You are on page 1of 491

Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw

Volume 7
September 2013
SPECIAL ISSUE
SOCIAL DIAGNOSIS 2013
OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND
DIAGNOZA SPOECZNA 2013
WARUNKI I JAKO YCIA POLAKW
Edited by:
Janusz Czapiski
Tomasz Panek
Raport Diagnoza Spoeczna 2013 fnansowany przez:
Warszawa: Rada Monitoringu Spoecznego
22.08.2013
Projekt zosta sfnansowany ze rodkw Narodowego Centrum Nauki
The Contemporary
Economics
WSPCZESNA
EKONOMIA
Contemporary
Economics
open
acces
open
acces
open
acces
open
access
open
acces
open
acces
Contemporary
Economics
ABI/INFORM Complete (ProQuest)
ABI/INFORM Global (ProQuest)
Academic OneFile (GALE Science in Context)
Business & Company Profles (GALE Science in
Context)
Business and Economics Theory Collection (GALE
Science in Context)
Cabells Directories
Central and Eastern European Online Library
CEJSH
Directory of Open Access Journals (DOAJ)
Directory of Research Journal Indexing (DRJI)
EBSCO
ECONIS
EconLit
EconPapers
EconStor (EconBiz)
GENAMICS JournalSeek
General Business File ASAP (GALE Science in Context)
Google Scholar
GREENR - Gale Resource on the Environment,
Energy and Natural Resources (GALE Science in
Context)
IDEAS
IndexCopernicus
Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context)
International Business (GALE Science in Context)
Library of Congress (USA)
Ministry of Science and Higher Education list of
scored journals (rating score 9 pts)
ProQuest Central
ProQuest Research Library
Research Papers in Economics (RePEc)
Scirus
SCOPUS
Social Science Research Network
The British Library
The Central European Journal of Social Sciences
and Humanities
The International Bibliography of the Social
Sciences (IBSS)/ProQuest
Ulrichsweb
WorldCat
Zetoc
ADDRESS OF EDITORS:
CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, 01-030 Warszawa, 55 Pawia Str., room 211,
phone: (22) 536 54 54 | e-mail: editorial@ce.vizja.pl | www.ce.vizja.pl
PUBLISHER: Vizja Press & IT, 01 029 Warszawa, 60 Dzielna Str.
phone/fax: (22) 536 54 68 | e-mail: vizja@vizja.pl | www.vizja.net.pl
All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews
ISSN: 2084-0845
Editor in Chief:
Henryk Krl
Deputy Editor in Chief
Piotr Szczepankowski
Editorial Manager
Marcin W. Staniewski
Stat Editor
Henryk Rosaniec
Language Editor
Marinne E. Botha
Technical Editors
Karol Kowalczyk
Tomasz Szopiski
Associate Editors
Zenon Biniek
Wiesaw Dbski
Witold Jakbik
Witold Maecki
Danuta Mliczewska
Wodzimierz Rembisz
Grayna Rytelewska
Maria Sierpiska
Tadeusz Szumlicz
Ryszard Wilczyski
Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia)
Icek Ajzen (USA)
Damodaran Appukuttan Nair (India)
Hrabrin Bachev (Bulgaria)
Richard Blundell (Great Britain)
Constantin A. Bob (Romania)
Udo Broll (Germany)
Tanja Broz (Croatia)
Jelena Budak (Croatia)
Barbara Czarniawska (Sweden)
Didar Erdin (Bulgaria)
Jzsef Fogarasi (Romania)
Nicolai Juul Foss (Denmark)
Bruno S. Frey (Switzerland)
Masahiko Gemma (Japan)
Sreko Goi (Croatia)
Kjell ge Gotvassli (Norway)
Adriana Grigorescu (Romania)
Oliver D. Hart (USA)
Roman Horvath (Czech Republic)
Shelby D. Hunt (USA)
Zoran Ivanovic (Croatia)
Sren Johansen (Denmark)
Sten Jnsson (Sweden)
Judit Karsai (Hungary)
Elko Kleinschmidt (Canada)
Monika Kostera (Sweden)
Stephen F. LeRoy (USA)
Csaba Lentner (Hungary)
Lena Maleevi Perovi (Croatia)
Victor Martinez Reyes (USA)
Eric Maskin (USA)
Igor Matunovi (Croatia)
Ieva Meidute (Lithuania)
Fatmir Memaj (Albania)
Garabed Minassian (Bulgaria)
Anayo Nkamnebe (Nigeria)
Harald Oberhofer (Austria)
Boris Podobnik (Croatia)
Nina Poloki Voki (Croatia)
Rossitsa Rangelova (Bulgaria)
Assaf Razin (USA)
Sanda Renko (Croatia)
Richard Roll (USA)
Steven Rosefelde (USA)
Yochanan Shachmurove (USA)
Andrei Shleifer (USA)
Eduardo Schwartz (USA)
Mirosaw Skibniewski (USA)
Stanley F. Slater (USA)
Lenka Slavkov (Czech Republic)
Joel Sobel (USA)
Jasminka Sohinger (Croatia)
Miemie Struwig (South Africa)
Guido Tabellini (Italy)
Masahiro Taguchi (Japan)
Josip Tica (Croatia)
Joachim Wagner (Germany)
John Whalley (Canada)
Gary Wong (China)
CONTEMPORARY ECONOMICS
The original version: on-line journal
ABSTRACTED/INDEXED:
EDITORIAL BOARD:













DIAGNOZA SPOECZNA 2013

WARUNKI I JAKO YCIA POLAKW



RAPORT






redakcja
Janusz Czapiski

Tomasz Panek















Warszawa: Rada Monitoringu Spoecznego
2013




Merytoryczne opracowanie projektu badawczego
RADA MONITORINGU SPOECZNEGO w skadzie:
dr Dominik Batorski, UW
dr hab. Janusz Czapiski, prof. UW i WSFiZ (przewodniczcy)
prof. dr hab. Janusz Grzelak, UW
mgr Teresa Kamiska, Instytut PRO PUBLICO BONO
prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH
mgr Wiesaw agodziski, GUS (sekretarz)
prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczcy)
prof. dr hab. Antoni Suek, UW
prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH

Autorzy raportu:
Dominik Batorski
Piotr Biaowolski
Piotr Bdowski
Janusz Czapiski
Izabela Grabowska
Irena E. Kotowska
Tomasz Panek
Katarzyna Saczuk
Pawe Strzelecki
Antoni Suek
Tadeusz Szumlicz
Dorota Wziak-Biaowolska

Gwni sponsorzy projektu
Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej i Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich
Narodowy Bank Polski
Pozostali sponsorzy
Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie
Narodowe Centrum Nauki
PKO Bank Polski
BRE Bank SA
UPC

Patronat medialny
Tygodnik
Radio TOK FM

Realizator bada: Polskie Towarzystwo Statystyczne
Obsuga organizacyjna i finansowa bada: Biuro Bada i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa
Statystycznego oraz Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie
Ankieterzy: GUS
Opracowanie tablic wynikowych (za. 1, 2, 3 i 4): Tomasz Jerzyski, Janusz Czapiski i Elbieta Panek


Copyright 2013 by Rada Monitoringu Spoecznego





Badanie Diagnoza Spoeczna, mimo i finansowane zarwno z pienidzy publicznych, w obecnej edycji w ramach
Programu Operacyjnego Kapita Ludzki (z rodkw EFS), grantu badawczego Narodowego Centrum Nauki i z
rodkw Narodowego Banku Polskiego, jak i z pienidzy prywatnych, ma w caoci charakter publiczny. Wszyscy
zainteresowani mog nieodpatnie pobra ze strony internetowej www.diagnoza.com baz danych skumulowanych z
siedmiu pomiarw (w 2000, 2003, 2005, 2007, 2009, 2011 i 2013 r.).




Diagnoza Spoeczna 2013 5




Podzikowania

Obecne badanie jest kontynuacj projektu rozpocztego w 2000 r. (Czapiski i Panek, 2001, 2004,
2006, 2007, 2009, 2011). Pomysodawc Diagnozy spoecznej by w 1999 r. Wiesaw agodziski.
Gdyby nie Jego zaangaowanie, nie doszoby do realizacji bada ani w latach poprzednich, ani
obecnie.
Za wkad merytoryczny w przygotowanie koncepcji, opracowanie kwestionariuszy oraz
analiz danych dzikujemy wszystkim naszym kolegom z Rady Monitoringu Spoecznego oraz
zaproszonym do wsppracy ekspertom.
Zrozumiae jest, e tak duy program badawczy wymaga znacznych rodkw finansowych.
W roku 2000 inicjatywa Rady Monitoringu Spoecznego spotkaa si szczliwie
z zapotrzebowaniem rzdu na niezalene badanie skutkw reform. Dziki Pani Minister Teresie
Kamiskiej Kancelaria Prezesa Rady Ministrw zlecia nam pierwsz edycj Diagnozy Spoecznej
i pokrya wikszo kosztw projektu. Pani Teresa Kamiska zaangaowaa si take, wraz z
Instytutem Pro Publico Bono, w poszukiwanie pienidzy na kolejne trzy edycje Diagnozy
Spoecznej. W tym roku wikszo kosztw badania pokryy Ministerstwo Pracy i Polityki
Spoecznej, Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich z rodkw EFS w ramach Programu
Operacyjnego Kapita Ludzki ( projekt Diagnoza spoeczna 2009-2013) i Narodowy Bank
Polski. Wsparcia finansowego udzielili nam take: Narodowe Centrum Nauki (grant badawczy nr
4433/B/H03/2011/40), PKO Bank Polski, BRE Bank SA i Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania
w Warszawie.
Za administracyjn obsug projektu podzikowania kierujemy do Pani Barbary Belok
z Biura Bada i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego.
Prezesowi Gwnego Urzdu Statystycznego, Panu Profesorowi Januszowi Witkowskiemu
dzikujemy za zgod na wykorzystanie do bada terenowych najbardziej profesjonalnej w Polsce
siatki ankieterw.


Janusz Czapiski
Tomasz Panek
Diagnoza Spoeczna 2013 6

Informacje o autorach

Dominik Batorski
Socjolog, adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i
Komputerowego (ICM) na Uniwersytecie Warszawskim. Zajmuje si badaniem spoecznych
oraz psychologicznych uwarunkowa i konsekwencji korzystania z komputerw i internetu,
a take szerzej przemian spoecznych zwizanych z upowszechnieniem technologii
informacyjno-komunikacyjnych. Specjalizuje si rwnie w metodologii prowadzenia bada
spoecznych przez internet oraz badaniach relacji i sieci spoecznych (social network analysis
sna), oraz procesw spoecznych zachodzcych w sieciach. Jest czonkiem Polskiego
Towarzystwa Socjologicznego, International Network for Social Network Analysis oraz
Association of Internet Researchers.

Piotr Biaowolski
Doktor nauk ekonomicznych. Pracownik naukowy Katedry Ekonomii I Szkoy Gwnej
Handlowej w Warszawie i wsppracownik Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH. Jego
zainteresowania badawcze koncentruj si na problematyce zachowa gospodarstw domowych
w zakresie konsumpcji i popytu na kredyt w cyklu ycia, a take czynnikw determinujcych
biec koniunktur w sektorze gospodarstw domowych. Od 2004 roku wspprowadzi Badanie
Kondycji Gospodarstw Domowych w Polsce a od 2006 roku jest wspautorem cokwartalnego
badania Barometr Rynku Consumer Finance. Jest autorem bd wspautorem ponad 20
publikacji naukowych, a take wielu raportw dotyczcych problematyki rynku finansowego w
Polsce.

Piotr Bdowski
Dr hab., profesor w Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie, dyrektor Instytutu Gospodarstwa
Spoecznego SGH i kierownik Zakadu Gerontologii Spoecznej w Instytucie Pracy i Spraw
Socjalnych. Przewodniczcy Zarzdu Gwnego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego.
Zajmuje si sytuacj spoeczn ludzi starych w Polsce, systemem pomocy spoecznej, pozycj
osb niepenosprawnych na rynku pracy i finansowaniem opieki dugoterminowej. Autor ponad
150 publikacji, w tym pracy Lokalna polityka spoeczna wobec ludzi starych (2002). Wykonawca
i kierownik wielu krajowych i midzynarodowych bada empirycznych, m.in. realizowanego
obecnie najwikszego w Polsce badania sytuacji ludzi starych PolSenior. Aspekty medyczne,
psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce. Ekspert Grupy Roboczej ds. przygotowania
ustawy o ubezpieczeniu od ryzyka niesamodzielnoci przy Klubie Senatorw Platformy Obywatelskiej.

Janusz Czapiski
Profesor na Wydziale Psychologii i w Instytucie Studiw Spoecznych Uniwersytetu
Warszawskiego, i prorektor Wyszej Szkoy Finansw i Zarzdzania w Warszawie. Zajmuje
si psychologi spoeczn i psychologi zmiany spoecznej (makropsychologi). Od 1991 r.
prowadzi we wsppracy z ekonomistami, socjologami, demografami i statystykami badania
nad jakoci ycia Polakw w okresie zmiany spoecznej. Autor kilku koncepcji
powiconych emocjonalnym i poznawczym mechanizmom adaptacji, m.in. cebulowej teorii
szczcia, teorii zaangaowania, teorii pozytywno-negatywnej asymetrii (we wsppracy z
Guido Peetersem z Uniwersytetu Katolickiego w Leuven, Belgia), teorii niewdzicznoci spoecznej, czonek kilku
rad redakcyjnych czasopism naukowych i midzynarodowych towarzystw naukowych, autor, wspautor lub redaktor
kilkudziesiciu prac naukowych (m.in. Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective
and informational negativity effects, 1990; Psychologia szczcia, 1992; Makropsychologia czyli psychologia zmiany
spoecznej, 2001; Quo vadis homo?, 2002; Dlaczego reformatorzy trac poparcie spoeczne, 2002; Psychologia
pozytywna, 2004; The adaptation to social change: for whom the third republic of Poland is mother, for whom it is
a step-mother, 2006, Miekkie kapitay a dobrobyt materialny: wyzwania dla Polski, 2011; Dynamika dobrostanu
psychicznego: rola "atraktora szczcia" i wydarze yciowych, 2011) i popularnonaukowych, telewizyjny, radiowy
i prasowy komentator biecych wydarze spoecznych, czonek rnych gremiw doradczych, konsultant trzech
premierw III RP.

Izabela Grabowska
Doktorantka w Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie
i pracownik Krajowego Orodka Europejskiego Funduszu Spoecznego (Centrum Projektw
Europejskich). Zainteresowania naukowe koncentruj si na tematyce zwizanej z sytuacj osb
starszych na rynku pracy, w szczeglnoci na problematyce ksztacenia ustawicznego,
warunkw pracy kontekcie starzenia si populacji i zasobw pracy.

Diagnoza Spoeczna 2013 7

Irena E. Kotowska
profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoy Gwnej Handlowej w
Warszawie, kieruje Zakadem Demografii. Wiceprzewodniczca Rady Fundacji na rzecz Nauki
Polskiej, przewodniczca Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Naley do zespou
ekspertw przy Kancelarii Prezydenta RP pracujcych nad programem polityki rodzinnej.
Autorka licznych prac publikowanych w Polsce i za granic, ktre dotycz wspzalenoci
procesw demograficznych i ekonomicznych, a zwaszcza przeobrae rodziny i struktur
ludnoci w powizaniu ze zmianami na rynku pracy oraz zagadnie polityki ludnociowej i
spoecznej. Wsppracuje z Gwnym Urzdem Statystycznym w zakresie bada
demograficznych, rynku pracy i warunkw ycia gospodarstw domowych, a take z Instytutem Bada Edukacyjnych
oraz UNDP. Jest ekspertem krajowym w zakresie procesw ludnociowych, rynku pracy i statystyki spoecznej, a
take bada w dziedzinie nauk spoecznych i humanistycznych. Jest czonkiem Naukowej Rady Statystycznej,
Rzdowej Rady Ludnociowej, oraz Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Spoecznej PAN, oraz bya czonkiem
Interdyscyplinarnego Zespou ds. Wsppracy z Zagranic w MNiSW ( 2008-2012). Jest przedstawicielem Polski w
European Statistical Advisory Committee, ciaa doradczego dla Eurostatu.

Tomasz Panek
Profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoy Gwnej Handlowej, w ktrym
peni funkcj wicedyrektora, kierujc jednoczenie Zakadem Statystyki Stosowanej. Zajmuje
si metodami statystycznymi oraz ich zastosowaniami w badaniu zjawisk i procesw
spoecznych oraz gospodarczych. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si przede
wszystkim wok problematyki warunkw ycia gospodarstw domowych, w tym w
szczeglnoci sfery ubstwa i nierwnoci spoecznych. Autor, wspautor i redaktor ponad stu
opracowa publikowanych zarwno w kraju jak i za granic. Ostatnie ksiki: Statystyka
spoeczna (2007) - wspautor i redaktor, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy
porwnawczej (2009), Ubstwo, wykluczenia spoeczne i nierwnoci. Teoria i praktyka pomiaru (2011).
Uczestniczy w kilkudziesiciu krajowych i midzynarodowych projektach badawczych. Wspautor pierwszych w
Polsce panelowych bada warunkw ycia ludnoci. cile wsppracuje z Gwnym Urzdem Statystycznym w
zakresie warunkw ycia gospodarstw domowych. Wielokrotnie wykonywa ekspertyzy i prowadzi badania na rzecz
krajowych i midzynarodowych instytucji i organizacji (m. in. Gwnego Urzdu Statystycznego, Ministerstwa Pracy
i Polityki Spoecznej, Ministerstwa Gospodarki, Urzdu Rady Ministrw, Narodowego Banku Polskiego, United
Nations Development Programme, Organizator for Economic Cooperation and Development). Jest m. in. czonkiem
rzeczywistym International Statostical Institute oraz Naukowej Rady Statystycznej GUS. W latach 1992-2007 z-ca
Redaktora Naczelnego Statistics in Transition, a od 2008 czonek Komitetu Redakcyjnego.

Katarzyna Saczuk
Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje jako ekspert ekonomiczny w Instytucie Ekonomicznym
Narodowego Banku Polskiego oraz wsppracuje ze Szko Gwn Handlow w Warszawie.
Zajmuje si analizami rynku pracy, w szczeglnoci poda pracy, migracjami oraz
modelowaniem ekonomicznym.




Pawe Strzelecki
Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoy Gwnej
Handlowej oraz w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego. Zajmuje si
analizami rynku pracy, w szczeglnoci weryfikacj hipotez dotyczcych jego funkcjonowania
na podstawie mikrodanych z gospodarstw domowych i firm. Specjalizuje si take w
prognozowaniu ludnoci (modele wielostanowe i mikrosymulacyjne) oraz badaniu wpywu
procesw demograficznych na gospodark i finanse publiczne. Jest ekspertem grupy roboczej
przy Komisji Europejskiej, ktra zajmuje si prognozowaniem wpywu starzenia si ludnoci na
wydatki publiczne krajw UE.

Antoni Suek
Jest absolwentem (1968) i profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1989-2009
kierowa Zakadem Metodologii Bada Socjologicznych, a w latach 2002-2005 by dyrektorem
Instytutu Socjologii UW. Odby sta na Uniwersytecie Chicagowskim. Zajmuje si metodologi
i histori bada spoecznych oraz opini publiczn Napisa ksiki Eksperyment w badaniach
spoecznych (1979), W terenie, w archiwum i w laboratorium (1990), Sonda polski (2001),
Ogrd metodologii socjologicznej (2002) oraz Obrazy z ycia socjologii w Polsce (2011). Przez
wiele lat pracowa w Polskim Towarzystwie Socjologicznym, w latach 1994-1998 by
przewodniczcym PTS. W latach 1989-1990 pracowa w zespole doradcw Obywatelskiego
Diagnoza Spoeczna 2013 8

Klubu Parlamentarnego, w latach 1999-2001 by gwnym doradc ds. spoecznych premiera RP Jerzego Buzka; w
latach 2006-2010 by czonkiem Komitetu Bada Naukowych, a nastpnie Rady Nauki. Jest wiceprzewodniczcym
Komitetu Socjologii PAN i czonkiem Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytuw.

Tadeusz Szumlicz
Profesor nauk ekonomicznych. W Szkole Gwnej Handlowej kierownik Katedry
Ubezpieczenia Spoecznego, kierownik Studiw Doktoranckich Ubezpiecze, kierownik
Podyplomowych Studiw Ubezpiecze. Na Uniwersytecie Medycznym w odzi kierownik
Zakadu Ubezpiecze Zdrowotnych. Wykada w Wyszej Szkole Zarzdzania i Finansw w
Warszawie. Jego zainteresowania koncentruj si na antycypacyjnym (ubezpieczeniowym)
modelu polityki spoecznej i spoecznych aspektach ochrony ubezpieczeniowej. Uczestnik
wielu studiw i bada dotyczcych teorii i praktyki polityki spoecznej (zwaszcza
zabezpieczenia emerytalnego i zabezpieczenia zdrowotnego) oraz zastosowania metody
ubezpieczenia i rozwoju rynku ubezpieczeniowego. Autor ponad 350 publikacji na tematy polityki spoecznej i
ubezpiecze (Modele polityki spoecznej 1994, Ubezpieczenie spoeczne. Teoria dla praktyki 2005, Podmiotowo
w zarzdzaniu zmian systemu ochrony zdrowia 2007, Spoeczne aspekty rozwoju rynku ubezpieczeniowego 2010
red.). Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Polityki Spoecznej. Czonek Rady Dobrych Praktyk Polskiej Izby
Ubezpiecze.

Dorota Wziak-Biaowolska
Doktor nauk ekonomicznych. Obecnie pracuje w European Commission Joint Researche
Centre, gdzie zajmuje si opracowywaniem wskanikw syntetycznych z obszaru jakoci ycia
i ubstwa. W ramach swojej pracy przeprowadza take audyty wskanikw syntetycznych i
prowadzi szkolenia na temat konstrukcji wskanikw syntetycznych.

Diagnoza Spoeczna 2013 9

Spis treci

Spis treci ................................................................................................................................................................... 9
1. Wstp Janusz Czapiski ...................................................................................................................................... 13
1.1. Cel i oglne zaoenia projektu .................................................................................................................... 13
1.2. Problematyka badania................................................................................................................................... 14
2. Gwne wyniki i wnioski ..................................................................................................................................... 16
3. Metoda badania Tomasz Panek, Janusz Czapiski, Irena E. Kotowska .............................................................. 30
3.1. Schemat, procedura i przebieg badania ........................................................................................................ 30
3.2. Schemat doboru prby do badania i zasady jej waenia ............................................................................... 30
3.2.1. Zasady zdefiniowania prby panelowej .............................................................................................. 31
3.2.2. Systemy waenia prby ....................................................................................................................... 32
3.2.2.1. Przesanki stosowania wag w badaniach panelowych .................................................................. 32
3.2.2.2. Wagi przekrojowe .......................................................................................................................... 32
3.2.2.3. Wagi longitudinalne ...................................................................................................................... 33
3.3. Podstawowe pojcia i klasyfikacje ............................................................................................................... 34
3.4. Charakterystyka prby wedug gwnych klasyfikacji ................................................................................. 36
3.4.1. Charakterystyka prby gospodarstw domowych ................................................................................. 36
3.4.2. Charakterystyka prby czonkw gospodarstw domowych ................................................................ 37
4. Warunki ycia gospodarstw domowych .............................................................................................................. 40
4.1. Dochody i sposb gospodarowania dochodami Tomasz Panek, Janusz Czapiski ...................................... 40
4.1.1. Wysoko i zrnicowanie dochodw gospodarstw domowych oraz nierwnoci dochodowe ......... 40
4.1.2. Strategie radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej ....................................................................... 45
4.1.3. Zmiana strategii radzenia sobie w duszym okresie ........................................................................... 48
4.1.4. Pomoc spoeczna ................................................................................................................................. 50
4.2. Wyywienie Tomasz Panek, Janusz Czapiski ............................................................................................ 54
4.2.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 54
4.2.2. Zmiana w zaspokojeniu potrzeb ywnociowych w latach 2000-2013 ............................................... 55
4.3. Zasobno materialna Tomasz Panek, Piotr Biaowolski, Irena E. Kotowska, Janusz Czapiski ................ 57
4.3.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 57
4.3.1.1. Dobra trwaego uytku .................................................................................................................. 57
4.3.1.2. Oszczdnoci .................................................................................................................................. 59
4.3.1.3. Zaduenie ...................................................................................................................................... 62
4.3.2. Zmiana zasobnoci materialnej w latach 2000-2013 ........................................................................... 65
4.3.2.1. Dobra trwaego uytku .................................................................................................................. 65
4.3.2.2. Oszczdnoci .................................................................................................................................. 67
4.3.2.3. Zaduenie ...................................................................................................................................... 69
4.3.3. Aktywno gospodarstw domowych na rynku finansowym ............................................................... 70
4.3.3.1. Czynniki wpywajce na posiadanie oszczdnoci i zobowiza ................................................... 70
4.3.3.2. Struktura oszczdnoci polskich gospodarstw domowych wedug form i celw oszczdzania ...... 73
4.3.3.3. Struktura zobowiza i spat polskich gospodarstw domowych wedug rda pochodzenia i celu75
4.3.3.4. Podsumowanie ............................................................................................................................... 76
4.4. Warunki mieszkaniowe Tomasz Panek, Janusz Czapiski ........................................................................... 78
4.4.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 78
4.4.2. Zmiana warunkw mieszkaniowych w latach 2000-2013 ................................................................... 82
4.5. Edukacja i kapita ludzki Izabela Grabowska, Dorota Wziak-Biaowolska, Irena E. Kotowska, Tomasz
Panek .......................................................................................................................................................... 84
4.5.1. Status edukacyjny czonkw gospodarstw domowych ........................................................................ 84
4.5.1.1. Zaangaowanie czonkw gospodarstw domowych w aktywno edukacyjn ............................... 84
4.5.1.2.Formy aktywnoci edukacyjnej osb dorosych .............................................................................. 88
4.5.1.3. Korzystajcy z usug edukacyjnych wedug statusu na rynku pracy .............................................. 88
4.5.1.4. Migracje edukacyjne ...................................................................................................................... 89
4.5.1.5. Podsumowanie ............................................................................................................................... 89
4.5.2 Kapita ludzki ....................................................................................................................................... 90
4.5.2.1. Pomiar kapitau ludzkiego ............................................................................................................. 91
4.5.2.2. Kapita ludzki spoeczestwa polskiego w latach 2007-2013 ........................................................ 92
4.5.2.3.Zrnicowanie kapitau ludzkiego wedug grup spoeczno-ekonomicznych ................................... 93
4.5.2.4. Podsumowanie ............................................................................................................................... 99
4.5.3. Ksztacenie dzieci .............................................................................................................................. 100
Diagnoza Spoeczna 2013 10

4.6. Kultura i wypoczynek Tomasz Panek, Janusz Czapiski ........................................................................... 102
4.6.1. Kultura .............................................................................................................................................. 102
4.6.2. Wypoczynek ..................................................................................................................................... 106
4.7. Opieka zdrowotna Janusz Czapiski, Tomasz Panek ................................................................................ 109
4.7.1. Korzystanie z opieki zdrowotnej ....................................................................................................... 109
4.7.2. Rezygnacje z opieki zdrowotnej ....................................................................................................... 111
4.7.3. Wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na wiadczenia medyczne.................................. 114
4.7.4. Gotowo wykupienia dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego ................................................... 116
4.7.5. Ocena zmian w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych ......................................................................... 118
4.8. Analiza warunkw ycia gospodarstw domowych w ukadzie wojewdzkim Tomasz Panek .................. 119
4.8.1. Porwnanie poziomu warunkw ycia gospodarstw domowych ...................................................... 119
4.8.2. Grupowanie wojewdztw ze wzgldu na podobiestwo struktury warunkw ycia ........................ 120
4.9. Rynek pracy Pawe Strzelecki, Katarzyna Saczuk, Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska .................... 122
4.9.1. Oglne tendencje............................................................................................................................... 122
4.9.2 Struktura umw prowadzcych do wiadczenia pracy ....................................................................... 125
4.9.3 Przyczyny rosncej aktywnoci zawodowej ...................................................................................... 127
4.9.4 Godzenie posiadania dzieci i pracy zawodowej opinie o niektrych rozwizaniach polityki
spoecznej .................................................................................................................................................... 130
4.9.5 Emigracja zarobkowa - sytuacja emigrantw po powrocie do kraju .................................................. 132
4.9.6. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy ............................................................................. 136
4.9.6.1. Zasig doksztacania zawodowego .............................................................................................. 136
4.9.6.2. Formy doksztacania zawodowego .............................................................................................. 138
4.9.6.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy lata 2000-2013 ............................................... 139
4.9.6.4. Inne przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2000-2013 ................................ 141
4.9.6.5. Aktywno edukacyjna osb dorosych a dynamika rynku pracy ................................................ 144
4.9.6.6. Aktywno edukacyjna a zmiana dochodw gospodarstw domowych osb pracujcych w okresie
2009-2013 ................................................................................................................................................ 147
4.9.6.7. Indywidualne determinanty aktywnoci edukacyjnej dorosych .................................................. 150
4.10. Rezerwa prokreacyjna Janusz Czapiski ................................................................................................. 153
5. Indywidualna jako i styl ycia Janusz Czapiski............................................................................................ 162
5.1. Oglny dobrostan psychiczny .................................................................................................................... 162
5.1.1. Dane dla caych prb ......................................................................................................................... 162
5.1.2. Dane dla prb panelowych 2009-2013 .............................................................................................. 165
5.2. Zadowolenie z poszczeglnych dziedzin i aspektw ycia ........................................................................ 166
5.2.1. Dane dla caych prb ......................................................................................................................... 166
5.2.2. Dane dla prby panelowej ................................................................................................................. 168
5.2.3. Lokalny patriotyzm ........................................................................................................................... 168
5.3. Waga wybranych wyznacznikw warunkw ycia dla subiektywnej jakoci ycia .................................. 172
5.4. Teorie szczcia w wietle danych z Diagnozy Spoecznej ........................................................................ 175
5.4.1. Hedonizm i eudajmonizm ................................................................................................................. 175
5.4.2. Weryfikacja cebulowej teorii szczcia ............................................................................................ 181
5.5. Finanse osobiste ......................................................................................................................................... 192
5.5.1. Osobiste dochody biece i spodziewane za dwa lata....................................................................... 192
5.5.3. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie na poziomie wyszym ............................................ 196
5.6. Zdrowie ...................................................................................................................................................... 200
5.6.1. Objawy somatyczne .......................................................................................................................... 200
5.6.2. Niepenosprawno ........................................................................................................................... 201
5.6.3. Styl ycia i czynniki ryzyka zdrowotnego ........................................................................................ 205
5.7. Stres yciowy ............................................................................................................................................. 213
5.8. Strategie radzenia sobie z problemami i trudnociami ............................................................................... 217
5.9. Wsparcie spoeczne .................................................................................................................................... 219
5.10. Cechy osobowoci i styl ycia.................................................................................................................. 221
5.10.1. System wartoci .............................................................................................................................. 221
5.10.2. Styl atrybucji przyczynowej ............................................................................................................ 228
5.10.3. Praktyki religijne ............................................................................................................................. 230
5.10.4. Zachowania autodestrukcyjne ......................................................................................................... 238
5.10.4.1. Palenie papierosw ................................................................................................................... 238
5.10.4.2. Naduywanie alkoholu .............................................................................................................. 242
5.10.4.3. Zaywanie narkotykw .............................................................................................................. 245
5.10.5. Sprawcy i ofiary amania prawa ...................................................................................................... 247
5.10.6. Oglne orientacje yciowe .............................................................................................................. 254
Diagnoza Spoeczna 2013 11

5.11. Polak przed telewizorem .......................................................................................................................... 257
5.12. Spoeczno-psychologiczny portret wybranych zawodw ......................................................................... 261
6. Stan spoeczestwa obywatelskiego................................................................................................................... 268
6.1. Postawy i relacje spoeczne Janusz Czapiski ........................................................................................... 268
6.1.1. Postawy wobec dobra wsplnego ...................................................................................................... 268
6.1.2. Dominacja spoeczna i egalitaryzm ................................................................................................... 270
6.2. Dowiadczenie, dziaania dla spoecznoci i kompetencje obywatelskie Antoni Suek ............................. 275
6.2.1. Ocena zmian systemowych i ich wpywu na ycie Polakw ............................................................. 275
6.2.2. Oglna ocena reform i jej zrnicowanie spoeczne ......................................................................... 275
6.2.2.1. Czynniki ksztatujce ogln ocen reform ................................................................................. 277
6.2.2.2. Dynamika oceny reform w latach 1997-2013 .............................................................................. 278
6.2.3. Zrzeszanie si i penienie funkcji w organizacjach ........................................................................... 278
6.2.4. Wsplne dziaanie i praca dla innych ................................................................................................ 280
6.2.5. Udzia w zebraniach .......................................................................................................................... 280
6.2.5. Udzia w wyborach ............................................................................................................................ 281
6.2.7. Akceptacja demokracji i zaufanie do ludzi a dowiadczenia spoeczne i obywatelskie .................... 283
6.2.8. Podsumowanie .................................................................................................................................. 283
6.3. Kapita spoeczny Janusz Czapiski .......................................................................................................... 285
6.4. Aktywno i jako ycia osb w podeszym wieku Janusz Czapiski, Piotr Bdowski ......................... 298
6.4.1. Spoeczno-demograficzna charakterystyka osb w podeszym wieku .............................................. 298
6.4.2. Przynaleno i aktywno organizacyjna oraz praca na rzecz innych wrd osb w podeszym
wieku ........................................................................................................................................................... 298
6.4.3. Inne rodzaje aktywnoci osb w podeszym wieku ........................................................................... 300
6.4.4. Relacje i postawy spoeczne osb w podeszym wieku ..................................................................... 302
6.5. Identyfikacja i aktywno polityczna Janusz Czapiski ............................................................................ 306
6.6. Stosunek do instytucji finansowych Tadeusz Szumlicz ............................................................................. 310
7. Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostpnoci i sposobw korzystania Dominik Batorski
............................................................................................................................................................................... 317
7.1. Nowe technologie w gospodarstwach domowych ...................................................................................... 317
7.1.1. Komputery i dostp do internetu ....................................................................................................... 317
7.1.2. Internet nie odciga od telewizorw .................................................................................................. 319
7.1.3. Uwarunkowania obecnoci nowych technologii w gospodarstwach domowych .............................. 322
7.1.4. Przyczyny braku technologii ICT w gospodarstwach domowych ..................................................... 323
7.2. Uytkownicy internetu i osoby niekorzystajce ......................................................................................... 325
7.2.1. Polacy a nowe technologie ................................................................................................................ 325
7.2.2. Zaprzestawanie korzystania z internetu ............................................................................................. 326
7.2.3. Dostp a korzystanie z komputerw i internetu ................................................................................ 326
7.2.4. Kto korzysta z internetu? ................................................................................................................... 328
7.2.5. Dzieci w sieci .................................................................................................................................... 333
7.2.6. Zmiany struktury populacji internautw i osb niekorzystajacych ................................................... 334
7.3. Umiejtnoci i sposoby korzystania z komputerw i internetu .................................................................. 336
7.3.1. Umiejtnoci korzystania z komputerw .......................................................................................... 336
7.3.2. Czas powicany na korzystanie z komputerw i internetu .............................................................. 338
7.3.3. Sposoby korzystania z internetu ........................................................................................................ 338
7.3.4. Gboko cyfrowego wykluczenia ................................................................................................... 340
8. Wykluczenie spoeczne Tomasz Panek i Janusz Czapiski ............................................................................... 342
8.1. Pojcie wykluczenia spoecznego ............................................................................................................... 343
8.2. Ubstwo ...................................................................................................................................................... 343
8.2.1. Definicja i metody pomiaru ubstwa ................................................................................................. 343
8.2.1.1. Ubstwo dylematy definicyjne .................................................................................................. 343
8.2.1.2. Sposb pojmowania i pomiaru ubstwa ...................................................................................... 344
8.2.1.3. Metody identyfikacji ubogich ....................................................................................................... 344
8.2.2. Wyniki analizy sfery ubstwa w podejciu jednowymiarowym ....................................................... 345
8.2.2.1. Zasig i gboko ubstwa ......................................................................................................... 345
8.2.2.2. Zmiany w sferze ubstwa ............................................................................................................. 349
8.2.2.3. Trwao ubstwa ........................................................................................................................ 354
8.2.2.4. Determinanty ubstwa ................................................................................................................. 355
8.2.3. Wyniki analizy sfery ubstwa w podejciu wielowymiarowym ....................................................... 357
8.3. Bezrobocie .................................................................................................................................................. 361
8.4. Dyskryminacja spoeczna ........................................................................................................................... 364
8.5. Rodzaje wykluczenia spoecznego ............................................................................................................. 370
Diagnoza Spoeczna 2013 12

8.5.1. Zakres wykluczenia w rnych grupach spoecznych....................................................................... 370
8.5.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny i zaradno yciowa .............................................................. 372
8.5.3. Spoeczne funkcjonowanie i jako ycia wykluczonych ................................................................. 375
9. Jako ycia w Polsce wygrani i przegrani Janusz Czapiski ....................................................................... 376
9.1. Plus dla Polaka, minus dla Polakw ........................................................................................................... 376
9.2. Jako ycia rnych grup spoeczno-demograficznych ............................................................................ 379
9.3. Czy polskie spoeczestwo staje si coraz bardziej rozwarstwione? ......................................................... 397
Literatura ............................................................................................................................................................... 400
Aneksy ................................................................................................................................................................... 406
Aneks 1. Kwestionariusze i instrukcja dla ankieterw .......................................................................................... 407
1.1. Kwestionariusz gospodarstwa domowego ................................................................................................. 407
1.2. Kwestionariusz indywidualny (N=26207, z wyjtkiem moduw adresowanych do okrelonych grup
respondentw) .......................................................................................................................................... 424
1.3. Instrukcja dla ankieterw ........................................................................................................................... 443
Aneks 2. Zasady zdefiniowania prby panelowej ................................................................................................. 453
2.1. Podstawowe reguy okrelania statusu osb podlegajcych badaniu panelowemu .................................... 453
2.2. Zasady identyfikacji gospodarstw domowych podlegajcych badaniu panelowemu ................................. 453
2.3. Zasady identyfikacji osb podlegajcych badaniu w kolejnych rundach panelu ....................................... 454
Aneks 3. Metody analizy kapitau ludzkiego i przepyww na rynku pracy ......................................................... 455
3.1. Poprawno modelu pomiarowego kapitau ludzkiego eksploracyjna i konfirmacyjna analiza czynnikowa
.................................................................................................................................................................. 455
3.2. Syntetyczny wskanik kapitau ludzkiego analiza gwnych skadowych dla zmiennych jakociowych
(CATPCA) ............................................................................................................................................... 456
Aneks 4 Analiza porwnawcza warunkw ycia .................................................................................................. 458
4.1. Taksonomiczna miara warunkw ycia ..................................................................................................... 458
4.2. Grupowanie wojewdztw ze wzgldu na podobiestwo warunkw ycia ................................................. 461
Aneks 5. Metodologia analizy ubstwa ................................................................................................................. 462
5.1. Ubstwo monetarne.................................................................................................................................... 462
5.1.1. Definicja ............................................................................................................................................ 462
5.1.1.1. Podejcie obiektywne .................................................................................................................. 462
5.1.1.2. Podejcie subiektywne ................................................................................................................. 462
5.1.2. Skale ekwiwalentnoci ...................................................................................................................... 462
5.2.1. Podejcie obiektywne ..................................................................................................................... 462
5.2.2. Podejcie subiektywne .................................................................................................................... 463
5.1.3. Pomiar ............................................................................................................................................... 463
5.2. Ubstwo niemonetarne (deprywacja materialna) ....................................................................................... 465
5.3. Pomiar wspwystpowania ubstwa monetarnego i ubstwa niemonetarnego ........................................ 468
5.4. Analiza zmian ubstwa w czasie ................................................................................................................ 469
5.5. Determinanty ubstwa................................................................................................................................ 470
Aneks 6. Ranking grup spoeczno-demograficznych i zawodowych na omiu wymiarach jakoci ycia w 2013 r.471
6.1. Miasta ......................................................................................................................................................... 472
6.2. Wojewdztwa ............................................................................................................................................. 474
6.3. Podregiony (NUTS3) ................................................................................................................................. 476
6.4. Grupy spoeczno-demograficzne ................................................................................................................ 480
6.5. Grupy zawodowe ....................................................................................................................................... 484

Diagnoza Spoeczna 2013 13
1. Wstp
Janusz Czapiski
1.1. Cel i oglne zaoenia projektu
Nasz projekt jest kompleksow prb uzupenienia diagnozy opartej na wskanikach instytucjonalnych o
kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowa osb tworzcych te
gospodarstwa; jest diagnoz warunkw i jakoci ycia Polakw w ich wasnym sprawozdaniu. Za pomoc dwch
odrbnych kwestionariuszy badamy gospodarstwa domowe oraz wszystkich dostpnych ich czonkw, ktrzy
ukoczyli 16 lat.
Kompleksowo projektu oznacza uwzgldnienie w jednym badaniu wszystkich wanych aspektw ycia
poszczeglnych gospodarstw domowych i ich czonkw zarwno ekonomicznych (np. dochodw, zasobnoci
materialnej, oszczdnoci, kredytw), jak i pozaekonomicznych (np. edukacji, leczenia, sposobw radzenia sobie z
kopotami, stresu, dobrostanu psychicznego, stylu ycia, zachowa patologicznych, uczestnictwa w kulturze,
korzystania z nowoczesnych technologii komunikacyjnych i wielu innych). W tym sensie projekt jest take
interdyscyplinarny. Odzwierciedla to skad Rady Monitoringu Spoecznego, czyli gwnych jego autorw, oraz
zespou zaproszonych przez Rad ekspertw. Tworz te gremia ekonomici, demografowie, psychologowie,
socjologowie, specjalista od ubezpiecze i statystycy.
Zgodnie z pierwotnym zamysem, badania w ramach Diagnozy Spoecznej maj charakter panelowy
wodstpach kilkuletnich wracamy do tych samych gospodarstw i osb. Pierwszy pomiar odby si w 2000 r., nastpny
trzy lata pniej. Kolejne pi pomiarw odbyo si w odstpach dwuletnich. Badanie zawsze prowadzone jest w
marcu, co suy ma wytrceniu efektu sezonowoci. Od2009roku pomiar przeduy si do kwietnia ze wzgldu na
znaczne zwikszenie prby.
Niniejszy raport pokazuje nie tylko dzisiejszy obraz polskiego spoeczestwa, ale pozwala take ledzi jego
zmiany w okresie trzynastu lat, a uwzgldniajc wczeniejsze badania na temat jakoci ycia Polakw (Czapiski,
1998) take w duszym okresie, niemal od pocztku procesu transformacji systemowej.
Diagnoza Spoeczna skupia si na badaniu bardziej podstawowych faktw, zachowa, postaw i przey; nie jest
zwykym opisowym sondaem jest projektem naukowym. Nie tylko z tego wzgldu, e wrd autorw s
naukowcy, pracownicy wyszych uczelni i tytularni profesorowie. Decyduje o tym warsztat zawodowy oparty o
dowiadczenia badawcze czonkw Rady Monitoringu Spoecznego i zespou ekspertw i przede wszystkim
kontekst teoretyczny poszczeglnych moduw tematycznych. Wikszo zmiennych uwzgldnionych w projekcie
wynika bowiem nie z intuicji, potocznych obserwacji czy zamwienia sponsorw lecz z naukowo ugruntowanej
wiedzy na temat badanych zjawisk. Wanym celem Diagnozy jest, oprcz opisu polskiego spoeczestwa, weryfikacja
hipotez naukowych. W niniejszym raporcie, przeznaczonym dla uniwersalnego odbiorcy, wtki teoretyczne s z
koniecznoci minimalnie tylko reprezentowane. Na plan pierwszy wysuwa si odpowied na otwarte pytanie: jakie
jest polskie spoeczestwo 24latapo zmianie systemu, 13lat po pierwszym badaniu w ramach tego samego projektu
i 9lat po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej?
Mamy nadziej, e wyniki realizacji projektu dostarcz uytecznej wiedzy politykom, dziaaczom spoecznym
i samorzdowym odpowiedzialnym za przygotowywanie, wdraanie i korygowanie reform zmieniajcych warunki
ycia obywateli. Chcielibymy rwnie da spoeczestwu rzeteln informacj o jego codziennym yciu oraz
o zmianach, jakim podlega, bowiemwyobraenia poszczeglnych osb o wasnej sytuacji yciowej na tle sytuacji
yciowej innych ludzi oparte bywaj z reguy na wybirczych obserwacjach, stereotypach lub lansowanych przez
media nierzadko faszywych lub przesadzonych tezach (np. o pogarszajcym si zdrowiu psychicznym
spoeczestwa, o cakowitym paraliu wiadcze medycznych, o emerytach czy oglnie ludziach w podeszym wieku
jako najbardziej ekonomicznie pokrzywdzonej w procesie transformacji kategorii spoecznej eby poda kilka
tylko przykadw). Naley si nam wszystkim w miar trafna, kompleksowa i obiektywna diagnoza gwnych rde
naszych kopotw yciowych, poczucia dyskomfortu psychicznego, niepewnoci jutra czy trudnoci z dostosowaniem
si do nowych warunkw, ale rwnie pokazanie korzyci, jakie pyn z kolejnych przeksztace systemowych,
boomu edukacyjnego i zmiany stylu ycia. Prywatne diagnozy s nazbyt czsto iluzoryczne, obronne, uproszczone,
oglnie bdne.
Rnice midzy badaniem obecnym i poprzednimi dotycz wielkoci prby i zakresu tematycznego, ktry
odzwierciedla zawarto kwestionariuszy (patrz Aneks 1). Prba gospodarstw domowych zostaa powikszona z
pierwotnych 3005w 2000 r. do 12355w 2013r. (wzrosa dziki temu prba indywidualnych respondentw z 6625
do 26 307). Zmiany kwestionariuszy w kolejnych rundach badania dotyczyy kilku moduw tematycznych (por.
kwestionariusze na www.diagnoza.com).
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Wstp. Diagnoza Spoeczna 2013, Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special
issue]. Contemporary Economics, 7, 13-15. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.94
Diagnoza Spoeczna 2013 14

1.2. Problematyka badania
Projekt obejmuje wiele aspektw zwizanych z sytuacj gospodarstw domowych i poszczeglnych obywateli.
Uwzgldnione w nim wskaniki spoeczne podzieli mona na trzy oglne klasy:
- struktura demograficzno-spoeczna gospodarstw domowych,
- warunki ycia gospodarstw domowych, zwizane z ich kondycj materialn, dostpem do wiadcze
medycznych, do kultury i wypoczynku, edukacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych,
- jako, styl ycia i cechy indywidualne obywateli.
Wskaniki opisujce struktur demograficzno-spoeczn gospodarstw domowych nie s w tym raporcie
odrbnym przedmiotem analizy; su jedynie do stratyfikacji grup gospodarstw i ludnoci po to, aby mona byo
dokona porwnania warunkw i jakoci ycia w przekroju rnych kategorii spoecznych wyodrbnionych ze
wzgldu na pe, wiek, wyksztacenie, miejsce zamieszkania, status spoeczno-zawodowy, gwne rdo utrzymania,
stan cywilny, typ gospodarstwa (ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej) i inne kryteria.
Waciwym przedmiotem analizy i opisu s warunki ycia gospodarstw domowych i jako ycia poszczeglnych
obywateli w powizaniu ze zmian spoeczn okrelajc globalny kontekst i oglne reguy funkcjonowania
spoeczestwa. Jednym z gwnych problemw i pyta, jakie towarzysz wszelkim programom zmiany spoecznej,
jest rozkad wynikajcych z ich wdraania korzyci i kosztw w poszczeglnych grupach spoecznych w rnym
horyzoncie czasowym. Take i w tym badaniu interesowao nas, jakie kategorie gospodarstw domowych i obywateli
odnajduj si w nowych warunkach i czerpi korzyci z przeksztace systemowych, a ktre grupy spoeczne nie
potrafi si odnale i przystosowa, dowiadczajc obiektywnie lub subiektywnie poraek.
W tym projekcie podzia wskanikw spoecznych na warunki ycia i jako ycia odpowiada mniej wicej
podziaowi na obiektywny opis sytuacji yciowej (warunki) i na jej psychologiczne znaczenie wyraone subiektywn
ocen respondenta (jako ycia)
1
. Temu merytorycznemu podziaowi odpowiada z grubsza rodzaj jednostki badanej
i sposb pomiaru. Dla warunkw ycia jednostk badan jest gospodarstwo domowe, a dla jakoci ycia poszczeglni
jego czonkowie. Warunki ycia mierzone byy metod wywiadu bezporedniego z jednym przedstawicielem
gospodarstwa domowego (osob najlepiej zorientowan w sytuacji gospodarstwa domowego). Jako ycia mierzona
bya natomiast metod samodzielnego wypeniania kwestionariusza przez respondentw, ktrymi byli wszyscy
dostpni czonkowie badanych gospodarstw domowych w wieku 16 i wicej lat.

Pomiar warunkw ycia gospodarstwa domowego obejmowa:
- sytuacj dochodow gospodarstwa domowego i sposb gospodarowania dochodami,
- wyywienie,
- zasobno materialn gospodarstwa domowego, w tym wyposaenie w nowoczesne technologie
komunikacyjne (telefon komrkowy, komputer, dostp do internetu)
- warunki mieszkaniowe,
- pomoc spoeczn, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe,
- ksztacenie dzieci,
- uczestnictwo w kulturze i wypoczynek,
- korzystanie z usug systemu ochrony zdrowia,
- sytuacj gospodarstwa domowego i jego czonkw na rynku pracy,
- ubstwo, bezrobocie, niepenosprawno i inne aspekty wykluczenia spoecznego.

Wskaniki jakoci i stylu ycia indywidualnych respondentw obejmoway m.in.:
- oglny dobrostan psychiczny (w tym: wol ycia, poczucie szczcia, zadowolenie z ycia, symptomy depresji
psychicznej),
- zadowolenie z poszczeglnych dziedzin i aspektw ycia,
- subiektywn ocen materialnego poziomu ycia,
- rne rodzaje stresu yciowego (w tym: stres administracyjny (kafkowski) zwizany z kontaktami
z administracj publiczn, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres ekologiczny,
stres maeski, stresowe wydarzenia losowe, jak napad, wamanie, aresztowanie,
- objawy somatyczne (miara dystresu, traktowana jako oglna miara stanu zdrowia),
- strategie radzenia sobie ze stresem,
- korzystanie z systemu opieki zdrowotnej,
- finanse osobiste (w tym: dochody osobiste i zaufanie do instytucji finansowych),
- system wartoci, styl ycia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie papierosw, naduywanie
alkoholu, uywanie narkotykw, praktyki religijne),
- postawy i zachowania spoeczne, w tym kapita spoeczny,
- wsparcie spoeczne,

1
Podzia ten nie jest w peni ostry i rozczny. Take przy opisie warunkw ycia posugiwalimy si skalami ocen subiektywnych, a w czci
powiconej jakoci ycia pytalimy nie tylko o oceny, ale rwnie o zachowania (np. palenie papierosw, naduywanie alkoholu) i obiektywne
wydarzenia (np. aresztowanie, mier kogo bliskiego, remont mieszkania/domu).
Diagnoza Spoeczna 2013 15

- zachowania i postawy obywatelskie,
- korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych komputera, internetu, telefonu komrkowego,
- sytuacj na rynku pracy i karier zawodow,
- bezrobocie, niepenosprawno i inne aspekty wykluczenia spoecznego,
- powody niskiej dzietnoci Polakw.
Diagnoza Spoeczna 2013 16
2. Gwne wyniki i wnioski
1. W wynikach tegorocznej edycji Diagnozy Spoecznej nie
ma w dalszym cigu w wielu miarach subiektywnej jakoci ycia
przejaww kryzysu. Wzrs w stosunku do 2011 r. o 1 p.p.
2
do 81
procent Polakw bardzo i dosy szczliwych; 79 proc. (tyle
samo co dwa lata temu) pozytywnie ocenia cae swoje
dotychczasowe ycie.
2. Chocia realny dochd gospodarstw domowych spad o 5
proc., a dochd osobisty o 1 proc., wzrs z 74 do 76 procent
gospodarstw domowych deklarujcych, e stae dochody
pozwalaj im zaspokoi biece potrzeby, wzroso te
wyposaenie gospodarstw w rnego rodzaju dobra, spad
odsetek zaduonych, a wzrs procent posiadajcych
oszczdnoci
3. Nastpi jednak niewielki spadek satysfakcji z wikszoci
aspektw ycia.
4. Maleje rozwarstwienie ekonomiczne polskiego
spoeczestwa. Nierwno rozkadu dochodw ekwiwalentnych
mierzona wspczynnikiem Giniego spadaa w ostatnich czterech
latach. Warto tego wspczynnika w marcu 2009 r. wyniosa
0,313, w marcu 2011 r. 0,301, a w marcu 2013 r. 0,299.
5. Poniej granicy skrajnego ubstwa yo w Polsce w
lutym/marcu 2013 r. 5,1 proc. gospodarstw domowych, a poniej
granicy niedostatku 44,7 proc. gospodarstw. Deprywacji
materialnej podlegao w Polsce w lutym/ marcu 2013 r. a 19,7
proc. gospodarstw domowych, czyli znacznie wicej ni byo
ubogich monetarnie. Ostatecznie za gospodarstwa domowe
ubogie uwaane s te, ktre s jednoczenie ubogie monetarnie
oraz ubogie niemonetarnie. Takie gospodarstwa, zwane ubogimi
oczywicie, stanowiy 2,7 proc. badanej populacji
6. W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy w
Polsce zarwno wzrost zasigu skrajnego ubstwa jak i
niedostatku (odpowiednio o ponad 1 p.p. i o okoo 11 p.p.).
Wpyn na to spadek w badanym okresie wartoci realnych
dochodw ekwiwalentnych.
7. Nie sabnie mobilno finansowa Polakw. W cigu
czterech minionych lat ponad 40 proc. gospodarstw domowych z
grupy 1/5 najuboszych awansowao do grup z wyszymi
dochodami i tyle samo z grupy 1/5najbogatszych spado do grup
z niszymi dochodami. Oznacza to, e struktura polskiego
spoeczestwa w wymiarze ekonomicznym jest cigle jeszcze
bardzo sabo skrystalizowana.
8. Pojawiy si niewielkie oznaki budowy spoeczestwa
obywatelskiego. W porwnaniu z wczeniejszymi badaniami
zwikszy si odsetek wolontariuszy (z 20proc. w 2011r. do 26
proc. w 2013r.), wzrosa rwnie nieco wraliwo na naruszanie
dobra wsplnego, ale w dalszym cigu niemal poowa obywateli
jest obojtna na akty naruszania dobra publicznego. Pogorszyy
si jednak opinie na temat demokracji. Niewzrosy, a nawet nieco
spady niezmiennie niskie od pocztku transformacji i jedne z
najniszych w Europie wskaniki uoglnionego zaufania,
aktywnoci obywatelskiej, pracy na rzecz spoecznoci lokalnej i
skonnoci do zrzeszaniasi.
9. Wojewdztwami o najwyszej oglnej jakoci ycia byy
maopolskie, pomorskie i opolskie, a o najniszej jakoci ycia
witokrzyskie, lubuskie i warmisko-mazurskie. W ostatnich
czterech latach najbardziej awansoway woj. maopolskie,
podkarpackie i lubelskie, a najbardziej spady w rankingu jakoci
ycia woj. dolnolskie i warmisko-mazurskie. W przekroju
wikszych miast najlepiej yje si mieszkacom Torunia,
2
oznacza p.p.
Warszawy, Poznania i Krakowa, a najgorzej mieszkacom
Wocawka, Sosnowca i Wabrzycha
***
10. redni dochd netto w lutym/marcu 2013 r. wynis w
badanych gospodarstwach w przeliczeniu na osob 1349 z. Jego
poziom w gospodarstwach domowych z prby panelowej w
ujciu realnym w okresie marzec 2009marzec 2013 nie uleg
znaczcym zmianom. W ostatnich dwch latach spad on jednak
w ujciu realnym o prawie 5 proc
11. Najniszy miesiczny dochd netto pozwalajcy wedug
ocen badanych gospodarstw domowych na powizanie koca z
kocem wynosi w lutym/marcu 2013 r. 1489 z na jednostk
ekwiwalentn. W latach 2009-2013 wzrs on o ponad 10 proc.
Aspiracje gospodarstw domowych w zakresie dochodw
minimalnych w ujciu realnym spady jednak w tymokresie o
ponad 2 proc.
12. Najczciej badane gospodarstwa domowe deklaroway,
e przy aktualnym dochodzie wizay koniec z kocem z pewn
trudnoci (ponad 35 proc. gospodarstw), prawie 19 proc. radzio
sobie z trudnoci, a ponad 17 proc. z wielk trudnoci. W
ostatnich czterech latach znaczco spad odsetek gospodarstw
domowych wicych koniec z kocem z wielk trudnoci (o
prawie 2 p.p.).
13. W stosunku do roku 2000 niemal o poow spad odsetek
gospodarstw deklarujcych, e przy aktualnym dochodzie
wizay koniec z kocem z wielka trudnoci (z 31 do 17proc.) i
rwnie radykalnie wzrs odsetek gospodarstw, ktre radziy
sobie raczej atwo (z 12 do 23 proc.).
14. Gospodarstwa domowe w lutym/marcu 2013 r.
najczciej deklaroway, e w sytuacjach, gdy ich dochody nie
pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb, ograniczaj swoje
biece potrzeby (prawie 89 proc. gospodarstw ze zbyt maym
dochodem) lub korzystaj z pomocy krewnych (prawie 41 proc.),
bd te zacigaj poyczki (prawie 30 proc.). Tylko w niecaych
18 proc. gospodarstw znajdujcych si w takiej sytuacji czonek
gospodarstwa podejmuje dodatkow prac. W ostatnich czterech
latach relatywnie najbardziej zwikszy si odsetek gospodarstw
domowych, ktre w sytuacjach gdy ich dochody nie pozwalay na
zaspokojenie potrzeb korzystay z pomocy kocioa lub pomocy
opieki spoecznej (po ponad 3 p.p.). Jednoczenie najsilniej spad
w tym okresie odsetek gospodarstw, ktre w takiej sytuacji
zacigay poyczki lub bray kredyty (o prawie 5 p.p.). W latach
2011-2013 najsilniej wzrs odsetek gospodarstw domowych,
ktre w sytuacji gdy ich biece dochody nie pozwalay na
zaspokojenie biecych potrzeb podejmoway inne dziaania (o
ponad 6 p.p.), korzystay z pomocy krewnych oraz korzystay z
pomocy opieki spoecznej (o prawie 3 p.p. dla kadego z tych
typw dziaa). Wzrs take znaczco odsetek gospodarstw
domowych, w ktrych w takiej sytuacji czonek gospodarstwa
domowego podejmowa dodatkow prac (o prawie 2 p.p.).
Spady natomiast znaczco odsetki gospodarstw, ktre zacigay
poyczki, kredyty (o ponad 2 p.p.).
15. W stosunku do roku 2000 znaczco (o 6 p.p.) spad
odsetek gospodarstw deklarujcych, e pienidzy starcza imna
najtasze jedzenie, ale nie na ubranie; wzrs natomiast odsetek
gospodarstw, ktrym dziki oszczdnemu gospodarowaniu
starcza na wszystko (o 1p.p.), i gospodarstw, ktrym nie tylko
starcza na wszystko, ale jeszcze oszczdzaj (o 8p.p.).
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. et al. (2013). Gwne wyniki i wnioski. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw
- Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 16-29. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.95
Diagnoza Spoeczna 2013 17

16. Odsetek gospodarstw otrzymujcych pomoc zewntrzn
w dowolnej formie wynis 11 proc., a wic prawie tyle samo co
dwa lata temu (10,9 proc.). W stosunku do 2000 r. zmala o 3 p.p.
odsetek gospodarstw korzystajcych z pomocy zewntrznej. Nie
wzrs te w stosunku do poziomu z pocztku wieku odsetek
gospodarstw otrzymujcych wszystkie trzy formy pomocy:
finansow otrzymywao 9,1 proc., otrzymuje 8,7 proc., rzeczow
odpowiednio 6,5 i 5,6 proc., w formie usug odpowiednio 3,6 i
3,1 proc.
17. Prawie 33 proc. gospodarstw domowych oceniao w
lutym/marcu 2013 r., e ich sytuacja dochodowa w porwnaniu
do sytuacji sprzed 2 lat pogorszya si, a prawie 56 proc., e nie
zmienia si. Odsetek pesymistycznych ocen zmian by przy tym
o okoo 8 p.p. wyszy ni w 2011 r.
***
18. Gospodarstwa domowe oceniay w marcu 2013 r., e
najczciej nie byo ich sta w cigu ostatniego roku na
zaspokojenie potrzeb ywnociowych ze wzgldw finansowych
w zakresie ryb i przetworw rybnych (ponad 19 proc.
gospodarstw), a nastpnie wyrobw cukierniczych oraz uywek
(odpowiednio ponad 15 proc. i prawie 15 proc. gospodarstw),
misa i drobiu oraz przetworw misnych i drobiowych (po
odpowiednio okoo 12,5 i 11,5 proc. gospodarstw). W ostatnich
czterech latach nastpia poprawa stopnia zaspokojenia potrzeb
gospodarstw domowych we wszystkich grupach artykuw
ywnociowych z wyjtkiem cukru. Natomiast w latach 2011-
2013 obserwujemy spadek trudnoci finansowych w
zaspokojeniu potrzeb ywnociowych gospodarstw domowych z
wyjtkiem potrzeb w zakresie uywek, ryb i przetworw rybnych
oraz misa (wzrost odsetka gospodarstw majcych takie trudnoci
wynosi jednak tylko niecay 1 p.p., czyli w granicach bdu).
Zdecydowan popraw sytuacji w tym okresie obserwujemy
przede wszystkim w przypadku wyrobw cukierniczych,
owocw i przetworw owocowych oraz warzyw i przetworw
warzywnych (spadek odsetka gospodarstw domowych
niemogcych, ze wzgldw finansowych, zaspokoi swoich
potrzeb ywnociowych w tym zakresie powyej 2 p.p.).
19. W porwnaniu z pocztkiem wieku najwikszy spadek
odsetka gospodarstw, ktrych nie sta na zakup wystarczajcych
iloci artykuw ywnociowych, dotyczy uywek (z 54 do 15
proc.) i ryb oraz przetworw rybnych (z 37 do 19 proc.); take w
odniesieniu do pozostaych artykuw odnotowano wiksze lub
mniejsze spadki w niezaspokojeniu potrzeb.
20. Okoo 63 proc. gospodarstw uwaao w 2013 r., e
zaspokojenie ich potrzeb ywnociowych w porwnaniu do
sytuacji sprzed 2 lat nie zmienio si, okoo 31 proc. odczuo
pogorszenie, a okoo 6 proc. popraw. W stosunku do ocen
formuowanych w marcu 2011 r. nastpi wzrost ocen
negatywnych przy jednoczesnym spadku ocen pozytywnych (o
ponad 1 p.p.) tych zmian.
***
21. Spord wyszczeglnionych w badaniu dbr trwaego
uytku najbardziej powszechnymi byy w lutym/marcu 2013 r.
pralka automatyczna i patna telewizja satelitarna lub kablowa.
Pralki automatycznej nie posiadao niecae 8 proc. badanych
gospodarstw, a patnej telewizji satelitarnej lub kablowej niecae
28 proc. Do dbr trwaego uytku, ktre gospodarstwa posiaday
najrzadziej naleay d motorowa/aglowa (niecae 1 proc.),
elektroniczny czytnik ksiek (niecae 4 proc.) i dom letniskowy
(niecae 5 proc.). W okresie marzec 2009marzec 2013
wyposaenie gospodarstw domowych w wikszo
uwzgldnionych w badaniu dbr trwaego uytku znacznie
wzroso. Wyjtkiem s: telefon stacjonarny, co zwizane jest z
coraz powszechniejsz rezygnacj z tego typu telefonu na rzecz
telefonw komrkowych, komputer stacjonarny wypierany przez
komputer przenony i tablet oraz odtwarzacz DVD. W ostatnich
dwch latach take nastpi znaczcy wzrost wyposaenia
gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku z wyjtkiem
telefonu stacjonarnego i komputera stacjonarnego, co jest
zwizane z zastpowaniem ich przez telefon mobilny i komputer
przenony, a take odtwarzacza DVD. Najwikszy wzrost
odsetka gospodarstw domowych w zakresie ich wyposaenia w
dobra trwaego uytku w tym okresie dotyczy telewizora LCD lub
plazmy oraz komputera przenonego (odpowiednio o ponad 14 i
ponad 9 p.p.
22. W stosunku do pocztku wieku najszybciej przybywao
dostpu do internetu, kuchenek mikrofalowych, komputerw,
pralek automatycznych, nowoczesnych telewizorw, telewizji
satelitarnej lub kablowej, samochodw i zmywarek do naczy.
23. W lutym/marcu 2013 r. prawie 60 proc. gospodarstw nie
posiadao oszczdnoci. Wrd gospodarstw domowych
deklarujcych posiadanie oszczdnoci wyranie dominuj
gospodarstwa o oszczdnociach stanowicych rwnowano
ich od 1-miesicznych do 3-miesicznych dochodw (ponad 31
proc. gospodarstw z oszczdnociami). W okresie marzec 2009-
marzec 2013 nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw
domowych posiadajcych oszczdnoci (o prawie 8 p.p.). W
ostatnich dwch latach take obserwujemy wzrost odsetka
gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci (o przeszo
3 p.p.). Prawie 67 proc. gospodarstw posiadajcych w
lutym/marcu 2013 r. oszczdnoci miao je w formie lokat w
bankach w zotwkach, a prawie 45 proc. w gotwce. W latach
2009-2013 nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw
posiadajcych w oszczdnoci tylko w przypadku oszczdnoci
w gotwce (o prawie 8 p.p.). W ostatnich dwch latach odsetek
gospodarstw posiadajcych oszczdnoci wzrs znaczco take
wycznie w grupach gospodarstw majcych oszczdnoci w
gotwce (o 5 p.p.). Spad natomiast znaczco odsetek
gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci w bankach
w z (o ponad 3 p.p.) oraz w funduszach inwestycyjnych (o prawie
3 p.p.).
24. W stosunku do 2000 r. o ponad 50 proc. wzrs odsetek
gospodarstw posiadajcych oszczdnoci, niewiele jednak
zmienia si wysoko oszczdnoci w relacji do dochodw.
25. W stosunku do 2000 r. wzrs w grupie gospodarstw
oszczdzajcych odsetek posiadajcych oszczdnoci w gotwce
(z 31 do 45 proc.), a zmala tych, ktre miay lokaty w bankach
(z 78 do 66 proc.).
26. Gospodarstwa domowe, ktre deklaroway posiadanie
oszczdnoci w lutym/marcu 2013 r., najczciej gromadziy je
jako rezerw na sytuacje losowe (prawie 67 proc. gospodarstw),
zabezpieczenie na staro (pawie 35 proc. gospodarstw) oraz jako
rezerw na biece wydatki konsumpcyjne (prawie 34 proc.
gospodarstw). W ostatnich czterech latach znaczco wzrs
odsetek gospodarstw domowych gromadzcych oszczdnoci
jako rezerw na sytuacje losowe (o prawie 8 p.p.), rehabilitacj
(ponad 2 p.p.) oraz jako zabezpieczenie na staro i jako rezerw
na biece wydatki konsumpcyjne (po o prawie 2 p.p.). W latach
2011-2013 nastpi znaczcy wzrost oszczdnoci przede
wszystkim w przypadku ich gromadzenia jako rezerw na
sytuacje losowe oraz na leczenie (odpowiednio o ponad 8 i o
prawie 5 p.p.
27. W stosunku do 2000 r. zmala odsetek gospodarstw
gromadzcych oszczdnoci jako rezerw na sytuacje losowe (z
79 do 67 proc. oszczdzajcych (ale w 2011 r. byo jeszcze mniej
60 proc.), jako zabezpieczenie na staro (z 47 do 35 proc.), z
przeznaczeniem na remont domu/mieszkania (z 38 do 26 proc.) i
na leczenie (z 45 do 27 proc.).
28. Prawie 37 proc. badanych gospodarstw domowych
deklarowao w lutym/marcu 2013 r. korzystanie z poyczek i
Diagnoza Spoeczna 2013 18

kredytw. Zaduenie gospodarstw domowych najczciej
wynosio powyej ich rocznych dochodw (zaduenie w tej
wysokoci zgaszao ponad 28 proc. zaduonych gospodarstw).
Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z poyczek i
kredytw w okresie marzec 2009-marzec 2013 znaczco spad (o
prawie 8 p.p.). W ostatnich dwch latach odsetek gospodarstw
korzystajcych z kredytw lub poyczek spad o ponad 4 p.p.
Najczciej gospodarstwa domowe przeznaczay na spat
zaduenia w ostatnich trzech miesicach midzy 10 proc. a 20
proc. swoich miesicznych dochodw (ponad 37 proc.
zaduonych gospodarstw), a nastpnie do 10 proc. swoich
miesicznych dochodw. Tylko nieco ponad 3 proc. gospodarstw
domowych przeznaczao na ten cel powyej 50 proc.
miesicznych dochodw.
29. rdem zewntrznego zasilania finansowego dla prawie
88 proc. zaduonych gospodarstw domowych byy banki, a dla
pond 8 proc. porednicy oferujcy kredyty ratalne. Tylko niecae
6 proc. gospodarstw byo zaduonych u osb prywatnych. W
okresie marzec 2009-marzec 2013 zmniejszy si o prawie 3 p.p.
odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z kredytw w
bankach przy jednoczesnym wzrocie odsetka korzystajcych z
poyczek w innych instytucjach (o prawie 3 p.p.) i korzystajcych
z poyczek u osb prywatnych (o niecae 2 p.p.).
30. W stosunku do pocztku wieku rs w grupie
gospodarstw zaduonych procent korzystajcych z poyczek
bankowych (z 73 do 92 proc.), a spada odsetek zaduajcych si
w innych instytucjach i u osb prywatnych.
31. Prawie 35 proc. gospodarstw badanych kredyty i
poyczki wykorzystao na sfinansowanie zakupu dbr trwaego
uytku, prawie 31 proc. gospodarstw wykorzystao poyczki i
kredyty na remont domu lub mieszkania, a ponad 23 proc.
gospodarstw przeznaczyo kredyt na zakup domu lub mieszkania.
W okresie marzec 2009marzec 2013 obserwujemy relatywnie
najwikszy wzrost odsetka gospodarstw domowych
zacigajcych kredyty z przeznaczeniem na spat
wczeniejszych dugw i zakup domu lub mieszkania (po ponad
2 p.p.). W ostatnich dwch latach nastpi znaczcy wzrost
odsetka gospodarstw domowych zacigajcych kredyty i
poyczki tylko z przeznaczeniem na zakup domu lub mieszkania
(o 3 p.p.) oraz spat wczeniejszych dugw i na leczenie (po
ponad 1 p.p.)
32. W minionych 13 latach kredyty i poyczki byy coraz
rzadziej przeznaczane na leczenie, stae opaty i zakup dbr
trwaego uytku, a coraz czciej na zakup domu lub mieszkania.
33. Oceniajc zmiany swojej zasobnoci materialnej w
lutym/marcu 2013 r. w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat
ponad 53 proc. gospodarstw stwierdzio, e nie zmienia si, a
prawie 38 proc., e ulega pogorszeniu. W stosunku do cen
formuowanych w marcu 2011 r. znaczco spad odsetek
gospodarstw domowych oceniajcych zmiany pozytywnie (o
prawie 3 p.p.) przy jednoczesnym wzrocie odsetka gospodarstw
oceniajcych te zmiany negatywnie (o prawie 8 p.p.).
***
34. Prawie 4 proc. badanych gospodarstw domowych nie
zamieszkiwao w lutym/marcu 2013 r. samodzielnie. Odsetek ten
wzrs w okresie marzec 2009-marzec 2013 o prawie 2,5 p.p.
Natomiast w ostatnich dwch latach nie zmieni si w sposb
istotny. rednia powierzchnia uytkowa mieszkania na 1 osob w
badanych gospodarstwach wynosia w lutym/marcu 2013 r.
ponad 31 m
2
. W lutym/marcu 2013 r. w stosunku do sytuacji z
lutego/marca 2009 r. nie ulega ona znaczcym zmianom.
35. Spord uwzgldnionych w badaniu urzdze i instalacji
najpowszechniejszy by w mieszkaniach gospodarstw badanych
w lutym/marcu 2013 r. wodocig, ktrego nie posiadao tylko 2,9
proc. badanych gospodarstw. Jednoczenie obserwujemy w cigu
ostatnich czterech lat wzrost odsetka mieszka wyposaonych we
wszystkie uwzgldnione w badaniu urzdzenia. Naley take
zwrci uwag na wzrost wyposaenia gospodarstw domowych
w gaz z sieci przy jednoczesnym spadku odsetka gospodarstw
domowych korzystajcych z gazu z butli. W ostatnich dwch
latach take wzrs nieznacznie odsetek mieszka wyposaonych
w instalacje i urzdzenia, przy czym w sposb znaczcy w
przypadku ciepej wody biecej (o ponad 2 p.p.) oraz ustpu
spukiwanego wod biec (o 1 p.p.).
36. Analiza warunkw mieszkaniowych w latach 2000-2013
w caych prbach pokazuje spadek odsetka gospodarstw
domowych, w ktrych nie ma zasilania wod z wodocigu (z 5,5
do 2,9 proc.) brakuje ustpu spukiwanego biec wod (z 11,2
do 3,9 proc.), nie ma azienki z wann lub prysznicem (z 13,8 do
5,3 proc.) i mieszka pozbawionych ciepej wody biecej (z 29,6
do 20,5 proc.)
37. Mieszkania zajmowane przez gospodarstwa domowe w
lutym/marcu 2013 r. najczciej posiaday centralne ogrzewanie
indywidualne lub zbiorowe (po odpowiednio prawie 45 i okoo
42 proc. gospodarstw). Jednake jeszcze w ponad 12 proc.
gospodarstw mieszkania byy ogrzewane piecami na opa. W
cigu ostatnich czterech lat nastpi znaczcy spadek (o ponad 1
p.p.) odsetka mieszka, w ktrych stosowane byy piece na opa
na rzecz centralnego ogrzewania.).
38. Ponad 7 proc. gospodarstw domowych zalegao w
lutym/marcu 2013 r. ze staymi opatami za mieszkanie
(czynszem), a prawie 5 proc. z opatami za gaz i energi
elektryczn. Odsetek gospodarstw domowych zalegajcych z
opatami za mieszkanie nie uleg znaczcemu zmniejszeniu w
latach 2009-2013, a zalegajcych za gaz i energi elektryczn
nieco wzrs. Spat rat kredytu mieszkaniowego nie dokonywao
w terminie 3,5 proc. gospodarstw domowych. Najczciej
zalegoci gospodarstw domowych w spatach kredytu
mieszkaniowego wystpoway w grupie gospodarstw
utrzymujcych si z niezarobkowych rde (w prawie 17 proc.
gospodarstw) oraz w grupie gospodarstw rodzin niepenych (w
prawie 9 proc. gospodarstw). W latach 2009-2013 nastpi
znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych zalegajcych
ze spat kredytu mieszkaniowego.
39. Zdecydowana wikszo badanych gospodarstw
domowych (ponad 81 proc.) uwaaa, e ich warunki
mieszkaniowe w marcu 2013 r. w porwnaniu do sytuacji w
marcu 2011 r. nie zmieniy si. Niecae 8 proc. uznao, e ulegy
one pogorszeniu, a ponad 11 proc., e poprawiy si. W
porwnaniu do ocen formuowanych w marcu 2011 zwikszy si
odsetek gospodarstw domowych formuujcych oceny
pozytywne (o ponad 1 p.p.).
***
40. Najwikszym zaufaniem spord instytucji publicznych
cieszy si Narodowy Bank Polski i policja.
41. Drug pod wzgldem zaufania instytucj finansow s
banki komercyjne. ZUS Polacy darz wikszym zaufaniem ni
OFE.
***
42. W 2013 r. w porwnaniu z 2011 r. dostp dzieci w wieku
0-6 lat do opieki instytucjonalnej zwikszy si we wszystkich
klasach miejscowoci zamieszkania, szczeglnie w miastach
rednich i maych (od 200 tys. do 500 tys. i od 100 tys. do 200
tys. oraz poniej 20 tys.).
43. Wystpuje mae zrnicowanie terytorialne dostpu do
ksztacenia si wrd dzieci i modziey w wieku 7-19 lat.
Diagnoza Spoeczna 2013 19

44. Oglny spadek odsetka osb w wieku 20-24 lat
kontynuujcych nauk w miastach najmniejszych poniej 20 tys.
mieszkacw i na wsiach oraz wzrost aktywnoci edukacyjnej
mieszkacw miast rednich i duych powyej 100 tys.
mieszkacw przyczynia si do zwikszenia i tak ju znacznych
rnic przestrzennych w korzystaniu z usug edukacyjnych,
odwrotnie do zmiany zaobserwowanej w 2011r.
45. W 2013 r. kobiety w wieku 20-24 lata zamieszkae w
miastach w wikszym stopniu ni w 2011 r. korzystay z usug
edukacyjnych w przeciwiestwie do mieszkanek wsi, co
zwikszyo zrnicowanie terytorialne w zakresie korzystania z
usug edukacyjnych dla kobiet. Odsetek mczyzn
zamieszkujcych miasta i korzystajcych z usug edukacyjnych
w trybie szkolnym i pozaszkolnym zmala w stosunku do 2011 r.
46. Oglny spadek udziau korzystajcych z usug
edukacyjnych wrd osb w wieku 25-29 lat wynika przede
wszystkim z pogorszenia wskanikw dotyczcych miast
powyej 200 tys. mieszkacw, natomiast w pozostaych typach
miast zanotowano niewielki wzrost, co stanowi odwrcenie
tendencji zaobserwowanej w 2011 r. Rnice terytorialne
aktywnoci edukacyjnej w tej grupie wieku utrzymay si,
szczeglnie w ujciu miasto-wie, zmieniy si natomiast
wzajemne relacje midzy wskanikami dla miast na niekorzy
miast najwikszych.
47. W 2013 r. zarwno kobiety, jak i mczyni w wieku 25-
29 lat rzadziej ni w poprzednich trzech rundach badania
korzystali z usug edukacyjnych. Utrzymaa si luka niekorzystna
dla mczyzn. Wrd kobiet zaobserwowano kontynuacj
wzrostu dysproporcji terytorialnych. Dla mczyzn dysproporcje
miasto-wie s take due, cho mniejsze ni dla kobiet oraz
mniejsze ni w poprzedniej rundzie badania. Niekorzystnie
wyrniaj si miasta najwiksze i najmniejsze dla mczyzn
oraz miasta rednie dla kobiet.
48. Poziom aktywnoci edukacyjnej osb w wieku 30-39 lat
wci pozostaje bardzo niski pomimo niewielkiej poprawy.
Utrzymuje si brak skonnoci do korzystania z usug
edukacyjnych osb w wieku powyej 39 lat.
49. Nadal proces doskonalenia kwalifikacji osb dorosych
jest selektywny z wzgldu na wiek, pe, miejsce zamieszkania,
wyksztacenie oraz status na rynku pracy.
***
50. Kapita ludzki Polakw wzrasta systematycznie i
znaczco. W roku 2007 wskanik tego zasobu by na poziomie
41,72, w roku 2009 wynis 43,67, w roku 2011 osign 45,13
za w roku 2013 45,68.
51. Kapita ludzki maleje wraz z wiekiem najwyszym
poziomem tego zasobu charakteryzuj si osoby w wieku 15-34
lata, za najniszym osoby w wieku 45 lat i wicej. Z czasem
wzrasta rnica midzy osobami w wieku niemobilnym oraz
osobami w wieku 35-44 lat, ktre zmniejszyy swj dystans do
osb najmodszych. Uwzgldnienie pci pokazuje, e we
wszystkich rundach badania poczwszy od roku 2007 wrd osb
w wieku 15-34 lata i 35-44 lata to kobiety charakteryzoway si
wyszym poziomem kapitau ludzkiego, natomiast wrd osb w
wieku 45 lat i wicej byli to mczyni. Wyszy poziom
kapitau ludzkiego kobiet w wieku 15-44 lata jest zapewne
konsekwencj wikszej liczby lat spdzonych przez nie na nauce
formalnej oraz wikszego wskanika skolaryzacji na poziomie
uniwersyteckim. Wyszy poziom kapitau ludzkiego mczyzn w
wieku 45 lat i wicej w porwnaniu do kobiet moe wynika
zarwno z niekorzystnych dla kobiet rnic wyksztacenia w
starszych grupach wieku jak i z tego, e kobiety wczeniej ni
mczyni wycofuj si z rynku pracy; trac wic relatywnie
wczeniej kontakt z innowacjami, korzystanie z ktrych
najczciej wymusza rynek pracy.
52. Utrzymuje si wzorzec wyposaenia w kapita ludzki
wedug klasy miejscowoci zamieszkania - maleje wyranie wraz
ze zmniejszaniem si wielkoci miejscowoci. Najlepiej
wyposaeni w kapita ludzki s mieszkacy najwikszych miast,
za najsabiej mieszkacy wsi, cho relatywnie to oni
wykazywali najwiksz popraw poziomu kapitau w latach
2007-2013. Tendencja wzrostowa dotyczy take mieszkacw
innych klas miejscowoci.
53. Osoby aktywne zawodowo s lepiej wyposaone w
kapita ludzki ni osoby bierne zawodowo, przy czym wrd osb
aktywnych zawodowo wyszy kapita ludzki maj osoby
pracujce. Zwikszy si dystans midzy osobami aktywnymi
oraz biernymi zawodowo. Aktywno zawodowa sprzyja
podtrzymywaniu poziomu kapitau ludzkiego, a take
zdobywaniu nowych umiejtnoci. Pozostawanie poza rynkiem
pracy prowadzi na og do stopniowej deprecjacji posiadanych
kwalifikacji i umiejtnoci oraz przyczynia si do obnienia
kapitau, co z kolei moe by przeszkod w wyjciu z biernoci
zawodowej.
54. Wrd osb pracujcych i bezrobotnych kobiety maj
wyszy poziom kapitau ludzkiego, natomiast wrd biernych
zawodowo mczyni.
55. Utrzymuj si cztery odrbne grupy osb wyrnione ze
wzgldu na status na rynku pracy i poziom kapitau ludzkiego.
Uporzdkowanie wedug malejcych wartoci miernika
pokazuje, e najwyszy poziom kapitau charakteryzuje
studentw, drug grup tworz pracownicy sektora publicznego,
prywatni przedsibiorcy oraz pracownicy sektora prywatnego (w
takiej kolejnoci poziomu kapitau), kolejn grup o znacznie
mniejszym poziomie kapitau stanowi bezrobotni oraz inni
bierni zawodowo, za emeryci i rencici oraz rolnicy tworz
grup najsabiej wyposaon w ten zasb. Relatywna poprawa
poziomu kapitau dotyczy przede wszystkim bezrobotnych i
innych biernych zawodowo, a nastpnie cho znacznie sabsza
rolnikw.
***
56. Zdecydowana wikszo gospodarstw domowych chciaa
w lutym/marcu 2013 r., aby ich dzieci ukoczyy szko wysz
na poziomie magisterskim (ponad 70 proc.). Natomiast prawie 18
proc. gospodarstw uwaao za wystarczajcy poziom
wyksztacenia dla ich dzieci ukoczenie technikum lub liceum
zawodowego, a prawie 13 proc. szkoy wyszej zawodowej
(licencjat).
57. Najczciej gospodarstwa domowe byy zmuszane ze
wzgldw finansowych w roku szkolnym 2012/2013 do
rezygnacji z zaj dodatkowych i korepetycji dla dziecka
(odpowiednio ponad 15 i ponad 12 proc. gospodarstw).
Najrzadziej dochodzio do zmiany szkoy na wymagajc
mniejszych opat (w okoo 1,4 proc. gospodarstw z dziemi w
odpowiednim wieku). W latach 2009-2013 obserwujemy
znaczcy wzrost rezygnacji z przyczyn finansowych tylko w
zakresie podejmowania zaj dodatkowych (o ponad 1 p.p.). W
ostatnich dwch latach nie nastpiy istotne zmiany w
czstotliwoci rezygnacji i ogranicze gospodarstw domowych w
obszarze ksztacenia dzieci.
58. Ponad 78 proc. gospodarstw domowych uwaao w
lutym/marcu 2013 r., e poziom zaspokojenia ich potrzeb
zwizanych z ksztaceniem dzieci w porwnaniu do sytuacji
sprzed dwch lat nie zmieni si, ponad 16 proc. odczuo
pogorszenie, a ponad 5 proc. popraw. W stosunku do 2011 r. nie
zmieniy si znaczco oceny gospodarstw domowych odnonie
zmian w poziomie zaspokojenia edukacyjnych.
Diagnoza Spoeczna 2013 20

***
59. 17 proc. badanych gospodarstw domowych deklarowao
w marcu 2013 r., e musiao z powodw finansowych
zrezygnowa w cigu ostatniego roku z wyjcia do teatru, opery,
operetki, filharmonii i na koncert, 20 proc. z wyjcia do kina, a
ponad 17 proc. ze zwiedzenia muzeum lub wystawy. W 2013 r.
w porwnaniu z 2007 r. skala trudnoci finansowych gospodarstw
domowych w korzystaniu z wybranych form uczestnictwa w
kulturze znaczco zmniejszya si, ale nie zmieni si w zasadzie
odsetek gospodarstw niezainteresowanych tymi formami
uczestniczenia w kulturze (od do ok. 40 proc.).
60. Prawie 18 proc. badanych gospodarstw zostao
zmuszonych w ostatnim roku do rezygnacji ze wzgldw
finansowych z zakupu ksiki, a 17 proc. z zakupu prasy. W
porwnaniu z 2007 r. s to wielkoci znacznie mniejsze, ale na
tym samym poziomie pozostay odsetki gospodarstw domowych
niezainteresowanych zakupem ksiek (od 13 do 18 proc.) lub
prasy (od 6,5 do 7,5 proc.).
61. W co szstym gospodarstwie domowym jest instrument
muzyczny, ale w ponad z nich nikt z domownikw na nim nie
gra.
62. Zaledwie 40 proc. gospodarstw domowych zakupio w
minionym roku ksiki, inne ni podrczniki i instrukcje, w
formie papierowej lub elektronicznej (przecitnie 9).
63. W 2013 r. ponad 13 proc. gospodarstw domowych
deklarowao, e nie posiada adnego ksigozbioru. W ostatnich
szeciu latach nastpi wzrost odsetka takich gospodarstw (z 10,1
proc.). Zaledwie 5 proc. gospodarstw deklarowao posiadanie
ksigozbioru ponad 500 woluminw (w 2007 r 5,9 proc.).
64. Najczciej gospodarstwa domowe oceniay (prawie 78
proc. gospodarstw), e poziom zaspokojenia ich potrzeb
zwizanych z kultur, w ostatnich dwch latach nie zmieni si.
Natomiast prawie 18 proc. gospodarstw uwaa, e sytuacja w tym
obszarze pogorszya si, a tylko niecae 5 proc., e ulega
poprawie. W porwnaniu z marcem 2011 r. znaczco (o prawie 2
p.p.) wzrs odsetek gospodarstw domowych negatywnie
oceniajcych zmiany zaspokojenia swoich potrzeb zwizanych z
kultur.
***
65. Procent gospodarstw domowych zmuszonych w 2013 r.
do rezygnacji z wyjazdw wypoczynkowych z powodw
finansowych waha si od prawie 38 proc. w przypadku
wyjazdw grupowych dzieci do prawie 47 proc. dla wyjazdw
dorosych. Jednake obserwujemy znaczc popraw w tym
zakresie w stosunku do 2009 r. Spadek koniecznoci tego typu
rezygnacji wynis ponad 2 p.p. przy wyjazdach rodzinnych oraz
niecae 2 p.p. przy pozostaych typach wyjazdw. W ostatnich
dwch latach nastpi natomiast znaczcy spadek koniecznoci
rezygnacji ze wzgldw finansowych z wyjazdw dorosych oraz
wyjazdw rodzinnych (odpowiednio o ponad 2 i o ponad 1 p.p.).
66. Najrzadziej gospodarstwa domowe nie odczuway w
lutym/marcu 2013 r. potrzeby wyjazdw dorosych (prawie 31
proc. gospodarstw), a najczciej wyjazdw grupowych dzieci
(prawie 78 proc. gospodarstw. W ostatnich czterech latach
nastpi znaczcy wzrost braku odczuwania potrzeb korzystania
przez gospodarstwa domowe ze wszystkich wyrnionych form
wyjazdu: o prawie 5 p.p. w przypadku wyjazdw grupowych
dzieci, o ponad 6 p.p. w przypadku wyjazdw rodzinnych i o
prawie 2 p.p. w przypadku wyjazdw dorosych. Take w
ostatnich dwch latach obserwujemy podobn tendencj spadku
zainteresowania wyjazdami. Brak zainteresowania wyjazdami
grupowymi dzieci zwikszy si o prawie 3 p.p., wyjazdami
dorosych o prawie 2 p.p., a wyjazdami rodzinnymi o ponad 2 p.p.
67. Prawie 72 proc. gospodarstw domowych uwaa, e
zaspokojenie ich potrzeb zwizanych z wypoczynkiem w 2013 r.
w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat nie zmienio si.
Jednoczenie prawie 26 proc. gospodarstw wskazuje na
pogorszenie si sytuacji w tym obszarze, a tylko niecae 3 proc.
na jej popraw. W stosunku do ocen zmian formuowanych w
2011 r. nastpi dwukrotnie rzadziej seniorzy ni osoby modsze
uprawiaj jaki sport (wykres 6.4.5).
***
68. Wedug deklaracji gospodarstw domowych w
lutym/marcu 2013 r. ponad 92 proc. z nich w cigu ostatniego
roku korzystao z placwek suby zdrowia opacanych przez
NFZ, ale jednoczenie prawie 51 proc. z nich korzystaa z usug
placwek, w ktrych trzeba paci z wasnej kieszeni i tylko
ponad 7 proc. z palcwek opacanych przez pracodawc, ktry
wykupi abonament. W latach 2009-2013 nieznacznie, ale w
granicach bdu pomiaru, wzrs odsetek gospodarstw
domowych korzystajcych z usug placwek opacanych przez
pracodawc, ktry wykupi abonament (o prawie 1 p.p.). W
ostatnich dwch latach czsto korzystania przez gospodarstwa
domowe z okrelonych typw palcwek suby zdrowia nie
ulega znaczcym zmianom.
69. Przecitnie najwicej kosztoway gospodarstwa domowe
ponoszce dany rodzaj wydatkw: leczenie i badania
ambulatoryjne (582 z), zakup lekw (423 z); tzw. dowody
wdzicznoci, czyli apwki, dziki ktrym prbowano
pozyska lepsz czy szybsz usug (np. wiksze zainteresowanie
problemami pacjenta, wicej troski o jego zdrowie, wybr lekarza
operujcego lub opiekujcego si pacjentem w szpitalu,
przyspieszenie usugi itp.) to rednio 287 z. Przecitna opata w
szpitalu publicznym nie przekraczaa 250 z, a wysoko
szczerego dowodu wdzicznoci wrczanego za ju uzyskan
opiek wyniosa rednio 119 z. W porwnaniu z wczeniejszym
okresem wzrosy realnie jedynie wydatki na leczenie i badania
ambulatoryjne oraz na leki. Pozostae opaty realnie spady.
70. W cigu roku poprzedzajcego badanie, wrd
gospodarstw domowych potrzebujcych zakupi leki lub usugi
zdrowia, najczciej dochodzio do rezygnacji z powodu braku
pienidzy z wyjazdu do sanatorium (w prawie 29 proc.
gospodarstw), z uzyskania protez zbowych (w ponad 24 proc.
gospodarstw) oraz z leczenia zbw (w ponad 22 proc.
gospodarstw). W ostatnich czterech latach odsetek gospodarstw
domowych zmuszonych do takich rezygnacji nie wzrs znaczco
dla adnej z usug ochrony zdrowia. Nastpi natomiast znaczcy
spadek tego typu rezygnacji nastpi w przypadku zakupu lekw,
wyjazdu do sanatorium oraz uzyskania protez zbowych
(odpowiednio o ponad 4, o prawie 4 i o ponad 3 p.p.). W latach
2011-2013 odsetek gospodarstw domowych zmuszonych do
rezygnacji z przyczyn finansowych z wyjazdw do sanatorium
oraz realizacji recept i wykupienia lekw spad odpowiednio o
prawie 3 oraz o prawie 2 p.p. W tym samym okresie nie nastpi
natomiast wzrost odsetkw gospodarstw domowych, ktre z
przyczyn finansowych musiay zrezygnowa z pozostaych usug
ochrony zdrowia.
71. W cigu roku poprzedzajcego badanie wrd
gospodarstw domowych potrzebujcych zakupi leki lub usugi
zdrowia najczciej dochodzio do rezygnacji z powodu braku
pienidzy z zakupu lekw (w 17 proc. gospodarstw), leczenia
zbw (w ponad 16 proc. gospodarstw), z usug lekarza (w prawie
14 proc. gospodarstw). W latach 2007-2013 odsetek gospodarstw
domowych zmuszonych do rezygnacji z przyczyn finansowych
spad znaczco w przypadku realizacji recept, leczenia zbw,
wstawiania protez zbowych i wyjazdw do sanatorium.
72. W lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe
najczciej deklaroway, e zaspokojenie ich potrzeb
Diagnoza Spoeczna 2013 21

zdrowotnych w stosunku do sytuacji w 2011 r. nie zmienio si
(okoo 70 proc. gospodarstw). Ocen negatywnych tych zmian
byo a prawie 28 proc., a pozytywnych tylko nieco ponad 2 proc.
Odsetek ocen negatywnych zmian wzrs o ponad 3 p.p. w
stosunku do ocen negatywnych zmian uzyskanych z 2011 r.
***
73. Na stabilnym poziomie ok. 60 proc. utrzymuje si udzia
osb zarejestrowanych w urzdach pracy, ktrzy speniaj take
definicje bezrobocia BAEL. Zwizany ze spowolnieniem napyw
nowych aktywniejszych bezrobotnych spowodowa, e wrd
ogu zarejestrowanych mniejszy odsetek stanowiy osoby
niezainteresowane poszukiwaniem pracy, a wikszy osoby,
pracujce, pomimo rejestracji.
74. Jeli z grupy zarejestrowanych bezrobotnych wyczymy
tych, ktrzy nie poszukuj pracy, nie s gotowi do jej podjcia
oraz tych, ktrzy pracuj i maj dochd miesiczny netto nie
mniejszy ni 1200 z, stopa bezrobocia spada w prbie badanej z
13,9 proc. do 8,6 proc. osb w wieku aktywnoci zawodowej.
Jeli doliczymy do nich faktycznie bezrobotnych ale
niezarejestrowanych (tzw. ukryte bezrobocia) wskanik ronie do
10,3 proc.
75. Zaleno midzy niektrymi cechami indywidualnymi
(np. dobrostanem psychicznym, relacjami spoecznymi,
strategiami radzenia sobie z problemami, wysokoci dochodw)
a utrat pracy jest dwustronna. Utrata pracy obnia dobrostan
psychiczny, pogarsza relacje spoeczne, osabia zadaniow
strategi radzenia sobie i zwaszcza obnia dochody, ale te
wiksze ryzyko utraty pracy maj osoby z niszym dobrostanem,
rzadziej stosujcy zadaniow strategi radzenia sobie, z gorszymi
relacjami spoecznymi i mniej zarabiajce.
76. Wzrost bezrobocia w okresie 2011-2013 by relatywnie
mao bolesny dla gospodarstw domowych, gdy ponownie
zmniejszy si odsetek gospodarstw domowych w najgorszej
sytuacji tzn., takich, w ktrych skad wchodziy osoby
bezrobotne, a nie byo osb pracujcych.
77. Kontynuacja wzrostu udziau osb pracujcych, jako
specjalici wynika nie tylko z rosncego popytu na prac osb o
wyszych kwalifikacjach, ale take ze wzrastajcej poday osb
o wyszych kwalifikacjach (midzy innymi wejcia relatywnie
dobrze wyksztaconego pokolenia boomu demograficznego
pocztku lat 1980-tych). W tym kontekcie pogorszenie sytuacji
na rynku pracy w latach 2009-2011 wpyno take na wysze
bezrobocie wrd osb, ktre przed utrat pracy wykonyway
zawody specjalistw i managerw.
78. Ok. 40 proc. osb poszukujcych pracy nie stanowi
bezrobotni, ale osoby ju pracujce, bd tylko chwilowo
bierne zawodowo. W ostatnich latach odsetek osb pracujcych i
jednoczenie poszukujcych pracy zwikszy si do 6 proc.
wszystkich pracujcych.
79. wiadczenie pracy na podstawie umw innych ni
umowy o prac na czas okrelony, nieokrelony i
samozatrudnienienie stanowi wrd osb powyej 24 roku ycia
margines, a wrd osb w wieku 18-24 lata take nie stanowi
wikszoci.
80. Umowy na czas okrelny s najpopularniejsze wrd
osb poniej 25 roku ycia (ok. 44 proc), natomiast wikszo
umw osb w wieku 25-34 lata to umowy na czas okrelony (55
proc.). Na samozatrudnieniu pracuje ok. 11 proc. osb w wieku
25-34 lata.
81. Analizy zmian sytuacji na rynku pracy osb pracujcych
na umowach na czas okrelony wskazuj, e poprawiaj one
szanse na znalezienie z czasem stabilniejszej pracy i chroni
przed bezrobociem. Na 100 osb pracujcych na czas okrelony
w 2009 roku, a 40 znalazo prac na czas nieokrelony dwa lata
pniej. Na 100 osb bezrobotnych jedynie 13 mogo pochwali
si podobnym osigniciem. Ponadto spord kadych 100 osb
bezrobotnych w 2009 roku 32 osoby byy w dalszym cigu
bezrobotne w 2011 roku, tymczasem na kade 100 osb
pracujcych na czas okrelony w 2009 roku w 2011 pracy nie
miao 8 osb lub 10 jeli praca wiadczona bya w oparciu o
umow o dzieo.
82. Nienotowany od 1989 roku wzrost aktywnoci osb w
wieku 45-59 lat wynika gownie z zahamowania ucieczki z
rynku pracy tych osb, typowej dla lat wczeniejszych. Rzadko
na rynek pracy wracay osoby, ktre ju otrzymay wiadczenia
emerytalne lub rentowe. Wydaje si, e czci tego fenomenu
wzrostu aktywnoci osb w wieku przedemerytalnym jest
relatywnie may wpyw spowolnienia na moliwoci znalezienia
pracy przez te osoby. Wiksze szanse na rynku pracy powoduj
take, e do umiarkowany jest wzrost odsetka osb, ktre
zamiast mniej dostpnych rent i emerytur uzyskay inne
wiadczenia.
83. W 2013 roku najlepiej ocenianymi przez respondentw
kierunkami dalszych zmian instytucjonalnych uatwiajcych
godzenie wychowania dzieci i pracy zawodowej byy moliwoci
uelastyczniania czasu pracy, w tym rwnie moliwo pracy w
domu, dziaania poprawiajce opiek nad dziemi do 7 lat oraz
wysze zasiki. Po raz pierwszy w grupie najbardziej
preferowanych rozwiza nie znalazo si wyduanie patnego
urlopu macierzyskiego, co zapewne jest to skutkiem
wprowadzenia w tym roku duszych urlopw macierzyskich
oraz urlopw rodzicielskich.
84. W okresie 2011-2013 ponownie, po spadku w
poprzedniej edycji badania, wzrosa rola czynnikw
ekonomicznych dla powrotw z emigracji zarobkowej w Europie
Zachodniej, a wiksza cz powrotw ma charakter wymuszony.
Ronie rwnie udzia osb deklarujcych, e powrt jest jedynie
przejciowy - w 2013 roku wynis on14 proc. powracajcych z
emigracji
85. Pod wzgldem zdobywania dowiadcze migracyjnych
kluczowy by okres 2005-2007 10 proc. osb w wieku 25-34
lata deklaruje, e zdobyo wtedy dowiadczenia zwizane z
wyjazdem do pracy za granic. W kolejnych latach wyjazdy nie
byy ju jednak tak popularne, ale nadal kontynuowane,
zwaszcza wrd osb w wieku 25-44 lata, z wyksztaceniem
rednim lub zawodowym oraz z maych i rednich miast.
86. Sytuacja osb powracajcych z emigracji zarobkowej jest
bardzo zrnicowana wedug pci. Osoby powracajce s na og
wyranie bardziej aktywne na rynku pracy ni osoby
niewyjedajce, ale jedynie mczyni czciej pracuj i
zakadaj firmy. Wrd powracajcych kobiet bezrobocie jest
prawie dwukrotnie czstsze ni wrd kobiet ogem.
87. W porwnaniu do 2011 roku wzrs odsetek osb
planujcych wyjazdy zarobkowe za granic wrd osb
pracujcych i bezrobotnych, niezalenie od ich poziomu
wyksztacenia. W odpowiedziach osb, ktre zadeklaroway
wyjazd migracyjny w cigu najbliszych 2 lat, najpopularniejszy
kierunek to Niemcy.
88. Zaledwie 9,6 proc. osb w wieku 25 lat i wicej
uczestniczyo w latach 2009-2011 w jakiejkolwiek aktywnoci
zwizanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy
innych umiejtnoci, a wic nieco rzadziej ni wskazyway na to
wyniki z poprzednich rund badania. Analiza struktury osb, ktre
zadeklaroway tak aktywno wskazuje na wysok i
utrzymujc si selektywno procesu doksztacania si gwnie
ze wzgldu na wiek, poziom wyksztacenia oraz miejsce
zamieszkania.
89. Typowa osoba uczestniczca w jakiejkolwiek aktywnoci
zwizanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy
innych umiejtnoci to wci osoba z wyszym wyksztaceniem,
Diagnoza Spoeczna 2013 22

w wieku 25-34 lata, mieszkajca w duym miecie, czciej
kobieta ni mczyzna.
90. Podnoszenie kwalifikacji zawodowych czy innych
umiejtnoci przez osoby w wieku 25 lat i wicej w okresie 2011-
2013 przyjmuje najczciej form kursw finansowanych przez
pracodawc (okoo 42 proc.). Okoo 15-16 proc. respondentw
wskazao na szkoy czy uczelnie wysze (z pominiciem studiw
doktoranckich i podyplomowych). Nieco rzadziej ni w
poprzedniej rundzie badania korzystano z kursw doszkalajcych
finansowanych ze rodkw wasnych (11,1 proc.). Zwikszy si
natomiast odsetek osb korzystajcych z kursw
dofinansowywanych z Europejskiego Funduszu Spoecznego
(EFS) (8,4 proc.). Niezmiennie okoo 7-8 proc. respondentw
wskazao na podejmowanie aktywnoci edukacyjnej zwizanej z
podnoszeniem innych umiejtnoci np. nauka jazdy, a zaledwie
okoo 4 proc. respondentw korzystao ze szkole finansowanych
z Funduszu Pracy (FP).
91. Wrd osb niepracujcych zawodowo w latach 2011-
2013, czyli osb bezrobotnych i biernych, zaledwie okoo 4,5
proc. wskazao na brak kwalifikacji wymaganych przez
pracodawc, z czego wikszo stanowiy kobiety (okoo 54,4
proc.).
92. Wrd osb niepracujcych z powodu braku
wymaganych kwalifikacji zdecydowan wikszo stanowiy
osoby o wyksztaceniu co najwyej zasadniczym zawodowym,
mieszkajce na wsi lub w miastach maych i rednich. Znaczna
cz z nich nie skoczya 30 lat, a wikszo nie podja adnej
aktywnoci, by zmniejszy deficyt kapitau ludzkiego i podnie
swoje kwalifikacje i umiejtnoci zawodowe.
93. Wrd podstawowych powodw pozostawania bez pracy
najwiksze znaczenie miay przyczyny zwizane w wiekiem:
nauka w najmodszych grupach wieku (20 proc. wskaza) oraz
emerytura w grupach najstarszych (41 proc.). Stosunkowo czsto
wskazywano niezmiennie na zdrowie (13 proc.), a take na
trudnoci ze znalezieniem pracy (17,6 proc.). Pozostae
przyczyny byy wskazywane przez kilka procent respondentw.
Ranga rnych przyczyn jest odmienna dla kobiet i mczyzn
oraz zmienia si dla rnych grup wieku.
94. Respondentw niepracujcych zawodowo zapytano
dodatkowo o warunki, ktre skoniyby ich do podjcia pracy
zawodowej w kraju. Okoo poowa niepracujcych kiedykolwiek
w latach 2011-2013 nie chciaa pracowa, co jest wynikiem nieco
niszym ni w latach 2007-2011. Na inne ni wymienione w
kwestionariuszu powody wskazao okoo 19 proc. Spord
pozostaych warunkw podjcia pracy moliwo zatrudnienia w
niepenym wymiarze czasu pracy oraz elastyczny czas pracy
podawane byy stosunkowo czsto (11-13 proc.), rzadziej
wskazywano na moliwo wykonywania pracy w domu (7
proc.).
95. Wyniki analiz dynamiki rynku pracy, ocenianej na
podstawie przepyww miedzy wyodrbnionymi stanami na
rynku pracy dla lat 2011-2013, wskazay, e poprawa kwalifikacji
ma znaczenie dla aktywizacji osb biernych zawodowo.
Uczestnictwo w podnoszeniu kwalifikacji nie zwikszyo
natomiast szans na znalezienie zatrudnienia przez bezrobotnych
w okresie 2011-2013. Szanse pozostawania w zatrudnieniu byy
bardzo wysokie i stosunkowo zblione dla obu porwnywanych
grup osb aktywnych edukacyjnie i niepodejmujcych wysiku
podnoszenia swych kwalifikacji. Dynamika rynku pracy jest
zrnicowana wedug pci.
96. W okresie 2011-2013 dochody osb pracujcych
aktywnych i biernych edukacyjnie rni si wci wyranie z
korzyci dla osb podejmujcych doksztacanie si, pomimo
negatywnych trendw zmian dochodw osobistych osb
aktywnych edukacyjnie. Luka midzy rednimi dochodami osb
aktywnych i biernych edukacyjnie zmniejszya si w porwnaniu
z poprzednim okresem. Istniej rnice w rozkadzie dochodw i
ich dynamice dla obu wyrnionych grup wrd kobiet i
mczyzn. Wpyw doksztacania na popraw dochodw jest
mniejszy dla pracujcych kobiet ni mczyzn.
97. Wyniki modelowych analiz procesu doksztacania si
potwierdzaj jego wysok selektywno dla osb w wieku
powyej 25 lat. Aktywno edukacyjn podejmuj osoby mode,
dobrze wyksztacone, o wyszych dochodach, aktywne
zawodowo, zamieszkujce due aglomeracje miejskie.
***
98. Stwierdzono dalszy wzrost oceny dotychczasowego
ycia. Obecnie ocena ta jest najwysza w caym okresie objtym
badaniami, ponad dwukrotnie wysza ni w najgorszym pod tym
wzgldem roku 1993. Warto rwnie podkreli, e poczynajc
od 1994 r. wzrost tej oceny by niezwykle systematyczny.
99. Rwnie dwa wskaniki woli ycia (brak skonnoci
samobjczych i pragnienie ycia) najwaniejszego aspektu
dobrostanu psychicznego nale do najwyszych w caym
okresie od 1991 r.
100. Natenie symptomw depresji utrzymao si na
poziomie roku 2011 i jest najnisze w caym analizowanym
okresie.
101. Wzroso take w stosunku do wczeniejszych lat.
poczucie szczcia, ktre deklaruje obecnie 80,3 proc.
respondentw; jest to najlepszy wynik od pocztku pomiaru. W
stosunku do roku 2003 odsetek osb nieszczliwych spad
niemal trzykrotnie (z 4,5 do 1,6 proc.).
102. Mimo utrzymania si na wysokim poziomie lub nawet
wzrostu niektrych wskanikw oglnego dobrostanu
psychicznego wida pewne oznaki kryzysu w zakresie satysfakcji
czstkowych. Spord 16 satysfakcji czstkowych w 12
odnotowano w stosunku do 2011 r. spadek a w adnej wzrostu.
Najbardziej spado zadowolenie z perspektyw na przyszo i z
sytuacji w kraju oraz z ycia seksualnego i z pracy. Spado take
zadowolenie z miejscowoci zamieszkania. Najwicej bardzo
zadowolonych ze swojej miejscowoci jest, podobnie jak dwa lata
temu, wrd mieszkacw Gdyni (38 proc.), a najmniej wrd
mieszkacw Czstochowy (3 proc.), Kielc (4,5 proc.) i
Bydgoszczy (4,6 proc.).
103. Najwaniejszym czynnikiem wyjaniajcym oglny
dobrostan psychiczny Polakw w obecnym badaniu okazuje si
podobnie jak w badaniu poprzednim wiek ycia. Im kto starszy
w tym gorszej jest kondycji psychicznej, zwaszcza jeli chodzi o
symptomy nieprzystosowania (depresji). Drugim pod wzgldem
znaczenia dla oglnego dobrostanu psychicznego czynnikiem jest
maestwo, a pitym liczba przyjaci, ktr cznie z
maestwem traktowa mona jako wskanik wsparcia
spoecznego. Na trzecim miejscu, take podobnie jak dwa lata
temu, znalazo si naduywanie alkoholu a na czwartym dochd.
104. Poszukujcych gwnie sensu ycia eudajmonistw byo
podobnie jak dwa lata temu znacznie wicej (41,2 proc.) ni
nastawionych na maksymalizowanie przyjemnoci hedonistw
(21,3 proc.). Nastawienie hedonistyczne w deniu do szczcia
nie sprzyja osiganiu szczcia. Lepsz drog jest orientacja na
realizacj celw i poszukiwanie sensu ycia. Eudajmonici pod
wieloma wzgldami maj bardziej udane od hedonistw ycie.
105. Badanie tegoroczne ponownie dowodzi trafnoci
gwnych hipotez wynikajcych z cebulowej teorii szczcia. O
pozytywnych zmianach dobrostanu psychicznego decyduje
niemal wycznie wewntrzny mechanizm adaptacji (atraktor
szczcia), ktry najefektywniej dziaa na najgbszym
poziomie woli ycia; spadek dobrostanu, zwaszcza na
poziomie najpytszym satysfakcji czstkowych -- jest natomiast
wynikiem negatywnych zmian sytuacji yciowej.
Diagnoza Spoeczna 2013 23

