127

ZAGADNIENIA NAUKOZNAWSTWA 2 (188), 2011 PL ISSN 0044 1619

Monika Walczak* Katedra Metodologii Nauk Wydzia Filozoi KUL Lublin

Intuicja jako typ poznania, wiedzy i dyspozycji1

Tekst jest fragmentem moich bada nad dziejami pojcia intuicji i kategori wgldu (insight) w pismach kanadyjskiego lozofa i teologa Bernarda Lonergana (1904-1984). W dyskusjach lozocznych operuje si wieloma, czciowo lub cakowicie rnymi pojciami intuicji, przy czym rnorodno ta dotyczy wielorakich jej aspektw: typu przedmiotu, jakim jest intuicja; sposobu, w jaki ujmuje ona swj przedmiot; funkcji poznawczych itp. Uywajc stylizacji metaprzedmiotowej, szukam odpowiedzi na pytanie: jaki typ przedmiotw (desygnatw) oznaczano w dziejach terminem intuicja lub jego obcojzycznymi odpowiednikami? Piszc o typach desygnatw terminu intuicja, mam na myli kategorie wzgldem niego oglniejsze. W terminologii klasycznej chodzi o znalezienie rodzaju najbliszego dla intuicji. Wyrniam i charakteryzuj trzy podstawowe typy desygnatw terminu intuicja: 1) poznanie (intuicyjne), w tym akty poznawcze (np. intelekcja), poznanie nieaktowe lub proces, 2) wiedza (intuicyjna), jak wiedza propozycjonalna (sdy, przekonania) lub niepropozycjonalna (wiedza proceduralna lub przez znajomo) oraz 3) wadza (np. intelekt) lub dyspozycja umysu do wytwarzania wiedzy intuicyjnej.

Intuition as a Type of Knowing, Knowledge and Faculty

This paper is a part of my research into the history of the concept of intuition and the category of insight in the writings of Canadian philosopher and theologian Bernard Lonergan (1904-1984). Philosophical discussions make use of many partly or totally different concepts of intuition, and the variety of those concepts is related to many aspects of intuition: the type of object that intuition is; the way intuition grasps its object; its epistemic functions, etc. From the metatheoretical point of view the question is: historically, what type of object (designatum) was denoted by the term intuition and its foreign language counterparts? In employing the term designatum of intuition I am looking for more general categories for intuition. In classical terms, it is about nding the genus proximus for intuition. I distinguish and characterize three basic types of denotation of the term intuition: 1) (intuitive) knowing, as a cognitive act (for example insight), or as something that is not an act, or as a process; 2) (intuitive) knowledge, as propositional knowledge (propositions, beliefs) or as non-propositional knowledge (knowledge-how or knowledge by acquaintance), and 3) faculty (for example intellect) or ability (disposition) of mind to produce intuitive knowledge. Key words: intuition, history of the concept of intuition, knowing, knowledge, faculty

* e-mail: aktor@kul.lublin.pl 1 Tekst powsta w trakcie moich bada nad pojciem wgldu w lozoi Bernarda Lonergana. Piszc go, prbowaam uzyska jasno co do podstawowych sposobw rozumienia intuicji, zakadajc, e intuicja i wgld to terminy bliskoznaczne. Moj intencj byo uzyskanie pojciowego ta, w kontekcie ktrego mona umiejscowi lonerganowski wgld. Geneza ta tumaczy, mam nadziej, skrtowy, porzdkujcy i encyklopedyczny charakter artykuu. Mona si zastanawia, czy ma sens publikowanie tego rodzaju tekstw, sdz jednak, e artyku, bdc syntetycznym zestawieniem moliwych rozumie intuicji, moe stanowi dobre to dla rozumienia partykularnych uj intuicji i podstaw do ewentualnych dyskusji. Mam rwnie nadziej, e skoro przygotowanie go pomogo mi uchwyci moliwe sposoby rozumienia intuicji, bdzie on take przydatny dla innych, ktrzy zechc uzyska wprowadzenie w zoon problematyk intuicji.

128

MONIKA WALCZAK

Uwagi wprowadzajce
Termin intuicja jest wieloznaczny. Nie istnieje jedno pojcie intuicji, ktre funkcjonowaoby powszechnie i jednoznacznie w dziejach lozoi. Nie ma te jednego typu przedmiotw, ktre byyby oznaczane przez termin intuicja, ani takiego zbioru wasnoci (cech), ktre byyby wsplne rnym, pojawiajcym si historycznie (w lozoi) znaczeniom terminu intuicja oraz jego obcojzycznym odpowiednikom lub bliskoznacznikom. Poszczeglni lozofowie urabiaj na uytek problemw przez siebie rozwizywanych okrelone pojcie intuicji, ale pozostaje pytanie, czy poza (jako umotywowanymi) ich preferencjami istniej zasadnicze racje, by takie, a nie inne wasnoci traktowa jako wyrnione (konstytutywne) dla pojcia intuicji. Pozostaje ono treciowo zoone, na jego tre skada si wiele rnorodnych wasnoci oznaczanych przedmiotw. Dzieje pojcia intuicji s dobr ilustracj i paradygmatycznym przykadem tezy o zmiennoci i przewrotnoci poj lozocznych2. ledzc przemiany znaczeniowe terminu intuicja dostrzec mona, jak zastane znaczenia zastpowane byy znaczeniami nowymi, jak powstaway nowe znaczenia (elementy znaczeniowe) wypierajc stare, jak pojawiay si cakowicie nowe znaczenia, jak ten sam termin na pewnym etapie historycznym oznacza pojcie opozycyjne wobec tego, co znaczy wczeniej. Intuicji przypisywano w dziejach lozoi rnorodne wasnoci (treciowa charakterystyka terminu intuicja), twierdzc, e jest bezporednia (niezaporedniczona przez wnioskowanie, jzyk itp.), naoczna (ogldowa), nieinferencyjna (niezaporedniczona przez wnioskowanie), niepowtpiewalna, nieomylna (pewna), konieczna (niezmienna), oczywista, punktowa, nielinearna (niedyskursywna, co nie znaczy przecie pozaczasowa), caociowa (holistyczna), niesymboliczna (nieznakowa, niezaporedniczona przez jzyk, niewerbalna), czasem take, e jest oglna i abstrakcyjna albo jednostkowa, podwiadoma/niewiadoma, niejawna, spontaniczna, naga, momentalna, intelektualna (umysowa, duchowa) lub zmysowa, receptywna (bierna) lub niereceptywna (aktywna), wyraalna lub niewyraalna, racjonalna, irracjonalna lub pozaracjonalna. Rnorodno wasnoci, ktre mog skada si na tre terminu intuicja, domaga si uporzdkowania. Pozwoli to uchwyci oglniejsze kryteria (aspekty), ze wzgldu na ktre intuicja bywa charakteryzowana. Jeli przyjrze si poszczeglnym charakterystykom intuicji, to gwne cechy, suce za kryteria, ze wzgldu na ktre si j opisuje, to: (1) typ przedmiotu, jakim jest intuicja (to, czym jest intuicja), (2) przedmiot intuicji (to, co ujmuje intuicja), (3) sposb, w jaki intuicja ujmuje przedmiot, (4) typ relacji, w jakiej intu2 Tez t w oryginalny sposb rozwija i gosi w rodowisku semiotyczno-metodologicznym KUL Stanisaw Majdaski. Przez przewrotno poj lozocznych rozumie on zjawisko zmiennoci znacze terminw lozocznych z dokadnoci do sprzecznoci, wystpujce wwczas, gdy termin, ktry ma na danym etapie historycznym okrelone znaczenie, zaczyna by uywany w znaczeniu wobec tego wyjciowego cakowicie lub czciowo opozycyjnym.

