You are on page 1of 26

269

ZAGADNIENIA NAUKOZNAWSTWA 3 (189), 2011 PL ISSN 0044 1619

Nicholas Maxwell University College London

Zagroenie nauk bez cywilizacji: od wiedzy do mdroci


Znajdujemy si w stanie rozwijajcego si kryzysu, a win za to czciowo ponosi rodowisko akademickie. Przez okoo dwa stulecia rodowisko akademickie koncentrowao si na poszukiwaniu wiedzy i umiejtnoci technologicznych. To niesychanie zwikszyo nasze moliwoci dziaania, co z kolei przynioso zarwno dobrodziejstwa wspczesnego wiata i zarazem kryzysy, z ktrymi si teraz mierzymy. Nowoytna nauka i technika umoliwiy nowoczesny przemys i rolnictwo, gwatowny wzrost wiatowej populacji, globalne ocieplenie, wycig zbroje i miertelne zagroenie wspczesnej wojny, zniszczenie rodowiska naturalnego i gwatowne wymieranie gatunkw, ogromne nierwnoci w dystrybucji bogactwa i siy na wiecie, zanieczyszczenie gleby, mrz i powietrza, a nawet epidemi AIDS (jako e AIDS rozprzestrzenio si dziki wspczesnym podrom). Wszystkie te globalne problemy narosy ze wzgldu na to, e niektrzy z nas otrzymali nie majce precedensu moliwoci dziaania, dziki nauce i technice, nie otrzymujc zdolnoci do dziaania mdrego. Wystpuje pilna potrzeba dokonania na uniwersytetach rewolucji, by gwnym celem intelektualnym staa si nie wycznie wiedza, ale raczej mdro jako e to mdro jest zdolnoci rozpoznawania, co jest wartoci w yciu, wasnym i cudzym, wczajc w to wiedz i wiedz technologiczn, ale jeszcze wiele poza tym. Rewolucja, ktrej potrzebujemy umieciaby problemy ycia w centrum przedsiwzi akademickich, przy czym denie do wiedzy pozostawaoby zarwno w relacji wynikania, jak i zwrotnego oddziaywania z podstawow dziaalnoci intelektualn, polegajc na proponowaniu i krytycznej ocenie moliwych dziaa, sposobw postpowania, programw politycznych z punktu widzenia ich zdolnoci do pomagania w rozwizywaniu problemw ycia. Rewolucja ta bdzie miaa wpyw na prawie kad dziedzin i aspekt bada naukowych.

The Menace of Science without Civilization: From Knowledge to Wisdom


We are in a state of impending crisis. And the fault lies in part with academia. For two centuries or so, academia has been devoted to the pursuit of knowledge and technological know-how. This has enormously increased our power to act which has, in turn, brought us both all the great benets of the modern world and the crises we now face. Modern science and technology have made possible modern industry and agriculture, the explosive growth of the worlds population, global warming, modern armaments and the lethal character of modern warfare, destruction of natural habitats and rapid extinction of species, immense inequalities of wealth and power across the globe, pollution of earth, sea and air, even the AIDS epidemic (AIDS being spread by modern travel). All these global problems have arisen because some of us have acquired unprecedented powers to act, via science and technology, without also acquiring the capacity to act wisely. We urgently need to bring about a revolution in universities so that the basic intellectual aim becomes, not knowledge merely, but rather wisdom wisdom being the capacity to realize what is of value in life, for oneself and others, thus including knowledge and technological know-how, but much else besides. The revolution we require would put problems of living at the heart of the academic enterprise, the pursuit of knowledge emerging out of, and feeding back into, the fundamental intellectual activity of proposing and critically assessing possible actions, policies, political programmes, from the standpoint of their capacity to help solve problems of living. This revolution would affect almost every branch and aspect of academic inquiry. Keywords: sciences civilization, knowledge widsom

270

NICHOLAS MAXWELL

Wprowadzenie
Ludzko znajduje si w gbokich tarapatach. Stoj przed nami grone problemy globalne. Oto dziesi z nich: 1. Globalne ocieplenie. 2. Zagraajcy ogowi ludzkoci charakter prowadzonych obecnie dziaa wojennych. 3. Zagroenie zwizane ze zbrojeniami, zarwno w zakresie broni konwencjonalnej, jak i nuklearnej. 4. Zanik biornorodnoci. 5. Stopniowe wyczerpywanie si naturalnych zasobw, takich jak ropa naftowa. 6. Gwatowny wzrost liczby ludnoci. 7. Zanieczyszczenie ziemi, mrz i powietrza. 8. Gbokie nierwnoci w dostpie do bogactw i wadzy w caym wiecie. 9. Epidemia AIDS. 10. Zanik jzykw etnicznych i tradycyjnych form ycia. Wszystkie te globalne problemy spowodowaa nauka. Wspczesna nauka i technologia niewtpliwie przyniosy ludzkoci ogromne korzyci. To wanie one umoliwiy powstanie wspczesnego wiata. Jednak zarazem spowodoway pojawienie si wszystkich tych gbokich problemw globalnych. Dzieje si tak, gdy nauka i technologia umoliwiaj rozwj wspczesnego przemysu i rolnictwa, nowoczesnej medycyny i rozwiza w zakresie higieny, ktre z kolei wywouj globalne ocieplenie, zanieczyszczanie rodowiska i stopniowe wyczerpywanie si zasobw naturalnych, przeludnienie, unicestwianie rodowisk naturalnych i ginicie gatunkw, zagraajce ludzkoci zbrojenia, nierwnoci w dostpnie do ochrony zdrowia i wadzy, a nawet epidemi AIDS (AIDS rozprzestrzenia si poprzez upowszechnienie podrowania). Ogromny intelektualny sukces nauki i bada technologicznych doprowadzi do bezprecedensowego rozwoju moliwoci dziaania caej ludzkoci, a przynajmniej jej czci. Dziaania te maj czsto pozytywne skutki, jednak przy braku mdroci przejawiajcym si nieumiejtnoci zapobieenia niezamierzonym skutkom naszych dziaa lub wiadomym podejmowaniem dziaa zagraajcych ludzkoci, jak wojna czy terroryzm mog mie te skutki negatywne, midzy innymi te wymienione powyej. Niektrzy wini nauk za problemy ludzkoci, jednak takie oskarenia zupenie chybiaj celu. Rzeczywist przyczyn naszych problemw stanowi nauka i rozwj technologiczny funkcjonujce w oderwaniu od fundamentalnej troski, jak jest wspomaganie ludzkoci w rozwizywaniu yciowych problemw w sposb racjonalny i we wsppracy z innymi.

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

271

Oto moja gwna teza. Mamy dug tradycj bada akademickich nastawionych na wytwarzanie wiedzy, bada, ktrych rdze stanowi nauka i technologia. Z punktu widzenia celu, jakim jest zwikszenie oglnego dobrobytu, tradycja ta jest destrukcyjnie irracjonalna i to ona odpowiada za nasze obecne problemy globalne. Potrzebne s nam badania nowego, rygorystycznego rodzaju, ktre przedkadaj problemy ycia nad problemy wiedzy, i s powiecone rozwijaniu mdroci rozumianej jako umiejtno realizowania tego, co w yciu wane i wartociowe dla nas samych i dla innych. Tak pojmowana mdro obejmuje te zdolno do rozwijania wiedzy i technologicznego know-how, ale nie ogranicza si do nich. Musimy pilnie doprowadzi do intelektualnej rewolucji w uniwersytetach oraz w innych instytucjach edukacyjnych i badawczych. Mona podsumowa rzecz nastpujco. Ludzko jest konfrontowana z dwoma doniosymi problemami dotyczcymi uczenia si. Na wiedz skada si bowiem (1) wiedza o naturze wszechwiata i nas samych pojmowanych jako cz tego wiata, oraz (2) wiedza na temat tego, jak tworzy lepszy, cywilizowany wiat, a w kadym razie wiat moliwie najlepszy. Pierwszy problem rozwizalimy. Dokonalimy tego, tworzc wspczesn nauk w XVII wieku. Nie znaczy to oczywicie, e wiemy wszystko, co mona wiedzie. Chodzi raczej o to, e odkrylimy, jak stosowa w praktyce metod, ktra umoliwia nam we wrcz zadziwiajcym stopniu rozszerzanie i ulepszanie naszej wiedzy i rozumienie wszechwiata. Nie rozwizalimy natomiast drugiego problemu. I to wanie radzenie sobie z pierwszym problemem oraz poraka w rozwizywaniu drugiego wystawia nas na bezprecedensowe niebezpieczestwa. Postp doprowadzi do ogromnego rozwoju naszych moliwoci dziaania, ale nie towarzyszy mu porwnywalny wzrost zdolnoci do mdrego dziaania. Rezultatem takiej kombinacji s wanie wymienione na pocztku problemy globalne. Zamiast jednak obarcza win za nasze problemy nauki przyrodnicze, powinnimy raczej uczy si, jak rozwiza drugie zagadnienie, traktujc jako baz dla niego sukces w rozwizywaniu problemu pierwszego. Nauka moe nas nauczy rzeczy niezwykle wanych o tym, jak naley budowa autentycznie cywilizowany wiat skuteczniej ni dotychczas. Mona utrzymywa, e nauki przyrodnicze posiadaj metodologiczny klucz do zbawienia ludzkoci. W kadym razie taka jest moja teza. Argumentacja na jej rzecz przebiega bdzie w szeciu etapach: 1. Rozrni dwa rodzaje bada, ktre okrel mianem bada nakierowanych na wiedz (knowledge-inquiry) i bada nakierowanych na mdro (wisdom-inquiry). Oba maj na celu denie za pomoc rodkw intelektualnych, technologicznych i edukacyjnych, do dobrobytu ludzkoci. 2. Badania podporzdkowane paradygmatowi wiedzy s dziedzictwem przeszoci. Ten rodzaj bada jest obecnie wci niezmiernie wpywowy, dominujcy

272

NICHOLAS MAXWELL

na uniwersytetach i instytucjach badawczych, cho nie wszystko, co obecnie dzieje si w yciu akademickim pozostaje w zgodzie z jego zasadami. 3. Sam paradygmat wiedzy jest w ogle gboko strukturalnie irracjonalny i szkodliwy. Obecne globalne problemy s jego rezultatem, wraz z nasz dotychczasow niemonoci ich rozwizania w sposb efektywny, inteligentny i humanitarny 4. Paradygmat mdroci stanie si faktem, kiedy paradygmat wiedzy zostanie zmodykowany tak, aby pozbawi go irracjonalnoci. 5. Podczas gdy paradygmat wiedzy sprzyja pojawianiu si obecnych problemw globalnych, nie dostarczajc przy tym narzdzi do radzenia sobie z nimi, paradygmat mdroci, gdyby zosta wprowadzony w ycie, pomgby nam rozwizywa skutecznie i mdrze nasze problemy. 6. Podam dwa argumenty na rzecz twierdzenia, e w praktyce akademickiej musimy realizowa badania w sposb wyznaczony przez paradygmat mdroci. Odwouj si one do: (i) racjonalnoci pojmowanej jako umiejtno rozwizywania problemw (problem-solving rationality) (ii) racjonalnoci nakierowanej na realizacj celw (aim-pursuing rationality). Konkluzja: Badania oparte na paradygmacie wiedzy naley koniecznie przeksztaci tak, aby stay si badaniami dcymi do mdroci. Musimy pilnie doprowadzi do akademickiej rewolucji, ktra w mniejszym lub w wikszym stopniu dotykaaby kadej dziedziny akademickiej dziaalnoci oraz wpywaaby na sposb powizania wiata akademickiego z reszt wiata tak, aby w rezultacie nowych powiza podstawowym intelektualnym zadaniem stao si wspieranie ludzkoci w deniu do wiata tak cywilizowanego i mdrego, jak to tylko moliwe.

