Okazjonalne odwoania do realnych abstrakcji, ktre zobiektywizoway si w stosunkach wymiany, nie mog przysoni faktu, e Horkheimer i Adorno wcale nie wyprowadzaj - jak Lukacs (oraz Sohn-Rethel) formy mylenia z formy towarowej. Mylenie utosamiajce, ktrego przemon si Adorno dostrzega raczej w filozofii pocztkw {Ursprungsphilosophie) ni w nauce, ley historycznie gbiej anieli formalna racjonalno stosunkw wymiany; uniwersalne znaczenie zyskuje jednak dopiero przez wyodrbnienie si medium wartoci wymiennej1. b. Po tym idealistycznym, jak kto woli, ponownym przeniesieniu pojcia urzeczowienia w kontekst filozofii wiadomoci, Horkheimer i Adorno nadaj strukturom wiadomoci urzeczowionej ujcie tak abstrakcyjne, e rozciga si ono nie tylko na form teoretyczn mylenia utosamiajcego, lecz rwnie na konfrontacj midzy celowo dziaajcymi podmiotami a przyrod zewntrzn w ogle. Ide przewodni tej konfrontacji jest samozachowanie podmiotu; mylenie suy technicznemu panowaniu nad przyrod zewntrzn, zobiektywizowan w przestrzeni operacyjnej (im Funktionskreis) dziaania instrumentalnego, oraz inteligentnemu przystosowaniu si (informierte Anpassung) do niej. To rozum instrumentalny" jest tym, co stanowi podstaw struktur wiadomoci urzeczowionej. W ten to sposb Horkheimer i Adorno osadzaj mechanizm, ktry wytwarza urzeczowienie wiadomoci, w antropologicznych podstawach filogenezy, w formie istnienia gatunku, ktry musi reprodukowa si przez prac. Tym
Na temat pochodnego statusu racjonalnoci wymiany w dziele Adoma patrz J. F. Schmucker, Adorno-Logik des Zetfalls, Stuttgart 1977, s. 105 n.
1
samym czciowo wycofuj si z uprzednio dokonanej abstrakcji, odrywajcej mylenie od kontekstu reprodukcji. Rozum instrumentalny jest pojmowany w kategoriach odniesie midzy podmiotem a przedmiotem. Interpersonalne odniesienie midzy podmiotem a podmiotem, ktre jest miarodajne dla modelu wymiany, dla rozumu instrumentalnego nie ma znaczenia konstytutywnego1. c. To abstrahowanie od wymiaru spoecznego zostaje w ostatnim kroku uniewanione, ale w sposb nader osobliwy. Horkheimer i Adorno opanowywanie" przyrody rozumiej nie metaforycznie; kontrol nad przyrod zewntrzn pod hasem panowania" sprowadzaj do wsplnego mianownika z komenderowaniem ludmi oraz represjonowaniem wasnej przyrody wewntrznej: opanowywanie natury implikuje panowanie nad czowiekiem"2. Jest to zdanie nieomal analityczne, skoro przyjmuje si, e w rozporzdzaniu przez podmiot przyrod uprzedmiotowion oraz w panowaniu podmiotu, ktry przedmiotem czyni inny podmiot bd samego siebie, powtarza si ta sama struktura wywierania przemocy. Myleniu utosamiajcemu, ktrego zakres najpierw poszerzono tak, i stao si ono rozumem instrumentalnym, nadaje si ponownie szerszy zasig, czynic z niego logik panowania nad rzeczami i ludmi. Pozostawiony samemu sobie rozum instrumentalny czyni z opanowania natury wewntrznej i zewntrznej [...] absolutny cel ycia"3, jest on motorem zdziczaego utwierdzania wasnej pozycji" (der Motor einer verwilderten Selbstbehauptung").
1 Dialektyka samozachowania w wypadku czonka nowoczesnego spoeczestwa, ktre oparte jest na wymianie, konstytuuje si poprzez proces wymiany; natomiast jeli chodzi o struktur Odyseuszowej podmiotowoci, to wywiedziona zostaa z zasady opanowywania natury" (tame, s. 106). 2 3
M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego wzumu, wyd. cyt., s. 329. M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 48.
620
621
Lukacs okrela pojciem urzeczowienia w szczeglny przymus upodabniania stosunkw midzyludzkich (oraz podmiotowoci) do wiata rzeczy, wystpujcy wwczas, gdy dziaania spoeczne s koordynowane ju nie przez wartoci, normy czy jzykowe dochodzenie do porozumienie, lecz przez medium wartoci wymiennej. Horkheimer i Adorno odrywaj to pojcie nie tylko od szczeglnego kontekstu historycznego narodzin kapitalistycznego systemu gospodarczego, lecz w ogle od wymiaru stosunkw midzyludzkich, i generalizuj je czasowo (rozcigaj na cae dzieje gatunku) oraz merytorycznie (przypisujc jedno i drugie, poznanie w subie samozachowania oraz represjonowanie natury popdowej, tej samej logice panowania). Ta podwjna generalizacja pojcia urzeczowienia prowadzi do pojcia rozumu instrumentalnego, ktre pradzieje podmiotowoci oraz proces ksztatowania si tosamego Ja umieszcza w caociowo zakrojonej perspektywie historiozoficznej. Ja (das Ich), ktre wyksztaca si w konfrontacji z mocami przyrody zewntrznej, jest wytworem skutecznej samoafirmacji (das Produkt erfolgreicher Selbstbehauptung), rezultatem dokona instrumentalnego rozumu w dwojakim tego aspekcie: jest ono podmiotem, ktry niepowstrzymanie prc naprzd w procesie owiecenia podporzdkowuje sobie przyrod, rozwija siy wytwrcze, odczarowuje wok siebie wiat; ale jest ono zarazem podmiotem, ktry uczy si panowa nad samym sob, ktry represjonuje sw wasn przyrod, ktry z samoobiektywizacj wkracza a do swego wntrza i staje si przy tym dla siebie coraz bardziej nieprzejrzysty. Zwycistwa nad przyrod zewntrzn s okupione klskami przyrody wewntrznej. T dialektyk racjonalizacji tumaczy naley struktur rozumu, ktry jest instrumentalizowany ze wzgldu na samozachowanie jako zabsolutyzowany cel. To, jak taki rozum instrumentalny na wszelkim postpie, do jakiego si przyczynia,
odciska zarazem pitno irracjonalnoci, ukazuj dzieje podmiotowoci: Z chwil gdy czowiek odcina w sobie wiadomo swej naturalnoci, wszystkie cele, ze wzgldu na ktre utrzymuje si przy yciu spoeczny postp, spotgowanie wszystkich si materialnych i duchowych, a take sama wiadomo - ulegaj unicestwieniu; i tak ju u pocztkw subiektywnoci dochodzi do intronizacji rodka jako celu, co w pnym kapitalizmie przybiera cechy jawnego szalestwa. Panowanie czowieka nad sob - na czym zasadza si [jego] ja jest wirtualnie zawsze destrukcj podmiotu, w ktrego subie si dokonuje, gdy opanowana, uciniona i rozbita przez samozachowanie substancja to przecie nic innego jak ycie, jedyny i determinujcy ukad odniesienia dla zabiegw samozachowawczych, ktre s jego funkcj, wanie to, co ma by zachowane"1. Jakie miejsce przypada zatem tej tezie w kontekcie wymienionego na pocztku zadania, by nie odwoujc si do mylenia [w kategoriach] totalnoci, waciwego filozofii, ktra ju si w pewien sposb przeya", zrehabilitowa caociowo zakrojone (umfassenden) pojcie rozumu? Historiozofia ta odsania katastroficzn wizj jakiego nie do poznania zdeformowanego stosunku midzy duchem (Geisi) a przyrod. O deformacji moemy jednak mwi tylko dlatego, e pierwotny stosunek midzy duchem a przyrod zostaje skrycie pomylany tak, i idea prawdy czy si z ide uniwersalnego pojednania - przy czym pojednanie to rozciga si na interakcj czowieka z natur, ze zwierztami, rolinami oraz mineraami2. Jeli zatem duch jest zasad, ktra przyrod zewntrzn poddaje kontroli tylko za cen represjonowania przyrody wewntrznej; jeli jest on zasad takiego samozachowania, ktre zarazem oznacza samozniszczenie - to rozum subiekTame, s. 71. Na temat zwizku midzy prawd a histori naturaln u Adoma por. F. Grenz, Adornos Philosophic in Grundbegriffen, wyd. cyt., s. 57 n.
2 1
622
623
tywny, zakadajcy dualizm ducha i przyrody, tkwi w bdzie rwnie gboko jak rozum obiektywny, ktry gosi pierwotn jedno obojga: Hipostazowanie to wypywa z zasadniczej sprzecznoci w konstytucji samego czowieka. Z jednej strony, spoeczna potrzeba kontrolowania natury okrela [bedingt\ struktur i formy ludzkiego mylenia i daje w ten sposb pierwszestwo rozumowi subiektywnemu, z drugiej za, spoeczestwo nie moe do koca stumi myli o czym, co wykracza poza subiektywno wasnego interesu, a co nieodparcie pociga ja. Nawet rozdzielenie i formalna rekonstrukcja obu zasad jako oddzielnych zawiera w sobie element koniecznoci i dziejowej prawdy. Poprzez sw samokrytyk rozum musi rozpozna ograniczono obu tych przeciwstawnych poj rozumu; musi przemyle przyczyny dzielcej je przepaci, uwiecznianej przez wszystkie nauki [Lehren, doktryny -A.M.K.], ktre maj tendencj do ideologicznego tryumfowania nad filozoficzn antynomi w antynomicznym wiecie"1. Jako tak wanie samokrytyk pojmuje Horkheimer sw prb wykazania komplementarnych ogranicze pozytywizmu i ontologii: Zasadnicz kwesti dyskutowan w tym studium, czyli zwizek midzy subiektywnym i obiektywnym pojciem rozumu, musimy rozway w wietle powyszych refleksji o duchu i naturze, o podmiocie i przedmiocie. To, co w pierwszej czci nazwalimy rozumem subiektywnym, jest tym nastawieniem wiadomoci, ktre z lku, by nie popa w nieodpowiedzialno i samowol i sta si tylko gr mylow, bez zastrzee dostosowuje si do wyobcowania z podmiotu i przedmiotu [der Entfremdung von Subjekt und Objekt anpafit, do wyobcowania podmiotu i przedmiotu -A.M. AT.], czyli do spoecznego procesu urzeczowienia. Z drugiej strony, wspczesne systemy rozumu obiektywnego s prbami niedopuszczenia do tego, by egzystencja zostaa wydana na up lepego przypadku. Ale adwokatom rozumu obiektywnego grozi niebezpieczestwo pozostania w tyle za rozwojem przemysowym i naukowym, niebezpiecze1
stwo, e obwieszczany sens okae si iluzj tworzenia reakcyjnych ideologii"1. Dialektyka ta uwiadamia nam nieprawdziwo obydwu stanowisk, a std rodzi si pytanie o jaki ich wsplny mianownik {nach ihrer Vermittlung). Teza wyoona w Dialektyce owiecenia nie naprowadza jednak naszego mylenia na najbliszy trop, jaki wiedzie przez wewntrzn logik (Eigensinn) rnych kompleksw racjonalnoci oraz przez procesy spoecznej racjonalizacji, rozczonkowane wedle uniwersalnych aspektw wanociowych, i pozwala domniemywa, e pod powok zracjonalizowanej i zarazem urzeczowionej praktyki ycia codziennego skrywa si jaka jedna racjonalno. Horkheimer i Adorno id raczej zatartym ju tropem, ktry prowadzi wstecz ku rdom rozumu instrumentalnego, aeby w ten sposb przelicytowa jeszcze (uberbieten) pojcie rozumu obiektywnego: Od kiedy rozum sta si instrumentem ujarzmiania ludzkiej i pozaludzkiej natury - to znaczy od jego pocztkw - zniweczona zostaa 2 jego intencja, intencja odkrycia prawdy" . Z jednej strony, refleksja ta sugeruje takie pojcie prawdy, ktrego wykadni mona dokona biorc za ni przewodni ide uniwersalnego pojednania, ide emancypacji czowieka poprzez wskrzeszenie przyrody: rozum, ktry szedby ladem swej intencji odkrywania prawdy, musiaby jako instrument 3 pojednania, by zarazem czym wicej ni instrumentem" . Z drugiej strony, Horkheimer i Adorno mog takie pojcie prawdy tylko sugerowa; chcc bowiem wyeksplikowa owe okrelenia, ktre, wedle ich wasnego opisu, nie mog w adnym razie tkwi w samym rozumie instrumentalnym, musieli1 2
M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 402.
Tame, s . 400-401. Tame, s . 403. Tame, s . 404.
624
625
by oprze si na jakim rozumie poprzedzajcym ten rozum (ktry by od samego pocztku rozumem instrumentalnym). Do zajmowania pozycji po tym pierwotnym rozumie, odwiedzionym ju od intencji [odkrywania] prawdy, powoana zostaje przez Horkheimera i Adorno pewna wadza, mianowicie mimesis, o ktrej jednak - pod przemonym panowaniem rozumu instrumentalnego - mog oni mwi tylko jak o jakiej nieprzeniknionej czstce przyrody. Tote t mimetyczn wadz, w ktrej zinstrumentalizowana przyroda zgasza sw niem skarg, okrelaj jako impuls"1. Paradoks, w ktry wika si krytyka rozumu instrumentalnego i ktry z uporem nie poddaje si zabiegom najzrczniejszej nawet dialektyki, polega przeto na tym, e Horkheimer i Adorno musieliby wysun teori mimesis, co w myl ich wasnych wyobrae jest niemoliwe. Tak wic jest to tylko wyraz konsekwencji, e uniwersalnego pojednania" nie prbuj, jak prbowa jeszcze Hegel, wyeksplikowa przez jedno tosamoci i nietosamoci ducha i przyrody, lecz - niemale w stylu
' Z pewnoci mimesis nie oznacza, jak mniema G. Rohrmoser (Das Elend der Kritischen Theorie, Freiburg 1970, s. 25), formy posiadania bezporedniego udziau w przyrodzie i bezporedniego powtarzania przyrody przez czowieka", jednak nawet w strachu niemego dostosowania si do bolenie doznawanej przemonej potgi przyrody, chaotycznie odpierajcej ingerencj rozumu instrumentalnego, przypomina ona o modelu wolnej od przemocy wymiany, jakiej podmiot dokonuje z przyrod: Wszelako konstelacja, w ktrej tworzy si jednakowo, bezporednia w mimesis i zaporedniczona w syntezie, upodobnienie do rzeczy w lepym odruchu ycia i porwnywanie urzeczowionego zjawiska w toku konstruowania naukowego pojcia, powstaje [bleibt, pozostaje - A.M.K.] pod znakiem strachu" (M. Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 202). To, e zachowanie mimetyczne, organiczna adaptacja do tego, co inne", stoi pod znakiem strachu, nie pozbawia mimesis roli, jak peni ona zajmujc pozycj pierwotnego rozumu, ktrego miejsce uzurpowa sobie rozum instrumentalny. Zapomina o tym Schmucker w Adorno-Logik des Zerfalls, wyd. cyt., s. 27, przyp. 63; podobnie G. Kaiser, Benjamin, Adomo, Frankfurt am Main 1974, s. 99.