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

129

icja pozostaje do przedmiotu, (5) funkcje (poznawcze) intuicji, (6) walor (warto) poznawczy intuicji, (8) geneza intuicji. W niniejszym tekcie abstrahuj, o ile to moliwe, od innych wskazanych aspektw intuicji, a koncentruj si na jej charakterystyce zasygnalizowanej w punkcie (1) i zajm si odpowiedzi na pytanie, czym jest intuicja? Jakiego typu przedmiotem jest intuicja? Charakteryzuj zatem intuicj bez odniesie do tego, co intuicja ujmuje, sposobu, w jaki ujmuje (lub wytwarza) swj przedmiot, itp. Uywajc stylizacji metaprzedmiotowej, szukam odpowiedzi na pytanie: jaki typ przedmiotw (desygnatw) oznaczano w dziejach terminem intuicja? Piszc o typach desygnatw terminu intuicja, mam na myli kategorie wobec niego oglniejsze, nadrzdne, wobec ktrych kategoria ta jest podrzdna. Posugujc si terminologi suc do urabiania denicji klasycznych, chodzi mi o znalezienie dla intuicji tzw. rodzaju najbliszego. Nie znaczy to jednak, e uwaam, i mona poda denicj klasyczn intuicji lub te, e jako substancjalizuj intuicj. Uwaam jedynie, e zaproponowany przeze mnie sposb charakterystyki pojcia intuicji pozwoli lepiej odrni i sprecyzowa sposoby jego uycia. Ze wzgldu na zakresow charakterystyk, termin intuicja3 odnoszony jest w literaturze do trzech podstawowych typw desygnatw: 1) typu (sposobu) poznania (poznanie intuicyjne) jako (prostego) aktu (intelekcja)4, jako poznania nieaktowego lub jako procesu; 2) pewnego typu wiedzy (wiedza intuicyjna): propozycjonalnej (sdy, przekonania) lub niepropozycjonalnej (proceduralnej, umiejtnoci, przez znajomo), bd 3) wadzy umysu (intelekt) lub dyspozycji umysu do wytwarzania wiedzy intuicyjnej (intelekt) [R. Rorty, 1967; A. Ptawski, 1987; W. Chudy, 1997; A. Motycka, 2008; S. Judycki, 2009, s. 59-66]. W odniesieniu do poznania powstaje pytanie, jakim typem poznania jest intuicja, np. aktowym czy nieaktowym. W odniesieniu do wiedzy powstaje pytanie o to, jakim rodzajem wiedzy jest intuicja, np. propozycjonalnej czy niepropozycjonalnej. Podobnie w odniesieniu do intuicji jako wadzy (dyspozycji) mona zapyta o to, jaki to typ wadzy. Wydawaoby si, e jeli kto przyjmuje istnienie jednego z typw desygnatw, np. istnienie wiedzy intuicyjnej, to musi rwnie przyjmowa jeden z wariantw pozostaych typw, tj. jaki rodzaj poznania intuicyjnego oraz wadzy intuicji, jednak paralelizm taki wystpuje historycznie jedynie u niektrych autorw. Przykadem lozofa, u ktrego taki paralelizm nie ma miejsca jest B. Lonergan. Pojmuje on wgld jako typ aktu, jednak ju nie jako wiedz propozycjonaln, w postaci wyrnionego rodzaju zda przyjmowanych lub uzyskanych intuicyjnie.
3 Posuguj si polskim terminem intuicja, jednak bior pod uwag take jego obcojzyczne odpowiedniki, jak: greckie epibole (), jego aciskie tumaczenia intuitio, intuitus oraz ich tumaczenia przeksztacenia na jzyki europejskie: niemieckie, francuskie i angielskie sowo intuition, woskie intuizione, hiszpaskie intuicin (ale te visin intelectual), rosyjskie . Uwzgldniam take niemieckie Anschauung, Einsicht, wreszcie angielskie insight. 4 Nie zawsze akty intuicyjne uwaa si za poznawcze, np. M. Schlick [1974] w swojej krytyce intuicji odmawia im charakteru poznawczego.

130

MONIKA WALCZAK

1. Intuicja jako poznanie

Chocia termin poznanie uywany jest na oznaczenie zarwno czynnoci prowadzcych do powstania wiedzy, jak i (ujzykowionych) wytworw tych czynnoci w postaci wiedzy (poj terminw, sdw twierdze itp.), bd si nim w dalszym cigu posugiwaa w odniesieniu do czynnoci (dziaa) poznawczych, natomiast ich rezultaty bd okrelaa mianem wiedzy. Rozumieniu intuicji jako wiedzy powicam kolejny punkt artykuu. W niniejszym punkcie natomiast stawiam pytanie, o jaki typ dziaalnoci umysu ludzkiego chodzi w przypadku intuicji. a. Intuicja jako akt Jeli sign do dziejw pojcia intuicji jako poznania, okazuje si, e przewaa aktowe jej rozumienie. Najoglniej biorc, rozumiana jest ona wwczas jako prosty akt, proste i momentalne ujcie pewnego przedmiotu i odrniana od poznania dyskursywnego, nieinferencyjnego, przebiegajcego etapowo, rozcignitego w czasie, zoonego (rozumowania). Takie rozumienie intuicji pojawia si ju w staroytnoci, w pierwszych koncepcjach intuicji u Platona, Arystotelesa, a szczeglnie akcentuje je lozoa epikurejska. Pojcie intuicji, obecne pod nazw epibole, uywane byo na oddanie poznania polegajcego na momentalnym ujciu caego przedmiotu poznania, w odrnieniu od czciowego poznania, dyskursywnego, tj. rozcignitego w czasie i majcego charakter procesualny5. Widoczne s tu dwie, splecione ze sob opozycje: momentalny rozcignity w czasie (dyskursywny) i caociowy czciowy, przy czym ta druga wasno dotyczy ju sposobu ujcia przedmiotu intuicji. Intuicja jako prosty akt stanowi kres i elementarn jednostk poznania. W lozoi neoplatoskiej intuicj traktowano jako najwyszy stopie poznania, ktry nie wymaga adnych metod, skadania i rozkadania czci ani dowodzenia. U w. Bonawentury poznanie intuicyjne to poznanie simplici intuitu (prostym ujciem intuicyjnym). Rozumienie intuicji jako aktu sui generis prostego i nieanalizowalnego jest charakterystyczne dla tradycji kartezjaskiej. Jako prosty akt intuicj pojmuj zarwno XVII-wieczni racjonalici i empiryci (J. Locke i D. Hume odrniali poznanie intuicyjne od demonstratywnego), jak i XIX-wieczni niemieccy idealici. Takie pojcie intuicji wystpuje take u fenomenologw i neoscholastykw. b. Intuicja jako ogld (poznanie ogldowe) Prosty, niedyskursywny nieinferencyjny akt intuicji moe by rozumiany jako akt o charakterze ogldowym lub rzadziej nieogldowym. Historyczn prze5 W tekcie korzystam z hase prezentujcych dzieje pojcia intuicji w Historisches Wrterbuch der Philosophie, zwaszcza swobodnie sigam do [Th. Kobusch, 1976]. Wykorzystuj take znakomite autorskie haso R. Rortyego [(1967) 2005] oraz teksty W. Chudego [1997], A. Ptawskiego [1987] i E. Strker [2001].