Argument pierwszy: racjonalno zorientowana na rozwizywanie problemw


Musz teraz pokrtce wyjani, co rozumiem przez badania podlege paradygmatowi wiedzy. Ot, podstawowym spoecznym lub humanitarnym celem bada naukowych jest promowanie dobrobytu za pomoc narzdzi intelektualnych, technologicznych i edukacyjnych. Aby zrealizowa ten cel, badania naukowe musz przede wszystkim uzyska wiarygodn wiedz i technologiczne know-how. Dziaalno akademicka musi powici si rozwizywaniu problemw wiedzy. Gdy ta jest nabyta, mona j zastosowa do rozwizywania problemw spoecznych. Wartoci, idee i programy polityczne, uczucia i pragnienia, linie postpowania, lozoe ycia, dyskusje nad problemami yciowymi i sposobami ich rozwizywa-

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

273

nia trzeba wykluczy z dziedziny bada naukowych, ograniczonych do zdobywania wiedzy cho oczywicie wiedza na temat wszystkich wymienionych obiektw moe by rozwijana w naukach spoecznych i humanistycznych. Dopuszczalna jest tu tylko wiedza o faktach oraz to, co niezbdne dla oceny twierdze nauki: wyniki obserwacji i eksperymentu, procedury krytycznej ewaluacji wiadectw empirycznych i teorii, zasady argumentacji, logika i matematyka1. Badania tego rodzaju s spadkiem po przeszoci. Nie wszystko, co ma miejsce w rodowisku akademickim, jest zgodne z tak koncepcj bada naukowych, a w okresie mniej wicej ostatniej dekady, do czego jeszcze powrc, rozdwik ten uwyrania si i powiksza. Niemniej jednak, badania nakierowane na wiedz nadal dominuj we wszystkich dziedzinach akademickich2. Postmodernici, konstruktywici spoeczni i inni, przeciwstawiajcy si samej idei rozumu i racjonalnego badania, s krytyczni wobec tego, co reprezentuje sob paradygmat wiedzy3. Ich krytyka jest przeciwstawna mojej. Kopot z paradygmatem wiedzy nie polega na tym, i stanowi on wcielenie rozumu, lecz przeciwnie, na tym, e cechuje go zasadnicza i szkodliwa irracjonalno. Nie cierpimy na nadmiar, lecz na niedostatek racjonalnoci. Co jednak rozumiem przez racjonalno? W stosowanym tu terminie racjonalno odwouj si do istnienia metod, strategii i regu, ktrych zastosowanie, ceteris paribus, daje najwiksze szanse na rozwizanie naszych problemw i realizacj zaoonych celw. Zasady rozumu nie okrelaj dokadnie, co naley zrobi, i nie gwarantuj sukcesu. Pomagaj nam odkry i okreli, co faktycznie ley w naszych interesach, ale niczego za nas nie rozstrzygaj. S one meta-metodami. Zakadaj, e jestemy w stanie zastosowa w praktyce wiele ju istniejcych metod i wskazuj, w jaki sposb wykorzysta to, co ju potramy, w celu rozwizywania kolejnych problemw. Poniej wymienione s cztery absolutnie podstawowe, prawie banalne reguy rozumnego postpowania: (1). Jasno wyraaj rozwizywane problemy i d do doskonalenia ich artykulacji. (2). Proponuj i oceniaj krytycznie rozwizania4.
1 Bardziej wnikliw charakterystyk paradygmatu wiedzy czy te lozoi wiedzy znajdzie czytelnik w moim From Knowledge to Wisdom, Oxford, 1984, Blackwell, rozdzia 2; II wydanie, zmienione i rozszerzone, London, 2007, Pentire Press. 2 Po wicej szczegw na ten temat, odsyam do: From Knowledge to Wisdom, rozdzia. 6. Drugie wydanie ksiki dowodzi, jak niewiele zmienio si od czasu pierwszego wydania. 3 Zob. From Knowledge to Wisdom, wyd. II, s. 40-43. 4 the one method of all rational discussion is that of stating ones problem clearly and examining its various proposed possible solutions critically K. P o p p e r: The Logic of Scientic Discovery, London 1959, Hutchinson, s. 16. (W polskim przekadzie: []istnieje metoda, ktr mona by opisa jako jedyn metod lozoi. Nie jest ona waciwa tylko lozoi; jest raczej jedyn metod wszelkiej racjonalnej dyskusji [] Metoda, ktr mam na myli, polega na stawianiu problemu i kryt yczn ym rozpatrywaniu rozmaitych wysuwanych rozwiza. K. R. P o p p e r: Logika odkrycia naukowego, prze. U. Niklas, Warszawa 1977, PWN, s. 21). Popper zbyt mocno przeciwstawia si specjalizacji wiedzy, aby uwzgldni regu (3); nie dostrzega, e wszelkie zo zwi-

274

NICHOLAS MAXWELL

(3). Jeli problem okazuje si szczeglnie trudny, podziel go na mniejsze, atwiejsze do rozwizania, wstpne i podrzdne problemy, starajc si stopniowo wypracowa rozwizanie problemu waciwego. (4). W tym ostatnim przypadku upewnij si jednak, e cel wyjciowy i cele podrzdne pozostaj ze sob w interakcji tak, e jeden wpywa na realizacj drugiego5. Kade przedsiwzicie polegajce na rozwizywaniu problemw jest irracjonalne w tym stopniu, w jakim uporczywie amie ktre z wymienionych zasad. Jego wydolno w rozwizywaniu problemw doznaje wwczas uszczerbku. Paradygmat wiedzy jest tak dalece irracjonalny, e amie w uporczywy i strukturalny sposb trzy spord wymienionych czterech zasad rozumu. To wanie dugotrwaa, dogbna irracjonalno, waciwa dziaalnoci akademickiej, odpowiada po czci za pojawienie si naszych dzisiejszych globalnych problemw oraz za nieumiejtno radzenia sobie z nimi efektywnie i mdrze. Zakadajc, e podstawowym zadaniem dziaalnoci akademickiej jest krzewienie ludzkiego dobrobytu udzielanie ludziom wsparcia w ich deniu do realizacji tego, co w yciu wartociowe, za pomoc narzdzi intelektualnych, technologicznych i edukacyjnych, podstawowymi problemami, ktre instytucje naukowe powinny pomaga rozwiza, s problemy ycia i dziaania, nie za problemy wiedzy. Naprawd liczy si to, co robimy lub od czego si uchylamy. Nawet, gdy potrzebna jest nowa wiedza, na przykad w medycynie czy w rolnictwie, autentyczn warto wnosi to, jak moemy t wiedz wykorzysta, a nie ona sama jako taka (pomijajc te przypadki, gdy za warto przyjmuje si wanie sam wiedz). Ponadto, aby realizowa bardziej skutecznie ni obecnie to, co wartociowe w yciu, musimy odkry, jak stawi czoa naszym yciowym problemom w sposb bardziej kooperacyjnie racjonalny ni dotychczas. Zatem instytucje akademickie, aby promowa w sposb racjonalny ludzki dobrobyt, musz uczyni swoim priorytetem dwa zadania: (1) artykulacj problemw ycia, oraz (2) proponowanie oraz krytyczn ocen moliwych i aktualnie podejmowanych (w coraz wikszym stopniu opartych na wsppracy) dziaa. Musz one przeprowadza oceny rozwiza legislacyjnych, zmian instytucjonalnych, polityk spoecznych, programw politycznych, sposobw ycia i lozoi yciowych pod ktem ich zdolnoci do wspierania ludzi w realizacji tego, co wartociowe w yciu6. Instytucje i rodowiska akademickie bd oczywicie musiay (3) podejzane z nadmiern specjalizacj moe zosta zrwnowaone poprzez implementacj reguy (4). Omwienie Poppera sprzeciwu wobec specjalizacji mona znale w moim Poppers Paradoxical Pursuit of Natural Philosophy, w: J. S h e a r m u r, G. S t o k e s: Cambridge Companion to Popper, Cambridge University Press, 2012; dostpne online pod adresem: http://philpapers.org/archive/MAXPPP.1.doc. 5 Bardziej szczegowe omwienie metod racjonalnego rozwizywania problemw znajduje si w moim From Knowledge to Wisdom, op. cit., rozdz. 4. 6 Kto mgby zaprotestowa mwic, i aby mc podj jakiekolwiek racjonalne dziaanie, jakkolwiek aktywno, konieczne jest uprzednie posiadanie wiedzy. Obalenie tej tezy znajdzie czytelnik w moim Knowledge to Wisdom, rozdzia 8, odpowied na zastrzeenie 6. Aby dziaa racjonalnie, musimy by zdolni do dziaania