filozofii ycia - pozwalaj mu pozosta pewnym szyfrem. Co najwyej mona wok tej idei kry, posugujc si obrazami z judeochrzecijaskiej mistyki - ju sama formua modego Marksa mwica o dialektycznej wspzalenoci midzy humanizacj przyrody a naturalizacj czowieka odsya przecie do tej tradycji1. Dialektyka owiecenia" jest spraw nie pozbawion ironii: wskazuje ona samokrytyce rozumu drog do prawdy i zarazem neguje moliwo, by na tym etapie penego wyobcowania dostpna [bya] jeszcze idea prawdy"2. 4. Rodzi si w zwizku z tym pytanie o status, jakiego Horkheimer i Adorno mog si jeszcze domaga dla takiej teorii, ktra nie chce ju duej zdawa si na mudn obopln krytyczn wspprac filozofii i nauki. Z jednej strony dzieli ona pewne istotne rysy z tradycj wielkiej filozofii, ktr, jakkolwiek uomnie, kontynuuje: uporczywe obstawanie przy kontemplacji, przy teorii odwrconej od praktyki; zmierzanie ku totalnoci przyrody i wiata ludzkiego; zwracanie si wstecz, ku pocztkom, by sprbowa cofn si do stanu, nim kultura wzia rozbrat z natur; dzieli z ni nawet pojcie prawdy, ktre Horkheimer okrela w pewnym momencie jako zgodno jzyka z rzeczywistoci: Filozofia jest wiadomym wysikiem powizania caego naszego poznania i aktw rozumienia w struktur jzykow, w ktrej rzeczy 3 byyby nazywane ich waciwym imieniem" . Z drugiej strony, Horkheimer i Adorno uwaaj systemy rozumu obiektywnego za ideologi; s one zupenie niezdolne stawi czoo krytyce, ktra nieustannie oscyluje pomidzy rozumem subiektywnym i rozumem obiektywnym.
1 Na temat znaczenia tego wtku u Blocha, Benjamina i Scholema por. J. Habermas, Philosopisch-politische Profile, Frankfurt am Main 1981. 2 M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 404. 3 Tame, s. 406.
626
IV. Racjonalizacja jaka urzeczowienie
Kiytyka rozumu instrumentalnego
627
Skoro w oczach Horkheimera spraw filozofii jest nadawanie rzeczom ich waciwych imion, to trzeba przyjrze si temu, co sdzi on o akcie nadawania imion: Jeeli miech po dzi dzie jest znakiem przemocy, wybuchem lepej, krnbrnej natury, to jednoczenie zawiera w sobie take element przeciwstawny - w miechu lepa natura postrzega sam siebie jako tak i tym samym wyrzeka si niszczycielskiej mocy. Ten dwoisty sens miechu przypomina dwoisty sens nazwy i by moe nazwy s tylko zastygym miechem, jak s nim dzi jeszcze przezwiska - jedyne, w ktrych przetrwao co z pierwotnego aktu nazywania"1. Krytyka rozumu instrumentalnego chce by krytyk w tym sensie, e rekonstrukcja jego niepowstrzymanego pochodu przypomina nam o ofiarach, o mimetycznych impulsach ucinionej przyrody, przyrody zewntrznej ale przede wszystkim przyrody subiektywnej: , Przez akt przypomnienia [Eingedenken] natury w podmiocie - w czym zawiera si zapoznana prawda wszelkiej kultury - owiecenie staje si przeciwiestwem panowania; a gos, domagajcy si powstrzymania owiecenia, nawet w czasach Vaniniego wyraa nie tylko strach przed naukami cisymi, lecz take nienawi do zuchwaej myli, ktra wyamuje si z zakltego krgu natury, gdy podaje si za trwog natury przed sam sob"2. Zadaniem krytyki jest to, aby przenikajc nawet w gb samego mylenia rozpozna panowanie jako niepojednan przyrod. Ale nawet gdyby mylenie wadao ide pojednania, gdyby nie musiao przyjmowa jej z zewntrz, to jak miaoby dyskursywnie, czyli w swym wasnym ywiole, nie za tylko intuicyjnie, w niemym Eingedenken, byciu pomnym", przemieni mimetyczne impulsy w rozumne ustalenia (Einsichten)? Jak mogoby tego dokona, skoro przecie wci jest myleniem utoM. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 94. Na temat Adorna filozofii jzyka por. F. Grenz, Adornos Philosophie in Grundbegrijfen, wyd. cyt., s. 211 n. 2 M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 57.
1
samiajcym, zwizanym z dokonywaniem operacji, ktre poza granicami rozumu instrumentalnego nie maj adnego dajcego si wskaza sensu, zwaszcza dzi, kiedy wraz ze zwyciskim pochodem rozumu instrumentalnego urzeczowienie wiadomoci stao si, jak si zdaje, uniwersalne? Inaczej ni Marcuse1, Adorno nie chcia ju, w czym by bardziej konsekwentny od Horkheimera, wyplta si z tej aporii. Dialektyka negatywna jest jednym i drugim: prb opisania tego, czego si nie da powiedzie dyskursywnie, jak te ostrzeeniem, by w tej sytuacji mimo wszystko nie szuka ratunku u Hegla. Dopiero potem Teoria estetyczna przypiecztowuje oddanie kompetencji poznawczych (Erkenntnis-Kompetenzen) sztuce, w ktrej wadza mimetyczna przybiera posta obiektywn. Adorno wycofuje si z roszczenia do teorii: negatywna dialektyka i estetyczna teoria mog jeszcze tylko bezradnie nawzajem do siebie odsya"2. Ju we wczesnych latach trzydziestych Adorno dostrzeg, e filozofia musi nauczy si rezygnowa z pytania o totalno" i obywa si bez funkcji symbolicznej, w ktrej dotychczas, przynajmniej w idealizmie, to, co 1 szczegowe, zdawao si reprezentacj tego, co oglne"- . Ju wwczas, odwoujc si do Benjaminowskiego pojcia ale4 gorycznoci , metodycznie przyswoi sobie motyw przebudzeOdnonie do prby Marcusego wyrwania si z tych aporii, a przede wszystkim take z pomoc teorii popdw kwietystycznych uniknicia konsekwencji podzielanej przez niego krytyki rozumu instrumentalnego, por. J. Habermas, PsychologischerThermidor unddie Wiedergeburt der rebellischen Subjektivitdt, w: tene, Philosophisch-politsche Profile, Frankfurt am Main 1981. 2 T. Baumeister, J. Kulenkampff, Geschichtsphilosophie undphilosophische Asthetik, Neue Hefte fiir Philosophie" 1973, nr 5, s. 74 n. 3 T. W. Adorno, Die Aktualitdt der Philosophie, wyd. cyt., s. 336. 4 W. Benjamin, Ursprung des deutschen Trauerspiels, Frankfurt am Main 1963.
1
628
629
nia tego, co zaszyfrowane, zastyge" w historii, ktra staa si drug natur', i zarysowa program interpretowania tego, co pozbawione intencji" przez zestawianie rzeczy najdrobniejszych i nujbahszych" (Zusammenstellung des Kleinsteri), program, ktry wyrzeka si pewnoci siebie waciwej autonomicznej ratio": chodzio mianowicie o tworzenie modeli, uatwiajcych ratio drog testw i prb przyblia si do rzeczywistoci, ktra nie daje si przyporzdkowa prawu, ale moe niekiedy imitowa schemat modelu, o ile jest on trafnie [i wyrazicie] uformowany"2. Pniej, wwczas gdy prbuje wyrwa si z krgu dialektyki owiecenia, Adomo powraca do tych ostronych prb umknicia przed widmem utosamiajcego mylenia i reifikacji, aby je zradykalizowa. Dialektyk negatywn naley odtd rozumie tylko jako wprawk, jako wiczenie. Jeszcze raz poddajc refleksji mylenie dialektyczne, demonstruje nam ona to, co tylko w ten sposb staje si widoczne, mianowicie aporetyczno zawart w pojciu tego, co nietosame3. Wcale nie jest tak, i estetyka [jest] o krok dalej od prawdziwociowej zawartoci swych przedmiotw ni dialektyka negatywna, ktra zawsze ma do czynienia z pojciami"4. Jest raczej tak, e tylko krytyka, poniewa ma do czynienia z pojciami, moe zademonstrowa, dlaczego prawda wymykajca si teorii znajduje kryjwk w szczytowych (avancierteste) dzieach nowoczesnej sztuki, z ktrej jednak nie daoby si jej na powrt wywabi bez teorii estetycznej". 5 Axel Honneth pokaza, e Adorno nawet jako teoretyk upodabnia sw prezentacj do estetycznej; kieruje ni
T. W. Adorno, Die Aktualitat der Philosophic wyd. cyt., s. 357. Tame, s. 341. 3 J. F. Schmucker, Adorno-Logik des Zerfalls, wyd. cyt., s. 141 n. 4 F. Grenz, Adornos Philosophie in Grundbegriffen, wyd. cyt., s. 117. 5 A. Honneth, Adomo and Habermas, Telos" 1979, Spring, s. 45 n.
2 1
idea szczcia takiej wolnoci wobec przedmiotu, ktra daje mu wicej z tego, co mu przysuguje, ni gdyby zosta [bezlitonie A.M.K.] wczony w porzdek idei" 1 .
Swj idea prezentacji teoria Adorna czerpie z mimetycznego efektu dziea sztuki, nie za z pryncypium uzasadniania waciwego nowoytnej nauce"2. W cieniu filozofii, ktra si ju przeya, filozoficzne mylenie zostaje umylnie zdegradowane do gestu. Aczkolwiek nader rozbiene s intencje historiozofii kadego z nich, to jednak Adorno u kresu swej drogi mylowej i Heidegger bardzo upodabniaj si do siebie w swym nastawieniu wobec roszcze teoretycznych obiektywizujcego mylenia i refleksji: bycie pomnym natury staje si uderzajco bliskie pamitaniu bycia3. Jeli przez pryzmat pnego dziea Adorna spojrze wstecz na intencje, jakimi pocztkowo kierowaa si teoria krytyczna, to mona zmierzy cen, jak krytyce instrumentalnego rozumu przychodzi zapaci za swe aporie, do ktrych konsekwentnie si przyznaje. Cen, jak filozofia cofajca si poza granice dyskursywnego mylenia ku byciu pomn natury" paci za przebudzajc si swego exercitium, jest odwrcenie si od wiedzy teoretycznej jako celu - i tym samym od programu interdyscyplinarnego materializmu", w imi ktrego wystpia niegdy, w pocztkach lat trzydziestych, krytyczna teoria spoeczna. Ju na pocztku lat czterdziestych Horkheimer i Adorno zarzucili ten cel, nie przyznajc si wprawdzie
T. W. Adomo, Esej jako forma, w: tene, Sztuka i sztuki. Wybr esejw, tum. K. Krzemie-Ojak, wybr i wstp K. Sauerland, Warszawa 1990, s. 96. 2 W tym duchu wypowiada si rwnie R. Bubner, Kann Theorie dsthetisch werden? Neue Rundschau" 1978, t. 89, s. 537 n. 3 H. Morchen powici recepcji Heideggera u Adoma szczegowe i rozlege studium: Macht und Heirschaft im Denken von Heidegger und Adorno, Stuttgart 1980.
1
630
631
sami przed sob do praktycznych konsekwencji rezygnacji z nawiza do nauk spoecznych - w przeciwnym razie nie mogliby odbudowa po wojnie Instytutu Bada Spoecznych. Wszelako ju wczeniej, jak niedwuznacznie powiadamia Przedmowa" do Dialektyki owiecenia1, porzucili nadziej na to, e
1 Bo cho od wielu lat zdawalimy sobie spraw, e w instytucjonalnej praktyce nowoczesnej nauki wielkie wynalazki okupione s postpujcym rozkadem kultury teoretycznej, to jednak wydawao nam si, i podajc za t praktyk, bdziemy mogli w naszym przedsiwziciu ograniczy si [przede wszystkim A.M.K.] do krytyki albo do kontynuacji nauk szczegowych. Miao ono przynajmniej tematycznie trzyma si tradycyjnych dyscyplin, socjologii, psychologii i teorii poznania. Fragmenty, ktre tu zebrano, dowodz jednak, e musielimy wyzby si tych nadziei" (M. Horkheimer, T. W. Adomo, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 11). T przemian pogldw na temat stosunku filozofii i nauki oraz statusu teorii spoecznej znakomicie analizuje H. Dubiel, Wissenschaftsorganisation und politische Eifahmng, wyd. cyt., s. 51 n., 81 n., 113 n., 125 n. Dubiel dokadnie bada dokonujce si w latach trzydziestych ponowne ufilozoficznienie" caej orientacji teoretycznej instytutu, ktry znalaz si na emigracji w Stanach Zjednoczonych: W Dialektyce owiecenia jakakolwiek wyspecjalizowana praca naukowa jest utosamiana z jej techniczno-produkcyjnym bd socjotechnicznym zastosowaniem i dyskredytowana za pozytywizm, instrumentalizm itd. Sprzeciwiajc si temu instrumentalistycznemu duchowi epoki, ktry w sposb wzorcowy i namacalny uchwytny jest w wyspecjalizowanych dyscyplinach nauki, filozofia miaaby zamkn si w sobie jako mentalny rezerwat popadej w nieask kultury intelektualnej. Symptomatyczna dla tego (zaoonego implicte) okrelenia stosunku midzy filozofi a wyspecjalizowan nauk jest faktyczna praktyka badawcza instytutu. Rozlege badania nad faszyzmem oraz Studies in prejudice nadal de facto byy pracami empirycznymi z podziaem na odrbne dyscypliny. Jednake te empiryczne studia, prowadzone na przykad przez Adoma, oraz jego wczesne refleksje filozoficzne jakby istniay obok siebie, zaskakujc brakiem jakichkolwiek powiza" (tame, s. 125-126). Oczywicie Adorno od samego pocztku przeciwstawia si ze skrywanym sceptycyzmem Horkheimerowskiemu programowi materialistycznej teorii spoecznej, przejmujcej dziedzictwo filozofii i wspierajcej si na badaniach interdyscyplinarnych. W swym inauguracyjnym wykadzie z roku 1931 sceptycyzm ten wyraa on w formie paraboli, gdzie socjologii przypada rola zodzieja kradncego skarby, na ktrych wartoci nie umie si pozna (T. W. Adomo, Die Aktualitdt der Philosophie, wyd. cyt., s. 340). Tu
spenienie obietnic danych przez wczesn teori krytyczn jest jeszcze moliwe. Wbrew temu obstawabym jednak przy tym, e niepowodzenie programu wczesnej teorii krytycznej byo spowodowane nie tym czy owym przypadkiem, lecz wyczerpaniem si paradygmatu filozofii wiadomoci. Zamierzam pokaza, e zmiana paradygmatu polegajca na przejciu do teorii komunikacji pozwala powrci do przedsiwzicia, ktre zaamao si swego czasu wraz z krytyk rozumu instrumentalnego; zmiana ta pozwala na ponowne podjcie zaniedbanych od owego czasu zada krytycznej teorii spoecznej. W nastpnym fragmencie chciabym objani na przykadach (exemplaiisch) kwesti granic filozofii wiadomoci oraz wskaza wtki, ktre ju u samego Horkheimera i Adorna ka wyj poza te granice. 5. Biorc za przykad Heideggera, Dieter Henrich scharakteryzowa niegdy filozoficzn autointerpretacj epoki nowoczesnej - pod co podcign mona rwnie krytyk rozumu instrumentalnego - w taki oto sposb: Akceptuje ona to, e podmiotowo moe okrela swe dokonania opierajc si jedynie na wasnych strukturach, czyli nie na wgldzie (Einsicht) w bardziej uniwersalne systemy celowociowe. Zarazem jednak wierzy w trafno swego rozpoznania, i podmiotowo i rozum same maj jedynie status narzdzi bd funkcji sucych reprodukcji jakiego procesu, ktry sam siebie podtrzymuje, ale jest obojtny wzgldem wiadomoci. Stanowisko to po raz pierwszy zostao wypowiedziane w nowoytnym materializmie przez Hobbesa. Wyjania ono, dlaczego Darwin i Nietzsche, Marks i Freud wywarli [takie] wraenie i odcisnli pitno na nowoczesnej wiadomoci. U Marksa wystpuj oczywicie elementy metafizyki pojednania, ktre przenikny do poprzez Hegla i Feuerbacha"1.
