1

POLSKA AKADEMIA NAUK

ODDZIAŁ W KRAKOWIE

NAUKA DLA WSZYSTKICH

NR 404

RYSZARD P. JASIŃSKI

SCIENCE FICTION
SZKIC Z DZIEJÓW
LITERATURY POPULARNEJ
W STANACH ZJEDNOCZONYCH
I WIELKIEJ BRYTANII

WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK • ŁÓDŹ

ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1986
 2

Spis treści
I. Wstęp
II. Zarys dziejów Science Fiction
1. Prekursorzy (od starożytności do wieku XIX)
2. Ojcowie gatunku (Verne i J. G. Wells) – literatura SF przełomu XIX i XX
wieku
3. W stronę literatury masowej (Hugo Gernsback (początek okresu
międzywojennego)
4. Złote lata Johna Campbella (1936 – 1945)
5. Na równych prawach (1946 – 1960)
III. Ostatnie ćwierćwiecze (1960 – 1985)
6. Boom lat sześćdziesiątych
7. Nowa Fala (1963 – 1984) – Od Nowej Fali do Cyberpunku
8. Bez programu (1985 – 1986)
IV. Literatura

Okładka wydania z 1986 r.

 3

Moim najbliższym, którzy odeszli

Mamie Halinie, synkowi Rysiowi-Bartusiowi
i Januszowi Zajdlowi
poświęcam

I. WSTĘP
1. Science fiction (sf) jest angielskim terminem literackim o pięćdziesięcioletniej tradycji. Świadome zastosowanie tego terminu w
tytule niniejszej pracy wskazuje na ograniczenie rozważań nad istotą tego zjawiska wyłącznie do angielskiego obszaru językowego.
Co prawda, wbrew podstawom wiedzy literaturo-znawczej zachowano umowne określenie "gatunek" przy charakteryzowaniu
science fiction, (a przecież sf wykracza nie tylko poza ramy gatunku, ale i rodzaju literackiego), lecz i to jedynie w celu podkreślenia
intencji autora, zainteresowanego przede wszystkim warstwą literacką zjawiska. Wszelkie inne formy rozwoju science fiction:
malarstwo, film i komiks zostały w pracy pominięte.
Z uwagi na brak polskich odpowiedników zachowano w mniejszej pracy szereg anglojęzycznych terminów fachowych.
Nieprecyzyjne określenia polskie zastąpiono określeniami: science fiction, science fantasy, fantasy, weird i horror fiction. Pozwala
to nie tylko na dokładniejsze omówienie dziejów gatunku, ale i wyodrębnienie szeregu podgatunków i wykazanie różnic wewnątrz-
gatunkowych tego nurtu prozy, który w Polsce znany jest jako fantastyka.
Zainteresowanych terminologią autor odsyła do dwumiesięcznika literackiego "Sfera" (nr 4), gdzie ukazał się jego Słownik
terminów science fiction i fandomu. W nieco odmiennej postaci słownik ten drukował szczeciński kwartalnik kulturalny "Miedzy
Innymi" (nr 5-6, 1985).
2. Ograniczenie objętości mniejszej pracy do zaledwie 70 stron maszynopisu nałożyło na autora obowiązek wyjątkowo
selektywnego podejścia i wyboru jedynie takich zjawisk literackich i wydarzeń, które odegrały najistotniejszą rolę w kształtowaniu
gatunku. Podtytuł: Szkic z dziejów literatury popularnej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii implikuje chronologiczny
układ niniejszej publikacji. Jedynie wyjątkowo praca obejmuje zjawiska i pisarzy spoza sfery anglojęzycznej. Zainteresowani
rozwojem fantastyki naukowej w innych krajach mogą przecież zawsze skorzystać z łatwo dostępnych d wielonakładowych
publikacji Krajowej Agencji Wydawniczej, wychodzących w serii "Budowniczowie gwiazd". Tom drugi, Pruszyńskiego,
poświęcony jest francuskiej sf. Tom trzeci, Dworaka, omawia radziecką fantastykę. Można było zatem, bez obawy, że zuboży to
'wiedzę czytelnika w tym. zakresie, ograniczyć się do jednej tylko strefy językowej. Tym bardziej, że (istniejące w Polsce publikacje
są albo zbyt unaukowione, jak to jest w przypadku świetnych opracowań Zgorzelskiego, bądź zbyt mało precyzyjne i przekłamane,
jak to jest w przypadku Lema i Englandera. Nie są to ponadto prace poświecone dziejom gatunku. Spełniają one swój odrębnie
wytyczony przez autorów cel.
Można mieć jedynie nadzieję, że ta skromna publikacja zachęci któreś z wydawnictw do umieszczenia w serii sf pełniejszego
opracowania. Dobry przykład dało Wydawnictwo Poznańskie, udostępniając swoją serię sf Smuszkiewiczowi. Może przełamie to
wreszcie konserwatyzm "Iskier" i zdopinguje "Czytelnika" lub "Alfę"?
3. Nadzieja na pojawienie się pełnego opracowania dziejów science fiction skłoniła autora do rezygnacji z pełniejszego
potraktowania dorobku szeregu czołowych pisarzy sf i zupełnej rezygnacji z omawiania twórczości tych autorów, których utwory są
naśladownictwem najlepszych dzieł ich epoki i których twórczość z uwagi na wulgaryzm, językowy nie mieści się w obrąbie
jakiejkolwiek poważniejszej monografii. To główna wada niniejszej pracy, albowiem dokonano omówienia najistotniejszych pozycji
książkowych, rezygnując z pełniejszej charakterystyki krótszych form prozatorskich. Tymczasem większe formy literackie -
zwłaszcza w krajach anglojęzycznych - są na ogół przeróbką publikowanych już wcześniej opowiadań.
Świadomie pominięto również inne formy obecności science fiction jak: poezję, dramat, malarstwo, komiks, film, telewizję. Dla
okraszenia suchego opracowania pozostawiono jedynie anegdoty literackie, ujawniające kulisy rozwoju sf.
 4

4. Z powodów wspomnianych wyżej niniejsza praca dzieli się na trzy rozdziały: (I) wstęp, tłumaczący autora ,z mimowolnych i
nieumyślnych uchybień; (II) rozdział pierwszy poświęcony dziejom gatunku od początku do końca lat pięćdziesiątych; (III) rozdział
drugi, omawiający współczesną fantastykę od początku lat sześćdziesiątych do końca roku 1984.
Utwory nie tłumaczone na język polski zachowują tytuł oryginału1. Przy istniejących tłumaczeniach podano jedynie tytuł w języku
polskim. Daty w nawiasach odnoszą się wyłącznie do pierwszych wydań angielskich i amerykańskich. W przypadku opowiadań i
nowel, po dacie umieszczono miejsce publikacji, tj. tytuł pisma lub antologii. Pominięto natomiast daty wydań polskich oraz
kolejnych wydań w języku oryginału.
 5

II. ZARYS DZIEJÓW SCIENCE FICTION

I. Prekursorzy

Science fiction jest zjawiskiem stosunkowo młodym. Pierwsze utwory sf pojawiły się na przełomie
XIX i XX wieku. Większość odmian i tematów sięga jednak korzeniami starożytności.
Protoplastą sf był Platon1 (ok. 427-347 r. p.n.e.), który w Państwie przedstawił prototyp utopijnego
państwa, zaś w Kritiasie dał początek mitowi o Atlantydzie. Od niego w prostej linii wywodzi się
ambitniejsza odmiana gatunku - fantastyka socjologiczna i kontrowersyjna forma, na wpół naukowa, na poły zaś
beletrystyczna paleoastronautyka.
Lukian z Samostat2 (ok. 120-180 r. n.e.) jest z kolei protoplastą gałęzi rozrywkowej sf. W napisanej ok. 165 r. n.e.
Historii prawdziwej (parodii ówczesnych utworów przygodowych) opisuje wyprawę na "druga stronę". Pięćdziesięciu
greckich osiłków podczas dalekiej wyprawy zaznaje wielu przygód. Poznają kobiety-drzewa. Na końcu utworu
wznoszą się na grzbiecie trąby powietrznej w przestworza, by wylądować szybko i bezpiecznie w domu.
Dopiero jednak teoria Kopernika pozwoliła literaturze uwolnić się z okowów ziemskiego świata i ruszyć w kosmos.
Pierwszy, w miarę racjonalny opis podróży pozaziemskiej zawdzięczamy angielskiemu biskupowi Franciszkowi
Godwinowi, autorowi książki The Man in the Moone (1638). Jego konkurent, również biskup angielski, poszedł w
swych rozważaniach jeszcze dalej, zakładając w Swojej książce możliwość kolonizacji księżyca.
Mowa tu o Johnie Wilkinsie i jego książce A Discourse Concerning a New World (1638). Do roku
1815 ukazało się kilkanaście podobnych utworów, opisujących wyimaginowane podróże poza Ziemię,
głównie na Księżyc.
Anglia jest również ojczyzną nowożytnej utopii. Z rozważań Sir Tomasza More (1478-1535) nad wprowadzeniem
idealnego ustroju społecznego, zawartych w dwóch tomach Utopii (1516), wziął nazwę cały nurt prozy socjologicznej.
T. More znalazł wkrótce naśladowców w osobach Franciszka Bacona (Nowa Atlantyda, 1622) i L. S. Merciera,
Francuza, którego książka L'an 2440 była pierwszą utopią wydrukowaną w Ameryce. Połączeniem utopii, powieści
przygodowej i satyrycznego pamfletu politycznego były Podróże Guliwera (1726) Jonathana Swifta (1667-1745).
Pojawienie się w roku 1764 Zamczyska w Otranto lorda Horacego Walpole (1717- -1797) zapoczątkowało nowy
gatunek literacki - powieść gotycką, zwaną również w rozbudowanej formie powieścią grozy. Nie wyjaśnione zjawiska
i mroczna atmosfera średniowiecznych (zamczysk zostaną później przejęte przez siostrzany gatunek sf - fantasy.
Autorką, której udało się połączyć trzy gatunki literackie: science fiction, powieść przygodową i
powieść gotycką, była Mary Wollstonecraft Shelley3 (1797-1851). Zdaniem brytyjskiego pisarza i
historyka literatury fantastycznej Briana Aldissa, Frankenstein (1818) Mary Shelley był pierwszym
utworem sf. Genialny naukowiec dr Frankenstein produkuje wbrew panującym wówczas poglądom
religijnym coś w rodzaju androida. Tylko że nie jest to jednak robot, lecz rozumna i nieszczęśliwa istota powstała ze
szczątków zmarłych ludzi, budząca strach i odrazę.
"Frankenstein" nie tylko stał się prototypem bohatera sf - wyobcowanego i
genialnego zarazem naukowca. Pozwolił również fantastyce na przełamanie barier
 6

dzielących różne rodzaje sztuki. W pięć lat po opublikowaniu książki wystawiono go na scenie jako Presumption: or
the Fate of Frankenstein. Sztuka odniosła w Londynie wielki sukces. Równie zawrotną karierę zrobiły niemal
wszystkie wersje filmowe, począwszy od pierwszego filmu Edisona z roku 1910.
Wiek XIX powieściami Shelley, szybkim wdrażaniem osiągnięć naukowych i powszechnością wykształcenia
przygotował grunt do powstania autentycznej science fiction. Wiara w naukę i jej możliwości była tak powszechna, że
pod jej płaszczykiem przemycano wszelkie, nawet najbardziej bzdurne pomysły i informacje. Przykładem może być
akceptacja społeczna "kaczka" dziennikarskiej Richarda Locke, który w roku 1835 na łamach nowojorskiego "Suną"
wydrukował serię artykułów o rzekomym odkryciu na Księżycu gór złota i homoidalnych istot, unoszących się w
powietrzu (sic!) za pomocą błoniastych skrzydeł.
Fascynacja nauką, tak charakterystyczna dla wieku XIX, znajduje coraz częściej odbicie w literaturze. Początkowo
pisarze jedynie sporadycznie wkraczają w -obręb nauki i fantazji, tak jak to było w przypadku Nathaniela Hawthorna
(1804-1864) i Jacka Londona (1876 - 1916). Z czasem pojawia się coraz więcej pisarzy, których fascynacja szybkim
postępem wiedzy i techniki znajduje odbicie w ich utworach.
Pierwszym pisarzem, którego całkowicie zafascynowała nauka i zagadnienia z zakresu parapsychologii był Edgar
Allan Poe4 (1809-1849). Dwie jego nowele: Hans Pfaal (1835), o podróży czy też raczej o ucieczce holenderskiego
bankruta na Księżyc, i Opowieść Artura Gordona Pyma z Naniucket (1838), o wyprawie do bieguna, wywarły duży
wpływ na twórczość Juliusza Verne. Popularność w Nowym Jorku przyniosło mu opowiadanie Bujda balonowa
(1844), napisane dla "New York Sun" w formie reportażu opisującego latającą maszyną przyszłości. Poe wniósł do
literatury wzorzec krótkiej formy literackiej, dominującej po dzień dzisiejszy w amerykańskiej fantastyce.
Wzorował się na nich inny prozaik amerykański tego okresu Fitz James O'Brien (1828-1861), uznawany przez
niektórych historyków literatury za ojca amerykańskiej sf. Najbardziej znane z jego opowiadań The Diamond Lens
5
(1858) wprowadza do sf temat równoległego mikroświata. Bohater utworu kontaktuje się z duchem wynalazcy
mikroskopu (Leeuwenhoekiem) i dzięki jego wskazówkom buduje doskonały mikroskop. Przepuszczając przez 140
karatowy diament prąd elektryczny, dostrzega w kropli wody dziewczynę niezwykłej urody. Woda w końcu paruje, a
oszalały uczony niszczy dzieło swych rąk.
Tymczasem w zindustrializowanej Anglii nadal króluje fantastyka Mary Shelley. Pod jej wpływem zabiera się do
pisania fantastyki jej przyjaciel Edward George, lord Lytton, znany przedtem jako twórca powieści awanturniczych. U
Lyttona (1803-1873), po raz pierwszy w fantastyce, pojawia się nadczłowiek. Anonimowy narrator po upadku ma dno
pieczary dostaje się do podziemnego królestwa założonego ,,na tysiące lat przed Noem", gdy nastąpił rozdział świata
na świat ludzi żyjących na powierzchni i świat Vril-ya (pod ziemią wykuwających ogromne estakady i budujący
maszyny, o jakich ludzkość nawet jeszcze nie śniła). Taki świat początkowo intryguje przybysza z zewnątrz, lecz po
pewnym czasie idylliczna utopia zaczyna mu się nużyć i przy pomocy zakochanej w nim tubylki Zee czmycha
chyłkiem do ludzi. Taka jest pokrótce treść powieści Lyttona Nadchodzące plemię (1871).
Technicznej utopii przeciwstawił się inny pisarz angielski Samuel Butler (1835-1902) w powieści Erewhon (1872).
Powoli z utopii zaczyna wyłaniać się właściwa forma science fiction. Już w wieku XIX zaczął kształtować się jej
użytkowy, w stosunku do nauki, charakter. Połączeniem utopii i science fiction była powieść amerykańskiego
socjalisty Edwarda Bellamy’ego (1850-1898), zatytułowana W roku 2000 (1888). Pisarzowi udało się wyśmienicie
sfabularyzować najnowsze koncepcje nauk społecznych i ekonomicznych, głoszonych wówczas przez socjalistów.
Jego beletrystyczne ujęcie zasad socjalizmu utopijnego przyczyniło się do spopularyzowania ideologii socjalistycznej
w Europie i Ameryce. Julian West uśpiony w podziemnej komorze, budzi się w roku 2000, by ujrzeć ogromne
 7

wieżowce i szerokie autostrady. Szczęśliwe społeczeństwo socjalistycznej Ameryki nie zna ani wojny, ani pieniądza.
Wartka akcja i ujmujący optymizm sprawiają, że książka nadal cieszy się powodzeniem. Ma wiele wydań
współczesnych, podczas gdy w Polsce ostatnie wydania pochodzą z ubiegłego stulecia. A szkoda...
Nie można tego samego powiedzieć o innej prekursorskiej powieści fantastycznej, reprezentującej nurt
moralizatorsko-ostrzegawczy. Mowa tu o The Battle of Dorking (1871) - powieści opasującej fikcyjną inwazję
Prusaków na Wyspy Brytyjskie. Bogactwo opisów operacji wojskowych przesłania, niestety zaledwie troszeczkę, tan-
detność stylu. Autor, sir George Tonikyns Chesney (1830-1895) pisał przede wszystkim swoją powieść w celu
ostrzeżenia społeczeństwa d rządu angielskiego przed ekspansjonizmem niemieckim.
Ostatnim z prekursorów dzisiejszej science fiction był Robert L. Stevenson (1850-1894), który
swoją nowelą Dr Jekyll i pan Hyde (1886) przybliżył science fiction do powieści psychologicznej.
Eksperymenty, mające na celu zrozumienie zjawiska rozdwojenia jaźni, przekształcają spokojnego i
genialnego naukowca w patologicznego mordercę - monstrum obdarzone imieniem Hyde.
To zbeletryzowane podejście do Freudyzmu zamyka obraz literatury dojrzałej już do tego, by
przekształcić się w odrębny gatunek literacki - w science fiction.
 8

2. Ojcowie gatunku

Juliusz Verne6 (1828-1905), zdobywszy swoim pisarstwem powszechne uznanie, raz na zawsze podważył panującą
wówczas opinię, że fantastyka to wyłącznie ekscentryzm literacki. Jego twórczość początkowo wyrosła z
fascynacji Edgarem A. Poe (co zresztą pisarz potwierdzał w swoim eseju o E. A. Poe w roku 1864). W
dalszej fazie twórczości, uwalniając się od wpływów zewnętrznych, wypracował własny styl utworu
fantastyczno-naukowego. Kształt, jaki dziś nieodmiennie kojarzy się nam z terminem science fiction.
Science fiction Verne'a wyszła z trzech źródeł: fascynacji poetyką prozy Poego, zainteresowań
geograficznych i przesadnego, acz przydatnego, dydaktyzmu. Jego proza, nastawiona na atrakcyjne udostępnienie
propedeutycznej wiedzy, spełniała założenia leżące w samym jej określeniu. Science fiction znaczy bowiem dosłownie
beletrystyka nauki (lub wiedzy), a nie jak twierdzi wielu pseudoznawców fikcja nauki, czy coś w tym rodzaju. Verne
dał wzór utworu, który intrygując fabułą skłania czytelnika do bezwolnego wchłonięcia podstaw wiedzy z różnych
dziedzin nauki.
W pierwszej powieści: Pięć tygodni w balonie (1862) była to wiedza geograficzna. W podróży,
równie awanturniczej co i pouczającej, do środka Ziemi, czytelnicy, podobnie jak jeden z mniej
wykształconych bohaterów dowiadują się o przeszłości geologicznej naszej planety (Wyprawado
wnętrza Ziemi, 1864). Dwie następne powieści Z Ziemi na Księżyc (1865) i Wokół Księżyca (1870),
prezentują propedeutyczne ujecie astronomii i geografii Księżyca.
Niewątpliwie najlepszym utworem z całego cyklu "Nadzwyczajnych podróży" jest barwna powieść 20 000 mil
podmorskiej żeglugi (1870). Podstawy oceanografii, prezentowane przez naukowca, profesora Aronnaxa, nie
przeszkadzają w odbiorze przygód na pokładzie samowystarczalnej łodzi podwodnej "Nautilius". Kapitan Ne-mo,
tajemniczy samotnik i mściciel, wynalazca i uczony, stanie się na przeciąg pół stulecia niedoścignionym
pierwowzorem bohatera literackiego.
Dydaktyzmu i moralizatorstwa pozbawiona była twórczość innego pisarza sf, konkurenta Juliusza
Verne'a i drugiego z kolei pretendenta do tytułu ojca science fiction - Herberta George'a Wellsa7
(1866-1946). U Verne'a zmiany społeczne pozostawały w cieniu czynów poszczególnych
jednostek. U Wellsa każda jednostka, nawet ta najbardziej genialna, podlega ogólnym prawom,
decydującym o losach społeczeństw i narodów.
Verne był geografem, Wells socjologiem i historykiem.
Wehikułem czasu (1895) Wells zapoczątkował serię utworów, które po próbach Verne'a określiły scjentyczny
charakter współczesnej science fiction. Autor, pochodząc z najniższych warstw społecznych, lepiej niż
inni dostrzegał niebezpieczeństwa wynikające z opóźnienia przemian społeczno-ekonomicznych w
stosunku do postępu wiedzy i rozwoju techniki. W Wehikule czasu, podział społeczeństwa na warstwę
wyzyskującą i wyzyskiwaną znajduje reperkusje w przemianach biologicznych. Morlokowie -
proletariusze zepchnięci do mroków podziemnego świata, żywią się mięsem delikatnych potomków
dawnej arystokracji.
Następne utwory Wellsa, wytrawnego obserwatora i doskonałego eksperymentatora myślowego, odsłaniają inne
niebezpieczeństwa, jakie niesie za sobą niekontrolowany rozwój wiedzy i techniki. Wyspę doktora Moreau (1896),
początkowo odczytywano jako metaforyczny obraz zła drzemiącego w każdym z nas. Po serii eksperymentów
 9

genetycznych dokonywanych ostatnio, książka coraz bardziej traci na metaforyczności, odsłaniając warstwę
futurologiczną.
Niewidzialny człowiek (1897) wprowadza nowy motyw do fantastyki. Motyw odpowiedzialności uczonych za głoszone
teorie i ryzykowne eksperymenty. Wyobcowany bohater, posiadłszy tajemnicę niewidzialności, staje w konflikcie z
całym społeczeństwem. Co prawda, podobnego tematu podjął się i Juliusz Verne u schyłku swej twórczości w
powieści, napisanej wspólnie z dziennikarzem paryskim Groussetera, 500 milionów hinduskiej władczyni (1879), ale u
Wellsa, poprzez idylliczność opisu wsi angielskiej, temat nabiera rozmiarów realistycznej tragedii.
Wells, inaczej niż Verne, nigdy nie miał wątpliwości dokąd może zaprowadzić postęp techniczny wprzęgnięty w tryby
wojennej machiny. I choć wspomniane wyżej utwory noszą wiele cech wspólnych z pisarstwem J. Verne'a, następne
porzucają schemat zmagań jednostki ze światem, by przenieść się na płaszczyznę uwarunkowań socjologiczno-
politycznych.
Wojna światów (1898) była pierwszą powieścią Wellsa o ukształtowanym stylu i formie. Odnarratorski opis zdarzeń,
tak charakterystyczny dla prozy -wiktoriańskiej, nie pozostawia wątpliwości, że jest to powieść angielska. Przejmie ten
styl inny pisarz angielski, John Wyndham, który będzie kontynuował wspaniale zaczętą przez Wellsa linię
katastroficznej science fiction. Wojna światów, opisująca inwazję Marsjan na Ziemie, zapoczątkowała space operę.
Pierwszy kontakt z istotami pozaziemskimi kończy się unicestwieniem stałych, zdawałoby się, struktur społecznych, a
dla najeźdźców kończy się śmiercią na skutek bakteryjnej infekcji.
Verne miał wielu naśladowców, m. in. Lu Sarensa w USA, Griffitha w Wielkiej Brytanii i Umińskiego w Polsce.
Wellsa nie sposób było naśladować. Jego pomysły raziły wprost śmiałością. Wystarczy tu wspomnieć szokującą, jak na
owe czasy, podróż w czasie, czy najazd z kosmosu.
Ale z czasem autorowi zabrakło inwencji. Przed samym wybuchem pierwszej wojny światowej pisarz
zabrał się do tworzenia monumentalnych dzieł, ostrzegających przed dominacją scjentyzmu w życiu
społecznym i politycznym. Analizując przyczyny dystansu między rozwojem nauki a obniżaniem
poziomu etycznego w powieściach Gdy śpiący się zbudzi (1899) i Pierwsi ludzie na Księżycu (1901),
autor rozwija dalej tę myśl w następnych utworach, wyciągając niepokojące, acz z perspektywy czasu,
słuszne wnioski. Jego zdaniem dysproporcja taka może doprowadzić do wplątania ludzkości w
światowe, totalne wojny (Wojna w powietrzu, 1908), a w dalszej kolejności do użycia broni absolutnej - bomby
atomowej (jak w The World Set Free, 1914), która doprowadzi z kolei do definitywnej zagłady ludzkości.
Wells pisał również w okresie międzywojennym, ale powstawały wówczas głównie utwory encyklopedyczne. Ukazała
się wówczas jego najpoczytniejsza książka Historia świata, którą na samym tylko przełomie lat 1920- -1930
rozprowadzono w dwóch milionach egzemplarzy, co, jak na owe czasy, było niebywałym sukcesem kasowym. Jego
powieści obyczajowe, uważane przez społeczeństwo wiktoriańskiej Anglii za kontrowersyjne bądź też wręcz
skandaliczne, dziś z uwagi na przewartościowanie pojąć moralno-obyczajowych poszły całkiem w zapomnienie. A to
one stanowiły przecież powód dumy pisarza. Jeśli dzisiaj pamiętamy Wellsa jako czołowego pisarza angielskiego z
początku XX wieku, to wyłącznie dzięki utworom, jakie sam uważał za margines swojej twórczości, tj. powieściom i
opowiadaniom science fiction.
Taki sam zresztą los spotkał ambitny obszar twórczości Juliusza Verne'a. Zarówno jego encyklopedie i geograficzne
opracowania, jak i dramaty nie wytrzymały próby czasu.
Dla potomnych obaj zostali na zawsze po prostu ojcami science fiction.
 10

3. W stronę literatury masowej

Do grona ojców science fiction należy jeszcze jeden, zapomniany już dzisiaj pisarz i twórca "hard science fiction",
podgatunku operującego szczegółami technicznymi - Hugo Gernsback (1884-1967). Jest to postać ważna w dziejach
literatury masowej, przede wszystkim jako twórca terminologii. :i założyciel pierwszych na świecie pism sf. Zanim
jednak zajmiemy się tym luminarzem fantastyki, musimy dokładnie prześledzić proces wykształcenia się tych mediów,
które z jednej strony ukonstytuowały współczesną science fiction, z drugiej zaś wpędziły sf w ślepą uliczkę, tzw. getto
magazynów fantastyczno-naukowych.
W roku 1895 magnat prasowy Frank Munsey przekształca swoje pismo "Gold Argosy" w "Argosy", jednocześnie
oferuje czytelnikom trzy powieści miesięcznie, drukowane w odcinkach, za jedynie 10 centów, tj. dime (stąd nazwa
"dime novel" - powieść za dziesiątaka). Taką samą politykę wydawniczą zaczął prowadzić i londyński "The Strand",
który również zamieszcza nowele, powieści i opowiadania z kręgu literatury popularnej. Ze stronic tych magazynów,
drukowanych na najtańszym papierze gazetowym tzw. pulpie (stąd fachowe o-kreślenie - pisma pulpowe), wyszli
Sherlock Holmes i dr Watson angielskiego pisarza Sir Artura Conan Doyle'a (1859-1930). Pisarz ten stworzył
również kilka powieści fantastyczno-naukowych: Zaginiony świat (1912), o enklawie ery mezozoicznej w Ameryce
Południowej i Zatrute pasmo (1913), o dalszych przygodach tych samych bohaterów w momencie wejścia naszej
planety w pasmo trującego gazu. Książkom przydaje humoru groteskowa postać genialnego naukowca, profesora
Challengera.
Do grona najwybitniejszych pisarzy epoki magazynów pulpowych zalicza się George’a Allana Englanda (1877-
1936), opisującego w Darkness and Dawn wyludnione miasta przyszłości oraz Edgara Rice Burroughsa (1875-
1950), wciąż popularnego autora cyklu powieści o białym chłopcu wychowanym przez małpy - Tarzanie.
ERB, jak go anagramowe określają jego czytelnicy, był prawdziwym wagabundą. Nigdzie tnie
potrafił dłużej zagrzać miejsca. Był kowbojem, sklepikarzem i policjantem. Swoje burzliwe życie
zakończył jako multimilioner w ogromnej posiadłości Tarzanii koło Los Angeles. Pod
pseudonimem Norman Beam zadebiutował jako pisarz science fiction Księżniczką Marsa w roku
1912, na łamach konkurencyjnego wobec "Argosy" magazynu "The All Story Magazine". W
powieści króluje drugi co do ważności, po Tarzanie, bohater E. R. Burroughsa - John Carter.
Zakończywszy opis przygód Cartera powieścią The Gods of Mars, w której wyjaśnia się wreszcie
cała makabryczność dekadenckiej religii! Marsa, bierze się do pisania nowego cyklu
powieściowego o cofniętym w czasie podziemnym świecie Pellueidar. Jego następny bohater David
Innes wraz z ekscentrycznym wynalazcą Abnerem Perry w At the Earth's Core (1914) podczas badania głębszych
warstw skorupy ziemskiej natrafiają na świat zamieszkały przez królujące tam skrzydlate jaszczury, dinozaury oraz
jaskiniowców. W roku 1932 "Argosy" zaczyna druk kolejnego cyklu powieściowego Burroughsa. Pojawia się tam
następny niezwyciężony heros, Carson Napier, toczący zażarte boje z piratami kosmicznymi. Natomiast akcja
następnego cyklu przenosi się z kolei na Księżyc. Krytycy wyżej od pozostałych cenią sobie powieść E. R. Burroughsa
The Land that Time Forgot (1924), o przygodach Bradleya w hermetycznym świecie istot, przechodzących w
przeciągu jednej generacji ewolucję od kijanki po człowieka.
Na łamach "All Story" zadebiutował w roku 1917 konkurent ERB Abraham Merritt (1884-1943), redaktor koncernu
Hearsta, któremu sławę przyniosła nowela The Moon Pool (1918), o potworze czerpiącym całą swoją moc z księżyca.
 11

Autorzy magazynów pulpowych spopularyzowali i rozwinęli do perfekcji przygodową, a więc rozrywkową odmianę
science fiction, czytywaną chętnie i dziś. Wprowadzili do swych utworów BEMy (Bug Eyed Monsters, tj. tłumacząc
dosłownie Potwory o Owadzich Oczach) i inne monstra, zaludniające i teraz karty drugorzędnych utworów sf. W
okresie międzywojennym, w miarą rozwoju poligrafii, powstaje szereg bogato ilustrowanych pism, skierowanych pod
adresem wyselekcjonowanego grona czytelników. Taki np. "The True Story Magazine" cieszył się ogromnym
powodzeniem z uwagi na zawarte w nim plotki i sensacje ze świata artystycznego i filmowego. Nic więc dziwnego, że
właśnie w okresie międzywojennym pojawiają się z inicjatywy Hugo Gernsbacka długo oczekiwane pisma
specjalistyczne przeznaczone wyłącznie dla szerokiego, acz zamkniętego kręgu miłośników fantastyki.
Hugo Gernsback (1884-1967) pochodził z zamożnej rodziny kupieckiej. Od dziecka zdradzał nieprzeciętne
uzdolnienia techniczne. Ponieważ miał trudności z opatentowaniem swoich wynalazków w Europie,
opuszcza rodzinny Luksemburg i z 200 dolarami w kieszeni przybywa do USA. Dzięki opatentowaniu
swojego wynalazku może pozwolić sobie na założenie firmy produkującej akumulatory samochodowe
na potrzeby Packarda. Podczas kryzysu w roku 1907 rozwiązuje przedsiębiorstwo i bierze się za
pośrednictwo w sprzedaży radioodbiorników. Sam zresztą konstruuje nadawczo-odbiorczy aparat
radiowy i zakłada w roku 1908 pierwsze radioamatorskie pismo na świecie ,,Modern Electrics".
Wymyśla i propaguje na łamach tego pisma magiczne słowo "telewizja". W roku 1911 drukuje tam
swoją pierwszą powieść w odcinkach Ralph 124 C 41 +. Pomimo atrakcyjnego wątku przygodowego, na jaki złożyła
się m. in. walka z porywaczami i międzyplanetarne eskapady, powieść razi zawiłym stylem i przeładowaniem detalami
technicznymi. Oprócz szczegółowych opisów technicznych występują tam nawet rysunki techniczne! Na jego obroną
trzeba zapisać, że był dalekowzrocznym prorokiem postępu technicznego. Oprócz radaru, telewizji a wideofonu
przewidział wiele zjawisk natury pozatechnicznej, m. in. śmierć kliniczną.
W roku 1915 Gernsback pisze następna, łatwiejszą już w odbiorze książkę o przygodach barona Münchausena na
Marsie, zatytułowaną Baron Munchausen's New Scientific Adventures. Równocześnie podejmuje wysiłki, by móc
zacząć wydawać na łamach swoich pism utwory sf. Jego marzenie ziszcza się w roku 1920, gdy na łamach "Science
and Invention" pojawia się stała kolumna literacka. W sierpniu 1923 roku ukazuje się nawet osobno specjalny numer w
całości poświęcony sf "Science Fiction Number". Aż wreszcie w kwietniu 1926 roku ukazuje się pierwszy numer
"Amazing Stories", pisma przeznaczonego dla jednego kręgu odbiorców - czytelników i miłośników, czyli fanów
science fiction.
W artykule wstępnym: Nowy rodzaj pisma, będącym pierwszym programem literackim science
fiction, Gernsback pisał:
"Amazing Stories" jest nowym rodzajem pisma literackiego. Całkowicie nowym, całkowicie odmiennym, od
wszystkich innych wydawanych w tym kraju. Zatem "Amazing Stories" zasługuje na uwagę i zainteresowanie.
Mamy zwykłe pisma literackie poświęcone romansom i magazyny o podbudowie erotycznej, magazyny
przygodowe i tym podobne, ale magazyn poświęcany "scientifiction" jest pionierski na tym polu w Ameryce.
Przez "scientifiction" rozumiem typ prozy Juliusza Verne, H. G. Wellsa i Edgara Allana Poe - ujmujący romans
przepleciony faktami naukowymi, który urzeka trafnością przepowiedni.