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

275

mowa specjalistyczne problemy wiedzy i technologicznego know-how, ale przy tym bd zmuszone (4) zapewni, by rozwaania skoncentrowane na problemach ycia wpyway na wyspecjalizowane badania naukowe, i vice versa. Obecnie rodowiska i instytucje naukowe z doskonaym skutkiem implementuj regu (3). Wynik jest jedn z najbardziej uderzajcych cech dzisiejszego funkcjonowania nauki: zawia, o strukturze przypominajcej drzewo, sie wyspecjalizowanych dyscyplin, w ktrych dy si do rozwizania problemw wiedzy i technologicznego know-how, te za dyscypliny dziel si cigle na jeszcze bardziej wyspecjalizowane, podrzdne. Jednake dzisiejsza nauka instytucjonalna, zdominowana przez paradygmat wiedzy, amie reguy (1), (2) i (4). Badania zorientowane na wiedz wykluczaj z dziedziny intelektualnych docieka zadanie (1), zwizane z potrzeb artykulacji celw yciowych oraz zadanie (2) polegajce na dokonywaniu krytycznej oceny potencjalnych rozwiza i dziaa tylko dlatego, e zadania te nie maj bezporedniego przeoenia na proces zdobywania wiedzy. Te ostatnie rodzaje bada, o ile w ogle s prowadzone, znajduj si na obrzeach nauki, prowadzi si je w wydziaach i katedrach zajmujcych si zagadnieniami polityki spoecznej, rozwoju, pokoju i rodowiska naturalnego; nie stanowi one gwnych, fundamentalnych intelektualnych zada nauki. A poniewa gwaci si (1) i (2), nieuchronnie amie si te (4)7. Jak stwierdziem, trzy z czterech najbardziej elementarnych, moliwych do wymylenia fundamentalnych zasad racjonalnego dziaania czcych si z rozwizywaniem problemw amie si systematycznie w dzisiejszych badaniach naukowych. Owa dugotrwaa, caociowa, strukturalna irracjonalno ma zatrwaajce konsekwencje. Dugotrway i mogcy si poszczyci znaczcymi sukcesami paradygmat nabywania wiedzy i technologicznego know-how, odseparowany od bardziej fundamentalnych trosk zwizanych z rozwizywaniem problemw yciowych w wyniku niepowodzenia we wdroeniu (1) i (2) prowadzi do tego, e, jak widzielimy, rozwj przemysu, rolnictwa, wojskowoci i demograi staje si tak znaczcy, i powoduje pojawienie si dziesiciu problemw globalnych, o ktrych bya mowa na pocztku. Poraka w zakresie wdroenia (1) i (2) sprawia, e instytucjonalna nauka akademicka nie zdoaa wspomc ludzkoci w rozpoznaniu i zrozumieniu, na czym polegaj nadcigajce problemy globalne i co trzeba zrobi, aby je powstrzyma. Co wicej, niepowodzenie w przenoszeniu do praktyki (4), a take (1) i (2) oznacza, e rozwj wiedzy i technologicznego know-how nie jest oparty
w wiecie, do wyobraenia sobie i krytycznej oceny moliwych dziaa i do nabywania istotnej wiedzy; nie moemy jednak rozpoczyna od zdobywania wiedzy, poniewa tylko pod warunkiem posiadania jakich wstpnych pomysw co do istoty naszego problemu oraz tego, co moemy zrobi, aby sobie z nim poradzi, moemy by w stanie rozpozna, jakiego rodzaju wiedz powinnimy naby. Co wicej, argumentuj szczegowiej, w pewnym wanym sensie wiedzie jak, zdolno do dziaania, jest bardziej fundamentalna ni wiedzie, e. To drugie zaley od pierwszego. W rozdziale 8 odpieram osiem innych zastrzee co do tezy o przejciu od wiedzy do mdroci. 7 Dane empiryczne i argumenty, pokazujce w szczegach zakres, w jakim nauka akademicka w praktyce realizuje paradygmat wiedzy, a w efekcie, marginalizuje problemy ycia, zobacz moje From Knowledge to Wisdom, rozdz. 6, zwaszcza II wydanie.

276

NICHOLAS MAXWELL

na dobrym rozeznaniu naszych problemw yciowych oraz dziaa, jakie naley podj, aby je rozwiza. Priorytetw lecych u rde prac badawczych i technologicznych nie wyznacza wiate zrozumienie najbardziej palcych ludzkich potrzeb, zwaszcza potrzeb biednych tego wiata; wytyczaj je potrzeby zamonych i potnych: potrzeby populacji pierwszego wiata, rzdw, przemysu i wojska. Nie udao si nam rozwin takiej technologii i przemysu, jakich pilnie potrzebujemy, aby upora si z napierajcym, coraz silnie dajcym o sobie zna problemem zmian klimatycznych. Badania medyczne s w przewaajcej mierze nastawione na leczenie chorb ludzi zamonych, nie za biednych. Udzia wydatkw przeznaczonych na rozwj bada w zakresie wojskowoci w budetach pastw rozwinitych jest szczeglnie niepokojcy8. Wielka Brytania wydaje okoo 30% swojego budetu na badania i rozwj militariw. W Stanach Zjednoczonych to ponad 50%. Nie jest wcale oczywiste, e tak pojmowane priorytety badawcze su interesom ludzkoci jednak kwesti t rzadko podnosi si na forach publicznych9. Ze wzgldu na prowadzenie bada naukowych i technologicznych w dalece irracjonalnym paradygmacie wiedzy, ich niezmierny sukces intelektualny doprowadzi do ogromnego wzrostu w zakresie naszych, a w kadym razie, niektrych z nas, moliwoci dziaania, bez towarzyszcej im umiejtnoci dziaania w sposb mdry. Nauka bez mdroci doprowadzia do globalnego kryzysu naszych czasw. Jakiego rodzaju bada akademickich potrzebujemy, abymy byli w stanie skutecznie radzi sobie z problemami ycia, w tym z problemami globalnymi, w sposb naprawd efektywny, inteligentny i ludzki? Odpowiedzi jest paradygmat mdroci. Otrzymujemy go, gdy paradygmat wiedzy zostaje zmodykowany w wystarczajcym stopniu, aby zapewni wprowadzenie w ycie wszystkich czterech regu racjonalnego rozwizywania problemw. Centralnym i podstawowym zadaniem intelektualnym stojcym przed paradygmatem mdroci jest artykulacja problemw ycia jednostkowych, spoecznych i globalnych oraz proponowanie i krytyczna ocena moliwych rozwiza, dziaa, polityk spoecznych, programw politycznych, zmian instytucjonalnych i lozoi ycia. Zadanie to naley do zorientowanych na mdro bada spoecznych i humanistyki, stanowicych rdze samego przedsiwzicia akademickiego; badania te s intelektualnie bardziej fundamentalne ni nauki przyrodnicze i technologia. Uprawianie wiedzy dotyczcej zjawisk przyrodniczych i spoecznych powinno wypywa i zwrotnie oddziaywa na podstawow aktywno intelektualn zwizan z problemami ycia (cho oczywicie, uprawianie wiedzy naukowej nie powinno by ograniczone do tego, co w danej chwili uwaamy za istotne z punktu widzenia naszych aktualnych problemw, a wiedza i rozumienie mog by wartociowe same przez si).
8 Omwienie negatywnych skutkw zwizanych z realizacj paradygmatu wiedzy: From Knowledge to Wisdom, rozdz. 3. 9 Zobacz jednak: D. S m i t h: The Atlas of War and Peace, London, 2003, Earthscan; C. L a n g l e y: Soldiers in the Laboratory, Folkstone 2005, Scientists for Global Responsibility.

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

277

W istocie liczy si ten rodzaj namysu, w jaki jestemy zaangaowani, funkcjonujc na rnych poziomach indywidualnym, spoecznym i globalnym, i ktry kieruje naszymi dziaaniami. Musimy ulepszy spoecznie aktywne mylenie. Z perspektywy paradygmatu mdroci, sednem aktywnoci akademickiej jest doradzanie ludziom, jak doskonali ich zdolnoci do aktywnego, spoecznie zaangaowanego mylenia, ktre kieruje dziaaniami. Naukowe rozwizywanie problemw jest wyspecjalizowanym wycinkiem ludzkiego rozwizywanie problemw w ogle, dlatego te musi zachodzi dwutorowa interakcja midzy obu wymiarami, zgodnie z regu (4). Waciwie podstawowym zadaniem uniwersytetw jest edukowanie spoeczestwa w zakresie tego, na czym polegaj nasze problemy i co musimy zrobi, aby sobie z nimi radzi, w toku dyskusji i debat. Uniwersytety musz sta si czym w rodzaju sektora usug publicznych, czynic dla spoeczestwa to, co obecne suby cywilne czyni w ukryciu, jak mona podejrzewa, dla rzdw. Nauka instytucjonalna miaaby wystarczajco duo wadzy, aby sta si niezalena od rzdw, przemysu, wojskowoci, mediw, ale nie wicej10. Wersja paradygmatu mdroci, zwizana z mechanizmami rozwizywania problemw jest przedstawiona na rysunku 1.
wiat spoeczny Badania akademickie

Komunikacja, dyskusja krytyczna Nauki przyrodnicze Przemys Nauki techniczne


1. Artykuowanie problemw ycia 2. Proponowanie i krytykowanie moliwych rozwiza i dziaa

Nauki formalne

Badanie sfery spoecznej Prawo

Nauki humanistyczne Sztuka

Rzd

Media

Mylenie fundamentalne jako integralna cz ycia prywatnego i spoecznego

Promocja humanitarnych, kooperacyjnie racjonalnych instytucji i sposobw ycia

Rys. 1: Badania nakierowane na mdro, oparte na racjonalnoci polegajcej na efektywnym rozwizywaniu problemw.
10 Dokadniejsza ekspozycja idei nakierowanego na rozwizywanie problemw paradygmatu mdroci, zob. From Knowledge to Wisdom, rozdzia 4. Zobacz te moj Is Science Neurotic?, London 2004, Imperial College Press, rozdzia. 3.

278

NICHOLAS MAXWELL

Drugi argument: racjonalno zorientowana na cele


Mona zapyta: skoro, jak dowodziem, dzisiejsza zinstytucjonalizowana nauka charakteryzuje si rozleg, szkodliw, strukturaln irracjonalnoci, kiedy i jak do tego doszo? Odpowied odsya nas do XVIII-wiecznych ruchw owieceniowych. Filozofom francuskiego Owiecenia dotyczy to w szczeglnoci Woltera, Diderota, Condorceta i pozostaych przywiecaa wspaniaa idea, i postp nauki moe by rdem wiedzy o tym, jak osiga spoeczny postp w budowaniu owieconego wiata. To twierdzenie jest centraln ide francuskiego Owiecenia. Filozofowie zrobili wszystko co byo w ich mocy, aby idea ta zostaa zaakceptowana, zaadaptowana i wdroona11. Rozwinicie i implementacja tej idei wymaga jednak waciwego przeprowadzenia trzech nastpujcych krokw. 1. Metody suce osiganiu postpu naley poprawnie zidentykowa. 2. Metody te trzeba poprawnie uoglni tak, aby mona byo stosowa je owocnie w rozmaitych ludzkich przedsiwziciach o dowolnych celach, nie za stosowa je jedynie w ulepszaniu wiedzy. 3. Odpowiednio uoglnione metody osigania postpu musz by waciwie wykorzystywane w wielkich ludzkich przedsiwziciach, dcych do postpu spoecznego zmierzajcego do owieconego, mdrego, cywilizowanego wiata. Niestety Filozofowie wszystkie trzy idee pojli bdnie. Spartaczyli robot. Zamiast metody osigania postpu poprawnie uoglnione na podstawie metod naukowych zastosowa bezporednio do ycia spoecznego, w celu realizacji budowy owieconego wiata, Filozofowie popenili gigantyczne uchybienie, prbujc zastosowa istotnie wadliwe koncepcje metody naukowej do nauk spoecznych, uy ich do realizacji zadania polegajcego nie na deniu do lepszego wiata, ale do lepszej wiedzy o zjawiskach spoecznych. Pozostajc pod wpywem przekonania Francisa Bacona o zalenoci ludzkiego dobra od sukcesywnego ulepszania wiedzy o wiecie naturalnym, Filozofowie przyjli, co by moe jest cakowicie zrozumiae, e rwnie wane, a by moe nawet waniejsze jest doskonalenie wiedzy na temat samego wiata spoecznego. Najpierw wiedz naley zdoby; nastpnie naley j zastosowa do krzewienia ludzkiego dobrobytu. W zwizku z tym, Filozofowie przystpili do formowania i rozwijania nauk spoecznych: ekonomii, socjologii, psychologii, antropologii, i reszty. I to wanie owe dawne uchybienie, przejte w XIX wieku przez J. S. Milla, Karola Marksa i wielu innych, wlane w nauk instytucjonaln w wieku XX, wraz ze stworzeniem rozmaitych gazi nauk spoecznych na uniwersytetach na caym wiecie, jest wci wpisane w instytucjo11 Najlepszym ujciem Owiecenia pozostaje dla mnie wci: P. G a y: The Enlightenment: An Interpretation, London 1973, Wildwood House.

