Rozdzia II HISPANICS W SZTUCE XXI WIEKU

Amerykanie pochodzenia latynoskiego tworz bardzo zrnicowan mniejszo etniczn zamieszka w Stanach Zjednoczonych. Wyjtkowo tej grupy wyraa si chociaby w problematycznym terminie okrelajcym t zbiorowo najpoprawniejszym okreleniem jest chyba Hispanics, obejmujce wszystkie osoby wywodzce si z krgu kultury hispanojzycznej. Pojcie Latynosi odnosi si rwnie do mieszkacw Ameryki Poudniowej, ktrzy nie yj w USA, natomiast Chicano okrela jedynie Amerykanw meksykaskiego pochodzenia1. W tym rozdziale bd zatem uywa gwnie okrelenia Hispanics, ktre jest stosowane rwnie przez oficjalne spisy ludnoci. Pojawienie si moliwoci wyboru Hispanics jako deklaracji przynalenoci etnicznej wprowadzio w USA wiele niecisoci. Grupa pochodzenia latynoskiego nie jest uznawana za odrbn ras, dlatego te w tej zbiorowoci pojawiaj si osoby zarwno o biaym jak i czarnym kolorze skry. Rubryka Hispanics funkcjonuje na uboczu wszystkich grup rasowych uznanych za powszechnie obowizujce w cenzusach Stanw Zjednoczonych. Skupia wiele osb, ktre coraz czciej poza przynalenoci do biaych lub czarnych Amerykanw, chc wyrazi swoj latynosk odrbno. W 2010 roku Hispanics stanowili 16,3% spoeczestwa, a grupa ta rozrasta si najszybciej ze wszystkich mniejszoci mieszkajcych w Stanach. Prognozy na 2050 rok okrelaj, e Hispanics maj stanowi a 24,5% wszystkich Amerykanw2. Latynoamerykanie s niejednolit grup nie tylko ze wzgldu na ras, ale rwnie narodowo, i co z tym jest zwizane, odmienne kontakty z USA. Narody tworzce Hispanics maj rne historie osadnictwa, motywy emigracji oraz odmienne formy udziau w amerykaskim rynku pracy i model wyksztacenia. Pytanie o homogeniczno tej grupy pojawia si wanie w momencie uwiadomienia sobie wieloci krajw pochodzenia

Jednak naley zwrcid uwag, e niektrzy aktywici, tacy jak Gmez-Pea, s zwolennikami okrelenia Latynosi, poniewa zawiera ono w sobie informacj o wpywie kultury afrykaoskiej i indiaoskiej na spoecznod hispanojzyczn. Zob. E. Sperling Cockcroft, From Barrio to Mainstream: The Panorama of Latino Art [w:] Handbook of Hispanic Cultures in the United States: Literature and Art, praca zbiorowa pod red. F. Lomeli, Arte Pblico Press 1993, s. 192. 2 Zob. J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, kultura, Krakw 2002, s. 146. Najnowsze dane z cenzusu przeprowadzonego w 2010 roku w USA zob. K. R. Humes, N. A. Jones i R. R. Ramirez, Overview of Race and Hispanic Origin: 2010, 2011 March [document PDF, dostp internetowy: http://2010.census.gov/2010census/data/].

57

imigrantw, a nie przy podziaach rasowych, ktre nie maj wedug czonkw zbiorowoci wikszego znaczenia3. Istnieje silnie jednoczcy aspekt jzyka hiszpaskiego i wsplnej religii. Katolicyzm, jak podkrela pisarz Octavio Paz, jest elementem jednoczcym niezalenie od wpyww wierze lokalnych, rytuaw afrokubaskich czy indiaskich jakim uleg katolicyzm w poszczeglnych pastwach wysp Karaibskich cz y Ameryki Poudniowej4. Istnieje jednak nadal wtpliwo na ile mona mwi o jednoci Latynoamerykanw w kontekcie sztuki tworzonej przez czonkw tej grupy. Eva Sperling Cockcroft zwraca uwag, e wyrnienie tzw. Latino Art jako caoci moe by skutkiem zbyt daleko idcych uproszcze, dlatego naleaoby wyrni sztuk przynalen do trzech najwikszych narodowoci tworzcych zbiorowo Hispanics. Latynoamerykanie s najliczniejsz mniejszoci etniczn w Stanach

Zjednoczonych, ktra nadal jest zamknita w stereotypie taniej siy roboczej i nielegalnych imigrantw. O tym wizerunku w duej mierze decyduj najliczniejsi wrd Hispanics Meksykanie, ktrzy od wielu lat przekraczaj granic z USA w poszukiwaniu lepszego ycia i najprostszej pracy. Meksykanie osiedlaj si najczciej na poudniu Stanw Zjednoczonych, tworzc ogromne spoecznoci midzy innymi w Kalifornii, Nowym Meksyku, Arizonie i Teksasie. Jednoczenie powracaj w ten sposb na swoje dawne historyczne ziemie i odkrywaj tereny swoich przodkw. Cz tych stanw naleaa do Meksyku i zostaa zaanektowana przez USA w wyniku podpisania traktatu z Guadalupe Hidalgo w 1848 roku, ktry zakoczy wojn amerykasko-meksykask5. Problem relacji midzy imigrantami a ludnoci autochtoniczn jest bardzo zoony i ma wieloletni histori. Zbiorowo Latynoamerykanw obok Meksykanw, tworz gwnie Portorykaczycy i Kubaczycy. Ci pierwsi maj specjalny status, poniewa w 1952 roku Portoryko zostao uznane za pastwo stowarzyszone ze Stanami Zjednoczonymi, a jego mieszkacy s wedug prawa obywatelami USA6. Kubaczycy natomiast uciekaj ze swojej wyspy przed reimem rewolucyjnego rzdu Fidela Castro, przez co pastwo tracio na rzecz Ameryki wielu swoich najlepiej wyksztaconych obywateli i czonkw elit. W latach 1959-1972 Stany Zjednoczone
3 4

Zob. Ibidem, s. 188-189. Zob. E. Sperling Cockcroft, From Barrio to Mainstream, op. cit., s. 193. 5 Wicej na temat wojny amerykaosko-meksykaoskiej i jej konsekwencji zob. T. epkowski, Historia Meksyku, Wrocaw 1986, s. 244-254; G. Brown Tindall i D. E. Shi, Historia Stanw Zjednoczonych, prze. A. Bartkowicz, H. Janowska, J. Ruszkowski, Poznao 2002, s. 521-529 oraz A. Kaganiec-Kamieoska, Tosamod na pograniczu kultur. Meksykaoska grupa etniczna w Stanach Zjednoczonych , Krakw 2008, s. 109-110. 6 Portorykaoczycy maj szczeglny status obywateli USA, poniewa s pozbawieni prawa wyborczego, ale mog poruszad si swobodnie po terenie Stanw. Trudno zatem w ich przypadku mwid o imigracji w kierunku Ameryki. Zob. J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, op. cit., s. 192-193.

58

przyznaway Kubaczykom status uchodcw politycznych, wpuszczay ich do kraju bez koniecznych wiz i organizoway programy pomocy7. Sytuacja znacznie zmienia si po 11 wrzenia 2001 roku, po ataku terror ystycznym na wiee World Trade Center w Nowym Jorku. Polityka zagraniczna Stanw Zjednoczonych, poza rozpoczciem dziaa zbrojnych przeciwko terroryzmowi i wkroczeniem wojsk amerykaskich do Afganistanu, zostaa naznaczona zdecydowanymi ruchami antyimigracyjnymi. Administracja Georga W. Busha, przy poparciu znacznej czci obywateli USA, rozpocza dziaania majce na celu uszczelnienie granic Stanw Zjednoczonych i zwikszenie kontroli ruchu imigracyjnego. Dosy szybko wzmacnianie granic i wzmoona inwigilacja przybray znamiona paranoicznego strachu przed wszystkimi obcymi, o czym pisaam ju we wstpie do mojej pracy. W wyniku masowej paniki znacznie ucierpiay rwnie stosunki amerykasko-meksykaskie, poniewa USA zdecydowao si na budow muru granicznego na poudniowej granicy z Meksykiem. Atmosfera polityczna i spoeczna wykreowana przez decyzje rzdu federalnego, legitymizacja konserwatywnych organizacji i pojawianie si nowych, coraz bardziej restrykcyjnych ustaw antyimigracyjnych oraz przede wszystkim katastrofalne warunki ycia nielegalnych imigrantw, stanowi gwne tematy sztuki Latynoamerykanw w XXI wieku. Nowa sztuka tworzona przez Hispanics zawdzicza swoj obecn pozycj poprzednikom z ruchu Chicano Art z lat 60. i 70. XX wieku. Jego czonkowie powicali swoje prace walce o rwnouprawnienie i wczenie kultury latynoskiej do gwnego nurtu sztuki prezentowanej w oficjalnych galeriach w USA8. Odwoywali si oni do pierwszych meksykaskich twrcw zauwaonych przez wiksz rzesz amerykaskich odbiorcw w latach 30. i 40. XX wieku. Diego Rivera, David Siqueiros i Jose Clemente Orozco s uwaani za tzw. Los Tres Grandes sztuki meksykaskich murali i stanowili punkt odniesienia dla wielu artystw Chicano Movement. Podobnie jak prace Rivery w Nowym Jorku czy Siqueirosa w Los Angeles, tematyka murali z lat 70. XX wieku bya bardzo zaangaowana spoecznie. Tradycja tego rodzaju sztuki odrodzia si w dziaalnoci takich grup jak Mujeres Muralistas czy Los Four,
7

