Raport z bada Fabryka kultury praca i wolontariat przy festiwalach kulturalnych

Justyna Gorgo,

itold !ie", #icha$ #achnikowski, #a$gorzata #acie%ewska, #arcin

#arsza$ek, &o'asz (koczylas

&en raport stanowi skr)t publikac%i Fabryka kultury praca i wolontariat przy festiwalach kulturalnych, autorstwa wy*e% wy'ienionych, wydane% w %+zyku polski' przez ,nstytut olne% !ultury-

.ofinansowano ze /rodk)w 0arodowego 1entru' !ultury w ra'ach 2rogra'u 0arodowego 1entru' !ultury !ultura ,nterwenc%e-

Wstp

Festiwale kulturalne wobec swo%e% intensywno/ci i chwilowo/ci wy'aga%3 stricte zadaniowe% organizac%i pracy, a ty' sa'y' os)b, kt)re b+d3 pracowa" sezonowo i ty'czasowo- 4ran*a festiwali wy'usza zate' ty'czasowe i elastyczne for'y zatrudnienia, %ak u'owy cywilno5prawne lub sa'ozatrudnienie i %est tak*e oparta na dar'owe% pracy wolontariuszek i wolontariuszy- ,nny'i s$owy festiwale, w zwi3zku ze swo%3 specyfik3, tworz3 wyda%n3 i elastyczn3 si$+ robocz3 o relatywnie niskich lub zerowych gratyfikac%ach 'aterialnych, kt)ra pracu%e w ryt'ie podporz3dkowany' cyklowi *ycia tych wydarze- Rodzi to zate' szereg pyta6 co i w %aki spos)b 'obilizu%e i dyscyplinu%e do pracy tak3 si$+ robocz37 1zy taka sytuac%a generu%e nowe konflikty, nowe proble'y i nowe strategie oporu7 Jaki %est etos takie% pracy7 1o sytuac%a pracownik)w w bran*y festiwali %est na' w stanie powiedzie" o wy*e% wy'ienionych spo$eczno5ekono'icznych przeobra*eniach7 1o badania pracy przy festiwalach ')wi3 na' o prze'ianach w sektorze kultury i o prze'ianach pracy w og)le7

Budowanie oddolnej teorii pracy przy festiwalach kulturalnych

!onceptualizu%3c proble'atyk+ pracy przy festiwalach kulturalnych zderzyli/'y si+ z grunte' dotychczas niezbadany' w kontek/cie polski'- 8dniesie i inspirac%i szukali/'y zate' w analizach podobnych sfer, dokonywanych w innych geograficzno5historycznych lokalizac%ach- 1ho" by$y one po'ocne w 'y/leniu syste'owy' o ty', %ak dzia$a obecnie sektor kultury, to z powodu przecina%3cych si+ proble')w6 braku odniesie do warunk)w pracy w ty' sektorze w kontek/cie %ego neoliberalizac%i w 2olsce, 'ia$y one dla nas ograniczon3 'oc tworzenia skrzynki z narz+dzia'i do badania pracy przy festiwalach kulturalnych- (woista pr)*nia e'piryczna i teoretyczna pchn+$a zate' nas po pierwsze w kierunku zastosowania %ako/ciowych a nie ilo/ciowych 'etodologii, a po drugie w kierunku narz+dzi teorii ugruntowane%, w wers%i zaproponowane% przez !athy 1har'az, kt)re wydawa$y na' si+ na%bardzie% adekwatne do generowania pyta i poszukiwania wy%a/nie tego, %ak ukszta$towane s3 warunki pracy i *ycia pracownik)w festiwali-

0a 'ateria$ badawczy w ninie%sze% pracy sk$ada%3 si+ zate' pog$+bione, cz+/ciowo ustrukturyzowane wywiady- &e'aty roz')w z uczestnika'i i uczestniczka'i bada by$y %ednak bardzo szeroko zarysowane i przebiega$y g$)wnie wok)$ proble')w zwi3zanych z ich do/wiadczenia'i pracy, 'otywac%i do %e% wykonywania a tak*e oczekiwa wobec dotychczasowe% pracy i perspektyw na przysz$o/"- &ropy, %akie krok po kroku wyp$ywa$y w trakcie wywiad)w z uczestnika'i, zosta$y na dalszy' etapie bada skonfrontowane z analiz3 danych zastanych pochodz3cych z doku'entac%i udost+pnione% przez #inisterstwo !ultury i .ziedzictwa 0arodowego6 bud*et)w poszczeg)lnych festiwali, a tak*e zbiorczych danych dotycz3cych ich finansowania- 9naliza zawarto/ci tych doku'ent)w da$a na' 'ocnie%sze :strukturalne; usytuowanie wniosk)w zrodzonych podczas interpretac%i wywiad)w- Jedn3 z kwestii, kt)ra nas zaskoczy$a, a tak*e pokaza$a owocno/" zastosowania teorii ugruntowane%, to swoiste przegl3danie si+, %ak w lustrzany' odbiciu, danych pochodz3cych z wywiad)w i danych pochodz3cych z doku'ent)w8pracowane przez nas narz+dzie zbierania danych wy'aga$o celowego doboru pr)by, kt)r3 <3cznie starali/'y si+ uczyni" %ak na%bardzie% zr)*nicowan3 pod k3te' p$ci, => wywiad)w z pracownika'i przez i pracownica'i, !ultury do/wiadczenia pracowniczego i za%'owane% pozyc%i w strukturze pracownicze% festiwaliprzeprowadzono przy ?@ wsp)$pracownika'i i wsp)$pracownica'i oraz z wolontariusza'i i wolontariuszka'i, pracu%3cy'i festiwalach dofinansowanych #inisterstwo i .ziedzictwa 0arodowego, odbywa%3cych si+ w A 'iastach w 2olsce- .ob)r uczestnik)w i uczestniczek do bada opiera$ si+ na za$o*eniach teorii ugruntowane%- 2r)ba nie %est wi+c reprezentatywna w statystyczny' sensie, aczkolwiek %est dalece zr)*nicowanai+kszo/" zrekrutowanych stanowi$y osoby pracu%3ce na u'owy cywilno5prawne :@B;, lub /wiadcz3ce nieodp$atn3 prac+ czyli wolontariat :?A;, zaledwie C os)b pracowa$o na u'ow+ o prac+(ta* pracy uczestnik)w :niezale*nie od for'y u'owy, pracy p$atne% czy niep$atne%; waha$ si+ od kilku 'iesi+cy do > lat i by$ zr)*nicowany tak*e pod k3te' ilo/ci wyprodukowanych festiwali :od %ednego do kilkunastu;- 2r)ba obe%'owa$a wszystkie szczeble hierarchii pracownicze%, %ednak zdecydowana wi+kszo/" uczestnik)w i uczestniczek wykonywa$a proste prace us$ugowe, w ty' organizacy%ne lub porz3dkowe :%ak np- obs$uga centru' festiwalowego, opieka nad artysta'i i artystka'i, koordynac%a wolontariatu;, 'nie%szo/" nato'iast za%'owa$a si+ 'erytoryczn3 opraw3 festiwali, czyli ich progra'a'i kulturalny'i :w ty' aspekcie, tylko dwie osoby za%'owa$y kierownicze stanowisko;i+kszo/ci stanowi$y bardzo '$ode osoby, w wieku od @C do DE lat, cho" roz'awiali/'y tak*e z osoba'i niepe$noletni'i i zbli*a%3cy'i si+ do wieku e'erytalnego- 2raca przy festiwalach

%edynie dla niewielkie% cz+/ci naszych infor'ator)w %est podstawowy' Fr)d$e' utrzy'ania, wi+kszo/" nato'iast $3czy bardzo r)*ne Fr)d$a dochodu z wyraFny' udzia$e' prac dorywczych- ?E badanych os)b otrzy'ywa$o po'oc od rodzic)w-

Proces pracy w fabryce kultury

ty' rozdziale chcieliby/'y pod%3" zagadnienie pracy w kulturze z punktu widzenia procesu pracy, tzn- zwraca%3c uwag+ przede wszystki' na proble'atyk+ autono'ii, kontroli oraz konstytuowania si+ pod'iotowo/ci w 'ie%scu pracy- 2raca na%e'na z definic%i stanowi pole heterono'ii6 obszar na kt)ry' dzia$ania pod'iotu pracu%3cego podporz3dkowane zosta%3 oczekiwanio' i celo' pracodawcy czy zleceniodawcy- Gle'ent ten odr)*nia to, co w spo$eczestwie kapitalistyczny' nazywa si+ prac3, od innych for' aktywno/ci6 Hatrudniony ogrodnik pracu%eI g)rnik hodu%3cy pory w swoi' przydo'owy' ogr)dku prowadzi dobrowolnie wybran3 aktywno/"- Jednak pozio' tego podporz3dkowanie nie %est zawsze %ednakowy i nie 'o*na go wywie/" z istnienia sa'ego stosunku zatrudnienia- H %edne% strony bowie' kapitalistyczny pracodawca 'o*e by" wy$3cznie zainteresowany prze%+cie' produktu pracy :do czego uprawnia go w$a/nie stosunek zatrudnienia z drugie% 'o*e prze%3" kontrol+ :w for'ie zaw$aszczenia; nad ca$o/ci3 procesu pracy, a* po na%drobnie%sze czynno/ci wykonywane przez zatrudnion3 osob+- 0a gruncie autono'icznego 'arksiz'u zagadnienie to %est reprezentowane przez rozr)*nienie 'i+dzy for'aln3 a realn3 subsu'pc%a pracy pod kapita$ :9-0egri, 2rzed'owa do polskiego wydania Jw6K !-#arks, !apita$ ?-? Rezultaty bezpo/redniego procesu produkc%i, arszawa6 ydawnictwo 0aukowe 2 0, @E?D, strL,,5MML,,; okre/la%3ce pozio' interwenc%i kapita$u w sa' proces pracy, to do %akiego stopnia %est on organizowany i koordynowany przez agent)w kapita$u a do %akiego stopnia zachowu%e on swo%3 wzgl+dn3 autono'ie w ra'ach kapitalistycznych stosunk)w produkc%i- Narry 4raOer'an w swo%e pracy zatytu$owane% Pabor and #onopoly 1apital opisa$ szczeg)$owo historyczny proces wyw$aszczenia robotnik)w i robotnic prze'ys$owych :prze'ys$u ci+*kiego; oraz pracownik)w i pracownic biurowych z ich u'ie%+tno/ci i kontroli nad w$asn3 prac3, za po'oc3 technik naukowego zarz3dzania, regulu%3cych czynno/ci pracownic w na%drobnie%szych szczeg)$ach :tzw- tayloryz'u, do nazwiska tw)rcy koncepc%i6 Fredericka inslowa &aylora; oraz zastosowania :nie tylko w prze'y/le; r)*nych wariac%i na te'at ta/'y produkcy%ne%, dyktu%3ce% te'po i ryt' pracy!onsekwenc%a tego procesu by$o nie tylko przekszta$cenie procesu pracy w 'onotonny

