85

ZAGADNIENIA NAUKOZNAWSTWA 2 (192), 2012 PL ISSN 0044 1619

Andrzej Strzaecki Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej Warszawa

Sprawno osobowoci Kontrowersje wok oglnego czynnika osobowoci twrczej

W artykule przedstawiono wyniki kolejnej eksploracyjnej analizy czynnikowej (N=730) kwestionariusza Style zachowania si, bdcego operacyjn definicj modelu Stylu Twrczego Zachowania. Analiza (skadowe gwne, rotacja Varimax) umoliwia wyizolowanie czterech czynnikw onastpujcej rzetelnoci ( Cronbacha): 1. Wewntrznej sterownoci (=0,927), 2. Gitkoci struktur poznawczych (=0,747), 3. Samorealizacji (=760) i4. Siy ego (=0,891). Konfirmacyjna analiza czynnikowa wykazaa, e czteroczynnikowy model jest dobrze dopasowany do danych (GFI=0,919; RMSEA =0,042; Delta2=0,920), ahierarchiczna analiza konfirmacyjna pokazaa, i wyjciow macierz wariancji-kowariancji mona satysfakcjonujco wyjani za pomoc oglnego czynnika osobowoci twrczej (GFI=0,917, RMSEA=0,042, Delta2=0,917), zinterpretowanego jako sprawno osobowoci.

Efficacy of personality General Factor of Creative Personality

Further analyses of the factorial structure of the Creative Behavior Questionnaire (an operational definition of the authors model of The Styles of Creative Behavior) are presented in the article together with the discussion of the existence of general factor of personality. The five-factor pattern isolated so far (N=1390, principal components, Varimax rotation) 1 Internal Locus of Evaluation, 2. Flexibility of Cognitive Structure, 3. Self-realization, 4. Strength of Ego, and 5. Life Approval, has been checked on anew sample of subjects (entrepreneurs, managers and control groups: N=730). New exploratory factor analysis (principal components, Varimax rotation) has confirmed the stability of first four factors, while the confirmatory analysis (SEM) has shown that four-factor model is satisfactorily fitted to the observed variance-covariance matrix. The goodness-of-fit index (GFI) is equal 0,919: The root mean square error of approximation (RMSEA)=0,042, and the Incremental fit index Delta2)= 0,920. In the next step the hierarchical confirmatory analysis has revealed (GFI=0,917, RMSEA=0,042, Delta2=0,917) the existence of the General Factor of Creative Personality (an apex of creativity) that was interpreted as the efficacy of personality, i.e. the main mechanism that integrates humans endeavours. The articles ends with the discussion of significance of the finding for the theory of creativity.

1. Wprowadzenie
Pragnienie mylicieli i badaczy zmierzajce do okrelenia oglnych wadz umysowych czowieka jest stare jak sama filozofia i psychologia. Odywa ono ze zdwojon si we wspczesnej literaturze psychologicznej (Kozielecki, 2007, 2009). Przykadem moe by dyskusja wok regulacyjnej funkcji osobowoci (Obuchowski, 1982; ukaszewski, 1974; Reykowski, 1992; Kofta, 2009), regulacyjnej funkcji temperamentu (Strelau, 2006), spr opojcie iznaczenie woli (por. Marsza-Winiewska, 1999; Sotwin, 2010), spr o istnienie czynnika oglnego

86

ANDRZEJ STRZAECKI

inteligencji (General Factor of Intelligence; por. Strzaecki, 1973; Strelau, 1997; Ncka, 2000), spr oznaczenie ilorazu inteligencji wwyjanianiu kompetencji poznawczych (Brzeziski, 2003), atake spr oistnienie oglnego czynnika osobowoci (GFP General Factor of Personalisty; por przegld bada: Batey iFurnham, 2006; Just, 2011). 1.1. Kontrowersje dotyczce czynnika oglnego inteligencji Spr dotyczcy inteligencji oglnej koncentrowa si na rozstrzygniciu problemu, czy czynnik inteligencji oglnej g wyodrbniony przez Spearmana (Spearman, 1904) za pomoc analiz statystycznych jest artefaktem, wynikajcym wycznie zzastosowanych procedur badawczych, czy te jest bytem psychologicznym oniepodwaalnym statusie ontologicznym. A wic, czy jest nadrzdn wadz umysow (ogln cech psychologiczn) charakteryzujc wszystkich ludzi, cho w rnym stopniu, czy te wycznie wygodn zmienn statystyczn. Wedug Spearmana wsplna wariancja testw badajcych wywodzenie zwizkw ikorelatw (eduction of relations and correlates) jest wskanikami inteligencji oglnej g (general), istnienie ktrej postulowa wczeniej Galton (1869), awic najbardziej oglnej, nadrzdnej cechy intelektualnej, nieskorelowanej zinnymi czynnikami intelektualnymi (czynnikami specyficznymi). Odkrycie to podzielio badaczy inteligencji na dwa stanowiska. W jednym utrzymywano, zgodnie ztradycj brytyjsk (por. Vernon, 1950; Brand, 1996), i inteligencja oglna g jest rzeczywist, istniejc realnie wadz umysow. Wdrugim stanowisku, reprezentowanym zasadniczo przez psychologw amerykaskich, twierdzono, e czynnik inteligencji oglnej g w rzeczywistoci psychologicznej nie istnieje, e jest artefaktem (Guilford, 1968) i, e za pomoc zaawansowanych metod analizy czynnikowej (metod poszukujcych czynnikw ortogonalnych, nie skorelowanych (por. Harman, 1967, 1968; Zakrzewska, 1994), czynnik g mona wyeliminowa. Postpujc wtym duchu Thurstone wykaza, e struktura inteligencji jest rzeczywicie wolna od czynnika g. Jeli poszukuje si czynnikw rwnorzdnych (Thurstone, 1947), speniajcych wprowadzone przez niego kryterium tzw. struktury prostej struktur inteligencji mona wyrazi za pomoc zbioru siedmiu niezalenych (ortogonalnych) czynnikw (Thurstone, 1940). Kiedy jednak Thurstone przeprowadzi ponownie analiz czynnikow opart nie na wynikach, jakie osoby badane uzyskiway wposzczeglnych testach przeznaczonych do pomiaru inteligencji ijakie umoliwiy wyodrbnienie tych 7 czynnikw, ale na wynikach czynnikowych, tzn. wynikach uzyskiwanych przez te osoby wzidentyfikowanych siedmiu czynnikach (czyli gdy przeprowadzi analiz czynnikow II stopnia), uzyska czynnik g. Wynik ten zosta zinterpretowany nastpujco: kady zzidentyfikowanych czynnikw inteligencji mona uwaa za zoony przede wszystkim znieza-

SPRAWNO OSOBOWOCI

87

lenego czynnika podstawowego oraz wdalszej kolejnoci zczynnika oglnego, ktry jest wsplny, cho wrnym stopniu, dla wszystkich czynnikw podstawowych (Thurstone iThurstone, 1941). Wedug bardziej rygorystycznie zorientowanych psychologw, takich jak Guilford, czynnik g jest po prostu statystycznym artefaktem. Zdaniem Guilforda (Guilford, 1968, 1978) testy badajce czynnik g (np. testy Ravena) mierz t sam zdolno intelektualn, co jeden zzidentyfikowanych przez niego ortogonalnych czynnikw, nalecych do zbioru ponad stu czynnikw jego modelu struktury inteligencji. Czynnik ten, zwany Symboliczn substytucj (NSI symbolic substitution), interpretowany jest przez Guilforda jako zdolno dokonywania, zgodnie zreguami, poprawnych dedukcji woparciu oinformacje symboliczne Guilford, (1968, s. 242). Tre psychologiczna obu czynnikw jest zbliona, ich status wobu modelach inny. Przykad tego sporu pozwala zrozumie, wjak wielkim stopniu dyskusja dotyczca statusu czynnika oglnego jest wpsychologii uwikana wspory metodologiczne ifilozoficzne. Innym przykadem poszukiwania nadrzdnych wadz umysowych moe by historia bada nad stylem poznawczym zaleno-niezaleno od pola (por. Nosal, 1990). Autorem tej koncepcji jest Witkin (1964). Niewielu jednak pamita (por. Strzaecki, 1973, 1989), i badaczem, ktry empirycznie zidentyfikowa czynnik lecy upodoa zalenoci-niezalenoci od pola, zwany gitkoci spostrzegania (flexibility of closure) iktry skonstruowa test do jego pomiaru (Hidden Figures), by Thurstone (1944, 1950). Oba konstrukty Thurstonea iWitkina s badane za pomoc testu aktualizujego t sam funkcj psychologiczn zdolno dostrzegania ukrytych figur wzoonym polu spostrzeeniowym. Interesujc iwan wtym kontekcie jest jednak nie sprawa autorstwa ipierwszestwa, ale zaoe dotyczcych sposobu funkcjonowania czowieka. Wedug Witkina test ukrytych figur (Embedded Figures Test) mierzy styl, ktry jest odpowiedzialny za caociowy, niezaleny od kontekstu sposb funkcjonowania czowieka. Styl ten ma wic charakter globalny, dotyczy nie tylko organizacji poznawania, ale rwnie wielu innych sfer osobowoci izachowania (Nosal, 1990, s. 159). Okrela on bowiem stopie w jakim czowiek jest zdolny do wyartykuowania, wyspecyfikowania, wydzielenia swojego dowiadczenia. Decyduje on o tym, i jest si aktywnym ianalitycznym wprzeciwiestwie do pasywnego iglobalnego (by globalnym to akceptowa dowiadczenie bezkrytycznie, w rozlany, nieporadny, le ustrukturowany sposb (Royce,1973, s. 333). Badania wykazay, e osoby niezalene od pola, lub jak okrela Obuchowski (1970, s. 63) oosobowoci niezalenej od pola, wykazuj interesujce cechy. atwiej strukturalizuj okrelone bodce (np. wtecie Rorschacha), wykazuj wiksz niezaleno od grupy, charakteryzuj si wyran autonomi, wyranym izintegrowanym obrazem siebie, wykazuj wiksze zainteresowanie problemami ni ludmi. Mona powiedzie, i osoby te s niezalene od autorytetw ikieruj si wasnym systemem wartoci (Royce, 1973, s. 334).