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

131

wag ma rozumienie aktu intuicji jako ogldu, co uwidacznia etymologia tego terminu, gdzie intuitio, intuitus pochodz od: intueor, intueri, intuitus sum/ intueri, indo-tueri patrze na co, spoglda, spoglda wewntrz, oglda, przedstawia sobie, rozwaa, pojmowa [M.A. Krpiec, 2003, s. 897]. Widoczne jest to take w kategoriach traktowanych jako bliskoznaczne terminowi intuicja: ogld, wgld, naoczno, widzenie, visio, Anschauung. Ju Plotyn, ktry charakteryzuje intuicj jako akt poznania, odwouje si do analogii ze zmysowym widzeniem, zdajc sobie jednak spraw z jej saboci. Podobiestwo midzy intuicj (duchowym widzeniem) a zmysowym widzeniem polega na tym, e obydwa odznaczaj si naocznoci, rnica za na tym, e dusza ludzka w poznaniu zmysowym jest uwikana w ziemsk czasowo, materialno i zaporedniczenia, a poznajcy intuicyjnie duch nie. Wedug w. Augustyna, ujmujc intuicyjnie wieczne prawdy, umys bezporednio, wprost, bez rozumowania widzi prawd tak, jak oczy widz rzeczy (visio intellectualis). Z ogldem czony jest jego receptywny (bierny, pasywny) charakter, polegajcy na samym odbieraniu wrae lub innych treci (w przeciwiestwie do poznania twrczego, aktywnego). Ogldowy (naocznociowy) charakter (aktu) intuicji przyjmuje wyranie Kant i idealici niemieccy. Na sposb ogldowy akt intuicji rozumie fenomenologia. E. Husserl, cho dystansuje si zdecydowanie od intelektualnego ogldu w tradycji idealizmu niemieckiego, uywa terminu intuicja ogld/naoczno6 (Anschauung) na oznaczenie aktu, gdzie przedmiot jest dowiadczany jako dany, tj. jako naprawd tam bdcy. Husserlowskie widzenie istoty (Wesensschau, Wesenserschauung, Wesensintuition) jest typem ogldu, utosamianym z bezporednim dowiadczeniem tego, co oglne [E. Husserl, 2006, 2000; H. Spiegelberg, 1982, s. 104-105]. Termin dowiadczenie (Erfahrung) jest dla fenomenologw synonimem bezporedniej, rdowej naocznoci (ogldu), tj. wszelkiego rdowego7 poznania, odznaczajcego si bezporednioci i naocznoci. Przyjmuj oni take wiele odmian intuicji ogldu (naocznoci). M. Scheler podkrela znaczenie intuicyjnego ogldu/intuicyjnej oczywistoci (intuitiver Vorzugsevidenz) dla ujcia wartoci i ich hierarchii. c. Intuicja jako ogld zmysowy lub intelektualny (niezmysowy) Intuicja jako ogld wystpuje w dwch wariantach: jako ogld intelektualny i ogld zmysowy. Poniewa taka kategoryzacja intuicji ogldu odwouje si do wadzy poznawczej, jaka go wytwarza, rozwin ten wtek przy okazji omawiania
6 Polskie tumaczenie Anschauung jako naoczno jest o tyle mylce, e sowo to jest rzeczownikiem odprzymiotnikowym, a takie rzeczowniki w jzyku polskim oznaczaj abstrakcyjne cechy przedmiotw a nie same przedmioty. Sama forma sowa naoczno wskazuje raczej na cech a nie na akt, a jako akt charakteryzowana jest tak rozumiana intuicja. Dlatego uycie terminu naoczno jest wedug mnie mylce i utrudnia zrozumienie, czym jest Anschauung. 7 Przymiotnik rdowe wskazywa moe na sposb ufundowania tego poznania, ale te na jego fundujc funkcj jako rda dla innych rodzajw poznania (dane).

132

MONIKA WALCZAK

rozumienia intuicji jako wadzy lub dyspozycji. Intuicja zmysowa znaczy po prostu intuicja wytwarzana przez zmysy, intelektualna wytwarzana przez intelekt lub umys8. Zwizanie ogldowego poznania ze zmysami, jak chcia m.in. Kant, owocuje zblieniem lub utosamieniem pojcia intuicji z pojciem dowiadczenia w jego wersji sensualistycznej, tj. ze spostrzeeniem zewntrznym. Wersj intuicji intelektualnej moe jednak by take introspekcja spostrzeenie wewntrzne reeksja (patrzenie do wewntrz). Pojcie reeksji jako szczeglnego typu operacji poznawania wasnych przey wprowadzili, przejmujc pewne podstawowe myli lozoi Kartezjusza, empiryci brytyjscy (J. Locke, G. Berkeley, D. Hume), mimo opozycji wobec racjonalizmu. Reeksj maj cechowa naoczno (ogldowo) i niewtpliwo, czyli dwie podstawowe cechy przypisywane intuicji. Charakterystyczne dla intuicji jako spostrzeenia wewntrznego jest to, e dziaanie naszego ja uwiadamiamy sobie w niej bez zdwojenia na przyjmowanie (receptywno) i przyjte treci. d. Intuicja jako poznanie nieogldowe Obok rozumienia intuicji jako ogldu spostrzeenia (percepcji), rozwijano take jej ujcie jako poznania nieogldowego (np. rozumienia), co czyo si z ograniczeniem jej do intuicji intelektualnej. Poznanie ogldowe rni si od nieogldowego tym, e poznanie ogldowe jest receptywne (pasywne, bierne, odtwrcze), a poznanie nieogldowe niereceptywne (aktywne, twrcze). O ile poznanie receptywne (ogldowe) odznacza si take tym, e przedmiot przedstawia si w nim podmiotowi lub jest przed nim obecny, o tyle poznanie nieogldowe tym, e nie mona w nim sobie czego (np. tysickta) naocznie przedstawi albo si tego aktualnie nie przedstawia, cho jest to moliwe [K. Twardowski, 1965b, s. 293]. Poniewa specyk aktw ogldowych i nieogldowych upatruje si zwykle w sposobie ujcia przedmiotu, miesza si tu aspekt charakterystyki intuicji jako typu aktu i jej relacji do przedmiotu, ktrego dotyczy. Inna rnica midzy intuicj jako poznaniem ogldowym i nieogldowym polega na tym, e w charakterystyce intuicji jako ogldu przywouje si metafor widzenia, a w przypadku intuicji jako poznania nieogldowego metafor uchwytywania, ujmowania (metafora manualna?). Metaforyka ta bya ju obecna w lozoi staroytnej, gdzie poznanie intuicyjne miao dotyczy ogu uchwytywanego przez rozum w akcie bezporedniego rozumienia jego sensu (rozumienie prostych poj). Pojciem intuicji jako poznania nieogldowego posugiwa si Boecjusz. Podobnie rozumia intuicj w. Tomasz z Akwinu, przypisujc jej jednak (Arystoteles zabieg taki nazywa indukcj epagog) funkcj uchwytywania bezporednio sensu tzw. pierwszych zasad (tosamoci, niesprzecznoci itp.). Pojcie intuicji jako poznania
8 Deniujc w ten sposb intuicj zmysow lub intelektualn trzeba jednak bra pod uwag fakt, e akty intuicji mog by wyjaniane nie tylko przez istnienie wadzy j wytwarzajcej, ale przez proces uczenia si/warunkowania. R. Rorty [(1967) 2005] takie mylenie przypisuje tradycji wittgensteinowskiej. Jednak nawet wwczas tym, co powstaje w wyniku warunkowania, s dyspozycje.

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

133

nieogldowego znale mona take u Kartezjusza, wedug ktrego ma ona wystpowa w kadym dyskursie, gdy dostrzeganie zwizkw (wynikania) midzy jego poszczeglnymi etapami jest bezporednim intelektualnym uchwyceniem tego, e jeden etap dyskursu zawiera si w poprzednim. Take A. Schopenhauer przyjmowa istnienie intuicji intelektualnej jako bezporedniego, gbokiego i momentalnego rozumienia rzeczy danych w percepcji. Intuicja intelektualna rozumiana jako poznanie nienaoczne (nieogldowe), bezporednie a zarazem caociowe wystpuje w wielu wersjach lozoi neoscholastycznej (intelekcja, percepcja9 czysto intelektualna). e. Nieaktowo rozumiana intuicja Swoistym, nieaktowym rozumieniem intuicji jest intuicja przeywania (das Durchleben) [R. Ingarden, 1971, s. 368-369], nazywana przez scholastykw reexio in actu exercito (reeksja towarzyszca) [W. Chudy, 1984] lub conscientia concomitans (wiadomo towarzyszca). Chodzi o nieaktowy moment wszystkich aktw lub stanw wiadomych (dziki ktremu s one wanie wiadome), ujawniajcych podmiotowi w prosty sposb te akty lub stany w trakcie ich zachodzenia i przez sam fakt ich zachodzenia. Intuicja przeywania nazywana take wiadomoci wtrn (F. Brentano), prawiadomoci (E. Husserl), wiadomoci prost [S. Judycki, 2004, s. 77], wiadomoci preintrospekcyjn (w lozoi anglosaskiej) [R. Ziemiska, 2008, s. 38], jest rdem pierwotnej wiedzy podmiotu o wasnych przeyciach, uzyskiwanej bez skierowywania na nie osobnego aktu poznawczego [R. Ingarden, 1971, s. 376; D. Gierulanka, 1964, s. 475]. f. Intuicja jako proces Cho historycznie w lozoi dominuje punktowe, aktowe ujcie intuicji, bywa ona take rozumiana jako proces (procesualnie)10. Istniej tu dwie moliwoci: intuicyjne procesy mog by cige, co wie si z nieaktowym rozumieniem intuicji lub dyskretne, co jest zwizane z rozumieniem intuicji jako sekwencji aktw. Rozumienie intuicji jako procesu dyskretnego pozostaje w opozycji do tradycji przeciwstawiania intuicji poznaniu dyskursywnemu. Charakterystycznym przykadem ujcia intuicji jako procesu cigego jest pojcie intuicji w lozoi ycia H. Bergsona, skorelowane z jego rozumieniem czasu. Czas jest niepodzielnym kontinuum, strumieniem, w ktrym rozwija si ycie, a intuicja nieaktowym wspprzeywaniem rzeczywistoci w jej dynamicznej istocie [H. Bergson, 2004]. Za intuicyjny proces uzna mona prawdopodobnie take E. Husserla metod ideacji, prowadzc do czysto intuicyjnego ogldania istot oglnych. Chodzi tu o proces intuicji, wyraany przez czasownik Intuieren (proces, dziaanie), tj. zgodnie
9 Uycie terminu percepcja w kontekcie nieogldowoci intuicji rozumianej jako intelekcja moe by mylce. 10 Proces take, jak i akt, moe by ogldowy lub nieogldowy? Moe by spostrzeganiem lub rozumieniem, receptywny lub niereceptywny itd.?