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

279

naln i intelektualna struktur dzisiejszej nauki, nieodczne od specyki znaczcej czci bada spoecznych. Skutki ponosimy po dzi dzie: jest nimi paradygmat wiedzy, spartaczona wersja Owieceniowej idei12. Paradygmat wiedzy, krtko mwic, jest rezultatem zastosowania, bdcych uoglnieniem metod naukowych, metod osigania postpu do nauk spoecznych, do realizacji zadania polegajcego na doskonaleniu wiedzy o yciu spoecznym, zamiast zastosowania tych metod bezporednio do ycia spoecznego, wprzgnicia ich do realizacji zadania polegajcego na deniu do owieconego wiata. Rozwa teraz nieco bardziej szczegowo, na czym polega owo uchybienie, ktre odziedziczylimy w spadku po Owieceniu, i jak je naprawi, uwzgldniajc trzy wymienione wczeniej kroki. Rozwaenie to stanowi mj drugi argument na rzecz paradygmatu mdroci. W rezultacie otrzymuje si ulepszon wersj paradygmatu mdroci, szczeglne wan w tych sytuacjach, gdy same cele staj si problematyczne. Przedstawione ujcie paradygmatu mdroci wzbogaca i udoskonala przedstawion powyej koncepcj rozwizywania problemw. Rozpocz naley od tego, i Filozofowie nie zdoali waciwie poj metod osigania postpu, waciwych naukom przyrodniczym. Od dAlemberta w XVIII wieku, po Karla Poppera w wieku XX, zarwno uczeni, jak i lozofowie powszechnie podzielali pogld goszcy, e nauka rozwija si poprzez bezstronne ocenianie teorii w wietle wiadectw empirycznych i przy zastrzeeniu, e w nauce nie przyjmuje si adnego trwale obowizujcego zaoenia o wiecie niezalenie od wiadectw dowiadczalnych. Mona preferowa teorie prostsze i bardziej zunikowane, ale w adnym razie nie jest to jednoznaczne z przypisaniem samej naturze prostoty, unikacji czy pojmowalnoci. w ortodoksyjny pogld, ktry okrelam mianem standardowego empiryzmu, jest jednak nie do utrzymania. Jeliby traktowa go dosownie, nauka stanaby w miejscu. Jest tak, poniewa dla kadej z zaakceptowanych teorii zycznych, T, jak teoria Newtona czy teoria kwantw, mona wymyli nieskoczenie wiele teorii wobec niej konkurencyjnych, o wikszych od niej sukcesach empirycznych; teorie te s zgodne z T w zbiorze zaobserwowanych zjawisk, a nie s zgodne w obszarze pewnych zjawisk niezaobserwowanych, a ponadto przewiduj te z powodzeniem, cho w sposb cakowicie ad hoc, te zjawiska, ktre T przewiduje bdnie, bd nie przewiduje ich wcale. Fizyka utonaby w oceanie tego typu empirycznie poprawnych teorii. W rzeczywistoci jednak takie konkurencyjne teorie wyklucza si jako katastrofalnie pozbawione jednoci. Dwa wzgldy kieruj akceptacj teorii w zyce: sukces empiryczny oraz jedno (unity). dajc jednoci, domagamy si, by fun12 Podobne ujcie rozwoju nauk spoecznych, nie operujce wszak kategori uchybienia, znajdzie czytelnik w: R. A r o n: Main Currents in Sociological Thought, Penguin, Harmondsworth, tom 1, 1968; tom 2, 1970; J. Farganis [red.]: Readings in Social Theory: The Classic Tradition to Post-Modernism, New York, 1993, McGraw-Hill, Introduction.

280

NICHOLAS MAXWELL

damentalna teoria zyczna ujmowaa zjawiska bdce jej dziedzin odniesienia za pomoc tych samych praw dynamicznych13. Konsekwentnie uznajc tylko teorie, ktre charakteryzuje jedno, a wobec tego nie przyjmujc teorii pozbawionych jednoci, chocia majcych tyle samo lub wicej sukcesw empirycznych, zyka czyni wane zaoenie o wszechwiecie: natura wszechwiata sprawia, e teorie niezunikowane s faszywe. Wszechwiat ma zunikowan struktur dynamiczn. Jest pojmowalny zykalnie w tym sensie, e istniej wyjanienia zjawisk, ktre mog zosta odkryte. Jest jednak gboko problematyczne, nietestowalne (zatem metazyczne) zaoenie, zgodnie z ktrym wszechwiat jest zykalnie pojmowalny. Nauka musi zaoy, lecz nie moe dowie, e wszechwiat jest pojmowalny. Jeszcze mniejszy stopie pewnoci maj zaoenia dotyczce tego, w jaki konkretnie sposb mona wszechwiat pojmowa. Rzut oka na histori zyki ujawnia, e relewantne idee zmieniay si dramatycznie. W XVII wieku przypuszczano, e wszechwiat skada si z korpusku o niewielkich rozmiarach, malutkich kul bilardowych, ktre oddziauj na siebie na zasadzie bezporedniego kontaktu. Ta hipoteza otworzya drog do idei wiata zoonego z punktowych czstek, otoczonych przez sztywne pola si o sferycznych symetriach. Ta idea z kolei doprowadzia do nastpnej goszcej, e istnieje tylko jedno, samooddziaujce pole, zmieniajce si w sposb cigy w czasie i w przestrzeni. Obecnie uwaa si, e rzeczywisto skada si z niewielkich rozmiarw strun kwantowych w dziesicio- lub jedenasto- wymiarowej czasoprzestrzeni. Tego typu zaoenia musz by przyjmowane, jednak ze wzgldu na dane historyczne oraz fakt, i dotycz one ostatecznych wasnoci wszechwiata, o ktrych nie mamy wiedzy, najrozsdniej jest uzna, e z wszelkim prawdopodobiestwem s one faszywe. Jedynym sposobem przezwycienia tego podstawowego dylematu jest pojmowanie zyki jako dziedziny opartej na zbiorze hierarchicznie uporzdkowanych zaoe dotyczcych pojmowalnoci i poznawalnoci wszechwiata, poczwszy od tych znajdujcych si na szczycie, najbardziej oglnych w treci, ktrych prawdziwo jest bardziej prawdopodobna, a przy tym koniecznych, aby nauka lub zdobywanie wiedzy byo w ogle moliwe (zobacz rys. 2). W ten sposb tworzy si ram pojciow zoon z relatywnie pozbawionych treci, nieproblematycznych i trwaych zaoe oraz zwizanych z nimi metod, w obrbie ktrej zaoenia i skorelowane z nimi metody, o bogatszych treciach i problematyczne, mona zmienia i poprawia w toku rozwoju nauki. Akceptuje si te zaoenia znajdujce si nisko w hierarchii, ktre (a) najlepiej zgadzaj si z zaoeniami znajdujcymi si powyej, (b) pozostaj w najwikszej zgodnoci z najlepiej potwierdzonymi empirycznie, postpowymi programami badawczymi, lub daj najwiksze nadzieje na powstanie takiego programu. Inaczej rzecz ujmujc, tworzy si struktur wzgldnie
13 Wyjanienie tego, co dokadnie oznacza, e teoria zyczna jest zunikowana i posiadajca moc wyjaniajc (explanatory) w zblionych kategoriach, znajdzie czytelnik w pracach przywoanych w przypisie 27.

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

281

niespecycznych, nieproblematycznych, staych celw i metod, w ramach ktrej wraz z ewolucj poznania naukowego zmieniaj si znacznie bardziej specyczne i problematyczne cele i metody badawcze. Pomidzy naprawianiem wiedzy, ulepszaniem celw i metod oraz ulepszaniem wiedzy o tym, jak ulepsza wiedz zachodzi pozytywne sprzenie zwrotne. Stanowi ono o istocie racjonalnoci naukowej, jest metodologicznym kluczem do bezprecedensowego sukcesu nauki. Nauka przystosowuje swoj natur do tego, co odkrywa w naturze wszechwiata14. Przedstawion hierarchiczn koncepcj zyki, ktr okrelam mianem empiryzmu zorientowanego na cele (aim-oriented empiricism) mona z atwoci uoglni tak, aby uwzgldnia problematyczne zaoenia zwizane z celami nauki dotyczcymi wartoci i spoecznych zastosowa nauki. Mona j te uoglni tak, by obejmowaa rne dziedziny nauk przyrodniczych. Rne nauki maj rne specyczne cele i rne metody, cho we wszystkich naukach przyrodniczych obowizuje jedna meta-metodologia empiryzmu zorientowanego na cele15. W praktyce nauka stosuje si do zasad empiryzmu zorientowanego na cele; w przeciwnym razie nigdy nie wykroczylibymy poza nauk przed-Galileuszow, Arystotelesowsk. Jednake, poniewa wikszo uczonych przyjmuje standardowy empiryzm za rzecz oczywist i dy do jego implementacji, empiryzm zorientowany na cele jest realizowany praktycznie w sposb ukradkowy i w pewnym stopniu bezowocny, co ma niekorzystne konsekwencje dla samej nauki16. Tyle na temat pierwszego z uchybie popenionych przez tradycyjne Owiecenie oraz tego, jak z niego wybrn17. Poza niewaciw identykacj metod naukowych, Filozofowie, co oczywiste, nie zdoali te odpowiednio uoglni tych metod. Nie byli w stanie doceni wagi idei, by problematyczne cele (i skorelowane z nimi metody) ujmowa w formie hierarchii; t ide mona uoglni i zastosowa w sposb owocny do innych istotnych przedsiwzi poza nauk. Wiele innych przedsiwzi posiada problema14 Jest rzecz godn uwagi, e kady niemal uznaje, i tego rodzaju pozytywne sprzenie zwrotne midzy doskonaleniem wiedzy i doskonaleniem wiedzy na temat metod zdobywania wiedzy cay czas zachodzi na poziomie empirycznym. Wraz z nabywaniem wiedzy rozwijamy nowe metody empiryczne, nowe narzdzia obserwacyjne i eksperymentalne, takie jak mikroskopy, radioteleskopy, mikroskopy elektronowe, komory Wilsona, akceleratory czstek, i inne narzdzia wspczesnej nauki, ktre z kolei prowadz wtrnie do ogromnego przyrostu wiedzy. Szeroka akceptacja standardowego empiryzmu utrudnia spostrzeenie, i podobne pozytywnie sprzone procesy zachodz te na poziomie teoretycznym. Doskonalenie wiedzy teoretycznej prowadzi do doskonalenia zaoe na poziomie 3 hierarchii przedstawionej na rys. 2, co z kolei prowadzi do doskonalenia metod poziomu 3 nowe zasady symetrii, takie, jak niezmienniczo Lorentza, czy te symetrie cechowania, co z kolei prowadzi do nowych rozwiza teoretycznych na poziomie 2. 15 Wicej na ten temat, zobacz moj Is Science Neurotic?, op. cit., s. 4147. 16 Zobacz Is Science Neurotic?, rozdzia 2; oraz moje Do We Need a Scientic Revolution?, Journal for Biological Physics and Chemistry, rocznik 8, nr 3/2008, s. 95105. 17 Wicej szczegw w moich: The Comprehensibility of the Universe: A New Conception of Science, Oxford University Press, 1998; Is Science Neurotic?; zwaszcza rozdziay 5, 9. Zob. te Popper, Kuhn, Lakatos and Aim-Oriented Empiricism, Philosophia 32, nr 14/2004, s. 181239; oraz A Priori Conjectural Knowledge in Physics, w: M. Shaffer, M. Veber [red.]: What Place for the A Priori?, Chicago 2011, Open Court, s. 211240. Oba teksty s dostpne on-line: http://philpapers.org/prole/17092.