Pomoc w formie Cuban Refugee Program polegaa min. na kursach jzyka angielskiego, zajciach w jzyku hiszpaoskim dla dzieci imigrantw oraz projektach adaptacji zawodowej. Najprniej projekty tego typu prowadzi stan Floryda, przyjmujcy najwiksz liczb kubaoskich uchodcw. Zob. F. D. Bean i M. Tienda, The Hispanic population of the United States, Russell Sage Foundation New York, 1987, s. 28-31. 8 Jednak jak zwraca uwag Eva Sperling Cockcroft, fakt, e Chicano Movement z lat 60. i 70. tworzyli przede wszystkim muralici i plakacici ma wiadczyd o tym, e nadal byli oni odrzucani przez wikszod oficjalnych galerii prezentujcych tzw. sztuk wysok. Zob. E. Sperling Cockcroft, From Barrio to Mainstream, op. cit., s. 195.

59

ktre wyprowadziy murale z meksykaskich dzielnic, tzw. barrio, do muzew. Artyci tworzcy Los Four, Carlos Almaraz, Robert de la Rocha, Gilbert Snchez Lujn i Frank Romero, doczekali si pierwszej wystawy sztuki latynoskiej w oficjalnej, narodowej instytucji kultury amerykaskiej - w Los Angeles County Museum of Art w 1974 roku9. Treci murali z tego okresu byy biece problemy, skupiay si na realiach niebezpiecznych barrios i wojnach narkotykowych gangw w tych dzielnicach. W odpowiedzi na mier czonka rodziny jednego z artystw, ktra nastpia w wyniku przedawkowania narkotykw, grupa Artes Guadalupanos de Aztln stworzya mural Huitzilopochtli (il. 1). Praca Williego Herrna Juniora z 1972 roku, zatytuowana The Wall that Cracked Open (il. 2), jest form protestu artysty po tym jak jeden z meksykaskich gangw zabi jego brata 10. W tematyce tych prac pojawia si problem przemocy szerzcej si wewntrz grupy Meksykanw yjcych w gettach etnicznych. Powstaway one na tej samej zasadzie jak dzielnice czarnoskrej spoecznoci Meksykanie, ktrzy przybywali do USA byli natychmiast marginalizowani przez spoeczno miejscow i spychani do biednych obszarw duych miast. Obecnie nadal zauwaalna jest silna segregacja przestrzenna a dominujc form osiedlania si Meksykanw jest wci barrio. Mimo e pokolenia urodzone ju w Ameryce wywieraj presj na to, by asymilacja z reszt spoeczestwa Stanw bya bardziej intensywna i szybsza, przybywaj wci nowi imigranci, ktrzy szukaj pomocy wrd yjcych w USA rodzin i rodakw11. Problem zauway ju w latach 30. XX wieku Siqueiros i wyrazi swj niepokj w pracy zatytuowanej America Tropical z 1932 roku (il. 3). Jego mural stworzony we wschodnim Los Angeles, uwaanym za teren Chicano, przedstawia ukrzyowanego meksykaskiego imigranta. Ju w latach 30. zosta on zamalowany, jednak dziki akcji odrodzenia murali na fali Chicano Movement, nie zosta on zapomniany. Ostatecznie America Tropical zosta odmalowany w 1998 roku przez dwie muralistki, Ev Cockcroft i Alessandr Moctezum12. Moliwe to byo rwnie dziki dziaalnoci Social and Public Art Resource Center of Los Angeles (SPARC), organizacji zaoonej w 1976 roku, ktra nie tylko wspieraa tworzenie murali, ale rwnie dokonywaa ogromnej dokumentacji prac istniejcych w przestrzeni miejskiej. W latach 1968-84 SPARC zarejestrowao a 741 murali, co czyni z Los Angeles prawdziw stolic sztuki ulicznej.

Zob. Ibidem, s. 196. Zob. J. D. Cockcroft i J. Canning, Latino Visions. Contemporary Chicano, Puerto Rican and Cuban American Artists, Franklin Watts Publishing 2000, s. 42-45. 11 Zob. J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, op. cit., s. 192. 12 Zob. J. D. Cockcroft i J. Canning, Latino Visions, op. cit., s. 29.
10

60

Rwnie wanym nurtem Chicano Movement z lat 60. i 70. by plakat polityczny, ktry sta si najatwiejsz i najbardziej bezporedni form wyraania politycznej walki o rwnouprawnienie, nie tylko wrd Meksykanw. Plakat zaangaowany spoecznie, wzywajcy do sprzeciwu wobec krzywdzcej polityki USA by form wyrazu rwnie artystw pochodzcych z Portoryko. Pionierem wrd nich by Lorenzo Homar, ktry po zdobyciu wyksztacenia w Nowym Jorku wrci na wysp i zaoy warsztaty graficzne. Uczszczali na nie znani plakacici, tacy jak Antonio Martorell i Myrna Bez, ktrzy zostali docenieni przez nowojorskie galerie. Oboje byli bardzo silnie zaangaowani w artystyczny wymiar walki o niepodlego Portoryka, Bez w sensie autentycznego uwolnienia si wyspy spod zwierzchnictwa USA, Martorell w kontekcie bardziej kulturowym ni politycznym. Jego plakaty wyraaj potpienie upodobniania si Portorykaczykw do typowych Anglosasw. Swoj krytyk ulegania kulturze amerykaskiej Martorell wyrazi rwnie na wasnej wystawie White Christmas z 1980 roku. Przedstawi na niej pocztwki z typowymi widokami wyspy jakie turyci uwieczniaj na swoich zdjciach. Do tych wakacyjnych pejzay doda element zupenie nie pasujcy do Portoryko nieg, ktry mia sprawi, e mieszkacy poczuj si jak podczas typowych wit Boego Narodzenia. Artysta nawiza t akcj do autentycznej historii, ktra wydarzya si w 1952 roku, kiedy to burmistrz San Juan sprowadzi sztuczny nieg na wita, aby mieszkacy wyspy mogli poczu si bardziej witecznie i amerykasko13. O wiele silniejsze w swojej wymowie plakaty tworzyli Meksykanie zwracajcy uwag na problem deportacji, zamykania granic i przemytu ludzi najmowanych do pracy na czarnym rynku w USA. Jedn z gwnych postaci plakatu politycznego wrd Chicano jest Malaquisa Montoya, tworzcy do dzi grafiki silnie zaangaowane politycznie oraz Rupert Garcia. Artyst bardziej wszechstronnym okaza si David Avalos, ktry wykorzystywa swoje plakaty w przestrzeni miejskiej. W 1988 roku, kiedy San Diego organizowao finaowy mecz Super Bowl skupiajcy uwag wikszoci amerykaskiego spoeczestwa, Avalos rozwiesi w komunikacji miejskiej plakaty z hasem Welcome to Americas Finest Tourist Plantation (il. 4), ktre nawizywao do motta miasta Americas finest city14. San Diego zmagao si w tym czasie z ogromn fal nielegalnych imigrantw z Meksyku, ktrzy uciekali przed kryzysem finansowym w ojczynie. Sytuacja wymkna si spod kontroli sub granicznych i zaczy powstawa pierwsze ogrodzenia midzy Tijuan a San Diego, ktre
13 14

Zob. Op. cit., s. 83-86. Zob. P. Selz, Art of Engagement: Visual Politics in California and Beyond , University of California Press 2005, s. 176-178.