88

ANDRZEJ STRZAECKI

Natomiast wedug Thurstonea test ukrytych figur to operacyjna definicja jednego zniezalenych (ortogonalnych) wymiarw zidentyfikowanej przez niego struktury uzdolnie, wanie gitkoci spostrzegania (Closure 2). Podobnie wedug Guilforda, test ten mierzy jeden zwielu czynnikw ortogonalnych, czynnik NFT Zbiene wytwarzanie transformacji figuralnych, charakteryzujcy zdolno spostrzegania ukadw caociowych wzoonym polu wzrokowym polegajc na redefiniowaniu elementw figuralnych obiektw iwykorzystywaniu ich wnowy sposb (Guilford, 1968, s. 241). Widzimy, e problem oglnoci iszczeglnoci niezalenoci od pola by przedmiotem kontrowersyjnych rozstrzygni, a nowe badania wci pokazuj zoono iniejednoznaczno tej problematyki (por. Bednarek, 2011, s. 113-174). W kontekcie rozwaa nad stylami poznawczymi, rozumianymi jako oglna wadza umysowa, warto przytoczy rwnie koncepcj stylw mylenia (Thinking styles) Sternberga (Sternberg, 1997; Zhang iSternberg, 2006) jako przykad metakomponentw procesw poznawczych (por. Strzaecki iWiniewska, 2010). Wyodrbnienie inwariantnych przestrzeni systematyzacyjnych wrd stylw mylenia, czy stylw rozwizywania problemw (Strzaecki, 1989, 2004 b) przywouje na myl dyskusj, jaka toczy si wok moliwoci istnienia wumyle czowieka zbioru (systemu) meta regu heurystycznych, za pomoc ktrych daje on sobie rad w sytuacjach problemowych le okrelonych. Podobne zaoenie przyjmuje si rwnie walgorytmicznych teoriach umysu (Braine, 1994). Wteoriach tych twierdzi si, i umys dysponuje wsplnym wszystkim ludziom mechanizmem rozumowania. Cho nie ma wtej kwestii rozstrzygni konkluzywnych (por. Mackiewicz, 2001), jednak wiele argumentw przekonuje, e podobnie jak w przypadku niezmiennikw semantycznych, czy wymiarw reprezentacji poznawczych obiektw semantycznie bogatych (Strzaecki, 2006 a), rwnie wyonione przez Sternberga style mylenia, czy style rozwizywania problemw (Strzaecki, 2004 a) mog by przykadem oglnych narzdzi umysowych. Przykady te pokazuj, e problem oglnoci konstruktw moe by zjednej strony konsekwencj zaoe teoretycznych lecych u podstawy ich budowy, zdrugiej za konsekwencj okrelonych procedur statystycznych. Obie kwestie s uwikane rwnie wdyskusje dotyczce czynnika oglnego osobowoci. 1.2. Kontrowersje dotyczce czynnika oglnego osobowoci Kontrowersje zwizane zczynnikiem oglnym osobowoci maj rwnie dawn tradycj. Mona tu wskaza przykad bada prowadzonych wXX wprzez R.B. Cattella (Cattell, 1957; Nowakowska, 1975; Ole, 2003) Badacz ten stworzy, uznan za klasyczn, deskryptywn, czynnikow teori osobowoci. Jego 16. czynnikowy kwestionariusz, mierzcy rdowe cechy osobowoci, wykaza uyteczno wwielu dziedzinach diagnozy psychologicznej, wtym take teorii twrczoci

SPRAWNO OSOBOWOCI

89

(Cattell, 1963). Kady zzidentyfikowanych przez tego badacza czynnikw by homogenicznym wymiarem. Jednak, kiedy Cattell analizowa wyniki 16 czynnikw za pomoc hierarchicznych modeli analizy czynnikowej, wyizolowa dwa czynniki drugiego stopnia Silne ego i Introwersj-Ekstrawersj, a wic dwa nadrzdne systemy organizujce zachowanie si czowieka, skrywajce si za niezalenymi czynnikami. Znaczce zainteresowanie czynnikiem oglnym osobowoci mona wiza zdyskusj nad struktur czynnikow opracowanego przez Costa iMcCrae kwestionariusza osobowoci, zwanego popularnie Wielk Pitk (Costa i McCrae, 1995; wydanie polskie: Zawadzki iin. 1998; por. Ole, 2003). Zgodnie zkoncepcj twrcw, kwestionariusz mierzy 5 niezalenych (ortogonalnych) czynnikw: Ekstrawersj, Ugodowo, Sumienno, Neurotyczno iOtwarto na dowiadczenia. Digman (1997) podway jednak to zaoenie iw wyniku meta-analizy 14 bada (N=4496), uwzgldniajcych wyniki osb dorosych idzieci, wykaza, i macierze wariancji-kowariancji czynnikw kwestionariusza NEO-FFI mona wyjani za pomoc dwch stabilnych czynnikw wyszego rzdu (higher-order factors of personality) czynnika , wktrym istotne adunki czynnikowe uzyskuj czynniki Ugodowo (Agreeableness), Sumienno (Conscientiousness) i Stabilno emocjonalna (Emotional Stability) oraz czynnika nasyconego przez czynniki Otwartoci na dowiadczenia (Openness) iEkstrawersj (Extraversion). Wdalszej analizie Digman powiza wyoniony czynnik zaprobat spoeczn, za czynnik ztendencj do osobistego rozwoju. DeYoung, Peterson iHiggins (2002) dokonali pniej reinterpretacji tych dwch czynnikw okrelajc je odpowiednio jako Stabilno (Stability) iPlastyczno (Plasticity) ze wzgldu na wykazan wczeniej wyran odziedziczalno czynnikw Wielkiej Pitki (Rieman, Angleitner iStrelau, 1997; por. te uwagi ostatusie czynnikw: Zawadzki iStrelau, 2010). DeYoung i in. (2002) uwaaj, i nie naley traktowa tych dwch czynnikw jako opozycyjnych, ale raczej wspdziaajcych: czynnik jest odpowiedzialny za zdolno utrzymania przez system stabilnoci, za czynnik za gotowo do reagowania na nowe bodce. Jest bowiem zrozumiae, e system musi wykazywa plastyczno by zachowa stabilno wnowych sytuacjach. Autorzy ci utrzymuj zatem, e wyonione dwa czynniki, Stabilno iPlastyczno, nie s ostatecznym zwieczeniem osobowoci, ale, e na jej szczycie (apex of personalisty) znajduje si wymiar, ktry okrelaj jako Stabilna plastyczno. Z obszernego przegldu bada wynika (Just, 2011; por rwnie: Danay iZiegler, 2011), i po raz pierwszy oglny czynnik osobowoci (a single, higher-order general factor of personalisty GFP). zidentyfikowa Musek (2007) zaintrygowany korelacjami midzy czynnikami kwestionariusza mierzcego Wielk Pitk. Wyoniony przez niego czynnik, Wielka Jedynka (The Big One), zinterpretowany jako wynik integracji najbardziej oglnych, nie intelektualnych wymiarw osobowoci, wyjania 60% pierwotnej wariancji. Musek powiza ten czynnik zaprobat spo-

90

ANDRZEJ STRZAECKI

eczn, emocjonalnoci, motywacj, dobrostanem, zadowoleniem zycia isamoocen, awic wymiarem okrelanym wcytowanych ju badaniach deYounga iin. (2002) jako czynnik Stabilno. Musek sformuowa dwa wane postulaty dotyczce ustanawiania oglnego czynnika osobowoci. Po pierwsze chodzi oto, by czynnik ten wyjania co jest oczywiste istotny procent wariancji iby czynniki niszego rzdu miay wnim znaczce adunki czynnikowe. Drugi postulat jest waniejszy, gdy dotyczy nie tylko kwestii statystycznych, ale merytorycznych, iorzeka okoniecznoci rozstrzygnicia tego, czym jest oglny czynnik osobowoci, co reprezentuje on wkontekcie funkcjonowania osobowoci? Odpowied jego jest nastpujca: GFP jest splotem (combination) pozytywnych stanw osobowoci, majcych gbokie korzenie biologiczne, ewolucyjne, genetyczne ineurofizjologiczne (s. 1213). Natomiast supozycja, e GFP moe by wyrazem konformizmu zostaa ju oddalone wbadaniach DeYounga iin. (2002), bowiem wiza si on pozytywnie ze stabilnoci, anegatywnie zplastycznoci. Rushton iIrwing (2008) wykorzystujc metod rwna strukturalnych (SEM) przeanalizowali ponownie wyniki 14 bada referowanych przez Digmana (1997) i wykazali, i czynnik (Stabilno) ukonstytuowa si woparciu oSumienno, Stabilno emocjonaln iUgodowo (adunki czynnikowe wzakresie od 0.61 do 0.70), aczynnik (Plastyczno) woparciu oOtwarto iEkstrawersj (adunki czynnikowe od 0.55 do 0.77). Oba te czynniki uzyskay adunek czynnikowy 0,67 wwyonionym czynniku oglnym osobowoci (GFP), ktry wyjania 45% wariancji (por. krytyczne uwagi: Muncer, 2011; Danay iZiegler, 2011). Dalsze badania Rushtona (Rushton, Bons iHur, 2008) prowadzone, co jest wane, za pomoc innych kwestionariusze osobowoci (Personality Research Form i Jackson Personality Inventory), umoliwiy zrekonstruowanie wynikw Wielkiej Pitki ipotwierdziy istnienie dwch czynnikw wyszego rzdu Stabilnoci i Plastycznoci. Czynnik oglny osobowoci (GFP) wyjani 74% wariancji. Wdrugim badaniu przeprowadzonym na wynikach pomiarw blinit jednojajowych (N=174) idwujajowych (N=148), zarejestrowanych w29 skalach rnych kwestionariuszy osobowoci, wykazano, i oglny czynnik osobowoci (GFP) odpowiedzialny za kontekst genetyczny wyjania 32% wariancji wynikw. Wtrzecim badaniu analizie poddano oceny osobowoci blinit poudniowo koreaskich (150 jednojajowych i225 dwujajowych; wiek od 2-9 lat) dokonane prze ich matki. Oglny czynnik osobowoci wyjania rwnie 32% pocztkowej wariancji. Wyniki te zwracaj uwag, zdaniem badaczy, na ewolucyjny aspekt powstawania GFP i jego rol adaptacyjn, podobn do czynnika g Spearmana. Kolejne argumenty dotyczce genetycznych uwarunkowa czynnika oglnego osobowoci dostarczyy badania Rushtona prowadzone na licznych wielokulturowych grupach osb (Rushton iin., 2009). Wtrzech kolejnych badaniach (woscy licealici, japoscy bliniacy ioraz amerykascy ikanadyjscy bliniacy) wyoniono oglny czynnik osobowoci wyjaniajcy od 22 do 50% wariancji i, podobnie jak we wczeniej-