szereg zrutynizowanych i narzuconych czynno/ci, lecz tak*e pozbawienie pracownic i pracownik)w kontroli nad czase' i intensywno/ci3 swo%e% pracy :czas przeznaczony na ka*d3 czynno/" by$ szczeg)$owo okre/lony tak, by uzyska" 'aksy'aln3 intensywno/" pracy;8znacza$o w kocu tak*e dekwalifikac%+ :deskilling; przekszta$ca%3c

wykwalifikowane i sa'odzielne pracownice lub pracownik)w w pozbawione szczeg)lnych w$a/ciwo/ci auto'aty do wykonywania szczeg)$owych polece i %ednocze/nie ogranicza%3c ich si$+ przetargow3 w negoc%ac%ach z pracodawca'i- Hnaczenie tych rozwa*a dla analizy procesu pracy festiwalowe% wynika %ednak*e z tego, *e wsp)$czesny kapitaliz' prze%awia racze% tendenc%+ przeciwn36 przechodzenia od realne% do for'alne% subsu'pc%i, od szczeg)$owe% regulac%i i kontroli procesu pracy do pobudzania pracownicze% sa'odzielno/ci, decyzy%no/ci i sa'oorganizac%i- 8pisany przez #aurizio Pazzarato cykl produkc%i pracy nie'aterialne%, charakteryzu%3cy post5fordowskie sektory prze'ys$u i us$ug opiera$ si+ nie tyle na odg)rne% organizac%i procesu produkc%i na terenie fabryki co na pobudzaniu autono'icznych synergii wytw)rczych w /rodowisku sieciowy' :tzw- fabryka rozproszona, kt)rych produkt nast+pnie przechwytywany %est przez kapita$ty' kontek/cie produkc%a kultury :a by" 'o*e ty' bardzie% produkc%a wydarze kulturalnych; za%'u%e szczeg)ln3 pozyc%+- (tanowi ona do/" daleko posuni+ty i %ednocze/nie dobrze zintegrowany ze wsp)$czesn3 gospodark3 kapitalistyczn3 przyk$ad produkc%i post5fordowskie% funkc%onowania autono'icznych synergii wytw)rczych pracy nie'aterialne% wewn3trz hierarchicznego syste'u kapitalistycznych stosunk)w produkc%i4adane przez nas for'y organizac%i produkc%i rozci3ga%3 si+ od oddolnych, sa'oorganizu%3cych si+, opartych na /rodkach w$asnych organizator)w i nap+dzanych czysty' entuz%az'e' proces)w po wielkie, for'alne i hierarchiczne para5instytuc%e, powo$ywane cyklicznie w celu realizac%i produkc%i danego wydarzenia- Jeste/'y przekonani, *e 'i'o tego istnie%e 'i+dzy ni'i pewna ci3g$o/" :przy%'u%3ca niekiedy for'+ ci3g$o/ci chronologiczne%, kiedy 'a$e, tworzone przez grup+ entuz%ast)w wydarzenie rozrasta si+ i biurokratyzu%e wraz z kole%ny'i edyc%a'i;, kt)re% analiza pozwoli lepie% zrozu'ie" 'echaniz'y oraz ograniczenia relac%i for'alne% subsu'pc%i pracy nie'aterialne%-

Cel produkcji, kryteria skutecznoci i czas

1ele' procesu produkc%i w bran*y festiwali %est stworzenie wydarzenia kulturalnego :czy te* serii takich powi3zanych wydarze sk$ada%3cych si+ na festiwal; przy ograniczeniach czasu, /rodk)w i si$- 0ie istnie%3 %ednak /cis$e kryteria oceny tego, co stanowi udane wydarzenie kulturalne- 4ezpo/redni proces produkc%i zorientowany %est na w 'iar+ p$ynn3 realizac%e wszystkich zaplanowanych punkt)w progra'u w ra'ach okre/lonego har'onogra'u wydarze- 2rzede wszystki' %ednak liczy si+ %ako/" :%ako/" przedstawianych dzie$, %ako/" ich prezentac%i, %ako/" obs$ugi uczestnik)w i go/ci;, kt)ra pozosta%e :inter;subiektywn3 i negoc%owaln3 kategori3(ytuac%a ta 'a wa*ne konsekwenc%e dla 'o*liwych do zastosowania 'echaniz')w kontroli i nadzoru nad procese' pracy, w zasadzie wyklucza%3c stosowanie wszelkich biurokratycznych, po/rednich, ilo/ciowych 'etod kontroli powszechny' w sektorze gospodarki :od rachunkowo/ci, okre/la%3ce% stop+ zysku przedsi+biorstwa do ilo/ciowych 'iar wyda%no/ci pracy6 liczby wyprodukowanych ele'ent)w czy obs$u*onych klient)w przy okre/lonych nak$adach czasu i /rodk)w;- Qeby skontrolowa" %ako/" pracy potenc%alny nadzorca 'o*e %edynie przy%/" na 'ie%sce i zobaczy" poszczeg)lny, konkretny rezultat- , to w$a/nie rezultat, nie za/ sa' proces pracy %est przed'iote' kontroli-

Czas pracy
Jednak po'i'o tego, *e proces produkc%i festiwalu nie %est zorientowany na wyda%no/" :t%- 'aksy'alizac%+ produkc%i w %ednostce czasu; praca przy festiwalu potrafi by" niezwykle intensywna i czasoch$onnaeronika6 8d listopada %eszcze %est tak, *e pracu%e'y po > godzin, w grudniu te*, ale od stycznia to %u* %est taka praca po ?C godzin dziennie B dni w tygodniu- 0o, a %ak %u* si+ koczy Jnazwa festiwaluK to wszyscy %este/'y %ak zo'bi-

8kres festiwalu, :a tak*e okres bezpo/rednio go poprzedza%3cy; to dla pracownic i pracownik)w czas wy%3tkowo intensywnego wysi$ku, stresu i d$ugich godzin pracy!onieczno/" ter'inowego osi3gni+cia wyznaczonego przez kierownictwo rezultatu okazu%e si+ by" 'echaniz'e' dyscyplinu%3cy' r)wnie skutecznie co ta/'a 'onta*owa-

#a%a6 0ie 'a wy%/cia, to %u* %est taka 'aszynka, kt)ra ruszy$a i nie 'o*na si+ wycofa"0o i to 'i czase' przeszkadza$o %e*eli siedzia$a' ?@h i nie dostawa$a', no powiedz'y tego ciep$ego posi$ku i nawet nie 'ia$a' %ako/ 'o*liwo/ci wy%/cia, bo to si+ wszystko kr+ci$o ci3gle-

8 ile czas stanowi wa*ny wy'iar ka*dego procesu pracy, o tyle w przypadku produkc%i wydarzenia sta%e si+ g$)wny' czynnikie' wywiera%3cy' pres%e nad dzia$alno/" pracownic i pracownik)w- Qeby wydarzenie 'og$o dotrze" do konsu'ent)w, 'usi 'ie" 'ie%sce w okre/lony' ter'inie, trwa" przez okre/lony czas- Qeby 'ia$o sp)%na for'+, poszczeg)lne wchodz3ce w %ego sk$ad wydarzenia 'usz3 zosta" skoordynowane w czasieten spos)b po'i'o braku kryteriu' wyda%no/ci czas pozosta%e obecny %ako kluczowy ele'ent procesu produkc%i- .yktatura dedla%n)w oraz konieczno/" by to si+ wszystko kr+ci$o ci3gle bezwzgl+dne wyznacza%3 intensywno/" pracyprzeciwiestwie do sztywnego ter'inu wydarzenia czas pracy wyda%e si+ by" z kolei nieskoczenie elastyczny!arol6 0o w og)le praca w kulturze, to, to nie %est praca od )s'e% do szesnaste%- &o, to tak si+ nie da- &o si+ pracu%e w k)$ko i cz+sto si+ pracu%e w nocy, p)Fnie% odsypia w dzie, wi+c to to zupe$nie nienor'owany czas pracy i du*o zlece powodu%e, ze w og)le si+ nie 'a *ycia prywatnego praktycznie-

2racownicy i pracownice festiwali nie pracu%3 w okre/lonych godzinach, nie pracu%3 te* przez okre/lon3 liczb+ godzin dziennie czy tygodniowo, lecz tyle ile %est konieczne :z punktu widzenia procesu produkc%i;, po/wi+ca%3c sen i inne aktywno/ci *yciowe :tzw*ycie prywatne; %e*eli %est taka potrzeba- .la pracodawc)w czas pracy nie %est czynnikie', kt)ry' 'usz3 si+ za%'owa" pracowniko' p$ac3 za rezultaty, nie za godzinyiktor6 0ie, no oczywi/cie s3 pewne dedla%ny, *e do pewnego--- w pewny' 'o'encie 'usz+ np- skoczy" dane teksty- 8czywi/cie teraz ')wi'y %akby o pracy po'i+dzy festiwala'i- 2rawda- 0a festiwalach to oczywi/cie %u* ka*da godzina %est %u* ustalonaJ---K 9 w pracy kuratorskie% kiedy kto/--- 'usz+ si+ kontaktowa" z artysta'i, co/ za$atwia", 'a' zdecydowanie wi+ce% czasu- ,le/ 'iesi+cy na przyk$ad- 9 na przyk$ad zadanie prac, %ak 'a' w przypadku Jnazwa festiwaluK, kt)ry odbywa si+ w listopadzie&o w$a/ciwie zaczyna' prac+ i--- tak od 'a%a, w$a/ciwie %u* 'a' zadane, *e 'a' to robi"i+c dostosowu%e %akby to wszystko do 'o%ego wolnego czasu, wi+c--- i to sobie bardzo cenie w$a/nie w pracy na festiwalach :/'iech;- Qe 'og+ sobie dostosowa", *e 'og+ pracowa" w nocy, bo wtedy 'i si+ na%lepie% pracu%+-

H drugie% strony dok$adnie ten sa' 'echaniz' sprawia, *e kiedy ter'iny nie goni3, a do daty festiwalu zosta$o wiele czasu pracownica, czy pracownik odzysku%e nie'al zupe$n3 kontrol+ nad swoi' czase' pracy, 'og3c go sobie organizowa" wedle w$asnych potrzeb i upodoba-