282
Poziom 7 Teza, e wszechwiat jest czciowo poznawalny Poziom 6 Teza goszca, e wszechwiat jest meta-poznawalny Poziom 5 Teza goszca, e wszechwiat jest pojmowalny Poziom 4 Teza goszca, e wszechwiat jest poznawalny fizycznie (fizykalizm) Poziom 3 Projekt: aktualna wersja fizykalizmu Poziom 2 Akceptowane fundamentalne teorie fizyczne Poziom 1

NICHOLAS MAXWELL
Aktualna wiedza naukowa reprezentowana przez:

CP

MW

Alternatywy wzgldem meta-poznawalnoci Meta-poznawalne alternatywy wzgldem poznawalnoci

Pojmowalne alternatywy wzgldem fizykalizmu

Fizykalnie pojmowalne alternatywy wzgldem aktualnego projektu Rosnce ograniczajce nieempiryczne zasady metodologiczne (symetrii czy zasady niezmiennoci)

DANE EMPIRYCZNE

Rys. 2: Metody naukowe osigania postpu wedug empiryzmu nakierowanego na cele.

tyczne cele problematyczne z powodu tego, e koliduj one z innymi, przyjtymi jednoczenie celami, lub dlatego, e zaoone cele okazuj si nierealizowalne lub z jakich wzgldw niepodane, lub jedno i drugie. Takie przedsiwzicia zyskayby przy wykorzystaniu metodologii hierarchicznej, uoglnionej z metodologii naukowej, umoliwiajc tym samym, w toku realizacji przedsiwzicia, udoskonalanie obranych celw i metod. Mona mie nadziej, e w wyniku zastosowania w yciu metod uoglnionych, stosowanych z takim powodzeniem w nauce, niektre zdumiewajce sukcesy nauki mogyby zosta powtrzone w innych wanych dziedzinach ludzkich usiowa, w ktrych problematyczne cele rni si od tych w nauce. Filozofowie nie zdoali, krtko mwic, uoglni empiryzmu zorientowanego na cele, waciwej metody rozwizywania problemw w nauce w taki sposb, by wytworzy now, zorientowan na cele (aim-pursuing) koncepcj racjonalnoci racjonalnoci zorientowanej na cele (aim-oriented rationality), jak mona j okreli ktra akcentuje potrzeb reprezentowania podstawowego celu, gdy ten staje si problematyczny, w formie hierarchii celw (i zwizanych z nimi metod), w ktrej cele staj si coraz mniej specyczne, a tym samym i problematyczne, wraz z przemierzaniem kolejnych szczebli hierarchii. W ten sposb, (analogicznie do tego, jak w empiryzmie zorientowanym na cele w nauce), tworzony jest schemat wzgldnie nieproblematycznych, niekontrowersyjnych celw i metod, w ramach ktrego bardziej specyczne i kontrowersyjne cele (i skorelowane metody) mog

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

283

by ulepszane w sposb kooperatywny, w wietle uzgodnionych, nieproblematycznych celw i ideaw oraz w wietle tego, czego dowiadczamy, czym si cieszymy, z jakiego powodu cierpimy robic to, co robimy w trakcie realizacji naszych poszczeglnych celw. Trzecie i najbardziej katastrofalne uchybienie Filozofw polega na tym, e nawet nie podjli oni prby zastosowania racjonalnoci zorientowanej na cele (uoglnionej na podstawie empiryzmu zorientowanego na cele, obowizujcego w metodologii nauki) do ogromnego i gboko problematycznego przedsiwzicia, jakim jest postpowanie zmierzajce do realizacji owieconego, mdrego wiata. Cel takiego przedsiwzicia jest notorycznie problematyczny. A to z tej racji, e wszystkie rodzaje uzasadnie dotyczcych tego, co konstytuuje dobry wiat, wiat osigalny i rzeczywicie podany, musz by zasadniczo i trwale problematyczne18. Przede wszystkim wane jest tu zastosowanie uoglnionej wersji hierarchicznych, generujcych postp metod nauki, zaprojektowanych specjalnie po to, aby uatwi postp wwczas, gdy cele s problematyczne: zobacz rysunek 3. Dokadnie tego nie udao si dokona Filozofom. Jak ju wspominaem, zamiast zastosowa racjonalno zorientowan na cele ycia spoecznego, Filozofowie usiowali powanie wadliw koncepcj metody naukowej uy do nauk spoecznych, za gwne zadanie przyjmujc nie postp w deniu do lepszego wiata, ale postp w deniu do lepszej wiedzy o zjawiskach spoecznych19. Rezultatem tych trzech uchybie Owiecenia jest dzisiejszy system bada akademickich. Paradygmat wiedzy jest, krtko mwic, produktem spartaczonej prby stworzenia racjonalnego typu badania, zaprojektowanego tak, aby pomc nam w tworzeniu lepszego, bardziej owieconego wiata. Dwa stulecia pniej jestemy znacznie opnieni w oczyszczaniu naszych kluczowych instytucji z bdw, odziedziczonych po przeszoci.
18 Istnieje szereg powodw, dla ktrych cel polegajcy na deniu do faktycznie cywilizowanego wiata jest zasadniczo problematyczny. Ludzie maj rne pomysy, co do tego, co konstytuuje cywilizacj. Wikszo pomysw na temat budowy Utopii, idealnie cywilizowanego spoeczestwa, okazywaa si w praktyce nierealizowalna i dogbnie niepodana. Ludzkie interesy, wartoci i ideay koliduj ze sob. Nawet wartoci, ktre, jak twierdz niektrzy, powinny by czci cywilizowanego wiata, mog pozostawa w konikcie. A w zwizku z tym, wolno i rwno, cho wzajemnie powizane, mog ze sob kolidowa. Pojcie wolnoci, zgodnie z ktrym wolno naley si jednym, a nie innym, byoby wielce osobliwe; jeli jednak wolno realizowana jest zbyt odgrnie i autorytarnie (singlemindedly) podwaona zostanie wolno indywidualna, a tym samym zakwestionowana zostanie te rwno, poniewa klasa uprzywilejowana bdzie miaa prerogatywy, aby narzuci swoj ide rwnoci innym, jak w ZSRR. Podstawowym celem legislacji w cywilizowanym wiecie powinno by powikszanie zakresu wolnoci poprzez jej ograniczanie: w ten sposb ujawniony zostaje zasadniczo problematyczny i paradoksalny charakter celu, polegajcy na tworzeniu cywilizacji. Mylicielem, ktry silnie podkrela zasadniczo problematyczny, wewntrznie sprzeczny charakter idei cywilizacji, by Isaiah Berlin; zobacz, na przykad: I. B e r l i n: Against the Current, London 1980, Hogarth Press, s. 7479 (wydanie polskie: I. B e r l i n: Pod prd. Eseje z historii idei, red. Henry Hardy, prze. Tomasz Bieru, Pozna 2002, Zysk i S-ka.) Berlin sdzi, e problem jest nie do rozwizania; ja z kolei, przeciwnie, uwaam, e hierarchiczna metodologia dostarcza nam rodkw uczenia si, jak doskonali nasze rozwizania problemw w realnym yciu. 19 Wicej szczegw na temat racjonalnoci zorientowanej na cele, oraz koncepcji paradygmatu mdroci na niej opartej, zobacz From Knowledge to Wisdom, rozdziay 5 i 8; Is Science Neurotic?, rozdziay 3 i 4.

284

NICHOLAS MAXWELL

Zatem waciwie zastosowana owieceniowa idea uczenia si z postpu nauki, jak ma si dokonywa postp spoeczny, prowadzcy do wiata owieconego, obejmowaaby rozwj bada spoecznych, pojmowanych w punkcie wyjcia nie jako nauka spoeczna, lecz raczej jako spoeczna metodologia lub lozoa spoeczna. Podstawowe zadanie polegaoby na wnikniciu w indywidualn i spoeczn egzystencj oraz na wczeniu [w przedsiwzicie] instytucji spoza nauki struktur rzdowych, przemysu, rolnictwa, biznesu, mediw, systemu prawa, edukacji, stosunkw midzynarodowych hierarchicznych metod generujcych postp uzyskiwanych poprzez uoglnienie metod nauki.
Poziom 7

Cywilizacja 5

Idealny, realizowany porzdek spoeczny (czymkolwiek on ma by), ktry powinnimy prbowa osign w dugim czasie wiat, w ktrym kady w rwnej mierze podtrzymuje i kreuje to, co wartociowe tak dugo, jak to moliwe wiat, ktry jest demokratyczny, liberalny, a wic moliwy do podtrzymywania, racjonalny i mdry wiat demokratyczny, ktry wprowadza do praktyki nowe Owiecenie

Poziom 6

Cywilizacja 4

Poziom 5

Cywilizacja 3

Poziom 4

Socjalizm

Cywilizacja 2

Nacjonalizm

Poziom 3

Najlepsze, aktualne, szczegowe idee dla globalnej cywilizacji

Konkurencyjne szczegowe idee dla globalnej cywilizacji

Poziom 2

Taktyki, projekty, nowe prawa, programy

Coraz konkretniejsze zasady metodologiczne

Poziom 1

Ludzkie dowiadczenie (historia)

Rys. 3. Racjonalno zorientowana na cele, zastosowana do przedsiwzicia generowania postpu prowadzcego do owieconego, mdrego, cywilizowanego wiata.