ju zarysowuj si pocztki pniejszej Adornowskiej krytyki pozytywizmu, ktrej zwieczeniem jest totalna deprecjacja nauk spoecznych. 1 D. Henrich, Die Grundstrukturder modernen Philosophie, w: Suhjektivitdt und Selbsterhaltung, H. Ebeling (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 117.
632
IV. Racjonalizacja jako uneczowienie
633
Rwnie Horkheimerowi i Adorno przewodzi idea pojednania; ale prdzej gotowi s oni cakowicie zrezygnowa z jej eksplikacji nili popa w metafizyk pojednania. Wiedzie to ich, jak widzielimy, w aporie waciwe krytyce, ktra w pewien sposb rezygnuje z aspiracji do poznania teoretycznego. Krytyka rozumu instrumentalnego, ktra w dialektyce negatywnej uzyskuje sw skonceptualizowan posta, zaprzecza - operujc narzdziami waciwymi teorii - swemu roszczeniu teoretycznemu. Ot obawa przed popadniciem w metafizyk jest w tym wypadku zasadna jedynie dopty, dopki poruszamy si w horyzoncie nowoytnej filozofii podmiotu. Idei pojednania nie da si w sposb przekonujcy zawrze w podstawowych pojciach teorii wiadomoci rozwijanych od Kartezjusza po Kanta, w pojciach za idealizmu obiektywnego, rozwijanego od Spinozy i Leibniza po Schellinga oraz Hegla, jest formuowana wycznie w sposb egzaltowany. Wiedz o tym Horkheimer i Adorno, lecz nawet prbujc przeama zaklty krg tej strategii pojciowej, trwaj w uporczywym do niej przywizaniu. Wprawdzie nie analizuj w szczegach, jak funkcjonuje rozum subiektywny; ale rwnie oni kieruj si jeszcze modelowymi wyobraeniami, ktre cz zasadnicze idee idealistycznej teorii poznania i naturalistycznej teorii dziaania. Rozum subiektywny reguluje na pewno dwa sposoby odnoszenia si podmiotu do moliwych przedmiotw. Pod pojciem przedmiotu" filozofia podmiotu rozumie wszystko, co mona przedstawi jako istniejce;) przez podmiot" za rozumie przede wszystkim zdolnoci odnoszenia si w obiektywizujcym nastawieniu do tego rodzaju bytw {Entitdten) w wiecie oraz zawadnicia przedmiotami w sposb teoretyczny albo praktyczny. Dwa atrybuty ducha to przedstawianie i dziaanie. Podmiot odnosi si do przedmiotw albo tak, eby je przedstawi takimi, jakimi s, albo tak, eby je wytworzy
takimi, jakimi by powinny. Obydwie te funkcje umysu s ze sob splecione: wiedza (Erkenntnis) o stanach rzeczy ma strukturalne odniesienie do moliwoci ingerowania w wiat jako og stanw rzeczy; skuteczne dziaanie wymaga za z kolei znajomoci caociowego ukadu kauzalnych powiza (Kenntnis des Wirkungszusammenhangs), w ktry ingeruje. Im bardziej ugruntowywao si naturalistyczne pojcie podmiotu, tym bardziej na drodze wiodcej od Kanta przez Marksa do Peirce'a zaczynano zdawa sobie spraw z teoriopoznawczego zwizku midzy poznawaniem a dziaaniem. Pojcie podmiotu, ktre rozwin empiryzm i racjonalizm, zawajc je zarazem do zachowania kontemplatywnego, tzn. do teoretycznego ujmowania przedmiotw, zostaje przetransformowane w taki sposb, e wcza w swj zakres rozwinite w epoce nowoczesnej pojcie samozachowania. Zgodnie z metafizycznymi obrazami wiata, samozachowanie oznaczao dno kadego jestestwa (eines jeden Seienden) do urzeczywistnienia tego celu, ktry zgodnie z pewnym naturalnym porzdkiem niezmiennie tkwi w jego istocie. Nowoczesne mylenie odrywa pojcie samozachowania od takiego systemu najwyszych celw; pojcie staje si nieprzechodnie"'. Wedug podstawowych zaoe fizyki Newtonowskiej, kade ciao, o ile nie dziaaj na nie inne siy, utrzymuje si w stanie spoczynku albo porusza si ruchem jednostajnie prostoliniowym. Wedug podstawowych zaoe mieszczaskiej filozofii spoecznej i ekonomii, kade indywiduum utrzymuje si przy yciu w sensie spoecznym, kiedy racjonalnie kieruje si dobrze pojtym wasnym interesem. Wedug podstawowych zaoe Darwinowskiej biologii oraz dzisiejszej teorii systemw, organizm, populacja czy system utrzymuje si w swym istnieniu (erhdlt seinen
H. Blumenberg, Selbsterhaltung und Behanung, w: Suhjektivitdt und Selbsterhaltung, H. Ebeling (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 144 n.
1
634
635
Bestand) przez odgraniczanie si od oraz dostosowywanie do zmiennego, nadzwyczaj zoonego otoczenia1. W tej perspektywie atrybuty ducha - poznawanie i celowe dziaanie - przemieniaj si w funkcje samozachowawcze waciwe podmiotom zmierzajcym - podobnie jak ciaa i organizmy - do jedynego abstrakcyjnego celu": zabezpieczania swego przygodnego istnienia (kontingenten Bestand). W ten to sposb Horkheimer i Adorno pojmuj rozum subiektywny jako rozum instrumentalny. Obiektywizujce mylenie i dziaanie racjonalne ze wzgldu na cel su reprodukcji ycia", ktre charakteryzuje si tym, e zdolne do poznawania i dziaania podmioty jako jedynemu celowi oddaj si nieprzechodniemu i lepo skierowanemu na siebie samozachowaniu: Fakt, i mieszczaski rozum definiowano zawsze przez stosunek do indywidualnego samozachowania, na pozr zdaje si przeczy modelowemu okreleniu Locke'a, zgodnie z ktrym rozum oznacza ma kierowanie aktywnoci intelektualn bez wzgldu na to, jakim celom aktywno ta miaaby suy. Ale rozum daleki jest od tego, by wraz z tym wyrzeczeniem si wszelkiego okrelonego celu wyj zarazem poza zaklty krg wasnego interesu jako monady; raczej wyksztaca tylko procedury pozwalajce tym posuszniej suy wszelkiemu dowolnemu celowi tej monady. Wzrastajca formalna oglno mieszczaskiego rozumu nie oznacza narastajcej wiadomoci uniwersalnej soli2 darnoci" . Co oznacza solidarno - mianowicie obecno tego, co oglne w szczegowym interesie" - Horkheimer objania wskazujc na Platona i Arystotelesa, zatem opierajc si na metafizyce, ktrej aparatura pojciowa nie dorasta do dowiadcze epoki nowoczesnej:
N. Wiener, Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine, New York 1948. 2 M . Horkheimer, Vernunft und Selbsterhaltung, w: Subjektivitdt und Selbsterhaltung, H. Ebeling (Hrsg.), Frankfurt am Main 1976, s. 47 n.
1
Te metafizyczne systemy wyraaj, w czciowo mitologicznej formie, pogld, e samozachowanie mona osign tylko w ponadindywidualnym porzdku, czyli dziki spoecznej solidarnoci"'. Horkheimer i Adorno nie mog odmitologizowa idei solidarnoci spoecznej, albowiem uwaaj, i proces urzeczowienia, ktry obecnie sta si uniwersalny, moe by transcendowany tylko od wewntrz, oraz s przekonani, e nawet krytyka rozumu instrumentalnego pozostaje w okowach tego modelu, ktremu sam rozum instrumentalny jest posuszny. Podmiot spoeczny zachowuje si w stosunku do przyrody w taki sam sposb, w jaki podmiot jednostkowy zachowuje si wobec przedmiotw - przyroda jest obiektywizowana i opanowywana, by suy reprodukcji ycia spoecznego. Opr ze strony prawidowych ukadw zalenoci w obrbie przyrody, nad ktrym trudzi si podmiot spoeczny w trakcie poznawania i dziaania, ma przy tym sw kontynuacj przy ksztatowaniu spoeczestwa i jego indywidualnych czonkw: Kontynuacj oporu zewntrznej natury, do ktrego ostatecznie sprowadza si ta presja, s w obrbie spoeczestwa klasy, a twardo innych ludzi jest t jego form, z jak kada jednostka styka si od 2 dziecistwa" . Regulowane przez rozum instrumentalny odniesienia midzy podmiotem a przedmiotem wyznaczaj nie tylko w stosunek midzy spoeczestwem a przyrod zewntrzn, ktry swj historyczny wyraz znajduje w stanie si wytwrczych, a zwaszcza w stanie postpu naukowo-technicznego. Struktura wyzysku przyrody, ktra zostaa zobiektywizowana i uczyniona dyspozycyjn, powtarza si rwnie we wntrzu spoeczestwa, zarwno w stosunkach interpersonalnych, dla ktrych znamienne jest uciemienie klas spoecznych, jak i w stosun1 2
M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego mzumu, wyd. cyt., s. 402-403. M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, wyd. cyt., s. 240.
636
637
kach wewntrzpsychicznych, dla ktrych znamienne jest represjonowanie przyrody popdowej {die Tebnatur). Ot aparatura pojciowa rozumu instrumentalnego stworzona jest do tego, by da podmiotowi moliwo rozporzdzania przyrod, nie za, by zobiektywizowanej ptzy rodzie mwi, co si jej wyrzdza. Rozum instrumentalny jest rwnie w tym sensie rozumem subiektywnym", e odniesienia midzy podmiotem a przedmiotem wyraa z perspektywy poznajcego i dziaajcego podmiotu, nie za postrzeganego i manipulowanego przedmiotu. Dlatego te nie daje on adnych rodkw eksplikacyjnych do wyjanienia, co oznacza instrumentalizacja stosunkw spoecznych i wewntrzpsychicznych z perspektywy pogwaconych i zdefoimowanych ukadw powiza yciowych; ten aspekt chcia ze spoecznej racjonalizacji wydoby Lukacs za pomoc pojcia urzeczowienia. Tak wic uporczywe przywoywanie {die Beschwrung) spoecznej solidarnoci moe wycznie stanowi wskazwk, e instrumentalizacja spoeczestwa i jego czonkw co niszczy; nie moe ono jednak wyranie poda, na czym ta destrukcja polega. Krytyka rozumu instrumentalnego, ktra jest skrpowana warunkami narzuconymi przez filozofi podmiotu, demaskuje jako wad co, czego wadliwoci nie moe wyjani, bowiem brak jej dostatecznie elastycznej aparatury pojciowej, eby moga uchwyci integralno tego, co przez rozum instrumentalny jest niszczone. Horkheimer i Adorno maj oczywicie na to nazw: mimesis. I nawet jeli nie mog poda teorii mimesis, to nazwa ta wywouje przecie skojarzenia, ktre zamierza si wywoa: naladowanie, imitacja s okreleniami takiego stosunku midzy osobami, kiedy jedna z nich dostosowuje si do drugiej, utosamia si z ni lub w ni si wczuwa. Zawarta jest w tym aluzja do takiego odniesienia, w ktrym uzewntrznienie si {die Entaufierung) kogo za przykadem kogo innego oznacza nie utrat, lecz korzy i wzbogacenie. Wadza
mimetyczna, poniewa wymyka si aparatowi pojciowemu kognitywno-instrumentalnie okrelonych odniesie podmiotowo-przedmiotowych, uchodzi za czyste przeciwiestwo rozumu, za impuls. Temu za Adorno nie odmawia cakowicie funkcji kognitywnej. W swojej estetyce prbuje on pokaza, co zawdzicza dzieo sztuki odsaniajcej sile mimesis. Jednake racjonalny rdze mimetycznych dokona da si wydoby na jaw dopiero wwczas, gdy paradygmat filozofii wiadomoci, jakim jest podmiot przedstawiajcy sobie przedmioty i trudzcy si w pracy nad nimi, porzucimy na rzecz paradygmatu filozofii jzyka, czyli intersubiektywnego porozumienia lub komunikacji, a ten czstkowy aspekt, jakim jest racjonalno kognitywno-instrumentalna, umiecimy na waciwym miejscu w szerzej zakrelonej racjonalnoci komunikacyjnej. W nielicznych miejscach, w ktrych Adomo decyduje si jednak na to, by wyeksplikowa dopeniajce si idee pojednania i wolnoci, ta zmiana paradygmatu jest niemal w zasigu rki; zmiana ta nie zostaa jednak przeze dokonana. W jednym miejscu tak objania on pojednanie", odwoujc si do sw Eichendorffa o piknej obcoci": Stan pojednania nie anektowaby, w myl filozoficznego imperializmu, tego, co obce, ale swe szczcie upatrywaby w tym, aby to, co dalekie i odmienne, pozostawao w postrzegalnej bliskoci, poza zasigiem tego, co heterogeniczne, i tego, co wasne"1. Adorno opisuje pojednanie w kategoriach nienaruszonej intersubiektywnoci, ktra wytwarza si i utrzymuje jedynie we wzajemnoci, jak odznacza si porozumienie oparte na dobrowolnym uznaniu. Ju Georg Herbert Mead podnis symbolicznie zaporedniczone interakcje do rangi nowego paradygmatu rozumu, wyprowadzi rozum z takiego komu' T. W. Adorno, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 267.
638
639
nikacyjnego odniesienia midzy podmiotami, ktre ma swe korzenie w mimetycznym akcie przejmowania rl, czyli w tym, e Ego przyswaja sobie jako wasne te oczekiwania co do zachowa, ktre kieruje do niego Alter. W dalszej czci powrc jeszcze do podstawowych idei Meada. Podobnie jak z ide pojednania ma si rzecz z komplementarnym pojciem wolnoci, ktre staje si moliwe dziki wolnej od przemocy intersubiekty wnoci. Podobnie jak G. H. Mead, Horkheimer i Adorno wychodz z przekonania, e indywiduacja moliwa jest tylko na drodze socjalizacji - emancypacja indywiduum" nie byaby wic emancypacj od spoeczestwa, lecz wybawieniem spoeczestwa od atomizacji", tzn. izolacji podmiotw, ktra swj punkt szczytowy osiga w epoce kolektywizacji i kultury masowej" 1 . Adorno w nastpujcych sowach przedstawia to implicite ju komunikacyjne pojcie wolnoci: Zgodnie z Kantowskim modelem podmioty s wolne w tej mierze, w jakiej samych siebie wiadome, s ze sob tosame; w tej za tosamoci znw s rwnie zniewolone, poniewa podlegaj jej przymusowi i stan ten podtrzymuj. Zniewolone s jako nietosame, jako rozproszona przyroda, a przecie jako takie s z kolei wolne, poniewa w impulsach, ktre nad nimi bior gr - a to wanie jest nietosamo podmiotu z samym sob - pozbywaj si rwnie przymusowego charakteru tosamoci. Osobowo jest karykatur wolnoci. Ta aporia ma t podstaw, e prawda poza obrbem tego przymusu tosamoci nie byaby wobec niego tym, co zupenie inne, ale byaby przez ten przymus zaporedniczona"2. Adorno proponuje tu perspektyw takiej tosamoci Ja (Ich-Identitdt), ktra wyksztaca si jedynie w formach nienaruszonej intersubiektywnoci. Jego interpretacja Kanta jest przy tym inspirowana Freudowskim modelem strukturalnym.