Sie wsp !pracy

1harakteryzu%3c cykl produkc%i pracy nie'aterialne% Pazzarato napisa$6 &eren %e% Jt%pracy nie'aterialne% przyp- autor)wK dzia$ania zna%du%e si+ na zewn3trz, w ca$y' spo$eczestwie, w obszarze kt)ry 'o*na nazwa" rezerwuare' pracy nie'aterialne%#a$e, czase' bardzo 'a$e %ednostki produkcy%ne :cz+sto %ednoosobowe; s3 tworzone dla konkretnych powo$ywanych na bie*3co pro%ekt)w i istnie%3 tylko przez okres trwania okre/lonego zadania- 1ykl produkcy%ny %est urucha'iany tylko, %e/li kapitalista tego potrzebu%eI po wykonaniu pracy cykl rozprasza si+ z powrote' w sieciach i przep$ywach, kt)re u'o*liwia%3 reprodukc%+ i wzbogacenie 'o*liwo/ci wytw)rczych-- 1harakterystyka ta %ak si+ zda%e do/" dobrze pasu%e do cyklu produkc%i festiwalowe%6
Franciszek6 festiwal tworzy Jnazwa stowarzyszeniaK tak to si+ nazywa kt)re %eszcze do roku czasu te'u 'ia$o swo%3 siedzib+ w Jnazwa 'iastaK- , tak naprawd+ ta' s3 zatrudnieni ludzie, kt)rzy s3 na u'ow+ o prac+ i to %est bardzo 'a$o os)b- &o %est 'o*e z pi+" os)b tak naprawd+- , to s3 ci na%wa*nie%si go/cie, czyli pan Ji'i+ osobyK, kt)ry %est w$a/ciciele' %ak gdyby, za$o*yciele' tego wszystkiego, %est dyrektor zarz3dza%3cy, dyrektor artystyczna festiwalu, oczywi/cie ta' ksi+gowe, czyli takie techniczne %ak gdyby stanowiska, no i powiedz'y, %eszcze dwie osoby- , to s3 %ak gdyby--- , to %est trzon, kt)ry organizu%e festiwal, czyli tylko te par+ os)b- 0ato'iast ca$a reszta ludzi pracu%e na u'ow+ zlecenie i teraz to si+ odbywa r)*nie- .yrektor .eparta'entu go/ci %est zatrudniany par+ 'iesi+cy wcze/nie%, dlatego *e on 'a bardzo du*o pracy zwi3zane% z ogarni+cie' tych paru setek go/ci- &ak*e on %est zatrudniony du*o wcze/nie%- &eraz w zale*no/ci %ak--- ile 'asz obowi3zk)w, no to tak %este/ wcze/nie% zatrudniany, *eby sobie %ak gdyby pouk$ada" te wszystkie grafiki czy %akie/ przyloty, odloty i tak dale%, czy inne rzeczyiktor6 Jakby 'a' nadzie%+, *e za kilka lat zaowocu%+ to %ak3/ pe$n3, konkretn3, du*3--du*y' wydarzenie'- 9 wie', *e ile/ os)b we Jnazwa 'iastaK kt)re te* to robi te* chce tak dzia$a", wi+c 'y/l+, *e po$3czy'y si$y-

2owstanie sieci wsp)$pracu%3cych ze sob3 os)b i instytuc%i stanowi punkt wy%/ciowy ka*dego procesu produkc%i festiwaluzasadzie nie potrzeba wiele wi+ce%- (t3d te* wra*enie, *e festiwale 'og3 powstawa" nie%ako z niczego- ,nstytuc%e organizu%3ce 'og3 by" nieproporc%onalnie 'a$e w stosunku do wydarzenia, kt)re tworz3 dla tego, *e funkc%onu%3 one dzi+ki sieci relac%i wsp)$pracy racze%, ni* dzi+ki w$asny', zgro'adzony' zasobo'i+ksza cz+/" /rodk)w wykorzystywanych przy produkc%i festiwalu, nie zna%du%e si+ w r+kach sa'ych organizator)w- ,stnie%e ona rozproszona po'i+dzy r)*ne pod'ioty indywidualne i instytuc%onalne- 2roces produkc%i festiwalu 'o*na rozu'ie" %ako lokaln3 i chwilow3 aktywizac%e sieci relac%i i kontakt)w- 2unkt przeci+cia si+ tra%ektorii heterogenicznych pod'iot)w, funkc%onu%3cych niezale*nie od siebie nawza%e', lecz %ednocze/nie zale*nych od takich w$a/nie spotka6 artyst)w i artystek, instytuc%i kulturalnych, w$adz 'ie%skich, urz+dnik)w ad'inistrac%i publiczne%, prywatnych sponsor)w, podwykonawc)w, pracownic i pracownik)w kultury, wolontariuszy, wolontariuszek i widz)w- 8rganizatorzy funkc%onu%3 w ty' uk$adzie %ako pod'ioty inic%u%3ce i kontrolu%3ce przebieg tego spotkania, tak by przybra$o ono koherentn3 for'+ festiwalu, kt)rego w ostateczny' rozrachunku zosta%3 sy'boliczny'i w$a/ciciela'i#acie%6 &o si+ po prostu wi3*e z taki' aspekte' techniczny', %e*eli nie 'a wsparcia finansowego, no to w$a/ciwie to trzeba, no nie wie' co zrobi"- 2rzez pierwsze trzy lata 'y/'y po*yczali w og)le ka'ery- 0a przyk$ad nakr+cili/'y w @EE> roku wszystkie wydarzenia festiwalu Jnazwa festiwaluK, nie 'a%3c ani %edne% ka'ery- J---K , ani z$ot)wki na przyk$ad na kasetki- 9 'i'o wszystko znaleFli si+ ludzie, kt)rzy chcieli na' po')c, kt)rzy na' po'ogli, po*yczyli na' swo%e sprz+ty-

(ie" tworzy wsp)ln3 pul+ si$ i zasob)w, z kt)re% korzysta si+ przy procesie produkc%i!a*da osoba czy instytuc%a zaanga*owana w realizac%+ pro%ektu wnosi wraz ze sob3 tak*e swo%3 w$asn3 sie" kontakt)w i zna%o'o/ci- Rozszerza%3 zate' zasi+g wsp)lne% sieci, ty' sa'y' zwi+ksza%3c wsp)ln3 pul+ zasob)wty' w$a/nie obszarze praca przy produkc%i festiwalu, w na%wi+kszy' stopniu, zlewa si+ z *ycie' osobisty'- 0ie tyle %e poch$ania, %ak w przypadku pracy po kilkana/cie godzin dziennie, gdzie nie 'a %u* czasu na *adne *ycie osobiste, lecz w$a/nie si+ z ni' zlewa6

4artek6 0a%prostsza definic%a- Je/li wiesz, przychodzisz do swo%e% ulubione% kna%py i siadasz sobie przy barze, witasz si+ z bar'ane', on ci nalewa piwo i koczy si+ beczka i on ci ')wi wiesz co, 'usz+ przynie/" now3 beczk+ z zaplecza, a ty ')wisz po'og+

ci niesiecie t+ beczk+ we dw)ch, to %u* %est inna relac%a- &y %u* by$e/ na zapleczu w ty' barze, tak7 , to %est przyk$ad barowy, przyk$ad kna%piany, ale to si+ wsz+dzie sprawdza, ty by$e/ dla niego wolontariusze' przez chwil+, po/wi+ci$e/ chwil+ czasu za dar'o, ale trzeba 'ie" /wiado'o/" *e w ty' 'o'encie %e/li przy%dziesz do niego i powiesz kurcze, 'a' %aki/ ta' proble', nie wie', chc+ zrobi" i'prez+ w barze, tak, w twoi' barze chc+ zrobi" i'prez+, potrzebu%+ wyna%3" bar, a on ci ')wi nie no, przecie* 'y si+ zna'y, nie 'usisz wyna%'owa" baru, ale ustali'y taki ter'in, *e 'i b+dzie odpowiada$, tobie b+dzie odpowiada$, %a ci zrobi+ %eszcze %aki/ upust fa%ny na barze- , to tak dzia$a-

!ontakty i zna%o'o/ci zawierane poza kontekste' pracy nabiera%3 charakteru /rodk)w produkc%i- Hna%o'i i koledzy s3 r)wnocze/nie potenc%alny'i wsp)$pracownika'i i Fr)d$e' zasob)w, do kt)rych 'o*na si+ odwo$a" %e*eli za%dzie taka potrzeba- (tosunki zawodowe i pozazawodowe sta%3 si+ nieodr)*nialne.awid6 &o %est grupa--- du*y festiwal, du*o eOent)w, wi+c ta' nie %est tak, *e 'usisz co/ z kos'osu sobie wytrzasn3" tylko oni 'a%3 kontrakt z t3 fir'3 nag$o/nieniow3, z t3 fir'3 transportow3, z t3 fir'3, kt)ra przewiezie toi toie, z t3 fir'3, kt)ra przywiezie ogrodzenia, z t3 fir'3 ochroniarsk3 i z cateringie'-

2oleganie na osobistych kontaktach pracownik)w niesie ze sob3 du*y stopie niepewno/ci, zar)wno co do %ako/ci, %ak i dost+pno/ci niezb+dnych zasob)w i us$ug0ieznana %est tak*e skala owych kontakt)ww$asny'i instytuc%i organizu%3ce%raz ze stabilizac%3 finansowania, ro/nie tendenc%a, by osobiste relac%e i kontakty pracownika zast+powa" relac%a'i i kontakta'i