SPRAWNO OSOBOWOCI

91

szych badaniach (Rushton, Bons iHur, 2008), korelacje GFP zgrup blinit jednojajowych byy dwukrotnie wiksze ni wgrupie dwujajowych. Podobne wyniki uzyska Veselka (Veselka i in., 2009) w jednym z dwch bada nad zwizkami GFP iinteligencji emocjonalnej oraz umysowej twardoci (mental toughness). Interesujcym wynikiem bada okazao si to, i stabilno emocjonalna stanowia integraln cz GFP i, e zgodnie zobserwacj Rushtona (Rushton, Bons iHur, 2009) podobn rol peni inteligencja emocjonalna jako cecha, atake to, i silnie zaznaczony czynnik GFP angauje tendencj do dominowania wrywalizacji ispoeczn akceptacj, gdy obie cechy s wan czci umysowej twardoci. Coraz wicej bada pokazywao, i oglny czynnik osobowoci (GFP) udawao si wyizolowa wbadaniach zzastosowaniem rnorodnego zbioru kwestionariuszy osobowoci (np. Rushton iIrwing, 2009 a,b,c; Hopwood,, Aidan, Donnelan, 2011; Loehlin i Martin, 2011). Holden i Marjanovic (2012) analizowali wyniki 602 studentw, ktrzy wypenili kwestionariusz NEO-FFI, jego obszerniejsz (240 pozycji) wersj NEO-P.R oraz zbir innych kwestionariuszy. Zarwno dane pochodzce zsamoopisu, jaki opisu przez innych, znajcych si nawzajem osb, umoliwiy wyizolowanie czynnika oglnego osobowoci (pierwsza gwna skadowa), ktra wyjaniaa dla trzech zbiorw wynikw odpowiednio: 32,5% , 49,2% i35,8% wariancji wynikw. Interesujce, i zgodno samopisu iopisu przez innych wyniosa wtych badaniach 88% (Por. krytyczne uwagi omoliwych rdach statystycznego obcienia wpywajcego na zanotowan zgodno midzy samopisem iopisem dokonanym przez innych: Danay iZiegler, 2011). Poza kontekstem czysto eksploracyjnym, odnoszcym si do potwierdzenia istnienia czynnika oglnego osobowoci, badacze stawiali rwnie pytania dotyczce jego statusu teoretycznego i jego mocy wyjaniajcej. Van der Linden (van der Linden, Nijenhuis, Bakker, 2010) przeprowadzi meta analiz 212 bada wykorzystujc dane pochodzce od 144117 osb, wtym 19106 wynikw osb, ktre odpowiedziay na pytania kwestionariusza NEO-FFI. Wwyniku zastosowania eksploracyjnej metody analizy czynnikowej badacze uzyskali dwa czynniki odpowiadajce czynnikom wyizolowanym wbadaniach Digmana (1997) iDeYounga, Petersona iHigginsa (2002): czynnik Stabilno i Plastyczno. Konfirmacyjna analiza czynnikowa pozwolia wyizolowa oglny czynnik osobowoci (GFP) wyjaniajcy 45% wariancji. Wyniki tych meta analiz, uzyskane na tak znaczcej prbie osb badanych i uwzgldniajcych poprawki na nierzetelno danych, wielko grup iograniczenie rozpitoci, mog stanowi solidny argument skaniajcy do uznania, i wprzypadku GFP nie mamy do czynienia ze statystycznym artefaktem, ale konstruktem majcym substantywne znaczenie. Van der Linden i in. (2010) potwierdzili nie tylko istnienie czynnika GFP, ale pokazali ponadto wserii analiz, e oglny czynnik osobowoci jest rwnie dobrym predykatorem wstatystycznym wyjanieniu kryteriw zewntrznych, takich jak powodzenie wpracy, co poszczeglne czynniki kwestionariuszy osobowoci.

92

ANDRZEJ STRZAECKI

Rwnolegle zprbami poszukiwania oglnego czynnika osobowoci badacze postulowali podjcie prac nad ustaleniem zwizkw midzy bardziej odlegymi dziedzinami funkcjonowania czowieka, takimi jak wanie osobowo, inteligencja i twrczo (por. Hofstee, 2001; Batey i Furnham, 2006; Musek, 2007). Rezultatem programu bada Bateya iwsppracownikw (Batey, Booth, Furnham, Lipman, 2011) byo wykazanie istnienia oglnego czynnika motywacji (General Factor of Motivation). Model rwna strukturalnych (SEM) wykaza dobre dopasowanie wyjciowego modelu do danych uzyskanych z pomiaru osobowoci dokonanego za pomoc kwestionariusza Sauciera Mini-Markers (Saucier, 1994), aproksymujcego wyniki kwesionariusza NEO-FFI oraz pomiaru motywacji do pracy dokonanego za pomoc kwestionariusza Motivational Orientation Measure (Barrick iin., 2002). Badania wskazay (Batey iin., 2011), e czynnik GFM jest silnie zwizany zosobowoci. Interesujcym wynikiem byo uzyskanie ujemnych statystycznych zwizkw (-0,47) Stabilnoci Emocjonalnej zoglnym czynnikiem motywacji (GFM), co moim zdaniem zostao le zinterpretowane przez autorw. Przy bliszej analizie macierzy rotowanej kwestionariusza Mini-Markers okazao si bowiem, e skala nie zostaa odwrcona i czynnik zosta zdeterminowany przez pozycje wskazujce na brak zrwnowaenia emocjonalnego (por. Batey iin., 2011, s. 118). Trudno wtej sytuacji zinterpretowa ten czynnik jako rwnowaenie emocjonalne, raczej przeciwnie mierzy on brak zrwnowaenia emocjonalnego. Zatem ujemny znak przy wskaniku 0,47 (s. 121) wskazuje moim zdaniem zgodnie zteori na to, i oglny czynnik motywacji jest ujemnie zwizany zNeurotycznoci. Wynik ten bdzie wanym argumentem winterpretacji uzyskanych przez mnie danych dotyczcych oglnego czynnika twrczej osobowoci isugestii Bateya, i mona mwi ohierarchicznej organizacji nie tylko motywacji, ale caego ikonstruktu rnic indywidualnych (por. Batey iin 2011, s. 123).

2. Czy mona mwi ooglnym czynniku osobowoci twrczej?

2.1. Badania wasne. Ustalenia dotychczasowe Pocztki moich zainteresowa ogln dyspozycj osobowoci twrczej wi si badaniem osigania zoonych i trudnych celw yciowych i sigaj pierwszych studiw nad twrczoci, apniej nad czynnikami powodzenia wstudiach architektonicznych (Strzaecki, 1973). Monografi powicon twrczoci zakoczyem wyspecyfikowaniem cech uznanych wrnych koncepcjach teoretycznych iw badaniach empirycznych za wane dla twrczoci (Strzaecki, 1969). Z czasem zrozumiaem jednak (Strzaecki, 1979, 1981), i bez wzgldu na kontekst wjakim dziaa czowiek, jego twrcze zachowanie jest efektem organicznego wspdziaania trzech gwnych domen: osobowociowej, poznawczej (intelektualnej) iak-

SPRAWNO OSOBOWOCI

93

sjologicznej, zwizanej zsystemem wartoci, ie musi istnie dyspozycja, ktra powinna integrowa funkcjonowanie tych dziedzin. Wzorem metody zastosowanej przez Roycea do analizy struktury stylw poznawczych (Royce, 1973), atake metody zaakceptowanej wprocesie tworzenia teorii osobowoci (por. np. Ole, 2003, s. 129), przystpiem do budowy konstruktu odpowiedzialnego za integracj tych trzech dziedzin, okrelonego jako Styl Twrczego Zachowania (STZ), utosamionego ze sprawnoci osobowoci. Przyjem strategi zstpujc (top-down) iwstpujc (down-top) budowy konstruktu. Punktem wyjcia (Strzaecki, 1979) bya wic zarwno projektujca definicja pojcia sprawnej osobowoci, jak isynteza rozproszonych danych teoretycznych iempirycznych (Strzaecki, 1969, 1981, 1989; Torrance, 1988; Trzebiski, 1976, 1978, 1981). Podstawowa hipoteza teoretyczna przyjta wtym postpowaniu gosia, e twrczoci czowieka nie mona wpeni wyjani wramach uj jednodziedzinowych, odwoujcych si bd do mechanizmw poznawczych, bd do mechanizmw emocjonalnych, motywacyjnych iosobowociowych, bd aksjologicznych. Oczywistym dla mnie byo przekonanie, podzielane rwnie przez cz badaczy (Barron, 1972; MacKinnon, 1964), e twrczo jest zjawiskiem wielowymiarowym, e polega ona na czeniu paradoksalnych tendencji we wszystkich wymiarach funkcjonowania ludzkiego umysu i osobowoci (Nosal, 1979, s. 38), i e w zrozumieniu twrczoci decydujce s nie poszczeglne cechy, lecz cay ich syndrom (Ncka, 1987, s. 230). Tak wic gwna hipoteza w budowie oglnego konstruktu twrczej osobowoci orzekaa, e twrczo jest ustrukturowanym zbiorem mechanizmw psychologicznych, wdotychczasowych ujciach traktowanych jako niezalene, ktre ze sob wspdziaaj. Kierujc si tak definicj konstruktu irealizujc zstpujcy kierunek wbudowie modelu (gra-d) rozpoczem rwnoczenie (Strzaecki, 1979, 1981, 1989) jego konstrukcj od syntezy zmiennych najniszego rzdu. Postpujc zatem ku grze (d-gra) od najniszego przyjtego poziomu (poziom I), obejmujcego czynniki homogeniczne wyizolowane w licznych badaniach empirycznych, tworzyem bardziej abstrakcyjne terminy opisowe, takie jak, oryginalno, gitko mylenia, pynno, wizualizacja, otwarto, nonkonformizm, sia ego, samorealizacja (poziom. II). Analiza treci psychologicznej tych konstruktw, a take ich wzajemnego powizania, umoliwia dokonanie ich syntezy w konstrukty wyszego, III rzdu opisujce trzy dziedziny: intelektualn (Gitko, oryginalno i pynno procesw intelektualnych), dziedzin osobowociow (Swoboda ioryginalno wyrazu osobowoci) oraz dziedzin aksjologiczn (Autonomiczno aksjologiczna). Na najwyszym poziomie opisane konstrukty tworz nadrzdny konstrukt: Styl Twrczego Zachowania. Szczegowe procedury budowy wszystkich poziomw modelu STZ, awic przestrzeni hierarchicznej konstruktw II iIII rzdu przedstawiono wpracy (Strzaecki, 1989, s. 14-36; 2000; 2003, s. 77 inast.).