1 2
Formy interpersonalnego porozumienia, ktre s utrwalone w spoeczestwie, okrelaj formacj super-ego, jaka wyrasta z interakcji dziecka z osobami odniesienia; od niej z kolei zaley, jak bd wyglda formy wewntrzpsychicznego dochodzenia do porozumienia, w jaki sposb Ja bdzie postpowa i radzi sobie z rzeczywistoci przyrody zewntrznej i wasnej przyrody wewntrznej. Adorno nie potrafi wyjani wadzy mimetycznej poprzez abstrakcyjne przeciwstawienie jej rozumowi instrumentalnemu. Struktury rozumu, do ktrych Adorno jedynie czyni aluzje, stan si dostpne analizie dopiero wwczas, gdy ide pojednania i ide wolnoci odczytamy jako zaszyfrowany wyraz pewnej, choby i najbardziej utopijnej formy intersubiektywnoci, ktra umoliwia na rwni wolne od przemocy porozumienie midzy indywiduami w ich wzajemnych kontaktach oraz tosamo indywiduum, ktre bez przemocy dochodzi do porozumienia z samym sob - a zatem umoliwia uspoecznienie bez represji. Oznacza to, z jednej strony, zmian paradygmatu w teorii dziaania: przejcie od dziaania ukierunkowanego na cel do dziaania komunikacyjnego; z drugiej za strony oznacza zmian strategii przy prbach rekonstrukcji nowoczesnego pojcia racjonalnoci, ktre stao si moliwe wraz z decentracj [naszego] rozumienia wiata. Fenomenem wymagajcym wyjanienia jest teraz ju nie poznanie zobiektywizowanej przyrody i czynienie jej dyspozycyjn sam w sobie, lecz intersubiektywno moliwego porozumienia zarwno na paszczynie interpersonalnej, jak i wewntrzpsychicznej. Punkt ogniskowy analizy przesuwa si tym samym z racjonalnoci kognitywno-instrumentalnej ku racjonalnoci komunikacyjnej. Paradygmatem dla tej ostatniej jest nie odniesienie samotnego podmiotu do czego w wiecie obiektywnym, co mona przedstawia i czym mona manipulowa, lecz stosunek intersubiekty wny, w jaki podmioty zdolne do dziaa-
M. Horkheimer, Krytyka instrumentalnego rozumu, wyd. cyt., s. 367. T . W. Adorno, Dialektyka negatywna, wyd. cyt., s. 417-418.
640
641
nia i mwienia wchodz wwczas, gdy si ze sob co do czego porozumiewaj. Podmioty dziaajce komunikacyjnie poruszaj si przy tym w medium jzyka naturalnego, czyni uytek z kulturowo przekazanych interpretacji oraz odnosz si rwnoczenie do czego w wiecie obiektywnym, we wsplnym im wiecie spoecznym oraz w ich kadorazowo wasnym wiecie subiektywnym. W odrnieniu od przedstawienia" czy poznania", w przypadku porozumienia" naley doda okrelenie niewymuszone", bowiem wyraenie to ma tu by stosowane w sensie pojcia normatywnego. Z perspektywy uczestnikw porozumienie" oznacza nie empiryczn zaszo, przyczyn faktycznej zgody, lecz proces wzajemnego przekonywania si, ktry koordynuje dziaania wielu uczestnikw na gruncie motywowania przez racje (auf der Grundage einer Motivation durch Griinde). Dochodzenie do porozumienia oznacza komunikacj zmierzajc do prawomocnej zgody (giiltiges Einverstdndnis). Jedynie z tego wzgldu wolno nam ywi nadziej, e przez rozjanienie formalnych wasnoci dziaania zorientowanego na porozumienie uzyskamy takie pojcie racjonalnoci, w ktrym znajduje wyraz caociowa wi owych momentw rozumu, na jakie rozpad si on w epoce nowoczesnej, niezalenie od tego, czy momentw tych bdziemy poszukiwali w kulturowych sferach wartoci, czy w zrnicowanych i wyksztaconych formach argumentacji, czy te w najbardziej nawet znieksztaconej praktyce komunikacyjnej wiata codziennego. Skoro jednak wychodzimy z zaoenia, e reprodukcja ycia spoecznego nie jest powizana jedynie z warunkami kognitywno-instrumentalnej konfrontacji (odosobnionych lub przez kooperacj zjednoczonych podmiotw) z przyrod zewntrzn ani te jedynie z warunkami kognity wno-strategicznej konfrontacji midzy indywiduami i grupami; skoro wychodzimy z zaoenia, e uspoecznienie rwnie mocno warunkowane jest przez
intersubiektywno porozumienia osiganego przez uczestnikw interakcji, to musimy te przeformuowa naturalistyczn koncepcj samozachowania - atoli w inny sposb, nili zaproponowa to D. Henrich w sporze z Blumenbergiem i innymi [autorami]1. Henrich broni w tym sporze tezy, e tym, co konstytutywne dla pozycji nowoczesnej wiadomoci, jest nie absolutnie ustanowione nieprzechodnie samozachowanie, lecz caociowy zwizek (Zusammenhang) podmiotowoci i samozachowania. Rozum subiektywny nie jest, jego zdaniem, tosamy z rozumem instrumentalnym, bowiem samoreferencj (Selbstreferenz) podmiotu dziaajcego, ja samozachowania (das Selbst der Selbsterhaltung), musimy myle cznie z samoreferencj podmiotu poznajcego, cznie z samowiadomoci. Proces wiadomego ycia jest permanentnym aktem samozachowania rwnie przez to, e siebie musi ukierunkowywa przez odniesienie do wasnych, za kadym razem niezaktualizowanych moliwoci wytworzenia jednoci"2. Poniewa podmiot odnosi si do swych przedmiotw jako dziaajcy i zarazem poznajcy, moe on zachowa swe istnienie (Bestand) tylko wwczas, gdy refleksyjnie odnosi si rwnie do siebie jako podmiotu poznajcego. Jedno samozachowania i samowiadomoci wyklucza jednak instrumentalizacj wiadomoci w subie // tylko samozachowania: Tym, czego nowoczesne mylenie oczekuje i na co rwnie liczy, jest tylko to: eby ja (Selbst), zatroskana w wietle wasnych kryteriw susznoci swym istnieniem (Bestand), moga w kocu odnale tak wewntrzn podstaw (einen internen Grund) swej wasnej moliwoci, ktra nie jest wobec niej tak samo obca i obojtna jak ten aspekt przyrody, przeciwko ktremu musi kierowa energi swej dnoci do
1 2
Por. D. Henrich, Die Grundstmktur der modernen Philosophie, wyd. cyt. Tame, s. 138.
642
643
sanioutwierdzenia (die Energie seiner Selbstbehauptung). Samowiadomo spodziewa si [natrafi na] rozum, ktry bdzie [odpowiada] jej wasnej istocie i bdzie jej wasnym dokonaniem w fundujcym j zwizku, o ktrym jednoczenie wie, e nonsensem byoby przedstawia go jako kolejny zwizek przedmiotowoci, nad ktr mona zapanowa"'. Henrich, podobnie jak swego czasu Lukacs, pragnie zwrci uwag na pewne wewntrzne ograniczenie, wbudowane w sam podmiotowo, ktre stoi na przeszkodzie penej samoobiektywizacji wiadomoci; chce on wydoby z samowiadomoci t jej charakterystyk, ktra wyjania, na ile podmiotowo nie moe zatraci si w wypenianiu imperatyww samozachowania. Tez t, skierowan przeciwko Heideggerowi - a implicte przeciwko Horkheimerowi i Adorno - prbuje Henrich przeprowadzi z pomoc teorii samowiadomoci 2 . Nie prowadzi ona jednak do jakiej alternatywnej autointerpretacji epoki nowoczesnej, bowiem w punkcie wyjcia Henrich przyjmuje ten sam model filozofii wiadomoci, na ktrym opieraj si rwnie jego oponenci. Zgodnie z tym modelem, podmiot, zarwno co sobie przedstawiajc, jak i dziaajc, odnosi si w obiektywizujcym nastawieniu do przedmiotw lub stanw rzeczy. Znaczy to wic, e epistemiczna samowiadomo ma mie determinujce znaczenie dla podmiotowoci tego podmiotu, ktry w taki sposb odnosi si do przedmiotw. Jako podmiot charakteryzuje si w istocie tym, e posiada wiedz nie tylko o przedmiotach, lecz take i rwnie rdowo (gleichursprunglich) o samym sobie. Ta wiedza podmiotu o samym sobie, w ktrej wiedza i to, co wiedziane (Wissen und
Gewufites), pokrywaj si ze sob, musi by pomylana zgodnie z modelem wiedzy o przedmiotach (Objekteri). Ta wiedza o sobie (Das Sichwissen), ktra jest konstytutywna dla samowiadomoci, musi zosta wyeksplikowana w ten sposb, e podmiot odnosi si do siebie tak jak do dowolnego obiektu oraz opisuje swe przeycia tak jak dowolne stany rzeczy, ale z intuicyjnie przekonywajc pewnoci, i sam jest tosamy z tym obiektem bd stanem rzeczy. Przymus tej strategii pojciowej prowadzi do bdnego koa, co te z ca godn pozazdroszczenia jasnoci pokazane zostaje przez samego Henricha. Koo to w nastpujcy sposb opisuje Tugendhat: Samowiadomo ma by wszak wiadomoci Ja. Ale Ja ma by czym, jak syszelimy, tylko jeli ma struktur tosamoci wiedzcego i wiedzianego. Jeli zatem samowiadomo, zgodnie z teori refleksji, ma si realizowa poprzez zwrcenie si na powrt ku samej sobie, to owa tosamo wiedzcego i wiedzianego wytwarza si dopiero w akcie tego zwrotnego zwrcenia si. Z kolei podmiot, ku ktremu ten akt na powrt si zwraca, ma by ju jakim Ja. Z jednej strony zatem akt ten wwczas, gdy kieruje si zwrotnie, ma to Ja przedstawia, z drugiej za strony, Ja, zgodnie ze swym pojciem, konstytuuje si dopiero w tym akcie. Wynikiem, jak pokazuje Henrich, jest bdne koo. Teoria refleksji, o ile zakada jaki ju istniejcy podmiot, zakada to, co w rzeczywistoci ma si dopiero ukonstytuowa w takim odniesieniu do siebie"1. Henrich poszukuje sposobu wyjcia z tej trudnoci, przyjmujc zaoenie, e u podstaw samowiadomoci ley pewna wiadomo wyzbyta Ja (ein ich-loses Bewufitsei), ktrej wyrnikiem ma by ju nie odniesienie do siebie (eine Selbstbeziehung), ale ktr wci jeszcze znamionuje pewnego rodzaju rdowa zayo czy znajomo siebie jako czego poniekd bezosobowego (ais einem gleichwohl Unpersonlichen). Henrich konstruuje pojcie wiadomoci, ktre, z jed1 E. Tugendhat, Selbstbewufitsein Main 1979, s. 62.
Tame, s. 114. D. Henrich, Fichtes urspriingliche Einsicht, Frankfurt am Main 1967; tene, Selbstbewufitsein, w: Hermeneutik unci Dialektik, R. Bubner, K. Cramer, R. Wiehl (Hrsg.). t. 1, Tubingen 1970, s. 257 n.; ponadto: U. Pothast, Uher einige Fragen der Selbstbeziehung, Frankfurt am Main 1971.
2
und Selbstbestimmung,
Frankfurt am
644
645
nej strony, ma usun wszelkie lady jakiej jani {eines Selbst), mogcej pochwyci siebie jedynie jako przedmiot, z drugiej za strony ma zachowa co takiego jak podmiotowo po tej stronie samoobiektywizacji: Odniesienie do samej siebie moe stanowi atrybut wiadomoci o tyle, o ile dochodzimy co do niej do porozumienia: jest ona wiadomoci i zarazem znajomoci wiadomoci, a przeto jest - mwic w naszym trudnym do uniknicia, atwo wprowadzajcym w bd jzyku - znajomoci siebie. To wiedzce (wissende) odniesienie do siebie, ktre zachodzi w refleksji, nie jest adnym faktem fundamentalnym (Grundsachverhalt), lecz izolujc eksplikacj, ktra jednak nastpuje przy zaoeniu nie jakiej, przyjtej implicite samowiedzy jakiegokolwiek rodzaju, lecz pewnej pozbawionej jani (i przyjtej implicite) wiadomoci pewnego Ja"1. Pojcie to jest nie mniej paradoksalne ni pojcie utosamiajco pomylanej nietosamoci, i to nawet z tych samych powodw. O ile jednak Adorno chce pokaza tylko nieunikniono tego paradoksu, o tyle Henrich wierzy, e posikujc si sw konstrukcj moe poda warunki jakiej niesprzecznej 2 tematyzacji jani i wiadomoci". To si jednak nie udaje . Dwuznaczno redukcji samowiadomoci do wiadomoci zdepersonalizowanej, zanonimizowanej widoczna jest ju w tym, e Henrich sw koncepcj wiadomoci wyzbytej Ja nawizuje do dwu linii teoretycznego rozumowania (Strange), ktre s sobie cakowicie przeciwstawne. Z jednej strony, wyobraenie, e ja jest wtrna wzgldem podstawowych struktur wiadomoci nieosobowej, tworzy pomost wiodcy do akosmizmu mistyki Dalekiego Wschodu: Przezwycianie siebie jest najlepsz drog (der Konigsweg) ku samopozna3 niu" . Z drugiej za strony wyobraenie, e znajomo siebie,
D. Henrich, Selbstbewufitsein, wyd. cyt., s. 280. E. Tugendhat, Selbstbewufitsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 64 n. 3 D. Henrich, Selbstbewufitsein, wyd. cyt., s. 283.
1
rozumiana jako refleksyjno, nie moe by konstytutywna dla wiadomoci, tworzy pomost wiodcy ku tym teoriom na temat relacji ciaa i umysu (Krper-Geist-Theorien), ktre pojmuj wiadomo jako pewien proces obiektywny: By moe pewne wyjanienie sformuowane w kategoriach [...] neurologicznych mogoby wykaza, i istnieje nierozerwalny zwizek midzy dwoma procesami, ktre odpowiadaj wiadomoci oraz wiedzy o wiadomoci"1. Obydwa te wyjcia, mistyka i obiektywizm, odzwierciedlaj paradoksaln struktur pojcia wiadomoci wyzbytej Ja, ktre stwarza takie alternatywy. Gdyby chciao si zachowa model podmiotu odnoszcego si do przedmiotw, a zarazem cofn poza refleksyjn struktur wiadomoci, to konsekwentnym rozwizaniem jest tylko takie, ktrego Henrich chce unikn: subsumcja wiadomoci pod kategorie samozachowania. To jest wanie to, co twierdz Horkheimer i Adorno: refleksyjno uprzedmiotowiajcego odniesienia nie dostarcza adnych autonomicznych (eigene) kryteriw susznoci" oprcz tych, ktre s kryteriami kognitywno-instrumentalnego zabezpieczania [wasnegol istnienia (Bestandsicherung). Std Luhmannowi nietrudno odwzorowa w kategoriach teorii systemw takie urefleksyjnienie (Refleksivwerderi) obydwu odniesie, jakie dopuszcza model podmiotowo-przedmiotowy. Teoria systemw w miejsce podmiotu" wstawia system", w miejsce za przedmiotu" - otoczenie", a zdolnoci podmiotu do poznawania przedmiotw i operowania nimi ujmuje jako dokonania systemu (Systemleistungen), ktre polegaj na tym, by zrozumie i zredukowa zoono otoczenia. Jeli ponadto systemy ucz si refleksyjnego odnoszenia si do jednoci wasnego systemu, to jest to tylko dalszy krok w zwikszaniu wasnej zoonoci, by bardziej dorwna niezmiernie
1
Por. take U. Pothast, Ubereinige Fragen derSelbstbeziehung, wyd. cyt., s. 76.
646
647