134

MONIKA WALCZAK

z werbalnym charakterem tego sowa11, proces nauczania i uczenia si, w ktrym fenomenologiczne ksztacenie pozwala uzyska najwyszy stopie sprawnoci. Proces ten nie jest cigy, lecz stanowi sekwencj aktw. Nazywany jest Intuieren ze wzgldu na jego wynik a nie wasnoci samego procesu. Jeeli jednak intuicja jest procesem owocujcym wgldem w istot, czym rni si od zwykego procesu badawczego? Czy tym, e jest czciowo niewiadoma i niekontrolowalna? Proces uczenia si jest czciowo niewiadomy, ale to wiadome dziaanie uruchamia niewiadome procesy. Na rozumieniu intuicji jako procesu bazuje take psychologia poznawcza [Cz. Nosal, 2008]. Odrnia ona intuicj jako proces intuicyjnego przetwarzania informacji od inteligencji jako procesu przetwarzania inteligentnego. Te dwa typy procesw rni si pod wieloma aspektami, m.in. tym, e
w przetwarzaniu inteligentnym dominuje kierunek okrelany umownie jako gra d, podczas gdy w procesie intuicyjnym zaskakiwani jestemy rezultatami wgldw, skojarzeniami, ocenami i pomysami zwizanymi z kierunkiem d gra [Cz. Nosal, 2008, s. 443].

Przy czym gra to czynnoci wiadome, a d czynnoci wykonywane niewiadomie. Do problematyki wiadomego i niewiadomego charakteru intuicji wrc w dalszej czci tekstu.

2. Intuicja jako wiedza

Wiedza intuicyjna bywaa rozumiana zarwno jako wiedza propozycjonalna, jak i niepropozycjonalna. Staram si tu przestrzega odrnienia wiedzy intuicyjnej od poznania intuicyjnego, cho nie zawsze dystynkcj t daje si zastosowa, w szczeglnoci w kontekcie odrnienia wiedzy propozycjonalnej i wiedzy przez znajomo. Uycie w jzyku polskim terminu wiedza zarwno w odniesieniu do znajomoci czego, jak i do umiejtnoci jest mylce. Nazywanie ich wiedz generuje jzyk angielski, w jzyku tym sowo know oznacza sytuacje, ktrych nie oznacza polskie sowo wiem. Tumaczenie na jzyk polski w kadym kontekcie sowa know na wiem, a knowledge na wiedza zmusza do sownej ekwilibrystyki. Powstae w ten sposb uycia wiem i wiedza s nieintuicyjne w jzyku polskim cho dobrze funkcjonuj w jzyku angielskim. a. Intuicja jako wiedza propozycjonalna (propositional knowledge) Pojcie intuicji jako wiedzy propozycjonalnej, czyli majcej posta sdw (zda), jest obecne w lozoi od staroytnoci. Uywano je zwykle w odniesieniu do pierwszych zasad, aksjomatw, twierdze matematycznych, regu etycznych
11 Jzyk polski nie dysponuje czasownikowym odpowiednikiem sowa Intuieren, std zapewne zaniedbywanie tego rozumienia intuicji.

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

135

itp. Wystpuje wic wszdzie tam, gdzie przyjmuje si istnienie wymienionych typw sdw i ich intuicyjne uprawomocnienie, np. w przypadku pierwszych zasad Arystotelesa i w. Tomasza z Akwinu, prawd faktycznych Ockhama, pocztkowych racji wiedzy Kartezjusza, prawd pierwotnych (rozumowych i faktycznych) Leibniza, aksjomatw matematyki i prawd analitycznych u Spinozy i Lockea, czysto logicznych i matematycznych aksjomatw Humea, ale take raportw ze spostrzegania zmysowego w tradycji empiryzmu brytyjskiego, prawd oczywistych T. Reida i szkoy szkockiej itp. Wskazuje si kilka klas sdw, ktre bywaj traktowane jako rodzaj sdw intuicyjnych, co zasadniczo znaczy uprawomocnionych lub wygenerowanych intuicyjnie. S to: pierwszoosobowe zdania o wasnych stanach psychicznych (np. Czuj bl), do ktrych ma si uprzywilejowany dostp, zdania dotyczce danych spostrzeeniowych najniszego poziomu (np. Tutaj teraz te koo a dookoa bkit) i niewywodliwe prawdy a priori, w tym aksjomaty matematyki (np. aksjomaty geometrii euklidesowej) czy niewtpliwe pierwsze zasady (np. Kade zdarzenie ma przyczyn). W interpretacji R. Rortyego [1967, s. 204] (odwoujcego si do dystynkcji Russella midzy wiedz przez opis, czyli propozycjonaln a wiedz przez znajomo), doprecyzowujcego pojcie intuicyjnej wiedzy propozycjonalnej, jest ona bezporedni wiedz o/znajomoci prawdziwoci sdu (immediate knowledge of the truth of a proposition), gdzie bezporednia znaczy nie poprzedzona przez wnioskowanie. Oznacza to, e mona posiada wiedz w klasycznym sensie, a std uprawomocnione przekonanie, nie uwiadomiwszy sobie przez proces wnioskowania jakiego uprawomocnienia tego przekonania. R. Rorty odrnia te zarwno mocny, jak i saby sens intuicyjnej wiedzy, e p. W sensie sabym wiedza intuicyjna jest synonimem wiedza nieinferencyjna. W tym znaczeniu S intuicyjnie wie, e p jeeli: (a) p jest prawdziwe, (b) jego przekonanie, e p jest uprawomocnione i (c) jego wiedza, e p nie opiera si na wywnioskowaniu przez niego p z innych sdw. Jako przykad wiedzy intuicyjnej podaje Rorty przekonanie, e mam dwie nogi lub dwjk dzieci, a jako przykad tego, czego nie mona wiedzie intuicyjnie, e Wojna Secesyjna zostaa spowodowana przez niewolnictwo lub e nic nie moe si porusza szybciej ni z prdkoci wiata. W mocniejszym sensie intuicji jako wiedzy propozycjonalnej jedynie pewne typy nieinferencyjnej wiedzy s intuicyjne: S intuicyjnie wie, e p wtedy, gdy: (a) p jest prawdziwe, (b) jego przekonanie, e p jest uprawomocnione i (c) nie istniej zaakceptowane procedury rozwizania wtpliwoci co do prawdziwoci p, przy danym przekonaniu S-a, e p [R. Rorty, 1967, s. 204-205]. Tradycyjnie ten ostatni warunek formuowano przez odwoanie si do kategorii niepowtpiewalnoci, tzn. punkt c) brzmiaby: p jest niepowtpiewalne. Rorty uwaa jednak, e aby mc przyj istnienie wiedzy intuicyjnej w mocnym sensie, trzeba zrezygnowa z tego sformuowania i zastpi je sformuowaniem: nie istniej zaakceptowane procedury rozwizywania wtpliwoci co do p. Uwaa bowiem, e mona