94

ANDRZEJ STRZAECKI

2.2. Walidacja modelu

2.2.3. Eksploracyjne analizy czynnikowe

Walidacja konstruktu Stylu Twrczego Zachowania (STZ) polegaa w pierwszej kolejnoci na zbadaniu jego trafnoci teoretycznej, za w dalszym planie zbadaniu jego mocy wyjaniajcej wzgldem rzeczywistych zachowa twrczych (Nowakowska, 1975; Brzeziski, 1997). Wtym celu dokonano analizy treci psychologicznej konstruktw IiII stopnia, ktra umoliwia identyfikacj odpowiadajcych im korelatw behawioralnych iwygenerowanie pozycji kwestionariusza odnoszcych si do poszczeglnych konstruktw. Metod umoliwiajc zbadanie trafnoci teoretycznej, to znaczy ustalenie wjakim stopniu zbudowane narzdzie (kwestionariusz) mierzy konstrukt, jest eksploracyjna analiza czynnikowa. Wyniki uzyskane za pomoc opracowanego kwestionariusza, nazwanego Style zachowania si iliczcego 94 pozycje (opis kolejnych wersji kwestionariusza patrz: Strzaecki, 2011 a) poddano zatem analizie czynnikowej. Zastosowano tzw. zredukowan metod skadowych gwnych zrotacj Varimax, kierujc si tradycj preferujc wykorzystanie tej metody w badaniach psychologicznych (Zakrzewska, 1994). Analiza wynikw grupy wybitnych twrcw nauk stosowanych (N=117) wykazaa (Strzaecki, 1989), e macierz wariancji-kowariancji wynikw mona wyjani 10 czynnikami. Byy to: 1. Silne ego, 2. Gitko izoono struktur poznawczych, 3.Nonkonformizm, 4. Spontaniczno, 5. Tolerancja wobec niezgodnoci poznawczych, 6. Wewntrzna sterowno, 7. Autonomiczna motywacja poznawcza, 8. Postawa estetyczna, 9. Oryginalno, 10. Tendencja do samorealizacji. Pniejsze analizy czynnikowe (rwnie skadowe gwne, rotacja Varimax) przeprowadzone na prbie 1390 studentw ostatnich lat studiw gwnych publicznych uczelni warszawskich (Strzaecki, 1998), wykazay jednak, i struktur najlepiej dopasowan do danych jest struktura piciu czynnikw: 1. Siy ego, 2.. Gitkoci struktur poznawczych, 3. Wewntrznej sterowno, 4. Samorealizacji i5. Aprobaty ycia (porwnanie obu rozwiza patrz: Strzaecki, 2003, 2011 a). Ta wanie picioczynnikowa struktura, jako satysfakcjonujca, zostaa wstpnie zaaprobowana do dalszych bada nad uwarunkowaniami zachowa twrczych, wtym innowacyjnych przedsibiorcw. Aoto interpretacja psychologiczna czynnikw. 1.  Silne ego to wyrana identyfikacja i aprobata wasnego ja umiejtno koncentracji na problemach i gotowo do ich rozwizywania wbrew oporom wewntrznym iwystpujcym przeszkodom zewntrznym; umiejtno samodzielnego radzenia sobie w rnych sytuacjach i brak poszukiwania wsparcia ze strony innych; umiejtno utrzymywania przyjtego kierunku dziaania icaociowego widzenia postawionych zada. Silne ego to wasny ispjny system wartoci, gotowo do przezwyciania niepokoju, to stao kierunku dziaania.

SPRAWNO OSOBOWOCI

95

2.  Gitko struktur poznawczych to elastyczno w stosowaniu strategii rozwizywania problemw; zdolno czenia poj z odlegych dziedzin; oryginalno iinnowacyjno; biego wdokonywaniu analizy isyntezy danych, chwytania istoty problemu, zdolno poszukiwania analogii, atake denie do uzyskiwania rozwiza charakteryzujcych si logik, przejrzystoci ipiknem; to gotowo do podejmowania trudnych zada izdolno generowania duej liczby ich rozwiza 3.  Wewntrzna sterowno to umiejtno przeciwstawiania si presji grupy; przejawianie autentycznego i spjnego systemu wartoci; to gotowo prezentowania wasnych pogldw nawet wwczas, gdy otoczenie uznaje je za niepopularne; to zdolno realizowania wasnych zada wbrew naciskom innych; to energia irozmach wpodejmowaniu dziaa, atake gotowo rozpoczynania wszystkiego od pocztku wsytuacji zagroenia iklski 4.  Samorealizacja gotowo do stawiania przed sob dugofalowych, ambitnych azarazem konkretnych zada oraz umiejtno ich realizacji; to gotowo do doznawania satysfakcji zrozwizywania problemw stanowicych wyzwanie dla jednostki. Samorealizacja jest tu rozumiana jako zdolno podporzdkowywania celw czstkowych celom nadrzdnym, bdcym kulminacj aspiracji yciowych; to tendencja do wprowadzenia adu tam, gdzie istnieje chaos, to gotowo rezygnacji z chwilowych gratyfikacji na rzecz satysfakcji zrealizacji zada odlegych. 5.  Aprobata ycia to gotowo do cieszenia si yciem wbrew doznawanym niepowodzeniom; zdolno samodzielnego podejmowania decyzji ikierowania si nabiera ono spjnoci isprawnoci. Wyizolowana struktura czynnikowa zostaa wykorzystana do ustalenia zwizkw czynnikw modelu STZ zmiarami innych konstruktw psychologicznych (por. Strzaecki, 2003, 2011 a, b), co jest przyjtym kryterium walidacji modelu (Nowakowska, 1975; Brzeziski, 1997). Podjto rwnie prb ustalenia mocy wyjaniajcej modelu STZ wzgldem rnorodnych kryteriw zewntrznych, obejmujcych zwaszcza realizacj odlegych i trudnych celw, w tym rnych zachowa twrczych. Gdy kryterium zewntrznym byo obiektywnie zdefiniowane powodzenie w realizacji tych celw (a nie tylko samoopis), wyaniaa si interesujca struktura czynnikw ze wzgldu na wielko ich korelacji zkryterium. Najwaniejsze okazyway si cztery czynniki: Sia ego, Samorealizacja, Wewntrzna sterowno iGitko struktur poznawczych. Te cztery czynniki przyjto jako wskanik siy integracji procesw psychologicznych okrelonej jako sprawno osobowoci. Wwielu jednak nowych badaniach (por. Strzaecki, 2003; 2011 a, b) ostatni, pity czynnik kwestionariusza Aprobata ycia, jedynie incydentalnie zaznacza swj wpyw wwyjanieniu powodzenia wrnych wymiarach twrczoci. Skonio to do przeprowadzenia kolejnych eksploracyjnych analiz czynnikowych na nowych grupach osb.

96

ANDRZEJ STRZAECKI

W nowej eksploracyjnej analizie czynnikowej wykonanej na prbie 730 osb (przedsibiorcw i grup kontrolnych) zastosowano rwnie zredukowan metod skadowych gwnych. Kierowano si przy tym nie tylko tradycj preferujc wykorzystanie tej metody w badaniach psychologicznych, ale take rezultatami, jakie badacze uzyskiwali wgenerowaniu wynikw prowadzcych do wyaniania oglnego czynnika osobowoci (GFP). Uprzedzajc komentarze dotyczce zasadnoci zastosowania tej wanie metody wyaniania czynnikw warto nadmieni, i korelacje midzy metod gwnych skadowych ametod osi gwnych (principal axis) byy wysokie: 0,985 (np. wbadaniach Holdena iMarjanovica, 2012), podobnie jak korelacje midzy wynikami uzyskanymi zzastosowania metody gwnych skadowych imetody najwikszej wiarygodnoci (maximum likelihood): 0,95. Ze wzgldu na brak obiektywnych metod wyznaczania liczby czynnikw tumaczcych wyjciow macierz korelacji (kryterium Kaisera-Guttmana zawya zwykle liczb czynnikw, za test Cattella, the scree test [Cattell, 1968], zwany testem piargowym [Nowakowska, 1975] lub osypiskiem zania j [por. uwagi okryteriach wyboru liczby czynnikw: Harman, 1968, s. 153. 168; Zakrzewska, 1994, s. 62 inast.; Aranowska, 1996, s. 193 inast.]), przyjto procedur, wktrej rotowano iinterpretowano merytorycznie trzy konkurencyjne rozwizania: trzech, czterech ipiciu czynnikw (gwne skadowe, rotacja Varimax). Pocztkowo zaaprobowano rozwizanie dopuszczajce rwnie pi czynnikw (tumaczce 36,4% oglnej wariancji), powielao bowiem ono istniejc struktur wyizolowan na grupie 1390 osb (Strzaecki, 1998). Rozwizanie to zostao zatem uznane jako satysfakcjonujce iuwzgldnione wpodsumowujcej pracy na temat modelu STZ ikwestionariusza (Strzaecki, 2011 a). Bardziej pogbione analizy macierzy rotowanej czynnikw pokazay jednak pniej, i istniej mocne argumenty merytoryczne, e czynnik Aprobata ycia nie zyska wystarczajco zasadnej interpretacji psychologicznej. Zdecydowano wic podda analizie (na tej samej grupie 730 osb) rozwizanie bardziej ekonomiczne (posugiwano si przy tym zarwno kryterium Kaisera-Guttmana, jak i testem osypisko Cattella), wyjaniajce wyjciow macierz korelacji pozycji kwestionariusza za pomoc czterech czynnikw, eliminujce Aprobat ycia (warto wskanika Kaisera-Meyera-Olkina wynoszca 0,950 uprawomocniaa tez, i moliwe bdzie wyodrbnienie czynnikw wsplnych). Wten sposb uzyskano rozwizanie, wktrym wyoniono nastpujce czynniki: 1. Wewntrzn sterowno, 2. Gitko struktur poznawczych, 3. Samorealizacj i4. Si ego, tumaczcych ogem 34,44% wariancji. Tre psychologiczna tych czterech czynnikw powielaa tre odpowiednich czynnikw rozwizania poprzedniego, pomijajc wyeliminowan Aprobat ycia (patrz powyej: interpretacja czynnikw). Wybr tego rozwizania zaakceptowano ostatecznie kierujc si zasad prostoty interpretacji merytorycznej istatystycznej (Harman, 1968, s. 156, pisze wtej kwestii, i parsymonia jest najwaniejszym kryterium: parsimony is aprime con-

SPRAWNO OSOBOWOCI

97

sideration). Analizy psychologiczne treci pozycji, ktre nasycay cztery czynniki pokryway si bowiem zdotychczasow interpretacj psychologiczn odpowiednich czterech czynnikw wrozwizaniu picioczynnikowym, uzyskanym na grupie 1390 osb (Strzaecki, 1998), co byo satysfakcjonujcym osigniciem. Ponadto, cztery wyonione czynniki miay najwysz moc wyjaniajc wzgldem rnego rodzaju kryteriw zewntrznych, takich jak: powodzenie wprzedsibiorczoci izarzdzaniu (por. podsumowujc prac: Strzaecki, 2011 b), wyjanianie procesw wypalenia studenckiego (Strzaecki i Kabala, 2007), preferencje dotyczce poziomu innowacyjnoci icharakteru przyszej pracy zawodowej studentw, wtym pracy przedsibiorcy (Strzaecki iDomurat, 2009), adaptacj do warunkw transformacji gospodarczych (Strzaecki, 2006, 2007 a; Strzaecki iGrzegorczyk, 2007 c), okrelenie korelatw stylw mylenia istylw rozwizywania problemw (Strzaecki, 2002, 2007 b; Strzaecki iWiniewska, 2010), czynnikw wyjaniajcych przywdztwo (Strzaecki, 2011), czynnikw okrelajcych odbir muzyki (Strzaecki iSkorupska, 2003), czy wyjanienie ustosunkowa czasowych (Strzaecki, 2010). Czynniki nowej struktury modelu STZ wykazuj akceptowaln rzetelno. Uwzgldniajc tylko te pozycje, ktre wposzczeglnych czynnikach uzyskiway adunki wiksze od 0,50 (Kline [1994] dopuszcza jednak moliwo uwzgldnienia adunkw niszych, rwnych 0,30; por. te Batey i in., 2011), obliczono rzetelno czynnikw ( Cronbacha), ktra wyniosa dla: 1. Wewntrznej sterownoci =0,927, 2. Gitkoci struktur poznawczych =0,747, 3. Samorealizacji =760 i4. Siy ego =0,891. Winnych badaniach, wktrych wykorzystano wysz liczb pozycji wtych czynnikach (Strzaecki, 2007 a; Strzaecki i Domurat, 2009; por. Strzaecki, 2011 a), wartoci Cronbacha dla czterech czynnikw kwestionariusza byy nastpujce: 1. Wewntrzna sterowno =0,882, 2. Gitko struktur poznawczych =0,899, 3. Samorealizacja =0,904 i4. Sia ego =0,874 (N=323).
2.2.4. Konfirmacyjna analiza czynnikowa