106. Szczliwym wiedzie si lepiej; bardziej szczcie daje
np. pienidze ni pienidze szczcie. Szczliwi maj duo
wiksze szanse na znalezienie staego partnera i zaoenie
rodziny.
107. Poziom dobrostanu psychicznego determinuje
prawdopodobiestwo rozwodu w kolejnych latach.
108. Dobrostan psychiczny ronie w miar zbliania si daty
lubu, po czym szybko spada do poziomu z okresu wielu lat
poprzedzajcych lub. Innymi sowy, wystpuje niemal idealna
asymetria zmian dobrostanu psychicznego przed i po zawarciu
maestwa. W tym sensie, chocia osoby yjce w maestwie
s szczliwsze od osb yjcych samotnie, to nie maestwo
czyni je szczliwszymi w duszym horyzoncie czasu. Po prostu
osoby z natury szczliwsze maj wiksze szanse zwiza si z
partnerem.
***
109. redni deklarowany dochd osobisty netto (na rk)
miesicznie za ostatni kwarta wynis w caej prbie 1880 z, a
w prbie panelowej nieco mniej 1181 z, i w stosunku do
danych z 2011 r. wzrs w caej prbie nominalnie o 4,4 proc.,
realnie natomiast spad o 1 proc., a w prbie panelowej
nominalnie wzrs o 4,9 proc., realnie za spad o 0,5 proc.
110. Badani oczkuj, e ich dochody w cigu kolejnych dwch
lat wzrosn przecitnie o 43 proc. Dwa lata temu oczekiwania
byy nieco wysze (48 proc.).
111. Dochody osobiste wzrosy w latach 2011-2013 ponad 1/3
mniej ni badani oczekiwali w 2011 r. i rnica ta bya znacznie
wiksza ni poprzednio, mimo e optymizm oczekiwa by ju
sabszy w porwnaniu z 2009 r. Uczniowie i studenci, osoby
najmodsze, bezrobotni, prywatni przedsibiorcy i inni bierni
zawodowo te grupy najbardziej w swoich oczekiwaniach
przesadziy z optymizmem (odpowiednio o 168, 86, 164, 67 i 94
proc.). Najwikszymi realistami okazay si osoby najstarsze i
emeryci (bd nie wikszy ni 10 proc.); generalnie s to grupy,
ktre ju zakoczyy karier zawodow.
112. Dyplom licencjata daje piciokrotnie mniejsz stop
zwrotu ni dyplom magistra, a doktorat zwiksza stop zwrotu w
stosunku do magisterium o dalsze 80 proc. W ostatnich dwch
latach wzrosa znaczco stopa zwrotu jedynie ze studiw
doktoranckich. Dyplom licencjata za straci dwukrotnie na
finansowym znaczeniu. Widocznie polska gospodarka
przemysowo-surowcowa nie jest ju w stanie wchon rosncej
rzeszy absolwentw studiw licencjackich zgodnie z ich
kompetencjami; cz z nich musi podejmowa prostsze prace,
gorzej opacane i otrzymywa za nie tyle co osoby po szkole
redniej.
113. Pracownicy najemni w sektorze publicznym czerpi z
wyszego wyksztacenia mniejsze profity finansowe ni
pracownicy sektora prywatnego. Szczeglnie dua rnica
midzy sektorami dotyczy magisterium, a w przypadku
mczyzn take doktoratu. Sektor publiczny docenia bardziej ni
prywatny jedynie kobiety z doktoratem.
114. Nie wszystkie kierunki studiw daj tak sam stop
zwrotu. W minionych latach zaszy te znaczne zmiany w stopie
zwrotu z inwestowania w studia na rnych kierunkach. Obecnie
najbardziej opacalne jest studiowanie prawa i medycyny, a
najmniej nauk rolniczych.
***
115. Polacy s coraz zdrowsi. Natenie symptomw
somatycznych spado do najniszego poziomu od pocztku
pomiarw (1996 r.). Odsetek respondentw dowiadczajcych
przez co najmniej p miesica poszczeglnych symptomw
zmniejszy si w minionych dwch latach w zakresie caej skali z
wyjtkiem bardzo rzadkich przypadkw drgawek/dreszczy i
krwawienia z nosa. Najbardziej spada czsto silnych blw
gowy i skokw cinienia krwi.
116. Jednym z czynnikw ryzyka zaburze zdrowia jest
nadwaga (stosunek wagi do wzrostu -- Body Mass Index, BMI).
Na tle innych wybranych krajw wskanik ten dla Polski nie
wyglda najgorzej. Najwicej osb z nadwag jest w USA i
Niemczech a najmniej w Szwajcarii i Rumuni. W Czechach jest
wicej, a w Hiszpanii mniej osb z nadwag ni w Polsce.
Najsilniejszy, jak si naleao spodziewa, efekt BMI dotyczy
zaburze krenia (gwatowne skoki cinienia krwi).
117. Inny czynnik ryzyka, palenie papierosw, take -- cho
nieco sabiej ni otyo -- wie si z wieloma symptomami
zaburze zdrowia.
118. Naduywanie alkoholu jest czynnikiem ryzyka w
zakresie wszystkich 17 miar stanu zdrowia. Odbija si na
subiektywnej ocenie wasnego zdrowia, ale pogarsza take
wskaniki obiektywne natenie symptomw zaburze i
prawdopodobiestwo powanej choroby.
119. Szeciu na dziesiciu Polakw nie uprawia adnej
aktywnoci fizycznej. Najwicej osb jedzi na rowerze (20,9), a
na drugim miejscu w grupie mczyzn jest gra w pik non lub
w inne gry zespoowe (12,2 proc.); kobiety wol aerobik (8 proc.).
120. Aktywno fizyczna, cho daje sabsze efekty ni
czynniki ryzyka (otyo, palenie papierosw i naduywanie
alkoholu), istotnie suy zdrowiu. Najsilniej wie si ze
wskanikiem subiektywnym (zadowoleniem ze swojego
zdrowia). Zarwno mczyni jak i kobiety, jeli uprawiaj
aktywnie jaki sport, oceniaj lepiej swoje zdrowie.
121. Oglny poziom stresu yciowego by w roku 2013 nieco
wyszy ni dwa lata wczeniej ale niszy ni we wczeniejszych
pomiarach od 2000 r.
122. Duemu nateniu stresu yciowego sprzyjaj w
pierwszym rzdzie dzieci na utrzymaniu, praca najemna, wiek i
bycie przedsibiorc. Czynnikami osabiajcymi stres yciowy
s: wyszy dochd, dobre warunki mieszkaniowe, mieszkanie na
wsi i bycie emerytem.
123. Od poowy lat 90. XX w. ronie czsto stosowania
zadaniowej strategii radzenia sobie ze stresem yciowym,
a w ostatnim pomiarze w porwnaniu z poprzednimi latami
spada powszechno stosowania strategii emocjonalnej.
124. Strategie radzenia sobie rnicuj poziom dobrostanu
psychicznego niezalenie od natenia stresu yciowego: osoby
stosujce strategi zadaniow uzyskuj lepsze wskaniki
dobrostanu od osb stosujcych strategie emocjonalne lub
poddajce si w obliczu kopotw take niezalenie od
natenia stresu yciowego. Przewaga strategii zadaniowej ronie
jednak wraz z nateniem stresu yciowego w przypadku
wikszoci wskanikw dobrostanu.
125. Zadaniowa strategia radzenia sobie stanowi bufor
agodzcy psychologiczne skutki stresu yciowego: im wiksze
natenie stresu tym wiksza rnica w skonnociach
samobjczych miedzy osobami stosujcymi strategi zadaniow
i tymi, ktre preferuj strategi emocjonaln.
***
126. Nie zmienio si w stosunku do pocztku okresu
transformacji 90-procentowe (!) deklarowane poczucie wsparcia
spoecznego (Czuj si kochany(a) i darzony(a) zaufaniem).
Jedynie 20 proc. respondentw czuje si osamotnionymi wbrew
swej woli.
Diagnoza Spoeczna 2013 24

127. Po raz pierwszy od 2005 r. zmniejszya si przecitna
liczba przyjaci (z 7 do 6). Liczba przyjaci jest pitym po
wieku, maestwie, naduywaniu alkoholu i dochodzie
najwaniejszym czynnikiem wyjaniajcym dobrostan
psychiczny. Przyjaciele maj rwnie duy wpyw na agodzenie
psychologicznych skutkw stresu yciowego co zadaniowa
strategia radzenia sobie.
***
128. System wartoci Polakw jest bardzo stabilny. Warto
jednak odnotowa znaczny w ostatnich latach wzrost znaczenia
pracy i spadek znaczenia dzieci oraz udanego maestwa.
129. Szybki wzrost zamonoci Polakw odbija si take na
spadku czstoci wskaza pienidzy jako jednej z trzech
kardynalnych wartoci (o 1/4 w stosunku do roku 2000), chocia
w ostatnich dwch latach zapewne w zwizku ze spadkiem
realnych dochodw pienidze nieco awansoway w hierarchii
wartoci. Systematycznie spada w systemie wartoci pozycja
Boga (opatrznoci), co koresponduje ze spadkiem czstoci
praktyk religijnych (uczestniczenia w naboestwach i
modlitwy).
130. Podobnie jak we wszystkich poprzednich latach
najczciej jako warto kardynalna wskazywane jest zdrowie
(65 proc. respondentw), a w dalszej kolejnoci udane
maestwo (niewielki spadek), dzieci (take spadek) i praca;
najrzadziej wolno i swoboda, silny charakter, wyksztacenie i
yczliwo oraz szacunek otoczenia.
131. System wartoci pozwala przewidzie niektre
wydarzenia yciowe zalene od decyzji jednostki, np. lub,
rozwd, urodzenie dziecka. Wane wydarzenia yciowe
powoduj take zmiany w systemie wartoci; np. oenek
zwiksza znaczenie udanego maestwa, rozwd zmniejsza
pozycj maestwa, urodzenie dziecka zwiksza pozycj
dziecka, a strata pienidzy obnia w systemie wartoci rang
pienidzy.
132. Osoby o nastawieniu materialistycznym gorzej oceniaj
cae swoje dotychczasowe ycie, s mniej szczliwe i maj
czciej skonnoci samobjcze. Zakupoholizm ma efekt
odwrotny, dziaa pozytywnie na wszystkie wskaniki dobrostanu.
***
133. Telewizor jest gwnym medium czcym Polaka ze
wiatem. W cigu 17 lat wzrs znaczco, do jednej trzeciej,
odsetek dorosych Polakw powicajcych telewizji 3 i wicej
godzin dziennie. Osoby, ktre mniej pracuj (emeryci i rencici
oraz bezrobotni i gospodynie domowe), powicaj telewizji
znacznie wicej czasu ni pracujcy. Starsi wicej czasu spdzaj
przed telewizorem ni modsi. Im wysze wyksztacenie tym
mniej czasu przed telewizorem.
134. Zaleno midzy dobrostanem psychicznym i
fizycznym a czasem ogldania telewizji jest przy kontroli wieku
i pci krzywoliniowa: wrd osb nieogldajcych w ogle
telewizji jest podobnie jak wrd ogldajcych wiele godzin
dziennie wikszy odsetek nieszczliwych, niezadowolonych z
ycia, zniechconych do ycia i cierpicych na depresj,
niezadowolonych ze stanu zdrowia i cierpicych na przewleke
zaburzenia somatyczne w porwnaniu z grup umiarkowanych
telewidzw. Prostoliniowa jest natomiast zaleno midzy
czasem ogldania telewizji a wysokoci wskanika BMI:
najduej siedz przed telewizorem otyli.
135. Im wicej czasu powicanego telewizji tym mniejsze
zaufanie do ludzi i oglnie niszy poziom kapitau spoecznego.
***
136. 80 proc. Polakw (o 1 p.p. mniej ni 2011 r.) ocenia
miniony rok jako udany.
137. Polacy widz coraz sabszy zwizek midzy tym, jak im
si powodzi (czy miniony rok by udany), a tym, co robi wadze;
gwnie sobie przypisuj odpowiedzialno, zwaszcza, jeli
miniony rok zaliczaj do udanych. W ostatnich dwch latach
wzrs nieco odsetek osb obwiniajcych wadze za nieudany
miniony rok.
***
138. W 2013 r. 41,4 proc. osb dorosych deklarowao
systematyczny udzia w naboestwach i innych uroczystociach
religijnych. Jest to o ponad 1 p.p. mniej ni w 2011 r. i o ponad 9
p.p. mniej ni w 2000 r.; najmniej w caym okresie od 1992 r .
139. Do 2005 r. spadkowi udziau w naboestwach i innych
uroczystociach religijnych towarzyszy wzrost odsetka osb,
ktre w trudnych sytuacjach yciowych uciekaj si do modlitwy.
Innymi sowy, Polacy coraz rzadziej chodzili do kocioa, ale
coraz czciej modlili si do Boga. Sugerowao to
deinstytucjonalizacj (prywatyzacj) wiary i wpisywao si w
obserwowany w krajach zachodnich proces indywidualizacji
zachowa religijnych, czyli spadek znaczenia instytucjonalnych
form relacji midzy czowiekiem i Bogiem. Jednak od 2007 r. do
spadkowego trendu instytucjonalnych zachowa religijnych
doczy take spadek czstoci modlitwy w trudnych sytuacjach
yciowych i spadek ten pogbia si w kolejnych pomiarach.
Moe to oznacza, e po okresie prywatyzacji wiary zacz si
proces sekularyzacji.
140. Najbardziej religijne ze wzgldu na kryterium praktyk
instytucjonalnych grupy ludnoci to: kobiety, osoby starsze (60 i
wicej lat), mieszkacy wsi (w tym zwaszcza rolnicy), rencici i
emeryci oraz osoby z podstawowym wyksztaceniem, a
najniszymi behawioralnymi wskanikami religijnoci
charakteryzuj si mczyni, osoby w wieku do 44 lat,
mieszkacy najwikszych miast, osoby najlepiej wyksztacone i
najzamoniejsze, bezrobotni, pracownicy sektora prywatnego i
prywatni przedsibiorcy.
141. W przekroju regionalnym najbardziej religijnymi
wojewdztwami s: podkarpackie, maopolskie, opolskie i
lubelskie, gdzie z wyjtkiem opolskiego przewaa ludno silnie
zakorzeniona od wielu pokole; najmniej za religijnymi:
zachodniopomorskie, dzkie, witokrzyskie i warmisko-
mazurskie. Najwyraniej od redniej krajowej odstaje woj.
podkarpackie, gdzie ledwie 13 proc. mieszkacw w ogle nie
chodzi do kocioa, a prawie 70 proc. bierze udzia w
naboestwach co najmniej 4 razy w miesicu; na przeciwnym
za biegunie znajduje si woj. zachodniopomorskie, gdzie niemal
poowa mieszkacw (49 proc.) w ogle nie chodzi do kocioa,
a ledwie 27 proc. bierze udzia w uroczystociach religijnych co
najmniej 4 razy w miesicu (ponad dwukrotna rnica w
przecitnej czstoci udziau w naboestwach miedzy tymi
wojewdztwami). Najwiksze miasta (powyej 500 tys.
mieszkacw) s najmniej religijne (50 proc. nie chodzi w ogle
do kocioa wobec 20 proc. ludnoci wiejskiej).
142. W porwnaniu z rokiem 2009 najwikszy wzrost odsetka
osb w ogle nieuczestniczcych w uroczystociach religijnych
nastpi wrd osb w wieku 35-44 lat, mieszkacw miast
redniej wielkoci i pracownikw sektora prywatnego, a w
przekroju terytorialnym wrd mieszkacw woj. warmisko-
mazurskiego, wielkopolskiego i lubelskiego. W niektrych
jednak grupach nastpi niewielki spadek odsetka osb
niebiorcych udziau w uroczystociach religijnych: wrd
prywatnych przedsibiorcw, uczniw i studentw, mieszkacw
woj. podlaskiego i dzkiego.
143. Instytucjonalne praktyki religijne wi si z wyszym
poziomem dobrostanu psychicznego niezalenie od pci i wieku.
Diagnoza Spoeczna 2013 25

agodz te wpyw stresu yciowego na dobrostan psychiczny.
Rwnie modlitwa jako sposb radzenia sobie ze stresem ma
pozytywny wpyw na dobrostan psychiczny, ale tylko u kobiet.
Podobnie wybr Boga jako jednej z kardynalnych wartoci nie
ma korzystnego, niezalenego od pci i wieku, wpywu na
dobrostan psychiczny. W przypadku kobiet wybr Boga idzie w
parze z obnionym poczuciem szczcia i nisz ocen
dotychczasowego ycia, natomiast u mczyzn odwrotnie
wystpuje silny efekt pozytywny. W zakresie depresji natomiast
modlitwa i wskazanie Boga jako jednej z trzech najwaniejszych
wartoci maj wrcz silny efekt negatywny niezalenie od pci i
wieku, czyli czynnikw najbardziej rnicujcych nasilenie
symptomw depresji.
***
144. Co czwarty dorosy Polak pali papierosy. Przecitnie
wypala ich nieco mniej ni 15 sztuk dziennie. W stosunku do roku
1995 odsetek palaczy zmniejszy si a o 12 p.p., a w stosunku do
pocztku lat 90. o ok. 17 p.p.
145. Wrd palaczy dominuj mczyni, a oprcz nich osoby
w rednim wieku, z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym i
ubosze, bezrobotni i pracownicy sektora prywatnego. Najniszy
odsetek palaczy jest wrd osb starszych (65 i wicej lat 13
proc.), emerytw (16 proc.), uczniw i studentw (10 proc.), osb
z wyszym wyksztaceniem (16 proc.) oraz kobiet (19 proc.). W
zdecydowanej wikszoci grup spoeczno-demograficznych
nastpi miedzy 2000 r i 2013 r. spadek odsetka palaczy.
Najbardziej spektakularny spadek wystpi wrd uczniw i
studentw (o 43 proc.), w grupie przedsibiorcw (o 37 proc.); w
dalszej kolejnoci wrd osb najmodszych, pracownikw
sektora publicznego, osb z wyszym wyksztaceniem, w wieku
35-44 lat i mieszkacw wojewdztwa opolskiego i
maopolskiego.
146. Odsetek osb, ktre na kopoty reaguj siganiem po
alkohol, jest mniejszy (3,9 proc., dwa lata temu 3,4 proc.) ni
odsetek osb, ktre przyznaj si do naduywania alkoholu (6,7
proc., dwa lata temu 6,8 proc.). Odsetek osb naduywajcych
alkoholu jest najwikszy od pocztku pomiaru (od 1991 r.).
147. Mczyni przyznaj, e w minionym roku pili za duo
alkoholu 4 razy czciej ni kobiety (sze lat temu prawie
szeciokrotnie czciej). Zdecydowanie czciej naduywaj
alkoholu mieszkacy duych miast ni maych miast i wsi, osoby
w rednim wieku czciej od starszych i modszych; bogaci i
biedni obecnie czciej ni redniozamoni; prywatni
przedsibiorcy nieco czciej ni zatrudniani przez nich
pracownicy (wczeniej rnica ta bya znacznie wiksza),
bezrobotni czciej od pracujcych w sektorze publicznym,
uczniowie i studenci czciej naduywaj alkoholu tylko w
stosunku do emerytw i rencistw.
148. W przekroju grup zawodowych najbardziej dotknitymi
problemem alkoholowym s robotnicy budowlani (stan surowy -
17 proc. przyznajcych si do naduywania alkoholu w
minionym roku), grnicy, agenci handlowi, robotnicy w
przetwrstwie spoywczym, inni robotnicy i operatorzy innych
maszyn i urzdze; s to zawody typowo mskie. Najmniejszy
odsetek naduywajcych alkoholu jest wrd pielgniarek i
innych specjalistw ochrony zdrowia (ale z wyjtkiem lekarzy,
ktrzy znacznie czciej od redniej przyznaj si do
naduywania alkoholu (11 proc.).
149. Odsetek osb przyznajcych si do zaywania
narkotykw rs do 2005 r. W tegorocznym badaniu utrzyma si
na poziomie roku 2011 i jest znacznie wyszy ni na pocztku
okresu objtego badaniem (wzrost ponad trzykrotny w stosunku
do 1992 r.). Obecnie najbardziej zagroeni narkomani s
mczyni, uczniowie i studenci (generalnie osoby modsze),
mieszkacy duych miast, pracownicy sektora prywatnego,
zamoni, mieszkacy wojewdztw pomorskiego i
zachodniopomorskiego.
***
150. Midzy 1993 i 2003 r. rosa liczba ofiar kradziey i
wamania do domu, ale nie zmienia si odsetek ofiar napadu i
pobicia; rs take w tym okresie w prbach sondaowych udzia
osb oskaronych zarwno w sprawach karnych, jak i z
powdztwa cywilnego. Po 2003 r. nastpi znaczny spadek
odsetka ofiar kradziey (o poow) i wamania do domu lub
samochodu (midzy 2003 i 2011 r. ponad dwukrotny) oraz ofiar
napadu i pobicia. Wyjania to duy wzrost w tym okresie
poczucia bezpieczestwa (odsetek osb zadowolonych ze stanu
bezpieczestwa w miejscu zamieszkania wzrs od 2000 r. o 50
proc., a wic w stopniu porwnywalnym ze spadkiem liczby ofiar
kradziey, wama i rozbojw).
151. Osoby naduywajce alkoholu ponad czterokrotnie
czciej s sprawcami i niemal dwukrotnie czciej ofiarami
agresji.
152. Odsetek sprawcw zdarze drogowych jest wprost
proporcjonalny do poziomu motoryzacji w poszczeglnych
grupach; najwikszy wrd osb modych (do 34 lat),
mieszkacw najwikszych miast, osb z wyszym
wyksztaceniem, stosunkowo zamonych i pracujcych (z
wyjtkiem rolnikw) -- zwaszcza wrd prywatnych
przedsibiorcw.
153. Osoby naduywajce alkoholu s w prbie posiadajcych
prawo jazdy czciej sprawcami kolizji lub wypadkw
drogowych ale tylko wrd modych (do 34 r..) i starszych (60 i
wicej lat) kierowcw. Pe odgrywa take pewne znaczenie.
Kobiety o 30 proc. rzadziej powoduj kolizj lub wypadek
drogowy.
154. Zarwno odsetek ofiar, jak i sprawcw przestpstw jest
zdecydowanie wikszy wrd mczyzn ni wrd kobiet; duo
take wikszy w modszych grupach wieku w porwnaniu z
osobami starszymi. W duych miastach czsto dowiadcze
zwizanych z amaniem prawa jest przecitnie dwukrotnie
wiksza ni na wsi.
***
155. W 2013 r. oglna i jednoznaczna ocena reform w Polsce
po 1989 r. jest dla badanych nadal zadaniem trudnym nie moe
si na ni zdecydowa 45 proc. badanych (w 2011 r. 49 proc., a
w 1997 r. 60 proc.). Wrd badanych, ktrzy dokonali oceny
reform, pogld, e reformy si nie uday dominuje (54proc.) nad
pogldem, e si uday (12 proc.). Przewaga ta wystpuje we
wszystkich kategoriach spoecznych: grupach wieku, szerokich
kategoriach wyksztacenia, dochodu, statusu spoeczno-
zawodowego, wrd mieszkacw wszystkich typw
miejscowoci, ale nie we wszystkich jest jednakowo dua.
Pozytywne oceny reform spotyka si czciej w wielkich
miastach, wrd ludzi z wyszym wyksztaceniem i wrd ludzi
o wyszych dochodach. Na niszych szczeblach drabiny
spoecznej wyranie ronie udzia tych, ktrzy oceniaj reformy
jako nieudane i/lub nie potrafi ich oceni. Jedynie w elitarnej
grupie ludzi z doktoratem oceny pozytywne (37 proc.) lekko
przewaaj nad negatywnymi (35 proc.).
156. Ocenie reform jako udanych sprzyja subiektywna
poprawa wasnej sytuacji yciowej po 1989 r. W 2011 r. (w 2013
r. o to nie pytano) ludzie, ktrzy uwaali, e obecnie yje im si
atwiej ni przed 1989 r., cho tak samo czciej oceniali reformy
jako nieudane ni jako udane (30-31 proc), ostro odrniali si w
ocenach od ludzi, ktrzy uwaaj, e atwiej yo im si przed
1989 r. ci drudzy bardzo rzadko (7 proc.) oceniali reformy jako
udane, a z reguy oceniali je jako nieudane (60 proc.). Ocena
reform zaley te dodatnio od akceptacji demokracji jako formy
rzdw. Ludzie, ktrzy w 2013 r. uznaj demokracj za najlepsz
Diagnoza Spoeczna 2013 26

form rzdw dwa i po razy czciej ni og (28 proc. do 12
proc.) uznaj reformy za udane.
157. Na przestrzeni lat 1997-2013 brak jest jednej oglnej
tendencji w ferowaniu ocen, ich staej poprawy lub pogorszenia,
zawsze jednak oceny negatywne wystpoway kilka razy czciej
ni pozytywne. Utrzymujca si przez tak dugi czas statystyczna
dominacja negatywnych ocen reform ma tendencj do
przeksztacania si w dominacj spoeczn i do samoutrwalania
si. Tworzy si klimat spoeczny, w ktrym za opinia o
reformach nabiera cech poprawnoci spoecznej.
158. Czonkami organizacji, stowarzysze, partii, komitetw,
rad, grup religijnych, zwizkw i k byo w 2013 r. 14 proc. (w
2011 r. 15 proc.) badanych. Takich ludzi, ktrzy nale do
organizacji i sa w nich aktywni jest w spoeczestwie 10 proc. Ci,
ktrzy nale do jakichkolwiek organizacji, zdecydowanie
najczciej (24 proc.) dziaaj w organizacjach religijnych W
cigu ostatnich dwch lat 15 proc. badanych angaowao si w
dziaania na rzecz wasnej spoecznoci; obserwowany w cigu
ostatniej dekady powolny, ale systematyczny wzrost
zaangaowania na rzecz wasnych spoecznoci zatrzyma si. Co
szsty badany (17 proc.; w 2011 r. 23 proc.) by w ostatnim roku
na jakim zebraniu publicznym (nie w miejscu pracy). S to
podstawowe wskaniki, ukazujce niski stopie rozwoju
spoeczestwa obywatelskiego w Polsce, mae dowiadczenia i
kompetencje obywatelskie. Dowiadczenia obywatelskie maj
tendencj do kumulowania si ludzie, ktrzy nale do
organizacji, podejmuj dziaania na rzecz spoecznoci i bior
udzia w zebraniach to czsto te same osoby.
159. Dowiadczenia i umiejtnoci obywatelskie zwizane s
z pozycj spoeczn, mierzon poziomem wyksztacenia. Im
wysze wyksztacenie, tym czciej ludzie zakadaj organizacje
i wstpuj do organizacji ju istniejcych oraz peni w nich
funkcje z wyboru, tym chtniej wczaj si do dziaa na rzecz
wasnej spoecznoci; tym czciej organizuj zebrania
publiczne, bior w nich udzia, prowadz je i zabieraj gos.
Ludzie wyksztaceni s lepiej zorganizowani i lepiej wyraaj
swoje interesy. Umiej lepiej korzysta z moliwoci, jakie
stwarza im demokracja na poziomie lokalnym.
160. Akceptacja demokracji jako zasady politycznej nie ma
istotnego znaczenia dla udziau w yciu obywatelskim na
poziomie lokalnym. Aktywno obywatelsk wyraniej podnosi
zaufanie do ludzi, ale dopiero po osigniciu progu wyksztacenia
redniego. Inne czynniki zwizane z wyksztaceniem maj
znacznie wikszy wpyw. Mog nimi by: wiksze
zainteresowanie sprawami publicznymi, bardziej rozwinita sie
kontaktw spoecznych, styl ycia, w ktrym jest wicej miejsca
na motywacje pozaekonomiczne, a take umiejtnoci
organizacyjne, zwizane ze znajomoci procedur i przepisw.
Sia tych czynnikw nie moe by jednak zbyt dua, gdy
wskaniki uczestnictwa w spoeczestwie obywatelskim w
Polsce s niskie, a wic i ich wyjaniane zrnicowanie jest
niewielkie.
161. W 2013 r. ponad 40 proc. respondentw deklarowao, e
naruszanie dbr publicznych w ogle ich nie obchodzi lub mao
obchodzi. Polakw najmniej obchodzi to, e kto nie paci za
transport publiczny lub unika pacenia podatkw. Obojtno
wobec tych form naruszania dobra wsplnego znacznie jednak
zmalaa w porwnaniu z rokiem 2007 i 2009. W pozostaych
kategoriach take odnotowujemy wzrost wraliwoci na
naruszanie dobra wsplnego. Po 20 latach budowania pastwa
demokratycznego cigle jednak niemal poowa obywateli jest
obojtna wobec szeciu form naruszania dobra wsplnego.
162. Polska nie spenia ani jednego kryterium spoeczestwa
obywatelskiego. Pod wzgldem oglnego zaufania zajmujemy
jedno z ostatnich miejsc wrd krajw objtych badaniem
European Social Survey (ESS) w 2010 r. W Polsce z opini, e
wikszoci ludzi mona ufa, zgadzao si wedug naszego
badania zaledwie 10,5 proc. respondentw w 2003 i 2005 r., 11,5
proc. w 2007 r., 13,4 proc. w 2009 r., tyle samo w 2011 r. i 12
proc. w 2013 r., a w ESS w 2010 r. 22 proc. trzy razy mniej
ni w Danii, Norwegii i Finlandii.
163. Znacznie rzadziej te Polacy ni przedstawiciele innych
spoeczestw wierz w dobre intencje blinich. Zaledwie 14 proc.
rodakw wg ESS z 2010 (mniej tylko w Bugarii) i 16 wg
Diagnozy Spoecznej z 2013 r. jest zdecydowanie przekonanych,
e ludzie najczciej staraj si by pomocni.
164. Przejawem niskiej tolerancji Polakw wobec mniejszoci
jest stosunek do homoseksualistw. Zaledwie 11 proc. wg ESS z
2010 r. i jeszcze mniej (9 proc.) wg Diagnozy Spoecznej z 2013
r. zgadza si zdecydowanie z opini, e homoseksualici powinni
mc ukada sobie ycie wedug wasnych przekona.
165. Dane Diagnozy potwierdzaj zaleno midzy kapitaem
spoecznym, zdefiniowanym zgodnie z przyjtymi przez nas
wskanikami, a innymi wymiarami jakoci ycia.
166. Podobnie jak w przekroju midzynarodowym
stwierdzamy istotny zwizek midzy kapitaem spoecznym a
zamonoci podregionw i wikszych miast. Przecitny poziom
kapitau spoecznego mieszkacw 66 podregionw wyjania 35
proc. zrnicowania PKB. W przekroju 43 wikszych miast
kapita spoeczny wyjania 33 proc. zrnicowania zamonoci
mieszkacw.
167. Prawie 2/3 rodakw w wieku 16 i wicej lat nie znajduje
(49 proc.), lub ma problem ze znalezieniem (14,4 proc.) na scenie
politycznej reprezentanta wasnych pogldw czy interesw.
Szeciu na dziesiciu Polakw nie ma zatem okrelonej
tosamoci politycznej. Spord tych, ktrzy znajdowali w
marcu-kwietniu br. swoich reprezentantw, 36,6 proc.
identyfikowao si Prawem i Sprawiedliwoci, 34,8 proc. z
Platform Obywatelsk, 9,9 proc. z Sojuszem Lewicy
Demokratycznej, 7,7 proc. z Polskim Stronnictwem Ludowym,
7,3 proc. z Ruchem Palikota, 2,4 proc. z Solidarn Polsk, 1,3
proc. z Polska Jest Najwaniejsza.
168. Osoby, ktre deklaruj swoj tosamo polityczn,
tworz ze wzgldu na szereg indywidualnych cech dwie due
grupy: do jednej nale sympatycy PO i SLD, do drugiej
zwolennicy PiS i PSL.
***
169. Aktywno osb w wieku 60 i wicej lat jest
uwarunkowana ich sytuacj yciow i poziomem sprawnoci.
Zmniejsza si wraz z wiekiem, ale obserwowana jest istotna
zaleno statystyczna midzy rnymi formami aktywnoci
(rodzinnej, fizycznej, spoecznej) a poziomem wyksztacenia.
Najwiksz aktywnoci organizacyjn odznaczaj si osoby
starsze w organizacjach religijnych, towarzyskich, koach
zainteresowa, komitetach mieszkacw i uniwersytetach
trzeciego wieku. Przewaa jednak bierny sposb spdzania czasu,
a przede wszystkim ogldanie telewizji. Seniorzy powicaj na
to przecitnie o ponad 60 proc. wicej czasu ni osoby modsze.
Niemal osb starszych jest zadowolona ze swoich kontaktw
w rodzinie, co nie oznacza, e ich kontakty ograniczaj si tylko
do rodziny. Zaledwie 7,3% seniorw nie utrzymuje kontaktw z
kolegami lub przyjacimi.
170. Co czwart osob w podeszym wieku opiekuj si
domownicy, take co czwarta sama peni rol opiekuna wobec
innego domownika w podeszym wieku (najczciej
wspmaonka) a poowa (gwnie osoby yjce samotnie 86
proc. wrd nich) nie peni roli ani opiekuna, ani podopiecznego.
Nie znaczy to, e osoby w podeszym wieku yjce samotnie nie
wymagaj opieki; 30 proc. spord nich ma orzeczenie o
niepenosprawnoci (stanowi to a 1/3 wszystkich
niepenosprawnych), w tym co trzecia o znacznym stopniu
niepenosprawnoci.
Diagnoza Spoeczna 2013 27

171. Aktywnie dziaa w rnych organizacjach 9,4 proc. osb
w podeszym wieku; odsetek bardzo podobny jak w modszych
grupach (9,6 proc.). Najwiksz aktywno organizacyjn osoby
w wieku 60 i wicej lat wykazuj w organizacjach religijnych,
towarzyskich, koach zainteresowa, komitetach mieszkacw i
uniwersytetach trzeciego wieku.
172. Dwukrotnie rzadziej seniorzy ni osoby modsze
uprawiaj jaki sport. Najwiksz popularnoci wrd osb w
podeszym wieku (zwaszcza wrd mczyzn) wiksz ni
wrd modszych osb, ktre nie stroni od wicze fizycznych -
- cieszy si jazda na rowerze. Take nordic walking (tutaj
poczony z bieganiem i joggingiem) jest podobnie popularny w
grupie seniorw jak w modszych grupach.
***
173. Najczstszymi powodami, dla ktrych Polacy nie chc
lub nie mog mie dzieci s trudne warunki bytowe i niepewno
zatrudnienia, niepewna przyszo, wysokie koszty wychowania,
ze warunki mieszkaniowe i niepodno. Niepodno dotyka 21
proc. kobiet i 18 proc. mczyzn, ktrzy chcieliby mie pierwsze
lub kolejne dziecko (tzw. rezerwa prokreacyjna).
***
174. W pierwszej poowie 2013 roku komputer posiadao ju
70 proc., a dostp do internetu 67 proc. gospodarstw domowych.
175. Zwiksza si te liczba komputerw w wyposaonych
gospodarstwach, prawie 31 proc. wszystkich gospodarstw
posiada wicej ni jeden komputer. Czciej s to ju laptopy ni
komputery stacjonarne. Szybko ronie te liczba tabletw, ktre
s ju obecne w ponad 9 proc. gospodarstw.
176. Przyrost liczby gospodarstw z komputerem i dostpem do
internetu jest coraz wolniejszy. Obserwujemy stopniowe
nasycanie si rynku.
177. Ponad poowa wszystkich gospodarstw domowych
posiada stay dostp do internetu. 18 proc. podczonych
gospodarstw wykorzystuje dostp mobilny oferowany przez
operatorw telefonii komrkowej.
178. Komputer i internet czciej posiadaj gospodarstwa
wieloosobowe i w konsekwencji 79 proc. Polakw w wieku 16+
ma komputer we wasnym domu (wzrost z niecaych 70proc.).
Dostp do internetu w domu posiada 76 proc. Polakw (dwa lata
temu byo to o 5 pkt. proc. mniej).
179. Nie wszyscy posiadajcy komputer i dostp do internetu
rzeczywicie z tych technologii korzystaj. Ju 14,9 proc.
Polakw w wieku powyej 16tego roku ycia to osoby, ktre
mieszkaj w gospodarstwach, w ktrych jest komputer z
dostpem do internetu, a jednak zupenie z internetu nie
korzystaj. Osb takich przybywa, jest to ju ponad 40 proc.
nieuywajcych internetu.
180. Kluczow barier w upowszechnieniu komputerw i
internetu jest brak motywacji, a take umiejtnoci korzystania.
Bariery finansowe s istotne dla okoo 10 proc. gospodarstw, a
brak technicznych moliwoci posiadania internetu w miejscu
zamieszkania deklaruje ledwie 1 proc. Twarde bariery
(infrastrukturalne, czy finansowe) s coraz mniej znaczce,
natomiast coraz istotniejszymi barierami upowszechnienia
nowych technologii s bariery mikkie mentalne i
kompetencyjne (brak motywacji i brak odpowiednich
umiejtnoci korzystania).
181. Systematycznie spada liczba gospodarstw domowych
posiadajcych telefon stacjonarny. W kwietniu 2013 byo ich
zaledwie 47 proc. Telefon komrkowy posiada 87 proc. osb.
Ponad jedna czwarta Polakw ma smartfona.
182. Dostpno komputerw i internetu w gospodarstwach
domowych jest w duym stopniu zrnicowana ze wzgldu typ
rodziny. Technologie te znacznie czciej s obecne w
gospodarstwach maestw wychowujcych dzieci.
Zdecydowanie najrzadziej wyposaone w komputery i internet s
gospodarstwa jednoosobowe. Dostpno technologii zwizana
jest take z zamonoci gospodarstwa. Wielko miejscowoci
zamieszkania i region maj stosunkowo mniejsze znaczenie.
183. Nadal obserwujemy zmniejszenie si rnic pomidzy
miastami i wsi szczeglnie wzrost dostpnoci internetu jest
szybszy na wsi. Jednoczenie jednak dostp ten rzadziej ni w
miastach wykorzystywany jest przez wszystkich domownikw.
Due pozostaj rnice zwizane z dochodami, ale coraz
mniejszy odsetek gospodarstw wymienia powody finansowe jako
przyczyn braku dostpu.
184. Upowszechnienie internetu nie przekada si zupenie na
zmniejszenie zainteresowania telewizj. Wyposaenie
gospodarstw domowych w telewizory LCD i plazmowe ronie
szybciej ni wyposaenie w komputery. Wicej domostw ma
telewizj kablow lub satelitarn ni internet. Cho uytkownicy
internetu powicaj na ogldanie telewizji wyranie mniej czasu
ni osoby niekorzystajce, to jednak czas powicany przez
Polakw na ogldanie TV niewiele si zmienia, a wrd osb
niekorzystajcych z sieci nawet ronie.
185. Komputerw uywa obecnie prawie 64 proc. Polakw w
wieku 16 i wicej lat, prawie zawsze wie si to take z
korzystaniem z internetu, ktrego uywa 63 proc. Z telefonw
komrkowych korzysta ju ponad 87 proc. Przyrost
uytkownikw tych technologii by znacznie wolniejszy ni w
ubiegych latach.
186. Coraz wikszy odsetek osb korzystajcych z internetu to
osoby, ktre maj dostp do sieci w domu (obecnie ponad
95 proc.).
187. Korzystanie z komputerw, internetu i telefonw
komrkowych jest niezwykle silnie zrnicowane ze wzgldu na
rne czynniki spoeczno-demograficzne, przede wszystkim
wiek i wyksztacenie. Z internetu korzysta zdecydowana
wikszo modych (97 proc. osb w wieku 16-24 lat) i bardzo
niewiele starszych osb (14 proc. w wieku 65 i wicej lat). Z sieci
korzystaj przede wszystkim osoby uczce si (99 proc. uczniw
i studentw) i lepiej wyksztacone (91 proc. osb z wyszym
wyksztaceniem). Wrd osb z wyksztaceniem podstawowym z
sieci korzysta zaledwie 12 proc. Mczyni korzystaj z
technologii informacyjno-komunikacyjnych nieco czciej ni
kobiety. Due znaczenie dla faktu korzystania z komputerw i
internetu ma rwnie status spoeczno-zawodowy. Korzysta
olbrzymia wikszo uczniw i studentw, a take wikszo
osb pracujcych. Najmniej uytkownikw jest wrd emerytw,
rencistw i rolnikw. Korzystanie z komputerw i internetu jest
te zwizane z zamonoci, a take z wielkoci miejscowoci
zamieszkania, internetu uywa 80 proc. mieszkacw
najwikszych miast i 53 proc. osb ze wsi. Znaczenie wielkoci
miejsca zamieszkania jest jednak mniejsze ni innych czynnikw,
a dodatkowo maleje.
188. Zdecydowana wikszo dzieci posiada w domu
komputer, wrd uczniw podstawwek i gimnazjw 95 proc.
Dostp do internetu w domu ma okoo 90 proc. dzieci w wieku
szkolnym. Wikszo wychowuje si z technologi i wczenie
zaczyna z niej korzysta. Domowego komputera uywa poowa
82 proc. 7-latkw i 91 proc. 8-latkw.
189. Przyrost osb korzystajcych z internetu wpywa na
znaczce zmiany struktury populacji uytkownikw. Podnosi si
przecitny wiek internautw. W 2003 roku 40 proc. stanowiy
osoby w wieku 16-24 lat, a obecnie maj dwukrotnie mniejszy
udzia. Dziesi lat temu 16 proc uytkownikw miao
przynajmniej 45 lat, teraz 30 proc. Zmala te udzia uczniw i
studentw, obecnie to 13 proc. internautw a w 2003 roku
Diagnoza Spoeczna 2013 28

30 proc. Maleje udzia osb z najwikszych miast, a ronie udzia
uytkownikw ze wsi (z 21 do 33 proc. w okresie dziesiciu lat).
190. Kompetencje korzystania z komputerw i internetu s
bardzo zrnicowane. Stosunkowo najpowszechniejsze s
umiejtnoci zwizane z korzystaniem z internetu, zdecydowanie
gorzej jest z bardziej zaawansowanymi czynnociami, a take
obsug programw biurowych. A 30 proc. uytkownikw
korzysta wycznie z internetu, nie posiadajc nawet
podstawowych umiejtnoci zwizanych z innymi
zastosowaniami komputera.
191. Poziom umiejtnoci przecitnego uytkownika jest
niszy od tego z poprzednich bada, co wynika z generalnie
bardzo niskich kompetencji nowych internautw i braku
nabywania nowych zdolnoci przez dotychczasowych
uytkownikw. Poziom kompetencji bardzo silnie zaley od
czynnikw spoeczno-demograficznych. Osoby z grup, w ktrych
uytkownikw jest proporcjonalnie wicej, maj rwnie wysze
umiejtnoci korzystania.
192. Sposoby i wszechstronno korzystania z internetu s
podobne jak w poprzednich latach. Podobnie jak w przypadku
umiejtnoci, rwnie wszechstronno korzystania z sieci jest
wysza w grupach, w ktrych jest proporcjonalnie wicej
uytkownikw, a wic wrd osb modszych, uczcych si,
lepiej wyksztaconych i mieszkajcych w wikszych
miejscowociach.
193. Uytkownicy internetu znacznie aktywniej uczestnicz w
kulturze, ni osoby niekorzystajce. Czciej te uprawiaj sport.
Wrd internautw jest te wyranie wicej osb aktywnych
spoecznie, wicej angaujcych si na rzecz spoecznoci
lokalnej i dziaajcych w organizacjach i stowarzyszeniach.
194. Osoby korzystajce z internetu nie tylko znacznie
czciej pracuj w porwnaniu do tych, ktrzy z internetu nie
korzystaj, ale dodatkowo jeli porwnamy wycznie osoby
pracujce, to okae si, e uytkownicy znacznie czciej
podejmuj lepiej patn lub dodatkow prac, czciej podnosz
swoje kwalifikacje i umiejtnoci z myl o moliwoci lepszych
zarobkw, czciej spotyka ich take awans zawodowy.
Internauci znacznie czciej zaczynaj wasn dziaalno
gospodarcz. Korzystanie z internetu wie si z mniejszym
zagroeniem bezrobociem i wikszymi szansami na znalezienie
pracy w przypadku jej braku.
195. Coraz powszechniejsze wykorzystanie technologii
informacyjno-komunikacyjnych, wzrost ich moliwoci oraz
coraz wiksza niezbdno w codziennym yciu nauce, pracy,
dostpie do informacji i wiedzy, powoduje, e osoby ktre z nich
nie korzystaj s w coraz wikszym stopniu zagroone
wykluczeniem spoecznym. Skala wykluczenia cyfrowego w
Polsce nie maleje.
196. Skrajne ubstwo (wedug ujcia obiektywnego) nie miao
dla wikszoci gospodarstw domowych uczestniczcych w
dwch ostatnich rundach badania, trwaego charakteru. Tylko 2,1
proc. gospodarstw domowych yo w skrajnym ubstwie w obu
badanych latach. Jednake spord 4,10 proc. gospodarstw
domowych dotknitych skrajnym ubstwem w marcu 2011 r. a
49 proc. znalazo si w sferze ubstwa take w marcu 2013 r. W
sferze niedostatku w obu badanych latach pozostawao 28,6 proc.
gospodarstw. Gospodarstwa trwale yjce w niedostatku w marcu
2011 r. stanowiy a 84 proc. gospodarstw yjcych w
niedostatku w marcu 2013 r., co oznacza, e niedostatek mia w
badanym okresie dla wikszoci gospodarstw domowych
charakter trway. Okoo 5,2 proc. gospodarstw domowych
zmienio w marcu 2013 r., w stosunku do marca 2011 r., swoje
usytuowanie pomidzy sfer skrajnego ubstwa i sfer poza
skrajnym ubstwem. Wystpia przy tym przewaga gospodarstw
domowych, ktre w minionych dwch latach weszy do sfery
skrajnego ubstwa (3,13 proc. gospodarstw), nad tymi, ktre w
tym czasie z tej sfery wyszy (2,09 proc. gospodarstw). Tak sam
tendencj mobilnoci obserwujemy w przypadku statusu
przynalenoci gospodarstw domowych do sfery niedostatku.
Swoje usytuowanie pomidzy sfer niedostatku i sfer poza
niedostatkiem zmienio w badanym okresie prawie 21,5 proc.
gospodarstw domowych. Sytuacja dochodowa w ponad 5 proc.
gospodarstw domowych polepszya si w marcu 2013 r. w
stosunku do marca 2011 r. na tyle, e wyszy one ze sfery
niedostatku. Znaczce pogorszenie si sytuacji dochodowej w
tym okresie spowodowao wpadnicie do sfery niedostatku a
ponad 11 proc. gospodarstw domowych.
197. Grupami gospodarstw domowych o najwikszym ryzyku
ubstwa s gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych
rde innych ni emerytura lub renta oraz gospodarstwa domowe
rencistw. Najsilniej determinuje ryzyko znalezienia si w sferze
ubstwa poziom wyksztacenia gowy gospodarstwa domowego.
Im niszy poziom wyksztacenia gowy gospodarstwa tym w
zasadzie wiksze ryzyko ubstwa. Jednak gdy gowa
gospodarstwa domowego posiada wyksztacenie rednie ryzyko
ubstwa jego gospodarstwa domowego jest wysze ni
gospodarstwa domowego z gow o wyksztaceniu zasadniczym
zawodowym. Znacznie wiksze ryzyko wpadnicia w sfer
ubstwa maj gospodarstwa z osobami bezrobotnymi ni
gospodarstwa domowe bez bezrobotnych. Wystpowanie osb
niepenosprawnych istotnie zwiksza ryzyko ubstwa
gospodarstw domowych. Wpyw ten jest jednak relatywnie
mniejszy ni w przypadku gdy w gospodarstwie domowym s
osoby bezrobotne. Liczba osb w gospodarstwie domowym take
w sposb istotny oddziauje na ryzyko znalezienia si
gospodarstwa domowego w sferze ubstwa, z wyjtkiem
gospodarstw domowych skadajcych si z 2 osb.
***
198. Poziom poczucia dyskryminacji w Polsce jest cigle
niewielki, chocia w stosunku do poowy lat 90. wzrs
trzykrotnie; obecnie 1,8 proc. dorosych Polakw czuje si
dyskryminowanymi z jakiegokolwiek powodu.
199. Brak poczucia bycia dyskryminowanym nie oznacza
braku dyskryminacji. Kobiety s dyskryminowane w zakresie
dochodw. Przecitny dochd osobisty deklarowany przez
kobiety jest o (podobnie byo w 2009 i 2011 r.) niszy od
dochodu deklarowanego przez mczyzn. Rnica ta nie wynika
z rnicy statusu spoeczno-zawodowego. We wszystkich
grupach spoeczno-zawodowych, z wyjtkiem rencistw, jest ona
taka sama lub zbliona do rnicy oglnej przy kontroli
wyksztacenia i wieku. rwnie w ramach poszczeglnych grup
zawodowych o wzgldnie wyrwnanych kompetencjach,
obowizkach i stanowiskach rnica w dochodach midzy
kobietami i mczyznami nie znika, chocia spada do 19-20 proc.
200. Kobiety nie czuj si jednak czciej dyskryminowane od
mczyzn, a w latach 2005 i 2011 wikszy by nawet odsetek
mczyzn ni kobiet dowiadczajcych subiektywnie
dyskryminacji (w pozostaych latach rnice byy nieistotne
statystycznie). Nawet jeli wemiemy pod uwag tylko osoby
pracujce i porwnamy mczyzn i kobiety o takim samym stau
pracy i poziomie wyksztacenia, nie stwierdzamy wikszego ni
u mczyzn poczucia dyskryminacji u kobiet.
201. Na rnice w poczuciu dyskryminacji midzy kobietami
i mczyznami ma wpyw poziom wyksztacenia i wiek. O ile
wrd mczyzn najczciej czuj si dyskryminowani
absolwenci szk rednich, wrd kobiet odwrotnie najlepiej i
najgorzej wyksztacone.
202. Obiektywne upoledzenie spoeczne niepenosprawnych
przekada si umiarkowanie na ich poczucie bycia
dyskryminowanym. Zasadnicze znaczenie ma stopie
niepenosprawnoci. W grupie osb ze znacznym stopniem
niepenosprawnoci wskanik subiektywnej dyskryminacji jest
Diagnoza Spoeczna 2013 29

niemal dwukrotnie wikszy ni w grupie z lekkim stopniem
niepenosprawnoci.
203. Bezwzgldnie najczciej dyskryminowane czuj si
osoby, ktre s ofiarami i sprawcami przestpstw, naduywaj
alkoholu lub bior narkotyki, lecz si psychiatrycznie lub
psychologicznie (od 2 do 5 razy czciej ni przecitnie w
populacji).
204. Analiza czynnikw stanowicych potencjalne ryzyko
wykluczenia spoecznego (podeszy wiek, niepenosprawno,
samotno, niskie wyksztacenie, mieszkanie na wsi, uzalenienie
(od alkoholu i/lub narkotykw, konflikt z prawem, poczucie
dyskryminacji, ubstwo i bezrobocie) wyonia cztery niezalene
kategorie wyklucze: fizyczne (zwizane z wiekiem i
niepenosprawnoci), strukturalne (zwizane z niskim kapitaem
kulturowym i mieszkaniem na wsi), normatywne (zwizane z
patologiami) oraz materialne (zwizane z bezrobociem i
ubstwem).
205. Ubstwo i bezrobocie traktowane byy od pocztku bada
nad wykluczeniem spoecznym jako gwne bariery
uniemoliwiajce pene uczestniczenie w yciu spoecznym. Im
te powicano najwicej uwagi i przyjmowano, e
przeciwdziaanie bezrobociu oraz ubstwu stanowi powinno
zasadniczy cel polityki reintegracji spoecznej. Fakt, e obecnie
w Polsce wykluczenie materialne jest jednym z czterech
odrbnych typw wykluczenia, oznacza konieczno wikszego
zrnicowania polityki integracyjnej tak, aby uwzgldniaa ona
inne jeszcze przesanki wykluczenia, niezalene od sytuacji na
rynku pracy i materialnych warunkw ycia, wymagajce
odrbnych instrumentw adresowanych do osb gorzej
wyksztaconych, mieszkacw wsi, niepenosprawnych,
uzalenionych od alkoholu i narkotykw oraz wchodzcych w
konflikt z prawem.
206. Najwikszy odsetek Polakw w wieku 16 i wicej lat
zagroonych jest wykluczeniem strukturalnym i fizycznym
(odpowiednio prawie 23 i 10,5 proc.), ale ju faktycznie
wykluczonych jest najwicej z powodw materialnych (7,4 proc.
wobec 5 proc. wykluczonych fizycznie, 1,3 proc. wykluczonych
strukturalnie i 4,6 proc. wykluczonych normatywnie). Osoby,
ktre uzna mona za wykluczone spoecznie, maja nisze
wskaniki dobrostanu psychicznego i funkcjonowania
spoecznego.

Diagnoza Spoeczna 2013 30
3. Metoda badania
Tomasz Panek, Janusz Czapiski, Irena E. Kotowska
3.1. Schemat, procedura i przebieg badania
Projekt badawczy Diagnoza Spoeczna jest wsplnym przedsiwziciem naukowym czonkw Rady Monitoringu
Spoecznego. Koncepcj badania i jego logistyk opracowaa Rada Monitoringu Spoecznego. Analiz danych
przeprowadzaj i raporty przygotowuj czonkowie Rady przy wsppracy z grup ekspertw.
Badanie ma charakter panelowy. W kolejnych jego rundach uczestnicz wszystkie dostpne gospodarstwa
domowe z poprzednichrund oraz gospodarstwa z nowej reprezentatywnej prby. Do tej pory zrealizowano siedem
rund badania: w 2000, 2003, 2005, 2007, 2009, 2011i 2013 r.
W badaniu zastosowano dwa kwestionariusze(Aneks 1). Pierwszy z nich stanowi rdo informacji o skadzie i
warunkach ycia gospodarstw domowych i wypeniany jest przez ankietera w czasie wywiadu z przedstawicielem
gospodarstwa domowego najlepiej zorientowanymw sytuacji gospodarstwa i jego czonkw. Kwestionariusz ten
dostarcza danych na temat struktury i warunkw ycia gospodarstwa domowego oraz na temat demograficzno-
spoecznej charakterystyki poszczeglnych jego czonkw. Drugi kwestionariusz, przeznaczony do indywidualnego
samowypenienia przez wszystkich dostpnych czonkw badanego gospodarstwadomowego, ktrzy ukoczyli 16
lat, suy do zdobyciainformacji o jakoci ycia poszczeglnych osb.
Badanie terenowe przeprowadzane jest w kadej rundzie w marcu lub marcu i kwietniu przez zawodowych
ankieterw GUS. Nadzr nad przebiegiem badania ankietowego sprawujeod strony organizacyjnej Biuro Bada i
Analiz Statystycznych przy PolskimTowarzystwieStatystycznym.
3.2. Schemat doboru prby do badania i zasady jej waenia
W pierwszej rundzie badania, przeprowadzonej w marcu 2000 r., uczestniczyo 3005
3
gospodarstw domowych z
10002 czonkami, a spord nich w badaniu indywidualnym wszystkie dostpne osoby, ktre ukoczyy 16 lat w
liczbie 6614.
Druga rundabadania, przeprowadzonaw marcu 2003 r., obja 3961gospodarstw (w tym 2396zpierwszej rundy
79,7 proc.) liczce cznie 13693 czonkw oraz 9587 osb w wieku 16 i wicej lat wypeniajcych ankiet
indywidualn (w tym odpowiednio: 8180 81,8 proc. i 4719 71,3 proc. z pierwszej rundy badania oraz
odpowiednio - 458 i 202 nowe osoby, ktre przybyy w gospodarstwach badanych w2000 r.).
W trzeciej rundzie badania, zrealizowanej w marcu 2005 r. zaoono, e obserwacj zostan objte wszystkie
gospodarstwa domowe uczestniczce w rundzie drugiej panelu oraz wszystkie gospodarstwa domowe, do ktrych
przenieli si czonkowie gospodarstw domowych, nalecych do wyjciowej prby panelowej, czyli powstajce na
skutek podziau wyjciowej panelowej prby gospodarstw
4
. Postanowiono take zbada ankiet indywidualn
wszystkich ich czonkw, ktrzy urodzili si nie pniej ni w marcu 1990 r. W efekcie do bazy danych wprowadzono
3113gospodarstw domowych, ktre bray udzia w drugiej rundzie(78,6proc. gospodarstw z drugiej rundy). W bazie
danych znalazy si informacje o 9939czonkach gospodarstw, o ktrych mielimy informacje z roku 2003 (72,6proc.
osb z drugiej rundy), o537 nowych czonkach tych gospodarstworaz o6388respondentachindywidualnych, ktrzy
wypenili ankiet w 2003 r. (66, 6 proc. wszystkich indywidualnych respondentw z drugiej rundy) i 231 nowych
indywidualnych respondentach z gospodarstw badanych w 2003 r. (gownie byy to osoby, ktre ukoczyy 16 lat
midzy drug i trzeci rund). Dodatkowo do badania zdecydowano si wczy 900 nowych gospodarstw domowych
i ich czonkw. W celu osignicia zaoonej liczebnoci 900 nowych gospodarstw domowych w trzeciej fazie panelu
wylosowano uzupeniajc 900 elementow prb podstawow oraz jedn prb rezerwow o tej samej strukturze i
liczebnociach. W bazie danych znalazo si 738 nowych gospodarstw z 2351 czonkami i 1572 indywidualnymi
respondentami. W sumie w bazie danych z rundy trzeciej znalazo si 3851 gospodarstw domowych z 12872
czonkami i 8820indywidualnych respondentw.
W 2007 r. przebadano 5532 gospodarstwa domowe z 18067 czonkami i indywidualnie 12645 czonkw tych
gospodarstw w wieku 16 i wicej lat. Z prby 2005 r. udao si zbada 2760 gospodarstw domowych(71,7proc.) z
8406tymi samymi czonkami (65,3proc.) i 5593tych samych respondentw indywidualnych (63,4 proc.) oraz 109
gospodarstw zaoonych przez czonkw gospodarstw domowych badanych w 2005 r. z 294 czonkami i 207
3
Wszystkie dane o liczebnociach prb obejmuj przypadki, ktre znalazy si w bazie danych, a nie wszystkie przypadki przebadane; cz
przebadanych przypadkw nie zostaa wprowadzona do bazy danych lub z niej usunita ze wzgldu na wadliwie wypenione ankiety lub problemy
zwizane z identyfikacj gospodarstw i respondentw indywidualnych. Wielkoci dotyczce liczby gospodarstw i ich czonkw z poprzednich rund
rni si nieznacznie od tych, ktre podano w raportach Diagnoza Spoeczna 2000, 2003, 2005, 2007 i 2009, poniewa po opublikowaniu tamtych
raportw dokonano ponownej weryfikacji baz danych pod ktem identyfikowalnoci przypadkw i spjnoci logicznej danych, czciowo usuwajc, a
czciowo przywracajc ok. 2,5 proc. badanych jednostek (gospodarstw i osb).
4
Definicj panelowej prby gospodarstw domowych przedstawiono w rozdz. 3.2.
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T., Czapiski, J., Kotowska, I. E. (2013). Metoda badania. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako
ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 30-39 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.96
Diagnoza Spoeczna 2013 31

indywidualnymi respondentami. W panelowej prbie z 2005 przybyo 883 czonkw i 452 indywidualnych
respondentw. Z wylosowanej do badania w 2007 r. nowej prby 3000 gospodarstw domowych zrealizowano badanie
w 2663 z 8822 czonkami i 6844 indywidualnymi respondentami w wieku 16 i wicej lat.
W 2009 r. przebadano 12381 gospodarstw domowych z 36778 czonkami i indywidualnie 26243 czonkw tych
gospodarstw w wieku 16 i wicej lat. Udao si ponownie dotrze do 3686 gospodarstw domowych z prby 2007 r.
(66,6 proc.) z 11126 tymi samymi czonkami (61,6 proc.) i 7638 tych samych indywidualnych respondentw (60,4
proc.).
W 2011 r. przebadano 12386 gospodarstw domowych z 36753 czonkami i indywidualnie 26453 czonkw tych
gospodarstw w wieku 16 i wicej lat. Z prby 2009 r. udao si ponownie dotrze do 8504 gospodarstw domowych
(68,7 proc.) z 24074 tymi samymi czonkami (65,5 proc.) i 16440 tych samych indywidualnych respondentw (62,6
proc.).
W 2013 r. przebadano 12355 gospodarstw domowych z 36293 czonkami i indywidualnie 26307 czonkw tych
gospodarstw w wieku 16 i wicej lat. Z prby 2011 r. udao si ponownie dotrze do 9137 gospodarstw domowych
(73,77 proc.) z 24980 tymi samymi czonkami (67,97 proc.) i 18102 tymi samymi indywidualnymi respondentami
(68,4 proc.).
Z pierwotnej prby z pierwszej rundy udao si wykona badania po czternastu latach w 2013 r., w 642
gospodarstwach domowych (21,4 proc.) z 1592 tymi samymi czonkami (15,9 proc.) i z udziaem 1041 tych samych
indywidualnych respondentw (15,7 proc.).
cznie we wszystkich siedmiu rundach przebadano 23804 gospodarstw z 75003 czonkami i 56038
indywidualnych respondentw.
Gospodarstwa domowe byy wybierane do bada z uyciem losowania warstwowego dwustopniowego. Przed
losowaniem gospodarstwa powarstwowano wedug wojewdztw, a nastpnie w ramach wojewdztw wedug klasy
miejscowoci zamieszkania, wyrniajc due miasta (powyej 100 tys. mieszkacw), mae miasta (poniej 100 tys.
mieszkacw) oraz wie. Jednostkami losowania pierwszego stopnia w warstwach miejskich w poszczeglnych
wojewdztwach byy rejony statystyczne (obejmujce co najmniej 250 mieszka), a w warstwach wiejskich obwody
statyczne. Na drugim stopniu losowano systematycznie po dwa mieszkania z uporzdkowanej losowo listy mieszka,
niezalenie wewntrz kadej z warstw utworzonych na pierwszym stopniu.
W pierwszej fazie badania (2000 r.) zastosowano losowanie tej samej liczby gospodarstw domowych z kadego
wojewdztwa, aby uzyska stosunkowo due liczebnoci gospodarstw take w wojewdztwach o relatywnie niskich
liczebnociach gospodarstw domowych. Zaoono, e oszacowania parametrw dla Polski ogem bd otrzymywane
jako rednie waone z danych wojewdzkich. W kolejnych szeciu etapach badania (2003, 2005, 2007, 2009, 2011 i
2013 r.) liczebnoci nowych gospodarstw domowych wylosowanych do prby w poszczeglnych wojewdztwach
byy wprost proporcjonalne do udziau liczebnoci gospodarstw w wojewdztwach do liczebnoci gospodarstw w
skali caego kraju, czyli w populacji generalnej. W przypadku odmw gospodarstw domowych uczestnictwa w
badaniu podmieniano je gospodarstwami z prb rezerwowych, nalecymi do tego samego rejonu statystycznego.
Od 2009 r. ze wzgldu na znaczce zwikszenie nowej prby gospodarstw domowych zwikszono zarwno liczb
warstw jak i liczb mieszka losowanych z poszczeglnych warstw na drugim stopniu losowania. Jednostkami
losowania pierwszego stopnia byy obwody spisowe, ktre losowano z prawdopodobiestwami proporcjonalnymi do
liczby znajdujcych si w nich mieszka. W ramach warstw miejskich wyrniono due miasta liczce powyej 100
tys. mieszkacw, redniej wielkoci miasta liczce 20-100 tys. mieszkacw oraz mae miasta poniej 20 tys.
mieszkacw. Ponadto w piciu najwikszych miastach warstwy stanowiy dzielnice. Na drugim stopniu losowano
po 3 mieszkania z obwodw spisowych w duych miastach, po 4 mieszkania z obwodw w rednich miastach oraz
po 5 mieszka z obwodw w najmniejszych miastach. W obwodach wiejskich losowano po 6 mieszka.
3.2.1. Zasady zdefiniowania prby panelowej
W proponowanym w badaniu podejciu panelowym obserwowana panelowa prba gospodarstw domowych (tj.
gospodarstw domowych, ktre wziy udzia w drugiej rundzie badania) stanowi pewien dynamicznie zmieniajcy si
wycinek populacji polskich gospodarstw domowych. Tym samym przyjto zaoenie nieuzupeniania panelowej
prby gospodarstw domowych w kolejnych rundach badania, gdy gospodarstwa domowe z panelowej prby ulegaj
naturalnemu wymarciu lub odmawiaj dalszego uczestnictwa w badaniu. Pierwsz z tych sytuacji traktujemy jako
naturalne wymieranie czci populacji gospodarstw domowych. Natomiast w drugim przypadku, aby ubytki z
gospodarstw domowych nie miay wpywu na ocen dynamiki zmian zjawisk i procesw, proponujemy stosowanie
odpowiedniego system waenia wynikw. Jednoczenie do wyjciowej panelowej prby gospodarstw domowych s
doczane w kolejnych rundach badania (poczwszy od rundy trzeciej) nowe gospodarstwa domowe, do ktrych
przenieli si czonkowie gospodarstw domowych nalecych do wyjciowej panelowej prby gospodarstw
domowych, czyli powstajce na skutek podziau wyjciowej panelowej prby gospodarstw.
Dynamiczny sposb traktowania prby panelowej wymaga nie tylko wyjciowego zdefiniowania prby zarwno
gospodarstw domowych (tzw. panelowa prba gospodarstw domowych) oraz ich czonkw (tzw. panelowa prba
osb), ale take ustalenia regu traktowania tych jednostek badania w kolejnych jego rundach. Definicje te znajduj
si w Aneksie 2 (zasady zdefiniowania prby panelowej).
Diagnoza Spoeczna 2013 32

3.2.2. Systemy waenia prby
3.2.2.1. Przesanki stosowania wag w badaniach panelowych
W badaniu panelowym, opierajcym si na prbie obserwowanej w duszym okresie, powstaj problemy z
reprezentatywnoci prby i dokadnoci wynikw, niespotykane w badaniach przekrojowych ( (Kalton i Brick,
1995; Verma, Betti i Ghellini, 2007). Na skutek dugotrwaoci badania z prby w kolejnych rundach panelu ubywaj
jednostki na skutek odmw uczestnictwa w badaniu (gospodarstwa domowe i/lub ich czonkowie). Dochodzi take
do zmian miejsca zamieszkania gospodarstw domowych i utraty kontaktu z nimi lub rozpadu gospodarstw domowych
w trakcie badania. Jednoczenie do prby zostaj wczane nowe gospodarstwa, tworzone przez osoby nalece do
panelowej prby osb. Wreszcie zmianom ulega struktura badanych gospodarstw domowych.
Wszystkie te czynniki powoduj zmniejszanie si reprezentatywnoci prby w kolejnych rundach panelu oraz
nieporwnywalno prb i opartych o nie wynikw pomidzy kolejnymi rundami panelu.
Jeli ubytki maj charakter nielosowy i ich czstotliwo zaley od obserwowalnych waciwoci badanych
jednostek, to systematyczne obcienia wynikw mog by eliminowane przez odpowiednie waenie surowych
danych z kolejnych rund panelu. Podobnie gospodarstwa domowe wczane do panelowej prby gospodarstw musz
uzyska odpowiedni wag, aby nie zachwia struktury prby.
System wag musi by konstruowany dla kadego etapu badania zarwno dla analiz przekrojowych jak i
longitudinalnych. Wagi dla pierwszej rundy panelu (dla pocztkowej prby) maj na celu przywrcenie w trakcie
oblicze pierwotnej struktury prby, znieksztaconej odmowami uczestnictwa w badaniu (odmowami badanych
gospodarstw i ich czonkw). Waenie w pierwszym etapie badania moe mie take na celu skorygowanie rozkadw
cech z prby (tak gospodarstw jak i osb) w oparciu o dane dostpne z niezalenych i wiarygodnych rde o
rozkadach tych cech dla populacji. Tego typu waenie eliminuje bdy losowe tkwice w dobranej prbie.
W kolejnych rundach panelu waenie ma na celu korygowanie znieksztace prby powstajcych na skutek
ubytku badanych jednostek (gospodarstw domowych i osb) powodowanych odmowami i utrat kontaktu z nimi oraz
wczaniem do prby nowo tworzonych gospodarstw przez osoby nalece do panelowej prby osb oraz zmianami
struktury badanych gospodarstw. Zmiany powodowane wymieraniem jednostek nie powinny by korygowane, gdy
ubytki tego typu s reprezentatywne dla populacji.
3.2.2.2. Wagi przekrojowe
Uzyskane w badaniu wyniki w celu zachowania ich reprezentatywnoci w skali kraju oraz dla poszczeglnych
wojewdztw i wyrnionych klas miejscowoci zamieszkania podlegay odpowiedniemu waeniu.
Waga pocztkowa gospodarstwa wylosowanego z danej warstwy jest rwna odwrotnoci frakcji wyboru
mieszkania, zamieszkiwanego przez to gospodarstwo domowe, w tej warstwie. Wagi pocztkowe zostay nastpnie
skorygowane ze wzgldu na odmowy gospodarstw domowych uczestnictwa w badaniu, przy jednoczesnym
wyczerpaniu prb rezerwowych, lub wzicia przez nie udziau w badaniu (zosta zrealizowany kwestionariusz
gospodarstwa domowego), lecz nie przeprowadzenia w nich adnego wywiadu indywidualnego. W celu oszacowania
wskanika kompletnoci odpowiedzi prba gospodarstw domowych zostaa podzielona na grupy, ze wzgldu na klas
miejscowoci zamieszkania gospodarstwa domowego, przy czym wyrniono 6 takich klas. Zaoono, e
prawdopodobiestwo kompletnoci odpowiedzi kadej z klas jest stae. Innymi sowy zaobserwowany wewntrz
danej klasy wskanik kompletnoci odpowiedzi stanowi oszacowanie wskanika kompletnoci odpowiedzi dla
kadego gospodarstwa nalecego do tej klasy.
Skorygowane wagi pocztkowe gospodarstw domowych zostay obliczone dla poszczeglnych miejscowoci
zamieszkania poprzez podzielenie ich wag pocztkowych przez odpowiednie wskaniki kompletnoci odpowiedzi dla
tych miejscowoci zamieszkania.
W kolejnym etapie dokonano kalibracji skorygowanych wag pocztkowych celem zwikszenia precyzji
estymacji, wykorzystujc zewntrzne rda informacji. Zastosowana w badaniu metoda kalibracji zintegrowanej
prowadzi do jednoczesnego szacunku wag dla gospodarstw domowych i ich czonkw. Wartoci zmiennych
dotyczce osb s w pierwszym kroku agregowane w ramach poszczeglnych gospodarstw domowych poprzez
obliczanie wartoci ogem tych zmiennych w ramach gospodarstw (jak na przykad liczba kobiet/mczyzn w
gospodarstwie). Nastpnie przeprowadzana jest kalibracja na poziomie gospodarstwa wykorzystujc zmienne
dotyczce gospodarstw oraz zmienne dotyczce osb w formie zagregowanej. Zalet tej techniki jest zapewnienie
zgodnoci pomidzy estymacj dotyczc gospodarstw domowych oraz estymacj dotyczc osb, gdy wszyscy
czonkowie gospodarstw domowych (osoby) otrzymuj te same wagi przekrojowe co gospodarstwa, do ktrych
nale. W badaniu wykorzystano nastpujce zmienne kalibracji:
na poziomie gospodarstwa domowego: wielko gospodarstwa domowego (wyrniono 4 kategorie wielkoci: 1-
osobowe, 2-osobowe, 3-osobowe i 4-osobowe), wojewdztwo zamieszkania, typ obszaru zamieszkania (obszar
wiejski i obszar miejski),
na poziomie osb: pe, grupa wiekowa (wyrniono 14 grup wieku: poniej 16 lat, 16-19 lat, jedenacie
picioletnich grup, 75 lat i wicej).
Diagnoza Spoeczna 2013 33

Informacje dotyczce zmiennych kalibracji pochodziy z Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka
2002 oraz z biecych szacunkw demograficznych.
W efekcie zastosowania procedury kalibracji zintegrowanej otrzymano skalibrowane przekrojowe wagi
gospodarstw domowych.
W kolejnym kroku skalibrowane wagi przekrojowe podlegaj procedurze korekty wag ekstremalnych. Zbyt due
zrnicowanie wag jest niekorzystne dla wynikw estymacji, gdy zwiksza wariancj estymatorw. Podstaw oceny
czy wag danej zmiennej naley uzna za ekstremaln by szacunek dla kadej ze zmiennych stosunku ilorazu tej
wartoci skalibrowanej tej zmiennej i redniej z wartoci wag wszystkich zmiennych po kalibracji do ilorazu jej
wartoci przed kalibracj i redniej z wartoci wag wszystkich zmiennych przed kalibracj. Jeeli warto tego
stosunku przekroczya warto z przedziau [0,3; 3] odpowiednio j korygowano (zmniejszano lub zwikszano) aby
rozwaany stosunek osign blisz granic (grn lub doln) dopuszczalnego przedziau zmiennoci. W wyniku
stosowania procedury obliczania wag ekstremalnych otrzymujemy ostateczne wagi bazowe (tzw. wagi kocowe).
Przedstawiona procedura obliczania wag bazowych jest stosowana oddzielnie dla kadej z prb wczanych do
badania w kolejnej rundzie panelu. W kocowej fazie szacunku wag przekrojowych prby pochodzce z kolejnych
lat s czone, a wagi przekrojowe pochodzcych z nich gospodarstw domowych i osb poddawane s jednoczesnej
kalibracji zintegrowanej, a nastpnie procedurze obcinania wag ekstremalnych otrzymujc kocowe wagi
przekrojowe dla danego roku (fazy panelu).
Taki sposb postpowania zapewni zaoon liczebno prby oraz jej reprezentatywno w skali kraju oraz w
wyrnionych przekrojach klasyfikacyjnych.
3.2.2.3. Wagi longitudinalne
Wagi longitudinalne maj za zadanie utrzymanie reprezentatywnoci prby przez cay okres trwania panelu (Ernst,
1989; Verma, Betti i Ghellini, 2007). Punkt wyjcia dla konstrukcji wag longitudinalnych dla 2013 r. stanowiy
przekrojowe wagi ostateczne dla 2011 r.
W badaniu przyjto jako podstawow regu postpowania obserwacj w kolejnych rundach panelu tej samej
wyjciowej panelowej prby osb
5
. Aby zminimalizowa wpyw na wyniki porwna w czasie zmniejszania si
liczebnoci prby poprzez wypadanie z niej badanych osb, przekrojowe wagi przypisane tym osobom s
odpowiednio korygowane. Opierajc si na longitudinalnych wagach osb nalecych do prby panelowej szacowane
s wagi longitudinalne dla osb nienalecych do wyjciowej panelowej prby osb.

5
Por. rozdz. 3.3.
Diagnoza Spoeczna 2013 34

3.3. Podstawowe pojcia i klasyfikacje
W badaniu wyrnione zostay dwa podstawowe typy jednostek: gospodarstwa domowe oraz ich czonkowie, ktrzy
ukoczyli 16 lat. Badaniu podlegay gospodarstwa jednoosobowe oraz wieloosobowe. Za gospodarstwo domowe
jednoosobowe uwaa si osob utrzymujc si samodzielnie, tzn. nieczc z nikim swoich dochodw, bez wzgldu
na to, czy mieszka sama czy te z innymi osobami. Natomiast pod pojciem gospodarstwa domowego
wieloosobowego rozumie si zesp osb mieszkajcych razem i wsplnie utrzymujcych si. W badaniu
zastosowano nastpujce przekroje klasyfikacyjne gospodarstw domowych:
- grupa spoeczno-ekonomiczna wyodrbniona na podstawie gwnego rda utrzymania,
- typ gospodarstwa domowego ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej,
- klasa miejscowoci zamieszkania,
- wojewdztwo zamieszkania,
- aktywno ekonomiczna.
rdo utrzymania gospodarstwa stanowio podstaw do wyodrbnienia siedmiu podstawowych grup spoeczno-
ekonomicznych:
- gospodarstwa domowe, ktrych wycznym lub gwnym (przewaajcym) rdem utrzymania jest dochd
z pracy najemnej w sektorze publicznym lub prywatnym, z wykonywania pracy nakadczej oraz na
podstawie umw agencyjnych gospodarstwa pracownikw,
- gospodarstwa domowe, ktrych wycznym lub gwnym (przewaajcym) rdem utrzymania jest dochd
z gospodarstwa rolnego o powierzchni uytkw rolnych powyej 1 ha (cznie z uytkownikami dziaek do
1 ha uytkw rolnych i wacicielami zwierzt gospodarskich nieposiadajcych uytkw rolnych, jeli
dochd z nich stanowi wyczne lub gwne rdo utrzymania) gospodarstwa rolnikw,
- gospodarstwa domowe, ktrych wycznym lub gwnym (przewaajcym) rdem utrzymania jest praca
na wasny rachunek poza rolnictwem lub wykonywanie wolnego zawodu gospodarstwa pracujcych na
wasny rachunek,
- gospodarstwa domowe, ktrych wycznym lub gwnym (przewaajcym) rdem utrzymania jest
emerytura gospodarstwa emerytw,
- gospodarstwa domowe, ktrych wycznym lub gwnym (przewaajcym) rdem utrzymania jest renta
gospodarstwa rencistw,
- gospodarstwa domowe, ktrych wycznym lub gwnym (przewaajcych) rdem utrzymania s rda
niezarobkowe poza emerytur lub rent gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych rde.
Typ gospodarstwa obejmuje nastpujce kategorie:
- gospodarstwa jednorodzinne: maestwa bez dzieci, maestwa z dziemi (jedno dziecko, dwoje oraz troje
i wicej dzieci),
- rodziny niepene,
- gospodarstwa wielorodzinne,
- gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe,
- gospodarstwa nierodzinne wieloosobowe.

W innym podziale:
- gospodarstwa jednorodzinne: maestwa bez dzieci, maestwa z dziemi (jedno dziecko, dwoje oraz troje
i wicej dzieci), konkubinaty bez dzieci i konkubinaty z dziemi,
- rodziny niepene,
- gospodarstwa wielorodzinne,
- gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe,
- gospodarstwa nierodzinne wieloosobowe.

W jeszcze innym podziale:
- gospodarstwa jednorodzinne: maestwa bez dzieci, maestwa z dziemi (jedno dziecko, dwoje oraz troje
i wicej dzieci), konkubinaty bez dzieci i konkubinaty z dziemi,
- rodziny niepene,
- gospodarstwa wielorodzinne bez dzieci i wielorodzinne z dziemi,
- gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe,
- gospodarstwa nierodzinne wieloosobowe.

W ramach typu aktywnoci ekonomicznej dokonano podziau badanych gospodarstw domowych na gospodarstwa
bez bezrobotnych i gospodarstwa z bezrobotnymi.
Klasa miejscowoci zamieszkania jest rozpatrywana w przekroju miasto-wie, z jednoczesnym podziaem
orodkw miejskich ze wzgldu na wielko: powyej 500 tys. mieszkacw, 200-500 tys. mieszkacw, 100-200
tys. 20-100 tys. i poniej 20 tys. Klasyfikacja wedug klasy miejscowoci zamieszkania oraz wojewdztwa jest
wsplna dla gospodarstw domowych oraz ich czonkw.
Diagnoza Spoeczna 2013 35

Dodatkowo wyrniono nastpujce kryteria klasyfikacji czonkw gospodarstw domowych:
- pe,
- wiek,
- poziom wyksztacenia,
- poziom dochodw w gospodarstwie na osob,
- status spoeczno-zawodowy,
- niepenosprawno.
W klasyfikacji ze wzgldu na poziom wyksztacenia wyrniono cztery kategorie:
- podstawowe i nisze,
- zasadnicze zawodowe,
- rednie,
- wysze i policealne.
W klasyfikacji osb ze wzgldu na poziom dochodw w gospodarstwie wyodrbniono trzy klasy gospodarstw: o
dochodach na osob do pierwszego (dolnego) kwartyla rozkadu dochodw, wikszych od pierwszego kwartyla i
mniejszych od trzeciego kwartyla oraz wikszych od trzeciego kwartyla.
Wyrniono nastpujce kategorie statusu spoeczno-zawodowego czonkw gospodarstw domowych:
- pracownicy sektora publicznego,
- pracownicy sektora prywatnego,
- prywatni przedsibiorcy bez rolnikw,
- rolnicy,
- rencici,
- emeryci,
- bezrobotni (zarejestrowani w urzdach pracy lub - w niektrych analizach - wyrnieni wg kryteriw
BAEL),
- uczniowie i studenci,
- inni bierni zawodowo.
Diagnoza Spoeczna 2013 36

3.4. Charakterystyka prby wedug gwnych klasyfikacji
3.4.1. Charakterystyka prby gospodarstw domowych
W tabelach 3.4.1-3.4.3 przedstawiono charakterystyk caej prby gospodarstw domowych i ich czonkw w
najwaniejszych przekrojach spoeczno-demograficznych po zwaeniu za pomoc wagi przekrojowej.
Tabela 3.4.1. Gospodarstwa domowe wedug grupy spoecznoekonomicznej i klasy miejscowoci zamieszkania
Grupa spoeczno-ekonomiczna
Klasa miejscowoci zamieszkania Ogem
Miasta
powyej
500 tys.
Miasta
200-500
tys.
Miasta
100-200
tys.
Miasta
20-100
tys.
Miasta
poniej 20
tys.
Wie N proc.
Pracownicy 1098 778 564 1258 767 1817 1098 50,2
Rolnicy 10 3 4 13 24 551 10 4,8
Pracujcy na wasny rachunek 112 72 60 124 94 227 112 5,5
Emeryci 462 400 334 863 478 1074 462 28,9
Rencici 49 53 67 185 91 295 49 5,9
Utrzymujcy si z
niezarobkowych rde
73 65 49 120 72 199 73 4,6
Ogem N 1804 1371 1078 2563 1526 4163 12505
Ogem proc. 14,4 11,0 8,6 20,5 12,2 33,3 100,0
Tabela 3.4.2. Gospodarstwa domowe wedug typu i klasy miejscowoci zamieszkania
Typ gospodarstwa
Klasa miejscowoci zamieszkania Ogem
Miasta
powyej
500 tys.
Miasta
200-500
tys.
Miasta
100-200
tys.
Miasta
20-100
tys.
Miasta
poniej 20
tys.
Wie N
proc.
Jednorodzinne
Maestwa bez dzieci 305 253 202 513 295 570 2138 17,2
Maestwa z 1 dzieckiem 305 227 188 416 282 643 2061 16,6
Maestwa z 2 dzieci 207 171 129 340 211 657 1715 13,8
Maestwa z 3 i wicej dzieci 43 37 39 108 104 442 773 6,2
Konkubinaty bez dzieci 86 40 19 54 7 13 219 1,8
Konkubinaty z dziemi 32 18 26 29 19 47 171 1,4
Rodziny niepene 166 172 143 287 162 483 1413 11,4
Wielorodzinne 40 40 46 145 84 545 900 7,2
Nierodzinne
Jednoosobowe 562 364 253 576 305 640 562 21,7
Wieloosobowe 53 42 30 71 34 119 53 2,8
Tabela 3.4.3. Gospodarstwa domowe wedug wojewdztw i klasy miejscowoci zamieszkania
Wojewdztwo
Klasa miejscowoci zamieszkania Ogem
Miasta
powyej
500 tys.
Miasta
200-500
tys.
Miasta
100-200
tys.
Miasta
20-100
tys.
Miasta
poniej
20 tys.
Wie N proc.
Dolnolskie 267 0 102 244 162 257 1032 8,2
Kujawsko-pomorskie 0 219 47 86 106 242 700 5,5
Lubelskie 0 155 0 127 75 330 687 5,4
Lubuskie 0 0 97 62 72 107 338 2,7
dzkie 318 0 0 212 62 261 853 6,7
Maopolskie 330 1 33 111 98 458 1031 8,2
Mazowieckie 712 102 44 265 148 539 1810 14,3
Opolskie 0 0 51 73 69 129 322 2,5
Podkarpackie 0 0 51 153 85 313 602 4,8
Podlaskie 0 110 0 85 53 137 385 3,0
Pomorskie 0 258 5 186 89 211 749 5,9
lskie 0 310 468 445 99 303 1625 12,9
witokrzyskie 0 61 10 70 58 203 402 3,2
Warmisko-mazurskie 0 1 122 97 88 173 481 3,8
Wielkopolskie 202 0 31 259 161 389 1042 8,2
Zachodniopomorskie 0 162 35 108 105 167 577 4,6
Diagnoza Spoeczna 2013 37


Rozkad gospodarstw wedug rda utrzymania jest zbliony do uzyskiwanego w badaniach budetw
gospodarstw domowych. Gospodarstwa pracownikw wystpoway najczciej; kolejn co do czstoci
wystpowania grup byy gospodarstwa emerytw. Te dwie grupy stanowi cznie 79,3 proc. badanej prby
gospodarstw.
Dwie trzecie gospodarstw zamieszkiwao w miastach, przy czym jedna czwarta w miastach liczcych wicej ni
200 tys. mieszkacw. Udzia gospodarstw z miast maych i najmniejszych, tzn. liczcych 20-100 tys. i poniej 20
tys. mieszkacw wynosi odpowiednio 20,4 i 12,2 proc.
Wrd gospodarstw zbadanych w 2013 r. 68,4 proc. tworzonych jest przez jedn rodzin. Istotna rnica midzy
wsi i miastem dotyczy gospodarstw wielorodzinnych, ktrych jest nieproporcjonalnie wiele na wsi, i gospodarstw
nierodzinnych jednoosobowych, ktrych na wsi jest nieproporcjonalnie mao.
Najliczniej s reprezentowane gospodarstwa z wojewdztwa mazowieckiego i lskiego (odpowiednio 14,3 i 12,7
proc. ogu gospodarstw), nastpnie z wojewdztw wielkopolskiego, dolnolskiego, maopolskiego i dzkiego.
3.4.2. Charakterystyka prby czonkw gospodarstw domowych
Wrd 36670 czonkw badanych gospodarstw w prbie zwaonej kobiety stanowiy 51,7 proc. Ponad jedna trzecia
kobiet i mczyzn (40,2 proc.) zamieszkiwaa na wsi (tabela. 3.4.4). Co pita kobieta i co pity mczyzna byli w
wieku niemobilnym (45-59 lat), udzia kobiet i mczyzn w wieku 60 lat i wicej wynis odpowiednio 24 i 17,6 proc.
Udzia dzieci i modziey w wieku do 24 lat nie przekracza 30 proc. w skali caego kraju.
Istotn charakterystyk czonkw gospodarstw domowych jest poziom wyksztacenia. Zauwaalne zmiany, jakie
nastpiy w cigu czterech ostatnich lat, dotycz osb z najnisz oraz najwysz kategori wyksztacenia. Zmniejszy
si wyranie udzia respondentw z wyksztaceniem co najwyej podstawowym a wzrs odsetek osb z
wyksztaceniem policealnym i wyszym, zarwno wrd kobiet jak i mczyzn. Utrzymay si rnice w strukturze
wyksztacenia wedug pci. Wyksztaceniem nieprzekraczajcym zasadniczego zawodowego charakteryzuje si 48,5
proc. czonkw badanych gospodarstw domowych (43,6 proc. kobiet i 53,8 proc. mczyzn) (w 2009 r. 53,0 proc.
ogem, 48,4 proc. kobiet i 58,1 proc. mczyzn), ale znacznie rzadziej s to osoby z wyksztaceniem co najwyej
podstawowym. Osoby z wyksztaceniem wyszym i policealnym stanowi obecnie 22,1 proc. (25,9 proc. kobiet i 17,9
proc. mczyzn), podczas gdy w 2009 r. byo takich osb ogem 18,5 proc.
Tylko 41,3 proc. (37,7 proc. w 2009 r.) ogu zbadanych stanowiy osoby bdce pracownikami najemnymi,
prywatnymi przedsibiorcami lub rolnikami. Udzia rencistw i emerytw wynis 22,9 proc. (23,7 proc. w 2009 r.),
mniejsza ni cztery i dwa lata temu jest frakcja studentw i uczniw (16,3 proc. wobec ponad 20 proc. w poprzednich
latach). Udzia osb bezrobotnych wzrs do poziomu 6,1, rwnie innych biernych zawodowo wzrs niemal do
poziomu z 2009 r. (13,6 proc. i 13,9 w 2009 r.).
Obok formalnego wyksztacenia istotnym czynnikiem decydujcym o szansach na rynku pracy s inne
umiejtnoci, ktre mona okreli mianem cywilizacyjnych, np. prawo jazdy, znajomo jzykw obcych czy
umiejtno pracy na komputerze. W badaniu z 2013 r., podobnie jak w trzech poprzednich edycjach, pytano o te
umiejtnoci, przy czym pominiemy tutaj kwesti moliwoci posugiwania si komputerem, bowiem jest ona
rozpatrywana odrbnie w ramach analiz dotyczcych rozwoju spoeczestwa informacyjnego.
Prawem jazdy legitymuje si 49,7 proc. czonkw gospodarstw (o prawie 3 p.p.
6
wicej ni dwa lata temu), niemal
o 2/3 wicej mczyzn ni kobiet (tabela 3.4.5). Najwikszy odsetek osb zna czynnie jzyk angielski (18,8 proc.),
na drugim miejscu jest niemiecki (7,2 proc). Na trzecim miejscu znalaz si j. rosyjski, ktry czynnie zna 6,0 proc. W
stosunku do 2011 r. wzrosa znajomo tylko nieco jzyka angielskiego; znajomo czynna pozostaych jzykw
spada. Nieznacznie wzrosa w stosunku do 2011 r. liczba internautw (o 2,5 p.p.).
Stosunkowo najsabsze zrnicowanie odsetka respondentw posiadajcych dan umiejtno wedug
rozwaanych cech demograficzno-spoecznych (z wyjtkiem pci i poziomu wyksztacenia) dotyczy prawa jazdy.
Znajomo jzykw rni si wyranie w wyodrbnionych grupach respondentw. W miar wzrostu wyksztacenia i
dochodu na osob zwiksza si take udzia osb znajcych jzyki obce. Odsetek osb znajcych jzyki obce spada
wraz ze zmniejszaniem si klasy miejscowoci, jest zdecydowanie najmniejszy wrd mieszkacw wsi. Rolnicy,
emeryci, rencici i inni bierni zawodowo odbiegaj znaczco in minus pod wzgldem znajomoci jzykw obcych od
osb pracujcych poza rolnictwem.
Znajomo j. angielskiego jest w najwikszych miastach ponad dwuipkrotnie czstsza ni na wsi. Wyrniaj
si te pod tym wzgldem in plus woj. mazowieckie, pomorskie i podlaskie, a in minus woj. lubuskie i warmisko-
mazurskie. Znajomo j. niemieckiego jest najpowszechniejsza w wojewdztwach zachodnich (przoduje woj.
opolskie) i pomorskim. Jzyk rosyjski jest najbardziej popularny w woj. podlaskim.
Odsetek internautw najsilniej rnicuje poziom wyksztacenie, wiek i zamono gospodarstwa domowego.
Najbardziej wzrs procent internautw w grupie osb w wieku 35-64 lata oraz wrd pracownikw najemnych i
rolnikw.