"idzy sa#oor$anizacj% a biurokratyzacj%

Hasadnicz3 trudno/" w opisywaniu procesu pracy festiwalowe% stanowi %ego du*e zr)*nicowanie po'i+dzy poszczeg)lny'i przypadka'i/r)d badanych przez nas festiwali by$y zar)wno takie, kt)rych organizac%a przypo'ina$a z$o*on3 instytuc%e biurokratyczn3, %ak i te organizowane 'nie% lub bardzie% celowo chaotycznie i na bie*3conaszy' przekonaniu zr)*nicowanie to nie stanowi %edynie przygodne% wariac%i eber opisa$ biurokrac%+ %ako typ panowania og)lny' lecz reprezentu%e pewien proces, kt)ry b+dzie'y stara" si+ przybli*y" za po'oc3 weberowskie% kategorii biurokratyzac%i- #aR na%bardzie% charakterystyczny dla nowoczesnych spo$eczestw i instytuc%i-

u%+ciu biurokrac%a stanowi typ organizac%i oparte% na for'alnych przepisach i regulac%ach, pise'ne% doku'entac%i, /ci/le okre/lonych funkc%ach przydzielonych okre/lony' stanowisko', hierarchii stanowisk oraz syste'owi w$adzy wpisane'u w t+ hierarchi+$adza biurokratyczna sprawowana %est przez zawodowych funkc%onariuszy za%'u%3cych okre/lone stanowiska, rozporz3dza%3cych ni3 %edynie z rac%i ich za%'owania i %edynie w granicach okre/lonych przez zakres odpowiedzialno/ci tego stanowiska- Jako taka biurokrac%a stanowi %edynie typ idealny, nie wyst+pu%3cy nigdy w for'ie czyste%- 0ie chodzi na' o to by wykaza", *e festiwale s3 :lub nie s3; biurokratyczne, pos$ugu%e'y si+ ty' po%+cie' do opisu przekszta$ce i zr)*nicowania procesu produkc%i b+dzie'y zate' ')wi" racze% o biurokratyzac%i- Jednocze/nie biurokrac%a b+dzie nas interesowa" przede wszystki' %ako for'a sprawowania w$adzy i kontrolowania procesu pracy- 4+dzie'y bowie' analizowa" proces pracy nie tyle z perspektywy %ego efektywno/ci :co %est charakterystyczne dla teorii zarz3dzania;, ile %ako pole produkc%i i reprodukc%i okre/lonych stosunk)w spo$ecznych i pod'iotowo/cibezpo/rednie% relac%i wzgl+de' biurokrac%i chcieliby/'y u'ie/ci" autono'i+ synergii wytw)rczych pracy nie'aterialne% tzn- sa'oorganizu%3c3 si+ :wy;tw)rcz3 wsp)$prac+ stanowi3c3 for'+ post5fordowskiego procesu produkc%i- 0ie chodzi tu %ednak o prost3 opozyc%e 'i+dzy spontaniczno/ci3 a organizac%3, lecz zbadanie wza%e'nych relac%i i wsp)$zale*no/ci 'i+dzy hierarchi3 a autono'i3 w przypadku bran*y festiwalowe%2ocz3tki wielu festiwali, podobnie %ak pierwsze kroki w bran*y festiwalowe% wielu z naszych respondent)w i respondentek, to wzgl+dnie 'a$e wydarzenia kulturalne o ograniczony' finansowaniu zewn+trzny' i szcz3tkowe% %edynie organizac%i for'alne%, tworzone przez grup+ entuz%ast)w6
.awid6 2odoba$a 'i si+ ta swoboda i *e nie 'a te* takie% odpowiedzialno/ci, poniewa* nie s3 to grube 'iliony z--- od sponsora i zobowi3zanie typu6 logo 'usi by" w takie% wielko/ci i tuta% i tuta%--- no, bo by$o kilku 'a$ych sponsor)w 'o*e plus 'a$a dotacy%ka z 'iasta i po prostu to si+ tak %ako/ hula$o bardzie% na--- nie wie', na *ywio$0o i wsp)$praca, tak naprawd+, wielu os)b--- Ne% stary, potrzebu%+ 'onitor- #o*e by/ po*yczy$7 &roch+ na takie% zasadzie, nie7 &ak*e to by$o spoko, ale z drugie% strony te* ten brak profes%onaliz'u czasa'i wkurza$, poniewa*-- nie wie'-- dziewczyna nie dowioz$a, albo znudzi$o %e% si+, tak7 , nie powiedzia$a na' o ty'- 9lbo kto/ zrobi$ plakat i przes$a$ 'i %akie/ dane do zrobienia ulotek, ale wszystko by$o bez wektor)w tylko--- po prostu 'usia$a' w photoshopie to kroi"--- %ako/ nie wie', takie bzdury, nie7

0iezale*no/" od sponsor)w :prywatnych i publicznych; kt)rzy finansu%3c festiwale oczeku%3 tak*e realizac%i swoich interes)w okupywana %est konieczno/ci3 polegania na w$asnych zasobach i osobistych relac%ach w celu uzyskania niezb+dnych /rodk)w produkc%iH kolei niefor'alna organizac%a wsp)$pracy nie da%e zbyt wielu 'o*liwo/ci egzekwowania zobowi3za, uzale*nia%3c pracownice i pracownik)w bezpo/rednio od dobre% woli innych!rystyna6 0o i tuta% %akby-- 'y si+ te* dzieli'y ty'i zadania'i, one czasa'i s3 p$ynnety' roku to--- 'oi' g$)wny' zadanie' to byli arty/ci--- czyli szukanie artyst)w, szukanie teatr)w, kontakt z ty'i artysta'i i zbieranie te*--- %u* nie w pe$ny' zakresie nato'iast po trochu zbieranie 'ateria$)w pro'ocy%nych, hotele to by$a ca$o/ciowo 'o%a dzia$ka- 0o i p)Fnie% wszystkie inne kwestie czyli za'awianie, nie wie', na'iotu, %akie/ zgody, pis'a i ty' podobne rzeczy-

2odzia$ pracy przy%'u%e racze% posta" osobistych dzia$ek, ni* okre/lonych stanowisk skupia%3cych cz+sto bardzo r)*norodny zakres zada, zale*nie od predyspozyc%i i u'ie%+tno/ci pracownik)w- 0ie koniecznie 'usi to oznacza", *e pracownica czy pracownik za ka*dy' raze' 'o*e sa'odzielnie wybiera" sobie czy' si+ chce za%'owa" podzia$e' zada w ty' wypadku rz3dzi racze% poczucie odpowiedzialno/ci ni* osobiste preferenc%e lecz cz+sto oferu%e 'o*liwo/" bardzie% wszechstronnego zaanga*owania i rozwo%u2ozyc%a pracownika czy wolontariuszki %est w takie% sytuac%i szczeg)lna dlatego, *e wnosz3 oni do procesu produkc%i nie tylko w$asn3 si$+ robocz3, ale ca$y szereg niezb+dnych zasob)w w postaci kontakt)w, u'ie%+tno/ci i w$asnych po'ys$)w- 2ozyc%a pracownicy czy pracownika wzgl+de' organizatorek i pracodawc)w %est odpowiednio silnie%sza :z drugie% strony nie 'og3 przyna%'nie% finansowo wiele od nich oczekiwa";6
9'elia6 &ak, tak, %ak na%bardzie% tak i to %est w og)le co/, co w og)le %est niesa'owicie przy%e'ne z %edne% strony, z drugie% strony trudne i wy'aga%3ce- &a' rzeczywi/cie nie %este' %ak3/ ta' odtw)rczyni3 roli i nie 'a' zada, kt)re s3 do wykonania i nic wi+ce% nie 'og+ zrobi", tylko to %est o tyle fa%ne, *e to %est rzecz kt)ra si+ dopiero tworzy i kt)ra %est w powi%akach-- &rzecia edyc%a dopiero- Jest dw)ch ch$opak)w, kt)rzy to organizu%3 plus kilka ludzi dochodz3cych- &o %est %akby przez to czy dzi+ki te'u--0aprawd+ 'o*na ta' zrobi" sporo, 'o*na 'ie" swo%e po'ys$y i wprowadza" %e w *ycie i 'ie" %aki/ g$os w dyskus%i, bo wiado'o, *e ta' przy reszcie nie do koca, bo %akby to %est rzecz kt)ra funkc%onu%e od lat, wi+c oni nie potrzebu%3 nowych idei, potrzebu%3 kogo/, kto podtrzy'a, a Jnazwa festiwaluK %est w$a/nie-- i te% szansy na %ak3/

kreatywno/", na tworzenie w$asnych pro%ekt)w- 0a to, *e %ak robi+ debiuty to zawsze stara' si+ konsultowa" bo nie do koca %este' %eszcze pewna %akie s3 granice tego wszystkiego, na co 'og+ sobie pozwoli", a na %akie nie, ale zdarza$o 'i si+ %u* wiele razy, *e ta' %akie/ po'ys$y ode 'nie, kt)re zosta$y zaaprobowane, czy to dotycz3ce artyst)w, kt)rzy 'a%3 przy%echa", czy ta' nie wie'--- nawet 'ie%sca i'prezy czy cokolwiek, *e naprawd+ ta' 'o*na du*o zdzia$a"- 4o to %est nowa rzecz, nowa instytuc%a, nie %est du*o ludzi i tak naprawd+ 'o*na si+ rozwin3"-

te% for'ie proces pracy festiwalowe% nie reduku%e pracownika czy pracownicy wy$3cznie do roli wykonawcy cudzych polece i realizatora cudzych po'ys$)w, lecz da%e 'o*liwo/" autentycznego wsp)$uczestniczenia w decydowaniu o kszta$cie wydarzenia, da%e g$os w dyskus%i za'iast sprowadza" do bycia odtw)rczyni3 roli J---K i nic wi+ce% %ak to okre/li$a autorka przytoczone% powy*e% wypowiedzi- Gle'ent nowo/ci czy '$odo/ci wydarzenia %est tu tak*e istotny6 ta' gdzie wszyscy stawia%3 pierwsze kroki i przeciera%3 szlaki wyst+pu%3 wzgl+de' siebie na bardzie% egalitarnych pozyc%ach nikt nie 'o*e ro/ci" sobie spec%alnych pretens%i do bycia depozytariusze' wiedzy, do/wiadczania i skutecznych rozwi3za nagro'adzonych przez poprzednie edyc%eJulia6 i+c tak bardzo og)lnikowo6 zabrak$o troch+ czasu, troch+ energii, troch+ %akby i+c

si+ wyczerpa$ taki zapa$ pierwszy, kt)ry na' dodawa$ skrzyde$ i pote' wszystko %akby--no bo wtedy wszystko robi$y/'y w$asny'i--- *eby wszystko zorganizowa" sa'eu*ywa$y/'y oczywi/cie w$asnych ko'puter)w, w$asnych sa'ochod)w, w$asnych

telefon)w, wszystko na w$asny koszt, tak*e do tego dop$aca$y/'y 'n)stwo i energii i te* pieni+dzy, a na bazie tych do/wiadcze wiedzia$y/'y, *e kole%na edyc%a 'usi by" %u* na pewno zorganizowana tak bardzie% profes%onalnie J---K-