Podstawowym zadaniem spoecznoci akademickiej jako caoci byoby doradzanie i nauczenie ludzkoci, jak rozwizywa jej konikty i problemy w sposb bardziej racjonalny ni ma to miejsce dotychczas. To zadanie byoby intelektualnie

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

285

bardziej fundamentalne ni naukowe zadanie uzyskiwania wiedzy. Badania spoeczne stayby si intelektualnie bardziej podstawowe ni zyka. Fundamentalnym intelektualnym i humanitarnym zadaniem bada byoby wspomaganie ludzkoci w uzyskiwaniu mdroci mdroci bdcej zdolnoci do uwiadamiania sobie (ujmowania i kreowania) tego, co jest wartociowe w yciu, dla siebie samego i dla innych; mdro obejmowaaby zatem wiedz i technologiczne know-how, a zarazem o wiele wicej. Jednym z rezultatw wprowadzenia w ycie spoeczne i instytucjonalne racjonalnoci zorientowanej na cele jest to, e umoliwia nam ono rozwijanie i wartociowanie konkurencyjnych lozoi ycia, traktowanych jako element ycia spoecznego, w analogii do teorii rozwijanych i ocenianych w nauce. Taka hierarchiczna metodologia dostarcza ram, w obrbie ktrych konkurencyjne pogldy dotyczce naszych celw i podanych metod stosowanych w yciu (konkurencyjnych pogldw religijnych, politycznych i moralnych) mona wsplnie ocenia i sprawdza, zestawiajc je z szeroko akceptowanymi, niespecycznymi celami (usytuowanymi wysoko w hierarchii celw) i z yciem osobistym oraz spoecznym. Moliwe jest zbiorowe stopniowe ulepszanie takich lozoi ycia (pogldw dotyczcych wartoci w yciu i sposobw ich uzyskiwania) podobnie, jak teorie s zbiorowo, stopniowo ulepszane w nauce. W idealnie ujtej nauce teorie ocenia si krytycznie wzgldem siebie nawzajem, wzgldem idei metazycznych dotyczcych pojmowania wiata i wzgldem dowiadczenia (czyli rezultatw obserwacyjnych i eksperymentalnych). W sposb pod pewnymi wzgldami analogiczny rne lozoe ycia mona ocenia krytycznie wzgldem siebie, w zestawieniu ze stosunkowo niekontrowersyjnymi, powszechnie uznawanymi ideami wyraajcymi cele i wartoci, wzgldem dowiadczenia (co robimy, co osigamy, czego nie jestemy w stanie osign, co nas cieszy i jak cierpimy) celem jest ulepszenie lozoi ycia (i wszych dziaw lozoi obejmujcych bardziej specyczne obszary egzystencji, takie jak rzdzenie, edukacja czy sztuka) tak, aby oferoway one wiksz pomoc w realizacji wartociowych aspektw egzystencji. Ta hierarchiczna metodologia nadaje si w szczeglnoci do rozwizywania koniktw dotyczcych celw i ideaw, jako e jest ona szczeglnie odpowiednia do odseparowania zgody (wysoko w hierarchii) od niezgody (bdcej prawdopodobnie nisko w hierarchii). Dla docieka prowadzcych do mdroci, z powodu ich wyranowanych rygorw, obowizuj intelektualne standardy pod pewnymi wzgldami rne od obowizujcych w poznaniu. Podczas gdy badania prowadzce do wiedzy wymagaj wyczenia emocji, pragnie, wartoci, ludzkich ideaw i aspiracji, a take lozoi ycia, to badania prowadzce do mdroci wymagaj wczenia tych wszystkich czynnikw. Dla ujawnienia, co jest w yciu wartociowe, istotne jest, abymy zwrcili si do naszych uczu i pragnie. Lecz nie wszystko, czego pragniemy, jest warte pragnienia, i nie wszystko, co odczuwamy jako dobre, jest dobre. Odczucia, pragnienia i wartoci naley podda krytycznemu rozpatrzeniu. I, oczywicie, nie

286

NICHOLAS MAXWELL

mona zezwoli, aby odczucia, pragnienia i wartoci wpyway na prawdziwo i faszywo sdw. Badania prowadzce do mdroci obejmuj syntez tradycyjnego racjonalizmu i romantyzmu. Zawieraj one elementy obu i oba ulepszaj. Wczaj one romantyczne ideay prawoci, poczone z motywacyjn i emocjonaln uczciwoci, uczciwoci dotyczc pragnie i celw; zarazem badania te obejmuj tradycyjne racjonalistyczne ideay spjnoci, respektujce obiektywne fakty, wiedz i wano argumentacji. Tradycyjny racjonalizm czerpie inspiracj z nauki i metody; romantyzm czerpie inspiracj ze sztuki, wyobrani i z pasji. Badania prowadzce do mdroci utrzymuj, e sztuka peni fundamentaln, racjonaln rol w badaniach, w ujawnianiu wartoci, w demaskowaniu faszywych wartoci; lecz rwnie nauka ma tu istotne znaczenie. Dla mdroci potrzebujemy wspgrania sceptycznej racjonalnoci i emocji, wspgrania rozumu i serca, tak abymy mogli rozwija rozumne serca i umysy pynce prosto z serca (jak to przedoyem w mojej pierwszej ksice Whats Wrong with Science?). Nasta czas, abymy zagoili pknicie w naszej kulturze, jak to gracznie wskaza C.P. Snow20. W ostatecznym rozrachunku, jeli rewolucja Owieceniowa zostaa przeprowadzona waciwie, a trzy kroki wskazane powyej poprawnie zastosowane, to rezultatem byby rodzaj akademickich bada znaczco rnych od obecnie prowadzonych, a mianowicie bada powiconych intelektualnemu celowi uzyskiwania wiedzy21. Warto zauway, e wszystkie nasze obecne globalne problemy zostay spowodowane przez porak wbudowania racjonalnoci zorientowanej na cele w nasz wiat spoeczny, w przemys, rolnictwo, polityk, handel, nanse, media, wojsko, prawo, stosunki midzynarodowe. Zmiana klimatu, gwatowny wzrost liczby ludnoci, niszczenie naturalnych habitatw i wymieranie gatunkw, krach kredytowy, konwencjonalne i nuklearne zbrojenia: wszystkie te globalne problemy s wynikiem kierowania si wysoce problematycznymi celami, ktrych nie poddajemy efektywnemu, zatrudniajcemu wyobrani rozpatrzeniu, jakiego wymagaaby racjonalno zorientowana na cele. Nie tylko nie wcielamy w ycie racjonalnoci nakierowanej na cele, za co pacimy wysok cen. Nie widzimy nawet potrzeby, aby to czyni. Gorzej nawet: sama idea racjonalnoci zorientowanej na cele jest dotychczas prawie nieznana.

Badania prowadzone dla nich samych


Na podstawie tego, co stwierdziem dotychczas, mogoby si wydawa, e badania prowadzce do mdroci traktuj poprawnie praktyczny aspekt bada, lecz marginalizuj to, na co kad nacisk badania prowadzce do wiedzy, a mianowicie pomniejszaj wielk warto bada prowadzonych dla nich samych, czyli bada
20 21

C. P. S n o w: The Two Cultures: And a Second Look, Cambridge University Press, 1986. Zob. From Knowledge to Wisdom i Is Science Neurotic?

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

287

czystych przeciwstawianych badaniom stosowanym. W istocie jest odwrotnie. Badania prowadzce do mdroci traktuj adekwatnie oba aspekty bada, czyste i stosowane, badania prowadzone dla nich samych oraz badania wytyczone przez cele spoeczne lub humanitarne. Z punktu widzenia bada prowadzonych dla nich samych, dla realizacji wartoci intelektualnych lub kulturowych, liczy si w istocie pragnienie zobaczenia, poznania, zrozumienia, pena pasji ciekawo dotyczca wiata, wiedza i zrozumienie, jakie ludzie uzyskuj i podzielaj, kierujc si ciekawoci. Wanym zadaniem akademickiego mylenia w uniwersytetach jest zachcanie do rozkwitu nieprofesjonalnego mylenia poza uniwersytetami. Jak zauway Einstein:
Wiedza istnieje w dwch formach: martwa, przechowywana w ksikach, oraz ywa, w wiadomoci ludzi. Druga forma istnienia jest w ostatecznym rozrachunku form najistotniejsz; pierwsza, chocia niezbdna, zajmuje tylko poledni pozycj22.

Badania prowadzce do mdroci zaprojektowano tak, aby promowa wszystko to [o czym bya mowa] na kilka sposobw. Realizuje si to utrzymujc, e myl, w samych jej podstawach, jest myleniem indywidualnych ludzi, w ktre angaujemy si yjc. Dzieje si tak poprzez rozpoznanie, e uzyskiwanie wiedzy i rozumienie obejmuje artykuowanie i rozwizywanie problemw indywidualnych ludzi, na ktre napotyka si, poszukujc wiedzy i zrozumienia. Dzieje si to przez stwierdzenie, e pasja, emocje i pragnienia maj w badaniach racjonaln rol do spenienia; bezinteresowne badania s mitem. Ponownie, jak to powiedzia Einstein:
Najpikniejsze, co moemy przey, jest tajemnic. Jest to podstawowe odczucie stojce u kolebki prawdziwej sztuki i nauki. Ten, kto tego nie ma i nie potra si ju dziwi, jest, e tak powiem, martwy i ma wygase oczy23.

W przeciwiestwie do tego, badania nakierowane na wiedz zbyt czsto nie ywi si wit ciekawoci badawcz24, nawet mog j cakowicie przeoczy. Paradygmat wiedzy nie nadaje adnej racjonalnej roli emocjom i pragnieniom; pena pasji ciekawo, odczucie tajemnicy, zadziwienia nie zajmuje ocjalnie adnego miejsca w obrbie racjonalnego denia do wiedzy. Dziedzina intelektualna staje si bezosobowa i izoluje si od indywidualnych odczu i pragnie; w takich warunkach trudno rozkwita witej ciekawoci. Paradygmat wiedzy nie wspiera pogldu, e badanie w samych swych podstawach jest myleniem, ktre rozgrywa si jako element ycia; przeciwnie, podtrzymuje on ide goszc, e badania podstawowe s wysoce ezoteryczne, prowadzone przez zykw w kontekstach odleA. E i n s t e i n: Ideas and Opinions, London 1973, Souvenir Press, s. 80. Z przekadu polskiego: A. E i n s t e i n: Jak widz wiat? w: Albert Einstein Pisma lozoczne, prze. K. Napirkowski, wybr, przedmowa i przypisy: S. Butryn, Warszawa 1999, Wyd. IFiS PAN, s. 239. 24 A. E i n s t e i n: Autobiographical Notes, w: P. A. Schilpp [red.]: Albert Einstein: PhilosopherScientist, Illinois 1949, Open Court, s. 17.
23 22