zoonemu otoczeniu - rwnie i ta samowiadomo" pozostaje w zakltym krgu logiki zabezpieczania przez systemy wasnego istnienia1. W ramach filozofii podmiotu, ktr teoria systemw z niepohamowan ironi podkopuje, nie da si uratowa tego, co specyficzne dla samozachowania samowiadomych podmiotw, a co susznie Henrich chce wydoby i przeciwstawi instrumentalizujcemu rozum, zdziczaemu" deniu do samoutwierdzania si (Selbstbehauptung). Henrich uwaa, e: samozachowanie jest czym wicej ni tylko sowem naszego jzyka, w ktrym moemy celnie opisywa zachowania systemw i organizmw. Ze sowem tym musi wiza si przyzwolenie na to oraz roszczenie do tego, by adekwatnie uj prawdziwy charakter procesu, ktry on sam zarazem moe dowiadcza jako podstawowy proces wiadomego ycia"2. Rozpacz za Adorna bierze si wanie std, e gdy o owym podstawowym procesie wiadomego ycia" mylimy w sposb dostatecznie radykalny w jego wasnych, oferowanych przez filozofi wiadomoci kategoriach, to pozostaje nam tylko rozum instrumentalny. Przejcie od filozofii wiadomoci do analizy jzyka, dokonane przez semantyk formaln w nawizaniu do Fregego i Wittgensteina, jest prawd powiedziawszy tylko pierwszym krokiem. Mona to sobie uzmysowi wanie na przykadzie fenomenu samowiadomoci. Zdania wyraajce przeycia w pierwszej osobie stanowi z pewnoci metodycznie bardziej wiarygodny punkt wyjcia do analiz pojcia Ja ni dostpne jedynie intuicyjnie dowiadczenie posiadania wiedzy o sobie (Sichwissen). E. Tugendhat pokaza rwnie, e
1 N. Luhmann, Selbstthematisierung des Gesellschaftssystems, w: tene, Soziologische Aufklarung, t. 2, Opladen 1976, s. 72 n. 2 D. Henrich, Die Grundstruktur der modernen Philosophie, wyd. cyt., s. 113.
wspomniana trudno egologicznych teorii wiadomoci znika, gdy wyjciowe pytanie tych teorii zostaje przeformuowane na kategorie semantyczne1. Rwnoczenie jednak analiza jzykowa ograniczona do aspektu semantycznego prowadzi do tego, e zanika peny sens samoodniesienia obecny w performatywnym uyciu wyraenia Ja", albowiem odniesienie midzy podmiotem a przedmiotem bd systemem a otoczeniem zastpuje ona ponownie relacj dwuczonow - mianowicie relacj midzy zdaniem a stanem rzeczy i tym samym nie wykracza poza granice modelu, ktry zawa samoodniesienie do momentu epistemicznego. Przeycia, ktrym Ego daje wyraz w zdaniach wypowiadanych o sobie samym, s ponownie prezentowane jako dostpne w sposb uprzywilejowany stany rzeczy lub zachodzce we wewntrzu zdarzenia i tym samym upodabniane do bytw (Entitdten) w wiecie. Do owego samoodniesienia, ktre tradycyjnie byo rozpatrywane i zarazem znieksztacane jako samowiadomo, dotrzemy dopiero wwczas, gdy podejcie semantyczne poszerzy si o wymiar pragmatyczny. Tak to analiza znaczenia, jakie w obrbie systemu zaimkw osobowych przypada wprawdzie nie referencjalnemu, ale performatywnemu uyciu wyraenia Ja", dostarcza obiecujco wygldajcego klucza do problematyki samowiadomoci. Do powizania midzy podmiotowoci a jzykowo wytwarzan intersubiektywnoci bd jeszcze powraca. Problem samowiadomoci to tylko nadarzajca si sposobno, by pokaza, e fenomeny, ktre w granicach tradycyjnej aparatury pojciowej prowadz do otwarcie wyznawanych lub te skrywanych paradoksw nie-tosamoci" (Paradoxien des Nicht-ldentische) bd wiadomoci nierefleksyjnej", dadz si uchwyci na drodze analityczno-jzykowej dopiero ww1
E. Tugendhat, Selbstbewufitsein und Selbstbestimmung, wyd. cyt., s. 63 n.
648
649
czas, gdy skorzystamy z trjczonowego modelu uycia znakw, majcego pocztki u Biihlera1, i gdy analiza znacze jzykowych ju w samym punkcie wyjcia bdzie miaa odniesienie do idei porozumienia midzy uczestnikami komunikacji co do czego w wiecie. Model ten zapocztkowa przeom wykraczajcy poza lingwistyczny zwrot w filozofii podmiotu, a polegajcy na przejciu do teorii komunikacji. W kontekcie niniejszych rozwaa interesuje mnie nie znaczenie tego przeomu dla dziejw filozofii, lecz cezura, jak koniec filozofii podmiotu stanowi dla teorii spoecznej. Jeli zakadamy, e gatunek ludzki utrzymuje si [przy yciu] dziki spoecznie koordynowanym aktywnociom ludzi oraz e koordynacja ta musi si dokona przez komunikowanie si, a w centralnych obszarach przez komunikowanie si nacelowane na osignicie zgody, to wwczas reprodukcja gatunku wymaga bdzie rwnie spenienia warunkw racjonalnoci tkwicej immanentnie w dziaaniu komunikacyjnym. Warunki te w epoce nowoczesnej staj si uchwytne wraz z decentracj rozumienia wiata oraz z wyodrbnieniem si i wyksztaceniem rnych uniwersalnych roszcze wanociowych. Dlatego w tej mierze, w jakiej religijno-metafizyczne obrazy wiata trac wiarygodno, pojcie samozachowania zmienia si nie tylko w aspekcie podkrelanym przez Blumenberga: nie tylko traci swe teleologiczne nastawienie na cele obiektywne, skutkiem czego samozachowanie, ktre stao si nieprzechodnie, moe awansowa do rangi najwyszego celu poznania i zorientowanego na zaoony rezultat dziaania. Pojcie to, w miar jak rozlunia si normatywna integracja ycia codziennego, przybiera nastawienie uniwersalistyczne i zarazem indywidualistyczne. Proces samozachowania, ktry musi spenia warunki racjonalnoci dziaania komunikacyjnego, staje si
1
zaleny od interpretacyjnych dokona podmiotw koordynujcych swe dziaanie za porednictwem dajcych si krytykowa roszcze do wanoci. Tym, co charakterystyczne dla pozycji zajmowanej przez wiadomo nowoczesn, jest wic nie tyle jedno samozachowania i samowiadomoci, ile raczej w stosunek, jaki znalaz wyraz w mieszczaskiej filozofii spoecznej i historiozofii: to, e cay ukad ycia spoecznego reprodukuje si zarwno za spraw sterowanych przez media racjonalnych ze wzgldu na cel dziaa jego czonkw, jak i za spraw ich wsplnej woli, majcej zakotwiczenie w praktyce komunikacyjnej wszystkich jednostek1. Podmiotowo, ktrej wyznacznikiem jest rozum komunikacyjny, przeciwstawia si wynaturzeniu (Denaturierung) jani w interesie samozachowania. W odrnieniu od rozumu instrumentalnego, rozum komunikacyjny nie da si bez oporu podporzdkowa lepemu samozachowaniu. Obejmuje on swym zasigiem nie samozachowawczy podmiot, ktry [co] sobie przedstawiajc i dziaajc odnosi si do przedmiotw, czy zachowujcy swe istnienie system, ktry odgranicza siebie od otoczenia, lecz symbolicznie ustrukturowany wiat ycia, ktry konstytuuje si w dokonaniach interpretacyjnych swych czonkw oraz reprodukuje si jedynie poprzez dziaania komunikacyjne. Nie jest zatem tak, e rozum komunikacyjny po prostu zastaje ju jaki stan podmiotu czy systemu, lecz rozum ten uczestniczy w strukturowaniu tego, co powinno zosta utrzymane. Utopijna perspektywa pojednania i wolnoci tkwi w zalku ju w warunkach komunikacyjnego uspoeczniania indywiduw; jest ona ju wbudowana w jzykowy mechanizm reprodukowania si gatunku. Z drugiej strony, spoeczne imperatywy samozachowania dochodz do gosu nie tylko w teleologii [waciwej] dziaa1
K. Buhler, Sprachtheotie, Jena 1934; patrz wyej, s. 457 n.
H. Neuendorf, Der Begriff des lnteresses, Frankfurt am Main 1973.
650
651
niom indywidualnych czonkw spoeczestwa, lecz rwnie w ukadach zalenoci funkcjonalnych midzy zagregowanymi efektami dziaa. Granic, na jak natrafia integracja czonkw spoeczestwa, ktra realizuje si za porednictwem procesw dochodzenia do porozumienia, wyznacza nie tylko przemoc kolidujcych interesw, lecz w rwnym stopniu waga, jak maj systemowe imperatywy przetrwania, ktre sw przemoc realizuj obiektywnie, przenikajc orientacje kierujce dziaaniami odnonych aktorw. Problematyka urzeczowienia wynika wwczas nie tyle z racjonalnoci ze wzgldu na cel, zabsolutyzowanej w subie samozachowania, ze zdziczaego rozumu instrumentalnego, ile raczej std, e puszczony wolno rozum funkcjonalny [rzdzcy] utrzymaniem systemu ignoruje roszczenie do rozumnoci (Vernunftanspntch) tkwice w uspoecznieniu realizowanym poprzez komunikacj i pcha racjonalizacj wiata ycia w lep uliczk. Z recepcji Weberowskiej teorii racjonalizacji, od Lukacsa po Adorna, wida wyranie, e o spoecznej racjonalizacji mylano wci jako o urzeczowieniu wiadomoci. Paradoksy, do jakich to prowadzi, pokazuj jednak, e sprawy tej nie mona zadowalajco rozpracowa rodkami pojciowymi filozofii wiadomoci. Nim ponownie podejm problematyk urzeczowienia i na nowo j sformuuj w kategoriach dziaania komunikacyjnego, z jednej strony, oraz wyksztacania si podsystemw za porednictwem mediw sterowania z drugiej, chciabym rozwin te kategorie, wydobywajc je z kontekstu, w jakim wystpuj w dziejach teorii. Gdy problematyka racjonalizacji i urzeczowienia jest mocno osadzona w wyznaczonej przez Kanta i Hegla niemieckiej" linii rozwoju myli spoecznej, ktra od Marksa przez Webera wiedzie a do Lukacsa i teorii krytycznej, to zmiana paradygmatu, o ktr mi chodzi, zapocztkowana zostaje przez Georga Herberta Meada i Emile'a Durkheima. Mead (1863-1931) i Durkheim (1858-
-1917) nale, podobnie jak Weber (1864-1920), do generacji ojcw zaoycieli nowoczesnej socjologii. Obydwaj rozwijaj kategorie, w ktrych moliwe jest podjcie na nowo Weberowskiej teorii racjonalizacji i uwolnienie jej od aporetyki zwizanej z filozofi wiadomoci: Mead dokonuje tego fundujc socjologi na teorii komunikowania si, Durkheim za - prezentujc teori solidarnoci spoecznej, ktra wprowadza wzajemne odniesienie midzy integracj spoeczn i integracj systemow.
SKOROWIDZ O S B Opracowa Andrzej Maciej Kaniowski
Abel Theodore 202 Abendroth Wolfgang XV Adler Max 270 Adorno Theodor Wiesengrund XIII, XV, LXXIII, LXXXIV-LXXXVI 19, 221, 256, 260-262, 286, 287, 313, 367, 561-563, 566, 568, 573, 576,577, 579, 597-602,604-611, 615-621,623-632,634-639,642, 644-646, 650 Albert Hans 202, 221 Alexy Robert 49, 443 Allwood Jens S. 541 Alstone William P. 213, 490 Amsterdamski Stefan 20 Andersen Jtfrn Ersler 3 Anscombe Gertrude Elizabeth Margaret 163 Apel Karl-Otto X, XXI, XXXIII, XXXV, XLIV, LXIII, 13, 19, 33, 49, 140, 192, 193, 202, 244, 247, 248, 393,455,456,459-461,540, 613 Arato Andrew 579, 596 Arendt Hannah 362 Arnasson Johann Paul 14, 596 Aronovitch Hillard 61 Arystoteles X, XLV, XLVI, L, LV, LVII, LXI, 55, 159, 247, 611, 634
Attewell Paul 227 Augustyn, w. LVIII Aune Bruce 519 Austin John Langshaw LXXXII, 164, 180, 181,460,461,463,477-479, 481, 482, 484, 485, 487, 525-528 Auwarter Manfred 14, 546 Bach Kent 540 Backhaus Hans-Georg 583 Bacon Francis XLVII Baier Kurt 49, 393 Ballmer Thomas T. 526 Baran Bogdan 107 Barker Martin 276 Barmark Jan 140 Bartsch Renat 493 Basaglia Franco 602 Bauch Bruno LXXXVIII Baudelaire Charles Pierre 416 Baumeister Thomas 627 Baxter Richard 418 Beavin Janet Helmick 458 Beck Gotz 457 Beck Ulrich 221 Becker Oskar XI Beckermann Ansger 195, 453 Bellah Robert Nelly 340
654
Skorowidz osb Biihler Karl 457, 458, 460-462, 506, 648 Buksiski Tadeusz LXII Burger Thomas 275 Burk Patrick 115 Burleson Brant R. 57, 75 Busse Winfried 457 Campbell B. G. 528, 529 Carnap Rudolf 458 Carr David 29 Cassirer Ernst 92 Castoriadis Cornelius 11 Cavell Stanley 33 Chmielewski Adam 146, 570 Chomsky Noam XXVI, XXVII, LXV Churchill Lindsey 540 Chwedeczuk Bohdan 108, 330,477, 478, 525 Cicourel Aaron Victor 14, 205, 232 Cimabue 287 Claessens Dieter 298 Cole Michael 94 Cole Peter 513 Collingwood Robin George 240 Condorcet Jean Antoine Nicolas de 263-269,273 Coulthard Malcolm 540 Cramer Konrad 195,642 Cresswell Maxwell J. 537 Daele Wolfgang van den 369 Dahmer Helmut 584 Dahrendorf Ralf 576, 603 Dallmayr Fred Reinhard XX, 203 Dallmayr Winfried patrz Dallmayr Fred Reinhard Danto Arthur C. 182 Darwin Charles LXVII, 273, 631, 633
Skorowidz osb Dasen Pierre R. 94 Davidson Donald 459 Davis Steven 459 Dearden Robert Frederick 33, 36 Derczyski Wodzimierz 330 Descartes Rene (Kartezjusz) LVIII, LX, 632 Dewey James 206 Diederich Werner 20 Dilthey Wilhelm XIX, LXVI, 147, 199, 202, 274, 276, 579 Dingier Hugo XXXIX Dixon Keith 108 Dobert Rainer 14, 20, 131, 140, 340, 394, 395 Doktr Jan 563 Donhoff Marion Grafin von XLIII Douglas Jack D. 231,234 Dregger Manfred XXVIII Dreier Ralf 443 Dubiel Helmut 14,563,598,602,630 Dulmen Richard van 346, 396 Dummett Michael 459, 521 -524 Durkheim Emile XLII, LXV, LXXIV, LXXXI, 10,64,99, 162,254, 256, 329,650, 651 Dutschke Rudi XXIII Dy bel Pawe 415, 570 Ebeling Hans 631, 633, 634 Eberle Friedrich 583 EcclesJohnC. 146-148, 158 Eckberg Douglas Lee 204 Eder Klaus 14,95, 340, 349,433,444 Eichendorff Joseph von LXXXVI, 637 Einstein Albert 255 Eisen Arnold 298, 308 Ekeh Peter Palmer 160 Elkana Yehudi 615 Elkind David 140 Engels Friedrich 270 Euchner Walter 440 Evans Gareth 521
655
Bendix Reinhard 282, 290, 328, 329, 370 Benhabib Seyla 14, 192 Benjamin Walter 606, 625, 627 Bennett Jonathan 455 Berger Johannes 5 Berger Peter L. 151 Bernstein Richard Jacob XXII, XXIII, 13,206,255,615 Binkley Timothy 544 Bimbaum Norman 259, 561 Bittner Rudiger 51 Black Max 36, 519 Blair J. Anthony 56 Bloch Ernst 625 Blum Alan F. 238 Blumenberg Hans 366, 633, 641, 648 Bohler Dieter 221, 246-248 Bhme Gemot 369 Bohme Jakub LXXXVI BonB Wolfgang 14,614 Bormann Claus XXXV Borzym Stanisaw XIX Bottomore Tom 22 Bouveresse Jacques 456 Brand Myles 453 Brecht Bertolt LXXXVI Breines Paul 579, 596 Brentano Ludwig Joseph (Lujo) 322 Breuer Stefan 3 Brodzka Alina 579 Broughton John M. 133 Brunkhorst Hauke 3 Buber Martin 209 Bubner Rudiger 3, 4, 20, 159, 189, 195, 629, 642 Buchner Wojciech 285 Buck-Morss Susan 609 Buczyska-Garewicz Hanna 362