8ddolny i sa'oorganizu%3cy :a tak*e do pewnego stopnia6 sa'ofinansu%3cy; si+ proces produkc%i okazu%e si+ %ednak by" bardzo wyczerpu%3cy6 fizycznie, e'oc%onalnie i finansowo- 0awet %e/li nie wszystkich to zniech+ca to nak$ada ograniczenia na wielko/", a co za ty' idzie trwa$o/", tworzonego festiwalu- Jednocze/nie trudno %est stwierdzi" co tak naprawd+ wywo$u%e proces biurokratyzac%i produkc%i festiwalued$ug do'inu%3ce% opinii du*e wydarzenia po prostu wy'aga%3 wi+ksze% kontroli nad procese' ich wytwarzania6 :9nna6 J---K Festiwal zacz3$ si+ troszk+ z'ienia", troch+ rosn3"- , tak %ako/ te* organizacy%nie stwierdzili, *e 'usz3 z'ieni" %akby zasady dzia$ania ca$e% organizac%i i wtedy po%awi$o si+ stanowisko, takie %ak producent-;- ,nny' czynnikie' s3 tak*e

interakc%e z otoczenie', kt)re oczeku%e istnienia for'alnych instytuc%i6 :Julia6 &o by$ taki czas, *e potrzebowali takie% i'prezy i te* byli zadowoleni z te% organizac%i, wi+c 'o*e i chcieliby to dale% poci3gn3", no ale 'usia$yby/'y wy%/" z troch+ innego pu$apu, czyli takiego, *e reprezentu%e'y %ak3/ swo%3 organizac%+; czy w kocu oczekiwania i nawyki sa'ych pracownic6 :!arolina6 JPudzieK (podziewa%3 si+ %ednak od szefa tego *e ustawi i' struktur+, zadania, b+dzie egzekwowa$, pilnowa$ i og)lnie b+dzie si+ za%'owa$, ty' czy' si+ nor'alnie za%'owa$ ekono';- H drugie% strony zdarza%3 si+ przypadki aktywnego przeciwstawiania si+ proceso' biurokratyzac%i6
!arolina6 Ja w odr)*nieniu od 'oich koleg)w pracowa$a' w wielu 'ie%scach zani' za$o*y$a' Jnazwa instytuc%iK- , wie' czego nie chcia$a' w 'oi' *yciu wi+ce%- 0ie chcia$a' korpodyscypliny, nie chcia$a' korpologiki, nie chcia$a' w og)le wielu rzeczy, kt)re uzna%+ za z$e, dla siebie i dla ka*dego cz$owieka- .latego Jnazwa instytuc%iK te* od sa'ego pocz3tku by$ t3 organizac%3, kt)ra wyraFnie ekspery'entowa$a' z ludzk3 cierpliwo/ci3- 2oniewa* %a postanowi$a' nie wprowadza" struktury, nie wprowadza" hierarchii i zarz3dza" chaotycznie-

,dea sfery kultury %ako te% wyraFnie% inne% od sfery gospodarki nie tylko pod wzgl+de' wytwarzanych d)br, lecz tak*e sa'e% organizac%i procesu pracy pozosta%e bardzo silnawy*e% przytoczone% wypowiedzi %est ona ugruntowana we wcze/nie%szych do/wiadczeniach :'o*na si+ do'y/la", *e w$a/nie pracy w warunkach korpodyscypliny; st3d zysku%e szczeg)lnie /wiado'3 i zdecydowan3 posta"- Jednak nawet w/r)d 'nie% do/wiadczonych pracownik)w i pracownic kultury, przy ca$y' ich za'i$owaniu do profes%onaliz'u akceptac%a dla struktur biurokratycznych 'a swo%e wyraFne granice6
4artek6 &ak naprawd+ nagle zosta$a wyna%+ta fir'a, to %est plus i 'inus, nagle zosta$a fir'a eOentowa wyna%+ta, kt)ra za%'u%e si+ festiwale'- &o %est tak, *e %est %akby to powiedzie" biuro organizacy%ne festiwalu, kt)re wyna%+$o fir'+ eOentow3 kt)ra za%'u%e si+ ty', i %akby po'i+dzy, znaczy--- o, po'i+dzy biure' festiwalowy' a wolontariusza'i %est ta fir'a- 0o i tyle- , z %edne% strony %est to dobre, bo troch+ zyska$ festiwal, troch+ zyska$a organizac%a, %est wiele rzeczy prze'y/lanych bardzie%, nato'iast %aka/ taka rado/" tw)rcza zosta$a z'ieniona na taki szablon fir'owy- 8k, przychodzi'y do was, i dobra, no 'a'y w swo%e% ofercie takie i takie rozwi3zania kt)re robi'y- 2o czy' do tych rozwi3za s3 potrzebni %aka/ ta' pula ludzi pod tytu$e' wolontariusze-

4iurokratyzac%a przede wszystki' z'ienia charakter relac%i 'i+dzyludzkich w procesie produkc%i, nada%3c i' bardzie% instru'entalno5rac%onalny charakter6 do tych rozwi3za s3 potrzebni %aka/ ta' pula ludzi pod tytu$e' wolontariuszeza%e'ne stosunki zar)wno wewn+trzne %ak i zewn+trzne sta%3 si+ bardzie% for'alne i precyzy%nie% uregulowane- 2odzia$y czy to funkc%onalne czy hierarchiczne sta%3 si+ bardzie% sztywne8sobiste dzia$ki i obszary odpowiedzialno/ci przekszta$ca%3 si+ w stanowiska, b+d3ce cz+/cia'i dzia$)w czy departa'ent)wrozwi3za.awid6 &o %est grupa-- du*y festiwal, du*o eOent)w, wi+c ta' nie %est tak, *e 'usisz co/ z kos'osu sobie wytrzasn3" tylko oni 'a%3 kontrakt z t3 fir'3 nag$o/nieniow3, z t3 fir'3 transportow3, z t3 fir'3, kt)ra przewiezie toi toie, z t3 fir'3, kt)ra przywiezie ogrodzenia, z t3 fir'3 ochroniarsk3 i z cateringie'- , ty dosta%esz do nich wszystkich na'iary, oni wiedza %u* dok$adnie, 'a%3 har'onogra' kiedy co 'a%3 ci przynie/", ale i tak 'usisz to %eszcze ta' przypilnowa" i %akby--- chodzi o to *eby ogarnia", *eby kontrolowa" %ak, co i gdzie J---K- &o %est takie pilnowanie--- %akby dobytku- , dopilnowanie tego, *eby wystawa si+ odby$a bez zgrzyt)w, *eby wszystko by$o pod$3czone, *eby nikt si+ nie zabi$ i *eby by$o wszystko zgodnie z har'onogra'e', zgodnie z ridera'i techniczny'i, i *eby nie by$o %akich/--- nie wie' fauR pas %akiego/-

$asne kontakty i po'ys$y pracownic zosta%3

zast3pione wyna%'owany'i przez organizator)w podwykonawca'i i gotowy'i oferta'i

.la pracownic i pracownik)w zachowu%3cych %eszcze do/" du*y pozio' sa'odzielno/ci praca wsp)$tworzenia festiwalu wy'y/lania i organizowania przekszta$ca si+ w prac+ kontroli pilnowania dobytku nale*3cego %u* w zasadzie w ca$o/ci do organizator)w :nawet %e/li wyna%'owanego racze% ni* posiadanego na sta$e;#a%a6 4o %est te* wi+kszo/" wolontariuszy, nie 'a styczno/ci z taki' czy'/ bardzie% Jorganizac%3 festiwaluK na przyk$ad- 2rzy--- bo to s3 r)*ne, r)*ne sekc%e s3 i %est sekc%a na przyk$ad rozdawania---- %ak %est, przypina te--- bileterzy w kinach, czy rozdawanie %akich/ ulotek, czy, %ak ci ')wi$a'6 przynie/, poda%, poza'iata%--- czyli, no du*o %est tych sekc%i-

H drugie% strony wykszta$ca si+ warstwa pracownik)w czy /ci/le% rzecz bior3c6 wolontariuszy przydzielanych nie'al wy$3cznie do pracy prostych i rutynowych6 przynie/, poda%, poza'iata%- 8ddzielonych od koncepcy%nego ele'entu procesu produkc%i i pracu%3cych w za'ian za 'o*liwo/" dar'owego uczestnictwa w wydarzeniach festiwalowych-

Franciszek6 , tu %ak gdyby g$)wn3 osob3, kt)ra rozwi3zywa$a te wszystkie konflikty %est dyrektor .eparta'entu Go/ci, kt)ry %est %ak gdyby szefe' nas wszystkich, 'o*na powiedzie"- 8n bezpo/rednio odpowiada %u* przed Ji'i+ szefa festiwaluK, ewentualnie przed dyrektore' zarz3dza%3cy' festiwalu, czyli osob3 %ak gdyby te* bardzo wa*n3- 0o i on rozwi3zu%e on czy ona rozwi3zu%e te proble'y- J---K , ona %e rozwi3zu%e bardzo szybko, dlatego *e ta' nie 'a czasu, *eby %ak gdyby te* si+ rozwodzi" nad pewny'i rzecza'i, tylko po prostu no by$o konkretnie pokazane, co zrobi$e/ Fle i %ak ewentualnie, co zrobi", *eby ten b$3d si+ nie powt)rzy$-

kocu wraz ze stanowiska'i wykszta$ca si+ wypisana w nie hierarchia $acuch dowodzenia da%3ca zwierzchniko' i zwierzchniczko' prawo do nadzorowania i korygowania pracy podw$adnych- H'ienia si+ tak*e znaczenie s$owa odpowiada" o ile w procesach sa'oorganizacy%nych oznacza$o ono przede wszystki' odpowiada" za :ten czy inny ele'ent lub aspekt festiwalu; tuta% zaczyna tak*e oznacza" odpowiada" przed :kierownikie', dyrektore';- 8sobist3 odpowiedzialno/" zast+pu%e odpowiedzialno/" instytuc%onalna#a%a6 &o ')% kolega teraz--- on zapieprza$ strasznie, bo %ego w$a/nie koordynator, kt)ry powinien co/ robi", to taki nie by$ za bardzo ogarni+ty- Hreszt3 pracy by$o bardzo du*o i by$ na wolontariacie, a robi$ tyle co robili ludzie, kt)ry' p$acili- 9 ludzie kt)ry' p$acili nie robili praktycznie nic i nie spe$niali si+ w ty' i--- no i on powiedzia$, *e %e*eli w przysz$y' roku 'u nie zaproponu%3 %u* pens%i %akie%/--- z tego, %akie%/ zap$aty no to on nie b+dzie si+--- bo si+ czu$ wykorzystywany w ty' roku- 0o, bo %akie/ takie u/ci/ni+cie r+ki pana dyrektora no to nie %est wszystko czase'- 4o fa%na zabawa fa%n3 zabaw3, ale---

8rganizac%a biurokratyczna nie 'og$aby %ednak skutecznie funkc%onowa" bez wsparcia sa'oorganizu%3cego si+ procesu, kt)ry stara si+ kontrolowa"os)b w za%'u%3cych for'alnie szeregowe bycie stanowiska ratu%3 sytuac%+wynika z sytuac%i gdy 8pisywane tego, *e ofic%alne struktury i hierarchi+ zawodz3 5 to w$a/nie osobiste zaanga*owanie i inic%atywa powy*szy' cytacie poczucie wykorzystywany'

zbiurokratyzowany proces produkc%i potrzebu%e, ale %ednocze/nie nie rozpozna%e i nie wynagradza oddolnego zaanga*owania pracownik)w i pracownic-