6
p.p. oznacza punkty procentowe
Diagnoza Spoeczna 2013 38

Tabela 3.4.4. Ludno w gospodarstwach domowych wedug cech demograficzno-spoecznych
7

Cechy demograficzno-
spoeczne
Kobiety Mczyni Ogem
proc.
2013
proc.
2011
proc.
2009
proc.
2013
proc.
2011
proc.
2009
proc.
2013
proc.
2011
proc.
2009
Wiek
Do 24 lat 26,0 27,8 29,1 29,1 31,0 32,5 27,5 29,3 30,7
25-34 16,0 15,4 15,3 17,3 17,1 16,6 16,6 16,2 15,9
35-44 13,5 12,5 12,3 14,8 13,8 13,5 14,2 13,1 12,8
45-59 20,6 21,9 22,3 21,2 22,2 22,6 20,9 22,0 22,4
60-64 6,9 6,0 4,9 6,3 5,4 4,4 6,6 5,7 4,7
65 lat i wicej 17,1 16,4 16,1 11,3 10,6 10,4 14,3 13,6 13,4
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500tys. 12,4 12,1 12,0 11,4 10,8 10,7 11,9 11,5 11,4
Miasta 200-500 tys. 9,5 9,8 10,4 9,1 9,3 9,8 9,3 9,6 10,1
Miasta 100-200 tys. 8,2 7,7 7,2 7,6 7,3 6,9 7,9 7,5 7,1
Miasta 20-100 tys. 19,1 19,3 18,9 18,6 19,0 18,6 18,8 19,1 18,8
Miasta poniej 20 tys. 11,8 12,6 12,4 12,1 13,0 12,8 11,9 12,8 12,6
Wie 39,1 38,5 39,1 41,3 40,6 41,0 40,2 39,5 40,1
Wojewdztwo
Dolnolskie 7,6 7,5 7,6 7,5 7,4 7,4 7,5 7,5 7,5
Kujawsko-pomorskie 5,5 5,4 5,4 5,6 5,3 5,4 5,5 5,4 5,4
Lubelskie 5,5 5,6 5,6 5,5 5,7 5,7 5,5 5,7 5,7
Lubuskie 2,6 2,5 2,6 2,7 2,6 2,6 2,6 2,6 2,6
dzkie 6,6 6,7 6,8 6,4 6,5 6,6 6,5 6,6 6,7
Maopolskie 8,8 8,4 8,5 8,7 8,5 8,5 8,7 8,5 8,5
Mazowieckie 13,8 13,5 13,5 13,6 13,4 13,3 13,7 13,5 13,4
Opolskie 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7 2,7
Podkarpackie 5,5 5,5 5,5 5,6 5,6 5,6 5,5 5,6 5,5
Podlaskie 3,1 3,1 3,2 3,1 3,2 3,2 3,1 3,1 3,2
Pomorskie 6,1 5,9 5,9 6,1 5,9 5,9 6,1 5,9 5,9
lskie 12,1 12,4 12,3 11,9 12,3 12,3 12,0 12,4 12,3
witokrzyskie 3,3 3,5 3,4 3,3 3,5 3,5 3,3 3,5 3,4
Warmisko-mazurskie 3,7 3,8 3,7 3,8 3,9 3,8 3,8 3,8 3,8
Wielkopolskie 8,9 9,1 8,9 9,0 9,1 9,0 8,9 9,1 9,0
Zachodniopomorskie 4,4 4,4 4,5 4,5 4,4 4,5 4,4 4,4 4,5
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 20,3 22,4 24,2 16,0 17,8 19,7 18,3 20,2 22,0
Zasadnicze zaw./gimnazjum 23,3 23,1 24,2 37,8 37,9 38,4 30,2 30,2 31,0
rednie oglnoksztacce 30,4 31,0 30,0 28,3 27,3 26,9 29,4 29,2 28,5
Wysze i policealne 25,9 23,5 21,7 17,9 17,0 15,1 22,1 20,4 18,5
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sekt. publicznego. 12,4 11,3 12,1 9,1 9,4 9,7 10,8 10,4 10,9
Pracownicy sekt. prywatnego 17,7 15,6 14,5 27,4 25,4 23,8 22,4 20,3 19,0
Prywatni przedsibiorcy 2,4 2,1 1,9 5,4 5,4 5,2 3,9 3,7 3,5
Rolnicy 3,6 2,4 2,4 4,8 3,9 4,4 4,2 3,1 3,4
Rencici 6,4 6,7 7,3 5,0 5,1 5,7 5,7 5,9 6,6
Emeryci 20,1 20,0 20,2 13,8 13,8 13,7 17,1 17,0 17,1
Uczniowie i studenci 16,0 21,2 19,9 16,6 21,9 21,7 16,3 21,5 20,8
Bezrobotni 6,3 5,8 5,2 6,0 4,9 4,4 6,1 5,4 4,8
Inni bierni zawodowo 15,1 15,0 16,3 11,9 10,2 11,4 13,6 12,7 13,9
Ogem N*
2009 19244 17534 36778
2011 19268 17475 36753
2013 18974 17596 36670
Ogem proc.
2009 51,9 48,2
2011 51,9 48,1
2013 51,7 48,3

7
W tabeli podano wielkoci waone (z wyjtkiem wiersza Ogem N, gdzie podano wielkoci niewaone); rozkad ze wzgldu na wyksztacenie
tylko dla osb powyej 12 r. ycia. W kilkunastu przypadkach nieoznaczona bya w kwestionariuszu pe czonka gospodarstwa domowego.
Diagnoza Spoeczna 2013 39

Tabela 3.4.5. Ludno w gospodarstwach domowych majcych prawo jazdy i znajcych jzyki obce w 2011 i 2013 r.
wedug cech demograficzno-spoecznych
8

(proc.)
Cechy demograficzno-
spoeczne
Prawo jazdy
Znajomo jzyka (czynna)
Korzystanie z
internetu
angielski niemiecki rosyjski
2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011
Ogem 49,7 47,0 18,8 18,4 7,2 8,0 6,0 6,5 61,8 59,3
Pe
Mczyni 62,2 60,1 18,2 18,4 7,1 8,1 5,5 6,2 63,3 60,9
Kobiety 38,0 34,8 19,3 18,3 7,3 7,8 6,5 6,9 60,5 58,9
Wiek
do 24 lat 17,6 17,1 28,4 29,9 10,7 12,7 1,5 1,8 96,5 93,3
25-34 lata 75,7 73,9 39,2 36,5 10,5 11,2 3,7 4,7 88,5 86,3
35-44 lata 75,8 73,0 19,4 14,8 5,7 5,6 7,7 9,0 82,4 76,6
45-59 lat 62,8 60,1 6,6 5,8 4,9 4,4 10,6 11,4 55,0 51,0
60-64 lata 51,1 49,0 2,6 3,2 2,2 2,3 8,9 9,6 35,4 30,2
65 i wicej lat 35,6 32,3 2,1 2,1 3,9 4,3 7,4 7,2 14,4 12,2
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 56,1 54,0 33,4 31,5 8,6 8,4 9,5 10,0 79,1 75,6
Miasta 200-500 tys. 52,3 48,9 24,9 25,1 7,0 8,4 7,8 7,6 72,1 71,1
Miasta 100-200 tys. 49,2 44,7 24,2 21,2 9,1 8,4 6,7 8,3 69,4 65,2
Miasta 20-100 tys. 48,5 46,9 18,3 19,2 8,4 9,1 6,2 6,5 64,0 63,3
Miasta < 20 tys. 49,7 46,9 16,0 15,2 7,1 8,0 6,3 6,2 62,2 58,9
Wie 47,8 44,9 13,2 13,1 5,9 7,1 4,3 5,1 50,9 47,4
Wojewdztwo
Dolnolskie 49,1 46,8 17,0 17,3 10,0 10,8 4,8 6,8 64,4 61,5
Kujawsko-pomorskie 46,2 42,8 16,7 16,7 5,6 7,9 6,4 6,5 61,4 58,0
Lubelskie 49,7 45,5 17,3 16,3 5,3 6,6 9,1 8,8 57,3 57,9
Lubuskie 46,3 45,4 13,5 11,5 6,9 8,3 5,6 5,8 63,9 70,6
dzkie 48,8 46,8 18,0 14,3 7,3 6,3 3,7 3,9 59,5 56,4
Maopolskie 49,2 46,9 19,7 20,8 6,6 8,0 6,1 6,1 63,1 59,9
Mazowieckie 52,1 50,1 22,9 23,1 5,5 6,4 6,9 8,4 64,0 60,0
Opolskie 52,5 45,7 15,3 18,0 15,6 16,3 7,2 7,8 61,1 58,0
Podkarpackie 48,2 47,4 17,0 16,0 5,9 6,6 3,3 4,0 58,9 55,6
Podlaskie 53,2 47,8 22,2 21,2 6,6 7,3 13,7 17,3 60,4 59,0
Pomorskie 47,8 46,5 22,2 22,1 8,9 10,4 6,0 6,9 67,6 63,3
lskie 50,1 47,1 19,8 19,5 7,2 7,8 6,0 5,0 63,7 62,9
witokrzyskie 48,3 44,8 15,5 15,5 5,3 6,5 3,4 4,5 52,6 50,0
Warmisko-mazurskie 46,4 43,1 14,3 16,4 5,8 5,3 5,7 5,6 56,6 48,8
Wielkopolskie 54,6 51,4 18,1 16,2 8,9 7,7 5,0 5,2 60,9 59,1
Zachodniopomorskie 45,0 41,7 18,8 17,3 7,4 10,1 5,7 6,6 61,7 59,9
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 17,7 16,9 9,3 10,1 4,7 4,9 1,9 2,2 14,2 15,2
Zasadnicze/gimnazjum 52,4 50,4 10,7 12,3 6,1 7,7 4,4 4,8 52,0 50,9
rednie 68,5 66,3 19,2 19,3 8,2 9,1 8,0 8,5 72,5 69,5
Wysze i policealne 82,0 79,4 45,2 43,3 13,8 14,6 12,9 15,4 90,9 88,7
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 35,2 32,1 11,3 10,5 4,7 5,3 3,9 3,7 46,2 43,2
2 kwartyl 44,3 42,0 14,4 15,2 5,4 6,5 4,6 5,7 52,3 50,9
3 kwartyl 53,0 50,9 19,2 18,4 7,8 8,6 6,0 6,6 63,9 60,6
Grny kwartyl 65,5 64,0 30,0 29,9 10,5 11,7 9,8 10,9 82,3 80,3
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 76,3 74,3 26,4 23,6 8,7 8,1 11,2 13,0 87,1 83,3
Sektor prywatny 76,6 73,4 25,8 20,8 8,3 7,6 6,4 7,0 81,1 75,9
Prywatni przedsibiorcy 91,7 91,5 27,3 22,9 11,2 11,2 9,0 10,0 87,8 85,5
Rolnicy 74,9 76,6 4,6 2,6 2,3 3,3 6,1 7,2 42,1 37,1
Rencici 33,4 34,1 6,5 2,0 3,6 3,4 6,2 6,2 26,9 26,8
Emeryci 41,6 39,8 2,4 2,6 3,6 3,9 8,2 9,0 22,7 20,8
Uczniowie i studenci 16,7 18,5 37,8 37,8 14,5 15,5 2,1 2,4 98,5 96,8
Bezrobotni 51,2 49,1 15,7 17,5 5,8 7,6 4,6 5,7 63,8 62,3
Inni bierni zawodowo 20,5 25,0 7,7 9,1 2,5 3,7 2,7 3,6 55,2 55,8

8
W tabeli podano wielkoci waone.
Diagnoza Spoeczna 2013 40
4. Warunki ycia gospodarstw domowych
4.1. Dochody i sposb gospodarowania dochodami
Tomasz Panek, Janusz Czapiski
4.1.1. Wysoko i zrnicowanie dochodw gospodarstw domowych oraz nierwnoci dochodowe
Dochody s gwnym miernikiem poziomu zamonoci gospodarstw domowych i podstawowym czynnikiem
warunkujcym zaspokojenie ich potrzeb. Prawie zawsze badane populacje gospodarstw domowych skadaj si z
gospodarstw domowych o rnej liczebnoci i skadzie demograficznym, niejednorodnych pod wzgldem potrzeb
konsumpcyjnych. Tym samym, aby dochd (wydatki) gospodarstwa domowego prawidowo spenia rol miernika
moliwoci zaspokojenia potrzeb, porwnywalnego dla gospodarstw domowych niejednorodnych pod wzgldem
potrzeb konsumpcyjnych, powinien on zosta skorygowany ze wzgldu na poziom ich potrzeb. Najprostszym
rozwizaniem jest przyjcie, e wszystkie osoby w gospodarstwie domowym maj te same potrzeby i korygowanie
dochodu gospodarstwa domowego przez jegopodzielenie przez liczb osb w gospodarstwie domowym. Rozwizanie
to posiada jednak dwie zasadnicze wady. Przede wszystkim przyjmuje si tutaj nierealistyczne zaoenie, e zarwno
zakres potrzeb jak i ich poziom, a tym samym wielko rodkw pieninych potrzebnych na ich zaspokojenie s dla
osb dorosych oraz dzieci w rnym wieku takie same. Ponadto rozwizanie to pomija wystpowanie pewnych
oszczdnoci zwizanych ze wsplnym zamieszkiwaniem i gospodarowaniem czonkw gospodarstwa domowego
(np. wsplne opacanie czynszu, uytkowanie telewizora, pralki czy te zmywarki). Powoduje to rozkadanie si
istotnej czci staych wydatkw gospodarstw domowych na wiksz liczb osb. Dochody zapewniajce
zaspokojenie tego samego poziomu potrzeb nie wzrastaj tym samym proporcjonalnie do zwikszajcej si liczby
osb w gospodarstwie. Przykadowo, zapewnienie tego samego poziomu zaspokojenia potrzeb gospodarstwa
domowego skadajcego si z czterech osb jak gospodarstwa domowego jednoosobowego nie wymaga czterokrotnie
wyszych wydatkw (dochodw). Zjawisko zmniejszania si kosztw jednostkowych funkcjonowania gospodarstwa
domowego wraz ze wzrostem jego wielkoci nazywane jest zjawiskiem korzyci skali lub te ekonomii skali (Szulc,
2007, s. 139).
O wiele bardziej prawidowe od korygowania dochodw gospodarstw domowych przez ich dzielenie przez liczb
osb w gospodarstwie jest ich korygowanie przy wykorzystaniu tzw. skal ekwiwalentnoci. Skale ekwiwalentnoci
s parametrami pozwalajcymi na pomiar wpywu wielkoci i charakterystyk demograficznych gospodarstw
domowych na poziom ich potrzeb, a tym samym na rnice w wielkoci dochodw (wydatkw) niezbdnych do
osignicia tego samego poziomu zaspokojenia potrzeb przez te gospodarstwa domowe. Skala ekwiwalentnoci dla
gospodarstwa domowego danego typu mwi, ile razy naleaoby zmniejszy lub zwikszy jego dochd, aby
osigno ono ten sam poziom zaspokojenia potrzeb, co gospodarstwo standardowe stanowice punkt odniesienia
porwna. Najczciej takim standardowym gospodarstwem domowym, o skali ekwiwalentnoci rwnej 1, jest
gospodarstwo jednoosobowe
9
. W analizie operujemy zarwno kategori dochodw ekwiwalentnych jak i dochodw
na osob.
redni dochd netto w lutym/marcu 2013r. wynis w badanych gospodarstwach w przeliczeniu na osob 1349
z (tabela 4.1.1). Spad on wprbiepanelowej w ujciu realnym w okresie marzec 2009marzec 2013 o 1 proc.
10
(wykres 4.1.1). W ostatnich dwch latach spadek wynis prawie 5 proc.
Najwiksze przecitne dochody netto na osob w lutym/marcu 2013 r. miay gospodarstwa domowe pracujcych
na wasny rachunek (1669 z na osob). Kolejnymi grupami gospodarstw domowych o najwyszych przecitnych
dochodach netto na osob s gospodarstwa domowe pracownikw i emerytw (odpowiednio 1441 z i 1375 z na
osob). Wyranie najniszymi przecitnymi dochodami netto na osob dysponoway gospodarstwa domowe
utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rolnikw (odpowiednio 737 i 879 z na osob)
11
.
9
Sposb szacunku skal ekwiwalentnoci zosta przedstawiony w Aneksie 5.
10
Wskanik ten jest redni zmian dochodu w poszczeglnych gospodarstwach domowych, czyli ktre udao si zbada trzykrotnie w 2009, 2011
i 2013 r. Naley przy tym zauway, e porwnanie dochodw z pomiarw w prbie panelowej 2009-2013, ale na poziomie rednich ze wszystkich
badanych gospodarstw, daje zdecydowanie nisze wskaniki zmiany. Rnica ta jest efektem bazy: W gospodarstwach z niszymi dochodami w
pierwszym pomiarze wzrost (spadek) dochodw o pewn wielko daje znacznie wyszy procentowy wskanik zmiany ni w gospodarstwachz
wyszym wyjciowo dochodem i jeli wikszo zmian na tym indywidualnym poziomie idzie w tym samym kierunku i jest nominalnie zbliona,
a w kadym razie nie w peni proporcjonalna do wyjciowej wysokoci dochodu, to rednia zmiana pozostaje pod wikszym wpywem zmian w
gospodarstwach wyjciowo uboszych, a wic zmian wikszych procentowo. Przy liczeniu procentowej zmiany rednich dochodw w caej prbie
rnice w wyjciowym poziomie dochodw w gospodarstwach nie maj natomiast adnego znaczenia i zmiany w gospodarstwach wyjciowo
uboszych wa tyle samo co zmiany w gospodarstwach wyjciowo zamoniejszych. Jest spraw dyskusyjn, ktra z tych dwch metod liczenia
wskanika zmiany daje lepsze informacje o dynamice zmian poziomu zamonoci spoeczestwa. Zdecydowalimy si w tym rozdziale na metod
liczenia zmiany na poziomie indywidualnych gospodarstw, a nie redniej z prby, poniewa uznalimy, e z punktu widzenia samych gospodarstw
istotniejsze jest ich wasne tempo awansu ekonomicznego ni tempo zmian zamonoci caego spoeczestwa.
11
Niskie dochody w tej grupie spoeczno-ekonomicznej gospodarstw wynikaj czciowo z ich sezonowoci.
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T., Czapiski, J. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Dochody i sposb gospodarowania
dochodami. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 40-53 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.97
Diagnoza Spoeczna 2013 41


Wykres 4.1.1. Dochody realne netto gospodarstw domowych w latach 2009-2013 w miesicu poprzedzajcym
badanie w prbie panelowej
Grupami spoeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych o najwyszym i najniszym dochodzie
ekwiwalentnym (stanowicym wyznacznik poziomu ich zamonoci) s te same grupy jak dla dochodu na osob.
Dochody te dla grup gospodarstw domowych o najwyszym poziomie zamonoci wyniosy odpowiednio 2314 z,
1917 z i 1494 z, a dla grupy gospodarstw domowych o najniszym poziomie zamonoci 808 z (tabela 4.1.1). W
marcu 2013 r., w stosunku do marca 2011 r., dochody ekwiwalentne netto spady o prawie 4 proc. w ujciu realnym
(wykres 4.1.2). Najsilniej przy tym spady przecitnie w grupie gospodarstw domowych rencistw (o ponad 8 proc.)
oraz pracujcych na wasny rachunek (o prawie 6 proc.).
Dochody netto na jednostk ekwiwalentn, bdce rzeczywistym miernikiem poziomu zamonoci gospodarstw
domowych, byy wyranie najnisze w lutym/marcu 2013 r. w gospodarstwach domowych maestw wielodzietnych
oraz rodzin niepenych (wynosiy one odpowiednio rednio 1275 z i 1350 z, tabela 4.1.2). W ostatnich dwch latach
dochody realne na jednostk ekwiwalentn najsilniej spady w gospodarstwach domowych rodzin niepenych (o
prawie 5 proc.).
Dochody netto na jednostk ekwiwalentn, w gospodarstwach domowych z bezrobotnymi byy przecitnie o
ponad 700 z nisze ni w gospodarstwach domowych bez bezrobotnych (tabela 4.1.1). W okresie marzec 2011
marzec 2013 spady one w ujciu realnym w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi o prawie 5 proc., a w
przypadku grupy gospodarstw domowych bez bezrobotnych prawie o ponad 3 proc. (tabela 4.1.5).
Tabela 4.1.1. Dochody netto w lutym/marcu 2013 r. gospodarstw domowych wedug grupy spoeczno-ekonomicznej
i typu aktywnoci ekonomicznej
Grupa spoeczno-ekonomiczna i typ
aktywnoci ekonomicznej
Dochody netto w z
Na gospodarstwo
domowe
Na osob
Na jednostk
ekwiwalentn
Pracownicy 4118,85 1440,53 1917,14
Rolnicy 3404,03 879,32 1293,13
Pracujcy na wasny rachunek 5059,95 1669,33 2313,80
Emeryci 2473,24 1374,75 1494,39
Rencici 1856,81 1004,87 1100,34
Utrzymujcy si z niezarobkowych rde 1313,30 737,35 808,12
Bez bezrobotnych 3496,13 1450,37 1787,22
Z bezrobotnymi 2750,58 729,18 1063,37
Ogem 3391,01 1348,67 1685,15

Dochody na jednostk ekwiwalentn s wyranie w lutym/marcu 2013 r. skorelowane z klas miejscowoci
zamieszkania. Przecitne miesiczne dochody na jednostk ekwiwalentn s tym mniejsze im mniejsza jest
miejscowo zamieszkania (w najwikszych miastach wyniosy one przecitnie w lutym/marcu 2013 r. 2402 z, a na
wsi 1341 z, tabela 4.3). Wyranie najniszymi przecitnymi dochodami na jednostk ekwiwalentn charakteryzoway
si w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe zamieszkujce wojewdztwa lubelskie oraz witokrzyskie
(odpowiednio 1387 z i 1402 z), a najwyszymi mazowieckie (2067 z, tabela 4.1.4). We wszystkich klasach
miejscowoci zamieszkania nastpi znaczcy spadek przecitnych miesicznych dochodw realnych na jednostk
ekwiwalentn w ostatnich dwch latach (tabela 4.1.7). Najsilniej spady one w tym okresie w gospodarstwach
domowych zamieszkujcych w najwiksze miasta (o ponad 6 proc.). Najsilniejszy spadek tych dochodw w ukadzie
wojewdzkim nastpi natomiast w grupie gospodarstw domowych zamieszkujcych wojewdztwo pomorskie (o
okoo 9 proc.).
3181
1275
1590
3305
1339
1658
3274
1278
1594
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
na gospodarstwo domowe na osob na jednostk ekwiwalentn
M
i
e
s
i

c
z
n
e

d
o
c
h
o
d
y

r
e
a
l
n
e

n
e
t
t
o

w

z


(
c
e
n
y

z

I

k
w
a
r
t
a

u

2
0
0
9

r
.
)
Kategorie dochodw
2009 r.
2011 r.
2013 r.
Diagnoza Spoeczna 2013 42

Tabela 4.1.2. Dochody netto w lutym/marcu 2013 r. gospodarstw domowych wedug typu gospodarstwa
Typ gospodarstwa
Dochody netto w z
Na gospodarstwo domowe Na osob Na jednostk ekwiwalentn
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci 3530,46 1669,93 2031,98
Maestwa z 1 dzieckiem 4246,26 1343,28 1908,78
Maestwa z 2 dzieci 4554,56 1104,04 1724,62
Maestwa z 3 i wicej dzieci 4089,10 744,01 1275,09
Rodziny niepene 2677,38 1033,71 1349,63
Wielorodzinne 4966,55 912,55 1505,26
Nierodzinne:
Jednoosobowe 1761,46 1761,46 1614,44
Wieloosobowe 2752,56 1124,18 1446,46
Tabela 4.1.3. Dochody netto gospodarstw domowych w lutym/marcu 2013 r. wedug klasy miejscowoci
zamieszkania
Klasa miejscowoci
zamieszkania
Dochody netto w z
Na gospodarstwo domowe Na osob Na jednostk ekwiwalentn
Miasta powyej 500 tys. 4309,38 2028,89 2401,65
Miasta 200-500 tys. 3633,15 1604,03 1948,92
Miasta 100-200 tys. 3279,73 1386,86 1704,78
Miasta 20-100 tys. 3200,73 1320,92 1630,96
Miasta poniej 20 tys. 3301,11 1279,20 1616,25
Wie 3094,31 1001,01 1349,11
Tabela 4.1.4. Dochody netto gospodarstw domowych w lutym/marcu 2013 r. wedug wojewdztw
Wojewdztwa
Dochody netto w z
Na gospodarstwo domowe Na osob Na jednostk ekwiwalentn
Dolnolskie 3272,53 1382,73 1690,76
Kujawsko-pomorskie 3121,12 1240,61 1554,86
Lubelskie 2793,37 1114,34 1386,58
Lubuskie 3270,14 1269,40 1608,47
dzkie 3082,15 1246,64 1552,83
Maopolskie 3475,02 1407,88 1742,01
Mazowieckie 4105,30 1664,47 2067,17
Opolskie 3355,70 1206,40 1562,36
Podkarpackie 3133,95 1089,94 1423,98
Podlaskie 3189,96 1221,12 1543,98
Pomorskie 3587,37 1403,19 1762,26
lskie 3399,13 1382,43 1713,59
witokrzyskie 2875,48 1123,91 1402,03
Warmisko-mazurskie 3109,18 1209,41 1536,01
Wielkopolskie 3420,31 1303,50 1649,82
Zachodniopomorskie 3465,08 1419,93 1765,28
Tabela 4.1.5. Zmiany realnych dochodw netto z ostatniego miesica w okresie 2009-2013 wedug grup spoeczno-
ekonomicznych i typu aktywnoci ekonomicznej
Grupa spoeczno-ekonomiczna,
aktywno ekonomiczna
i niepenosprawno
Dochody netto w ostatnim miesicu
Na gospodarstwo
domowe
Na osob Na jednostk
ekwiwalentn
marzec
2011-
marzec
2009
marzec
2013-
marzec
2011
marzec
2011-
marzec
2009
marzec
2013-
marzec
2011
marzec
2011-
marzec
2009
marzec
2013-
marzec
2011
Pracownicy 103,05 99,28 103,78 95,26 103,33 95,96
Rolnicy 113,33 100,89 107,36 103,36 109,36 101,38
Pracujcy na wasny rachunek 105,10 99,26 104,93 96,42 104,87 96,93
Emeryci 115,30 99,30 112,59 89,31 112,88 91,90
Rencici 104,81 98,91 102,99 89,24 103,15 94,24
Utrzymujcy si z niezarobkowych rde 108,04 103,35 112,24 98,81 109,10 98,29
Bez bezrobotnych 103,21 99,34 104,86 96,28 103,98 96,79
Z bezrobotnymi 109,90 98,98 107,58 94,36 107,98 95,32
Ogem 103,87 99,09 105,03 95,39 104,29 96,10
Diagnoza Spoeczna 2013 43

Tabela 4.1.6. Zmiany realnych dochodw netto z ostatniego miesica w okresie 2009-2013 wedug typu
gospodarstwa
Typ gospodarstwa
Dochody netto w ostatnim miesicu
Na gospodarstwo domowe Na osob Na jednostk ekwiwalentn
marzec
2011-marzec
2009
marzec
2013-marzec
2011
marzec
2011-marzec
2009
marzec
2013-marzec
2011
marzec
2011-marzec
2009
marzec
2013-marzec
2011
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci
105,57 101,43 103,45 97,19 103,32 97,96
Maestwa z 1 dzieckiem 106,71 102,51 110,18 93,49 108,50 95,79
Maestwa z 2 dzieci 106,27 102,56 109,09 96,37 107,74 98,50
Maestwa z 3 i wicej dzieci 99,04 101,79 102,15 95,89 101,39 97,07
Rodziny niepene 105,89 101,78 102,35 92,88 102,53 95,27
Wielorodzinne 101,08 102,72 100,54 96,28 101,26 96,22
Nierodzinne:
Jednoosobowe
103,54 97,78 103,57 98,09 103,84 97,98
Wieloosobowe 100,35 123,45 103,87 92,94 96,99 106,05
Tabela 4.1.7. Zmiany realnych dochodw netto z ostatniego miesica w okresie 2011-2013(2011=100) wedug klasy
miejscowoci zamieszkania
Klasa miejscowoci
zamieszkania
Dochody netto w ostatnim miesicu
Na gospodarstwo domowe Na osob Na jednostk ekwiwalentn
marzec 2011-
marzec 2009
marzec 2013-
marzec 2011
marzec 2011-
marzec 2009
marzec 2013-
marzec 2011
marzec 2011-
marzec 2009
marzec 2013-
marzec 2011
Miasta powyej 500 tys. 105,71 94,91 105,28 93,10 104,75 93,68
Miasta 200-500 tys. 102,88 101,64 103,04 98,90 103,24 99,03
Miasta 100-200 tys. 100,36 101,38 104,24 96,73 102,96 97,53
Miasta 20-100 tys. 102,46 97,32 106,22 92,30 104,27 93,34
Miasta poniej 20 tys. 99,99 101,49 103,25 98,29 101,64 98,89
Wie 106,53 99,92 105,59 96,19 105,78 96,80
Tabela 4.1.8. Zmiany realnych dochodw netto z ostatniego miesica w okresach 2009-2011 (2009=100) i 2011-
2013(2011=100) wedug wojewdztw
Wojewdztwa
Dochody netto w ostatnim miesicu
Na gospodarstwo domowe Na osob Na jednostk ekwiwalentn
marzec 2011-
marzec 2009
marzec 2013-
marzec 2011
marzec 2011-
marzec 2009
marzec 2013-
marzec 2011
marzec 2011-
marzec 2009
marzec 2013-
marzec 2011
Dolnolskie 100,96 95,57 103,45 95,19 102,29 94,82
Kujawsko-pomorskie 105,99 105,69 105,66 106,35 105,35 106,23
Lubelskie 102,02 100,20 107,65 95,68 105,41 96,38
Lubuskie 101,28 102,25 106,45 96,25 104,53 97,32
dzkie 103,40 94,71 104,62 91,32 103,83 92,24
Maopolskie 109,34 94,32 108,63 96,14 108,63 94,72
Mazowieckie 100,92 100,42 102,97 95,65 101,83 96,94
Opolskie 99,32 102,44 96,77 93,42 96,27 96,66
Podkarpackie 112,66 99,63 108,05 92,60 109,16 94,92
Podlaskie 116,34 92,27 108,47 96,44 111,17 94,38
Pomorskie 102,56 98,01 104,41 90,00 104,71 91,16
lskie 104,48 100,57 106,32 94,21 105,52 95,48
witokrzyskie 109,35 99,96 104,48 96,94 106,46 97,39
Warmisko-mazurskie 104,89 97,57 102,61 95,14 102,28 95,61
Wielkopolskie 103,79 100,57 107,95 95,70 105,78 97,18
Zachodniopomorskie 95,29 104,68 102,34 100,40 99,25 101,11

Nierwno rozkadu dochodw gospodarstw domowych zostaa zmierzona wspczynnikiem Giniego oraz
wspczynnikiem zrnicowania decylowego definiowanym jako stosunek decyla dziewitego do decyla pierwszego
w rozkadzie dochodw
12
. Najbardziej adekwatn kategori dochodu dla badania nierwnoci rozkadu dochodw jest

12
Wspczynnik Giniego przy pomiarze stopnia nierwnoci rozkadu dochodw bierze pod uwag udziay dochodw wszystkich gospodarstw
domowych w dochodach ogem. Natomiast wspczynnik zrnicowania decylowego oceniajc stopie nierwnoci rozkadu dochodw bierze
pod uwag wycznie dochody 10 proc. gospodarstw domowych o najniszych dochodach i 10 proc. gospodarstw o najwyszych dochodach, czyli
skrajnych grup dochodowych (por. Panek, 2011).
Diagnoza Spoeczna 2013 44

tutaj dochd na jednostk ekwiwalentn, dajcy podstawy do porwnania dochodw gospodarstw o rnym skadzie
demograficznym.
Nierwno rozkadu dochodw ekwiwalentnych mierzona wspczynnikiem Giniego spadaa w ostatnich
czterech latach. Warto tego wspczynnika w marcu 2009 r. wyniosa 0,313, w marcu 2011 r. 0,301, a w marcu
2013 r. 0,299.
W ostatnich dwch latach obserwujemy take spadek stopnia nierwnoci dochodowych pomidzy grup
gospodarstw domowych o najwyszych i najniszych dochodach ekwiwalentnych, czyli nierwnoci pomidzy
skrajnymi grupami dochodowymi gospodarstw domowych. Nie przekroczy on jednak 1 procenta.
Najniszy miesiczny dochd netto w z pozwalajcy wedug ocen badanych gospodarstw domowych na
powizanie koca z kocem wynosi w lutym/marcu 2013 r. 1489 z na jednostk ekwiwalentn. W latach 2009-2013
wzrs on w prbie panelowej o 134 z (wykres 4.1.2), czyli o ponad 10 proc. Aspiracje gospodarstw domowych w
zakresie dochodw minimalnych w ujciu realnym spady jednak w okresie marzec 2009marzec 2013 o ponad 2
proc.


Wykres 4.1.2. Najnisze miesiczne dochody netto pozwalajce wedug ocen gospodarstw domowych na powizanie
koca z kocem w latach 2009-2013 w prbie panelowej
W okresie marzec 2011marzec 2013 miesiczne dochody ekwiwalentne netto pozwalajce na powizanie
gospodarstwom koca z kocem wzrosy nominalnie o niecae 6 proc. Oznacza to jednak spadek aspiracji gospodarstw
domowych w ujciu realnym o okoo 6 proc.
Najwiksze aspiracje odnonie dochodw ekwiwaletnych pozwalajcych zaspokoi potrzeby na minimalnym
akceptowalnym poziomie miay w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe pracujcych na wasny rachunek i
pracownikw oraz gospodarstwa maestw bez dzieci i nierodzinne jednoosobowe (wskazywane przez nich
ekwiwalentne dochody minimalne wynosiy odpowiednio 1777 z, 1578 z, 1688 z oraz 1607 z). Najnisze aspiracje
dochodowe deklaroway w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe o najniszych dochodach, czyli gospodarstwa
domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde (1114 z na jednostk ekwiwalentn) oraz gospodarstwa
domowe maestw wielodzietnych (1159 z na jednostk ekwiwalentn).
W ostatnich dwch latach nastpi znaczcy wzrost aspiracji dochodowych w ujciu nominalnym we wszystkich
grupach gospodarstw domowych wyrnionych ze wzgldu na rdo utrzymania i typ gospodarstwa. W ujciu
realnym obserwujemy jednak w tym okresie spadek aspiracji dochodowych w grupach gospodarstw domowych
utrzymujcych si z nezarobkowych rde, emerytw, rodzin niepenych oraz maestw z 1 dzieckiem.
Poziom miesicznych ekwiwalentnych dochodw netto pozwalajcych na powizanie koca z kocem
deklarowany przez gospodarstwa domowe bez bezrobotnych jest znaczco wyszy ni w przypadku gospodarstw
domowych z bezrobotnymi (odpowiednio 1548 z i 1140 z). Poziom tych dochodw spad w ujciu realnym w marcu
2013 r. w stosunku do marca 2011 r. w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi (o ponad 2 proc.), a w grupie
gospodarstw bez bezrobotnych nie uleg znaczcym zmianom.
Poziom aspiracji w zakresie najniszych miesicznych dochodw netto pozwalajcych na powizanie koca z
kocem generalnie mala wraz ze spadkiem wielkoci jednostki zamieszkania. Najniszy poziom miesicznych
dochodw netto na jednostk ekwiwalentn, pozwalajcych na powizanie koca z kocem deklaroway
gospodarstwa domowe wiejskie (1226 z). Natomiast w przekroju regionalnym byy to gospodarstwa domowe
zamieszkujce wojewdztwa podkarpackie, witokrzyskie i podlaskie (odpowiednio 1089 z, 1191 z oraz 1293 z
na jednostk ekwiwalentn). W latach 20112013 obserwujemy spadek tych aspiracji w ujciu realnym w
gospodarstwach domowych zamieszkujcyc w duych miastach o liczbie mieszkacw 200-500 tys. i w redniej
wielkoci miastach o liczbie mieszkacw 100-200 tys. Natomiast w ujciu wojewdzkim najwikszy spadek tych
aspiracji nastpi w grupach gospodarstw zamieszkujcych wojewdztwa witokrzyskie i lskie.
2549
1051
1293
2661
1104
1352
2898
1158
1427
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
na gospodarstwo domowe na osob na jednostk ekwiwalentn
N
a
j
n
i

s
z
y

m
i
e
s
i

c
z
n
y

d
o
c
h

d

p
o
t
r
z
e
b
n
y

d
o

z
w
i

z
a
n
i
a

k
o

c
a

z

k
o

c
e
m

w

z

Kategorie dochodw
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 45

4.1.2. Strategie radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej
Najczciej badane gospodarstwa domowe deklaroway w lutym/marcu 2013 r., e przy aktualnym dochodzie wizay
koniec z kocem z pewn trudnoci (36 proc. gospodarstw), prawie 20 proc. gospodarstw radzio sobie z trudnoci,
a ponad 17 proc. z wielk trudnoci. W ostatnich czterech latach znaczco spad odsetek gospodarstw domowych
wicych koniec z kocem z wielk trudnoci (o prawie 2 p.p., wykres 4.1.3).


Wykres 4.1.3. Radzenie sobie gospodarstw domowych przy uzyskiwanych dochodach w latach 2009-2013 w prbie
panelowej
W latach 2011-2013 odsetek gospodarstw domowych wicych koniec z kocem z wielk trudnoci spad tylko
o niecay p.p., czyli nieistotnie.
Najwysze odsetki gospodarstw domowych wicych koniec z kocem z wielk trudnoci wystpoway w 2013
r. w grupie gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde (prawie 59 proc. gospodarstw) oraz
rencistw (prawie 37 proc. gospodarstw). W grupach wyrnionych ze wzgldu na typ gospodarstwa najliczniej takie
gospodarstwa wystpoway wrd rodzin niepenych (prawie 29 proc. gospodarstw) oraz gospodarstw nierodzinnych
jednoosobowych (ponad 24 proc. gospodarstw). A prawie 36 proc. gospodarstw domowych z bezrobotnymi wizao
koniec z kocem przy aktualnym dochodzie z wielk trudnoci. Natomiast gospodarstwa domowe bez bezrobotnych
najczciej wizay koniec z kocem z pewn trudnoci (ponad 36 proc. gospodarstw w tej grupie). Gospodarstwa
wice koniec z kocem przy aktualnych dochodach z wielk trudnoci najczciej zamieszkiway wie (okoo 20
proc. gospodarstw wiejskich) oraz wojewdztwo dzkie (prawie 25 proc. gospodarstw z tego wojewdztwa).


Wykres 4.1.4. Sposb gospodarowania dochodem przez gospodarstwa domowe w latach 2009-2013 w prbie
panelowej
W ostatnich 2 latach odsetek gospodarstw domowych wicych koniec z kocem z wielk trudnoci spad
znaczco tylko we wszystkich grupach gospodarstw domowych wyodrbnionych ze wzgldu na rdo utrzymania,
19
21
34
20
6
18
20
34
23
5
17
20
36
21
5
0
10
20
30
40
z wielk trudnoci z trudnoci z pewn trudnoci raczej atwo atwo
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h

o

o
k
r
e

l
o
n
y
m

s
p
o
s
o
b
i
e

r
a
d
z
e
n
i
a

s
o
b
i
e
Sposoby radzenia sobie
2009
2011
2013
9,89
10,07
39,23
17,20
13,49
1,69
2,45
4,56
1,41
9,38
7,91
36,77
22,48
13,31
1,31
2,22
4,75
1,87
9,43
8,15
37,05
22,57
13,45
1,44
1,72
4,36
1,82
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
starcza na wszystko i jeszcze
oszczdzamy na przyszo
starcza na wszystko bez wyrzecze
lecz nie oszczdzamy
yjemy oszczdnie i dziki temu
starcza na wszystko
yjemy bardzo oszczdnie aby
odoy na powaniejsze zakupy
starcza na najtatasze jedzenie,
ubranie i opat za mieszkanie oraz spat kredytu
starcza na najtatasze jedzenie,
ubranie i opat za mieszkanie,
ale nie starcza na spat kredytu
starcza na najtatasze jedzenie, ubranie,
ale nie starcza na mieszkanie
starcza na najtatasze jedzenie,
ale nie starcza na ubranie
pienidzy nie starcza nawet na najtasze jedzenie
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Diagnoza Spoeczna 2013 46

poza gospodarstwami domowymi pracownikw i rencistw. Znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych
wicych koniec z kocem z wielk trudnoci w tym okresie obserwujemy natomiast w gospodarstwach domowych
z bezrobotnymi (o prawie 2 punkty proc.) zamieszkujcych w najwikszych miastach (o ponad 2 punkty proc.) oraz
w wojewdztwach kujawsko-pomorskim (o ponad 3 punkty proc.) oraz wielkopolskim i opolskim (po ponad 2 punkty
proc.).
Oceniajc w 2013 r. sposb gospodarowania rodkami pieninymi, gospodarstwa najczciej twierdziy, e yj
oszczdnie i dziki temu starcza im na wszystko (ponad 37 proc. gospodarstw), a nastpnie, e yj bardzo oszczdnie,
aby odoy na powaniejsze zakupy (21 proc. gospodarstw). W ostatnich 4 latach znaczco wzrs odsetek
gospodarstw domowych twierdzcych, e yj bardzo oszczdnie, aby odoy na najpowaniejsze zakupy (o prawie
5 p.p., wykres 4.1.4). Jednoczenie spad odsetek gospodarstw domowych deklarujcych, e yj oszczdnie i dziki
temu starcza im na wszystko oraz takich, ktre przyznaj, e starcza na wszystko bez wyrzecze lecz nie oszczdzaj
(odpowiednio o ponad 2 i o prawie 2 p.p.).
W ostatnich dwch latach nie zmieniy si znaczco odsetki gospodarstw o wyrnionych typach gospodarowania
dochodem.
Gospodarstwa twierdzce, e pienidzy nie starcza im nawet na najtasze jedzenie (oceniajce najgorzej swoj
sytuacj dochodow), ktrych byo w lutym/marcu 2013 r. niecae 2 proc., zdecydowanie najczciej wystpoway w
grupie gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde (ponad 18 proc. gospodarstw w tej grupie) oraz
gospodarstw nierodzinnych jednoosobowych i rodzin niepenych (odpowiednio prawie 4 i prawie 3 proc. gospodarstw
z tych grup). Zarwno w grupie gospodarstw z bezrobotnymi, jak i w grupie gospodarstw bez bezrobotnych,
najczciej deklarowano, e yj oszczdnie i dziki temu starcza na wszystko (odpowiednio w ponad 26 proc. i w
ponad 39 proc. gospodarstw w tych grupach). Jednake, a ponad 6 proc. gospodarstw z bezrobotnymi twierdzio, e
pienidzy nie starcza nawet na najtasze jedzenie, a okoo 10 proc., e pienidzy starcza na najtasze jedzenie, ale nie
starcza na ubranie. Natomiast w grupie gospodarstw bez bezrobotnych taki sposb gospodarowania dochodem
wskazywao odpowiednio tylko okoo 1 proc. i ponad 3 proc. gospodarstw.
Odsetki gospodarstw oceniajcych najgorzej swoj sytuacj dochodow nie byy znaczco zrnicowane w
przekroju klasy miejscowoci zamieszkania i wojewdztw. Relatywnie najwyszy odsetek gospodarstw domowych
wskazujcych, e pienidzy nie starcza nawet na najtasze jedzenie wystpowa w miastach o liczbie mieszkacw
100-200 tys. i na wsi (po ponad 2 proc. gospodarstw). Wojewdztwami o relatywnie najwikszej czstotliwoci
wystpowania gospodarstw oceniajcych najgorzej swoj sytuacj dochodow byy warmisko-mazurskie,
witokrzyskie i lubuskie (po ponad 3 proc. gospodarstw w tych wojewdztwach). Wzrost odsetka gospodarstw
domowych twierdzcych, e pienidzy nie starcza nawet na najtasze jedzenie nastpi w ostatnich 2 latach jedynie
w grupie gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde (o prawie 5 p.p.). Nieznaczny wzrost
odsetka gospodarstw domowych oceniajcych najbardziej pesymistycznie sposb gospodarowania dochodem
wystpi ponadto w grupach gospodarstw zamieszkujcych najwiksze miasta i wojewdztwa witokrzyskie, dzkie
i zachodniopomorskie (o ponad 1 p.p.).
Okoo 25 proc. gospodarstw deklarowao w lutym/marcu 2013 r., e ich stae dochody nie pozwalaj na
zaspokojenie biecych potrzeb. W ostatnich w czterech latach odsetek gospodarstw domowych, ktrych dochody nie
pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb spad o ponad 3 p.p. (wykres 4.1.5). W ostatnich dwch latach odsetek
ten spad o prawie 2 p.p.
Gospodarstwa domowe deklarujce, e ich stae dochody nie pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb
najczciej wystpoway w lutym/marcu 2013 r. w grupach gospodarstw domowych utrzymujcych si z
niezarobkowych rde (prawie 70 proc. gospodarstw) i rencistw (ponad 45 proc. gospodarstw) oraz w grupach
gospodarstw rodzin niepenych (ponad 37 proc.) i maestw wielodzietnych (prawie 35 proc. gospodarstw). W grupie
gospodarstw domowych z bezrobotnymi tego typu deklaracje zoyo prawie 46 proc. gospodarstw, podczas gdy w
grupie gospodarstw bez bezrobotnych tylko nieco ponad 21 proc. gospodarstw.
Gospodarstwa domowe, ktrych stae dochody nie pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb najczciej
zamieszkiway wie (prawie 30 proc. gospodarstw wiejskich) oraz wojewdztwa warmisko-mazurskie i
witokrzyskie (odpowiednio ponad 32 proc. i prawie 32 proc. gospodarstw z tych wojewdztw).


Wykres 4.1.5. Procent gospodarstw domowych, ktrych stae dochody nie pozwalaj na zaspokojenie biecych
potrzeb w latach 2009-2013 w prbie panelowej
28,38
26,98
25,29
0
5
10
15
20
25
30
35
40
2009 2011 2013
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Diagnoza Spoeczna 2013 47

W latach 20112013 odsetek gospodarstw domowych twierdzcych, e ich stae dochody nie pozwalaj na
zaspokojenie biecych potrzeb wzrs znaczco tylko w grupach gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych
rde (wzrost o ponad 2 p.p.), maestw wielodzietnych (o prawie 2 p.p.) oraz zamieszkujcych wojewdztwa
warmisko-mazurskie, kujawsko-pomorskie i mazowieckie (wzrost odpowiednio o ponad 2, o prawie 2 i o ponad 1
p.p.).
Gospodarstwa domowe w lutym/marcu 2013 r. najczciej deklaroway, e w sytuacjach, gdy ich dochody nie
pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb, ograniczaj swoje biece potrzeby (prawie 89 proc. gospodarstw ze
zbyt maym dochodem) lub korzystaj z pomocy krewnych (prawie 41 proc. gospodarstw), bd te zacigaj
poyczki (prawie 30 proc. gospodarstw). Tylko w niecae 18 proc. gospodarstw znajdujcych si w takiej sytuacji
czonek gospodarstwa podejmuje dodatkow prac. W ostatnich czterech latach relatywnie najbardziej zwikszy si
odsetek gospodarstw domowych, ktre w sytuacjach gdy ich dochody nie pozwalay na zaspokojenie potrzeb
korzystay z pomocy kocioa lub pomocy opieki spoecznej (po ponad 3 p.p., wykres 4.1.6). Jednoczenie najsilniej
spad w tym okresie odsetek gospodarstw, ktre w takiej sytuacji zacigay poyczki lub bray kredyty (o prawie 5
p.p.).
W latach 2011-2013 najsilniej wzrs odsetek gospodarstw domowych, ktre w sytuacji gdy ich biece dochody
nie pozwalay na zaspokojenie biecych potrzeb podejmoway inne dziaania (o ponad 6 p.p.), korzystay z pomocy
krewnych oraz korzystay z pomocy opieki spoecznej (o prawie 3 p.p. dla kadego z tych typw dziaa). Wzrs
take znaczco odsetek gospodarstw domowych, w ktrych w takiej sytuacji czonek gospodarstwa domowego
podejmowa dodatkow prac (o prawie 2 p.p.). Spady natomiast znaczco odsetki gospodarstw, ktre w takiej
sytuacji zacigay poyczki, kredyty (o ponad 2 p.p.).
Zrnicowanie pomidzy grupami gospodarstw, wyrnionymi ze wzgldu na wszystkie zastosowane w badaniu
kryteria, deklarujcych ograniczanie biecych potrzeb w przypadku zbyt niskich dochodw nie byo zbyt due.
Najczciej, w lutym/marcu 2013 r., ograniczay swoje potrzeby gospodarstwa domowe pracujcych na wasny
rachunek (ponad 93 proc. gospodarstw) oraz nierodzinne wieloosobowe (ponad 94 proc. gospodarstw). Gospodarstwa
podejmujce tego typu dziaania relatywnie najczciej zamieszkiway najmniejsze miasta (ponad 92 proc.
gospodarstw z tych miast) oraz wojewdztwa Zachodniopomorskie i dzkie (odpowiednio ponad 95 proc.
gospodarstw z tych wojewdztw).



Wykres 4.1.6. Dziaania podejmowane przez gospodarstwa domowe, gdy ich stae dochody nie pozwalaj na
zaspokojenie biecych potrzeb w latach 2009-2013 w prbie panelowej
Najczciej zacigay poyczki, gdy ich stae dochody nie pozwalay na zaspokojenie biecych potrzeb,
gospodarstwa domowe pracownikw (prawie 40 proc. gospodarstw z tej grupy) oraz gospodarstwa rodzin niepenych
(ponad 40 proc. gospodarstw). Tego typu zachowania wystpoway take najczciej wrd gospodarstw
zamieszkujcych redniej wielkoci miasta, o liczbie mieszkacw 100-200 tys. (ponad 40 proc. gospodarstw) oraz
wojewdztwo warmisko-mazurskie (ponad 42 proc. gospodarstw).
W lutym/marcu 2013 r. korzystanie z pomocy krewnych, w sytuacjach gdy stae dochody nie pozwalay na
zaspokojenie biecych potrzeb, charakteryzowao przede wszystkim gospodarstwa domowe utrzymujcych si z
14,26
4,04
87,22
36,49
37,97
3,02
15,31
17,11
16,06
10,31
9,59
4,11
88,66
34,02
36,42
4,01
16,19
14,58
13,56
7,69
12,13
5,56
89,41
31,99
39,16
6,33
18,51
16,85
19,69
7,40
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
wykorzystuj zgromadzone oszczdnoci
wyzbywaj si posiadanego majtku lub oddaj rzeczy pod zastaw
ograniczaj biece potrzeby
zacigaj poyczki, kredyty
korzystaj z pomocy krewnych
korzystaj z pomocy kocioa/Caritasu
korzystaj z pomocy opieki spoecznej
czonek gospodarstwa podejmuje dodatkow prac
podejmuj inne dziaania
nie podejmuj adnych dziaa
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Diagnoza Spoeczna 2013 48

niezarobkowych rde i rencistw (prawie 60 i prawie 51 proc. gospodarstw z tych grup) oraz gospodarstwa
nierodzinne jednoosobowe (prawie 46 proc. gospodarstw). Gospodarstwa postpujce w powyszy sposb najczciej
zamieszkiway redniej wielkoci miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. (ponad 53 proc. gospodarstw) oraz
wojewdztwa warmisko-mazurskie (prawie 60 proc. gospodarstw) i kujawsko-pomorski (ponad 54 proc.
gospodarstw).
W sytuacji, gdy stae dochody nie pozwalay na zaspokojenie biecych potrzeb, zarwno gospodarstwa domowe
z bezrobotnymi jak i gospodarstwa domowe bez bezrobotnych najczciej reagoway w podobny sposb jak grupy
gospodarstw wyodrbnione wedug innych kryteriw typologicznych. Zwraca natomiast uwag o wiele wiksza
czstotliwo korzystania w takich sytuacjach, w grupie gospodarstw z bezrobotnymi ni w grupie gospodarstw bez
bezrobotnych, z pomocy opieki spoecznej (odpowiednio prawie 38 proc. i zaledwie niecae 14 proc. gospodarstw z
tych grup korzystao z tej formy pomocy).
Aktywny sposb dziaa podejmowanych w sytuacji gdy stae dochody nie pozwalay na zaspokojenie biecych
potrzeb, tj. podejmowanie dodatkowej pracy przez czonka gospodarstwa, preferoway relatywnie najczciej
gospodarstwa domowe pracujcych na wasny rachunek i rolnikw (odpowiednio ponad 31 proc. i prawie 30 proc.
gospodarstw) oraz maestw wielodzietnych (prawie 34 proc. gospodarstw), natomiast najrzadziej gospodarstwa
emerytw i rencistw (odpowiednio ponad 6 proc. i prawie 11 proc. gospodarstw) oraz gospodarstwa domowe
nierodzinne (ponad 7 proc. gospodarstw). Gospodarstwa preferujce tego typu dziaania zamieszkiway najczciej
najwiksze miasta o liczbie mieszkacw powyej 500 tys. (ponad 21 proc. gospodarstw) oraz wojewdztwa lubelskie
i kujawsko-pomorskie (odpowiednio prawie 26 proc. i ponad 24 proc. gospodarstw).
Prawie 33 proc. gospodarstw domowych oceniao w lutym/marcu 2013 r., e ich sytuacja dochodowa w
porwnaniu do sytuacji sprzed 2 lat pogorszya si, a prawie 56 proc., e nie zmienia si. Odsetek pesymistycznych
ocen zmian by przy tym o okoo 8 p.p. wyszy ni w 2011 r. Pesymistyczna ocena zmian najczciej bya
formuowana wrd gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde (ponad 58 proc.
gospodarstw) oraz gospodarstw rodzin niepenych i maestw wielodzietnych (odpowiednio prawie 41 proc. i prawie
40 proc. gospodarstw). W grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi ponad 53 proc. twierdzio, e ich sytuacja
dochodowa pogorszya si. Natomiast w grupie gospodarstw bez bezrobotnych takie deklaracje skadao tylko nieco
ponad 29 proc. Gospodarstwa uwaajce, e ich sytuacja dochodowa w porwnaniu do sytuacji sprzed 2 lat pogorszya
si, najczciej zamieszkiway wie (ponad 34 proc. gospodarstw) oraz wojewdztwa dzkie (prawie 39 proc.
gospodarstw), mazowieckie i dolnolskie (po ponad 36 proc. gospodarstw).
4.1.3. Zmiana strategii radzenia sobie w duszym okresie
W ostatnich 13 latach znaczco spad odsetek gospodarstw domowych wicych koniec z kocem z wielk
trudnoci i z trudnoci (odpowiednio o 14 i 6 p.p.), a wzrs -- radzcych sobie raczej atwo i atwo (odpowiednio
o 11 i 3 p.p.) (wykres 4.1.7).
Najsilniej wzrs w ostatnich 13 latach odsetek gospodarstw domowych twierdzcych, e yj oszczdnie i dziki
temu starcza im na wszystko (o 10 p.p). Wzrs take o 8 p.p. odsetek gospodarstw, ktrym starcza na wszystko i
jeszcze oszczdzaj na przyszo, zmala natomiast procent gospodarstw w najtrudniejszej sytuacji, ktrym pienidzy
nie starcza na spat kredytu, opaty za mieszkanie czy na ubranie (wykres 4.1.8). Wzrs ponownie do poziomu z
2000 r. odsetek gospodarstw yjcych bardzo oszczdnie z myl o powaniejszych zakupach.


Wykres 4.1.7. Radzenie sobie gospodarstw domowych przy uzyskiwanych dochodach w latach 2000-2013 w caych
prbach
31
25
29
12
3
26
25
33
13
3
26
25
33
13
3
22
21
32
20
5
19
20
33
22
6
18
20
34
23
6
17
19
35
23
6
0
10
20
30
40
z wielk trudnoci z trudnoci z pewn trudnoci raczej atwo atwo
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Jak sobie radz
2000
2003
2005
2007
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 49


Wykres 4.1.8. Sposb gospodarowania dochodem przez gospodarstwa domowe w latach 2000-2013 w caych
prbach
24 proc. gospodarstw deklarowao w 2013 r., e ich stae dochody nie pozwalaj na zaspokojenie biecych
potrzeb. W ostatnich dwch latach odsetek gospodarstw domowych, ktrych dochody nie pozwalaj na zaspokojenie
biecych potrzeb, spad o 2 p.p., a od 1993 r. spadek by ponad trzykrotny (wykres 4.1.9).


rdo danych: lata 1993-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 4.1.9. Odsetek gospodarstw domowych deklarujcych, e ich stae dochody nie pozwalaj na zaspokojenie
biecych potrzeb w latach 1993-2013 w caych prbach
W okresie od 1993 r. spad odsetek gospodarstw, ktre w warunkach niewystarczajcych staych dochodw
ograniczay potrzeby, podejmoway dodatkow prac, korzystay z oszczdnoci lub zacigay poyczki (tabela 4.1.9).
Spad rwnie odsetek gospodarstw bezradnych, ktre w sytuacji kopotw finansowych nie podejmuj adnych
dziaa. Wzrs natomiast odsetek gospodarstw, ktre w takiej sytuacji korzystay z pomocy zewntrznej (gwnie z
pomocy opieki spoecznej). W stosunku do poprzedniego pomiary w 2011 r. spad znaczco odsetek gospodarstw
ratujcych swj budet poyczkami, a wzrs odsetek gospodarstw korzystajcych z pomocy Kocioa/Caritasu i z
pomocy opieki spoecznej oraz podejmujcych inne dziaania
3
7
27
21
14
6
10
3
4
8
35
20
13
4
4
10
3
4
7
34
20
14
4
5
9
3
8
10
37
16
15
2
3
7
2
10
11
39
16
13
2
2
5
2
10
9
37
21
13
1
2
4
2
11
10
37
21
13
1
2
4
2
0 10 20 30 40 50
Starcza na wszystko, oszczdzamy
Starcza na wszystko, nie oszczdzamy
yjemy oszczdnie, starcza na wszystko
yjemy bardzo oszczdnie, aby odoy na
powaniejsze zakupy
Starcza na najtasze jedenie, ubranie, czynsz
i spat kredytu
Starcza na najtasze jedenie, ubranie,
czynsz, ale nie na spat kredytu
Starcza na najtasze jedzenie i ubranie, ale
nie na czynsz
Starcza na najtasze jedenie, ale nie na
ubranie
Nie starcza na najtasze jedzenie
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2007
2005
2003
2000
24
26
28
32
37
41
46
64
74
0 10 20 30 40 50 60 70 80
2013 r.
2011 r.
2009 r.
2007 r.
2005 r.
2003 r.
2000 r.
1995 r.
1993 r.
Diagnoza Spoeczna 2013 50

Tabela 4.1.9. Odsetek gospodarstw domowych deklarujcych rne sposoby reagowania na finansowe trudnoci w
zaspokojeniu biecych potrzeb spord tych, w ktrych stae dochody nie pozwalaj na zaspokojenie biecych
potrzeb, w caych waonych prbach w latach 1993-2013
*

Sposoby radzenia sobie z
trudnociami finansowymi
1993
N=1700
2000
N=1350
2003
N=1579
2005
N=1598
2007
N=1745
2009
N=3433
2011
N=3100
2013
N=3121
Ograniczanie potrzeb 93,3 88,8 88,7 92,5 89,5 89,2 86,4 88,8
Podejmowanie dodatkowej pracy 29,4 32,9 22,9 22,1 21,5 18,1 16,3 17,5
Korzystanie z oszczdnoci 20,8 15,1 16,6 9,5 8,5 7,6 13,0 12,7
Zaciganie poyczek 43,3 44,6 50,7 42,9 42,0 40,9 35,5 29,4
Korzystanie z pomocy krewnych 44,7 42,9 40,3 35,5 39,1 39,5 38,9 40,7
Korzystanie z pomocy Kocioa 1,0 0,8 1,3 0,7 1,9
**
3,4
**
3,3
**
6,3

Korzystanie z pomocy opieki
spoecznej
7,5 7,1 11,7 13,4 16,2 16,7 15,5 19,9
Wyzbywanie si majtku b.d. b.d. 5,7 6,9 5,9 4,4 4,5 5,9
Podejmowanie innych dziaa b.d. b.d. 19,0 20,3 23,4 16,6 16,2 19,7
Niepodejmowanie adnych dziaa b.d. b.d. 13,1 12,6 11,3 9,8 10,7 7,5
* w stosunku do gospodarstw, ktrych dochody nie pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb
** od 2007 r. z pomocy Kocioa/Caritasu
rdo danych: rok 1993 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna
4.1.4. Pomoc spoeczna
Odsetek gospodarstw otrzymujcych pomoc zewntrzn w dowolnej formie wynis 11 proc., a wic prawie tyle samo
co dwa lata temu (10,9 proc.). Nie wzrs te w stosunku do poziomu z pocztku wieku odsetek gospodarstw
otrzymujcych wszystkie trzy formy pomocy; w stosunku do 2011 r. spad procent gospodarstw korzystajcych z
poszczeglnych form pomocy (wykres 4.1.10).
Zasig pomocy jest silnie zrnicowany wedug grup spoeczno-ekonomicznych, typu gospodarstwa i
wojewdztwa.
Konkubinaty z dziemi i bez dzieci, maestwa z trjk i wiksz liczb dzieci, gospodarstwa nierodzinne
wieloosobowe i jednoosobowe oraz rodziny niepene korzystay znacznie czciej z pomocy spoecznej ni pozostae
grupy gospodarstw (wykres 4.1.11). Najrzadziej z pomocy korzystay maestwa bez dzieci (4,3 proc.) i maestwa
z jednym dzieckiem (5,4 proc.). Znaczco zmniejszy si zasig pomocy dla maestw z trjk i wiksz liczb
dzieci; zwikszy si natomiast zakres pomocy dla konkubinatw i dla rodzin niepenych. We wszystkich typach
gospodarstw znacznie czciej z pomocy zewntrznej korzystay ubogie (poniej 1 kwartyla dochodu), ale take
znaczcy jest odsetek gospodarstw najzamoniejszych korzystajcych z pomocy wrd konkubinatw, gospodarstw
nierodzinnych i maestw z 3 i wiksz liczb dzieci (wykres 4.1.12).
Z pomocy zewntrznej korzystao ponad poow gospodarstw o niezarobkowym rdle utrzymania i co czwarte
gospodarstwo rencistw; najmniejszy odsetek korzystajcych z pomocy jest w grupie gospodarstw pracujcych na
wasny rachunek (3 proc.). Niemal tyle samo gospodarstw pracownikw (7,8 proc.) , rolnikw (8,8 proc.) i emerytw
(9,8 proc.) korzysta z pomocy zewntrznej (wykresy 4.1.13 i 4.1.13).


Wykres 4.1.10. Odsetek gospodarstw domowych otrzymujcych pomoc z zewntrz i gospodarstw otrzymujcych
okrelony rodzaj pomocy w latach 2000-2013 w caych prbach
14
9,1
6,5
3,6
12,2
7,6
6,7
2,1
11,1
8,6
3,5
3,1
13,6
10
6,6
2,9
10,7
8
4,9
2,6
10,9
10,2
6,3
3,8
11
8,7
5,6
3,1
0
3
6
9
12
15
Otrzymuj Finansow Rzeczow W formie usug
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Pomoc z zewntrz
2000
2003
2005
2007
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 51


UWAGI: efekt gwny typu gospodarstwa F(9, 5968)=35,161, p<0,000,
2
= 0,050, efekt gwny roku badania F(1, 6968) < 2, ni,
2
=0,000, efekt
interakcji typu gospodarstwa i roku badania F(9, 5968)=2,21, p<0,05,
2
= 0,003.
Wykres 4.1.11. Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z pomocy z zewntrz w 2009, 2011 i 2013 r. ze
wzgldu na typ gospodarstwa w prbie panelowej


UWAGI: efekt gwny typu gospodarstwa F(9, 10890)=16,467, p<0,000;
2
= 0,013, efekt gwny dochodu F(1, 10890)=241,173, p<0,000,
2
=0,022,
efekt interakcji typu gospodarstwa i dochodu F(9, 10890)=4,312, p<0,000,
2
= 0,004
Wykres 4.1.12. Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z pomocy z zewntrz ze wzgldu na typ
gospodarstwa i wysoko dochodu na jednostk ekwiwalentn (poniej i powyej redniego dochodu)
3,7
6,5
7,6
22,8
17,3
21,1
13,4
10,5
12,9
12,2
4,7
5
7,5
23,1
13,5
19,3
11,7
10,5
17,3
12,2
4,3
5,4
8,7
20,6
19,2
24,6
14
12,6
17,2
12,2
0 5 10 15 20 25 30
Maestwa bez dzieci
Maestwa z 1 dzieckiem
Maestwa z 2 dzieci
Maestwa z 3+ dzieci
Konkubinat bez dzieci
Konkubinat z dziemi
Rodziny niepene
Wielorodzinne
Nierodzinne jednoosobowe
Nierodzinne wieloosobowe
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
10,1
14
14,2
27,9
21,3
21,2
35,2
19,9
21
23,1
1,4
2,1
2,9
5,3
6,9
8,8
7,5
2
6,2
9,7
5,7
8,1
8,6
16,6
14,1
15
21,4
10,9
13,6
16,4
0 10 20 30 40
Maestwa bez dzieci
Maestwa z 1 dzieckiem
Maestwa z 2 dzieci
Maestwa z 3+ dzieci
Rodziny niepene
Konkubinat bez dzieci
Konkubinat z dziemi
Wielorodzinne
Nierodzinne jednoosobowe
Nierodzinne wieloosobowe
Proc. gospodarstw domowych
Ogem
Powyej redniego dochodu
Poniej redniego dochodu
Diagnoza Spoeczna 2013 52


UWAGI: efekt gwny grupy F(5, 6191)=159,476, p<0,000,
2
= 0,114, efekt gwny roku badania F(1, 6191)=15,799, , p<0,003,
2
=0,000, efekt
interakcji grupy i roku badania F(5, 6191)= 7,077, p < 0,000,
2
= 0,006.
Wykres 4.1.13. Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z pomocy z zewntrz w 2009, 2011 i 2013 r. ze
wzgldu na grup spoeczno-ekonomiczn gospodarstwa w prbie panelowej
UWAGI: efekt gwny grupy F(5, 11162)=81,321, p<0,000;
2
= 0,035, efekt gwny dochodu F(1, 11162)=286,305, p<0,000,
2
=0,025, efekt
interakcji grupy i dochodu F(5, 11162)=15,476, p<0,000,
2
= 0,007.
Wykres 4.1.14. Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z pomocy z zewntrz ze wzgldu na grup
spoeczno-ekonomiczna gospodarstwa i wysoko dochodu na jednostk ekwiwalentn (poniej i powyej redniego
dochodu)
Czciej z pomocy zewntrznej korzystay gospodarstwa z miast redniej wielkoci ni z miast najwikszych i ze
wsi (wykres 4.1.15).

UWAGI: efekt gwny klasy miejscowoci F(5, 11278)=2,488, p<0,05;
2
= 0,001, efekt gwny dochodu F(1, 11278)=537,327, p<0,000,
2
=0,045,
efekt interakcji klasy miejscowoci i dochodu F(5, 11278)=2,345, p< 0,05,
2
= 0,001.
Wykres 4.1.15. Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z pomocy z zewntrz ze wzgldu na klas
miejscowoci zamieszkania i wysoko dochodu na jednostk ekwiwalentn (poniej i powyej redniego dochodu)
8,6
9,4
3
6,8
21,3
41
7,7
8,8
4
9,3
22,2
47,6
7,8
8,8
3
9,8
25,5
51,5
0 10 20 30 40 50 60
Pracownikw
Rolnikw
Prac. na wasny rachunek
Emerytw
Rencistw
Utrz. si z niezarobkowych rde
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
15,5
11,2
11,7
13,4
27,2
60,5
3,4
2,1
0,8
3,5
7,9
21,6
9,4
6,7
6,3
8,5
17,5
41,1
0 10 20 30 40 50 60 70
Pracownikw
Rolnikw
Prac. na wasny rachunek
Emerytw
Rencistw
Utrz. si z niezarobkowych rde
Proc. gospodarstw domowych
Ogem
Powyej redniego dochodu
Poniej redniego dochodu
14,4
19,2
21,6
19,6
18,9 18,8
4,5
3,3
6
3,3 2,7 3
9,5
11,3
13,8
11,4
10,8 10,9
0
10
20
30
40
Miasta > 500 tys. Miasta 200-500 tys. Miasta 100-200 tys. Miasta 20-100 tys. Miasta <20 tys. Wie
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Klasa miejscowoci zamieszkania
Poniej redniego dochodu
Powyej redniego dochodu
Ogem
Diagnoza Spoeczna 2013 53

Najwyszy udzia gospodarstw uzyskujcych pomoc zewntrzn wystpi w wojewdztwach warmisko-
mazurskim (22,7 proc.), najniszy za w maopolskim, dolnolskim, dzkim, lubelskim i wielkopolskim (poniej
10 proc.) (wykresy 4.1.16 i 4.1.17). Wida wyranie, e wcale nie w najbiedniejszych wojewdztwach (z wyjtkiem
warmisko-mazurskiego) zakres korzystania z zewntrznej pomocy jest najwikszy.


UWAGI: efekt gwny wojewdztwa F(15, 11228)=8,573, p<0,000;
2
= 0,011, efekt gwny dochodu F(3, 11228)=382,856, p<0,000,
2
=0,093, efekt
interakcji wojewdztwa i dochodu F(45, 11228)=3,662, p<0,000,
2
= 0,014.
Wykres 4.1.16. Procent gospodarstw domowych korzystajcych z pomocy z zewntrz w przekroju wojewdzkim
ogem i ze wzgldu na wysoko dochodu na jednostk ekwiwalentn (dolny i grny kwartyl)


UWAGI: efekt gwny wojewdztwa F(15, 5888)=5,391, p<0,000;
2
= 0,014, efekt gwny dochodu F(1, 5888)=391,156, p<0,000,
2
=0,062, efekt
interakcji wojewdztwa i dochodu F(15, 5888)=1,811, p<0,05,
2
= 0,005, efekt gwny roku badania F(1, 5888)=11,107, , p<0,002,
2
=0,002, efekt
interakcji dochodu i roku badania F(1, 5888)= 3,777, p < 0,06,
2
= 0,001, efekt interakcji wojewdztwa, dochodu i roku badania F(15, 5888)= 2,860,
p < 0,000,
2
= 0,007.
Wykres 4.1.17. Procent gospodarstw domowych z dochodem na jednostk ekwiwalentn powyej redniej
korzystajcych z pomocy z zewntrz w przekroju wojewdzkim w 2009 i 2013 r.
0,1
0,8
0,6
0,2
1,9
2,7
0
2
3,1
6
4
0,6
1,4
2,1
0
5
17
19,7
20,1
19,7
29,6
23,1
27,8
27,1
32,3
29,2
31,4
43,6
34,2
30,8
42,4
48,8
6,9
8,1
8,3
9,6
9,6
10,1
10,2
11,2
11,5
12,5
12,8
13,2
13,3
13,6
13,8
22,7
0 10 20 30 40 50
Maopolskie
Dolnolskie
dzkie
Lubelskie
Wielkopolskie
Podlaskie
Opolskie
witokrzyskie
Kujawsko-Pomorskie
Mazowieckie
Podkarpackie
Zachodniopomorskie
Pomorskie
lskie
Lubuskie
Warmisko-mazurskie
Proc.gospodarstw domowych
Ogem
Dolny kwartyl
Grny kwartyl
0
0,7
3,1
3,3
1,8
3,4
3,1
2,3
2,2
1,3
6,4
0
3,3
10,6
7,5
5,6
0
0,7
1,6
2
2,3
2,3
3,1
3,3
3,9
4
5,1
5,2
5,6
6,4
6,5
16,8
0 5 10 15 20
Podkarpackie
Zachodniopomorskie
dzkie
Mazowieckie
Maopolskie
Pomorskie
Lubelskie
Wielkopolskie
lskie
Dolnolskie
witokrzyskie
Opolskie
Lubuskie
Podlaskie
Kujawsko-Pomorskie
Warmisko-mazurskie
Proc.gospodarstw domowych
2013
2009
Diagnoza Spoeczna 2013 54
4.2. Wyywienie
Tomasz Panek, Janusz Czapiski
4.2.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach
Gospodarstwa domowe oceniay w marcu 2013 r., e najczciej nie byo ich sta w cigu ostatniego roku na
zaspokojenie potrzeb ywnociowych ze wzgldw finansowych w zakresie ryb i przetworw rybnych (ponad 19
proc.), a nastpnie wyrobw cukierniczych oraz uywek (odpowiednio ponad 15 proc. i prawie 15 proc.), misa i
drobiu oraz przetworw misnych i drobiowych (po odpowiednio okoo 12,5 i 11,5 proc. gospodarstw).
W ostatnich czterech
13
latach nastpia poprawa stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych we
wszystkich grupach artykuw ywnociowych z wyjtkiem cukru (wykres 4.2.1). Natomiast w latach 2011-2013
obserwujemy spadek trudnoci finansowych w zaspokojeniu potrzeb ywnociowych gospodarstw domowych z
wyjtkiem potrzeb w zakresie uywek, ryb i przetworw rybnych oraz misa (wzrost odsetka gospodarstw majcych
takie trudnoci wynosi jednak tylko niecay 1 p.p., czyli w granicach bdu). Zdecydowan popraw sytuacji w tym
okresie obserwujemy przede wszystkim w przypadku wyrobw cukierniczych, owocw i przetworw owocowych
oraz warzyw i przetworw warzywnych (spadek odsetka gospodarstw domowych niemogcych, ze wzgldw
finansowych, zaspokoi swoich potrzeb ywnociowych w tym zakresie powyej 2 p.p.). Znaczce pogorszenie si
moliwoci zaspokojenia swoich potrzeb ywnociowych wystpio w latach 20112013 w zakresie niektrych
artykuw ywnociowych (misa i drobiu, wyrobw cukierniczych oraz owocw i przetworw owocowych) tylko w
grupie gospodarstw domowych pracujcych na wasny rachunek.
Wykres 4.2.1. Zakres niezaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych na artykuy ywnociowe z powodw
finansowych w latach 2009-2013 w prbie panelowej
Grupami gospodarstw, ktrenajczciej nie byo sta na zakup artykuw ywnociowych w lutym/marcu 2013r.,
byy gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych rde (odpowiednio dla kolejnych, wymienionych
uprzednio grup artykuw ywnociowych: okoo 51 proc., 45 proc., 41 proc., 40 proc. i 35 proc. gospodarstw) oraz
gospodarstwa rencistw (odpowiednio: okoo 38 proc., 30 proc., 28 proc., 26 proc. i 25 proc. gospodarstw). Wrd
typw gospodarstw najczciej wskazyway na brak rodkw finansowych na zakup wybranych grup artykuw
ywnociowych gospodarstwa rodzin niepenych. Na trudnoci finansowe dotyczce zakupu artykuw
ywnociowych, z ktrych rezygnowano najczciej, wskazywao w tej grupie odpowiednio okoo 27 proc., 21 proc.,
21 proc., 20 proc. i 18 proc. gospodarstw. Kolejnym typem gospodarstw, ktrych najczciej nie sta byo na zakup
wskazanych grup artykuw ywnociowych, byy gospodarstwa domowe nierodzinne jednoosobowe (odpowiednio
okoo 26 proc., 22 proc., 19 proc., 17 proc. i 17 proc. gospodarstw). W wikszoci typw gospodarstw domowych
generalnie nastpia poprawa moliwoci finansowych zaspokojenia ich potrzeb w zakresie artykuw
ywnociowych w minionych dwch latach. Pogorszenie si sytuacji w tym zakresie obserwujemy w grupie
13
Zmiany w zakresie zaspokojenia potrzeb ywnociowych gospodarstw domowych w latach 2009-2013 dotycz prby panelowej gospodarstw
dla tych lat, czyli gospodarstw domowych, ktre zostay zbadane zarwno w 2009 r. jak i w 2011 r. i 2013 r.
8,56
13,36
15,84
14,73
22,38
6,42
4,93
9,35
5,21
18,76
18
9,1
12,92
13,58
12,73
20,13
6,32
4,63
7,67
6,53
16,54
16,2
7,19
10,45
13,93
12,59
20,65
5,6
4,39
7,22
5,31
16,34
16,24
0 5 10 15 20 25 30
warzywa i przetwory warzywne
owoce i przetwory owocowe
miso (w tym drb)
przetwory misne i drobiowe
ryby i przetwory rybne
maso i inne tuszcze jadalne
mleko
przetwory mleczne
cukier
wyroby cukiernicze (sodycze, czekolada itd.)
uywki (kawa, herbata, alkohol, papierosy)
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T., Czapiski, J. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Wyywienie. Diagnoza Spoeczna 2013
Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 54-56 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.98
Diagnoza Spoeczna 2013 55

gospodarstw nierodzinnych wieloosobowych (w zakresie ryb i przetworw rybnych, masa i tuszczy jadalnych oraz
mleka), wielorodzinnych (w zakresie przetworw misnych i drobiowych oraz masa i tuszczy jadalnych) oraz
maestw z 2 dzieci w zakresie misa i drobiu oraz ryb i przetworw rybnych.
Procent gospodarstw domowych, ktrych nie byo sta ze wzgldw finansowych na zakup artykuw
ywnociowych, by dla kadej z analizowanych w badaniu grup artykuw znaczco wyszy w lutym/marcu 2013 r.
w grupie gospodarstw z bezrobotnymi ni w grupie gospodarstw bez bezrobotnych,. Odpowiednio, dla kolejno
wymienionych grup artykuw, z ktrych rezygnowano najczciej, konieczno rezygnacji zgaszao w poniszych
grupach gospodarstw prawie 34 proc. i okoo 17 proc., prawie 28 proc. i prawie 13 proc., prawie 26 i okoo 13 proc.
gospodarstw, ponad 24 proc. i prawie 11 proc. oraz prawie 22 proc. i prawie 10 proc. gospodarstw. W obu grupach
gospodarstw domowych i jednoczenie w prawie wszystkich grupach artykuw ywnociowych sytuacja ulegaa w
cigu ostatnich 2 lat znaczcej poprawie.
Gospodarstwa domowe najczciej zmuszane do rezygnacji w lutym/marcu 2013 r., ze wzgldw finansowych,
z zakupu wybranych grup artykuw ywnociowych zamieszkiway przede wszystkim na wsi (sytuacje takie
deklarowao, odpowiednio dla kolejnych wymienionych uprzednio grup artykuw ywnociowych, okoo 25 proc.,
19 proc., 19 proc., 15 proc. oraz 15 proc. gospodarstw) oraz najmniejsze miasta, poniej 20 tys. mieszkacw
(odpowiednio okoo 18 proc., 16 proc., 15 proc. 12 proc. i 11 proc. gospodarstw). Najwyszy procent gospodarstw
majcych kopoty finansowe z zaspokojeniem potrzeb w zakresie wybranych grup artykuw ywnociowych
wystpowa w badanym miesicu 2013 r. w wojewdztwach warmisko-mazurskim (odpowiednio okoo 28 proc., 22
proc., 23 proc., 21 proc. i 20 proc. gospodarstw) oraz lubelskim (odpowiednio okoo 26 proc., 21 proc., 20 proc., 13
proc., i 14 proc. gospodarstw). W okresie marzec 2011marzec 2013 znaczcy wzrost odsetka gospodarstw
domowych, ktrych nie sta ze wzgldw finansowych na zaspokojenie swoich potrzeb ywnociowych, nastpi
tylko w najwikszych miastach o liczbie mieszkacw powyej 500 tys. i to jedynie w przypadku niektrych grupach
artykuw ywnociowych (w zakresie misa i drobiu, ryb i przetworw rybnych, mleka oraz drobiu i przetworw
drobiowych). W przekroju regionalnym tylko w kilku wojewdztwach i jedynie w zakresie nielicznych grup
artykuw ywnociowych nastpio znaczce pogorszenie sytuacji w omawianym zakresie (o ponad 3 p.p.).
Dotyczyo to przede wszystkim wojewdztwa dolnolskiego (znaczcy wzrost odsetka gospodarstw, ktrych nie sta
ze wzgldw finansowych na zaspokojenie potrzeb w zakresie misa i drobiu, ryb i przetworw rybnych oraz
wyrobw cukierniczych), lskiego (znaczcy wzrost odsetka gospodarstw, ktrych nie sta byo na zaspokojenie
potrzeb w zakresie misa i drobiu oraz ryb i przetworw rybnych) oraz wojewdztwa dzkiego (znaczcy wzrost
odsetka gospodarstw, ktrych nie sta byo na zaspokojenie potrzeb w zakresie misa i drobiu).
Okoo 63 proc. gospodarstw uwaao w 2013 r., e zaspokojenie ich potrzeb ywnociowych w porwnaniu do
sytuacji sprzed 2 lat nie zmienio si, okoo 31 proc. odczuo pogorszenie, a okoo 6 proc. popraw. W stosunku do
ocen formuowanych w marcu 2011 r. nastpi wzrost ocen negatywnych przy jednoczesnym spadku ocen
pozytywnych (o ponad 1 p.p.) tych zmian.
Najczciej zmiany na gorsze deklaroway gospodarstwa domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde
(ponad 57 proc. gospodarstw) oraz gospodarstwa domowe rencistw (ponad 44 proc.). Wrd typw gospodarstw
pogorszenie si sytuacji w zakresie wyywienia odczuway przede wszystkim gospodarstwa nierodzinne
wieloosobowe (prawie 43 proc.) oraz gospodarstwa rodzin niepenych i nierodzinne jednoosobowe (po prawie 38
proc. i prawie 36 proc. gospodarstw z tych grup).
Negatywne oceny zmian w zaspokojeniu potrzeb ywnociowych byy zdecydowanie czciej formuowane w
grupie gospodarstw z bezrobotnymi, ni w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych (odpowiednio prawie
47 proc. i ponad 38 proc. gospodarstw z tych grup).
Zrnicowanie gospodarstw domowych deklarujcych pogorszenie si stopnia zaspokojenia ich potrzeb
ywnociowych w przekroju klasy miejscowoci zamieszkania byo nieznaczne. Najczciej gospodarstwa te
wystpoway w grupie gospodarstw zamieszkujcych mae miasta, o liczbie mieszkacw 20-100 tys. (okoo 33 proc.
gospodarstw z tych miast). Wojewdztwami, w ktrych gospodarstwa domowe najczciej uwaay, e poziom
zaspokojenia ich potrzeb ywnociowych pogorszy si w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat byy
wojewdztwa dzkie i kujawsko-pomorskie (odpowiednio ponad 39 proc. i prawie 35 proc. gospodarstw).
4.2.2. Zmiana w zaspokojeniu potrzeb ywnociowych w latach 2000-2013
W okresie minionych 13 lat spad odsetek gospodarstw, ktrych nie sta ze wzgldw finansowych na zakup
artykuw ywnociowych w zakresie wszystkich grup (wykres 4.2.2). Najwikszy spadek dotyczy uywek (3,5-
krotny), wyrobw cukierniczych (3-krotny), owocw i przetworw owocowych (3-krotny), misa i drobiu oraz
przetworw misnych i drobiowych (2,5-krotny), ryb i przetworw rybnych (2-krotny) -- a wic tych artykuw, na
ktre w poprzednich latach najczciej nie byo sta gospodarstw domowych.

Diagnoza Spoeczna 2013 56


Wykres 4.2.2. Procent gospodarstw domowych, ktrych nie sta na zakup wystarczajcych iloci rnych artykuw
ywnociowych w latach 2000-2013 r. w caych prbach
13
32
30
31
37
16
5
19
6
46
54
13
20
23
23
35
9
7
15
6
31
37
9
13
15
14
21
7
5
9
5
19
18
9
12
13
12
19
6
5
7
7
16
15
7
10
12
11
19
5
4
7
5
15
15
0 10 20 30 40 50 60
warzywa i przetwory warzywne
owoce i przetwory owocowe
miso i drb
przetwory misne i drobiowe
ryby i przetwory rybne
maso i inne tuszcze
mleko
przetwory mleczne
cukier
wyroby cukiernicze
uywki
Proc. gospodarstw domowych
2013 r.
2011 r.
2009 r.
2005 r.
2000 r.
Diagnoza Spoeczna 2013 57
4.3. Zasobno materialna
Tomasz Panek, Piotr Biaowolski, Irena E. Kotowska, Janusz Czapiski
4.3.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach
4.3.1.1. Dobra trwaego uytku
Jeden z podstawowych elementw zasobnoci gospodarstw domowych stanowi posiadanie przez nie dbr trwaego
uytku. Spord wyszczeglnionych w badaniu dbr trwaego uytku najbardziej powszechnymi byy w lutym/marcu
2013 r. pralka automatyczna i patna telewizja satelitarna lub kablowa. Pralki automatycznej nie posiadao niecae 8
proc. badanych gospodarstw, a patnej telewizji satelitarnej lub kablowej niecae 28 proc. Do dbr trwaego uytku,
ktre gospodarstwa posiaday najrzadziej naleay d motorowa/aglowa (niecae 1 proc.), elektroniczny czytnik
ksiek (niecae 4 proc.) i dom letniskowy (niecae 5 proc.). W okresie marzec 2009 marzec 2013 wyposaenie
gospodarstw domowych w wikszo uwzgldnionych w badaniu dbr trwaego uytku znacznie wzroso (wykres
4.3.1)
14
. Wyjtkiem s: telefon stacjonarny, co zwizane jest z coraz powszechniejsz rezygnacj z tego typu telefonu
na rzez telefonw komrkowych, komputer stacjonarny wypierany przez komputer przenony i tablet oraz odtwarzacz
DVD.
Wykres 4.3.1. Procent gospodarstw domowych nieposiadajcych wybranych dbr trwaego uytku w 2009, 2011 i
2013 r. w prbie panelowej
W ostatnich dwch latach take nastpi znaczcy wzrost wyposaenia gospodarstw domowych w dobra trwaego
uytku z wyjtkiem telefonu domowego (stacjonarnego) i komputera stacjonarnego, co jest zwizane z
zastpowaniem ich przez telefon mobilny i komputer przenony, a take odtwarzacza DVD. Najwikszy wzrost
odsetka gospodarstw domowych w zakresie ich wyposaenia w dobra trwaego uytku w tym okresie dotyczy
telewizora LCD lub plazmy oraz komputera przenonego (odpowiednio o ponad 14 i ponad 9 p.p.).
Do przecitnie najsabiej wyposaonych w dobra trwaego uytku gospodarstw domowych naleay w
lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych rde innych ni emerytura i renta oraz
rencistw. Gospodarstwami takimi, rozpatrujc typ gospodarstwa, byy najczciej gospodarstwa nierodzinne
14
Wszystkie zmiany w zakresie zasobnoci materialnej w latach 2009-2013 dotycz prby panelowej z tych lat, czyli tych gospodarstw domowych,
ktre zostay zbadane w 2009 r. jak i w 2011 r. i 2013 r.
12
39
49
67
41
41
51
34
48
76
87
84
88
95
99
10
30
41
53
40
40
45
41
49
65
83
83
88
95
99
8
27
37
38
40
43
43
48
54
56
79
84
87
95
99
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
pralk automatyczn
patna telewizja satelitarna lub kablowa
dostp do Internetu w domu
telewizor LCD lub plazma
samochd osobowy (osobowo-dostawczy)
odtwarzacz DVD
kuchenk mikrofalow
telefon stacjonarny
komputer stacjonarny
komputer przenony (laptop, notebook)
zmywark do naczy
kino domowe
dziak rekreacyjn
dom letniskowy
d motorow, aglow
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T., Biaowolski, P., Kotowska, I.E., Czapiski, J. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Zasobno
materialna. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 57-78 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.99
Diagnoza Spoeczna 2013 58

(zarwno jednoosobowe jak i wieloosobowe) oraz gospodarstwa rodzin niepenych. Stopie wyposaenia w dobra
trwaego uytku gospodarstw domowych bez bezrobotnych jest nieznacznie wyszy, dla zdecydowanej wikszoci
tych dbr, ni gospodarstw domowych z bezrobotnymi. Natomiast stopie wyposaenia w dobra trwaego uytku grup
gospodarstw wyodrbnionych ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania oraz wojewdztw jest zrnicowany
w zalenoci od wyrnionych w badaniu db, chocia w przypadku wikszoci dbr najsabiej wyposaone s w te
dobra gospodarstwa domowe wiejskie.
Brak niektrych dbr trwaego uytku nie wynika czsto z braku moliwoci finansowych ich zakupu lecz z braku
chci ich posiadania. Dobrami najczciej nieposiadanymi przez gospodarstwa domowe, gdy na ich zakup nie mogy
one sobie pozwoli, byy w lutym/marcu 2013 r. przede wszystkim wasne mieszkanie/wasny dom, pralka
automatyczna i telewizor LCD lub plazma (odpowiednio prawie 60 proc., okoo 59 proc. i prawie 59 proc.
gospodarstw domowych, ktre nie posiadaj tych dbr, nie ma ich ze wzgldw finansowych). W ostatnich czterech
latach obserwujemy silny spadek odsetka gospodarstw domowych, wrd gospodarstw nieposiadajcych tych dbr,
ktre nie mog sobie pozwoli ze wzgldw finansowych na ich zakup w przypadku wszystkich uwzgldnionych w
badaniu dbr, poza patn telewizj satelitarn lub kablow oraz telewizorem LCD lub plazm (wzrost odsetka
gospodarstw nie mogcych sobie na nie pozwoli odpowiednio o prawie 2 i ponad 7 p.p.). Najwikszy spadek odsetka
gospodarstw domowych, ktrym brak pienidzy nie pozwala na zakup, obserwujemy w przypadku dostpu do
internetu w domu i komputera stacjonarnego (odpowiednio o prawie 10 i o prawie 12 p.p., wykres 4.3.2). W latach
2011-2013 jedynie w przypadku telewizora LCD lub plazmy wzrs znaczco odsetek gospodarstw domowych, wrd
nieposiadajcych tego dobra, ktre nie mogy pozwoli sobie na jego zakup ze wzgldw finansowych (wykres 4.3.5).
Wzrost ten wynika jednake tylko ze zwikszenia w tym okresie odsetka gospodarstw domowych, ktre chciayby
posiada to dobro, gdy odsetek gospodarstw domowych nie posiadajcych tego dobra trwaego uytku ze wzgldw
finansowych w caej badanej populacji (a nie tylko w populacji gospodarstw nie posiadajcych) zmniejszy si w
ostatnich dwch latach.
Rnice pomidzy grupami gospodarstw domowych, wyrnionymi ze wzgldu na przyjte w badaniu kryteria,
w zakresie nieposiadania ze wzgldw finansowych dbr trwaego uytku w lutym/marcu 2013 r. s
rnokierunkowe. Najwiksze rnice w tym zakresie obserwujemy pomidzy grup gospodarstw bez bezrobotnych
i grup gospodarstw z bezrobotnymi. Odsetki gospodarstw z bezrobotnymi, ktre ze wzgldw finansowych nie mog
sobie pozwoli na posiadanie pewnych dbr, s znaczco wysze ni w przypadku grupy gospodarstw bez
bezrobotnych, szczeglnie w zakresie dostpu do internetu w domu (odpowiednio ponad 56 proc. i prawie 17 proc.
gospodarstw w tych grupach nie mogy sobie pozwoli na jego zakup), komputera przenonego (odpowiednio prawie
64 proc. i prawie 30 proc. gospodarstw w tych grupach go nie posiadao ze wzgldw finansowych) oraz pralki
automatycznej (odpowiednio ponad 87 i prawie 53 proc. gospodarstw byo niewyposaonych w pralk automatyczn
w tych grupach ze wzgldw finansowych). Ponadto, na finansowe przyczyny nieposiadania dbr trwaego uytku
stosunkowo najczciej wskazyway gospodarstwa domowe rencistw i utrzymujcych si z niezarobkowych rde
oraz gospodarstwa domowe maestw wielodzietnych, rodzin niepenych i wielorodzinne.


Wykres 4.3.2. Procent gospodarstw, w ktrych brak dbr wynika z braku rodkw finansowych na ich zakup w
latach 2009-2013 w prbie panelowej
28
25
29
29
38
33
39
37
42
36
35
46
44
59
53
23
23
25
27
35
32
37
38
40
35
36
43
45
56
57
16
19
19
23
28
29
30
32
35
35
35
41
45
56
60
0 10 20 30 40 50 60 70
komputer stacjonarny
telefon stacjonarny
dostp do Internetu w domu
d motorowa, aglowa
odtwarzacz DVD
kuchenka mikrofalowa
kino domowe
komputer przenony (laptop, notebook)
samochd osobowy (osobowo-dostawczy)
dziaka rekreacyjna
zmywarka do naczy
dom letniskowy
patna telewizja satelitarna lub kablowa
pralka automatyczna
telewizor LCD lub plazma
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Diagnoza Spoeczna 2013 59

4.3.1.2. Oszczdnoci
W 2013 r. prawie 60 proc. gospodarstw nie posiadao oszczdnoci. Wrd gospodarstw domowych deklarujcych
posiadanie oszczdnoci wyranie dominuj gospodarstwa o oszczdnociach stanowicych rwnowano ich od 1-
miesicznych do 3-miesicznych dochodw (ponad 31 proc. gospodarstw). W okresie marzec 2009 - marzec 2013
nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci (o prawie 8 p.p., wykres 4.3.3).
W ostatnich dwch latach take obserwujemy wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci (o
przeszo 3 p.p.).