Ale Verne, Wells i Poe niezbyt długo gościli na pierwszych stronach pisma. Utorowało ono przede wszystkim drogę
nowym pisarzom amerykańskim, którzy weszli potem do grona klasyków science fiction: Johnowi Campbellowi,
Stantonowi, Coblentzowi, Jackowi Williamsonowi, Edmondowi Hamiltonowi i innym.
Jak wspomina biograf założyciela "Amazing Stories"i twórcy terminu "scientifiction", Sam Moskowitz, na skutek
szantażu finansowego konkurencji Gernsback zmuszony został do odsprzedania swego magazynu koncernowi Ziff
Davis (nawiasem mówiąc pismo wychodzi nadal pod nie zmienionym tytułem - w latach sześćdziesiątych przeszło z
 12

rąk koncernu Davis na własność Ultimate Publishing Co., a obecnie kieruje nim na zlecenie innego koncernu Dragon
Publishing, TSR Inc., George Scithers, wieloletni współpracownik Isaaca Asimova). Nie ostudziło to edytorskiego
zapału Gernsbacka, który po założeniu nowego wydawnictwa Stellar Publishing Company, zaczyna wydawać "Science
Wonder Stories". W pierwszym numerze, z czerwca 1929 roku, zmienia wymyślony przez siebie przyciężki termin
"scientifiction" na science fiction. Równocześnie poszerza swój asortyment wydawniczy i zaczyna wydawać inne
pisma opatrzone kolorowymi, błyszczącymi okładkami, tzw. slick magazines: "Air Wonder Stories", "Scientific
Detective Monthly" i "Science Wonder Quarterly".
Kryzys gospodarczy, który w końcu lat dwudziestych sparaliżował życie gospodarcze Ameryki, dotknął i Gernsbacka.
Powoli wyprzedaje i zamyka swoje pisma, kierując energię i pomysłowość w stronę przemysłu elektronicznego.
Poczynił w tej sferze gospodarki takie postępy, że w rocznicę pięćdziesięciolecia pracy dla przemysłu, rząd
amerykański, naukowcy i przedstawiciele sfer przemysłowych uhonorowali go jedyną swego rodzaju nagrodą ,na
świecie - Srebrnym Trofeum Hugo Gernsbacka. Wzorując się na tym szczególnym dowodzie uznania, fani
zgromadzeni na 11 Światowym Konwencie, czyli zjeździe miłośników fantastyki, we wrześniu 1953 roku w Filadelfii
uchwalają pierwszą światową nagrodę w dziedzinie fantastyki imienia Hugo Gernsbacka. Dziś po prostu nazywa się ją
Nagrodą Hugo. Od 1953 roku. poza kilkoma przerwami, przyznaje się ją rokrocznie podczas światowych konwentów
sf. Uważa się ją, obok nagród: Nebula i nagrody im. J. Campbella za najważniejszą nagrodę w tej dziedzinie. Tym
ważniejsza od pozostałych, że przyznają ją sami czytelnicy.
Jednym z najpoważniejszych osiągnięć Gernsbacka jako edytora było wyłowienie takich talentów, jak: Edward E.
Smith, Edmond Hamilton i Jack Williamson.
Edward E. Smith (1890-1965), znany bardziej jako "Doc" Smith, skorzystał z ogromnych możliwości,
jakie dają rekwizyty science fiction, by stworzyć nowy rodzaj literatury przygodowej osadzonej w
kosmosie - space fiction. Trzeba jednak od razu zaznaczyć, że była to gorsza gatunkowo forma sf,
lekceważąca prawa naukowe i fizyczne.
Pierwszy utwór Smitha Skylark of Space ukazał się w "Amazing" w roku 1928. Podróże
międzyplanetarne są tam chlebem powszednim. Bohaterami są supermani, a jedynym
uwagi godnym źródłem napędu jest energia atomowa. Doc Smith wprowadził do swoich utworów
szereg innych pomysłów wykorzystywanych i współcześnie. W The Spacehounds of IPC (1930,
"Amazing") przedstawia inteligentną cywilizację pozaziemską, która opanowała tajemnicę napędu
jonowego; Triplanetary (1934, "Amazing"), wprowadza już napęd, pozwalający na pokonywanie w
błyskawicznym tempie odległości sięgających 90 parseków. W roku 1936 zabrał się do pisania
swego najsłynniejszego cyklu powieściowego o Soczewkowcach (Lensmen), złożonego z sześciu
książek, z których Grey Lensman (1938), Second Stage Lensman (1941) i Children of Lens (1947) należą już do
klasyki space fiction. Ich założenie jest dość banalne. Walka dobra ze złem. Tu funkcjonuje ono w rozbudowanej
formie w sposób niebywale sprawny, głównie dzięki wartkiej akcji, obfitości przygód i występowaniu
rozlicznych cudeniek technicznych - ulubionych amerykańskich gadgetów. Na skutek kolizji dwóch galaktyk
dochodzi do zbrojnej konfrontacji dwóch dominujących ras międzygwiezdnych. Agresywni Eddorianie
wyposażeni w miotacze promieni, pola siłowe, a nawet kosmiczne topory (sic!) początkowo odnoszą
zwycięstwo. Mężni humanoidalni Arisianie dzięki symbiozie z rozumnymi Soczewkowcami opanowują tajniki
telekinezy i po zapanowaniu nad prawami rządzącymi wszechświatem odnoszą ostateczne zwycięstwo.
 13

Edmond Hamilton (1904-1977), syn farmera z Ohio, zaczął karierę pisarska od publikacji własnych opowiadań, nie
ustępujących pomysłowością utworom E. E. Smitha na łamach "Weird Tales". Zaludnił wszechświat różnymi rasami i
zjednoczył je w Radzie Słońc. Pokój i stabilność międzygwiezdnej wspólnoty spoczywać miały jego zdaniem w rękach
Międzygwiezdnego Patrolu.
Jack Williamson (1908-2006) był jedynym klasykiem, który przeżył magazyny pulpowe i slickowe i nadal zajmuje
się pisaniem science fiction. Pasmo jego sukcesów trwa nieprzerwanie od lat
dwudziestych po koniec lat siedemdziesiątych. Zaczął od opowiadań, jak Hamilton,
by w roku 1938 zabłysnąć epopeją kosmiczną The Legion of Time (1938,
"Astounding"). Jest to powieść o wojnie w czasie miedzy dworna rasami przyszłości:
Lethonee i Soragina. Punktem zwrotnym jest słoneczny dzień roku 1921, kiedy
chłopiec o nazwisku John Barr schyli się, by podnieść leżący w trawie magnes. Skieruje go to na
drogę nauki i doprowadzi do opanowania technika podróży w czasie.
Williamson od początku był niezwykle elastyczny. Nie tylko z łatwością przechodził od form krótkich
do powieści, ale z równym powodzeniem, lawirował pomiędzy science fiction i fantasy. W roku 1940 "Unknown"
wydrukował jego powieść o genealogii wilkołaków i ich walce o ponowne zapanowanie na światem Darker than You
Think. Zaraz potem "Astounding" zaczyna druk jego cyklu opowiadań o górnikach z asteroidów (lata 1942-1949). A
miało to już miejsce w epoce Johna W. Campbella, który dokonał ostrej selekcji, odżegnując się od pisarzy epoki
pulpowej. Williamson wyszedł z tej selekcji bez szwanku, zamieszczając u Campbella, poza wspomnianymi już
opowiadaniami, również nowelę With Folded Hands (1947). W latach pięćdziesiątych zabrał się wraz z F. Pohlem do
pisania utworów dla młodzieży, jednocześnie podejmując studia. Obecnie jest wykładowcą uniwersyteckim,
specjalizującym się w historii literatury science fiction.
Poza wspomnianą trójką klasyków, w epoce magazynów pulpowych debiutowała czwórka ich rówieśników, którzy
doczekali się uznania dopiero w latach czterdziestych: William F. Jenkins, H. P. Lovecraft, Stanley Weinbaum i John
W. Campbell.
William Fitzgerald Jenkins (ur. 1896), znany lepiej czytelnikom jako Murray Leinster, zaczął pisać jeszcze dla
"Argosy" w roku 1919. Do historii sf przeszedł jako autor krótkich i zwartych opowiadań. W First
Contact umieszcza akcję w Mgławicy Kraba, gdzie kosmiczna fobia o mało nie staje się powodem
międzygwiezdnej wojny. W The Sirange Case of John Kingsman domniemany wariat okazuje się
racjonalnym i nieszkodliwym przybyszem z kosmosu. Proxima-Centauri wprowadza do sf pierwszy

samowystarczalny statek kosmiczny - prototyp wędrującej arki.

H. P. Loveeraft (1890-1937) za życia był powszechnie znanym fanem amerykańskim. Po kryjomu
pisywał opowiadania, wzorując się na twórczości irlandzkiego barona, Dunsany (1878-1957), autora
popularnych przed I wojną światową utworów, wprowadzających do literatury angielskiej fikcyjne
mitologie i groteskowe postacie. Nowele i opowiadania Lovecrafta, opublikowane pośmiertnie przez jego
przyjaciela Augusta Derletha (1909-1971), osnute są wokół intrygi związanej z kultem Cthulu. Przed
nastaniem człowieka na Ziemi istniała teokratyczna cywilizacja "Najstarszych". Wyznawali oni krwawy kult Cthulu
(uosobione w galaretowatym monstrum w noweli Zew Cthulu). Ustępują oni co prawda ludziom, ale ponawiają próby
przejęcia władzy na Ziemi czy to poprzez czary, jak w The Case of Charles Dexter Ward, czy też przez bezpośredni
atak z planety Yogguth, gdzie schronił się ich nieśmiertelny wódz Yog Sothotha.
 14

Stanley Weinbaum (1902-1935) zadebiutował Mar-sjańską Odyseją w roku 1934. Jest to pierwszy utwór
w tej epoce, w którym zamiast BEM występuje wiarygodny opis kosmity - rozumnego, strusiopodobnego
Marsjanina Tweel. Pisarzem, który połączył obie epoki - nieograniczonej fantazji i racjonalizmu twórczego -
był John W. Campbell (1910-1971). Karierę pisarską rozpoczął jeszcze podczas studiów na wydziale fizyki
Massa-chusets Institute of Technology. Początkowo pod wpływem Doc Smitha i innych pisarzy pulpowych
pisuje megalomańskie space opery, z których najlepsze opowiadanie Twiligth (1935), o degeneracji ludzkości
pielęgnowanej przez automaty, zamieścił jego, wkrótce własny, magazyn ,,Astounding". Później wyrobiwszy sobie
pióro zaczyna pisać rewelacyjne opowiadania pod pseudonimem Don Stuart, z których niewątpliwie najlepszym było
Who Goes There (1938), na którego podstawie nakręcono film The Thing. Naukowcy stacjonujący na Antarktydzie,
odnajdują uśpionego kosmitę, spoczywającego miliony lat pod lodowa pokrywą. Stwór pożera po kolei wszystkich
badaczy, przybierając przy tym ich postać, aż do poziomu molekularnego włącznie. Ci, którzy jeszcze nie zostali
pożarci muszą sami osądzić, który z nich to kosmiczne monstrum... W tym samym roku po rocznej praktyce u
Tremaine, Campbell zostaje samodzielnym redaktorem wydawnictwa Street and Smith, przejmując magazyn
"Astounding Science Fiction" (skrótowo: "Astounding" lub ASF) pod swoje kierownictwo.
 15

4. Złote lata Johna Campbella

Campbell przejął "Astounding" w jak najodpowiedniejszym momencie. Światowa wystawa w Nowym Jorku,
na której General Motors przedstawił swoją wizje Ameryki roku 1980 w salonie wystawowym "Futurama"
oraz panika, jaką wywołało słuchowisko Orsona Wellesa Wojna światów, nadane w formie reportażu z miejsc
inwazji Marsjan na Ziemię, ogromnie spopularyzowały fantastykę naukowa w USA. (Warto wspomnieć, że
słuchowisko wywołało taką panikę w Stanach, że do pomocy wezwano wojsko i Gwardię Narodową). Oba te
wydarzenia miały miejsce w roku 1939. Debiutują wtedy najlepsi pisarze, a zarazem najbliżsi współpracownicy
Campbella: A. E. Van Vogt, opowiadaniem Black Destroyer, R. A. Heinlein, opowiadaniem Life-line i T. Sturgeon.
Sturgeon wprowadził do "Astounding" parapsychologię, Van Vogt wiarę w rozwój nowych, obiecujących gałęzi nauki,
Heinlein socjologię i paralele historyczne, a I. Asimov robotykę.
Największy wpływ na Campbella wywarł Alfred Elton Van Vogt8 (ur. 1912-2000), twórca fantastyki przygodowej,
głównie space opery. Pozycję na rynku wyrobiła mu powieść Slan (1940), w której pojawia się
pierwszy typowy bohater Van Vogtowski - nadczłowiek- stwarzający pozory życiowego pechowca.
W tej powieści role taką pełnią zaszczuci telepaci. W Misji międzyplanetarnej, powieści o
wyprawie badawczej do gwiazd, podczas której w sposób typowy dla space opery
bohaterowie, posługując się supertechniką, pokonują rzesze potworów i dystanse sięgające dziesiątki
parseków. Najbardziej kompetentną osobą na statku jest dyskryminowany przez wszystkich neksjalista.
Najbardziej znaną postacią Van Vogta jest Gilbert Gosseyn z The World of Null-A (1945, ASF), powieści
opartej na semantyce Korzybskiego.
Do innych, nadal chętnie czytywanych utworów Van Vogta należy The Weapon Shop, powieść złożona z opowiadań
drukowanych w ASF od roku 1942 do końca wojny. Utwór przedstawia wizję kosmosu przekształconego w ludzkie
imperium międzygwiezdne. Nominalnie rządzi nim cesarzowa Innelda. Faktycznie - gildia kupców handlujących
bronią. Dysponują oni środkami technicznymi, na jakie nie stać cesarskiej administracji.
Fascynacja nadczłowiekiem sprawiła, że pisarz utożsamił się ze swoimi bohaterami i na całe 15 lat porzucił pisanie. Od
1949 r. zajmował się wyłącznie dianetyką (pseudonauką, która podobno miała umożliwić uaktywnienie 98%
niewykorzystanych możliwości ludzkiego mózgu).
Powraca na rynek dopiero w roku 1968 powieścią Rouge Ship. Jego nowe książki, choć nie najgorsze nie są jednak już
w modzie. Zmieniły się gusta. Poza tym pojawili się również lepsi od Van Vogta pisarze – Philip K. Dick, który xv
Słonecznej loterii, wykorzysta ponownie pomysł Van Vogta o losowym doborze stanowisk, Silvelberg, który
wykorzysta bogatą menażerię kosmiczną Van Vogta w Człowieku w labiryncie, Bester, który sparodiuje The World oj
Null-A oraz inni, piszący jego stylem, ale o wiele lepiej. Dlatego też pewnie zarzuca pisanie nowych rzeczy i wraca w
swojej ostatniej książce Null-A Three (1985, DAW Books) do najlepszego okresu swej twórczości. Podobny wybieg
stosują często i inni pisarze starszej generacji. Świadczy to jednak o wygaśnięciu talentu i jest niczym innym jak
naśladownictwem własnych, dawnych pomysłów.
Nie można tego powiedzieć o następnym pisarzu z kręgu Campbella.
Theodore Sturgeon9 (1917-1985) przez trzy dekady nie stracił nic na popularności. Już jego pierwsze opowiadania:
Microcosmic God (1941, ASF), o mikrokosmicznym świecie stworzonym rękami naukowca,
noszącego dwuznaczne nazwisko Kidder, oraz Killdozer (1944), o kosmicie, który chcąc pozbyć się
ludzi ożywia buldożer, uderzają nie tylko oryginalnym wykorzystaniem pozornie nieciekawych
tematów, ale przede wszystkim biegłością warsztatową. Jako powieściopisarz zacznie się liczyć
 16

dopiero w następnej dekadzie, gdy z nowel i opowiadań stworzy pierwsze, wzruszające powieści o mutantach i
kosmitach.
Pisarzami, którzy wyrośli z epoką "Astounding" i przydali jej największego splendoru byli Isaac Asimov i R. A.
Heinlein.
Isaac Asimov10 (1920 - 1992) przybył wraz z rodzicami, rosyjskimi emigrantami żydowskimi, do USA w wieku
trzech lat. Niezwykle zdolny, szybko wspinał się po szczeblach naukowej kariery, uzyskując w roku
1948 stopień doktora filozofii w dziedzinie biochemii. Po siedmiu latach pracy naukowej i
dydaktycznej jako profesor biochemii ekskluzywnego uniwersytetu w Bostonie porzuca w r. 1959
naukę na rzecz pisarstwa. Ma w swoim dorobku ponad 200 książek z różnych dziedzin. Największe
uznanie przyniosły mu opracowania popularno-naukowe i utwory fantastyczno-naukowe. W
odróżnieniu od Wellsa i J. Verne, doskonale wie i przyznaje się do znaczenia fantastyki w swej twórczości. W książce
The Rest of the Robots (Garden City, N. Y., wyd. Doubleday, 1964, s. 43), tak pisze o sobie: ..Jeśli w przyszłości ktoś
jeszcze będzie mnie pamiętał, to tylko dlatego, że jestem autorem trzech praw robotyki". Opierając się na tych
prawach, tworzą swoje utwory pisarze poza Stanami Zjednoczonymi. Korzystają z nich B. Aldiss i E. Tuibb w Anglii,
S. Lem i J. Zajdel w Polsce oraz Shin'chi Hoshi w Japonii.
Cykl osnuty wokół trzech praw robotyki otwiera opowiadanie Robbie (1940, "Super Science Stories") o robocie niańce.
Następne opowiadania ukazują się bez przerwy aż po koniec lat siedemdziesiątych. Najlepsze z nich powstały na
przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. W latach czterdziestych pojawiają się również świetne opowiadania
nie wchodzące w skład wspomnianego wyżej cyklu. Nastanie nocy (1941, ASF) wprowadza do sf analizę
psychologiczną, posługując się ekstremalną sytuacją. Na planecie lawirującej między kilkoma
gigantycznymi, niemal zawsze jasno świecącymi słońcami, następuje zaćmienie. Widok gwiazd
przyprawia wszystkich mieszkańców globu o postępujące z wolna, lecz nieubłagalnie, szaleństwo.
Z kolei cykl opowiadań o upadku gwiezdnego imperium, rozpoczęty opowiadaniem Fundacja11 (1942,
ASF), w następnej epoce przekształci się w jeden z najlepszych na świecie cyklów powieściowych w

obrębie gatunku. Trudno dociec czy Asimov sam wpadł na napisanie tego cyklu w formie powieści
historycznej, czy też wzorował się na Robercie Anso nie Heinleinie12 (1907 - 1988), którego -w wielu
publikacjach z zakresu dziejów sf określa się .mianem najbardziej popularnego pisarza sf na świecie. Biorąc
pod uwagę wielomilionowe nakłady jego książek i niezliczoną liczbę przekładów, trudno nie zgodzić się z
taką opinią. RAH, jak nazywają go wielbiciele, karierę pisarską rozpoczął w pełni po napisaniu dzieła
swojego życia, tj. ,,historii przyszłości".
Pierwsze opowiadania, wchodzące w skład tego wielotomowego cyklu, pojawiły się w roku 1940. Były to Requiem i
Drogi musza być w ruchu. Potem przyszły dłuższe formy. Nowela If This Goes On... (1940, ASF) opisuje Amerykę
rządzoną przez teokratyczną klikę, widzianą oczami byłego gwardzisty dyktatora Stanów Zjednoczonych, tzw.
Proroka, który bierze udział w obaleniu dyktatury i ponownym włączeniu się Stanów w obręb ziemskiej wspólnoty.
Metuselah's Children (1941, ASF) i zwiastuje osiągnięcie przez ludzkość metody przedłużania życia. Początkowo
przez uwarunkowanie genetyczne. Później, gdy okazuje się, że obejmuje to zaledwie garstkę osób przez intensyfikację
badań geriatrycznych. W roku 1941 pisarz ujawnia na łaniach "Astounding" plan swojej wieloletniej pracy w formie,
jak dzisiaj byśmy powiedzieli, tablicy futurologicznej przyszłych dziejów. (Zamieszcza ja również d Leni w Fantastyce
i futurologii). Heinlein realizował nakreślony przez siebie plan przez dziewięć lat. Pomimo ogromnego wkładu pracy i
talentu nie dało mu to zbyt wielu pieniędzy. Dlatego też równolegle bierze się za pisanie książek dla młodzieży. W
 17

roku 1947 wychodzi powieść Rocket Ship Galileo, w której opisuje lądowanie hitlerowców na Księżycu. Jest to jeden
z pierwszych utworów o alternatywnej przyszłości. Powieść ta posłużyła za scenariusz Destination Moon, pierwszego
powojennego filmu sf. Jego najlepszym utworem dla młodzieży był Space Cadet (1948), realistyczna powieść, w której
można znaleźć analogie do osobistych przeżyć Heinleina w szkole oficerskiej w Annapolis.
Poza wspomnianymi już klasykami amerykańskiej fantastyki tzw. "Złotego Wieku SF", zdominowanego całkowicie
przez Campbella, w ,Astounding" i innych wychodzących w tym czasie rozlicznych pismach sf pojawili się zapomniani
już w Stanach Zjednoczonych pisarze. Zapomniani, bo uprawiający głównie krótkie formy.
Należał do nich Henry Kuttner13 (1900-1958). który wraz z żoną Catherine L. Moore pisywał
rozliczna opowiadanka, przez które przewijał się zawsze ten sam bohater. Z ich pseudonimem
literackim Lewis Padgett związane są tak charakterystyczne postacie w sf lat czterdziestych, jak:
genialny wynalazca Galloway Gallegher i jego pyskaty robot Joe. (Pojawiają się w wydawanym
niedawno zbiorku Robots Have No Tails (1982), co może wskazywać na odrodzenie dobrych tradycji w amerykańskiej
sf).
Fredric Brown14 (1906-1972) obok świetnych opowiadań, z których najlepsze: Turniej (1944)
i Odpowiedź (1945) ewoluowały w stronę religii i metafizyki, był .autorem, który pierwszy
wprowadził do fantastyki temat równoległych światów. W What Mad Universe (1948), redaktor
sf, Joe Dcppleberg na skutek eksplozji rakiety ląduje w świecie, w którym wszystkie przygody
opisywane w ziemskich powieściach fantastyczno-naukowych nabierają realnych kształtów.
Wojny gwiezdne, kosmiczne potwory itp. funkcjonują tam na zasadzie rzeczywistości. (Powieść
spełniła rolę pierwszej parodii science fiction, niezależnie od dziewiczego potraktowania tematu występowania
alternatywnych światów).
Clifford D. Simak15 (1904 - 1988), chociaż pisać zaczął już w latach trzydziestych, debiutując w grudniu 1931 roku na
łamach "Wonder Stories" (opowiadaniem World of the Red Sun), uznania doczekał się dopiero w latach
czterdziestych jako autor cyklu opowiadań "City". Opisuje Ziemię opuszczoną przez ludzi, a zamieszkałą
tylko przez roboty i ewoluujące w kierunku istot rozumnych psy.

Na przełomie dwóch epok pojawia się Ray Bradbury16 (ur. 1920), którego opowiadanie Piknik za milion lat
(1946, "Planet Stories") zwiastowało Kroniki Marsjańskie. Nie był to pisarz z kręgu Campbella. Dlatego, tak
jak i wielu innych autorów musiał czekać, aż minie moda na "Astounding", Campbella i hard sf.
A wraz ze zbliżaniem się końca wojny gasła powoli sława i popularność "Astounding". Na dodatek sztywne trzymanie
się naukowości odbiło się na jego stosunkach z władzami. W roku 1941 pismo drukuje nowelę R. A. Heinleina
Solution Unsatisfactory, w której Stany Zjednoczone dzięki zastosowaniu radioaktywnego pyłu zdobywają panowanie
nad światem. We wrześniu 1942 drukuje opowiadanie Lestera del Ray (1915 - 1993) Nerves, sugerujące, że
nawet przypadkowo rozpoczęta reakcja łańcuchowa może nie mieć końca i przeżerając Ziemie na wylot może
doprowadzić do jej całkowitego rozpadu. Campbell, kładąc nacisk na naukowe tło utworów, mimowolnie
naprowadzał czytelników na ślad tajnej operacji wojskowej, której celem było rzeczywiście wyprodukowanie
takiej brani - bomby atomowej. Toteż, gdy w marcu 1944 roku zamieszcza Deadline Cleve Cartmilla,
opowiadanie zawierające szczegóły koncepcyjne, w dziwny sposób zbieżne z tajnym Projektem Manhattan, do
nowojorskiej redakcji "Astounding" wkracza kontrwywiad wojskowy. Wydarzenie to, często przytaczane przez samego
Campbella jako dowód wiarygodności fantastyki naukowej jako beletrystyki nauki, o mało nie stało się powodem
 18

likwidacji magazynów sf w Ameryce. Z taką bowiem propozycją wystąpił kontrwywiad do władz federalnych. A to
mogło oznaczać śmierć gatunku.
Przecież w okresie międzywojennym w Europie tworzyło wielu utalentowanych pisarzy sf. Wystarczy tu wspomnieć
K. Čapka (1890-1938), autora pierwszego scenicznego utworu sf R.U.R., w którym po raz pierwszy pojawiają się
roboty, i kilku świetnych powieści sf, w których kostium fantastyki służy za środek demaskujący prowokacje militarne
faszyzmu.
Nawet w Wielkiej Brytanii można mówić wyłącznie o kilku utworach sf. Właśnie z braku wyspecjalizowanych
wydawnictw. Do dziejów science fiction weszli z tego okresu właściwie tylko dwaj pisarze brytyjscy: Olaf Stapiedon i
Aldous Huxley. Pozostali, w tym John Wyndham, pisywali wyłącznie na potrzeby wydawców amerykańskich.
Olaf Stapledon17 (1886-1950), doktor filozofii, nie bez kozery jest nazywany twórcą fantastyki monumentalnej.
Napisał on jedną z pierwszych (nie licząc Merciera) historii ludzkości, od naszych czasów począwszy, a na
emigracji na Neptun skończywszy. Ta filozoficzna powieść, zatytułowana Last and First Man (1930),
doczekała się rychło kontynuacji w postaci jeszcze śmielszej powieści The Star Maker, opisującej dzieje
całego wszechświata.
Stapledon napisał jeszcze dwie powieści fanstastyczno-naukowe: Sirius (1944), o psie obdarzonym nadludzką
inteligencją, i Odd John, o supermanie dążącym do stworzenia nowej rasy ludzkiej, złożonej z samych telepatów.
Aldous Huxley18 (l894--1965) dał literaturze dojrzałą i przekonującą antyutopię Nowy wspaniały świat (1932),
odrzucającą platońską wizję świata rządzonego przez najwybitniejsze i racjonalne, aż po sama
podświadomość, umysły. Taki świat, zdaniem Huxleya, musi przekształcić się w totalitarnego molocha,
produkującego łudzi seryjnie, jak roboty tyle że z probówek. Nie najwybitniejsze talenty zadecydowały
ostatecznie o kształcie fantastyki lat trzydziestych i czterdziestych, lecz polityka wydawnicza Johna W.
Campbella.