Proces pracy& kontrola i autono#ia

4artek6 , na%fa%nie%szy tekst, %aki us$ysza$e' od dyrektora tego festiwalu, kt)ry zaraze' w su'ie by$ 'oi' wychowawc3, brz'i 'nie% wi+ce% tak6 Ha%'i% si+ ty', 'a by" zrobione dobrze, %a si+ na ty' nie zna', ale %e/li b+dzie Fle, to 'asz przer3bane-

0a%bardzie% charakterystyczna dla procesu produkc%i festiwalu for'3 organizac%i pracy %est organizac%a zadaniowa, eliptycznie podsu'owana w wy*e% przytoczony' cytacie- .yrektor :producentka, koordynator etc-; zleca pracownicy czy pracownikowi wykonanie okre/lonego zadania pozostawia%3c woln3 r+k+ co do sposobu realizac%i i rozlicza%3c %edynie z uzyskanego rezultatu- 0ie nale*y da" si+ zwie/" *artobliwe'u charakterowi wypowiedzi 2ana .yrektora osoba, kt)ra nie wywi3*e si+ ze zlecone% pracy rzeczywi/cie 'o*e 'ie", w ten czy inny spos)b, przer3bane- 2rzydzielenie zadania %est bowie' %ednocze/nie przydzielenie' zakresu odpowiedzialno/ci za okre/lony ele'ent czy aspekt procesu produkc%i festiwalu- Jest wezwanie' do sa'odzielnego autono'icznego dzia$ania, ale wypowiedziane ty' sa'y' tone' co w przypadku ludzi, kt)rzy stanowili kadr+ wykonawcz3 w epoce tayloryzac%i(tanis$aw6 J---K gruncie rzeczy nawet, poza ty', *e dosta$e' pakiet fil')w, kt)re

'a' pu/ci" i %ak3/ ta' kole%no/", czyli podzia$ na dni, to w zasadzie to %u* by$o racze% taka, taka dobrowolno/", i w$a/nie tego %ak 'y sobie z ty' poradzi'y, nikt na' niczego nie sugerowa$, i zreszt3 nikt te* nie 'ia$ czasu na to, *eby z na'i siedzie" i ')wi" na'-

2rzytoczona powy*e% wypowiedF opisu%e w$a/nie typowy przebieg przydzia$u zadania6 kierownik lub koordynator przedstawia wolontariuszowi :ty' wypadku; rezultat %aki 'a uzyska" lub cel %aki 'a osi3gn3"- Hadanie %est okre/lone przez to, co %est istotne ze wzgl+du na przebieg ca$o/ci wydarzenia6 tre/" :pakiet fil')w; i ter'in :podzia$ na dni;I wolontariusz otrzy'u%e do dyspozyc%i okre/lone zasoby, kt)re ewentualnie 'usi uzupe$ni" w$asny'i /rodka'i :(tanis$aw6 J8 ty' sa'y' zadaniuK6 zasadzie dostali/'y kna%p+, arto te* doda", dostali/'y fil'y i na nasze% g$owie by$o, *eby zorganizowa" sprz+t;-

*e w przypadku zada bardzie% z$o*onych pracownik albo pracownica 'a tak*e czasa'i 'o*liwo/" sa'odzielnego dobierania sobie wsp)$pracownik)w czy podw$adnych-

4artek6 4o %e/li na przyk$ad kto/ ca$3 swo%3 prezentac%+ kt)ra %est wielka, i ca$y sw)% dorobek kto/ chce zaprezentowa", 'a na swoi' dysku, kt)ry nie %est przeno/ny' dyskie', to trzeba znaleF" prze%/ci)wk+- H kolei %e/li kto/ 'a t3 sa'3 prezentac%+ na no/niku typu 1. czy dysk wy'ienny to 'o*na 'u da" laptopa swo%ego i on te* poleci, takszystko zale*y od tego, %ak bardzo 'asz do/wiadczone osoby, kt)re--- czase' %est tak, *e przyk$adowo %aki/ nazwi%'y to koordynator %akiego/ dzia$u technicznego, kt)ry w$a/nie odpowiada za takie wyst+py liOe spaniku%e, w$a/nie przychodzi wolontariusz i ')wi ale %a 'a' laptopa takiego, i tak dale%, wyci3ga i p)$ sekundy, i po prostu %est za$atwiona sprawa-

Jednocze/nie nie wszystkie wykonywane zadania s3 wynikie' kierowniczego przydzia$u znaczna ich cz+/" po%awia si+ w spos)b niespodziewany, w trakcie procesu produkc%itakich wypadkach pracownik nie 'o*e czeka" w powszechny' przekonaniu y*e% przytoczony przyk$ad wskazu%e tak*e na z'ienny' naszych respondentek i respondent)w a* kto/ 'u wyda polecenie za$atwienia sprawy, lecz 'usi wykaza" si+ w$asn3 inic%atyw3znaczenie poczucia odpowiedzialno/" :postawa wolontariusza; nad odpowiedzialno/ci3 instytuc%onaln3 :koordynator, kt)ry odpowiada za takie wyst+py spaniku%e;funkc%onowa" bez takie% for'y sa'oorganizac%i9ntoni6 #usia$e' sobie sa' organizowa" prace i od razu by$e' wrzucony w taki tryb, *e po prostu dosta%esz zadanie i wiesz co 'asz zrobi", to znaczy stoi przed tob3 cel, %aki' %est utworzenie wystawy, dosta%esz list+ artyst)w, i to co 'usisz zrobi" to sprawi", *e ta wystawa si+ otworzy, a nie stoi nad tob3 nikt i nie ')wi %akie kroki po kolei 'asz dokonywa", *eby do tego doprowadzi"- &o %est ca$kowicie--- spos)b w %aki tuta% pracu%+ %est zale*ny ode 'nie- 8czywi/cie przychodz+ tuta% do biura i siedz+ ile/ ta' godzin, ale to nie %est tak ze przychodz+ *eby siedzie" od ?E do ?>6EE-

i nieprzewidywalny' /rodowisku festiwalu organizac%a pracy nie 'og$aby sprawnie

2roces pracy festiwalowe% da%e pracownico' i pracowniko' wysoki stopie autono'ii spos)b w %aki pracu%3 zale*y od nich nie 'usz3 trzy'a" si+ narzuconych procedur, wyznaczonych godzin pracy, wyznaczonego 'ie%sca etc- 8czywi/cie tak d$ugo %ak d$ugo b+d3 w stanie zrealizowa" zadanie- 2racownica czy pracownik sa'odzielnie organizu%e, wykonu%e i kontrolu%e przebieg swo%e% pracy- H %edne% strony da%e to pewn3 'o*liwo/" dostosowania procesu pracy do w$asnych potrzeb, upodoba :respondentki ')wi$y np- o preferowaniu pracy w nocy;, czy innych za%+" :np- studi)w, pracy zarobkowe% etc-;- H drugie% strony %ednak narzuca na pracownika konieczno/" sa'odzielnego

podporz3dkowania swoich dzia$a warunko' realizac%i zadania6 ')wi36 /wietnie, super i tak dale%, a ty sa' oceniasz kurde, a tyle

sa'oorganizac%i, szyscy

sa'odyscypliny, sa'odzielne%, krytyczne% oceny rezultat)w w$asne% pracy :4artek6

rzeczy %eszcze %est niedorobionych; inacze% ')wi3c zarz3dzania sa'3 sob3- &a tzwodpowiedzialna autono'ia zast+pu%e zewn+trzny nadz)r nad wewn+trzn3 prac3 nadzoru.awid6 , to Jwsp)$praca z bardzie% do/wiadczon3 pracownic3K by$o fa%ne, bo pozna$e' troch+ technik+ %e% roboty i ona naprawd+ %est bardzo zorganizowana, tak*e--- du*o, du*o 'i to da$o, bo sobie pozapisywa$e' na ko'pie r)*ne %e% takie--- nie wie'--'etody, co 'i teraz nadal po'aga w pracy do dzisia%--- i do/wiadczenie te*-

ysoki pozio' autono'ii w 'ie%scu pracy pozwala zachowa" kontrol+ nad rozwo%e' w$asnych u'ie%+tno/ci- (a'odzielno/" da%e wiele okaz%i do nauki i pog$+biania w$asnych u'ie%+tno/ci zawodowych :!rystyna6 #ia$a' %ednak du*3 decyzy%no/" w 'oich dzia$aniachielu rzeczy si+ nauczy$a'-;- Jednocze/nie do repertuaru niezb+dnych u'ie%+tno/ci technicznych i ad'inistracy%nych doda%e u'ie%+tno/ci sa'oorganizac%i pracy8rganizatorki i organizatorzy festiwali sporadycznie %edynie inwestu%3 w rozw)% u'ie%+tno/ci swoich pracownik)w, da%3c i' w za'ian 'o*liwo/" zdobywania nowych i pog$+biania %u* posiadanych u'ie%+tno/ci w trakcie sa'ego procesu pracy- 2oni*sza wypowiedF przedstawia t+ sytuac%+ %ako rodza% wy'iany 'i+dzy organizatorka'i a pracownika'i6
2!6 9 czy pracodawca inwestu%e w rozw)% &woich u'ie%+tno/ci7 4artek6 iesz co, czy inwestu%e w rozw)%--- tak, ale pozosta%e %akby widzisz, %a sa'3 inwestyc%3 widz+ to, *e na przyk$ad 'og+ co/ robi" po swo%e'u- 4o to %est %aki/ koszt alternatywny- !to/--- to %est tak zwane zarz3dzanie ryzykie'- Je/li %a co/ zrobi+ dobrze i po swo%e'u, to si+ wiele naucz+, ale %e/li robi3c--- i b+dzie to dobrze zrobione- Je/li to spieprz+, to czase' si+ naucz+ %eszcze wi+ce%, tylko, *e i'preza ponosi wielkie ryzyko-

8rganizatorki i organizatorzy festiwalu bior3 na siebie ryzyko wysokie% autono'ii pracownicze% pracownik robi3c po swo%e'u 'o*e pope$nia" b$+dy zagra*a%3ce przebiegowi i %ako/ci festiwalu- H drugie% strony nie 'usz3 inwestowa" w nabywanie i rozw)% ko'petenc%i zawodowych swoich pracownik)w i pracownic, gdy* ci zobowi3zani s3 zdoby" %e na w$asn3 r+k+ w drodze do/wiadczenia-