61

jednak nie zapobiegay przemytowi ludzi15. Plakat Welcome to Americas Finest Tourist Plantation zwraca uwag nie tylko na nielegaln imigracj, ktra ju w latach 80. XX wieku bya uwaana za powany problem, ale rwnie na warunki pracy podejmowanej przez Meksykanw w USA. Rce przedstawione na plakacie odnosz si symbolicznie do najprostszych zaj, ktre wykonuj niezarejestrowani pracownicy z Ameryki aciskiej, takich jak zmywanie naczy i sprztanie. Sytuacja nie zmienia si od lat 80., a mona nawet zauway znaczne pogorszenie statusu tych pracownikw. Aktualno tych zagadnie zauwaona zostaa rwnie przez artystw Hispanics tworzcych w XXI wieku16. Jednoczenie wielu artystw uwaa e Chicano Movement osign swoje gwne cele i obecnie dziaajcy artyci latynoamerykascy powinni powici si bardziej oglnym problemom spoecznym. Ju podczas konferencji Califas zorganizowanej przez profesora Eduarda Carrilla i krytyczk Shifr Goldman, podnoszono konieczno wyjcia z barrio i otworzenia si na inn tematyk sztuki zaangaowanej. Judithe Hernndez mwia nawet o przywizaniu acuchem do Chicano Art17. Podobnie zatem jak w przypadku sztuki modych Afroamerykanw, twrczo nowego pokolenia Hispanics czy w swoich zainteresowaniach zarwno tematyk uniwersaln jak i zaangaowanie w sprawy konkretnej grupy. Jednak konflikty drczce grup latynosk w USA s nie tylko nie zaegnane od kilku dekad, ale wrcz pogbiy si w obliczu budowy muru na granicy i podpisania kolejnych ustaw zaostrzajcych polityk imigracyjn. Dlatego zauwaalna jest kontynuacja zarwno podejmowanych zagadnie jak i sposobw prowokowania do oglnonarodowej debaty.

15

Zob. F. Villagmez Porras, Mur na granicy USA z Meksykiem: sposb na walk z nielegalnymi imigrantami z Ameryki acioskiej? [w:] Spoecznoci pochodzenia latynoamerykaoskiego w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Dowiadczenia, tendencje, projekcje, praca zbiorowa pod red. F. Villagmez Porras, Warszawa 2008, s. 71-72. 16 Plakat nadal jest popularn form sprzeciwu latynoamerykaoskich artystw wobec biecych wydarzeo politycznych. Najwiksze kontrowersje wzbudzia ostatnio ustawa SB 1070 ( Senate Bill number 1070) forsowana przez wadze Arizony, pozwalajca na legitymowanie imigrantw przez suby bez konkretnego powodu i wymagajca od nich posiadania przy sobie wszystkich dokumentw i pozwoleo na pobyt w USA. SB 1070 ogoszono najsurowsz regulacj wprowadzon w Ameryce od czasw decyzji o budowie muru na granicy. Artyci masowo zaczli protestowad wobec pomysw gubernator Arizony, a przez cay kraj przetoczya si fala wystaw notujcych ten sprzeciw (np. AriZONA zorganizowana przez The Grady Alexis Gallery w Nowym Jorku czy SB 1070: An Artists Point of View z Phoenix). Znaczn czci prac okazay si bardzo wyraziste w przekazie plakaty polityczne. Zaskakujce i jednoczenie napawajce nadziej, okazao si to, e chod w 2010 roku podpisano ustaw, wykrelono z jej zapisu najbardziej radykalne postulaty. Stao si tak najprawdopodobniej na skutek zdecydowanych protestw spoeczeostwa, w ktrych silnie brzmia rwnie gos artystw. 17 Zob. E. Sperling Cockcroft, From Barrio to Mainstream, op. cit., s. 197.

62

Ponowne zainteresowanie kultur Chicano i szerzej, Hispanics, miao miejsce w latach 80., wraz z otwieraniem si USA na aspekt wielokulturowoci. W przypadku grupy latynoskiej istotn rol odgrywa fakt dostrzeenia jej istotnej liczebnoci oraz zaangaowanie Stanw w sprawy wewntrzne Salwadoru i Nikaragui. W 1992 roku Ameryka obchodzia 500-lecie przybycia Krzysztofa Kolumba na kontynent, co stao si pretekstem do wnikliwych analiz przeszoci i hispanojzycznego dziedzictwa poczonego z tradycjami rdzennej ludnoci. Artyci o korzeniach poudniowoamerykaskich bardzo czsto powouj si bowiem na swoje indiaskie pochodzenie, co dodatkowo naznacza ich twrczo poczuciem niesprawiedliwoci i krzywdy w obliczu imperializmu amerykaskiego. Lata 90. to swego rodzaju kontynuacja kulturowego otwarcia lat 80., ktra wyraaa si chociaby poprzez legitymizacj sztuki latynoskiej przez amerykaskie galerie. Jednak tworzenie takich placwek jak Museum of Modern Art of Latin America w Waszyngtonie czy Center for Inter American Relations w Nowym Jorku jest odbierane przez wspczesnych badaczy historii sztuki mniejszoci etnicznych w USA jako wyraz marginalizacji tych kultur. Tak okrela to chociaby Eva Sperling Cockcroft, uwaajc, e przez istnienie takich instytucji sztuka latynoska nie docieraa do oglnonarodowej publicznoci i bya wystawiana w wyspecjalizowanych, zamknitych tematycznie galeriach. Lata 80. i 90. przyniosy zmian rwnie w tym zakresie. Organizowano zarwno wystawy indywidualne (przypomniano midzy innymi sztuk Diego Rivery) jak i zbiorowe w muzeach o charakterze oglnoamerykaskim, narodowym. W 1990 roku Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku zaprezentowao pierwsz tak du wystaw meksykaskiej sztuki pt. Mexico: Splendors of 30 Centuries. Jednak ekspozycja nie podejmowaa tematu rzeczywistej obecnoci Meksykanw w USA i zwizanych z tym konfliktw midzyetnicznych. To zagadnienie miao by rozwinite na wczeniejszej wystawie zorganizowanej w 1987 roku przez Houston Museum of Fine Arts i waszyngtoski Corcorian, ktr zatytuowano Hispanic Art In the United States: Thirty Contemporary Painters & Sculptors. Ekspozycja okazaa si jednak wyjtkowo kontrowersyjna, nie tylko ze wzgldu na to, e kuratorami byli Anglosasi niezwizani z grup latynosk, ale rwnie przez dobr prac. Przedstawiono gwnie folklorystyczne spojrzenie na Meksyk, pomijajc tym samym zaangaowan i spoecznie wiadom sztuk Hispanics. Odpowiedzi na te kontrowersje okazaa si seria wystaw prezentujcych sztuk Chicano z czasw walki o rwnouprawnienie (np. Chicano Art: Resistance and Affirmation, 1965-85)18.

18

Zob. E. Sperling Cockcroft, From Barrio to Mainstream, op. cit., s. 193-194.