W celu potwierdzenia trafnoci architektury modelu Stylu Twrczego Zachowania, klarownoci iperswazyjnoci rozwizania czteroczynnikowego uzyskanego wanalizie eksploracyjnej, przeprowadzono konfirmacyjn analiz czynnikow.1 Celem jej bya ocena dopasowania modelu iustalenie tzw. funkcji rozbienoci, ktra okrela jak bardzo wynikajca zmodelu macierz wariancji-kowariancji jest rna od obserwowanej macierzy wariancji kowariancji (Bedyska iKsiek, 2012; s. 182). Innymi sowy konfirmacyjna analiza czynnikowa polegaa na wykazaniu, e model teoretyczny STZ (uproszczona struktura procesu substantywnego: por. Konarski, 2009, s. 16) ma potwierdzenie wempirycznych danych. Przyjmuje si,
1 Dzikuj dr Ewie Gruszczyskiej (SWPS) za przeprowadzenie oblicze wramach konfirmacyjnej analizy czynnikowej ihierarchicznej konfirmacyjnej analizy czynnikowej.

98

ANDRZEJ STRZAECKI

e modele proste maj wiksz moc wyjaniajc, nie tylko dlatego, e s atwiejsze winterpretacji, ale rwnie dlatego, i s zgodne zzasad brzytwy Ockhama ie wich przypadku istnieje wiksze prawdopodobiestwo bycia prawdziwymi, ni wprzypadku zoonych modeli tego samego zjawiska (Cartwright, 1989; cyt. za Konarski, 2009, s. 16). Wtym przypadku model STZ, zredukowany do czterech wymiarw, by testowany za pomoc programu Amos (wersja 19). Wyniki przedstawione s na Rycinie 1.

Rycina 1. Konfirmacyjna analiza czynnikowa testujca dopasowanie czterech czynnikw kwestionariusza Style zachowania si (1. Wewntrznej sterownoci, 2. Gitkoci struktur poznawczych, 3. Samorealizacji i4. Siy ego) do danych.

Warto statystyki testu dopasowania modelu (CMIN) sugerowaaby (2 1649,927, df =730, p<0,001), e istnieje rozbieno midzy teoretyczn macierz wariancji-kowariancji aodpowiedni macierz zmierzon ie model nie jest najlepiej dopasowany. Poniewa wliteraturze przedmiotu utrzymuje si, e statystyka CMIN nie jest wpeni wiarygodna (gdy prba jest zbyt maa nie ma rozkadu 2, za gdy jest zbyt dua hipoteza odobrym dopasowaniu modelu do danych moe by niesusznie odrzucona; por. Bedyska iKsiek, 2012, s. 184), obliczono dodatkowo inne statystyki. Warto indeksu bezwzgldnego dopasowania GFI (goodness-of-fit index), informujcego, jaki procent wariancji empirycznej macierzy wariancji-kowariancji jest wyjaniony przez model (Konarski, 2009, s. 373), wynosi 0,919, co jest wartoci przyjt wliteraturze za zadowalajc (Bedyska iKsiek, 2012, s. 187). Podobnie wskanik RMSEA (root mean square error of approximation), indeks rozbienoci skorygowany oliczb stopni swobody, uzyska warto poniej 1, mianowicie 0,042, co jest wartoci akceptowan (por. Konarski, 2009, s. 371). Rwnie indeks Delta2 (Incremental fit index), zaproponowany przez Bollena (1989) wynis 0,920, co sugeruje akceptowalne dopasowanie. Z Ryciny 1 wida, e trzy czynniki: 2. Gitko struktur poznawczych, 3. Samorealizacja i 4. Sia ego s bardziej ze sob powizane. Natomiast czynnik 1. Wewntrzna sterowno pozostaje w mniejszym stopniu zwizany ze struktur, cho zosta wsposb statystycznie istotny zintegrowany wobrbie modelu. Analizujc wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej testujcej dopasowanie modelu

SPRAWNO OSOBOWOCI

99

wyjciowego do danych empirycznych widzimy, e rezultaty s satysfakcjonujce. Struktura stanowi zwart cao iodpowiada wznacznym stopniu gwnym wymiarom pocztkowego modelu Stylu Twrczego Zachowania (Strzaecki, 1989, 2003), ktry definiowa procesy zachowania twrczego jako wynik integracji dziedziny poznawczej, osobowociowej iaksjologicznej. Obecny czynnik 2 Gitko struktur poznawczych odpowiada dziedzinie poznawczej, czynnik 3 Samorealizacja iczynnik 4 Sia ego reprezentuj dziedzin motywacyjn iosobowociow, za czynnik 1 Wewntrzna sterowno odnosi si do dziedziny wartoci iodpowiada autonomicznoci aksjologicznej. Wyniki uzyskane za pomoc analizy konfirmacyjnej na grupie 730 osb mona wic uzna za zadawalajce. Nie zwalnia to jednak zdalszych prb testowania modelu STZ na nowych grupach osb irozstrzygnicia problemu wspzmiennoci poszczeglnych czynnikw STZ, co jest problemem szczeglnie zoonym wmodelu rwna strukturalnych (Por. Konarski, 2009, s. 301 inast.). Obserwowane w badaniach korelacje czterech czynnikw kwestionariusza Style zachowania si s pochodn nie tyle problemw zwizanych z brakiem homogenicznoci itrudnoci ich rozdzielenia wprocedurze rotowania (wykorzystano bowiem procedur Varimax optymalizujc korelacje pozycji kwestionariusza wobrbie czynnika iminimalizujc korelacje midzy czynnikowe), co raczej zaoe teoretycznych dotyczcych modelu STZ imechanizmw twrczoci. Jak przedstawiono powyej twrczo rozumiano jako wynik wspdziaania zwizanych ze sob dziedzin, ktre wsp przyczyniaj si do funkcjonowania jednostki, prowadzc do powstania wytworu twrczego (pomysu, projektu, idei, dziea). To wsp przyczynianie si jest ujmowane jako gwna metafora modelu, wanie jako w nadrzdny mechanizm okrelony terminem sprawno osobowoci. Wykorzystujc wykazan wkonfirmacyjnej analizie czynnikowej wewntrzn integracj czynnikw modelu STZ, atake ich, wnaturalny sposb wystpujce powizanie, zdecydowano poszukiwa w danych empirycznych oglnego czynnika twrczej osobowoci, odpowiadajcego postulowanemu mechanizmowi sprawnej osobowoci.
2.2.5. Hierarchiczna konfirmacyjna analiza czynnikowa

Wzorem licznych, referowanych powyej bada nad oglnym czynnikiem osobowoci (GFP), istniejcym gwnie (ale nie tylko) wpomiarach dokonanych za pomoc kwestionariusza NEO-FFI, zdecydowano przeprowadzi hierarchiczn konfirmacyjn analiz czynnikow wynikw kwestionariusza Style zachowania si. Celem analizy byo bowiem wykrycie czynnika wyszego rzdu, oglnego czynnika twrczej osobowoci, odpowiedzialnego za mechanizm sprawnej osobowoci. Wyniki przedstawia Rycina 2.

100

ANDRZEJ STRZAECKI

Rycina 2. Hierarchiczna konfirmacyjna analiza czynnikw kwestionariusza Style zachowania si: 1. Wewntrznej sterownoci, 2. Gitkoci struktur poznawczych, 3. Samorealizacji i4. Siy ego.

Jak wida, model ten uzyska akceptowalne wartoci wskanikw dopasowania: Warto statystyki testu dopasowania modelu do danych (CMIN) 2 jest wprawdzie istotna (2=1680,296; df =730; p<0,001), ale pozostae wskaniki s akceptowalne: GFI=0,917, RMSEA=0,042, Delta2=0,917. Z analiz wynika, e wszystkie pozycje kwestionariusza uzyskuj dominujce adunki czynnikowe (rwne co najmniej 0,50) na odpowiednich czterech czynnikach, co jest zgodne zprzyjtym wczeniej zaoeniem. Co ciekawe, czynnik nadrzdny Oglny Czynnik Osobowoci Twrczej jest najlepiej reprezentowany przez czynnik 2. Gitko struktur poznawczych i3. Samorealizacj, wmniejszym stopniu przez czynnik 4. Si ego iczynnik 1. Wewntrzn sterowno, ktrego wysycenie jest poniej 0,50, cho wci akceptowalne. Wymaga to naturalnie dalszego testowania modelu na dodatkowych grupach osb, reprezentujcych inne dziedziny oraz sprawdzania jego mocy wyjaniajcej wzgldem nowych kryteriw twrczoci.

3. Dyskusja wynikw
Zaprezentowane wyniki bada nad modelem Stylu Twrczego Zachowania (STZ) przeprowadzone zwykorzystaniem eksploracyjnej ikonfirmacyjnej analizy czynnikowej, a take analizy hierarchicznej, mona uzna za satysfakcjonujce. Pokazay one bowiem, i dawne hipotezy autora modelu STZ, dotyczce postulowanego mechanizmu umoliwiajcego twrcze funkcjonowanie czowieka, okazay si suszne. Mona bowiem mwi oOglnym Czynniku Osobowoci Twrczej, identyfikowanym zogln dyspozycj okrelon terminem sprawno osobowoci. Sprawno osobowoci bya by zatem t nadrzdn waciwoci, ktra umoliwia artykuowanie odlegych celw iktra sprzyja utrzymaniu niezbdnej do ich realizacji stabilnoci wdziaaniu. W wielu analizach teoretycznych zwraca si uwag na prawidowe funkcjonowanie czowieka (np. Millon, 1990), czy te prawidow konstrukcj psychiczn (Trzebiska i in., 2003). Rushton i Irwing (2011, s. 132) twierdz w cytowanej