Evans-Prichard Edward Evan 92, 93, 111-114, 118-120 Fahrenbach Helmut 49 Fales Evan 108 Farrell Thomas B. 455 Feher Ferenc 579 Feleppa Robert 221 Fetscher Iring 440 Feuerbach Ludwig 631 Feyerabend Paul K. 203, 615 Fichte Johann Gottlieb XV, LVIII, LXVIII, LXX Finnegan Ruth 92, 96, 107, 124 Finocchiaro Maurice A. 63 Fischer Walter R. 75 Flavell John Hurley 133 Fleischmann Eugene 278 FcMesdal Dagfinn 509 Floryska-Lalewicz Halina XIX Foucault Michel 602 Francesca Piero delia 287 Frankenberg GUnter 14, 378 Fraunce Elaine E. 547 Frazer James George 122 Frege Gottlob L, LXX, LXXXII, LXXXIX, 146, 150,459,460, 646 Frenkel-Brunswick Else 604 Frentz Thomas S. 455 Freud Sigmund LXVII, 53, 254, 631, 638 Freyer Hans 147, 259 Freyhold Michaela von 604 Friedeburg Ludwig von XIII
656 Friedrichs Robert W. 22 Fromm Erich 604 Fuhrmann Manfred 248 FurthHansG. 133
Skorowidz osb Grice Herbert Paul 178, 455, 513, 541 Grisebach Eberhard 209 Groethuysen Bernhard 391, 392 Gromczyski Wiesaw 600 GroBklaus Gtz 89 Gumbrecht Hans Ulrich 370 Gumperz John Joseph 540 Gustafson Donald 519 Habermas Jurgen IX-LXXXVII, LXXXIX, XC, XCIII, 4, 5, 13, 18, 20,21,23,25,49,53,58,61,117, 140, 143, 146, 195, 196, 202, 220, 247, 259, 262, 271, 326, 388, 404, 444,456,460, 478,487, 501,540, 541, 546, 553, 570, 579, 580, 591, 596, 600, 606, 613, 616, 625, 627 Hacker Peter Michael Stephan 172, 524 Halliday Michael Alexander Kirkwood 540 Hampshire Stuart 51,519 Hare Richard M. 44, 393 Hamish Robert M. 540 Harre Rom (Romano) 131, 162, 171, 179 Hartmann Nicolai XI, 147, 148 Hartung Harald 221 Heal Jane 455 Hedenius Ingemar 537 Hegel Georg Wilhelm Friedrich XIX, XXII, XXIX, XXX, XLIV, LV-LVIII, LX, LXVI, LXVII, LXXIII, LXXXIV, 8, 9, 269, 270, 377, 440,561,562,580,582,583, 589-593,595,598,601,607,609,610, 614-616, 624, 627, 631, 632, 650 Hegselmann Rainer 49
Skorowidz osb Heidegger Martin XII, XV, XLII, LVIII, LXXXVI, 199, 202, 609, 629,631,642 Heistermann Walter 221 Held David 4, 514, 563 Heller Agnes 579 Heller Hermann 447 Henie Paul 179 Hennis Wilhelm 21 Henrich Dieter 631, 641 - 646 Herborth Friedhelm 13 Hering Ursula 13 Hertzberg Lars 108 Hesse Mary 203, 204, 615 Hill Lester 204 Hintze Otto 328, 329 Hirst Paul Heywood 33, 36 Hitler Adolf XXXIX Hobbes Thomas XLVIII, LUJ, 440,631 Hoffe Otfried 49, 165 Hollis Martin 113 Howka Teresa 179 Honneth Axel IX, XLV, LXIII, LXXXVI, 13, 340, 596, 628 Horkheimer Max XV-XVIII, LXXIII, LXXXIII-LXXXV, 256, 260262,561-580,589, 597-604,606, 607,611-620,622-627,629-632, 634-636,638,642,645 Hrmann Hans 458 Horster Detlef IX, LXII, 583 Horton Robin 92, 96, 107, 120, 121, 123-125 Howe Richard Herbert 275 Humboldt Wilhelm LXX Hume David 269 Hurrelmann Klaus 20 Husserl Edmund XI, LXIII, 146, 199, 202, 209, 225, 235, 238, 300 Hutcheson Peter 209 Hymes Dell 540 Ingarden Roman LXXXVIII Isenberg Arnold 51
657
Gadamer Hans Georg XV, XVII, XXXIII, XXXV, LXII, 17, 107, 180, 199,202,243-247 Gafgen Gerard 160, 165 Galileusz (Galileo Galilei) 361 Garfinkel Harold 162, 220, 228, 229, 233,235-238 Gay John 94 Gehlen Arnold 558 Gellner Ernst 124-127 Gerth Hans 168 Gethmann Carl Friedrich 543 Geulen Dieter 161 Giddens Anthony 3, 200, 204, 561 Giegel Hans Joachim XXXV, 172 Giotto di Bondone 287 Gipper Helmut 179 Gimdt Helmut 465 Glick Joseph A. 94 Godelier Maurice 94-97 Goffman Erving 161, 162, 170-172, 176, 177 Goldmann Alvin Ira 184 Goldthorpe John N. 232, 234 Gortzen Rene IX Golicki Jan 579 Gould Mark 14 Gouldner Alvin W. 221 Grski Tomasz 440 Graham Keith 514 Grenz Friedemann 597, 610, 621, 626,628 Grewendorf GUnther 493, 515, 526, 529,537
Jackson Don D. 458 Jacobs Scott 540 Jaeggi Urs 340, 596 Jakobson Roman 457, 460 Jakubowicz Karol 282 Janik Allan 47, 60, 70 Jarvie Ian Charles 108, 145, 151-155 Jasiska-Kania Aleksandra 330 Jauss Hans Robert 248 Jay Martin 563 Jefferson Gail 536 Jensen Uffe Juul 131 Jezus 131 Joas Hans IX, LXIII, 161 Johnson Ralph H. 56 Jonas Friedrich 22 Kaiser Gerhard 624 Kalberg Stephen 260, 298 Kauyska Irena 360 Kambartel Friedrich 49, 393 Kaniowska Katarzyna 4 Kaniowski Andrzej Maciej XIII, XV, XIX, XXI, XXIII, XXIV, XXX, XXXIV, XXXV, XXXVII, LXVUI, LXIX, LXXII, LXXVI, LXXXVI, 4,13,20, 143,262,271,404 Kanitscheider Bernulf 19 Kanngiesser Siegfried 455 Kant Immanuel X, XIX, XXIX, XXXVI, XLIV, LV, LVIII, LXVII, LXXVII, LXXXVII, LXXXVIII, 10, 263, 267, 269, 276, 393, 440,
658
Skorowidz osb Kulenkampff Jens 627 Kummer Werner 540 Lachowska Dorota 223, 228 Laing Ronald David 602 Lakatos Imre 20, 203, 615 Landshut Siegfried 259 ask Emil 608 Laslett Peter 255 Lederer Robert 412 Leibniz Gottfried Wilhelm LVIII, 632 Leist Anton 456, 510, 514 Lemmon Edward John 537 Lenin Wodzimierz Ilicz 64, 598 Lenk Hans 162, 165, 529 Lepenies Wolfgang 95 Lessing Gotthold Ephrain XXXIX Les' Barbara 97 Levinson Daniel J. 604 Levi-Strauss Claude 94-96, 99 Levy-Bruhl Lucien 92, 93 Lewis David K. 455, 537 Lindzey Gardner 161 Linneusz 78 Lipnik Wanda XCIII Litt Theodor XI, 147 Lloyd Barbara Bloom 94 Locke John 440, 634 Looser Max 13 Lorenzen Paul 195, 196, 393 Lorenzer Alfred 197 Lotze Rudolf Hermann LXXXVIII Lowith Karl XV, 259, 561 Luce Robert Duncan 160 Luckmann Thomas 151 Luhmann Niklas XXI, XXV, XC, 3, 37, 262, 300, 443, 645, 646 Lukacs Gyorgy XIV, LXXIII, LXXXIII - LXXXV, 256,270,561 -
Skorowidz osb -563,582-596,599-601,616-618, 620,650 Lukes Steven 108-111, 139, 140 Luksemburg Ra 598 Lumer Christoph LXXXVII Luter Marcin 293 Lutzeler Heinrich 461 ukasiewicz Magorzata XVII, XIX, XXI, XXX, XXXIX, XLVI, 20, 25, 196, 566, 600 McBride William L. XCIV Machiavelli Niccol LIII Maciejewski Franz XXXV McCall Georges J. 161 McCarthy Thomas A. LXVII, 4, 14, 108, 113, 203, 251, 368, 404, 499 Macdonald Margaret 51 McDowell John 521 McHugh Peter 231, 238 Maclntyre Alasdair 109, 110, 122, 130, 131, 139,140,197, 249 McPherson Crawfod B. 440 Maier Hans 21 Malinowski Bronisaw 97 Mannheim Karl 107 Manninen Juha 192, 193 Marcuse Herbert 261, 396, 600, 627 Marks Karol XIV, XV, XDC, XX, XXII, XXIX, XXX, XXXVI, XXXVIII, XXXIX, LV, LXVI-LXVIII, LXXIII, LXXXIV, 9, 10, 254, 260-262, 270, 282, 328, 336, 378, 561 -563,582-586, 589, 591 -594, 596,599, 600, 616, 625, 631,633,650 Mrkus Gyorgy 579 Martinich Aloysius P. 513
659
564, 565, 582, 589,590, 614, 617, 632, 633, 638, 650 Kaplan Bernard 133 Kartezjusz patrz Descartes Kasler Dirk 259, 280, 396 Kautsky Karl 270 Kekes John 108 Keller Monika 62 Keller Wilhelm XI Kenny Anthony 164, 460 Kety Seymour S. 547 King Preston 255 Kirsch Edith 14, 546 Klein Wolfgang 62-64, 66-68 Knodler-Bunte Eberhard LXXXVI, 13 Kohlberg Lawrence XXIX, 14, 310 Koakowski Leszek LXVII Knig Rene 365 Kopacki Andrzej 570 Korsch Karl XIV, 270 Koyre Alexandre 365 Krahelska Halina 570 Krahl Hans JUrgen 583 Krasnodbski Zdzisaw XIII, XV, XVIII, XXXV, 23, 228, 415, 570, 596 Kreckel Marga 528-531, 541 Krelle Wilhelm 160 Kreppner Kurt 205 Krikorian Yervant H. 611 Krohn Wolfgang 369 Krzemieniowa Krystyna LXXXVIII, 287, 608 Krzemie-Ojak Krystyna 605, 629 Kubiska Ola 365 Kubiski Wojciech 365 Kuhlmann Wolfgang 221, 240, 242 Kuhn Thomas S. 20, 203, 204, 615
Matthes Joachim 546 Matthiessen Ulf 4 Mattik Paul 583 Maxwell James Clerk 255 Mayrl Wiliam 310 Mead George Herbert LXV, LXIX, LXX, LXXIV, 10, 162, 180, 254, 256,637,638,650,651 Meggle Georg 453, 455 Meinfeld Werner 233 Merleau-Ponty Maurice 578,595, 596 Meuschel Sigrid 14 Meyer Meinert 480 Mikoaj z Kuzy (Nicolaus Cusanus) LVIII Mill John 416 Miller Max 14, 62 Mills Charles Wright 25, 168 Misch Georg 202 Mischel Theodore 197 Misgeld Dieter 3 Miziski Jan 107, 280 Mohrs Thomas LXXXVIII Mokrzycki Edmund 93, 120, 223 Moliter Katarzyna LXIII Mommsen Wolfgang 574, 576 Moore George Edward 515, 553 Morchen Hermann 629 Morgan Jeny L. 513 Morganstern Oskar 162 Morris Charles W. 458 Mortimer Halina 461 Munch Richard 3 Musgrave Alan 20 Needham Joseph 360-361 Negt Oskar XXIV, 583 Nelson Benjamin 360, 365 Neuendorff Hartmut 22, 25, 649
660
Skomwidz osb Peters Richard S. 33, 36 Pethran Inge 13 Pfaff Peter 51 Piaget Jean XXIX, LXV, 40, 94, 96, 132-134, 137, 139,254,310,401 Pico de Mirandola LVIII Piat Robert 362 Planck Max 255 Platon LVIII, LIX, 611,634 Plotyn LVIII Pole David 33 Pollner Melvin 38, 41, 228, 234 Pomian Krzysztof 95 Popper Karl Rajmund 73, 120, 127, 145-156,158,159,203,570 Pothast Ulrich 642, 645 Praszaowicz Dorota 97 Prewo Rainer 337 Probst Peter XCIV Prokopiuk Jerzy 280, 297, 306, 418 Quine Willard Van Orman 221,461 Radnti Sandor 579 Raiffa Howard 160 Rank Leopold von 274 Rasmussen David M. IX, 3 Rawls John XLIII, 49, 393 Reichardt Rolf 370 Reichelt Helmut 583 Reiss David 547 Rickert Heinrich LXXXVIII, 276, 326 Ricoeur Paul 53 Rieber Robert W. 133 Rieke Richard D. 47, 60, 70 Riesman David 575 Riskin Jules M. 547 Ritter Hans Henning 95
Skorowidz osb Ritter Joachim 612 Roche Maurice 181 Rdel Ulrich 14, 378 Roeders Paul 62 Rohrmoser Gunter 624 Romaniuk Adam 49 Rommetveit Ragnar 540 Rorty Richard LXIV, LXVII, 4, 18, 115 Rose Gillian 610 Rosenstock-Huessy Eugen 209 Rosenzweig Franz 209 Roser Aandreas LXXXVIII Rotenstreich Nathan 133 Roth Guenther 280 Rothacker Erich XI, 274, 353 Rousseau Jean Jacques 440, 590 Runciman W. G. 255 Riisen Jrn 107 Ryan Alan 255 Ryle Gilbert 29 Sade Donatien Alphonse Francois de 566 Sady Magorzata 463 Sady Wojciech 463 Sandkuhler Hans Jrg LXXXVII Sanford R. Nevitt 604 Sarbin Theodor R. 161 Sauerland Karol 605, 629 Savigny Eike von 29, 213 Savigny Friedrich Karl von 274 Schadewaldt Wolfgang 17 Schanz Hans Jurgen 3 Schegloff Emanuel A. 536 Scheit Herbert 89 Schelling Friedrich Wilhelm Joseph XVII, LVIII, LXXXV, LXXXVI, 595, 632
661
Neumann John von (Johann von Neumann) 162 Newton Izaak 255, 263, 589, 633 Nielsen Kai 107 Nietzsche Friedrich XXIX, LVIII, LXVII, 278, 416, 417, 631 Nisbet Robert 22 Ninik Jzef LXVII Wrager Troels 3 Norman Richard 44, 175 Norrick Neal R. 519 Nowakowska-Sotan Elbieta 300 Nowell-Smith P. H. 44 Nunner-Winkler Gertrud 14, 20, 140 Oehler Christoph XIII Oelmuller Willy 49, 251, 393, 443 Oevermann Ulrich 14, 20 Offe Claus 14 Olbrechts-Tyteca Lucie 61 Oldemeyer Ernst 89 Olszewska-Dyoniziak Barbara 97 Orowski Hubert XXI, 197 Ostromecka Helena 20 Pannenberg Wolfahrt 248 Panufnik Maciej 49 Parekh Bhikhu Chhotalal 255 Parmenides LIX Parret Herman 456 Parsons Talcott XXXIV, LXXIV, LXXV, 8, 10, 23, 155, 161, 162, 169, 254, 256, 282, 329, 558, 562 Pasek Jarosaw 49 Patterson John W. 378 Patzig GUnther 49 Peirce Charles Sanders XIX, LXXXIX, 89, 206, 458, 633 Perelman Chaim 61
Schelling Walter A. 53, 197 Schenkein Jim 540 Schiffer Stephen R. 455, 493, 537 Schiller Friedrich 590 Schleich Thomas 370 Schleyer Hans Martin XXXVIII Schlieben-Lange Brigitte 457, 479 Schlipp Paul Arthur 146 Schluchter Wolfgang 310, 316, 326, 327, 347, 358, 381, 384, 385, 394, 433, 434, 447, 467, 561 Schmidt Alfred 583, 597 Schmidt Gert 280 Schmitt Carl 443 Schmucker Joseph F. 618, 624, 628 Schnadelbach Herbert LXII, LXXXVIII, 4, 54, 613 Scholem Gershom 625 Schonrich Gerhard 252 Schrter Klaus 546 Schroter Manfred XVII Schiiller Klaus 7 Schiitz Alfred 38, 151, 156, 202, 222-227,234,553 Schutze Fritz 179, 233 Schwab Martin 481, 493, 503 Schwemmer Oswald 49, 196 Schweppenhauser Hermann 597 Searle John R. LXXXII, XC, 13,460, 478,492,493,515 SecordPaulF. 162, 171, 179 Seel Martin XCIV Seyfarth Constans 259, 280, 298, 340, 561 Sharp Donald W. 94 Shubik Martin 160 Shwayder David Samuel 479 Siemek Marek Jan XIX, XCIII, 579 Silbereisen Rainer Karl 62
202,
662
Skorowidz osb Szahaj Andrzej XIII, XIX, LXXXVI, 13, 143,262,404 Szawiel Tadeusz 93 Szczubiaka Micha LXIV, 18 Szlesiska-Ziach Ewa XCIII Szubka Tadeusz 461 Szynkiewicz Sawoj 97 piewak Helena 171 piewak Pawe 171 Tambiah Stanley Jeyaraja 96 Tarski Alfred L Taylor Charles 14, 174, 179 Taylor Paul W. 83 Tenbruck Friedrich H. 338-340 Theunissen Michael 9, 209, 270 Thomas William Isaac 223 Thompson John Brookshire 3, 4, 514 Thyssen Johanes XI Tiedemann Rolf 597 Tomasz, w. LVIII Tnnies Ferdinand XCI Topitsch Ernst 221 Toulmin Stephen Edelston 47, 57, 59-62, 72-77, 615 Troeltsch Ernst 107, 384 Tugendhat Ernst 14,81,248,377,490, 516, 517, 521, 643, 644, 646, 657 TuomelaRaimo 192, 193 Valin Robert D. van 551 Vanini Giulio Cesare 626 Vinci Leonardo da 361 Voegelin Eric 612 Vogel Ulrike 298 Vollrath Ernst 3 Volzing Paul-Ludwig 55, 80