!rystyna6 Ja odpowiada$a' w og)le za za'awianie katalog)w, ulotek, plakat)w tak*e-to by$o dla 'nie takie pierwsze w og)le zderzenie si+ z ty' /wiate' wydruk)w--*e w og)le s3 %akie/ gra'atury papieru, wy'iary--- 8czywi/cie to si+ wyda%e w ty' 'o'encie oczywiste nato'iast %a wtedy by$a' taka--- #atko boska, po prostu--2!6 1o tu wybra"7 !rystyna6 &ak, %ak %a 'a'--- ten--- %ak %a 'a' to oceni", sk3d %a 'a' to wiedzie", tak*e--no tuta%, to by$o takie b$3dzenie wr+cz ko'pletne-

&a tendenc%a do $3czenia wykonywania pracy z nauk3 zawodu bywa przyczyn3 stres)w i obaw- 2owy*szy cytat pokazu%e %ak nawet wzgl+dnie proste :patrz3c wstecz, z perspektywy zgro'adzonego %u* do/wiadczenia; zadania 'og3 okaza" si+ proble'e', kiedy wykonu%e si+ %e po raz pierwszy- .o zada wykonywanych przez autono'icznego pracownika czy pracownicy nale*y zate' tak*e zaliczy" ustawiczn3 nauk+ w$asnego zawodu-

'ontrola zewntrzna

0atalia6 , tak naprawd+ ten 'o'ent nadzoru %est tak naprawd+ straszny, przychodzi na sa'y' kocu, i dopiero wtedy przychodzi ewaluac%a pracy kt)r3 si+ wykona$o, i cz+sto okazu%e si+, *e na sa'y' kocu co/ si+ zrobi$o Fle, nie wiedz3c o ty', szczeg)lnie %e/li pracu%esz po raz pierwszy w taki' syste'ie i nie wiesz %ak robi" r)*ne rzeczy, i wtedy powsta%3 r)*ne proble'y i konflikty z ty' zwi3zane-

0a%wa*nie%sz3, stosowan3 w procesie produkc%i festiwalowe%, 'etod3 zewn+trzne% kontroli pracy %est kontrola nad %e% rezultate'- Jak /wiadczy wy*e% przytoczona wypowiedF kontrola taka 'o*e 'ie" for'+ bardzo stresu%3cego 'o'entu ewaluac%i gotowego dzie$a6 'a'y tu do czynienia z pracownikie' techniczny' odpowiedzialny' za realizac%e poszczeg)lnych ele'ent)w festiwalu- &a' gdzie pracownica czy pracownik %est odpowiedzialny racze% za %aki/ og)lny aspekt, ni* okre/lony ele'ent :np- logistyk+, zakwaterowanie, wolontariuszy, kontakty z 'edia'i etc-; kontrola rezultat)w wi3*e si+ z oczekiwanie' p$ynnego przebiegu ca$ego wydarzenia i wchodzi w gr+ dopiero kiedy zaczyna%3 po%awia" si+ %akie/ zauwa*alne nieprawid$owo/ci :np- op)Fnienia, proble'y z noclega'i etc-;- Gwentualna bardzie% szczeg)$owa :i bardzie% stresu%3ca; ewaluac%a pracy nast+pu%e %u* zazwycza% po zakoczeniu i'prezy-

9nna6 4o %a te* zatrudnia' na ka*de 'ie%sce, gdzie odbywa%3 si+ spektakle, %ednego cz$owieka, kt)ry 'usi ta' by" od pocz3tku do koca- , on ta' siedzi- .osta%e %akby ode 'nie taki pakiet, czyli ca$y sprz+t 'a wyna%+ty, 'ie%sce*eby si+ faktycznie wydarzy$oszystko %est uzgodnione, ale na 'ie%scu 'usi z zespo$e' poroz'awia" i to, co %a uzgodni$a' wcze/nie% dopilnowa",

przypadku wi+kszych i bardzie% zbiurokratyzowanych festiwali :powy*szy przyk$ad pochodzi z %ednego z wi+kszych polskich festiwali teatralnych; kontrola nad rezultata'i pracy przybiera bardzie% syste'atyczn3 for'+ pilnowania tocz3cego si+ w wzgl+dnie autono'iczne :wszystko %est uzgodnione; procesu pracy.awid6 J---K !to/ ta' nie za$atwi$ sobie g$o/nik)w 'i'o i* wpisa$, *e b+dzie 'ia$ g$o/niki no to trzeba teraz szybko wyna%3" %akie/ inne, a %est--- lato to %est po prostu festiwalowy bu' i strasznie ci+*ko %est za$atwia" sprz+ty, no wi+c--- po prostu za$atwi$e' g$o/nik za @EEEz$, strasznie drogo, a to na przyk$ad si+ nie 'ie/ci$o w bud*eciei+c by$ troch+ gn)%-

.rug3, powszechnie stosowan3 zewn+trzn3 for'3 kontroli procesu pracy, %est wyznaczanie 'u granic, kt)rych nie 'o*e przekracza"- 1hodzi tu o ograniczenia czasu :dedla%n; i /rodk)w :finansowych, sprz+towych i osobowych;, kt)re pracownik 'a do dyspozyc%i- 2rzytoczony wy*e% cytat pokazu%e, *e pracownica odpowiedzialna za okre/lony ele'ent festiwalu 'o*e sa'odzielnie pode%'owa" dowolne kroki, kt)re doprowadza do %ego powodzenia, lecz %e/li przekroczy wyznaczone granice :w ty' wypadku6 bud*et; robi si+ gn)%- 2rzekroczenie wyznaczonych granic da%e prze$o*ony' podstaw+ do wszcz+cia szczeg)$owe% kontroli przebiegu procesu pracy i zasadno/ci pod%+tych decyz%i :w powy*szy' przyk$adzie6 pracownica 'usia$a si+ t$u'aczy" z przyczyn wydania tak du*e% su'y pieni+dzy;, niszcz3c iluz%e pe$ne% autono'ii i przypo'ina%3c o funkc%onu%3cych relac%ach hierarchicznychJe/li przy%rzy'y si+ ponownie przedstawiony' przyk$ado' funkc%onowania 'echaniz')w zewn+trzne% kontroli :9nna6 z ty' zwi3zane- .awid6 pracodawcy;tedy powsta%3 r)*ne proble'y i konflikty i+c by$ troch+ gn)%-; zauwa*y'y, *e s3 one 'ie%sce' prze%awiania

si+ konfliktu 'i+dzy pracownika'i a organizatora'i :wyst+pu%3cy'i wzgl+de' nich %ako tych w$a/nie 'o'entach hierarchiczna struktura organizac%i festiwalu wdziera si+ we wzgl+dnie autono'iczny proces pracy, potwierdza%3c %ego subsu'pc%+

w ra'ach panu%3cych stosunk)w produkc%i i przypo'ina%3c o zasadniczo heterono'iczny' charakterze pracy na%e'ne%, o kt)ry' pisali/'y na pocz3tku tego rozdzia$u-

Pod#iotowe efekty procesu pracy

Hwi3zek 'i+dzy warunka'i procesu pracy, wysok3 autono'i3 a pod'iotowo/ci3 pracownic i pracownik)w 'o*na opisa" %ako szczeg)lny 'echaniz' kontroli nor'atywne%, zast+pu%3cy w procesie produkc%i festiwalu bardzie% bezpo/rednie for'y kontroli pracy8 ile przedsi+wzi+cie 'a zakoczy" si+ sukcese', pracownica czy pracownik 'usi wnie/" do niego nie tylko swo%3 prac+ i u'ie%+tno/ci lecz tak*e kreatywno/", inteligenc%+ i u'ie%+tno/" reagowania na nieprzewidziane sytuac%e- 9le tak*e u'ie%+tno/" sa'odzielnego pode%'owania niezb+dnych, w danych okoliczno/ciach dzia$a, bez oczekiwania na polecenia z g)ry, a w kocu tak*e swo%e zdolno/ci ko'unikacy%ne i osobowo/"- (3 to rzeczy, kt)rych nie spos)b wyegzekwowa" za po'oc3 nadzoru- (t3d te* zarz3dzanie ludF'i w procesie produkc%i festiwalu zorientowane %est nie na nadzorowanie ich zachowa, lecz na wzbudzanie w nich poczucia odpowiedzialno/ci- Hatrudnienie do pracy przy festiwalu nie %est prosty' akte' sprzeda*y si$y robocze%6
9ntonina6 4ardzo zaanga*owa$a' si+ ca$3 sob3 w festiwal, bo by$a' w stanie po/wi+ci" wszystko dla niego J---K bo %ak si+ chce zaanga*owa" tak ko'pletnie, ca$kowicie, ca$3 swo%3 sob3, to wiado'o %ak przy festiwalu Jnazwa festiwaluK chcia$a' by" na ka*dy' koncercie, chcia$a' by" codziennie w biurze i po'aga" i wykonywa" wszystko o co 'nie poprosz3-

Hatrudnienie si+ do pracy przy festiwalu 'a charakter zaanga*owania, zar)wno e'oc%onalnego %ak i 'oralnego- 8znacza co/ wi+ce% ni* u'ow+ czy nawet ofert+ po'ocy :w przypadku wolontariuszy;, lecz stanowi wzi+cie na siebie osobiste% odpowiedzialno/ci za realizac%e wydarzenia- 8czywi/cie, poczucie odpowiedzialno/ci za ca$o/" festiwalu, cho" niew3tpliwie wa*ne, 'a znaczenie drugorz+dne wobec bardzie% konkretne% odpowiedzialno/ci za w$asn3 dzia$k+ tzn- przydzielony lub wybrany ele'ent festiwalu :lub te* po prostu szereg okre/lonych zada;, kt)ry' dany pracownik czy pracownica 'a si+ bezpo/rednio za%'owa"- 2roces rozdzielania zada %est zate' tak*e procese' rozdzielania obszar)w odpowiedzialno/ci, odpowiedzialno/ci zar)wno w sensie instytuc%onalny' tzn- tego kto za co %est rozliczany %ak i 'oralny' %ako pewnego