SPRAWNO OSOBOWOCI

101

pracy, i osoby uzyskujce wysokie wyniki w oglnym czynniku osobowoci (GFP) charakteryzuj si waciw (good) osobowoci, za niskie wyniki nieodpowiedni (difficult). Tak si dzieje, zdaniem zwolennikw wyjaniania funkcjonowania czowieka za pomoc oglnego czynnika osobowoci, poniewa jest on rezultatem procesw ewolucyjnych. Wich wyniku pewne cechy, takie jak zrwnowaenie emocjonalne, otwarto na nowe bodce, gotowo do wsppracy, sumienno zostay utrwalone, gdy umoliwiay przetrwanie, rozwj ireprodukcj. Zrozumiae staj si wtym kontekcie analizy, wktrych zwraca si uwag na rol czynnikw umoliwiajcy zachowanie stabilnoci wdziaaniu. Omawiajc kryterium prawidowej osobowoci irol jak peni wniej stabilno, Trzebiska pisze, i stabilno przejawia si mobilizacj (podwyszeniem sprawnoci) wobec wyzwa lub odpornoci (relatywnie niewielkim ubytkiem sprawnoci) wobliczu niepowodze czy zagroe. Jednym zczynnikw stabilnoci psychicznej jest wysoki poziom wiedzy osobie, ktra dostarcza wyrazistych isubiektywnie przekonujcych danych otym, kim jestem, pozwalajcych pomimo trudnoci wytycza sobie cele, podejmowa decyzje iopracowa strategie radzenia sobie (Trzebiska iin., 2003, s. 9). Krytycznym czynnikiem zapewniajcym stabilno jest poczucie tosamoci wizane wpoznawczych teoriach osobowoci ze struktur ja. Rozumiana jest ona jako globalny integrator aktywnoci ukierunkowanej na cele, przejawiajcy si wefektywnoci samokontroli (por. Reykowski, 1992, s. 181), inaczej mwic efektywnoci samoregulacji (Baumeister, 2004, s. 25); por. Baumeister, Heatherton iTice, 2000). Warunkuje on osiganie zamierzonych celw wskutek zdolnoci do neutralizowania konkurencyjnych motyww, umoliwiajcej zachowanie integracji oraz wysokiej irealistycznej samooceny. (Ta pozytywna samoocena jest dla jednostki poyteczna pisa Wojcieszke [2002, s. 162] poniewa przyczynia si do osigania przez ni rnego rodzaju celw). Wpniejszych koncepcjach poznawczych osobowoci mwilibymy raczej nie oglobalnej, wszechogarniajcej integracji, ao integracji epizodycznej, ktrej osignicie jest moliwe dopiero wtedy, kiedy czowiek sprawuje kontrol nad biegiem wydarze, awic dysponuje rodkami umoliwiajcymi mu realizacj wasnych de, aprzy tym jest zdolny do samoregulacji, awic aktywnego dostrajania wasnych emocji, impulsw izachowa do standardw wewntrznych (Kofta, 2009, s. 149). Tak wic zachowanie tosamoci jest wynikiem procesw integracyjnych sprawiajcych, e czowiek utrzymuje poczucie wasnej jednoci (Pervin, 1993; Tesser, Felson iSuls, 2004) iwartoci, przejawiajce si wpoczuciu autonomii ikontroli nad sob iotoczeniem wprocesie rozwizywania problemw zarwno wewntrznych, jak izewntrznych. Zatem integracja iharmonia, anie trway chaos irozpad s warunkiem prawidowego funkcjonowania czowieka. Wtym procesie istotn rol odgrywa przeciwstawianie si dezintegracji, czyli przezwycianie pojawiajcych si zagroe, wreszcie umiejtno zapobiegania trwaemu spadkowi na-

102

ANDRZEJ STRZAECKI

picia motywacyjnego wizana zefektywnoci samokontroli (por. Niedwieska, 2008). Rozwaajc warunki utrzymania tosamoci, psychologowie przywouj liczne mechanizmy. Jest wrd nich dyspozycja okrelana terminem twardoci (hardiness), ktra sprawia, i czowiek wierzy, e moe kontrolowa lub wpywa na wydarzenia, ktrych dowiadcza; ma zdolno odczuwania gbokiego oddania izaangaowania wdziaaniu podejmowanym wswoim yciu; traktuje zmiany jako ekscytujce wyzwanie suce dalszemu rozwojowi (Kobasa, 1979, s. 3; cyt. za: Cielak iuszczyska, 2002, s. 80). Mona tu wymieni rwnie totalitarne ego (Greenwald, 1980), podporzdkowujce jednej wsplnej wykadni wielowtkowe doznania zawarte wpamici autobiograficznej; autoafirmacj (Steele, 1988), zapewniajc odtworzenie zaburzonej pewnoci siebie poprzez odzyskanie jej na innym wymiarze ja, wanym dla rwnowagi psychicznej; prno osobow (Uchnast, 1998) umoliwiajc odzyskiwanie rwnowagi emocjonalnej w sytuacjach nowych i trudnych. Zdarza si, i w procesie twrczym dochodzi niejednokrotnie do czasowego zaburzenia integracji i harmonii, obserwowanego w standardowych kwestionariuszach osobowoci jako podwyszenie objaww neurotycznych. Jednak dziki porzdkujcemu adowi planu yciowego, wynikajcego zobecnoci odlegych iakceptowanych celw (Obuchowski, 1982, 1985; Zaleski, 1991; Emmons, 1996), sprawnoci rozwizywania konfliktw, woli walki iradoci zodnoszonych sukcesw, prowadzcych do podwyszenia autoafirmacji (Steele, 1988), czyli wysokiego i zgeneralizowanego poczucia wasnej wartoci, twrca odnosi sukces nie tylko wrealizacji tych celw, ale rwnie nad sob samym. Rwnolegym obszarem poszukiwania centralnych regulatorw dziaania czowieka w dziedzinie osobowoci jest stanowienie kontroli nad otoczeniem, koncepcja, w ktrej istotn rol odgrywaj mechanizmy umoliwiajce utrzymanie przyjtego kierunku dziaania, poczucia sensu ycia (Kuhl, Beckmann, 1994), poczucia wasnej skutecznoci (Bandura, 1977), poczucia koherencji (Antonovsky, 1995; Gruszczyska, 2006), czy wreszcie siy woli rozumianej jako moc wadania nad otoczeniem (Sotwin, 2010). To postrzeganie sukcesu ley upodstaw procesu tworzenia si poczucia wasnej skutecznoci (self-efficacy), ktre opisa Bandura (1977; por. Ole, 2003), a take ksztatowania si poczucia wasnej wartoci idumy, czyli motywacji hubrystycznej (Kozielecki, 1987; Tokarz, 2005). Jest zrozumiae, e osiganie ambitnych iodlegych celw jest moliwe wwczas, gdy cele te s wyrazem autonomii czowieka, awic gdy s dla niego wane, postrzegane jako wartociowe igdy s wynikiem jego wasnego systemu wartoci. Zatem autonomiczno aksjologiczna osoby podejmujcej dziaanie zamierzajcej do realizacji celw, uwzgldniona wmodelu STZ, zwana przez Sheldona iKassera (1994) kongruencj, jest wanym czynnikiem integrujcym osobowo. Badania tych autorw pokazuj, e wysoka kongruencja wie si z takimi przejawami dobrego przystosowania, jak skonno do samoaktualizacji, pozytywny afekt,

SPRAWNO OSOBOWOCI

103

otwarto na dowiadczenia, wysoka samoocena i zadowolenie z ycia (Kofta iDoliski, 2000, s. 591). Analizujc przytoczone koncepcje widzimy, e tak syntetyzujc rol wwyjanianiu twrczej dziaalnoci peni rwnie koncepcja sprawnej osobowoci, ujta wmodelu Stylu Twrczego Zachowania. Pokazuje ona, e procesy twrcze s pochodn wspdziaania dziedziny poznawczej, osobowociowej oraz aksjologicznej ie wskutek tej integracji zapewniona jest stabilno, tosamo igotowo do przeciwdziaania wyczerpywaniu si zasobw psychicznych. Dzieje si tak za spraw: gotowoci iumiejtnoci osigania sformuowanych celw (Samorealizacja), uatwiajcej usuwanie zpola psychicznego konkurencyjnych motyww odwodzcych czowieka od celw najwaniejszych; niezalenoci iautonomicznego systemu wartoci (Wewntrzna sterowno), ktry sprawia, e artykuowane cele s dla czowieka wane ie gotw jest on je osiga wbrew trudnociom, przeszkodom i niejednokrotnie wbrew otoczeniu; wyranej identyfikacji i akceptacji Ja, ktra decyduje, e czowiek aprobuje swoje poczynania; umiejtnoci koncentracji na problemach; sprawnego dziaania wsytuacji trudnej; utrzymywania przyjtego kierunku dziaania iumiejtnoci neutralizowania lku, jaki rodzi sytuacja problemowa (Silne ego); wreszcie elastycznoci wstosowaniu strategii rozwizywania problemw, niekonwencjonalnych uj, oryginalnoci, innowacyjnoci iotwartoci poznawczej (Gitko struktur poznawczych). Konfirmacyjna analiza czynnikowa pokazaa, e te cztery czynniki modelu STZ, dotychczas traktowane jako niezalene, stanowi w rzeczywistoci funkcjonaln cao, wsp przyczyniajc si do realizacji procesu twrczego. Brak objaww nerwicowych, zrwnowaenie emocjonalne, swoboda wewntrzna, aprobata wasnego Ja zapewniaj poczucie tosamoci wkryzysowych wydarzeniach iprzez to stao dziaania. Silny, wewntrzny motyw do osigania sformuowanych celw, wanych iautentycznych, wduej mierze niezalenych od wzorcw zewntrznych, sprawia, e dziaania nacechowane s poczuciem sensu, maj du moc samogratyfikacji. To decyduje, e kompetencje poznawcze (dziedzinowe), bez ktrych twrczo nie moe mie wrzeczywistoci miejsca, zyskuj na elastycznoci, oryginalnoci iumoliwiaj realizacj dziea wolnego od sztywnych ogranicze, speniajcego kryteria uznane za twrcze (por. dyskusj kryteriw twrczoci: Strzaecki, 2003, s. 39-76). Zidentyfikowanie Oglnego Czynnika Osobowoci Twrczej moe mie wane konsekwencje dla teorii, praktyki ipedagogiki twrczoci. Just (2011), dyskutujc implikacje wyizolowania oglnego czynnika osobowoci (GFP), zauwaya wswoim przegldzie bada, e bdzie on szczeglnie uyteczny wwyjanianiu czynnikw powodzenia wpracy, wnauce szkolnej (por. van der Linden, Nijenhuis iBakker (2010), wsytuacji selekcji, naboru ioceny osb na rne stanowiska. Podobnie mona sdzi, e zidentyfikowanie Oglnego Czynnika Osobowoci Twrczej bdzie miao rwnie znaczenie nie tylko dla ustalenia jego zwizku zinnymi ogl-

104

ANDRZEJ STRZAECKI

nymi konstruktami wyjaniajcymi twrczo, takimi jak transgresja (w dotychczasowych badaniach [por. Strzaecki, 2011 c] rednia korelacja czterech czynnikw modelu STZ zczynnikiem Transgresji Twrczej [laski, 2011] wynosia wgrupie 90 osb, menederw iurzdnikw, 0,58, co wyjania 34% wariancji), ale przede wszystkim mona sdzi, e przyczyni si wznacznym stopniu do wyjanienia osigni twrczych. Przeprowadzone do tej pory badania, zrealizowane wplanie korelacyjno-regresyjnym, jak idyskryminacyjnym, wduym stopniu potwierdziy to przypuszczenie (Strzaecki, 2003; 2005, 2006 b, 2007 a; 2010; 2011 b, c; Strzaecki iGrzegorczyk, 2007; Strzaecki iDomurat, 2009; Strzaecki iWiniewska, 2010).