Skomwidz osb Walton Douglas 453 Wandowski Henryk 280, 297, 306, 418 Warnock Geoffrey James 537 Watzlawick Paul 458 Weakland John H. 547 Weber Max XLII, LXIV-LXVI, LXXIII, LXXIV, LXXXIII, LXXXIV, LXXXIX, XCI-XCIII, 10, 26, 27, 64, 94, 139, 157, 158, 169, 191 -193, 214, 223,254, 256, 259-263, 274-333, 335-357, 359, 362,363, 367, 368, 370-383, 388-391, 393-401, 403, 405-413, 415-421,423,424,426-430,432-434, 436-453, 463-472, 540, 550,554-556,558-564,566-574, 576-579, 581, 585-589, 591,593, 594, 596-598, 614, 617, 650, 651 Wehler Hans-Ulrich 376 Wein Hermann XI Weiss Johannes 309, 310 Weizsacker Carl Friedrich von XXIII Wellmer Albrecht 3, 14, 108, 139-142,260,596,599,613 Weltz Friedrich XIII Weymann Ansgar 233 White Alan Richard 49 Whorf Benjamin Lee 179 Widmanann Arno LXXXVI, 13 Wiehl Reiner 195, 642 Wiener Norbert 634 Wiggershaus Rolf XIII, 181
663
Simmel Georg XXVII, LXXVIII, 585 Simmons Jerry L. 161 Simon Herbert A. 160 Singer Marcus George 393 Skarga Barbara XIX Skinner Quentin 255 Skjei Erling 5, 6 Skjervheim Hans XXXIII, 206-210, 212 Sklair Leslie 272 Snell Bruno 17 Sohn-Rethel Alfred 590, 618 Sllner Alfons 602 Spaemann Robert XLIX, L, LI, 612 Spencer Herbert 272, 273 Spengler Tilman 361 Spinoza Baruch (Bendictus de Spinoza) XXXIII, LVIII, 632 Springer Werner 233 Sprondel Walter M. 259,298,340,561 Stammer Otto 259, 396 Stammler Rudolf 332 Stegmiiller Wolfgang 36 Steinert Heinz 162 Steinfels Peter 412 Stenius Erik 460, 509 Stephan Peter M. 221 Stounbjerg Per 3 Strasser Hermann 262 StrauB Franz Joseph XXXVIII Strauss Leo 440 Strawson Peter Frederic 252, 482, 484, 525 Strzelecki Jan 575 Suchodolski Bogdan 263 Sullivan William M. 49 Swidler Ann 298 Szacka Barbara 221 Szacki Jerzy XIX, 25, 221, 330, 600
Wiggins David R. P. 537 Wilson Bryan R. 107, 109, 113 Wilson Thomas P. 230 Wimmer Reiner 49, 393 Winch Peter 93, 94, 108-110, 113-120, 124, 127-131, 140,202,206 Winckelmann Johannes 365, 444 Windelband Wilhelm LXXXVIII, 202, 276 Witkowski Lech XIX, LXVIII, LXXXVI, 13 Wittgenstein Ludwig XXXIV, 33, 113,115,172,180,181,184,202. 213,459, 460,463,490, 516, 517, 519,553,646 Wolin Sheldon S. 255 Wolniewicz Bogusaw 519 Wright Georg Henrik von 163, 192 Wrighton Donald 221 Wunderlich Dieter 478, 488, 492, 528-530, 536 Wyrozembski Zygmunt Jan 585 Zajczkowski Andrzej 95 Zapf Wolfgang 376 Zeleny Jindfich 583 Zilsel Edgar 369 Zimmermann Don H. 227, 228, 234, 235 Zimmermann Jrg 88 Zonn-Pasternak Katarzyna 120 egle Urszula 461
SKOROWIDZ POJ Opracowa Andrzej Maciej Kaniowski
akty mowy zob. teoria aktw mowy argumentacja; definicja 32, 56; teoria 46-89; a. a racjonalno 420 charyzma, wg Webera 574 czynnoci mowy zob. teoria aktw mowy diagnoza epoki, wg Webera 411-427; utrata sensu jako element diagnozy 412-417,568-571; utrata wolnoci jako element diagnozy 412, 417-419, 571-578; krytyka diagnozy Webera 4 1 7 - 4 2 7 ^ dyskurs; definicja^9;.,e. a krytyka" 88; d. a racjonalno proceduralna 420; typy dyskursu 47-54; warunki uczestniczenia w dyskursie 216-218 dziaanie; definicja 181; analityczna teoria dziaania 453-456; cztery pojcia dziaania 144-180; rodzaje (typy) dziaania 189-190,465 -468, 485-486, 546-594; Weberowska teoria dziaania 464-573; zob. take dziaanie dramaturgiczne; komunikacyjne; regulowane przez normy; teleologiczne dziaanie dramaturgiczne 170-177 dziaanie komunikacyjne; teoria 8; d. k. a moc illokucyjna 485-487; d.
k. a roszczenia wanociowe 461 -463, 492-493, 504-508; analiza dziaania komunikacyjnego 177-190, 504-511; dziaanie komunikacyjne jako reprodukowanie i koordynowanie dziaania 189-190, 503-504, 648-650; orientacja na porozumienie 186-190,473-476; zwrot w teorii krytycznej ku teorii dziaania komunikacyjnego 639640; zob. take dziaanie; jzyk; wiat ycia dziaanie regulowane przez normy 166-170,548-549 dziaanie teleologiczne 162-166, 548 etnometodologia 220, 227-239, 615 etyka protestancka 370-382; - a racjonalizacja 375; - a racjonalno ze wzgldu na cel 372-375, 380-382; -jako narzdzie selekcjonowania struktur wiadomoci 395; rozkad e. protestanckiej 389 - 391; zob. take metodyczny sposb ycia ewolucja spoeczna; dziewitnastowieczne teorie 272-278; e. s. jako proces uczenia si 132; rnicowanie si i wyodrbnianie postaw wobec wiata w toku e. s. 100-101
666
Skorowidz
poj
Skorowidz obyczaj (konwencja), u Webera 330, 471 obrazy wiata; decentracja i rozwj 137-138, 363-368, 370, 401; formalne waciwoci 251, 400; o. . jako narzdzie ukierunkowania dziaa 92; mityczne obrazy wiata 92-112; nowoczesne obrazy wiata 92, 141 -143, 251, 370, 400-401; porwnanie obrazw wiata jako kognitywnie adekwatnych 115-116; racjonalizacja obrazw wiata 307 - 317 odczarowanie 339-369; w teorii Webera 296, 353, 364-365 panowanie (represjonowanie), wg Horkheimera 619-621, 635-636 paradygmaty teorii krytycznej 619-621,635-636 pojednanie, wg Adorona 611, 621 -625,632,635-637 porzdki ycia, w teorii Webera 398-422 postp 263-275 postkonwencjonalne struktury moralne, w teorii Webera 289,294,344-345 potrzeby; - a interesy 174-175; i interesy w teorii Webera 327-330; racjonalna interpretacja potrzeb 50, 167-168; pozytywizm 202, 612-613; w teorii Webera 393, 439-442 pragmatyka formalna; - a pragmatyka empiryczna 252-253, 528, 540- 554; - a teoria aktw mowy (czynnoci jzykowych) 460; - a teoria znaczenia 458-459,488-504; analiza zgody w pragmatyce formalnej 459-460; koncepcja jzyka w
poj
667
faszyzm 598-604 filozofia dziejw (Marksa) 270, 591 -592 filozofia pocztkw 19 hermeneutyka 220, 239-247, 615 illokucyjna moc zob. teoria aktw mowy imperatyw, wyraenie imperatywne 5-6 integracja spoeczna 560 interes, wg Webera 328, 469 interpretacja rozumiejca (rozumienie sensu); teoria 191-249; i. r. a dziaanie komunikacyjne 197-201,213-217; i. r. a wano 215-218,242; performatywne nastawienie interpretacji rozumiejcej 207-217; i. r. w naukach spoecznych 191-201 intersubiektywno; - a jzyk 462; a pojednanie 637-642; - a prawomocno 499, 520; - a zgoda 474-475,506; formalne warunki intersubiektywnoci 102-103; i. wanoci 492-493 jzyk; - a dziaanie komunikacyjne 186-190; funkcje j . w reprodukcji kulturowej 188; j . jako mechanizm koordynacji dziaania 177-178, 189-190, 503-504, 648-649; j . jako paradygmat teorii krytycznej 632-647; pojcia (modele) dziaania a jzyk 178-190; zastpowanie jzyka przez media sterowania 560 kalwinizm 305, 382 kontrfaktyczne rozwaania u Webera 377-379
kontrfaktyczny konsens 227, 244 krytyka; k. i wano 333-334; krytyka pod adresem Kanta u Adorona 638; k. rozumu instrumentalnego 597-598, 632-651; k. rozumu instrumentalnego u Horkheimera 563-578, 597-616, 632-640; k. rozumu obiektywnego u Horkheimera 611-616; zmiana paradygmatu krytyki 639-640 kryzys; - a nauki spoeczne 23, 598 marksizm (u Horkheimera) 600 marksizm zachodni 561 media; - a paradoksy nowoczesnoci 560, 649; m. sterowania 559-560, 584-587; systemotwrczy przez media 559-560 metodyczny sposb ycia (jako element etyki protestanckiej) 292-309, 323,382-384 mimesis, w teorii Adorona 624-637 naturalizm, u Marksa 632-633 negatywna dialektyka (Adorna) 604-607,626-632 neoheglizm 147-148 neokantyzm 157,202, 275-276, 325-328,555,579 normy; - a etyka kognitywna 392-393; - a zgoda 48-49, 329-333; moralno postkonwencjonalna a struktury prawne 296, 427-430, 437-439 nowoczesno, nowoczesna epoka, nowoczesny sposb mylenia 92, 142, 364-372, 400 efekt mediw 587; zastpowanie jzyka
pragmatyce formalnej 179; uniwersalistyczne roszczenia pragmatyki formalnej 249-254; zdeformowana komunikacja, patologiczne formy komunikacji 545; zob. take jzyk; roszczenia wanociowe; semantyka; teoria aktw mowy; znaczenie prawowito, uprawomocnienie, wg Webera 329-333, 400, 428-431, 443-447 przemys kulturalny, wg Adorona 604-607 psychoanaliza; - a krytyka terapeutyczna 52, 87-88; - a zakcona komunikacja 546-547, 638-639 psychologia rozwojowa; - a racjonalne rekonstrukcje 20-21, 132-134; decentracja wg psychologii rozwojowej 134-136 racjonalizacja; - a dziaanie komunikacyjne 252-256, 550-562, 648-649; - a urzeczowienie 578-596; - a teoria dziaania 261, 550-556; r. jako uniwersalny proces historyczny 259-262, 282, 309, 550; r. kulturowa 400-410; r. obrazw wiata 129-130, 136, 308-316; r. prawa 411, 432-439; r. selektywna w kapitalizmie 316-322, 378-381, 397, 593-594; r. spoeczna, spoeczestwa 260, 282, 294, 550; r. wiata ycia 557-561, 649-650; moliwo racjonalizacji (definicja) 403-405; paradoksy racjonalizacji 559-560, 591 racjonalizacja wg Marksa 260-261, 561, 599-600
668
Skorowidz poj r. ze wzgldu na cel i r. ze wzgldu na wartoci 297-305; typy racjonalnoci 297-307, 318-324 rekonstrukcyjna metoda (Webera) 377-379 relatywizm; - a racjonalno 245, 317-322; r. Webera 276; r. wg Webera 316-318 roszczenia wanociowe (u Webera) 315,329-332 roszczenia wanociowe; - a argumentacja 32,82 - 84; - a jzyk 461 - 462; - a sfery wartoci 316; - a typy ekspresji (wypowiedzi) 42,78-79; - a znaczenie 497-498; formalne koncepcje wiata a roszczenia wanociowe 102-103,400-402, 509; illokucyjna rola roszcze wanociowych wyznacznikiem czynnoci jzykowych 508; intersubiektywno roszcze wanociowych 36- 39,492; porczenie zawarte w roszczeniach wanociowych 498-499; systemy roszcze wanociowych 80; typy roszcze wanociowych 499-508; zobowizania zawarte w roszczeniach wanociowych 500-501; r. w. w teorii Webera 316, 330-333; zob. take pragmatyka formalna; teoria aktw mowy rozum; - a filozofia 17-18; bezstronno rozumu 74-75; historia rozumu (racjonalnoci) 74-75, 245, 259-260; proceduralna jedno rozumu 419-420; zob. take racjonalno samoprezentacja; - a dziaanie dramaturgiczne 172-173;-akrytykaeste-
Skomwidz poj tyczna 50-52, 85-86; - a roszczenia wanociowe 42-43; s.jako odniesienie do wiata 401, 404 samozachowanie, wg Horkheimera 633-642 semantyka; - a pragmatyka 519-524; analiza formu zdaniowych w semantyce 82-83,458-459; s. intencjonalna 178,454-456; s. prawdziwociowa 459, 520-521; zaleno rozumienia od kontekstu dziaania 213; s. zamiast filozofii wiadomoci 519-525; zob. take jzyk; teoria aktw mowy; znaczenie sfery wartoci, w teorii Webera 286-291,311-322 siy wytwrcze, w teorii Marksa 599-600 spoeczestwo, podsystemy spoeczestwa (podsystemy spoeczne) 23-25; s. jako przedmiot wstpnie symbolicznie ustrukturowany 200 wiat; - a jzyk 101; formalnopragmatyczna koncepcja (ujcie) wiata 102-106; podstawowe odniesienia do wiata 99-100, 401-402; trzy wiaty: obiektywny, spoeczny, subiektywny 134-135, 462 wiat ycia; - a nauki spoeczne 201 -202; . . jako korelat dziaania komunikacyjnego 38, 135-137, 188,201; . . jako wiedza (Hintergrundwissen) 550-554; kolonializacja wiata ycia 5; racjonalizacja wiata ycia 38, 91, 137-139, 557-560; . . w opozycji do ontologii 155-156
669
racjonalizacja wg Webera 259-369, 407-470; kulturowa 284-291, 309-314,327-328,406-409,471; obrazw wiata 307 - 309,341 - 342, 363-368, 370; prawa 427-447; religii 339-369; spoeczestwa (r. spoeczna) 282-283, 294, 471; krytyka Weberowskiej teorii racjonalizacji 367, 447-453 racjonalizm okcydentalny, zachodni 277,280-297,315 racjonalna rekonstrukcja; kontrfaktyczny element racjonalnych rekonstrukcji 377; logika i dynamika wg rekonstrukcji racjonalnych 131-132, 339, 403-406; performatywny aspekt racjonalnych rekonstrukcji 334,377; r. r. obrazw wiata 341; wewntrzne relacje midzy znaczeniem a wanoci w rekonstrukcjach racjonalnych 341 racjonalno; - a argumentacja 43-44, 74-75,420;-a relatywizm 107-109, 121,249; - a wiat ycia 38,45 - 46, 261-262;-a wano 31,129-130; - a wiedza (definicja) 29-35; r. dziaania 32-35, 45-49, 192-196, 241; r. formalno-proceduralna 420; r. komunikacyjna 35, 144-145, 256, 648-650; r. w naukach spoecznych 21-27, 248-253; fenomenologiczna i realistyczna koncepcja racjonalnoci 35-41; niezalene od kontekstu miary racjonalnoci 121; potencja racjonalnoci 196; uniwersalistyczne roszczenia racjonalnoci 18-19, 121-122,249-252,420 racjonalno wg Webera 297-324; r. formalna i substancjalna 310;
teoria aktw mowy; akty lokucji, illokucji i perlokucji 477-488; a. m. a dziaanie komunikacyjnie 504-506; a. m. jako wytwarzanie wizi i nadawanie mocy wicej 462-463; klasyfikacja aktw mowy 525-539; moc illokucyjna461 -462, 477-488; samowystarczalno czynnoci jzykowych 478; teoria dziaania a teoria aktw mowy 476-479; znaczenie wg teorii aktw mowy 506; zob. take dziaanie komunikacyjne; roszczenia wanociowe; semantyka; znaczenie teoria dziaania (Webera) 191-193, 464-473; krytyka Webera teorii dziaania 378-382, 555-560 tosamo 126,303-306 urzeczowienie; - a media sterowania 584-587; - a nauka 615-616; - a racjonalizacja 578-596, 600-616; - a utopizm 141; u. jako zjawisko uniwersalne 600-604; paradoksy urzeczowienia 650; u. wg Adorna i Horkheimera 579, 602-617; u. wg Horkheimera 603-619; u. wg Lukacsa 579-601; u. wg Lukacsa i Marksa 579-586; u. w micie 103 zgoda; z. i wano 476-477; warunki zgody 506-507; zob. take argumentacja; komunikacyjne dziaanie znaczenie; teoria 455-460, 506-507; z. a wano 506-507; z. illokucyjne 495-497; zob. take jzyk; semantyka; teoria aktw mowy ycie, dobre ycie 141-143
libllitska l) .O _
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN SA Wydanie pierwsze Arkuszy drukarskich 47,75 Skad i amanie: MILLROY Druk ukoczono w listopadzie 1999 r. DRUKARNIA UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO KRAKW, UL. CZAPSKICH 4
Wydawnictwo Naukowe PWN SA 00-251 Warszawa, ul. Miodowa 10 tel.: (0-22) 695-43-21 faks: (0-22) 826-71-63 e-mail: pwn@pwn.com.pl http://www.pwn.com.pl