'oralnego zobowi3zania- (y'etryczne wobec zobowi3zania branego na siebie przez pracownice %est zaufanie, %aki' obdarza %3 kierownictwo6
!rystyna6 &ak*e--- no tak, %est taki--- 0ie 'a' kogo/ kto tak nade 'n3 stoi lub, *e wykonu%+ tylko i wy$3cznie funkc%e w stylu--- tak %akby'--- 'o*na powiedzie", *e nawet przy Jnazwa festiwaluK, gdzie %a z ni'i do/"--- no to nie %est %akby a* taka du*a funkc%a0ato'iast, %a dosta%e ridery techniczne czyli oni 'a%3 do 'nie du*e zaufanie dlatego, *e--- %ednak--- oni wiedz3, *e %a zbior+ wszystko i to wszystko b+dzie na 'ie%scu- 1zyli %a tuta% 'a' %akby swo%3 dowolno/", %a sa'a sobie planu%+ godzin+--- %ak, kiedy, co, gdzie--- sa'a odpowiada' za to, nie wie', *eby z kierowc3 si+ dogada"takiego- &o s3 'o%e zadania po prostu(tanis$aw6 0o po prostu %est si+ w 'iar+, powiedz'y, doros$y' cz$owiekie' i trzeba si+ ogarn3" z sytuac%3szystko %est na 'o%e% g$owie, tak*e--- no %a nie czu%+ tuta% %akby takie% du*e% kontroli czy czego/

ty' procesie 'oralne% wy'iany, kt)ry 'o*e'y okre/li" %ako kontrol+ przez upod'iotowienie lub te* kontrol+ nor'atywn3, kierownictwo obdarza%3c pracownika czy pracownic+ zaufanie' rozpozna%e %3 %ako pod'iot 'oralny6 doros$3, ko'petentn3 i odpowiedzialn3 osob+, ta z kolei rozpozna%3c si+ w te% interpelac%i bierze na siebie odpowiedzialno/", przekszta$ca%3c cel wyznaczony przez kierownika w sw)% cel osobistyten spos)b dusza robotnika 'o*e sta" si+ cz+/ci3 fabryki- 2racownicy i pracownice widz3c, *e s3 traktowani %ak osoby odpowiedzialne i sa'odzielnie stara%3 si+ dobrze wykonywa" swo%3 prac+, *eby nie zawie/" pok$adanego w nich zaufania.awid6 9 podoba 'i si+ to, *e w$a/nie %est--- *e %este' bardzo odpowiedzialny ta', *e 'usz+ by" odpowiedzialn3 osob3 i %a decydu%+ o r)*nych rzeczach- 9 %ak si+ da ko'u/ 'o*liwo/" decyzy%no/ci, bycia decyzy%n3 osob3 w pewnych kwestiach to si+ po prostu bardzie% chce, bo %est wi+ksza 'otywac%a-

!a*de zlecone zadanie do wykonania %est %ednocze/nie przydzielenie' pewne% odpowiedzialno/ci, pracownica czy pracownik pode%'u%3c si+ %ego wykonania sta%e si+ osobi/cie odpowiedzialny za okre/lony ele'ent lub aspekt festiwalu- 2isali/'y %u* wcze/nie% o znaczeniu %akie poczucie osobiste% odpowiedzialno/ci 'a dla funkc%onalnego, %ak r)wnie* hierarchicznego podzia$u pracy w procesie produkc%i festiwalu-

.awid6 9 dziewczyna, kt)ra by$a op$acony' 'enad*ere' te% sali by$a chyba w ci3*y czy--- nie wie', 'ia$a dzieci i %e% ta' praktycznie nie by$oi+c laska dosta$a wyp$at+ z dotac%i, tak7 H, w og)le--- z funduszy fundac%i, a %a zapierdala$e' za ni3-

2oczucie odpowiedzialno/ci stanowi 'echaniz' sa'oorganizac%i procesu pracy, wzgl+dnie niezale*ny od wszelkich ofic%alnych i hierarchicznych podzia$)w, czego na%lepie% dowodzi fakt, *e %est %e w stanie zast3pi" kiedy te struktury zawodz3!rystyna6 &o %est takie pode%/cie troch+--- z %edne% strony *eby to wpisa" w 1L, ale te* 'a' wra*enie, *e to %est nie kwestia szukania do/wiadczenia tylko tak naprawd+ zdobycia plakietki i ewentualnie 'o*liwo/ci, po prostu, we%/cia na--- tylko i wy$3cznie tyle- 4o widz+ takie--- tak %akby sytuac%e, gdzie kto/ si+ zg$asza na wolontariat i zapisu%e si+ tylko raz, na przyk$ad, na dy*ur czterogodzinny- Festiwal 'a, nie wie', C dni, a on przychodzi tylko %ednego dnia, 'a plakietk+ i widz+ go p)Fnie% na wszystkich spektaklach, bo on chce we%/"-

opozyc%i do odpowiedzialnego pod'iotu, zaanga*owanego i godnego zaufania, zna%du%e si+ pod'iot oportunistyczny, powszechnie wyst+pu%3cy %ako negatywny bohater narrac%i naszych respondentek i respondent)w- 2od'iot oportunistyczny :niekoniecznie wolontariuszka; zainteresowany %est tylko swoi'i korzy/cia'i :npdar'owy' uczestnictwe' w festiwalu;, nie chc+ robi" wi+ce% ni* to niezb+dne, nie poczuwa si+ do odpowiedzialno/ci i nie podziela entuz%az'u- 4ez /cis$ego nadzoru nie 'o*na na ni' polega" i w kontek/cie festiwalowego procesu pracy okazu%e si+ zupe$nie bezu*ytecznyNanna6 4o %ak nie 'a obowi3zk)w kto co to %eden si+ b+dzie poczuwa$ i b+dzie robi$ du*o, a drugi tak %ak ')wi$a' wcze/nie% zrobi ?S=, a na koniec powie6 9le 'y/'y odwalili festiwalT, nie7 , na przyk$ad powie6 4o ten festiwal nie polega$ na organizowaniu tylko ratowaniu-- , 'y/'y zrobili/'y, 'y/'y poszli/'y, 'y/'y po$o*yli tory przed Ratusze', nie7 4+dzie sta$ i tylko patrzy$ si+ %ak ')% Ji'i+ osobyK z--- o = rano--- k$ad3 ch$opaki tory, kt)re przy%echa$y ta' spod Jnazwa 'iastaK-

8rganizac%a pracy oparta w du*y' stopniu na poczuciu osobiste% odpowiedzialno/ci i ograniczone% kontroli sprawia, *e osoby zaanga*owane s3 na niekorzystne% pozyc%i wzgl+de' oportunist)w i oportunistek- 1i ostatni 'og3 czerpa" korzy/ci z uczestnictwa w procesie produkc%i festiwalu :%ak dar'owy wst+p czy po prostu przypisywanie sobie zas$ugi za organizac%+ z wy*e% przytoczonego przyk$adu;, bior3c na siebie nieproporc%onalnie 'a$3 ilo/" pracy- 8g)lnie 'a$o represy%na at'osfera procesu pracy

sprawia

tak*e,

*e

nie

'a 'o*liwo/ci dyscyplinowania

takich os)b

:!rystyna6

J8 wolontariuszu oportuni/cieK , wiesz, no 'y nie 'o*e'y z ty' nic zrobi"--- w sensie, no %a nie 'og+ powiedzie"6 ($ucha%, ale tylko raz by$e/-;- (t3d te* proces pracy na%lepie% funkc%onu%e, kiedy realizu%e go wsp)lnota zaanga*owanych6
#ateusz6 , %ak widzisz takie zaanga*owanie z drugie% strony nie tylko na polu kupienia napo%)w i za$atwienia 'ateria$)w, tylko te* osoby, kt)ra b+dzie czyta$a wszystkie testy i wy$apie ka*d3 liter)wk+, opr)cz tego wy$apie ka*dy bezsens kt)ry %est ta' napisany, praca z tak3 osob3 od razu bardzie% anga*u%e ci+, i wiesz, *e to %est priorytet, a inne rzeczy s3--- to %est chyba tak, *e %ak widzisz, w og)le w pracy, *e %ak widzisz czy%e/ zaanga*owanie to od razu sa'a te* si+ chcesz zaanga*owa" w co/ ta' bardzie%-

sp)$dzielony entuz%az' i zaanga*owanie s3 klucze' do dobre% at'osfery pracy8soby zaanga*owane 'obilizu%3 si+ wza%e'nie i s3 dla siebie przyk$ade'- 8si3gni+cie takie% at'osfery %est %ednak przede wszystki' kwesti3 odpowiednie% selekc%i uczestnik)w procesu pracy6
.awid6 Ja si+ stara' by" racze% 'i$y ni* rozkazu%3cy- 9le z drugie% strony te* trzy'a' taki dystans, bo--- od razu te* da si+ wyczu" %ak dana osoba podchodzi do pracy, tak7 1zy przysz$a tuta%, *eby si+ powozi" czy przysz$a, *eby co/ zrobi" rzeczywi/cie, wtedy z taki'i od razu nawi3zu%+ kontakt, a ta'ty' nawet nie wie' czy da%+ szans+ *eby si+ wykazali, bo widz+, *e %ak gada', a oni ta' patrz3 na co/ innego, co nie7 nie chce 'i si+ 'arnowa" nawet czasu na nichb+dziei+c ie', *e na przyk$ad %utro ich %u* nie

i+c stara' si+ tak ciep$o powiedzie"6 ($ucha%, zrobi'y tak i %akby

wsp)$praca, a nie, *e %a tobie rozkazu%+- #y raze' robi'y pro%ekt to 'usi'y raze' sobie tuta% po'aga", nie7

Rozpoznawanie os)b prze%awia%3cych w$a/ciw3 postaw+ okazu%e si+ istotne, nie tylko w procesie rekrutac%i, lecz tak*e w sa'y' procesie pracy- 2ozwala oddzieli" warto/ciowych wsp)$pracownik)w i wsp)$pracownice, na kt)rych b+dzie 'o*na polega" od oportunist)w kt)rzy 'og3 by" tylko Fr)d$e' konflikt)w-

Podsu#owanie

2roces

pracy

festiwalowe%,

cho"

zr)*nicowany

pod

wzgl+de'

stopnia

biurokratyzac%i, charakteryzu%e si+ %ednak wysoki' pozio'e' pracownicze% autono'ii

i przewag3 nor'atywnych 'echaniz')w kontroli nad zewn+trzny'i- 2racownik czy pracownica festiwalowa powo$ana %est do sa'odzielno/ci, zachowu%3c kontrol+ nad swo%3 prac3 i %ednocze/nie pode%'u%3c powierzone %e% zadania %ako osobist3 odpowiedzialno/"4ez tego poczucia odpowiedzialno/ci organizac%a procesu produkc%i, zredukowana do for'alne% hierarchii, nie by$aby w stanie sprawnie funkc%onowa" w z'ienny' i wszechstronnie anga*u%3cy' /rodowisku pracy festiwalowe%8rganizatorzy procesu produkc%i z'uszeni s3 zate' tworzy" warunki dla funkc%onowania autono'ii pracownicze%Jednocze/nie 'usz3 /ci/le kontrolowa" rezultaty procesu pracy, potwierdza%3c ty' sa'y' swo%e niezbywalne prawo do wy$3cznego dysponowania produkte'-