Literatura
1.  A n t o n o v s k y A. [1995]. Rozwikanie tajemnicy zdrowia. Jak radzi sobie ze stresem inie zachorowa. Warszawa: Fundacja IPN. 2.  A r a n o w s k a E. [1996]. Metodologiczne problemy zastosowa modeli statystycznych wpsychologii. Warszawa: Teoria ipraktyka. Studio I. 3.  B a n d u r a A. [1977]. Self-efficacy. Toward aunifying theory of behavioral change. Psychological Review, 84, 191-215 4.  B a r r o n F. [1972]. Artists in the making. New York: Seminar Press. 5.  B a t e y M., F u r n h a m A. [2006]. Creativity, intelligence, and personality: Acritical review of the scattered literature. Genetic, Social, and General Psychology Monographs, 132{4), 355-429 6.  B a t e y M., B o o t h T., F u r n h a m A., L i p m a n H. [2011]. The relationship between personality and motivation: Is there aGeneral Factor of Motivation. Individual Differences Research, 9, 2, 115-125. 7.  B a u m e i s t e r R.F. [2004]. Wyczerpywanie si ego i funkcja wykonawcza Ja. W: Tesser, A., Felson, R.B., Suls, J.M. (red.). Ja itosamo. Perspektywa psychologiczna (s. 18-42). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 8.  B a u m e i s t e r R.F., H e a t h e r t o n T.F., T i c e D.M. [2000]. Utrata kontroli. Jak idlaczego tracimy zdolno samoregulacji. Warszawa: Pastwowa Agencja Rozwizywania Problemw Alkoholowych. 9.  B e d y s k a S., K s i e k M. [2012]. Statystyczny drogowskaz 3. Praktyczny przewodnik wykorzystania modeli regresji oraz rwna strukturalnych. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie SEDNO. 10.  B e d n a r e k H. [2011]. Czy piloci ulegaj zudzeniom percepcyjnym? Poznawcze uwarunkowania dezorientacji przestrzennej. Sopot: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 11.  B o l l e n K. [1989]. Structural equations with latent variables. New York: Wiley. 12.  B r a i n e M.D. [1994]. Mental logic and how to discover it. W: J. Macnamara, E.R. Gonzalo (red.). The logical foundation of cognition. New York: Oxford University Press. 13.  B r a n d Ch. [1996]. The g factor. General intelligence and its implications. Chichester: Wiley 14.  B r z e z i s k i J. [1997]. Metodologia bada psychologicznych. Warszawa: PWN. 15.  B r z e z i s k i J. [2003]. Jak to zpomiarem testowym IQ byo?. W: Piskorz, Z., Zalekiewicz, T. (red.). Psychologia umysu (s. 96-111). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 16.  C a r t w r i g h t N. [1989]. Naturss capacities and their measurement. Cambridge: Cambridge University Press. 17.  C a t t e l l R.B. [1957]. Personality and motivation. Structure and measurement. Yonkers-on-Hudson: World Book.

SPRAWNO OSOBOWOCI

105

18.  C a t t e l l R.B. [1963]. The personality and motivation of the researcher from measurement of contemporaries and from biography. W: C.W. Taylor, F. Barron (red.). Scientific creativity: its recognition and development (s. 119-131). New York: Wiley. 19.  C a t t e l l R.B. [1968]. The scree test for the number of factors. Multivariate Behavioral Research, 2, 245-276. 20.  C o s t a P.T. Jr., M c C r a e R.R. [1995]. Revised NEO personalisty Inventory (NEOPI-R) and NEO Five-Factor Inventory (NEO-FFI). Professional Manual. Odessa: Psychological Assessment Resources, Inc. 21.  D a n a y E., Z i e g l e r M. [2011]. Is there really asingle factor of personality? Amultirater approach to the apex of personality. Journal of Research in Personality, 45, 6, 560-567. 22.  D e Yo u n g C.G., P e t e r s o n J.B., H i g g i n s D.M. [2002]. Higher-order factors of the Big Five predict conformity: Are there neuroses of health? Personality and Individual Differences, 33, 533552. 23.  D i g m a n J.M. [1997]. Higher-order factors of the Big Five. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 12461256. 24.  G a l t o n F. [1869]. Hereditary genius. London: Macmillan. 25.  G r u s z c z y s k a E. [2006]. What is measured by the Orientation to Life Questionnaire? Construct validity of the instrument for the Sense of Coherence measurement. Polish Psychological Bulletin, 37 (2) 7483. 26.  G u i l f o r d J.P. [1968]. The structure of intelligence. W: D.K. Whitla (red.). Handbook of measurement and assessment in behavioral sciences (s. 215-260). Reading, Mas.: Addison-Wesley. 27.  G u i l f o r d J.P. [1978]. Natura inteligencji czowieka. Warszawa: PWN. 28.  H a r m a n H.H. [1967]. Modern factor analysis. Chicago: University of Chicago Press. 29.  H a r m a n H.H. [1968]. Factor analysis. W: D.K. Whitla (red.). Handbook of measurement and assessment in behavioral sciences. (s.143-170). Reading, Mas.: Addison-Wesley. 30.  H o f s t e e W.K.B. [2001]. Intelligence and personality: Do they mix? W: S. Messick, J.M. Collis (red.), Intelligence and personality: Bridging the gap in theory and measurement (s. 4360). Mahwah, NJ.: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. 31.  H o l d e n R.R., M a r j a n o v i c Z. [2012]. Aputatively general factor of personality (GFP) is not so general: Ademonstration with the NEO-PI-R. Personality and Individual Differences, 52, 1, 37-49. 32.  H o p w o o d Ch.J., A i d a n G.C., D o n n e l a n M.B. [2011]. Evaluating the evidence or the general factor of personality across multiple inventories. Journal of Research in Personality, 45, 5, 468-478. 33.  J u s t C. [2011]. Areview of literature on the general factor of personality. Personality and Individual Differences.50, 6, 765-771. 34.  K l i n e P. [1994]. 4n Easy Guide to Factor .Analysis. London: Routledge. 35.  K o f t a M. [2009]. Regulacyjna Teoria osobowoci Janusza Reykowskiego a poznawcza psychologia osobowoci. W: J. Kozielecki (red). Nowe idee w psychologii. (s. 133-160). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 36.  K o n a r s k i R. [2009]. Modele rwna strukturalnych. Teoria ipraktyka. Warszawa: PWN. 37.  K o z i e l e c k i J. [1987]. Koncepcja transgresyjna czowieka. Analiza psychologiczna. Warszawa: PWN. 38.  K o z i e l e c k i J. [2007]. Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak. 39.  K o z i e l e c k i J. [2009] (red.). Nowe idee wpsychologii. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 40.  K u h l J., B e c k m a n n J. (red.) [1994]. Volition and personality. Action versus stateorientation. Gettingen: Hogrefe & Huber.

106

ANDRZEJ STRZAECKI

41.  L o e h l i n J.C., M a r t i n N.G. [2011]. The general factor of Personality. Journal of Research in Personality, 45, 1, 44-49. 42.  u k a s z e w s k i W. [1974]. Osobowo: struktura ifunkcje regulacyjne. Warszawa: PWN. 43.  M a c k i e w i c z R. [2001]. Uniwersalna teoria rozumowania? Roczniki Psychologiczne, 4, 119134. 44.  M a c K i n n o n D.W. [1964]. Creativity of architects. W: C.W. Taylor (red.). Widening horizons in creativity. (s. 350-378). New York: Wiley. 45.  M a r s z a - W i n i e w s k a M. [1999]. Sia woli atemperament. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN 46.  M u n c e r S. [2011]. The general factor of personality: Evaluating the evidence from meta-analysis, confirmatory factor analysis and evolutionary theory. Personality and Individual Differences, 51, 6, 775-778. 47.  M u s e k J. [2007]. Ageneral factor of personality: Evidence for the Big One in the five-factor model. Journal of Research in Personality, 41, 12131233. 48.  N c k a E. [2000]. Pobudzanie intelektu. Zarys formalnej teorii inteligencji. Krakw: Universitas. 49.  N o s a l C.S. [1990]. Psychologiczne modele umysu. Warszawa: PWN. 50.  N o w a k o w s k a M. [1975]. Psychologia ilociowa z elementami naukometrii. Warszawa: PWN. 51.  O b u c h o w s k i K. [1970]. Kody orientacji i struktura procesw emocjonalnych. Warszawa: PWN. 52.  O b u c h o w s k i K. [1982]. Badania osobowoci efektywnej. W: K. Obuchowski , W. Paluchowski (red.). Efektywno aosobowo (s. 5-24). Wrocaw: Ossolineum. 52.  O b u c h o w s k i K. [1985]. Adaptacja twrcza. Warszawa: Ksika iWiedza. 53.  O l e P. K. [2003]. Wprowadzenie do psychologii osobowoci. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. 54.  P e r v i n L. A. [2002]. Psychologia osobowoci. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 55.  P i o t r o w s k i T., S t e t t n e r Z., O r z e c h o w s k i J. [2009]. Jak dziaa pami robocza?, W: J. Orzechowski, K. T. Piotrowski, R. Balas iZ. Stettner (red.), Pami robocza (s. 25-46). Warszawa: Academica. 56.  R e y k o w s k i J. [1992]. Procesy emocjonalne. Motywacja. Osobowo. Warszawa: PWN. 57.  R i e m a n n R., K a n d l e r C. [2010]. Construct validation using multitraitmultimethod-twin data: The case of ageneral factor of personality. European Journal of Personality, 24, 258277 58.  R i e m a n n R., A n g l e i t n e r A., S t r e l a u J. [1997]. Genetic and environmental influences on personality: astudy of twins reared together using the self- and peer report NEO FFI scales. Journal of Personality, 65, 449476. 59.  R o y c e J.R. [1973]. The conceptual framework for multi-factor theory of individuality. W: J.R. Royce (red.). Multivariate analysis and psychological theory (s. 305-407). London: Academic Press. 60.  R u s h t o n P., B o n s T.A., H u r M. [2008]. The genetics and evolution of a general factor of personality. Journal of Research in Personality, 42, 11731185. 61.  R u s h t o n J.P., B o n s T.A., A n d o J., H u r M., I r w i n g P., Ve r n o n P.A. [2009]. Ageneral factor of personality from multitraitmultimethod data and cross-national twins. Twin Research and Human Genetics, 12, 356365 62.  R u s h t o n J. P., I r w i n g P. [2008]. Ageneral factor of personality (GFP) from two meta-analyses of the Big Five: Digman (1997) and Mount, Barrick, Scullen, and Rounds (2005). Personality and Individual Differences 45, 679683.