Dopiero następna epoka wyrówna przedział między fantastyką amerykańską, a brytyjską d między wydawnictwami
magazynowymi, a książkowymi.
 19

5. Na równych prawach

Nowa epoka, której apogeum przypada na połowę lat pięćdziesiątych, narodziła się w czasach, gdy nic jeszcze nie
zwiastowało zmierzchu świetności Campbella. Charakteryzuje, ją zwrot ku tematyce rozliczeniowej - wojennej i
zimnowojennej. Pisarze, począwszy od L. Rona Hubbarda (powieść Final Blackout, 1948, ASF), na zasadzie
reminiscencji opisują wojny wyniszczające ludzkość, inwazje kosmitów i zagrożenie egzystencji ze strony
komunistów.
W poprzedniej epoce jako fantastykę rozumiano u-twory drukowane w pismach specjalistycznych. Pomimo iż
Campbell podniósł znacznie poziom science fiction. uszło to uwadze krytyki, przyzwyczajonej do schematów
fantastyka pulpowej.
Zmianę w recepcji gatunku przyniósł eksperyment wydawniczy Donalda A. Wollheima19 (1914 - 1990),
pisarza epoki pulpowej, założyciela ruchu fanów i wielu nieprofesjonalnych i profesjonalnych magazynów
science fiction. Jego dwie kieszonkowe antologie: The Viking Pocket Book of Science
Fiction (1943) i The Portable Novels of Science (1945) spopularyzowały fantastykę poza
zamkniętym kręgiem magazynów sf. Kieszonkowa książka, tzw. pocket book, była adresowana do
czytelnika masowego.
Następna cecha nowej epoki było powstanie magazynów, które nie tylko mogły konkurować, ale były
w stanie usunąć "Astounding" w cień. W roku 1949 powstaje, cieszący się do dzisiaj ogromnym
powodzeniem, "The Magazine of Fantasy". W roku 1950 zaczyna wychodzić największy w ciągu tej
dekady konkurent ASF, książkopodobny magazyn "Galaxy". Do roku 1957 na samym tylko rynku amerykańskim
pojawiło się 10 nowych pism, z których warto wspomnieć wychodzący od roku 1952 "If" - magazyn specjalizujący się
w fantastyce przygodowej.
Pojawiają się również masowe pisma brytyjskie: "Worlds of Fantasy" (1950), "New Worlds" (1951) i "Nebula" (1952).
Pierwszy brytyjski magazyn "Tales of Wonder" przestał wychodzić tuż po swoim powstaniu, w czasie wojny, z chwilą
wprowadzenia racjonowania papieru. W omawianej przez nas dekadzie króluje Wielka Trójka magazynów
amerykańskich: "Astounding", "Galaxy" i "The Magazine of Fantasy and Science Fiction". Wydawcy prędko
zorientowali się co do poczytności fantastyki. Tylko w roku 1950 wychodziło miesięcznie niemal milion egzemplarzy
różnych pism poświęconych fantastyce.
W roku 1949 jeden z największych domów wydawniczych USA, Doubleday, uruchamia pierwszą, stała serię twardo-
okładkowych książek sf (tzw. hard cover books). Ballentine z kolei, wzorując się na Donaldzie Wollheimie, zaczyna
wydawać sf w serii kieszonkowej, podwajając tym samym zyski w stosunku do Doubleday. Wkrótce pójdą tym śladem
i inni wydawcy, pozostawiając serie twardo-okładkowe dla specjalnych odbiorców: bibliotek, recenzentów i
koneserów.
Popularność magazynów nie słabnie z chwilą pojawienia się nowego medium wydawniczego - książki. Dlatego pisarze
nadal pisują dla redaktorów pism, traktując publikacje prasowe jako próbę sił, przed podjęciem się trudu napisania
książki. Ci, którzy z tej próby wychodzą zwycięsko, zostają autorami książek. Podniosło to w znaczny sposób autorytet
i dochody pisarzy sf w - latach pięćdziesiątych.
Jak podaje James Gunn w swojej historii sf „Alternate Worlds” (A&W Visual Library, N.Y. 1975), s. 223, "z ankiety
przeprowadzonej w roku 1972 wynika, że „w grupie studiującej science fiction przeczytano w ciągu roku 400
egzemplarzy magazynów i aż 2300 książek w tym samym czasie". Duży wpływ, poza Donaldem Wollheimem,
 20

na spopularyzowanie fantastyki wywarli również Raymond J. Healy i Francis Mc Comas. Ich antologia Adventures
in Time and, Space (1946), zawierająca najlepsze opowiadania, jakie wyszły do roku 1945, liczyła sobie ponad 1000
stron! Weszły w jej skład 33 opowiadania i 2 artykuły.
Healy (ur. 1907) podjął się pionierskiego wysiłku wydania antologii, zawierającej opowiadania przeznaczone
wyłącznie na rynek książkowy. W skład tomu New Tales of Space and Time weszły opowiadania Bouchera,
Bradbur’ego, Asimova i innych.
Za antologie biorą się też inni edytorzy i wydawcy. Sam Conklin, który pierwszy zabrał się do publikacji antologii
jedno tematycznych, wydał od roku 1945 do 1951 aż sześć takich zbiorków opowiadań. Największymi osiągnięciami
na tym polu może szczycić się Donald A. Wollheim. Przez szereg lat redagował cieszące się dużą renoma antologie
wydawnictwa "Ace". Po opuszczeniu "Ace", od dwunastu już lat publikuje nakładem własnego wydawnictwa DAW
Books osiem różnych antologii jednocześnie. W tym "Terra SF", jedyną stałą antologię fantastyki europejskiej w
USA.
Nadejście nowej epoki, otwierającej sf drogę na rynek książkowy, nie zlikwidowało dominacji magazynów. Wzbogacił
się tylko wygląd i asortyment pism. Przybrały one teraz formę "digestu", czegoś w rodzaju naszego "Magazynu
Polskiego". Niemniej jednak można zaobserwować zjawisko rejterady najlepszych pisarzy ze stronic magazynów.
Pierwszym klasykiem sf, który wkroczył w świat twardych okładek książek, był Robert A. Heinlein. Początkowo
zbiera tylko plony popularności utworów drukowanych wcześniej w magazynach. Ukazują się w formie książkowej
zbiory jego nowel i opowiadań: The Man Who Sald the Moon (1950), The Green Hills of Earth (1951) i Revolt in
2100 (1953). Zaraz potem pisarz zmienia styl i tematykę swoich utworów. W nowych książkach główne role
odgrywają ludzie młodzi, często dzieci. Tak jest właśnie z serią rozpoczętą w roku 1949 utworem Red Planet, o
przygodach młodocianych kolonistów z Ziemi na Marsie i ich przyjaźni z Marsjaninem.
Za najlepszy utwór Heinleina, tego okresu, uważa się Władców marionetek (1951), o inwazji kosmitów,
którzy tworzą z człowiekiem symbiotyczny organizm, -zapewniając mu nieśmiertelność, lecz
podporządkowując sobie jego umysł. Niezgorsza jest również powieść Double Star (1956), o
wykolejonym aktorze, zastępującym ważnego polityka w ekstremalnych sytuacjach. Ten etap
twórczości zamykają dwie kontrowersyjne powieści: Kawaleria kosmosu (1959), o chłopcu
poddanemu wojskowej indoktrynacji, przez co zamienia się w posłusznego mordercę, i Obcy
w obcym kraju (1961), o chłopcu wychowanym przez Marsjan, który szerzy na Ziemi anty-konsumpcyjny
styl życia, stosując kult oczyszczania wodą i zasady wolnej miłości. Pierwszą powieścią naraził się Heinlein
postępowej lewicy, druga wywołała burze protestów ze strony prawicy amerykańskiej. Nadano mu miano
niebezpiecznego lewicowca. Reputację Heinleina pogorszył jeszcze proces Masona, w którym Obcy w obcym kraju
odgrywał rolę dowodu. Po zabójstwie żony Polańskiego, Sharon Tate, pisarz wielokrotnie odżegnywał się publicznie
od rzekomego posłania, tkwiącego w tej powieści. Nic to nie pomogło. Jest ona nadal przedmiotem kultu wielu komun
w Kaliforni.
Isaac Asimov (1920 - 1992), tak jak Heinlein, na rynek książkowy wszedł dopiero w roku 1950. I tutaj również
znalazły się wyłącznie utwory drukowane wcześniej w magazynach z lat czterdziestych. I} Robot (1950) zawiera
nowele i opowiadania o robotach. Łączy je trójka bohaterów ludzkich: Susam. Calvin, robotyk, czyli ekspert w
dziedzinie psychiki robotów, oraz Gregory Powell i Mikę Donovan, awanturnicy testujący roboty w ekstremalnych
warunkach w kosmosie. Dla ,,Galaxy" Asimor napisał specjalnie powieść detektywistyczną o robotach, Pozytronowy
detektyw (1953), gdzie spotykamy już nowych bohaterów: detektywa Elijah Baleya, mieszkańca przeludnionej Ziemi ,i
 21

R. Daneela Olivawa, do złudzenia człekopodobnego androida. Mieszkańcy Ziemi gniotą się w ośmiuset mrówczych
metropoliach. 8 miliardów ludzi odrzuca postęp, nowoczesne technologie, a przede wszystkim myśl o współżyciu z
robotami. Na tzw. Zewnętrznych Światach ludzie mieszkają w luksusowych posiadłościach, otoczeni służba, złożoną
przeciętnie z 10 000 robotów. W Naked Sun (1956) Baley otoczony sławą uczciwego i zdolnego detektywa, jaką
zyskał w sprawie zabójstwa (opisanego wcześniej w Pozytronowym detektywie), na zaproszenie Światów
Zewnętrznych znów razem z Daneelem bierze się do rozwikłania kolejnego zabójstwa, tym razem na utopijnej planecie
Solaria. Po szesnastu latach, jakie upłynęły od napisania Rabbiego, Asimov stracił nieco kontenansu. W Naked Sun
skok technologiczny narusza immunologię trzech praw robotów.
W roku 1984 pisarz podjął próbę połączenia Fundacji z przygodami Baleya w powieści The Robots of Dawn. Tym
razem detektyw rozwiązać ma zagadkę zabójstwa robota na planecie Aur ora, gdzie roboty są zrównane w prawach z
ludźmi. Zanim do tego doszło, pisarz musiał popróbować sił i w innych tematach. Na początku lat pięćdziesiątych pisze
kilka utworów przenikniętych, typową dla tej epoki, manią prześladowczą i obsesją inwazyjną. W opowiadaniu
Misbegotten Missionary (1950, ,,Galaxy") rozumny insekt z altruistycznych pobudek dostaje się na statek Ziemian,
celem przebudowy struktury biologicznej istot ziemskich. Z kolei w Końcu wieczności (1955) rolę interwentów pełnią
sami ludzie - członkowie straży kontrolującej dzieje ludzkości. Na tym praktycznie kończy się okres aktywności
twórczej pisarza na polu sf. Od tego czasu aż do końca lat siedemdziesiątych zajmuje się jedynie
popularyzowaniem nauk ścisłych i przyrodniczych. Nadal jednak wydawcy zainteresowani są publikacją jego
wcześniejszych utworów. Ich staraniem wychodzą: Fundacja (1951), a potem zaraz następne tomy trylogii:
Foundation and Empire (1952) i Second Empire (1953), sensownie uplecione z opowiadań o gwiezdnym
imperium, chylącym, się ku upadkowi. Dzięki twórcy nowej gałęzi wiedzy, Hari Seldonowi, okres upadku i
degeneracji kulturowo-technologicznej kurczy się z 30 000 lat do jednego zaledwie milenium. Na tronie cesarskim
zasiadają ludzie genialni, mutanci i wariaci. Upływają wieki i nikt już nie pamięta, że kolebka ludzkości była wyklęta
teraz Ziemia (Pebble in the Sky, 1950).
I. Asimov, podobnie jak trzej inni pisarze łat czterdziestych: F. Leiber, A. Bester i konsultant pisma T.
Sturgeon, stanowili trzon gwardii Horace L. Golda (1914-1971), naczelnego redaktora "Galaxy". Gold
był równie utalentowanym edytorem, co i Campbell. Kładł nacisk na nastrojowość. Duża tolerancja
tematyczna sprawiła, że ,,Galaxy" stało się magazynem otwartym. Pozwoliło to również na narodziny
satyrycznej science fiction.
Nurt ten otwierają F. Pohl i C. Kornbluth powieścią Gravy Planet (1952). Z wisielczym humorem opisują świat
opanowany przez zwalczające się, często krwawo, gigantyczne korporacje.
Wspomaga ich Ray Bradbury (ur. 1920) nowelką Fireman (1952), ostra satyra na prześladowania intelektualistów w
epoce maccartyzmu. Prześladuje się osoby czytające książki, a ich domy, "skażone" zakazana formą sztuki) palą
strażacy. Wcześniej ukazała się książka Bradburego Kroniki Marsjańskie nakładem Doubleday. Znalazły się w
niej opowiadania drukowane wcześniej. Wszystkie poza magazynami sf. Dopiero ten zbiór obrazków z
epoki podboju i zasiedlania Marsa, przepełniony poezją, wydawca przeznaczył na pożarcie fandomu
(tj. królestwa fanów sf - termin ten obejmuje wszystkie formy egzystencji fantastyki profesjonalnej i
amatorskiej). Książce zarzucono, że poza kostiumem, niewiele ma wspólnego ze science fiction. Dopiero
Fireman, któremu w roku 1953 nadano formę książkową pod tytułem 451° Fahrenheita20, zainteresował
pisarzem magazyny.
 22

Najoryginalniejszym pisarzem Golda był Robert Sheckley21 (1928-2005), satyryk, który potrafił
pisać również utwory nastrojowe, jak np. A Ticket to Tranai, o poszukiwaczu legendarnej planety
Tranai, na której, pod pozorem wręcz anarchicznych swobód demokratycznych, funkcjonuje państwo-
groteska. Gold był nie tylko łowcą takich nowych talentów, jak np. Vonnegut, ale i dobrym
recenzentem. Miał jednak i chwile słabości. Do anegdoty należy już dzisiaj jego mania korygowania
tytułów. Pewnego razu, gdy Gold nastawał, by jego przyszły następca Fred Pohl zmienił tytuł swojego opowiadania
The Man with English (Pan ze znajomością angielskiego, o dżentelmenie, który po wypadku odbiera zimno jako
gorąco, światło jako ciemność, itp., ten niezadowolony, że redaktor ,,Calaxy" czepia się go niesłusznie, z miejsca
zaproponował złośliwie inny: The Man with Something on the Ball. (Pan z czymś na jajach)
Przy rozlicznych zaletach profesjonalnych była to jedynie słabostka. Nic dziwnego więc, że Goldowi udaje się
zgrupować wokół swego pisma mnóstwo talentów. Do jego najbliższych współpracowników zaliczali się wspomniani
już wcześniej Fred Pohl i Cyryl M. Kornbluth, którzy obok wspomnianej Gravy Planet (znanej także jako Space
Merchants) dostarczali mu na bieżąco opowiadania, a w roku 1957 kolejną, wspólnie napisaną powieść Wolfbane, o
inwazji gigantycznych istot zwanych Piramidami, które wyprowadzają Ziemię z orbity i podporządkowują sobie jej
mieszkańców.
Cyril M. Kornbluth22 (1923-1958), zmarły przedwcześnie w wieku 35 lat, za życia znany był
głównie jako partner Pohla, choć wcześniej dał się poznać jako autor wyśmienitych opowiadań
zamieszczonych na łamach pism w latach 1940-1942. Pierwsze dowody uznania przyniosło mu
opowiadanie Czarna walizeczka (1950). W tym samym roku pojawiają się jego następne, klasyczne
dziś, opowiadania: Psychoupiór i Sezon ogórkowy. Kunszt prozatorski Kornblutha doceniono dopiero po jego śmierci,
m. in. dzięki staraniom E. Crispina, który najlepsze z opowiadań zebrał w głośnym dzisiaj tomie The Best Science
Fiction Stories of C. M. Kornbluth (1968).
Udana współpraca z Kornbluthem promowała Frederika Pohla23 (ur. 1919) i dopomogła mu w
objęciu stanowiska redaktora największego wówczas wydawcy sf - Ballentine. Pisarz podejmuje się
wówczas samodzielnego pisania. Zaczyna od powieści Search the Sky (1954), o zagubionej kolonii
ziemskiej. Pisuje dużo opowiadań i troszczy się o to, by nie poszły w zapomnienie, sprzedając je
wydawnictwom książkowym. Ukazują się zbiorki Alternating Currents (1956), The Case Against
Tomorrow (1957) i Tomorrow Times Seven (1959). Surowy w swych ocenach krytyk angielski Kingsley Amis nazwał
go "najzdolniejszym pisarzem nowocześnie pojmowanej science fiction, jaki się dotąd pojawił" w swojej wiwisekcji sf
lat pięćdziesiątych pt. New Maps of Hell (1960).
Równie cennym nabytkiem dla ,,Galaxy", było przyciągnięcie do zespołu byłego współpracownika "Astounding"
Alfreda Bestera24 (1913 - 1987), który na specjalne zamówienie Golda pisze początkowo The Demolished
Man (Gold złożył wcześniej zamówienie na powieść kryminalną, w której dzięki telepatycznej inwigilacji i
czasowemu skokowi w przeszłość usuwa się przyczynę przestępstwa, zanim zostanie ono popełnione), a
następnie Gwiazdy, moje przeznaczenie (1956-1957), o negatywnym bohaterze Gully Foylu, który iż żądzy
zemsty zostaje supermanem. Podobnie jak w latach czterdziestych i teraz, po napisaniu kilku dobrych
utworów, Be-ster wycofuje się całkowicie z sf, przechodząc do pracy w magazynie "Holiday". Wraca na rynek dopiero
w połowie lat siedemdziesiątych tuzinem opowiadań i dwoma powieściami: The Computer Connection (1957)
i Golem 100. Żaden z utworów pisanych obecnie nie może się równać pod względem oryginalności z jego
wcześniejszymi powieściami.
 23

Inaczej potoczyły się losy Fritza Leibera25 (1910-1992). Zadebiutował on, jak większość późniejszych
współpracowników ,,Galaxy" u Campbella (opowiadaniem Two Sought Adventure, 1939, "Unknown"). Na orbitę
Golda wszedł opowiadaniem Nadchodzi pora atrakcji (1950), uważanym za najbardziej nastrojowe opowiadanie, jakie
kiedykolwiek wydrukowano w "Galaxy". Bohaterem utworu jest Anglik, który bawi w Nowym Jorku, odczuwającym
jeszcze skutki atomowego szaleństwa. Wraz z nim czytelnik daje się wciągnąć w sferę uczuciową. Najpierw
zaciekawiają go dziwaczne obyczaje powojennej Ameryki, później narasta niesmak, zmieniający się w końcu w
obrzydzenie.
Leiber, podobnie jak Sturgeon, nie należy do żadnej epoki. Syn aktora, sam w dzieciństwie grywał w filmach, m. in. z
Gretą Garbo. Później wykorzystywał swój aktorski talent, czytając publicznie utwory Szekspira, Lovecrafta i własne
opowiadania. Miotając się między kościołem, (jest przecież z zawodu duchownym), a swoim gabinetem, gdzie pisuje
utwory sf, zdrowo przy tym pociągając z butelki, raz popadał w zgubny nałóg, innym razem, już wyleczony, z zapałem
tworzył nowe, lepsze światy. Jego debiutem powieściowym była Gather Darkness (1950), science fantasy napisana
pod wpływem Heinleina, o szatańskiej teokracji przyszłości. W parę lat później pisze następną powieść The Big Time
(1958), o żołnierzach zmęczonych wiekowymi zmaganiami wojny czasowej. W latach sześćdziesiątych znów
pojawiają się dwa następne znaczące utwory: opowiadanie Gonno Roll the Bones (1967) i powieść Wędrowiec (1964),
w której ludzkość ma wreszcie swój wymarzony kontakt, lecz na innych niż to sobie wyobrażano warunkach. Skupiska
miejskie, narody i państwa, stają się biernym obiektem działania potężnej cywilizacji, bez trudu przewalającej masy
ziemskich oceanów. Na dodatek, domniemani przedstawiciele innej, potężniejszej jeszcze cywilizacji okazują się
grupką zbiegłych awanturników, uciekających przed siepaczami międzygwiezdnego imperium.
Leiber, rozczarowany życiem, .nie bez powodu zaprawia swe utwory gorzką ironią. Widać to było w Wędrowcu, a
zaznacza się to jeszcze bardziej w jego najlepszym utworze następnej dekady Catch That Zeppelin (1975). Głównym
bohaterem tej noweli jest niejaki Adolf Hitler, utalentowany handlowiec i mózg koncernu Zeppelin. Nowe, życzliwie
przyjęte wydanie zbioru opowiadań Leibera The Ghost Light (1984), które zawiera również zgryźliwą autobiografię,
zdaje się wskazywać na ponowny wzrost zainteresowania leiberianami.
Dosyć luźno związał się z "Galaxy" Damon Knight26 (1922-2002), chodzący omnibus amerykańskiej fantastyki. Choć
wycofał się z czynnego pisarstwa w roku 1985, dał się do tego czasu poznać jako autor eleganckich i
urozmaiconych językowo powieści Hell's Pavement (1950) i A for Anyihing (1959) oraz krótkich, lecz
treściwych opowiadań, zawsze zaopatrzonych w dwuznaczny tytuł i zakończonych dowcipną pointą. W To
Serve Man (1950, "Galaxy") na Ziemię przybywają Kanamici. Likwidują wojny, choroby i ubóstwo. Narrator
nie wierzy w ich altruizm. Jego przyjaciel, pracownik kanamickiej ambasady, wykrada książkę o ludziach..., która
okazuje się książką kucharska! U szczytu swej literackiej kariery Knight narobił niemało zamieszania swoim
opracowaniem krytycznym fantastyki ubiegłych lat, zatytułowanym In Search of Wonder (1956), w którym
bezpardonowo rozprawił się ze wszystkimi pupilkami Campbella. Największe cięgi oberwał Van Vogt.
W tym czasie Knight zdobył uznanie jako redaktor najlepszej serii antologii twardookładkowej "Orbit" (ogółem w serii
wyszły 22 tomy, prezentujące w sposób przekrojowy współczesną sf).
W roku 1956 razem z Judith Merril i Jamesem Blishem organizuje Knight pierwsze warsztaty twórcze, pod nazwą
Milford Science Fiction Conference. Stały się one zaczątkiem związku zawodowego pisarzy sf w Ameryce, który
również z inicjatywy Knighta formuje się w styczniu 1965 roku pod nazwą Science Fiction Writers of America
(SFWA).
 24

Głównym konkurentem Golda był naczelny redaktor "The Magazine of Fantasy", przemianowanego w roku 1950 na
"The Magazine of Fantasy and Science Fiction" (FASF), Anthony Boucher27 (1911-1968). Właściwie
nazywał się William Anthony Parker White, ale do dziejów sf wszedł na stałe pod swoim
pseudonimem. Był również pisarzem, lecz z dziedziny fantastyki pisywał wyłącznie opowiadania.
Najgłośniejsze z nich The Quest for St. Aquin (1951, "New Tales of Space and Time") opowiada o
poszukiwaniach grobu świętego Aquina, pokusach szatana i robocie-proroku. Boucher, podobnie jak
Go Id, zgrupował wokół swojego pisma grono stałych współpracowników: R. Mathesona, W. M. Millera, P.
Andersena, a w następnej dekadzie D. Keyesa, J. Russ i R. Zelaznego.
Richard Matheson28 (ur. 1926) zadebiutował u Bouchera latem roku 1950 opowiadaniem Zrodzony z męża i niewiasty,
w którym czytelnik z mieszanymi uczuciami czyta relację dziecka więzionego w piwnicy. Do końca nie
wiadomo czy to dziecko jest potwornym mutantem, czy też rodzice zwyrodniałymi sadystami. Poza
kilkoma opowiadaniami napisał dwie interesujące powieści Jestem Legendą i The Shrinking Man (1956),
które zwróciły na niego uwagę filmowców z Hollywood. Od tego czasu datuje się jego kariera scenarzysty.
Początkowo przekłada na język filmu opowiadania E. A. Poe dla znanego reżysera Rogera Corrnana.
Później zabiera się również do pisania scenariuszy telewizyjnych. Jest autorem najlepszego odcinka serialu Star Trek,
zatytułowanego The Enemy Within oraz całego serialu The Night Stalker.
Walter Michael Miller jr.29,(1923-1996) zabrał się do pisania dosyć późno. Pierwsze opowiadanie kupił od niego
magazyn "Amazing" w r. 1951. Później wydaje parę książek, napisanych głównie na podstawie materiałów
zamieszczonych wcześniej przez Campbella. Do takich utworów należała późniejsza powieść Blood Bank (1952,
ASF), obfitująca w przygody i mocne charaktery. Opowiada ona o przygodach Rokina, dowódcy statku patrolowego,
który wmieszany w zabójstwo załogi statku sanitarnego z Ziemi, ryzykując życiem, śledzi Ziemian. W końcu wpada na
trop handlarzy niewolników. Prawdziwą i zasłużoną sławę przyniosła mu, drukowana u Bochera w odcinkach,
katolicka powieść sf Kantyczka dla Leibowitza (1955-1956). Powstała ona z trzech nowel. Pierwsza, zatytułowana Fiat
Homo, pokazuje jak ponad 500 lat po wojnie nuklearnej odradza się na nowo cywilizacja. Mnisi z zakonu św.
Leibowitza przechowują ostatnie fragmenty XX-wiecznego piśmiennictwa. Młody mnich znajduje grób żony
Leibowitza, uczonego, który zainicjował powstanie zakonu, gromadzącego ocalałe resztki wiedzy. Odnalezienie grobu,
wskazanego przez Żyda Wiecznego Tułacza, przyśpiesza nadejście epoki Renesansu, opisanej w drugiej noweli Fiat
Lux. Ludzkość jednak niepoprawnie dąży do samozagłady, opisanej w trzeciej części książki Fiat Yolunias Tua.
Zdaniem S. Lema jest to najbardziej literackie dzieło sf tej epoki.
Wszystko wskazuje na to, że po długiej przerwie, kiedy to pojawiały się sporadycznie dość przeciętne u-twory, Miller
znów wraca na rynek. W roku 1980 wyszedł zbiór jego najlepszych nowel i opowiadań The Best of Walter M. Miller,
jr., a obecnie napomyka się również o utworach, które autor przygotowuje do druku.
Nie gorszym poziomem od dwóch konkurencyjnych magazynów mogło się poszczycić przygodowe pismo sf ,,IF", w
którym pojawiła się rewelacyjna powieść Jamesa Blisha Kwestia sumienia (1953).
J. Blish30 (1921-1975), syn renomowanego specjalisty od reklamy i wziętej pianistki, po ukończeniu
studiów na Uniwersytecie Kolumbijskim w roku 1946 zajął się dziennikarstwem. Później ocierał się i o
inne zawody. Od roku 1968 zajął się wyłącznie pisaniem. W czerwcu 1958 roku podjął się ryzyka
wydawania własnego magazynu sf "Vanguard Science Fiction", lecz skończyło się na jednym numerze.
Kłopoty finansowe i osobiste zakończył rozwód ze znaną agentką literacką Virginia Kidd i wyjazd pisarza do Anglii.
 25

Początkowo nic nie wskazywało, że Blish wejdzie do grona klasyków światowej fantastyki. Ze zmiennym szczęściem
pisywał od roku 1940 opowiadania i nowele. Napisał również powieść: Jack of Eagles (1952), o eksperymentach
telekinetycznych nadzorowanych przez wojsko. Dowodem jego dojrzałości twórczej było napisanie A
Case of Conscience (Kwestia sumienia), powieści odbiegającej, wbrew standardowemu początkowi,
od zwykłej hard sf. Powieść powstała E dwóch nowel. Początkowo akcja rozgrywa się na planecie
Lithia, gdzie wyprawa badawcza natrafia na rozumne gady, wiodące, pomimo braku dekalogowych
nakazów, harmonijne i przykładne życie. Zdaniem członka wyprawy, jezuity, ojca Ramona Sancheza,
planeta została stworzona przez szatana celem udowodnienia wyższości ateizmu. I tu zaczyna się
odmienność Blisha. Nie chodzi bynajmniej o to, czy jego metafizyczne wywody są słuszne. Istotą
powieści jest urzeczywistnienie faktu stałego przewartościowywania pojęć etycznych, religijnych i
moralnych. Autor czyni to w sposób bardzo spektakularny. Raz, że dzieje to się na płaszczyźnie kontaktu z inną
cywilizacją, a dwa, że powieść kończy się egzorcyzmami. Po czym planeta eksploduje. A czytelnik musi sobie
dopowiedzieć już sam czy było to wynikiem pokonania szatana, czy też błędów ziemskich inżynierów, wadliwie
przeprowadzających eksploatację promieniotwórczego minerału.
Blish nie stronił od fantastyki przygodowej. Szczególnie udanym utworem tego typu była powieść Gdzie jest twój dom,
Ziemianinie?, (1955), rozpoczynająca cykl "Latające miasta". Autor założył, że ujarzmienie sił grawitacji przyśpieszy
ekspansję ludzkości w kosmos i nada jej charakter nowej wędrówki ludów. Ziemia zostanie ogołocona nie tylko z
miliardów mieszkańców, ale i z miast, które, chronione polami siłowymi, pomkną w głąb galaktyki. Galaktyczną
walutą przyszłości stanowić będzie, zdaniem autora, środek Zapewniający nieśmiertelność. Pomysł Blisha
podchwycą wkrótce inni pisarze, m. in. E. C. Tubb31 i F. Herbert. Ale Blish oprócz świetnych i niecodziennych
pomysłów równie zręcznie posługiwał się żartem. Z jego iście angielskiego poczucia humoru wypłynął pomysł
uczynienia z policji największej zakały przyszłości. Policja w obliczu prawa ściągająca zaległe podatki, piraci zaś bez
błogosławieństwa Temidy nękają galaktycznych nomadów. Jednym słowem udana space opera. Równie wartką akcją
charakteryzowało się dziesięć jego innych książek z serii "Star Trek" (których popularność zawsze przyprawiała
pisarza o zakłopotanie).
Blish zajmował się również krytyką literacką. Pod pseudonimem William Atheling, j r., dokonał autoanalizy swojej
własnej powieści A Case of Conscicnce, którą uznano za najostrzejszą recenzje utworu. Jego eseje i recenzje rozrosły
się do rozmiarów książki pt. The Issue at Hand: Studies in Contemporary Science Fiction (1964).
Przed wyjazdem do Anglii, Blish angażuje się z Knightem w działalność związkową. Kontynuuje tę działalność i po
przyjeździe do Londynu, gdzie w roku 1970 pomaga Brytyjczykom zorganizować Science Fiction Foundation,
przekształcona w roku 1972 w brytyjski związek zawodowy pisarzy sf: British Science Fiction Association (BSFA).
Blish przybył do Anglii w samą porę. Po drugiej wojnie światowej nastąpiło odrodzenie fantastyki angielskiej. Obok
mutacji pism amerykańskich ukazują się również magazyny krajowe. Jednocześnie na rynku brytyjskim pojawiają się
także i książki. I to o wiele lepsze od postmagazynowych powieści amerykańskich.
Epokę odrodzenia fantastyki w Wielkiej Brytanii. otwierają dwie groteskowe powieści George Orwella.
Eric Blair32 (1903-1950), posługujący się pseudonimem Orwell, wykorzystał kostium fantastyki do
dosadnego wyrażenia swych radykalnych poglądów. Pochodził z niezamożnej rodziny angielskiej.
Stypendia zapewniły mu, co prawda, miejsce w ekskluzywnych szkołach, lecz nie uwolniły go od
kompleksu klasowej niższości. Radykalizm i zgorzknienie spotęgowała klęska republikańskiej Hiszpanii,
opisana w Homage to Catalonia (1938).
 26