Wykres 4.3.3. Stan posiadania i skala oszczdnoci wrd gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci w
latach 2009-2013 w prbie panelowej
Zdecydowanie najrzadziej deklaruj posiadanie oszczdnoci gospodarstwa rencistw (prawie 80 proc. nie
posiada oszczdnoci) oraz utrzymujcych si z niezarobkowych rde (ponad 75 proc. nie posiada oszczdnoci).
Najczciej gospodarstwa domowe nieposiadajce oszczdnoci wystpuj wrd gospodarstw domowych rodzin
niepenych i maestw wielodzietnych (okoo 71 proc. i prawie 70 proc. gospodarstw w tych grupach nie posiadao
oszczdnoci). Procent gospodarstw domowych bez bezrobotnych nieposiadajcych oszczdnoci jest znaczco
niszy ni w grupie gospodarstw z bezrobotnymi (odpowiednio prawie 57 proc. i prawie 76 proc. gospodarstw). We
wszystkich grupach spoeczno-ekonomicznych i typach gospodarstw domowych nastpi znaczcy wzrost
oszczdnoci w cigu ostatnich 2 lat, poza gospodarstwami domowymi maestw z 2 dzieci, w ktrej to grupie
odsetek gospodarstw posiadajcych oszczdnoci nie uleg zasadniczym zmianom. Najsilniejszy przyrost
oszczdnoci obserwujemy w gospodarstwach domowych rolnikw (o 6 p.p.).
Czym mniejsza miejscowo zamieszkania tym wikszy procent gospodarstw nie posiada oszczdnoci.
Gospodarstwa domowe deklarujce nieposiadanie oszczdnoci najczciej mieszkaj na wsi oraz w najmniejszych
miastach (odpowiednio prawie 67 proc. oraz ponad 63 proc.). Zrnicowanie midzywojewdzkie gospodarstw
domowych nieposiadajcych oszczdnoci nie jest zbyt due. Wojewdztwami, w ktrych gospodarstwa najczciej
nie posiadaj oszczdnoci, s warmisko-mazurskie (prawie 77 proc.) oraz kujawsko-pomorskie (ponad 68 proc.).
W marcu 2013 r. w stosunku do marca 2011 r. nastpi wzrost odsetka gospodarstw domowych dysponujcych
oszczdnociami we wszystkich klasach miejscowoci zamieszkania oraz wojewdztwach, przy czym najwikszy w
maych miastach (o okoo 8 p.p.) oraz wojewdztwach zachodnio-pomorskim i mazowieckim (nastpi w nich wzrost
odsetka gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci odpowiednio o ponad 9 i ponad 7 p.p.).
Prawie 67 proc. gospodarstw posiadajcych w lutym/marcu 2013 r. oszczdnoci miao je w formie lokat w
bankach w zotwkach, a prawie 45 proc. w gotwce. Najczciej w bankach w zotwkach lokoway swoje
oszczdnoci gospodarstwa domowe pracujcych na wasny rachunek (prawie 71 proc.), a oszczdnoci w formie
gotwkowej relatywnie najczciej posiaday gospodarstwa domowe rolnikw (ponad 54 proc.) oraz gospodarstwa
domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde (take ponad 54 proc.). Spord typw gospodarstw swoje
oszczdnoci lokoway w bankach w z przede wszystkim maestwa wielodzietne (prawie 74 proc.). Gotwka bya
natomiast relatywnie najczstsz form oszczdnoci w gospodarstwach wielorodzinnych (w prawie 58 proc.).
Zarwno w grupie gospodarstw bez bezrobotnych jak i w grupie gospodarstw z bezrobotnymi zdecydowanie
najczstsz form oszczdnoci byy lokaty w bankach w z (odpowiednio prawie 68 proc. i ponad 56 proc.
gospodarstw z tych grup) oraz w gotwce (odpowiednio w ponad 44 proc. i w ponad 52 proc. gospodarstw).
Relatywnie najwikszy odsetek gospodarstw lokowa swoje oszczdnoci w bankach w zotwkach w
najmniejszych miastach (prawie 71 proc. gospodarstw z tych miast). Lokowanie oszczdnoci w gotwce preferoway
najczciej gospodarstwa zamieszkujce na wsi i w najmniejszych miastach (odpowiednio prawie 55 proc. i prawie
46 proc. gospodarstw w tych grupach). Lokaty oszczdnoci w bankach w zotych najczciej posiaday przede
33,0
23,7
32,6
21,9
12,9
9,0
37,8
24,1
32,1
23,3
12,5
8,1
40,8
25,3
32,0
23,4
12,8
6,4
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
maj oszczdnoci do miesicznych
dochodw
gospodarstwa
powyej
miesicznych do
3-miesicznych
dochodw
powyej 3-
miesicznych do
procznych
dochodw
powyej
procznych do
rocznych dochodw
powyej rocznych
dochodw
gospodarstwa
domowego
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h

p
o
s
i
a
d
a
j

c
y
c
h

o
s
z
c
z

d
n
o

c
i
Stan posiadania i skala oszczdnoci
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 60

wszystkim gospodarstwa zamieszkujce w wojewdztwach dolnolskim i warmisko-mazurskim (odpowiednio
prawie 75 i prawie 72 proc. gospodarstw z tych wojewdztw). Najwysze odsetki gospodarstw majcych oszczdnoci
w gotwce zamieszkiway wojewdztwa witokrzyskie (ponad 63 proc.), warmisko-mazurskie (prawie 55 proc.)
oraz lubelskie (ponad 54 proc.).
W latach 2009-2013 nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw posiadajcych oszczdnoci tylko w gotwce
(o prawie 8 p.p., wykres 4.3.4). W ostatnich dwch latach odsetek gospodarstw posiadajcych oszczdnoci wzrs
znaczco take wycznie w grupach gospodarstw majcych oszczdnoci w gotwce (o 5 p.p.). Spad natomiast
znaczco odsetek gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci w bankach w z (o ponad 3 p.p.) oraz w
funduszach inwestycyjnych (o prawie 3 p.p.). Relatywnie najwikszy wzrost odsetka gospodarstw domowych
posiadajcych oszczdnoci w gotwce obserwujemy w ostatnich dwch latach w grupach gospodarstw
utrzymujcych si z niezarobkowych rde i pracujcych na wasny rachunek (po prawie 14 p.p.) oraz nierodzinnych
jednoosobowych (o ponad 10 p.p.). Ponadto relatywnie najwikszy wzrost odsetka gospodarstw domowych
gromadzcych oszczdnoci w gotwce wystpi w tym okresie w grupie gospodarstw zamieszkujcych najwiksze
miasta (o prawie 14 p.p.). Odsetki gospodarstw posiadajcych oszczdnoci w gotwce znaczco wzrosy take
zarwno w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych jak i z bezrobotnymi (odpowiednio o ponad 5 i o prawie
3 p.p.).

Wykres 4.3.4. Formy oszczdnoci gospodarstw domowych, ktre posiadaj oszczdnoci, w latach 2009-2013 w
prbie panelowej
Gospodarstwa domowe, ktre deklaroway posiadanie oszczdnoci w lutym/marcu 2013 r., najczciej
gromadziy je jako rezerw na sytuacje losowe (prawie 67 proc. gospodarstw), zabezpieczenie na staro (pawie 35
proc. gospodarstw) oraz jako rezerw na biece wydatki konsumpcyjne (prawie 34 proc. gospodarstw).
W ostatnich czterech latach znaczco wzrs odsetek gospodarstw domowych gromadzcych oszczdnoci jako
rezerwa na sytuacje losowe (o prawie 8 p.p.), rehabilitacj (ponad 2 p.p.) oraz jako zabezpieczenie na staro i jako
rezerwa na biece wydatki konsumpcyjne (po o prawie 2 p.p., wykres 4.3.5). W latach 2011-2013 nastpi znaczcy
wzrost oszczdnoci przede wszystkim w przypadku ich gromadzenia jako rezerwa na sytuacje losowe oraz na
leczenie (odpowiednio o ponad 8 i o prawie 5 p.p.).
Oszczdnoci gromadzone jako rezerwa na sytuacje losowe najczciej wystpoway w lutym/marcu 2013 r. w
gospodarstwach emerytw (deklarowao to prawie 70 proc. gospodarstw posiadajcych oszczdnoci, nalecych do
tej grupy spoeczno-ekonomicznej). Ten cel gromadzenia oszczdnoci najczciej by wymieniany przez
gospodarstwa domowe maestw bez dzieci (przez ponad 69 proc.). Take w przypadku grup gospodarstw
domowych z bezrobotnymi i bez bezrobotnych oszczdnoci najczciej byy gromadzone jako rezerwa na sytuacje
losowe (odpowiednio w prawie 64 proc. i w prawie 67 proc. gospodarstw). Zrnicowanie grup gospodarstw
gromadzcych oszczdnoci jako rezerw na sytuacje losowe nie byo natomiast znaczce wedug klasy miejscowoci
zamieszkania oraz wojewdztw. Najczciej ten cel oszczdzania wystpowa w duych miastach o liczbie
mieszkacw 200-500 tys. (w ponad 75 proc. gospodarstw) oraz w wojewdztwach podlaskim i zachodniopomorskim
(prawie 77 proc. i ponad 73 proc. gospodarstw).
72,80
5,88
3,8
10,1
6,8
1,9
1,2
4,1
2,3
38,8
6,1
69,78
4,56
2,8
8,9
4,4
2,6
2,5
4,0
2,2
41,4
5,4
66,58
4,02
2,5
6,3
3,9
2,0
0,9
2,7
1,8
46,4
14,9
0 10 20 30 40 50 60 70 80
lokaty w bankach w zotych
lokaty w bankach w walutach obcych
w obligacjach
w funduszach inwestycyjnych
Indywidualne Konto Emerytalne
w papierach wartociowych notowanych na giedzie
udziay oraz akcje w prywatnych spkach akcyjnych
lokaty w nieruchomociach
lokaty w innych ni nieruchomoci dobrach materialnych
w gotwce
w innej formie
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Diagnoza Spoeczna 2013 61



Wykres 4.3.5. Cele gromadzenia oszczdnoci przez gospodarstwa domowe, ktre posiadaj oszczdnoci, w latach
2009-2013 w prbie panelowej
W ostatnich dwch latach najsilniejszy wzrost odsetka gospodarstw domowych gromadzcych oszczdnoci jako
rezerw na sytuacje losowe mia miejsce w grupach gospodarstw domowych rolnikw i pracownikw (odpowiednio
o prawie 12 i o ponad 10 p.p.), nierodzinnych jednoosobowych (o ponad 10 p.p.), gospodarstwach zamieszkujcych
redniej wielkoci miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. (o prawie 19 p.p.) oraz wojewdztwo podkarpackie (o
ponad 21 p.p.). W tym samym okresie mia miejsce znaczcy spadek odsetka gospodarstw domowych deklarujcych
ten cel oszczdzania w grupach gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde (o ponad 14
p.p.), zamieszkujcych najmniejsze miasta (o prawie 2 p.p.) oraz wojewdztwa wielkopolskie i lubuskie (odpowiednio
o ponad 8 i ponad 4 p.p.).
Zabezpieczenie na staro byo relatywnie najczciej wskazywanym w lutym/marcu 2013 r. celem gromadzenia
oszczdnoci przez gospodarstwa domowe emerytw i pracujcych na wasny rachunek (u odpowiednio prawie 49
proc. i ponad 36 proc. gospodarstw), gospodarstwa maestw bez dzieci (w prawie 43 proc. gospodarstw),
gospodarstwa zamieszkujce najwiksze miasta o liczbie mieszkacw powyej 500 tys. (w okoo 40 proc.
gospodarstw) oraz wojewdztwa Zachodniopomorskie i mazowieckie (odpowiednio w prawie 46 proc. i w prawie 44
proc. gospodarstw).
W ostatnich dwch latach odsetek gospodarstw domowych gromadzcych oszczdnoci jako zabezpieczenie na
staro spad najbardziej w gospodarstwach pracujcych na wasny rachunek (o ponad 6 p.p.) nierodzinnych
wieloosobowych i maestw z 1 dzieckiem oraz rodzin wielodzietnych (o ponad 3 i po prawie 3 p.p.),
zamieszkujcych mae miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys. (o ponad 7 p.p.) oraz wojewdztwo opolskie (o
ponad 12 p.p.). Jednoczenie jego najbardziej znaczce zwikszenie nastpio w grupach gospodarstw utrzymujcych
si z niezarobkowych rde, pracownikw i rolnikw (o ponad 2 p.p.), nierodzinnych wieloosobowych i
jednoosobowych (o ponad 6 i o prawie 3 p.p.), zamieszkujcych redniej wielkoci miasta o liczbie mieszkacw
100-200 tys. (o ponad 10 p.p.) oraz w wojewdztwie zachodnio-pomorskim (o prawie 15 p.p.).
Wrd grup spoeczno-ekonomicznych najczciej oszczdnoci z przeznaczeniem na biece wydatki
konsumpcyjne gromadziy w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde
i rolnikw (odpowiednio ponad 62 proc. i prawie 50 proc. gospodarstw z tych grup). Natomiast wrd typw
gospodarstw domowych ten cel przeznaczenia oszczdnoci wskazyway przede wszystkim gospodarstwa domowe
maestw wielodzietnych (prawie 44 proc. gospodarstw). Najczciej gromadziy oszczdnoci jako rezerw na
biece wydatki konsumpcyjne gospodarstwa zamieszkujce wie (ponad 36 proc. gospodarstw) oraz wojewdztwo
Zachodniopomorskie (ponad 47 proc. gospodarstw) i wojewdztwo podkarpackie (okoo 42 proc. gospodarstw).
Take w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi ten cel gromadzenia oszczdnoci by do powszechny (w
okoo 45 proc. gospodarstw z tych grup gromadzono oszczdnoci na ten cel).
Relatywnie najwikszy przyrost oszczdnoci traktowanych jako rezerwa na biece wydatki konsumpcyjne
obserwujemy w ostatnich dwch latach w grupie gospodarstw domowych rolnikw (o ponad 6 p.p.) oraz
zamieszkujcych najwiksze miasta (o prawie 4 p.p.) i wojewdztwo lubelskie (o ponad 4 p.p.). W tym samym okresie
30,3
13,5
26,7
7,4
30,4
30,4
9,5
27,7
62,9
26,4
37,0
16,9
33,6
12,0
23,4
7,1
23,9
25,5
9,4
24,9
62,2
23,6
36,7
13,9
31,3
10,3
21,5
5,7
25,9
30,4
11,8
24,4
70,5
23,6
38,2
15,8
0 10 20 30 40 50 60 70 80
rezerwa na biece wydatki konsumpcyjne
stae opaty (np. mieszkaniowe)
zakup dbr trwaego uytku
zakup domu, zakup mieszkania
remont domu, mieszkania
leczenie
wypoczynek
rezerwa na sytuacje losowe
zabezpieczenie przyszoci dzieci
zabezpieczenie na staro
na inne cele
bez specjalnego przeznaczenia
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Diagnoza Spoeczna 2013 62

relatywnie najsilniejszy spadek oszczdzania na ten cel nastpi w grupach gospodarstw domowych rencistw (o
prawie 6 p.p.), gospodarstw rodzin niepenych (o prawie 14 p.p.) oraz zamieszkujcych due i redniej wielkoci
miasta o liczbie mieszkacw 100-500 tys. (o prawie 6 p.p.) i wojewdztwo opolskie (o prawie 22 p.p.).
4.3.1.3. Zaduenie
Prawie 37 proc. badanych gospodarstw domowych deklarowao w lutym/marcu 2013 r. korzystanie z poyczek i
kredytw. Zaduenie gospodarstw domowych najczciej wynosio powyej ich rocznych dochodw (zaduenie w
tej wysokoci zgaszao ponad 28 proc. zaduonych gospodarstw). Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych
z poyczek i kredytw w okresie marzec 2009 - marzec 2013 znaczco spad (o prawie 8 p.p., wykres 4.3.6). W
ostatnich dwch latach odsetek gospodarstw korzystajcych z kredytw lub poyczek spad o ponad 4 p.p.


Wykres 4.3.6. Stan zaduenia gospodarstw domowych i skala tego zaduenia wrd zaduonych gospodarstw w
latach 2009-2013 w prbie panelowej
W lutym/marcu 2013 r. zaduone byy przede wszystkim gospodarstwa domowe pracujcych na wasny rachunek
oraz pracownikw (odpowiednio prawie 48 i okoo 45 proc. gospodarstw z tych grup). Wrd typw gospodarstw
domowych najwyszy procent zaduonych wystpowa w grupie gospodarstw maestw z 2 dzieci oraz maestw
wielodzietnych (odpowiednio w ponad 49 proc. i prawie 47 proc. gospodarstw z tych grupach). Czsto zaduenia
gospodarstw domowych z bezrobotnymi bya wysza ni gospodarstw domowych bez bezrobotnych (odpowiednio
ponad 39 proc. i ponad 36 proc. gospodarstw z tych grup). Zaduenie w ostatnich dwch latach wzroso tylko w
grupie gospodarstw domowych pracujcych na wasny rachunek (o ponad 2 p.p.).
Czsto wystpowania zaduenia gospodarstw domowych wedug klas miejscowoci zamieszkania oraz
wojewdztw jest stosunkowo mao zrnicowana. Najwyszy procent gospodarstw domowych zaduonych
wystpuje w najwikszych miastach i w miastach o liczbie mieszkacw 100-200 tys. (po prawie 42 proc.
gospodarstw) a najniszy na wsi (ponad 36 proc. gospodarstw). Najwikszy procent zaduonych gospodarstw jest w
wojewdztwach pomorskim i dolnolskim (odpowiednio prawie 45 i prawie 44 proc. gospodarstw), a najmniejszy w
wojewdztwie witokrzyskim (prawie 26 proc. gospodarstw).
Najczciej gospodarstwa domowe przeznaczay na spat zaduenia w ostatnich trzech miesicach midzy 10
proc. i 20 proc. swoich miesicznych dochodw (ponad 37 proc. zaduonych gospodarstw), nastpnie do 10 proc.
swoich miesicznych dochodw. Tylko nieco ponad 3 proc. gospodarstw domowych przeznaczao na ten cel powyej
50 proc. miesicznych dochodw. Te najwysze obcienia miesicznych dochodw najczciej wystpoway w
gospodarstwach domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde (w prawie 10 proc. gospodarstw z tej grupy),
wrd gospodarstw maestw wielodzietnych, rodzin niepenych i nierodzinnych jednoosobowych (w ponad 4 proc.
gospodarstw z tych grup), gospodarstwach zamieszkujcych due miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. (w
ponad 5 proc. gospodarstw z tej grupy) oraz wojewdztwo Zachodniopomorskie (w prawie 11 proc. gospodarstw).
rdem zewntrznego zasilania finansowego dla prawie 88 proc. zaduonych gospodarstw domowych byy
banki, a dla pond 8 proc. porednicy oferujcy kredyty ratalne. Tylko niecae 6 proc. gospodarstw byo zaduonych
u osb prywatnych. W okresie marzec 2009 - marzec 2013 zmniejszy si o prawie 3 p.p. odsetek gospodarstw
domowych korzystajcych z kredytw w bankach przy jednoczesnym wzrocie tego odsetka korzystajcych z
poyczek w innych instytucjach (o prawie 3 p.p.) i korzystajcych z poyczek u osb prywatnych (o niecae 2 p.p.,
wykres 4.3.7). W ostatnich dwch latach wzrs znaczco odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z poyczek
w innych instytucjach (o prawie 3 p.p.), przy czym relatywnie najsilniej w grupach gospodarstw utrzymujcych si z
niezarobkowych rde i pracujcych na wasny rachunek (odpowiednio o prawie 26 i o 22 p.p.) z bezrobotnymi (o
ponad 4 p.p.), nierodzinnych wieloosobowych i jednoosobowych (o odpowiednio o ponad 27 i o prawie 11 p.p.),
42,6
24,8 25,0
18,7
15,0
16,5
39,0
22,0
25,7
17,6
15,3
19,4
34,8
20,9
22,7
18,7
14,3
23,5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
s zaduone do miesicznych
dochodw
gospodarstwa
powyej
miesicznych do
3-miesicznych
dochodw
powyej 3-
miesicznych do
procznych
dochodw
powyej
procznych do
rocznych
dochodw
powyej rocznych
dochodw
gospodarstwa
domowego
P
r
o
c
.

z
a
d

o
n
y
c
h

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Stan i skala zaduenia
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 63

zamieszkujcych najmniejsze miasta (o prawie 6 p.p.) oraz wojewdztwa warmisko-mazurskie i wielkopolskie
(odpowiednio o prawie 11 i o ponad 10 p.p.).


Wykres 4.3.7. Miejsca zaduenia gospodarstw domowych w latach 2009-2013 w prbie panelowej

W bankach najczciej korzystay z kredytw w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe rolnikw i
pracujcych na wasny rachunek (odpowiednio ponad 98 proc. i ponad 94 proc. gospodarstw z tych grup). U
porednikw oferujcych kredyty ratalne zaduay si przede wszystkim gospodarstwa domowe rencistw i
utrzymujcych si z niezarobkowych rde (odpowiednio ponad 12 proc. i niecae 12 proc. gospodarstw), a u osb
prywatnych gospodarstwa domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde (prawie 26 proc. zaduonych
gospodarstw z tej grupy). Bankowe kredyty i poyczki byy najczciej podstawowym rdem zasilania w rodki
pienine w gospodarstwach domowych maestw z dzieckiem (w prawie 91 proc. tych typw gospodarstw), z
kredytw i poyczek u porednikw oferujcych kredyty ratalne relatywnie najczciej korzystay gospodarstwa
domowe wielorodzinne i nierodzinne jednoosobowe (odpowiednio ponad 11 proc. i ponad 10 proc. gospodarstw), za
z poyczek od osb prywatnych gospodarstwa domowe wieloosobowe (prawie 23 proc. zaduonych gospodarstwach
tego typu).
Grupy gospodarstw domowych z bezrobotnymi i gospodarstw bez bezrobotnych nie rni si znaczco ze
wzgldu na rda zewntrznego zasilania finansowego z wyjtkiem korzystania z poyczek u osb prywatnych
(odpowiednio ponad 12 proc. i ponad 4 proc. gospodarstw z tych grup korzystao z tych poyczek).
Poyczki w bankach byy relatywnie najbardziej rozpowszechnione w gospodarstwach zamieszkujcych
najwiksze miasta (prawie 93 proc. zaduonych gospodarstw) oraz w wojewdztwach podkarpackim i podlaskim (po
ponad 92 proc. zaduonych gospodarstw).
Z kredytw u porednikw oferujcych kredyty ratalne relatywnie najczciej korzystay gospodarstwa domowe
zamieszkujce wie (prawie 10 proc. zaduonych gospodarstw) oraz wojewdztwo warmisko-mazurskie (ponad 17
proc. zaduonych gospodarstw). Natomiast gospodarstwa domowe zamieszkujce due miasta, liczce 200-500 tys.
mieszkacw (prawie 7 proc. zaduonych gospodarstw) oraz wojewdztwo warmisko-mazurskie (prawie 15 proc.
zaduonych gospodarstw) relatywnie najczciej korzystay z poyczek od osb prywatnych.
Najczciej gospodarstwa domowe zacigny kredyty w zotych (prawie 93 proc. gospodarstw). Ponadto 8 proc.
gospodarstw domowych posiadao kredyty we frankach szwajcarskich. Relatywnie najczciej kredyty w tej walucie
zacigay gospodarstwa domowe pracujcych na wasny rachunek i pracownikw (odpowiednio ponad 12 proc. i
ponad 11 proc. gospodarstw domowych w tych grupach).
Dla rozpoznania przeznaczenia zewntrznego zasilania finansowego gospodarstw poddano badaniu cele
wykorzystania zacignitych przez gospodarstwa domowe kredytw i poyczek. Prawie 35 proc. gospodarstw
badanych w lutym/marcu 2013 r. kredyty i poyczki wykorzystao na sfinansowanie zakupu dbr trwaego uytku,
prawie 31 proc. gospodarstw wykorzystao poyczki i kredyty na remont domu lub mieszkania, a ponad 23 proc.
gospodarstw domowych przeznaczyo kredyt na zakup domu lub mieszkania. W okresie marzec 2009 marzec 2013
obserwujemy relatywnie najwikszy wzrost odsetka gospodarstw domowych zacigajcych kredyty z przeznaczeniem
na spat wczeniejszych dugw i zakup domu lub mieszkania (po ponad 2 p.p., wykres 4.3.8).
90,4
13,9
4,8
89,1
13,9
6,4
87,8
16,9
6,1
0
20
40
60
80
100
w bankach w innych instytucjach u osb prywatnych
P
r
o
c
.

z
a
d

o
n
y
c
h

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Miejsce zaduenia
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 64


Wykres 4.3.8. Cele zacignitych przez gospodarstwa domowa kredytw i poyczek wrd gospodarstw zaduonych
w latach 2009-2013 w prbie panelowej
W ostatnich dwch latach nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych zacigajcych kredyty i
poyczki tylko z przeznaczeniem na zakup domu lub mieszkania (o 3 p.p.) oraz spat wczeniejszych dugw i na
leczenie (po ponad 1 p.p.).
W lutym/marcu 2013 r. najczciej kredyty na zakup dbr trwaego uytku zacigay gospodarstwa domowe
pracownikw (prawie 35 proc. gospodarstw korzystajcych z kredytw). Na remont domu lub mieszkania relatywnie
najczciej wykorzystyway kredyty gospodarstwa domowe pracownikw oraz emerytw (odpowiednio prawie 33
proc. i prawie 30 proc. gospodarstw korzystajcych z kredytw). Zakup domu lub mieszkania by gwnym
przeznaczeniem kredytw przede wszystkim w gospodarstwach pracujcych na wasny rachunek (w prawie 34 proc.
gospodarstw korzystajcych z kredytw).
Istotnym rdem finansowym zakupu dbr trwaego uytku, uwzgldniajc klasyfikacj wedug typu
gospodarstwa domowego, byy kredyty i poyczki zacignite przez przede wszystkim gospodarstwa wielorodzinne
i maestw bez dzieci (odpowiednio w prawie 38 proc. i w prawie 37 proc. gospodarstw korzystajcych z kredytw).
Dla gospodarstw domowych wielorodzinnych kredyt by take wanym rdem finansowania remontu domu lub
mieszkania (w prawie 42 proc. gospodarstw korzystajcych z kredytw). Natomiast zakup domu lub mieszkania
najczciej by finansowany poprzez kredyty i poyczki w gospodarstwach domowych maestw z 1 dzieckiem i 2
dzieci (w ponad 31 proc. gospodarstw korzystajcych z kredytw).
W przypadku grupy gospodarstw bez bezrobotnych poyczki i kredyty byy najczciej, podobnie jak w caej
populacji gospodarstw, zacigane przede wszystkim na zakup dbr trwaego uytku, na remont domu lub mieszkania
oraz na zakup domu lub mieszkania (odpowiednio w prawie 35 proc., w prawie 31 proc. oraz w ponad 25 proc.
gospodarstw korzystajcych z kredytw w tej grupie). Zakup dbr trwaego uytku by take najczstszym celem
poyczek i kredytw w gospodarstwach z bezrobotnymi (w ponad 33 proc. gospodarstw korzystajcych z kredytw).
Kolejnymi najczstszymi celami zacigania kredytw i poyczek w tej grupie gospodarstw by remont domu lub
mieszkania oraz biece wydatki konsumpcyjne (odpowiednio prawie 30 proc. i ponad 28 proc. gospodarstw
korzystajcych z kredytw w tej grupie zacigao je na te cele).
Zakup dbr trwaego uytku by najczciej finansowany z kredytw i poyczek przez gospodarstwa domowe
zamieszkujce redniej wielkoci miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. (w ponad 43 proc. gospodarstw
korzystajcych z kredytw) oraz wojewdztwo witokrzyskie (w prawie 45 proc. gospodarstw korzystajcych z
kredytw). Na remont domu lub mieszkania najczciej kredyty przeznaczay gospodarstwa zamieszkujce
najmniejsze miasta i wie (odpowiednio prawie 39 i prawie 32 proc. gospodarstw korzystajcych z kredytw) oraz
wojewdztwa podkarpackie i witokrzyskie (odpowiednio w ponad 42 proc. i prawie 40 proc. gospodarstw
korzystajcych z kredytw). Natomiast na zakup domu lub mieszkania najczciej wykorzystyway kredyty i poyczki
mieszkacy najwikszych miast o liczbie mieszkacw powyej 500 tys. (prawie 39 proc. gospodarstw
korzystajcych z kredytw) oraz wojewdztwa mazowieckiego (prawie 34 proc. gospodarstw korzystajcych z
kredytw).
17,3
7,4
39,5
14,2
36,9
8,6
3,6
3,4
0,3
6,9
5,3
4,6
12,9
18,8
8,7
36,7
14,0
33,9
6,8
3,3
3,2
0,1
8,3
5,2
3,8
11,9
16,5
8,9
37,5
17,0
33,1
8,2
3,8
3,2
0,1
9,4
4,8
4,3
13,1
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
na biece wydatki konsumpcyjne
stae opaty (np. mieszkaniowe)
zakup dbr trwaego uytku
zakup domu, zakup mieszkania
remont domu, mieszkania
leczenie
zakup, dzierawa narzdzi pracy
wypoczynek
zakup papierw wartociowych
spata wczeniejszych dugw
rozwj wasnej dziaalnoci gospodarczej
ksztacenie
na inne cele
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
Diagnoza Spoeczna 2013 65

Oceniajc zmiany swojej zasobnoci materialnej w lutym/marcu 2013 r. w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch
lat ponad 53 proc. gospodarstw stwierdzio, e nie zmienia si, a prawie 38 proc., e ulega pogorszeniu. W stosunku
do cen formuowanych w marcu 2011 r. znaczco spad odsetek gospodarstw domowych oceniajcych zmiany
pozytywnie (o prawie 3 p.p.) przy jednoczesnym wzrocie odsetka gospodarstw oceniajcych te zmiany negatywnie
(o prawie 8 p.p.). Najczciej oceny negatywne tych zmian daway w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe
utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw (odpowiednio ponad 62 i prawie 49 proc. gospodarstw) oraz
gospodarstwa rodzin niepenych (ponad 45 proc. gospodarstw z tych grup formuowao oceny negatywne). Widoczna
jest wrd negatywnie oceniajcych zmian znaczca wzgldna przewaga czstoci wystpowania gospodarstw
domowych z bezrobotnymi w stosunku do gospodarstw bez bezrobotnych (odpowiednio ponad 57 i ponad 34 proc.
gospodarstw z tych grup formuowao negatywne oceny tych zmian). Gospodarstwa wskazujce na pogorszenie si
sytuacji materialnej zamieszkiway przede wszystkim najwiksze miasta o liczbie mieszkacw powyej 500 tys.
(prawie 40 proc. gospodarstw z tych miast) oraz wojewdztwa dzkie (prawie 46 proc. gospodarstw) i mazowieckie
(ponad 42 proc. gospodarstw).
4.3.2. Zmiana zasobnoci materialnej w latach 2000-2013
4.3.2.1. Dobra trwaego uytku
Z wyjtkiem telefonu stacjonarnego, ktry rozpowszechnia si do roku 2003, po czym jego zakres zacz coraz
szybciej spada do poziomu 47 proc. gospodarstw, we wszystkich innych dobrach trwaego uytku nastpi wzrost
ich obecnoci w gospodarstwach domowych (wykres 4.3.9); najwikszy w nowoczesnych technologiach
komunikacyjnych.

Wykres 4.3.9. Wyposaenie gospodarstw domowych w wybrane dobra trwaego uytku w latach 2000-2013
3
7
3
74
15
16
44
46
69
4
12
6
79
39
3
33
26
52
23
56
81
5
12
17
14
63
51
25
49
58
58
34
51
60
87
2
5
12
18
19
54
50
39
56
62
62
50
61
70
91
4
5
9
13
19
24
47
47
49
59
59
63
64
67
72
76
92
0 20 40 60 80 100
czytnik ksiek
dom letniskowy
tablet
dziaka rekreacyjna
kino domowe
zmywarka do naczy
telefon stacjonarny
komputer stacjonarny
komputer przenony
kuchenka mikrofalowa
odtwarzacz DVD
samochd
telewizor LCD/plazma
dostp do internetu
telewizja
satelitarna/kablowa
wasne mieszkanie/dom
pralka automatyczna
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
Diagnoza Spoeczna 2013 66

Obecnie dostp do internetu ma 67 proc., tj. prawie 3 razy wicej gospodarstw domowych ni w 2005 r., odsetek
gospodarstw z komputerem (stacjonarnym lub przenonym) wzrs w 2013 r. ponad piciokrotnie od 2000 r. Take
wyposaenie gospodarstw domowych w nowoczesny sprzt ADG ronie dynamicznie: kuchenka mikrofalowa
wzrost ponad 4-krotny od 2000 r., zmywarka wzrost ponad siedmiokrotny w minionym trzynastoleciu, pralka
automatyczna wzrost o 23 p.p. do poziomu 92 proc. gospodarstw. Obecnie prawie 2/3 gospodarstw ma ju
nowoczesny telewizor, a 72 proc. (wzrost o 26 p.p.) korzysta z patnej telewizji kablowej lub satelitarnej. Samochd
posiada obecnie prawie 2/3 gospodarstw (o ponad 40 proc. wicej ni w 2000 r.). W porwnaniu do 2007 r. wzrs
odsetek gospodarstw domowych, ktre maj wicej ni jeden: samochd (z 11,3 do 23 proc.) i komputer przenony
(z 6,9 do 21,3 proc.).
Spada w odniesieniu do wikszoci dbr trwaego uytku odsetek gospodarstw, ktre ich nie maj z powodu
trudnoci finansowych (wykres 4.3.10). Dzisiaj coraz czciej brak potrzeb, a nie pienidzy, decyduje o nieposiadaniu
pewnych dbr. Dotyczy to gwnie telefonu stacjonarnego (zastpionego przez telefon komrkowy), komputera
stacjonarnego, samochodu i kuchenki mikrofalowej.

Wykres 4.3.10. Procent gospodarstw, w ktrych brak dbr wynika z braku rodkw finansowych na ich zakup
w latach 2000-2013
50
47
38
33
57
41
53
72
52
40
35
43
39
34
32
38
50
42
53
64
25
28
29
37
33
38
37
35
37
44
46
42
61
52
15
20
23
25
36
32
38
38
37
35
40
44
45
60
56
16
17
18
22
25
29
30
32
35
36
37
38
43
44
59
59
63
0 20 40 60 80
czytnik ksiek
telefon stacjonarny
komputer stacjonarny
dostp do internetu
tablet
odtwarzacz DVD
kuchenka mikrofalowa
kino domowe
komputer przenony
zmywarka do naczy
dziaka rekreacyjna
samochd
dom letniskowy
telewizja satelitarna/kablowa
pralka automatyczna
telewizor LCD/plazma
wasne mieszkanie/dom
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
Diagnoza Spoeczna 2013 67

4.3.2.2. Oszczdnoci
Niemal o 2/3 wzrs od 2000 r. (do 40 proc.) odsetek gospodarstw, ktre maj jakie oszczdnoci (wykres 4.3.11).
Wrd posiadajcych oszczdnoci nie zmienia si zasadniczo od 2000 r. struktura wysokoci oszczdnoci. W
dalszym cigu dominuj gospodarstwa z oszczdnociami w wysokoci do trzymiesicznych dochodw. Odsetek
posiadajcych oszczdnoci w wysokoci powyej rocznych dochodw pozosta na tym samym niskim poziomie
7 proc., co oznacza w populacji wszystkich gospodarstwach domowych zaledwie niecae 3 proc.

Wykres 4.3.11. Procent gospodarstw posiadajcych oszczdnoci i odsetek gospodarstw z rn wysokoci
oszczdnoci wrd wszystkich posiadajcych oszczdnoci w latach 2000-2013
Nie zmieniaj si te w zasadzie formy oszczdnoci (wykres 4.3.12). Warto jednak zauway, e w porwnaniu
z latami poprzedzajcymi wiatowy kryzys finansowy (2005-2007) spad udzia oszczdnoci w postaci lokat w
funduszach inwestycyjnych, w obligacjach, w nieruchomociach i na Indywidualnych Kontach Emerytalnych, a
wzrosy oszczdnoci w gotwce do najwyszego poziomu od pocztku badania.

Wykres 4.3.12. Formy oszczdnoci gospodarstw domowych w latach 2000-2013
24
26
27
18
8
7
14
28
24
30
20
8
8
9
32
23
28
20
11
8
10
37
22
32
21
12
8
6
40
24
29
20
12
7
9
0 10 20 30 40 50
maj oszczdnoci
do miesicznych dochodw
do 3 miesicznych dochodw
3-6 miesiczne dochody
powyej 6 miesicznych dochodw
powyej rocznych dochodw
trudno powiedzie
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2007
2000
3
4
3
3
4
11
6
4
31
78
3
6
3
2
6
10
12
6
10
39
66
1
3
2
2
5
6
7
7
10
42
70
2
3
3
2
4
5
5
6
9
10
42
68
1
2
2
2
3
4
5
5
5
7
9
45
66
0 20 40 60 80
udziay oraz akcje w spkach akcyjnych
w obligacjach
w papierach notowanych na giedzie
lokaty w innych dobrach materialnych
lokaty w nieruchomociach
lokaty w bankach w walutach obcych
na IKE
dugoterminowe programy oszczdzania
w innej formie
w funduszu inwestycyjnym
w polisie ubezpieczeniowej
w gotwce
lokaty w bankach w z
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
Diagnoza Spoeczna 2013 68

Jeli chodzi o cel przeznaczenia oszczdnoci, spada udzia gospodarstw oszczdzajcych na zakup dbr trwaego
uytku i zakup domu lub mieszkania, a w porwnaniu z latami 2009-2011 ronie odsetek przeznaczajcych
oszczdnoci na biece wydatki konsumpcyjne i jako rezerw na sytuacje losowe (wykres 4.3.13).

Wykres 4.3.13. Cele gromadzenia oszczdnoci przez gospodarstwa domowe, ktre posiadaj oszczdnoci,
w latach 2000-2013
Nieco (z 42 do 37 proc.) spada w ostatnich czterech latach liczba gospodarstw zaduonych, przy czym spad
znaczco odsetek gospodarstw zaduonych w wysokoci do trzymiesicznych dochodw, a wzrs znacznie (a o 10
p.p.) procent gospodarstw zaduonych w wysokoci powyej rocznych (wykres 4.3.14).

Wykres 4.3.14. Odsetek gospodarstw zaduonych i odsetek gospodarstw o rnej wysokoci zaduenia wrd
zaduonych w latach 2000-2013
11
9
20
19
32
29
38
45
32
40
79
11
13
19
19
29
29
34
44
33
31
47
71
10
12
9
18
15
27
25
29
28
29
31
36
61
8
11
9
15
13
24
24
24
23
26
33
35
60
6
7
10
11
12
14
23
24
26
27
28
34
35
67
0 20 40 60 80
rozwj dziaalnoci gospodarczej
zakup domu/mieszkania
bez specjalnego przeznaczenia
rehabilitacja
inne cele
stae opaty
zakup dbr trwaego uytku
zabezpieczenie przyszoci dzieci
remont domu/mieszkania
leczenie
wypoczynek
biece wydatki konsumpcyjne
zabezpieczenie na staro
rezerwa na sytuacje losowe
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
38
29
33
17
12
8
40
24
31
19
14
12
41
24
24
18
14
19
39
22
23
17
15
23
37
18
19
16
12
29
0 10 20 30 40 50
s zaduone
do miesicznych dochodw
do 3 miesicznych dochodw
3-6 miesiczne dochody
powyej 6 miesicznych
dochodw
powyej rocznych dochodw
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
Diagnoza Spoeczna 2013 69

4.3.2.3. Zaduenie
Znaczco i systematycznie roso od pocztku wieku zaduenie gospodarstw domowych w bankach (od 73 proc. w
2000 r. do 91 proc. w 2009 r. i 92 proc. w 2013 r.) kosztem zaduenia w innych instytucjach finansowych (wykres
4.3.15).

UWAGI: w 2013 r. do bankw zaliczono wyodrbniony w kafeterii odpowiedzi SKOK.
Wykres 4.3.15. Miejsca zaduenia gospodarstw domowych w latach 2000-2013
Kredyty i poyczki s coraz rzadziej przeznaczane na zakup dbr trwaego uytku, remont domu/mieszkania,
leczenie i stae opaty (np. mieszkaniowe), a coraz czciej na zakup domu lub mieszkania (4.3.16). W poczeniu ze
zmian wysokoci zaduenia oznacza to spadek kredytw konsumenckich.

Wykres 4.3.16. Cele zacignitych przez gospodarstwa domowe kredytw i poyczek wrd gospodarstw
zaduonych w latach 2000-2013
73
33
14
81
25
13
91
14
5
90
13
6
92
13
6
0 20 40 60 80 100
w bankach
w innych instytucjach
u osb prywatnych
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
0,1
7
4
10
16
15
18
23
9
36
45
0,5
3
3
7
10
11
15
11
14
23
11
33
40
0,3
4
3
6
5
9
9
8
13
18
17
35
38
0,2
3
3
6
3,5
7
8
8
11
18
18
32
37
0,2
1,6
3
3
5
5
7
8
8
11
16
23
31
35
0 10 20 30 40 50
zakup papierw wartociowych
zabezpieczenie przyszoci dzieci
zakup, dzierawa narzdzi pracy
wypoczynek
rozwj dziaalnoci gospodarczej
ksztacenie
leczenie
stae opaty
spata wczeniejszych dugw
inne cele
biece wydatki konsumpcyjne
zakup domu/mieszkania
remont domu/mieszkania
zakup dbr trwaego uytku
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
Diagnoza Spoeczna 2013 70

4.3.3. Aktywno gospodarstw domowych na rynku finansowym
Analizy przedstawione w poprzednich punktach pozwalaj jednoznacznie okreli tendencje zachowa gospodarstw
domowych obecnych na rynku finansowym. Po raz kolejny wzrs udzia gospodarstw domowych deklarujcych
posiadanie oszczdnoci i jednoczenie po raz kolejny spad udzia gospodarstw domowych posiadajcych
zobowizania. Dane Narodowego Banku Polskiego wskazuj, e zwikszenie udziau gospodarstw domowych
gromadzcych oszczdnoci przekada si te bezporednio na wzrost cakowitej wielkoci oszczdnoci. Widoczne
jest jednak take wci rosnce zaduenie gospodarstw domowych z tytuu kredytu. Za wzrostem zaduenia stoi w
gwnej mierze wzrost korzystania z kredytu mieszkaniowego, a kredyt na cele konsumpcyjne od 2011 roku pozostaje
w stagnacji. To skania do zastanowienia si nad czynnikami wpywajcymi na gromadzenie oszczdnoci, a take
czynnikami determinujcymi posiadanie zobowiza. Analiza pozwalajca okreli wpyw czynnikw zwizanych z
cyklem ycia, a take dochodowych i tych zwizanych ze statusem na rynku pracy prowadzona jest ju po raz trzeci
(poprzednio w edycjach 2009, 2011) i pozwala okreli, ktre czynniki s bardziej istotne dla rynku oszczdnoci, a
ktre w wikszym stopniu determinuj posiadanie zobowiza. Poniej dokonujemy porwnania wynikw
uzyskanych dla lat 2011 i 2013.
Dziki uwzgldnieniu w Diagnozie Spoecznej pyta o formy, cele i wielko oszczdnoci moliwe jest
poczenie informacji i wiarygodne oszacowanie struktury oszczdnoci polskich gospodarstw domowych ze wzgldu
na formy i cele. O ile przeprowadzenie analizy ze wzgldu na formy jest moliwe z pewnym przyblieniem rwnie
na podstawie danych pochodzcych z sektora finansowego, to ju analiza ze wzgldu na cele oszczdzania jest jedynie
moliwa na podstawie danych z poziomu gospodarstw domowych. W odniesieniu do kredytu rwnie moliwe jest
dokonanie analizy dotyczcej profili poyczania ze wzgldu na rdo oraz cele. Dodatkowo, w obecnej edycji
badania Diagnoza Spoeczna, dziki uwzgldnieniu pyta o wielko spat, moliwe jest przeprowadzenie analizy
wskazujcej, jaka cz cakowitych spat kredytu kierowana jest do instytucji zapewniajcych finansowanie dla
gospodarstw domowych, a take, jaka cz spat finansuje poszczeglne cele zacigania zobowiza.
4.3.3.1. Czynniki wpywajce na posiadanie oszczdnoci i zobowiza
Od rozpoczcia kryzysu finansowego udzia gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci zwikszy si
wyranie (z 28 proc. w 2007 roku do ponad 40 proc. w 2013), co w porwnaniu ze stabilnym poziomem tego odsetka
23-24 proc. w rundach badania z lat 2000, 2003 i 2005 wskazuje na znaczc zmian. Wprawdzie jest to wci
znacznie mniej od wartoci tego miernika obserwowanego w krajach rozwinitych, to wyniki te dokumentuj
systematyczne zwikszanie si udziau gospodarstw domowych, ktre s w sytuacji pozwalajcej na zaoszczdzenie
jakichkolwiek rodkw.
Na zachowania gospodarstw domowych w obszarze oszczdzania wpyw maj czynniki zwizane z przebiegiem
ycia (fazy przebiegu ycia reprezentuje wiek gowy gospodarstwa), zdolnoci do generowania oszczdnoci
(okrelan gownie przez dochody) oraz relatywn pozycj materialn gospodarstwa domowego w danym okresie
zwizan ze statusem na rynku pracy gowy gospodarstwa do sytuacji przecitnej w przebiegu ycia
15
. Te zmienne
zostay uwzgldnione w modelu regresji logistycznej (np. Gruszczyski, 2002) dla oszczdnoci, w ktrym
prawdopodobiestwo posiadania oszczdnoci przez gospodarstwo uzalenione zostao od sytuacji materialnej
gospodarstwa, wieku gowy gospodarstwa i jej statusu na rynku pracy:
( )
|
|
|
T
T
x
x
T
i
e
e
x F y Y P
+
= = =

1
) (
1

gdzie:
Y binarna zmienna losowa przyjmujca wartoci: 1 jeli gospodarstwo domowe ma oszczdnoci, 0 - jeli
gospodarstwo domowe nie ma oszczdnoci,
F - dystrybuanta rozkadu logistycznego;
x - kolumnowy wektor zmiennych objaniajcych
16
;
- kolumnowy wektor parametrw.

Modele oszacowano odrbnie dla danych z rund badania z lat 2011 2013 i zaprezentowano w tabeli 4.3.1.


15
W przypadku, gdy gowa gospodarstwa domowego nie pracuje, relatywne dochody s na og mniejsze ni ma to miejsce w pozostaych fazach
przebiegu ycia.
16
Zmienne modelu: wysoko dochodw na jednostk konsumpcyjn w gospodarstwie domowym, wiek gowy gospodarstwa domowego oraz
status na rynku pracy ujte byy jako zmienne kategorialne, co wymagao przyjcia kategorii referencyjnych. W obu przypadkach przyjto w tej
roli grupy najliczniej reprezentowane w 2011 roku. Dla wysokoci dochodw bya to grupa legitymujcych si dochodami na poziomie 1500-1999
PLN, dla wieku gowy gospodarstwa domowego bya to grupa osb w wieku 45-59 lat, za w przypadku statusu gowy gospodarstwa domowego
na rynku pracy kategoria pracujcy.
Diagnoza Spoeczna 2013 71

Tabela 4.3.1. Wyniki estymacji modelu regresji logistycznej dla posiadania oszczdnoci

Zmienne objaniajce
2011 2013
(bd stand.) Iloraz szans
Exp ()
(bd stand.) Iloraz szans
Exp ()
Dochd na jednostk
konsumpcyjn (PLN)
do 500 -2,305*** (0,163) 0,100 -2,207*** (0,148) 0,110
500 999 -1,391*** (0,065) 0,249 -1,572*** (0,067) 0,208
10001499 -0,709*** (0,058) 0,492 -0,767*** (0,057) 0,465
15001999 ref. ref.
20002999 0,535*** (0,065) 1,708 0,435*** (0,064) 1,546
3000+ 1,191*** (0,091) 3,291 0,986*** (0,095) 2,680
Wiek gowy gospodarstwa do 24 lat 0,058 (0,196) 1,060 -0,698***(0,243) 0,498
25-34 -0,056 (0,075) 0,946 0,115 (0,070) 1,122
35-44 0,016 (0,067) 1,016 -0,119* (0,063) 0,888
45-59 ref. ref.
60-64 -0,020 (0,069) 0,981 0,169** (0,082) 1,184
65 i wicej 0,199** (0,085) 1,220 0,257*** (0,081) 1,294
Status na rynku pracy Pracujcy ref. ref.
Bezrobotni -0,325* (0,171) 0,723 -0,254 (0,167) 0,776
Bierni -0,293*** (0,070) 0,746 -0,293*** (0,073) 0,746
Staa -0,047 (0,058) 0,954 0,120** (0,054) 1,128
N 11645 11049
Miara dopasowania (R
2
Coxa-Snella) 0,154 0,153
Zmienne istotne przy poziomie istotnoci: *** 0,01, ** 0,05,* 0,1

W obu porwnywanych okresach rnice w dochodach gospodarstwa domowego w podobny sposb wpyway
na prawdopodobiestwo posiadania oszczdnoci, cho widoczne jest bardzo niewielkie spaszczenie wynikw ze
wzgldu na poziom dochodw w roku 2013. Jest to w gwnej mierze konsekwencj coraz wikszej moliwoci
zaoszczdzenia choby drobnych kwot nawet w grupach najuboszych. Rnice prawdopodobiestw posiadania
oszczdnoci w zalenoci od poziomu dochodu s jednak w dalszym cigu bardzo znaczce. Szansa na posiadanie
oszczdnoci w grupie gospodarstw o dochodach 1000 1499 PLN jest w 2013 r. ponad dwukrotnie mniejsza ni w
grupie referencyjnej (gospodarstwa domowe o dochodach z przedziau 1500 1999 PLN), a w gospodarstwach
deklarujcych dochody z przedziau 2000 2999 PLN szansa posiadania oszczdnoci jest obecnie o 54,6 proc.
wiksza ni w grupie referencyjnej
17
. W grupie gospodarstw domowych o dochodach najniszych (do 500 PLN) w
relacji do grupy referencyjnej iloraz szans posiadania oszczdnoci wynosi zaledwie 0,11, przy czym jest to wielko
zbliona do wyznaczonej dla 2011 roku, czyli gospodarstwa o najniszych dochodach miay w obu latach o blisko 90
proc. nisz szans na posiadanie oszczdnoci w porwnaniu do gospodarstw o dochodach z przedziau 1500 1999
PLN. Wrd gospodarstw sytuujcych si w nastpnej grupie dochodowej (500 999 PLN) szansa posiadania
oszczdnoci jest o 80 proc. mniejsza wzgldem grupy referencyjnej, przy czym zmniejszya si w porwnaniu do
2011 roku. Wyranie wysza ni w grupie referencyjnej i rosnca wraz z poziomem dochodu skonno do
oszczdzania widoczna jest po osigniciu dochodw od 2000 PLN na jednostk konsumpcyjn, przy czym
zmniejszya si w czasie. W 2013 roku wrd gospodarstw z dochodami nalecymi do najwyszej grupy dochodowej
(3000+ PLN) szanse posiadania oszczdnoci s ponad dwuipkrotnie wiksze ni w grupie referencyjnej, co
przekada si na prawdopodobiestwo posiadania oszczdnoci rwne 0,751 (przy zaoeniu gowy gospodarstwa
domowego w wieku 45-59 lat i posiadajcej prac). W poprzedniej rundzie badania prawdopodobiestwo posiadania
oszczdnoci w tej grupie gospodarstw byo ponad trzykrotnie wysze od oszacowanego dla grupy referencyjnej.
Istotn determinant posiadania oszczdnoci w obu okresach by status na rynku pracy. Zarwno gospodarstwa
z bezrobotn gow gospodarstwa jak i te, w ktrych gowa gospodarstwa bya bierna zawodowo miay istotnie nisze
szanse na posiadanie oszczdnoci w porwnaniu do grupy referencyjnej gospodarstw z pracujc gow
gospodarstwa, przy czym rnice szansy posiadania oszczdnoci midzy gospodarstwami z niepracujc gow
gospodarstwa s nieznaczne. W 2011 roku oraz w 2013 roku szansa posiadania oszczdnoci bya nisza o 25 proc.
w grupie gospodarstw domowych, w ktrych gowa pozostawaa poza rynkiem pracy. Podobne spostrzeenie dotyczy
gospodarstw z bezrobotn gow gospodarstwa, cho ich sytuacja ulega relatywnej poprawie w porwnaniu do 2011
roku.
Analiza wpywu wieku gowy gospodarstwa domowego na szanse posiadania oszczdnoci przez gospodarstwa
domowe wskazuje, e najwiksze prawdopodobiestwo wystpuje w grupie gospodarstw domowych, w ktrych
gowa jest w wieku 65 i wicej lat. W 2011 roku szansa posiadania oszczdnoci w tej grupie bya o 22 proc. wysza
ni w grupie referencyjnej z gow gospodarstwa w wieku 45 59 lat, a w 2013 roku o 29 proc. Dodatkowo w 2013
roku take gospodarstwa z gow w wieku 60-64 lata miay wiksze szanse posiadania oszczdnoci ni grupa
referencyjna (o 12 proc.). Te wyniki zdaja si tumaczy ustalenia dotyczce szans posiadania oszczdnoci midzy
gospodarstwami z biern zawodowo oraz pracujc gow gospodarstwa. Cho te pierwsze gospodarstwa miay

17
W modelach regresji logistycznej wspczynniki przy zmiennych informuj o relatywnej szansie sukcesu, ktr definiuje si jako iloraz
prawdopodobiestwa sukcesu (tutaj posiadania oszczdnoci) do prawdopodobiestwa poraki (tutaj braku oszczdnoci).
Diagnoza Spoeczna 2013 72

istotnie nisze szanse na oszczdzanie, to mona by oczekiwa wikszych rnic. Jednak znaczn cz tej grupy
stanowi gospodarstwa osb starszych, biernych zawodowo, ale pobierajcych wiadczenia emerytalne.
W 2011 roku we wszystkich grupach gospodarstw domowych, ktrych gowa bya w wieku 25-64 lata,
prawdopodobiestwo posiadania oszczdnoci byo bardzo zblione. Dwa lata pniej sytuacj ulega zmianie
nastpio wyrane zmniejszenie szans oszczdzania w grupie gospodarstw najmodszych (gowa w wieku do 24 lat)
oraz wrd gospodarstw z gow w wieku 35-44 lata. Wzrosy natomiast szanse posiadania oszczdnoci wrd
gospodarstw z gow w wieku 60 lat i wicej wzgldem grupy referencyjnej.
Przeciwnie do zmian udziau gospodarstw domowych dysponujcych oszczdnociami, odsetek gospodarstw
posiadajcych poyczk lub kredyt systematycznie maleje - w roku 2013 wynis niespena 37 proc., co oznacza
spadek wzgldem roku 2011 o ok. 2 p.p., a wzgldem 2009 o ok. 4 pp. Obserwowany spadek aktywnoci gospodarstw
domowych w zaciganiu zobowiza wystpuje w sytuacji, w ktrej polski rynek kredytowy wci jest stosunkowo
sabo rozwinity, a cakowite zaduenie gospodarstw domowych siga zaledwie ok. 33 proc. polskiego PKB przy
redniej unijnej wynoszcej ok. 60 proc. W takiej sytuacji procesy zwizane z konwergencj powinny sprzyja
wzrostowi odsetka gospodarstw domowych korzystajcych z usug kredytowych bankw i innych firm finansowych.
Przez dugi okres funkcjonoway jednak znaczce obostrzenia w udzielaniu kredytw i poyczek szczeglnie w
grupie najuboszych gospodarstw domowych, co w gwnej mierze zwizane byo z dziaaniami regulacyjnymi
Komisji Nadzoru Finansowego, w tym gwnie rekomendacj T
18
. Najsilniej dotkny one rynek kredytw
konsumpcyjnych o niskiej wartoci, co wpyno na zmniejszenie udziau gospodarstw domowych obecnych na rynku
kredytowym. Aby oceni, ktre grupy gospodarstw domowych zostay najsilniej dotknite przez ograniczenia
kredytowe, oszacowano model regresji logistycznej. W modelu tym zmienn zalen jest posiadanie przez
gospodarstwo domowe zobowiza, za zmienne objaniajce s takie same jak w modelu regresji dla posiadania
oszczdnoci, czyli prawdopodobiestwo posiadania zobowizania jest zalene od wielkoci dochodw, wieku gowy
gospodarstwa domowego oraz jej statusu na rynku pracy (tabela 4. 3. 2).
Tabela 4.3.2. Wyniki estymacji modelu regresji logistycznej dla posiadania zobowiza

Zmienne objaniajce
2011 2013
(bd stand.) Iloraz szans
Exp ()
(bd stand.) Iloraz szans
Exp ()
Dochd na jednostk
konsumpcyjn (PLN)
do 500 -0,326*** (0,104) 0,722 -0,633*** (0,111) 0,531
500 999 -0,145** (0,061) 0,865 -0,058 (0,063) 0,944
10001499 0,000 (0,060) 1,000 -0,015 (0,060) 0,985
15001999 ref. ref.
20002999 0,042 (0,068) 1,043 -0,023 (0,067) 0,977
3000+ 0,064 (0,084) 1,067 0,429*** (0,088) 1,535
Wiek gowy gospodarstwa do 24 lat -1,077*** (0,221) 0,341 -1,322*** (0,286) 0,267
25-34 0,422*** (0,068) 1,525 0,394*** (0,067) 1,484
35-44 0,464*** (0,061) 1,590 0,530*** (0,057) 1,699
45-59 ref. ref.
60-64 -0,180*** (0,062) 0,835 -0,230*** (0,077) 0,795
65 i wicej -0,891*** (0,080) 0,410 -0,758*** (0,078) 0,469
Status na rynku pracy Pracujcy ref. ref.
Bezrobotni -0,633*** (0,140) 0,531 -0,018 (0,132) 0,982
Bierni -0,218*** (0,063) 0,804 -0,170** (0,068) 0,844
Staa -0,190*** (0,057) 0,827 -0,400*** (0,054) 0,670
N 11507 11046
Miara dopasowania (R
2
Coxa-Snella) 0,076 0,070
Zmienne istotne przy poziomie istotnoci: *** 0,01, ** 0,05,* 0,1

W porwnaniu do modelu posiadania oszczdnoci poziom dochodw zdaje si sabiej wpywa na posiadanie
zobowiza, cho generalnie utrzymana jest zaleno im wikszy dochd tym wiksze prawdopodobiestwo
posiadania zobowizania. W grupie gospodarstw domowych uzyskujcych dochody (do 500 PLN), szansa na
posiadanie kredytu/poyczki w 2013 roku bya o 47 proc. nisza ni w grupie referencyjnej o dochodach 1500-1999
PLN. W gospodarstwach o dochodach 500-999 PLN, 1000 1499 PLN oraz 2000-2999 PLN szanse na posiadanie
zobowizania w gospodarstwie domowym s zblione do szans grupy referencyjnej. Dopiero dochody na poziomie
co najmniej 3000 PLN znaczco zwikszaj prawdopodobiestwo wystpienia zobowiza.
Znaczca zmiana wzgldem roku 2011 dotyczy grupy gospodarstw o najwyszych dochodach oraz dwch grup
gospodarstw o najniszych dochodach. Wydaje si, e na skutek wprowadzonych regulacji ograniczajcych dostp
do kredytu dla najmniej zamonych gospodarstw domowych, zdecydowanie zmniejszyo si prawdopodobiestwo
posiadania zobowizania w gospodarstwach domowych o dochodach najniszych, natomiast wzroso nieznacznie w
gospodarstwach domowych o dochodach 500-999 PLN i bardzo wyranie w gospodarstwach o najwyszych

18
Celem rekomendacji T byo wprowadzenie zestawu dobrych praktyk w zakresie zarzdzania ryzykiem detalicznych ekspozycji kredytowych w
sektorze bankowym. Rekomendacja T zawiera szereg uregulowa w zakresie udzielania kredytw przez banki, z ktrych najbardziej znaczce (dla
gospodarstw domowych) dotycz zwikszenia restrykcyjnoci w badaniu zdolnoci kredytowej. Regulacje w niej zawarte zdecydowanie
zmniejszyy dostpno kredytu dla gospodarstw domowych.
Diagnoza Spoeczna 2013 73

dochodach. W roku 2011 szanse posiadania zobowizania w grupie gospodarstw domowych, ktrych dochody
wynosiy co najmniej 3000 PLN byy zblione do prawdopodobiestwa posiadania zobowizania w grupach
gospodarstw domowych o dochodach w wysokoci 1000-2999 PLN, tymczasem w 2013 roku szansa na obecno
zobowizania w grupie gospodarstw najlepiej sytuowanych byy o 53 proc. wysze ni w grupie referencyjnej (1500-
1999 PLN).
O ile w modelu oszczdnoci zmienna dochodu wywieraa najwikszy wpyw na ich posiadanie, to w modelu
zobowiza zdecydowanie najwikszy wpyw ma zmienna wieku gowy gospodarstwa domowego. Zgodnie z
oczekiwaniami, w porwnaniu do grupy referencyjnej (gospodarstwa domowe z gow gospodarstwa w wieku 45-59
lat) bardziej aktywne na rynku kredytowym s gospodarstwa domowe, w ktrych gowy s w modszym wieku. Profil
zalenoci szans posiadania zobowizania wedug wieku jest zbliony w obu porwnywanych okresach. W 2013 roku
prawdopodobiestwo posiadania zobowizania dla grup wieku 25-34 lata i 35-44 lata jest o odpowiednio 48 proc.
oraz 70 proc. wysze ni w grupie referencyjnej. W gwnej mierze spowodowane jest to chci realizacji potrzeb
konsumpcyjnych waciwych dla wczeniejszych faz przebiegu ycia (zakupy dbr trwaych, mieszkania). Ponadto
po osigniciu pewnego wieku najprawdopodobniej wikszo potrzeb, tradycyjnie finansowanych kredytem, zostaje
ju zaspokojona i nie jest konieczne korzystanie z kredytu. Naley rwnie pamita, e mniejsza aktywno na rynku
kredytowym gospodarstw domowych z gow w wieku ponad 44 lata wynika z faktu, e na polskim rynku
kredytowym ta cz gospodarstw domowych rozpocza aktywno zawodow w okresie, gdy rynek kredytowy by
jeszcze na tyle sabo rozwinity, e nie oferowa produktw adekwatnych do potrzeb tej grupy. Gospodarstwa, w
ktrych gowy gospodarstw s w najmodszym wieku (do 24 lat), nie s jeszcze dostatecznie wiarygodne dla instytucji
finansowych, aby mogy zaciga zobowizania kredytowe. wiadczy o tym dostpno kredytu, mierzona szans
jego posiadania, nisza o ponad 73 proc. ni w grupie referencyjnej. Dla gospodarstw osb starszych (gowa
gospodarstwa ma 60 i wicej lat) szansa posiadania zobowizania wzgldem grupy referencyjnej maleje - o 20 proc.
dla gospodarstw domowych z gow w wieku 60 64 lata oraz a o 53 proc. dla gospodarstw z gow w wieku 65 i
wicej lat.
Podobnie jak w modelu posiadania oszczdnoci, zatrudnienie sprzyja posiadaniu zobowiza. Prawidowo ta
dotyczy zarwno roku 2011, jak i roku 2013. Jednak w 2013 roku pozostawanie bezrobotnym przez gow
gospodarstwa nie rnicowao istotnie szans posiadania zobowiza wzgldem gospodarstw, w ktrych gowa
gospodarstwa pracowaa. O ile w 2011 roku dla gospodarstw domowych o takich samych dochodach i z gow w tym
samym wieku szansa posiadania zobowizania malaa o 47 proc., gdy gowa gospodarstwa miaa status bezrobotnego,
to dwa lata pniej spadek szansy wynosi zaledwie niecae 2 proc. i by nieistotny statystycznie. Moe to oznacza,
e dziki wzrostowi konkurencji ze strony firm poyczkowych oferujcych produkty poyczkowe tym
gospodarstwom domowym, ktre dokonuj spat (przywizujc mniejsz wag do faktu posiadania staego
zatrudnienia), gospodarstwa domowe majce przejciowe problemy na rynku pracy uzyskay dostp do finansowania
zewntrznego. Wzgldem 2011 roku nie zmienia si znaczco wzgldna szansa na posiadanie zobowizania
kredytowego w grupie gospodarstw domowych, ktrych gowa pozostawaa bierna zawodowo. Szansa na posiadanie
zobowizania bya w tej grupie gospodarstw domowych w 2011 roku o 20 proc. nisza ni w grupie referencyjnej, a
w 2013 roku nisza o 15 proc.
4.3.3.2. Struktura oszczdnoci polskich gospodarstw domowych wedug form i celw oszczdzania
W ramach badania Diagnoza Spoeczna prowadzone jest monitorowanie form i celw oszczdzania, a take wielkoci
oszczdnoci. Struktura gospodarstw domowych ze wzgldu na form oszczdzania przedstawiona zostaa na
wykresie 4.3.20 w punkcie 4.3.2, a struktura ze wzgldu na cele oszczdzania na wykresie 4.3.21 w punkcie 4.3.2.
Dane te jednak nie pozwalaj stwierdzi, jaka cz oszczdnoci lokowana jest w konkretnej formie, a take jaka
cz ogu oszczdnoci polskich gospodarstw domowych przeznaczana jest na konkretny cel. Poczenie informacji
dotyczcej trzech wymiarw gromadzenia oszczdnoci tj. wielkoci oszczdnoci, ich form i celu umoliwia
przedstawienie struktury ogu oszczdnoci gospodarstw domowych ze wzgldu na formy i cele
19
. Analiz
przeprowadzono na podstawie oszacowa modeli wielomianowej regresji logistycznej. W tabeli 4.3.3. przedstawiono
profil oszczdzania ze wzgldu na form oszczdnoci
20
.
Najwiksza cz oszczdnoci polskich gospodarstw domowych gromadzona jest w formie lokat zotowych.
Szacunki wskazuj na to, e ok. 43 proc wolnych rodkw przeznaczane jest na oszczdzanie w tej formie. Na drugim
miejscu znajduj si oszczdnoci w formie gotwki (prawie 14 proc.), pomimo e jest to najbardziej archaiczna
forma oszczdzania. W formie funduszy inwestycyjnych polskie gospodarstwa domowe gromadz ponad okoo 11
proc. ogu oszczdzanych kwot. Pozostae formy oszczdzania s zdecydowanie mniej widoczne - 6 proc. rodkw
trafia na lokaty walutowe, 5 proc. inwestowane jest w nieruchomoci, a okoo 4 proc. oszczdnoci zgromadzone
zostao w formie obligacji, podobnie jak i w polisach ubezpieczeniowych. Najmniejsza cz oszczdnoci polskich
gospodarstw domowych zgromadzona jest w formie udziaw lub akcji spek nienotowanych na giedzie dotyczy

19
Ze wzgldu na zmian liczby form i celw gromadzenia oszczdnoci, a take zmian liczby rde i celw zobowiza w kafeteriach, analiza
moliwa bya tylko dla 2013 roku.
20
Podstaw analizy profilu oszczdnoci ze wzgldu na formy i cele, a take zobowiza ze wzgldu na rdo i cele byy modele wielomianowej
regresji logistycznej. W oparciu o wyniki tych modeli obliczono relacj przecitnych wielkoci oszczdnoci gromadzonych w wybranej formie,
na wybrany cel, a take relacj wielkoci zobowiza z poszczeglnych rde i na poszczeglne cele.
Diagnoza Spoeczna 2013 74

ona jedynie 1,3 proc. ogu oszczdnoci polskich gospodarstw domowych. Niemniej jednak naley pamita, e
spojrzenie z perspektywy gospodarstw domowych nie uwzgldnia rodkw lokowanych na giedzie przez fundusze
emerytalne, a take innych form oszczdzania angaujcych w akcje przynajmniej pewn cz rodkw
oszczdzanych przez gospodarstwa.
Tabela 4.3.3. Struktura oszczdnoci w roku 2013 ze wzgldu na form oszczdzania
21

Forma oszczdzania Szacunkowy odsetek oszczdnoci
zgromadzonych w danej formie
1. lokaty w bankach w zotych 43,2
2. lokaty w bankach w walutach obcych 6,0
3. w obligacjach 3,9
4. w funduszach inwestycyjnych 11,4
5. Indywidualne Konto Emerytalne / Zabezpieczenia Emerytalnego 2,1
6. w papierach wartociowych notowanych na giedzie 2,3
7. udziay oraz akcje w spkach nienotowanych na giedzie 1,3
8. inwestycje w nieruchomoci 5,2
9. inwestycje w inne ni nieruchomoci dobra materialne 2,4
10. w gotwce 13,5
11. w polisie ubezpieczeniowej 3,7
12. dugoterminowe programy systematycznego oszczdzania 2,7
13. w innej formie 2,1

Wyniki analizy struktury oszczdnoci wedug celu ich gromadzenia wskazuj, e gospodarstwa domowe reaguj
na sygnay o koniecznoci wasnego zabezpieczenia finansowego na okres wieku starszego (tabela 4.3.4).
Tabela 4.3.4. Struktura oszczdnoci w roku 2013 ze wzgldu na cele oszczdzania
22

Cel gromadzenia oszczdnoci Szacunkowy odsetek oszczdnoci zgromadzonych z
przeznaczeniem na dany cel
1. rezerwa na biece wydatki konsumpcyjne (np.
ywno, odzie i ubranie)
5,0
2. stae opaty (np. mieszkaniowe) 2,1
3. zakup dbr trwaego uytku 4,7
4. zakup domu, zakup mieszkania, wkad do spdzielni
mieszkaniowej
10,3
5. remont domu, mieszkania 5,8
6. leczenie 4,5
7. rehabilitacja 2,3
8. wypoczynek 6,6
9. rezerwa na sytuacje losowe 18,0
10. zabezpieczenie przyszoci dzieci 9,0
11. zabezpieczenie na staro 18,9
12. na rozwj wasnej dziaalnoci gospodarczej 2,8
13. na inne cele 5,8
14. bez specjalnego przeznaczenia 4,1

Najwiksza cz oszczdnoci polskich gospodarstw domowych (19 proc.) zgromadzona jest z przeznaczeniem
na zabezpieczenie na staro. Prawie rwnie popularnym celem jest gromadzenie rodkw celem wykorzystania w
przypadku sytuacji losowych - na ten cel odkadanych jest 18 proc. wolnych rodkw gospodarstw domowych w
Polsce. Trzeci cel, na ktry gospodarstwa domowe oszczdzaj, to zakup mieszkania lub domu - przeznaczaj na to
10 proc. ogu oszczdnoci. Jednak wci jest to stosunkowo niewielki odsetek, biorc pod uwag, e coraz silniej
zwikszaj si wymagania bankw i innych instytucji finansowych dotyczce wielkoci koniecznego wkadu
wasnego w przypadku zakupu nieruchomoci. Istotnym celem oszczdzania jest rwnie zabezpieczenie przyszoci
dzieci. Spord caoci gromadzonych rodkw na ten cel przeznaczonych jest 9 proc. caoci. Wrd celw
wymienionych w badaniu, najmniejszy udzia w oszczdnociach polskich gospodarstw domowych maj rodki

21
Wyniki powyszej tabeli pokazuj w jakiej formie gromadz swoje oszczdnoci polskie gospodarstwa. Pokazuje zatem, jaka jest struktura
oszczdnoci ze wzgldu na formy. Naley jednak wzi pod uwag, e przy uzyskanych wynikach naley uwzgldni, e badanie tego typu nie
jest w stanie obj najbardziej zamonych gospodarstw domowych. Std nie jest moliwe uwzgldnienie faktu, e np. wikszoci majtku z
Warszawskiej Giedy Papierw Wartociowych zgromadzone jest w rkach niewielkiej grupy osb. Najlepszym wyjanieniem dla tych statystyk
byoby wic stwierdzenie, e obejmuje ona formy gromadzenia oszczdnoci przez polskie gospodarstwa domowe z wyczeniem grupy o
ekstremalnie wysokim poziomie dochodw i oszczdnoci.
22
Patrz przypis powyej.
Diagnoza Spoeczna 2013 75

gromadzone z przeznaczeniem na pokrycie staych opat za mieszkanie. Oszczdnoci na ten cel stanowi jedynie 2
proc. caoci oszczdzanych rodkw.
4.3.3.3. Struktura zobowiza i spat polskich gospodarstw domowych wedug rda pochodzenia i celu
Podobnie jak w przypadku oszczdnoci, rwnie dla zobowiza polskich gospodarstw domowych w ramach
badania Diagnoza Spoeczna prowadzony jest monitoring wielkoci zobowiza, rda ich pochodzenia, a take celu,
na jaki s one przeznaczone. Rwnie w tym przypadku moliwe jest dokonanie przyblionego poczenia informacji
dotyczcej tych trzech wymiarw celem oszacowania wielkoci zobowiza ze wzgldu na rdo pochodzenia, a
take cel przeznaczenia. Dodatkowo, w obecnej edycji badania Diagnoza Spoeczna zwikszony zosta zakres
informacji dotyczcych zobowiza o miesiczny ciar spat. Na podstawie poczenia informacji o wielkoci spat
ze rdem pochodzenia zobowizania, a take poczenia informacji o ciarze spat z celem zacignitego
zobowizania moliwe jest dokonanie nie tylko dekompozycji zaduenia, ale rwnie dekompozycji spat. S to
czsto bardzo rne wielkoci, co jest zwizane z rn dugoci, na jakie zacigane s zobowizania przy
krtszych ciar spat bdzie zdecydowanie wikszy, a take od oprocentowania. Trzeba jednak zauway, e waga
tego drugiego czynnika jest czsto przeceniana, szczeglnie przy krtkich okresach zapadalnoci zaduenia.
W obecnej edycji badania Diagnoza Spoeczna zakres kategorii dotyczcych rda pozyskiwania finansowania
uleg rozszerzeniu. Aktualnie gospodarstwa domowe mog wybiera spord piciu moliwoci. S to: banki, SKOKi,
porednicy ratalni i sklepy sprzedajce w systemie ratalnym, w innych firmach udzielajcych poyczek oraz u osb
prywatnych. Poprzednio wybr ograniczony by do trzech moliwoci: banki, inne instytucje oraz osoby prywatne.
Struktura gospodarstw domowych posiadajcych zobowizania wedug rda ich pozyskania przedstawiona zostaa
na wykresie 4.3.20. w punkcie 4.3.2. Niemniej jednak nie oddaje ona w peni rnic zwizanych z bardzo rn
wielkoci zobowiza pochodzcych z rnych rde. W tabeli 4.3.5 przedstawiono struktur wielkoci zobowiza
gospodarstw domowych ze wzgldu na rdo, a take pokazano struktur spat.
Tabela 4.3.5. Struktura zobowiza gospodarstw domowych i ich spat w 2013 roku ze wzgldu na rdo
pochodzenia
rdo zobowizania Szacunkowy odsetek cakowitej
wielkoci zobowiza pochodzcych
z danego rda
Szacunkowy odsetek cakowitej
wielkoci spat zobowiza
pochodzcych z danego rda
1. banki 97,0 89,4
2. SKOKi 0,8 2,9
3. porednicy oferujcy kredyty ratalne
(np. agiel), sklepy
0,8 3,0
4. inne firmy udzielajce poyczek
(np. Provident)
0,7 2,5
5. osoby prywatne 0,7 2,2

Z sektora bankowego pochodzi 97 proc. wszystkich zobowiza gospodarstw domowych. Jest to w gwnej
mierze zwizane kredytowaniem przez sektor bankowy zakupw nieruchomoci, ktre to tradycyjnie s zacigane na
o wiele wiksze kwoty. Pozostae 3 proc. zacignitych zobowiza dzieli si w mniej wicej rwnym stopniu midzy
pozostae rda. Okoo 0,8 proc. zaduenia gospodarstw domowych pochodzi ze SKOKw i podobna wielko od
porednikw oferujcych kredyty ratalne. Firmy poyczkowe poyczaj mniej wicej tyle samo rodkw i ile
gospodarstwa domowe poyczaj sobie wzajemnie. rodki poyczone z firm poyczkowych i od osb prywatnych
stanowi po 0,7 proc. cakowitego zaduenia gospodarstw domowych.
Ze wzgldu na to, e zobowizania pochodzce z sektora bankowego s czciej dugookresowe, gospodarstwa
domowe o wiele wiksz cz swoich dochodw przeznaczaj na spaty krtkookresowych zobowiza. Pomimo,
e kredyty bankowe stanowi a 97,0 proc. cakowitego zaduenia gospodarstw domowych, to wielko spat
kredytw bankowych stanowi 89 proc. cakowitego budetu miesicznych spat. Na spat pozostaych rodzajw
poyczek gospodarstwa domowe kieruj wic blisko 11 proc. caoci kwot. Wynik ten pokazuje jednak te, i w
znacznej mierze przesadzone s doniesienia prasowe sugerujce wysokie obcienia gospodarstw domowych
zaduajcych si poza sektorem bankowym. Ponadto wskazuje rwnie, e poza sektorem bankowym wielko spat
jest proporcjonalna do udziau w zadueniu. Na spat poyczek zacignitych w SKOKach i firmach udzielajcych
kredytw ratalnych, ktre maj po 0,8 proc. udziau w cakowitym zadueniu, gospodarstwa domowe przeznaczaj
odpowiednio 2,9 proc. oraz 3,0 proc. caoci dokonywanych spat. Na spat zaduenia pochodzcego z firm
poyczkowych oraz od osb prywatnych gospodarstwa domowe przeznaczaj rwnie podobne kwoty. Spaty
zobowiza zacignitych w firmach poyczkowych stanowi 2,5 proc. budetu spat, a spaty zobowiza wobec
osb prywatnych pochaniaj 2,2 proc. budetu spat.
W punkcie 4.3.2 przedstawiono struktur gospodarstw domowych zacigajcych zobowizania na wybrane cele.
Rozkad gospodarstw domowych zacigajcych zobowizania wedug ich celu przedstawiony zosta na wykresie
4.3.24. W tabeli 4.3.6 w analogiczny sposb jak w przypadku rde finansowania zobowiza prezentujemy struktur
wielkoci zobowiza w zalenoci od celu w grupie wszystkich gospodarstw domowych. Wyniki pokazuj wic
Diagnoza Spoeczna 2013 76

proporcj celw, na jakie zostay przeznaczone wszystkie obecne w gospodarstwach domowych zobowizania, a take
pokazuj udzia poszczeglnych celw w cakowitym budecie spat kredytw/poyczek.
Tabela 4.3.6. Struktura zobowiza gospodarstw domowych i ich spat w 2013 roku ze wzgldu na cel ich
zacignicia
Cel zacignicia zobowizania Szacunkowy odsetek cakowitej
wielkoci zobowiza przeznaczonych
na sfinansowanie wybranego celu
Szacunkowy odsetek cakowitej wielkoci
spat zobowiza przeznaczonych na
sfinansowanie wybranego celu
Biece wydatki konsumpcyjne
(np. ywno, odzie, obuwie)
1,9 5,4
Stae opaty (np. mieszkaniowe) 1,5 2,8
Zakup dbr trwaego uytku 8,2 18,1
Zakup domu, zakup mieszkania,
wkad do spdzielni
mieszkaniowej
65,0 32,8
Remont domu, mieszkania 11,8 20,0
Leczenie 0,6 2,5
Zakup, dzierawa narzdzi do pracy
(maszyny, wynajem lokalu itd.)
1,3 1,5
Wypoczynek 0,5 1,1
Zakup papierw wartociowych 0,0 0,1
Spata wczeniejszych dugw 2,5 4,7
Rozwj wasnej dziaalnoci
gospodarczej
2,5 2,7
Ksztacenie wasne 0,1 0,7
Ksztacenie dzieci 0,3 0,7
Zabezpieczenie przyszoci dzieci 0,4 0,8
Na inne cele 3,5 6,2

W roku 2013 najwikszy udzia w portfelu kredytw/poyczek gospodarstw domowych zajmowao finansowanie
zakupu domw/mieszka. Warto kredytw/poyczek zacignitych na ten cel stanowi 65 proc. caoci zobowiza.
Kolejne cele s znaczco mniej widoczne w cakowitym zadueniu gospodarstw domowych: blisko 12 proc.
cakowitego zaduenia stanowi kredyty/poyczki z przeznaczeniem na remont domu bd zakup mieszkania, a 8
proc. udziau w portfelu maj kredyty/poyczki z przeznaczeniem na zakup dbr trwaego uytkowania. Warto jednak
nadmieni, e w sektorze gospodarstw domowych te dwa cele zacigania zobowiza stanowi najczstszy motyw
sigania po kredyty/poyczki. Zdecydowanie mniejszy jest udzia w zadueniu cakowitym gospodarstw domowych
kredytw/poyczek przeznaczonych na spaty wczeniejszych zobowiza. Na ten cel zacignita zastaa co
czterdziesta zotwka ze wszystkich zobowiza zacignitych przez gospodarstwa domowe. Najmniejszy, bo mniej
ni pprocentowy udzia w poyczkach/kredytach gospodarstw domowych, maj zobowizania na zakup papierw
wartociowych, a take te przeznaczone na ksztacenie.
Najwikszy udzia zobowiza przeznaczonych na zakup mieszkania idzie w parze rwnie z najwiksz
wysokoci spat przeznaczanych przez gospodarstwa domowe na ten cel. Jednak, pomimo e jest to najwikszy
skadnik wydatkw na spat zobowiza, to stanowi one jedynie prawie 33 proc. caoci spat zaduenia. Tak wic,
o ile zaduenie na cele zwizane z zakupem mieszkania stanowi prawie 2/3 caoci, to spaty tego zaduenia stanowi
mniej ni 1/3 caoci spat. Zwizane to jest ze zdecydowanie duszym okresem kredytowania w przypadku
zobowiza na cele mieszkaniowe. Kolejn pozycj w budecie spat stanowi obsuga dwch najczstszych celw
posiadania kredytu, tj. zakupu dbr trwaych i remontu mieszkania. Na ten dwa cele gospodarstwa domowe
przeznaczaj odpowiednio 18 proc. i 20 proc. caoci budetu spat. Kredyty na cele stricte konsumpcyjne s
zdecydowanie bardziej kosztowne, co obrazuje 5,4-procentowy udzia w budecie spat tych kredytw, podczas gdy
w caoci zaduenia stanowi one zaledwie 1,9 proc. Na podstawie otrzymanych wynikw, mona stwierdzi, e
najdroszym rodzajem kredytu jest zaduenie na cele zwizane z ksztaceniem i leczeniem. Pomimo, e zaduenie
zwizane z ksztaceniem wasnym i dzieci stanowi ok. 0,4 proc. caoci zobowiza, to jego spaty stanowi a 1,4
proc. budetu spat. W przypadku wydatkw na leczenie zaduenie z tego tytuu wynosi 0,6 proc. caoci zaduenia,
za jego obsuga a 2,5 proc. caoci spat.
4.3.3.4. Podsumowanie
W latach 2011 - 2013 zachodziy kolejne, widoczne zmiany w korzystaniu przez gospodarstwa domowe z rynku
finansowego. Przede wszystkim po raz pierwszy w historii badania udzia gospodarstw domowych deklarujcych
posiadanie oszczdnoci przekroczy udzia gospodarstw domowych posiadajcych zobowizanie. Byo to
konsekwencj dwch zjawisk. Z jednej strony rosncej zamonoci polskich gospodarstw domowych, ktra znacznie
silniej przekada si na szanse posiadania oszczdnoci ni na szanse posiadania zobowiza. Z drugiej strony, rynek
kredytowy poddany zosta znaczcym ograniczeniom w ostatnich latach. Ograniczenia te wpyny na zmniejszenie
Diagnoza Spoeczna 2013 77

liczby gospodarstw domowych sigajcych po kredyt na cele konsumpcyjne. Perspektywy aktywnoci gospodarstw
domowych na rynku finansowym na kolejne lata s w znacznej mierze uzalenione od tempa wzrostu dochodw, ale
rwnie od prowadzonej przez banki polityki. Na ograniczenie skonnoci do korzystania kredytu bdzie miao
niewtpliwie zmniejszenie liczby nowych gospodarstw domowych wchodzcych na rynek w zwizku z osiganiem
odpowiedniego wieku przez roczniki niu demograficznego lat 1990-tych. Z drugiej strony naley si spodziewa
wci rosncej roli kredytu na cele mieszkaniowe.
Wyniki badania Diagnoza Spoeczna 2013 pokazuj rwnie jednoznacznie, e gospodarstwa domowe wci
gwnie oszczdzaj w formie lokat bankowych, a bardzo istotn cz oszczdnoci stanowi gotwka. Znaczca
cz oszczdnoci gospodarstw domowych ma charakter zabezpieczajcy na staro, wobec sytuacji losowych
oraz na przyszo dzieci. Na te cele przeznaczona jest blisko poowa zgromadzonych rodkw. Sumaryczny udzia
oszczdnoci na zakup dbr trwaych, mieszka oraz prowadzenie dziaalnoci gospodarczej wynosi mniej ni 20
proc. Udzia oszczdnoci na leczenie i rehabilitacj nie przekracza 7 proc. podobnie jak oszczdnoci na wypoczynek.
Wydaje si, e w kolejnych latach w zwizku ze zmian struktury wieku ludnoci profil oszczdzania powinien si
zmienia mona oczekiwa zarwno wzrostu oszczdnoci zwizanych z inwestycjami w zdrowie (leczenie,
rehabilitacja, wypoczynek), jak i zabezpieczenia si na okres wieku starszego.
W obszarze zacigania zobowiza kredytowych wyniki naszych analiz pokazuj jednoznaczn dominacj
bankw, na ktre przypada 97 proc. caoci zaduenia gospodarstw domowych. Nie znajduj potwierdzenia
informacje dotyczce nadzwyczajnych obcie zwizanych ze spat zobowiza gospodarstw domowych wzgldem
firm poyczkowych. Spaty tego typu zobowiza to jedynie 2,5 proc. caoci spat. Ze wzgldu na cele zacigania
zobowiza zarwno w obszarze wielkoci zaduenia, jak i spat dominuj cele zwizane z zakupem mieszkania.

Diagnoza Spoeczna 2013 78
4.4. Warunki mieszkaniowe
Tomasz Panek, Janusz Czapiski
4.4.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach
Prawie 4 proc. badanych gospodarstw domowych nie zamieszkiwao w lutym/marcu 2013 r. samodzielnie. Odsetek
ten wzrs w okresie marzec 2009-marzec 2013
23
, o prawie 2,5 punktu procentowego. Natomiast w ostatnich dwch
latach nie zmieni si w sposb istotny
24
.
Najczciej gospodarstwa nie zamieszkujce samodzielnie wystpoway w grupie gospodarstw domowych
rolnikw oraz rencistw (odpowiednio okoo 5,5 proc. i okoo 5 proc. gospodarstw). W latach 2009-2013 we
wszystkich grupach spoeczno-ekonomicznych, oprcz gospodarstw domowych rencistw, nastpi spadek odsetka
gospodarstw domowych nie zamieszkujcych samodzielnie.
Brak samodzielnoci mieszka w przekroju typu gospodarstwa najczciej charakteryzowa gospodarstwa
wielorodzinne. W tej grupie byo prawie 12 proc. takich gospodarstw. W marcu 2013 r. w stosunku do marca 2011 r.
nastpi znaczcy spadek czstotliwoci samodzielnego zamieszkiwania w grupach gospodarstw wielorodzinnych (o
prawie 2 p.p.), a znaczny wzrost w grupie gospodarstw nierodzinnych wieloosobowych (o prawie 7 p.p.).
W grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych ponad 3,8 proc. z nich nie zamieszkiwao samodzielnie w
2013 r., podczas gdy ponad 3,5 proc. w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi. W ostatnich dwch latach
znaczco zmiany odsetka gospodarstw domowych, zarwno w grupie gospodarstw bez bezrobotnych jak i z
bezrobotnymi, zamieszkujcych niesamodzielnie nie byy znaczce (mniejsze ni 1 p.p.).
Gospodarstwa nie zamieszkujce samodzielnie spotka mona byo najczciej na wsi (okoo 4,4 proc.
gospodarstw domowych wiejskich nie zamieszkiwao samodzielnie). Wojewdztwem o najwikszym odsetku
gospodarstw domowych nie zamieszkujcych samodzielnie byo lubelskie (prawie 7 proc. gospodarstw nie
zamieszkiwao samodzielnie). Znaczcy spadek odsetka gospodarstw domowych nie zamieszkujcych samodzielnie
obserwujemy w dwch ostatnich latach wycznie w gospodarstwach domowych zamieszkujcych na wsi (o ponad 1
p.p.). Wojewdztwami, w ktrych obserwujemy najbardziej znaczcy wzrost samodzielnoci zamieszkiwania w
okresie marzec 2011-marzec 2013 byy wojewdztwa lubelskie i maopolskie (odpowiednio o ponad 4 i o ponad 2
p.p.).
rednia powierzchnia uytkowa mieszkania na 1 osob w badanych gospodarstwach wynosia w lutym/marcu
2013 r. ponad 31 m
2
. W lutym/marcu 2013 r. w stosunku do sytuacji z lutego/marca 2009 r. nie ulega ona znaczcym
zmianom.
Najwiksze zagszczenie mieszka charakteryzowao w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe
pracownikw (okoo 26 m
2
na osob). W latach 2011-2013 obserwujemy wzrost tego zagszczenia we wszystkich
grupach spoeczno-ekonomicznych gospodarstw, z wyjtkiem gospodarstw domowych utrzymujcych si z
niezarobkowych rde.
Wrd typw gospodarstw domowych najwiksze zagszczenie w lutym/marcu 2013 r. wystpowao w
mieszkaniach maestw wielodzietnych oraz gospodarstw wielorodzinnych (odpowiednio okoo 17 m
2
oraz poniej
20 m
2
powierzchni uytkowej na osob). Zagszczenie mieszka w marcu 2013 r. w stosunku do marca 2011 r.
zwikszyo si znaczco we wszystkich typach gospodarstw domowych, w tym najwicej w gospodarstwach
nierodzinnych wieloosobowych (o ponad 5 p.p.).
W grupie gospodarstw z bezrobotnymi zagszczenie mieszka byo znacznie wysze ni w grupie gospodarstw
bez bezrobotnych (przecitnie odpowiednio niecae 22 m
2
i prawie 33 m
2
na osob w tych grupach gospodarstw).
Zarwno w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych jak i z bezrobotnymi nastpi wzrost zagszczenia
mieszka w latach 2011-2013 (odpowiednio o prawie 2 m
2
i o ponad 2 m
2
).
Zagszczenie mieszka w gospodarstwach domowych zamieszkujcych wie jest znaczco mniejsze ni w
gospodarstwach domowych miejskich. Natomiast zrnicowanie grup gospodarstw ze wzgldu na zagszczenie
mieszka wedug wojewdztw naley uzna za nieznaczne, przy czym najwiksze byo w wojewdztwie warmisko-
mazurskim (niecae 28 m
2
powierzchni uytkowej na osob). We wszystkich grupach gospodarstw domowych,
wyodrbnionych ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania oraz w wikszoci wojewdztw mia miejsce wzrost
zagszczenia mieszka w ostatnich dwch latach. Najsilniejszy wzrost zagszczenia mieszka obserwujemy przy tym
w grupie gospodarstw domowych zamieszkujcych redniej wielkoci miasta, o liczbie mieszkacw 20-100 tys.,
wie (o ponad 3 m
2
) oraz wojewdztwa pomorskie i dzkie (odpowiednio o ponad 7 m
2
i o ponad 6 m
2
).
Spord uwzgldnionych w badaniu urzdze i instalacji najpowszechniejszy by w mieszkaniach gospodarstw
badanych w lutym/marcu 2013 r. wodocig, ktrego nie posiadao tylko 2,9 proc. badanych gospodarstw.
Jednoczenie obserwujemy w cigu ostatnich czterech lat wzrost odsetka mieszka wyposaonych we wszystkie
uwzgldnione w badaniu urzdzenia i instalacje (wykres 4.4.1). Naley take zwrci uwag na wzrost wyposaenia
gospodarstw domowych w gaz z sieci przy jednoczesnym spadku odsetka gospodarstw domowych korzystajcych z
23
Wszystkie zmiany w zakresie warunkw mieszkaniowych w latach 2009-2013 dotycz prby panelowej z tych lat, czyli tych gospodarstw
domowych, ktre zostay zbadane zarwno w 2009 r. jak i w 2011 r. oraz 2013 r.
24
Zmiany w zakresie warunkw mieszkaniowych w latach 2011-2013 dotycz prby panelowej z tych lat, czyli tych gospodarstw domowych,
ktre zostay zbadane zarwno 2011 r. jak i w 2013 r.
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T., Czapiski, J. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Warunki mieszkaniowe. Diagnoza
Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 78-83 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.100
Diagnoza Spoeczna 2013 79

gazu z butli. W ostatnich dwch latach take wzrs nieznacznie odsetek mieszka wyposaonych w instalacje i
urzdzenia, przy czym w sposb znaczcy w przypadku ciepej wody biecej (o ponad 2 p.p.) oraz ustpu
spukiwanego wod biec (o 1 p.p.).


Wykres 4.4.1. Procent gospodarstw domowych nieposiadajcych wybranych urzdze i instalacji w latach 2009-
2013 w prbie panelowej
Najczciej mieszkania gospodarstw domowych nie posiaday ciepej wody biecej (ponad 20 proc.). Ciepej
wody biecej nie posiaday przede wszystkim mieszkania gospodarstw domowych utrzymujcych si z
niezarobkowych rde (ponad 45 proc.) oraz rencistw (okoo 29 proc.). Wzrost odsetka mieszka, w cigu ostatnich
dwch lat, wyposaonych w instalacje i urzdzenia, obserwujemy we wszystkich grupach spoeczno-ekonomicznych
gospodarstw domowych, poza wyposaeniem w ciep wod biec gospodarstw domowych utrzymujcych si z
niezarobkowych rde.
W grupie gospodarstw z bezrobotnymi wyposaenie mieszka w urzdzenia i instalacje byo znacznie mniej
powszechne ni w grupie gospodarstw bez bezrobotnych. Przykadowo, ciepej biecej wody nie posiadao w tych
grupach gospodarstw domowych odpowiednio ponad 28 i okoo 19 proc. mieszka. Stan wyposaenia mieszka,
zajmowanych przez gospodarstwa domowe w analizowanych dwch grupach gospodarstw, we wszystkie
uwzgldnione urzdzenia i instalacje, poza wyposaeniem w ciep wod biec gospodarstw domowych z
bezrobotnymi, zwikszy si w ostatnich dwch latach.
Mieszkaniami bez ciepej wody biecej najczciej dysponoway gospodarstwa nierodzinne (ponad 26 proc.
gospodarstw). W cigu ostatnich dwch lat wzrost odsetka gospodarstw domowych wyposaonych w ciep wod
biec wystpi we wszystkich typach gospodarstw domowych, przy czym najsilniejszy w przypadku gospodarstw
nierodzinnych jednoosobowych (o ponad 5 p.p.).
Relatywnie najczciej mieszkania bez ciepej wody biecej posiaday gospodarstwa domowe wiejskie (ponad
30 proc. gospodarstw). W ostatnich dwch latach we wszystkich klasach miejscowoci zamieszkania zasza w
zasadzie poprawa w wyposaeniu mieszka w analizowane instalacje, poza miastami o liczbie mieszkacw 200-500
tys. i najmniejszymi miastami w przypadku ustpu spukiwanego biec wod oraz w przypadku azienki z wann
lub prysznicem.
Gospodarstwa domowe nieposiadajce w mieszkaniach ciepej wody biecej zamieszkiway przede wszystkim
wojewdztwa witokrzyskie i warmisko-mazurskie (odpowiednio ponad 41 i prawie 31 proc. mieszka w tych
wojewdztwach nie posiadao ciepej biecej wody). W latach 2011-2013 w zdecydowanej wikszoci wojewdztw
nastpia poprawa stopnia wyposaenia mieszka w urzdzenia i instalacje.
Mieszkania zajmowane przez gospodarstwa domowe w lutym/marcu 2013 r. najczciej posiaday centralne
ogrzewanie indywidualne lub zbiorowe (po odpowiednio prawie 45 i okoo 42 proc. gospodarstw). Jednake jeszcze
w ponad 12 proc. gospodarstw mieszkania byy ogrzewane piecami na opa. Mieszkania ogrzewane piecami na opa
wystpoway przede wszystkim w grupie gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw
(odpowiednio prawie 36 i ponad 24 proc. gospodarstw posiadao ten typ ogrzewania mieszka) oraz gospodarstw
nierodzinnych wieloosobowych (prawie 26 proc. gospodarstw z tej grupy). Ten typ ogrzewania wystpowa w ponad
21 proc. mieszka gospodarstw domowych z bezrobotnymi oraz tylko w niecaych 11 proc. mieszka gospodarstw
domowych bez bezrobotnych. Gospodarstwa domowe posiadajce mieszkania ogrzewane piecami na opa
zamieszkiway najczciej wie (ponad 20 proc. gospodarstw wiejskich) oraz wojewdztwa lubelskie, warmisko-
mazurskie i kujawsko-pomorskie (po ponad 15 proc. gospodarstw z tych wojewdztw).
W cigu ostatnich czterech lat nastpi znaczcy spadek (o ponad 1 p.p.) odsetka mieszka, w ktrych stosowane
byy piece na opa na rzecz centralnego ogrzewania (wykres 4.4.2). W latach 2011-2013 spadek odsetka mieszka z
piecami na opa na rzecz centralnego ogrzewania jest nieznaczcy (o mniej ni 0,5 punktu procentowego).