136

MONIKA WALCZAK

wiarygodnie argumentowa, i nie istniej wewntrznie niepowtpiewalne sdy, poniewa moe si pojawi racjonalna wtpliwo co do nich a rwnoczenie nie istnie moliwo jej racjonalnego rozstrzygnicia. Po drugie, jest rzecz moliw, e procedury rozstrzygania wtpliwoci pojawi si w dziedzinach, w ktrych nie istniay wczeniej [R. Rorty, 1967, s. 205]. b. Intuicja jako wiedza niepropozycjonalna (non-propositional knowledge) Przez wiedz niepropozycjonaln rozumie si zwykle dwa typy wiedzy: znajomo kogo lub czego (knowledge by acquaintance; zna co/kogo, to know sth./sb.) [B. Russell (1912) 2003, s. 53] oraz umiejtnoci (skills; wiedzie jak, to know how) [G. Ryle, 1949, s. 45]. Obydwa typy wiedzy s (czsto, niekiedy) utosamiane z wiedz intuicyjn. Przy czym uywane tu pojcie wiedzy moe by mylce, jeli prbuje si odrni poznanie jako czynnoci poznawcze od ich wytworw, czyli wiedzy. O ile w wypadku wiedzy jako znajomoci czego trudno odrni czynnoci (akty podmiotu) od wytworu tych aktw, jakim jest okrelony (chwilowy) stan umysu, o tyle w wypadku wiedzy jako umiejtnoci s one rozumiane jako dyspozycje, a wic mieszcz si zasadniczo w ramach rozumienia intuicji jako zdolnoci (wadzy) podmiotu a nie w obrbie wytworw czynnoci poznawczych. Ze wzgldu na uycie w obydwu wypadkach terminu wiedza (knowledge), omwi w tym punkcie, powiconym intuicji jako wiedzy, obydwa rozumienia intuicji jako wiedzy niepropozycjonalnej. (1) Wiedza przez znajomo (knowledge by acquaintance) Kategori wiedzy przez znajomo jako wiedzy intuicyjnej odrnianej od wiedzy przez opis (knowledge by description), czyli wiedzy propozycjonalnej, terminologicznie wprowadzi B. Russell, faktycznie jest ona jednak pojciowo wczeniejsza. Dystynkcja midzy wiedz propozycjonaln i niepropozycjonaln pojawia si wyranie u Kanta, ktry odrnia wiedz bezporedni intuicyjn od wiedzy o prawdziwoci sdw dotyczcej spostrzeganych przedmiotw. Pierwszy typ wiedzy jest koniecznym warunkiem drugiego. Intuicja moe by wedug Kanta jednak tylko intuicj (percepcj) zmysow. Wiedza uzyskana w percepcji zmysowej jest wyraana przez sdy dotyczce spostrzeganych przedmiotw, ale istnieje wczeniej ni tworzenie tych sdw. Tworzenie sdw wymaga dodania poj do intuicji. Wiedza spostrzeeniowa o pewnym przedmiocie O jest nieredukowalna do wiedzy, e O ma pewne wasnoci (wiedza przez opis) [R. Rorty, 1967, s. 209]. Od czasw Kanta powszechne byo nazywanie intuicj, zarwno niepropozycjonalnej wiedzy (znajomoci) spostrzeeniowej tego, co szczegowe, jak i propozycjonalnej wiedzy wyprowadzonej z tej wiedzy niepropozycjonalnej [R. Rorty, 1967, s. 211]. Odrnienie przez Kanta bezporedniej wiedzy o przedmiotach (zmysowej percepcji, intuicji) i zaporedniczonej wiedzy o faktach dotyczcych tych przed-

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

137

miotw, tj. wiedzy dotyczcej prawdziwoci sdw, znalazo kontynuacj w odrnieniu przez B. Russella wiedzy przez znajomo (by acquaitance) i wiedzy przez opis (by description) [B. Russell (1912) 1995, s. 53]. Wiedza przez znajomo jest bezporedni, dwuczonow relacj poznawcz, a przedmioty tego typu wiedzy s epistemicznie pierwotne. Wiedza o innych przedmiotach jest uzyskiwana przez opis, ktry zawsze jest zaleny od wiedzy przez znajomo. Ze znajomoci czego mamy do czynienia, kiedy uwiadamiamy to sobie bezporednio, bez porednictwa jakich wnioskowa czy pewnej znajomoci prawd [B. Russell, (1912) 1995, s. 54]. Znajomo jest doznawaniem lub przeywaniem czego. Jest sfer prywatnych, pierwszoosobowych dowiadcze. Bezporednio znamy, wedug Russella, to, co jawi si naszym zmysom dane zmysowe (dostarczane nam przez wasne zmysy), dane naszej pamici (acquaintance by memory), poszczeglne wasne myli, uczucia, pragnienia itp. dane introspekcyjne (dyskusyjna jest, wedug niego, znajomo wasnej jani), ogy/powszechniki (pojcia) [B. Russell, (1912) 1995, s. 56-59]. Tak rozumiana intuicja, cho nie nazywana wiedz przez znajomo, wystpowaa w historii lozoi od staroytnoci. Nazywanie jej wiedz w jzyku polskim jest o tyle mylce, e chodzi tu waciwie o stany umysu, rozumiane aktowo (czynnoci?) lub nieaktowo (jako momenty aktw), std waciwsze byoby nazywanie znajomoci poznaniem w czynnociowym sensie tego sowa. (2) Wiedza jak (knowledge-how) Intuicyjny charakter przypisywany jest take wiedzy jak (knowledge-how), tzn. wiedzy o charakterze umiejtnoci. Rozrnienie pomidzy wiedz jak i wiedz e (knowledge-that, wiedzy propozycjonalnej) zaistniao w dwudziestowiecznej lozoi dziki G. Ryleowi [1949]. Jest cile zwizane i paralelne do rozrnienia pomidzy pamitaniem jak (pami proceduralna, niejawna) i pamitaniem e (pami deklaratywna, jawna). Wiedz jak uwaa Ryle za pierwotniejsz w stosunku do wiedzy e. Wiedza jak odnosi si do umiejtnoci, rozumianych jako dyspozycje do okrelonego typu (celowego) dziaania i jest stopniowalna. Ryle zwraca uwag na dyspozycjonaln natur wszystkich typw wiedzy i std uwaa, i wiedza e jest specjaln werbaln form wiedzy jak, ktra polega na posiadaniu umiejtnoci udzielania odpowiedzi na ustalone pytania. Odrnienie wiedzy jak i wiedzy e znane jest w historii lozoi od jej pocztkw, np. w postaci odrnienia midzy wiedz teoretyczn i praktyczn (Arystoteles), przy czym ta ostatnia nie zawsze musi by uwaana za wiedz intuicyjn. Intuicyjno wiedzy jak upatruje si zasadniczo w jej niejawnoci, tj. niewiadomym nabywaniu i niewyraalnoci jzykowej (cakowitej lub czciowej)12. Takie cechy przypisuje take temu, co nazywa wiedz niejawn (tacit, personal knowledge) Michael Polanyi [1959; 1966]. Rozumie j wanie jako stopniowo nabywane przez podmiot dyspozycje do celowego dziaania, rozumianego jako spontaniczna
12

Wiedza ta moe by w pewnym zakresie werbalizowana w postaci regu (dziaania).