Był doskonałym obserwatorem. Dostrzegał to czego inni starali się nie zauważać. W roku 1945 ukazuje się jego
pierwsza powojenna książka Folwark zwierzęcy, w której zwierzęta, w imię sprawiedliwego hasła "wszystkie
zwierzęta są równe", wypędzają ludzi z majątku i wprowadzają nowy ład. Z charakterystycznym angielskim poczuciem
humoru pisarz opisuje narastanie tendencji wstecznych - kształtowanie się elity, która dodaje nowy człon do starego
hasła, "ale niektóre są bardziej równe". Książka, odebrana wyłącznie jako satyra na wypaczenia epoki stalinizmu,
odeszła w zapomnienie w połowie lat pięćdziesiątych. A jest to jedna z najlepszych alegorii socjologicznych naszej
epoki. Niesłusznie przyczepiono Orwellowi z jej powodu etykietę antykomunisty. Jego najlepsza powieść pt. 1984,
opisuje Anglię pod rządami faszystów. Fałszywie odbierana jako satyryczna wizja komunistycznej Brytanii, faktycznie
jest jedną z pierwszych powieści sf, prezentujących alternatywną przyszłość, po probabilistycznym zwycięstwie państw
Osi. Kompletna inwigilacja społeczeństwa przy użyciu telewizji i rozbudowanego systemu do nosicielstwa znajduje w
powieści odzwierciedlenie w ultrapatriotycznym haśle "Wielki Brat patrzy na was". Zabija się miłość. A ci, którzy jak
główny bohater powieści, Smith, żywią jeszcze jakiekolwiek uczucie, oprócz wiernopoddaństwa, zostają jak i on
usidleni przez wszechwładny aparat bezpieczeństwa.
Brak specjalistycznych wydawnictw sf w Wielkiej Brytanii sprawił, że większość pisarzy próbowało szczęścia
wyłącznie na rynku amerykańskim.
Tacy pisarze, jak: A. Chandler, A. C. Clarke, J. Brunner i H. Harrison w krótkim czasie stali się poważnymi
konkurentami swoich amerykańskich kolegów. Dużą pomocą powojennym debiutantom służył J. W.
Campbell, którego "Astounding" wychodził równocześnie w USA, Wielkiej Brytania, Skandynawii i we
Francji.
Arthur C. Clarke33 (1917-2008), wkrótce po debiucie u Campbella (opowiadanie Loophole, 1946, ASF),
wkracza, wcześniej niż pozostali pisarze brytyjscy, na rynek książkowy. Początkowo adresuje swoje utwory do
młodego czytelnika. W powieści, Prelude to Space (1951), opisuje pierwszą wyprawę na Księżyc. Następne książki:
Piaski Marsa (1951) i Earthlight (1954) poświęcone są troskom pierwszych osadników na Marsie i Księżycu. Krótka
powieść Wyspy na niebie (1952) przybliża, poprzez frapujące przeżycia chłopca, laureata międzynarodowego konkursu
astronomicznego, warunki życia mieszkańców stacji kosmicznej.
Clarke był niezwykle śmiałym naukowcem. Jako pierwszy, w roku 1945, zaproponował wykorzystanie satelitów do
łączności międzykontynentalnej. Ma na swoim koncie jeszcze dwie powieści młodzieżowe (juvenile sf): Kowboje
oceanu (1957), o zagospodarowaniu akwenów morskich, i Spotkanie z Rarną (1970), o niespodziewanej
wizycie gigantycznego statku kosmicznego w granicach naszego układu. Jego najlepsza powieść Koniec
dzieciństwa (1953), powstała na podstawie drukowanej wcześniej w Stanach noweli Guardian Angel (1950).
Tym razem był to utwór zaadresowany do dorosłego czytelnika (adult sf). Na Ziemie przylatują
gigantycznymi statkami kosmici przypominający diabły. Forsują oni własny model społeczno-gospodarczy,
kładą kres wojnom i chorobom. Po pięciuset latach ujawniają, że z powodu niebezpiecznych eksperymentów para-
psychologicznych, jakie miały miejsce wcześniej na naszej planecie, kosmiczny superumysł nakazał im odizolowanie
ludzkości. Dopiero kwarantanna i nadzór umożliwią ludzkości przemianą w dominującą rasę wszechświata. Po czym
Ziemia się rozpada, a ludzie przeobrażeni w istoty wyższego rzędu biorą się do przekształcania wszechświata.
Mistyka pojawia się również w innych utworach Clarka - w Against the Fall of Night (1945-1953) i w nowelach
zebranych w tomie The City and the Stars, o ostatnim mieście przyszłości, gdzie funkcjonuje tak daleko posunięta
technologia, że nie można jej praktycznie odróżnić od magii.
 27

Clarke jest również autorem scenariusza najlepszego, jak dotąd, filmu sf Odyseja kosmiczna: 2001 (1968), opartego na
jego opowiadaniu Sentinel (1951).
Głównym konkurentem Clarka na rynku brytyjskim był John Wyndham Parker Lucas Benyon (1903-1969), lepiej
znany pod pseudonimami John Wyndham34 i John Benyon. Był farmerem, prawnikiem i agentem
reklamowym. Imając się w kryzysowych latach dwudziestych różnych zajęć, spróbował również pisania.
Pierwsze opowiadanie Worlds to Barter (1931), nabył od Wyndharna sam H. Gernsback. W okresie
międzywojennym cieszył się ogromną popularnością wśród czytelników amerykańskich. Tam też wyszła
jego pierwsza książka The Secret People (1939). Dopiero jednak powodzenie Dnia tryfidów (1951)
otworzyło mu drogą na rynek brytyjski. Powieść opisuje odnarratorsko, w sposób wellsowski, zagładę XX-wiecznej
cywilizacji. W bliżej nie wyjaśnionych okolicznościach następuje uaktywnienie broni satelitarnej, oślepiającej niemal
wszystkich mieszkańców Ziemi. Błąkający się ślepcy padają ofiara ataków zmutowanych, mobilnych i drapieżnych
roślin - tryfidów. Do tego samego nurtu (katastroficznego) można zaliczyć i dwie następne powieści Wyndhama: The
Kraken Wakes (1953), o inwazja kosmitów, którzy po usadowieniu się na dnie oceanów dokonują nocami wypadów na
siedliska ludzkie, oraz Poczwarki (1955), o ucieczce grupki młodocianych mutantów-telepatów z rodzinnej wioski, w
której - ma skutek nalegań purytańskiej większości - mutantów karze się śmiercią. Ostatnia powieść Wyndhama
Kukułcze jaja z Midwich (1957), o perfidnej inwazji poprzez zapłodnienie ziemskich kobiet, została sfilmowana w
roku 1960 jako Villagę of the Damned. W roku 1963 dokręcono jeszcze druga część filmu Children of the Damned.
Już po śmierci pisarza, w roku 1973, zebrano w dwóch toniach opowiadania drukowane przed wojną w magazynach
amerykańskich (Sleepers of Mars i Wanderers of Time).
Pisarzem, który wywarł największy wpływ nie tylko na brytyjską, ale i światową fantastykę i w praktyce przyczynił
się do narodzin przyrodniej siostry science fiction - fantasy, był John Ronald Reuel Tolkien35 (1892-1973).
Urodzony w Afryce Południowej, całe życie spędził w Oksfordzie, gdzie już w okresie międzywojennym zyskał
sławę czołowego specjalisty martwych języków średniowiecznej Anglii. Znajomość średniowiecznych
eposów i legend wykorzystywał, opowiadając bajki swoim dzieciom. Urosły one do rozmiarów książki
Hobbit, czyli tam i z powrotem (1836). Przemykają przez nią chyłkiem krasnoludy, które za namową
czarodzieja Gandalfa wynajmują korpulentnego hobbita Bilbo Bagginsa, "najzacniejszego złodzieja na
świecie". Bilbo za pomocą czarodziejskiego pierścienia, zapewniającego niewidzialność, nie tyle wykrada
skarby z kryjówki smoka Smauga, ile przyczynia się do jego śmierci i wypędzenia zła z bajecznej krainy.
Po wojnie, w roku 1948, Tolkien ponownie wraca do Shire, kraiku zamieszkałego przez hobbity, w trylogii Władca
pierścieni. Ten liczący sobie pół miliona słów epos o wojnie elfów, ludzi, hobbitów, krasnoludów i •wielu innych
baśniowych postaci z Czarnym Władca Mordoru, na czele, jest pierwszym utworem fantasy, który wszedł do rzędu
najpiękniejszych arcydzieł literatury światowej. Szalę wojny, toczącej się w mitologicznej krainie zwanej
Sródziemiem, przeważają na stronę Sił Dobra bohaterskie czyny czwórki niepokaźnych hobbitów. Rangę rycerskiego
eposu przydają trzem opasłym woluminom opisy dworskich manier i bohaterskich czynów głównych bohaterów:
czarodzieja Gandalfa, mistrza ognia oraz szarej i białej magii, Aragorna, ostatniego potomka królewskiego rodu i
Froda, który niszcząc Pierścień Władzy decyduje o losach swojego świata. Realizm tego świata, rodem z chansons de
gęste, potęguje bogaty materiał faktograficzny: aneksy historiograficzne, opisy geograficzne i rozważania filologiczne.
Trylogia J. R. R. Tolkiena, której największe powodzenie przypada na lata pięćdziesiąte, wywarła ogromny wpływ na
kształt powieści fantastycznej następnych dwóch dziesięcioleci. Pozwoliła na wyodrębnienie się fantasy jako
 28

samoistnego gatunku d narzuciła trójtomowy model powieściowy wydawcom sf na Zachodzie. Treść i forma
przyciągnęły już w następnej dekadzie niezwykle rzadkiego gościa w obrębie gatunku - pisarza kobietę...
 29

III. Ostatnie ćwierćwiecze: 1960-1985

1. Wielki boom lat sześćdziesiątych

Ostatnie ćwierćwiecze, a w szczególności lata sześćdziesiąte, przyniosły istotne zmiany w recepcji science fiction.
Fantastyka urosła do rangi proroka postępu technicznego. Promowanie gatunku wiąże się ściśle z początkiem ery
kosmicznej. Start radzieckiego sputnika w roku 1957 i lot Jurija Gagarina w roku 1961 uwolniło science fiction od
zarzutu przesadnego fantazjowania i abstrakcjonizrnu. Zwiększył się przez to w znacznym stopniu, krąg czytelników.
Po książki sf zaczęli wreszcie sięgać ludzie spoza getta sf. Zwiększył się też obszar oddziaływania fantastyki. W latach
sześćdziesiątych można zauważyć odrodzenie się dobrych tradycji pisarskich w wielu krajach. Europy.
Popularność sf nie zmieniła jej komercjalnego charakteru. Szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Prawdziwy renesans
zaczął się w Europie. Pod koniec lat sześćdziesiątych grupka młodych pisarzy brytyjskich podejmie próbę nobilitacji
gatunku. Na razie główny ciężar gatunkowy przypada na literaturę z gruntu rozrywkową: space operę, serial sf, a co
gorsze na tandetne, wielotomowe cykle, głównie fantasy. Nadal również większość pisarzy grupuje się wokół
magazynów, dostosowując się do wymagań pism i kaprysów redaktorów.
Najzdolniejszym pisarzem z kręgu magazynów był w tym czasie Poul Anderson36 (1920-2001).
Pisać zaczął pod koniec lat czterdziestych i wkrótce zyskał miano najzdolniejszego współpracownika
Bouchera. Pisuje przede wszystkim utwory przygodowe, z których dużą popularnością cieszą się
opowiadania i nowele o przygodach gwiezdnego kupca Nicholasa van Rijna. Najciekawsza z nich:
Wojna skrzydlatych (1958) opowiada o perypetiach bohatera na planecie pogrążonej w bezsensownej wojnie.
Najlepsza powieść Andersona Podniebna krucjata (1960) w dowcipny sposób opisywała walkę
średniowiecznych rycerzy z kosmitami. Andersen najlepiej porusza się w problematyce "kosmicznej
arki". Cofnięte w rozwoju kolonie ziemskie walczą o przetrwanie i powrót na łono cywilizacji.
Tematykę tę reprezentują: Najdłuższa podróż (1960), jednio z lepszych opowiadań pisarza, i takie
powieści, jak: Twilight World (1961) i After Doomsday (1962).
Andersen chętnie włączał się do niezwykle popularnej odmiany, jaką jest serial sf. Oprócz serii utworów o gwiezdnym
kupcu napisał szereg książek o przygodach gwiezdnego agenta Ziemi - Flandry.
Za najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu sf uważa się A. B. Chandlera i C. Smitha. Oni to w odróżnieniu od
reszty pisarzy, uprawiających serial, potrafili w pełni wykorzystać możliwości, jakie daje ciąg fabularny.
A. Bertram Chandler (1912-1984), Australijczyk, był z zawodu marynarzem. Znalazło to odbicie w jego
serii utworów o przygodach Johna Grimesa. Bohater Chandlera zaczyna karierę żeglarza kosmosu jako
chłopiec pokładowy, dochodząc do najwyższych zaszczytów i dorabiając się własnego statku. Inne utwory
pisarza, takie jak alternatywna powieść Kelly Country (1983) i jego debiutancka nowelka Giant Killer
(1945, ASF), pozostały w cieniu serialu. W Polsce zaistniał tylko jednym opowiadaniem zat. "W klatce ",
opublikowanym w antologii "Wizje dla ubogich 5: Wola ludu" [Klub Fantastyki SFAN, 1986]
Cordwainer Smith (1913-1966), dyplomata i znawca problemów Dalekiego Wschodu, pisał utwory o stworzonym
przez siebie świecie "zaprogramowanej ludzkości", w którym poprzez zabiegi chirurgiczne
antropomorfizuje się zwierzęta. Spełniają one potem taką rolę, jaką w innych utworach odgrywają zwykle
roboty. Do takich właśnie utworów należy The Ballad of Last C'moll (1962, "Galaxy"), o kotce
 30

zamienionej w piękną i niezwykle inteligentną kobietę.

Serial wówczas dopiero stawał się modny. Prawdziwą plaga stanie się dopiero w latach osiemdziesiątych. Wielki boom
fantastyki lat sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii charakteryzował przede wszystkim
pluralizm wydawniczy. Rosła nadal liczba magazynów i wydawnictw drukujących fantastykę. Sprzyjało to dalszej
indywidualizacji pisarstwa i stopniowemu, acz nieodwołalnemu, odejściu od Campbellowskiego modelu zależności
pisarza od wydawcy, również w warstwie literackiej.
Główny nurt fantastyki tego nowego Złotego Wieku SF (zwanego przez historyków gatunku dla odróżnienia Wiekiem
Augustiańskim) tworzyli tacy pisarze, jak: F. Herbert, Ph. J. Farmer, Ph. K. Dick, G. R. Dickson, R. Silverberg, J.
Vance i R. Żelazny w USA oraz B. Aldiss i B. Shaw w Wielkiej Brytanii i H. Harrison w Irlandii. Odrzucili oni
przestarzałe schematy poprzednich epok, kładąc główny nacisk na niekonwencjonalne rozwiązania fabularne i
warsztatowe.
Przykładowo, Frank Herbert37 (1920-1986) początkowo pisał pod dyktat wydawców i ściśle związał się z
redakcją "Astounding" (od 1980 r. przemianowanego na "Analog"). Jego pierwsza powieść o telepatach, The
Dragon in the Sea (1956), w niczym nie odbiegała od standardu poprzedniej epoki. Dopiero Diuna (1963, ,,Analog"),
śmiała transpozycja folkloru arabskiego, pozwoliła mu znaleźć się w czołówce najpoczytniejszych pisarzy
amerykańskich.
Philip Jose Farmer38 (1914-2009) wprowadził do ściance fiction erotykę. W opowiadaniu The Lovers
(1952, "Startling Stories") zawarł tragiczną historię miłości Ziemianina i homoidalnego owada. Autor wraca
ponownie do tego tematu w powieści Strange Relations (1960). Później szokuje czytelników obrazoburczymi
powieściami: The Maker of Universes, The Gates of Creation, A Private Cosmos i Behind the Walls of Terra, w
których antropomorfizuje postać Stwórcy. Zdaniem pisarza, rozwój techniki posunie się tak daleko, że cywilizacje
daleko posunięte w rozwoju będą mogły tworzyć własne wszechświaty i zaludniać je tworami swojej wyobraźni. W
lata siedemdziesiąte Farmer wkroczył serią powieści o nadrzecznym świecie, zwanym Riverworld, w którym
występują zmartwychwstali. W tym tak znane postaci jak Mark Twain, Richard Burton i Cyrano de Bergerac.
Gordon Rupert Dickson39 (1923-2001), po kilku latach współpracy z przyjacielem z lat
studenckich, Poulem Andersonem (seria "Hoka"), zabiera się do samodzielnego pisania cyklu
powieściowego o kosmicznych najemnikach. Otwiera go powieść Dorsai (1959, ASF). Na przełomie
ostatniego dziesięciolecia publikuje książki postulujące wyższość dynamicznej ewolucji człowieka
nad statycznymi cywilizacjami kosmitów: None But Man (1S69), Hour of the Horde (1970) i The R-Master.
Robert Silverberg40 (ur. 1935) został pisarzem jeszcze podczas studiów. W latach sześćdziesiątych pisał przede
wszystkim utwory przygodowe. Później pod wpływem "Nowej Fali" zaraża się katastrofizmem.
Powstają wtedy: Wieża światła (1970), o budowie nowej wieży Babel, Zamknięty świat (1971), o
przeludnieniu, i Umierając żyjemy (1972), o klęsce telepaty. Obecnie koncentruje się głównie na
przygodach Lorda Valentine: Zamek lorda Valentaine'a (1982), Valentine Poniifex (1983). Kroniki
Majipooru (1984). Lord Valentine walczy o odzyskanie tronu, mieszkańcy Majipoor, Metamorphowie,
o wyzwolenie swej planety.
Roger Zelazny41 (1937-1995), podobnie jak Silverberg, związany był z awangardą sf. Jego opowiadanie Róża dla
Eklezjasty (1963, FASF), o wpływie wrażliwego artysty z Ziemi na wypełnienie proroctwa starej, acz zdegenerowanej
cywilizacji (w czym dopomaga mu również znajomość wschodnich sztuk walki), uważa
się za najlepszy krótki utwór lat sześćdziesiątych. Żelazny napisał podczas tej dekady
 31

również szereg innych utworów, cieszących się do dziś powodzeniem. Można dla przykładu wspomnieć chociażby He
Who Shapes (1965), o miłości Tristana i Izoldy, i Aleję potępienia (1969), o awanturniku zmuszonym do ryzykownego
transportu leków przez zniszczone i pogrążone w chaosie Stany. Obecnie pisarz większość swojego czasu poświęca na
pisanie utworów fantasy.
Philip K. Dick42 (1928-1982) był najwybitniejszym pisarzem dwudziestolecia: 1960-1980. Stosując atrakcyjną fabułę
przyciągnął czytelników do nowego nurtu sf, jakim była "Nowa Fala". Zwrócił uwagę na inny wymiar - kosmos duszy
(inner space).
Dick zadebiutował opowiadaniem Beyond Lies the Wob (1952, Planet Stories). Na rynek wprowadził go Donald
Wollheim, dzięki któremu ukazała się pierwsza książka pisarza Słoneczna loteria (1955),
osadzona w niedalekiej przyszłości, gdy prezydent Ziemi obierany jest drogą losowania, a
konkurenci mają prawo go zabić w oznaczonym terminie. W następnej powieści Świat Jonesa
(1956), poprzez mylne wnioski wyciągnięte z prekognicji, ludzkość zostaje zamknięta w
obrębie układu słonecznego. Lata sześćdziesiąte otwiera najwybitniejszy utwór pisarza
Człowiek z wysokiego zamku (1962), ukazujący alternatywne dzieje naszej planety. Alianci przegrywają wojnę i świat
zostaje podzielony między Niemcy i Japonię. Jedynie w Górach Skalistych egzystują buforowe Stany Zjednoczone.
Duże znaczenie w życiu pisarza i rozbudowie podkładu filozoficznego jego koncepcji "-wewnętrznego kosmosu" grały
środki psychodeliczne, których działanie staje się często zarzewiem akcji jego licznych utworów. Twórczość Dicka jest
szczytowym osiągnięciem nurtu "indywidualistów" i kto wie czy bez niej powstałaby awangarda.
 32

2. "Nowa Fala"

Awangardowa forma science fiction narodziła się w Wielkiej Brytanii. Samuel Beckett i James Joyce wprowadzili do
literatury pięknej nowe zastosowanie języka mówionego i pisanego. Usunęli warstwę komunikacyjną,
czynią go środkiem wyrażania uczuć.
Amerykański pisarz William Burroughs (1928-1997), pisarz i poeta amerykański, także aktor i
scenarzysta filmowy. Wiele fragmentów jego twórczości zawiera elementy autobiograficzne; sam widział
swoje dzieła jako jedną, wielką księgę. Obok Allena Ginsberga i Jacka Kerouaca główny przedstawiciel
ruchu artystycznego znanego jako Beat Generation, popularny także w środowisku hippisów oraz
obyczajowych rebeliantów lat 60. Często tematem jego dzieł były własne doświadczenia związane z zażywaniem
opium oraz praktyki homoseksualne. To on połączył zasady preferowane przez awangardę z programem "bitników".
Rezultatem tego mariażu są utwory powierzchownie przypominające fantastykę, a będące relacją stanu psychicznego
zboczeńców i narkomanów (Ćpun , 1956, Środek na szkodniki, 1962 i inne).
Założony w roku 1951 przez Edwarda J. Carnella (1912-1972) magazyn "New Worlds", po przejęciu go przez
Moorcocka43 w roku 1964, staje się pismem "Nowej Fali SF". Magazyn podjął się ambitnego zadania
włączenia fantastyki w główny nurt literatury pięknej. Wzorem miał być W. Burroughs. Odrzucono
termin science fiction, jako niewłaściwy, skazujący gatunek na pełnienie roli beletrystyki. Nowy termin:
SF - Speculative Fiction, czyli proza spekulatywna, miał wyrażać zmiany, jakie zaszły w obrębie
współczesnej fantastyki. Sztandarowym pisarzem tego ruchu był James Graham Ballard44 (1930-2009). Jego
katastroficzne powieści: The Wind from Nowhere (1962), o tajfunie, który zamienia Ziemię w pustynię, i The
Drought, (1965), o zanieczyszczeniu oceanów do takiego stopnia, że tworzy się warstwa uniemożliwiająca cyrkulację
wody w przyrodzie, najbardziej odzwierciedlają czarnowidztwo pisma.
Radykalizm pisarza i konserwatyzm czytelników, a następnie koniec wojny wietnamskiej, przeciwko której gorąco
występowała "Nowa Fala", doprowadziły do zamknięcia pisma i rozpadu ruchu. Za apogeum ruchu uważa się lata
1967 - 1971 zdominowany przez takich pisarzy jak Ursula K. Le Guin, Harlan Ellison w USA i James Graham Ballard
i Michael Moorcock w Wielkiej Brytanii, kiedy to wprowadzono do fantastyki szereg zakazanych tematów jak
swoboda seksualna, ruch gejowski, widoczne już w sztandarowej antologii Harlana Ellisona "Niebezpieczne wizje"
(tyt. oryg. ang. Dangerous Visions) – antologia krótkich form science fiction, zredagowana przez Harlana Ellisona i
wydana w 1967 r. przez wydawnictwo "Doubleday". Polską edycję w 2002 r. wydało wydawnictwo "Solaris".
"Niebezpieczne wizje" to chyba najsłynniejsza antologia w historii fantastyki. Ellison poprosił autorów o napisanie
tekstów, które nie mogłyby się ukazać w normalnym obiegu. Zebrał w ten sposób teksty niepokorne, szokujące, ale
przełomowe – teksty, które zdefiniowały Nową Falę w fantastyce światowej. Sam Ellison nazwał ją "największą
antologią literatury spekulatywnej, jaką opublikowano. (...) Jej celem było wywołanie wstrząsu. Powstała z potrzeby
przedstawienia nowych horyzontów, nowych form, nowych stylów, nowych wyzwań literatury naszych czasów."
Spośród 33 tekstów, napisanych przez 32 autorów, 3 zdobyły najpoważniejsze nagrody w literaturze s-f: 2 Hugo i 2
Nebule (1 tekst, Porzucam kośćmi Fritza Leibera, zdobył obydwie nagrody). Sam redaktor zdobył za antologię
specjalną nagrodę Hugo w 1968 r. W 1972 r. wydano kontynuację antologii, pod tytułem "Again, Dangerous Visions".
Trzeci zbiór - "The Last Dangerous Visions" nigdy się nie ukazał, choć był zapowiadany, a teksty zebrane. Jest to do
dziś najsłynniejsza książka fantastyczna, która się nie ukazała. Sposród innych ważnych utworów mieszczących się w
 33

Nowej Fali należy wspomnieć John Brunner "Stand on Zanzibar", Philip Jose Farmera "Riders of the Purple Wage",
Thomasa M. Discha "334", Samuel R. Delany'ego "Babel-17", Langdon Jones'a "The Great Clock", Rogera
Zelazny'ego "Lord of Light", Harlan Ellisona " Nie mam ust, a muszę krzyczeć", J.G. Ballarda "The Voices of Time",
Brian Aldissa "The Dark Light Years" i "antypowieść "Report on Probability A" oraz Fritz Leiber'a "One Station of the
Way".
 34

3. Bez programu
"Nowa Fala" stanowiła zaledwie margines w dziejach science fiction. Wielotysięczna rzesza pisarzy sf dostosowuje się
nadal do wymagań czytelników, dostarczając im mniej lub bardziej wyszukanej rozrywki intelektualnej. Stąd też
wszelkie próby sklasyfikowania sf za pomocą takiego klucza, jaki stosujemy klasyfikując literaturę piękną, są po prostu
śmieszne.
Przykładowo, Harlana Ellisona (ur. 1934) próbuje się zaliczać do nowofalowców, z uwagi na
niekonwencjonalny charakter jego antologii Dangerous Visions (1968) i Again, Dangerous Visions (1972). choć
sam kompilator tych książek nigdy się do takich związków nie przyznawał. Był również autorem scenariuszy do
seriali Star Trek i Po tamtej stronie oraz konsultantem przy serialach Strefa mroku (wersja z lat 80.) i Babilon 5. W
latach młodości był między innymi wydawcą fanzinu „Science Fantasy Bulletin”, z którego wzięło swój początek
pismo „Dimensions”. Po ukończeniu studiów przeniósł się do Nowego Jorku, gdzie wspólnie z Randallem Garretem i
Robertem Silverbergiem zawodowo zajął się literaturą SF. Miał jednak duże trudności z debiutem (Garret debiutował
w 1951 roku, Silverberg w 1954. Ellison dopiero w 1956 roku). Pierwszym pismem, które zdecydowało się zamieścić
utwór Ellisona było „Infinity”, które w lutowym numerze z 1956 roku zamieściło krótkie opowiadanie „Glowworm”.
Debiut był udany i do 1960 roku Ellison opublikował ponad 100 utworów. Jako autor opowiadań zdobywał
siedmiokrotnie nagrodę Hugo i dwukrotnie nagrodę Nebula. Większość twórczości Ellisona to utwory science fiction,
za które zdobył liczne nagrody Hugo, Nebula, Locus i Bram Stoker Award. Aktywnie działa również w fandomie
(założył Cleveland Science Fiction Society i jako nastolatek redagował fanzin), a także bywa na konwentach
fanowskich. Sam Ellison nie przepada jednak za tą etykietką i wyjaśnia, że jego twórczość bliższa jest surrealistycznej
fantasy lub realizmowi magicznemu niż twardej s-f. Ellison podał do sądu Jamesa Camerona po jego wypowiedzi, że
tworząc film Terminator inspirował się dwoma odcinkami serialu „Po tamtej stronie” (The Outer Limits - "Soldier" i
"Demon with a Glass Hand"). Od tej pory na końcu filmu pojawiają się napisy: "Acknowledgment to the works of
Harlan Ellison."
Próbom klasyfikacji umyka również Kurt Vonnegut45 (1922-2007), autor takich powieści, jak:
Pianola (1952), Kocia kołyska (1963) i Śniadanie mistrzów (1973), uważanych za jedne z
najwybitniejszych powieści amerykańskich. Vonnegut jest jedynym, poza Tolkienem, współczesnym
pisarzem sf, któremu udało się z powodzeniem wyjść poza getto sf i zająć poczesne miejsce w
obrębie "mainstreamu".
Inne walory nadało fantastyce pisarstwo feministyczne. Twórczość pisarek: Marion Zimmer Bradley,
Annę Mc Caffrey, Jamesa Tiptree jr., Urszuli Le Guin, a ostatnio Tanith Lee i Carolyn J. Cherryh przyczyniła się do
zwiększenia przewagi ilościowej fantasy nad science fiction. Szczególnie w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych.
Urszula Le Guin (ur. 1929), dzięki niewątpliwemu talentowi, równie dobrze obraca się w obrębie fantastyki, jak i
wewnątrz głównego nurtu literatury pięknej. Uznanie krytyki przyniosła jej powieść The Left Hand of
Darkness (1969), o innoplanetarnym społeczeństwie, w którym rotacja płci zażegnuje antagonizmy
charakterystyczne dla naszego gatunku. Pisarka, 'wzorując się na Tolkienie, napisała również cykl
utworów fantasy, z których najpoczytniejszy jest tom Czaroksiężnik z Archipelagu (1968). Jej
najwcześniejsze utwory, z których kilka w przetworzonej formie znalazło się w Opowieściach
orsiniańskich (Orsinian Tales) i Malafrena, były nie-fantastycznymi opowieściami o fikcyjnych
 35