63

Prawdziwym przeomem mona dopiero nazwa wystaw z 2008 roku Phantom Sightings: Art after Chicano Movement, zorganizowan przez El Museo del Barrio. Organizatorzy podjli dialog z histori Chicano Movement z lat 60. i 70. Podobnie jak w przypadku wystawy Freestyle ktra wprowadzaa pojcie post-black, Phantom Sightings nie zrywa z tradycj zaangaowanej sztuki latynoamerykaskiej, tylko prbuje spojrze na ruch z perspektywy XXI wieku. Artyci biorcy udzia w projekcie to nowe pokolenie, ktre urodzio si w momencie szczytu ruchu Chicano i weszo w wiat sztuki w latach 90. Kuratorzy zaczerpnli tytu wystawy z tekstw Harryego Gamboi, artysty zwizanego z grup artystyczn ASCO z lat 70., ktry napisa, e nurt sztuki amerykaskich Meksykanw by kultur fantomow. Phantom Sightings wprowadza sztuk modych Hispanics w amerykask kultur post, szczeglnie, e zostaa otworzona w 2008 roku, w kulminacyjnym momencie kampanii prezydenckiej Baracka Obamy, ktry sprowokowa debat o postetnicznoci19. Udzia grupy latynoskiej w postetnicznym spoeczestwie USA opiera si midzy innymi na ich walce o rwnowag pomidzy poudniowoamerykaskimi korzeniami i otaczajc ich popkultur Stanw Zjednoczonych. Drugie pokolenie emigrantw urodzone w USA staje przed problemem amerykanizacji i powolnego zanikania rodzimej tradycji. Jest to tym bardziej widoczne, e do Ameryki Pnocnej przybywaj cigle kolejne fale Meksykanw, Portorykaczykw czy Kubaczykw, ktrzy bezporednio dowiadczyli kultury latynoskiej. Presja asymilacji dzieci imigrantw jest zatem stale konfrontowana przede wszystkim z hispanojzycznymi Meksykanami, ktrzy podtrzymuj kontakt z ojczyzn dziki geograficznej bliskoci20. Swoje obawy i dosy wstydliwe dowiadczenia dotyczce zapominania wasnej kultury zarejestrowaa Melissa Calderon w swojej pracy wideo z 2008 roku pt. Island del Encanto (il. 5 i film wideo nr 5). Film zosta podzielony na dwie czci, po lewej kamera pokazuje jej matk, urodzon i wychowan w Portoryko, po prawej stronie widzimy zblienie na twarz artystki. Obie kobiety piewaj nieoficjalny hymn Portoryko, Isla del Encanto, z tym e sowa hiszpaskiego utworu zna dobrze tylko matka artystki. Melissa Calderon nie posuguje si na co dzie jzykiem hiszpaskim i zaczyna zdawa sobie spraw z tego, e nie jest to jej jzyk ojczysty. Za kadym razem gdy artystka myli sowa piosenki jej wizerunek znika z ekranu, jakby nieznajomo Isla del Encanto wymazywaa jej portorykask tosamo. Melissa wydaje si by zaenowana swoj
19

Zob. A. Gurza, Chicano art, beyond rebellion, w: Los Angeles Times 2008, 6 of April [dostp internetowy: http://www.latimes.com/entertainment/la-ca-chicano6apr06,0,7737991.story, 12.04.2011]. 20 Zob. J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, op. cit., s. 192.

th

64

niewiedz i ignorancj, ktr odkrywa dopiero w momencie konfrontacji ze swoj matk. Ta prosta praca wideo pokazuje podstawowy problem modych Latynosw mieszkajcych od urodzenia w USA, ktrzy czuj si ju czci amerykaskiego spoeczestwa. Jednoczenie Island del Encanto udowadnia, e nowe pokolenie walczy o zachowanie kontaktu z hispanojzyczn kultur i podejmuje wyzwanie czenia obu narodowoci. Melissa Calderon reprezentuje tzw. Nuyoricans (Nowojorykaczycy), czyli nowojorczykw o korzeniach portorykaskich. Grupa z Nowego Jorku, miasta ktre jest najpopularniejszym celem podry mieszkacw sprzymierzonej wyspy, zacza okrela si w ten sposb w latach 70.21. Wynikiem aktywnej postawy Nuyoricans byo chociaby utworzenie Museo del Barrio, ktre sprzyjao promowaniu artystw z Portoryko. Calderon nie czua jednak przez wiele lat adnego zwizku z ojczyzn swoich rodzicw, mieszkajc w biaej czci Bronksu, nie miaa kontaktw z kultur latynosk. Jak sama wspomina, gdy posza do szkoy i poznaa innych czonkw spoecznoci latynoamerykaskiej chciaa si do nich upodobni, by w ten sposb na nowo sta si Portorykank. Odrzucenie jakiego doznaa ze strony swoich rodakw, wewntrzny rasizm i uprzedzenia panujce w grupie Latynoamerykanw, Calderon wyrazia w swojej kontrowersyjnej pracy Round the Way, Girl [Cultural Osmosis for the Native Gringa] (il. 6). Jest to rzeba przedstawiajca ogromny zoty kolczyk ze sowem spic wpisanym w rodek biuterii. Oburzenie publicznoci dotyczyo okrelenia spic, ktre jest obraliwym terminem, uywanym w stosunku do hispanojzycznych Amerykanw. Etymologia tego wyrazu nie jest do koca jasna, moliwe, e jest to uproszczony zapis sowa z charakterystycznej, z rasistowskiego punktu widzenia frazy, jakiej ucz si Latynosi: No speak English. Inni uwaaj, e spic to skrt stosowany przez policj w czasie aresztowania hispanojzycznej osoby (Spanish Person in Custody)22. Niezalenie od pochodzenia, sowo uznawane jest dzisiaj za rasistowskie okrelenie Latynoamerykanw i uycie go w pracy przez Calderon wzbudzio bardzo yw dyskusj. Odzew po wystawie zorganizowanej przez galeri The Taller Baricua, na ktrej artystka przedstawia Round the Way, Girl by na tyle silny, e placwka zorganizowaa panel dyskusyjny wok prac Melissy Calderon23. Artystka uzasadniaa zastosowanie sowa spic swoim poczuciem wykluczenia i odrzucenia przez grup Nuyoricans. Uwaa, e wynikno
21

Nazwa pochodzi od kawiarni Nuyorican Poets Caf, zaoonej przez poet Miguela Algarina na Lower East Side w Nowym Jorku. Zob. J. D. Cockcroft i J. Canning, Latino Visions, op. cit., s. 87 oraz J. Rokicki, Kolor, pochodzenie, op. cit., s. 193-194. 22 Zob. X. Figueroa, The S Word, w: Bronx Art Guide 2010, Spring [dostp internetowy: http://bag.presspublisher.us/issue/spring-2010-1/article/the-s-word, 15.04.2011]. 23 Panel z 4 marca 2010 roku nazwano (Dis)empowerment: Addressing Controversial Subjects in Contemporary Latino Art, zob. http://www.tallerboricua.org/public_html/gallery/KAMCWCCS/Panel_press.html.

65

ono z powodu innego statusu spoecznego jej rodziny - mieszkaa w czci Bronksu, ktra uwaana bya za przynalen do biaej klasy redniej i obca jej bya wyzywajca biuteria preferowana przez gangsterski wiat Nuyoricans. Podtytu pracy wiadczy o jej poczuciu wyobcowania kolczyk ma by form powierzchownej pomocy dla niej, rodzimej gringa, a wic dziewczyny o korzeniach portorykaskich, ktra jednak nie mwi po hiszpasku i jest uznawana przez swoj grup etniczn za obc24. Poza problemami wewntrz zbiorowoci Latynoamerykanw, ktre ze wzgldu na ich zrnicowanie nie powinny dziwi, Hispanics stawiaj czoa zewntrznemu rozbijaniu ich spoecznoci przez mur na granicy USA-Meksyk. Coraz czciej do opinii publicznej docieraj gosy mieszkacw przygranicznych miasteczek, ktrzy zostali podzieleni w sztuczny sposb przez polityk antyimigracyjn. Wsplnota po obu brzegach Rio Grande bya budowana przez wiele lat koegzystencji, ktra od 2007 roku jest bolenie naznaczona budow zabezpiecze granicznych. Na odcinku okoo 1000 kilometrw pojawiy si wiee kontrolne, kamery monitorujce teren, drut kolczasty i wzmocniony mur. O koniecznoci tej inwestycji opinia publiczna zostaa przekonana po uyciu argumentu, ktry przez ostatnie 10 lat w Ameryce jest hasem wywoujcym najwikszy strach. Wedug teorii administracji prezydenta Busha i sprzyjajcych mu burmistrzw poudniowych stanw, nielegalni imigranci, ktrzy przedostaj si przez le patrolowan granic, mog sta si przyszymi zamachowcami. Aby jeszcze bardziej zdecydowanie przemwi, Bush stwierdzi, e jeli USA nie jest w stanie powstrzyma napywu zwykych nielegalnych robotnikw z Meksyku, to tym bardziej nie zapobiegnie przedarciu si kolejnych terrorystw 25. W 2006 roku prezydent podpisa Secure Fence Act mwicy o budowie muru na odcinku 1000 kilometrw poudniowej granicy USA, ktra w caej rozcigoci mierzy okoo 3000 kilometrw. Ogrodzenie z zaoenia byo wic niepene i jednym z efektw byo zepchnicie nielegalnie przekraczajcych granice Meksykanw na wschd, z terenw Kalifornii do Arizony. Tereny tego stanu s bardzo niebezpieczne, po stronie meksykaskiej dominuje krajobraz grzysty, natomiast po stronie amerykaskiej imigrantw zaskakiway ekstremalne warunki pustynne.
24

Mieszkaocy Ameryki acioskiej i Poudniowej, oraz Hispanics w USA okrelaj mianem gringo/a Anglosasw lub wszystkich nie-Latynosw, ktrzy nie mwi po hiszpaosku. 25 Jednoczenie statystyki wykazuj, e nie ma adnego zagroenia terrorystycznego ze strony Meksyku. W historii USA zamachy organizowane byy przez osoby przybywajce samolotami lub urodzone w USA. aden z terrorystw nie mia jakichkolwiek zwizkw z meksykaoskimi imigrantami. Innym przekonywujcym argumentem do budowy muru mia byd przemyt narkotykw z Ameryki Poudniowej, ktry odbywa si przez le zabezpieczon granic poudniow. Jednak handlarze narkotykw korzystaj gwnie z podziemnych tuneli wykopanych midzy miastami w Meksyku a np. San Diego i mur naziemny w niczym im nie przeszkodzi. Zob. F. Villagmez Porras, Mur na granicy USA z Meksykiem, op. cit., s. 68-70.