288

NICHOLAS MAXWELL

gych od zwykego ycia. Chocia celem bada moe by ocjalnie wiedza ludzka, osobowy i spoeczny jej wymiar zbyt atwo si gubi, a postp wiedzy pojmuje si w terminach bezosobowych, przechowywanych bez ycia w ksikach i czasopismach. W popularnych ksikach o nauce rzadko traktuje si powanie zadanie badania fundamentalnych problemw nauki w sposb dostpny, nie techniczny i, jak to dalece moliwe, intelektualnie odpowiedzialny25. Takich prac nie ocenia si wysoko w badaniach prowadzcych do wiedzy, jako e nie oferuj one wkadu do wiedzy eksperckiej. Poraka bada nakierowanych na wiedz, poraka brania powanie wysoce problematycznej natury celw badawczych, prowadzi do niewraliwoci co do stawianych i realizowanych celw, do rodzaju instytucjonalnej hipokryzji. Ocjalnie, wiedzy poszukuje si dla niej samej, lecz faktycznie celem moe by niemiertelno, sawa, rozkwit kariery indywidualnego badacza lub grupy badawczej, jak na to wskazuj istniejce, zacieke priorytetowe dyskusje w nauce. Edukacja cierpi. Studentw uczy si ogromu akceptowanej wiedzy naukowej, lecz nie informuje si ich o problemach, ktre spowodoway powstanie tej wiedzy, problemach, z jakimi uczeni tworzc j, si borykali. Jeszcze rzadziej zachca si studentw do zmierzenia si z takimi problemami. Rwnie rzadko studenci s zachcani do artykuowania swych wasnych problemw, jakie musz nieuchronnie si pojawi podczas absorbowania wszystkich informacji, albo do artykuowania instynktownej krytyki przedstawionej wiedzy. Wszystko to zmierza do zredukowania edukacji do rodzaju intelektualnej indoktrynacji i suy mordowaniu witej ciekawoci. Ocjalnie programy uniwersyteckie dziel si na zawodowe, takie jak nauki techniczne, medycyna i prawo, i na czysto edukacyjne, takie jak zyka, lozoa lub historia. Nie zauwaa si, z powodu niewraliwoci na problematyczno celw, e to, co jest jak si oczekuje czysto edukacyjne, jest w istocie take zawodowe: studentw ksztaci si na akademickich zykw, lozofw lub historykw, nawet jeli wiadomo, e jedynie drobny procent z nich zostanie akademickimi uczonymi. Prawdziwa edukacja, ktra musi by nieograniczona, otwarta i bez pre-determinowanych celw, rzadko funkcjonuje w uniwersytetach; mona wskaza zaledwie kilka relewantnych przypadkw26. Empiryzm zorientowany na cele (kluczowy skadnik bada prowadzcych do mdroci) lepiej ocenia poszukiwanie rozumienia w zyce ni standardowy empiryzm (kluczowy skadnik bada prowadzcych do wiedzy). W pierwszym przypadku kadzie si mianowicie nacisk na to, e teoria zyczna, aby bya akceptowalna, musi by zunikowana lub wyjaniajca i musi rozstrzyga kwesti sensu unikacji lub wyjaniajcego charakteru teorii zycznej27. Ortodoksyjna teoria
Autentycznym wyjtkiem z ostatniego okresu jest R. P e n r o s e a: The Road to Reality, London 2004, Jonathan Cape, 26 Rozwaania te rozwijam w ksikach Whats Wrong with Science?, From Knowledge to Wisdom, Is Science Neurotic? oraz w tekcie Poppers Paradoxical Pursuit of Natural Philosophy? 27 Zob. The Comprehensibility of the Universe, rozdzia 4: Is Science Neurotic?, s. 160174; From Knowledge to Wisdom, II wyd., s. 373386.
25

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

289

kwantowa (OTK) jest, jak argumentuj od wielu lat, w istocie teori niewyjaniajc, niezunikowan, poniewa nie rozwizuje ona podstawowego zagadnienia dualizmu falowo-korpuskularnego i w konsekwencji musi opiera si na pewnych elementach klasycznej zyki w ujciu pomiarw28. Przez dziesiciolecia OTK bya mimo to akceptowana przez prawie wszystkich zykw z powodu jej rozlegych empirycznych sukcesw. Oglna akceptacja standardowego empiryzmu odgrywaa znaczn rol w tej dugotrwaej akceptacji OTK, poniewa ten empiryzm podkrela wano empirycznego sukcesu, a pozostawia niejasne znaczenie jej jednoci lub eksplanacyjnego charakteru. Natomiast patrzc z perspektywy empiryzmu nakierowanego na cele jest oczywiste, e OTK jest wysoce problematyczna, poniewa, chocia o niezmiernie rozlegych empirycznych sukcesach, jest ona mimo to istotnie pozbawiona unikacji; jest arbitraln zbitk postulatw kwantowych i klasycznych. Ponadto, podczas gdy empiryzm nakierowany na cele pobudza rodzaj mylenia, ktrego mona wymaga do rozwizania kluczowego problemu dualizmu czstkowo-falowego, empiryzm standardowy zniechca do takiego mylenia i zaprzecza pierwszoplanowemu charakterowi tego problemu. W skrcie, oglna akceptacja standardowego empiryzmu moe opni rozwj akceptowalnej wersji teorii kwantowej, a tym samym nasze rozumienie dziedziny kwantowej na wiele dziesicioleci. Mgbym doda, e nie jest przypadkowe, i Einstein, ktry jasno widzia, e OTK nie dostarcza nam zrozumienia dziedziny mikrowiata, gosi pogld bliski empiryzmowi nakierowanemu na cele29. Nie tylko w naukach przyrodniczych kategoria bada prowadzcych do mdroci lepiej zdaje spraw z poszukiwa rozumienia ni pojcie bada prowadzcych do wiedzy. To pierwsze podejcie jest prawdziwe take w badaniach spoecznych. W celu wzmocnienia naszego rozumienia osb jako bytw obdarzonych wartociami, potencjalnie i aktualnie, musimy rozumie je empatycznie, poprzez wnikanie w nie i wyobraeniowe dowiadczanie, co one czuj, myl, czego pragn, czego si boj, co planuj, widz, kochaj i nienawidz. Dla bada prowadzcych do mdroci, taki typ empatycznego rozumienia jest racjonalny i intelektualnie fundamentalny. Artykuowanie problemw ycia, proponowanie i oceny moliwych rozwiza jest, jak stwierdzilimy, fundamentaln intelektualn aktywnoci bada prowadzcych do mdroci. I wanie tego potrzebujemy do uzyskania
28 Zob. mj tekst A New Look At the Quantum Mechanical Problem of Measurement, American Journal of Pyhiscs, 40, 1972, s. 14315; Towards a Micro Realistic Version of AqUAntrum Mechanics, Foundations of Physics, 6, 1976, s. 275292 I 66176; Instead of Particles and Fields: A Micro Realistic Quantum Smearon Theory, Foundations of Physics 12, 1982, s. 607631; Quantum Propensiton Theory: A Testable Resotion of the Wave/Particle Dilemma, British Journal for the Philosophy of Science 39, 1988k s., 150; Particle Creation as the Quantum Condition for Probabilistic Events to Occur, Physics Letters A 187, 1994, s. 351355; Does Probabilism Solve the Great Quantum Mystery? Theoria vol. 19/3, nr 51, 2004, s. 321336; Is the Quantum World Composed of Propensitons? w: M. Suarez [red.]: Probabilities, Causes and Propensities in Physics, Synthese Library, Dordrecht, 2011, Springer, s. 219241. Dostpne online: http://philpapers.org/prole/17092. 29 Zob. moje publikacje: Induction and Scientic Realism: Einstein versus van Fraassen. Part Three: Einstein, Aim-Oriented Empiricism and the Discovery of Special and General Relativity, British Journal for the Philosophy of Science 44, 1993, s. 275305.

290

NICHOLAS MAXWELL

empatycznego rozumienia. Badania spoeczne w ujmowaniu problemw ycia s zarazem promowaniem empatycznego rozumienia ludzi. Empatyczne rozumienie jest niezbdne dla mdroci. Argumentowaem w innej rozprawie, e empatyczne rozumienie odgrywa istotn rol w rozwoju wiadomoci. Jest ono niezbdne dla wsplnego dziaania i nawet dla nauk cisych30. Przyjmujc natomiast paradygmat wiedzy, empatyczne rozumienie sabo spenia podstawowe warunki intelektualnego, legitymizowanego wyjaniania i rozumienia31. Ma ono po prostu status psychologii ludowej, na rwni z ludow zyk.

Co wymaga zmiany?
Dwa powysze argumenty ustanawiaj 15 nastpujcych intelektualno-instytucjonalnych zmian koniecznych, jeli badania prowadzce do wiedzy maj sta si badaniami prowadzcymi do mdroci. 1. Trzeba dokona zmiany w podstawowym intelektualnym celu bada, od wzrostu wiedzy do przyrostu mdroci mdro jest rozumiana jako zdolno do realizowania tego, co w yciu wartociowe, dla siebie i dla innych, obejmuje wiedz, rozumienie i technologiczne know-how. (Podczas gdy paradygmat wiedzy odrnia intelektualne i spoeczne cele akademii, paradygmat mdroci utrzymuje, e oba cele s jednym i tym samym: mdroci.) 2. Zmiany wymaga natura akademickich problemw tak, aby wczy w nie zarwno problemy ycia, jak i problemy wiedzy. Ponadto, problemy ycia naley traktowa jako intelektualnie bardziej fundamentalne ni problemy wiedzy. 3. Naley dokona zmian w naturze idei akademickich, tak aby obejmoway one zarwno propozycje dziaa, jak i roszczenia do wiedzy. Ponadto, propozycje dziaa naley traktowa jako intelektualnie bardziej fundamentalne ni roszczenia do wiedzy. 4. Trzeba dokona zmiany w konstytucji intelektualnego postpu, tak aby wczy we zarwno postp idei relewantnych dla osignicia bardziej cywilizowanego wiata, jak i postp wiedzy, przy czym ten pierwszy ma by w istocie intelektualnie pierwotny. 5. Trzeba zmieni ide usytuowania samych fundamentw bada. To nie ezoteryczna zyka teoretyczna, lecz raczej mylenie, w ktre angaujemy si, dc do osignicia tego, co jest w yciu wartociowe [stanowi to usytuowanie przyp. tum.].
30 Peniejsza ekspozycja tego ujcia empatycznego rozumienia znajduje si w mojej pracy: From Knowledge to Wisdom, I wyd., s. 171189; II wyd. s. 194213; a take rozdzia 10, ponadto The Human Word In the Physical Universe, Maryland 2001, Roman and Littleeld, rozdzia 57 i 9. 31 Zob. From Knowledge to Wisdom, I wyd., s. 183185; II wyd. s. 206208.

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

291

6. Musi zaj dramatyczna zmiana natury bada spoecznych, (odzwierciedlajca punkty 15). Ekonomia, polityka, socjologia i inne dziedziny nie s w swych fundamentach naukami cisymi, a ich podstawowym zadaniem nie jest ulepszenie wiedzy o zjawiskach spoecznych. Ich cele s trojakie. Po pierwsze, celem takim jest artykuowanie problemw ycia, proponowanie oraz krytyczne ocenianie moliwych rozstrzygni, moliwych dziaa lub linii postpowania, pod wzgldem ich zdolnoci do promowania mdrzejszych sposobw ycia. Po drugie, jest nim promowanie zbiorowego racjonalnego mierzenia si z problemami ycia w wiecie spoecznym. I, po trzecie, na poziomie bardziej podstawowym i dugoterminowym, jest nim wspomaganie wbudowywania hierarchicznej struktury celw i metod racjonalnoci nakierowanej na cele osobiste, instytucjonalne i globalne ycie; to prowadzi do kreowania struktur, w obrbie ktrych staje si moliwe stopniowe ulepszanie indywidualnych i spoecznych celw i metod w yciu osobistym i spoecznym. Te trzy zadania podejmuje si w celu promowania zbiorowego mierzenia si z problemami ycia, lecz take w celu wzmocnienia empatycznego lub personalistycznego porozumienia pomidzy ludmi jako czego autonomicznie wartociowego32. Uzyskiwanie wiedzy o zjawiskach spoecznych jest dziaalnoci podporzdkowan, powoywan do umoliwienia trzech powyej przedstawionych fundamentalnych de. 7. Nauki przyrodnicze wymagaj zmian, przy czym dyskusje nad zmianami dotycz przynajmniej trzech poziomw: wiadectw, teorii i celw badawczych. Dyskusja nad celami wymaga poczenia rozwaa naukowych, metazycznych i normatywnych w celu wykrycia najbardziej podanych i moliwych do realizacji celw badawczych. Wymaga ona wzajemnego oddziaywania z eksploracj problemw ycia, podejmowanych w badaniach spoecznych, humanistycznych oraz w sferze publicznej. 8. Trzeba dramatycznie zmieni relacj pomidzy badaniami spoecznymi a naukami przyrodniczymi tak, by badania spoeczne stay si intelektualnie bardziej fundamentalne z punktu widzenia ujmowania problemw ycia promujcych mdro. 9. Dramatycznej zmiany wymaga sposb, w jaki badania akademickie jako cao s zwizane z reszt ludzkiego wiata. Zamiast intelektualnie odcina si od reszty spoeczestwa, badania akademickie musz si z nim komunikowa, uczy si od niego, uczy je i przekonywa w taki sposb, aby promowa kooperatywn racjonalno i mdro spoeczn. Nauka akademicka musi mie wystarczajc moc, aby zachowa swoj niezaleno od naciskw rzdu, przemysu, wojska i opinii publicznej, lecz nie wiksz.
32

Zob. przypis 30.