krainach wyobraźni. We wczesnych latach 60. powróciła do swych wczesnych zainteresowań science-fiction i zaczęła
regularnie pisać i publikować. Pierwszym jej szeroko znanym utworem stała się powieść "Lewa ręka ciemności"
(1969). W późniejszych latach Le Guin interesowała się również filmem i muzyką. Współpracowała przy filmowej
adaptacji swojej książki The Lathe of Heaven pod tym samym tytułem (1979). W 1985 współpracowała z
awangardowym kompozytorem Davidem Bedfordem nad librettem do space opery pt. "Rigel 9". Od 1958 mieszka
Portland w stanie Oregon. Ma troje dzieci i czworo wnucząt. Do 2009 r. opublikowała 21 powieści, 11 tomów
opowiadań i 12 książek dla dzieci i młodzieży. Ursula Kroeber Le Guin (ur. 1929) to pisarka o niezwykle rozległych
zainteresowaniach literackich. Jest autorką esejów, poezji, powieści historycznych i obyczajowych, ale niewątpliwie
wszędzie znana jest przede wszystkim jako autorka wspaniałych utworów fantastycznych. Tylko ona i Philip K. Dick
uznani zostali przez Stanisława Lema za jedynych wartościowych twórców w całej amerykańskiej fantastyce. Ursula
K. Le Guin z podziwu godną regularnością kompletuje za swoje utwory wszystkie znaczące utwory i wyróżnienia - nie
tylko w Stanach Zjednoczonych. Trudno się tej popularności i uznaniu dziwić. Ursula K. Le Guin działając, zdawało
by się w obrębie tradycyjnych tematów fantastyki naukowej i fantasy potrafi tchnąć w nie nowego ducha, a w
rezultacie zadziwić najbardziej wybrednych i zdobyć szacunek najbardziej wymagających. Ileż bowiem napisano już
książek o czarownikach, ilu ich przewijało się przez powieści typu fantasy, ale dopiero trylogia Ziemiomorze
posługująca się pozornie tym samym materiałem stworzyła zupełnie nową jakość. I okazuje się, że refleksja
filozoficzna, uniwersalne obserwacje o człowieku, jego potędze i ograniczeniach, nauce i magii, wyborach i
uwarunkowaniach mogą być czymś nie mniej atrakcyjnym od przygód osiłków z mieczami, którzy pozostawiają za
sobą zwały trupów i znikomą ilość myśli. Podobnie przedstawiają się klasyczne wątki fantastyki naukowej. Kosmos,
obce planety, obce rasy... Ale i tu Tetralogia i Hain (Świat Rocannona, Planeta wygnania, Miasto iluzji i Lewa ręka
ciemności) zaskakuje nas oryginalnością rozwiązań, pomysłów, koncepcjami socjologicznymi, rozwiązaniami
psychologicznymi. A przy okazji jest i tu coś ze space opery i political fiction, są fascynacje filozofią Dalekiego
Wschodu, i echa prac rodziców Alfreda Luisa i Theodory Kroeberów - wybitnych antropologów i etnologów, znawców
kultur indiańskich.
Powieść Czaroksiężnik z Archipelagu (1968) poprzedziła rozkwit fantasy przypadający na lata siedemdziesiąte, gdy
szczególnie bujnie rozwinął się nurt tolkienowski.
Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu, jest po dzień dzisiejszy amerykański pisarz Stephen
Donaldson [1947 -]. autor trylogii The Chronicles of Thomas Convenant, o trędowatym, który podczas
ataków choroby przenosi się w równoległy świat pełen magii i czarów. W latach dziewięćdziesiątych
opuścił na jakiś czas poletko fantasy i stworzył cykl powieści fantastyczno-naukowychThe Gap Cycle
(wydany 1991 - 1996 przez Bantam Books w którym podchorąży Morn Hyland z United Mining
Companies Police zostaje pojmana przez Angusa Thermopyle'a i uwikłana w iście bizantyjską intrygę
przejęcia zasobów mineralnych przez politykiera i szafa policji Holta Fasnera. Obecnie pracuje nad zakończeniem
swego głównego cyklu, zatytułowanego "The Last Chronicles of Thomas Covenant".
Lata osiemdziesiąte poza zalewem tandetnej literatury sensacyjnej przyniosły również parę wartościowych
utworów. John Varley (ur. 9 sierpnia 1947) wzbudził (zdumienie subtelnymi erotykami. Napisał kilka powieści
(pierwsza, Gas Giant, jak sam przyznaje, była "dość kiepska" i znaczną liczbę opowiadań. Spora część z
nich opowiada historię przyszłości. The Eight Worlds gdzie na 100 lub 200 lat wstecz zanim tajemnicza i
potężna rasa obcych prawie całkowicie zmiotła ludzkość z powierzchni Ziemi (uważali, że wieloryby i
delfiny są nadrzędna ziemską formą życia a ludzie tylko plagą robactwa), ale ludzie zaludnili praktycznie
 36

każdy pozostały zakątek systemu słonecznego, często dzięki dzikim modyfikacjom biologicznym, często
"podejrzanym" u obcych. Szczegółowe spekulacje Varleya na temat możliwych osiągnięć człowieka w naukach
biologicznych były czymś odkrywczym w roku 1970, kiedy opublikowano jego zbiór opowiadań The Persistence of
Vision. Opowiadanie tytułowe zdobyło Hugo i Nebulę, a opowiadanie Overdrawn at the Memory Bank (sfilmowane)
podobno zainspirowało częściowo twórców filmu Pamięć absolutna[potrzebne źródło] (choć główną inspiracją było
opowiadanie Philipa K. Dicka Przypomnimy to panu hurtowo). Również dwa inne opowiadania (Options i Blue
Champagne) zostały sfilmowane jako odcinki serialu telewizyjnego Welcome to Paradox. Varley spędził kilka lat w
Hollywood, ale jedynym rezultatem był film Millennium. Tego doświadczenia autor nie wspomina dobrze, narzekając
na ciężką współpracę z 4 różnymi reżyserami i koniecznością wielokrotnego zmieniania scenariusza. Varley jest często
porównywany do Roberta Heinleina przez podobny opisowy styl i tematy wolnej miłości i wolnych społeczeństw.
Dwie jego opowieści, Steel Beach i The Golden Globe wykorzystują Heinleinowskie pomysły dotyczące społeczności.
The Golden Globe opisuje społeczeństwo wyrosłe z kolonii więziennej na Plutonie i kolejne ewoluujące na jego
księżycu Charonie (sytuacja podobna jak w powieści Luna to surowa pani Heinleina). U Varleya warte odnotowania
jest również znaczenie postaci kobiecych, dość nietypowe w science fiction, zwłaszcza wśród męskich autorów hard s-
f. Widać to nie tylko w Eight Worlds, gdzie zmiany płci są czymś normalnym, ale i w innych powieściach. Motyw
zmiany płci to przykład umieszczania tematów związanych z seksualnością w powieściach Varleya, bez dominowania
ich przez tę seksualność. Bob Leman,(1922-2006) współpracownik miesięcznika "The Magazine of Fantasy & Science
Fiction", dostarczał pismu regularnie nowele i opowiadania, mające pod względem artystycznym wiele wspólnego z
pisarstwem Sheckleya. Dobre warsztatowo i śmiałe fabularnie powieści zaczęły wychodzić spod pióra kanadyjskiego
pisarza i profesora nauk biomedycznych Edwarda Llewellyna (1902-1984), w tym m. in. Douglas Convolution
(1981), o postnuklearnym i skażonym biologicznie świecie, i Salvage and Destroy (1984), o międzygalaktycznym
imperium Ultan, w którym niepoślednia role odgrywają ludzie.
Ale nawet najbardziej wartościowi pisarze giną wśród tysięcy nazwisk, pojawiających się na łamach czterech
czołowych magazynów i kilku tysiącach okładek. Czołowe wydawnictwa sf w Ameryce: DAW, Del Rey, Tor,
Berkley/Ace, Baen, Bantam i Bluejay stanęły w obliczu kryzysu. Tanią, kieszonkową książkę sf zaczęły wydawać
wydawnictwa niespecjalistyczne, powołane przez wielkie korporacje. Nie zależy im na poziomie książek, lecz na
sposobie uwolnienia się od podatków. Działalność wydawnicza rozwija się niezależnie od zapotrzebowania na
wydawane przez nich pozycje, które są częstokroć zaraz po wydaniu z powrotem mielone na papier. Ale odciąża to w
znacznym stopniu budżet inwestycyjny wielkich korporacji. Stąd też obfitość książek, po które czytelnik sięga ze
względu na atrakcyjna okładkę i które odrzuca ze względu na treść i marny poziom literacki. Lata osiemdziesiąte
charakteryzuje tak ogromny wzrost liczby wydawnictw sf, szczególnie kieszonkowych, że czytelnicy coraz częściej
tracą rozeznanie, kierując się albo znanym nazwiskiem i rekomendacja typu: "laureat nagrody Hugo, Nebuli, itp., bądź
samym tylko zewnętrznym wyglądem publikacji.
W drugą połowę lat osiemdziesiątych wydawnictwa specjalistyczne wkroczyły z powrotem atrakcyjnie ilustrowaną
książką twardookładkową, po którą ma sięgnąć zdegustowany pocketbookami czytelnik.
To zjawisko, chociaż częściowo, broni stanowiska autora niniejszej pracy, który przy omawianiu dziejów science
fiction posłużył się kluczem edytorskim, co byłoby niedopuszczalne przy omawianiu literatury pięknej. Literaturą
masową w większym stopniu rządzą prawa rynku niż indywidualizm twórczy pisarzy. Jest ona z gruntu użytkowa i
nadaje się zasadniczo do jednorazowego czytania.
 37

Z perspektywy czasu widać, że Nowa Fala sama się uśmierciła wprowadzając elementy multimedialne do prozy i
kładąc nacisk na dominację form multimedialnych - kina i telewizji. Zdaniem krytyka Steve'a Wilsona doprowadziła do
rozkwitu kina fantastycznego, punktem przełomowym było wejście na ekrany Wojen gwiezdnych (1977), co z kolei
przyczyniło się odrodzenia tradycyjnej techniczno - przygodowej fantastyki po roku 1982, kiedy to górę wzięli tacy
pisarze jak David Brin, Gregory Benford, Greg Bear. Ponadto, jako ruch przeciwstawny Nowej Fali pojawił się
cyberpunk, spopularyzowany przez Gardnera Dozoisa i Ellen Datlow. Choć zdaniem niektórych krytyków literackich
jest przedłużeniem Nowej Fali poprzez szukania drogi pośredniej między literaturą głównego nurtu, a science fiction.
W latach 2001- 2005 pojawiły się próby powołania nowej awangardy New Weird, starającej się połączyć dokonania
fantastyki naukowej z horrorem.

Z całej plejady różnych rodzajów literatury popularnej, sf najczęściej ociera się o główny nurt prozy współczesnej.
Ale czy będzie tak zawsze? Grzechem byłoby, pisząc o prozie spekulatywnej, nie pokusić się o maleńką prognozę.
Główny producent kaset sf w USA Warner Audio zapowiada, że kasetowa książka sf z atrakcyjnym
podkładem muzycznym, powoli, lecz nieodwołalnie, będzie wypierać tradycyjną formę
książki drukowanej46. Ale czy wyjdzie to na dobre literaturze sf? I czy w ogóle będzie to
literatura? Tego jeszcze nie wiemy.

Szczecin. Sierpień 1985-styczeń 1986 roku.

 38

LITERATURA

1. Brian W. Aldiss, BillionYear Spree: The History of Science Fiction, Weidenfeld and Nicolson, Londyn, 1973.
2. James Gunn, Alternate Worlds: The Illustrated History of Science Fiction, A & W Library, Nowy Jork, 1975.
3. Donald A. Wollheim, The Universe Makers: Science Fiction Today, Victor Gollancz, Londyn, 1976.
4. Critical Encounters: Writers and Themes in Science Fiction. Praca pod redakcją Dicka Riley'a.
Frederick Ungar Publishing Co., Nowy Jork, 1978.

Wydawnictwo "Nauka dla Wszystkich" ukazuje się od r. 1966

Zeszyty serii "Nauka dla Wszystkich" są do nabycia w księgarniach naukowych Domu Książki na terenie całego kraju
oraz w Ekspozyturach ORWN (w Krakowie, ul. Sławkowska 17)
 39

Notka o autorze:
Ryszard P. Jasinski [ur. 1951 - ] pisarz, krytyk literacki, tłumacz i dziennikarz. Debiutował w Stanach Zjednoczonych.
W Polsce ukazały się m.in. jego:

[1] Science Fiction szkic z dziejów literatury popularnej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, wyd. Ossolineum, 1986,
Kraków.

[2] Serial Wybór amerykańskich opowiadań science fiction Wyd. Glob Szczecin 1988

[3] Ocean kosmosu, Wyd. gdańskie, 1989 (wybór i tłumaczenie R. Jasinski),

[4] E C Tubb Nektar niebios (tłumaczenie R. Jasinski), Wyd. Glob Szczecin 1989
oraz kilka innych książek nie licząc rozlicznych publikacji w pismach krajowych i zagranicznych oraz wstępów do kilku książek.
O autorze pisano:

Michael Palin The Guardian, 30 XII 2000

[w: The borders of history http://www.guardian.co.uk/travel/2000/dec/30/poland.italy )]

M. Parowski Czas fantastyki, Wyd. Glob Szczecin 1988

 40

Dira necessitas, antologia fantastyki polskiej, Almapress, Warszawa 1989

B. Słomka Spotkanie z fantastyką [w: Głos szczeciński, 1986]

 41

Przypisy
1
Platon (gr. Πλάτων, Plátōn, ur. 427 p.n.e. prawdopodobnie w Atenach (według niektórych świadectw na wyspie Eginie), zm. 347
p.n.e. w Atenach) (inne źródła podają, że żył 428-348 p.n.e.) - grecki filozof. Był twórcą systemu filozoficznego zwanego obecnie
idealizmem platońskim. Zaciekle zwalczany przez jednych, broniony przez innych, system Platona w ten czy inny sposób obecny
jest stale w europejskiej tradycji filozoficznej.
Timaeus (Greek: Τίμαιος, Timaios) jest teoretyczną rozprawą napisaną ok. r. 360 p.n.e. w formie dialogu z Sokratesem, w której
rozważana jest fizyczna natura świata. Następuje po niej dialog z Kritiaszem. W dialogu biorą udział Sokrates, Timajos,
Hermokrates i Kritiasz, któremu przypadnie rozpoczęcie rozmowy o Atlantydzie, przeniesionej do następnego dialogu "Kritiasz"
2
Lukian z Samostat (Właściwie: Lukianos, łac. Lucianus, ok. 120 do ok. 190) piszący po grecku, znany jako soficysta. Uważany
jest za twórcę satyry społecznej. Jego "Prawdziwa Historia" (Alethes Historia, 165-175) to krótka satyra, a miejscami parodia
Homera, Herodota, Ksenofonta, Tukidydesa i innych autorów, których prace się nie zachowały, jak np. Jambulosa. Autor wysyła
swego bohatera statkiem na Księżyc, gdzie opisuje on gigantyczną wojnę pomiędzy dziwacznymi istotami, która zamiast przynosić
wzniosły heroizm, mnoży jedynie efekty humorystyczne, następnie narrator dostaje się do wnętrza gigantycznego wieloryba, którego
zabija od środka rozniecając w jego brzuchu pożar, na koniec zaś dociera do krainy, gdzie żyją wszyscy ci, którzy odeszli dotąd ze
świata żywych. Znajduje tam samego Homera, którego wypytuje o szczegóły dotyczące niekończących się sporów, jakie wokół tej
postaci były toczone. Okazuje się, że Homer wcale nie jest niewidomy, nie jest Grekiem, ale Babilończykiem, a rozpoczął swoje
wiekopomne dzieło od słowa „gniew” gdyż akurat „tak wyszło”, podobnie przedstawione są inne postacie ze spiżu z tradycji
greckiej, jak Pitagoras (Lukian szydzi z jego wiary w reinkarnację) czy Sokrates (który tym razem nie ucieka z pola bitwy tak jak to
ma w zwyczaju).
3
Mary Shelley z domu Godwin (ur. 30 sierpnia 1797 w Londynie, zm. 1 lutego 1851) – angielska poetka i pisarka okresu
romantyzmu. Była córką znanej intelektualistki i piękności Mary Wollstonecraft i Williama Godwina. Wyjątkowo inteligentna,
oczytana, interesowała się aktualnymi osiągnięciami nauki, m.in. badaniami Humphry'ego Davy'ego w zakresie chemii i Luigiego
Galvaniego w zakresie fizjologii. W 1814, w wieku 17 lat związała się z wybitnym angielskim poetą Percym Shelleyem, wówczas
już żonatym i ojcem dwóch córek. Wkrótce, pod naciskiem opinii publicznej, zdecydowała się wyjechać z nim do Europy. Tam
poznała innego czołowego angielskiego poetę tej epoki, Lorda George'a Byrona. Zadebiutowała powieścią Frankenstein, czyli
nowoczesny Prometeusz (1818), natchniona odkryciami pewnego naukowca w dziedzinie ożywiania martwej materii. Pomysł
Frankensteina narodził się latem 1816 r. podczas podróży po Szwajcarii (w okolicach Genewy), kiedy małżonkowie Shelley w
towarzystwie Byrona i Johna Polidori urozmaicali sobie zimne i dżdżyste wieczory (tzw. Rok bez lata) wymyślaniem opowieści o
duchach. Dzięki Frankensteinowi Mary Shelley stała się czołową twórczynią powieści gotyckiej oraz prekursorką literatury
fantastyczno-naukowej.

Edgar Allan Poe (ur. 19 stycznia 1809 w Bostonie, w stanie Massachusetts; zm. 7 października 1849 w Baltimore, w stanie
Maryland) – poeta i nowelista amerykański. Pracował także jako krytyk i redaktor. Przedstawiciel romantyzmu w literaturze
amerykańskiej. W jego twórczości dominowały wątki fantastyki i horroru. Zapoczątkował gatunek noweli kryminalnej (Zabójstwo
przy Rue Morgue, Złoty żuk). Stworzył także pierwszą w literaturze postać detektywa – C. Auguste Dupina, który rozwiązuje
zagadki kryminalne stosując metody dedukcji. Jego prozę charakteryzował silny psychologizm postaci (prekursorski względem
późniejszej psychoanalizy) oraz surrealistyczne, skrajnie brutalne opisy makabry, przywołujące na myśl stany epileptyczne czy
upojenie alkoholowe. W twórczości Edgara Allana Poe odnaleźć można postawy choroby wieku – neurozy, świadomości dualizmu
świata czy też bólu istnienia, które pod koniec XIX wieku stały się sztandarowymi pojęciami nowych nurtów sztuki: dekadentyzmu,
ekspresjonizmu oraz symbolizmu. Poe inspirował zarówno Baudelaire'a, Huysmansa, Dostojewskiego, Meyrinka, de Quinceya,
Bierce'a, jak i całą rzeszę poetów surrealistycznych. Stephane Mallarme określił jego poemat Ulallume jako odbiegające od
schematów swojej epoki arcydzieło poezji. Za jego przykładem szło wielu twórców, również polskich, np. Stefan Grabiński.
Zarówno poezję, jak i prozę Edgara Allana Poe tłumaczyło na polski wielu wybitnych literatów, jak np. Stanisław Wyrzykowski,
Antoni Lange, Bolesław Leśmian czy Zenon Przesmycki.
5
Do roku wydania niniejszej pracy wiele podanych tu książek, których tytuły podano w oryginale angielskim było wówczas nie
przetłumaczone jak. np. w rozdziale II.1 Prekursorzy Diamentowe soczewki, stąd nazwa tylko w języku angielskim
 42

6
Juliusz Gabriel Verne, Jules Gabriel Verne (ur. 8 lutego 1828 w Nantes, zm. 24 marca 1905 w Amiens) - francuski pisarz, jeden z
pionierów gatunku science fiction, nazywany "ojcem science fiction". Napisał wiele powieści podróżniczych i fantastyczno-
naukowych oraz (co jest mniej znane) powieści historyczne, geograficzne, kryminalne, sztuki teatralne i wiersze. Obecnie jego
książki powszechnie zalicza się do literatury dla młodzieży. Ojciec twórcy, Pierre Verne, prowadził kancelarię adwokacką. Młody
Juliusz (za namową rodziny, a głównie ojca) studiował w Paryżu prawo, próbował zarabiać na giełdzie, ale nie rezygnował z prób
literackich. Przełomowym wydarzeniem w życiu Juliusza Verne'a okazało się spotkanie z wydawcą Piotrem Juliuszem Hetzelem.
Skontaktował go z nim w roku 1862 jego przyjaciel Nadar. Hetzel rozpoczynał właśnie edycję serii "Biblioteka wiedzy i rozrywki" i
szukał odpowiednich autorów. Verne natomiast miał gotowy rękopis pierwszej "powieści o nauce", jak określał swą książkę w liście
do ojca. Było to "Pięć tygodni w balonie". Hetzel zapoznawszy się z jej treścią zalecił pewne poprawki i wydał ją na początku roku
1863. Po "Pięciu tygodniach w balonie" ukazała się "Wyprawa do wnętrza Ziemi" (1864). Za nią przyszła kolej na pierwszą część
dylogii - "Z Ziemi na Księżyc" (1865). Druga jej część - "Wokół Księżyca" wyszła w roku 1870. Wcześniej powstały jeszcze
"Przygody kapitana Hatterasa" (1866). W roku 1866 pisarz doszedł do wniosku, że Paryż nie jest dobrym miejscem do tworzenia i
przeniósł się wraz z rodziną do małej rybackiej wioski Crotoy nad Zatoką Sommy. Wynajął tam najładniejszą willę z widokiem na
morze. Kupił także kuter rybacki i przerobił go na jacht. Nazwał go na cześć syna "Saint Michel". Odtąd dużo czasu spędzać zaczął
na jego pokładzie, ucząc się żeglować i zwiedzając pobliskie porty. Na swym małym żaglowcu napisał prawie całą kolejną powieść,
drugą część trylogii - "20 000 mil podmorskiej żeglugi" (1869-1870). Wcześniej powstała jej pierwsza część - "Dzieci kapitana
Granta" (1867). Zakończenie jej, czyli "Tajemnicza wyspa", ujrzało światło dzienne dopiero na przełomie roku 1874 i 1875.
Trylogia ta uznawana jest za najlepsze dzieło pisarza. Zawarł on w niej ogół tych idei, które przyświecały całej jego twórczości.
Solidarność w nieszczęściu, przezwyciężająca wszelkie trudności twórczość ludzkiego umysłu, walka o wolność - wszystko to
znalazło się na kartach tych trzech książek. Jeśli mowa o trylogii, to mało kto wie, że główny bohater "20 000 mil podmorskiej
żeglugi", kapitan Nemo (po łacinie Nikt), zbuntowany przeciwko Anglikom hinduski książę miał być pierwotnie Polakiem
mszczącym się na Rosjanach za klęskę Powstania Styczniowego. Jednakże tym razem znów zainterweniował Hetzel. Nie chciał on
pogorszenia stosunków z carską Rosją, gdyż to zaszkodziłoby jego interesom. Ostatecznie Verne zmienił pochodzenie swego
bohatera, a z wcześniejszych zamysłów pozostał jedynie wiszący w kajucie kapitana Nemo portret Tadeusza Kościuszki z napisem
"Finis Poloniae!" ("Koniec Polski!"). W czasie morskich wojaży, jak również w przerwach pomiędzy nimi, Verne tworzył coraz to
nowe powieści. Powstały wówczas m.in. takie pozycje jak "W 80 dni dookoła świata" (1873), "Michał Strogow" (1876), "Czarne
Indie" (1877), "Piętnastoletni kapitan" (1878), "500 milionów Begumy" (1879), "Zielony promień" (1882), "Gwiazda południa"
(1884), "Robur zdobywca" (1886) i wiele innych, mniej znanych polskiemu czytelnikowi. Na lata te przypadał również szczyt sławy
pisarza. Wielki sukces odniosła np. książka opowiadająca o osiemdziesięciodniowej podróży naokoło świata. Powieść była
drukowana w odcinkach w czasopiśmie "Le Temps". Francję, a później Anglię i Stany Zjednoczone ogarnęła mania zawierania
zakładów, czy ekscentrycznemu bohaterowi opowieści, Phileasowi Foggowi, uda się zdążyć na czas. Wielu ludzi myślało nawet, że
jest on prawdziwą postacią i w rzeczywistości okrąża kulę ziemską. Przeróżne linie oceaniczne zabiegały u pisarza, by jego bohater
płynął właśnie ich statkiem, co zapewniało wyśmienitą reklamę. Prawdziwą fortunę przyniosła Verne'owi jednak dopiero sceniczna
adaptacja tej powieści na deskach Teatru Porte Saint-Martin. Wystawiono ją aż 2250 razy! W pierwszych dwóch tygodniach teatr
zarobił na niej aż przeszło 250 tysięcy franków. W 1887 r. umarła jego matka, dziesięć lat później - ukochany brat Paweł (ich
trwającą całe życie serdeczną przyjaźń utrwalił potem w powieści "Bracia Kip"). Podupadał coraz bardziej na zdrowiu. W 1902 r.
katarakta prawie zupełnie pozbawiła go wzroku. Wszystko to sprawiało, że z roku na rok stawał się coraz większym samotnikiem i
pesymistą. W twórczości Verne'a, niegdyś tak witalnej i budującej, pojawiać się zaczęły akcenty powątpiewania. Pisarz począł
dostrzegać w rozwoju cywilizacji nie tylko szansę, ale też i zagrożenie ludzkości. Wspaniałe wynalazki, które opisywał we
wczesnych powieściach z cyklu "Niezwykłe podróże", zaczęły w jego ostatnich książkach służyć różnej maści przestępcom i
niegodziwcom do szerzenia zła. Verne ostrzegał w ten sposób swych potomnych przed wykorzystywaniem nauki do zbrodniczych
celów. Do najważniejszych utworów z ostatnich lat życia pisarza należą m.in. "Dwa lata wakacji" (1888), "Zamek w Karpatach"
(1892), "Napowietrzna wioska" (1901), "Pan świata" (1904), oraz wiele innych. Trudno byłoby wymienić wszystkie tytuły, gdyż
powstało ich w ciągu całego życia Verne'a około osiemdziesięciu. Więcej na stronie: http://ptjv.republika.pl/zeszyt1.htm.
7
Herbert George Wells (1866-1946) widział swoją działalność pisarską nie tylko w opisie zjawisk otaczającego świata, ale
również w przepowiadaniu ich dalszego ciągu, w pouczaniu czytelników, co powinni przyjmować i realizować w przyszłości.
Interesowały go zagadnienia przyrodniczo techniczne, a także problematyka społeczna. Nie zajmował się zupełnie formą powieści
czy noweli - literaturę uważał za rodzaj dziennikarstwa, który służył mu do popularyzowania własnych poglądów.
Herbert George Wells urodził się w Bromsley, w angielskim hrabstwie Kent. Przed ślubem rodzice służyli w ziemiańskim domu w
Kencie, ojciec był ogrodnikiem, a matka pokojówką. To pochodzenie społeczne miało niewątpliwie wpływ na późniejsze
"socjalizujące" poglądy pisarza. Po ślubie rodzice otrzymali w spadku mały sklep z porcelaną, co zapewniło im samodzielne
utrzymanie, Po ukończeniu szkoły powszechnej Wells, zgodnie z życzeniem matki, która uważała pracę w handlu za zapewniającą
dostatek, rozpoczął pracę jako sprzedawca. Wkrótce jednak zdecydował się na zdanie egzaminów kwalifikacyjnych, które
umożliwiały mu dalszą edukację. Otrzymał stypendium i rozpoczął naukę w Londyńskiej Szkole Nauk Przyrodniczych (Kensington
Normal School of Science), gdzie studiował biologię. W roku 1890 po uzyskaniu dyplomu zaczął pracować jako nauczyciel. Wiele
razy zmieniał szkoły. Wcześnie, bo już w pierwszych latach pracy nauczycielskiej, postanowił zająć się literaturą piękną, mimo że
pierwszą książką przez niego napisaną był podręcznik biologii. Ogółem napisał około 35 powieści, wiele nowel oraz dzieła naukowe
i popularnonaukowe. Twórczość Wellsa dzieli się na trzy okresy. Pierwszy obejmuje cykl powieści fantastyczno naukowych,
zapoczątkowany opublikowanym w 1895 roku Wehikułem czasu, poprzez Wyspę doktora Moreau, Wojnę światów do Pierwszych
ludzi na Księżycu, wydanych w 1901 roku. Drugi okres to utwory obyczajowo społeczne, często o charakterze humorystycznym i
podłożu autobiograficznym, takie jak Kipps (1905), Tono-Bungay (1909) czy Historia pana Polly (1910). Okres trzeci wypełniają
ambitne powieści-traktaty, np. Nowy Machiavelli (1911), Ojciec Krystyny Alberty (1925) czy Świat Williama Clissolda (1926).
Osobno należy potraktować utopie - czyli literackie marzenia o idealnym społeczeństwie, np. Współczesna utopia czy Ludzie jak
bogowie - oraz prace historyczne Historia świata, socjologiczne i futurologiczne, czyli twórczość eseistyczną i popularnonaukową.
Utwory te powstały w różnych okresach życia Wellsa. Pisał również pod pseudonimem Reginald Bliss. [Notka pochodzi z książki
Wehikuł czasu, z IV wydania "Iskier".]
 43