138

MONIKA WALCZAK

aprehenzja i przetwarzanie danych dowiadczenia do postaci sensownej caoci. czy tym samym dwa rozumienia intuicji jako dyspozycji umiejtnoci oraz jako tego, do czego jest to dyspozycja do (automatycznego) ujmowania okrelonych caoci. Niejawno wiedzy dyspozycyjnej polega na tym, e nie mona jej wyrazi inaczej, ni poprzez jej zastosowanie, tj. poprzez dziaanie na jej podstawie. Z jej istnienia podmiot zdaje sobie spraw jedynie wtedy, kiedy aktualnie dziaa i jedynie w takim zakresie, w jakim dziaanie to prezentuje mu si w wiadomoci. W introspekcji wiedza niejawna nie jest dostpna ani pod postaci sdw, ani pod postaci jasnych i wyranych poj, ale pod postaci emocji, przeczu, a najczciej wcale. Wszelka wiedza jest niejawna lub ugruntowana w niejawnej [I. Zmylony, 2008, s. 152]. Odrnienie wiedzy e i wiedzy jak wystpuje take w psychologii poznawczej pod nazwami wiedzy deklaratywnej i wiedzy proceduralnej [E. Ncka i in., 2008, s. 138].
Wiedza proceduralna albo wiedza jak odnosi si do umiejtnoci, czyli czynnoci motorycznych i umysowych (procedur), kodowanych w pamici trwaej; nabywana w drodze treningu albo proceduralizacji; jej nabywanie wymaga wielokrotnych powtrze czynnoci; uruchamiana automatycznie, jeli procedura jest dobrze wytrenowana [E. Ncka i in., 2008, s. 660].

Proces nabywania takiej wiedzy odbywa si w duej mierze niewiadomie, mimo e moe by wiadomie wywoywany. W tym sensie ma on charakter intuicyjny. Charakter wiedzy proceduralnej jako zdolnoci do dziaania w okrelony sposb lokuje intuicj tak rozumian w sferze dyspozycji, ktrym powicam kolejny punkt. Skdind jednak same dyspozycje s rezultatem (efektem) czynnoci poznawczych (cho w wikszoci przypadkw nie przybieraj postaci jzykowej), dlatego mieszcz si w wytworowym rozumieniu wiedzy.

3. Intuicja jako dyspozycja (wadza) poznawcza

Intuicja rozumiana jako wadza lub dyspozycja (zdolno) poznawcza jest wadz okrelonego podmiotu. Chocia zajmowano si przede wszystkim intuicj rozumian jako dyspozycja podmiotu ludzkiego czowieka, w dziejach lozoi przypisywano j te innym podmiotom: Absolutowi (Bogu) lub czystym duchom (np. Plotyn czy w. Tomasz z Akwinu). W dalszym cigu pomijam te inne podmioty i zajmuj si intuicj jako dyspozycj ludzk. Uwzgldniam rozumienie podmiotu jako jednostki, podmiotu indywidualnego a pomijam podmiot spoeczny, zbiorowy. W przypadku intuicji jako dyspozycji (wadzy poznawczej) jest ona zdolnoci do (dokonywania) poznania intuicyjnego lub (wytwarzania ) wiedzy intuicyjnej [por. S. Judycki, 2009, s. 59-60]. Pytanie, co jest pierwotne a co wtrne:

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

139

wadza jest intuicyjna, bo wykonuje czynnoci intuicyjne lub wytwarza wiedz intuicyjn, czy te ostatnie s intuicyjne, bo s wytwarzane przez intuicyjn wadz? Problemem jest take to, czy terminy dyspozycja, wadza lub zdolno rzeczywicie (cho w innych tradycjach) oznaczaj to samo. Rnicowa je moe przede wszystkim geneza: czy maj one charakter wrodzony czy nabyty. Pojcie (poznawczej) wadzy wydaje si by czciej wizane z jej charakterem wrodzonym (jak w tomizmie), a dyspozycji z jej charakterem nabytym. To, z jak wadz ludzk wizana bya intuicja, zaley od kategoryzacji, ktr w rnych epokach i tradycjach lozocznych stosowano w stosunku do (poznawczych) zdolnoci i dyspozycji ludzkich. Wadz intuicji uwaano za ich funkcj i wizano z dusz, duchem, intelektem, rozumem, wiar, owieceniem i ask, zmysami, wyobrani (fantazj), uczuciami, instynktem, wiadomoci lub niewiadomoci. a. Intuicja jako dyspozycja intelektualna lub zmysowa W staroytnoci dominuje rozumienie intuicji jako wadzy duchowej, niezmysowej. U Platona wystpuj dwa pojcia intuicji, ktre znajduj kontynuacj a do czasw wspczesnych. Przy pierwszym z nich intuicja jest rozumiana jako rdo najwyszego poznania (noesis), ktrego wadz jest intelekt (nous), przedmiotem za idee. Przy drugim jest ona rozumiana jako mania (natchnienie w artystycznej twrczoci), pozaracjonalne, bezporednie i naoczne ujcie twrcze waciwe artystom i poetom. Plotyn poczy platoskie rozumienia intuicji w pojciu integralnej intuicji ekstatycznej (ekstaza), ktra ma charakter intelektualny a zarazem jest aktywnoci poznawcz, moraln, religijno-mistyczn i estetyczn. Poznanie intuicyjne jest moliwe tylko w odniesieniu do tego, co czysto duchowe (niematerialne, pozaczasowe)13, podczas gdy poznanie zmysowych, zycznych przedmiotw musi by z koniecznoci natury dyskursywnej, etapowej, rozcignitej w czasie, std dla Plotyna nie jest moliwe intuicja zmysowa. U w. Augustyna poznanie intuicyjne Boga (intuicja mistyczna) jest moliwe dziki spotgowaniu ludzkich wadz poznawczych, dziki owieceniu i asce (illuminizm). redniowiecze, podobnie jak staroytno, traktuje zasadniczo poznanie intuicyjne jako intelektualne. Boecjusz pojmuje intuicj jako ujcie czysto duchowe, ktre ujmuje proste pojcia, nie bdce nastpstwem czenia lub dzielenia. Wedug Tomasza z Akwinu, intuicja ma charakter intelektualny. Umoliwia przejcie od percepcji zmysowej do ujcia czysto intelektualnego. W pnym redniowieczu powizanie przez Dunsa Szkota intuicji z poznaniem tego, co konkretne i jednostkowe jako istniejcego oraz uznanie moliwoci intuicji w yciu doczesnym zblia j do poznania zmysowego, cho nadal ma by poznaniem intelektualnym14.
A wic, jeli nie ma tego, co niematerialne (duchowe) nie ma te tak pojtej intuicji. U R. Rortyego [1967, s. 211] znalazam jednak tak uwag: W redniowieczu uywano poznanie intuicyjne tak, jak my uywamy intuicja zmysowa na oznaczenie wiedzy o przedmiotach prezentujcych si
13 14