SPRAWNO OSOBOWOCI

107

63.  R u s h t o n J. P., I r w i n g P. [2009 a]. Ageneral factor of personality in the Comrey Personality Scales, the Minnesota Multiphasic Personality Inventory-2, and the Multicultural Personality Questionnaire. Personality and Individual Differences, 46, 437442. 64.  R u s h t o n J. P., I r w i n g P. [2009 b]. Ageneral factor of personality in 16 sets of the Big Five, the GuilfordZimmerman Temperament Survey, the California Psychological Inventory, and the Temperament and Character Inventory. Personality and Individual Differences, 47, 558564 65.  R u s h t o n J. P., I r w i n g P. [2009 c]. Ageneral factor of personality from the Multidimensional Personality Questionnaire. Personality and Individual Differences, 47, 571576. 66.  R u s h t o n J. P., I r w i n g P. [2011]. The general factor of personality: Normal and abnormal W: T. Chamorro-Premuzic, S. von Stumm, A. Furnham (Eds.), The WileyBlackwell handbook of individual differences (s. 132161). West Sussex, UK :Wiley-Blackwell. 67.  S a u c i e r G. [1994]. Mini-markers: abrief version of Goldbergs unipolar big-five markers. Journal of Personality Assessment, 63(2). 506-516. 68.  S c h e r m e r J.A., Ve r n o n P.A. [2010]. The correlation between general intelligence (g), ageneral factor of personality (GFP), and social desirability. Personality and Individual Differences, 48, 187189. 69.  S o t w i n W. [2010]. Jak dziaa wola czyli dynamika umysu. Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. 70.  S p e a r m a n C. [1904]. General intelligence objectively determined and measured. American Journal of Psychology, 15,201-293. 71.  S t e r n b e r g R.J. [1997]. Thinking Styles. New York: Cambridge University Press. 72.  S t r e l a u J. [1997]. Inteligencja czowieka. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak. 73.  S t r e l a u J. (1998). Psychologia temperamentu. Warszawa: PWN. 74.  S t r e l a u J. [2000]. Osobowo jako zesp cech. W: J. Strelau (red.). Psychologia. Podrcznik akademicki. Tom 2 (s. 325-560). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 75.  S t r e l a u J. [2002]. Psychologia rnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. 76.  S t r e l a u J. [2006]. Temperament jako regulator zachowania: zperspektywy pwiecza bada. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. 77.  S t r z a e c k i A. [1969]. Wybrane zagadnienia psychologii twrczoci. Warszawa: PWN 78.  S t r z a e c k i A. [1973]. Czynniki powodzenia wstudiach przygotowujcych do zawodu projektanta. Warszawa: PWN. 79.  S t r z a e c k i A. [1979]. Style rozwizywania problemw projektowych. Z bada nad twrczoci projektanck. W: W. Gasparski, D. Miller, A. Strzaecki. (red.). Zagadnienia psychologii projektowania (s. 87-118). Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. 80.  S t r z a e c k i A. [1981]. The style of solving design problems. Design Methods and Theories, 4, 127-136. 81.  S t r z a e c k i A. [1989]. Twrczo a style rozwizywania problemw praktycznych. Wrocaw: Ossolineum. 82.  S t r z a e c k i A. [1998]. Motivation for choosing ascientific career. Polish Psychological Bulletin, 3, 255-269. 83.  S t r z a e c k i A. [2000 a]. Creativity in design. General model and its verification. Technological Forcasting and Social Change. 64, 2/3, 241-260. 84.  S t r z a e c k i A. [2002]. Model Stylu Twrczego Zachowania wanalizie procesu rozwizywania problemw. W: A. Grochowska (red.). Wok psychologii osobowoci. (s. 109-132). Warszawa: Wydawnictwo UKSW. 85.  S t r z a e c k i A. [2003]. Psychologia twrczoci. Midzy tradycj aponowoczesnoci. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.

108

ANDRZEJ STRZAECKI

86.  S t r z a e c k i A. [2004 a]. Styles of problem solving. Are meta-components of practical action invariant? W: P. Nikula (red.). (2004) Ideas, values and conflicts in social life (s. 91-102). Rovaniemi: Lapland University Press. 87.  S t r z a e c k i A. [2004 b]. Metakomponenty procesu rozwizywania problemw. Argumenty za niezmienniczoci. Zagadnienia Naukoznawstwa, 4, 575-599. 88.  S t r z a e c k i A. (2005). Psychologiczne wymiary efektywnoci funkcjonowania polskich menederw wwarunkach transformacji ustrojowej. W: Aleksandra Tokarz (red.). Wposzukiwaniu zastosowa psychologii twrczoci (s. 31-50). Krakw: Wydawnictwo UJ. 89.  S t r z a e c k i A. [2006 a]. Wymiary reprezentacji poznawczych dzie twrczych. Ujcie poznawczej psychologii twrczoci. Zagadnienia Naukoznawstwa, 2 (168), 229-250 90.  S t r z a e c k i A. (2006 b). Transgresja polskich menederw wwarunkach transformacji ustrojowej. W: A. Aranowska, M. Goszczyska (red.). Czowiek wobec wyzwa idylematw wspczesnoci. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Jzefowi Kozieleckiemu (s. 108-132). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 91.  S t r z a e c k i A. [2007 a]. Twrcza przedsibiorczo izarzdzanie. Wyniki nowych bada psychologicznych. Prakseologia, 147, 163-188. 92.  S t r z a e c k i A. [2007 b]. Style rozwizywania problemw praktycznych. Uwarunkowania psychologiczne W: A. Lewicka-Strzaecka (red.). Wspczesne wyzwania nauk praktycznych (s. 137-166). Warszawa: Wydawnictwo IFiS. 93.  S t r z a e c k i A. [2010]. Twrczo iprawdopodobiestwo subiektywne osigania celw yciowych aczas psychologiczny. W: Sdek, G., Bedyska, S. (red.). ycie na czas. Czas wrnych perspektywach badawczych (s. 307-328). Warszawa: PWN. 94.  S t r z a e c k i A. [2011 a]. Styl Twrczego Zachowania. Model i jego walidacja. W: Zeidler (red.). Kwestionariusze wpsychologii. Postpy, zastosowania, problemy. (s. 190-244). Wydawnictwo VIZJA Press & IT. 95.  S t r z a e c k i A. [2011 b]. Style twrczego zachowania wprzedsibiorczoci. W: A. Strzaecki (red.) przy wsppracy A. Lizurej. Innowacyjna przedsibiorczo. Teorie. Badania. Zastosowania praktyczne. Perspektywa psychologiczna (s. 119-151). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. 96.  S t r z a e c k i A. [2011 c]. Psychologiczne wymiary przywdztwa a sprawno osobowoci. Prakseologia, 151, 105-132 97.  S t r z a e c k i A., K a b a l a A. [2007]. Styl Twrczego Zachowania wanalizie procesw wypalenia studenckiego. Studia Psychologica UKSW, 7, 85-100. 98.  S t r z a e c k i A., D o m u r a t A. [2009]. Model Stylu Twrczego Zachowania apoziom innowacyjnoci przyszej pracy studentw. Czasopismo Psychologiczne. 15, 1, 141-152 99.  S t r z a e c k i A., G r z e g o r c z y k P. [2007]. Osobowociowe ipoznawcze czynniki warunkujce sukces wzarzdzaniu. Studia Psychologiczne, 45, 2, 77-91 100.  S t r z a e c k i A., W i n i e w s k a E. [2010]. Style mylenia wedug R.J. Sternberga. Uwarunkowania psychologiczne. Przegld Psychologiczny, 53, 1, 33-59 101.  l a s k i S. [2011]. Psychotransgresjomizm od teorii do praktyki. W: A. Strzaecki (red.) przy wsppracy A. Lizurej. Innowacyjna przedsibiorczo. Teorie. Badania. Zastosowania praktyczne. Perspektywa psychologiczna (s. 374-394). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. 102.  T h u r s t o n e L.L. [1940]. Experimental study in simple structure. Psychometrika, 5, 153-168. 103.  T h u r s t o n e L.L. [1944]. Afactorial study of perception. Psychometric Monographs, 4. 104.  T h u r s t o n e L.L. [1950]. Some primary abilities in visual thinking. Report from the Psychometric Laboratory, No. 59, Chicago: University of Chicago Press. 105.  T h u r s t o n e L.L., Thurstone Th. G. [1941]. Factorial studies of intelligence. Psychometric Monographs, 2.

SPRAWNO OSOBOWOCI

109

106.  T o k a r z A. [2005]. Dynamika procesu twrczego. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. 107.  T o r r a n c e E.P. [1988]. The nature of creativity as manifested in its testing. W: R.J. Sternberg (red.). The nature od creativity. Contemporary psychological perspectives (s. 43-75). New York: Cambridge University Press. 108.  T r z e b i s k a E., M i T., R u t c z y s k a I. [2003]. Wielorakie ja i jedno tosamoci. Ujcie dowiadczeniowo-analityczne. Roczniki Psychologiczne, VI, 5-25. 109.  T r z e b i s k i J. [1976]. Osobowociowe warunki twrczoci. W: J. Reykowski (red.). Osobowo aspoeczne zachowanie si ludzi (s. 107-135). Warszawa: KIW. 110.  T r z e b i s k i J. [1978]. Z bada nad uwarunkowaniami oryginalnoci mylenia. Wrocaw: Ossolineum. 111.  T r z e b i s k i J. [1981]. Twrczo astruktura poj. Warszawa: PWN. 112.  van der L i n d e n D., N i j e n h u i s J., B a k k e r A.B. [2010]. The General Factor of Personality: Ameta-analysis of Big Five intercorrelations and acriterion-related validity study. Journal of Research in Personality, 44, 1, 315-327. 113.  V e r n o n P.E. [1950]. The structure of human abilities. London: Methuen. 114.  V e s e l k a L., S c h e r m e r J., P e t r i d e s K.V., Ve r n o n P.A. [2009]. Evidence for a heritable general factor of personality in two studies. Twin Research and Human Genetics, 12, 3, 254260. 115.  V e s e l k a L., J u s t C., J a n g K.L., J o h n s o n A.M., Ve r s n o n Ph.A. [2012]. The General Factor of Personality: Acritical test. Personality and Individual Differences, 52, 3, 261-264. 116.  W i t k i n H.A. [1964]. Origins of cognitive styles. W: C. Scheever (red.). Cognition: theory, research, promise (s. 172-205. New York: Harper and Row. 117.  W o j c i e s z k e B. [2002]. Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. 118.  Z a k r z e w s k a M. [1994]. Analiza czynnikowa wbudowaniu isprawdzaniu modeli psychologicznych. Pozna: Wydawnictwo UAM. 119.  Z h a n g L-F., S t e r n b e r g R.J. [2006]. The nature of intellectual styles. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 120.  Z a w a d z k i B., S t r e l a u J. [2010]. Structure of personality: The search for ageneral factor viewed from atemperament perspective. Personality and Individual Differences, 49, 7782. 121.  Z a w a d z k i B., S t r e l a u J, S z e p a n i a k P., l i w i s k a M. [1998]. Inwentarz osobowoci NEO-FFI Costy iMcCrae. Adaptacja polska. Podrcznik. Warszawa: Pracownia testw Psychologicznych PTP.