8
Alfred Elton van Vogt (ur. 26 kwietnia 1912 w prowincji Manitoba, zm. 26 stycznia 2000 w Los Angeles), znany kanadyjski
pisarz science-fiction. Debiutował w 1939 roku. W 1944 na stałe przeprowadził się do USA. W latach 1939-1947 należał do grona
najwybitniejszych twórców gatunku. W cyklu powieści o "świecie nie-A" stworzył własny rodzaj nasyconej metafizyką tzw. space
opera, wywierając wpływ m.in. na pisarstwo Ph.K. Dicka. W 1950 przestał pisać, do literatury powrócił dopiero w latach 70. Był
dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona, Edna Mayne Hull, z którą wspólnie napisał cykl opowiadań i jedną krótką powieść The
Winged Man (1966). E. Mayne Hull zmarła w 1975 roku; druga żona Van Vogta nosi imię Lydia i jest z pochodzenia Polką.. Druga
żona van Vogta, Lydia, była z pochodzenia Polką. Pod koniec życia cierpiał na chorobę Alzheimera. Zadebiutował opowiadaniem
Zabójca z mroków (1939), które później weszło w skład powieści Misja międzyplanetarna (1950). Komponowanie powieści z
uprzednio napisanych opowiadań stało się zresztą swoistą „specjalnością” Van Vogta: w taki sposób powstały jego najsłynniejsze
książki: Świat Null-A (1948). Sklepy z bronią z Isher (1951), Wyprawa do gwiazd (1952), Wojna z Rullami (1959); W latach
siedemdziesiątych zarzucił jednak tę metodę i od tej pory jego powieści powstają niezależnie od opowiadań; w jednej z nich
powrócił do Świata Null-A powieścią Null-A 3 (1984). Charakterystyka tego autora byłaby niepełna bez wzmianki o jego licznych
fascynacjach nieortodoksyjnymi gałęziami wiedzy, takimi jak semantyka ogólna Alfreda Korzybskiego czy dianetyka L. Rona
Hubbarda; często znajdowały one swe odbicie w utworach Van Vogta, takich jak Świat Null-A czy Slan (1946).
9
Theodore Sturgeon (ur. 26 lutego 1918, zm. 8 maja 1985) był amerykańskim pisarzem, autorem fantastyki. Urodził się jako
Edward Hamilton Waldo w Nowym Jorku; w 1929, po rozwodzie, jego matka poślubiła Williama Sturgeona i przy okazji Edward
zmienił imię na Theodore żeby lepiej oddawało jego pseudonim, "Ted". Swoje pierwsze opowiadanie sprzedał w roku 1938 dla
gazety McClure's Syndicate, która kupiła większość z jego wczesnych (nie-fantastycznych) prac. Jego pierwsze pojawienie się w
fantastyce to opowiadanie "Ether Breather" w Astounding Science Fiction rok później. Na początku pisywał głównie krótkie
opowiadania, przede wszystkim do magazynów branżowych, takich jak Astounding czy Unknown, ale również dla nie-
fantastycznych, jak Argosy Magazine. Podpisywał się pseudonimem "E. Waldo Hunter", tylko mała część jego wczesnych
opowiadań było podpisanych "Theodore H. Sturgeon". Wiele prac Sturgona ma cechy poezji i elegii. Używał techniki znanej jako
"rytmiczna proza", w której tekst wpasowywał się w standardowe metrum. Kreowało to szczególny nastrój przy czytaniu, zazwyczaj
bez świadomego zauważenia przyczyny przez czytelnika. Jego najbardziej znana powieść, "Więcej niż człowiek" (More Than
Human, 1953) zdobyła uznanie i głównie w Europie, gdzie uznano ją za literaturę najwyższej próby. Sturgeon pisał scenariusze do
Star Trek (epizody "Shore Leave" z 1966 i "Amok Time" z 1967, później opublikowane w formie książkowej w 1978) - "Amok
Time" jest znany z wprowadzenia "pon farr", rytuału ślubnego Vulkanian). Napisał również kilka epizodów które nigdy nie zostały
wyprodukowane. Miał udział również w pisaniu odcinków do innych seriali i filmów telewizyjnych. Jakkolwiek Sturgeon jest
dobrze znany czytelnikom klasycznych antologii science-fiction (u szczytu popularności w latach 50. był autorem najczęściej
umieszczanym w antologiach) i poważanym przez krytyków, nie jest zbyt dobrze znany szerszej publice i zdobył relatywnie mało
nagród (chociaż jego najlepsze dzieła powstały przed ustanowieniem najważniejszych nagród: Hugo i Nebula). Uważany jest za
mającego największy wpływ na późniejszych i bardziej popularnych autorów, takich jak Ray Bradbury czy Kurt Vonnegut, jr. (ten
ostatni stwierdził, że jego bohater Kilgore Trout oparty był właśnie na Sturgeonie).
10
Isaac Asimov (ur. 2 stycznia 1920 w Pietrowiczach w Rosji, zm. 6 kwietnia 1992 w Nowym Jorku) – amerykański biochemik i
pisarz science fiction. W 1923 rodzina Asimova wyemigrowała z Rosji do USA. Pod koniec lat trzydziestych Isaac Asimov
rozpoczął studiowanie chemii na Uniwersytecie Columbia. Tytuł magistra w dziedzinie biochemii uzyskał w 1941. Po czteroletniej
przerwie w edukacji, spowodowanej wojną, zdobył doktorat w 1948. Swój pierwszy etat podjął jako świeżo upieczony chemik w
filadelfijskiej stoczni. Poznał tam Roberta Heinleina i L. Sprague de Campa, którzy, podobnie jak i on sam, mieli stać się wybitnymi
twórcami fantastyki. Po uzyskaniu doktoratu rozpoczął pracę na uniwersytecie, badając związki chemiczne niszczące zarazki
malarii. Potem zajmował się między innymi biochemią. 1 lipca 1958 przerwał swą karierę naukową, ogłaszając się pełnoetatowym
pisarzem. Jak sam powiedział, wolał być bardzo dobrym wykładowcą i pisarzem zarazem, niż jedynie przeciętnym badaczem.
Honorową profesurę przyznano mu w 1979. Rozwinął przyjęty później przez astrofizyków podział cywilizacji Kardaszewa z III na
VII generacji. Zmarł na powikłania związane z wirusem HIV, którym został zainfekowany podczas operacji wstawiania by-passów
jaką przeszedł w 1983. Jest autorem trzech praw robotyki. Kilka utworów Asimova zostało zekranizowanych. Najbardziej znane
ekranizacje to: Ja, robot (I, Robot, 2004) z Willem Smithem oraz Człowiek przyszłości (Bicentennial Man, 1999) z Robinem
Williamsem.
11
Fundacja – pierwszy tom cyklu fantastycznonaukowego Isaaca Asimova, który dał początek całej serii powieści. Hari Seldon,
ściągając zdolnych matematyków do swojego zespołu i nie ukrywając swoich wstępnych badań dotyczących przewidywanego
upadku świetności Imperium i epoki barbarzyństwa w galaktyce naraża się na gniew Komisji Bezpieczeństwa Publicznego, która
zsyła cały zespół Seldona na wyeksploatowaną planetę Terminus na skraju galaktyki, aby mógł on tam prowadzić badania i tworzyć
epokowe dzieło – Encyklopedię Galaktyczną, będącą swoistą skarbnicą wiedzy w czasie epoki upadku Imperium. Po 50 latach od
rozpoczęcia prac nad encyklopedią na Terminusie, długo po śmierci Seldona, dochodzi do pierwszego "kryzysu Seldona", w którym
kolonia naukowców zostaje objęta protektoratem przez barbarzyńskiego sąsiada. Naukowcy dowiadują się, że dzieło wielu pokoleń
"Encyklopedia Galaktyczna" jest w istocie nic nie wartym tworem, a prawdziwy cel Fundacji to utworzenie nowego Imperium.
Dochodzi do przewrotu, w którym rada naukowców zostaje odsunięta od władzy. Po kolejnych latach Fundacja stanowi główny
ośrodek wiedzy, nauki oraz religii, stopniowo uzależniając od siebie sąsiadujące królestwa. Równowaga zostaje zachwiana, gdy
jedno z królestw odnajduje dryfujący krążownik upadłego Imperium, którego siła jest równa połowie siły całej floty bojowej
pojedynczego królestwa. Krążownik ma zostać naprawiony przez naukowców Fundacji, a następnie posłużyć do zaatakowania jej
samej przez agresywnego sąsiada. Okazuje się jednak, że całe królestwo jest już zbyt uzależnione od urządzeń Fundacji, przez co nie
może zrobić niczego przeciw niej. Kolejne lata przynoszą rosnący opór kolejnych systemów wobec religii – kapłanów sprawujących
opiekę nad "świętymi" urządzeniami produkowanymi przez Fundację. Rosnący opór przeradza się w opór wobec zakupu urządzeń
atomowych, a tym samym przeciwko uniezależnieniu się od Fundacji. Do krytycznego momentu dochodzi, gdy handlarze docierają
do światów posiadających technologie atomowe, udostępniane przez ciągle istniejące Imperium, które – mimo że słabe – dysponuje
wciąż siłą stanowiącą zagrożenie dla Fundacji. Dochodzi wtedy do wojny Fundacji z jednym z tych państw, którą Fundacja
wygrywa dzięki uzależnieniu tego państwa od urządzeń dostarczanych przez Fundację (technologie Imperium są zbyt przestarzałe,
 44

żeby wypełnić lukę powstałą po odcięciu od technologii Fundacji). Fundacja i Imperium – wydany w 1952 drugi tom cyklu
Fundacja autorstwa Isaaca Asimova. Pozostałości dawnego Imperium, wciąż kontrolujące centrum galaktyki zdaje sobie sprawę z
obecności Fundacji, która jest żądna władzy nad całą galaktyką i wcale tego nie ukrywa. W misję interwencyjną na czele floty
Imperium wyrusza jeden z najzdolniejszych generałów – Bel Riose, z celem odnalezienia i zniszczenia Fundacji. Mimo przewagi
technologicznej statki Imperium z uwagi na siłę ognia powoli przejmują kontrolę nad planetami należącymi do Fundacji.
Szczęśliwie okazuje się, że znów zadziałała "martwa ręka Seldona". Słaby Imperator jest zazdrosny o popularność i sukcesy
generała. Atak na Terminusa, stolicę Fundacji zostaje odwołany, wojna zakończona, Riose stracony, a Fundacja pozostaje
bezpieczna. Po kilkunastu latach niepokój budzi postać tajemniczej osoby nazywającej się Mułem. Muł powoli zaczyna dowodzić
potęgą, na jego stronę przechodzą floty i planety. Na jeden z podbitych światów zostaje wysłana para szpiegów Fundacji, Bayta i
Toran, których zadaniem jest odnalezienie słabego punktu Muła. Uciekając, dołącza do nich Magnifico – błazen Muła oraz
psycholog Eblin Mis, który dokonuje odkrycia, iż Muł jest mutantem który potrafi oddziaływać na uczucia ludzi. Muł, jako
przypadkowy element zaburzający plan Seldona podbija Fundację, której dowódcy nie są w stanie obronić pod wpływem
pesymistycznego oddziaływania Muła na ich psychikę. Bayta, Toran, Magnifico i Mis wyruszają na Trantor – ruiny stolicy
Imperium, aby odkryć położenie drugiej Fundacji, założonej przez Seldona na drugim końcu galaktyki – aby ją ostrzec przed Mułem
i jego niezwykłymi zdolnościami, którego celem jest podbój galaktyki. Na Trantorze Ebling Mis pracuje nad wykryciem lokalizacji
Drugiej Fundacji. Kiedy ma już wyjawić tę lokalizację, zabija go Bayta, która zorientowała się, że Magnifico jest Mułem.
Zdemaskowany Muł opuszcza Baytę i Torana na Trantorze ujawniając, że jego nazwa wynika z tego, że jest bezpłodny, przez co
stworzone przezeń państwo nie ma dziedzica. Druga Fundacja – wydany w 1953 roku trzeci tom cyklu Fundacja: Tom podzielony
na dwie części ukazuje Fundację, która jest opętana myślą zniszczenia konkurencyjnej, założonej przez samego Hariego Seldona
Drugiej Fundacji. Element nieprzewidziany przez plan Seldona – Muł z jego zdolnościami poszukuje Drugiej Fundacji podobnie jak
później spiskowcy zarażeni jego ideałami, powodując, iż droga Fundacji nie jest już drogą wytyczoną przez plan Seldona, a
przyszłość galaktyki pozostaje nieokreślona. Część I: Muł prowadzi poszukiwania: Muł – obecny "Pierwszy Obywatel" Fundacji,
postanawia rozprawić się z jeszcze jednym wrogiem, mogącym zagrozić jego władzy. Jest to Druga Fundacja, którą Hari Seldon
założył gdzieś "po drugiej stronie galaktyki". Po 5 latach przygotowań, Muł wysyła kontrolowanego przez siebie generała Pritchera
oraz zdolnego i obiecującego młodego Baila Channisa na poszukiwania świata rodzimego Drugiej Fundacji. Channis wywiązuje się
ze swojego zadania, wskazując świat Tezanda. Na statek przybywa osobiście Pierwszy Obywatel, a Channis niespodziewanie
okazuje się agentem Drugiej Fundacji próbującym przejąć kontrolę nad umysłem Muła. Nie wie, iż Muł przewidział ten krok, a na
dodatek podał już cel swojej flocie, a ta dokonała zbombardowania planety. Okazuje się jednak, że Tazenda nie jest Drugą Fundacją
a jest nią planeta Rossem podległa Tazendzie, co wyjawia Mułowi Channis poddany jego naciskowi parapsychicznemu.
Równocześnie pojawia się Pierwszy Mówca Drugiej Fundacji, który przybył na pomoc Channisowi – w toku rozmowy okazuje się,
że również Rossem nie jest Drugą Fundacją (Channis przed wysłaniem go do Muła został poddany modyfikacji umysłu), a jej agenci
udali się do stolicy Muła, aby pozbawić go kontroli nad flotą. Wtedy Muł poddaje się uczuciu rezygnacji, co wykorzystuje Pierwszy
Mówca, aby wpłynąć na jego umysł, tak że Muł rezygnuje z dalszych podbojów i poszukiwania Drugiej Fundacji. Część II:
Fundacja prowadzi poszukiwania: 50 lat po śmierci Muła, naukowcy zajmujący się raczkującą psychoanalizą w Fundacji
stwierdzają, iż ktoś dokonuje manipulacji psychicznych na obywatelach. Podejrzenie pada na Drugą Fundację. Grupa naukowców
zawiązuje tajny spisek przeciwko Drugiej Fundacji. W celu wytropienia ich siedziby na Kalgan udaje się Homir Munn wraz z
Arkadią, córką jednego ze spiskowców w celu przejrzenia archiwów w dawnym pałacu Muła. Arkadia przekonuje obecnego władcę
Kalgana, iż tak naprawdę Munn chce potwierdzić fakt, że Settin pokona Fundację i sam zostanie panem galaktyki. Settin decyduje
się na wypowiedzenie wojny Fundacji, zatrzymując Munna na planecie. Arkadia cudem ucieka na Trantora, dawne centrum
Imperium, znajdując opiekę u rolnika Palmera Palvera, któremu zresztą podsuwa pomysł na handel żywnością z zaatakowaną
Fundacją. Settin i Kalgańczycy w końcu przegrywają wojnę, a wypuszczony Munn pełni rolę ambasadora. Spiskowcy, mimo iż w
ich szeregach pojawiają się zarówno osoby zmanipulowanie przez Druga Fundację jak i jej agenci, dysponują nową bronią –
wytwornicą pola statycznego, mogącą blokować wpływ psychiczny agentów Drugiej Fundacji oraz ich demaskować. Jednym z nich
okazuje się jeden ze spiskowców, który wskazuje prawdziwe położenie Drugiej Fundacji, która ma leżeć na tej samej planecie, co
pierwsza – Terminusie. Dzięki wytwornicy pola statycznego Pierwsza Fundacja eliminuje członków Drugiej Fundacji i może
rozpocząć podbój galaktyki. Na zakończenie okazuje się, że wszystko było ukartowane przez Drugą Fundację znajdującą się na
dawnej stolicy Imperium, czyli Trantorze. Dzięki pokonaniu Settina Pierwsza Fundacja odzyskuje wiarę w swoje siły, a dzięki
eliminacji rzekomo położonej na Terminusie Drugiej Fundacji jej dalsze działania nie są związane z obawami o działania Drugiej
Fundacji, przez co przywrócone zostają pierwotne założenia planu Seldona.
12
Robert Anson Heinlein (ur. 7 lipca 1907, zm. 8 maja 1988) – pisarz amerykański, klasyk amerykańskiej fantastyki naukowej.
Znany również pod pseudonimami Anson MacDonald oraz Lyle Monroe. Heinlein urodził się w Butler w Missouri, ale dzieciństwo
spędził w Kansas City. Po skończeniu liceum, Heinlein zaczął uczęszczać do Akademii Marynarki Stanów Zjednoczonych w
Annapolis, w Maryland. Po jej ukończeniu w 1929 roku zaczął służyć w stopniu oficera. W 1932 roku poślubił swoją druga żonę,
Leslyn Macdonald. Z powodów zdrowotnych w 1934 roku opuścił wojsko. Przyjaźnił się z Philipem K. Dickiem.
13
Henry Kuttner (ur. 7 kwietnia 1915, zm. 4 lutego 1958) – amerykański pisarz science-fiction urodzony w Los Angeles w
Kalifornii. Jako młodzieniec pracował dla agencji literackiej, przed sprzedażą swojej pierwszej opowieści The Graveyard Rats
czasopismu "Weird Tales" w 1936. Pierwsze utwory Kuttnera miały wiele wspólnego z twórczością Howarda Phillipsa Lovecrafta,
którego Kuttner był wielbicielem. Zaczynał od pisania opowiadań z dreszczykiem i fantastyki bohaterskiej. W science fiction
zadebiutował w 1937 roku. Pod pseudonimem Lewis Padgett ukazały się najbardziej znane opowiadania Kuttnera, w których
głównym bohaterem jest genialny wynalazca Galloway Gallegher i jego narcystyczny robot Joe. Opowiadania o Gallegherze
ukazywały się w latach 1943-1948. W 1952 r. zostały wydane wspólnie tomie pt. Robots Have No Tails. W nowym wydaniu, w
1982 roku, pojawiły się one pod zmienionym tytułem The Proud Robot. W 1940 r. ożenił się z Catherine L. Moore, również autorką
opowiadań SF i fantasy. Spotkali się po raz pierwszy w stowarzyszeniu Lovecraft Circle, grupy pisarzy i fanów korespondujących z
H. P. Lovecraftem. Ściśle współpracował z żoną. Ich wspólna praca obejmowała lata 40. i lata 50. XX wieku. Większość z ich
twórczości była podpisana pseudonimami. Oboje przyznawali, że jedynym powodem ich wspólnej pracy było to, że praca Henry'ego
była wyżej ceniona. Faktycznie, wielu ludzi pisało bądź mówiło potem, że to ona napisała trzy opowieści, opublikowane pod jego
 45

nazwiskiem. jako ciekawostkę warto madmienić, że przyjaciel Kuttnera Richard Matheson zadedykował w 1954 swoją powieść I
Am Legend Kuttnerowi, z podziękowaniami za zachęcenie go do chwycenia za pióro. Żona Kuttnera Catherine Lucille Moore (24
stycznia 1911 - 4 kwietnia 1987) znana lepiej jako C. L. Moore była pierwszą kobiecą pisarką w obrębie gatunku w USA. Po śmierci
męża porzuciła pisarstwo na rzecz pracy akademickiej. Napisała jeszcze parę scenariuszy dla telewizji, ale po powtórnym wyjściu za
mąż za Thomasa Reggie nie wzięła pióra do ręki.
14
Fredric Brown (ur. 29 października 1906 r. w Cincinnati, zm. 11 marca 1972) amerykański pisarz science fiction. Jeden z
pionierów gatunku, najlepiej znany z krótkich, humorystycznych utworów. Dziennikarz z wykształcenia, tworzył także powieści
kryminalne. Jedno z jego opowiadań, Arena, stało się podstawą scenariusza odcinka serialu Star Trek. Brown został uhonorowany
przez Roberta Heinleina, jako jeden z trzech adresatów dedykacji jego słynnej powieści Obcy w obcym kraju. Opowiadania Browna
zostały wydane w przekładzie na język polski m.in. w antologii Kroki w nieznane - T. 1: Mąż opatrznościowy, Ostatni Marsjanin,
Przedstawienie kukiełkowe, T. 2: Gabinet luster, Pierwsza maszyna czasu, Turniej .
15
Clifford Donald Simak (1904-1988) urodził się w Millville koło Wisconsin w Stanach Zjednoczonych. Jest z pochodzenia
Czechem. Po ukończeniu szkoły wyższej pracował w różnych zawodach, był m.in. nauczycielem i dziennikarzem. Debiutował
opowiadaniem World of the Red Sun w grudniowym numerze "Wonder Stories" w roku 1931. Pisywał również do "Astounding"
(zwłaszcza od roku 1938, kiedy John Campbell przejął redakcję tego magazynu). W tym czasie powstała pierwsza space opera
Simaka - Cosmic Engineers (1938) oraz cały cykl utworów o podobnej tematyce zamieszczanych na łamach "Astounding Science
Fiction". W roku 1959 za opowiadanie The Big Front Yard Clifford Simak otrzymuje Hugo Gernsback Award. Od tej chwili pisze
coraz więcej, próbując swych sił w dłuższych formach prozatorskich. W roku 1961 wydaje jedną ze swoich ciekawszych powieści
Czas jest najprostszą rzeczą (Time Is the Simplest Thing). W roku 1964 za powieść Way Station (1963) otrzymuje nagrodę Hugo, a
w 1976 za całokształt twórczości literackiej (około 30 powieści, ponad 100 opowiadań) zostaje uhonorowany Grand Master Award
ufundowaną przez Science Fiction Writers of America.
16
Raymond Douglas Bradbury (ur. 22 sierpnia 1920) jest amerykańskim pisarzem, należącym do czołówki światowych twórców
fantastyki. Używał pseudonimów: Edward Banks, William Elliot, D. R. Banat, Leonard Douglas, Leonard Spaulding. Publikował
pod nimi głównie w pismach głównego nurtu. Urodził się w Waukegan w stanie Illinois w USA. Jego rodzina przenosiła się kilka
razy, by osiąść w 1934 roku w Los Angeles w Kalifornii. Jego dziadek i pradziadek byli wydawcami gazet, więc nic dziwnego w
tym, że Bradbury jako dziecko wiele czytał i pisał. Ukończył liceum w Los Angeles, ale z powodów finansowych nie mógł pozwolić
sobie na studia. By mieć za co żyć, sprzedawał gazety. Uczył się sam w bibliotece. Pod wpływem bohaterów science fiction takich
jak Flash Gordon czy Buck Rogers, Bradbury zaczął publikować opowiadania fantastyczne. W 1939 roku zaczął wydawać swój
fanzin "Futuria Fantasia". W 1941 roku wspólnie z Henrym Hasse napisał swoje pierwsze opowiadanie "Pendulum". Opublikował je
w piśmie "Super Science Stories". Pierwsza książka (zbiór opowiadań napisanych w latach 1943-1947) Dark Carnival, została
wydana w 1947. Większość tych opowiadań ukazała się wcześniej, głównie w magazynie "Weird Tales". Drugi zbiór opowiadań,
October Country, został wydany w 1955 roku. Znajdowały się w nim tylko cztery nowe utwory. Resztę stanowiły przerobione teksty
z Dark Carnival. W 1950 roku Bradbury wydał zbiór Kroniki marsjańskie, który przyniósł mu sławę i uznanie krytyki. Kroniki
marsjańskie to zbiór luźno ze sobą powiązanych opowiastek, w specyficzny, oniryczny sposób opowiadających o historii kolonizacji
Marsa. W roku 1951 opublikował zbiór Illustrated man (Człowiek ilustrowany). Kilka jego opowiadań zostało adaptowane na
komiksy przez EC Comics. W 1979 roku na podstawie Kronik marsjańskich stworzono miniserial, w którym występował Rock
Hudson. Kilka jego powieści zostało przeniesionych na duży ekran. Jedną z najbardziej znanych jest filmowa adaptacja książki
Fahrenheit 451 w reżyserii Françoisa Truffaut z 1966 roku.
17
William Olaf Stapledon (ur. 10 maja 1886 w Seacombe - zm. 6 września 1950 w Caldy )- brytyjski filozof i pisarz. Autor kilku
wpływowych dzieł science fiction. Olaf Stapledon urodził się w mieście Seacombe, które leży w pobliżu Liverpoolu, był jedynym
synem William Clibbert Stapledon i Emmeline Miller. Pierwsze sześć lat życia spędził z rodzicami w Port Said. Stapledon ukończył
szkole Abbotsholme School i Balliol College w Oksfordzie, gdzie uzyskał licencjat w dziedzinie historii współczesnej. Przez krótki
okres pracował jako nauczyciel w Manchester Grammar School, a w latach 1910 – 1913 pracował w biurze transportu morskiego w
Liverpoolu i Port Said. Podczas I wojny światowej służył w Friends' Ambulance Unit na terenie Francji i Belgii od lipca 1915 do
stycznia 1919 roku. W dniu 16 lipca 1919 poślubił Agnes Zena Miller (ur. 1894- zm. 1984). Po raz pierwszy spotkali się w 1903
roku, a w okresie wojny utrzymywali ze sobą kontakt korespondencyjny. Mieli dwoje dzieci; córkę Mary Sydney Stapledon (ur.
1920) i syna John David Stapledon (ur. 1923). W 1920 zamieszkał w West Kirby. W 1925 roku otrzymał doktorat z filozofii na
Uniwersytecie w Liverpoolu. W 1929 opublikował swoja pierwsza książkę pt. A Modern Theory of Ethics. W roku 1930 wydał
powieść science fiction pt. Last and First Men, która przyniosła mu względny sukces. W 1940 przeniósł się z rodziną do Caldy. W
1948 brał udział w spotkaniu Congress of Intellectuals for Peace, który odbył się we Wrocławiu, rok później uczestniczył w
konferencji Conference for World Peace, która miała miejsce w Nowym Jorku. Stapledon zmarł nagle na zawał serca w swoim
domu w Caldy. Jego główne utwory to Last and First Men: A Story of the Near and Far Future - powieść science fiction
napisana przez brytyjskiego autora Olaf Stapledon, wydana 1930 roku. Dzieło bezprecedensowe w skali gatunku, autor opisuje
historie ludzkość w okresie dwóch miliardów lat w którym to pierwszym i najbardziej prymitywnym gatunkiem są Pierwsi ludzie
(czyli nasz własny gatunek), a także siedemnaście innych gatunków człowieka, które są coraz bardziej rozwinięte. Stapledon oparł
koncepcję historii na zasadzie dialektyki. Kontrowersyjna cześć książki ukazuje ludzi w przyszłości którzy uciekają z umierającej
Ziemi i osiedlają się na Wenus, tam w procesie eksterminacji mieszkańców (inteligentnego gatunku morskiego) przejmują władze
nad planetą. Przez niektórych jest ona interpretowana jako akceptacja ludobójstwa jako uzasadniony i niezbędny akt do przetrwania
danej rasy. Jednak wielu stronników Stapledona twierdzi że jego intencje były inne. Miał on zamiar pokazać, że mimo szeregu
zaawansowanych sposobów w przyszłości człowiek nadal będzie posiadał takie cechy jak brutalność. "Star Maker" jest z kolei
próbą opisania całości dziejów wszechświata, przekraczając granice dwóch miliardów dziejów ludzkości wytyczone w Last and First
Men, zaczyna się od opowieści Anglika, który przeniesiony w niezwykły sposób podróżuje po wszechświecie, z planety na planetę.
Odkrywa, że gwiazdy i mgławice są inteligentnymi istotami porozumiewającymi się drogą telepatii. Punktem zwrotnym powieści
jest nawiązanie kontaktu ze Star Makerem - Twórcą Gwiazd, będącym demiurgiem, dzięki któremu powstał wszechświat, a któremu
losy istot zamieszkujących jego wszechświat są obojętne.
 46

18
Aldous Huxley (urodzony 26 lipca 1894 w Godalming, w hrabstwie Surrey w Anglii, zmarł 22 listopada 1963 w Hollywood w
Kalifornii w USA) – angielski powieściopisarz, nowelista, eseista, poeta. Jego ojcem był Leonard Huxley, pisarz i wydawca, a
dziadkiem, Thomas Huxley, znany biolog i eseista. Matka zmarła w 1908 roku, kiedy Huxley był w wieku 13 lat. Wstępną edukację
odbył w domu rodzinnym, a następnie w ekskluzywnej szkole średniej Eton College. Studiował medycynę i filozofię w Oksfordzie.
W roku 1911 przerwał naukę, z powodu zagrożenia ślepotą, a nawet nauczył się alfabetu Braille'a. Po dwóch latach mógł
kontynuować studia w Oksfordzie, lecz dopiero w roku 1935 odzyskał pełnię wzroku. Także z powodu postępującej ślepoty nie
uczestniczył w I wojnie światowej, lecz pracował w administracji państwowej. Po zakończeniu wojny poświęcił się pisarstwu. W
roku 1919 związał się z pismem Athenaeum, a następnie został krytykiem teatralnym w Westminster Gazzette. W latach 20. XX
wieku wiele podróżował, przez 7 lat mieszkał we Włoszech (1923-1930), potem na południu Francji, w Ameryce Środkowej, w
końcu w roku 1937 osiadł w Kalifornii. Początkowo zajmował się poezją wydając większą ilość tomików poetyckich, z czasem
jednak jego zainteresowania skierowały się w kierunku prozy. Jego pierwsza powieść wydana w roku 1921 Crome Yellow, została
dobrze przyjęta przez krytykę. Kreśli karykaturalny obraz obyczajowy postaci z angielskiej inteligencji ówczesnych czasów,
zgromadzonych na letni wypoczynek w wiejskiej posiadłości. Huxley w błyskotliwy i ironiczny sposób uwiecznił swoich
gospodarzy z Garsington Manor, gdzie przebywał w czasie wojny. Był propagatorem użytkowania środków psychoaktywnych, z
których dwóm: meskalinie i LSD-25, poświęcił wiele czasu bezpośrednich badań. Tuż przed śmiercią, na jego własne życzenie żona
podała mu domięśniowo 200 mikrogramów LSD-25 w dwóch dawkach po 100 µg. Powieść, która przysporzyła Huxleyowi
największej sławy to antyutopia Nowy, wspaniały świat. Pod koniec życia napisał, jakby w opozycji do niej, powieść Wyspa,
prezentującą świat idealny. Największą popularność w filozofii, zwłaszcza wśród naśladowców z nurtu New Age, zdobyło pojęcie
filozofii wieczystej opracowane w książce pod tym samym tytułem.
19
Donald A. Wollheim (ur. 1 października 1914, zm. 2 listopada 1990) - amerykański pisarz, pierwszy antologista sf, wydawca.
Wollheim odkrył wielu pisarzy, przede wszystkim Philipa K. Dicka, Johna Brunnera, Samuela R. Delany'eya, Thomasa M. Discha,
Harlana Ellisona, Ursulę Le Guin, Roberta Silverberga, C. J. Cherryh i Tanith Lee. Nie odkrył jednak Stephena Kinga, który
przyniósł do niego swoją pierwszą powieść sf. Wollheim zadebiutował w roku 1934 u Gernsbacka w "Wonder Stories"
opowiadaniem "The Man from Ariel", ale stał się znany dopiero w 1942 dzięki całej serii opowiadań, z których "Mimikrę" z
grudniowego wydania 1942 roku opublikowało Astonishing Stories a w Polsce Fantastyka, nr 10 z 1983 roku. Opowiadanie to jako
jedyne doczekało się trzech wersji filmowych. W roku 1943 wydał The Pocket Book of Science Fiction, antologię amerykańskich
opowiadań fantastyczno naukowych, która otworzyła nowy etap w rozwoju fantastyki. Miejsce tanich, ale niezbyt długich
prosperujących magazynów i drogich książek science fiction zajęła tania książka kieszonkowa - pocket book. Zbiorek stał się
bestsellererm i Donald A. Woflheim wydał dwie następne antologie: The Portable Novels of Science (Viking 1945) i The Avon
Fantasy Reader (1946). Lata 70. charakteryzował dalszy wzrost poczytności taniej książki kieszonkowej. Donald Wollheim założył
w 1971 swoje własne - rodzinne wydawnictwo DAW BOOKS i w krótkim czasie zajął czołowe miejsce na amerykańskim rynku
wydawniczym. Wydawnictwo to utrzymuje wiodącą rolę jeszcze w kilka lat po jego śmierci na serce w 1990 roku, by w drugiej
połowie lat 90. zostać wchłoniętym przez korporację wydawniczą Penguin-Putnam. Wollheim od początku swej działalności w
klubie miłośników sf, aż do chwili założenia swego wydawnictwa był znanym skandalistą. Jeszcze w 1934 roku zaskarżył
Gernsbacka za niezapłacone honorarium, zmuszając ojca amerykańskiej sf do wypłacenia 75 dolarów USA (w tym 10 w postaci
zwrotu kosztów sądowych). W 1945 zaskarżył 7 przyjaciół ze swego klubu sf, którzy posądzili go o wmieszanie się w romans z
Judith Merril, co kosztowało ich, mimo wycofania pozwu przez Wollheima, 600 dolarów zwrotu kosztów sądowych i spowodowało
na 30 lat rozdźwięk między Wollheimem i Jamesem Blishem. Upór Wollheima był znany w całym środowisku, mimo jego wielu
zalet i pomocy w promowaniu utalentowanych autorów. Za skandaliczne uznawano jego praktyki z lat 50., gdy prowadząc serię
tanich dwustronnych książek sf Ace Doubles (2 powieści w jednym) dopuszczał się istotnych skrótów, uproszczeń i zmian. Terry
Carr, jego konkurent na rynku edytorskim puścił w obieg nawet powiedzenie, że gdyby Wollheim wydawał Biblię skróciłby ją na 2
powieści i zmieniłby tytuł na Bóg Wojny Izraela / Istota w trzech postaciach. Największym i ostatnim skandalem było wydanie w
roku 1965 trylogii Tolkiena Władca Pierścieni w postaci trzytomowej książki kieszonkowej dzięki lukom prawnym. Skandal ten nie
tylko nie przyniósł szkody wydawnictwu Ace, ale wręcz uczynił je sławnym.
20
451 stopni Fahrenheita, oryg. Fahrenheit 451 - powieść Raya Bradbury z roku 1953, antyutopia. Akcja książki rozgrywa się w
świecie, gdzie czytanie książek i krytyczne myślenie są zakazane. Pierwsza adaptacja filmowa powstała w 1966 roku, kolejna jest
zapowiedziana na 2010. Tytuł książki oznacza temperaturę 451 stopni Fahrenheita (232,78° Celsjusza) - temperaturę, w której
papier zaczyna się palić. Nowela powstała w odpowiedzi na coraz wiekszą dysfunkcję społeczeństwa amerykańskiego wczesnych lat
50. XX w. Świat, który stworzył Bradbury, to świat przyszłości, w której wielką potęgą stają się Stany Zjednoczone, uważające się
za jedno z najsilniejszych państw i prowadzące bezmyślną wojnę z wszystkimi krajami świata. Jednak w samych Stanach nie
odczuwa się tego. Domy zbudowane z niepalnych materiałów dają mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa. W tym świecie zakazana
została wszelka literatura, nie wolno czytać książek oraz ich posiadać. Ich usuwaniem zajmują się specjalnie wyselekcjonowani i
wyszkoleni strażacy, a znalezione przez nich książki zostają spalone. Ludzie w wielkim stopniu są zmanipulowani przez media,
pokazujące w kolorowych barwach nawet największe katastrofy i klęski. Zachwiana została również wartość rodziny, bo żony nie
martwią się o mężów, a dzieci są traktowane jak niepotrzebny ciężar. Uczniowie na zajęciach w szkołach uczą się tylko z filmów, co
powoduje ich zezwierzęcenie, odreagowują je w specjalnych „wesołych miasteczkach”, gdzie gabinet luster zastąpiony został
tłuczeniem szyb, a samochodziki i karuzele super szybkimi samochodami. Dorośli, swój wolny czas poświęcają interaktywnemu
programowi telewizyjnemu „Rodzinka”, gdzie mogą odgrywać swoją własną „rolę”, nie ruszając się z domu. Jednym ze strażaków
jest głównym bohater - Guy Montag, będący zagorzałym przeciwnikiem literatury i strażakiem z pokolenia na pokolenie. Wszystko
się zmienia w momencie, gdy Guy poznaje Klarysę, swoją sąsiadkę. Podczas ich pierwszej rozmowy Klarysa zada mu pytanie: „Czy
jest pan szczęśliwy?” i wtedy następuje przełom w życiu bohatera oraz zachwianie jego światopoglądu. W strażaku dokonuje się
przełamanie wcześniejszych oporów i odważne zadawanie sobie pytań dotyczących świata, w którym żyje. Po przeczytaniu
pierwszej w życiu książki, powoli zaczyna rozumieć, że bez nich ludzie są pustymi ciałami, nieposiadającymi duszy, którą im z
powodu ich braku amputowano. Montag od tego momentu planuje bunt, by przeciwstawić się systemowi, w którym żyje.
 47