3,6
6,3
7,3
23,2
44,2
61,0
2,8
5,6
6,4
24,1
43,8
61,1
2,8
4,5
5,9
21,2
43,9
61,3
0
10
20
30
40
50
60
70
80
wodocig ustp spukiwany
wod biec
azienka z wann lub
prysznicem
ciepa woda bieca gaz z sieci gaz z butli
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Wybrane urzdzenia i instalacje
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 80



Wykres 4.4.2. Sposb ogrzewania mieszka gospodarstw domowych w latach 2009-2013 w prbie panelowej

W ostatnich dwch latach najczciej tego typu zmiany obserwujemy w grupach gospodarstw domowych
rolnikw i rencistw, nierodzinnych wieloosobowych, maestw wielodzietnych, zamieszkujcych wie oraz
wojewdztwa opolskie i podlaskie. S to tym samym te grupy gospodarstw, ktrych relatywnie najwiksze odsetki
mieszka stosoway ogrzewanie piecami na opa w 2011 r.
Ponad 7 proc. gospodarstw domowych zalegao w lutym/marcu 2013 r. ze staymi opatami za mieszkanie
(czynszem), a ponad 4 proc. z opatami za gaz i energi elektryczn. Odsetek gospodarstw domowych zalegajcych z
opatami za mieszkanie nie uleg wikszej zmianie w latach 2009-2013 (wykres 4.4.3), a zalegajcych za gaz i energi
elektryczn wzrs znaczco (wykres 4.4.4). Natomiast w ostatnich dwch latach zmiany odsetka gospodarstw
domowych majcych zalegoci z opatami za mieszkanie oraz gaz i energi nie byy istotne.


Wykres 4.4.3. Zalegoci gospodarstw domowych w opatach za mieszkanie (czynsz) w latach 2009-2013 w prbie
panelowej

Wykres 4.4.4. Zalegoci gospodarstw domowych w opatach za gaz i energi elektryczn w latach 2009-2013 w
prbie panelowej
39,2
46,0
14,2
0,7
39,9
46,5
13,0
0,7
39,9
46,3
12,9
0,9
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
centralne ogrzewanie
zbiorowe
centralne ogrzewanie
indywidualne
piece na opa (wgiel, drewno,
trociny itp.)
inne
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h

o

o
k
r
e

l
o
n
y
m

s
p
o
s
o
b
i
e

o
g
r
z
e
w
a
n
i
a
Sposb ogrzewania mieszkania
2009
2011
2013
7,00
2,10
1,50
1,20
1,00
0,20
1
7,60
2,10
1,30
1,20 1,20
0,60
1,3
7,20
1,80
1,60
1,00
1,20
0,50
1,1
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
zalegajcy
ogem
1 miesic 2 miesice 3 miesice 4-6 miesicy 7-12 miesicy powyej 12
miesicy
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Skala zalegoci w opatach za mieszkanie
2009
2011
2013
3,90
2,00
0,70
0,30 0,30
0,10
0,5
4,30
2,00
1,10
0,40
0,30
0,20
0,4
4,70
2,20
1,20
0,60
0,20
0,10
0,4
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
zalegajcy
ogem
1 miesic 2 miesice 3 miesice 4-6 miesicy 7-12 miesicy powyej 12
miesicy
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Skala zalegoci w opatach za gaz, energi elektryczn
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 81


Najczciej gospodarstwa domowe zalegajce z opatami za mieszkanie oraz za gaz i energi elektryczn
wystpoway w grupie gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde (odpowiednio ponad 29 i prawie 22
proc. gospodarstw) oraz w grupach gospodarstw rodzin niepenych (odpowiednio ponad 14 i prawie 9 proc.
gospodarstw) i maestw wielodzietnych (odpowiednio ponad 14 i ponad 9 proc. gospodarstw).
W ostatnich dwch latach znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych zalegajcych z opatami za
mieszkanie obserwujemy w grupach gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw (o ponad 4
p.p.) oraz wielorodzinnych (o prawie 2 p.p.). W przypadku opat za gaz i energi elektryczn znaczcy wzrost odsetka
gospodarstw domowych, ktre zalegaj z tymi opatami nastpi take wycznie w grupach gospodarstw domowych
rodzin utrzymujcych si z niezarobkowych rde (o ponad 7 p.p.), rencistw (o okoo 2 p.p.) oraz wielorodzinnych
(o ponad 1 p.p.).
Gospodarstwa domowe zalegajce z opatami za uytkowanie mieszka oraz gaz i energi elektryczn
wystpoway znacznie czciej wrd gospodarstw domowych z bezrobotnymi ni wrd gospodarstw domowych
bez bezrobotnych.
Zrnicowanie grup gospodarstw, wyodrbnionych ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania, dotyczce
skali nie uiszczania w terminie opat za mieszkanie oraz opat za gaz i energi elektryczn nie byo w lutym/marcu
2013 r. znaczce. Jednake z opatami za mieszkanie nieznacznie czciej zalegaj gospodarstwa domowe miejskie
ni wiejskie, a w przypadku opat za energi elektryczn i gaz obserwujemy sytuacj odwrotn. W okresie marzec
2011marzec 2013 nie nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych zalegajcych z opatami za
mieszkanie w adnej z wyrnionych klas miejscowoci. W przypadku opat za gaz i energi elektryczn znaczcy
wzrost odsetka gospodarstw domowych zalegajcych z tymi opatami wystpi tylko w grupie gospodarstw
domowych zamieszkujcych najmniejsze miasta.
Najwysze odsetki gospodarstw domowych nieuiszczajcych w terminie opat zarwno za czynsz jak i za gaz
oraz energi elektryczn wystpoway w lutym/marcu 2013 r. w wojewdztwie warmisko-mazurskim (w okoo 10
proc. gospodarstw zamieszkujcych to wojewdztwo).
Spat rat kredytu mieszkaniowego nie dokonywao w terminie 3,5 proc. gospodarstw domowych badanych w
lutym/marcu 2013 r. Najczciej zalegoci gospodarstw domowych w spatach kredytu mieszkaniowego
wystpoway w grupie gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde (w prawie 17 proc. gospodarstw)
oraz w grupie gospodarstw rodzin niepenych (w prawie 9 proc. gospodarstw). W latach 2009-2013 nastpi znaczcy
wzrost (o prawie 2 p.p.) odsetka gospodarstw domowych zalegajcych ze spat kredytu mieszkaniowego (wykres
4.4.5).


Wykres 4.4.5. Zalegoci gospodarstw domowych w spacie kredytu mieszkaniowego w latach 2009-2013 w prbie
panelowej
W stosunku do roku 2011 w prbie panelowej take nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych
majcych zalegoci w opacie kredytu mieszkaniowego.
Gospodarstwa domowe z bezrobotnymi nieznacznie czciej zalegay w lutym/marcu 2013 r. ze spat kredytu
mieszkaniowego ni gospodarstwa domowe bez bezrobotnych. W ostatnich dwch latach znaczco wzrs natomiast
odsetek gospodarstw domowych z bezrobotnymi majcych tego typu trudnoci finansowe (o prawie 3 p.p.).
Gospodarstwa majce zalegoci w spacie rat kredytu mieszkaniowego najczciej zamieszkiway redniej
wielkoci miasta, o liczbie mieszkacw 100-200 tys. (ponad 7 proc. gospodarstw z tych miast) oraz wojewdztwo
maopolskie (ponad 8 proc. gospodarstw). W okresie marzec 2011marzec 2013 obserwujemy znaczce zmiany
odsetka gospodarstw domowych zalegajcych ze spat kredytu mieszkaniowego w najwikszych i najmniejszych
miastach (odpowiednio o prawie 4 i o ponad 2 p.p.).
Zdecydowana wikszo badanych gospodarstw domowych (ponad 81 proc. gospodarstw) uwaao, e ich
warunki mieszkaniowe w marcu 2013 r. w porwnaniu do sytuacji w marcu 2011 r. nie zmieniy si. Niecae 8 proc.
1,70
0,43
0,52
0,00 0,00
0,20
0,5
3,90
0,80
1,00
0,60
0,00
0,30
1,3
3,50
1,10
1,40
0,70
0,30
0,00 0
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
zalegajcy
ogem
1 miesic 2 miesice 3 miesice 4-6 miesicy 7-12 miesicy powyej 12
miesicy
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Skala zalegoci w spacie kredytu mieszkaniowego
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 82

gospodarstw uznao, e ulegy one pogorszeniu, a ponad 11 proc., e poprawiy si. W porwnaniu do ocen
formuowanych w marcu 2011 zwikszy si odsetek gospodarstw domowych formuujcych oceny pozytywne (o
ponad 1 p.p.). Gospodarstwa deklarujce pogorszenie si warunkw mieszkaniowych najczciej wystpoway w
grupie gospodarstw domowych pracownikw i pracujcych na wasny rachunek (odpowiednio ponad 10 i prawie 10
proc. gospodarstw) oraz w grupach gospodarstw wielodzietnych i maestw z 1 dzieckiem (po ponad 10 proc.
gospodarstw).
Zrnicowanie gospodarstw oceniajcych, e ich warunki mieszkaniowe ulegy pogorszeniu w stosunku do
sytuacji sprzed dwch lat, wedug klasy miejscowoci zamieszkania, nie byo znaczce. Najczciej na pogorszenie
si tych warunkw wskazyway gospodarstwa domowe zamieszkujce najwiksze miasta (prawie 10 proc.
gospodarstw). Gospodarstwa domowe oceniajce pesymistycznie zmiany warunkw mieszkaniowych najczciej
zamieszkiway wojewdztwa lubelskie i kujawsko-pomorskie (odpowiednio prawie 12 i prawie 11 proc. gospodarstw
z tych wojewdztw).
4.4.2. Zmiana warunkw mieszkaniowych w latach 2000-2013
Analiza warunkw mieszkaniowych w latach 2000-2013 w caych prbach pokazuje spadek odsetka gospodarstw
domowych, w ktrych nie ma zasilania wod z wodocigu (z 5,5 do 2,9 proc.), brakuje ustpu spukiwanego biec
wod (z 11,2 do 5,3 proc.), nie ma azienki z wann lub prysznicem (z 13,8 do 5,3 proc.) i mieszka pozbawionych
ciepej wody biecej (z 29,6 do 20,5 proc.) (wykres 4.4.6).
Mniej systematyczne zmiany w minionym dziesicioleciu nastpiy w zalegociach opat za mieszkanie.
Najwikszy odsetek gospodarstw zalegajcych z opat czynszu powyej 2 miesicy przypad na lata 2003 i 2005. W
pniejszym okresie obserwujemy znaczcy spadek odsetka takich gospodarstw (wykres 4.4.7). W 2013 r. nastpia
stabilizacja zalegoci za czynsz na poziomie 2009 i 2011 roku.


Wykres 4.4.6.Procent gospodarstw domowych, w ktrych nie byo wybranych urzdze i instalacji w latach 2000-
2013 w caych prbach

Wykres 4.4.7. Zalegoci gospodarstw domowych w opatach za mieszkanie (czynsz) w latach 2000-2013 w caych
prbach
5,5
11,2
13,8
29,6
4,1
9,2
10,6
23,7
3,7
6,2
7,5
22,8
2,6
5,1
6,3
22,8
2,9
3,9
5,3
20,5
0 10 20 30 40
wodocig
WC
azienka z wann/prysznicem
ciepa woda bieca
Proc. gospodarstw domowych
2013
2011
2009
2005
2000
5,8
2,1
1
5,1
2,8
2,4
3,7
2
1,4
3,4
2,3
1,6
3,6
2
1,5
0,0
2,0
4,0
6,0
8,0
10,0
do 2 miesicy od 3 m. do p roku powyej p roku
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Zalegoci w opatach za mieszkanie
2000
2005
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 83

Podobnie do zmian w zalegociach opat czynszu wyglda dynamika zalegoci w opatach za gaz i energi
elektryczn (wykres 4.4.8). Obecnie 4,4 proc. ma takie zalegoci w porwnaniu z 6,1 proc. w roku 2005. Moe to
wiadczy o bardziej rygorystycznym postpowaniu dostawcw wobec gospodarstw zalegajcych z patnociami i
wynikajcej std wikszej obawie o odczenie mieszkania od sieci gazowej lub elektrycznej.
Zalegoci w spacie kredytu mieszkaniowego wzrosy w porwnaniu z 2011 r., ale cigle s mniejsze ni na
pocztku wieku (wykres 4.4.9).



Wykres 4.4.8. Zalegoci gospodarstw domowych w opatach za gaz i energi elektryczn w latach 2000-2013
w caych prbach

Wykres 4.4.9. Odsetek gospodarstw domowych zalegajcych ze spat kredytu mieszkaniowego w latach 2000-2013
w caych prbach w grupie gospodarstw posiadajcych taki kredyt
4,5
0,7
0,1
5
0,6 0,5
2,6
0,6
0,3
3,1
0,7
0,3
3,3
0,7
0,4
0
1
2
3
4
5
6
do 2 miesicy od 3 m. do p roku powyej p roku
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Zalegoci w opatach za gaz i energi
2000
2005
2009
2011
2013
3,8
2,8 2,7
2,8
3,5
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
2000 2005 2009 2011 2013
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Zalegoci w spacie kredytu mieszkaniowego
Diagnoza Spoeczna 2013 84
4.5. Edukacja i kapita ludzki
Izabela Grabowska, Dorota Wziak-Biaowolska, Irena E. Kotowska, Tomasz Panek
4.5.1. Status edukacyjny czonkw gospodarstw domowych
Ocena aktywnoci edukacyjnej ludnoci dokonywana jest na podstawie zakresu korzystania z okrelonej usugi
edukacyjnej w trybie szkolnym (nauka w szkoach w trybie stacjonarnym, wieczorowym i zaocznym, wszelkie studia
podyplomowe) lub pozaszkolnym. Odsetek osb w okrelonej grupie wieku korzystajcych z danej formy usugi
edukacyjnej jest podstaw do oceny zakresu korzystania z niej. Miernik ten dla usug edukacyjnych wiadczonych w
trybie szkolnym odpowiada wskanikowi skolaryzacji, dla usug dotyczcych dzieci w wieku do 6 lat oznacza
wskanik dostpnoci (ang. coverage rate) i jest stosowany do oceny zasigu opieki instytucjonalnej nad dziemi,
natomiast dla osb wieku 25 lat i wicej moe suy do oceny ich aktywnoci edukacyjnej. W analizie aktywnoci
edukacyjnej osb dorosych, czyli osb w wieku 18 lat i wicej, uwzgldnione zostan take formy aktywnoci
edukacyjnej oraz status respondentw na rynku pracy. W przypadku wskanikw skolaryzacji wartoci obliczone na
podstawie Diagnozy rni si od wartoci podawanych przez Gwny Urzd Statystyczny (GUS) jako wskaniki
skolaryzacji netto. W skad wskanika liczonego na podstawie Diagnozy wlicza si wszystkie dziaania edukacyjne
prowadzone zarwno w trybie szkolnym, jak i poza szkolnym, w przeciwiestwie do danych GUS, ktre dotycz
nauki w szkoach. Ponadto, miara GUS dotyczy stanu na 31 grudnia danego roku, a nie na moment badania, jak ma
to miejsce w Diagnozie.
4.5.1.1. Zaangaowanie czonkw gospodarstw domowych w aktywno edukacyjn
W tabeli 4.5.1. zamieszczono wartoci wskanika korzystania z usug edukacyjnych wyznaczone dla lat 2000, 2003,
2005, 2007 oraz 2009, 2011 i 2013, przy czym w badaniachod 2003 r. uwzgldniono take aktywno edukacyjn w
trybie pozaszkolnym, co ma znaczenie dla oceny aktywnoci edukacyjnej osb dorosych. W komentarzu
skoncentrujemy si na wynikach ostatnich czterechrund i uwzgldnimy trendy zmian w latach 2000-2013.
Wyniki z 2013 r., podobnie jak w 2011 r. wskazuj na istotny wzrost korzystania z opieki i edukacji w
przedszkolach lub obkw (33,6 proc. w porwnaniu z 29,1 proc.). Do 2009 r. (z wyjtkiem roku 2003) w skali
caego kraju zaledwie co pite dziecko w wieku do 6 lat korzystao z tych usug. Poprawa dostpu wystpia we
wszystkich klasach miejscowoci zamieszkania, szczeglnie w miastach rednich i maych (od 200 tys. do 500 tys.
o 6,7 p.p, od 100 tys. do 200 tys. o 15,2 p.p. oraz poniej 20 tys. o 8,5 p.p.). Wskazuje to nainn dynamik zmian
wedug klasy miejscowoci zamieszkania ni w 2011 r., kiedy najwikszy wzrost dotyczy miast najwikszych
powyej 500 tys. mieszkacw (o 17 p.p. w porwnaniu z 2009 r.) i wsi (o 7 p.p. w porwnaniu z 2009 r.). J ednak
pomimo zaobserwowanych w 2013 r. zmian wci najwikszy odsetek dzieci uczszczajcych do przedszkola i obka
zanotowano w miastach powyej 500 tys. mieszkacw (49,1 proc.). Nadal dzieci w miastach znacznie czciej
pozostaway w tych placwkach edukacyjno-opiekuczych ni na wsi, gdzie jedynie 21,9 proc. w 2013 r. i 20 proc.
w 2011 r. dzieci objtych byo tak opiek (w przeszoci miernik ten waha si midzy 8 proc. a 11-13 proc.).
W przeciwiestwie do badania z 2011 r., ktrewskazaona istotne zmniejszenie si luki pomidzy miastami (nawet
tymi najwikszymi) a wsi w okresie 2009-2011, w 2013 r. nastpio pogbienie zrnicowania przestrzennego
dostpu do usug edukacyjno-opiekuczych midzy miastem (nawet maym) a wsi, podobnie jak w latach 2000-
2009. Wzrost liczby urodze, ktry obserwowano w Polsce od 2004 r. do 2010 r.
25
, bdcy rezultatem realizacji
odroczonych urodze przez liczne roczniki kobiet z wyu demograficznego lat osiemdziesitych XX wieku, zwikszy
jeszcze zapotrzebowanie na miejsca w obkach i przedszkolach. Rynek tych usug w miastach, szczeglnie w zakresie
usug prywatnych, szybciej dostosowa si do zwikszonego popytu, co dodatkowo pogbio rnice terytorialne w
dostpie do tych placwek w poprzednich okresach badania. W 2011 r. tak znaczny wzrost korzystania z opieki
oferowanej przez przedszkola lub obki by zwizany niewtpliwie z dostpnoci rodkw z Europejskiego
Funduszu Spoecznego w ramach Programu Kapita Ludzki, z ktrego moliwe uzyskanie dofinansowania na
tworzenie przedszkoli, szczeglnie na terenach wiejskich. Trudno natomiast na podstawie dostpnych w badania
danych oceni wpyw innej interwencji pastwa w tym zakresie, tj. wejcia w ycie Ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. o
opiece nad dziemi do lat trzech (Dz. U. 2011, nr 45, poz. 235).
Ponadto, podobnie jak w latach ubiegych, zdecydowana wikszo dzieci korzystaa z publicznych obkw i
przedszkoli, w 2013 r. w skali kraju udzia publicznych placwek wynis 89,7 proc. tak jak w 2011 r. W2013 r.
udzia ten waha si od 83,7 proc. wmiastach powyej 500 tys. mieszkacw do92,4 proc. na wsiach w porwnaniu
z odpowiednio 90,4 proc. i 93,1 proc. w 2011 r. Znaczenie niepublicznych placwek wzrastao do systematycznie
do 2011 r., w 2013 r. zanotowano znaczcy regres w korzystaniu z niepublicznych placwek w miastach najwikszych
przy stabilizacji udziau tych placwek w skali caego kraju.
25
Wlatach 2004-2010 liczbaurodze wzrosa o 57146 (GUS, 2013).
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Grabowska, I., Wziak-Biaowolska, D., Kotowska, I.E, Panek, T. (2013). Warunki ycia gospodarstw do-
mowych. Edukacja i kapita ludzki. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 84-102
DOI: 10.5709/ce.1897-9254.101
Diagnoza Spoeczna 2013 85

Tabela 4.5.1. Ludno w gospodarstwach domowych wedug statusu edukacyjnego i miejsca zamieszkania (odsetek
osb w danym wieku i miejscu zamieszkania korzystajcych z okrelonej usugi edukacyjnej), 2000-2013 (w proc.)
Status edukacyjny
Klasa miejscowoci zamieszkania
Ogem

Miasta
powyej 500
tys.
Miasta
200-500
tys.
Miasta
100-200
tys.
Miasta
20-100
tys.
Miasta
poniej 20
tys.
Wie
Ogem odsetek osb
korzystajcych z usug
edukacyjnych
25,10
7

25,30
6

26,60
5

27,09
4

28,20
3

25,43
2

27,02
1

23,90
25,70
28,00
27,26
27,88
23,78
26,41
24,20
24,50
25,00
27,59
29,55
26,73
24,01
21,20
22,30
25,10
25,17
27,85
23,97
27,17
23,20
24,00
25,30
27,26
30,03
25,76
27,39
23,50
24,20
25,60
26,61
26,84
22,22
24,64
23,30
24,10
25,80
26,60
27,94
23,91
25,94
Dzieci w wieku 0-6 lat
korzystajce ze obka lub
przedszkola
49,10
47,90
31,50
25,92
24,17
19,13
31,16
44,60
37,90
32,10
25,19
31,23
19,52
22,33
46,10
30,90
27,00
22,80
20,46
20,42
14,51
33,80
30,00
21,70
22,39
32,12
19,93
33,71
41,30
32,80
23,00
18,40
20,84
12,18
27,34
21,90
20,00
12,60
12,09
10,78
7,74
12,58
33,60
29,10
20,50
18,75
19,77
13,51
21,40
Dzieci w wieku 7-15 lat uczce
si w szkoach
85,20
91,60
88,00
96,37
92,80
76,74
99,41
92,00
90,00
89,00
97,41
91,95
77,07
98,74
94,30
87,50
93,50
97,36
92,64
81,36
99,17
87,80
88,70
91,40
99,03
95,97
78,27
98,79
89,00
92,20
92,20
96,98
95,55
79,88
98,17
90,30
91,60
89,90
98,75
93,22
80,14
97,89
89,70
90,70
90,50
98,15
93,92
79,23
98,48
Modzie w wieku 16-19 lat
uczca si w szkoach
93,60
98,10
96,50
97,43
92,78
93,67
89,40
97,40
93,10
94,70
98,92
93,67
91,07
97,63
96,10
86,40
97,10
93,54
94,34
93,85
86,30
93,80
98,20
97,10
91,66
91,69
89,12
90,03
93,90
91,20
96,40
98,65
89,68
94,01
87,55
93,50
92,50
94,20
95,09
92,93
87,74
85,43
94,10
93,50
95,40
95,29
92,39
90,39
88,47
Osoby w wieku 20-24 lata
korzystajce z usug
edukacyjnych wiadczonych w
trybie szkolnym i
pozaszkolnym
78,80
73,50
83,00
80,23
70,44
61,64
61,06
75,30
72,80
72,60
72,82
67,61
61,51
58,22
63,10
57,10
66,90
57,50
63,80
61,02
23,93
61,20
61,20
65,80
64,64
57,34
53,92
45,18
52,50
60,10
58,00
62,75
53,64
46,33
45,77
48,00
49,40
47,60
49,23
50,76
38,98
25,99
57,60
58,80
60,90
60,76
57,51
49,90
40,55
Osoby w wieku 25-29 lat
korzystajce z usug
edukacyjnych wiadczonych w
trybie szkolnym i
pozaszkolnym
20,20
26,80
28,70
34,39
24,68
18,29
16,69
16,90
24,50
26,30
19,01
15,55
17,32
18,63
13,30
10,50
21,20
26,88
21,66
14,99
2,44
14,40
13,80
19,50
16,80
12,29
17,01
18,25
16,80
16,60
16,40
15,75
18,30
10,02
8,49
8,50
9,00
11,40
8,53
8,90
7,56
7,11
13,30
15,10
18,40
17,19
14,08
12,69
11,45
Osoby w wieku 30-39 lat
korzystajce z usug
edukacyjnych wiadczonych w
trybie szkolnym i
pozaszkolnym
9,20
7,10
7,50
11,61
11,09
8,10
4,70
8,30
6,80
10,80
8,85
8,14
9,64
2,53
2,60
6,90
8,60
10,84
4,32
9,01
5,35
3,70
3,40
7,60
8,83
5,59
4,64
3,20
5,40
6,00
6,90
8,01
5,92
4,88
1,88
2,70
1,90
3,80
2,52
1,84
3,19
0,32
4,75
4,30
6,20
6,99
4,98
5,44
2,29
Osoby w wieku powyej 39 lat
korzystajce z usug
edukacyjnych wiadczonych w
trybie szkolnym i
pozaszkolnym
3,10
3,20
2,70
4,62
2,10
2,45
0,47
2,30
2,20
2,40
2,52
0,90
0,85
0,92
2,00
2,30
1,50
2,88
1,77
2,03
0,33
1,30
1,00
1,40
1,61
1,30
0,85
0,80
1,50
0,80
1,50
1,36
1,45
2,22
1,29
0,80
0,50
0,90
1,08
0,93
0,61
0,32
1,60
1,30
1,50
1,90
1,26
1,22
0,61
7
wyniki badania z 2013 r.

6
wyniki badania z 2011 r.
5
wyniki badania z 2009 r.
4
wyniki badania w 2007 r.
3
wyniki badania w 2005 r.
2
wyniki badania w 2003 r.
1
wyniki badania w 2000 r.
Diagnoza Spoeczna 2013 86

Pomimo tych korzystnych zmian dostpno tej formy usug edukacyjno-opiekuczych w Polsce nadal naley do
najniszych w Unii Europejskiej. Szczeglnie utrzymujcy si gboki niedobr opieki instytucjonalnej nad dziemi
na wsiach moe by czynnikiem ograniczajcym wzrost aktywnoci zawodowej kobiet na wsi, a zwaszcza
podejmowanie przez nich zatrudnienia w sektorze pozarolniczym. Konieczne zmiany struktury zatrudnienia ludnoci
wiejskiej zwizane z przesuniciem czci zasobw pracy do sektora pozarolniczego nadaj zwikszeniu dostpnoci
opieki instytucjonalnej nad dzieckiem na wsi szczeglne znaczenie. Ponadto podkrela si, e dobrej jakoci usugi
opiekucze, dostpne dla rodzicw po odpowiednio niskiej cenie, s skutecznym sposobem zmniejszania nierwnoci
edukacyjnych oraz ekonomicznych (por. np. Kotowska, Sztanderska, Wycicka 2007, Szukalski, Warzywoda-
Kruszyska, 2005).
Podobnie jak w latach ubiegych w 2013 r. nie zaobserwowano bardzo istotnych terytorialnych rnic w dostpie
do edukacji dzieci w wieku 7-15 lat. W 2013 r. w skali kraju oraz na wsi okoo 90 proc. dzieci w tym wieku uczyo
si w szkoach, co jest wynikiem zblionym do 2011 r. W miastach odsetek ten waha si od 85 proc. do 94 proc., w
2011 r. natomiast odpowiednio od 88 proc. do 92 proc. W porwnaniu z wynikami rund z 2005 r. i 2007 r. utrzyma
si zanotowany w 2009 r. nieznaczny spadek stopnia skolaryzacji dzieci w tej grupie wieku, ktry mona jednake
wytumaczy wzgldami metodologicznymi. Dzieci, ktre ukoczyy 7 lat pomidzy styczniem 2013 r. a momentem
przeprowadzenia badania wykazywane s w grupie wieku 7-15 lat, dla ktrej liczony jest wskanik skolaryzacji
pomimo, i mog korzysta z przedszkola. Po zsumowaniu udziau dzieci korzystajcych z przedszkola w tej grupie
wieku oraz wskanika skolaryzacji rnice terytorialne niemale zanikaj, a odsetek dzieci w tym wieku uczcych si
w szkoach lub w przedszkolu wynosi w 2013 r. okoo 97-99 proc. Stosujc t procedur do lat poprzednich (za
wyjtkiem 2003 r.) uzyskano zblione wyniki.
Na poziom wskanikw z 2003 r., wpyw miaa reforma edukacyjna z 1999 r. Wtedy do tej grupy wieku zaliczono
po raz pierwszy nie tylko dzieci i modzie ze szk podstawowych, lecz take z gimnazjw. Znaczenie szk
prywatnych w tej grupie wieku byo niewielkie we wszystkich rundach badania (nie przekraczajc 10-12 proc. w
miastach najwikszych), a w ostatniej rundzie jeszcze zmalao.
W przeciwiestwie do wynikw poprzednich rund badania, w 2011 r. i 2013 r. zaobserwowano istotne rnice
terytorialne w korzystaniu ze szk dla modziey w wieku 16-19 lat (zarwno w formie dziennej, jak i zaocznej oraz
eksternistycznej), jednak kierunki zmian w obu okresach byy odmienne. W 2011 r. odsetek modziey w tym wieku
korzystajcej z nauki w dowolnym typie szkoy w porwnaniu z 2009 r. nieznacznie zwikszy si w miastach powyej
500 tys. mieszkacw (o 1,6 p.p.) oraz w miastach od 20 do 100 tys. mieszkacw (o 1,1 p.p.) do poziomu okoo 98
proc., podczas gdy w pozostaych typach miast i na wsi zmala. Najwikszy spadek zanotowano dla miast rednich
(100-200 tys. mieszkacw) do poziomu okoo 86,4 proc. (o 10,7 p.p.), na wsi spadek wskanika modziey uczcej
si w rnych typach szk by mniejszy o 1,7 p.p., osigajc w 2011 r. warto 92,5 proc. Zmiany te przeoyy si
na spadek wskanika korzystania z usug edukacyjnych dla modziey w tej grupie wieku w 2011 r. o 1,9 p.p. do
poziomu 93,5 proc., co zahamowao obserwowany w latach poprzednich trend wzrostowy. W 2013 r. w porwnaniu
z 2011 r. odsetek modziey uczcej si w szkoach w miastach powyej 500 tys. mieszkacw zmala o 4,5 p.p.,
podczas gdy w miastach od 200 do 500 tys. mieszkacw i od 100 do 200 tys. mieszkacw oraz w miastach
najmniejszych poniej 20 tys. mieszkacw wzrs (odpowiednio o 4,5 p.p., 9,7 p.p. i 2,7 p.p.), take na wsiach
zanotowano wzrost o 1 p.p. Tak znaczny wzrost wskanika korzystania z usug edukacyjnych w miastach rednich i
najmniejszych zniwelowa spadek obserwowany w miastach najwikszych i przeoy si na niewielki wzrost
wskanika ogem o 0,6 p.p. Ponadto naley wskaza na wci niewielkie znaczenie niepublicznych szk dla
modziey w tej grupie wieku nie wicej ni 3 proc. modziey uczyo si w szkoach niepublicznych niezalenie
od miejsca zamieszkania, czyli znacznie mniej ni w przypadku dzieci w wieku 7-15 lat.
Pod pojciem aktywnoci edukacyjnej osb dorosych rozumie si uczestnictwo osb w wieku 18 lat i wicej w
rnych formach ksztacenia, jednak ze wzgldu na przyjte powyej grupowanie wedug wieku analiza, ktrej wyniki
referujemy poniej, dotyczy osb w wieku 20 lat i wicej.
Obraz zrnicowania terytorialnego dostpu do usug edukacyjnych opisany dla dzieci i modziey w wieku 7-19
lat ulega zasadniczej zmianie w odniesieniu do aktywnoci edukacyjnej osb w starszych grupach wieku. W 2013 r.
utrzymaa si niewielka spadkowa tendencja odsetka osb w wieku 20-24 lata uczcych si w trybie szkolnym i
pozaszkolnym (o 0,8 p.p. w porwnaniu z 2011 r.), ktry wynis 57,6 proc. (wobec 58,8 proc. w 2011 r. oraz 61 proc.
w 2007 r. i 2009 r.). Znaczco zmienio si natomiast korzystanie z usug edukacyjnych w tej grupie wieku w ujciu
terytorialnym w porwnaniu do 2011 r. W miastach powyej 500 tys. mieszkacw, od 200 do 500 tys. mieszkacw
oraz od 100 do 200 tys. mieszkacw udzia osb korzystajcych z usug edukacyjnych wzrs (odpowiednio o 5,5
p.p., 2,5 p.p. oraz 6 p.p.), co stanowio odwrcenie wczeniej obserwowanej tendencji spadkowej (miasta najwiksze
i liczce od 100-200 tys. mieszkacw) lub wzrost po okresie stabilizacji (miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw).
W miastach rednich od 20 do 100 tys. mieszkacw wskanik korzystania z usug edukacyjnych ustabilizowa si
po poprzednim spadku, a dla miast najmniejszych poniej 20 tys. mieszkacw i dla wsi zmniejszy si (odpowiednio
o 7,6 p.p. oraz 1,4 p.p.). Podsumowujc, o ile w 2011 r. zmniejszyy si rnice terytorialnie w korzystaniu z usug
edukacyjnych do poziomu obserwowanego w pierwszej poowie tej dekady, o tyle w 2013 r. ten pozytywny trend
uleg odwrceniu. Na tym poziomie edukacji wzrasta rola placwek niepublicznych, w 2013 r. korzystao z nich 16,2
proc. (w 2011 r. 15,6 proc.) uczcych si osb w najwikszych miastach w porwnaniu z 11,2 proc. (w 2011 r. 11,9
proc.) na wsiach.
Na podkrelenie zasuguj rosnce w tej grupie wieku rnice aktywnoci edukacyjnej midzy kobietami a
mczyznami: kobiety wyranie czciej ni mczyni ksztac si (68,7 proc. kobiet w 2013 r wobec 47,9 proc.
Diagnoza Spoeczna 2013 87

mczyzn w 2013 r.). Tendencja wzrostowa aktywnoci edukacyjnej kobiet ulega stopniowemu spowolnieniu .(68,1
proc. w 2011 r., 67 proc. w 2009 r., 63 proc. kobiet w 2007 r.), jednak utrzymujcy si spadek aktywnoci edukacyjnej
mczyzn w wieku 20-24 lata (52,5 proc. w 2011 r., 55 proc. w 2009 r., 57 proc. w 2007 r.) powiksza luk korzystania
z usug edukacyjnych wedug pci.
Wyranie zmienia si zrnicowanie aktywnoci edukacyjnej kobiet i mczyzn w wieku 20-24 lata wedug
miejsca zamieszkania. W 2013 r. kobiety w wieku 20-24 lata zamieszkae w miastach w wikszym stopniu ni w 2011
r. korzystay z usug edukacyjnych w przeciwiestwie do mieszkanek wsi. Dla miast odpowiedni wskanik waha si
midzy 66 proc. a 92 proc. w zalenoci od ich wielkoci (w 2011 r. 61-80 proc.), powracajc do wzrostowej tendencji
zaobserwowanej we wczeniejszych rundach badania (w 2009 r. 64-87 proc., w 2007 r. 60-84 proc.). Na wsi udzia
kobiet korzystajcych z usug edukacyjnych zmala z 60,8 proc. w 2011 r. do 59 proc. w 2013 r. (w 2009 r. 54,5 proc.,
w 2007 r. 54 proc.), zwikszajc tym samym luk pomidzy kobietami zamieszkujcymi wsie i miasta w zakresie
korzystania z usug edukacyjnych. Wrd mczyzn zamieszkujcych miasta i korzystajcych z usug edukacyjnych
w trybie szkolnym i pozaszkolnym wskanik wynosi od 50,5 proc. do 70 proc. i jest on przeciwnie ni dla kobiet
niszy od wynikw z 2011 r., kiedy odsetek ten waha si od 54,1 proc. do 72,9 proc. (w 2009 r. 51-81 proc., w 2007
r. 57-81 proc.). Na wsiach, podobnie jak dla kobiet, nastpi spadek korzystania z usug edukacyjnych od 40,9 proc.
w 2011 r. do 38,5 proc. w 2013 r. (w 2009 r. 42 proc., w 2007 r. 43 proc.), co przekada si na spadek przestrzennego
zrnicowania aktywnoci edukacyjnej mczyzn przy niskich poziomach wskanika korzystania z usug
edukacyjnych. Pozytywnym zjawiskiem jest niewtpliwie zwikszenie aktywnoci edukacyjnej kobiet w miastach,
jednak jej spadek na wsiach dla obu pci oraz dla mczyzn w miastach jest zjawiskiem bardzo niepokojcym, ktrego
przyczyny wymagaj gbszej analizy. Utrzymujcy si spadek aktywnoci edukacyjnej mczyzn zarwno w
miastach, jak i na wsi, pogbia luk aktywnoci edukacyjnej pomidzy kobietami i mczyznami, szczeglnie na
obszarach wiejskich.
Zakres korzystania z usug edukacyjnych zmniejsza si zdecydowanie w nastpnej grupie wieku osoby w wieku
25-29 lat czyniy to take rzadziej ni dwa lata wczeniej, co oznacza utrzymanie si spadku obserwowanego po
2009r. Udzia osb w wieku 25-29 lat aktywnych edukacyjnie wynis 13,3 proc. w porwnaniu z 15,1 proc. w 2011
r. Ta zmiana wynika przede wszystkim z pogorszenia wskanikw dotyczcych miast powyej 500 tys. mieszkacw
(spadek o 6,6 p.p.), od 200 do 500 tys. mieszkacw (o 7,6 p.p.) oraz wsi (o 0,5 p.p.)., natomiast w pozostaych typach
miast zanotowano niewielki wzrost. Wskanik korzystania z usug edukacyjnych nie przekracza 20,2 proc. w
miastach, za na wsi wynosi zaledwie 8,5 proc. Rnice terytorialne w aktywnoci edukacyjnej w tej grupie wieku
utrzymay si, szczeglnie w ujciu miasto-wie, zmieniy si natomiast wzajemne relacje midzy wskanikami dla
miasta na niekorzy miast najwikszych.
Spadek korzystania z usug edukacyjnych wrd osb w wieku 25-29 lat dotyczy kobiet i mczyzn, przy czym
utrzymuje si luka pomidzy nimi na niekorzy mczyzn (15,4 proc. kobiet w 2013 r., 18,1 proc. w 2011 r. w
porwnaniu z 11,7 proc. mczyzn w 2013 r.,13,4 proc. w 2011 r. wobec 19 proc. kobiet i 17 proc. mczyzn w 2009
r. i 2007 r.). Ta grupa wieku charakteryzuje si najwysz podnoci kobiet, co moe ogranicza ich aktywno
edukacyjn oraz zwiksza motywacj mczyzn do pracy przynoszcej dochody. Nadal rosn dysproporcje
terytorialne odsetek mieszkanek wsi w wieku 25-29 lat aktywnych edukacyjnie jest 3,1 razy niszy od najwyszego
odsetka dla miast (w 2011 r. 2,75 razy, w 2009 r. 2,5 razy), ktry waha si od 7,6 proc. do 27,2 proc. Dla mczyzn
dysproporcje miasto-wie s take due, cho mniejsze ni dla kobiet oraz nisze ni w poprzedniej rundzie badania
jedynie 8,6 proc. mieszkacw wsi (w 2009 r. i 2011 r. - 10,4 proc., w 2007 r. - 9 proc.) korzysta z usug
edukacyjnych w trybie szkolnym lub pozaszkolnym wobec 10-19,2 proc. w miastach (w 2011 r. 7,8-28.9 proc., w
2009 r. 17-26 proc., w 2007 r. 13-35 proc.). Niekorzystnie wyrniaj si miasta najwiksze i najmniejsze dla
mczyzn oraz rednie (od 100-200 tys. mieszkacw) dla kobiet.
Rnice terytorialne aktywnoci edukacyjnej utrzymuj si wrd osb w wieku 30-39 lat. W celu zachowania
porwnywalnych liczebnoci prby w stosunku do wyej omwionych grup wieku zdecydowano na czne
przedstawienie grup wieku 30-34 lata oraz 35-39 lat. Jednak decydujcy wpyw na wartoci podanych niej
wskanikw ma grupa wieku 30-34 lata. Osoby w wieku 30-39 lat ponad 2,8 krotnie rzadziej korzystaj z rnego
rodzaju usug edukacyjnych w porwnaniu do osb w wieku 25-29 lat (w 2011 r. ponad trzykrotnie). W 2013 r.
odsetek osb aktywnych edukacyjnie w tym wieku wynosi 4,75 proc., nieco wicej ni dwa lata wczeniej, gwnie
w wyniku zmian w miastach liczcych powyej 200 tys. mieszkacw oraz na wsi. Odsetek kobiet aktywnych
edukacyjnie w tej grupie wieku wynis 5,8 proc., natomiast dla mczyzn 3,7 proc.
Podsumowujc, analiza aktywnoci edukacyjnej przeprowadzona odrbnie dla dorosych kobiet i mczyzn,
rozpatrywanych take wedug wieku i miejsca zamieszkania, uwidacznia utrzymanie si tendencji spadkowej
korzystania z usug edukacyjnych w grupach wieku 20-24 lata oraz 25-29 lat. W przypadku pierwszej grupy nie
powinno to stanowi niepokojcego sygnau - prawie 58 proc. osb w wieku 20-24 jest aktywnych edukacyjnie,
przeciwnie ni w odniesieniu do drugiej grupy. Jednak zmniejszanie si stosunkowo niewysokiego odsetka osb w
wieku 25-29 lat korzystajcych z usug edukacyjnych nie mona uzna za zjawisko korzystne. Naley te zwrcic
uwag na utrzymujce si wyranie wiksze aspiracje edukacyjne kobiet. Ponadto warte podkrelenia jest to, e
dysproporcje terytorialne aktywnoci edukacyjnej dotycz nie tylko mieszkacw miast i wsi, ale take wystpuj
znaczce rnice pomidzy miastami.
Diagnoza Spoeczna 2013 88

4.5.1.2.Formy aktywnoci edukacyjnej osb dorosych
W 2013 r. aktywno edukacyjna osb w wieku 18 lat i wicej przyjmowaa gwnie form nauki w szkoach lub
uczelniach wyszych 90,1 proc. (w porwnaniu z 93,3 proc. w 2011 r.), z czego 86,7 proc. stanowiy szkoy
publiczne. Udzia szk publicznych wyranie wzrasta (84,1 proc. w 2011 r., 83,6 proc. w 2009 r., 80 proc. w 2007
r.). Jest to zwizane ze struktur wieku populacji aktywnych edukacyjnie. W 2013 r. okoo 68,1 proc. respondentw
korzystajcych z usug edukacyjnych byo w wieku 18-24 lata (w porwnaniu z 72,8 proc. w 2011 r., 70,2 proc. w
2009 r., 74 proc. w 2007 r.), osoby w wieku w wieku 25-29 lat stanowiy 12,3 proc. (w porwnaniu z 12,7 proc. w
2011 r., 14 proc. w 2009 r., 11 proc. w 2007 r.), a zaledwie 9,6 proc. miao 30-39 lat (w porwnaniu z 7,2 proc. w
2011 r., 8,7 proc. w 2009 r., 8 proc. w 2007 r.).
W 2011 r. struktura wieku korzystajcych z usug edukacyjnych ulega zmianom w stosunku do 2009 r. wzrs
udzia osb w grupie wieku 18-24 lata, natomiast spad udzia osb w wieku 25-29 lat i 30-39 lat, co jest przejawem
selektywnoci procesu doksztacania si wrd dorosych ze wzgldu na wiek. Natomiast w 2013 r. nastpio
czciowe odwrcenie tej tendencji - spad udzia osb w wieku 18-24 lata, a wzrs udzia osb w wieku 30-39 lat
przy stabilizacji udziau osb w wieku 25-29 lat.
Wrd osb ksztaccych si w wieku powyej 24 lat wzrasta znaczenie usug w trybie pozaszkolnym,
organizowanych w formie kursw i szkole zarwno w pracy jak i poza ni, finansowanych z rnych rde (rodki
wasne, rodki pracodawcy lub rodki z Europejskiego Funduszu Spoecznego). Dla osb w wieku 25-29 lat nie jest
to znaczca forma usug jedynie okoo 7,6 proc. osb aktywnych edukacyjnie korzystao z tego sposobu
doksztacania si (w porwnaniu z 6,5 proc w 2011 r., 7,5 proc. w 2009 r., 14 proc. w 2007 r.). W kolejnej grupie
wieku, tj. 30-39 lat zanotowano wyrany wzrost 28,7 proc. aktywnych edukacyjnie w tym wieku korzystao z tych
form doksztacania si (w porwnaniu z 13,3 proc. w 2011 r. i 31 proc. w 2009 r., 30 proc. w 2007 r.).
Wyniki z 2011 r. w porwnaniu z wynikami z wczeniejszych rund badania wskazyway na znaczny spadek
korzystania z kursw i szkole wrd osb w wieku 30-39 lat, ktry by wikszy ni oglny spadek aktywnoci
edukacyjnej w tej grupie wieku. Sugerowao to przesunicie si aktywnoci edukacyjnej w kierunku ofert szk, a
przede wszystkim uczelni wyszych. W 2013 r. natomiast trend ten zosta zahamowany i udzia osb aktywnych
edukacyjnie w wieku 30-39 lat, ktrzy podejmowali doksztacanie si w formie kursw lub szkole powrci niemale
do poziomu z 2009 r. Znacznie niszy odsetek osb w wieku 25-29 lat korzystajcych z usug edukacyjnych w trybie
pozaszkolnym w porwnaniu z osobami w wieku 30-39 lat wynika, midzy innymi, z czstszego korzystania z ofert
studiw podyplomowych w trybie szkolnym, generalnego rozwoju rynku usug w trybie szkolnym czy te lepszego
przygotowania do wymaga rynku pracy (zwizanych np. z obsug komputerw) przez osoby modsze. Warto
podkreli, e 74,3 proc. osb korzystajcych z usug w trybie pozaszkolnym miao wyksztacenie wysze w 2013 r.
(w porwnaniu z 69 proc. w 2011 r., 53 proc. w 2009 r., 47 proc. w 2007 r.), a 18,7 proc. - rednie i policealne (w
porwnaniu z 28 proc. w 2011 r., 35 proc. w 2009 r., 32 proc. w 2007 r.). Pogbi si zatem proces selektywnoci
korzystania z usug edukacyjnych ze wzgldu na poziom wyksztacenia wrd osb powyej 24 roku ycia
doksztacaj si w przewaajcej czci osoby z wyksztaceniem wyszym. Podobnie jak w poprzedniej rundzie spada
udzia osb z wyksztaceniem rednim i policealnym, ale w obecnym badaniu zwikszy si udzia osb z najniszymi
poziomami wyksztacenia uczestniczcych w ksztaceniu ustawicznym.
4.5.1.3. Korzystajcy z usug edukacyjnych wedug statusu na rynku pracy
Analiza osb w wieku 18 lat i wicej korzystajcych z usug edukacyjnych i rozpatrywanych wedug statusu na rynku
pracy wskazuje, e w 2013 r. okoo 63,6 proc. stanowiy osoby bierne zawodowo (w porwnaniu z okoo 60 proc. w
2011 r., 2009 r. i 2007 r.), z ktrych okoo 86,8 proc. to osoby w wieku do 24 lat, znajdujce si jeszcze w systemie
edukacji szkolnej (w porwnaniu z 89 proc. w 2011 r., 91 proc. w 2009 r., 95 proc. w 2007 r.). W grupie osb
aktywnych zawodowo w wieku 18 lat i wicej, ktre korzystay z usug edukacyjnych, jedynie 13,2 proc. stanowiy
osoby bezrobotne (w porwnaniu z 13,6 proc. w 2011 r., 8,5 proc. w 2009 r. i 14 proc. w 2007 r.). W procesie
podnoszenia kwalifikacji wrd osb w wieku powyej 24 lat uczestnicz gwnie pracujcy, ktrzy maj i tak
stosunkowo wysze kwalifikacje ni osoby bezrobotne czy bierne zawodowo. Zarwno wrd osb pracujcych, jak
i bezrobotnych powyej 18 roku ycia wykazujcych aktywno edukacyjn najczciej spotyka si kobiety, ktre
stanowiy 58,3 proc. bezrobotnych oraz 58,5 proc. pracujcych (w 2011 r. odpowiednio 65,5 proc. i 58,2 proc., w
2009 r. - 54,5 proc. i 53,7 proc., w 2007 r. - 57 proc. i 58 proc.). Osoby aktywne zawodowo i edukacyjnie korzystay
gwnie z usug wiadczonych w systemie szkolnym 81,7 proc. bezrobotnych oraz 70,2 proc. pracujcych (w 2011
r. odpowiednio 87,2 proc. i 80,7 proc., w 2009 r. - 93 proc. i 78 proc., w 2007 r. 96,6 proc. i 80 proc.). Naley zwrci
uwag na wzrost znaczenia usug edukacyjnych wiadczonych w trybie pozaszkolnym w 2013 r., szczeglnie w
przypadku pracujcych.
Istotn kwesti w analizie aktywnoci osb modych w wieku 15-24 lata z punktu widzenia ich dalszych losw
na rynku pracy jest odsetek osb niebdcych w zatrudnieniu, ani niepodejmujcych ksztacenia w systemie szkolnym
czy pozaszkolnym (ang. NEET not in employment, education or training). W tabeli 4.5.2. zawarto informacje
dotyczce odsetka osb biernych zawodowo i edukacyjnie w wieku 15-24 lata (ang. NEET) w latach 2000-2013.
Diagnoza Spoeczna 2013 89

W latach 2000-2005 odsetek osb biernych zawodowo i edukacyjnie w wieku 15-24 lata utrzymywa si na staym
poziomie okoo 13 proc., po spadku i stabilizacji na poziomie okoo 9 proc. w 2013 r. obserwuje si jego zwikszenie
10,2 proc. Miernik ten dla kobiet wykazywa tendencj spadkow do 2011 r., a w 2013 r. zanotowano wzrost o 1,8
p.p. Dla mczyzn natomiast wyrany spadek mia miejsce dopiero po 2005 r., ale podobnie jak dla kobiet w 2013 r.
nastpi wzrost do 10,5 proc. Rnice w dynamice zmian wskanika NEET wedug pci w caym analizowanym
okresie zwizane mog by z wiksz aktywnoci edukacyjn kobiet, szczeglnie w latach 2000-2005. Analizowany
wskanik biernoci oglnej jest na og mniejszy dla kobiet ni mczyzn, nisza aktywno zawodowa kobiet w
tej grupie wieku jest rekompensowana ich wysz aktywnoci edukacyjn w porwnaniu z mczyznami.
Rozkad wskanika NEET wedug miejsca zamieszkania wskazuje na rnice niekorzystne dla mieszkacw wsi.
Szczeglnie negatywnie wyrnia si rok 2013 - luka midzy miastem a wsi znacznie si zwikszya do 4,2 p.p. co
jest odwrceniem tendencji jej spadku obserwowanej wczeniej.
Wartoci wskanika NEET dla Polski wyznaczone na podstawie danych Eurostatu do 2012 r. take uwidaczniaj
jego tendencj spadkow do 2009 r. Jego poziom sytuuje Polsk w grupie krajw europejskich, w ktrych NEET jest
poniej redniej UE-27, co jest gwnie skutkiem relatywnie wysokiej skolaryzacji osb z tej grupy wieku.
Tabela 4.5.2. Osoby bierne zawodowo i edukacyjnie w wieku 15-24 lata wg pci i miejsca zamieszkania w latach
2000-2013 (w proc.)
Miejsce zamieszkania/ pe 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Ogem 12,7 12,8 12,6 10,4 8,6 8,7 10,2
Kobiety 14,7 11,8 11,9 10,7 7,8 8,2 10,0
Mczyni 11,3 13,8 13,3 10,1 9,4 9,2 10,5
Miasto 10,8 11,2 11,6 9,6 7,3 7,2 8,3
Wie 16,0 15,3 14,5 11,5 8,6 8,7 12,5
4.5.1.4. Migracje edukacyjne
Rozszerzenie Unii Europejskiej w maju 2004 roku zwikszyo szanse podejmowania studiw na zagranicznych
uczelniach. Poniej przedstawiona jest analiza migracji edukacyjnych tych, ktre miay miejsce w latach 2005-2009,
2007-2011 oraz 2011-2013, a ich uczestnicy wrcili do kraju. W kwestionariuszu Diagnozy Spoecznej 2011 i 2013,
w przeciwiestwie do rundy z 2009 r., nie umieszczono pyta o zamierzenia dotyczce migracji edukacyjnych, w
zwizku z tym analiza ogranicza si jedynie do migracji zrealizowanych w obu analizowanych okresach.
Ze wzgldu na niewielk grup respondentw, ktrzy wzili udzia w migracjach edukacyjnych w latach 2005-
2009 (N=157), 2007-2011 (N=107) oraz 2011-2013 (N=68), analiza tego zjawiska jest ograniczona. Zaledwie 0,2
proc. czonkw gospodarstw domowych wyjedao za granic w latach 2011-2013 w celu podjcia ksztacenia, co
jest wynikiem zblionym do okresw: 2007-2011 i 2005-2009, kiedy udzia ten wynis odpowiednio 0,4 proc. i 0,5
proc. Zdecydowana wikszo osb wyjedajcych za granic w okresie 2007-2011 bya w wieku 18-34 lata okoo
61,2 proc. w porwnaniu z 67,3 proc. w okresie 2007-2009 i 74 proc. w okresie 2005-2009, z czego a okoo 62 proc.
stanowi kobiety w trzech porwnywanych okresach. Udzia kobiet, ktre wyemigroway za granic w celach
edukacyjnych jest wyszy ni wynikaoby to z rnic wskanika skolaryzacji kobiet i mczyzn w tej grupie wieku,
co wskazuje na wiksz skonno kobiet do podejmowania tego typu migracji. Ze wzgldu na wysok selektywno
migracji edukacyjnych ze wzgldu na wiek dalsza analiza dotyczy osb w wieku 18-34 lata.
Odsetek osb, ktre wyjechay za granic w celach edukacyjnych wrd populacji w wieku 18-34 lata wynosi
zaledwie 0,5 w okresie 2011-2013 w porwnaniu z 0,8 proc. w okresie 2007-2011 i 1,2 proc. w latach 2005-2009, za
wrd osb doksztacajcych si w tej grupie wieku 0,7 proc. w latach 2011-2013 w porwnaniu z 1,6 proc. w latach
2007-2011 i 2,2 proc. w okresie 2005-2009. Wynik taki wiadczy o niezmiernie niskim poziomie migracji
edukacyjnych, ktry dodatkowo obniy si w ostatnim okresie. Ze wzgldu na mae liczebnoci nie przedstawiono
rozkadw respondentw, ktrzy wyemigrowali w celach edukacyjnych w okresie 2011-2013 wedug wieku, miejsca
zamieszkania czy miejsca docelowego migracji.
Dowiadczenia migracyjne dotyczce ksztacenia wskazuj na niewielkie znaczenie tego typu migracji. Wynika
to moe z wielu przyczyn, jak np. koszty czy wci niewielkie rozpowszechnienie informacji o moliwociach
wyjazdu. Migracje edukacyjne dotycz waciwie wycznie ludzi modych, gwnie studentw, zamieszkujcych
due aglomeracje miejskie, bdce gwnymi orodkami akademickimi. Aktywno edukacyjna za granic jest
czona czsto z wykonywaniem pracy. Trudno stwierdzi natomiast, czy praca jest podejmowana, aby mc utrzyma
si za granic i studiowa, czy raczej jako aktywno dodatkowa.
4.5.1.5. Podsumowanie
Uzyskane informacje o zakresie korzystania z usug edukacyjnych w badaniu z 2013 r. oraz zmian, jakie zaszy w
okresie 2011-2013, mona podsumowa nastpujco:
Diagnoza Spoeczna 2013 90

- w 2013 r. w porwnaniu z 2011 r. dostp dzieci w wieku 0-6 lat do opieki instytucjonalnej zwikszy si we
wszystkich klasach miejscowoci zamieszkania, szczeglnie w miastach rednich i maych (od 200 tys. do
500 tys., od 100 tys. do 200 tys. oraz poniej 20 tys.);
- wystpuje mae zrnicowanie terytorialne dostpu do ksztacenia si wrd dzieci i modziey w wieku 7-
19 lat;
- aktywno edukacyjna dorosych w wieku 20-29 lat obniya si w porwnaniu z poprzedni rund badania
przy niewielkim wzrocie tej aktywnoci wrd osb w wieku 30 lat i wicej;
- oglny spadek odsetka osb w wieku 20-24 lat kontynuujcych nauk w miastach najmniejszych poniej 20
tys. mieszkacw i na wsiach oraz wzrost aktywnoci edukacyjnej mieszkacw miast rednich i duych
powyej 100 tys. mieszkacw przyczynia si do zwikszenia i tak ju znacznych rnic przestrzennych w
korzystaniu z usug edukacyjnych, odwrotnie do zmiany zaobserwowanej w 2011 r.;
- w 2013 r. kobiety w wieku 20-24 lata zamieszkae w miastach w wikszym stopniu ni w 2011 r. korzystay
z usug edukacyjnych w przeciwiestwie do mieszkanek wsi, co zwikszyo zrnicowanie terytorialne w
zakresie korzystania z usug edukacyjnych dla kobiet. Odsetek mczyzn zamieszkujcych miasta i
korzystajcych z usug edukacyjnych w trybie szkolnym i pozaszkolnym zmala w stosunku do 2011 r. Na
wsiach, podobnie jak dla kobiet, nastpi spadek korzystania z usug edukacyjnych, co przekada si na
spadek przestrzennego zrnicowania aktywnoci edukacyjnej mczyzn przy niskich poziomach wskanika
korzystania z usug edukacyjnych;
- oglny spadek udziau korzystajcych z usug edukacyjnych wrd osb w wieku 25-29 lat wynika przede
wszystkim z pogorszenia wskanikw dotyczcych miast od powyej 500 tys. mieszkacw, od 200 do 500
tys. mieszkacw, natomiast w pozostaych typach miast zanotowano niewielki wzrost, co stanowi
odwrcenie tendencji zaobserwowanej w 2011 r. Rnice terytorialne aktywnoci edukacyjnej w tej grupie
wieku utrzymay si, szczeglnie w ujciu miasto-wie, zmieniy si natomiast wzajemne relacje midzy
wskanikami dla miast na niekorzy miast najwikszych;
- w 2013 r. zarwno kobiety, jak i mczyni w wieku 25-29 lat rzadziej ni w poprzednich trzech rundach
badania korzystali z usug edukacyjnych. Utrzymaa si luka niekorzystna dla mczyzn. Wrd kobiet
zaobserwowano kontynuacj wzrostu dysproporcji terytorialnych. Dla mczyzn dysproporcje miasto-wie
s take due, cho mniejsze ni dla kobiet oraz nisze ni w poprzedniej rundzie badania. Niekorzystnie
wyrniaj si miasta najwiksze i najmniejsze dla mczyzn oraz miasta rednie dla kobiet.
- poziom aktywnoci edukacyjnej osb w wieku 30-39 lat wci pozostaje bardzo niski pomimo niewielkiej
poprawy;
- utrzymuje si brak skonnoci do korzystania z usug edukacyjnych osb w wieku powyej 39 lat;
- nadal proces doskonalenia kwalifikacji osb dorosych jest selektywny z wzgldu na wiek, pe, miejsce
zamieszkania, wyksztacenie oraz status na rynku pracy.

Wyniki kolejnych rund Diagnozy Spoecznej wskazuj, e ksztacenie ustawiczne osb dorosych, uznawane za
jeden z podstawowych warunkw zwikszenia zdolnoci do zatrudnienia, ma w Polsce wci niewielki zakres, a
pozytywne tendencje zaobserwowane w 2009 r. ulegy w znacznej mierze odwrceniu w latach 2011 i 2013. Jest to
sygna niepokojcy, bowiem zestawienie wynikw dotyczcych aktywnoci edukacyjnej dorosej ludnoci Polski ze
struktur ludnoci wedug poziomu wyksztacenia i umiejtnociami cywilizacyjnymi, obrazuje dysproporcje
dotyczce szans rozwojowych mieszkacw miast i wsi, a take generalnie osb w wieku 35 lat i wicej, a zwaszcza
osb w wieku niemobilnym. Rnice poziomu wyksztacenia i znajomoci jzykw czy korzystania z internetu
midzy osobami modymi i osobami w wieku 35 lat i wicej wskazuj na luk kompetencyjn, ktra pogbia si w
miar przechodzenia do starszych grup wieku. Potwierdzaj to analizy odwoujce si do syntetycznego miernika
kapitau ludzkiego wedug wieku (por. rozdz. 4.5.2).
Rozpito midzy zapotrzebowaniem na usugi edukacyjne, wynikajce z istniejcego poziomu wyksztacenia i
kwalifikacji ludnoci - z jednej strony oraz przemian technologicznych i wymaga dotyczcych zasobw pracy - z
drugiej strony, a przedstawionym wyej wzorcem aktywnoci edukacyjnej wyrnionych grup ludnoci wiadczy o
koniecznoci staej intensyfikacji procesu ksztacenia ustawicznego w Polsce. Niezbdny jest rozwj rnych form
uzupeniania wyksztacenia i podnoszenia kwalifikacji (nauka w trybie wieczorowym, zaocznym czy
korespondencyjnym, studia podyplomowe, kursy i szkolenia) oraz dziaania na rzecz wzrostu zakresu korzystania z
usug edukacyjnych. Dotyczy to w szczeglnoci osb w wieku niemobilnym.
Zestawienie tych wynikw ze spostrzeeniem o sabym przygotowaniu osb w wieku niemobilnym do
funkcjonowania we wspczesnym spoeczestwie i na wspczesnym rynku pracy za wzgldu na poziom ich kapitau
ludzkiego, prowadzi do wniosku, i zatrzymanie tej grupy osb na rynku pracy wymaga specjalnych dziaa
skierowanych na zwikszenie ich zdolnoci do zatrudnienia.
4.5.2 Kapita ludzki
Rozwj gospodarki opartej na wiedzy i spoeczestwa informacyjnego sprawia, e niezalenie od definiowania tych
poj i ich interpretacji w dyskusji o uwarunkowaniach wspczesnych procesw rozwojowych nastpio
przeniesienie akcentw z zasobw materialnych na zasoby niematerialne (por. np. Drucker, 1999; Kukliski, 2004;
Diagnoza Spoeczna 2013 91

Zacher, 1999; OECD, 1998). S one czsto utosamiane z zasobami intelektualnymi. Najwaniejszym ich elementem
jest kapita ludzki, ktremu przypisuje si te najwikszy potencja wzrostu. Wielko i produktywno zasobw
intelektualnych jest niezwykle trudna do pomiaru i oceny. Jednak bez prb pomiaru nie mona analizowa zarwno
przebiegu procesw rozwoju w przeszoci, jak i ocenia moliwoci rozwojowych poszczeglnych krajw lub
regionw.
W obecnej edycji Diagnozy, podobnie jak w latach poprzednich, dokonano pomiaru kapitau ludzkiego Polakw,
rozumianego podobnie jak poprzednio jako zasb wiedzy, umiejtnoci i kwalifikacji poszczeglnych osb, grup osb
i caego spoeczestwa, okrelajcy ich zdolnoci do pracy, przystosowania do zachodzcych zmian i kreatywno.
Analiza dotyczy poziomu kapitau ludzkiego oraz jego zrnicowania wedug wybranych charakterystyk
demograficznych, ekonomicznych i spoecznych. Pozwala to na ocen rnic wyposaenia w kapita ludzki rnych
spoeczno-ekonomicznych grup ludnoci, jak rwnie porwnanie zmian w poziomie kapitau ludzkiego midzy
kolejnymi edycjami Diagnozy Spoecznej. W celu umoliwienia porwna w czasie zastosowano identyczn jak w
latach poprzednich metod pomiaru.
4.5.2.1. Pomiar kapitau ludzkiego
Dane z Diagnozy Spoecznej z lat 2007, 2009, 2011 oraz 2013 posuyy do pomiaru kapitau ludzkiego na podstawie
nastpujcej procedury:
- sformuowano model teoretyczny kapitau ludzkiego definicja kapitau ludzkiego,
- sformuowano model pomiarowy kapitau ludzkiego wybr zmiennych wskanikowych,
- za pomoc eksploracyjnej i konfirmacyjnej analizy czynnikowej sprawdzono poprawno modelu
pomiarowego,
- za pomoc analizy gwnych skadowych dla zmiennych jakociowych (CATPCA) stworzono
syntetyczny wskanik kapitau ludzkiego.
Metody zastosowane w etapie 3 i 4 tej procedury opisano bliej w poprzednich edycjach Diagnozy Spoecznej,
tutaj odwoamy si do niektrych wynikw zastosowanej metody pomiaru kapitau ludzkiego.
Syntetyczny wskanik kapitau ludzkiego zosta obliczony dla odpowiednich grup ludnoci wyonionych na
podstawie cech demograficznych, spoecznych i ekonomicznych. Porwnanie zmian w czasie wartoci tego miernika
dla rnych grup ludnoci pozwala na ocen ich relatywnej sytuacji oraz jej zmian w czasie.
Podobnie jak w latach poprzednich do pomiaru kapitau ludzkiego na podstawie Diagnozy Spoecznej 2013
posuono si informacjami o wyksztaceniu respondentw w wieku 16 lat i wicej, ich kompetencjach
cywilizacyjnych oraz uczestnictwie w ksztaceniu ustawicznym i doksztacaniu zmierzajcych do podnoszenia
kwalifikacji zawodowych lub innych umiejtnoci.
Wybr zmiennych wskanikowych wynika z przyjtej definicji kapitau ludzkiego. Definicja ta jeszcze
kilkanacie lat temu obejmowaa gwnie poziom wyksztacenia ludzi, obecnie jednak ulega znacznemu
rozszerzeniu. Pojawienie si spoeczestwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy pociga za sob
konieczno staego rozszerzania i aktualizacji zdobytej wiedzy, umiejtnoci i kompetencji. Nie tylko sprostanie
wymaganiom wspczesnego rynku pracy, ale take funkcjonowanie w spoeczestwie i przystosowanie si do
zachodzcych zmian wie si z posiadaniem innych umiejtnoci ni kilkanacie lat temu i koniecznoci staego
ich uzupeniania. Nale do nich midzy innymi:
- znajomo technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT),
- umiejtno pozyskiwania i wykorzystywania informacji ze rde elektronicznych,
- szybkie komunikowanie si,
- znajomo jzykw obcych, a zwaszcza jzyka angielskiego, bdcego gwnym jzykiem Internetu i
nauki.
Oprcz tego istotna jest wiadomo koniecznoci cigego poszerzania i aktualizowania swojej wiedzy i
umiejtnoci poprzez podejmowanie odpowiednich dziaa edukacyjnych.
Te przesanki kieroway wyborem zmiennych wskanikowych do pomiaru kapitau ludzkiego na podstawie
danych Diagnozy Spoecznej. Skorzystano zatem z nastpujcych zmiennych:
- wyksztacenie mierzone liczb lat nauki [liczba lat nauki]
26
,
- kompetencje cywilizacyjne - przyjto, e przejawiaj si one poprzez:
1. korzystanie z Internetu [internet],
27

2. znajomo jzyka angielskiego [angielski];

26
W nawiasach kwadratowych podano skrtowe nazwy zmiennych; nazwy te wykorzystywane s w dalszej czci tekstu.
27
W porwnaniu do poprzednich edycji Diagnozy Spoecznej konstrukcja wskanika kapitau ludzkiego zostaa zmodyfikowana. Usunito pytania
o korzystanie z komputera oraz wyszukiwarki internetowej i zastpiono je pytaniem o korzystaniu z Internetu. Wynikao to z dwch powodw: (1)
pytanie dotyczce korzystania z wyszukiwarki internetowej nie zostao zadane w obecnej edycji Diagnozy Spoecznej wobec czego nie mona byo
dokona oceny zmian w czasie wskanika kapitau ludzkiego opercjonalizowanego wedug formuy prezentowanej w poprzednich edycjach
badania; (2) wobec coraz powszechniejszego korzystania z Internetu przy uyciu sprztw innych ni komputer zasadne wydaje si uwzgldnienie
we wskaniku kapitau ludzkiego informacji o korzystaniu z Internetu bez wzgldu na sposb dostpu. Modyfikacja zestawu zmiennych
wskanikowych wymagaa ponownego szacowania wskanika kapitau ludzkiego dla 2007, 2009 i 2011.
Diagnoza Spoeczna 2013 92

3. uczestnictwo w ksztaceniu ustawicznym i doksztacaniu pomiaru dokonano na podstawie
odpowiedzi na pytanie o podnoszenie kwalifikacji zawodowych lub innych umiejtnoci w cigu
ostatnich 2 lat [szkolenia];
Zmienne definiujce kapita ludzki wystpuj w charakterze jego stymulant, co oznacza, e ich wysze wartoci
s utosamiane z wyszym poziomem kapitau ludzkiego.
Jako modelu pomiarowego kapitau ludzkiego sprawdzono stosujc konfirmacyjn analiz czynnikow dla
kadej rundy badania osobno oraz na poczonym zbiorze danych. W tym drugim przypadku estymowano model z
narzuconymi warunkami rwnoci na wszystkie adunki czynnikowe, wyraz wolny dla zmiennej [liczba lat nauki]
oraz na progi skal odpowiedzi dla pozostaych czterech zmiennych wskanikowych.
Uzyskane wyniki potwierdziy, e o poziomie kapitau ludzkiego decyduj umiejtnoci cywilizacyjne, a nie tylko
poziom wyksztacenia i doksztacanie, cho znaczenia tych dwch ostatnich nie mona bagatelizowa.
Do wyznaczenia syntetycznego miernika kapitau ludzkiego zastosowano analiz gwnych skadowych dla
zmiennych jakociowych
28
(ang. Categorical Principal Component Analysis CATPCA) ze wzgldu na jakociowy
charakter trzech z czterech zmiennych wskanikowych. Aby moliwe byo porwnanie poziomw kapitau ludzkiego
w latach 2007, 2009, 2011 oraz 2013, analiz wykonano na poczonych zbiorach danych z Diagnozy Spoecznej
2007, 2009, 2011 oraz 2013.
Potwierdzono, e zestaw zmiennych zaproponowanych do zmierzenia kapitau ludzkiego moe dobrze
diagnozowa ukryt zmienn kapita ludzki. Okazao si, e dla czterech rund cznie cztery zmienne wskanikowe
daj si zastpi jedn zmienn syntetyczn, ktra w 55,57 proc. odtwarza zrnicowanie zestawu zmiennych
wskanikowych. Ponadto pierwsza gwna skadowa moe by uznana za syntetyczny wskanik kapitau ludzkiego.
W celu lepszego pokazania rnic w poziomie kapitau ludzkiego, jego syntetyczny wskanik, bdcy wielkoci
wystandaryzowan (o redniej rwnej 0 i odchyleniu standardowym rwnym 1), znormalizowano tak, aby przyjmowa
wartoci z przedziau 0-100
29
. Wszystkie analizy porwnawcze prowadzono na zmiennej znormalizowanej.
4.5.2.2. Kapita ludzki spoeczestwa polskiego w latach 2007-2013
Kapita ludzki Polakw wzrasta systematycznie od roku 2007. W roku 2007 wskanik tego zasobu by na poziomie
41,72, za w roku 2013 45,68 (wykres 4.5.1). Ponadto bdy standardowe dla tych poziomw byy na tyle mae, e
mona uzna kad z tych zmian za statycznie istotny.


Wykres 4.5.1. Kapita ludzki w latach 2007, 2009, 2011 i 2013
Wynik ten jest zgodny z wnioskami pyncymi z analizy dynamiki wartoci poszczeglnych zmiennych
wskanikowych w latach 2007-2013 (wykres 4.5.2). W tym okresie wzrosy znacznie odsetki osb znajcych jzyk
angielski i korzystajcych z Internetu. Natomiast odsetek osb uczestniczcych w aktywnoci zwizanej z
podnoszeniem kwalifikacji lub umiejtnoci najpierw wzrs (w roku 2009 w stosunku do roku 2007), a nastpnie
systematycznie zmniejsza si (w latach 2011 i 2013 w stosunku do roku 2009 i 2007).


28
Jak podaje Grniak (2000 s.316), analiza gwnych skadowych w przeciwiestwie do analizy czynnikowej pozwala na jednoznaczne wyliczenie
wartoci zmiennych reprezentujcych wymiary mierzone przez zestaw zmiennych wskanikowych.
29
Wartociom 0 i 100 przypisano wartoci nieznormalizowanego wskanika kapitau ludzkiego odpowiadajce wartociom minimalnym i
maksymalnym zmiennych wskanikowych; w przypadku liczby lat nauki za warto min przyjto 0, a max = 30;
41,72
43,67
45,13
45,68
41
42
43
44
45
46
2007 2009 2011 2013
w
s
k
a

n
i
k

k
a
p
i
t
a

u

l
u
d
z
k
i
e
g
o
Diagnoza Spoeczna 2013 93


Wykres 4.5.2. Odsetek osb znajcych jzyk angielski (czynnie lub biernie), korzystajcych z Internetu, oraz
uczestniczcych w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych
umiejtnoci w cigu ostatnich omiu lat
Zmiany te s zapewne nastpstwem coraz wikszej informatyzacji ycia spoeczno-gospodarczego w Polsce, a
take konsekwencj wchodzenia na rynek pracy osb, ktre od pierwszych klas szkoy podstawowej miay stay
dostp do komputera w domu. Nie bez znaczenia jest rwnie bardzo dynamiczny rozwj narzdzi informatycznych,
ktre pozwalaj bardziej efektywnie znajdowa informacje w sieci, a take zwikszenie dostpnoci profesjonalnego
oprogramowania dedykowanego do pewnych typw dziaalnoci gospodarczej.
Wyniki wskazuj, e wiksza dostpno technologii znajduje odzwierciedlenie w wikszym ich wykorzystaniu.
Zwizany z tym rozwj kapitau ludzkiego bdzie sprzyja zmniejszaniu si luki midzy Polsk a krajami Unii
Europejskiej o wysokim poziomie kapitau ludzkiego.
4.5.2.3.Zrnicowanie kapitau ludzkiego wedug grup spoeczno-ekonomicznych
Do oceny wyposaenia Polakw w kapita ludzki w roku 2013 wykorzystano przecitny poziom tego zasobu
wyznaczony dla grup ludnoci wyrnionych ze wzgldu na:
- pe,
- wiek,
- wielkoci miejscowoci zamieszkania,
- status na rynku pracy,
- status spoeczno-zawodowego.
Wyniki oblicze zawieraj tabele 4.5.3-4.5.6 oraz wykresy 4.5.3-4.5.7. Porwnania wartoci poziomu
przecitnego kapitau ludzkiego dla poszczeglnych grup demograficzno-spoecznych prowadz do nastpujcych
spostrzee syntetycznych:
- chocia od 2009 roku mczyni cechowali si wyszym kapitaem ludzkim ni kobiety, to w roku 2013 rnica
ta jest nieznaczna;
- kapita ludzki mala wraz z wiekiem najwyszym poziomem tego zasobu charakteryzoway si osoby w wieku
15-34 lata, za najniszym osoby w wieku 45 lat i wicej; z czasem wzrasta rnica midzy osobami w wieku
niemobilnym oraz osobami w wieku 35-44 lat, ktre zmniejszyy swj dystans do osb najmodszych;
- kapita ludzki mala wraz ze zmniejszaniem si wielkoci miejscowoci zamieszkania, zatem najlepiej
wyposaeni w kapita ludzki byli mieszkacy najwikszych miast, za najsabiej mieszkacy wsi, cho
relatywnie to oni wykazywali najwyraniejsz popraw poziomu kapitau; tendencja wzrostowa dotyczya take
mieszkacw innych klas miejscowoci z wyjtkiem miast liczcych od 20-100 tys. oraz 200-500 tys.
mieszkacw;
- osoby aktywne zawodowo byy lepiej wyposaone w kapita ludzki ni osoby bierne zawodowo, przy czym wrd
osb aktywnych zawodowo wyszy kapita ludzki miay osoby pracujce; stale wzrasta dystans midzy osobami
aktywnymi oraz biernymi zawodowo;
- obserwowana w latach 2009-2011znaczna poprawa poziomu kapitau ludzkiego wrd bezrobotnych w okresie
2009-2011 ulega zahamowaniu, co przy staym wzrocie kapitau dla osb pracujcych przyczynia si do
ponownego wzrostu rnicy midzy pracujcymi i bezrobotnymi w wyposaeniu w kapita ludzki;
32,8%
41,5%
18,0%
34,5%
50,9%
19,7%
36,8%
60,8%
16,4%
38,1%
63,1%
15,7%
0% 20% 40% 60% 80%
Znajomo jzyka angielskiego (czynna lub
bierna)
Korzystanie z Internetu
Uczestnictwo w jakiejkolwiek aktywnoci
zwizanej z podnoszeniem swoich kwlifikacji
zawodowych czy innych umiejtnoci w cigu
ostatnich 2 lat
2013
2011
2009
2007
Diagnoza Spoeczna 2013 94

- utrzymuj si cztery wyrane grupy osb wyrnionych ze wzgldu na status na rynku pracy i poziom kapitau:
najwyszy poziom charakteryzuje studentw, druga grup tworz: pracownicy sektora publicznego, prywatni
przedsibiorcy oraz pracownicy sektora prywatnego, wymieniani wedug malejcych wartoci miernika; trzecia
grupa o znacznie mniejszym poziomie kapitau to bezrobotni oraz inni bierni zawodowo, za emeryci i rencici
tworz grup najsabiej wyposaon w ten zasb; relatywna poprawa poziomu kapitau dotyczy emerytw i
rolnikw; w grupach rencistw i innych biernych zawodowo, podobnie jak wrd bezrobotnych, kapita ludzki
zmniejszy si w porwnaniu do roku 2009.

Jeszcze w 2007 roku nie byo adnej rnicy w poziomie kapitau ludzkiego midzy mczyznami i kobietami.
Rnica taka pojawia si w 2009 r. i pozostaa do 2011 r. W roku 2013 rnica ta ponownie nie jest statystycznie
istotna.


Wykres 4.5.3. Przecitny poziom kapitau ludzkiego w latach 2007-2013 wedug pci
Malejcy bardzo dynamicznie wraz z wiekiem poziom kapitau ludzkiego wydaje si by znakiem wspczesnych
czasw. Technologie, ktre s wykorzystywane i uznawane za nowoczesne, maj bardzo krtk histori. W
przeszoci czowiek mia duo wicej czasu na opanowanie umiejtnoci, ktre pozostaway w uyciu przez znaczn
cz jego ycia. W gospodarce opartej na wiedzy pozycja jednostki na rynku pracy i jej konkurencyjno, a take
sprawne funkcjonowanie w spoeczestwie jest determinowane przez zdolno i ch do szybkiego przyswajania
nowoczesnych technologii, w tym informacji i ich umiejtnego uywania. Z tymi wyzwaniami cywilizacyjnymi lepiej
radz sobie ludzie modzi std najwyszy poziom kapitau ludzkiego w grupach wieku 15-34 lata.


Wykres 4.5.4. Przecitny poziom kapitau ludzkiego w latach 2007-2013 wedug wieku

Spadek poziomu kapitau ludzkiego wraz ze zmniejszaniem si klasy miejscowoci zamieszkania jest
powodowane kilkoma czynnikami. Po pierwsze, due miasta dysponuj o wiele lepsz baz edukacyjn. Wszystkie
miasta powyej 500 tys. mieszkacw s orodkami akademickimi ze zgromadzonym bardzo znaczcym zasobem
kapitau ludzkiego. Posiadaj rwnie najlepsze szkoy rednie, a czsto i podstawowe. Oferuj one o wiele lepsz
infrastruktur dla uczniw i studentw, zapewniajc chociaby dostp do bibliotek i miejsc, w ktrych mona
korzysta z najnowoczeniejszych technologii. Po drugie, do duych miast migruj osoby najlepiej wyksztacone,
gdy s one dziki zgromadzonemu kapitaowi ludzkiemu o wiele bardziej mobilne oraz s w stanie uzyska lepsze
41,70
44,08
45,56 45,76
41,73
43,29
44,74
45,60
41
42
43
44
45
46
2007 2009 2011 2013
mczyzna
kobieta
53,84
56,70
57,87 58,48
42,14
46,05
48,52
50,41
32,36
33,35
34,96
35,60
30
35
40
45
50
55
60
2007 2009 2011 2013
15-34 lata 35-44 lata 45 i wicej lat
Diagnoza Spoeczna 2013 95

oferty pracy. Po czwarte, w duych miastach lokalizuj swoje siedziby due przedsibiorstwa, ktre zatrudniaj
pracownikw o wyszych kwalifikacjach i przycigaj osoby z wyszym kapitaem ludzkim.


Wykres 4.5.5. Przecitny poziom kapitau ludzkiego w latach 2007-2013 wedug klasy miejscowoci zamieszkania
Aktywno zawodowa sprzyja podtrzymywaniu poziomu kapitau ludzkiego, a take zdobywaniu nowych
umiejtnoci. Pozostawanie poza rynkiem pracy prowadzi na og do stopniowej deprecjacji posiadanych kwalifikacji
i umiejtnoci i przyczynia si do obnienia kapitau, co z kolei moe by przeszkod w wyjciu z biernoci
zawodowej.


Wykres 4.5.6. Przecitny poziom kapitau ludzkiego w latach 2007-2013 wedug statusu spoeczno-zawodowego
52,27
47,99
44,95
43,40
40,80
35,40
53,36
50,68
47,44
44,58
42,04
38,05
54,54
52,30
47,10
46,16
44,00
39,65
55,55
51,98
48,55
46,06
44,51
40,71
35 40 45 50 55 60
miasta o liczbie mieszkacw 500 tys. i wicej
miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys.
miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys.
miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys.
miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys.
wie
2013
2011
2009
2007
52,44
45,50
49,92
31,40
30,96
28,29
60,10
37,72
54,39
48,84
52,24
32,91
31,43
29,23
63,22
38,16
55,46
49,88
53,05
35,32
32,72
30,65
62,05
41,02
56,69
51,42
52,66
36,17
32,12
31,20
63,69
40,84
25 30 35 40 45 50 55 60 65
prac. sektora publicznego
prac. sektora prywatnego
prywatni przedsibiorcy
rolnicy
rencici
emeryci
uczniowie i studenci
inni bierni zawodowo
2013
2011
2009
2007
Diagnoza Spoeczna 2013 96


Wykres 4.5.7. Przecitny poziom kapitau ludzkiego w latach 2007-2013 wedug statusu na rynku pracy
Aby dokadniej przyjrze si wyposaeniu Polakw w kapita ludzki, sprawdzono, jak ksztatowa si jego poziom
przy jednoczesnym uwzgldnieniu pci oraz jednej z poniszych cech:
- wiek,
- wielko miejscowoci zamieszkania,
- status spoeczno-zawodowy,
- status na rynku pracy.
Wyniki zestawiono w tabeli 4.5.3 (pe i wiek), tabeli 4.5.4 (pe i pozostae trzy cechy) oraz tabeli 4.5.5 (wiek i
pozostae trzy cechy). Miernik syntetyczny kapitau ludzkiego wskazuje, i w latach 2009 oraz 2011 mczyni byli
lepiej wyposaeni w kapita ludzki ni kobiety (wykres 4.5.3). Jednak uwzgldnienie wieku pozwolio skorygowa
ten wniosek (tabela 4.5.1). We wszystkich analizowanych latach tj. w roku 2007, 2009, 2011 i 2013 wrd osb w
wieku 15-34 lata i 35-44 lata to kobiety charakteryzoway si wyszym poziomem kapitau ludzkiego, natomiast
wrd osb w wieku 45 lat i wicej byli to mczyni. Zaobserwowane rnice midzy kobietami i mczyznami
dla wszystkich grup wieku byy statystycznie istotne we wszystkich analizowanych okresach
30
.
Wyszy poziom kapitau ludzkiego kobiet w wieku 15-44 lata jest zapewne konsekwencj wikszej liczby lat
spdzonych przez nie na nauce formalnej oraz wikszego wskanika skolaryzacji na poziomie uniwersyteckim.
Wyszy poziom kapitau ludzkiego mczyzn w wieku 45 lat i wicej w porwnaniu do kobiet moe wynika zarwno
z niekorzystnych dla kobiet rnic wyksztacenia w starszych grupach wieku, jak i z tego, e kobiety wczeniej ni
mczyni wycofuj si z rynku pracy. Trac wic relatywnie wczeniej kontakt z innowacjami, korzystanie z ktrych
najczciej wymusza rynek pracy.
Tabela 4.5.3. Poziom kapitau ludzkiego wedug pci i wieku
Grupa
wieku
Pe
Kapita ludzki w 2007 Kapita ludzki w 2009 Kapita ludzki w 2011 Kapita ludzki w 2013
rednia B. stand. rednia B. stand. rednia B. stand. rednia B. stand.
15-34
M 52,35 0,37 55,50 0,24 56,65 0,21 56,64 0,22
K 55,17 0,34 57,94 0,23 59,13 0,21 60,37 0,20
35-44
M 41,85 0,55 45,53 0,38 47,84 0,37 49,53 0,34
K 42,40 0,54 46,58 0,40 49,21 0,37 51,30 0,35
45 i wicej
M 32,82 0,27 34,01 0,18 35,70 0,19 36,17 0,19
K 32,01 0,24 32,81 0,17 34,37 0,17 35,15 0,18

Wrd mieszkacw poszczeglnych klas miejscowoci we wszystkich analizowanych okresach wyszy poziom
kapitau ludzkiego cechowa mczyzn zamieszkujcych w miastach bez wzgldu na ich wielko. Jedynym
odstpstwem by rok 2007, w ktrym kobiety z miast najmniejszych (liczcych do 20 tys. mieszkacw) oraz z
obszarw wiejskich charakteryzoway si wyszym poziomem kapitau ludzkiego ni mczyni. Jednake
zaobserwowane rnice byy statystycznie istotne tylko: dla miast najwikszych wycznie w latach 2011 i 2013, dla
miast liczcych 100-200 tys. mieszkacw w latach 2009 i 2011, dla miast liczcych 20-100 tys. mieszkacw w
latach 2007 i 2009, dla miast o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. tylko w latach 2009, 2011 oraz 2013. Natomiast
w adnym z analizowanych okresw nie byy statystycznie istotne dla mieszkacw wsi oraz miast o liczbie
mieszkacw 200-500 tys.

30
Na poziomie istotnoci 0,01 jedynym wyjtkiem bya rnica midzy kapitaem ludzkim kobiet i mczyzn w roku 2007 w grupie wieku 35-44
lata nie bya ona statystycznie istotna.
45,97
48,30
49,79
50,95
39,73
42,52
48,25
46,10
37,09
38,14
38,69
38,92
35
40
45
50
55
2007 2009 2011 2013
pracujacy
bezrobotny
bierny zawodowo
Diagnoza Spoeczna 2013 97

Tabela 4.5.4. Poziom kapitau ludzkiego kobiet i mczyzn wedug klasy miejscowoci zamieszkania, statusu na
rynku pracy oraz statusu spoeczno-zawodowego
Wartoci cech
niezalenych
Pe
Kapita ludzki w 2007 Kapita ludzki w 2009 Kapita ludzki w 2011 Kapita ludzki w 2013
rednia B. stand. rednia B. stand. rednia B. stand. rednia B. stand.
Klasa miejscowoci zamieszkania
Miasta >500 tys.
M 52,52 0,83 53,65 0,50 55,41 0,47 56,29 0,45
K 52,10 0,70 53,13 0,47 53,82 0,44 54,93 0,44
Miasta 200-500 tys.
M 48,68 0,75 50,96 0,52 52,72 0,52 52,39 0,52
K 47,41 0,69 50,44 0,51 51,95 0,50 51,63 0,51
Miasta 100-200 tys.
M 45,42 0,81 48,85 0,59 48,53 0,58 48,95 0,54
K 44,57 0,74 46,14 0,58 45,88 0,55 48,22 0,53
Miasta 20-100 tys.
M 44,26 0,52 45,60 0,37 46,64 0,33 46,23 0,34
K 42,73 0,48 43,67 0,35 45,74 0,33 45,91 0,34
Miasta do 20 tys.
M 40,61 0,60 42,95 0,43 45,40 0,41 45,28 0,43
K 40,97 0,60 41,21 0,43 42,66 0,41 43,80 0,44
Wie
M 35,17 0,33 38,30 0,24 39,83 0,23 40,66 0,23
K 35,61 0,34 37,82 0,25 39,47 0,25 40,75 0,25
Status na rynku pracy
Pracujcy
M 43,88 0,31 46,60 0,21 48,38 0,19 49,00 0,19
K 48,21 0,34 50,42 0,24 51,53 0,22 53,32 0,21
Bezrobotni
M 38,43 0,90 41,98 0,65 46,18 0,63 44,09 0,54
K 40,78 0,83 43,08 0,67 50,19 0,59 48,30 0,56
Bierni zawodowo
M 38,85 0,40 39,80 0,28 40,13 0,28 40,17 0,28
K 36,03 0,30 37,14 0,22 37,83 0,21 38,15 0,22
Status spoeczno-zawodowy*
Prac. sektora
publicznego
M 49,19 0,68 52,01 0,46 53,74 0,45 54,13 0,46
K 54,59 0,54 56,23 0,37 56,81 0,36 58,48 0,35
Prac. sektora
prywatnego
M 43,60 0,43 47,31 0,29 48,64 0,26 49,85 0,25
K 48,06 0,51 51,16 0,36 51,67 0,31 53,68 0,30
Prywatni
przedsibiorcy
M 49,26 0,81 50,91 0,56 51,54 0,51 50,59 0,51
K 51,43 1,31 55,54 0,93 56,54 0,83 56,95 0,72
Rolnicy
M 31,73 0,61 33,01 0,41 35,52 0,48 36,45 0,47
K 31,05 0,56 32,74 0,53 35,08 0,46 35,81 0,46
Rencici
M 33,11 0,65 34,50 0,50 35,73 0,51 33,99 0,48
K 29,46 0,57 29,17 0,40 30,62 0,42 30,76 0,46
Emeryci
M 28,88 0,37 29,99 0,26 31,56 0,29 32,00 0,28
K 27,91 0,28 28,74 0,20 30,07 0,21 30,68 0,22
Uczniowie i studenci
M 59,33 0,45 62,66 0,30 60,89 0,30 63,36 0,30
K 60,79 0,42 63,74 0,27 63,10 0,28 64,00 0,29
Inni bierni zawodowo
M 36,47 1,03 37,67 0,54 39,89 0,72 39,73 0,71
K 38,09 0,59 38,38 0,35 41,43 0,41 41,31 0,40
*bezrobotni tworz odrbn grup wyodrbnion ze wzgldu na status spoeczno-zawodowy, jednak ze wzgldu na ujcie ich take w klasyfikacji
wedug statusu na rynku pracy zdecydowano si nie powtarza wynikw pomiaru ich kapitau ludzkiego

Jak ju podkrelano, ze wzgldu na status rynku pracy, najwyszym poziomem kapitau ludzkiego charakteryzuj
si osoby pracujce, nastpnie bezrobotne, a na kocu bierne zawodowo. Wniosek ten zasadniczo nie zmienia si,
gdy porwnujemy kobiety i mczyni. Jedynym wyjtkiem s kobiety bezrobotne, ktre w roku 2011
charakteryzoway si wyszym poziomem kapitau ludzkiego ni pracujcy mczyni. Zaobserwowana rnica w
wyposaeniu w ten kapita midzy tymi dwoma grupami bya statystycznie istotna
31
. Warto rwnie zauway, e
wrd osb pracujcych i bezrobotnych to kobiety miay wyszy poziom kapitau ludzkiego (we wszystkich badanych
okresach), natomiast wrd biernych zawodowo mczyni. Zaobserwowana rnica w wyposaeniu w ten zasb
bya statystycznie istotna
32
dla wszystkich porwnywanych grup z wyjtkiem bezrobotnych kobiet i mczyzn w
latach 2007 i 2009.
W grupach wyrnionych wedug statusu spoeczno-zawodowego we wszystkich analizowanych okresach
kobiety charakteryzoway si wikszym ni mczyni kapitaem ludzkim wrd: pracujcych w sektorze publicznym
i sektorze prywatnym, prywatnych przedsibiorcw, bezrobotnych, innych biernych zawodowo oraz uczniw i
studentw. Mczyni natomiast byli lepiej wyposaeni w kapita ludzki wrd rolnikw, emerytw i rencistw.
Zaobserwowane rnice w wyposaeniu w kapita ludzki midzy kobietami i mczyznami w grupach wedug
statusu spoeczno-zawodowego byy statystycznie istotne
33
dla wszystkich grup z wyjtkiem rolnikw i innych
biernych zawodowo. Ponadto w roku 2007 wrd bezrobotnych i prywatnych przedsibiorcw rnice midzy
kobietami i mczyznami na korzy kobiet byy statystycznie nieistotne.
Biorc pod uwag status spoeczno-zawodowy, w kadym z analizowanych okresw najwyszym poziomem
kapitau ludzkiego charakteryzoway si uczennice i studentki, nastpnie uczniowie i studenci i kobiety pracujce w

31
Na poziomie istotnoci 0,01.
32
Na poziomie istotnoci 0,01;
33
Na poziomie istotnoci 0,01.
Diagnoza Spoeczna 2013 98

sektorze publicznym oraz pracujce jako prywatni przedsibiorcy. Natomiast najsabiej wyposaeni w ten zasb s
emerytki i rencistki oraz emeryci i kobiety pracujce w rolnictwie.
Analogiczne analizy przeprowadzono dla wieku, czyli sprawdzono, jak ksztatowa si poziom kapitau ludzkiego
ze wzgldu na grup wieku oraz: wielko miejscowoci zamieszkania, status na rynku pracy, status spoeczno-
zawodowy. Wyniki zestawiono w tabeli 4.5.5.
Ponownie najwyszym poziomem kapitau ludzkiego charakteryzoway si osoby najmodsze
(25-34 lata), natomiast najniszym osoby w wieku co najmniej 45 lat. Prawidowo ta zostaa potwierdzona we
wszystkich rozpatrywanych przekrojach ze wzgldu na wielko miejscowoci zamieszkania, status na rynku pracy
oraz status spoeczno-zawodowy.
Tabela 4.5.5. Poziom kapitau ludzkiego w grupach wieku 15-34 lata, 25-44 lata oraz 45 lat lub wicej wedug klasy
miejscowoci zamieszkania, statusu na rynku pracy oraz statusu spoeczno-zawodowego
Wartoci cech
niezalenych
Grupa
wieku
Kapita ludzki w
2007
Kapita ludzki w
2009
Kapita ludzki w
2011
Kapita ludzki w
2013
rednia B. stand. rednia B. stand. rednia B. stand. rednia B. stand.
Klasa miejscowoci zamieszkania
Miasta >500 tys.
15-34 64,35 0,62 65,73 0,40 65,50 0,35 65,23 0,36
35-44 56,54 1,31 58,07 0,81 60,37 0,74 62,27 0,59
45 i wicej 40,91 0,69 42,28 0,44 44,39 0,43 45,95 0,45
Miasta 200-500 tys.
15-34 59,62 0,69 63,68 0,42 65,37 0,41 64,23 0,44
35-44 52,11 1,26 56,77 0,82 57,68 0,73 60,07 0,72
45+ lat 37,24 0,60 38,13 0,42 41,23 0,44 41,58 0,45
Miasta 100-200 tys.
15-34 57,72 0,79 60,59 0,53 58,27 0,56 61,50 0,48
35-44 47,10 1,31 52,22 1,05 53,92 0,93 53,25 0,77
45 i wicej 35,52 060 36,96 0,46 37,69 0,46 39,25 0,46
Miasta 20-100 tys.
15-34 56,18 0,50 57,46 0,37 58,59 0,32 59,21 0,33
35-44 44,43 0,85 48,76 0,58 51,86 0,53 52,15 0,51
45 i wicej 33,99 0,39 34,61 0,27 36,32 0,26 36,40 0,27
Miasta do 20 tys.
15-34 51,30 0,69 54,89 0,45 57,27 0,40 57,18 0,44
35-44 41,81 0,94 45,13 0,74 46,57 0,72 50,18 0,72
45 i wicej 32,10 0,46 33,07 0,32 34,56 0,31 35,67 0,34
Wie
15-34 47,47 0,41 51,32 0,27 53,30 0,24 54,64 0,24
35-44 33,83 0,46 37,79 0,34 40,33 0,35 42,97 0,33
45 i wicej 26,83 0,21 27,89 0,16 28,92 0,16 29,68 0,16
Status na rynku pracy
Pracujcy
15-34 53,27 0,37 56,20 0,24 58,12 0,21 58,82 0,20
35-44 44,06 0,44 47,80 0,31 49,93 0,29 52,33 0,26
45 i wicej 39,57 0,33 40,65 0,22 41,93 0,21 42,93 0,22
Bezrobotni
15-34 48,57 0,90 50,47 0,66 54,99 0,50 53,55 0,49
35-44 33,70 1,13 38,25 0,79 44,30 1,09 42,65 0,79
45 i wicej 30,44 0,65 31,73 0,57 36,71 0,67 35,56 0,58
Bierni zawodowo
15-34 55,74 0,35 58,45 0,24 58,42 0,23 59,36 0,24
35-44 33,59 0,76 37,13 0,66 39,50 0,65 39,96 0,65
45 i wicej 27,78 0,18 28,33 0,12 29,62 0,13 30,37 0,14
Status spoeczno-zawodowy*
prac. sektora
publicznego
15-34 62,46 0,68 63,93 0,45 64,49 0,41 65,50 0,42
35-44 51,49 0,78 56,01 0,54 58,78 0,53 60,91 0,48
45 i wicej 45,60 0,62 47,42 0,41 48,59 0,40 49,63 ,40
prac. sektora
prywatnego
15-34 51,24 0,48 55,55 0,31 57,16 0,26 58,31 0,24
35-44 41,26 0,62 46,39 0,46 48,16 0,39 50,79 0,35
45 i wicej 38,31 0,54 39,29 0,34 39,79 0,31 41,42 0,33
prywatni
przedsibiorcy
15-34 56,80 1,16 57,69 0,81 62,23 0,71 59,16 0,75
35-44 48,93 1,37 52,38 0,89 51,96 0,78 54,28 0,69
45 i wicej 45,60 0,99 47,58 0,75 46,96 0,63 47,41 0,65
rolnicy
15-34 37,18 1,06 38,33 0,81 44,97 0,79 46,03 0,80
35-44 30,92 0,67 34,38 0,56 35,96 0,59 38,13 0,61
45 i wicej 28,55 0,48 29,80 0,40 30,34 0,32 31,12 0,32
rencici
15-34 54,72 1,33 57,52 1,03 56,54 0,96 55,14 1,22
35-44 31,19 1,27 33,81 0,95 38,64 1,39 37,66 1,28
45 i wicej 26,93 0,30 27,35 0,23 28,43 0,25 28,71 0,26
emeryci 45 i wicej 28,26 0,22 29,18 0,16 30,57 0,17 31,15 0,17
uczniowie i studenci 15-34 60,13 0,31 63,23 0,20 62,05 0,21 63,74 0,21
inni bierni zawodowo
15-34 44,68 0,79 44,93 0,46 49,49 0,54 49,93 0,54
35-44 34,52 0,94 37,57 0,58 41,68 0,74 40,50 0,73
45 i wicej 30,28 0,64 30,42 0,35 32,29 0,41 32,69 0,41
*bezrobotni tworz odrbn grup wyodrbnion ze wzgldu na status spoeczno-zawodowy, jednak ze wzgldu na ujcie ich take w klasyfikacji
wedug statusu na rynku pracy zdecydowano si nie powtarza wynikw pomiaru ich kapitau ludzkiego
Diagnoza Spoeczna 2013 99

Aby zbada czny wpyw rozpatrywanych cech tzn. pci, wieku, klasy miejscowoci zamieszkania oraz statusu
na rynku pracy w Polsce w 2013 roku, oszacowano model regresji dwupoziomowej z losowym wyrazem wolnym.
Poziom pierwszy analizy stanowili czonkowie gospodarstw domowych, za poziom drugi ich gospodarstwa
domowe. Zastosowanie modelu dwupoziomowego byo konieczne ze wzgldu na przypuszczenie, e kapita ludzki
czonkw jednego gospodarstwa domowego jest wyranie ze sob skorelowany. Aby potwierdzi to przypuszczenie
dla wskanika kapitau ludzkiego w roku 2013 obliczono wspczynnik korelacji wewntrzgrupowej (ang. intraclass
correlation coefficient). Uzyskana warto na poziomie 0,567 jest wielkoci znaczc i oznacza, e wpyw
przynalenoci do gospodarstwa domowego na poziom kapitau ludzkiego jest na tyle duy, e nie naley go
ignorowa. Ponadto w takiej sytuacji stosowanie klasycznego (jednopoziomowego) modelu regresji prowadzi moe
do nieprawidowych wynikw. Oceny parametrw efektw staych dla ostatecznego modelu
34
zestawiono w tabeli
4.5.6.
Tabela 4.5.6. Oceny parametrw efektw staych w modelu regresji dwupoziomowej z losowym wyrazem wolnym
35
,
Diagnoza Spoeczna 2013
Zmienne Oszacowanie Bd standardowy Istotno
Staa 28.05 0.24 0,00
Status na rynku pracy
pracujcy 7,25 0,21 0,00
bezrobotni 3,03 0,42 0,00
bierni zawodowo ref.
Wiek
15-34 22,16 0,16 0,00
35-44 10,24 0,23 0,00
45 i wicej ref.
Status na rynku pracy i pe
pracujcy mczyzna -2,57 0,17 0,00
pracujca kobieta ref.
bezrobotny mczyzna -2,50 0,52 0,00
bezrobotna kobieta ref.
bierny zawodowo mczyzna 0,88 0,21 0,00
bierna zawodowo kobieta ref.
Klasa miejscowoci
miasta o liczbie mieszkacw 500 tys. i wicej 13,79 0,42 0,00
miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. 11,01 0,43 0,00
miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. 8,37 0,47 0,00
miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys. 6,18 0,34 0,00
miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 4,86 0,40 0,00
wie ref.