292

NICHOLAS MAXWELL

10. Zmiany wymaga rola, jak w racjonalnych badaniach odgrywaj idee polityczne i religijne, dziea sztuki, wyraanie uczu, pragnienia i wartoci. Zamiast je wyklucza, trzeba je jawnie wczy i krytycznie ocenia jako wskazwki tego, co wartociowe, i jako demaskujce faszywe wartoci w satyrze i parodii, ktre s witalnymi komponentami mdroci. 11. Trzeba dokona zmian w edukacji tak, by na przykad seminaria prowadzone z wyobrani, powicone wsplnym, krytycznym dyskusjom dotyczcym problemw ycia stanowiy centrum caej edukacji, poczwszy od piciolatkw33. Polityka, ktrej nie mona naucza poprzez rozwaania prowadzce do wiedzy, staje si orodkiem bada prowadzcych do mdroci; polityczne wyznania wiary i dziaania maj podlega krytycznej ocenie przywoujcej wyobrani. 12. Naley dokona zmian celw, priorytetw i charakteru nauki czystej i erudycji, jako e ciekawo, widzenie i poszukiwanie, poznawanie i rozumienie indywidualnych osb jest istotne w ostatecznym rozrachunku. Niepersonalne, ezoteryczne, czysto intelektualne aspekty nauki i edukacji s rodkami do osignicia tych celw. Badania spoeczne musz zapewni intelektualny priorytet we wspomaganiu empatycznego rozumienia pomidzy ludmi (tak jak zostao to wskazane w punkcie 6. powyej). 13. Trzeba zmieni sposb rozumienia, uprawiania i nauczani matematyki. Matematyka nie jest w ogle dziedzin wiedzy. Skupia ona raczej uwag na badaniu problemowych moliwoci, na rozwijaniu, systematyzowaniu i unikowaniu metod rozwizywania problemw34. 14. Literatur trzeba zbliy do centrum racjonalnych docieka, jako e rozwaa ona, opierajc si na wyobrani, nasze najgbsze problemy ycia i pomaga je rozumie, wzmacniajc nasz zdolno do wczania si w problemy i ycie innych ludzi. 15. Filozoa potrzebuje zmian tak, aby nie bya jedynie jedn z wyspecjalizowanych dyscyplin, a staa si aspektem bada jako caoci, bada dotyczcych naszych najoglniejszych i najbardziej fundamentalnych problemw te problemy przekraczaj wszystkie linie dzielce obecnie dyscypliny. Filozoa musi sta si na powrt tym, czym bya dla Sokratesa: usiowaniem oddania rozumu w sub wzrostu mdroci w yciu35.

33 O dociekaniach prowadzcych do mdroci dla piciolatkw zob. mj tekst: Philosophy Seminars for Five-Year-Olds Learning for Democracy, vol. 1, nr 2, 2005, s. 7177 (reprint w: Gifted Education International, vol. 22, nr 2/3, 2007, s. 122127. 34 Zob. mj zarys matematyki jako bada prowadzcych do mdroci Wisdom Mathematics, Friends of Wisdom Newsletter, nr 6, 2010, s. 16; http://www.knowledgetowisdom.org/Newsletter%206.pdf. 35 Zob. zwaszcza mj tekst: Science, Reason, Knowledge and Wisdom: A Critique of Specialism, Inquiry 23, 1980, s. 1981; Reply to Comments on Science and the Pursuit of Wisdom, Philosophia, vol. 38, zeszyt 4, 2010, s. 667690.

ZAGROENIE NAUK BEZ CYWILIZACJI: OD WIEDZY DO MDROCI

293

Powinno si wprowadzi cztery nastpujce instytucjonalne innowacje dla wspomoenia rozwoju bada prowadzcych do mdroci. 16. Nauki przyrodnicze powinny utworzy komitety, pod publiczn kontrol, kierowane zarwno przez uczonych, jak i ludzi spoza nauki. Komitety te miayby zwraca uwag na poraki i rozpatrywa bdy w ustalaniu priorytetw bada, reagujc na interesy najbardziej potrzebujcych biednych na Ziemi. Poraki s spowodowane tendencj do ustalania priorytetw bada jako odzwierciedlajcych interesy nansujcych nauk i interesy samych uczonych. 17. Kady uniwersytet powinien zorganizowa seminarium lub sympozjum powicone nieustannej dyskusji nad fundamentalnymi problemami przecinajcymi konwencjonalne akademickie linie podziaw, globalne problemy ycia, jak i kwestie dotyczce wiedzy i rozumienia. 18. Kady narodowy system uniwersytecki powinien wczy narodowy rzd cieni, poszukujcy, wirtualnie, w sposb wolny od wizw wadzy tego, co aktualne narodowe rzdy powinny czyni. Nadziej w tym przedsiwziciu jest to, e wirtualne i faktycznie rzdzce rzdy uczyyby si nawzajem. 19. Uniwersytety wiata wymagaj wczenia wirtualnego wiatowego rzdu, ktry rozpatrywaby, co aktualnie wybrane wadze powinny czyni. Wirtualny wiatowy rzd powinien take podj zadanie wypracowania sposobu tworzenia aktualnie demokratycznie wybranego wiatowego rzdu36.

Kroki podejmowane w ostatnim okresie, zmierzajce ku badaniom prowadzcym do mdroci


W ostatnich latach w uniwersytetach dokonano wielu przeksztace, ktre mona interpretowa jako pierwsze kroki zmierzajce do praktyki rozwizywania problemw sterowanych paradygmatem mdroci. Te przeksztacenia obejmuj nowe instytucje podejmujce problem globalnego ocieplenia, rodowiska, globalnego zdrowia i innych kwestii takich, jak pokj, sprawiedliwo, demokracja, rozwj, etyka medyczna i dobrobyt. Zwiksza si troska o promowanie publicznego sprzgania si z nauk37. Utworzono nowe struktury instytucjonalne zespalajce rne wyspecjalizowane dziedziny w celu rozwizywania kwestii globalnego ocieplenia i innych kwestii zwizanych ze rodowiskiem oraz w celu wzajemnych interakcji z politykami, przemysem, mediami i sfer publiczn. Takie przedsiwzicia zainicjoway Uniwersytety Oxford i Cambridge38. Podobne nowo powstae instytucje maj zwizki
36 Dalsza dyskusja zmian, ktre wymusiyby wczenie si uniwersytetw w badania prowadzce do mdroci, znajduje si w mojej monograi From Knowledge to Wisdom; Is Science Neurotic?; Cutting God In Half And Putting the Pieces Together Again: A New Approach to Philosophy, Pentire Press, London, 2010, szczeglnie rozdzia 9. 37 Dla obszerniejszego wgldu w t kwestie zob. M. I r e d a l e: From Knowledge-Inquiry to Wisdom-inquiry is the Revolution Underway?, London Review of Education, 5, s. 117129. 38 Zob. http://www.geog.ox.ac.uk/; http://www.cei.cam.ac.uk/.

294

NICHOLAS MAXWELL

z wieloma uniwersytetami na przykad John Tyndall for Climate Change i UK Energy Research Centre39. Mj uniwersytet, University College London, utworzy ostatnio The Grand Challenges Programme, czc ekspertw z rozmaitych dziedzin w celu dziaa na rzecz globalnych problemw40. Program ten, na ktry w pewnym stopniu wpyna moja praca, podja A Wisdom Agenda41; ta ostatnio przedstawia dokument programowy zatytuowany Developing a Culture of Wisdom at UCL42. Lecz te zmiany, chocia niezmiernie znaczce, s mimo wszystko rozproszone, niepewne, minimalne; brakuje im wyobraenia o rozlegoci koniecznych przedsiwzi. Potrzebujemy i obecnie tego wanie nam brakuje wysoce wyprolowanej kampanii na rzecz przeprowadzenia zmian w nauczaniu akademickim tak, abymy mogli uzyska to, co jest pilnie potrzebne: instytucje edukacyjne racjonalnie skoncentrowane na wspomaganiu tworzenia lepszego, mdrzejszego wiata.

Konkluzja
Badania w uniwersytetach skupiaj si gwnie na uzyskiwaniu wiedzy i technologicznego know-how. Lecz wiedza i technologiczne know-how zwikszaj nasz si dziaania, ktra bez mdroci moe przynie zarwno wiele szkd, jak i korzyci. Obecny globalny kryzys, a zwaszcza najpowaniejszy jego komponent, to jest globalne ocieplenie, powstay w ten wanie sposb. Naglco potrzebne jest spowodowanie rewolucji w uniwersytetach tak, aby zaczy one poszukiwa mdroci i j promowa mdroci rozumianej jako zdolno do realizowania tego, co jest wane w yciu, a wic wiedzy, rozumienia i technologicznego know-how, lecz ponadto o wiele wicej. Uniwersytety musz podj zadanie pomagania ludzkoci, aby nauczya si rozwija. Ta rewolucja intelektualna, instytucjonalna i kulturowa jeli kiedykolwiek si wydarzy, bdzie porwnywalna w jej dugoterminowym oddziaywaniu z rewolucj Renesansu, z rewolucj naukow i z Owieceniem. S oznaki, e ta naglco potrzebna rewolucja moe ju si zblia. Jeli tak, zachodzi ona z agonaln powolnoci, w strasznie zagmatwany i czstkowy sposb. Powody lece u podstaw zmian akademickich trzeba szerzej doceni, aby wspomogy one okrelenie kierunku, spjnoci i przesanek dla rodzcej si rewolucji w uczelniach wyszych i aby pomogy zapewni, e intelektualna warto i integralno nauki i erudycji jest wzmacniana, a nie osabiana. Z jzyka angielskiego przeoyy Magorzata Czarnocka, Anna Michalska

39 40 41 42

Zob. http://www.ukerc.ac.uk/. Zob. http://www.ucl.ac.uk/research/grand-challenges. http://www.ucl.ac.uk/research/wisdom-agenda. http://www.ucl.ac.uk/research/images/The-Wisdom-Agenda.pdf.

You might also like