21
Robert Sheckley (ur. 16 lipca 1928, zm. 9 grudnia 2005), amerykański pisarz science-fiction. Używał pseudonimów Phillips
Barbee oraz Finn O'Donnevan. Urodził się w żydowskiej rodzinie w Brooklynie w Nowym Jorku, ale dorastał w New Jersey. W
latach 1946-1948 służył w amerykańskim kontyngencie sił pokojowych ONZ podczas konfliktu w Korei. Następnie studiował na
Uniwersytecie Stanowym w Nowym Jorku. Od 1951 roku zaczął publikować swoje opowiadania fantastyczne w różnych
magazynach, głównie w Galaxy, zdobywając szybko popularność i uznanie czytelników oraz krytyki. W latach siedemdziesiątych
Sheckley przeniósł się na hiszpańską wyspę Ibizę. Powrócił potem do Nowego Jorku jako redaktor magazynu Omni. Później
kilkakrotnie zmieniał miejsce zamieszkanie (m.in. Paryż, Portland, Floryda), aż ostatecznie osiadł w Red Hook w stanie Nowy Jork.
Zachorował poważnie w kwietniu 2005 r., podczas pobytu na Ukrainie w czasie Komputerowego Tygodnia Sci-Fi i był
hospitalizowany w Kijowie. Koszty leczenia i powrotu do USA pokrył ukraiński businessman. Po powrocie, w Nowym Jorku,
przeszedł operację na otwartym sercu. Pół roku później przeszedł operację tętniaka. Zmarł 3 tygodnie po zabiegu. Był pięciokrotnie
żonaty i miał czworo dzieci.
22
Cyril Mary Kornbluth, (ur. 23 lipca 1923, zm. 21 marca 1958) – amerykański pisarz science fiction. Używał pseudonimów
Cecil Corwin, S.D. Gottesman, Edward J. Bellin, Kenneth Falconer, Walter C. Davies, Simon Eisner, Jordan Park, Ivar Towers.
Urodził się w Nowym Jorku, mieszkał w Chicago. W czasie II wojny światowej służył w armii amerykańskiej w Europie, został
odznaczony brązową gwiazdą za udział w walkach podczas ofensywy w Ardenach. Kornbluth zaczął pisać w wieku piętnastu lat.
Debiutował w kwietniu 1940 w piśmie Astonishing opowiadaniem Stepsons of Mars (ukazało się pod tytułem Ivar Tower),
napisanym wspólnie z Richardem Wilsonem. Natomiast pierwszym opublikowanym samodzielnym opowiadaniem było King Cole
of Pluto, które ukazało się w maju 1940 w Super Science Stories. Jego opowiadanie Czarna walizeczka otwiera pierwszy polski
zbiór opowiadań anglo-amerykańskich Rakietowe szlaki. Często pisywał wspólnie z innymi autorami. Najczęściej z żoną, Judith
Merril, pod pseudonimem Cyril Judd, a także z Frederikiem Pohlem. Właśnie z Pohlem napisał swą najsłynniejszą powieść
Handlarze kosmosem (The Space Merchants 1952). Kornbluth zmarł w wieku 34 lat na atak serca.
23
Frederik Pohl (ur. 26 listopada 1919) – amerykański pisarz i wydawca science fiction. W latach 1959-1969 był redaktorem
magazynów Galaxy i If. Wielokrotny laureat nagród Hugo i Nebula, a także Damon Knight Memorial Grand Master Award.
Opisany przez Kingsleya Amisa (w pracy na temat literatury science fiction New Maps of Hell) jako nieustająco jeden z
najzdolniejszych pisarzy SF. Do jego najbardziej znanych powieści należą Człowiek Plus (Man Plus, 1975) i Gateway - brama do
gwiazd (Gateway, 1976), a także, napisana wspólnie z Cyrilem Konrbluthem Handlarze kosmosem (Space Merchants, 1952). W
młodości należał do Partii Komunistycznej, z której został wydalony.
24
Alfred Bester (ur. 18 grudnia 1913, zm. 30 września 1987), amerykański pisarz fantastycznonaukowy. Był on pierwszym
pisarzem, który zdobył Nagrodę Hugo w 1953 roku za The Demolished Man (Człowiek do przeróbki). Sławę przyniosły mu przede
wszystkim dwie powieści "Człowiek do przeróbki" i "Gwiazdy moim przeznaczeniem". Jego opowiadania zostały zebrane w
wydanych w 1958 roku tomie Starburst, w 1964 roku The Dark Side of the Earth oraz innymi w latach 70. Na jego cześć jedna z
postaci telewizyjnego serialu sf Babilon 5 nosi nazwisko Alfred Bester. Dorobek literacki Alfreda Bestera nie jest wielki, ale co
najmniej dwie powieści: The Demolished Man (1953) oraz Gwiazdy - moje przeznaczenie (1957) weszły na stałe do skarbnicy
literackich arcydzieł SF. Miłośnicy talentu Alfreda Bestera musieli czekać aż osiemnaście lat na pojawienie się następnej po
Gwiazdy - moje przeznaczenie powieści. Była to Extro (1974), która opowiada o jednym z nielicznych Nieśmiertelnych w Układzie
Słonecznym, usiłującym przejąć kontrolę nad głównym komputerem nadzorującym ziemską technologię. Uderzającą cechą
pisarstwa Bestera jest niespotykana maestria warsztatowa, bardzo plastyczny styl, doskonałe wyczucie języka. Wszystko to tworzy
niezapomniany, jedyny nastrój na długo pozostawiający w pamięci przeczytane utwory. Opowiadania pisarza zebrane zostały w
trzech tomach: Starburst (1958), The Dark Side of the Earth (1964) i Starlight (1976). Za powieść The Demolished Man Alfred
Bester otrzymał pierwszą w historii SF nagrodę HUGO.
25
Fritz Reuter Leiber, Jr. (ur. 24 grudnia 1910, zm. 5 września 1992) – amerykański pisarz fantasy i science fiction, uznawany za
jednego z klasyków literatury fantasy. Wielokrotny laureat nagród Hugo, Nebula oraz World Fantasy Award. Otrzymał kilka
honorowych nagród: Nagrodę Gandalfa (Grand Master) w 1975, World Fantasy Award za dorobek życia (1976) oraz Damon Knight
Memorial Grand Master Award przyznaną przez the Science Fiction and Fantasy Writers of America (1981). Najbardziej znany z
pisanego w przeciągu 50 lat cyklu opowiadań fantasy o Fafrydzie i Szarym Kocurze. Pierwszy tom, pod tytułem Miecze i ciemne
siły wydano w Polsce w 1993 r., wydawnictwo Solaris dopiero w 2004 roku rozpoczęło wydawanie całości cyklu.
26
Damon Francis Knight (1922-2002) był założycielem Stowarzyszenia Pisarzy Science Fiction i chyba najgorętszym obrońcą
tego genere'u wśród pisarzy, którzy traktują science fiction jako podrzędny gatunek literacki. Autor kilku powieści, m.in. „A For
Anything”, „Beyond the Barrier”, „Hell's Pavement”, „Mind Switch”, „The Rithian Terror”, kilka zbiorów opowiadań (m.in.
ostatnio wydany „Turing On”), kilkunastu antologii, oraz zbioru esejów krytycznych pt. „In Search of Wander”. Był mężem znanej
pisarki SF Kate Wilhelm.
27
Anthony Boucher (pseudonim Williama Anthony Parkera White'a) (21 sierpnia 1911 - 29 kwiernia 1968) redaktor odciskający
piętno na kształcie powojennej fantsyki amerykańskiej, a zarazem wpływowoy krytyk literacki zajmujący się kryminałami i
literaturą sensacyjną, którą również sam uprawiał pod pseudonimem 'H. H. Holmes' i którego kryminał "Nine Times Nine" uznany
jest za jedną z najlepszych powojennych książek w obrębie tego gatunku. Pisał również scenariusze radiowe.
28
Richard Matheson - ur. 20 lutego 1926 roku, to amerykański pisarz pochodzenia norweskiego i autor scenariuszy, poruszający
się w ramach fantastyki i horroru. Urodził się w Allendale w New Jersey. Był dzieckiem norweskich imigrantów. Dorastał w
Brooklynie, w 1943 roku został wyrzucony ze szkoły. Wstąpił do wojska i uczestniczył w drugiej wojnie światowej jako żołnierz
piechoty. Ożenił się w 1952 i miał czwórkę dzieci, spośród których troje zostało pisarzami. Jego największym dziełem jest książka
"Jestem Legendą". Na podstawie tej książki powstał film z Willem Smithem.
29
Walter Michael Miller, Jr. (ur. 23 stycznia 1923 r. w New Smyrna Beach, Floryda, zm. 9 stycznia 1996) - amerykański pisarz
science fiction. Najbardziej znany jako autor nagradzanej powieści Kantyczka dla Leibowitza. Ukończył studia na University of
Tennessee i University of Texas, potem pracował jako inżynier. W czasie II wojny światowej służył w lotnictwie jako
radiotelegrafista oraz strzelec pokładowy, zaliczając 53 misje bombowe nad Włochami. Uczestniczył m.in. w bombardowaniu
opactwa benedyktynów na Monte Cassino, który to fakt stał się dla niego traumatycznym przeżyciem. W 1945 r. poślubił Annę
 48

Louise Becker, z którą miał czworo dzieci. W latach 1951-1957 opublikował kilkadziesiąt opowiadań, z których jedno, The
Darfsteller (1955) zdobyło nagrodę Hugo. W 1959, połączywszy trzy napisane wcześniej nowele, stworzył swą najbardziej znaną
powieść, Kantyczka dla Leibowitza, która zdobyła w 1961 nagrodę Hugo. Jak się okazało, była to jedyna powieść Millera
opublikowana za jego życia. Powieść, utrzymana w tonacji postapokaliptycznej z silnymi elementami prokatolickimi, jest uznawana
za arcydzieło i weszła do klasyki gatunku. W 1981 r. powstało słuchowisko radiowe na podstawie "Kantyczki". Walter Miller, Jr.
popełnił samobójstwo po napisaniu większości sequelu "Kantyczki" - Święty Leibowitz i dzikokonna (została opublikowana w 1977
r., po dokończeniu przez Terry'ego Bissona). "Kantyk dla Leibowitza" lub "Kantyczka dla Leibowitza" (ang. A Canticle for
Leibowitz) – postapokaliptyczna powieść autorstwa Waltera M. Millera z roku 1959. Była to jedyna powieść Millera wydana za jego
życia. Powieść została w 1961 roku nagrodzona prestiżową nagrodą Hugo dla najlepszej powieści s-f. Powieść jest zaliczana do
wybitnej klasyki gatunku, okazała się także wielkim sukcesem komercyjnym (kilka milionów sprzedanych egzemplarzy).
Kontynuacją Kantyka... jest Święty Leibowitz i dzikokonna (ang. Saint Leibowitz and the Wild Horse Woman), powieść
dokończona dopiero po śmierci Millera przez Terry'ego Bissona i wydana w 2000. W Polsce powieść ukazała się po raz pierwszy w
1991 roku pod tytułem Kantyczka dla Leibowitza w dwu tłumaczeniach, autorstwa Adama Szymanowskiego i Juliusza
Garzteckiego. Powieść została podzielona na trzy części: Fiat homo (łac. "Niech stanie się człowiek") XXVI w. Historia opowiada o
bracie Franciszku Gerardzie z Utah, który jako nowicjusz zakonu albertyńskiego błogosławionego Leibowitza, udaje się na pustynię
aby zgodnie z tradycją w ciszy i samotności odnaleźć powołanie. Spotyka jednak dziwnego wędrowca, który przypadkowo (albo na
przypadek to tylko wyglądało) nakieruje go na XX-wieczny schron przeciwatomowy. Odnalezione tam przedmioty za kilkanaście lat
umożliwią kanonizowanie Leibowitza. Fiat lux (łac. "Niech stanie się śwatłość") Rok 3174. Ludzkość na kontynencie
północnoamerykańskim utworzyła kilka państw. Cywilizacja stanęła u progu renesansu. Zakonem albertyńskim świętego Leibowitza
kieruje opat Dom Paulo. Osią fabuły jest spór między władzą duchową (reprezentowaną przez opata) a światem nauki
reprezentowanym przez Thona Taddeo Pfardentrotta. Thon Taddeo jest protegowanym króla Hannegana z Texarkanii (który jest
także jego krewnym), który jest właśnie na progu rozpoczęcia wojny w celu zjednoczenia całego kontynentu. Opatowi nie udaje się
przekonać naukowca, że jego środowisko popełnia znów ten sam błąd, stając się bezmyślnym narzędziem władców do coraz
skuteczniejszego zabijania wrogów. Fiat Voluntas Tua (łac. "Bądź wola Twoja") Rok 3781. Świat od ponad 50 lat żyje w groźbie
zimnej wojny. Pomimo że ludzkość wyruszyła na podbój kosmosu i założyła wiele kolonii, na Ziemi nie wyzbyła się posiadania
broni atomowej. Historia zaczyna się w chwili gdy dwa światowe imperia zaczynają eskalować konflikt. Ostateczne rozstrzygnięcie
wydaje się kwestią czasu. Zakon albertyński świętego Leibowitza, którego zadaniem od 1800 lat było przechowywanie wiedzy,
otrzymuje od papieża zadanie zorganizowania ekspedycji ku gwiazdom w celu uchronienia dobytku kulturowego ludzkości.
30
James Benjamin Blish (ur. 23 maja 1921 w East Orange w New Jersey, zm. 30 lipca 1975 w Henley-on-Thames) - amerykański
pisarz fantasy i science fiction. Pisał też teksty krytyczne pod pseudonimem William Atheling Jr.. James Blish studiował biologię na
uniwersytetach Rutgers i Columbia. W czasie II wojny światowej służył w armii jako technik medyczny. Po wojnie pracował w
firmie farmaceutycznej Pfizer. W 1940 roku opublikował pierwsze opowiadanie. Pomyślny rozwój kariery literackiej sprawił, że
zrezygnował z pracy i utrzymywał się tylko z pisarstwa. W 1968 roku przeniósł się do Wielkiej Brytanii i zamieszkał w Oksfordzie.
Umarł na raka płuc w 1975 roku. Pierwsze opowiadanie w czasopiśmie „Super Science Stories” opublikował w 1940 roku. Do
najbardziej znanych utworów należą cykle Latające miasta i After Such Knowledge oraz zbiór opowiadań The Seedling Stars.
Należąca do drugiego cyklu powieść "Kwestia sumienia" otrzymała nagrodę Hugo w 1959 roku. Kilka innych jego utworów było
nominowanych do nagrody Hugo i Nebula. Jest autorem pierwszej oryginalnej powieści rozgrywającej się w świecie Star Trek
(Spock Must Die!) oraz 12. tomowego cyklu opowiadań opartych na scenariuszach pierwszego serialu telewizyjny Star Trek.
31
Edwin Charles Tubb (ur. 15 października 1919) wyjątkowo twórczy pisarz brytyjski, nieznany w Polsce, choć była szansa na
wydanie jego powieści w roku 1989, zaprzepaszczona dziką prywatyzacją wydawnictwa Glob, z którym pisazr zawarł umowę.
Napisał ponad 140 powieści i 230 opowiadań, z których najbardziej znane należą do cylku o Dumareście,Wiecznym Tułaczu
Wszechświata zagrożonego tyranią bezliosnych cyborgów.
32
George Orwell, właściwie Eric Arthur Blair (ur. 25 czerwca 1903, zm. 21 stycznia 1950) – pisarz i publicysta angielski, urodzony
w mieście Motihari w Bengalu, do Anglii przeprowadził się w 1907 roku. Eric Arthur Blair pochodził z przeciętnej rodziny klasy
średniej. Był synem Richarda Walmesley Blaira, urzędnika administracji brytyjskiej i Idy Mabel Blair (z d. Limouzin). Miał dwie
siostry. Od 1911 r. uczęszczał do St. Cyprian's, prywatnej szkoły z internatem w Eastbourne. Stypendium (przyznane w 1917 r.)
zapewniło mu miejsce w ekskluzywnej Eton College (którą opuścił w 1921). W listopadzie 1922 r. wstąpił do Królewskiej Policji
Imperialnej w Birmie. 1 stycznia 1928 r. porzucił służbę i nie powrócił z urlopu w Anglii. W latach 1928-1929 przebywał w Paryżu,
gdzie opublikował swoje pierwsze artykuły. W 1932 r. przybrał literacki pseudonim George Orwell . W czerwcu 1936 r. ożenił się z
Irlandką Eileen O'Shauhnessy. Brał udział w wojnie domowej w Hiszpanii w latach 1936-1937, gdzie walczył na froncie po stronie
republikańskiej w milicji robotniczej antystalinowskiej Robotniczej Partii Zjednoczenia Marksistowskiego (POUM), a następnie w
przybyłych z Anglii oddziałach ochotników wystawionych przez brytyjską Independent Labour Party. Brał udział w walkach na
froncie aragońskim. Po zdelegalizowaniu POUM oraz wybuchu w maju 1937 r. "wojny domowej w ramach wojny domowej"
między anarchistami a stalinowcami ukrywał się z żoną przed represjami. Był ścigany przez Gwardię Cywilną podczas nakazanej
przez Moskwę (i kierowanej przez rezydenta NKWD Aleksandra Orłowa) akcji likwidacji POUM (w czerwcu 1937) i mordowania
jej członków, łącznie z żołnierzami walczącymi na froncie. 20 maja 1937 r. został postrzelony przez snajpera. 20 czerwca
przekroczył granicę francuską i wrócił do Anglii. Swoje wspomnienia z tego okresu zawarł w autobiograficznej książce W hołdzie
Katalonii, wydanej w Anglii jeszcze w czasie trwania hiszpańskiej wojny domowej (1938), która demaskowała zbrodniczą rolę
sowieckich służb specjalnych NKWD i GRU w Hiszpanii oraz faktyczne działania stalinowców zwalczających rewolucję.
Doświadczenia tego okresu i wynikające stąd refleksje były również źródłem dwóch jego dzieł, dzięki którym jest najszerzej znany.
Są to antyutopijna powieści: Rok 1984 (uznawana za jedną z pierwszych powieści fantastyczno-naukowych prezentujących
alternatywną przyszłość – wizję komunistycznego państwa totalitarnego sprawującego totalną kontrolę nad ludźmi, przeszłością i
językiem, prowadzącego wojnę z innymi państwami totalitarnymi – określanej jako antyutopia) oraz Folwark zwierzęcy – "bajka"
polityczna (w tradycji Ezopa) – opisująca w formie przypowieści mechanizm przewrotu społecznego i jego konsekwencje. Wiódł
życie trampa, był pomywaczem, nauczycielem, zbieraczem chmielu, żebrakiem, milicjantem, policjantem, hodowcą drobiu i
 49

uprawiał warzywa, współpracował z wieloma periodykami i czasopismami, pracował w BBC i był korespondentem wojennym we
Francji 1945. W 1944 r. wraz z żoną adoptowali urodzonego 14 maja Richarda Horatio, a po jej śmierci 29 marca 1945 powrócił do
Anglii. W PRL utwory Orwella były objęte zakazem publikacji, mimo że propaganda (w pozostałych krajach komunistycznych
samo nazwisko Orwell stanowiło tabu) usiłowała czasem przedstawić Rok 1984 jako krytykę rządów Labour Party[potrzebne
źródło] – oczywiście bez możliwości zapoznania się polskiego czytelnika z treścią książki. Do upadku komunizmu była ona obecna
w przekładzie polskim jedynie na emigracji (ukazała się bezpośrednio po wydaniu angielskim), w latach osiemdziesiątych XX wieku
w wydawnictwach niezależnych (poza cenzurą) oraz w 1988 w obiegu oficjalnym (PIW). George Orwell zmarł w Londynie w wieku
czterdziestu siedmiu lat na gruźlicę (której nabawił się w 1938) na kilka dni przed zamierzoną podróżą do sanatorium w Szwajcarii.
Czas ostatnich trzech lat życia dzielił pomiędzy łóżkiem szpitalnym, tworzeniem Roku 1984, wreszcie wyprawami ukochanym
motocyklem Royal Enfield 350. Orwell jest autorem pojęcia "Wielki Brat patrzy" ("Big Brother is watching you") (Rok 1984),
zdania "wszystkie zwierzęta są równe, ale niektóre są równiejsze od innych" ("all animals are equal, but some animals are more
equal than others") (Folwark zwierzęcy) określeń: "nowomowa" ("new-speak"), "policja myśli" ("thought police"), "dwójmyślenie"
("doublethink"), "myślozbrodnia" i wizjonerem totalnej elektronicznej inwigilacji.
33
Arthur Charles Clarke urodził się 16 grudnia 1917 roku w Minehead (hrabstwo Somerset, południowo-zachodnia Anglia).
Nauką - a ideą lotów kosmicznych w szczególności - zafascynował się już w dzieciństwie. Również wtedy zaczął zaczytywać się w
różnego rodzaju periodykach publikujących ówczesną literaturę science-fiction, konstruując w międzyczasie własne prymitywne
rakiety i teleskopy. Zaczął także pisać. W wieku 19 lat przeniósł się do Londynu, gdzie - znalazłszy pracę jako urzędnik państwowy
- przyłączył się do Brytyjskiego Towarzystwa Międzyplanetarnego (BIS), pionierskiej organizacji mającej na celu popularyzację idei
podboju kosmosu. Podczas II wojny światowej, jako oficer Królewskich Sił Powietrznych (Royal Air Force - RAF), brał udział w
eksperymentach z pierwszymi radarami. Po wojnie powrócił do Londynu i do BIS, którego przez kilka lat był prezesem. W 1945
roku opublikował artykuł naukowy Extra-terrestrial Relays, w którym zawarł ideę wykorzystania satelitów umieszczonych na
orbitach geostacjonarnych do stworzenia światowej sieci łączności. Pomysł ten, wykorzystany ćwierć wieku później, zaowocował
telekomunikacyjną rewolucją, która trwa do dziś. Sama orbita geostacjonarna została oficjalnie nazwana Orbitą Clarke'a. W 1946
roku Clarke opublikował swoje pierwsze opowiadanie - Wyprawa ratunkowa (Rescue Party). Dwa lata później ukończył londyński
King's College, gdzie studiował fizykę i matematykę. Wkrótce rozpoczął pracę jako asystent redaktora naczelnego w "Physics
Abstracts" - czasopiśmie poświęconym fizyce. Jednocześnie publikował swe pierwsze prace dotyczące astronautyki. Rozgłos
przyniosła mu opublikowana w 1950 roku książka Interplanetary Flight - jedna z pierwszych prac o astronautyce nieodwołująca się
do skomplikowanych obliczeń i opisów stricte techniczych. Wkrótce też przyszedł sukces literacki - wydana w 1953 roku powieść
Koniec dzieciństwa stała się bestsellerem. Sukcesy te pociągnęły za sobą wzrost zainteresowania Clarkiem ze strony amerykańskich
mediów i środowisk naukowych, jak również środowisk związanych z fantastyką. Clarke brał udział w licznych konferencjach i
spotkaniach, wygłaszając liczne odczyty i wykłady (m.in. tournée po Stanach Zjednoczonych). W czerwcu 1953 roku poślubił
amerykankę Marylin Mayfield (po zaledwie 19 dniach znajomości!). Ich małżeństwo przetrwało jednak nie całe sześć miesięcy. W
międzyczasie Clarke zaczął interesować się eksploracją podwodną i samym nurkowaniem, które stanowiło dla niego "tani i prosty
sposób imitowania nieważkości". W 1954 roku, w drodze do Wielkiej Rafy Koralowej, po raz pierwszy odwiedził Sri Lankę
(ówcześnie Cejlon). Zamieszkał tam w 1956. Nurkowanie stało się dla niego pasją na wiele lat; tematyce morskiej poświęcił kilka
swoich książek popularno-naukowych oraz powieści. W 1962 roku Clarke zapadł na groźną wówczas chorobę polio (choroba
Heinego-Medina), która na kilka miesięcy dosłownie przygwoździła go do łóżka. Rok 1964 okazał się kolejnym rokiem
przełomowym w jego karierze. Clarke rozpoczął mianowicie współpracę z amerykańskim filmowcem Stanleyem Kubrickiem nad
scenariuszem "przysłowiowego dobrego filmu science-fiction" (określenie Kubricka). Obraz, który wszedł na ekrany kin cztery lata
później - 2001: Odyseja Kosmiczna (równocześnie ukazała się powieść Clarke'a pod tym samym tytułem), był pierwszym z tego
gatunku, który osiągnął sukces zarówno komercyjny jak i artystyczny; do dziś jest uznawany on za niedoścignione arcydzieło.
Współpraca ze Stanleyem Kubrickiem przysporzyła Clarke'owi sławy poza światem nauki i środowiskiem twórców i sympatyków
science-fiction. Między innymi dzięki temu właśnie na przełomie lat 60. i 70. brał on udział w telewizyjnych relacjach na żywo z
lądowań amerykańskich misji Apollo 11, 12 i 15 na Księżycu. W międzyczasie wciąż aktywnie działał jako publicysta. W 1973 zaś
wydał kolejny bestseller - Spotkanie z Ramą, który zdobył wszelkie możliwe na polu literatury SF nagrody, z nagrodą Hugo oraz
Nebula włącznie. W 1979 ukazała się kolejna jego powieść obsypana nagrodami - Fontanny Raju. W pierwszej połowie lat 80.
Clarke współtworzył dwa seriale dokumentalne, których był gospodarzem - Tajemniczy świat Arthura C. Clarke'a oraz Arthura C.
Clarke'a świat niezbadanych mocy (oba wielokrotnie prezentowano w Polsce). W 1982 roku opublikował powieść 2010: Odyseja
Kosmiczna, stanowiącą kontynuację powieści (i filmu) 2001. W oparciu o nią w 1984 roku Peter Hyams nakręcił film 2010. W tym
czasie Clarke zasłynął także jako stanowczy przeciwnik idei wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach militarnych
(amerykański program 'Gwiezdnych Wojen'). W 1987 roku ukazała się trzecia część cyklu "Odyseja Kosmiczna" - 2061: Odyssey
Three. W tym samym roku Clarke nawiązał współpracę z Gentrym Lee, inżynierem z Jet Propulsion Laboratory. Owocem tej
współpracy jest m.in. cykl RAMA - kontynuacja powieści z 1973 roku. Lata 90. to okres ciągłej współpracy z innymi autorami.
Poza wspomnianym już Gentrym Lee, Clarke napisał powieści w duecie z Mikem McQuayem (10 w skali Richtera 1996),
Michaelem P. Kube McDowellem (Detonator 1999) i Stephenem Baxterem (Światło minionych dni 2000), przy czym dwie pierwsze
powstały w oparciu o szkic autorstwa Clarke'a. Światło minionych dni - powieść napisana "po równo" przez obu pisarzy - to
niewątpliwie powieść na miarę końca wieku i końca millenium. W roku 1994 Clarke był nominowany do Pokojowej Nagrody
Nobla. W 1997 ukazała się powieść zamykająca cykl "Odyseja Kosmiczna" - 3001: The Final Odyssey. W 1998 roku Clarke "za
zasługi dla literatury" otrzymał z rąk królowej Elżbiety II tytuł szlachecki. W latach 2004-2007 ukazał się nowy cykl powieściowy -
inspirowana twórczością sir Clarke'a trylogia Odyseja czasu, napisana przez Stephena Baxtera. Latem 2008 roku natomiast ukazała
się ukończona przez Frederika Pohla powieść The Last Theorem (sir Arthurowi zabrakło sił na jej samodzielne dokończenie). Od
1956 roku Clarke mieszkał w Kolombo, stolicy Sri Lanki. W wyniku postępującego od lat 80. zespołu post-polio (męczliwość, bóle i
osłabienie, będące wynikiem degeneracji neuronów ruchowych) przez ostatnie lata swego życia poruszał się na wózku inwalidzkim i
przesypiał większą część doby. Mimo to jednak pozostawał aktywny intelektualnie, angażując się - choćby symbolicznie - w różne
projekty i pojawiając od czasu do czasu za pośrednictwem transmisji satelitarnych bądź nagrań wideo na różnych konferencjach i
uroczystościach. Sir Arthur C. Clarke zmarł 19 marca 2008 wskutek problemów z oddychaniem. Jest autorem ok. 30 powieści,
 50