Uzyskane rezultaty s zgodne z wczeniej omwionymi wynikami analiz opisowych. Potwierdzaj zatem, e pod
wzgldem kapitau ludzkiego istotnie rni si midzy sob osoby o rnym statusie na rynku pracy (najwyszy
kapita ludzki maj osoby pracujce, mniejszy osoby bezrobotne, a najniszy bierni zawodowo). Aktywne zawodowo
kobiety (zarwno pracujce jak i bezrobotne) maj wyszy kapita ludzki ni aktywni zawodowo mczyni, jednak
wrd osb biernych zawodowo to mczyni charakteryzuj si wyszym poziomem kapitau ludzkiego. Poziom
kapitau znaczco rnicuje wiek prawidowoci jest, e im modsza osoba, tym wikszym kapitaem dysponuje.
Take klasa miejscowoci zamieszkania wyranie determinuje poziom kapitau ludzkiego mieszkacw im wiksze
miasto, tym kapita ludzki czonkw gospodarstw jest wyszy w porwnaniu osb mieszkajcych na wsi.
4.5.2.4. Podsumowanie
Rezultaty analiz wykorzystujcych dane Diagnozy Spoecznej 2013 potwierdziy kontynuacj tendencji wzrostowej
kapitau ludzkiego polskiego spoeczestwa. Wynika ona przede wszystkim z utrzymywania si rosncego trendu
korzystania z nowoczesnych technologii informatycznych, bowiem inne skadowe pomiaru kapitau (znajomo
jzyka angielskiego, ksztacenie ustawiczne) wskazuj na stagnacj bd nawet regres odpowiednich wartoci. W
2013 roku utrzymuj si zasadnicze, korzystne dla osb modszych, rnice w wyposaeniu w kapita ludzki midzy
nimi a osobami starszymi. Z jednej strony jest to dobry sygna, ktry pokazuje, e kolejne roczniki wchodzce na
rynek pracy bd w stanie sprosta wymaganiom narzuconym przez nowoczesne technologie. Z drugiej strony,
dysproporcje w poziomie kapitau ludzkiego midzy wyrnionymi grupami wieku zmniejszyy w roku 2013 w

34
Modele regresji wielopoziomowej estymuje si iteracyjnie. Oznacza to, e rozpoczyna si od modelu jedynie ze sta i w kolejnych krokach
wcza si do modelu kolejne zmienne, podejmujc jednoczenie decyzje o uwzgldnieniu efektw staych i/lub losowych. Jako oszacowanych
modeli ocenia si na podstawie kryteriw informacyjnych i za pomoc testu ilorazu wiarygodnoci.
35
Parametry szacowano metod residual maximum likelihood (REML)/
Diagnoza Spoeczna 2013 100

porwnaniu z latami 2007-2011, ale wzrastay midzy grupami wieku z kontrol pci. Wskazuje to na szczeglne
zagroenie narastania dysproporcji kapitau ludzkiego wedug wieku i potwierdza kluczow rol ksztacenia
ustawicznego w celu w przeciwdziaania tej zmianie. Ten wynik unaocznia rwnie, i zatrzymanie na rynku pracy
osb w starszych grupach wieku produkcyjnego w tym zwaszcza kobiet, uznawane za konieczne w celu
przeciwdziaania wielorakim skutkom zmiany struktur wieku ludnoci wymaga znaczcego wysiku w celu poprawy
ich kapitau ludzkiego.
Wrd osb w wieku mobilnym kobiety dysponuj wikszym kapitaem ludzkim ni mczyni. Dla osb w
wieku 45 lat i wicej ta relacja ulega odwrceniu. Poniewa niska aktywno zawodowa osb w starszych grupach
wieku produkcyjnego jest silnie zdeterminowana wczeniejszym wycofywaniem si kobiet z rynku pracy, wynik ten
unaocznia jak wana jest poprawa kapitau ludzkiego kobiet w tym wieku dla wzrostu zatrudnienia w tej grupie
ludnoci.
Niekorzystne dla mieszkacw wsi rnice w wyposaeniu w kapita ludzki nieznacznie si zmniejszyy, cho
nadal charakteryzuj si oni najniszym poziomem tego kapitau. Mimo poprawy utrzymuje si niska pozycja osb
pracujcych w rolnictwie w uporzdkowaniu grup spoeczno-zawodowych wedug poziomu tego kapitau. To
podkrela skal niezbdnych inwestycji w kapita ludzki zarwno mieszkacw wsi jak i rolnikw. Inwestycje te
konieczne s do zmniejszenia nierwnoci w poziomie kapitau, ktre mog hamowa przeksztacenia obszarw
wiejskich. Wyszy poziom kapitau ludzkiego na wsi bdzie oznacza zdolno adoptowania nowoczesnych
technologii przez gospodarstwa rolne, co jest konieczne do zapewnienia konkurencyjnoci w tym sektorze gospodarki.
Analiza kapitau ludzkiego ze wzgldu na status na rynku pracy pokazuje, jak istotn rol w jego ksztatowaniu
odgrywa fakt uczestnictwa w rynku pracy. Na podkrelenie zasuguje staa poprawa poziomu kapitau nie tylko wrd
osb pracujcych, a take zahamowanie poprawy obserwowanej do 2011 roku. Do zmian wczeniej obserwowanych
przyczyniy si zapewne programy rozwoju zasobw ludzkich, tak szeroko wykorzystywane w ostatnich latach, a
take rosnce zagroenie bezrobociem osb z wyksztaceniem wyszym, zwaszcza wrd osb modych
wkraczajcych na rynek pracy. Niepokojce jest take to, e nadal narasta dysproporcja w poziomie kapitau ludzkiego
midzy osobami aktywnymi i biernymi zawodowo. Konieczno wzrostu zatrudnienia w Polsce wymaga rwnie
aktywizacji osb pozostajcych poza rynkiem pracy, a to moe by trudne wanie ze wzgldu na rosnce rnice w
wyposaeniu w kapita ludzki midzy tymi dwiema grupami.
Wyniki analiz pokazay rwnie, e najwikszym zasobem kapitau ludzkiego charakteryzuj si studenci. W
trakcie studiw zdobywaj oni konieczne umiejtnoci posugiwania si baz wiedzy dostpn dziki nowoczesnym
technologiom. Naley jednak pamita, e w kolejnych latach bd oni musieli wykorzystywa zdobyte umiejtnoci
w pracy. Niestety utrzymuje si opinia, e uczelnie nie przygotowuj waciwie do wykorzystywania zdobytej wiedzy
w praktyce. Dodatkowo wskazuje si na niedostosowanie struktury ksztacenia wedug kierunkw do potrzeb
gospodarki (nadmiar absolwentw kierunkw spoecznych i humanistycznych oraz niedobr absolwentw kierunkw
cisych i technicznych). Obok wysokiego poziomu kapitau ludzkiego, w porwnaniu do innych grup ludnoci,
konieczne jest jeszcze jego dostosowanie do potrzeb rynku pracy, co wymaga zmian programw ksztacenia,
podejmowanych zreszt przez resort szkolnictwa wyszego
4.5.3. Ksztacenie dzieci
Dla zdecydowanej wikszoci dzieci w wieku do 26 lat opiekunowie w badanych gospodarstwach domowych chcieli
w 2013 r., aby ukoczyy one szko wysz na poziomie magisterskim (ponad 69,4 proc., w 2011 r. 65,1 proc.).
Natomiast dla prawie 15 proc. dzieci (tyle samo co w 2011 r.) wystarczajcym poziomem wyksztacenia zdaniem
opiekunw byo technikum lub liceum zawodowe, a dla 10 proc. (w 2011 r. 11,8 proc.) szkoa wysza zawodowa
(licencjat).
Najczciej ukoczenie przez ich dzieci szkoy wyszej na poziomie magisterskim wskazyway w 2013 r.
gospodarstwa domowe pracujcych na wasny rachunek i gospodarstwa pracownikw (odpowiednio okoo 81 i prawie
73 proc.) oraz gospodarstwa maestw z 1 dzieckiem (prawie 76 proc.). Gospodarstwa domowe bez bezrobotnych
zdecydowanie czciej wskazyway na ten poziom wyksztacenia ni gospodarstwa domowe z bezrobotnymi (prawie
73 proc. w pierwszej z tych grup wobec ponad 62 proc. w drugiej grupie). Gospodarstwa o tego typu aspiracjach w
zakresie ksztacenia dzieci najczciej zamieszkiway najwiksze miasta powyej 500 tys. mieszkacw (prawie 82
proc. gospodarstw z tych miast) oraz wojewdztwa podlaskie i witokrzyskie (odpowiednio prawie 85 i prawie 83
proc. gospodarstw z tych wojewdztw). Najrzadziej ten poziom wyksztacenia dzieci jako spenienie swoich aspiracji
wskazyway gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych rde (okoo 45 proc.) oraz gospodarstwa rodzin
niepenych (niecae 61 proc.). Gospodarstwa z niszymi aspiracjami edukacyjnymi dla dzieci relatywnie najczciej
zamieszkiway na wsi oraz w wojewdztwie warmisko-mazurskim.
Najwikszy odsetek gospodarstw domowych, ktre jako podany poziom wyksztacenia swoich dzieci uznay
ukoczenie technikum lub liceum zawodowego, by wrd gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde
(okoo 36 proc.) oraz maestw wielodzietnych (ponad 25 proc.). Gospodarstwa o tym poziomie aspiracji w zakresie
wyksztacenia dzieci relatywnie najczciej zamieszkiway na wsi (ponad 24 proc.) oraz w wojewdztwie warmisko-
mazurskim (prawie 25 proc.).
Najczciej gospodarstwa domowe byy zmuszane ze wzgldw finansowych w roku szkolnym 2012/2013 do
rezygnacji z zaj dodatkowych i korepetycji dla dziecka (odpowiednio ponad 15 i ponad 12 proc. gospodarstw).
Najrzadziej dochodzio do zmiany szkoy na wymagajc mniejszych opat (w okoo 1,4 proc. gospodarstw).
Diagnoza Spoeczna 2013 101

W latach 2009-2013 obserwujemy znaczcy wzrost rezygnacji z przyczyn finansowych tylko w okresie
podejmowania zaj dodatkowych (o ponad 1 p.p., wykres 4.5.8). W ostatnich dwch latach nie nastpiy istotne
zmiany w czstotliwoci rezygnacji i ogranicze gospodarstw domowych w obszarze ksztacenia dzieci.


Wykres 4.5.8. Trudnoci finansowe gospodarstw domowych w zakresie ksztacenia dzieci w latach 2009-2013 w
prbie panelowej.
Gospodarstwami domowymi, ktre byy najczciej zmuszane do rnego rodzaju ogranicze finansowych
zwizanych z ksztaceniem dzieci, byy gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw
(odpowiednio a okoo 36 i prawie 35 proc. gospodarstw w przypadku rezygnacji z zaj dodatkowych). Znacznie
czciej do ogranicze w zakresie ksztacenia dzieci byy zmuszane ze wzgldw finansowych gospodarstwa domowe
z bezrobotnymi ni gospodarstwa domowe bez bezrobotnych. Analiza skali wymuszonych ze wzgldw finansowych
ogranicze w zakresie ksztacenia dzieci wedug typu gospodarstwa wskazuje, e najliczniej dotkny one w badanym
okresie gospodarstwa rodzin niepenych oraz maestw wielodzietnych (odpowiednio ponad 25 i prawie 22 proc.
gospodarstw z tych grup w przypadku rezygnacji z zaj dodatkowych). Relatywnie najczciej do omawianych
ogranicze zmuszane byy gospodarstwa zamieszkujce due miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. oraz
wojewdztwo pomorskie (odpowiednio prawie 19 i prawie 22 proc. gospodarstw w przypadku rezygnacji z zaj
dodatkowych).
W cigu ostatnich dwch lat nastpi znaczcy wzrost ogranicze, szczeglnie w przypadku rezygnacji z podjcia
przez dziecko zaj dodatkowych, w grupie gospodarstw domowych maestw z 2 dzieci (o prawie 5 p.p.),
zamieszkujcych wie i miasta o liczbie mieszkacw poniej 100 tys. (odsetek gospodarstw zmuszonych do
rezygnacji wzrs w nich o ponad 2 p.p.) oraz wojewdztwa kujawsko-pomorskie, lubelskie i lskie (odsetek
gospodarstw domowych zmuszonych do tych rezygnacji wzrs w nich odpowiednio o prawie 8, prawie 7 i ponad 5
p.p.).
Ponad 78 proc. gospodarstw domowych uwaao w lutym/marcu 2013 r., e poziom zaspokojenia ich potrzeb
zwizanych z ksztaceniem dzieci w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat nie zmieni si, ponad 16 proc. odczuo
pogorszenie, a ponad 5 proc. popraw. W stosunku do 2011 r. nie zmieniy si znaczco oceny gospodarstw
domowych odnonie zmian w poziomie zaspokojenia rozwaanych potrzeb w ostatnich dwch latach. Najczciej
zmiany na gorsze deklaroway gospodarstwa domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw
(odpowiednio okoo 37 i ponad 24 proc. gospodarstw) oraz gospodarstwa domowe rodzin niepenych i rodzinne
wielodzietne (odpowiednio ponad 26 i prawie 17 proc. gospodarstw). Widoczna jest znaczca przewaga czstoci
wystpowania gospodarstw domowych z bezrobotnymi nad gospodarstwami bez bezrobotnych, uwaajcymi, e ich
zaspokojenie potrzeb zwizanych z ksztaceniem dzieci pogorszyo si, w stosunku do sytuacji sprzed dwch lat
(odpowiednio ponad 28 proc. i prawie 14 proc. gospodarstw w tych grupach). Gospodarstwa domowe wskazujce na
pogorszenie si stopnia zaspokojenia ich potrzeb w zakresie ksztacenia dzieci nie s zrnicowane znaczco ze
wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania. Najczciej na pogorszenie poziomu zaspokojenia potrzeb zwizanych
z edukacj dzieci w porwnaniu do sytuacji sprzed 2 lat wskazyway gospodarstwa domowe zamieszkujce due
miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. (ponad 20 proc. gospodarstw z tych miast) oraz gospodarstwa domowe
zamieszkujce wojewdztwo podkarpackie (ponad 19 proc. gospodarstw).
14,3
6,9
5,4
13,0
2,0
7,4
14,9
6,5
5,1
12,1
1,2
6,7
15,7
6,0
4,6
12,5
1,2
7,9
0,0
5,0
10,0
15,0
20,0
rezygnacja z
podjcia przez
dziecko zaj
dodatkowych
ograniczenie lub
zawieszenie wpat
na szko
rezygnacja z
korzystania przez
dziecko z obiadw
w szkole
rezygnacja z
korepetycji dla
dziecka
zmiana szkoy na
wymagajc
mniejszych opat
inne ograniczenia
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h

z
m
u
s
z
o
n
y
c
h

d
o

r
e
z
y
g
n
a
c
j
i

i

o
g
r
a
n
i
c
z
e


z

p
r
z
y
c
z
y
n

f
i
n
a
n
s
o
w
y
c
h
Formy rezygnacji i ogranicze
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 102
4.6. Kultura i wypoczynek
Tomasz Panek, Janusz Czapiski
4.6.1. Kultura
Od 13 do 20 proc. badanych gospodarstw domowych musiao z powodw finansowych zrezygnowa w 2013 r.
z wyjcia do kina, teatru, opery, operetki, filharmonii (nakoncert), zwiedzenia muzeum czy te wystawy, z zakupu
ksiki lub prasy Najwicej rezygnacji (20 proc. gospodarstw) dotyczyo wyjcia do kina a najmniej (12,6 proc.)
zwiedzenia muzeum lub wystawy(wykres 4.6.1).
Wykres 4.6.1. Czy ktokolwiek z czonkw gospodarstwa domowego musia z powodu braku pienidzy zrezygnowa
w ostatnim roku z: (dane w caych prbach z lat 2007-2013 w procentach odpowiedzi)
Nastpia jednak pod tym wzgldem nieznaczna poprawa w cigu ostatnich szeciu lat (wykres 4.6.1). Odsetek
gospodarstw domowych, ktre musiay zrezygnowa z wyjcia na te imprezy kulturalne nie zmniejszy si jednak w
znaczco w minionych czterech latach
36
w prbie panelowej (wykres 4.6.2). W 2013r. w porwnaniu z 2011r. skala
trudnoci finansowych gospodarstw domowych w korzystaniu z wybranych form uczestnictwa w kulturze take nie
zmienia si istotnie.
Zdecydowanie najwyszy odsetek zmuszonych do rezygnacji z korzystania z wybranych form uczestnictwa w
kulturze charakteryzowa w 2013 r. grup gospodarstw najuboszych, utrzymujcych si z niezarobkowych rde
oraz gospodarstw rencistw (odpowiednio nawet prawie 54 oraz ponad 45 proc. w przypadku teatru, opery, operetki,
filharmonii lub koncertu), a najmniejszy (niecae 19 proc.) gospodarstw pracujcych na wasny rachunek.
Jednoczenie wycznie w grupie gospodarstw domowych rolnikw zwikszya si znaczco w 2013 r. w porwnaniu
36
Wszystkie zmiany w zakresie uczestnictwa gospodarstw domowych w kulturze w latach 2009-2013 dotycz prby panelowej z tych lat, czyli
tych gospodarstw domowych, ktre zostay zbadane w 2009 r. jak i w 2011 r. oraz w 2013 r.
20,5
16,4
16,5
17,1
16,2
12,4
12,9
12,6
25
19,1
19
17,6
22,5
19
17,9
17,1
24,1
19
19,1
20
39,7
38,8
41,3
41,4
46,3
42
42,9
43,5
61,9
63,7
64,2
64,2
72,9
74,5
75,6
75,4
51,6
51,1
54,2
53,5
39,8
44,8
42,2
41,5
37,5
45,7
44,2
43,9
13,1
17,2
16,7
18,2
4,5
6,5
6,4
7,5
24,4
29,8
26,7
26,5
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
t
e
a
t
r
u
m
u
z
e
u
m
z
a
k
u
p
u

k
s
i

k
i
z
a
k
u
p

p
r
a
s
y
k
i
n
a
TAK
NIE
Brak potrzeby
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T., Czapiski, J. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Kultura i wypoczynek. Diagnoza
Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 102-108 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.102
Diagnoza Spoeczna 2013 103

z 2011 rokiem liczba tych rezygnacji (od prawie 6 p.p. w przypadku kina do ponad 1 p.p. w przypadku teatru, opery,
operetki, filharmonii, koncertu oraz muzeum lub wystawy).

Wykres 4.6.2. Czy ktokolwiek z czonkw gospodarstwa domowego musia z powodu braku pienidzy zrezygnowa
w ostatnim roku z: (dane w prbie panelowej z lat 2009-2013 w procentach odpowiedzi)
Wrd grup gospodarstw domowych wyrnionych ze wzgldu na typ najczciej musiay rezygnowa z
wybranych form uczestnictwa w kulturze gospodarstwa rodzin niepenych oraz wielodzietnych, w ktrych czsto
rezygnacji z tych form uczestnictwa w kulturze przekraczaa nawet 40 proc. W 2013 r. nastpi, w stosunku do sytuacji
sprzed dwch lat, znaczcy wzrost czstoci rezygnacji z tych form uczestnictwa w kulturze w grupie gospodarstw
domowych nierodzinnych wieloosobowych (od prawie 6 p.p. w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii i
koncertu do prawie 9 p.p. w przypadku kina), maestw wielodzietnych (od prawie 2 p.p. w przypadku muzeum, lub
wystawy do prawie 8 p.p. w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii i koncertu) oraz rodzin niepenych (od
ponad 1 punktu procentowego w przypadku muzeum lub wystawy do ponad 3 p.p. w przypadku kina).
Rezygnacje ze wzgldw finansowych ze wszystkich analizowanych form uczestnictwa w kulturze w
gospodarstwach domowych z bezrobotnymi byy w 2013 r. o okoo 20 p.p. czstsze ni w gospodarstwach domowych
bez bezrobotnych. W ostatnich dwch latach obserwujemy znaczcy spadek odsetka gospodarstw zmuszanych ze
wzgldw finansowych do tego typu rezygnacji w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych.
Zrnicowanie pomidzy grupami gospodarstw domowych zamieszkujcych rne klasy miejscowoci, pod
wzgldem koniecznoci rezygnacji ze wzgldw finansowych z wybranych form uczestnictwa w kulturze, nie byo w
2013 r. zbyt due, chocia najwysze w gospodarstwach domowych zamieszkujcych najwiksze miasta (w
przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii i koncertu nawet powyej 34 proc. w gospodarstwach zamieszkujcych
te miasta). Rozpatrujc rezygnacje w ukadzie wojewdzkim, najczciej zgaszay ten fakt gospodarstwa domowe
zamieszkujce wojewdztwo dzkie (w przypadku teatru, opery, operetki, filharmonii, koncertu prawie 41 proc.
gospodarstw z tego wojewdztwa). W ostatnich dwch latach wzrost koniecznoci rezygnacji, ze wzgldw
finansowych, z wybranych form uczestnictwa w kulturze obserwujemy w najmniejszych miastach oraz na wsi w
przypadku kina (o ponad 1 p.p.). Zmniejszenie si moliwoci uczestnictwa w kulturze w tym okresie najczciej
zgaszay gospodarstwa zamieszkujce wojewdztwa lubelskie (wzrost zgosze od ponad 4 do ponad 8 p.p.),
wielkopolskie (wzrost od prawie 5 do prawie 8 p.p.), podkarpackie z wyjtkiem kina (wzrost o ponad 5 p.p.) oraz
warmisko-mazurskie (wzrost zgosze o ponad 10 p.p. w przypadku kina).
Ponad 21 proc. badanych gospodarstw zostao zmuszonych w ostatnim roku do rezygnacji ze wzgldw
finansowych z zakupu ksiki. Liczba rezygnacji w 2013 r. spada w stosunku do 2009 r. o prawie 3 p.p. (wykres
4.6.1). W ostatnich dwch latach odsetek rezygnacji ze wzgldw finansowych z zakupu ksiki zmniejszy si ponad
2 p.p. (wykres 4.6.2).
Wyranie najczciej rezygnacje z zakupu ksiki dotyczyy w 2013 r. gospodarstw domowych utrzymujcych
si z niezarobkowych rde (prawie 47 proc. gospodarstw), rodzin niepenych i maestw wielodzietnych
(odpowiednio prawie 32 proc. i prawie 31 proc. gospodarstw) oraz gospodarstw domowych z bezrobotnymi (ponad
36 proc. gospodarstw). Tylko w grupie gospodarstw domowych rolnikw oraz maestw wielodzietnych nastpi
19,2
18,6
18,9
16,6
16,9
16,3
12,6
12,5
11,7
20,3
19,4
17,4
20,2
18,9
17,5
51
52,5
51,6
38,6
39,3
39,7
41,7
41,9
41,5
63,7
63,5
62,3
74,3
75,3
75,1
29,8
28,8
29,5
44,8
43,8
44
45,7
45,6
46,8
16
17,1
20,3
5,5
5,8
7,4
2009
2011
2013
2009
2011
2013
2009
2011
2013
2009
2011
2013
2009
2011
2013
k
i
n
a
t
e
a
t
r
u
m
u
z
e
u
m
z
a
k
u
p
u
k
s
i

k
i
z
a
k
u
p
u

p
r
a
s
y
TAK
NIE
Brak potrzeby
Diagnoza Spoeczna 2013 104

wzrost rezygnacji, ze wzgldw finansowych, z zakupu ksiek w 2013 r. w stosunku do 2011 r. (odpowiednio o
prawie 8 i o prawie 2 p.p.).
Konieczno rezygnacji z zakupu ksiki gospodarstwa domowe wiejskie zgaszay podobnie czsto jak
gospodarstwa domowe miejskie, chocia najczciej konieczno takiej rezygnacji zgaszay gospodarstwa domowe
zamieszkujce najwiksze miasta, powyej 200 tys. mieszkacw (ponad 22 proc. gospodarstw zamieszkujcych te
miasta). Zrnicowanie midzywojewdzkie gospodarstw, ktre musiay rezygnowa ze wzgldw finansowych z
zakupu ksiki, byo znaczce. Najczciej konieczno takiej rezygnacji zgaszay gospodarstwa domowe
zamieszkujce wojewdztwo dzkie (ponad 29 proc. gospodarstw). W 2013 r. w porwnaniu z 2011 r. nastpi
znaczcy spadek koniecznoci rezygnacji gospodarstw domowych z zakupu ksiki we wszystkich typach
miejscowoci zamieszkania, w tym najwikszy w redniej wielkoci miastach (o ponad 8 p.p.). Istotny wzrost tego
typu sytuacji obserwujemy w ukadzie wojewdzkim wycznie w wojewdztwach wielkopolskim (o prawie 3 p.p.)
oraz podkarpackim i mazowieckim (o po prawie 2 p.p.).
Na uczestnictwo gospodarstw domowych w kulturze wskazuje porednio take wielko ksigozbiorw
posiadanych przez gospodarstwa domowe oraz zakup ksiek. Wielko ksigozbioru utrzymuje si na podobnym
poziomie od 2007 r. z niewielk tendencj spadkow (tabela 4.6.1). Przybyo gospodarstw nieposiadajcych ani jednej
ksiki i ubyo gospodarstw z wiksz ni 100 woluminw bibliotek.
Ten sam trend spadkowy widzimy rwnie w prbach panelowych (wykres 4.6.3), z czego wynika, e nie tylko
nowe gospodarstwa domowe nie tworz ksigozbiorw, ale take zmniejsza si liczba ksiek w gospodarstwach
poprzednio badanych.
Tabela 4.6.1. Odsetek gospodarstw domowych majcych okrelon wielko ksigozbioru w latach 2007- 2013
Liczba woluminw 2013 2011 2009 2007
0 13,2 12,5 12,8 10,1
do 25 21,9 21,9 22,3 23,1
26-50 22,9 22,1 21,6 21,5
51-100 20,4 21,2 20,7 20,6
101-500 16,5 16,9 17,2 19,8
ponad 500 5,0 5,4 5,5 5,9

Najczciej deklaracje, e nie posiadaj adnych ksigozbiorw, skaday w 2013 r. gospodarstwa domowe
utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz rencistw (odpowiednio ponad 35 proc. i prawie 28 proc.).
Najliczniejsze ksigozbiory, powyej 500 sztuk, posiaday natomiast gospodarstwa domowe pracujcych na wasny
rachunek (ponad 9 proc.). W ostatnich dwch latach znaczco zwikszy si odsetek gospodarstw domowych
utrzymujcych si z niezarobkowych rde, rolnikw i rencistw deklarujcych e nie posiadaj ksigozbiorw
(odpowiednio o 10, o 6 i o prawie 6 p.p.).
Rnice w odsetkach gospodarstw nie posiadajcych ksigozbiorw pomidzy grupami gospodarstw domowych
bez bezrobotnych i z bezrobotnymi byy znaczne (ksigozbiorw nie posiadao w tych grupach odpowiednio prawie
17 proc. i ponad 12 proc. gospodarstw). Odsetki gospodarstw domowych nie posiadajce ksigozbiorw zwikszyy
si w cigu ostatnich dwch lat zarwno w grupie gospodarstw z bezrobotnymi jak i w grupie bez bezrobotnych
(odpowiednio o prawie 4 i o ponad 1 p.p.).
Wrd wyrnionych w badaniu typw gospodarstw domowych najczciej nie posiaday w ogle ksigozbioru
w lutym/marcu 2013 r. gospodarstwa domowe nierodzinne wieloosobowe i jednoosobowe (okoo 23 proc.
gospodarstw z tych grup). Najczciej gospodarstwa o najliczniejszych ksigozbiorach, o liczbie woluminw powyej
500 sztuk, wystpoway wrd gospodarstw domowych maestw bez dzieci (w ponad 6 proc. gospodarstw). W
ostatnich 2 latach nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadajcych ksigozbiory tylko w
grupie maestw bez dzieci.
Gospodarstwa domowe wiejskie znacznie czciej nie posiadaj ksigozbiorw ni gospodarstwa domowe
miejskie (od ponad 21 proc. gospodarstw wiejskich do niecaych 5 proc. gospodarstw zamieszkujcych najwiksze
miasta). Zdecydowanie najczciej gospodarstwa domowe posiadajce najliczniejsze ksigozbiory zamieszkiway
najwiksze miasta (ponad 12 proc. gospodarstw domowych z tej grupy). W ostatnich dwch latach nastpi spadek
odsetka gospodarstw domowych nie posiadajcych ksigozbiorw zamieszkujcych wie i najwiksze miasta.
Wojewdztwem, w ktrym najczciej gospodarstwa domowe nie posiaday ksigozbiorw byo w lutym/marcu 2013
r. wojewdztwo witokrzyskie (prawie 28 proc. gospodarstw z tego wojewdztwa).
Diagnoza Spoeczna 2013 105


Wykres 4.6.3. Wielko ksigozbiorw gospodarstw domowych w latach 2009-2013 w prbie panelowe
Nieco ponad 40 proc. gospodarstw zakupio w minionym roku ksiki (inne ni podrczniki i instrukcje) (tabela
4.6.2).
Tabela 4.6.2. Odsetek gospodarstw domowych, ktre zakupiy w minionym roku okrelon liczb ksiek innych ni
podrczniki i instrukcje w wersji papierowej lub elektronicznej
Zakupiy
ksiki
Zakupiy okrelon liczb ksiek wrd tych, ktre zakupiy ksiki
1-3 4-6 7-10 11-20 Powyej 20
40,6 proc. 30,2 proc. 28,1 proc. 21,8 proc. 12,3 proc. 7,6 proc.

Najczciej adnych ksiek nie zakupiy gospodarstwa domowe rencistw i rolnikw (odpowiednio prawie 88
proc. i prawie 70 proc. gospodarstw z tych grup). Relatywnie czciej ksiki zakupiy gospodarstwa domowe bez
bezrobotnych ni z bezrobotnymi (odpowiednio ponad 49 proc. i ponad 38 proc. gospodarstw). Wrd typw
gospodarstw najrzadziej ksiki zakupiy w ostatnim roku gospodarstwa domowe nierodzinne jednoosobowe (tylko
nieco ponad 39 proc. gospodarstw w tej grupie). Ksiki w cigu ostatniego roku znacznie czciej kupoway
gospodarstwa domowe miejskie ni wiejskie (od ponad 65 proc. gospodarstw w najwikszych miastach do ponad 36
proc. gospodarstw zamieszkujcych wie). Relatywnie najrzadziej kupoway ksiki w cigu ostatniego roku
gospodarstwa domowe zamieszkujce wojewdztwo warmisko-mazurskie (tylko ponad 32 proc. gospodarstw z tego
wojewdztwa).
Najczciej gospodarstwa domowe oceniay (prawie 78 proc. gospodarstw), e poziom zaspokojenia ich potrzeb
zwizanych z kultur, w ostatnich dwch latach nie zmieni si. Natomiast prawie 18 proc. gospodarstw uwaa, e
sytuacja w tym obszarze pogorszya si, a tylko niecae 5 proc., e ulega poprawie. W porwnaniu z marcem 2011 r.
znaczco (o prawie 2 p.p.) wzrs odsetek gospodarstw domowych negatywnie oceniajcych zmiany zaspokojenia
swoich potrzeb zwizanych z kultur.
W tym roku spytalimy, czy w gospodarstwie jest jaki instrument muzyczny i czy kto z czonkw gospodarstwa
gra na nim. Instrument muzyczny znajduje si w 16,1 proc. gospodarstw, a w 72,1 proc. spord nich kto z
domownikw na nim gra. Oznacza to, e zaledwie w co dziewitym polskim domu rozbrzmiewa od czasu do czasu
ywa muzyka.
Najbardziej pesymistycznie oceniay w lutym/marcu 2013 r. zmiany zaspokojenia swoich potrzeb zwizanych z
kultur gospodarstwa domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde (okoo 30 proc. odczuo pogorszenie si
poziomu zaspokojenia swoich potrzeb zwizanych z kultur). Wrd typw gospodarstw najgorzej oceniaj zmiany
gospodarstwa rodzin niepenych oraz maestw wielodzietnych (po prawie 24 proc. negatywnych ocen). W grupie
gospodarstw domowych z bezrobotnymi negatywne oceny dao okoo 29 proc. gospodarstw, podczas gdy w grupie
gospodarstw domowych bez bezrobotnych tylko niecae 16 proc gospodarstw. Negatywne oceny zmian zachodzcych
w poziomie zaspokojenia potrzeb zwizanych z kultur najczciej formuoway gospodarstwa domowe
zamieszkujce najwiksze miasta (ponad 24 proc. gospodarstw z tych miast). Najwyszy procent gospodarstw
pesymistycznie oceniajcych zmiany poziomu zaspokojenia potrzeb w obszarze kultury wystpuje w wojewdztwach
dzkim i pomorskim (odpowiednio prawie 24 i ponad 20 proc. gospodarstw z tych wojewdztw ocenio zmiany
negatywnie).
Wielko ksigozbioru, podobnie jak wczeniej omawiane formy uczestnictwa w kulturze, zwizana jest z
dobrobytem materialnym (dochodami i wyposaeniem gospodarstw domowych) oraz ze skorelowanym z nim silnie
poziomem cywilizacyjnym (liczb nowoczesnych urzdze komunikacyjnych). Poniewa zarwno dobrobyt
materialny, jak i poziom cywilizacyjny zale od poziomu wyksztacenia, mona oczekiwa, e wiele form
uczestniczenia w kulturze skorelowanych jest z poziomem wyksztacenia czonkw gospodarstwa domowego. I tak
w istocie jest (tabele 4.6.3, 4.6.4). Niemal we wszystkich gospodarstwach, ktrych gowa ma wysze wyksztacenie,
11
21
22
21
18
7
12
21
23
21
18
6
13
21
22
21
17
5
0
5
10
15
20
25
brak do 25 szt. 26 - 50 szt. 51 - 100 szt. 101 - 500 szt. ponad 500 szt.
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h
Wielko ksigozbioru
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 106

jest jaki ksigozbir, najczciej (33 proc.) o wielkoci midzy 100 a 500 woluminw) i najrzadszy jest brak
zainteresowania zakupem prasy, zakupem ksiek, wystawami, teatrem i kinem. W ostatnich dwch latach we
wszystkich grupach wyrnionych ze wzgldu na wyksztacenie gowy gospodarstwa spado zainteresowanie
zakupem prasy oraz (z wyjtkiem gospodarstw, ktrych gowa ma wysze wyksztacenie) zakupem ksiek.
Tabela 4.6.3. Odsetek gospodarstw domowych posiadajcych okrelon wielko ksigozbioru, wedug poziomu
wyksztacenia gowy gospodarstwa
Poziom wyksztacenia gowy
gospodarstwa domowego
Wielko ksigozbioru
brak do 25 sztuk 26-50 sztuk 51-100 sztuk
101-500
sztuk
ponad 500
sztuk
Podstawowe i niej 39,1 33,6 16,5 7,1 3,0 0,7
Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 16,3 31,8 26,5 17,1 7,6 0,6
rednie 6,7 19,1 27,9 24,5 18,0 3,7
Wysze i pomaturalne 2,3 9,1 17,5 26,6 31,3 13,2
Chi-kwadrat = 3920, df = 15, p < 0,000.
Tabela 4.6.4. Odsetek gospodarstw niezainteresowanych rnymi formami uczestnictwa w kulturze ze wzgldu na
poziom wyksztacenia gowy gospodarstwa w 2007, 2009 i 2011 r.
Poziom wyksztacenia gowy
gospodarstwa domowego
Brak zainteresowania
kinem teatrem wystawami
zakupem
ksiek
zakupem prasy
2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011
Podstawowe i niej 56,6 59,8 69,6 71,6 71,1 72,9 45,2 43,3 17,2 15,8
Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 31,2 27,4 52,4 48,0 54,1 51,5 21,6 17,9 8,2 5,9
rednie 22,0 20,3 37,7 36,3 40,7 38,4 13,3 10,0 5,5 4,2
Wysze i pomaturalne 9,1 8,9 18,3 20,5 21,6 21,9 4,5 4,0 3,5 2,9

Oglnie, ograniczenia uczestnictwa w kulturze ze wzgldu na brak rodkw finansowych, brak potrzeb
zwizanych z tym uczestnictwem, ocena poziomu zaspokojenia potrzeb kulturalnych i wielko ksigozbioru zale
w gwnej mierze od warunkw materialnych, poziomu wyksztacenia i poziomu cywilizacyjnego. Tylko telewizja
i w coraz wikszym stopniu internet s powszechnie dostpnymi nonikami treci kulturalnych; z telewizji wicej
korzystaj ci, ktrzy nie maj innych potrzeb kulturalnych (wicej na temat roli telewizji patrz rozdz. 5.11).
4.6.2. Wypoczynek
Procent gospodarstw domowych zmuszonych w 2013 r. do rezygnacji z wyjazdw wypoczynkowych z powodw
finansowych waha si od ponad 38 proc. w przypadku wyjazdw grupowych dzieci (kolonii, obozw, itp.) do prawie
47 proc. dla wyjazdw dorosych
37
. Jednake obserwujemy znaczc popraw w tym zakresie w stosunku do 2009
r.
38
(wykres 4.6.4). Spadek i tego typu rezygnacji wynis od prawie 2 p.p. przy wyjazdach dorosych, 3 p.p. przy
wyjazdach rodzinnych i do okoo 2 p.p. w przypadku wyjazdw dzieci. W ostatnich dwch latach nastpi natomiast
znaczcy spadek koniecznoci rezygnacji ze wzgldw finansowych z wyjazdw dorosych.



Wykres 4.6.4. Procent gospodarstw domowych zmuszonych do rezygnacji z wybranych form wypoczynku w latach
2009-2013 w prbie panelowej

37
Te dane odnosz si do podpopulacji gospodarstw chccych korzysta z tych form wypoczynku
38
Wszystkie zmiany w zakresie korzystania z wybranych form uczestnictwa w wypoczynku w latach 2009-2013 dotycz prby panelowej z tych
lat, czyli tych gospodarstw domowych, ktre zostay zbadane zarwno w 2009 r. jak i w 2011 r. i w 2013 r.
10,9
34,2
15,8
9,8
34,8
14,4
9,0
32,2
12,8
0
10
20
30
40
50
wyjazdy grupowe dzieci wyjazdy dorosych wyjazdy rodzinne
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

Formy wypocznyku
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 107

Zdecydowanie najczciej sytuacje rezygnacji z wyjazdw wypoczynkowych zdarzay si w gospodarstwach
domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw (od ponad 69 proc. gospodarstw w przypadku
wyjazdw grupowych dzieci, do ponad 72 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdw rodzinnych w pierwszej z grup
gospodarstw oraz od okoo 66 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdw dorosych do prawie 72 proc. gospodarstw
w przypadku wyjazdw grupowych dzieci w drugiej z grup gospodarstw), a najrzadziej w gospodarstwach
pracujcych na wasny rachunek (od ponad 23 proc. gospodarstw w przypadku wyjazdw rodzinnych, do prawie 30
proc. gospodarstw w przypadku wyjazdw dorosych). Wzrost rezygnacji by znaczcy w 2013 r. w porwnaniu do
2011 r. w przypadku wyjazdw grupowych dzieci w grupach gospodarstw domowych pracownikw i utrzymujcych
si z niezarobkowych rde (odpowiednio o prawie 5 i o ponad 1 p.p.) oraz wyjazdw dorosych tylko w grupie
gospodarstw domowych emerytw (o ponad 1 p.p.).
Do rezygnacji z wyjazdw ze wzgldw finansowych najczciej byy zmuszane w 2013 r. gospodarstwa domowe
maestw wielodzietnych i rodzin niepenych (od prawie 58 proc. z wyjazdw grupowych dzieci do ponad 64 proc.
gospodarstw z wyjazdw dorosych w pierwszej z grup gospodarstw oraz od prawie 52 proc. gospodarstw z wyjazdw
grupowych dzieci do prawie 62 proc. gospodarstw z wyjazdw dorosych w drugiej z grup). W cigu ostatnich dwch
lat czstotliwo rezygnacji ze wzgldw finansowych z wyjazdw wypoczynkowych zwikszya si znaczco w
przypadku wyjazdw dorosych w grupach gospodarstw domowych maestw wielodzietnych oraz maestw z 1
dzieckiem (odpowiednio o prawie 6 i o ponad 3 p.p.). Wzrost rezygnacji z przyczyn finansowych z wyjazdw
grupowych dzieci najsilniej dotkn take grupy gospodarstw domowych rodzin niepenych i maestw z 1 dzieckiem
(wzrost rezygnacji odpowiednio o ponad 12 i o ponad 5 p.p.). Taka sama sytuacja wystpia w przypadku wyjazdw
rodzinnych wzrost rezygnacji w tych grupach gospodarstw domowych wynis odpowiednio ponad 3 i ponad 1 p.p.
Czstotliwo koniecznoci rezygnacji ze wzgldw finansowych z wyjazdw bya w 2013 r. znacznie wysza w
grupie gospodarstw z bezrobotnymi ni w grupie gospodarstw bez bezrobotnych (odpowiednio od prawie 64 proc. i
prawie 37 proc. gospodarstw z wyjazdw grupowych dzieci do prawie 71 proc. i prawie 43 proc. gospodarstw z
wyjazdw dorosych). W latach 2011-2013 w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych zwikszya si
czstotliwo rezygnacji z wyjazdw grupowych dzieci (o przeszo 2 p.p.), a w grupie gospodarstw domowych z
bezrobotnymi w przypadku wyjazdw dorosych (wzrost rezygnacji o prawie 3 p.p.).
Zdecydowanie najwyszy procent gospodarstw zmuszonych do rezygnacji ze wzgldw finansowych z
wybranych form wypoczynku wystpowa w 2013 r. na wsi. W przypadku wyjazdw dorosych w gospodarstwach
zamieszkujcych wie rezygnacje te dotyczyy prawie 56 proc. gospodarstw, a w odniesieniu do wyjazdw grupowych
dzieci i wyjazdw rodzinnych prawie 49 proc. gospodarstw. Najgorsza sytuacja pod wzgldem rezygnacji z wyjazdw
rodzinnych wystpowaa w wojewdztwach witokrzyskim i zachodnio-pomorskim (rezygnacj z tego typu
wyjazdw zgosio po ponad 49 proc. gospodarstw z tych wojewdztw), a z wyjazdw dorosych w wojewdztwach
dzkim, podkarpackim oraz witokrzyskim (zrezygnowao z wyjazdw odpowiednio prawie 56 proc., prawie 55 i
ponad 52 proc. gospodarstw z tych wojewdztw). Najczciej z wyjazdw grupowych dzieci musiay natomiast
rezygnowa gospodarstwa domowe w wojewdztwach lubelskim, pomorskim i witokrzyskim (konieczno
rezygnacji zgosio ponad 50 proc. gospodarstw z tych wojewdztw).
W ostatnich dwch latach zdecydowanie najwikszy wzrost rezygnacji, ze wzgldw finansowych, z wyjazdw
wypoczynkowych obserwujemy w najwikszych miastach. Wynis on w przypadku wyjazdw rodzinnych prawie 5
p.p., wyjazdw dorosych prawie 7 p.p. a wyjazdw grupowych dzieci a prawie 15 p.p. Znaczcy wzrost rezygnacji
w tym okresie dotyczcych wyjazdw grupowych dzieci charakteryzuje take gospodarstwa domowe wiejskie oraz
zamieszkujce due miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. (odpowiednio o ponad 4 i o 4 p.p.).
Najbardziej znaczcy wzrost rezygnacji z wyjazdw grupowych dzieci nastpi w ostatnich dwch latach w
wojewdztwach dzkim i zachodnio-pomorskim (odpowiednio o prawie 19 i o ponad 17 p.p.), z wyjazdw dorosych
w wojewdztwach dzkim, dolnolskim i kujawsko-pomorskim (odpowiednio o prawie 6 i po ponad 3 p.p.), a z
wyjazdw rodzinnych w wojewdztwie maopolskim (o ponad 5 p.p.).
Obok czstotliwoci rezygnacji gospodarstw domowych z wybranych form wypoczynku z powodw
finansowych, badano take brak odczuwania prze nie takiej potrzeby. Najrzadziej gospodarstwa domowe nie
odczuway w lutym/marcu 2013 r. potrzeby wyjazdw dorosych (prawie 31 proc. gospodarstw), a najczciej
wyjazdw grupowych dzieci (prawie 78 proc. gospodarstw. W ostatnich czterech latach nastpi znaczcy wzrost
braku odczuwania potrzeb korzystania przez gospodarstwa domowe ze wszystkich wyrnionych form wyjazdu: o
prawie 5 p.p. w przypadku wyjazdw grupowych dzieci, o ponad 6 p.p. w przypadku wyjazdw rodzinnych i o prawie
2 p.p. w przypadku wyjazdw dorosych (wykres 4.6.5). Take w ostatnich dwch latach obserwujemy podobn
tendencj wzrostow. Brak zainteresowania wyjazdami grupowymi dzieci zwikszy si o prawie 3 p.p., wyjazdami
dorosych o prawie 2 p.p., a wyjazdami rodzinnymi o ponad 2 p.p. (wykres 4.6.5).
Brak zainteresowania analizowanymi w badaniu formami wypoczynku najczciej deklaroway w lutym/marcu
2013 r. gospodarstwa domowe rencistw i emerytw (od ponad 40 proc. w przypadku wyjazdw dorosych do ponad
90 proc. w przypadku wyjazdw grupowych dzieci), a najrzadziej gospodarstwa domowe pracujcych na wasny
rachunek (od prawie 23 proc. w przypadku wyjazdw dorosych do ponad prawie 64 proc. w przypadku wyjazdw
grupowych dzieci).
W przekroju typw gospodarstw domowych brak potrzeby wyjazdw dzieci najczciej zgaszay gospodarstwa
domowe wieloosobowe oraz rodzin niepenych (odpowiednio w prawie 95 proc. i w prawie 74 proc. gospodarstw), w
przypadku wyjazdw dorosych gospodarstwa domowe nierodzinne (w prawie 39 proc. gospodarstw). Brak
Diagnoza Spoeczna 2013 108

zainteresowania wyjazdami rodzinnymi najczciej wystpowa w gospodarstwach domowych nierodzinnych
wieloosobowych i rodzin niepenych (odpowiednio w prawie 92 proc. i w prawie 65 proc. gospodarstw).
Rnice w czstotliwoci braku zainteresowania wybranymi formami wypoczynku, w grupach gospodarstw
domowych wyrnionych ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania, byy w 2013 r. niezbyt due. Wyjazdami
grupowymi dzieci oraz wyjazdami rodzinnymi najczciej nie byy zainteresowane gospodarstwa domowe
zamieszkujce najwiksze miasta (odpowiednio w przypadku tych form wyjazdw prawie 83 proc. i prawie 69 proc.
gospodarstw). Natomiast brak odczuwania potrzeby wyjazdw dorosych najczciej deklaroway gospodarstwa
domowe wiejskie (okoo 42 proc. gospodarstw). Terytorialne zrnicowanie braku zainteresowania gospodarstw
domowych wybranymi formami wypoczynku take byo nieznaczne. Tylko w przypadku wyjazdw grupowych
dorosych wyranie najczciej deklaroway brak zainteresowania t form wypoczynku gospodarstwa domowe
zamieszkujce wojewdztwa lubelskie i podkarpackie (odpowiednio ponad 43 proc. i ponad 41 proc. gospodarstw
domowych).
Prawie 72 proc. gospodarstw domowych uwaa, e zaspokojenie ich potrzeb zwizanych z wypoczynkiem w
2013 r. w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat nie zmienio si. Jednoczenie prawie 26 proc. gospodarstw
wskazuje na pogorszenie si sytuacji w tym obszarze, a tylko niecae 3 proc. na jej popraw. W stosunku do ocen
zmian formuowanych w 2011 r. nastpi wzrost negatywnych ocen tych zmian o ponad 3 p.p. Najbardziej
pesymistycznie oceniaj zmiany gospodarstwa domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde (prawie 38 proc.
gospodarstw w tej grupie wystawio negatywne oceny zachodzcym zmianom). Wrd grup gospodarstw
wyrnionych ze wzgldu na typ najgorzej oceniaj zmiany w zakresie zaspokojenia potrzeb zwizanych z
wypoczynkiem gospodarstwa maestw wielodzietnych i rodzin niepenych (odpowiednio prawie 37 i prawie 32
proc. ocen negatywnych). W grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi negatywne oceny zmian wystpoway
znacznie czciej ni w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych (odpowiednio w prawie 40 proc. i w ponad
23 proc. gospodarstw z tych grup). Negatywne oceny zmian zachodzcych w poziomie zaspokojenia potrzeb w
omawianym obszarze najczciej formuoway gospodarstwa zamieszkujce najwiksze miasta z ponad 500 tys.
mieszkacw (prawie 33 proc. gospodarstw). Najwikszy odsetek gospodarstw pesymistycznie oceniajcych zmiany
w poziomie zaspokojenia potrzeb zwizanych z wypoczynkiem wystpuje w wojewdztwach dolnolskim (okoo 32
proc. gospodarstw) i warmisko-mazurskim (prawie 32 proc. gospodarstw).

Wykres 4.6.5. Brak potrzeb gospodarstw domowych z korzystania z wybranych form wypoczynku w latach 2009-
2013 w prbie panelowej
73,92
30,90
62,71
75,60
28,84
66,66
78,49
32,30
68,90
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
wyjazdy grupowe dzieci wyjazdy dorosych wyjazdy rodzinne
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

d
o
m
o
w
y
c
h

Formy wypocznyku
2009
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 109
4.7. Opieka zdrowotna
Janusz Czapiski, Tomasz Panek
4.7.1. Korzystanie z opieki zdrowotnej
Wedug deklaracji gospodarstw domowych w 2013 r. ponad 92 proc. z nich w cigu ostatniego roku korzystao z
placwek suby zdrowia opacanych przez NFZ, ale te ponad poowa korzystaa z usug placwek, w ktrych trzeba
paci z wasnej kieszeni, i 7 proc. z placwek opacanych przez pracodawc, ktry wykupi abonament lub
ubezpieczenie. W porwnaniu z poprzednimi latami wzrs znaczco odsetek gospodarstw korzystajcych z usug
medycznych opacanych ze wszystkich trzech rde (tabela 4.7.1)
Tabela 4.7.1. Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z placwek opieki zdrowotnej wedug rda
finansowania usug
Rok badania rodki publiczne rodki prywatne Abonamenty
2000 86,4 38,6 4,9
2003 89,6 35,6 4,5
2005 91,2 37,4 4,3
2007 92,4 44,0 5,0
2009 92,0 49,0 5,1
2011 91,3 49,2 6,5
2013 92,4 50,6 7,0
W latach 2009-2013
39
nieznacznie, w granicach bdu pomiaru, wzrs odsetek gospodarstw domowych
korzystajcych z usug placwek opacanych przez pracodawc, ktry wykupi abonament (o 1 p.p. wykres 4.7.1). W
ostatnich dwch latach czsto korzystania przez gospodarstwa domowe z okrelonych typw palcwek suby
zdrowia nie ulega znaczcym zmianom.
Wykres 4.7.1. Zakres korzystania przez gospodarstwa domowe z usug placwek suby zdrowia w latach 2009-2013
w prbie panelowej
Relatywnie najczciej w cigu ostatniego roku z placwek suby zdrowia, w ktrych naleao paci z wasnej
kieszeni korzystay gospodarstwa domowe najzamoniejsze, tj. pracujcych na wasny rachunek (ponadto 70 proc.
gospodarstw z tej grupy), maestw z 1 lub 2 dzieci (ponad 60 proc. gospodarstw z tych grup) oraz zamieszkujcych
najwiksze miasta (prawie 60 proc.). Gospodarstwa domowe bez bezrobotnych znaczco czciej korzystaj z
placwek suby zdrowia, w ktrych trzeba paci z wasnej kieszeni ni czyniy to gospodarstw domowe z
bezrobotnymi (odpowiednio ponad 52 proc. i niecae 42 proc. gospodarstw domowych z tych grup). Znacznie czciej
z placwek suby zdrowia, w ktrych naleao paci z wasnej kieszeni, korzystaj gospodarstwa miejskie ni
wiejskie (prawie 60 proc. gospodarstw zamieszkujcych najwiksze miasta i tylko 45 proc. gospodarstw
zamieszkujcych wie). Wyraniej najrzadziej z tego typu usug korzystay gospodarstwa zamieszkujce
wojewdztwo warmisko-mazurskie (tylko niecae 27 proc. gospodarstw z tego wojewdztwa). W ostatnich 2 latach
obserwujemy wzrost odsetka gospodarstw korzystajcych z usug placwek suby zdrowia, w ktrych trzeba paci
39
Zmiany w zakresie opieki zdrowotnej w latach 2009-2013 dotycz prby panelowej z tych lat, czyli tych gospodarstw domowych, ktre zostay
zbadane zarwno w 2009 r. jak i w 2011 r. oraz 2013 r.
93,35
48,90
4,98
92,49
48,89
5,57
93,29
48,42
5,75
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
opacane przez NFZ opacane z wasnej kieszeni opacane przez pracodawc, ktry
wykupi abonament
P
r
o
c
.

g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w

Typy placwek suby zdrowia
2009
2011
2013
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J., Panek, T. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Opieka zdrowotna. Diagnoza Spo-
eczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 109-118 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.103
Diagnoza Spoeczna 2013 110

z wasnej kieszeni, przede wszystkim w grupach gospodarstw domowych rencistw (o niecae 2 p.p.), maestw bez
dzieci (o prawie 2 p.p.) oraz zamieszkujcych najmniejsze miasta (o ponad 2 p.p.).
Tabela 4.7.2. Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z usug rnych placwek ochrony zdrowia w cigu
ostatniego roku
Grupa spoeczno-demograficzna
Opacanych przez NFZ
Opacanych z wasnej
kieszeni
Opacanych przez
pracodawc (abonament)
2013 2011 2013 2011 2013 2011
Grupa spoeczno-ekonomiczna
Pracownicy 92,3 90,6 57,9 55,5 12,2 11,1
Rolnicy 90,8 90,0 49,0 48,7 - -
Pracujcy na wasny rachunek 90,0 88,5 70,2 71,0 6,4 5,9
Emeryci 94,9 93,8 42,7 41,9 1,1 1,4
Rencici 96,1 94,4 29,4 28,3 - -
Utrzymujcy si z niezarobkowych rde 78,1 82,5 26,7 29,4 - -
Typ gospodarstwa domowego
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci

92,5

92,5

55,2

52,2

6,7

6,4
Maestwa z 1 dzieckiem 95,1 93,5 60,3 60,5 10,8 9,5
Maestwa z 2 dzieci 95,0 93,7 61,6 59,6 11,4 9,6
Maestwa z 3 i wicej dzieci 97,5 95,3 50,4 51,5 6,1 6,3
Rodziny niepene 94,0 91,7 42,4 41,4 5,3 4,8
Wielorodzinne 98,1 95,3 58,1 53,7 6,4 5,9
Nierodzinne:
Jednoosobowe

85,4

84,9

36,3

34,1

3,9

3,5
Wieloosobowe 87,8 89,3 40,9 40,4 1,9 1,0
Klasa miejscowoci zamieszkania
Miasta powyej 500 tys. 87,3 89,8 59,6 60,3 17,8 17,3
Miasta 200-500 tys. 93,7 90,7 55,4 55,4 9,9 9,3
Miasta 100-200 tys. 93,6 92,2 50,3 46,6 8,8 7,1
Miasta 20-100 tys. 94,1 92,1 51,6 49,3 4,4 4,5
Miasta poniej 20 tys. 93,5 91,1 48,8 44,2 4,3 4,2
Wie 92,7 91,5 45,3 44,7 3,5 2,7
Wojewdztwa
Dolnolskie 93,3 91,6 61,1 53,0 7,5 8,0
Kujawsko-pomorskie 93,8 90,9 45,6 43,3 4,0 2,8
Lubelskie 94,9 92,9 48,7 48,4 8,0 5,2
Lubuskie 95,6 94,2 54,8 56,4 4,2 5,8
dzkie 94,7 92,7 46,0 50,2 3,3 2,9
Maopolskie 92,4 92,5 56,6 54,4 6,3 6,3
Mazowieckie 88,3 88,5 53,5 52,6 16,0 13,5
Opolskie 94,1 88,9 43,9 39,7 6,9 2,8
Podkarpackie 95,7 95,1 51,8 56,9 2,7 2,6
Podlaskie 93,5 93,3 45,3 49,5 3,4 2,7
Pomorskie 94,1 91,3 60,2 52,2 10,5 9,9
lskie 93,7 91,6 50,3 46,4 5,8 5,7
witokrzyskie 91,6 88,9 49,6 47,1 4,3 3,1
Warmisko-mazurskie 90,2 89,6 26,9 27,0 2,5 1,9
Wielkopolskie 91,9 91,8 52,5 50,2 4,6 6,7
Zachodniopomorskie 87,2 89,8 36,7 42,8 4,6 5,0
Dochd na osob
Dolny kwartyl 92,2 91,8 33,0 29,7 2,1 1,3
rodkowe 50 proc. 94,8 94,0 50,3 48,9 5,2 4,6
Grny kwartyl 89,6 89,1 68,3 68,1 14,5 14,5
- oznacza zbyt ma liczb przypadkw.

W szpitalu z powodw innych ni cia w minionym roku przebywa ktry z czonkw gospodarstwa domowego
w prawie 23 proc. gospodarstw. Czsto przebywania przez czonkw gospodarstw domowych w szpitalu nie jest
znaczco zrnicowana wedug wyodrbnionych grup gospodarstw domowych i nie ulega wikszym zmianom w
dwch minionych latach (tabela 4.7.3).
Diagnoza Spoeczna 2013 111

Tabela 4.7.3. Odsetek gospodarstw domowych, ktrych czonek przebywa w ostatnim roku w szpitalu
Grupa 2013 2011
Grupa spoeczno-ekonomiczna
Pracownicy 20,7 22,5
Rolnicy 21,7 25,9
Pracujcy na wasny rachunek 18,2 23,3
Emeryci 27,8 27,6
Rencici 27,9 31,1
Utrzymujcy si z niezarobkowych rde 16,0 22,0
Typ gospodarstwa domowego
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci

25,4

28,6
Maestwa z 1 dzieckiem 22,0 24,5
Maestwa z 2 dzieci 23,5 24,8
Maestwa z 3 i wicej dzieci 26,8 28,7
Rodziny niepene 20,4 28,6
Wielorodzinne 33,1 24,5
Nierodzinne:
Jednoosobowe

17,8

24,8
Wieloosobowe 21,3 28,7
Klasa miejscowoci zamieszkania
Miasta powyej 500 tys. 23,8 23,7
Miasta 200-500 tys. 20,2 23,9
Miasta 100-200 tys. 22,1 24,6
Miasta 20-100 tys. 25,4 24,9
Miasta poniej 20 tys. 23,0 26,5
Wie 21,9 24,8
Wojewdztwa
Dolnolskie 24,1 29,1
Kujawsko-pomorskie 22,3 26,7
Lubelskie 24,0 26,7
Lubuskie 21,7 25,2
dzkie 27,3 28,1
Maopolskie 21,0 22,8
Mazowieckie 25,0 23,4
Opolskie 21,8 25,5
Podkarpackie 27,4 26,1
Podlaskie 20,9 29,0
Pomorskie 21,1 19,7
lskie 20,8 23,7
witokrzyskie 27,6 28,5
Warmisko-mazurskie 18,8 18,0
Wielkopolskie 21,2 26,0
Zachodniopomorskie 19,4 20,3
Ogem 22,9 24,8
4.7.2. Rezygnacje z opieki zdrowotnej
Najwiksza grupa gospodarstw domowych zmuszona bya z powodu braku rodkw zrezygnowa z lekw, leczenia
zbw i usug lekarza (wykres 4.7.3). W stosunku do potrzebujcych najczciej dochodzio do rezygnacji z powodu
braku pienidzy z wyjazdu do sanatorium (w prawie 29 proc. gospodarstw), z uzyskania protez zbowych (w ponad
24 proc. gospodarstw) oraz z leczenia zbw (w ponad 22 proc. gospodarstw). W ostatnich czterech latach (wykres
4.7.2) odsetek gospodarstw domowych zmuszonych do takich rezygnacji nie wzrs znaczco dla adnej z usug
ochrony zdrowia. Nastpi natomiast znaczcy spadek tego typu rezygnacji w przypadku zakupu lekw, wyjazdu do
sanatorium oraz uzyskania protez zbowych (odpowiednio o ponad 4, o prawie 4 i o ponad 3 p.p.).
Najczciej z zakupu lekw oraz usug ochrony zdrowia musiay rezygnowa z przyczyn finansowych w cigu
ostatniego roku gospodarstwa domowe utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw (odpowiednio 12 proc.
i prawie 5 proc. w przypadku leczenia szpitalnego, ponad 51 i 41 proc. w przypadku uzyskania protez zbowych oraz
53 proc. i prawie 45 proc. w przypadku leczenia zbw) (tabela 4.7.4).
W gospodarstwach domowych z bezrobotnymi czsto takich rezygnacji bya znaczco wysza ni wrd
gospodarstw domowych bez bezrobotnych, przy czym najwiksze rnice obserwujemy w przypadku rezygnacji z
leczenia zbw (odpowiednio prawie 39 proc. i ponad 19 proc. gospodarstw z tych grup musiao z niego zrezygnowa)
oraz z uzyskania protez zbowych (odpowiednio ponad 40 proc. i ponad 21 proc. gospodarstw z tych grup zgosio
konieczno takich rezygnacji). Wrd typw gospodarstw domowych konieczno rezygnacji z przyczyn
finansowych z zakupu lekw oraz usug ochrony zdrowia najczciej zgaszay gospodarstwa domowe rodzin
niepenych i rodzi wielodzietnych (odpowiednio od prawie 4 i 3 proc. w przypadku leczenia szpitalnego, prawie 25 i
Diagnoza Spoeczna 2013 112

prawie 25 proc. w przypadku realizacji recept lub wykupienia zalecanych lekw do 33 i ponad 31 proc. w przypadku
leczenia zbw).


Wykres 4.7.2. Procent gospodarstw domowych, ktre zrezygnoway z korzystania z wybranych rodzajw wiadcze
zdrowotnych z powodu trudnoci finansowych w latach 2007-2013
Gospodarstwa domowe wiejskie znacznie czciej byy zmuszone do omawianych rezygnacji ni gospodarstwa
domowe miejskie. Najwysze odsetki gospodarstw domowych zmuszanych do powyszych rezygnacji zamieszkiway
wojewdztwo warmisko-mazurskie.
W ostatnich czterech latach (wykres 4.7.3) odsetek gospodarstw domowych zmuszonych do takich rezygnacji nie
wzrs znaczco dla adnej z usug ochrony zdrowia. Nastpi natomiast znaczcy spadek tego typu rezygnacji w
przypadku zakupu lekw, wyjazdu do sanatorium oraz uzyskania protez zbowych (odpowiednio o ponad 4, o prawie
4 i o ponad 3 p.p.). W latach 2011-2013 odsetek gospodarstw domowych zmuszonych do rezygnacji z przyczyn
finansowych spad znaczco. W przypadku wyjazdw do sanatorium oraz realizacji recept i wykupienia lekw spadek
ten wynis odpowiednio o prawie 3 oraz o prawie 2 p.p. W tym samym okresie nie nastpi natomiast wzrost
odsetkw gospodarstw domowych, ktre z przyczyn finansowych musiay zrezygnowa z pozostaych usug ochrony
zdrowia. Silny wzrost tych rezygnacji obserwujemy w przypadku uzyskania protez zbowych jednak w grupach
25,1
17,9
16,9
21,5
17,1
16,2
9,4
6,5
5,7
13,7
13,8
13,5
8,3
7,5
7,2
7,7
6,8
7
9,1
6,3
5,7
1
0,8
0,7
65,4
75
75,9
50,4
56,6
55,7
21,4
19
17,7
69,9
69,8
70,2
55,8
58,3
57,8
27,4
25,8
25,9
17
14,3
14
33,5
29,8
28,1
9,5
7,1
7,2
28,1
26,3
28
69,2
74,5
76,6
16,4
16,3
16,3
36
34,3
34,9
64,9
67,4
67,1
74
79,4
80,2
65,5
69,3
71,3
2007
2011
2013
2007
2011
2013
2007
2011
2013
2007
2011
2013
2007
2011
2013
2007
2011
2013
2007
2011
2013
2007
2011
2013
z

z
a
k
u
p
u

l
e
k

w
z

l
e
c
z
e
n
i
a
z

w
z

w
y
k
o
n
a
n
i
a
p
r
o
t
e
z
z

u
s

u
g

l
e
k
a
r
z
a
z

b
a
d
a

m
e
d
y
c
z
n
y
c
h
z

r
e
h
a
b
i
l
i
t
a
c
j
i
z

s
a
n
a
t
o
r
i
u
m
z
e

s
z
p
i
t
a
l
a
TAK
NIE
Brak potrzeby
Diagnoza Spoeczna 2013 113

gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde, pracownikw i rolnikw (odpowiednio o prawie
8 i o po prawie 6 p.p.), gospodarstw maestw z 1 dzieckiem i maestw wielodzietnych (odpowiednio o prawie 9 i
o okoo 7 p.p.) oraz zamieszkujcych najmniejsze i najwiksze miasta (odpowiednio o ponad 8 i o prawie 6 p.p.).
Zwraca take uwag znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde,
ktre z powodu braku pienidzy musiay zrezygnowa z leczenia szpitalnego.
Tabela 4.7.4. Odsetek gospodarstw domowych, ktre zrezygnoway z powodw finansowych z korzystania
z wybranych wiadcze zdrowotnych, mimo e ich potrzeboway
Grupa
Procent gospodarstw domowych, ktre zrezygnoway z:
zakupu
lekw
leczenia
zbw
protez
usug
lekarza
bada
rehabili-
tacji
sanato-
rium
szpitala
Grupa spoeczno-ekonomiczna
Pracownicy 13,3 20,6 21,9 13,7 9,1 19,0 22,9 1,5
Rolnicy 13,7 21,8 23,4 13,2 9,1 20,0 33,3 1,8
Pracujcy na wasny rachunek 5,3 10,7 14,1 5,9 3,0 6,5 11,4 2,2
Emeryci 21,0 20,5 21,4 17,2 11,8 20,8 30,1 2,0
Rencici 39,8 44,8 41,1 31,5 20,7 35,2 45,7 4,5
Utrzymujcy si z niezarobkowych rde 45,1 53,4 51,6 34,3 31,9 34,0 44,6 11,9
Typ gospodarstwa domowego
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci

14,3

18,6

20,6

13,7

9,1

16,7

25,4

2,2
Maestwa z 1 dzieckiem 12,1 16,9 22,7 11,7 8,0 15,7 22,8 1,3
Maestwa z 2 dzieci 11,4 19,3 23,9 10,2 6,9 14,6 22,4 1,4
Maestwa z 3 i wicej dzieci 24,7 31,2 29,6 21,8 15,1 28,6 36,7 3,2
Rodziny niepene 24,5 33,3 32,8 22,4 16,9 29,8 38,3 3,7
Wielorodzinne 16,7 23,2 22,3 17,9 10,6 21,8 28,3 1,4
Nierodzinne:
Jednoosobowe

26,0

24,1

23,8

20,7

14,6

26,7

33,2

3,3
Wieloosobowe 15,2 18,5 30,0 15,6 14,3 36,4 27,6 0,0
Klasa miejscowoci zamieszkania
Miasta powyej 500 tys. 17,0 20,7 19,1 13,8 10,9 17,2 21,0 1,0
Miasta 200-500 tys. 15,3 19,4 20,3 13,9 9,9 22,5 21,9 4,5
Miasta 100-200 tys. 16,3 20,1 22,4 14,4 9,2 18,6 29,4 1,6
Miasta 20-100 tys. 18,5 21,4 23,1 16,3 11,9 22,2 30,3 2,7
Miasta poniej 20 tys. 16,8 21,3 22,5 14,8 9,9 21,4 29,9 3,0
Wie 20,5 26,4 29,6 18,7 12,2 22,9 35,7 1,9
Wojewdztwa
Dolnolskie 20,6 29,4 32,4 22,0 17,6 31,2 27,4 5,1
Kujawsko-pomorskie 20,0 23,4 20,4 18,4 14,4 23,6 22,7 2,5
Lubelskie 18,2 24,6 30,1 16,7 11,4 18,1 35,6 1,0
Lubuskie 21,1 25,5 28,2 18,6 10,3 21,7 45,7 2,7
dzkie 24,8 23,8 24,5 18,5 11,8 17,4 30,4 1,5
Maopolskie 18,4 19,5 15,8 15,3 10,7 23,6 23,5 1,7
Mazowieckie 18,0 22,9 27,6 14,6 10,0 16,8 25,4 1,0
Opolskie 12,5 11,9 6,8 11,6 3,7 16,5 11,3 0,0
Podkarpackie 15,9 25,0 27,4 15,1 10,0 16,6 27,7 2,9
Podlaskie 13,7 18,2 22,0 12,7 12,8 18,8 32,6 1,0
Pomorskie 17,3 21,0 22,8 17,8 8,7 21,5 31,8 3,3
lskie 17,3 19,0 19,4 12,6 9,4 20,9 26,2 2,0
witokrzyskie 19,2 24,0 28,1 17,9 14,6 21,5 33,9 5,2
Warmisko-mazurskie 20,4 35,2 40,0 20,1 12,3 24,0 60,0 6,8
Wielkopolskie 15,9 18,4 19,7 16,0 11,4 21,3 35,1 1,8
Zachodniopomorskie 14,5 21,4 26,3 12,1 7,2 23,0 29,9 1,4
Dochd ekwiwalentny gospodarstwa
Dolny kwartyl 40,1 48,3 46,8 33,5 25,1 34,8 48,3 5,0
2 kwartyl 20,7 26,2 25,3 19,8 12,3 25,1 36,0 2,2
3 kwartyl 10,4 14,4 15,9 10,0 7,2 17,4 22,5 1,5
Grny kwartyl 4,2 7,3 7,9 4,1 3,8 8,3 9,7 1,3
Ogem 18,2 22,6 24,2 16,1 11,1 21,3 29,1 2,4


Diagnoza Spoeczna 2013 114


Wykres 4.7.3. Trudnoci finansowe gospodarstw domowych w zakupie lekw oraz usug ochrony zdrowia w latach
2009-2013 r. w prbie panelowej
4.7.3. Wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na wiadczenia medyczne
Wczeniej stwierdzilimy, e ju niemal poowa gospodarstw ponosi jakie wydatki na usugi zdrowotne z wasnej
kieszeni. Spjrzmy teraz, na co i w jakiej wysokoci szy te pienidze w okresie jednego tylko kwartau
poprzedzajcego badanie (tabela 4.7.5).
Tabela 4.7.5. Procent gospodarstw domowych ponoszcych w okresie jednego kwartau wydatki na ochron
zdrowia i przecitna wysoko tych wydatkw w latach 2009-2013 w caych prbach

Leki i artykuy
farmaceutyczne
Kupowanie usug w
zakresie
ambulatoryjnej
opieki zdrowotnej
Opaty nieformalne,
tzw. dowody
wdzicznoci
(apwki)
Prezenty jako
dowody szczerej
wdzicznoci
Opaty w szpitalu
publicznym
2013 2011 2009 2013 2011 2009 2013 2011 2009 2013 2011 2009 2013 2011 2009
Procent gospodarstw
ponoszcych wydatki
danego rodzaju
91 87 89 39 39 35 1,4 1,7 1,3 1,9 1,6 1,9 1,8 2,1 1,6
Przecitna wysoko
wydatkw w z
412 366 378 596 555 526 273 309 310 128 142 136 261 290 198

W ostatnich dwch latach realnie znaczco wzrosy tylko wydatki gospodarstw domowych na leki i artykuy
farmaceutyczne (o 7,6 proc.) oraz usugi ambulatoryjne (o 4 proc.). Jednoczenie opaty w szpitalu publicznym spady
realnie a o 3,6 proc. (wykres 4.7.4).


Wykres 4.7.4. Wydatki gospodarstw domowych zwizanych z ochron zdrowia w ostatnich trzech miesicach w
2011 i 2013 r. w prbie panelowej
22,84
25,44
29,31
16,11
12,27
22,62
33,24
1,58
20,04
24,16
25,05
17,65
11,67
21,07
32,42
3,06
18,54
23,12
26,01
16,52
11,13
21,48
29,64
2,31
0 10 20 30 40
realizacja recept lub wykupienie lekw
leczenie zbw
uzyskanie protez zbowych
wizyty u lekarza
badania medyczne
zabiegi rehabilitacyjne
wyjazd do sanatorium
leczenie szpitalne
Proc. gospodarstw domowych potrzebujcych zakupi leki oraz usugi ochrony
zdrowia i zmuszonych do rezygnacji z zakupu z przyczyn finansowych
R
o
d
z
a
j
e

r
e
z
y
g
n
a
c
j
i
2013
2011
2009
533
307
128
276
373
582
287
119
250
423
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
leczenie oraz rne badania w przychodniach i
gabinetach, w ktrych oficjalnie pacono za usugi
opaty nieformalne
prezenty jako dowd szczerej wdzicznoci za
uzyskan ju opiek
opaty w szpitalu publicznym
leki i inne artykuy farmaceutyczne
Przecitne wydatki gospodarstw domowych
2013
2011
Diagnoza Spoeczna 2013 115

Przecitnie najwicej kosztoway gospodarstwa ponoszce dany rodzaj wydatkw leczenie i badania
ambulatoryjne (596 z), w dalszej kolejnoci by zakup lekw i innych artykuw farmaceutycznych (412 z); tzw.
dowody wdzicznoci, czyli apwki, dziki ktrym prbowano pozyska lepsz czy szybsz (np. wiksze
zainteresowanie problemami pacjenta, wicej troski o jego zdrowie, wybr lekarza operujcego lub opiekujcego si
pacjentem w szpitalu, przyspieszenie usugi itp.) to rednio 273 z. Przecitna opata w szpitalu publicznym wyniosa
261 z, a wysoko szczerego dowodu wdzicznoci wrczanego za ju uzyskan opiek wyniosa rednio 128 z.
Tabela 4.7.6. Obcienie gospodarstw domowych wydatkami na leczenie i badania oraz na leki i inne artykuy
farmaceutyczne wedug grupy spoeczno-ekonomicznej, typu gospodarstwa, klasy miejscowoci zamieszkania,
wojewdztwa i dochodu w z w caych prbach w 2011 i 2013 r. w grupie gospodarstw ponoszcych poszczeglne
kategorie kosztw (dane za 3 miesice)
Grupa
Wysoko wydatkw (w z) ponoszonych na:
leczenie i rne badania
leki i inne artykuy farmaceutyczne
zwizane z chorob
2013 2011 2013 2011
Grupa spoeczno-ekonomiczna
Pracownicy 620 580 374 330
Rolnicy 629 448 430 388
Pracujcy na wasny rachunek 622 827 427 376
Emeryci 537 466 477 433
Rencici 428 391 429 369
Utrzymujcy si z niezarobkowych rde 498 461 297 261
Typ gospodarstwa domowego
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci
628 566 474 440
Maestwa z 1 dzieckiem 624 566 408 370
Maestwa z 2 dzieci 657 614 402 344
Maestwa z 3 i wicej dzieci 657 597 379 360
Rodziny niepene 628 536 474 317
Wielorodzinne 624 602 408 461
Nierodzinne:
Jednoosobowe
657 432 402 318
Wieloosobowe 657 399 379 278
Klasa miejscowoci zamieszkania
Miasta powyej 500 tys. 699 775 445 408
Miasta 200-500 tys. 496 525 391 343
Miasta 100-200 tys. 601 517 386 335
Miasta 20-100 tys. 595 475 409 361
Miasta poniej 20 tys. 633 593 399 361
Wie 560 492 416 367
Wojewdztwa
Dolnolskie 662 603 428 395
Kujawsko-pomorskie 600 583 383 350
Lubelskie 466 468 373 354
Lubuskie 554 604 433 343
dzkie 438 405 392 365
Maopolskie 519 555 418 395
Mazowieckie 801 782 467 385
Opolskie 602 605 514 371
Podkarpackie 581 472 446 370
Podlaskie 540 451 366 351
Pomorskie 738 524 449 333
lskie 496 508 376 352
witokrzyskie 523 484 346 340
Warmisko-mazurskie 312 266 269 280
Wielkopolskie 625 580 443 419
Zachodniopomorskie 587 524 389 314
Dochd ekwiwalentny gospodarstwa
1 kwartyl 405 406 350 324
2 kwartyl 495 463 415 410
3 kwartyl 606 502 428 377
4 kwartyl 715 718 449 387

Najwiksze wydatki na leczenie i badania w cigu trzech miesicy poprzedzajcych ostatnie badanie ponosiy
gospodarstwa domowe rolnikw, pracujcych na wasny rachunek i pracownikw (odpowiednio przecitnie 629, 622
i 620 z na gospodarstwo ponoszce takie wydatki), maestw z 2 i wiksz liczb dzieci (przecitnie 657 z) oraz w
najwikszych i najmniejszych miastach (przecitnie odpowiednio 699 i 633 z) i w wojewdztwie mazowieckim
Diagnoza Spoeczna 2013 116

(przecitnie 801 z) (tabela 4.7.6). W grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych tego rodzaju wydatki byy
znacznie wysze ni w gospodarstwach domowych z bezrobotnymi. Najwicej na leczenie i badania ambulatoryjne
wydaway gospodarstwa najzamoniejsze. W przekroju wojewdzkim wyrniaj si mazowieckie (wydatek
najwikszy 801 z.) i warmisko-mazurskie (wydatek najmniejszy 312 z).
W ostatnich dwch latach wydatki na leczenie i badania wzrosy znaczco w grupach gospodarstw domowych
rolnikw, emerytw i rodzin niepenych, a spady w gospodarstwach pracujcych na wasny rachunek.
Na leki i inne artykuy farmaceutyczne relatywnie najwicej wydaway wrd gospodarstw domowych
ponoszcych takie wydatki gospodarstwa domowe emerytw (przecitnie 477 z), czyli gospodarstwa domowe z
osobami starszymi. W przypadku typw gospodarstw domowych najwicej na powysze artykuy wydaway rodziny
niepene (przecitnie 474 z). Gospodarstwa domowe wydajce najwicej na leki i inne artykuy farmaceutyczne
zamieszkiway najwiksze miasta o liczbie mieszkacw powyej 500 tys. a najmniej redniej wielkoci miasta o
liczbie mieszkacw 100-200 tys. (odpowiednio 445 z i 386 z).
4.7.4. Gotowo wykupienia dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego
W ostatnich dwch edycjach Diagnozy spytalimy przedstawicieli gospodarstw domowych o gotowo wykupienia
dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego, gdyby gwarantowao ono popraw dostpu do usug medycznych i ich
jako. Dalimy do wyboru dwa warianty takiego ubezpieczenia: do 100 z i powyej 100 z miesicznie. W obu
edycjach zainteresowanie dodatkowym ubezpieczeniem zdrowotnym jest niewielkie i jeszcze spadajce (wykres
4.7.5). W tym roku gospodarstw domowych odrzuca moliwo wykupienia takiego ubezpieczenia, a niecae 3
proc. gotowe jest zapaci wicej ni 100 z miesicznie. Spadek zainteresowania dodatkowym ubezpieczeniem jest
o tyle dziwny, e znacznie w tym okresie wzrosy realnie wydatki gospodarstw domowych na usugi w zakresie
ambulatoryjnej opieki zdrowotnej. Aczkolwiek zamono ma wpyw na deklarowane zainteresowanie dodatkowym
ubezpieczeniem, nawet w grupie 1/5 najbogatszych gospodarstw poowa mwi nie, a zaledwie 11 proc. gotowe jest
wyoy wicej ni 100 z (wykres 4.7.6). Rwnie wyksztacenie rnicuje zainteresowanie dodatkowym
ubezpieczeniem, ale i w tym przypadku gospodarstwa osb z wyszym wyksztaceniem w ponad poowie odrzucaj
tak moliwo (4.7.7). Inne czynniki, takie jak grupa spoeczno ekonomiczna, typ gospodarstwa domowego i klasa
miejscowoci zamieszkania maj znikomy wpyw na gotowo wykupienia dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego
(wykresy 4.7.8 - 4.7.10)

Wykres 4.7.5. Procent gospodarstw domowych niezainteresowanych i zainteresowanych wykupieniem dodatkowego
ubezpieczenia zdrowotnego w wysokoci do 100 i powyej 100 z miesicznie w 2011 i 2013 r. w prbie panelowej

Wykres 4.7.6. Procent gospodarstw domowych niezainteresowanych i zainteresowanych wykupieniem dodatkowego
ubezpieczenia zdrowotnego w wysokoci do 100 i powyej 100 z miesicznie w 2013 r. ze wzgldu na poziom
dochodu ekwiwalentnego
67,8
28,2
4,1
74,2
23
2,9
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Nie
Do 100 z
Powyej 100 z
Proc.
2013
2011
88
81,9
77,5
64,6
49,5
11,2
17,1
21,4
32,3
39,3
0,9
1,1
1,1
3,1
11,2
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
1 kwintyl
2 kwintyl
3 kwintyl
4 kwintyl
5 kwintyl
Proc.
Powyej 100 z
Do 100 z
Nie
Diagnoza Spoeczna 2013 117


Wykres 4.7.7. Procent gospodarstw domowych niezainteresowanych i zainteresowanych wykupieniem dodatkowego
ubezpieczenia zdrowotnego w wysokoci do 100 i powyej 100 z miesicznie w 2013 r. ze wzgldu na poziom
wyksztacenia gowy gospodarstwa domowego (osoby udzielajcej odpowiedzi)

Wykres 4.7.8. Procent gospodarstw domowych niezainteresowanych i zainteresowanych wykupieniem dodatkowego
ubezpieczenia zdrowotnego w wysokoci do 100 i powyej 100 z miesicznie w 2013 r. ze wzgldu na grup
spoeczno-ekonomiczn

Wykres 4.7.9. Procent gospodarstw domowych niezainteresowanych i zainteresowanych wykupieniem dodatkowego
ubezpieczenia zdrowotnego w wysokoci do 100 i powyej 100 z miesicznie w 2013 r. ze wzgldu na typ
gospodarstwa
90,4
81
70,5
53,1
8,8
17,5
26,6
38,5
0,8
1,5
3
8,4
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Podstawowe
Zasadnicze
zawodowe
rednie
Wysze i
pomaturalne
Proc.
Powyej 100 z
Do 100 z
Nie
63,6
81,4
54,1
81,5
87,2
88,8
31,9
18,1
35,3
16,1
12,3
9,6
4,5
0,5
10,6
2,4
0,5
1,6
0 20 40 60 80 100
Pracownikw
Rolnikw
Przedsibiorcw
Emerytw
Rencistw
yjcych z zasikw
Proc.
Powyej 100 z
Do 100 z
Nie
70
63
63,8
72,3
57,6
60,1
77,8
75,6
79,4
82,8
25,2
32,9
31,6
25,6
36,9
34,5
19,6
22,9
17
17,2
4,8
4,1
4,6
2,1
5,5
5,4
2,6
1,5
3,5
0
0 20 40 60 80 100
Maestwa bez dzieci
Maestwa z 1 dzieckiem
Maestwa z 2 dzieci
Maestwa z 3+ dzieci
Konkubinat bez dzieci
Konkubinat z dziemi
Rodziny niepene
Wielorodzinne
Nierodzinne jednoosobowe
Nierodzinne wieloosobowe
Proc.
Powyej 100 z
Do 100 z
Nie
Diagnoza Spoeczna 2013 118


Wykres 4.7.10. Procent gospodarstw domowych niezainteresowanych i zainteresowanych wykupieniem
dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego w wysokoci do 100 i powyej 100 z miesicznie w 2013 r. ze wzgldu na
klas miejscowoci zamieszkania
4.7.5. Ocena zmian w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych
Mimo niesabncego narzekania na system ochrony zdrowia do 2009 r. spada systematycznie odsetek negatywnych
retrospektywnych ocen zmiany w stopniu zaspokojenia potrzeb zdrowotnych z 41 w 2000 r do 25, ale w ostatnich
czterech latach nastpi niewielki co prawda ale wzrost ocen negatywnych (tabela 4.7.7). Nie ronie natomiast
niezwykle niski odsetek ocen pozytywnych.
Negatywnych ocen zmian z zaspokojeniu potrzeb zdrowotnych w porwnaniu do sytuacji w 2011 r. byo znacznie
wicej w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi ni w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych
(odpowiednio ponad 36 proc. i ponad 26 proc. gospodarstw domowych dao oceny negatywne zmian). Najczciej
oceny negatywne tych zmian byy formuowane, w przypadku wyrnionych typw gospodarstw domowych, w
grupach gospodarstw rodzin niepenych i nierodzinnych wieloosobowych (w ponad 35 proc. i prawie 30 proc.
gospodarstw z tych grup). Gospodarstwa domowe najczciej oceniajce negatywnie zmiany w poziomie
zaspokojenia ich potrzeb zdrowotnych zamieszkiway w najwikszych miastach o liczbie mieszkacw i maych
miastach o liczbie mieszkacw 20-100 tys. (ponad 29 proc. gospodarstw z tych grup) oraz wojewdztwa dzkie,
warmisko-mazurskie i dolnolskie (odpowiednio prawie 35 proc. i po ponad 33 proc. gospodarstw z tych
wojewdztw).
Tabela 4.7.7. Ocena zmiany zaspokojenia potrzeb zdrowotnych w okresie minionych latach (od ostatniego pomiaru)
w kolejnych rundach badania (w proc.)
Zaspokajanie potrzeb
zdrowotnych
2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Pogorszyo si 41 38 38 27 25 26 28
Poprawio si 3 4 3 4 3 2 2
Nie zmienio si 57 58 59 69 72 72 70

57
65,9
69,2
73,6
71,7
79,4
34,2
30,2
27,8
23,4
25
18,6
8,8
3,9
3
3
3,3
2
0 20 40 60 80 100
Miasta 500+ tys.
Miasta 200-500 tys.
Miasta 100-200 tys.
Miasta 20-100 TYS.
Miasta <20 tys.
Wie
Proc.
Powyej 100 z
Do 100 z
Nie
Diagnoza Spoeczna 2013 119
4.8. Analiza warunkw ycia gospodarstw domowych w ukadzie wojewdzkim
Tomasz Panek
4.8.1. Porwnanie poziomu warunkw ycia gospodarstw domowych
Porwnanie poziomu warunkw ycia gospodarstw domowych w ukadzie wojewdzkim zostao przeprowadzone w
oparciu o taksonomiczn miar warunkw ycia
40
. Warunki ycia gospodarstw domowych byy przy tym
rozpatrywane przez pryzmat moliwoci finansowych zaspokojenia ich potrzeb.
Taksonomiczna miara warunkw ycia jest wielkoci syntetyczn, wypadkow oddziaywania wszystkich
zmiennych (wskanikw) opisujcych finansowe moliwoci zaspokojenie potrzeb we wszystkich wyrnionych w
badaniu obszarach warunkw ycia w ukadzie wojewdzkim.
Warunki ycia gospodarstw domowych w poszczeglnych wojewdztwach s oceniane poprzez porwnywanie
wartoci wyrnionych zmiennych dla tych wojewdztw z wartociami tych zmiennych dla hipotetycznego
wojewdztwa, czyli tzw. wojewdztwa wzorcowego.
Zmienne wykorzystywane w konstrukcji taksonomicznej miary warunkw ycia maj rny charakter, a
mianowicie:
stymulant - zmienne, ktrych wiksze wartoci wskazuj na lepsze warunki ycia gospodarstw domowych w
wojewdztwie,
destymulant - zmienne, ktrych wiksze wartoci wskazuj na gorsze warunki ycia gospodarstw domowych w
wojewdztwie.
Punktem wyjcia konstrukcji taksonomicznej miary warunkw ycia jest wyznaczenie wartoci zmiennych dla
wzorowego wojewdztwa. S to optymalne wartoci poszczeglnych zmiennych opisujcych warunki ycia
gospodarstw domowych w wojewdztwach. Dla zmiennych stymulant s to wartoci maksymalne, a dla zmiennych
destymulant minimalne zaobserwowane wrd wszystkich porwnywanych wojewdztw. Gdy analiza porwnawcza
dotyczy kilku okresw rwnoczenie, wartoci optymalne s ustalone jako wartoci najmniejsze lub najwiksze wrd
wszystkich porwnywanych wojewdztw we wszystkich analizowanych okresach. Wzorcowe wojewdztwo stanowi
tym samym pewien idealny wzorzec, z ktrym porwnywane s poszczeglne wojewdztwa. Formalnie rzecz biorc,
porwnywane wojewdztwa oraz wojewdztwo wzorcowe reprezentowane s przez punkty w przestrzeni opisujcych
je zmiennych. Wymiar tej przestrzeni (liczba osi liczbowych okrelajcych ten wymiar) jest rwny liczbie zmiennych
opisujcych warunki ycia wojewdztw.
W nastpnym kroku procedury standaryzujemy wartoci wyrnionych zmiennych. Postpowanie takie
umoliwia zarwno eliminacj jednostek miary, jak i uniknicie wikszego udziau zmiennych o wyszym poziomie
w wartoci liczbowej miary warunkw ycia.
Wartoci syntetycznych miar warunkw ycia (podobnie jak grupowych miar warunkw ycia w poszczeglnych
ich dziedzinach) otrzymujemy przez obliczenie odlegoci poszczeglnych punktw reprezentujcych wojewdztwa
od punktu reprezentujcego wzorcowe wojewdztwo. Im lepsze warunki ycia gospodarstw domowych w danym
wojewdztwie tym mniejsza jest odlego reprezentujcego go punktu od punktu reprezentujcego wzorcowe
wojewdztwo. Dziki odpowiedniej normalizacji, zarwno grupowe miary warunkw ycia dla poszczeglnych jego
dziedzin, jak i syntetyczna miara warunkw ycia przyjmuj zawsze wartoci z przedziau [0;1]. Im lepsze warunki
ycia w wojewdztwie, tym odpowiadajca mu miara warunkw ycia przyjmuje mniejsz warto (blisz zeru).
Czym gorsze warunki ycia w wojewdztwie, tym odpowiednia miara warunkw ycia ma wiksz (blisz jednoci)
warto.
Analiza porwnawcza warunkw ycia w ukadzie wojewdzkim bya rozpatrywana, jak ju wspomniano, pod
ktem finansowych moliwoci gospodarstw domowych zaspokojenia potrzeb w wybranych obszarach. Oznacza to,
e na ocen poziomu zaspokojenia niektrych potrzeb, szczeglnie w obszarach kultury i wypoczynku, moe take
wpywa brak odczuwania tych potrzeb, co z kolei powoduje brak trudnoci finansowych w tym zakresie.
Wojewdztwami o najwyszym poziomie warunkw ycia (kolumna 10 w tabeli 4.8.1) byy w 2013 r.
wojewdztwa lskie, mazowieckie, opolskie i wielkopolskie, a o najniszym -- lubelskie, dzkie, witokrzyskie i
warmisko-mazurskie.
Hierarchia wojewdztw ze wzgldu na poziom zaspokojenia potrzeb w poszczeglnych obszarach warunkw
ycia bya zrnicowana. W przypadku obszaru dochodw wyranie najlepsza sytuacja wystpowaa w
wojewdztwach mazowieckim, pomorskim i zachodnio-pomorskim, a najgorsza w wojewdztwach lubelskim,
witokrzyskim i podkarpackim.
W obszarze wyywienia najwyszym poziomem zaspokojenia potrzeb charakteryzoway si wojewdztwa
wielkopolskie, opolskie i podlaskie, a najniszym warmisko-mazurskie, dolnolskie i lubelskie.
Potrzeby w zakresie zasobnoci materialnej byy najwyej zaspokojone w wojewdztwach pomorskim i
dolnolskim, a najniej w wojewdztwach warmisko-mazurskim, dzkim i podkarpackim.
Najwyszy poziom zaspokojenia potrzeb w zakresie warunkw mieszkaniowych wystpowa w wojewdztwach
zachodniopomorskim, podkarpackim i lskim, a najniszy w wojewdztwach lubelskim i witokrzyskim.
40
Algorytm szacunku taksonomicznej miary warunkw ycia zosta przedstawiony w Aneksie 4.1. Taksonomiczna miara warunkw ycia zostaa
oparta na konstrukcji taksonomicznej miary rozwoju (por. np. Hellwig, 1968; Panek, 2013).
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Analiza warunkw ycia gospodarstw domowych w ukadzie
wojewdzkim. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 119-121 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.104
Diagnoza Spoeczna 2013 120

W obszarze ksztacenia dzieci najlepsza sytuacja wystpowaa w wojewdztwach opolskim i witokrzyskim, a
najgorsza w lubelskim i podlaskim.
Potrzeby w zakresie ochrony zdrowia na najwyszym poziomie byy zaspokojone w wojewdztwach opolskim i
lskim, a na najniszym w wojewdztwach witokrzyskim, dolnolskim i warmisko-mazurskim.
Najwyszym poziomem zaspokojenia potrzeb w zakresie uczestnictwa w kulturze charakteryzoway si
wojewdztwa opolskie, lskie i podlaskie, a najniszym wojewdztwa dolnolskie, dzkie i witokrzyskie. W
zakresie wypoczynku najwyszy poziom zaspokojenia potrzeb wystpuje w wojewdztwach opolskim i kujawsko-
pomorskim, a najniszy w wojewdztwach podkarpackim i witokrzyskim.
Tabela 4.8.1. Warunki ycia gospodarstw domowych w ukadzie wojewdzkim w 2013 r. w porzdku od najlepszych
do najgorszych wedug wielkoci w kolumnie 10.
Wojewdztwo
Obszary warunkw ycia
Dochody Wyywienie
Zasobno
materialna
Warunki
mieszkaniowe
Ksztacenie
dzieci
Ochrona
zdrowia
Uczestnictwo
w kulturze
Wypoczynek Razem
lskie 0,380 0,301 0,435 0,324 0,339 0,266 0,225 0,271 0,278
Mazowieckie 0,000 0,324 0,642 0,340 0,482 0,427 0,320 0,253 0,334
Opolskie 0,537 0,109 0,525 0,617 0,243 0,232 0,192 0,128 0,393
Wielkopolskie 0,445 0,102 0,674 0,470 0,654 0,527 0,292 0,195 0,449
Zachodniopomorskie 0,322 0,326 0,533 0,262 0,358 0,456 0,504 0,613 0,459
Maopolskie 0,347 0,276 0,602 0,369 0,643 0,356 0,481 0,566 0,501
Kujawsko-pomorskie 0,546 0,368 0,695 0,678 0,355 0,498 0,425 0,193 0,569
Pomorskie 0,325 0,344 0,301 0,335 0,698 0,570 0,709 0,606 0,571
Dolnolskie 0,401 0,542 0,316 0,401 0,626 0,723 0,741 0,225 0,590
Lubuskie 0,489 0,342 0,421 0,686 0,545 0,705 0,423 0,320 0,598
Podlaskie 0,558 0,259 0,523 0,608 0,718 0,455 0,234 0,597 0,606
Podkarpackie 0,680 0,425 0,745 0,304 0,548 0,468 0,353 0,629 0,657
Warmisko-mazurskie 0,567 0,925 0,767 0,664 0,693 0,722 0,460 0,292 0,723
witokrzyskie 0,709 0,429 0,631 0,682 0,317 0,731 0,728 0,631 0,739
dzkie 0,548 0,490 0,745 0,684 0,451 0,628 0,738 0,627 0,757
Lubelskie 0,726 0,522 0,631 0,699 0,732 0,686 0,394 0,610 0,772
4.8.2. Grupowanie wojewdztw ze wzgldu na podobiestwo struktury warunkw ycia
Zasadniczym celem grupowania wojewdztw byo utworzenie grup wojewdztw jak najbardziej jednorodnych ze
wzgldu na struktur warunkw ycia, opisywan przez zmienne stanowice oceny poziomu zaspokojenia potrzeb w
poszczeglnych obszarach warunkw ycia otrzymane w oparciu o taksonomiczn miar warunkw ycia (por. tabela
4.8.1). Grupowania wojewdztw dokonano za pomoc metody k-rednich
41
(Panek, 2009). Metoda ta maksymalizuje
zrnicowanie midzygrupowe wojewdztw oraz minimalizuje zrnicowanie wewntrz grup wojewdztw.
Punktem wyjcia metody k-rednich jest decyzja o liczbie, na ktre jest dzielona badana populacja wojewdztw.
W przeprowadzonym badaniu przyjto podzia wojewdztw na 4 grupy. Wyodrbniono nastpujce grupy
wojewdztw o podobnej strukturze warunkw ycia w 2013 r.:
grupa 1: kujawsko-pomorskie, mazowieckie, opolskie, lskie i wielkopolskie,
grupa 2: maopolskie, podkarpackie, podlaskie i Zachodniopomorskie,
grupa 3: dolnolskie, lubuskie i pomorskie,
grupa 4: lubelskie, dzkie, witokrzyskie i warmisko-mazurskie

Grupa 1 wojewdztw charakteryzuje si relatywnie najwyszym przecitnym poziomem zaspokojenia potrzeb
we wszystkich wyrnionych obszarach warunkw ycia poza zasobnoci materialn i warunkami mieszkaniowymi.
W grupie 2 wojewdztw obserwujemy najniszy przecitny poziom zaspokojenia potrzeb w obszarze
wypoczynku oraz najwyszy w obszarze warunkw mieszkaniowych. Natomiast w pozostaych obszarach warunkw
ycia przecitne zaspokojenie potrzeb jest relatywne take niskie.
W grupie 3 wojewdztwa byy w 2013 r. relatywnie najsabiej zaspokojone potrzeby w obszarach ksztacenia
dzieci i uczestnictwa w kulturze przy relatywnie najwyszym przecitnym, w stosunku do innych grup wojewdztw,
poziomie zaspokojenia potrzeb w pozostaych analizowanych obszarach warunkw ycia. W przypadku
zagospodarowania materialnego zaspokojenie potrzeb byo w tej grupie wojewdztw nawet relatywnie najwysze.
Wreszcie w grupie 4 wojewdztw relatywnie najsabiej byy zaspokojone potrzeby we wszystkich wyrnionych
obszarach warunkw ycia poza ksztaceniem dzieci oraz uczestnictwem w kulturze i wypoczynku.