66

W wyniku niezwykle ryzykownych przepraw wielu Meksykanw ginie w wodach rzeki Rio Grande lub na pustyni. Meksykanie prbujcy przedosta si do USA ryzykuj wic bardzo wiele swoje zdrowie, ycie i co dla nich wydaje si jeszcze groniejsze, rwnie zapanie przez patrol i odesanie do kraju. Powstay organizacje przestpcze zajmujce si przemytem Meksykanw w coraz bardziej wyszukany sposb. Ludzie chowani s w rnych czciach samochodu lub towaru przewoonego przez ciarwki, co oczywicie rwnie stanowi miertelne zagroenie. O tych szaleczych sposobach na przedostanie si do USA mwi prace Julia Cesara Moralesa z serii Undocumented Intervention (il. 7 i 8). Akwarele tego artysty przedstawiaj ludzi zwinitych w pozycjach embrionalnych i schowanych w rnych obiektach. Artysta uy tu pewnej hiperboli przy wymylaniu kolejnych miejsc, w ktrych potencjalnie przemyca si imigrantw, jednak mona odnie wraenie, e czasami realia nielegalnej przeprawy wygldaj jeszcze bardziej dramatycznie. Wielu artystw dokumentowao drog jak pokonywali zdesperowani ludzie uciekajcy od biedy w Meksyku. Luis Hock, artysta z San Diego, powici cz swojej twrczoci tematom zwizanym z granic USA-Meksyk i warunkami w jakich yj rodziny meksykaskich robotnikw sezonowych26. W projekcie Nightscope z lat 2000-2003 (il. 9), patrzy na ich szlak przez obiektyw kamery termowizyjnej, jakby chcia przedstawi nam perspektyw patroli granicznych. Obraz staje si przejmujcy, gdy zdajemy sobie spraw z tego, e poprzez ujrzenie imigranta demaskujemy jego zamiary skazujc go tym samym na areszt, deportacj i przekrelenie jego marze. Prace z serii Nightscope dosownie namierzaj przemykajcych przez granice ludzi i wprowadzaj atmosfer prawdziwej wojny, na ktrej naley broni swojej ojczyzny przed wrogiem. Wanie takie przekonanie panowao wrd mieszkacw przygranicznych stanw, ktrzy w obliczu coraz wikszych iloci Meksykanw przenikajcych poza kontrol do USA, zaczli organizowa si w tzw. przygraniczne patrole obywatelskie. W Arizonie, ktra stana w obliczu nasilonego ruchu nielegalnych imigrantw po klsce Operacji Str, rozpoczto nieoficjalne dziaania w celu ochrony granic27. Powstaa ultrakonserwatywna grupa Minuteman, rekrutujca gwnie weteranw wojskowych, ktrzy patroluj granice Arizony i tropi grupy imigrantw.
26

Louis Hock jest rwnie autorem filmw dokumentalnych prezentujcych codzienne ycie imigrantw na poudniowym-zachodzie USA. W 1986 roku ukooczy film The Mexican Tapes: A Cronicle of Life Outside the Law, w ktrym uczestniczyy rodziny meksykaoskie przebywajce nielegalnie na terenie Stanw Zjednoczonych. Do projektu powrci w 2009 roku, odszukujc te same rodziny i krcc z nimi kolejny dokument, tym razem zatytuowany The American Tapes: A Tale of Immigration. 27 Operacja Str zostaa wprowadzona w ycie w 1994 roku. Polegaa na budowie muru midzy San Diego i Tijuan w Kalifornii pniej rwnie na wzmocnieniu kontroli granicznej w Arizonie, Nowym Meksyku

67

W miejsce najczciej uczszczanych szlakw w Arizonie wybraa si fotografka Delilah Montoya. W swoim projekcie The Trail of Thirst przedstawia surowe tereny przygraniczne, ktre przemierzya w 2003 roku, odtwarzajc tras meksykaskich robotnikw prowadzc do USA przez Pustyni Sonora. Efektem tej podry s nie tylko fotografie, ale rwnie przedmioty zebrane przez artystk, ktre naleay do imigrantw. S to race, plecaki, ubrania i buty. Niektre z nich naleay do dzieci, dla ktrych przemierzenie pustyni mogo okaza si zbyt wielkim wyzwaniem. Pocztkowo Montoya prezentowaa zdjcia wraz ze znalezionymi obiektami, pniej, przygotowujc si do wystawy w 2008 roku, w nowojorskiej Patricia Correia Gallery, postanowia skonfrontowa publiczno jedynie ogromnymi fotografiami panoramicznymi z pustynnych terenw Arizony. W pracy zatytuowanej Migrant Campsite, Ironwood, Arizona (il. 10) artystka unika jednoznacznego przedstawienia postaci czowieka. Patrzc na zdjcie mamy wraenie, e obz zosta opuszczony niedawno, przedmioty pozostawione przez ludzi s niemal nienaruszone. Poprzez ogromn skal prac, dopiero po duszej chwili zauwaamy cienie ludzi kadce si na pustynnym terenie i jakby zupenie oderwane od ich realnych cia. Montoya nadaje uciekinierom ksztat zjaw, ludzi bez materialnej formy, poniewa wci si ukrywaj i nie istniej z punktu widzenia prawa. W krajobrazie poza przedmiotami imigrantw, zauwaalne s kontenery na wod, szczeglnie w pobliu rezerwatu blisko Ironwood National Forrest. Plemiona indiaskie zamieszkujce te tereny pomagaj Meksykanom zmagajcym si z gorcem i odwodnieniem poprzez dostarczanie im wieej wody na trasie ich przepraw. Montoya dotara do jednego z takich miejsc i uwiecznia ten wodny szlak w zdjciu Water Trail, Oodham Reservation, Arizona (il. 11)28. Szerzej zakrojonym projektem odnonie drogi jak przebywaj nielegalni imigranci by Guias de Ruta/Route Guides (il. 12 i 13) stworzony przez Pedra Lascha. Artysta wzi udzia w mobilnej wystawie An Atlas of Radical Cartography, ktra skupiaa 10 twrcw pracujcych wok zagadnienia mapy. Kademu dziaaniu artystycznemu towarzyszy esej rozpatrujcy polityczne, spoeczne lub gospodarcze konotacje zwizane z radykaln kartografi. Duety odnosz si midzy innymi do wspczesnych migracji
i Teksasie. Ograniczenie iloci nieudokumentowanych Meksykanw w USA zostao osignite tylko w Kalifornii. Zwikszenie liczby aresztowao dosyd skutecznie odstraszyo imigrantw od przeprawiania si do Stanw od strony Kalifornii i szlaki przemytu ludzi przesuny si do Arizony. Zob. F. Villagmez Porras, Mur na granicy USA z Meksykiem, op. cit., s. 72-74. 28 Zob. A. M. Leimer, Chicana Photography: The Power of Place, referat wygoszony na 35-tej corocznej st Konferencji National Association for Chicana and Chicano Studies , 2008, 1 of April [document PDF].