ponad 100 opowiadań i ok. 40 książek non-fiction. Napisał również niezliczoną ilość artykułów, przedmów, jak również pojawił się
w niezliczonej ilości programów telewizyjnych i radiowych. W świecie nauki jest uznawany za "proroka ery kosmicznej", autorytet
w dziedzinie futurologii i wielkiego inspiratora dla kolejnych pokoleń naukowców i inżynierów. Dla milionów czytelników na
całym świecie zaś jest legendą, współtwórcą kanonu gatunku, mistrzem świata w poruszaniu wyobraźni. Informacje z b. ciekawej
strony o pisarzu: http://www.acclarke.pl/biografia.htm
34
John Wyndham Parkes Lucas Beynon Harris urodził się w małym miasteczku Knowle w hrabstwie Warwickshire w Anglii.
Był synem George'a Beynona Harrisa, prawnika i Gertrudy Parkes. Wczesne dzieciństwo spędził w Edgbaston w Birmingham. Gdy
miał 8 lat, jego rodzice się rozeszli, a on i jego brat, pisarz Vivian Beynon Harris, spędzili resztę dzieciństwa w szkołach z
internatem, z których ostatnią była Bedales School w Hampshire. Po jej ukończeniu Wyndham próbował swoich sił w rolnictwie,
prawie, reklamie, sztuce komercyjnej, ale przeważnie utrzymywała go rodzina. W 1925 zaczął pisać dla pieniędzy: sprzedawał
opowiadania science-fiction dla amerykańskich pism, używając pseudonimów John Beynon lub John Beynon Harris, pisał też
opowiadania detektywistyczne. Podczas II wojny światowej Wyndham służył jako cenzor w Ministerstwie Informacji w Wielkiej
Brytanii, następnie dołączył do armii, służąc w Royal Signals. Brał też udział w Operacji Neptun.
Zainspirowany sukcesem swojego brata, który opublikował 4 powieści, po wojnie wrócił do pisania. Zmienił też styl i w 1951, po
raz pierwszy używając pseudonimu John Wyndham, napisał powieść "Dzień Tryfidów". Podczas reklamy książki jego
przedwojenna kariera nie została nadmieniona, więc czytelnicy myśleli, że mają do czynienia z debiutancką powieścią wcześniej
nieznanego autora. Książka okazała się sukcesem i ugruntowała pozycję Wyndhama jako ważnego twórcę fantastyki naukowej.
Kontynuował pisanie i jako John Wyndham opublikował sześć innych powieści w tym "Kukułcze jaja z Midwich". W latach 50. był
najlepiej sprzedającym się pisarzem science-fiction w Wielkiej Brytanii i Australii. W 1963 roku poślubił Grace Wilson, którą znał
od ponad 20 lat. Nie mieli dzieci. Mieszkali w Petersfield w Hampshire aż do śmierci pisarza w 1969 roku.
35
John Ronald Reuel Tolkien znany jako J.R.R. Tolkien (ur. 3 stycznia 1892 w Bloemfontein w Oranii, obecnie na terytorium
RPA, zm. 2 września 1973 w Bournemouth w Anglii) – angielski pisarz i filolog. Jako autor powieści Władca Pierścieni, której
akcja rozgrywa się w mitycznym świecie Śródziemia, stał się jednym z prekursorów współczesnej literatury fantasy. Jest autorem
wielu opowieści rozgrywających się w mitycznym świecie. Na przykład – baśni Hobbit, eposu Władca Pierścieni i mitologii
Silmarillion (nie skończonej przez Ronalda - powieść ukończył jego syn Christopher Tolkien) oraz kilku krótkich form, opowiadań
baśniowych niezwiązanych lub luźno związanych z wielką mitologią, tzw. Legendarium Śródziemia (zawartej w 12-tomowej
History of the Middle-earth, opracowanej i wydanej przez Christophera Tolkiena, jego syna). Opublikował ponad 100 prac z
dziedziny filologii i literatury dawnej, współpracował przy powstaniu największego słownika języka angielskiego, wydawanego
zaraz po I wojnie, Oxford English Dictionary. Znał (w różnym stopniu) ponad 30 języków, głównie wymarłych, germańskich i
celtyckich. (m.in. niemiecki, łacinę, starożytną grekę, gocki, staroislandzki, nordycki, staroirlandzki, walijski, anglosaski, hebrajski,
hiszpański, francuski, rosyjski, fiński, niderlandzki, włoski, międzynarodowy język esperanto, uczył się także polskiego, lecz uważał
go za trudny język i nie potrafił się nim dobrze posługiwać). Na początku lat 20. i lat 30. Tolkien zaczął regularnie tworzyć
fantastyczne opowieści, których akcja rozgrywa się w mitycznym świecie. W tym czasie powstało opowiadanie Roverandom,
dedykowane drugiemu synowi pisarza - Michaelowi. W pracy tej zawarte jest tylko kilka ukrytych odniesień od obszerniejszej
mitologii, zrozumiałych wówczas jedynie dla samego autora, jednak już opowieść rozpoczęta w 1930 roku, znana później jako
Hobbit, czyli tam i z powrotem, wielokrotnie odsyła do wydarzeń z poważnej mitologii Tolkiena. Pojawia się tam na przykład
miasto elfów Gondolin i postać Czarnoksiężnika, który w tym czasie jest już częścią legendarnego świata, umiejscowionego później
w tolkienowskiej Pierwszej Erze. Za pośrednictwem byłej studentki Tolkiena wydawnictwo Allen&Unwin zwróciło uwagę na jego
opowiadanie, które po pełnej pochwał recenzji syna wydawcy, Raynera Unwina, zostało w roku 1937 opublikowane. Na wyraźne
życzenie wydawnictwa Tolkien rozpoczął pracę nad książką z dalszym ciągiem opowieści, która wpierw, podobnie jak Hobbit, była
pomyślana jako książka dla dzieci. Pod koniec lat 30., zainspirowany przez Clive'a Staplesa Lewisa, który wraz z nim należał do
literackiego koła Inklingów, Tolkien wygłosił wykład On Fairy-Stories, w którym opisał zasady późniejszego gatunku twórczości
fantasy i bronił go energicznie przed zarzutami eskapizmu. Podczas II wojny światowej prace nad projektem kontynuującym
Hobbita postępowały powoli i były ciągle przerywane. Książka miała nosić tytuł Władca pierścieni. W roku 1945, wciąż będąc na
uniwersytecie w Oksfordzie, objął stanowisko profesora anglistyki. Władca Pierścieni został opublikowany dopiero w roku 1954.
Opóźnienie było spowodowane perfekcjonizmem Tolkiena, jak również jego chęcią zmiany wydawcy, co było wywołane rzekomym
odrzuceniem jego poważnego dzieła mitologicznego Silmarillion. Gdy wydawnictwo Allen&Unwin odrzuciło warunek wydania
jego pełnej mitologii (Władca Pierścieni i Silmarillion) bez możliwości uprzedniego wglądu w rękopisy, Tolkien zaoferował
wydanie swojego dzieła Wydawnictwu Collins. Po początkowym entuzjazmie wydawnictwo zaczęło domagać się skrócenia
znacznych części tekstu, na co Tolkien nie chciał się zgodzić. Z tego powodu zwrócił się do swojego poprzedniego wydawnictwa.
Rayner Unwin, który jeszcze jako dziecko był recenzentem Hobbita, teraz, będąc młodym wydawcą, przyjął książkę bez żadnych
poprawek. Następstwo wojny spowodowało ogromny wzrost cen papieru w Anglii, przez co dzieło Tolkiena zostało wydane w
trzech tomach (Drużyna Pierścienia, Dwie Wieże, Powrót Króla), tak aby każda pojedyncza część była w przystępnej cenie. Z tego
powodu dzieło Tolkiena do dziś uważane jest błędnie za trylogię, chociaż sam autor przez całe życie odrzucał to określenie, jako że
jego utwór jest całością składającą się z sześciu ksiąg. Na początku lat 60. pojawiła się w USA nieautoryzowana kopia Władcy
Pierścieni, co wywołało swoisty kult wśród studentów i uczyniło Tolkiena sławnym po drugiej stronie oceanu. W wyniku nacisku
coraz liczniejszych fanów Tolkiena, mimo niekorzystnego stanu prawnego, edycja ta została wstrzymana przez wydawcę i od tej
pory na rynku amerykańskim była dostępna tylko wersja autoryzowana. Dalsze lata życia Tolkien spędził pracując nad
Silmarillionem, którego jednak do końca życia nie ukończył i który dopiero po jego śmierci został wydany przez syna pisarza,
Christophera Tolkiena. Na kilka lat przeprowadził się wraz z żoną Edith do angielskiego kurortu Bournemouth. Edith zmarła tam w
1971 roku. Po tym zdarzeniu Tolkien wrócił do Oksfordu. Dwa lata później zmarł on sam, w wieku 81 lat, po krótkiej chorobie, w
prywatnym szpitalu w Bournemouth, gdzie przebywał na urlopie. Grób małżonków znajduje się w katolickiej części cmentarza
Wolvercote Cemetery w Oksfordzie. Na płycie grobowej znajdują się ich nazwiska, a także imiona Beren i Lúthien – znak wiecznie
trwającej miłości. Jeszcze przed śmiercią rodziców Christopher Tolkien opracował ich teksty, a od 1977 roku je publikował, między
innymi Silmarillion oraz w latach 1983-1996 Historię Śródziemia. W jednym z wywiadów na krótko przed śmiercią Tolkien
 51

potwierdził jeszcze raz swój silny związek z Kościołem: "Jestem wierzącym rzymskokatolickim chrześcijaninem". Jeden z jego
synów został katolickim księdzem, a sam J.R.R. przetłumaczył starotestamentową Księgę Jonasza.
36
Poul William Anderson (ur. 25 listopada 1926 w Bristolu, Pensylwania, zm. 31 lipca 2001 w Orinda, Kalifornia), amerykański
pisarz science fiction i fantasy. Używał pseudonimów A. A. Craig, Michael Karegeorge, Winston P. Sanders. Jego rodzice
pochodzili z Danii, ojciec nosił nazwisko Andersen, ale w czasie służby wojskowej w czasie I wojny światowej zmienił na bardziej
anglosaskie "Anderson". Przez krótki okres swojego życia, po śmierci ojca, Poul mieszkał z matką w Danii. Rodzina wróciła do
Stanów po wybuchu II wojny światowej. Wychował się w Teksasie i Minnesocie. W roku 1948 ukończył fizykę na Uniwersytecie
Minnesota. Interesował się również historią, językiem i literaturą rodzinnego kraju rodziców. Wiedzę tę wykorzystał później w
swojej książkach. Poruszał się swobodnie zarówno w tak zwanej twardej fantastyce, jak i w fantasy. Jego córka, Astrid, wyszła za
mąż za znanego pisarza s-f Grega Beara. Debiut literacki Andersona to opowiadanie napisane wspólnie z F. N. Waldropem
Tomorrow's Children w 1947. Był członkiem Fantasy Society w Minneapolis, gdzie początkowo mieszkał. W 1952 roku wydał
pierwszą powieść Vault of the Ages. Był redaktorem i wydawcą wielu książek. Zmarł ma raka 31 lipca 2001 po miesięcznym
pobycie w szpitalu.
37
Frank Herbert (ur. 8 października 1920 w Tacoma, zm. 11 lutego 1986) – jeden z ważniejszych przedstawicieli amerykańskiej
literatury science fiction. Twórczość Herberta określana jest jako hard science fiction i łączy zagadnienia z zakresu ekologii,
filozofii, teologii, psychologii i ekonomii. Herbert koncentruje się na naturze człowieka, na jego możliwościach i
niebezpieczeństwach, które mu grożą ze strony wymykającej się spod kontroli techniki, systemów totalitarnych i narkotyków
zmieniających stan świadomości. Inspirowały go religie: buddyzm, którego był wyznawcą[1], a także islam. Pisarstwo Herberta
bardziej skupia się na przyszłości samego człowieka niż tworzonych przez niego technologii. Ukończył Uniwersytet w Seattle.
Podczas drugiej wojny światowej służył w amerykańskiej marynarce wojennej. Po wojnie pracował m.in. jako operator telewizyjny,
fotograf, komentator radiowy, reporter i redaktor gazet, był również poławiaczem małży i degustatorem win. Jego pierwsze
opowiadanie nie należało do gatunku SF, a ukazało się w magazynie Esquire. W prasie fantastyczno-naukowej zaczął publikować od
1952 roku, nie odnosząc wielkich sukcesów. Zaistniał dopiero 1956 r. po wydaniu powieści Dragon in the Sea, która została
określona jako "fantastyczno naukowy kryminał ze skomplikowanym śledztwem psychologicznym". Następną powieścią była
Diuna. Początkowo drukowana w czasopiśmie Analog Science Fact and Fiction w latach 1963-65, wydania książkowego doczekała
się w 1965 roku, zdobywając uznanie czytelników i krytyków, którzy uhonorowali ją nagrodami Hugo i Nebula. Zachęcony
olbrzymim sukcesem, Frank Herbert stworzył całą serię powieści Kroniki Diuny, których akcja rozgrywała się głównie na pustynnej
planecie Arrakis. Kroniki Diuny są najbardziej poczytną i zdaniem wielu krytyków najlepiej opracowaną serią książek fantastyczno-
naukowych na świecie. Śmierć Herberta przerwała cykl, jednak autor pozostawił ogromną ilość materiałów, a w skrytkach
depozytowych szkic kolejnej powieści, rozwijającej wątki rozpoczęte w tomie piątym i szóstym. Na kontynuację pracy nad sagą
zdecydował się syn Herberta, Brian Herbert, który wspólnie z Kevinem J. Andersonem od kilku lat tworzy nowe powieści cyklu.
38
Philip José Farmer (ur. 26 stycznia 1918 w Terre Haute, zm. 25 lutego 2009 w Peorii) – amerykański pisarz science fiction i
fantasy. W wielu utworach Farmera pojawiają się znane postacie literackie (jak Tarzan, Doc Savage, Sherlock Holmes) i
historyczne. Przykładem tego typu utworów jest The Other Log of Phileas Fogg, będący uzupełnieniem powieści W osiemdziesiąt
dni dookoła świata Julesa Verne'a. Cykl Świat Rzeki opowiada o dziejach postaci takich jak Richard Burton, Hermann Göring czy
Samuel Clemens w dziwacznym życiu pozagrobowym, w którym wszyscy żyjący kiedykolwiek ludzie zostali równocześnie
ożywieni w jednej dolinie rzeki rozciągającej się na całą planetę. Farmer jest autorem powieści Venus on the Half-Shell pod
pseudonimem Kilgore Trout. Jest to nazwisko fikcyjnego pisarza pojawiającego się w utworach Kurta Vonneguta.
39
Gordon Rupert Dickson (ur. 1 listopada 1923 - zm. 31 stycznia 2001), amerykański pisarz science fiction i fantasy. Urodził się
w Edmonton (Alberta). W wieku 13 lat (w 1936 lub 1937) wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie w latach 1943 do 1946
służył w armii. Ukończył Uniwersytet Stanowy Minnesoty. Większość swojego życia spędził w Minneapolis w Minnesocie.
Pierwszą powieść Alien From Arcturus wydał w 1956. Najbardziej znane utwory zostały zgrupowane w cyklu Childe (Childe
Cycle) o zawodowych żołnierzach / najemnikach Dorsai. Popularność w Polsce zdobyła również seria Smok i Jerzy (Dragon
Knight).
40
Robert Silverberg (ur. 15 stycznia 1935), amerykański pisarz i redaktor science fiction. Publikował pod wieloma pseudonimami,
m.in. Calvin M. Knox, Ivar Jorgenson, David Osborne. Urodził się w Brooklynie w Nowym Jorku. Zaczął pisać opowiadania i
wysyłać je do magazynów fantastycznych już we wczesnych latach młodzieńczych. Studiował na Uniwersytecie Columbia z
dyplomem w dziedzinie literatura angielska w 1956. Pierwsze opowiadanie Gorgon Planet opublikował w brytyjskim magazynie
„Nebula Science Fiction” w 1954, a pierwszą powieść Revolt on Alpha C wydał w roku 1955. Rok później zdobył nagrodę Hugo dla
najlepszego pisarza debiutującego. Jednak w 1959 roku rynek science fiction w Stanach przechodził kryzys i Silverberg zaczął
pracować na innych polach literatury. Zajmował się szerokim zakresem twórczości literackiej od powieści historycznych, po
twórczość erotyczną dla Nightstand Books. Za namową Frederika Pohla w połowie lat 60. Silveberg powrócił do pisania science
fiction. Po latach wytężonej pracy (otrzymał wiele nagród, w tym Hugo i Nebulę) Silverberg przeniósł się z Nowego Jorku na
Zachodnie Wybrzeże w 1972. Następnie zapowiedział, że zerwie z literaturą w roku 1975. Po pięciu latach powrócił jednak do pracy
z Lord Valentine's Castle.
41
Roger Joseph Zelazny (ur. 13 maja 1937, zm. 14 czerwca 1995) – amerykański pisarz science-fiction i fantasy. Używał również
pseudonimu Harrison Denmark. Urodził się w Euclid w Ohio, jako jedyne dziecko Josephine Sweet oraz Josepha Franka
Zelazny'ego (Żelaznego). Jego ojciec był emigrantem z Polski, z miejscowości Rypin, a matka amerykańską Irlandką. W liceum
Roger edytował szkolną gazetkę, dołączył również do klubu Creative Writing Club. W jesieni 1955 roku zaczął uczęszczać do Case
Western Reserve University którą ukończył w 1959 roku. Dostał się do Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku, który ukończył w
1962 roku. W fanzinie Thurban 1 (#3, 1953 r.) pojawiła się część pierwsza jego opowiadania "Conditional Benefit". Jego pierwsze
opublikowane opowiadanie to "Mr. Fuller's Revolt" (Literary Calvalcade, 1954 r.). Jako profesjonalny pisarz zadebiutował
opowiadaniami "Passion Play" (Amazing, sierpień 1962 r.) oraz "Horseman!" (Fantastic, sierpień 1962). "Passion Play" było
napisane i sprzedane wcześniej. W swoim pisaniu często zapożyczał motywy z różnych mitologii. Uważa się go za głównego twórce
 52

tzw. "Nowej Fali SF". Jego pierwsze opowiadanie zostało wydane w 1962, dorobek pisarski to 150 opowiadań i 50 książek. Na jego
cześć doktor Martens nazwał małżoraczki – Sclerocypris zelaznyi. W Polsce największą popularność zdobył cykl jego powieści
Kroniki Amberu - cykl dziesięciu powieści urban fantasy autorstwa Rogera Zelaznego. Cykl został wydany w Polsce dwukrotnie,
pierwszy raz przez wydawnictwo Iskry, następnie przez wydawnictwo Zysk i Sk-a. Dodatkowo dwa pierwsze tomy (Dziewięciu
książąt Amberu, oraz Karabiny Avalonu) zostały wydane przez Iskry jako jedna książka. W świecie Amberu, on sam oraz Dworce
Chaosu są jedynymi rzeczywistościami. Wszystkie inne, łącznie z naszą Ziemią, są "cieniami", nierzeczywistymi wymiarami
rozpostartymi pomiędzy nimi.
42
Philip Kindred Dick, Philip K. Dick (ur. 16 grudnia 1928 w Chicago, zm. 2 marca 1982 w Santa Ana w Kalifornii) –
amerykański pisarz science fiction, który miał znaczący wpływ na rozwój tego gatunku literackiego. Pomimo licznych znajomości w
środowisku pisarzy science fiction (m.in. przyjaźni z Robertem Heinleinem) za życia nie był szerzej znany miłośnikom tego
gatunku. Dopiero w latach 90. XX wieku jego twórczość – połączenie klasycznej prozy z fantastyką, rozważaniami teologicznymi w
specyficznym psychodeliczno-solipsystycznym klimacie – zyskała uznanie czytelników i krytyków. Na początku drogi twórczej
Dick w kręgach fantastycznych uznawany był za pisarza zbyt ambitnego, trudnego, natomiast z kręgów głównego nurtu
(mainstreamu) odrzucany był natychmiast z uwagi na pisanie pod szyldem SF. Jego popularność jako pisarza odmieniły dwie
książki. Pierwsza to "Człowiek z Wysokiego Zamku" (The Man in the High Castle) napisana w 1961 r. Za powieść tę pisarz został
uhonorowany jedną z dwóch najważniejszych nagród w dziedzinie literatury fantastycznej – nagrodą Hugo. Druga to "Czy androidy
marzą o elektrycznych owcach?" (Do Androids Dream of Electric Sheep?) wydana w 1968 r., na podstawie której na początku lat
osiemdziesiątych nakręcony został film Blade Runner (Łowca androidów). Od początku twórczość Philipa K. Dicka cechowała
problematyka natury rzeczywistości i człowieka. W swoich książkach Dick rozważał kwestie filozoficzne: co to znaczy być
człowiekiem? (Do Androids Dream of Electric Sheep?, The Man in the High Castle, Confessions of a Crap Artist), czy to, co
widzimy, to co, nas otacza, istnieje naprawdę, czy też jest to tylko złudzenie? (Trzy Stygmaty Palmera Eldritcha, Ubik); jaka jest
natura wszechświata? (Valis, Boża Inwazja). W życiu prywatnym Dick żenił się pięć razy i miał troje dzieci. Nadużywał alkoholu i
narkotyków, zaś swoje uzależnienie tłumaczył tym, iż od dziecka musiał brać dużo leków i stąd wzięło się jego przyzwyczajenie do
pigułek. Wiele wskazuje na to, że właśnie pod wpływem środków psychoaktywnych powstała znaczna część twórczości Dicka.
Niektórzy łączą jego uzależnienie z dużym tempem pisania: w ciągu dwóch lat, w czasie największego uzależnienia, napisał 11
powieści i około 60 opowiadań (w tym Trzy Stygmaty Palmera Eldritcha). Okres uzależnienia stał się także prawdopodobnie
inspiracją do napisania książki Przez ciemne zwierciadło (A Scanner Darkly), wydanej w 1977 r., pokazującej wizję świata
degradowanego zarówno przez narkotyki, jak i organizacje starające się zapobiegać zjawisku narkomanii. U Dicka stwierdzono
także schizofrenię paranoidalną (choć biografia Dicka pt. "Boże inwazje" autorstwa Lawrence'a Sutina podaje iż był on po prostu
"dziwakiem" i w żadnym wypadku nie był chory psychicznie, jednak miał taką opinię), dodatkowo wzmacnianą przez używanie
środków psychoaktywnych. Widoczne były objawy tej choroby – pisarz wielokrotne napadał na żony, zamykał się w domu ze
strachu. Uważa się jednak, że choroba także inspirowała go w pracy twórczej, m.in. przy trylogii Valis. W pewnym czasie wierzył,
że Stanisław Lem to prowokacja komunistów, za którą kryje się grupa pisarzy działających na zlecenie partii komunistycznej, by
przejąć kontrolę nad opinią publiczną. Dowodem tego miała być mnogość stylów pisarskich Lema i szeroka tematyka jego dzieł, a
także nietypowe, niesłowiańskie nazwisko mogące być skrótem jakiejś tajnej komórki. P.K. Dick pisał nawet w tej kwestii do FBI.
Dick zmarł w roku 1982 po trzech kolejnych atakach serca w szpitalu w Santa Ana w Kalifornii. Zostawił po sobie bogaty dorobek
literacki i olbrzymią rzeszę wielbicieli, w niektórych kręgach jest pisarzem kultowym. Niedoceniany przez większość życia, dopiero
tuż przed śmiercią osiągnął stan finansowej stabilności, jednak szeroką popularność jego utwory zdobyły dopiero po jego śmierci.
43
Michael John Moorcock (ur. 18 grudnia 1939 w Londynie) – angielski pisarz science-fiction oraz fantasy. Laureat Damon
Knight Memorial Grand Master Award w 2008 r. oraz wielu innych nagród w dziedzinie fantastyki. Michael Moorcock pisarstwem
zajął się już w wieku 15 lat. Wymyślał oraz spisywał historie i wysyłał je do obrazkowego magazynu "Tarzan Adventures". Wkrótce
podjął próbę pisania prozą, udaną, gdyż jego opowiadania opublikowano w wielu liczących się czasopismach o tematyce science-
fiction i fantasy. W krótkim czasie stał się znanym i cenionym pisarzem. W 1964 roku otrzymał propozycję pracy w wydawnictwie
"New Worlds" na stanowisku redaktora naczelnego, którą przyjął. Jego działalność wyznaczyła drogę rozwoju ówczesnej fantastyce
(Nowa Fala). Sukces owych przeobrażeń zapewniały znakomite publikacje oraz oddana współpraca Briana Aldissa i J. G. Ballarda.
W latach 80. Moorcock porzucił pisanie opowiadań i powieści fantastycznych, skoncentrował się na historiach wojennych. Do jego
najwybitniejszych książek z tego okresu należy zaliczyć "The War Hound" i "World's Pain", a także nowele z serii "Between Wars"
nawiązujące do holokaustu II wojny światowej. Ostatnio Moorcock powrócił do pisania bardziej na gruncie fantastyki, mimo że jak
sam mówi, nie przepada za SF i nie lubi środowiska fanów. Pod względem światopoglądowym uważa się za anarchistę.
44
James Graham Ballard (ur. 15 listopada 1930 w Szanghaju, zm. 19 kwietnia 2009 w Londynie) – brytyjski powieściopisarz,
nowelista i eseista, w latach 50. i 60. czołowy przedstawiciel tzw. "nowej fali" w literaturze fantastycznonaukowej. Do najlepiej
znanych jego dzieł należy kontrowersyjna powieść Kraksa (Crash) oraz autobiograficzna Imperium Słońca (Empire of the Sun); obie
zostały zekranizowane. Na język polski utwory J. G. Ballarda tłumaczył m.in. Lech Jęczmyk. Osoby znające tylko autobiograficzną
twórczość Ballarda nie będą przygotowane na tematykę najczęściej przezeń poruszaną, najbardziej dla niego charakterystycznym
gatunkiem jest dystopia. Najbardziej z tego gatunku ceniona jest powieść Crash, w której samochód stanowi symbol
zmechanizowania świata i możliwości zniszczenia samego siebie przy pomocy techniki, jaką posiada człowiek. Bohaterowie
powieści ogarnięci są obsesją, wiążą seksualne spełnienie z fizycznością maszyn i wypadkami samochodowymi. Szczególnie
ceniony przez zwolenników twórczości Ballarda jest jego zbiór opowiadań pt. Vermilion Sands, którego akcja osadzona jest w
miejscowości o tej nazwie położonej w samym środku pustyni i zamieszkanej przez zapomniane gwiazdki, szalonych
spadkobierców, ekscentrycznych artystów, kupców oraz opiekującą się nimi dziwaczną służbę. W każdym opowiadaniu występuje
jakiś szczególnie wymyślny wynalazek techniczny, np. piszące wiersze komputery, storczyki obdarzone głosami oraz ego diw
operowych, czy też fototropiczne samomalujące się płótno. Współgrając z głównymi tematami Ballarda, obecność tych nieco
jarmarcznych dziwacznych wynalazków służy do wydobycia na światło dzienne ukrytych mrocznych żądz, jakie drążą ludzkich
wyrzutków zamieszkujących Vermillion Sands oraz snutych przez nich intryg, co daje często efekt groteski. We wstępie do
 53

Vermilion Sands Ballard stwierdza, że jest to jego ulubiony zbiór opowiadań. W podobnym stylu zbiór Memories of the Space Age
zgłębia różnego rodzaju efekty uboczne amerykańskiego boomu związanego z próbą podboju kosmosu w latach 60. i 70. – oraz
głębokie motywacje na początku z nim związane – zarówno na poziomie jednostki, jak i zbiorowości. Kilka wcześniejszych dzieł
Ballarda stanowi scenariusze klęsk żywiołowych, szczególnie cztery powieści tematycznie związane z czterema żywiołami
Arystotelesa, The Wind From Nowhere (Powietrze), The Drowned World (Woda), The Crystal World (Ziemia), and The Drought
(Ogień).
45
Kurt Vonnegut, jr. (ur. 11 listopada 1922 w Indianapolis, USA, zm. 11 kwietnia 2007 w Nowym Jorku) – amerykański pisarz i
publicysta niemieckiego pochodzenia. Próbował pisać już w szkole średniej (Shortrige High School) i na uniwersytecie Cornell (w
latach 1940 - 42) gdzie współredagował The Cornell Daily Sun, najstarsze pismo studenckie w USA. Za złe wyniki w nauce został
wydalony z uniwersytetu i w 1943 r. wstąpił do wojska, ale i tu miał pecha, bowiem po kilku miesiącach (22 grudnia) w bitwie o
Ardeny został wzięty do niewoli. 13 lutego 1945 przeżył bombardowanie Drezna i po 3 miesiącach po wyzwoleniu z niewoli przez
Armię Czerwoną wrócił do kraju, gdzie poślubił Jane Marrie Cox. Jako weteran wojenny miał prawo do podjęcia studiów. Tym
razem wybrał antropologię na uniwersytecie w Chicago, jednocześnie pracując w Chicago City News jako reporter. Stabilizację
przyniosła mu praca rzecznika prasowego General Electric w Senectady, jednak niespokojny duch spowodował, że w 1950
zrezygnował z pracy i osiadł na przylądku Cod, z postanowieniem rozpoczęcia pracy jako pisarz. Szybko zadebiutował
opowiadaniem "Report on the Barnhouse Effect" i w dwa lata później ukazała się jego pierwsza powieść Player Piano (Pianola). O d
tej chwili jego kariera potoczyła się szybko - w roku 1959 wyszły "Syreny z Tytana", a w 1963 Cat's Cradle (Kocia kołyska). Jako
pisarz poza obrębem sf odniósł najwięlszy sukces w roku 1968 powieścią "Slaughterhouse-Five" (Rzeźnia numer pięć). W 1973
ukazała się następna książka będąca kultową powieścią sf - "Breakfast of Champions" (Śniadanie Mistrzów). W 1985 roku ukazała
się jedna z najciekawszych książek Vonneguta - Galapagos. Ponieważ życie osobiste nie układało mu się najlepiej, nękały go
depresje i próby samobójcze. Po zaczadzeniu 31 stycznia 2001 cierpiał na zmiany w korze mózgowej i zmarł po upadku w domu na
Manhattanie 11 kwietnia 2001 r. 11 listopada 1999 r. jego imieniem nazwano asteroidę 25399 Vonnegut.
46
Książka mówiona - nagranie dźwiękowe zawierające odczytany przez lektora tekst publikacji książkowej; zwykle zapisane na
kasecie magnetofonowej lub płycie kompaktowej (w formacie audio lub np. MP3). Często spotykane jest też angielskie określenie
audiobook. W Stanach Zjednoczonych i państwach Europy Zachodniej zainteresowanie książkami mówionymi od lat stale rośnie.
Świadczy o tym nie tylko wartość rynku audiobooków, ale także istnienie projektów takich jak Librivox, które na zasadzie
wolontariatu przygotowują nagrania książek z domeny publicznej. W Polsce książki mówione na taśmach magnetofonowych
nagrywano od lat sześćdziesiątych XX wieku na potrzeby czytelników Biblioteki Polskiego Związku Niewidomych (jako
alternatywa dla książek pisanych pismem Braille'a). Książki do słuchania dopiero zdobywają popularność. Nowe krajowe publikacje
bardzo rzadko pojawiają się wraz z odpowiednikami w wersji audio, choć np. w USA dzieje się tak z większością bestsellerów.
Obecnie największy w Polsce zbiór książek mówionych na tradycyjnych kasetach magnetofonowych posiada Biblioteka PZN
(centrala w Warszawie przekazuje też część swoich zbiorów do punktów bibliotecznych na terenie całego kraju): ok. 500 tys. kaset,
ponad 5000 tytułów. Książki na płytach CD dostępne są w niektórych księgarniach lub sklepach internetowych.