140

MONIKA WALCZAK

Mikoaj z Kuzy kontynuowa tradycj neoplatosk w postaci odrnienia intuicji intelektualnej (intellectualis intuitio) i dyskursu, podobnie jak M. Ficino, wychodzcy od pierwotnie augustyskiego odrnienia dyskursywnie mylcego ratio i intuicyjnie poznajcego mens. Tutaj te pojawia si odrnienie scientia i intelligentia, przypominajce znane odrnienie nous i dianoia. Kartezjusz nawiza w swoim ujciu intuicji do neoplatoskiego, wczesnoredniowiecznego oraz augustyskiego ujcia. Pojmowa j jako niezalen od zmysw, wadz rozumu naturalnego, ktry jako lumen naturale stanowi dar boskiego Stwrcy dla wszystkich ludzi jako istot rozumnych15. Przyjmowany przez Kartezjusza skrajny racjonalizm sprawi, e nie dopuszcza on istnienia dwch intuicyjnych wadz: zmysowej i intelektualnej niezmysowej, lecz tylko jedn, intelektualn. Zmysowe ujcia nie s wcale przypadkami wiedzy, nie s bowiem naprawd zdarzeniami umysowymi, lecz jedynie zycznymi. W ramach tradycji racjonalistycznej, cho wzgldnie niezalenie od doktryny kartezjaskiej, rozwija swe pojcie intuicji B. Spinoza. Osadza je w platoskiej teorii stopni poznania, odrniajc intuicj zarwno od niejasnego poznania zmysowego, jak te od oglnego poznania rozumowego. Podobnie dla G. Leibniza intuicja ma charakter czysto intelektualny. Stanowisko Kartezjusza byo krytykowane przez J. Lockea i innych empirystw. Pod wpywem tej krytyki rozwinito bardziej umiarkowane stanowisko racjonalistyczne, wedug ktrego zarwno percepcja zmysowa, jak i intelekt (intuicja niezmysowa nonsensory intuition) maj status wadz intuicyjnych i s rdami autentycznej wiedzy. Od nowoytnego empiryzmu bierze si tendencja do poszerzenia pojcia intuicji rozumianej jako wszelkie bezporednie ujcie (dowiadczenie) oraz do sensualizacji dowiadczenia, a wreszcie do wyparcia intuicji niezmysowej i zastpienia jej intuicj zmysow (sensory intuition). Empiryzm wie intuicj z dziaajcymi biernie zmysami oraz ogranicza to, co naoczne do wrae, idei prostych czy elementw. Wszelka za przerbka i interpretacja materiau dostarczanego przez zmysy ma by dzieem intelektu, ktremu zawdziczamy sdy i ktry ujmuje wszystko, co zoone. Kant ograniczy rozumienie intuicji ogldu (Anschauung) do intuicji zmysowej, wykluczajc w przypadku czowieka moliwo istnienia intuicji intelektualnej, cho w przypadku Boga uzna j za moliw. Odrzucajc moliwo posiadania przez czowieka intuicji intelektualnej, zerwa z tradycj czenia intuicji z intelektem. Ludzki rozum moe dziaa wycznie dyskursywnie, jest zawsze spontaniczny, gdy musi przemierza czci poznawanego przedmiotu w okrelonej kolejnoci i skada go postaci sukcesywnej syntezy. Nie istnieje wic intenaszym zmysom. Termin ten by przeciwstawiany poznaniu abstrakcyjnemu, ktre obejmowao pami i wyobrani. 15 U Kartezjusza nastpio poszerzenie pojcia intuicji w stosunku do myli augustyskiej: w. Augustyn uwaa, e intuicja nie jest atrybutem wszystkich ludzi, ale tylko odpowiednio przygotowanych moralnie, Kartezjusz przypisa zdolno uj intuicyjnych wszystkim ludziom.

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

141

lekt ogldajcy i naoczno (intuicja) intelektualna, bo musiayby mie charakter spontaniczny i twrczy. Oprcz intuicji zmysowej, Kant przyjmowa take istnienie czystej intuicji czasu oraz przestrzeni jako apriorycznych form zmysowoci, wbudowanych i wsptworzcych natur ludzkiego umysu. Podczas gdy Kant przeczy istnieniu intuicji intelektualnej, to po Kancie dokonuje si w idealizmie J.G. Fichtego i F.W.J. Schellinga przesunicie pojcia intuicji wanie w kierunku intuicji (naocznoci) intelektualnej (intelektuelle Anschauung). U Fichtego i Schellinga pojawiaj si na nowo augustyskie elementy znaczeniowe intuicji, gdy charakteryzuj j jako bezporedni wiadomo ja, ktre samo w sobie w swoim wntrzu jest czowiekowi dostpne jako waciwe rdo wszelkiego dowiadczenia. Dla A. Schopenhauera wadz intuicyjnego poznania jest intelekt (Verstand), a poznania abstrakcyjnego rozum (Vernunft). Rozum przeksztaca poznanie intuicyjne w poznanie abstrakcyjne. Przyjmujc i wyjaniajc wiedz a priori, B. Russell postulowa istnienie wadzy, analogicznej do spostrzegania, ktra zaznajamia z uniwersaliami i relacjami pomidzy uniwersaliami. Tradycyjnie stwierdzenie istnienia uniwersaliw wizao si z wyjanieniem wiedzy intuicyjnej o prawdach a priori i pojciach niezmysowych za pomoc wadzy (faculty). Jest ono obecne wrd dwudziestowiecznych lozofw, ktrzy sprzeciwiaj si lingwistycznemu wyjanieniu istnienia wiedzy intuicyjnej. Nale do nich zarwno tacy tradycyjni racjonalici, jak B. Blanshard, jak i fenomenologowie, ktrzy przyjmuj pojcie intuicji istotowej E. Husserla. Intuicj jako wadz poznawcz pojmuj te neotomici (J. Maritain, E. Gilson, B. Lonergan). b. Intuicja jako wadza irracjonalna lub pozaracjonalna (wyobrani, uczu, instynktu) Intuicja bywa te wizana z dyspozycjami ludzkimi, ktre uchodz za irracjonalne lub pozaracjonalne, jak wyobrania, uczucia, instynkt itp. W ramach idealizmu heglowskiego takie stanowisko odnonie do intuicji sformuowa przykadowo B. Croce. Intuicja pozostaje w cisym zwizku z twrcz dziaalnoci czowieka i dlatego jest identykowana z ekspresj. Odrniajc intuicj od logicznego mylenia, Croce podkrela jej autonomiczny charakter. Poznanie intuicyjne to poznanie wypywajce z fantazji, logiczne z rozumu, intuicja to poznanie tego, co indywidualne, logiczne tego, co oglne, intuicja rzeczy poszczeglnych, logiczne relacji midzy nimi, intuicja prowadzi do obrazw, poznanie logiczne do poj. Wbrew tradycji nowoytnego racjonalizmu, czcej intuicj z intelektem, H. Bergson przeciwstawia intuicj poznaniu intelektualnemu (intelektowi, inteligencji)16. Uwaa j za blisk instynktowi odczuwania. Intuicja rni si od inte16

W psychologii poznawczej [Cz. Nosal, 2008] funkcjonuje podobne przeciwstawienie: intuicja inteli-

gencja

142

MONIKA WALCZAK

ligencji przez swoj caociowo i brak skierowania na cel. Inteligencja zmierzajc do panowania nad materi, musi kawakowa rzeczywisto, tzn. ujmowa j aspektywnie w celu manipulowania ni, a tym samym faszowa obraz wiata. Intuicja charakteryzuje si bezporednioci, gbi, caociowoci (holistycznym charakterem), ujmowaniem wprost oraz realistycznoci i brakiem deformacji rezultatu poznawczego. Instynktowny charakter przypisuje intuicji take C.G. Jung. c. Intuicja a sfera wiadomoci i niewiadomoci (podwiadomoci) Wraz z kategoryzacj ludzkiego umysu (psychiki) na wiadomo i to, co poza ni: niewiadomo, podwiadomo, przedwiadomo, itp. (S. Freud), pojawiy si problemy przypisania intuicji do ktrej z tych sfer. Generalnie lozoa czya intuicj ze wiadomoci w tym sensie, e akt intuicji mia charakter wiadomy, jednak za cech charakterystyczn intuicji uznawano rwnie to, e podmiot nie ma kontroli nad pojawianiem si intuicji, jest ona dana lub przygotowywana bez wiadomego dziaania podmiotu. Charakterystyka intuicji w kategoriach wiadomoci lub podwiadomoci dzieli trudnoci z wieloznacznoci terminw wiadomo i niewiadomo [por. S. Judycki, 2004]. Wyranie intuicj z niewiadomoci powiza XIX wiek. Eduard v. Hartmann uwaa intuicj za prototyp tego, co niewiadome. Odwoujc si do odrnienia midzy niewiadom intuicj a wiadomym, dyskursywnym myleniem (dedukcj), podkrela moliwo bdw w poznaniu intuicyjnym i ostrzega przed niedocenianiem wiadomego rozumowania, poniewa w nim nie tak atwo popeniamy bdy jak w poznaniu intuicyjnym. Niewiadomy charakter intuicji jako psychicznej funkcji17 zaporedniczajcej w sposb niewiadomy i umoliwiajcej spostrzeenie18 przyjmuje rwnie C.G. Jung. Charakteryzuje intuicj jako wymieszanie nie dajcych si odrni elementw intelektualnych i uczuciowych, jako rodzaj irracjonalnego przeczuwania (domylania si), ujmujcego speniajce si moliwoci. Z podwiadomoci, cho rozumian inaczej ni u Freuda czy Junga, czy take intuicj wspczesna psychologia poznawcza, lokujc j w kontekcie uczenia si trybem implicite wzorcw (regularnoci) wystpujcych w otoczeniu i mimowolnego niewiadomego utrwalania wzorcw poznawczych. Wie j ze wiadomoci doznaniow, dziki ktrej percepcyjnie, bezwiednie, mimowolnie, automatycznie, poza obszarem penej koncentracji uwagi i poznawczej kontroli rejestrowane s regularnoci powtarzajce si w otoczeniu. Rezultaty tego procesu tworz pniej struktury pamici implicite i wiedzy ukrytej, niewyraonej (tacit knowledge). Psychologowie stawiaj tez, e cisy zwizek pamici proceduralnej z uczeniem si implicite stanowi podstaw intuicji [Cz. Nosal, 2008, s. 449].
17 18

W psychologii termin wadza rozumu zastpiony zostaje terminem funkcja umysu. We wspomnianych ujciach intuicja to byo po prostu spostrzeganie bezporednie dowiadczenie.