68

w zglobalizowanym wiecie i zwizanych z ni problemw kulturowej marginalizacji. Pedro Lasch postanowi wykorzysta obraz dwch Ameryk, na kontynentach nie wyrniono adnych pastw i co najwaniejsze, nie zaznaczono granicy midzy Ameryk acisk a Pnocn. Dwa zjednoczone ldy zostay podpisane przez artyst Latino/a America, z czego pierwsze sowo przypada na teren USA, a drugie na obszar krajw latynoskich. Artysta rozda jesieni 2003 roku 40 takich map po dwie dla kadej z 20-stu osb, ktre zamierzay w najbliszym czasie przedosta si z Ameryki Poudniowej do Stanw Zjednoczonych. Ci Latynosi, ktrym uda si przedosta do USA mieli przekaza artycie jeden egzemplarz mapy w Nowym Jorku. Projekt trwa a 3 lata, Pedro Lasch otrzyma z powrotem 8 map o rnym stopniu zniszczenia, jakiemu ulegy w czasie podry. Nie tylko przedarcia i plamy kart wiadczyy o trudach przedostania si do Stanw Zjednoczonych jakie przeszo 8 odnalezionych osb. Na wystawie zorganizowanej w 2006 roku w The Branch Gallery w Nowym Jorku mapom towarzyszyy opisy historii jakie przeszli ich waciciele. Dowiadczenia s wic przekazane w formie krtkich wspomnie oraz w sposb nieoczywisty przez stan kart w jakich imigranci dowieli je do Nowego Jorku29. Drog od granicy do gbi Stanw Zjednoczonych przeby wraz z Meksykanami rwnie artysta uwaajcy si za fotografa-dokumentalist. Jonathan Lowenstein, od wielu lat skoncentrowany na tematyce latynoamerykaskiej, we wrzeniu 2007 roku otrzyma prestiowe stypendium Getty Images na realizacj projektu Shadow Lives USA (il. 14 i 15). Jest to niemal fotoreporterski zapis prb przedostania si do USA, jakie podejmuj Latynosi niemal codziennie. Lowestein towarzyszy bohaterom swoich zdj rwnie w dalszej podry w gb kraju i obserwowa ich zmagania ze znalezieniem pracy, ich znoszenie trudnych warunkw ycia i pierwsze rozczarowania z powodu zagubienia wiary w American Dream po konfrontacji marze z rzeczywistoci. Fotograf przez okoo 9 lat trwania Shadow Lives USA by wiadkiem przeraajcych odkry cia nielegalnych imigrantw znajdowanych na pustyni, nawiza kontakt z przemytnikami, ktrzy organizuj transport ludzi oraz towarzyszy kobietom w ich miejscach pracy w Los Angeles i Nowym Jorku, gdzie przedsibiorcy wykorzystuj ich nieudokumentowany status. Zdjcia Lowensteina wraz z jego dugim esejem dotyczcym problemw grupy latynoskiej we wspczesnych Stanach Zjednoczonych, stanowi niemal projekt spoecznego uwiadomienia wielu istotnych a jednak niezauwaalnych czy wypieranych przez Amerykanw kwestii. Artysta zarejestrowa rwnie
29

Projektowi towarzyszy publikacja skadajca si z map i esejw: An Atlas of Radical Cartography, praca zbiorowa pod red. L. Mogel i A. Bhagat, Journal of Aesthetics & Protest Press 2008.

69

wychodzenie z cienia jako odwrotno tytuu swojego projektu. Udokumentowa mianowicie demonstracje i protesty odnonie zaostrzania prawa antyimigracyjnego lub oglny sprzeciw mniejszoci wobec wszelkich form dyskryminacji jakich te dowiadczaj w USA30. Lowenstein unaoczni wiele ukrywanych problemw i jednoczenie wsucha si w gosy imigrantw z Ameryki rodkowej. Poprzez swoje obiektywne, reporterskie fotografie opowiedzia historie desperacji w szukaniu lepszego ycia, uciekania od niemoliwej do przetrzymania biedy lub miertelnie niebezpiecznych miast Meksyku, opanowanych przez gangi narkotykowe. Powicenie na jakie gotowi s Meksykanie wiadczy o sile ich marzenia by przedosta si do bogatego i penego moliwoci wedle ich mniemania wiata pnocnego. Cena jak pac za wczenie do transportu jest rwnie wielka metaforycznie jak i dosownie opaty jakich daj przemytnicy, tzw. polleros czy coyotes, rosn z kadym wykrytym przypadkiem prby przerzucenia imigrantw lub znalezienia cia tych, ktrzy nie przetrwali przeprawy. W 2006 roku byo to okoo 4 tysice dolarw, co dla biednych robotnikw z Meksyku jest fortun zbieran przez wiele lat. Dlatego te najczciej rodzina decyduje si na wysanie jednego czonka do USA, na og jest to silny, zdrowy mczyzna, ktry znajdzie prac w sektorze wymagajcym sprawnoci fizycznej. Poza ryzykownym przedostaniem si do Ameryki Pnocnej, ma on za zadanie utrzyma swoj rodzin, ktra zostaa w ojczynie. Wysyajc zarobione dolary do domu, pozwala przey nie tylko swoim najbliszym, ale rwnie podtrzymuj w ten sposb ca meksykask gospodark. Jest to niezwykle zoony problem zalenoci ekonomicznych midzy USA a Meksykiem, ktry coraz czciej podnoszony jest rwnie przez amerykaskich przedsibiorcw. Zauwaaj oni, e rwnie gospodarka Stanw Zjednoczonych jest silnie uzaleniona od taniej siy roboczej i e wiele z potrzebnych prac nie byoby wykonanych (chociaby sezonowe roboty na farmach w Teksasie) przez Amerykanw. Ich dania wyszych wynagrodze i konieczno opaty oficjalnych skadek, skaniaj pracodawcw do zatrudniania na czarno imigrantw z grupy latynoamerykaskiej, zdolnych do duszej pracy za nisze stawki31.

30

Zob. J. Lowenstein, Shadow Lives USA, autorska propozycja katalogu towarzyszca projektowi fotograficznemu [dokument PDF]. 31 Zob. F. Villagmez Porras, Mur na granicy USA z Meksykiem, op. cit., s. 80 oraz A. Kaganiec-Kamieoska, Tosamod na pograniczu kultur, op. cit., s. 236-237.

70

Dulce Pinzn, moda artystka pochodzenia meksykaskiego, okrelia tych wanie pracownikw mianem superbohaterw na miar XXI wieku. Seria jej fotografii z okresu 2004-2009, The Real Story of Superheroes (il. 16-19), przedstawia latynoskich kelnerw, kucharzy, sprztaczki czy opiekunki do dzieci w strojach superbohaterw znanych z amerykaskich komiksw i bajek. Wrd Spidermana, ktry myje okna wieowca, Batmana-takswkarza i Supermana rozwocego gazety, s rwnie bohaterzy z latynoskiej kultury masowej. Fotografowani wykonuj swoje codzienne obowizki z odpowiednim powiceniem i uwag, natomiast powszechnie znana warto i supermoc kostiumw nie zmieniaj w aden sposb podejcia imigrantw do ich pracy. Kademu zdjciu towarzyszy dodatkowo podpis informujcy o prawdziwym imieniu bohatera, zawodzie jaki wykonuje i przede wszystkim iloci pienidzy jak wysya tygodniowo do swojej rodziny. Pinzn w korespondencji ze mn przyznaa, e traktuje tych ludzi jak nadzwyczajnych herosw, poniewa zmagaj si z nieuczciwym rynkiem pracy, dyskryminacj i cikimi warunkami ycia, a jednoczenie maj nadal siy aby pomaga swoim bliskim, ktrzy zostali w ojczynie. Artystka zwraca uwag na aspekt wielokrotnie podkrelany przez ekonomistw zarwno gospodarki Meksyku jak i USA s w pewnym stopniu zalene wanie od tych prostych pracownikw. Std te pomys na przedstawienie ich w strojach superbohaterw. Poza tym Pinzn przyznaa, e chciaa podej do tematu nielegalnej imigracji w inny sposb ni fotoreporterzy czy zaangaowani politycznie artyci. [] Jako spoeczestwo jestemy zmczeni nadmiernym uywaniem obrazw cierpienia i blu. Podejcie fotoreporterskie jest dla mnie skoczone, wic postanowiam odnie si do satyry i komiksowego tonu. Pomylaam, e w ten sposb bd moga dotrze nie tylko do muzew i galerii, ale do szerszej grupy odbiorcw w wielu miejscach32. Kultura masowa przyzwyczaia nas do stwierdzenia, e komiksowi bohaterowie maj swoje ludzkie alter ego, pod postaci ktrego ukrywaj swoje nadzwyczajne zdolnoci. Najwyraniej w przypadku latynoskich pracownikw z rejonu Nowego Jorku, artystka zastosowaa podobn dwoisto. Imigranci s w miecie mao widoczni, z wielu powodw staraj si by niemal niedostrzegalni. Ich przezroczysto staje si rwnie w jakim stopniu wygodna dla rzdu i oficjalnych placwek, ktre wydaj si nie zauwaa czowieczestwa taniej siy roboczej o czym wspomina ju w swoich tekstach Jonathan Lowenstein.