41
Opis metody k-rednich zosta przedstawiony w Aneksie 4.2.
Diagnoza Spoeczna 2013 121


Wykres 4.8.1. Oceny warunkw ycia gospodarstw domowych dla grup wojewdztw w 2013 r.
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
P
o
z
i
o
m

b
r
a
k
u

z
a
s
p
o
k
o
j
e
n
i
a

g
r
u
p

p
o
t
r
z
e
b

Obszary warunkw ycia
Grupa nr 1 Grupa nr 2 Grupa nr 3 Grupa nr 4
Diagnoza Spoeczna 2013 122
4.9. Rynek pracy
Pawe Strzelecki, Katarzyna Saczuk, Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska
Pod koniec 2012 roku i na pocztku 2013 roku spadajca dynamika wzrostu gospodarczego zmniejszya take popyt
na prac, co zaowocowao spadkiem liczby osb pracujcych w gospodarce. Sytuacja na rynku pracy w 2013 roku
bya wic nieco gorsza ni w 2011 roku, ale popyt na prac nie uleg zaamaniu podobnemu jak w 2009 roku.
W okresie 2011-2013 kontynuowany by wzrost liczby osb aktywnych zawodowo, jednak w odrnieniu od
poprzednich lat by on prawie wycznie zwizany z rosnc aktywnoci na rynku pracy osb w wieku
przedemerytalnym (45-59 lat). Wana cech polskiego rynku pracy jest duy udzia umw na czas okrelony oraz
umw cywilnoprawnych. Szersza ocena tego zjawiska wymaga przyjrzenia si jego faktycznemu zasigowi oraz
analizie, na ile prowadzi ono do niekorzystnej segmentacji rynku pracy, a w jakim stopniu jest szans na znalezienie
zatrudnienia nawet w okresie spowolnienia gospodarczego.
W niniejszym rozdziale najpierw przedstawione zostan oglne tendencje na rynku pracy w wietle wynikw
aktualnej edycji Diagnozy Spoecznej 2013 oraz poprzednich edycji badania. Nastpnie dokonamy szerszej analizy
osb, ktre jednoczenie pracuj na podstawie rnych form umw i poszukuj innej pracy, a take zajmiemy si
okreleniem rde wzrostu aktywnoci zawodowej osb w wieku 45-59 lat. Ponadto podobnie jak w poprzednim
raporcie, odrbn cz rozwaa powicimy opiniom respondentw na temat rozwiza sprzyjajcych godzeniu
rodzicielstwa z aktywnoci zawodow.
W Diagnozie Spoecznej 2013 - podobnie jak w poprzednich edycjach - pytano o dowiadczenia emigracji
zarobkowej. Cho zmieniono okres dotyczcy tych wyjazdw (pytano o okres 2011-2013, a poprzednio o okresy
czteroletnie), pozyskane dane pozwalaj na dokonanie analiz zachowa migracyjnych Polakw. Ponadto
rozpatrywane s take zamierzenia dotyczce migracji zarobkowej.
4.9.1. Oglne tendencje
Porwnanie wynikw badania z 2011 rokuoraz 2013 roku przedstawia tabela 4.9.1. Po okresie niewielkiej poprawy
sytuacji w 2011 roku w kolejnych dwch latach popyt na prac zmniejszy si, odzwierciedlajc wolniejszy wzrost
gospodarczy. Wskanik zatrudnienia wzrs w 2011 roku, ale w 2013 roku ponownie spad zarwno wedug danych
Diagnozy Spoecznej jak i wedug referencyjnego wskanika, wyznaczonego na podstawie danych z Badania
Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci. Z drugiej strony obserwuje si konsekwentny wzrost zainteresowania
aktywnoci na rynku pracy - ronie udzia pracujcych lub poszukujcych pracy w populacji osb w wieku
produkcyjnym. To spowodowao, e pomimo wzrostu popytu na prac w 2011 roku stopa bezrobocia w ostatnich
czterech latach cigle wzrastaa.
Tabela 4.9.1. Podstawowe wskaniki rynku pracy (w proc.) w badaniach Diagnozy Spoecznej w latach 2000-2013
Wskaniki rynku pracy 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Wskaniki rynku pracy Diagnoza Spoeczna*
Stopa bezrobocia 17,6 18,6 13,4 10,6 8,8 9,7 11,2
Wspczynnik aktywnoci
zawodowej
61,3 56,8 56,8 56,3 56,3 58,3 58,4
Wskanik zatrudnienia 50,5 46,2 49,3 50,4 51,3 52,6 51,9
Wskaniki rynku pracy BAEL (II kw. kadego roku)
Stopa bezrobocia 16,3 19,4 18,1 9,6 7,9 9,5 10,4
Wspczynnik aktywnoci
zawodowej
56,4 54,6 54,5 53,5 54,7 55,6 55,9
Wskanik zatrudnienia 46,9 43,7 44,3 48,0 50,4 50,7 50,0
*Wskaniki rynku pracy z Diagnozy Spoecznej obliczone w sposb porwnywalny z BAEL. Stopa bezrobocia obliczona dla grupy osb 15 i
wicej lat na podstawie definicji Midzynarodowej Organizacji Pracy. Dane BAEL skorygowane o wyniki NSP 2011. rdo: Diagnoza Spoeczna,
GUS, obliczenia wasne
Cho wzrost stopy bezrobocia nastpuje systematycznie od 2009 roku, to dane dotyczce udziau w populacji osb
z gospodarstw domowych sklasyfikowanych wedug statusu na rynku pracy ich czonkw, nie wskazuj na to, by w
2011 roku zwikszy si udzia osb z gospodarstw o najciszej sytuacji tzn. majcymi w swym skadzie osoby
bezrobotne, ale bez osb pracujcych (tabela 4.9.2). Odsetek respondentw z tych gospodarstw wzrs jednak w 2013
roku, co moe sygnalizowa, e utrzymujcy si podwyszony poziom bezrobocia zaczyna prowadzi do problemw
z utrzymaniem si w najsabiej radzcych sobie na rynku pracy gospodarstwach domowych. Wyranie spad (o 2p.p.)
odsetek gospodarstw domowych, ktre nie odczuwaj na co dzie bezrobocia (wszystkie osoby chcce pracowa maj
prac). Podobna zmiana w 2011 roku bya znacznie mniejsza i pomagaa w wyjanieniu, dlaczego wzrost bezrobocia
jest stosunkowo sabiej odczuwalny, gdy odwoujemy si do sytuacji w gospodarstwach domowych. Obecna zmiana
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Strzelecki, P., Saczuk, K., Grabowska, I., Kotowska, I.E. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Rynek
pracy. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 122-152 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.105
Diagnoza Spoeczna 2013 123

wskazuje, e zbliony co do skali wzrost wskanika bezrobocia moe by bardziej dotkliwy. W porwnaniu z rokiem
2011 nieznacznie wzrs take odsetek osb wchodzcych w skad gospodarstw domowych, w ktrych adna z osb
nie jest aktywna na rynku pracy oraz yjcych w gospodarstwach, w ktrych s zarwno osoby pracujce jak i
bezrobotne.
Tabela 4.9.2. Udzia osb z gospodarstw domowych sklasyfikowanych wedug aktywnoci zawodowej ich czonkw
w latach 2003-2013*
Grupy gospodarstw domowych 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Bez osb bezrobotnych oraz pracujcych 15,6 19,9 17,3 19,3 17,8 18,2
Z osobami bezrobotnymi, bez osb pracujcych 6,9 5,4 3,3 3,2 2,9 3,6
Bez osb bezrobotnych, ale z osobami pracujcymi 57,7 60,4 67,7 68,1 67,3 65,3
Z osobami bezrobotnymi i z osobami pracujcymi 19,7 14,2 11,7 9,4 12,0 12,9
* proc. zarejestrowanych bezrobotnych

Zmniejszajcy si popyt na prac jest skorelowany z systematycznym zmniejszaniem si udziau wrd
zatrudnionych osb okrelajcych siebie jako kadr zarzdzajc. Z drugiej strony spada take udzia pracownikw
biurowych, co potwierdza hipotez redukowania przez postp technologiczny roli zawodw zwizanych z obsug
biurow (tabela 4.9.3). Gorsza sytuacja na rynku pracy nie zmienia natomiast istotnie udziau specjalistw w oglnej
liczbie zatrudnionych. Relatywnie stae proporcje w zatrudnieniu utrzymay take osoby pracujce w zawodach
wymagajcych relatywnie niszych kwalifikacji.
Tabela 4.9.3. Struktura osb pracujcych wedug grup zawodw w latach 2005-2013 (w proc.)
Grupy zawodw 2005 2007 2009 2011 2013
Menederowie, kierownicy, wysi urzdnicy 5,1 5,5 5,7 5,1 4,9
Specjalici 14,3 15 16,5 17,9 17,8
Technicy i personel poredni 12,7 11,1 11,7 10,5 9,9
Pracownicy biurowi 8,2 7,6 7,5 7,3 6,7
Pracownicy usug osobistych, sprzedawcy 12,8 12,5 11,5 13,3 12,6
Rolnicy, ogrodnicy, lenicy, rybacy 14,4 13,3 12,8 11,5 12,8
Robotnicy przemysowi, rzemielnicy 16 17,5 18 16,2 16,8
Operatorzy i monterzy maszyn 8,6 8,3 8,8 10,3 10,0
Pracownicy przy pracach prostych 7,9 9,1 7,6 8,0 8,4

Zmiany struktury popytu na prac znajduj swe odzwierciedlenie w strukturze zawodowej osb bezrobotnych,
uprzednio pracujcych. W porwnaniu do 2011 r. ponownie wzrs odsetek osb zatrudnionych wczeniej jako
menederowie, ktre szukaj obecnie pracy (tabela 4.9.4). Wrd osb bezrobotnych najwikszy wzrost udziau
dotyczy osb pracujcych wczeniej na stanowiskach robotnikw przemysowych i rzemielnikw oraz osb
zatrudnionych przy pracach prostych. Zmniejszy si natomiast odsetek bezrobotnych pracujcych wczeniej w
zawodach wymagajcych kwalifikacji takich jak: specjalici, czy technicy. Co ciekawe, wrd bezrobotnych mniejszy
odsetek stanowiy take osoby zatrudnione wczeniej w pracach biurowych.
Tabela 4.9.4. Struktura bezrobotnych wedug ostatnio wykonywanego zawodu w latach 2005-2011
(w proc. bezrobotnych, ktrzy wczeniej pracowali)
Zawd ostatnio wykonywany 2005 2007 2009 2011 2013
Menederowie, kierownicy, wysi urzdnicy 1,8 1,7 0,5 1,3 1,6
Specjalici 3,5 3,0 3,0 6,1 5,0
Technicy i personel poredni 9,1 6,3 7,2 6,3 4,6
Pracownicy biurowi 8,3 11,1 8,2 10,2 6,6
Pracownicy usug osobistych, sprzedawcy 15,7 23,6 20,1 21,9 21,5
Rolnictwo, ogrodnictwo, lenictwo, rybowstwo 2,9 3,9 1,4 1,3 1,1
Robotnicy przemysowi, rzemielnicy 30,5 21,8 29,4 23,8 27,2
Operatorzy i monterzy maszyn 9,6 8,9 8,5 6,8 6,9
Pracownicy przy pracach prostych 18,6 19,6 21,6 22,2 25,5

Diagnoza Spoeczna 2013 124

Porwnanie bezrobocia rejestrowanego z bezrobotnymi wedug definicji BAEL prowadzi do wniosku, e od 2007
r. wrd osb zarejestrowanych odsetek tych, ktre naprawd szukaj pracy i s gotowe j podj wynosi nieco ponad
60 proc (tabela 4.9.5). Wskanik ten nieznacznie zwiksza si w okresach wzrostu bezrobocia, kiedy rejestruje si
wicej osb, ktre niedawno utraciy prac i s zmotywowane do znalezienia kolejnej. Okoo 25 proc. osb
zarejestrowanych w Urzdach Pracy stanowi osoby nie poszukujce pracy. Odsetek ten jest nieco wikszy ni w
2011 roku, ale liczba takich osb utrzymuje si na do stabilnym poziomie, wskazujc, e wielko tej kategorii
klientw urzdw pracy jest bardziej zwizana z rozwizaniami instytucjonalnymi, a mniej zalena od koniunktury
na rynku pracy. Dane z lat 2009-2013 wskazuj, e koniunktura na rynku pracy ma pozytywny wpyw na odsetek
osb rejestrujcych si w urzdach pracy, ale pracujcych. Obserwacja ta moe wskazywa, e w okresie spowolnienia
trudniej jest znale nie tylko legalna prac, ale take prac na czarno.
Tabela 4.9.5. Bezrobocie a rejestracja w urzdach pracy w latach 2003-2013 (bezrobotni rejestrowani ogem w
danym roku = 100)
Grupy osb wyrnione ze wzgldu na definicj
bezrobotnego oraz rejestracj w biurze pracy
2003 2005 2007 2009 2011 2013
Osoby zarejestrowane i speniajce definicj
bezrobotnego BAEL*
69,9 56,6 60,6 62,0 61,9 63,1
Osoby zarejestrowane, ale nieposzukujce pracy 21,3 31,9 38,6 30,1 23,7 25,6
Osoby zarejestrowane, ale pracujce zarobkowo 8,8 11,5 0,8 7,9 14,4 11,3
Osoby niezarejestrowane, ale speniajce definicj
bezrobotnego BAEL*
17,0 24,6 27,6 29,1 21,7 20,2
*definicja bezrobotnego BAEL nie zaley od rejestracji i obejmuje osoby nieposiadajce pracy, poszukujce pracy i mogce j podj w kolejnym
tygodniu badania. rdo: Diagnoza Spoeczna, obliczenia wasne

Dane z Diagnozy Spoecznej 2013 wskazuj take, e dua cz wszystkich osb poszukujcych pracy
(stanowicych stron podaow rynku pracy) to osoby nie bdce bezrobotnymi, cho spowolnienie nieco
zmniejszyo wielko tej grupy. Bezrobotni zarejestrowani aktywnie poszukujcy pracy to okoo 50 proc. wszystkich
poszukujcych pracy (rysunek 4.9.1), w 2011 roku byo to 44 proc. Kolejne 15 proc. to osoby nierejestrujce si w
urzdach pracy, ale poszukujce pracy i mogce natychmiast podj zatrudnienie. Udzia ten nie zmieni si istotnie
w 2011 roku bezrobotnych nierejestrujcych si byo okoo 16 proc (rysunek 4.9.2),. Okoo 7 proc. wszystkich
poszukujcych pracy stanowi osoby, ktre z rnych powodw nie mog jej od razu podj i dlatego nie s uznawane
za bezrobotne, ale za osoby nieaktywne. W 2013 roku zmniejszy si udzia osb ju pracujcych i poszukujcych
pracy wrd ogu osb pracujcych ( z 33 do 29 proc.). Osoby te stanowiy zarazem ponad 5 proc. wszystkich osb
pracujcych.



Wykres 4.9.1. Struktura osb poszukujcych pracy w
2013 r.
Wykres 4.9.2. Struktura osb poszukujcych pracy w
2011 r.
Najnowsze dane wskazuj, e mniejsza intensywno poszukiwa pracy przez osoby ju pracujce (rysunek 4.9.3)
dotyczya gwnie osb pracujcych na podstawie umw cywilnoprawnych, krtkookresowych oraz pracy w szarej
strefie (bez formalnej umowy o prac). Moe to wynika z faktu, e w okresie spowolnienia stosunkowo trudno jest
znale prac na lepszych warunkach osobom majcym najmniej stabilne kontrakty. Jednoczenie wzrosa
intensywno poszukiwania innej pracy przez pomagajcych czonkw rodzin oraz osoby samozatrudnione, co moe
wiza si z chci zdywersyfikowania rde dochodw w okresie trudniejszej sytuacji na rynku pracy. Porwnanie
29,4
6,5
49,7
14,5
64,3
Pracujcy i
poszukujcy pracy
Poszukujcy
pracy, ale
nieprzygotowani
jej podjcia
Bezrobotni
zarejestrowani
Bezrobotni
niezarejestrowani
33,3
6,9
44,2
15,5
59,7
Pracujcy i
poszukujcy pracy
Poszukujcy pracy,
ale
nieprzygotowani
jej podjcia
Bezrobotni
zarejestrowani
Bezrobotni
niezarejestrowani
Diagnoza Spoeczna 2013 125

lat 2011 i 2013 wskazuje ponadto, e pomimo mniejszego popytu na prac, innej pracy poszukuje wikszy odsetek
pracujcych osb modych (do 24 roku ycia), natomiast wyranie rzadziej czyni to osoby z wyksztaceniem
zasadniczym zawodowym i poniej (rysunek 4.9.4).
Wykres 4.9.3. Udzia poszukujcych pracy wrd
pracujcych wedug rodzajw pracy, 2011 i 2013

Wykres 4.9.4 Udzia poszukujcych pracy wrd
pracujcych wedug wieku i wyksztacenia, 2011 i
2013
4.9.2 Struktura umw prowadzcych do wiadczenia pracy
Polska wyrnia si wrd krajw UE duym udziaem umw na czas okrelony. Ponadto w dyskusjach dotyczcych
funkcjonowania polskiego rynku pracy coraz czciej powraca kwestia innych rodzajw organizacji wiadczenia
pracy takich jak umowy cywilnoprawne, czy samozatrudnienie. Tematem rwnie wanym jest take praca w szarej
strefie (bez formalnej umowy).
Diagnoza Spoeczna pozwala na szczegow klasyfikacj osb pracujcych wedug rodzaju wiadczonej
przez nich pracy. Dane te pozwalaj take na ocen, na ile krtkookresowe umowy o prace s popularne wrd osb
w rnym wieku oraz jakie s szanse osb pracujcych w rnym charakterze na znalezienie bardziej stabilnej formy
zatrudnienia.
Wyniki Diagnozy Spoecznej 2013 wskazuj, e umowy na czas nieokrelony s dominujc form
zatrudnienia w polskiej gospodarce (rysunek 4.9.5), cho udzia osb pracujcych na ich podstawie zmniejszy si w
2013 roku w porwnaniu z rokiem 2011 (z ok. 56 do 54 proc.). Gwn metod uelastyczniania stosunku pracy przez
pracodawcw jest stosowanie umw na czas okrelony (ok. 19 proc. pracujcych w 2013 roku), popularne jest take
samozatrudnienie (7 proc. pracujcych w 2013 roku). Pozostae formy wiadczenia pracy maj niewielkie znaczenie,
jeli chodzi o prace poza rolnictwem indywidualnym. W szczeglnoci jedynie ok. 2 proc. osb pracujcych wiadczy
prac jedynie w oparciu o umowy cywilnoprawne, a kolejne 3 proc w oparciu o inne umowy krtkookresowe. Warto
zauway, e 2-3 proc. osb ankietowanych w Diagnozie Spoecznej wiadczyo prac bez adnej formalnej umowy.
Wyniki analiz opartych na danych z Diagnozy Spoecznej 2013 wskazuj, e zarwno natenie poszukiwania
pracy jak i zakres stosowania mniej stabilnych form pracy (rysunek 4.9.6) s skorelowane z wiekiem. Im modsze
osoby, tym czstsza praca na czas okrelony, a zarazem wikszy odsetek osb tak pracujcych aktywnie poszukuje
innej pracy. Wrd osb wieku poniej 25 lat umowy o prac na czas nieokrelony stanowi zdecydowan mniejszo
(okoo 20 proc. pracujcych), podczas gdy pracujcy na podstawie umw na czas okrelony stanowi okoo 45 proc.
wszystkich pracujcych. Warto jednak zwrci uwag, e wraz z wiekiem przecitnie nastpuje stabilizacja warunkw
zatrudnienia - w grupie wieku 25-34 lata odsetek zatrudnionych na czas nieokrelony wynosi 55 proc. wrd mczyzn
i 52 proc. wrd kobiet. Dla kolejnych grup wieku udzia ten stabilizuje si dla mczyzn i ronie dla kobiet. Umowy
na czas okrelony s coraz rzadsze wraz z rosncym wiekiem, w przypadku mczyzn wraz z wiekiem ronie take
udzia osb samozatrudnionych (pracujcych na wasny rachunek bez zatrudniania innych osb, poza rolnictwem
indywidualnym). Obserwacje te mog wskazywa, e wraz ze zdobywaniem dowiadczenia na rynku pracy ronie
stabilno zatrudnienia, jednak weryfikacja tej tezy wymaga analizy dalszych losw na rynku pracy osb pracujcych
na podstawie rnych typw umw o prac i bezrobotnych.

5,6
6,0
3,0
4,7
9,5
24,3
45,1
5,5
6,0
2,7
5,4
18,5
16,5
39,2
0 10 20 30 40 50
Ogem
Umowa na czas
nieokrelony
Umowa na czas okrelony
Samozatrudnienie
Pomagajcy czonek
rodziny
Umowy krtkookresowe,
cywilnoprawne, okres
Praca bez formalnej
umowy
2013
2011
5,5
7,8
5,3
6,1
4,7
4,7
4,9
6,7
13,4
5,7
10,7
6,2
4,9
5,0
5,3
4,9
6,5
11,3
0 5 10 15
Ogem
Podstawowe i nisze
Zasadnicze zawodowe
rednie
Wysze i policealne
45-59 lat
35-44 lata
25-34 lata
do lat 24
2011
2013
Diagnoza Spoeczna 2013 126



Wykres 4.9.5. Odsetek pracujcych wedug rnych
rodzajw umw w 2011 i 2013 r.

Wykres 4.9.6. Udzia umw na czas okrelony,
niekrelony oraz samozatrudnienia wedug wieku i pci
w 2013 roku
Analiza dalszych losw osb o rnym statusie na rynku pracy w 2011 roku (tabela 4.9.6) wskazuje, e podobnie
jak dwa lata temu kada z form czasowego zatrudnienia bya zwizana z wysz szans zatrudnienia na czas
nieokrelony dwa lata pniej (okoo 36 proc. szans) ni w przypadku, gdy osb, ktra zaczynay, jako bezrobotne
(11 proc. szans) lub nieaktywne (2 proc. szans). Szans na znalezienie pracy na czas nieokrelony poprawiaa take
praca dwa lata wczeniej na podstawie umowy krtkookresowej innej ni umowa o prac (np. umow
cywilnoprawn). Alternatyw dla nietrwaych form zatrudnienia jest pozostawanie bezrobotnym, co zmniejsza szanse
na lepsz i stabilniejsz prac w przyszoci. Niekorzystnym zjawiskiem zaobserwowanym w okresie 2011-2013 jest
jednak spadek szansy przejcia z umowy na czas okrelony na umow na czas nieokrelony. W 2011 roku blisko 43
proc. pracujcych na podstawie umowy na czas okrelony dwa lata wczeniej miao prac na czas nieokrelony, w
2013 roku tak prac miao tylko 36 proc. spord pracujcych na czas okrelony w 2011 roku. Nieco atwiej byo
natomiast uzyska umow na czas nieokrelony, pracujc wczeniej w oparciu o inny typ umowy krtkookresowej.
Tabela 4.9.6. Pocztkowy status na rynku pracy a szanse na znalezienie pracy na czas nieokrelony w cigu dwch
lat, 2009-2011 i 2011-2013
Pocztkowy status na rynku pracy
Szanse zatrudnienia na czas
nieokrelony po dwch
latach (DS 2011)*
Szanse zatrudnienia na czas
nieokrelony po dwch latach
(DS 2013)
Umowa na czas nieokrelony 79,9 78,7
Umowa na czas okrelony 42,7 36,1
Samozatrudnienie (poza rolnictwem) 6,9 4,8
Pomagajcy bezpatnie czonek rodziny 2,2 3,4
Umowy krtkookresowe, cywilnoprawne, okres prbny 23,1 27,6
Praca bez formalnej umowy 10,7 4,3
Bezrobotny 11,6 10,8
Nieaktywny 2,6 1,9
*W proc. osb o okrelonym statusie na rynku pracy dwa lata wczeniej

55,7
18,2
6,7
9,4
1,8
2,8 2,4
3,1
54,2
18,6
6,7
9,8
2,3 2,4
3,2
2,9
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
U
m
o
w
a

-

c
z
a
s

n
i
e
o
k
r
e
s
l
o
n
y
U
m
o
w
a

-

c
z
a
s

o
k
r
e
s
l
o
n
y
S
a
m
o
z
a
t
r
u
d
n
i
e
n
i
e

-

p
o
z
a
r
o
l
n
i
c
t
w
e
m
P
r
a
c
a

w

i
n
d
y
w
i
d
u
a
l
n
y
m
g
o
s
p
o
d
a
r
s
t
w
i
e

r
o
l
n
y
m
U
m
o
w
a

c
y
w
i
l
n
o
p
r
a
w
n
a
P
r
a
c
a

b
e
z

f
o
r
m
a
l
n
e
j

u
m
o
w
y

n
a
p
i

m
i
e
I
n
n
e

u
m
o
w
y

k
r

t
k
o
o
k
r
e
s
o
w
e
W

a
s
n
a

f
i
r
m
a

z
a
t
r
u
d
n
i
a
j

c
a
p
r
a
c
o
w
n
i
k

w
2011
2013
0
10
20
30
40
50
60
70
do 24
lat
25-34
lata
35-44
lata
45-59
lat
Czas nieokrelony
-mczyni
Czas okreslony -
mczyni
Samozatrudnienie
-mczyni
Czas nieokrelony
-kobiety
Czas okrelony -
kobiety
Samozatrudnienie
-kobiety
Diagnoza Spoeczna 2013 127

Tabela 4.9.7. Pocztkowy status na rynku pracy a szanse na znalezienie pracy na czas nieokrelony w cigu dwch
lat, 2009-2011 i 2011-2013
Pocztkowy status na rynku pracy
Ryzyko bezrobocia za dwa
lata (DS 2011)
Ryzyko bezrobocia za dwa lata
(DS 2013)
Umowa na czas nieokrelony 2,8 2,8
Umowa na czas okrelony 6,9 9,2
Samozatrudnienie (poza rolnictwem) 3,5 5,5
Pomagajcy bezpatnie czonek rodziny 2,2 3,4
Umowy krtkookresowe, cywilnoprawne, okres prbny 11,1 10,6
Praca bez formalnej umowy 14,6 15,7
Bezrobotny 30,7 36,9
Nieaktywny 3,7 4,4

Jak pokazay wyniki Diagnozy Spoecznej 2011, umowy na czas okrelony daj osobom modym szans na
popraw warunkw zatrudnienia w przyszoci, ale cechuj si w porwnaniu z umowami na czas nieokrelony o
wiele wiksz niestabilnoci. Dane z lat 2011-2013 wskazuj, e niepewno zwizana z koniunktur gospodarcz
skonia pracodawcw do mniejszej rekrutacji nowych pracownikw, ale osoby ju zatrudnione ucierpiay w nieco
mniejszym stopniu (tabela 4.9.7). Ryzyko trafienia do bezrobocia za dwa lata nie zmienio si w przypadku
pracujcych zatrudnionych na umow na czas nieokrelony, ale zdecydowanie wzroso w przypadku pracujcych na
umowy na czas okrelony (z okoo 7,4 proc. do 9,2 proc.). Wzroso take ryzyko bezrobocia osb pracujcych na
podstawie wszystkich innych typw kontraktw nie bdcych umow o prac. Naley jednak zauway, e mniejsza
kreacja miejsc pracy wyraniej pogorszya szanse na znalezienie pracy przez osoby bezrobotne i zwikszya ryzyko
wejcia na rynek pracy koczcego si w bezrobociu ( z 3,7 proc. do 4,4 proc.).
4.9.3 Przyczyny rosncej aktywnoci zawodowej
Poczwszy od 2008 roku nastpuje w Polsce nie notowany w ostatnich 25 latach wzrost wspczynnika aktywnoci
zawodowej, czyli udziau osb aktywnych na rynku pracy w populacji. W latach 2011-2013 poda pracy wci rosa
(rysunek 4.9.7), ale byo to ju gwnie wynikiem wci zwikszajcej si aktywnoci zawodowej osb w wieku
przedemerytalnym (w wieku 45-64 lata), a wzrost nie by ju tak silny jak w poprzednich latach.
Wzrost aktywnoci zawodowej jest jednym ze sposobw poradzenia sobie z wyzwaniem, jakim bdzie w
kolejnych latach i dziesicioleciach zmniejszanie si liczby ludnoci w wieku produkcyjnym. Wan kwesti jest
zatem analiza przyczyn zmian aktywnoci zawodowej w Polsce. W niniejszej czci, podobnie jak w poprzednim
raporcie, przedstawiamy czynniki, ktre mogy na nie wpyn takie jak zmiany prawne, demograficzne oraz
ekonomiczne. Zanim jednak przeanalizowane zostan przyczyny zmian aktywnoci zawodowej, warto zwrci uwag
na rnice aktywnoci i jej zmian wrd mczyzn i kobiet (rysunek 4.9.8). Aktywno zawodowa kobiet jest nisza
ni mczyzn we wszystkich grupach wieku najwiksze rwnice dotycz wieku, w ktrym wikszo kobiet rodzi
dzieci (25-34 lata) oraz wieku 60-64 lata, w ktrym kobiety maj ju prawa emerytalne, a mczyni jeszcze nie. W
latach 2011-2013 obniya si aktywno zawodowa osb w wieku 25-34 lata natomiast wzrastaa w najwikszym
stopniu wrd osb w wieku przedemerytalnym. Warto zwrci uwag, e w przeciwiestwie do mczyzn aktywno
zawodowa kobiet po przejciu na emerytur istotnie si zmniejszya.
Podstaw analizy rde wzrostu aktywnoci zawodowej wrd osb w wieku 45-59 lat s dane ukazujce rda
utrzymania osb w tym wieku (tabela 4.9.8). Dane z 2013 roku wskazuj, e trudniejsza sytuacja na rynku pracy
wpyna na zatrzymanie si dalszego wzrostu udziau osb pracujcych (68,3 proc. w 2011 roku, 68,6 proc. w 2013
roku), natomiast wzrs wyranie osb bezrobotnych ( z 5,6 do 7,0 proc). Podobnie jak w latach 2009-2011 spadek
liczby osb aktywnych zawodowo w latach 2011-2013 wiza si ze zmniejszeniem si udziau osb, ktrych
gwnym rdem dochodu byy transfery emerytalne i rentowe od pastwa. Ograniczenie moliwoci przechodzenia
na wczeniejsze emerytury powodoway natomiast, e osoby nieaktywne zawodowo w coraz mniejszym stopniu
utrzymyway si z tego rodzaju wiadcze. Podobny trend utrzymuje si, jeli chodzi o renty inwalidzkie i rodzinne.
W 2011 roku stanowiy rdo utrzymania dla 9,3 proc. osb, za w 2013 roku - dla 8,5 proc. Wzrasta natomiast udzia
osb, ktre utrzymuj si z innych rde, w tym wiadcze spoecznych, oraz pozostaj na utrzymaniu innych
czonkw gospodarstwa domowego.
Coraz mniejszy odsetek osb utrzymujcych si ze wiadcze rentowych osb w wieku przedemerytalnym
wynika z powolnego spadku udziau osb posiadajcych zawiadczenie o niepenosprawnoci (tabela 4.9.9). W 2013
roku byo to 13,2 proc. wobec 13,4 proc. w 2011 roku. Warto jednak zwrci uwag, e nieco wikszy ni dwa lata
wczeniej odsetek wrd tych osb utrzymywa si ze wiadcze rentowych (54,6 proc. wobec 54,0 proc). Trudniejsza
sytuacja na rynku pracy przeoya si take na pierwszy od 2007 roku spadek wrd niepenosprawnych osb, ktre
pracuj i wzrost udziau osb bezrobotnych. Wydaje si, e dla osb niepenosprawnych emerytury nie s alternatyw
Diagnoza Spoeczna 2013 128

dla innych wiadcze. Odsetek niepenosprawnych utrzymujcych si z emerytur jest mniejszy ni wrd ogu osb
w wieku 45-59 lat. Z drugiej strony ronie wrd osb niepenosprawnych udzia osb utrzymujcych si z innych
wiadcze poza emeryturami i rentami.



Wykres 4.9.7. Wspczynniki aktywnoci zawodowej
wedug wieku w 2013 roku i ich zmiany w poprzednich
okresach

Wykres 4.9.8. Wspczynniki aktywnoci zawodowej
wedug wieku i pci w 2013 roku i ich zmiany w latach
2011-2013

Tabela 4.9.8. Struktura osb w wieku 45-59 lat wedug aktywnoci na rynku pracy i rde utrzymania w latach
2007-2013 (w proc. )
Status na rynku pracy i rda utrzymania 2007 2009 2011 2013
Pracujcy 61,0 64,4 68,3 68,6
Bezrobotni 5,5 5,0 5,6 7,0
Nieaktywni ( wg rde utrzymania)
Dochody z pracy 0,4 0,5 0,3 0,2
Emerytury 10,2 9,9 6,9 4,7
Renty inwalidzkie i rodzinne 12,6 10,3 9,3 8,5
Inne zasiki i wiadczenia (transfery od Pastwa) 4,4 3,5 3,1 4,4
Pozostae przychody (poza transferami od Pastwa) 0,4 0,7 0,6 0,5
Na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa 5,4 5,7 5,9 6,1
Razem 100,0 100,0 100,0 100,0
Tabela 4.9.9. Aktywno zawodowa i rda utrzymania osb niepenosprawnych (w proc.)
2007 2009 2011 2013
Odsetek niepenosprawnych w populacji w wieku 45-59 lat 13,4 14,5 13,4 13,2
Udziay wrd niepenosprawnych w wieku 45-59 lat:
Pracujcy 18,6 24,6 28,7 26,7
Bezrobotni 5,4 3,3 4,5 5,9
Bierni zawodowo na emeryturze 3,9 3,8 3,7 2,2
Bierni zawodowo na rencie 68,8 61,0 54,0 54,6
Bierni zawodowo utrzymujcy si z innych wiadcze 2,6 5,2 6,3 7,7
Bierni zawodowo utrzymujcych si z innych rde dochodu 0,6 2,1 2,7 2,8
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5
do 24 lat 25-34
lata
35-44
lata
45-59 lat 60-64
lata
65+ lat
Zmiana 2007-2009 - lewa skala
Zmiana 2009-2011 - lewa skala
Zmiana 2011-2013 - lewa skala
Wspoczynniki aktynoci zawodowej - prawa skala
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
4
5
do 24 lat 25-34
lata
35-44
lata
45-59 lat 60-64
lata
65+ lat
Zmiany, mczyni - lewa skala
Zmiany, kobiety - lewa skala
Wspczyniki, mczyni - prawa skala
Wspczynniki, kobiety - prawa skala
Diagnoza Spoeczna 2013 129


Panelowy charakter badania Diagnozy Spoecznej pozwala take na przeledzenie procesu przechodzenia na
emerytury i renty w rozpatrywanym okresie, odwoujc si do indywidualnych historii aktywnoci zawodowej. Dane
te pozwalaj na ocen, jak przebiega proces odchodzenia z rynku pracy osb w wieku przedemerytalnym w zalenoci
od tego, czy osoby pracuj, czy nale do grona bezrobotnych. W kolejnych latach 2007, 2009, 2011, 2013 w grupie
wieku 45-59 lat wyrniono nastpujce stany zdefiniowane przez status na rynku pracy i rdo utrzymania osb
biernych zawodowo: pracujcy, bezrobotny oraz bierny zawodowo utrzymujcy si z nastpujcych rde:
emerytura, renta inne wiadczenie, inny typ dochodu, na utrzymaniu rodziny. Przedmiotem analiz byy przejcia
pomidzy zdefiniowanymi stanami w okresach 2007-2009, 2009-2011 oraz 2011-2013. Oszacowane
prawdopodobiestwa dezaktywizacji czyli przejcia ze stanw pracujcy i bezrobotny do stanu biernoci w
zwizku z otrzymaniem rnych kategorii wiadcze przedstawia tabela 4.9.10, natomiast prawdopodobiestwa
aktywizacji czyli przejcia ze stanu biernoci do stanu aktywnoci zawodowej zaprezentowano w tabeli 4.9.11.
Wyniki analiz wskazuj, e zarwno w przypadku osb pracujcych jak i bezrobotnych zmniejsza si
prawdopodobiestwo tego, e po dwch latach osoby te bd utrzymywa si z emerytury. W przypadku pracujcych
w wieku 45-49 lat w 2011 roku 1,5 proc. przeszo na emerytur 2 lata pniej wobec 1,7 proc. wedug obserwacji 2
lata wczeniejszych (prawdopodobiestwo 0,017) i 5 proc. wedug obserwacji 4 lata wczeniej (prawdopodobiestwo
0,05). Dla bezrobotnych spadek prawdopodobiestwa dezaktywizacji jest jeszcze gwatowniejszy (z 0,083 do 0,004)
zapewne ze wzgldu na wymg odpowiedniego stau pracy uprawniajcego do otrzymania wiadczenia oraz
relatywnie nisze potencjalne wiadczenie.
Rnice pomidzy dalszymi losami osb pracujcych i bezrobotnych mona jednak zauway w tendencjach
przechodzenia do wiadcze rentowych. O ile osoby pracujce miay w latach 2011-2013 nieco mniejsze
prawdopodobiestwo przejcia na rent, o tyle prawdopodobiestwo przejcia na rent przez osoby bezrobotne
wyranie wzroso (z 0,041 do 0,071). Wrd osb bezrobotnych w wieku 45-49 lat wzrasta take
prawdopodobiestwo przejcia do nieaktywnoci i utrzymywania si z innych wiadcze (z 0,046 do 0,105). Warto
take zauway, e trudniejsza sytuacja na rynku pracy znalaza odzwierciedlenie we wzrocie ryzyka trafienia do
bezrobocia przez osoby pracujce oraz w bardzo wyranym spadku szans na znalezienie pracy przez osoby bezrobotne
w wieku 45-49 lat.
Tabela 4.9.10. Oszacowania prawdopodobiestw okrelonego statusu na rynku pracy i rda utrzymania w
przypadku dezaktywizacji osb (w wieku 45-59 lat), ktre dwa lata wczeniej byy pracujce lub bezrobotne
Status pocztkowy na
rynku pracy
Status na rynku pracy 2 lata pniej
Emerytura Renta
Inne
wiadczenie
Inny typ
dochodu
Utrzymanie
rodziny
Bezrobocie Praca
Pracujcy 2007-2009 0,050 0,014 0,008 0,010 0,014 0,025 0,878
2009-2011 0,017 0,018 0,011 0,003 0,007 0,032 0,912
2011-2013 0,015 0,016 0,016 0,001 0,011 0,038 0,900
Bezrobotni 2007-2009 0,083 0,050 0,083 0,033 0,157 0,347 0,248
2009-2010 0,037 0,041 0,046 0,041 0,146 0,388 0,301
2011-2013 0,004 0,071 0,105 0,042 0,100 0,410 0,268
*Wiersze sumuj si do 100
Tabela 4.9.11. Oszacowania prawdopodobiestw powrotw na rynek pracy (do pracy lub do bezrobocia) osb w
wieku 45-59 lat, ktre wczeniej byy bierne zawodowo i utrzymyway si z rnego rodzaju wiadcze w dwch
okresach: 2007-2009 oraz 2009-2011
rdo utrzymania w
pocztkowym okresie
Aktywno na rynku pracy 2 lata pniej
Pracujcy Bezrobotni
2007-2009 2009-2011 2011-2013 2007-2009 2009-2011 2011-2013
Emerytura 0,078 0,063 0,056 0,000 0,014 0,022
Renta 0,142 0,056 0,065 0,014 0,016 0,035
Inne wiadczenie 0,071 0,097 0,101 0,024 0,062 0,085
Inny typ dochodu 0,250 0,320 0,148 0,000 0,280 0,296
Utrzymanie rodziny 0,114 0,120 0,105 0,076 0,060 0,123

Wzrastajca aktywno zawodowa osb w wieku przedemerytalnym jest take, cho w mniejszej skali ni
zjawisko opisywane poprzednio, efektem coraz czstszych powrotw na rynek pracy osb, ktre przez jaki czas byy
nieaktywne (tabela 4.9.11) i utrzymyway si z rnego rodzaju wiadcze. Wyniki Diagnozy Spoecznej 2013
wskazuj jednak, e stale wzrasta liczba osb, ktre dwa lata wczeniej byy nieaktywne i utrzymyway si z rnego
Diagnoza Spoeczna 2013 130

typu wiadcze lub byy na utrzymaniu rodziny, a obecnie bez sukcesu poszukuj pracy (s obecnie bezrobotne).
Spada natomiast prawdopodobiestwo powrotu do pracy osb, ktre dwa lata wczeniej miay emerytur i byy
nieaktywne. Co ciekawe, odwrotna prawidowo, czyli wzrost prawdopodobiestwa pracy po dwch latach
obserwowana jest dla osb otrzymujcych renty lub inne wiadczenia.
4.9.4 Godzenie posiadania dzieci i pracy zawodowej opinie o niektrych rozwizaniach polityki spoecznej
W Diagnozie Spoecznej 2013 zmieniono sposb zadawania pytania o rozwizania, ktre uatwiyby godzenie pracy
zawodowej z obowizkami rodzinnymi, w tym zwaszcza z obowizkami rodzicielskimi, co uniemoliwia
bezporednie porwnanie wynikw z obecnej edycji badania do poprzednich. Mona jednak ocenia preferencje,
odwoujc si do uporzdkowania ocen.
Ranking najpopularniejszych rozwiza by zbliony do uzyskanego w poprzednich rundach badania. Najczciej
wskazywanymi jako preferowane zarwno przez kobiety jak i mczyzn byy (tabela 4.9.12).:
elastyczny czas pracy wskazany przez ponad 55 proc. mczyzn i prawie 57 proc. kobiet,
lepsze moliwoci opieki poza domem nad dziemi do 7 roku ycia wymienio je prawie 33 proc. mczyzn i
37 proc. kobiet, oraz
wysze zasiki wedug 24 proc. mczyzn i 22 proc. kobiet,
moliwo wykonywania czci pracy w domu, wskazywana przez co prawie czwart kobiet i co pitego
mczyzn.
Tabela 4.9.12. Preferencje dotyczce rozwiza umoliwiajcych godzenie pracy zawodowej i obowizkw
rodzicielskich
Rozwizania umoliwiajce godzenie
pracy zawodowej i wychowywania
dzieci.
2009
Odsetek wskazujcych
rozwizanie jako
najwaniejsze
2011
Odsetek wskazujcych
rozwizanie jako
najwaniejsze
2013
Odsetek wskazujcych
rozwizanie jako jedno z
trzech najwaniejszych
Mczyni Kobiety Mczyni Kobiety Mczyni Kobiety
Praca w niepenym wymiarze 7,9 8 11,4 11,5 15,7 19,0
Praca w systemie zmianowym 6,2 5 7,7 6,4 14,0 13,9
Elastyczny czas pracy 15,8 14,4 25,6 22,9 55,1 56,9
Moliwo wykonywania czci
pracy w domu
6,8 6,7 9,1 7,4 19,6 24,1
Wicej wolnych dni w tygodniu 5,6 4,6 6,9 5,9 10,8 11,1
Duszy urlop macierzyski 18,7 21,5 20,3 26,3 18,8 24,0
Duszy patny urlop wychowawczy 9,1 10,4 9,8 11,0 17,2 18,4
Wysze zasiki (wychowawczy, na
dzieci)
11,1 10,9 12,1 13,1 24,2 22,4
Lepsze moliwoci opieki poza
domem dzieci do 7 lat
11,7 11,8 16,2 16,8 32,9 37,1
Lepsze moliwoci opieki poza
domem dzieci w wieku 7-12 lat
7,2 6,8 7,4 7,4 14,1 15,5

Gwn zmian w porwnaniu do poprzednich edycji badania jest spadek liczby respondentw wybierajcych
jako najwaniejsze rozwizanie duszy urlop macierzyski -- lidera rankingu w 2009 i 2011 roku. Zapewne jest to
skutkiem wprowadzenia w 2013 roku duszych urlopw macierzyskich oraz urlopw rodzicielskich. W ocenie
respondentw dalsze wyduanie tych urlopw uatwioby godzenie obowizkw zawodowych i rodzinnych w
mniejszym stopniu ni inne rozwizania, cho nadal dla wielu respondentw byoby to wane uatwienie (pite
najpopularniejsze wrd mczyzn i czwarte wrd kobiet).
Chocia pytania w kwestionariuszach dla kobiet i dla mczyzn sformuowane byy tak samo, mona zauway,
e odnotowano wicej odpowiedzi kobiet. Moe na to wpywa fakt, e ze wzgldu na tradycyjny podzia rl pci w
wielu gospodarstwach domowych kwestia godzenia pracy z obowizkami rodzinnymi jest czciej postrzegana jako
dotyczca w wikszym stopniu kobiet.
Pomimo zmiany pytania, podobnie jak w poprzednich edycjach Diagnozy Spoecznej, preferencje dotyczce
rozwiza polityki rodzinnej uatwiajcych godzenie pracy zawodowej i obowizkw rodzicielskich zale od typu
gospodarstwa (rysunek 4.9.9). Rnice te jednak nie zmieniaj kolejnoci w rankingu trzech najpopularniejszych
rozwiza. Gwne linie podziau przebiegaj pomidzy gospodarstwami z dziemi i bez dzieci, wedug pci oraz w
przypadku niektrych rozwiza take wedug liczby dzieci w gospodarstwie.

Diagnoza Spoeczna 2013 131


Wykres 4.9.9. Odsetek osb wskazujcych dane rozwizanie wedug pci i wybranych typw gospodarstw domowych
W przypadku niektrych rozwiza wyranie wida rnic w ocenie kobiet i mczyzn waciwie niezalenie
od typu gospodarstwa domowego. Generalnie wynikaj z percepcji rl kobiet i mczyzn w kontekcie dzielenia
zobowizaniami dotyczcymi utrzymania rodziny, opieki nad dziemi i zajciami domowymi. Np. moliwo
zapewnienia poza domem opieki dzieciom, zwaszcza w wieku przedszkolnym, jest wyej oceniania przez kobiety
18,9
19,4
19
19,7
19,7
18,2
15,7
11,9
15,7
13,2
61,1
56,9
56,1
50,1
62,1
27,2
26
22
19,3
25
9,3
9,5
13,8
11
12,9
21,5
27,6
21,7
22,4
20,1
15,7
17,8
18,1
20,3
17,3
19,3
20,8
23,2
22,5
22,6
42,4
40,4
36,1
29,8
36,1
14,5
13,4
18,2
17,9
17,3
16,2
14,5
13,7
18,8
16,8
14,3
16,3
13
10,8
14,3
55,9
55,9
57,3
50,5
53,5
23,7
20,7
20,2
16,1
16,7
9,2
10,6
11,7
10,7
8,4
17,1
18,8
18,5
16,3
19,9
15
17,4
17
12,6
20,9
23,1
23,6
23,4
26,1
28
43,4
34,7
33
28,5
30,1
14,5
15,6
16,4
13
14,8
0 10 20 30 40 50 60 70
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
maestwa bez dzieci
maestwa z 1 dzieckiem
maestwa z 2 dzieci
maestwa z 3+ dzieci
rodziny niepene
P
r
a
c
a

w

n
i
e
p
e

n
y
m
w
y
m
i
a
r
z
e
P
r
a
c
a

n
a

z
m
i
a
n
y
E
l
a
s
t
y
c
z
n
y

c
z
a
s
p
r
a
c
y
P
r
a
c
a

w

d
o
m
u
W
i

c
e
j

w
o
l
n
y
c
h
d
n
i
D

s
z
y

u
r
l
o
p
m
a
c
i
e
r
z
y

s
k
i
D

s
z
y

u
r
l
o
p
w
y
c
h
o
w
.
W
y

s
z
y

z
a
s
i

e
k

n
a
d
z
i
e
c
i
L
e
p
s
z
a

o
p
i
e
k
a

p
o
z
a
d
o
m
e
m

d
o

7

l
a
t
L
e
p
s
z
a

o
p
i
e
k
a

p
o
z
a
d
o
m
e
m

7
-
1
2

l
a
t
Mczyzna
Kobieta
Diagnoza Spoeczna 2013 132

prawie we wszystkich typach gospodarstw z dziemi. Prawdopodobnie wynika to z faktu, e w wikszoci rodzin
wanie kobiety, niezalenie od typu gospodarstwa, s odpowiedzialne za zapewnienie opieki dzieciom mimo ich
pracy zawodowej. Podobnie, kobiety wyej ni mczyni oceniaj moliwo pracy w domu oraz prac w niepenym
wymiarze godzin, czy wicej dni wolnych, ktre pozwalaj im lepiej organizowa i czy obowizki zawodowe z
rodzinnymi. Natomiast mczyni za waniejsze uznaj wysze zasiki zwizane z dziemi, co prawdopodobnie
wynika z faktu, e to im gwnie przypisuje si obowizek dostarczenia dochodu na utrzymanie gospodarstwa
domowego. Dlatego te zapewne mniejszy wymiar czasu pracy czy wicej dni wolnych s dla nich mniej wane ni
dla kobiet, poniewa wi si z obnieniem dochodu.
Jak zaznaczono wyej, ze wzgldu na wyduenie urlopw macierzyskich i wprowadzenie urlopw
rodzicielskich spady preferencje odnonie do dalszego wyduania urlopw macierzyskich, cho jest to nadal
podane rozwizanie, zwaszcza wrd kobiet. Warto jednak zauway, e jego popularno maleje wraz ze
wzrostem liczby dzieci w gospodarstwie. Moe to wynika z postrzegania moliwego wpywu tego rozwizania na
sytuacj matki na rynku pracy. Przy jednym dziecku jednorazowa nawet dusza nieobecno w pracy moe nie
wpyn znaczco na pozycj kobiety na rynku pracy, natomiast wielokrotne, dugie nieobecnoci w pracy przy
wikszej liczbie dzieci mog by postrzegane jako zagroenie. Wydaje si, e z podobnych powodw wzgldnie ma
popularnoci w porwnaniu do innych rozwiza cieszy si wyduanie urlopu wychowawczego.
Wany dla interpretacji wynikw jest fakt, e pytanie o trzy najwaniejsze rozwizania dla godzenia pracy z
obowizkami rodzicielskimi kierowano wycznie do osb obecnie pracujcych, czyli tylko tych, ktrym udaje si te
aktywnoci godzi. Gdyby uwzgldni rwnie opinie osb bezrobotnych i nieaktywnych, ukad najkorzystniejszych
zdaniem respondentw rozwiza mgby si istotnie zmieni. W Diagnozie Spoecznej 2013 co druga kobieta w
wieku 25-44 lat wskazywaa opiek nad dzieckiem jako gwny powd nieaktywnoci. Jednoczenie ponad poowa
respondentw (niezalenie od pci) uwaa trudnoci z godzeniem pracy i rodzicielstwa za wany lub bardzo wany
powd, dla ktrego ludzie w Polsce nie decyduj si na posiadanie dzieci. Spord osb, ktre deklaruj, e
zrezygnoway z pierwszego lub kolejnego dziecka, stanowicych prawie 10 proc. badanej populacji, 15 proc.
mczyzn i 23 proc. kobiet wskazao trudno z godzeniem pracy i rodzicielstwa jako jeden z trzech gwnych
powodw.
4.9.5 Emigracja zarobkowa - sytuacja emigrantw po powrocie do kraju
Wedug danych GUS lata 2009-2011 nie przyniosy znaczcego wzrostu liczby emigrantw zarobkowych. Sytuacja
na rynkach pracy w gwnych krajach emigracji zarobkowej z Polski albo ustabilizowaa si (Wielka Brytania,
Niemcy) albo w dalszym cigu pogarszaa (Irlandia, Hiszpania). Cho nie s dostpne jeszcze dane za 2012 rok, na
podstawie danych o emigracji z BAEL, mona mwi o pewnej stabilizacji liczby osb pozostajcych zagranic przez
okres powyej 12 miesicy. Diagnoza Spoeczna pozwala na uzyskanie informacji o osobach, ktre w momencie
badania znajdoway si na terytorium Polski, zatem trudno na tej podstawie wnioskowa o wielkoci obecnej
emigracji. Mona jednak na jej podstawie ocenia charakter migracji powrotnej oraz skutki tej migracji dla polskiego
rynku pracy, a take w pewnym zakresie zamierzenia wyjazdowe Polakw.
W Diagnozie Spoecznej 2013 zmieniono sposb zadawania pytania o dowiadczenia emigracji zarobkowej - w
biecej edycji obejmowao ono dwa lata poprzedzajce badanie, w 2009 i 2011 roku pytano o okres czteroletni. Nie
mona zatem bezporednio porwnywa wynikw ostatniego i poprzednich bada. Mona jednak, majc na uwadze
wprowadzon zmian, prbowa zidentyfikowa pewne schematy w zachowaniach migracyjnych Polakw.
Tabela 4.9.13.Przyczyny powrotw z emigracji zarobkowej (w proc. )
Przyczyny powrotu z emigracji 2009 2011 2013
Przyczyny ekonomiczne
Zakoczenie/utrata pracy 31,9 23,3 31,3
Z powodu spadku wysokoci dochodw z pracy w
porwnaniu z zarobkami w kraju
4,8 2,5 1,8
Nie moga znale pracy za granic 1,6 1,3 3,0
Inne przyczyny
Taki by plan wyjedajc zagranic 28,5 33,5 23,3
Z powodw rodzinnych 17,3 14,6 13,9
Z powodw zdrowotnych 3,2 3,6 1,2
Czasowo dla zaatwienia spraw w kraju 3,8 9 13,6
inne powody/ trudno powiedzie/zakoczya nauk 7,9 11,5 11,8

Informacje od osb, ktre wrciy wskazuj, e po spadku znaczenia czynnikw ekonomicznych dla powrotu
emigrantw w 2011 roku, ich rola znowu wzrosa, a struktura powodw przypomina bardziej uzyskan w rundzie
badania z 2009 roku. Podobnie jak wwczas prawie 40 proc. osb, ktre powrciy z emigracji w latach 2011-2013,
wskazywao powody ekonomiczne, z czego dla ponad 30 proc. respondentw powodem powrotu z emigracji
zarobkowej byo zakoczenie lub utrata pracy (tabela 4.9.13.).
Znacznie rzadziej ni w 2011 roku powroty byy czci planw, zatem mona sdzi, e wzrs odsetek osb,
ktrych powrt do kraju by raczej wymuszony ni dobrowolny, co prawdopodobnie jest zwizane z pogarszajc si
Diagnoza Spoeczna 2013 133

sytuacj ekonomiczn i trudnoci znalezienia pracy w kraju emigracji. Systematycznie od 2009 roku ronie natomiast
odsetek osb, ktre powrciy do kraju przejciowo dla zaatwienia rnych spraw.
W porwnaniu do roku 2009 prawie o poow zmniejszy si odsetek osb majcych dowiadczenie migracyjne,
co prawdopodobnie w duej czci wynika ze zmiany sposobu pytania. Zmniejszyy si rwnie odsetki osb z tym
dowiadczeniem we wszystkich rozpatrywanych przekrojach wedug wieku, pci, wyksztacenia, klasy
miejscowoci. Mona jednak zauway zachowanie pewnych wzorcw.
Wrd osb pozostajcych w Polsce w czasie badania najwikszy udzia osb z dowiadczeniami emigracji
zarobkowej obserwowany by wrd osb z wyksztaceniem rednim i zasadniczym zawodowym (tabela 4.9.14).
Analizy na prbie panelowej wskazuj, e w tych grupach prawie 30 proc. osb deklarujcych dowiadczenia w
okresie 2007-2011 wyjedao ponownie pracowa za granic w latach 2011-2013. Nieco wiksz powtarzalno
miay migracje wrd osb z wyksztaceniem podstawowym, pomimo wzgldnie niskiego odsetka osb z tym
poziomem wyksztacenia, ktre maj dowiadczenia migracyjne. Ponad proporcjonalny spadek odsetka osb z
dowiadczeniem migracyjnych wrd osb z wyszym wyksztaceniem oraz znacznie nisza powtarzalno ich
wyjazdw mog wynika z faktu, e migracja zarobkowa, jak wynika z wielu bada czsto wica si z prac
znacznie poniej kwalifikacji, moe przestaa by postrzegana jako korzystna alternatywa wobec moliwoci
zatrudnienia w kraju.
Ponad proporcjonalne spadki odsetka osb z dowiadczeniami migracyjnymi odnotowano rwnie w
najmodszych wieku. Prawdopodobnie cz modych osb, ktre wyemigroway w celach zarobkowych na fali
euforii poakcesyjnej, a potem powrciy do kraju, w trakcie wyjazdu zweryfikowao swoje oczekiwania wzgldem
pracy na emigracji i zdecydowao szuka pracy w Polsce, zwaszcza w obliczu pogarszajcej si sytuacji na rynkach
pracy w krajach docelowych. Wzgldnie stabilne odsetki osb z dowiadczeniem migracyjnym w starszych grupach
wieku mona zapewne wiza z bardziej ustalonymi wzorcami pracy za granic, na co rwnie wskazuje wysoki
udzia osb powtarzajcych migracje w tych grupach wieku.
Wikszy ni proporcjonalnie spadek odsetka osb z dowiadczeniem migracyjnym dotyczy rwnie mieszkacw
najwikszych miast. Moe to wynika z faktu, w tych orodkach popyt na prac nie spada tak silnie jak na innych
lokalnych rynkach, a alternatywa wyjazdu ze wzgldu na relatywnie wysze zarobki bya dla nich mniej atrakcyjna.
Tabela 4.9.14.Udziay w populacji w 2011 roku osb z dowiadczeniami w okresie 2005-2007, 2008-2011 oraz
2009-2013
Cechy emigrantw
Dowiadczenia w
latach 2005-2007
Dowiadczenia w
latach 2007-2011
Dowiadczenia w
latach 2011-2013
Odsetek
powtarzajcych
migracje po okresie
2007-2011*
Wyksztacenie
Mczyni 5,8 5,5 3,1 29,2
Kobiety 2,8 2,3 1,1 23,4
Wyksztacenie
Podstawowe 2,6 2,8 0,9 33,2
Zasadnicze zawodowe 5,3 5,4 2,4 29,9
rednie 4,1 4,9 2,7 32,1
Wysze 4,2 3,9 1,4 14,0
Wiek
Poniej 24 0,9 4,8 1,9 34,8
25-34 9,9 6,7 3,3 19,4
35-44 6,5 6,1 3,5 29,5
45-59 4,1 3,3 2,0 33,2
60-65 1 0,4 0,6 41,7
Miejscowo zamieszkania
miasta 500 tys. i wicej 3,9 3,2 0,8 8,5
miasta200-500 tys. 5,7 4,9 3,1 42,4
miasta100-200 tys. 4,5 3,7 1,6 22,4
miasta 20-100 tys. 4,8 4 1,9 25,9
miasta poniej 20 tys. 5,6 5,6 2,4 24,2
wie 5,8 5,2 2,2 30,1
*- odsetek na podstawie prby panelowej 2011-2013. Wyniki naley traktowa z ostronoci ze wzgldu na relatywnie niewielkie liczebnoci
osb w niektrych przekrojach oraz selekcj braki w obserwacjach osb ze wzgldu na migracje w trakcie badania lub inne powody wykruszania
si panelu.

Wczeniejsze dowiadczenia migracyjne s skorelowanie ze statusem na rynku pracy. Przede wszystkim osoby
majce dowiadczenia migracyjne s bardziej aktywne na rynku pracy (tabela 4.9.15). Bez szczegowej analizy
trudno jednak mwi tu o zwizkach przyczynowo-skutkowych -- wysza aktywno moe wynika zarwno z
wpywu migracji na zachowania tych osb na rynku pracy, jak i selekcji do migracji a potem powrotw osb, ktre
maj predyspozycj do bycia bardziej aktywnym na rynku pracy i gdyby nie wyjechali podnosiliby aktywno osb
pozostajcych w Polsce.
Diagnoza Spoeczna 2013 134

Zestawienie danych o osobach majcych dowiadczenia migracyjne w cigu 4 lat przed badaniem w 2009, 2011
oraz w cigu 2 lat przed badaniem w 2013 roku eksponuje wyrane rnice ze wzgldu na pe. Poza tym wyniki z
2013 roku s podobne jak w poprzednich edycjach badania, z niewielkimi zmianami w przypadku kobiet. Wrd
mczyzn wczeniejsze dowiadczenia z emigracj wizay si nie tylko z wyszym ni przecitne bezrobociem, ale
i z wikszymi szansami zatrudnienia oraz wikszym ni przecitny odsetkiem prowadzcych wasn dziaalno
gospodarcz. Natomiast odsetek pracujcych wrd kobiet z dowiadczeniami migracyjnymi by podobnie jak w
poprzednio nadal niszy od obserwowanego ogem, cho wzrs w porwnaniu do 2011 roku, spado natomiast i tak
niewielkie w poprzednich edycjach zaangaowanie we wasn dziaalno gospodarcz. Zmniejszya si rwnie
aktywno zawodowa kobiet z dowiadczeniem migracyjnym, cho nadal jest wysza ni rednio. Wynika to ze
spadku odsetka kobiet poszukujcych pracy. W 2011 roku by on prawie trzykrotnie wyszy ni w caej populacji
kobiet, w 2013 roku nie jest on nawet dwa razy wyszy.
Tabela 4.9.15.Dowiadczenia migracyjne osb w wieku produkcyjnym a ich status na rynku pracy w 2009, 2011
oraz 2013 roku
Status na rynku pracy w 2011 roku
Osoby z dowiadczeniami emigracji
zarobkowej w cigu ostatnich Odsetek wrd osb w
wieku produkcyjnym
ogem w 2013 roku
4 lat 2 lat
2009 2011 2013
Mczyni
Pracujcy 75,5 79,5 78,7 70,7
w tym na wasny rachunek 14,5 14,9 14,9 14,0
Bezrobotni 16,5 15,3 15,7 8,8
Nieaktywni zawodowo 8,1 5,2 5,6 20,5
Kobiety
Pracujce 55,7 54,1 59,1 60,3
w tym na wasny rachunek 7,6 5,2 3,8 7,6
Bezrobotne 16,6 23,3 14,5 8,3
Nieaktywne zawodowo 27,8 22,7 26,4 31,3
Tabela 4.9.16. Odsetek osb planujcych emigracj zarobkow wedug statusu na rynku pracy oraz wyksztacenia,
2007, 2009, 2011 oraz 2013 roku
Wyksztacenie Pracujcy Bezrobotny Bierny
Deklaracje wyjazdu w 2013 roku
Wysze i policealne 7,1 24,2 5,4
rednie 9,3 27,3 7,1
Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 8,7 21,2 7,2
Podstawowe i nisze 7,1 15,4 0,7
Ogem 8,3 22,9 5,3
Deklaracje wyjazdu w 2011 roku
Wysze i policealne 5,1 16,3 6,7
rednie 7,4 23,5 10,0
Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 8,1 22,1 9,0
Podstawowe i nisze 5,9 14,4 3,1
Ogem 6,8 20,5 8,3
Deklaracje wyjazdu w 2009 roku
Wysze i policealne 4,2 17,4 7,0
rednie 6,5 24,2 9,2
Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 7,7 17,8 8,8
Podstawowe i nisze 6,8 15,5 3,0
Ogem 6,2 19,5 7,9
Deklaracje wyjazdu w 2007 roku
Wysze i policealne 8,3 19,3 14,0
rednie 13,0 31,9 18,2
Zasadnicze zawodowe/gimnazjum 14,3 23,0 15,5
Podstawowe i nisze 8,1 21,5 3,8
Ogem 11,7 25,4 14,5

Sytuacja na rynkach pracy w wikszoci krajw UE pogarsza si - spada popyt na prac, a stopa bezrobocia ronie
lub utrzymuje si na wzgldnie wysokim poziomie. Pomimo zniesienia ostatnich barier w dostpie do rynkw pracy
dla pracownikw z Polski trudne rynki pracy nie przycigaj tak bardzo jak w czasie poakcesyjnego boomu. Ponadto
cz osb zweryfikowaa ju swoje nie zawsze realistyczne wyobraenia o pracy na emigracji i bardziej trzewo
ocenia potencjalne korzyci i koszty wyjazdu. W Diagnozie Spoecznej 2013 odsetek osb deklarujcych w momencie
Diagnoza Spoeczna 2013 135

badania ch emigracji zarobkowej w cigu najbliszych 2 lat wzrs nieznacznie do poziomu 8,1 proc. wobec 6,9
proc. obserwowanych dwa lata wczeniej, czy 6,4 proc. w 2009 roku. W porwnaniu do danych z 2007 r., kiedy 11,4
proc. respondentw deklarowao ch emigracji, deklaracje chci wyjazdu s wic rzadsze. Wydaje si, e ich
nieznaczny wzrost mona wiza bardziej z systematycznie pogarszajc si sytuacj na polskim rynku pracy, ni
oczekiwaniem respondentw wietlanych perspektyw w pracy zagranic.
Struktura osb planujcych wyjazd wedug statusu na rynku pracy i wyksztacenia zmienia si bardziej ni w
poprzednich edycjach, zwaszcza jeli chodzi o populacj osb bezrobotnych (tabela 4.9.16). W 2013 roku zamiar
wyjazdu zarobkowego poza Polsk w cigu nastpnych dwch lat deklarowaa prawie jedna czwarta osb
bezrobotnych, wobec niespena jednej pitej w poprzedniej edycji badania. Moe to potwierdza tez, e gwn
przyczyn chci emigracji s problemy ze znalezieniem pracy w kraju. Zamiar wyjazdu deklarowao rwnie,
podobnie jak w 2009 roku, okoo 8 proc. osb pracujcych i okoo 5 proc. nieaktywnych zawodowo. Wzrost chci
wyjazdu w porwnaniu do 2011 roku odnotowano we wszystkich kategoriach wyksztacenia i statusu na rynku pracy,
a najwikszy - wrd osb bezrobotnych z wyksztaceniem rednim i wyszym.
Podobnie jak w poprzednich edycjach badania stan gospodarki poszczeglnych krajw docelowych mia due
znacznie dla deklaracji wyjazdowych. W 2013 r. osoby, ktre wskazay kierunek swojego moliwego wyjazdu,
najczciej deklaroway wyjazd do Niemiec (wykres 4.9.10). Otwarcie rynkw pracy w Niemczech i Austrii mogo
w pewnym stopniu wpyn na dodatkowe uatrakcyjnienie tego kierunku wyjazdw, ale analizy ekonometryczne
(Strzelecki & Wyszyski, 2011) wskazuj, e gwnym czynnikiem oddziaywajcym na emigracj z Polski do krajw
UE w horyzoncie kilku lat s rnice w stopach bezrobocia pomidzy krajami, a wzmoone migracje zwizane z
efektami nowoci otwierajcych si rynkw pracy kolejnych pastw Europy Zachodniej byy na og niewielkie po
2005 roku.

UWAGI: nie ma danych dotyczcych Norwegii dla kobiet z lat 2007-2011 i Woch dla mczyzn we wszystkich latach, poniewa kierunki te nie
naleay do atrakcyjnych dla danej pci w poszczeglnych latach
Wykres 4.9.10. Najpopularniejsze dla kobiet i mczyzn kierunki zamierzonych emigracji zarobkowych w 2007,
2009, 2011 i 2013 r.
Pomimo niepewnej sytuacji na rynku pracy wzrs odsetek osb, zwaszcza kobiet, deklarujcych ch wyjazdu
do Wielkiej Brytanii. Bardzo za sytuacja gospodarcza natomiast spowodowaa, e podobnie jak w Diagnozie
19,8
17,9
35
37,6
41,2
29
19,1
28,2
4,4
10,9
8,5
10,7
4,5
6,3
7,7
5,1
4,1
6,5
2,8
1,2
3
4,9
5,3
4,2
2,5
21,6
31,8
35,4
42,9
39,5
19,3
14,8
20,2
4,5
10,5
13,1
13
3,7
7,5
4,3
9,8
9,8
2,9
2,7
1,8
2,9
4,7
2,7
2,9
0 10 20 30 40 50
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
2007
2009
2011
2013
N
i
e
m
c
y
W
i
e
l
k
a
B
r
y
t
a
n
i
a
H
o
l
a
n
d
i
a
N
o
r
w
e
g
i
a
W

o
c
h
y
I
r
l
a
n
d
i
a
U
S
A
Proc.
Mczyni
Kobiety
Diagnoza Spoeczna 2013 136

Spoecznej 2011 wyjazd do Irlandii deklarowao coraz mniej osb, cho nieznacznie wzrs odsetek chccych tam
wyjecha kobiet. Wrd mczyzn ronie natomiast popularno wyjazdw do krajw postrzeganych jako bezpieczne
alternatywy dla ogarnitych kryzysem typowych krajw docelowych emigracji, czyli Norwegii oraz Holandii,
prawdopodobnie ze wzgldu na utrzymujce si na wzgldnie niewysokim poziomie stopy bezrobocia w tych krajach.
Dla kobiet deklarujcych wyjazd takim krajem byy Wochy, jednak w 2013 roku odnotowano nieznaczny spadek
popularnoci tego kraju. Na stabilnym kilkuprocentowym poziomie (wyszym wrd mczyzn) utrzymuje si
odsetek osb chccych wyemigrowa do USA.
4.9.6. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy
4.9.6.1. Zasig doksztacania zawodowego
Na podstawie danych z wczeniejszych edycji Diagnozy Spoecznej moliwa jest analiza aktywnoci zwizanej z
podnoszeniem przez respondentw swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejtnoci w okresie 2005-2007,
2007-2009, 2009-2011 oraz 2011-2013
42
.
Zaledwie blisko 10 proc. osb w wieku 25 lat i wicej uczestniczyo w latach 2011-2013 w jakiejkolwiek
aktywnoci zwizanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejtnoci, a wic nieco
rzadziej ni wskazyway na to wyniki z lat poprzednich. Analiza struktury osb, ktre w Diagnozie Spoecznej 2007,
2009, 2011 i 2013 zadeklaroway tak aktywno, wskazuje na wysok i utrzymujc si selektywno procesu
doksztacania si gwnie ze wzgldu na wiek, poziom wyksztacenia oraz miejsce zamieszkania (tabela 4.9.17.).
Tabela 4.9.17. Struktura osb w wieku 25 lat i wicej uczestniczcych w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej z
podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych umiejtnoci w latach 2005-2007, 2007-2009, 2009-2011
oraz 2011-2013 wedug pci, wyksztacenia, miejsca zamieszkania i wieku (w proc.)
Cechy demograficzno-spoeczne
Odsetek osb w wieku 25 lat i wicej uczestniczcych w podnoszeniu swoich
kwalifikacji zawodowych czy innych umiejtnoci w latach
2005-2007 2007-2009 2009-2011 2011-2013
Ogem 11,7 11,9 10,7 9,6
Kobiety 56,8 51,9 54,0 56,1
Mczyni 43,2 48,1 46,0 43,9
Wysze i policealne 57,5 57,4 62,2 63,4
rednie 28,5 29,0 24,7 25,2
Zasadnicze zawodowe 11,8 11,9 10,6 9,5
Podstawowe i poniej 2,2 1,7 2,5 1,9
Miasta powyej 500 tys. 23,6 24,1 25,2 27,3
Miasta od 200 do 500 tys. 17,0 17,2 17,2 16,9
Miasta od 100 do 200 tys. 8,4 8,0 8,0 8,4
Miasta od 20 do 100 tys. 19,6 19,2 20,0 18,4
Miasta poniej 20 tys. 11,8 10,4 10,6 10,6
Wie 19,6 21,0 19,0 18,4
25-29 lat 25,8 27,3 25,7 22,8
30-34 lata 20,9 18,7 19,9 19,8
35-39 lat 14,3 16,4 16,2 16,6
40-44 lata 12,8 12,0 12,6 12,7
45-49 lat 10,4 10,6 9,2 9,2
50-54 lata 9,3 8,4 8,0 8,5
55 lat i wicej 6,4 6,6 8,5 10,3

Wrd osb podnoszcych swe umiejtnoci w latach 2011-2013 wikszo wci stanowiy kobiety - 56 proc.,
a ich udzia nieznacznie wzrs w porwnaniu z wczeniejsz rund badania. Okoo 63 proc. osb doksztacajcych
si w cigu ostatnich dwch lat miao wyksztacenie wysze lub policealne, wicej ni w latach 2005-2007 i 2007-
2009. Odsetek osb z wyksztaceniem rednim podnoszcych swoje umiejtnoci nie zmieni si w stosunku do
poprzedniej rundy (25 proc.), ale by niszy od wartoci odnotowanej dla dwch rund wczeniejszych (29 proc.)2009
i 2005-2007, a posiadajcych wyksztacenie gimnazjalne lub zasadnicze zawodowe byo zaledwie 10 proc. (okoo 11-
12 proc. w trzech poprzednich rundach). Najmniej osb podnoszcych swoje kwalifikacje w latach 2011-2013
legitymowao si wyksztaceniem co najwyej podstawowym niezmiennie okoo 2 proc. Utrzymaa si zatem
selektywno procesu doksztacania si ze wzgldu na poziom wyksztacenia.

42
Wynikw otrzymanych w Diagnozie Spoecznej 2007, 2009, 2011 i 2013 nie mona porwnywa bezporednio z wynikami badania BAEL
dotyczcymi aktywnoci edukacyjnej dorosych. W Diagnozie Spoecznej pytano o aktywno edukacyjn w cigu ostatnich dwch lat, natomiast
w BAEL pomiar dotyczy ostatnich 4 tygodni przed badaniem. Ponadto pytanie o aktywno zwizan z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych
czy innych umiejtnoci w Diagnozie obejmuje zarwno aktywno w systemie szkolnym jak i pozaszkolnym, natomiast w przypadku BAEL obie
kategorie rozpatrywane s odrbnie. Ponadto w niniejszej czci opracowania analiza aktywnoci w zakresie doskonalenia zawodowego obejmuje
osoby w wieku 25 lat i wicej.
Diagnoza Spoeczna 2013 137

Struktura doksztacajcych si wedug klasy miejscowoci zamieszkania take nie ulega duym zmianom w
latach 2011-2013 w porwnaniu do trzech poprzednich rund. Jedynie okoo 18 proc. osb doksztacajcych si w
latach 2011-2013 zamieszkiwao na wsi w porwnaniu z okoo 19-20 proc. w trzech poprzednich rundach badania.
Wrd doksztacajcych si mieszkacw miast wci nieco ponad poow stanowi osoby pochodzce z miast
powyej 100 tys. mieszkacw we wszystkich czterech rundach badania (cho ich udzia w obecnej rundzie nieco si
zwikszy w porwnaniu z poprzedni o okoo 2,2 p.p.), okoo 18 proc. z miast od 20 do 100 tys. mieszkacw (19-
20 proc. dla trzech wczeniejszych rund), a okoo 11 -15 proc. z miast poniej 20 tys. mieszkacw.
Nie zaobserwowano take duych zmian w strukturze doksztacajcych si wedug wieku w rozpatrywanych
okresach. Osoby doksztacajce si to wci gwnie osoby mode okoo 43 proc. jest w wieku 25-34 lata w
porwnaniu z okoo 46-47 proc. w poprzednich rundach badania. Osoby w wieku 35-44 lat stanowi okoo 28-30
proc. wrd doksztacajcych si we wszystkich czterech rundach badania, a osoby bdce w wieku 45-54 lata okoo
17-18 proc. w latach 2011-2013, 2009-2011 oraz 19-21 proc. w latach 2005-2007 i 2007-2009. Zaledwie co dziesita
osoba w wieku 55 lat wicej podnosia swoje kwalifikacje w porwnaniu z 7-9 proc. w poprzednich rundach badania.
Naley podkreli, e w okresie 2011-2013 udzia najmodszej analizowanej grupy (25-29 lat) spad, a najstarszej (55
lat i wicej) wzrs, co stanowi kontynuacj zmian zaobserwowanych w okresie 2009-2011. Wpyw na t zmian
miaa take niewtpliwie struktura wieku osb powyej 25 lat.
Podsumowujc, typowa osoba uczestniczca w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej z podnoszeniem swoich
kwalifikacji zawodowych czy innych umiejtnoci to wci osoba z wyszym wyksztaceniem, w wieku 25-34 lata,
mieszkajca w duym miecie, czciej kobieta ni mczyzna.
Powysze dane odzwierciedlaj struktur osb podnoszcych swoje kwalifikacje w latach 2005-2007, 2007-2009,
2009-2011 oraz 2011-2013, ktra zaley nie tylko od aktywnoci edukacyjnej okrelonych grup ludnoci, ale take
od struktury respondentw wedug rozpatrywanych cech
43
. Odniesienie ich do odpowiednich subpopulacji pozwala
na ocen natenia procesu.
Tabela 4.9.18. Uczestnictwo osb w wieku powyej 25 lat w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej z podnoszeniem
kwalifikacji zawodowych lub innych umiejtnoci w cigu ostatnich 2 lat wedug miejsca zamieszkania oraz pci w
latach 2005-2007, 2007-2009, 2009-2011 oraz 2011-2013 (w proc. osb danej kategorii)
Wyszczeglnienie
Miasta
>500 tys.
Miasta 200-
500 tys.
Miasta 100
- 200 tys.
Miasta 20 -
100 tys.
Miasta < 20
tys.
Wie Ogem
2005-2007
Ogem 24,4 17,0 11,8 11,0 10,6 6,2 11,7
Kobiety 24,7 18,0 11,3 11,5 11,0 6,6 11,9
Mczyni 24,1 15,9 12,6 10,4 10,1 5,8 11,2
2007-2009
Ogem 22,8 18,2 13,5 11,9 9,3 6,8 11,9
Kobiety 23,5 18,6 12,1 11,3 8,7 6,0 11,6
Mczyni 22,0 17,8 15,2 12,5 9,9 7,7 12,2
2009-2011
Ogem 20,9 18,3 11,2 11,0 8,8 5,5 10,7
Kobiety 20,7 18,0 10,4 11,3 8,6 5,2 10,8
Mczyni 21,2 17,5 12,0 10,6 9,1 5,8 10,6
2011-2013
Ogem 20,7 16,6 10,2 9,1 8,4 4,6 9,6
Kobiety 21,1 16,8 9,8 9,8 9,6 5,0 10,2
Mczyni 20,4 16,4 10,5 8,3 7,0 4,2 8,9

Dane zamieszczone w tabeli 4.9.18 potwierdzaj selektywno procesu doskonalenia umiejtnoci zawodowych
w odniesieniu do miejsca zamieszkania, niekorzystn szczeglnie dla mieszkacw wsi. Wraz ze wzrostem wielkoci
miejscowoci zamieszkania aktywno zwizana z doskonaleniem zawodowym jest czciej podejmowana udzia
aktywnych osb zmienia si od okoo 10-15 proc. dla miast liczcych poniej 200 tys. mieszkacw do 20-25 proc.
dla miast liczcych powyej 500 tys. mieszkacw dla czterech analizowanych okresw. Jedynie okoo 5-7 proc.
mieszkacw wsi brao udzia w podnoszeniu swych kwalifikacji.
W latach 2011-2013 zanotowano spadek aktywnoci zwizanej z podnoszeniem wasnych kwalifikacji czy
umiejtnoci zawodowych dla wszystkich typw klasy miejscowoci zamieszkania za wyjtkiem kobiet w miastach
najwikszych (powyej 500 tys. mieszkacw) i najmniejszych (poniej 20 tys. mieszkacw), dla ktrych
zanotowano niewielki wzrost. W poprzedniej rundzie, tj. w latach 2009-2011 niewielki spadek dotyczy wszystkich
kategorii miejsca zamieszkania, zarwno dla kobiet jak i mczyzn. Obserwowany w latach 2007-2009 wzrost
aktywnoci edukacyjnej mczyzn zamieszkujcych przede wszystkim wsie, a take miasta mae i rednie nie
utrzyma si. Podobnie jak w latach 2009-2011, take w obecnej rundzie kobiety ogem czciej ni mczyni
podejmoway doksztacanie si, cho i tak na niszym poziomie w porwnaniu do poprzedniej rundy. Dla mczyzn
natomiast spadek by znaczniejszy, powikszajc tym samym luk w tym zakresie pomidzy pciami.

43
Np. w 2007 mieszkacy miast najwikszych stanowili 11 proc. ogu respondentw w wieku 25 lat i wicej, a mieszkacy miast najmniejszych oraz
wsi odpowiednio 13 proc. oraz 38 proc., w 2009 r. odsetki te ksztatoway si nastpujco: 12,5 proc., 13,3 proc. oraz 37 proc., w 2011 r.: 12,8 proc.,
12,9 proc. oraz 37 proc., natomiast w 2013 r.:12,6 proc., 12,1 proc. oraz 38,2 proc.
Diagnoza Spoeczna 2013 138


Uczestnictwo w doskonaleniu zawodowym wedug wieku w latach 2011-2013 nie ulego istotnej zmianie w
porwnaniu z latami 2005-2007, 2007-2009 oraz 2009-2011. Najwiksz aktywnoci edukacyjn charakteryzuj si
osoby w najmodszej analizowanej grupie, a najmniejsz osoby najstarsze. Aktywno spada stopniowo wraz z
wiekiem od okoo 20-24 proc. dla osb w wieku 25-29 lat do okoo 2-3 proc. dla osb w wieku 55 lat i wicej.
Nie zmieniy si istotnie podstawowe prawidowoci zwizane z aktywnoci w zakresie podnoszenia kwalifikacji
wedug poziomu wyksztacenia (tabela 4.9.19.). Osoby lepiej wyksztacone chtniej bray udzia w rnych formach
doskonalenia umiejtnoci zawodowych. Najczciej doksztacay si osoby z wyszym wyksztaceniem i
policealnym (okoo 24 proc. w latach 2011-2013 i 27 proc. w latach 2009-2011), czciej kobiety, dla ktrych spadek
aktywnoci w tej grupie wyksztacenia by mniejszy ni dla mczyzn, powodujc tym samym pojawienie si luki
miedzy pciami, ktra w poprzedniej rundzie badania waciwie nie istniaa. Naley podkreli, e utrzyma si trend
spadkowy z poprzednich trzech rund badania, dotyczcy doksztacania si w grupie osb z wyksztaceniem wyszym
i policealnym. Analogicznie jak w poprzednich rundach osoby z wyksztaceniem rednim wyranie rzadziej podnosiy
swe kwalifikacje (8 proc. w latach 2011-2013, 9 proc. w latach 2009-2011 wobec 11-12 proc. w latach 2005-2007 i
2007-2009), przy czym nadal nieco bardziej aktywni byli mczyzn o tym poziomie wyksztacenia ni kobiety. Luka
wedug pci w tej kategorii wyksztacenia na korzy mczyzn utrzymaa si pomimo mniejszego spadku
zanotowanego dla kobiet. Natomiast osoby o wyksztaceniu zasadniczym zawodowym stale podejmuj tego typu
aktywno ponad dwa i p razy rzadziej ni osoby z wyksztaceniem rednim (okoo 3 proc. w latach 2011-2013 w
porwnaniu z 4-5 proc. w larach 2009-2011, 2007-2009 i 2005-2007.). Co prawda kobiety z wyksztaceniem
zasadniczym zawodowym s mniej aktywne ni mczyni w doskonaleniu swych umiejtnoci, ale ta rnica nieco
zmniejszya si, co stanowi kontynuacj trendw z poprzedniej rundy badania. Osoby z wyksztaceniem co najwyej
podstawowym niezmiennie nie uczestnicz w tym procesie.
Wyniki te potwierdzaj wysoko selektywny charakter procesu doksztacania, podobnie zreszt jak rezultaty
badania Ksztacenie Dorosych (Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2009)
44
. Pomimo nieco odmiennej definicji
uczestnictwa w rnego typu usugach edukacyjnych w obu badaniach, uniemoliwiajcej bezporednie porwnanie
wynikw liczbowych, konkluzje sformuowane na ich podstawie s analogiczne. Doksztacaj si gwnie ludzie
modzi, dobrze wyksztaceni i mieszkacy wikszych miast. Okoo 41 proc. osb doksztacajcych si w latach 2011-
2013 podejmowaa aktywno edukacyjn podobnie jak w latach 2009-2011 i 2007-2009 w porwnaniu z 44 proc. w
latach 2005-2007. Oznacza to, e bardzo niewielka cz osb nie wicej ni okoo 4 proc. w wieku powyej 25
lat stale si doksztaca, co naley uzna za niepokojcy wynik.
Tabela 4.9.19. Uczestnictwo osb w wieku powyej 25 lat w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej z podnoszeniem
kwalifikacji zawodowych lub innych umiejtnoci w cigu ostatnich 2 lat wedug wyksztacenia oraz pci w latach
2005-2007, 2007-2009, 2009-2011 oraz 2011-2013 (w proc. osb danej kategorii)
Wyszczeglnienie
Co najwyej
podstawowe
Zasadnicze
zawodowe i
gimnazjum
rednie
Wysze i
policealne
Ogem
2005-2007
Ogem 1,3 4,7 11,4 30,7 11,7
Kobiety 0,8 3,0 10,8 31,3 11,9
Mczyni 1,9 5,8 12,2 29,7 11,2
2007-2009
Ogem 1,1 4,8 12,0 30,6 11,9
Kobiety 0,7 2,9 10,3 30,3 11,6
Mczyni 1,5 6,0 14,2 31,1 12,2
2009-2011
Ogem 1,5 4,0 8,9 27,5 10,7
Kobiety 1,1 3,3 7,4 27,6 10,8
Mczyni 2,1 4,5 10,7 27,2 10,6
2011-2013
Ogem 1,1 3,2 8,1 23,8 9,6
Kobiety 0,9 2,5 7,0 24,9 10,2
Mczyni 1,6 3,6 9,4 22,2 8,9

4.9.6.2. Formy doksztacania zawodowego
Analiza form doksztacania zawodowego wraz z analiz osb uczestniczcych w doksztacaniu si pozwala na
wskazanie tych form, ktre powinny by rozwijane. Naley jednak podkreli, e Diagnoza Spoeczna nie zawiera

44
Definicja ksztacenia si w badaniu Ksztacenie Dorosych obejmuje dodatkowo take samodzielne doksztacenie si/uczenie.
Diagnoza Spoeczna 2013 139


informacji, czy szkolenie byo podejmowane z wasnej inicjatywy czy nie, a ponadto respondent mg uczestniczy
w kilku formach edukacyjnych. Dodatkowo informacje o rdach finansowania take nie s precyzyjne
45
.
Dane zawarte w tabeli 4.9.20 wiadcz o tym, e podnoszenie kwalifikacji zawodowych czy innych umiejtnoci
przez osoby w wieku 25 lat i wicej przyjmuje najczciej form kursw finansowanych przez pracodawc (okoo 36
proc. wskaza w latach 2005-2007, blisko 40-42 proc. w latach 2007-2013). Szkolenia, na ktre kieruje pracodawca,
s zwykle najskuteczniejsze ze wzgldu na perspektywy zatrudnienia. Okoo 15-16 proc. respondentw w latach
2009-2011 i 2011-2013 wskazao na szkoy czy uczelnie wysze (z pominiciem studiw doktoranckich i
podyplomowych) w porwnaniu 20 proc. w latach 2005-2007 i 2007-2009. Ten spadek moe by zwizany z
aspiracjami edukacyjnymi modziey, ktra chce kontynuowa nauk bezporednio po ukoczeniu szkoy redniej i
coraz wicej osb w tym wieku legitymuje si ju ukoczonym wyksztaceniem wyszym. W latach 2011-2013 nieco
rzadziej ni w poprzedniej rundzie badania korzystano z kursw doszkalajcych finansowanych ze rodkw wasnych
(11 proc. w porwnaniu z 13 proc.), ale jest to i tak lepszy wynik ni zanotowany w okresie 2007-2009, kiedy
wskanik ten wynis okoo 10 proc. Odsetek osb korzystajcych z kursw dofinansowywanych z Europejskiego
Funduszu Spoecznego (EFS) wynis 8 proc. w latach 2011-1013 w porwnaniu z okoo 6-7 proc. w poprzednich
trzech rundach badania. Niezmiennie okoo 7-8 proc. respondentw wskazao na podejmowanie aktywnoci
edukacyjnej zwizanej z podnoszeniem innych umiejtnoci np. nauka jazdy, a zaledwie okoo 4 proc. w okresie
2011-2013 respondentw korzystao ze szkole finansowanych z Funduszu Pracy (FP) w porwnaniu z okoo 5-7
proc. w poprzednich rundach badania.
Zakres korzystania z rnych form doksztacania wiadczy take o selektywnoci tego procesu. Najwicej
respondentw wskazuje na dziaania finansowane przez pracodawc, co wskazuje, e kwalifikacje podnosz gwnie
osoby pracujce (szerzej na ten temat piszemy rozdz. 4.9.6.5).
Zwrci naley uwag take na dziaania finansowane z Europejskiego Funduszu Spoecznego (EFS). Cho EFS
wdraany jest w Polsce od kilku lat, to udzia osb biorcych udzia w dziaaniach finansowanych z EFS przekroczy
udzia uczestniczcych w szkoleniach finansowanych z Funduszu Pracy (FP), najwiksz rnic zanotowano w
biecej rundzie badania. Naley jednak wzi pod uwag, e grupy docelowe dziaa EFS s szersze ni FP
(obejmuj take osoby ju pracujce), co przy maych liczebnociach odpowiednich grup uniemoliwia szczegowe
porwnania. Pomimo okresu najintensywniejszego wdraania EFS z perspektywy finansowej 2007-2013
46
, w ktrym
Polska uzyskaa znaczn cz rodkw z tego funduszu, w minionych czterech latach zakres dofinansowania z tego
rda nieznacznie zwikszy si, nie przekraczajc poziomu 10 proc., co w porwnaniu z zakresem kursw
dofinansowanych przez pracodawc jest stosunkowo niewielkim udziaem.
Tabela 4.9.20. Osoby w wieku 25 lat i wicej uczestniczce w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej z podnoszeniem
kwalifikacji zawodowych czy innych umiejtnoci w latach 2005-2013 wedug formy doksztacania si
47

Forma doksztacania Odsetek wskaza na dan form ksztacenia w latach
2005-2007 2007-2009 2009-2011 2011-2013
Nauka w szkoach lub uczelniach wyszych bez studiw
podyplomowych i doktoranckich
19,9 19,1 15,3 16,0
Studia podyplomowe i doktoranckie 7,9 10,1 8,9 7,9
Kursy doszkalajce finansowane ze rodkw wasnych 15,1 10,0 13,3 11,1
Kursy doszkalajce finansowane ze rodkw EFS 7,1 6,1 7,3 8,4
Kursy doszkalajce finansowane ze rodkw FP 5,7 5,2 6,5 3,9
Kursy doszkalajce finansowane ze rodkw pracodawcy 36,5 39,6 40,8 41,8
Inne formy doskonalenia umiejtnoci (np. prawo jazdy) 7,8 7,0 7,9 8,2

Naley jednak pamita, e wiele dziaa edukacyjnych jest wspfinansowanych z rnych rde np. ze rodkw
pracodawcy i rodkw wasnych. W pytaniu zadanym w Diagnozie Spoecznej w latach 2007, 2009, 2011 i 2013 nie
przewidziano odpowiedzi dotyczcej wspfinansowania, wic dane zawarte w tabeli 4.9.27 naley traktowa jako
pewne przyblienie znaczenia poszczeglnych rde finansowania.
Ze wzgldu na mae liczebnoci dla poszczeglnych form doksztacania niemoliwe jest przeprowadzenie analizy
form doksztacania si wedug statusu na rynku pracy respondenta, w szczeglnoci dla osb niepracujcych.
4.9.6.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy lata 2000-2013
Analiza osb, ktre nie pracoway z powodu braku kwalifikacji odpowiadajcych pracodawcom oraz osb
pracujcych pozwoli na przynajmniej czciow ocen skali niedopasowa strukturalnych na rynku pracy w

45
Znaczna cz dziaa edukacyjnych ludnoci dorosej wspfinansowana jest z 2 lub wicej rde. Natomiast kafeteria odpowiedniego pytania
Diagnozy Spoecznej moe sugerowa rozczno rde finansowania. Trudno wic jest okreli czy respondent wskazujc na to, e finansowa
dziaanie edukacyjne, odzwierciedla stan faktyczny czy np. to, e jego wkad by dla niego bardziej odczuwalny ni inne rda i dlatego je pomin.
46
www.efs.gov.pl.
47
Respondent mg wymieni trzy aktywnoci, ktre podj w cigu 2 ostatnich lat w celu podnoszenia swych kwalifikacji zawodowych czy innych
umiejtnoci. Do analiz uyto formy wymienione jako pierwsze - najwaniejsze.
Diagnoza Spoeczna 2013 140


odniesieniu do kwalifikacji zawodowych posiadanych przez osoby w wieku produkcyjnym. Pamita jednak naley,
i jest to subiektywna ocena respondentw, ktra zapewne odbiega od oceny pracodawcw.
Ze wzgldu na sposb ujcia pyta o przyczyny niewykonywania pracy zawodowej w kwestionariuszu
porwnania mona przeprowadzi dla czterech okresw: 2000-2007, 2005-2009, 2007-2011 oraz 2011-2013. Mimo
braku ich rozcznoci mona uzna, e pierwszy okres obejmuje gownie lata spowolnienia polskiej gospodarki
(2002-2004), drugi lata stosunkowo dobrej koniunktury gospodarczej, cho ju zapewne skutki kryzysu
gospodarczego mogy wpywa na odpowiedzi respondentw, a trzeci i czwarty okres przypada na lata spowolnienia
gospodarczego wywoanego kryzysem.
Wrd osb niepracujcych zawodowo w latach 2000-2007, czyli osb bezrobotnych i biernych, zaledwie okoo
4,5 proc. wskazao na brak kwalifikacji wymaganych przez pracodawc
48
, z czego wikszo stanowiy kobiety (okoo
54,4 proc.) (tabela 4.9.21). W okresie 2000-2007 i 2005-2009 sytuacja bya analogiczna (okoo 4-5 proc.
respondentw, w tym odpowiednio 57 proc. i 54 proc. kobiet). Natomiast w okresie 2007-2011 okoo 3 proc. uznao
brak kwalifikacji jako przyczyn pozostawania bez pracy, z czego a okoo 62 proc. stanowiy kobiety. Jednak
niezalenie od zaobserwowanych zmian brak kwalifikacji wymaganych przez pracodawc nie by w ocenie
respondentw gwnym powodem braku zatrudnienia w analizowanych okresach. Naley pamita, e jest to
subiektywna ocena respondenta, wic przewaga kobiet moe wynika z wikszego ich krytycyzmu. Na ten wynik
moe te wpywa znaczenie wyksztacenie jako determinanty zatrudnienia, wiksze dla kobiet ni mczyzn (np.
Sztanderska, Grotkowska, 2007).
Wrd niepracujcych zawodowo z powodu braku kwalifikacji w latach 2011-2013 24 proc. miao wyksztacenie
co najwyej podstawowe, co jest wynikiem zblionym do okresw 2000-2007 i 2005-2009, ale wikszym ni w
okresie 2007-2011 (18 proc.). Zmala natomiast istotnie udzia osb legitymujcych si wyksztaceniem zasadniczym
zawodowym lub gimnazjalnym, ktrzy nie pracowali z powodu braku odpowiednich kwalifikacji 32 proc. w
porwnaniu z a 48 proc. w okresie 2007-2011 i 40-42 proc. w latach 2000-2007 i 2005-2009. cznie osoby z
wyksztaceniem co najwyszej zasadniczym zawodowym stanowiy wikszo niepracujcych z powodu braku
kwalifikacji. Okoo jedna trzecia niepracujcych w latach 2011-2013 w porwnaniu z 27-28 proc. we wczeniejszych
analizowanych okresach miao wyksztacenie rednie, za najmniej byo osb z wyksztaceniem wyszym (6 proc. w
latach 2000-2007, 9 proc. w latach 2005-2009, 7 proc. w latach 2007-2011 oraz 11 proc. w latach 2011-2013).
Struktura respondentw o kwalifikacjach niewystarczajcych do wykonywania pracy zawodowej wedug miejsca
zamieszkania jest zbliona w wyrnionych okresach. Osoby niepracujce z powodu braku odpowiednich kwalifikacji
pochodziy gwnie ze wsi (okoo 44 proc. w latach 2011-2013 wobec 36 proc. w latach 2000-2007) oraz miast
liczcych do 100 tys. mieszkacw (okoo 30 proc. w latach 2011-2013 wobec 37 proc. w latach 2000-2007). Okoo
co pita osoba o niewystarczajcych kwalifikacjach pochodzia z miast rednich we wszystkich analizowanych
okresach, za odsetek osb o niewystarczajcych kwalifikacjach z miast duych i rednich nie przekracza 9 proc.
Tabela 4.9.21. Struktura osb niepracujcych w latach 2000-2013, dla ktrych przyczyn pozostawania bez pracy
by brak wymaganych przez pracodawc kwalifikacji, wedug pci, wyksztacenia, miejsca zamieszkania i wieku (w
proc.)
Cechy demograficzno-spoeczne
Odsetek osb niepracujcych z powodu braku kwalifikacji odpowiadajcych
pracodawcom (ocena subiektywna respondenta) w latach
2000-2007 2005-2009 2007-2011 2011-2013
Ogem, w tym: 4,2 4,9 2,9 4,5
Kobiety 57,4 54,1 61,8 54,4
Mczyni 42,6 45,7 38,2 45,6
Wysze i policealne 6,0 9,2 6,7 10,6
rednie 28,6 27,0 27,1 32,5
Zasadnicze zawodowe i gimnazjalne 42,0 39,8 48,2 32,4
Podstawowe i poniej 23,4 23,8 18,0 24,4
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw 7,2 8,3 8,4 7,9
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 14,5 9,7 8,8 10,5
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 5,6 7,6 7,7 7,6
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 22,9 20,2 20,7 17,4
Miasta poniej 20 tys. mieszkacw 13,6 11,5 11,2 12,5
Wie 36,2 42,7 43,2 44,2
do 24 lat 41,8 25,8 37,7 27,0
25-29 lat 9,3 16,3 11,3 15,2
30-34 lata 7,8 9,4 9,2 11,3
35-39 lat 7,5 7,3 5,6 7,4
40-44 lata 10,0 9,5 7,4 6,8
45-49 lat 7,4 9,4 6,0 8,2
50-54 lata 9,1 11,7 7,7 8,3
55 lat i wicej 7,1 10,6 15,1 15,7