INTUICJA JAKO TYP POZNANIA, WIEDZY I DYSPOZYCJI

143

Intuicja w ujciu psychologw ma jednak zarwno wymiar wiadomy, jak i niewiadomy. Z jednej strony proces intuicyjny jest zwieczony wiadomymi rezultatami w postaci wgldw, rozwiza, ocen, skojarze, analogii lub metafor. Pojawiaj si one jednak w wiadomoci poza kontrol, niewiadomie, nagle, niespodziewanie, rzadko jako bezporednia odpowied na poznawcze wyzwanie, trudno lub problem, najczciej po pewnej przerwie lub na marginesie innej czynnoci poznawczej. Dlatego intuicja trafnie bya czona z niewiadomoci i z brakiem moliwoci kontroli przetwarzania niewiadomego [Cz. Nosal, 2008, s. 445].

Uwagi kocowe
W artykule wskazywaam na to, czemu intuicyjno moe by przypisywana, nie objaniaam natomiast, na czym polega intuicyjno poznania, wiedzy lub dyspozycji. W stosunku do tych intuicyjnych przedmiotw mona by uy funkcjonujcego w kontekcie teorii prawdy oraz racjonalnoci pojcia nonika, tu nonika intuicyjnoci. Mona wic wprowadzi odrnienie nonikw intuicyjnoci oraz intuicyjnoci jako ich cechy, np. nonikiem intuicyjnoci s akty poznawcze, a intuicyjno ich cech. Jeeli terminologia miaaby by precyzyjna, powinno si mwi, e to nie akt czy sd jest intuicj, ale e one s intuicyjne. Wwczas byoby wida, e intuicja jest raczej sposobem poznania, czy sposobem uprawomocnienia sdu, a nie aktem, czy sdem. W tekcie wziam pod uwag podmiotowe typy desygnatw terminu intuicja, tzn. noniki intuicyjnoci, pominam natomiast intuicj rozumian jako przedmiot intuicyjnie poznawany, cho i takie znaczenia nadaje si temu terminowi.

Bibliograa
1. Baum M.: Anschauung, w: H. J. Sandkhler et al. [Hgg.]: Enzyklopdie Philosophie, Bd. 1, Hamburg 2001, s. 68-72. 2. Bergson H.: Ewolucja twrcza, tum. pol. F. Znaniecki, Krakw 2004. 3. Chudy W.: Reeksja a poznanie bytu. Reeksja in actu exercito i jej funkcja w poznaniu metazykalnym, Lublin 1984. 4. Chudy W.: Intuicja. II. W lozoi, w: Encyklopedia Katolicka, t. VII, Lublin 1997, kol. 403-405. 5. Gierulanka D., Polatowski A.: Kierunki bada lozocznych Romana Ingardena, w: Szkice lozoczne. Romanowi Ingardenowi w darze, Warszawa 1964, s. 473-481. 6. Halbfass W.: Einsicht, einsichtig, w: Historisches Wrterbuch der Philosophie, Bd. 2, Basel Stuttgart 1972, szp. 414-416. 7. Husserl E.: Badania logiczne, tum. pol. J. Ceterach, t.1 i t. 2, Warszawa 2006 i 2000. 8. Ingarden R.: O niebezpieczestwie petition principii w teorii poznania, tum. D. Gierulanka, w: R. Ingarden, U podstaw teorii poznania, Warszawa 1971, s. 357-380. 9. Judycki S.: Intuicja, w: J. Herbut [red.]: Leksykon lozoi klasycznej, Lublin 1997, s. 306-309. 10. Judycki S.: wiadomo i pami. Uzasadnienie dualizmu antropologicznego, Lublin 2004. 11. Judycki S.: Dowiadczenie i rozum, http://www.kul.lublin.pl/art_1355.html, 23.06.2009, s. 1-66.

144

MONIKA WALCZAK

12. Kartezjusz: Reguy kierowania umysem. Poszukiwanie prawdy poprzez wiato naturalne, tum. pol. L. Chmaj, Kty 2002. 13. Kant I.: Krytyka czystego rozumu, tum. pol. R. Ingarden, Kty 2001. 14. Kr piec M. A.: Intuicja, w: Powszechna Encyklopedia Filozoi, t. 4, Lublin 2003, s. 897-901. 15. Kobusch T.: Intuition, w: Historisches Wrterbuch der Philosophie, Bd. 4, Basel Stuttgart 1976, szp. 524-540. 16. Marcoulesco I.: Intuition, w: M. Eliade [ed.]: The Encyclopedia of Religion, vol. 1, wyd. 1, New York, London 1987, s. 269-270. 17. N cka E., Orzechowski J., Szymura B.: Psychologia poznawcza z CD-ROM, Warszawa 2008. 18. Nosal Cz.: Inteligencja i intuicja. Komplementarno w strukturze zdolnoci umysowych, w: J. Brzeziski, L. Cierpiakowska. [red. nauk.]: Zdrowie i choroba: problemy teorii, diagnozy i praktyki, Sopot 2008. s. 439-455. 19. Polanyi M.: The Study of Man, London 1959. 20. Polanyi M.: The Tacit Dimension, London 1966. 21. P tawski A.: Intuicjonistyczna epistemologia, w: Filozoa a nauka. Zarys encyklopedyczny, Wrocaw 1987, s. 269-278. 22. Quinton A.: Knowledge and Belief, w: P. Edwards [ed.]: The Encyclopedia of Philosophy, wyd. 1, t. 3-4, New York-London 1967, s. 345-352; wyd. 2., t. 5, 2006, s. 91-100. 23. Rorty R.: Intuition, w: P. Edwards [ed.]: The Encyclopedia of Philosophy, t. 4, New York-London 1967, s. 204-212; wyd. 2, 2005, s. 722-732. 24. Russell B.A.W.: Problemy lozoi, tum. pol. W. Sady, Warszawa 1995, 2003, 2004. 25. Ryle G.: The Concept of Mind, London 1949; Czym jest umys?, tum. pol. W. Marciszewski, Warszawa 1970. 26. Schlick M.: General Theory of Knowledge, tum. ang. A. Blumberg and H. Feigl, New York and Vienna 1974. 27. Spiegelberg H.: The Phenomenological Movement. A Historical Introduction, ed. 3, The Hague/Boston/London 1982. 28. St pie A.B.: Wstp do lozoi, Lublin 1989, 1995. 29. Strker E.: Intuition, w: Hans Jrg Sandkhler et al. [Hgg.], Enzyklopdie Philosophie, Bd. 1, Hamburg 2001, s. 661-665. 30. Tilliette X.: Intellektuelle Anschauung, w: Hans Jrg Sandkhler et al. [Hgg.], Enzyklopdie Philosophie, Bd.1, Hamburg 2001, s. 643-646. 31. Twardowski K.: Wyobraenia i pojcia, w: tene, Wybrane pisma lozoczne, Warszawa 1965a, s. 114-197. 32. Twardowski K.: O istocie poj, w: tene, Wybrane pisma lozoczne, Warszawa 1965b, s. 292312. 33. Ziemi ska R.: Samowiadomo i samowiedza z punktu widzenia epistemologii, Analiza i Egzystencja 7: 2008, s. 33-51. 34. Zmy lony I.: Zagadnienie wiedzy niejawnej, Przegld Filozoczny Nowa Seria, 17, 2008 nr 3 (67), s.147-16.