32

Wypowied Dulce Pinzn pochodzi z mojej korespondencji e-mailowej z artystk, ktra miaa miejsce w lutym 2011 roku.

71

Jednoczenie Latynoamerykanie s superbohaterami dla swoich rodzin jak i niewidoczn si ktra napdza gospodark obu Ameryk33. Aspektem pracy Latynosw w USA zaj si rwnie polski artysta dziaajcy w Stanach, Krzysztof Wodiczko, ktrego sztuka jest szeroko zaangaowana w problemy spoeczne i polityczne. Wrd wielu dziaa wychodzcych naprzeciw publicznoci, Wodiczko stworzy wasny wyraz interakcji midzy spoeczestwem, miastem i jego architektur, ktry okreli mianem pomnikoterapii34. Artysta opisa dokadnie swj stosunek do budynkw uytecznoci publicznej, ktre on zwraca ludziom i oywia je wydobywajc prawd o nich. Wodiczko uwaa sztuk za gos w praktyce demokracji, chce budzi debat o stanie spoeczestwa poprzez diagnozowanie jego problemw. Robi to wykorzystujc fasad budynkw, z ktrymi wchodzimy w blisk relacj podczas obcowania z architektur. W swoich tekstach artysta opisuje ch identyfikacji z budynkiem, ktra prowadzi do rozpoznawania poszczeglnych czci naszego ciaa poprzez analogie do konstrukcji architektonicznych35. Ta teoria jest szczeglnie widoczna w projekcji wykonanej w Tijuanie w 2001 roku (il. 20 i 21), kiedy to Wodiczko wybra Centrum Kulturalne do swojej pierwszej projekcji z rejestrowanymi na ywo wypowiedziami bohaterw. Do wsppracy zaprosi kobiety z Tijuany, ktre opowiedziay o warunkach pracy w miecie, oraz o pobiciach i gwatach jakich dowiadczaj w domu. Twarze kobiet, monitorowane przez zainstalowane na ich gowach kamery, byy pokazywane na kopule centrum. Wizerunek wydawa si idealnie wkomponowywa w okrgy ksztat powierzchni, co sprawiao wraenie mwicego budynku, ktry wreszcie ujawnia skrywan prawd o miecie. Tijuana ley na granicy meksykasko-amerykaskiej, tu zjedaj si Meksykanie z caego kraju w celu szukania lepszej pracy lub ucieczki do Stanw Zjednoczonych. Przejmujca projekcja bya woaniem o pomoc dla ponianych kobiet, ktre jedynej nadziei na polepszenie swojego losu szukaj w osiedleniu si w USA.

33

Aspektem niewidocznoci Latynoamerykanw zainteresowa si rwnie Victor Cartagena. W instalacji Invisible Nation artysta zebra tysice zdjd paszportowych Latynosw i umieci je w walizkach i na tablicach ogoszeniowych bez identyfikujcych podpisw. Niektre z nich Cartagena woy do torebek po herbacie, co niektrzy komentatorzy jego sztuki odczytuj jako zarzut nieumiarkowanego czerpania z si imigrantw przez rynek amerykaoski. Zob. R. Harmanci, Victor Cartagena presents Invisible Nation, w: San Francisco Chronicle th 2008, 6 of March [dostp internetowy: http://www.sfgate.com/cgibin/article.cgi?f=/c/a/2008/03/06/NSTRVCOD4.DTL&feed=rss.art, 19.04.2011]. 34 Zob. J. Marciniak, Empatia i etyka [w:] Krzysztof Wodiczko. Doktor honoris causa Akademii Sztuk Piknych w Poznaniu (wydawnictwo okazjonalne), ASP Poznao 2007, s. 7. 35 Zob. K. Wodiczko, Critical vehicles. Writings, Projects, Interviews, MIT Press 1999, s. 44.

72

Wspczesne formy marginalizacji i dyskryminacji jakich dowiadczaj Hispanics nie pojawiy si na przestrzeni ostatnich dekad, lecz wynikaj z gboko zakorzenionych uprzedze obecnych w mentalnoci spoeczestwa amerykaskiego od dawna. Mao znanym faktem okaza si dla teraniejszej opinii publicznej proceder organizowania linczw na Meksykanach w poudniowo-zachodnich stanach w XIX i XX wieku. Zaskoczeniem byo nie tyle przeprowadzanie tych okrutnych egzekucji na Latynosach, co ich liczba, ktra znacznie przekraczaa ilo linczw wykonywanych na tym terenie na Afroamerykanach. Temat tego wyparcia i wymazania ofiar z historii Kalifornii podj akademik i artysta, Ken GonzalesDay. Swj projekt Erased Lynching (il. 22) poprzedzi latami bada nad zjawiskiem egzekucji na tzw. Southwest w USA. Okazao si, e lincze stay si tematem wielu pocztwek i zdj masowo powielanych na potrzeby pamitek dla amerykaskiego spoeczestwa36. Przedstawiay na og tum zebranych ludzi, ktrzy biernie uczestniczyli w wykonywaniu samosdw poprzez powieszenie skazaca na linie przerzuconej przez drzewo. Temat znany jest ju ze sztuki afroamerykaskiej, ktra rwnie zmagaa si z tym zagadnieniem pojawiajcym si w historii przeladowa czarnoskrych na Gbokim Poudniu. Analizujc pocztwki przedstawiajce lincze dokonywane na Meksykanach, Gonzales-Day rozpatrywa teorie ciekawego spojrzenia i rnice midzy spojrzeniem a postrzeganiem wedug Jacquesa Lacana. Po interpretacji twierdze Lacana dokonanej na potrzeby Erased Lynching, artysta stwierdzi, e nie bdziemy w stanie zauway realnoci linczw a do momentu ich reprezentacji37. Jednoczenie Gonzales-Day zauwaa, e przekonanie o przynalenoci USA do kultury anglosaskiej stworzyo z obrazw egzekucji, jakie wykonywano na mniejszociach etnicznych, wizerunek powszechnych relacji rasowych na Poudniu. Naley zatem uwiadomi sobie charakter ksenofobicznych nastrojw, ktre doprowadzay do

wykonywania niczym nieuprawnionych zbiorowych egzekucji. Gonzales-Day, chcc skupi nasz uwag na spektaklu patrzenia i obserwowania oraz na problemie wspudziau w zbrodni nienawici, wymaza wizerunek powieszonych cia z popularnych pocztwek. Silnie owietlone drzewa i skupienie uwagi na tumie obserwatorw, maj na celu uwiadomienie nam procesu zaprzeczania zbrodni. Artysta zarzuca historii amerykaskiej, e neguje istnienie ofiar.

36 37

Zob. K. Gonzales-Day, Lynching in the West, 1850-1935, Duke University Press 2006, s. 95. Zob. Ibidem, s. 183.

73

Podobne oskarenie pojawio si w serii Searching for Californias Hang Trees (il. 23), w ramach ktrej badacz poszukuje jakichkolwiek ladw pamici o dokonywanych egzekucjach. Portretuje jedynie drzewa, ktre staj si dla niego milczcymi wiadkami dawnych opresji. Wymazywaniem i zapominaniem historii zajmuje si rwnie w swoich pracach Sandra de la Loza. Artystka zaoya fikcyjne stowarzyszenie historykw Pocho Research Society. Jako jego jedyna czonkini bada sposoby oficjalnego upamitniania obecnoci Meksykanw w Los Angeles. W ramach operacji Invisible Monument (il. 24) de la Loza oznaczya przestrze miejsk tabliczkami wspominajcymi wane wydarzenia w historii spoecznoci latynoskiej. Niektre obiekty czy dziaania nie tylko nie zostay zauwaone przez oficjalny dyskurs historyczny, ale wrcz zostay usunite ze strefy publicznej. Tak byo ze wspominanym ju w tym rozdziale muralem Davida Siqueirosa pt. America Tropical. Mimo, e zosta odmalowany w 1998 roku, znikn ze ciany po raz kolejny ze wzgldu na kontrowersyjny wizerunek ukrzyowanego imigranta. Sandra de la Loza zdecydowaa si zatem na zawieszenie w miejscu pracy Siqueirosa upamitniajcej tabliczki. Forma dziaa jak proponuje artystka jest bardzo bliska tzw. guerilla art, czyli sztuce ulicy dziki ktrej kultura Chicano przetrwaa w Kalifornii. Loza nie skupia si jednak jedynie na nieobecnoci znakw wiadczcych o dowiadczeniach meksykaskich. Jej praca wideo Fort Moore, Living Monument z 2008 roku (il. 25) odnosi si do istniejcego pomnika, postawionego na cze zwycistwa Amerykanw nad Meksykanami w 1848 roku. Dua cz filmu powicona jest szczegowej rejestracji monumentu, poniewa jak twierdzi artystka, mieszkacy Los Angeles nie zdaj sobie sprawy z historii fortu Moore. Jednoczenie ta praca podwaa autentyczno pomnika, ktry upamitnia zwycistwo nad narodem meksykaskim. Obecno Chicano i ich aktywne uczestnictwo w yciu Kalifornii istotnie wydaj si zaprzecza tak sformuowanej dominacji. Dodatkowo w filmie pojawiaj si kadry przedstawiajce studenckie manifestacje w 2006 roku, podczas ktrych protestowano przeciwko zaostrzaniu polityki imigracyjnej USA. Loza konfrontuje rwnie Amerykanw z tragiczn histori linczw - wrd obrazw skadajcych si na Fort Moore, Living Monument s rwnie zdjcia artykuw prasowych z 1859 roku, ktre opisyway egzekucj wykonan na Juanie Flores na Fort Moore Hill38. Artystka podkrela
38