Habermas Teoria Dzialania Komunikacyjnego Tom1 Ok

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Habermas Teoria Dzialania Komunikacyjnego Tom1 Ok

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

i

TEORIA DZIAANIA KOMUNIKACYJNEGO

Przeoy ANDRZEJ MACIEJ KANIOWSKI

1999 WYDAWNICTWO N A U K O W E PWN

Marek J. Siemek - Przewodniczcy Jacek Howka, Edmund Mokrzycki, Jan Woleski

II. Teoria racjonalizacji Maxa Webera

1. Max Weber w tradycji zachodniego marksizmu

REHABILITACJA I TRANSFORMACJA FILOZOFII PRAKTYCZNEJ

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

K.-O. Apel, Diskurs und Verantwortung, Frankfurt am Main 1988, s. 371.

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

M ' v ^.-WW-aS* -*r:r.

sa^rffcte^^"^ * - ^ * : ^ -i-- >-.

Rehabiitacja i transformacja filozofii praktycznej

* > , **. V SI * " V -

I". I"" -(| . " * x l' ^ xi ^^P

. w " : > A .-V'-- >!'* v W

*SrfJFS & r * &

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

j O ^ c * . ;.*->* , - ^ > * " "

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Tame, s. 39 Tame. Tame, s. 40

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Por. w niniejszym tomie, s. 25.

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

W niniejszym tomie s. 190.

Rehabilitacja i transformacja filozofii praktycznej

TEORIA DZIAANIA KOMUNIKACYJNEGO

PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO

Przedmowa do wydania trzeciego

Przedmowa do wydania trzeciego

Przedmowa do wydania trzeciego

Przedmowa do wydania trzeciego

Przedmowa do wydania pierwszego

PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO

M. Theunissen, Sein und Schein, Frankfurt am Main 1978.

Przedmowa do wydania pierwszego

Przedmowa do wydania pierwszego

Przedmowa do wydania pierwszego

RACJONALNO DZIAANIA A RACJONALNO SPOECZNA

Max-Planck-Institut fur Sozialwissenschaften Starnberg, sierpie 1981 r.

Sposoby podejcia do problematyki racjonalnoci

Sposoby podejcia do problematyki racjonalnoci

ft' * i' '.I'

Sposoby podejcia do problematyki racjonalnoci

A: adaptacja [adaptation] L: kultywowanie wzorw strukturalnych [pattern maintenance]

G: osiganie celu [goal-attainment] I: integracja [integration]

Sposoby podejcia do problematyki racjonalnoci

Por. niej t. 2, rozdz. VI

Sposoby podejcia do problematyki racjonalnoci

SrfJFS & r &

j O ^ c * . ;.-> , - ^ > * " "