Zob. R. Mendoza, Deciphering the Decoy: Phantom Transformations and the Decolonial Imaginery of Chicano/a Art, recenzja wystawy Phantom Sightings: Art after the Chicano Movement [document PDF] oraz wypowied Sandry de la Lozy dla Los Angeles County Museum of Art [nagranie dostpne internetowo: http://www.lacma.org/art/podcasts/csandra.mov, 14. 04. 2011].

74

swoj ch oywiania pomnikw i co si z tym wie, rwnie pamici o wszystkich grupach etnicznych zamieszkujcych USA. Podobnie jak Krzysztof Wodiczko, Loza jest zwolenniczk ywych monumentw ktre bior czynny udzia w biecych wydarzeniach i jednoczenie pozwalaj pamita o wsplnym, czasem trudnym, dziedzictwie wielokulturowego spoeczestwa amerykaskiego.

*** Hispanics s grup, ktra od wielu lat jest coraz bardziej wyrazista w USA, prognozy na kolejne dekady wykazuj, e bdzie to najwiksza mniejszo etniczna mieszkajca w Stanach Zjednoczonych. Projekty wspierajce szybsz asymilacj tej grupy z amerykaskimi realiami zakaday midzy innymi dwujzyczno wielu urzdw pastwowych, szk i wielu oficjalnych dokumentw. Latynoamerykanie nadal postrzegani s gwnie przez pryzmat najprostszej siy roboczej i sami czonkowie tej grupy postanowili o zniesieniu dwujzycznej edukacji w celu lepszego wyksztacenia ich dzieci i przygotowania do rynku pracy. Wida wic zmagania tej zbiorowoci z pogodzeniem akulturacji z zachowaniem wasnej tosamoci w trudnych warunkach USA. Artyci poprzez swoje prace szukaj kontaktu z tradycyjnymi wartociami swoich ojczystych krajw, ale jednoczenie obserwuj kondycj swoich rodakw w Ameryce. Hispanics s przykadem tej grupy spoecznej, ktra przechodzi jedn z najtrudniejszych transformacji w obliczu zderzenia kultur.

75

Ilustracje

76

Il. 1. Grupa Artes Guadalupanos de Aztln, Huitzilopochtli, rdo il.: J. D. Cockcroft i J. Canning, Latino Visions. Contemporary Chicano, Puerto Rican

and Cuban American Artists, Franklin Watts Publishing 2000, s. 43.

Il. 2. Willie Herrn Junior, The Wall that Cracked Open, 1972 rdo il.: J. D. Cockcroft i J. Canning, Latino Visions. Contemporary Chicano, Puerto Rican

and Cuban American Artists, Franklin Watts Publishing 2000, s. 44.

Il. 3. David Siqueiros, America Tropical, 1932 rdo il.: http://ucmexus.ucr.edu/spotlight/loza.html.

77

Il. 4. David Avalos, Welcome to Americas Finest Tourist Plantation, 1988 rdo il.: http://touristplantation.blogspot.com.

Il. 5. Melissa Calderon, Island del Encanto, 2008 rdo il. : http://melissacalderon.com/wordpress/?page_id=80.

Il. 6. Melissa Calderon, Round the Way, Girl [Cultural Osmosis for the Native Gringa] , 2008 rdo il.: http://melissacalderon.com/wordpress/?page_id=80.

78

Il. 7. Julio Cesar Morales, Undocumented Intervention nr 6, 2005 rdo il.: http://magazine.ucla.edu/features/ chon-noriega/index1.html.

Il. 8. Julio Cesar Morales, Undocumented Intervention nr 17, 2009 rdo il. : http://www.steveturnercontemporary. com/artists/morales/

Il. 9. Louis Hock, Nightscope nr 11, 2001-2003 rdo il. : http://aphototeacher.com/2008/09/18/undercover.

79

Il. 10. Delilah Montoya, Migrant Campsite, Ironwood, Arizona, 2004 rdo il.: A. M. Leimer, Chicana Photography: The Power of Place, referat wygoszony na 35-tej corocznej Konferencji National Association for Chicana and Chicano Studies, 2008, 1st of April [document PDF].

Il. 11. Delilah Montoya, Water Trail, Oodham Reservation, Arizona, 2004 rdo il.: A. M. Leimer, Chicana Photography: The Power of Place, referat wygoszony na 35-tej corocznej Konferencji National Association for Chicana and Chicano Studies, 2008, 1st of April [document PDF].

80

Il. 12 i 13. Pedro Lasch, Guias de Ruta/Route Guides, 2003-2006 rdo il. : http://www.latinoaamerica.com/latinoamerica.routeguides.html.

Il. 14 i 15. Jonathan Lowestein, fotografie z cyklu Shadow Lives USA, 2007 rdo il.: J. Lowenstein, Shadow Lives USA, autorska propozycja katalogu towarzyszca projektowi fotograficznemu [dokument PDF].

81

Bernabe Mendez z Meksyku, pracuje jako czyciciel okien w Nowym Jorku. Wysya do domu 500 dolarw tygodniowo.

Noe Reyes z Meksyku, pracuje jako dostawca w Nowym Jorku. Wysya do domu 500 dolarw tygodniowo.

Adalberto Lara z Meksyku, Pracuje na budowie w Nowym Jorku. Wysya do domu 350 dolarw tygodniowo.

Oscar Gonzalez z Meksyku, pracuje jako kucharz w Nowym Jorku. Wysya do domu 350 dolarw tygodniowo.

Il. 16-19. Dulce Pinzn, fotografie z cyklu The Real Story of Superheroes, 2004-2009 rdo il.: http://www.dulcepinzon.com/superheroes.htm.

82

Il. 20 i 21. Krzysztof Wodiczko, Projekcja w Tijuanie, 2001 rdo il.: Krzysztof Wodiczko Pomnikoterapia, katalog wystawy zorganizowanej przez Zacht Narodow Galeri Sztuki w Warszawie, 19.11.2005-22.01.2006, praca zbiorowa pod red. A. Turowskiego, Warszawa 2005, s. 121-23.

Il. 22. Ken Gonzales-Day, St. James Park (The Wonder Gaze), 2006-2008 rdo il.: Ken Gonzales-Day, katalog wystawy zorganizowanej przez CUE Art Foundation w Nowym Jorku, 07.09-14.10.2006, praca zbiorowa pod red. B. Yonemoto, Nowy Jork 2006 [dokument PDF].

Il. 23. Ken Gonzales-Day, Golden Chain, 2005 rdo il.: Ken Gonzales-Day, katalog wystawy zorganizowanej przez CUE Art Foundation w Nowym Jorku, 07.09-14.10.2006, praca zbiorowa pod red. B. Yonemoto, Nowy Jork 2006 [dokument PDF].

83

Il. 24. Sandra de la Loza, tablica w ramach Invisible Monuments, akcja Pocho Research Society, 2001 rdo il. : http://flikorna.blogspot.com/2010/03/sandra-de-la-loza-y-la-memoria.html.

Il. 25. Sandra de la Loza, kadr z filmu Fort Moore : Living Monument, 2008 rdo il. : http://www.lacma.org/art/podcasts/csandra.mov.

84