48
Ankietowani mogli wskaza wicej ni jeden powd pozostawania bez pracy, odsetek wskaza informuje wic o randze danego powodu.
Diagnoza Spoeczna 2013 141


Struktury wieku osb niepracujcych z powodu niewystarczajcych kwalifikacji rniy si gwnie ze wzgldu
na udzia osb do 29 lat. W latach 2005-2009 znaczco zmniejszy si udzia tej grupy wieku w porwnaniu z okresem
2000-2007 (z 50 proc. do 42 proc.), by w latach 2007-2011 powrci do poziomu okoo 50 proc. Natomiast w okresie
2011-2013 znowu zanotowano spadek - udzia osb do 29 lat w strukturze niepracujcych z powodu braku
odpowiednich kwalifikacji zmala do poziomu 42,2 proc. Udzia osb z poszczeglnych picioletnich grup wieku 30-
54 lata by stosunkowo stabilny i oscylowa midzy 7-12 proc., nie przekraczajc rnicy okoo 4 p.p. dla czterech
porwnywanych okresw. Natomiast udzia osb w wieku 55 lat i wicej by stosunkowo stabilny w okresie 2011-
2013 w porwnaniu do okresu 2001-2011 (okoo 15-16 proc.), jednak znacznie wyszy ni udziay zanotowane w
okresie 2000-2007 i 2005-2009 (odpowiednio 7 proc. i 11 proc.). Na struktur osb niepracujcych z powodu braku
odpowiednich kwalifikacji ma wpyw take struktura wieku populacji, niemniej jednak mona wyrni dwie grupy
osb znajdujcych si w trudniejszej sytuacji w zwizku z brakiem odpowiednich kwalifikacji to osoby mode do
29 roku ycia i osoby w wieku 55 lat i wicej.
Ponadto wrd niepracujcych z powodu braku odpowiednich kwalifikacji w latach 2000-2007 jedynie okoo 26
proc. uczestniczyo w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji w cigu dwch
ostatnich lat poprzedzajcych dan rund badania (kobiety blisko 24 proc., mczyni 29 proc.). Informacja ta jest
niepena, poniewa dane o podejmowaniu aktywnoci edukacyjnej nie dotycz caego okresu, w ktrym kwalifikacje
respondenta byy niewystarczajce. Dla lat 2005-2009 i 2007-2011 dysponujemy ju pen informacj dotyczc
podejmowania aktywnoci edukacyjnej przez osoby o niewystarczajcych do podjcia zatrudnienia kwalifikacjach.
Jedynie okoo 27 proc. niepracujcych z powodu braku odpowiednich kwalifikacji w latach 2005-2009 oraz 2007-
2011 byo aktywnych edukacyjnie w tym okresie. Jednak najmniejszy udzia osb podejmujcych jakkolwiek
aktywno edukacyjn wrd niepracujcych z powodu braku odpowiednich kwalifikacji zanotowano w okresie 2011-
2013, kiedy zmala on do poziomu 18 proc.
Podsumowujc, wrd osb niepracujcych z powodu braku wymaganych kwalifikacji we wszystkich
wyodrbnionych okresach zdecydowan wikszo stanowiy osoby o wyksztaceniu co najwyej zasadniczym
zawodowym, mieszkajce na wsi lub w miastach maych i rednich. Znaczna cz z nich nie skoczya 30 lat, a
wikszo nie podja adnej aktywnoci, by zmniejszy deficyt kapitau ludzkiego i podnie swoje kwalifikacje i
umiejtnoci zawodowe.
4.9.6.4. Inne przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2000-2013
Z naszych analiz wynika, e w ocenie respondentw niedostosowanie kwalifikacji do wymaga pracodawcy ma
generalnie niewielkie znaczenie jako przyczyna pozostawania bez pracy. Pojawia si zatem pytanie, jakie znaczenie
maj pozostae przyczyny. Odwoanie si do tych samych cech demograficzno-spoecznych powinno dostarczy
odpowiedzi na to pytanie. Podobnie jak poprzednio analiza poprowadzona zostaa w okresach: 2000-2007, 2005-
2009, 2007-2011 oraz 2011-2013.
Zgodnie z oczekiwaniami ranga rnych przyczyn jest odmienna dla kobiet i mczyzn oraz zmienia si dla
rnych grup wieku (tabela 4.9.22).
Wrd podstawowych przyczyn pozostawania bez pracy najwiksze znaczenie miay przyczyny zwizane w
wiekiem: nauka w najmodszych grupach wieku (24-27 proc. wskaza we wszystkich analizowanych okresach) oraz
emerytura w grupach najstarszych (34 - 43 proc.), przy czym udzia wskaza zmala w ostatnim okresie. Stosunkowo
czsto wskazywano niezmiennie na zdrowie (13-16 proc.), a take na trudnoci ze znalezieniem pracy, ktre czciej
byy wymieniane ostatnio (18 proc.). Pozostae przyczyny byy wskazywane przez kilka procent respondentw.
Struktura respondentw niepracujcych z okrelonej przyczyny jest silnie determinowana faz przebiegu ycia w
porwnywalnych okresach: wrd niepracujcych z powodu nauki dominuj osoby mode do 24 roku ycia, za wrd
niepracujcych z powodu emerytury przewaaj wyranie osoby powyej 60 roku ycia.
Opieka nad dziemi, zajmowanie si domem czy sprawowanie opieki nad starszymi lub niepenosprawnymi
czonkami gospodarstw s podawane jako powd pozostawania bez pracy waciwie tylko przez kobiety, co wskazuje
wci na silne uwarunkowania kulturowe powizania pracy zawodowej i obowizkw domowych, zwaszcza
opiekuczych. Struktura niepracujcych wedug wieku ze wzgldu na trudnoci ze znalezieniem zatrudnienia jest
stosunkowo rwnomierna, z niewielk przewag osb w najmodszych grupach wieku, tj. do 24 roku ycia. Wrd
niepracujcych z powodu kopotw ze zdrowiem zdecydowanie dominuj osoby w wieku powyej 54 lat. Ponadto
potwierdzi si te destymulujcy wpyw otrzymywanych wiadcze spoecznych, szczeglnie w przypadku osb w
wieku 50-59 lat. Ustalenie, jakie wiadczenia otrzymywali respondenci i powizanie ich z pozostawaniem bez pracy
jest jednak niemoliwe, poniewa nie dezagregowano wiadcze w kafeterii odpowiedzi. Analogicznie wyglda
sytuacja wrd niepracujcych z powodu braku chci do pracy take w tej grupie dominuj kobiety.
Respondentw niepracujcych zawodowo w latach 2005-2009, 2007-2011 oraz 2011-2013 zapytano dodatkowo
o warunki, ktre skoniyby ich do podjcia pracy zawodowej w kraju (tabela 4.9.23). Analiza warunkw podjcia
zatrudniania przez osoby niepracujce jest niezmiernie wana biorc pod uwag stosunkowo niskie wskaniki
zatrudnienia w Polsce, szczeglnie dla grup znajdujcych si w mniej korzystnej sytuacji na rynku pracy, a wic -
midzy innymi - kobiet oraz osb starszych.
Diagnoza Spoeczna 2013 142


Okoo poowa niepracujcych kiedykolwiek w latach 2005-2009 i 2011-2013 nie chciaa pracowa, co jest
wynikiem nieco niszym ni zanotowany w latach 2007-2011. Na inne ni wymienione kwestionariuszu powody
wskazao prawie 19 proc. Spord pozostaych warunkw podjcia pracy moliwo zatrudnienia w niepenym
wymiarze czasu pracy oraz elastyczny czas pracy podawane byy stosunkowo czsto (11-13 proc.), rzadziej
wskazywano na moliwo wykonywania pracy w domu (7 proc.).
Tabela 4.9.22. Struktura osb niepracujcych wedug pci i wieku oraz wybranych przyczyn pozostawania bez pracy
w latach 2000-2013 (w proc. danej grupy ludnoci)
Wiek/ pe
Nauka Zajmowa-
nie si
domem
Opieka
nad
dziemi
Zdro-
wie
Nieodpo
-wiedni
wiek
Emery-
tura
Trudnoci
ze zna-
lezieniem
pracy
Otrzymywa-
nie
wiadcze
spoecznych
Brak
chci do
pracy
Opieka nad
niepeno-
sprawnymi/
starszymi
czonkami
gosp. dom.
2000-2007
Ogem 24,3 7,1 6,5 15,7 11,6 33,9 13,9 4,3 2,4 1,85
Kobiety 53,1 96,1 96,1 57,2 66,6 37,9 58,4 57,2 63,1
**
Mczyni 46,9 3,9 3,9 42,8 33,4 62,1 41,6 42,8 36,9
15- 24 90,6 4,2* 11,7*
9,8*
29,8
0,6*
20,3*
30,7*
36,7*
25-29 7,6 10,5 20,7
3,6*
12,2
63,3*
30-34
1,8*
16,8 24,0 10,2
35-39 16,1 18,6 9,9
40-44 12,0 11,0 3,9 10,2
45-49 11,2 5,4 9,6 9,5
50-54 14,2 5,0 17,3 6,0 2,1 14,2 17,8
55+ 14,9 3,7 59,4 60,6 97,3 13,4 52,0
2005-2009
Ogem 25,6 8,4 9,0 15,7 12 40,4 15,5 4,4 3,8 2,5
Kobiety 50,5 92,4 95,6 51,7 66,7 62,0 54,4 55,2 57,6 77,3
Mczyni 49,5 7,6 4,4 48,2 33,2 38,0 45,6 44,6 42,4 22,7
do 24 lat 89,1 7,6 13,3
5,1*
26,1
1,3*
16,1
11,6*
28,6
31,7*
25-29 9,0 11,3 23,2
3,6*
15,1 16,2
30-34
1,9*
15,9 26,2
5,5*
10,8
11,5*
20,7*
35-39 14,5 18,5 9,2
40-44 11,1 7,8 4,8 8,9
45-49 10,2 5,3 7,6 10,7
20,0* 33,2*
50-54 12,6
5,7*
17,6 5,5 2,3 15,5
55+ 16,8 59,3 64,8 96,4 13,7 57,0 34,6 35,1
2007-2011
Ogem 26,6 6,5 6,3 13,7 8,9 43,5 9,8 3,1 2,7 1,5
Kobiety 53,5 96,1 98,1 50,0 72,1 63,7 59,2 62,9 64,2 75,5
Mczyni 46,5 3,9 2,9 50,0 27,9 36,3 40,8 37,1 35,9 24,5
15- 24 92,5 4,7 9,4
5,6*
27,4
0*
19,2
15,9*
21,3
28,6*
25-29 6,5 8,5 18,1
1,9*
17,9
13,6*
30-34
0,9*
15,5 32,1
5,0*
6,9
35-39 10,6 15,2 6,3
14,0* 40-44 11,5 9,4 4,8 5,1
45-49 12,6 6,3 6,6
1,1*
9,9
36,7*
50-54 13,8
9,6*
17,2 4,2 14,0 14,9
50,6*
55+ 22,8 60,8 66,5 98,7 20,8 69,2 34,7
2011-2013
Ogem 19,9 6,9 7,0 12,9 8,2 40,9 17,6 2,7 2,3 2,0
Kobiety 52,3 93,8 97,0 46,3 67,5 63,0 52,6 70,4 54,2 75,6
Mczyni 47,7 6,2 3,0 53,7 32,5 37,0 47,4 29,6 45,8 24,4
15- 24 91,3 6,3 8,8
6,2*
19,3
1,2*
18,3
8,1*
24,9
7,0*
25-29 6,7 10,6 23,2
3,1*
16,0 9,0
30-34
2,0*
19,3 32,3
6,9*
12,2
11,2* 9,9*
8,5
35-39 12,8 17,1 9,0 9,6
40-44 10,2 9,3 4,1 9,1 8,6
45-49 9,4 3,2 7,7 7,7 7,2
11,1*
14,0
50-54 11,0
6,1*
13,1 5,5 1,7 10,1 8,3 13,4
55+ 20,4 62,1 72,4 97,1 17,7 65,1 45,6 38,8
Uwaga: Respondent mg wskaza maksymalnie 3 przyczyny.
* czenie grup wieku ze wzgldu na mae liczebnoci
** zbyt mae liczebnoci do analizy struktury wedug cech spoeczno-gospodarczych

Diagnoza Spoeczna 2013 143


Tabela 4.9.23. Struktura osb niepracujcych wedug pci i wieku oraz warunkw podjcia pracy w latach 2007-
2013 (w proc. danej grupy ludnoci)
Uwaga: Respondent mg wskaza maksymalnie 2 warunki
* czenie grup wieku ze wzgldu na mae liczebnoci

Rozkad respondentw wedug wieku, ktrzy wskazali na istnienie warunkw skaniajcych ich do podjcia pracy
jest w duej mierze determinowany przebiegiem ycia jednostki i podziaem rl w rodzinie. Wrd osb wskazujcych
na moliwo pracy w niepenym wymiarze czasu, wykonywanie pracy w domu, elastyczny czas pracy, wiksz
pomoc czonkw rodziny w obowizkach domowych czy moliwo uzyskania opieki nad dziemi lub chorymi
jednoznacznie dominuj kobiety z modszych i starszych grup wieku. Kobiety modsze opiekuj si dziemi i je
wychowuj, starsze natomiast opiekuj si osobami starszymi czy wnukami. Wrd osb, ktre wskazay, e do pracy
skoniaby je moliwo zachowania wiadcze spoecznych okoo poowa to osoby w wieku powyej 55 lat, a
wskanik ten wzrs w okresie 2007-2011, aby w kolejnym nieznacznie zmale. Dla tych osb moliwo czenia
pracy z pobieraniem emerytury byaby czynnikiem aktywizujcym, co w obliczu procesu starzenia si ludnoci
nabiera istotnego znaczenia. Niepokojcy jest natomiast wyjtkowy duy i rosncy odsetek wskaza na brak chci do
pracy, ktry w latach 2007-2011 istotnie wzrs (okoo 48 proc. dla okresu 2005-2009, 56 proc. dla okresu 2007-
2011), ale w kolejnym okresie, tj. 2011-2013 ponownie zmala do poziomu okoo 50 proc. W tej grupie respondentw
zdecydowanie dominuj osoby powyej 55 roku ycia (78-82 proc.) we wszystkich analizowanych okresach.
Wiek/ pe
Niepeny
wymiar
czasu
pracy
Moliwo
wykonywa-
nia czci
pracy w
domu
Elastyczny
czas pracy
Wiksza
pomoc
czonkw
rodziny w
obowizkach
domowych
Moli-
wo
opieki
nad
dziemi
lub
chorymi
Moliwo
zachowania
prawa do
wiadcze
spoecznych
Dogodne
warunki
dojazdu i
pracy dla
osb
niepeno-
sprawnych
Inne Brak
chci
do
pracy
2005-2009
Ogem 13,4 8,8 14,0 3,3 3,7 5,9 3,2 22,1 48,2
Mczyni 35,8 32,9 41,7 20,0 12,0 50,3 58,1 52,2 36,5
Kobiety 64,2 67,1 58,3 80,0 88,0 49,7 41,9 47,8 63,5
do 24 lat 27,8 27,6 44,8 21,0 18,0
17,0*
11,7 41,0 13
25-29 lat 8,5 9,8 14,0 21,4 21,9 6,2 10,0 1,0
30-34 lata 6,8 9,1 9,5 17,0 20,3
6,8* 11,4*
5,1
1,2*
35-39 lata 6,3 8,5 6,7 10,0 15,3 5,1
40-44 lata 4,2 7,4 5,0
16,2* 12,0* 12,3*
7,6 6,0 0,9
45-49 lata 5,2 7,2 4,6 8,6 6,8 1,5
50-54 lata 9,2 8,9 5,6
14,3* 12,6*
14,9 23,1 8,1 3,9
55+ 32,0 21,4 10,2 48,9 31,4 17,9 78,4
2007-2011
Ogem 11,7 7,0 10,1 0,3 2,6 4,3 2,6 16,0 56,6
Mczyni 34,9 31,0 40,8 14,1 9,6 44,0 44,0 45,4 35,9
Kobiety 65,1 69,0 59,2 85,9 90,4 56,0 56,0 54,6 64,1
do 24 lat 34,5 34,8 60,4 16,0 22,3
17,0*
17,0 50,5 13,3
25-29 lat 5,9 9,1 10,2 15,6 17,1 4,2 7,3
1,3*
30-34 lata 6,5 8,3 4,7 19,1 29,5
6,6* 4,9*
3,1
35-39 lata 4,5 5,2 4,3 15,1 8,8 2,4
1,1*
40-44 lata 3,0 4,3 3,1
15,0* 10,4* 14,3*
4,9 4,3
45-49 lata 4,3 5,4
5,4*
5,7 4,3 1,2
50-54 lata 7,9 7,6
19,1* 12,0*
8,6 8,6 7,4 3,0
55+ 33,5 25,2 11,9 54,8 54,8 20,6 80,0
2011-2013
Ogem 13,2 7,4 10,7 2,5 3,0 4,4 2,9 19,1 49,7
Mczyni 38,2 33,8 37,7 16,1 14,4 49,4 59,0 50,6 36,9
Kobiety 61,8 66,2 62,3 83,9 85,6 50,6 41,0 49,4 63,1
do 24 lat 28,6 27,6 41,7 15,0 13,6 8,7 18,9 36,4 11,5
25-29 lat 7,4 9,9 13,8 21,4 18,9 6,7 8,2 11,5
1,5*
30-34 lata 7,7 9,7 10,9 25,6 25,7 8,5
12,4*
7,2
35-39 lata 4,2 5,3 7,5 14,7 14,3
6,7*
5,7
1,4*
40-44 lata 4,0 5,4 5,4 8,3 9,5
13,0*
5,5
45-49 lata 5,1 6,6 4,4
10,1* 9,3*
7,6 6,1 1,2
50-54 lata 8,1 8,5 4,3 9,1 17,6 7,7 2,5
55+ 35,0 27,1 12,1 14,8 8,9 52,7 29,9 19,9 81,8
Diagnoza Spoeczna 2013 144


4.9.6.5. Aktywno edukacyjna osb dorosych a dynamika rynku pracy
Znaczenie doksztacania si dla statusu na rynku pracy potwierdziy analizy przepyww na rynku pracy pomidzy
trzema stanami: pracujcy, bezrobotni oraz bierni zawodowo, ktre przeprowadzone zostay na podstawie panelowej
prby. W Diagnozie Spoecznej 2005 dokonano analizy przepyww pomidzy rokiem 2003 a 2005 dla osb, ktre
skorzystay w 2003 r. z usug edukacyjnych, zarwno w trybie dziennym, zaocznym i eksternistycznym, jak i w formie
kursw doszkalajcych w porwnaniu z pozosta czci populacji, ktra nie korzystaa z tego typu usug.
Tabela 4.9.24. Przepywy na rynku pracy osb w wieku 25-39 lat wedug udziau w podnoszeniu kwalifikacji w
latach 2005-2013(w proc.)
a) lata 2005-2007
Stan w marcu 2005
Stan w marcu 2007
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=282)
Pracujcy 67,9 2,9 3,3 74,1
Bezrobotni 4,4 1,8 1,8 8,0
Bierni 12,8 1,8 3,3 17,9
Ogem 85,1 6,5 8,4 100,0
Pozostali respondenci (N=1141)
Pracujcy 63,3 1,6 4,0 68,9
Bezrobotni 8,8 3,1 2,3 14,2
Bierni 6,6 1,8 8,5 16,9
Ogem 78,7 6,5 14,8 100,0
b) lata 2007-2009
Stan w marcu 2007
Stan w marcu 2009
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=445)
Pracujcy 75,7 2,9* 2,2* 80,9
Bezrobotni 3,4* 1,3* 0,4* 5,2
Bierni 7,2 0,4* 6,3* 13,9
Ogem 86,3 4,7 9,0 100
Pozostali respondenci (N=1620)
Pracujcy 67,3 3,3 3,7 74,3
Bezrobotni 4,3 2,5 1,4 8,1
Bierni 6,5 1,6 9,5 17,6
Ogem 78,0 7,4 14,6 100,0
c) lata 2009-2011
Stan w marcu 2009
Stan w marcu 2011
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=806)
Pracujcy 67,3 4,3 1,9* 73,6
Bezrobotni 4,7 1,4* 0,4* 6,5
Bierni 8,4 3,8 7,7 20,0
Ogem 80,5 9,6 9,8 100,0
Pozostali respondenci (N=3670)
Pracujcy 67,6 3,1 3,2 73,9
Bezrobotni 4,3 2,6 1,6 8,4
Bierni 5,9 1,9 9,9 17,7
Ogem 77,7 7,6 14,7 100,0
d) lata 2011-2013
Stan w marcu 2011
Stan w marcu 2013
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=729)
Pracujcy 73,4 2,1* 1,8* 77,3
Bezrobotni 2,9 2,6 0,3* 5,8
Bierni 6,8 1,5* 8,6 16,9
Ogem 83,1 6,2 10,7 100,0
Pozostali respondenci (N=3830)
Pracujcy 66,7 3,9 3,2 74,7
Bezrobotni 4,7 3,1 1,6 9,4
Bierni 4,2 1,9 9,7 15,9
Ogem 76,5 8,9 14,6 100,0
* zbyt mae liczebnoci

W analizie przepyww na podstawie danych z edycji Diagnozy Spoecznej 2007, 2009, 2011 i 2013 posuono si
inn miar aktywnoci edukacyjnej, ktra zostaa wprowadzona dopiero w kwestionariuszu w 2007 roku tj.
Diagnoza Spoeczna 2013 145


uczestnictwem w jakiejkolwiek aktywnoci zawizanej z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych
umiejtnoci w cigu ostatnich 2 lat. Rozpatrujemy jedynie osoby w wieku 25-39 lat ze wzgldu na fakt, e aktywno
edukacyjna po 39 roku ycia znacznie spada i dotyczy marginalnej czci populacji. W tabelach 4.9.24 - 4.9.26
przedstawiono dane dla czterech okresw: 2005-2007, 2007-2009, 2007-2009 i 2011-2013, jednak szczegowy opis
dotyczy gwnie ostatniego okresu, dla wczeniejszych edycji Diagnozy Spoecznej znajduje si on w poprzednich
opracowaniach.
Wrd osb w wieku 25-39 lat, ktre w latach 2011-2013 podnosiy swoje kwalifikacje, rozpatrywanych wedug
statusu na rynku pracy w 2011 r. okoo 77,3 proc. stanowili pracujcy, 17 proc. bierni zawodowo, a okoo 9,4 proc.
bezrobotni (tabela 4.9.30). Dwa lata pniej w tej grupie byo wicej pracujcych (okoo 83,1 proc.) i mniej biernych
zawodowo (okoo 10,7 proc.). Udzia bezrobotnych zwikszy si do okoo 6,2 proc. Struktura osb, ktre nie
zdecydoway si na podnoszenie swoich kwalifikacji w tym czasie, rozpatrywanych wedug statusu zatrudnienia w
2011 r. jest zbliona do osb podnoszcych swoje kwalifikacje - pracujcy stanowili okoo 74,7 proc., bezrobotni -
okoo 9,4 proc., a bierni zawodowo - okoo 15,9 proc. W 2013 r. take w tej grupie zwikszy si udzia pracujcych
(do 76,5 proc.), cho sabiej ni w grupie aktywnych edukacyjnie, nieznacznie za zmniejszy si udzia biernych
zawodowo (do 14,6 proc.) przy stabilnym udziale bezrobotnych.
Poprawa struktury obu porwnywanych grup osb wedug statusu na rynku pracy polegaa na wzrocie udziau
osb pracujcych, silniejszym dla osb podnoszcym swe kwalifikacje, przy rwnoczesnym spadku udziau osb
biernych zawodowo, take znacznie wyraniejszym dla osb aktywnych edukacyjnie. Zmiany te wynikaj z wikszej
szansy przejcia do grupy pracujcych, zarwno ze stanu biernoci, jak i bezrobocia dla osb aktywnych edukacyjnie.
Natomiast zmiany udziau bezrobotnych w obu grupach nie byy ju tak wyrane do wzrostu udziau bezrobotnych
wrd osb aktywnych edukacyjnie przyczyni si napyw do tego stanu osb biernych zawodowo.
Zmiany te s zbiene z wynikami poprzedniej rundy badania, natomiast nieco rni si od zaobserwowanych we
jeszcze wczeniejszych okresach. Poprawa sytuacji na rynku pracy osb doksztacajcych si w latach 2005-2007
oraz 2007-2009 polegaa na wzrocie udziau osb pracujcych przy spadku udziau biernych zawodowo i wzgldnie
stabilnym udziale osb bezrobotnych. Natomiast dla osb niedoksztacajcych si w latach 2005-2007 zmiana
polegaa na zwikszeniu si udziau osb pracujcych przy znacznym spadku bezrobotnych i wzgldnie staym udziale
osb biernych zawodowo, za w latach 2007-2009 zmiana bya podobna do zaobserwowanej w ostatnim okresie
wicej byo pracujcych i mniej biernych, lecz udzia bezrobotnych by stabilny.
Wyniki z czterech porwnywanych okresw uwidaczniaj wpyw podnoszenia kwalifikacji na wzrost aktywnoci
zawodowej wskutek zwikszenia si udziau pracujcych i spadku udziau osb biernych zawodowo.
Podobnie jak w poprzednich okresach osoby pracujce, ktre byy aktywne edukacyjnie w latach 2011-2013, jak
i osoby nie podnoszce swoich kwalifikacji, charakteryzoway si wysokim poziomem stabilnoci zatrudnienia 90
proc. i powyej zarwno dla niedoksztacajcych si, jak i doksztacajcych si, cho w okresie 2011-2013 stabilno
zatrudnienia dla osb doksztacajcych si bya istotnie wiksza ni dla niedoksztacajcych si.
Podsumowujc, wyniki analiz dla lat 2011-2013, 2009-2011, 2007-2009 oraz 2005-2007 wskazay, e poprawa
kwalifikacji ma znaczenie dla aktywizacji osb biernych zawodowo. Uczestnictwo w podnoszeniu kwalifikacji
zwikszao szanse na znalezienie zatrudnienia przez bezrobotnych w okresie 2007-2009 w odrnieniu do lat 2005-
2007, 2009-2011 i 2011-2013. Natomiast szanse pozostawania w zatrudnieniu byy bardzo wysokie i stosunkowo
zblione dla obu porwnywanych grup osb aktywnych edukacyjnie i niepodejmujcych wysiku podnoszenia
swych kwalifikacji.
Dynamika rynku pracy, oceniana na podstawie przepyww miedzy wyodrbnionymi stanami na rynku pracy,
jest zrnicowana wedug pci (tabele 4.9.25 i 4.9.26). Wrd kobiet w wieku 25-39 lat, ktre podnosiy swoje
kwalifikacje w cigu ostatnich dwch lat, wzrs udzia pracujcych z 71,5 proc. do 81 proc., silniej ni w okresie
2009-2011 (z 71 proc. do 75 proc.) oraz znaczco spad udzia biernych zawodowo z okoo 21,3 proc. do 11,6 proc.,
co jest wynikiem porwnywalnym do okresu 2009-2011 (z 23 proc. do 13 proc.). Natomiast wrd mczyzn, ktrzy
w cigu ostatnich 2 lat podnosili swoje kwalifikacje, udzia pracujcych nieznacznie wzrs z 85,4 proc. do 86,3 proc.,
nieco wikszy wzrost zanotowano w okresie wczeniejszym (z 82 proc. do 85 proc.). Udzia biernych zawodowo
mczyzn w okresie 2011-2013 spad z 11,1 proc. do 9,5 proc. w porwnaniu ze spadkiem z poziomu okoo 16 proc.
do okoo 6 proc. w okresie 2009-2011. Wrd aktywnych edukacyjnie mczyzn i kobiet w okresie 2011-2013 udzia
bezrobotnych pozosta stabilny wobec wzrostu bezrobocia wrd kobiet (z okoo 6 proc. do okoo 12 proc.) w okresie
2009-2011. W obecnej rundzie badania wyrany spadek biernoci zawodowej w tej grupie wie si z napywem do
zatrudnienia, natomiast w okresie 2009-2011 znaczenie mia take napyw biernych zawodowo kobiet do bezrobocia.

Diagnoza Spoeczna 2013 146


Tabela 4.9.25. Przepywy na rynku pracy kobiet w wieku 25-39 lat wedug udziau w podnoszeniu kwalifikacji w
latach 2005-2013(w proc.)
a) lata 2005-2007
Stan w marcu 2005
Stan w marcu 2007
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=160)
Pracujcy 62,1 1,9 4,5 68,5
Bezrobotni 4,5 2,6 2,6 9,7
Bierni 13,5 3,2 5,1 21,8
Ogem 80,1 7,7 12,2 100,0
Pozostali respondenci (N=593)
Pracujcy 56,6 1,4 6 64
Bezrobotni 6,8 2,2 3,4 12,4
Bierni 8,2 2,7 12,7 23,6
Ogem 71,6 6,3 22,1 100,0
b) lata 2007-2009
Stan w marcu 2007
Stan w marcu 2009
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=219)
Pracujcy 70,3 2,7 3,2* 76,3
Bezrobotni 6,4* 1,4* - 7,8*
Bierni 8,7* 0,5* 6,8* 16,0
Ogem 85,4 4,6* 10,0 100,0
Pozostali respondenci (N=840)
Pracujcy 57,5 2,5* 5,1 65,1
Bezrobotni 3,1 3,2 1,9 8,2
Bierni 9,2 2,4* 15,1 26,7
Ogem 69,8 8,1 22,1 100,0

c) lata 2009-2011
Stan w marcu 2009
Stan w marcu 2011
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=431)
Pracujcy 63,1 5,6 2,3* 71,0
Bezrobotni 3,7 1,4* 0,7* 5,8
Bierni 7,9 5,3 10,3 23,2
Ogem 74,7 12,3 13,0 100,0
Pozostali respondenci (N=1787)
Pracujcy 57,4 2,7 5,3 65,4
Bezrobotni 3,5 2,8 2,2 8,5
Bierni 8,7 2,3 15,1 26,1
Ogem 69,6 7,8 22,7 100,0
d) lata 2011-2013
Stan w marcu
2011
Stan w marcu 2013
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=414)
Pracujcy 68,1 2,2* 1,2* 71,5
Bezrobotni 3,6* 3,4* 0,2* 7,2
Bierni 9,2 1.9* 10,1 21,3
Ogem 80,9 7,5 11,6 100,0
Pozostali respondenci (N=1911)
Pracujcy 58,7 2,7 5,0 65,5
Bezrobotni 4,8 2,7 2,5 9,9
Bierni 6,4 3,0 15,1 24,5
Ogem 69,0 8,5 22,5 100,0
* zbyt mae liczebnoci

Struktury kobiet i mczyzn, ktrzy nie podnosili swoich kwalifikacji, charakteryzuj si generalnie niszym
udziaem zatrudnionych i wyszym udziaem bezrobotnych. Ich zmiany w czasie s wyranie mniej korzystne. Za
wyjtkiem okresu 2009-2011 rnice zmian statusu na rynku pracy wrd osb podnoszcych swe kwalifikacje oraz
pozostaych s wiksze dla kobiet, wskazujc na wiksz rang doskonalenia zawodowego dla ich statusu na rynku
pracy.
Reasumujc, podnoszenie kwalifikacji zawodowych miao wpyw na popraw statusu na rynku pracy osb
biernych zawodowo. Kobiety czerpi wiksze korzyci ze swej aktywnoci edukacyjnej ni mczyni w porwnaniu
do osb biernych edukacyjnie, co byo widoczne zwaszcza w ostatniej rundzie badania.

Diagnoza Spoeczna 2013 147


Tabela 4.9.26. Przepywy na rynku pracy mczyzn w wieku 25-39 lat wedug udziau w podnoszeniu kwalifikacji w
latach 2005-2013(w proc.)
- lata 2005-2007
Stan w marcu 2005
Stan w marcu 2007
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=122)
Pracujcy 76,7 4,3 0,9* 81,9
Bezrobotni 3,5 - 1,7* 5,2
Bierni 12,1 - 0,8* 12,9
Ogem 92,3 5,2 2,5 100,0
Pozostali respondenci (N=593)
Pracujcy 70,8 1,8 1,8 74,4
Bezrobotni 10,9 4,1 1,0 16,0
Bierni 4,8 1,0 3,8 9,6
Ogem 86,5 6,9 6,6 100,0
- lata 2007-2009
Stan w marcu 2007
Stan w marcu 2009
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=225)
Pracujcy 81,3 3,1 1,3 85,8
Bezrobotni 0,4 0,9* 0,9* 2,2
Bierni 5,8 0,4* 5,8* 12,0
Ogem 87,6 4,4* 8,0* 100,0
Pozostali respondenci (N= 779)
Pracujcy 77,9 4,1 2,2* 84,2
Bezrobotni 5,5 1,8* 0,6* 8,0
Bierni 3,6* 0,8* 3,5* 7,8
Ogem 87,0 6,7 6,3 100,0

- lata 2009-2011
Stan w marcu 2009
Stan w marcu 2011
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=376)
Pracujcy 72,1 2,9* 1,3* 76,3
Bezrobotni 5,9 1,6* - 7,2
Bierni 9,0 2,4* 5,1* 16,5
Ogem 87,0 6,6 6,4 100,0
Pozostali respondenci (N= 1882)
Pracujcy 77,3 3,5 1,2 82,0
Bezrobotni 5,0 2,4 0,9* 8,2
Bierni 3,3 1,5 4,9 9,8
Ogem 85,6 7,4 7,0 100,0
- lata 2011-2013
Stan w marcu 2011
Stan w marcu 2013
Pracujcy Bezrobotni Bierni Ogem
Osoby uczestniczce w podnoszeniu kwalifikacji w cigu ostatnich 2 lat (N=315)
Pracujcy 80,6 1,9* 2,9* 85,4
Bezrobotni 1,9* 1,3* 0,3* 3,5*
Bierni 3,8* 1,0* 6,3 11,1
Ogem 86,3 4,1* 9,5 100,0
Pozostali respondenci (N=1911)
Pracujcy 77,3 5,0 1,5 83,8
Bezrobotni 4,6 3,6 0,8* 9,0
Bierni 2,0 0,8* 4,4 7,2
Ogem 83,9 9,4 6,7 100,0
* zbyt mae liczebnoci
4.9.6.6. Aktywno edukacyjna a zmiana dochodw gospodarstw domowych osb pracujcych w okresie 2009-2013
W dotychczasowej analizie skupiono si na badaniu zmian statusu na rynku pracy osb aktywnych i biernych
edukacyjnie. Istotnym uzupenieniem tej analizy jest sprawdzenie, czy poprawa kwalifikacji jest powizana ze
zmianami sytuacji dochodowej osb pracujcych, ktre podjy wysiek doksztacania si, a ich status na rynku pracy
w cigu dwch ostatnich lat nie zmieni si. W obecnej rundzie Diagnozy Spoecznej moliwa jest analiza dynamiki
zmian osobistego dochodu pracujcego respondenta w zalenoci od tego, czy podj dziaania edukacyjne w cigu
ostatnich dwch lat. W badaniach z 2007 r., 2009 r., 2011 r. i 2013 r. w kwestionariuszu indywidualnym zawarte jest
pytanie o osobisty dochd netto respondenta z ostatnich trzech miesicy. W analizach z poprzednich rund Diagnozy
Diagnoza Spoeczna 2013 148


Spoecznej konieczne byo posuenie si dochodem na osob w gospodarstwie domowym przy rwnoczesnej kontroli
liczby osb w gospodarstwie domowym. Jednak na dochd w gospodarstwie domowym wpywaj take zmiany
dochodw uzyskiwanych przez innych czonkw gospodarstwa domowego, czego nie mona byo uwzgldni w
analizie dynamiki zmian sytuacji dochodowej respondentw doksztacajcych si i niedoksztacajcych si w latach
2005-2007.
Niemniej jednak ponisza analiza sytuacji dochodowej respondenta na podstawie jego dochodu osobistego
stanowi jedynie opis korelacji pomidzy zmianami dochodu osobistego a doksztacaniem si i nie pozwala na
interpretacj przyczynowoskutkow. Tym bardziej, e dochody te s silnie skorelowane z innymi cechami, jak np.
poziom wyksztacenia.
W tabelach 4.9.27 i 4.9.28 przedstawiony jest rozkad dochodw osobistych netto
49
pracujcych w 2007 r., 2009
r., 2011 r. oraz w 2013 r. dla dwch grup respondentw: tych, ktrzy podnosili swoje kwalifikacje w cigu ostatnich
dwch lat oraz tych, ktrzy tego nie czynili, a take dynamika dochodw w latach 2007-2009, 2009-2011 oraz 2011-
2013. Ze wzgldu na rne zmienne okrelajce dochd uyte w analizach w poprzednich rundach badania nie s
moliwe bezporednie porwnania zmian dynamiki dochodu pomidzy okresami 2005-2007 (zawartymi w
poprzednich opracowaniach Diagnozy) a 2007-2009, 2009-2011 i 2011-2013.
Dynamika zmian dochodw z obu wyrnionych grup rni si na niekorzy osb aktywnych edukacyjnie, dla
ktrych nastpi spadek o 14 proc. w latach 2011-2013 w porwnaniu z okoo 7 proc. wzrostu dla osb biernych
edukacyjnie. Pomimo jednak tych niekorzystnych zmian dochody osb aktywnych edukacyjnie s wysze ni
biernych edukacyjnie. W porwnaniu z okresem wczeniejszym odwrceniu uleg wzrostowy trend dochodw
osobistych netto wrd osb aktywnych edukacyjnie (w latach 2009-2011 nastpi wzrost o 22 proc.). Jest to take
zdecydowana zmiana w porwnaniu do lat 2007-2009, kiedy dynamika wzrostu dochodw bya znaczna, ale
jednakowa dla obu porwnywanych grup osb tzn. zarwno dochody podnoszcych swe kwalifikacje w cigu tego
okresu, jak i biernych edukacyjnie wzrosy o rednio 37 proc. Dla przypomnienia - w latach 2005 i 2007 dochody na
osob w gospodarstwach domowych doksztacajcych si rosy szybciej ni osb niedoksztacajcych si. Ta
korzystna zmiana dochodw dla obu grup z lat 2007-2009 zwizana bya z oglnym wzrostem pac obserwowanym
w cigu tych dwch lat, a szczeglnie w 2008 r. Obnienie dynamiki wzrostu pac w latach 2009-2011, szczeglnie
dla osb biernych edukacyjnie zwizane jest ze spowolnieniem gospodarczym ostatnich lat, podobnie jak pogorszenie
si sytuacji osb aktywnych edukacyjnie w latach 2011-2013. Jednak ustalenie przyczyn rnej dynamiki zmian
dochodw osobistych netto w okresie ostatnich dwch lat pomidzy osobami aktywnymi i biernymi edukacyjnie
wymaga dokadniejszych analiz.
Kobiety, ktre w cigu ostatnich 2 lat podnosiy swoje kwalifikacje, charakteryzuj si niszym rednim
dochodem w porwnaniu z mczyznami aktywnymi edukacyjnie. W latach 2007-2009 dynamika redniego dochodu
kobiet i mczyzn, ktrzy podejmowali doksztacanie, bya taka sama (wzrost o 37 proc.), co oznaczao utrzymanie
si 16 procentowej luki dochodowej wedug pci z poprzedniego okresu. Natomiast w latach 2009-2011 dochody
osobiste mczyzn rosy szybciej ni kobiet (24 proc. wobec 21 proc.), a zatem luka dochodowa wedug pci
zwikszya si do 18 proc. W latach 2011-2013 redni dochd osb doksztacajcych si zmala dla obu pci, ale
silniej dla kobiet (okoo 19 proc.) ni dla mczyzn (okoo 8 proc.), co przeoyo si na zwikszenie luki dochodowej
wedug pci do prawie 28 proc. Sytuacja wyglda odmiennie w przypadku osb biernych edukacyjnie. W latach 2007-
2009 rednie dochody osobiste kobiet nie podnoszcych swoich kwalifikacji wzrosy silniej ni dochody mczyzn
biernych edukacyjnie (40 proc. wobec 34 proc. dla mczyzn), co prowadzio do spadku luki dochodowej z okoo 24
proc. w 2007 r. do 21 proc. w 2009 r. W latach 2009-2011 dochody biernych edukacyjnie osb rosy znacznie wolniej
ni podnoszcych we kwalifikacje, silniej jednak dla kobiet ni mczyzn (8 proc. wobec 5 proc.), co przeoyo si
na dalszy spadek luki dochodowej do 19 proc., ktry by kontynuowany take w latach 2011-2013. redni dochd
osobisty netto kobiet biernych edukacyjnie w okresie 2011-2013 wzrs silniej (okoo 12 proc.) ni mczyzn (okoo
4 proc.), wobec czego luka dochodowa zmalaa do okoo 13,1 proc.
Porwnujc zmiany sytuacji dochodowej pomidzy osobami aktywnymi i biernymi edukacyjnie, odrbnie dla
kobiet i mczyzn zaobserwowa mona interesujce zmiany. Luka dochodowa pomidzy kobietami podnoszcymi
swoje kwalifikacje, a biernymi edukacyjnie zmniejszya si z 40 proc. w 2007 r. do 37 proc. w 2009 r., aby w 2011 r.
ponownie wzrosn a do poziomu 54 proc., natomiast wrd mczyzn wzrosa od 27 proc. w 2007 r., poprzez 30
proc. w 2009 r., a do 52,4 proc. w 2011 r. W 2013 r. natomiast luka dochodowa dla kobiet wyniosa zaledwie okoo
10 proc., a dla mczyzn okoo 25 proc. Tak znaczny spadek luki dochodowej pomidzy aktywnymi i biernymi
edukacyjnie, zwaszcza dla kobiet by przede wszystkim wynikiem spadku rednich dochodw osobistych osb
aktywnych edukacyjnie.
Dynamika kwartyli rozkadw dochodw w obu grupach respondentw wykazuje korzystny wpyw aktywnoci
edukacyjnej na rozkady dochodw dla kobiet i mczyzn, dla drugiego i trzeciego kwartyla silniejszy dla mczyzn.
Dla mczyzn aktywnych edukacyjnie mediana dochodw w 2013 r. zmalaa przy stabilizacji pierwszego i trzeciego
kwartyla w porwnaniu z rokiem 2011. Dla kobiet aktywnych edukacyjnie w tym okresie spad trzeci kwartyl, a
istotnie wzrs pierwszy przy stabilizacji wartoci mediany rozkadu rednich dochodw osobistych, co prowadzi do
spadku rozwarstwienia dochodw tej grupy kobiet.


49
Do oblicze zastosowano redni dochd netto respondenta z ostatnich trzech miesicy.
Diagnoza Spoeczna 2013 149


Tabela 4.9.27. Rozkad osobistych dochodw netto pracujcych respondentw w wieku 25-39 lat w 2009 r., 2011 r. i 2013 r.
Wyodrbnione zbiorowoci
respondentw
rednia osobistych dochodw na
oraz ich zrnicowanie (w PLN)
Kwartyle rozkadu osobistych dochodw (w PLN)
Kwartyl pierwszy Kwartyl drugi Kwartyl trzeci
2009 2011 2013 2009 2011 2013 2009 2011 2013 2009 2011 2013
Osoby, ktre podnosiy swe
kwalifikacje w cigu ostatnich 2 lat
2593*
2219**
3178*
2870**
2748*
1571**
1500 1700 1800 2000 2300 2300 3000 3500 3000
Pozostali respondenci
1959
1461
2110
1450
2268
1528
1131 1300 1500 1600 1800 1999 2200 2500 2600
Kobiety, ktre podnosiy swe
kwalifikacje w cigu ostatnich 2 lat
2361
2280
2859
2700
2308
1024
1400 1500 1700 2000 2000 2000 3000 3000 2900
Pozostae kobiety
1717
1277
1856
1248
2080
1494
1000 1200 1300 1400 1500 1700 2000 2100 2500
Mczyni, ktrzy podnosili swe
kwalifikacje w cigu ostatnich 2 lat
2815
2145
3494
3002
3201
1881
1800 2000 2000 2000 2800 2700 3051 3972 4000
Pozostali mczyni
2172
1555
2293
1514
2393
1539
1300 1411 1500 1900 2000 2000 2500 2500 3000
* rednia dochodw osobistych z ostatnich trzech miesicy
** odchylenie standardowe osobistych z ostatnich trzech miesic
Diagnoza Spoeczna 2013 150


W okresie 2009-2011 najwiksz dynamik zmian dochodw mczyzn aktywnych edukacyjnie wykazaa mediana,
a nastpnie trzeci kwartyl, w przeciwiestwie do okresu 2007-2009, kiedy najsilniej wzrs pierwszy kwartyl (por. Tabela
4.9.28.). Korzyci z poprawy kwalifikacji przez kobiety w okresie 2009-2011 dotyczyy natomiast tylko najniszych grup
dochodowych (nieznaczny wzrost pierwszego kwartyla).
Co zaskakujce, zarwno dla kobiet jak i mczyzn biernych edukacyjnie nastpi wzrost dochodw w porwnaniu
z niewielkim spadkiem dla osb aktywnych edukacyjnie, co zdaje si wiadczy o relatywnym spadku korzyci z poprawy
kapitau ludzkiego przy pewnym poziomie jego nasycenia. Obecna sytuacja jest kontynuacj trendw zaobserwowanych
w okresie 2009-2011 dla kobiet - zanotowano wtedy silniejszy wzrost dochodw kobiet biernych edukacyjnie ni kobiet
podejmujcych wysiek doksztacania, co byo wynikiem zasadniczo odmiennym od uzyskanego dla lat 2007-2009.
Tabela 4.9.28. Dynamika zmian parametrw rozkadu dochodw osobistych netto pracujcych respondentw w wieku
25-39 lat w latach 2007, 2009, 2011 i 2013 (okres poprzedni =100)
*
dynamika zmian dochodw w latach 2007-2009
**dynamika zmian dochodw w latach 2009-2011
*** dynamika zmian dochodw w latach 2011-2013

Podsumowujc, w okresie 2011-2013 dochody osb z obu wyrnionych grup respondentw rni si wci
wyranie z korzyci dla osb podejmujcych doksztacanie si, pomimo negatywnych trendw zmian dochodw
osobistych osb aktywnych edukacyjnie, a luka midzy rednimi dochodami osb aktywnych i biernych edukacyjnie
zmniejszya si w porwnaniu z poprzednim okresem. Istniej rnice w rozkadzie dochodw i ich dynamice dla obu
wyrnionych grup wrd kobiet i mczyzn. Wpyw doksztacania na popraw dochodw jest mniejszy dla pracujcych
kobiet ni mczyzn.
4.9.6.7. Indywidualne determinanty aktywnoci edukacyjnej dorosych
Omawiane w poprzednich czciach zrnicowanie aktywnoci edukacyjnej dorosych zwizanej z kwalifikacjami
zawodowymi wedug ich cech demograficzno-spoecznych, statusu na rynku pracy respondenta mona syntetycznie uj
za pomoc odpowiedniego modelu. Skorzystano w tym celu z modelu logistycznego w postaci (Gruszczyski, 2002):

gdzie:
Y binarna zmienna losowa przyjmujca wartoci: 1 w przypadku gdy respondent podnosi swoje kwalifikacje
zawodowe w cigu ostatnich 2 lata. 0 - w przypadku gdy respondent nie podnosi swoich kwalifikacji zawodowych w
cigu ostatnich 2 lat.
F - dystrybuanta rozkadu logistycznego;
x - kolumnowy wektor zmiennych objaniajcych;
- kolumnowy wektor parametrw.
( )
|
|
|
T
T
x
x
T
i
e
e
x F y Y P
+
= = =

1
) (
1
Respondenci wedug pci i
aktywnoci edukacyjnej
redni osobisty
dochd
Kwartyl
pierwszy
Kwartyl drugi Kwartyl trzeci
Ogem
Aktywni edukacyjnie
1,37*
1,22**
0,86***
1,50
1,13
1,06
1,33
1,15
1,00
1,50
1,16
0,86
Bierni edukacyjnie
1,37
1,07
1,07
1,40
1,15
1,15
1,33
1,12
1,11
1,22
1,14
1,04
Kobiety
Aktywne edukacyjnie
1,37
1,21
0,81
1,40
1,07
1,13
1,54
1,00
1,00
1,50
1,00
0,97
Bierne edukacyjnie
1,40
1,08
1,12
1,25
1,20
1,08
1,40
1,07
1,13
1,33
1,05
1,19
Mczyni
Aktywni edukacyjnie
1,37
1,24
0,92
1,50
1,11
1,00
1,25
1,40
0,96
1,33
1,30
1,01
Bierni edukacyjnie
1,34
1,05
1,04
1,30
1,08
1,06
1,46
1,05
1,00
1,25
1,00
1,20
Diagnoza Spoeczna 2013 151


W modelu obok standardowych cech spoeczno-demograficznych, jak wiek, pe, poziom wyksztacenia, klasa
miejscowoci zamieszkania uwzgldniono take sytuacj respondenta na rynku pracy oraz stan zdrowia respondenta
mierzony niepenosprawnoci prawn lub biologiczn. Modele oszacowano osobno dla kobiet i mczyzn (tabela
4.9.29.).
Wyniki estymacji modeli potwierdzaj ustalenia analizy opisowej. Zarwno dla kobiet, jak i mczyzn wiek jest
istotn determinant podejmowania aktywnoci edukacyjnej w latach 2007-2009, 2009-2011 i 2011-2013, cho wydaje
si mie najwikszy wpyw w okresie 2007-2009 im osoby modsze, tym prawdopodobiestwo podjcia doksztacania
si wiksze. Naley jednak zwrci uwag, i kobiety w wieku 30-34 lata relatywnie rzadziej ni kobiety w wieku 25-29
lat i 35-39 lat decyduj si na aktywno edukacyjn, co moe by zwizane z nasileniem obowizkw rodzinnych.
50

Drugim czynnikiem, ktry silnie determinuje prawdopodobiestwo podjcia aktywnoci edukacyjnej jest wyksztacenie,
ktrego wpyw jest zbliony w trzech analizowanych okresach - im nisze wyksztacenie, tym mniejsze
prawdopodobiestwo doksztacania si.
Tabela 4.9.29. Wyniki estymacji modeli regresji logistycznej opisujcych aktywno edukacyjn osb w wieku powyej
25 lat dla lat 2011 i 2013
Rodzaj
zmiennej
niezalenej
Zmienna niezalena -
kategorie
Oszacowanie ilorazu szans
Mczyni
Oszacowanie ilorazu szans
Kobiety
2009 2011 2013 2009 2011 2013
Wiek 25-29 lat 7,077*** 4,655*** 4,701*** 8,810*** 5,841*** 4,446***
30-34 lata 4,204*** 3,145*** 3,209*** 5,913*** 4,764*** 3,255***
35-39 lat 4,437*** 3,562*** 3,991*** 7,311*** 5,174*** 2,955***
40-44 lata 3,872*** 3,453*** 3,886*** 5,487*** 4,929*** 3,668***
45-49 lat 2,642*** 2,315*** 2,954*** 5,488*** 3,962*** 3,144***
50-54 lata 2,001*** 1,523*** 2,310*** 3,216*** 2,370*** 1,950***
55+ ref. ref. ref. ref. ref. ref.
Wyksztacenie Podstawowe i nisze 0,106*** 0,222*** 0,218*** 0,070*** 0,153*** 0,102***
Zasadnicze
zawodowe/gimnazjum
0,228*** 0,246*** 0,289*** 0,118*** 0,188*** 0,135***
rednie 0,462*** 0,449*** 0,553*** 0,380*** 0,368*** 0,331***
Wysze i policealne ref. ref. ref. ref. ref. ref.
Dochd na
jednostk
ekwiwalentn
w
gospodarstwie
domowym
I kwartyl 0,787* 0,458*** 0,646*** 0,887 0,379*** 0,961
II kwartyl 0,917 0,523*** 0,556*** 0,840* 0,764*** 0,682***
III kwartyl 0,914 0,616*** 0,677*** 0,901 0,629*** 0,816**
IV kwartyl ref. ref. ref. ref. ref. ref.
Status na rynku
pracy
Pracujcy 1,989*** 2,627*** 1,958*** 2,155*** 2,542*** 2,601***
Bezrobotni 1,939*** 5,046*** 1,931*** 2,799*** 4,266*** 3,026***
Bierni ref. ref. ref. ref. ref. ref.
Zdrowie Sprawni 1,782*** 0,976 0,961 1,197 1,057 0,766*
Niepenosprawni ref. ref. ref. ref. ref. ref.
Klasa
miejscowoci
zamieszkania
Miasta powyej 500
tys. mieszkacw
1,826*** 1,880*** 2,952*** 2,903*** 2,803*** 2,922***
Miasta 200-500 tys.
mieszkacw
1,681*** 2,034*** 2,687*** 2,282*** 2,885*** 2,485***
Miasta 100-200 tys.
mieszkacw
1,449*** 1,529*** 1,828*** 1,438*** 1,586*** 1,407**
Miasta 20-100 tys.
mieszkacw
1,319*** 1,349*** 1,526*** 1,565*** 1,857*** 1,589***
Miasta poniej 20 tys.
mieszkacw
1,043 1,331** 1,261* 1,190 1,552*** 1,732***
Wie ref. ref. ref. ref. ref. ref.
N 10776 11049 10381 12532 12732 12128
pseudo R
2
(Nagelkerke) 0,206 0,252 0,221 0,356 0,323 0,306
Zmienne istotne statystycznie przy poziomie istotnoci: ***-0,01, **-0,05,*-0,1

Dochody na jednostk ekwiwalentn w gospodarstwie domowym nie byy zmienn silnie determinujc aktywno
edukacyjn w latach 2007-2009, w przeciwiestwie do lat 2009-2011 oraz 2011-2013 (za wyjtkiem wyniku uzyskanego
dla pierwszego kwartyla dla kobiet, ktry okaza si statystycznie nieistotny), kiedy wysze dochody zwikszay
prawdopodobiestwo podejmowania doksztacania si. W pierwszym okresie moe by to zwizane z du dostpnoci
dofinansowanych w znacznym stopniu dziaa edukacyjnych z Europejskiego Funduszu Spoecznego czy ze rodkw

50
W 2008 r. redni wiek urodzenia dziecka wynosi 28,5 lat, w 2012 przekroczy 29 lat.

Diagnoza Spoeczna 2013 152


pracodawcy. W okresie 2009-2011 i 2011-2013 w zwizku z pogbiajcym si kryzysem wielu pracodawcw mogo
zrezygnowa z dofinansowania doksztacania si wasnych pracownikw, co spowodowao przeniesienie ciaru
finansowania dziaa edukacyjnych na gospodarstwa domowe.
Status na rynku pracy jest zmienn istotnie wpywajc na prawdopodobiestwo podjcia doksztacania si. Osoby
obecne na rynku pracy (pracujcy i bezrobotni) podejmuj aktywno edukacyjn czciej ni bierni zawodowo. W 2011
r. w porwnaniu do biernych zawodowo osoby bezrobotne obojga pci miay znaczco wysze prawdopodobiestwo
doksztacania si ni pracujce, w 2009 r. dotyczyo to jedynie kobiet, ale rnica szans bya niewielka. Natomiast w
2013 r. wpyw bezrobocia na prawdopodobiestwo podjcia doksztacania si zmniejsza si w porwnaniu z 2011 r.,
szczeglnie w przypadku mczyzn.
Stan zdrowia jest istotn determinant podjcia aktywnoci edukacyjnej przez mczyzn, ale tylko w 2009 r.
mczyni bez niepenosprawnoci maj o okoo 78 proc. wiksze prawdopodobiestwo podjcia doksztacania si w
cigu ostatnich dwch lat w porwnaniu z mczyznami niepenosprawnymi. W 2011 r. wpywu zdrowia na
podejmowanie inicjatyw edukacyjnych nie zaobserwowano. Natomiast w 2013 r. uwidoczni si wpyw stanu zdrowia
kobiet na prawdopodobiestwo podjcia doksztacania si w sposb nieintuicyjny kobiety penosprawne maj o okoo
23 proc. mniejsze prawdopodobiestwo podjcia aktywnoci edukacyjnej ni kobiety niepenosprawne. Moe to by
zwizane z wiksz dostpnoci rnego typu programw i projektw skierowanych do osb niepenosprawnych,
zwikszajcych ich zatrudnialno.
Klasa miejscowoci zamieszkania istotnie rnicuje prawdopodobiestwo podjcia doksztacania, silniej u kobiet ni
u mczyzn w trzech analizowanych okresach. Wraz ze wzrostem wielkoci miejscowoci zamieszkania ronie
prawdopodobiestwo podjcia aktywnoci edukacyjnej, szczeglnie w odniesieniu do miast rednich i duych w
porwnaniu z terenami wiejskimi. W ostatniej rundzie badania wzroso znaczenie zamieszkiwania w miastach duych i
rednich dla mczyzn.
Podsumowujc, wyniki analiz modelowych potwierdzaj wysok selektywno procesu doksztacania si osb w
wieku powyej 25 lat. Aktywno edukacyjn podejmuj osoby mode, dobrze wyksztacone, o wyszych dochodach,
aktywne zawodowo, zamieszkujce due aglomeracje miejskie.
Diagnoza spoeczna 2013 153
4.10. Rezerwa prokreacyjna
Janusz Czapiski
Okrelenia rezerwa prokreacyjna uywamy tutaj w podwjnym znaczeniu: na poziomie indywidualnym oznacza ona
rezygnacj z pierwszego lub kolejnego dziecka, a na poziomie spoecznym zasb potencjalnych rodzicw
W kwestionariuszu indywidualnym poprosilimy wszystkich respondentw o ocen znaczenia 21 powodw (20
okrelonych oraz inny), dla ktrych Polacy obecnie nie decyduj si na posiadanie dzieci (Aneks 1, pyt. 105).
Nastpnie spytalimy, czy ktry z tych powodw dotyczy obecnie osobicie respondenta (Aneks 1, pyt. 106). Osoby,
ktre odpowiedziay na to pytanie twierdzco (rezerwa prokreacyjna), zostay poproszone o wskazanie najwyej
trzech powodw, ktre ich dotycz, w kolejnoci od najwaniejszego (Aneks 1, pyt. 107).
Ocena wagi wielu okrelonych powodw w grupie rezerwy prokreacyjnej rni si od oceny w pozostaej prbie
respondentw (wykres 4.10.1). Najwiksza rnica dotyczy trudnych warunkw bytowych (niedocenianych przez
og Polakw). Niedoceniane s take przez osoby spoza rezerwy prokreacyjnej powody takie jak niepewna
przyszo, brak partnera/partnerki, ze warunki mieszkaniowe, koszty wychowania, trudno godzenia pracy z
rodzicielstwem, zbyt niski zasiek na urlopie macierzyskim i/lub wychowawczym, brak miejsc i wysokie opaty w
obkach i przedszkolach a wic gwnie powody o charakterze materialnym. Og Polakw przecenia natomiast w
porwnaniu z rezerw takie powody jak ryzyko chorb genetycznych, zbyt krtki urlop wychowawczy, atwe
zapobieganie ciy oraz to, e dzieci nie s ju potrzebne na staro.
Wykres 4.10.1. Procent ocen bardzo wany dla rnych powodw rezerwy prokreacyjnej wrd osb
zaliczajcych si do rezerwy prokreacyjn (2460) i pozostaej prby respondentw (N=23380)
4,1
6,4
8
8,2
11,8
12,8
13,4
13,7
14,3
14,5
23,5
27,7
27,9
29,8
30,1
33,5
34,6
36,5
50,5
58,3
6,9
5,6
10,2
9,4
10,9
14,5
14,1
12,7
14,8
13,9
25,2
21,8
22,6
21,1
23
24,1
27,9
27,2
48,6
41,7
0 10 20 30 40 50 60 70
dzieci niepotrzebne na staro
dzieci odbieraj swobod yciow
zagroenia dla dzieci
atwe zapobieganie ciy
ch robienia kariery zawodowej
za krtki urlop wychowawczy
dzieci to zbyt dua odpowiedzialno
odraczanie decyzji
za krtki urlop macierzyski
niechtna dzieciom postawa partnera\ki
ryzyko chorb genetycznych
obki/przedszkola
za niski zasiek
trudno godzenia pracy z rodzicielstwem
koszty wychowania
brak partnera/ki
ze warunki mieszkaniowe
niepewna przyszo
niepodno
trudne warunki bytowe
Pozostae osoby
Rezerwa prokreacyjna
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Warunki ycia gospodarstw domowych. Rezerwa prokreacyjna. Diagnoza Spoeczna
2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 153-161 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.106
Diagnoza spoeczna 2013 154


Na podstawie deklaracji respondentw szacowa mona, e rezerwa prokreacyjna stanowi 9,5 proc. populacji w
wieku 16+ lat, wicej wrd kobiet (10,1) ni mczyzn (8,8), najwicej w grupie wieku 25-34 lata (23 proc.),
nastpnie 35-44 lata (16,3) i najmodszych (16-24 lata 7,1 proc.). Wraz z wielkoci miejscowoci zamieszania
ronie udzia rezerwy prokreacyjnej (na wsi 6,6 proc., w najwikszych miastach 15 proc.). W strukturze rezerwy
prokreacyjnej ponad 40 proc. stanowi osoby z wyszym i policealnym wyksztaceniem, a zaledwie 26 proc. z
wyksztaceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym (wykres 4.10.2); w caej populacji w wieku osb z
rezerwy prokreacyjnej proporcje s odmienne odpowiednio 29 i 39 proc. Jest w niej znaczna nadreprezentacja osb
z kwartyla najzamoniejszych gospodarstw domowych (wykres 4.10.3). Najwikszy udzia w rezerwie prokreacyjnej
maj osoby yjce w zwizkach maeskich z dziemi, a w dalszej kolejnoci w gospodarstwach wielorodzinnych,
w bezdzietnych maestwach i w rodzinach niepenych (wykres 4.10.4). Ponad 9 proc. w rezerwie stanowi osoby
yjce w zwizkach nieformalnych (konkubinatach). Ponad poow rezerwy prokreacyjnej stanowi osoby
wychowujce jedno dziecko, drugi -- 28 procentowy udzia maj osoby bezdzietne (wykres 4.10.5). W populacji
kobiet w wieku poniej 40 lat (jedno z kryteriw zakwalifikowania do rzdowego programu refundacji zabiegu in
vitro) ponad 1/3 bezdzietnych zaliczya siebie do rezerwy, a z grupy z trjk i wiksz liczb dzieci co dziesita osoba
(wykres 4.10.6).

Wykres 4.10.2. Procentowa struktura rezerwy prokreacyjnej ze wzgldu na poziom wyksztacenia

Wykres 4.10.3. Procentowa struktura rezerwy prokreacyjnej ze wzgldu na kwartyle poziomu zamonoci
4,5
21,9
31,4
42,3
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
rednie
Wysze
20
20,6
23,8
35,6
1/4 najuboszych
1/4 poniej redniej zamonoci
1/4 powyej redniej zamonoci
1/4 najzamoniejszych
Diagnoza spoeczna 2013 155



Wykres 4.10.4. Rozkad rezerwy prokreacyjnej w przekroju typu gospodarstwa domowego

Wykres 4.10.5. Rozkad rezerwy prokreacyjnej w przekroju liczby dzieci na utrzymaniu


Wykres 4.10.6. Procent kobiet w wieku poniej 40 lat z rn liczb dzieci na utrzymaniu, nalecych do rezerwy
prokreacyjnej
11,6
45,8
6,4
2,8
10,4
14,7
8,4
maestwo bez dzieci
maestwo z dziecmi
konkubinat bez dzieci
konkubinat z dziemi
rodziny niepene
wielorodzinne
nierodzinne
28,3
52
15,3
3,4
1
Brak dziecka
1 dziecko
2 dzieci
3 dzieci
4+ dzieci
38
23
12
10
0 5 10 15 20 25 30 35 40
Bez dzieci
1 dziecko
2 dzieci
3+ dzieci
Proc.
Diagnoza spoeczna 2013 156


Osoby zaliczajce siebie do rezerwy prokreacyjnej mogy wybra najwyej trzy powody osobiste rezygnacji z
pierwszego lub kolejnego dziecka. Limit wykorzystao 6,8 proc., a jeden powd podao 9,5 proc. indywidualnych
respondentw. Wrd wszystkich podanych powodw najpowszechniej wymieniane byy trudne warunki bytowe (44
proc. osb z rezerwy prokreacyjnej), na drugim miejscu pod wzgldem czstoci znalaza si niepewna przyszo
(33 proc. osb), nastpnie wysokie koszty wychowania i ze warunki mieszkaniowe (wykres 4.10.7). Oznacza to, e
obecnie w Polsce na decyzje o posiadaniu dzieci decydujcy wpyw maj warunki materialne, ale o czym za chwil
szerzej bdzie mowa nie w sensie obiektywnym (np. wysokoci dochodu, czy wielko powierzchni mieszkalnej),
lecz w sensie subiektywnym, rozbienoci z aspiracjami yciowymi (kolejne dziecko przy obecnym dochodzie
ograniczy moliwo realizowania celw, do ktrych aspirujemy, a przy obecnej powierzchni mieszkania spowoduje
zagszczenie powyej poziomu uznanego przez nas za dopuszczalny).


Wykres 4.10.7. Osobiste powody rezerwy prokreacyjnej wrd kobiet, mczyzn i ogem
Jeli uwzgldnimy tylko powody podane jako najwaniejsze (jako pierwsze z opcjonalnych trzech), wwczas
ranking frekwencji jest bardzo podobny; jedynie niepodno awansuje z 5 na 2 miejsce i brak partnera/partnerki z 6
na 3 miejsce (wykres 4.10.8). Jest to zrozumiae, albowiem oba te powody s obiektywn i w zupenoci wystarczajc
przyczyn bezdzietnoci, a cilej niemonoci posiadania pierwszego lub kolejnego dziecka. Nic dziwnego zatem,
e powody te maj najwysz redni rang (na skali od 1-najwaniejszy dla mnie powd, do 3-trzeci pod wzgldem
znaczenia powd) wrd wszystkich powodw osobistych.
0
0
2
2
3
3
4
5
8
7
8
5
8
14
15
19
18
23
24
35
43
0
1
2
2
3
5
6
6
4
8
6
9
8
16
23
19
21
18
23
31
45
0
1
2
2
3
4
5
5
6
7
7
8
8
15
19
19
20
20
23
33
44
0 10 20 30 40 50
Dzieci niepotrzebne na staro
atwe zapobieganie ciy
Za krtki urlop wychowawczy
Zagroenia dla dzieci (np. narkomania)
Niechtna dzieciom postawa partnera\partnerki
Za krtki urlop macierzyski
Ch robienia kariery zawodowej
Inny powd
Dzieci odbieraj swobod yciow
obki/przedszkola
Dzieci to zbyt dua odpowiedzialno
Za niski zasiek
Odraczanie decyzji o prokreacji
Ryzyko chorb genetycznych
Trudno godzenia pracy z rodzicielstwem
Brak partnera/partnerki
Niepodno
Ze warunki mieszkaniowe
Wysokie koszty wychowania
Niepewna przyszo
Trudne warunki bytowe
Proc.
Ogem
Kobiety
Mczyni
Diagnoza spoeczna 2013 157



Wykres 4.10.8. Najwaniejsze osobiste powody rezerwy prokreacyjnej wrd kobiet, mczyzn i ogem
Poniewa take osoby z rezerwy prokreacyjnej oceniay wag poszczeglnych powodw, dla ktrych Polacy
generalnie nie decyduj si na posiadanie dzieci, moemy sprawdzi, jak si maj ich osobiste powody do powodw
przypisywanych rodakom. Poniewa skale dla tych dwch danych s zupenie inne (w przypadku powodu osobistego
tak lub nie, a ocena wagi w odniesieniu do Polakw dokonywana bya na skali piciostopniowej od 1-bardzo
wany powd do 5- zupenie niewany powd), moliwe jest jedynie porwnanie porzdku wedle czstoci powodw
osobistych i czstoci ocen bardzo wany powd. Tabela 4.10.1 pokazuje te dwa porzdki i rnice rang midzy
porzdkami. Powody zwizane z wygod i beztrosk ycia (dzieci odbieraj swobod yciow, dzieci to zbyt dua
odpowiedzialno, odraczanie decyzji o prokreacji) czciej przypisywane s innym Polakom ni podawane jako
powody osobiste. By moe decyduje o tym zmienna aprobaty spoecznej, czyli rodzaj poprawnoci politycznej: nie
wypada wykrca si wasn wygod. S jednak take takie powody, ktre maj wiksz rang jako powody osobiste
ni w ocenie dotyczcej Polakw: niechtna dzieciom postawa partnera/partnerki, niepodno, problemy z
instytucjonaln opiek nad dziemi (obki, przedszkola) oraz za krtki urlop wychowawczy.

0
0
1
0
2
1
1
0
0
2
2
2
3
3
5
5
7
13
16
14
24
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
3
3
7
5
7
5
8
14
16
26
0
0
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
3
5
5
6
6
10
15
15
25
0 5 10 15 20 25 30
Dzieci niepotrzebne na staro
atwe zapobieganie ciy
Za krtki urlop wychowawczy
Zagroenia dla dzieci (np. narkomania)
Niechtna dzieciom postawa partnera\partnerki
Za krtki urlop macierzyski
Ch robienia kariery zawodowej
obki/przedszkola
Za niski zasiek
Dzieci odbieraj swobod yciow
Dzieci to zbyt dua odpowiedzialno
Odraczanie decyzji o prokreacji
Inny powd
Trudno godzenia pracy z rodzicielstwem
Wysokie koszty wychowania
Ryzyko chorb genetycznych
Ze warunki mieszkaniowe
Niepewna przyszo
Brak partnera/partnerki
Niepodno
Trudne warunki bytowe
Proc.
Ogem
Kobiety
Mczyni
Diagnoza spoeczna 2013 158


Tabela 4.10.1. Porwnanie porzdku rangowego frekwencji powodw osobistych i powodw przypisywanych jako
bardzo wane ogowi Polakw przez osoby z rezerwy prokreacyjnej
Powd Wany osobicie Bardzo wany Rnica rang
Dzieci odbieraj swobod yciow 13 19 -6
Dzieci to zbyt dua odpowiedzialno 11 14 -3
Odraczanie decyzji o prokreacji 9 12 -3
Wysokie koszty wychowania 3 6 -3
Za krtki urlop macierzyski 15 13 -2
Ch robienia kariery zawodowej 14 16 -2
Ryzyko chorb genetycznych 8 10 -2
Ze warunki mieszkaniowe 4 5 -1
Niepewna przyszo 2 3 -1
Dzieci niepotrzebne na staro 20 20 0
Zagroenia dla dzieci (np. narkomania) 17 17 0
Trudno godzenia pracy z rodzicielstwem 7 7 0
Trudne warunki bytowe 1 1 0
atwe zapobieganie ciy 19 18 1
Za niski zasiek 10 8 2
Brak partnera/partnerki 6 4 2
Za krtki urlop wychowawczy 18 15 3
obki/przedszkola 12 9 3
Niepodno 5 2 3
Niechtna dzieciom postawa partnera\partnerki 16 11 5

Niektre powody odnosz si do warunkw ycia, ktre s mierzone w Diagnozie Spoecznej. Porwnajmy zatem
czsto podawania tych powodw w zalenoci od wartoci owych warunkw. Przy podziale ekwiwalentnego
dochodu gospodarstwa domowego na kwartyle, mona byoby oczekiwa, e powd trudne warunki materialne, brak
pracy lub niepewno zatrudnienia wystpi znacznie czciej w grupie osb z dochodem poniej pierwszego
kwartyla ni w grupie 25 proc. najzamoniejszych osb. Okazuje si jednak, e powd ten podaje niemal taki sam
proc. najuboszych i najbogatszych (wykres 4.10.9). Podobnie rwnomierny jest rozkad przez kwartyle dochodowe
frekwencji innego powodu, czysto finansowego zbyt niski zasiek na urlopie macierzyskim i /lub wychowawczym
Rwnie bezrobotni wrd osb podajcych ten powd nale do zdecydowanej mniejszoci (15 proc. wobec 39 proc.
pracownikw sektora prywatnego i 19 proc. pracownikw sektora publicznego) oraz wysokich kosztw wychowania.

Wykres 4.10.9. Procentowy rozkad frekwencji trudnych warunkw bytowych jako przyczyny rezerwy prokreacyjnej
w przekroju kwartyli zamonoci gospodarstw domowych
Nieco silniej rozkad frekwencji powodu ze warunki mieszkaniowe wie si z powierzchni mieszkania na
domownika (wykres 4.10.10). Ale i w tym przypadku ponad 8 proc. podajcych ten powd mieszka w lokalu, gdzie
na jedn osob przypadaj ponad 33 metry kwadratowe (czwarty kwartyl), a kolejne prawie 12 proc. w lokalu o
powierzchni na osob ponad 22 metry kwadratowe (trzeci kwartyl). Oznacza to, e nie bezwzgldna bieda, lecz raczej
27
23,4
23,4
26,3
1 kwartyl dochodw
2 kwartyl dochodw
3 kwartyl dochodw
4 kwartyl dochodw
Diagnoza spoeczna 2013 159


obawa przed obnieniem standardu ycia wyznaczonego przez wasne aspiracje yciowe ka znaczcej czci
rezerwy prokreacyjnej rezygnowa z dzieci. W tym sensie moemy mwi o kulturowych barierach dzietnoci w
Polsce.

Wykres 4.10.10. Procentowy udzia zych warunkw mieszkaniowych w przyczynach rezerwy prokreacyjnej w
przekroju kwartyli powierzchni mieszkania na osob
Czsto wyboru poszczeglnych powodw rezerwy prokreacyjnej zaley od liczby dzieci na utrzymaniu i pci
(tabela 4.10.2). Osoby bezdzietne wskazuj niepodno dwukrotnie czciej ni osoby z jednym dzieckiem. W
przypadku osb z dwjk i wiksz liczb dzieci mczyni znacznie rzadziej ni kobiety podaj niepodno. Ryzyko
chorb genetycznych wymieniaj najczciej kobiety z trjk i wiksz liczb dzieci (22 proc.).
Tabela 4.10.2. Procent wskaza na poszczeglne powody rezerwy prokreacyjnej ze wzgldu na liczb dzieci na
utrzymaniu i pe

Powd
Liczba dzieci na utrzymaniu
Brak dzieci 1 dziecko 2 dzieci 3+ dzieci
M K M K M K M K
Niepodno 30 34 16 15 8 20 0 5
Ryzyko chorb genetycznych 14 15 14 16 16 17 6 22
Trudne warunki bytowe 35 33 44 47 49 57 75 63
Trudno godzenia pracy z rodzicielstwem 21 22 12 24 17 23 7 9
Niepewna przyszo 30 23 35 31 40 41 49 46
Niechtna dzieciom postawa partnera\partnerki 5 4 3 4 3 1 3 3
Za krtki urlop macierzyski 3 2 3 6 4 7 0 1
Za krtki urlop wychowawczy 0 0 4 3 0 4 2 0
Za niski zasiek 3 9 5 9 10 11 18 5
Ze warunki mieszkaniowe 17 15 24 17 27 22 47 33
obki/przedszkola 5 7 8 9 9 9 0 0
Zagroenia dla dzieci (np. narkomania) 1 2 2 2 2 2 9 6
Dzieci odbieraj swobod yciow 15 7 5 3 5 2 3 3
Ch robienia kariery zawodowej 6 6 3 6 2 5 0 5
atwe zapobieganie ciy 1 1 0 1 1 1 0 0
Odraczanie decyzji o prokreacji 10 14 8 7 5 3 4 2
Dzieci niepotrzebne na staro 0 0 0 0 0 0 0 0
Wysokie koszty wychowania 15 15 27 25 28 26 30 25
Brak partnera/partnerki 13 20 23 21 16 12 21 17
Dzieci to zbyt dua odpowiedzialno 12 8 7 4 7 4 6 12
Inny powd 7 6 4 6 7 2 5 13

57,6
22,4
11,6
8,4
1 kwartyl powierzchni
2 kwartyl powierzchni
3 kwartyl powierzchni
4 kwartyl powierzchni
Diagnoza spoeczna 2013 160


Frekwencja zych warunkw mieszkaniowych ronie z liczb dzieci, podobnie jak wysokie koszty wychowania.
Zagroenie swobody yciowej to powd najczstszy wrd bezdzietnych mczyzn (dwukrotnie czstszy ni wrd
bezdzietnych kobiet). Trudno godzenia pracy z rodzicielstwem w grupach osb z dziemi czciej podaj kobiety;
wrd bezdzietnych, gdzie powd ten jest take dosy czsty, nie ma rnicy midzy kobietami i mczyznami.
Najrzadziej ten powd wymieniaj osoby z trojgiem i wiksz liczb dzieci na utrzymaniu, nie tylko mczyni ale
take kobiety.
Zrnicowana jest take frekwencja powodw rezerwy prokreacyjnej ze wzgldu na wiek i pe respondentw
(tabela 4.10.3). Na niepodno czciej wskazuj osoby starsze (po 29 roku ycia), ryzyko chorb genetycznych
niepokoi gwnie kobiety po czterdziestce, trudne warunki bytowe s bolczk szczeglnie czst wrd
najmodszych kobiet, a trudno godzenia pracy z rodzicielstwem jest powodem waniejszym dla kobiet ni mczyzn
niezalenie od wieku, niepewna przyszo martwi przede wszystkim modszych potencjalnych rodzicw, podobnie
jak ze warunki mieszkaniowe; zagroone ograniczeniem przez dzieci swobody yciowej czuj si bardziej osoby
modsze ni starsze, podobnie jak ograniczeniem szans na karier zawodow; odraczanie decyzji o prokreacji to
gwnie problem osb starszych, a na brak partnera/partnerki narzekaj czciej osoby modsze.
Tabela 4.10.3. Procent wskaza na poszczeglne powody rezerwy prokreacyjnej ze wzgldu na wiek i pe
respondentw

Powd
Wiek
16-29 lat 30-39 lat 40+ lat
M K M K M K
Niepodno 11 11 20 28 23 22
Ryzyko chorb genetycznych 16 11 13 17 13 23
Trudne warunki bytowe 47 57 39 41 48 35
Trudno godzenia pracy z rodzicielstwem 11 19 18 25 15 23
Niepewna przyszo 36 34 37 35 29 18
Niechtna dzieciom postawa partnera\partnerki 4 3 4 3 2 4
Za krtki urlop macierzyski 1 4 4 5 2 4
Za krtki urlop wychowawczy 1 2 3 4 1 2
Za niski zasiek 8 10 5 11 3 5
Ze warunki mieszkaniowe 22 24 24 14 24 18
obki/przedszkola 6 9 9 9 4 5
Zagroenia dla dzieci (np. narkomania) 1 1 2 2 2 5
Dzieci odbieraj swobod yciow 10 6 9 3 4 2
Ch robienia kariery zawodowej 8 9 3 5 0 3
atwe zapobieganie ciy 1 1 0 0 0 0
Odraczanie decyzji o prokreacji 5 5 9 10 9 10
Dzieci niepotrzebne na staro 1 0 0 0 0 0
Wysokie koszty wychowania 27 26 25 21 19 22
Brak partnera/partnerki 27 22 14 17 21 18
Dzieci to zbyt dua odpowiedzialno 7 6 8 5 8 7
Inny powd 5 6 5 3 7 10

Zasadniczym pytaniem zwizanym z problemem niskiego wskanika dzietnoci w Polsce jest: jakie instrumenty
pozostajce w gestii wadz pastwowych umoliwiyby wykorzystanie potencjau rezerwy prokreacyjnej i zwikszyy
tym samym liczb urodze. Przyjte dotychczas przez parlament i rzd programy, takie jak tzw. becikowe i
wyduenie urlopw wychowawczych, mieszkanie dla modych, refundowanie zapodnienia pozaustrojowego oraz
rozwizania majce uatwi dostp do instytucjonalnej opieki nad dziemi (w obkach i przedszkolach) nie day jak
dotd adnej pozytywnej zmiany w statystyce urodze. Niektre z nich weszy w ycie niedawno i by moe w
przyszoci zwiksz dzietno. Wydaje si jednak, e niektre z tych programw adresowane s do problemw, ktre
w opinii potencjalnych rodzicw maj stosunkowo niedu wag jako przesanki rezygnacji z dzieci (np. dugo
urlopu wychowawczego czy uatwienie dostpu do obkw i przedszkoli), inne, cho adresowane do istotnych
powodw rezerwy prokreacyjnej (np. becikowe do problemw materialnych i mieszkanie dla modych do zej
sytuacji mieszkaniowej), maj zbyt skromn skal, aby w istotnym stopniu zachca do decyzji prokreacyjnych.
Jedynie program refundacji zapodnienia pozaustrojowego ma szanse da liczcy si pozytywny efekt. Po pierwsze
niepodno jest na czwartym (obok zych warunkw mieszkaniowych) miejscu w hierarchii powodw rezerwy
prokreacyjnej, a po drugie jest to powd bardzo konkretny, dobrze zdefiniowany z dosy jasn recept rozwizania.
Przyjrzyjmy si zatem dokadniej skali i spoecznemu zrnicowania niepodnoci wg Diagnozy.
Diagnoza spoeczna 2013 161


U kobiet w wieku speniajcym kryterium zakwalifikowania si do programu refundacji in vitro (poniej 40 r..),
ktre w naszym badaniu poday jako powd rezerwy niepodno, jest 20,4 proc., co oznacza 82 tys. w caej populacji
kobiet w wieku 16-39 lat; z tego 58 proc. yje w zwizku maeskim. Mczyzn, ktrzy maj problem z poczciem
jest w rezerwie prokreacyjnej 18,1 proc., co oznacza 220 tys. w caej populacji mczyzn w wieku 16-64 lata.; z tego
ogromna wikszo (80 proc.) yje w zwizku maeskim. Zatem liczc tylko pary yjce w trwaych zwizkach
mona szacowa, e liczba dzieci pocztych dziki technice in vitro lub inseminacji mogaby wynie od 50 (tylko
pary z niepodnymi kobietami) do 226 tys. (wszystkie pary z niepodnym partnerem), czyli od 1/8 do ponad
rocznych urodze ywych w Polsce.
W populacji skarcych si na niepodno kobiet w wieku 16-39 lat i mczyzn w wieku 16-64 lata przewaaj
mieszkacy duych miast (wykres 4.10.11), osoby z wyszym wyksztaceniem (wykres 4.10.12) i czonkowie
gospodarstw domowych z grnego kwartyla dochodw (wykres 4.10.13).


Wykres 4.10.11. Procentowy rozkad niepodnoci ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania

Wykres 4.10.12. Procentowy rozkad niepodnoci ze wzgldu na poziom wyksztacenia

Wykres 4.10.13. Procentowy rozkad niepodnoci ze wzgldu na kwartyle poziomu zamonoci

35,9
9
17,7
12,4
25
Miasto powyej 200 tys.
Miasto 100-200 tys.
Miasto 20-100 tys.
Miasto poniej 20 tys.
Wie
3
26,9
26,2
43,9
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
rednie
Wysze
13,8
16,4
23,9
45,8
1/4 najuboszych
1/4 poniej redniej zamonoci
1/4 powyej redniej zamonoci
1/4 najzamoniejszych
Diagnoza spoeczna 2013 162
5. Indywidualna jako i styl ycia
Janusz Czapiski
5.1. Oglny dobrostan psychiczny
Rodzaj stosowanych w badaniach miar dobrostanu psychicznego (ang. subjective/psychological well-being) zaley w
duym stopniuod modelu jakoci ycia, generalnie hedonistycznego lub eudajmonistycznego (Czapiski, 2004a).
Zazwyczaj w modelu hedonistycznym, przyjtym w Diagnozie, wyrnia si dwa zasadnicze wymiary dobrostanu
psychicznego: emocjonalny (bilans dowiadcze emocjonalnych biecych lub z duszego okresu czasu, lub
odrbnie afekt pozytywny i afekt negatywny) oraz poznawczy (oceny wartociujce dotyczce wasnego ycia
obecnego, przeszego i przyszego). (por. Diener, 1984; Veenhoven, 1994). Niekiedy wcza si jeszcze do
hedonistycznego pojcia dobrostanu psychicznego zadowolenie z konkretnych aspektw ycia (satysfakcje
czstkowe) (Diener, Suh, Lucas, Smith, 1999). W tym projekcie zrezygnowano z aspektu czysto emocjonalnego
Najbliszym mu wskanikiem jest czterostopniowa skala poczucia szczcia (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny
pyt. 34). Take skala symptomw depresji psychicznej (pyt. 52) zawiera pozycje dotyczce emocji, cilej
nastrojw i motywacji. Wymiar poznawczy oglnego dobrostanu psychicznego mierzono za pomoc dwch skal:
oceny caego dotychczasowego ycia (pyt. 3) oraz oceny minionego roku(pyt. 57). Dodatkowo, zgodnie z cebulow
teori szczcia (Czapiski, 1992, 2001a, 2004b, 2011a), uwzgldniono dwawskaniki innego jeszcze, gbszego od
dwu poprzednich, wymiaru dobrostanu woli ycia (skonnoci samobjcze i pragnienie ycia, pyt 36 i 40),
warunkujcego w duszym horyzoncie czasowym odporno czowieka na stres yciowy
51
.
Wikszo wskanikw oglnego dobrostanu psychicznego miaa posta prostych skal jednopytaniowych.
Wyjtek stanowi skala depresji psychicznej, zoona z 7 pozycji-symptomw, zapoyczonychze znanego i czsto w
badaniach psychologicznych i epidemiologicznych stosowanego 21-pytaniowego Becka Inwentarza Depresji (Beck i
in., 1961). Wybr tych wanie pozycji podyktowany by wzgldami psychometrycznymi: w poprzednich badaniach
wykazay one najsilniejszy zwizek z obiektywnymi wyznacznikami warunkw ycia (zwaszcza z wiekiem por.
Czapiski, 1996, 1998, 2001b). Wskanikiem depresji bya suma odpowiedzi na wszystkie siedem pyta. Wskanik
depresji traktowa mona jako miar stopnia nieprzystosowania psychicznego, odzwierciedlajc nieskuteczno
radzenia sobie z problemami czy stresem yciowym. W adnym wypadku nie naley wskanikw opartych na tej
skali odczytywa jako diagnozy poziomu klinicznych zaburze depresyjnych w wymiarze populacyjnym
52
.
5.1.1. Dane dla caych prb
Stwierdzono dalsz popraw oceny caego dotychczasowego ycia (tabela 5.1.1)
53
. Wzrs procent osb, ktre
oceniaj swoje dotychczasowe ycie jako co najmniej udane (o 1,1p.p. w stosunku do 2011r. i a o ponad 21p.p. w
stosunku do 1991 r.
54
Ocena ta jest najwysza w caym okresie objtym badaniami; ponad dwukrotnie wysza ni w
najgorszym pod tym wzgldem roku 1993. Warto rwnie podkreli, e poczynajc od 1994 r. wzrost oceny caego
dotychczasowego ycia by niezwykle systematyczny. Wzrs take w porwnaniu z 2011 r. procent osb bardzo
szczliwych, ale zmiana ta nie jest istotna statystycznie.
Warto dwch wskaniki woli ycia najwaniejszego aspektu dobrostanu psychicznego nie ulega istotnej
statystycznie zmianie i jest podobnie jak w 2011 r. najwyszaw caym okresie od 1991 r. (tabele 5.1.2 i 5.1.3).
Natenie symptomw depresji jest podobnie jak dwa latawczeniej najnisze w caym analizowanym okresie
(tabela 5.1.4).
O ile zmiany w ocenie caego dotychczasowego ycia i w poczuciu szczcia s znaczne i wykazuj od roku 1994
niezwykle konsekwentny trend wzrostowy, dwa inne wskaniki dobrostanu psychicznego skonnoci samobjcze i
pragnienie ycia ulegay w tym okresie znacznie mniejszym i niesystematycznym wahaniom. J est to zgodne z
podstawowym zaoeniem cebulowej teorii szczcia (Czapiski, 1992, 2001a, 2004b, 2011a). W najgbszej
warstwie dobrostanu woli ycia, ktrej miarami s skonnoci samobjcze i pragnienie ycia dziaa wewntrzny
mechanizm stabilizujcy (zwany atraktorem szczcia), ktry czyni t warstw znacznie bardziej odporn na zmiany
w obiektywnych aspektach ycia w porwnaniu z pytsz warstw -- oglnego dobrostanu subiektywnego, ktrego
miarami s ocena caego dotychczasowego ycia i minionego roku, poczucie szczcia (w pewnych analizach take
wskanik depresji). Do empirycznego testu tego zaoenia powrcimy w rozdz. 5.4.2.
51
Szczegow analiz tych wskanikw znale mona w: Czapiski (2000a).
52
W Polsce korelacja midzy naszym wskanikiem depresji i wiekiem ycia jest bardzo wysoka, waha si od 0,60 do 0,70.
53
We wszystkich poniszych analizach jakoci ycia w tympodrozdzialeuwzgldniono osoby w wieku 18+ lat, czyli z punktu widzenia tego
kryterium populacj podobn jak w badaniach wczeniejszych z lat 90-tych XX w.
54
Porwnanie rednich wartoci tej skali midzy 2013 i 2011 rokiem dla prby panelowej dowodzi, e wzrost oceny ycia jest istotny statystycznie
(t=3,546, p <0,000).
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Indywidualna jako i styl ycia. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia
Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 162-267 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.107
Diagnoza spoeczna 2013 163

Tabela 5.1.1. Procentowy rozkad i rednia warto skalowa odpowiedzi na pytanie Jak ocenia Pan(i) swoje dotychczasowe ycie jako cao? oraz liczebno prb osb w
wieku 18+ w latach 1991-2013
Odpowiedzi 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
1. Wspaniae 1,1 1,2 0,9 1,2 1,4 1,8 1,5 2,7 3,0 2,7 3,5 4,0 3,9 4,2
2. Udane 22,4 19,5 18,9 22,9 24,1 24,5 24,3 30.0 31,3 33,5 36,9 38,7 40,0 40,8
3. Dosy dobre 34,6 34,7 33,3 34,7 35,5 31,9 35,8 35,9 34,7 35,9 35,8 33,9 34,3 33,9
4. Ani dobre, ani ze 30,9 32,0 33,5 30,2 29,8 31,1 27,6 24,6 22,2 19,9 17,2 16,4 16,0 15,5
5. Niezbyt udane 9,6 10,3 10,9 8,3 7,4 8,6 9,0 7,1 6,7 6,3 5,3 5,4 4,8 4,6
6. Nieszczliwe 1,8 1,7 1,6 2,3 1,5 1,5 1,5 0,9 1,3 1,2 0,8 1,1 0,7 0,7
7. Okropne 0,7 0,6 0,9 0,5 0,3 0,6 0,3 0,7 0,7 0,5 0,5 0,5 0,3 0,3
N 4187 3402 2306 2302 3020 2333 2094 6403 9254 8376 12378 25609 25801 25725
rednia 3,35 3,38 3,43 3,30 3,23 3,27 3,24 3,09 3,05 2,99 2,88 2,86 2,81 2,79
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Tabela 5.1.2. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie Biorc wszystko razem pod uwag, jak oceniby(-aby) Pan(i) swoje ycie w tych dniach czy mgby(mogaby) Pan(i)
powiedzie, e jest: w latach 1991-2013 w prbie osb w wieku 18+
Odpowiedzi* 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Bardzo szczliwy 3,7 3,6 4,5 4,4 5,1 6,4 6,3 5,2 5,2 5,8 7,7 9,1 9,5 10,0
Dosy szczliwy 61,0 54,2 53,7 64,0 59,6 61,3 66,5 59.4 59,8 63,0 68,0 66,5 70,5 70,3
Niezbyt szczliwy
35,3 42,1
36,4
31,6 35,3 32,3 27,2 35,4
30,5 27,9 22,1 21,9 18,4 18,0
Nieszczliwy 5,4 4,5 3,3 2,2 2,4 1,6 1,6
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
* W latach 1991-1992 i 1994-2000 skala odpowiedzi koczya si na niezbyt szczliwy/a.
Tabela 5.1.3. Procentowy rozkad i rednia skalowa odpowiedzi na pytanie Jak silne w tych dniach jest Pana(-i) pragnienie ycia? w latach 1991-2013 w prbie osb w wieku
18+
Odpowiedzi
*
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
W ogle nie chce
mi si y
0,5 0,9 0,9 0,6 0,2 0,1 0,1 1,0 1,0 1,0 0,5 0,6 0,5 0,4
2 0,8 1,1 0,7 0,7 0,5 0,6 0,7 0,8 0,7 0,6 0,6 0,6 0,3 0,4
3 1,7 2,7 2,0 1,6 1,4 1,1 1,0 1,4 1,6 2,1 1,3 1,3 1,0 0,8
4 4,7 4,7 4,5 4,1 2,7 2,1 2,3 2,5 2,2 2,5 2,1 2,0 1,6 1,7
5 7,6 8,2 7,3 7,5 4,6 3,8 4,5 5,1 6,9 6,7 6,7 6,1 5,2 5,1
6 14,1 12,3 12,4 13,2 10,9 9,0 11,2 9,2 6,4 7,0 6,8 6,7 5,6 6,0
7 14,9 11,7 10,7 11,1 10,3 9,6 10,3 8,8 9,1 9,5 9,7 9,5 9,9 9,7
8 17,4 15,5 13,9 16,7 16,2 16,4 17,0 11,7 14,4 15,8 15,9 16,4 16,6 17,1
9 12,5 13,1 14,1 13,6 17,2 17,0 16,0 15,1 13,3 14,4 14,7 15,0 17,2 17,4
Bardzo mocno
chce mi si y
25,7 30,1 33,6 30,9 36,0 40,3 37,0 44,4 44,5 40,3 41,7 41,6 42,1 41,4
rednia 7,62 7,68 7,86 7,82 8,21 8,41 8,25 8,34 8,32 8,20 8,33 8,34 8,48 8,47
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
*
W latach 1991 2000 skala ta miaa wartoci liczbowe 0-9; zostaa dla celu porwna zmieniona na skal 1-10, tak jak w pniejszych badaniach.
Diagnoza spoeczna 2013 164



Tabela 5.1.4. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie Jak czsto w minionych miesicach zdarzao si Panu(-i) by tak zaamanym(-), e myla(a) Pan(i) o samobjstwie?
w prbach osb w wieku 18+ latach 1991-2013
Odpowiedzi 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
1. Bardzo czsto 1,0 1,0 0,8 1,1 0,7 0,7 1,1 1,2 1,1 0,7 0,6 1,0 0,6 0,7
2. Dosy czsto 3,6 4,4 3,1 3,0 2,9 2,8 2,5 3.0 3,2 2,6 2,5 2,2 2,1 2,3
3. Rzadko 13,1 13,0 11,0 11,0 10,8 7,7 10,8 9,6 9,9 9,8 9,2 8,8 8,7 8,3
4. Nigdy 82,2 81,6 85,1 84,9 85,6 88,8 85,5 86,3 85,8 86,9 87,6 88,1 88,6 88,7
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Tabela 5.1.5. Przecitne natenie symptomw depresji psychicznej (dla 7 symptomw) w latach 1992-2013 w prbie osb w wieku 18+
1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
5,2 5,2 5,0 4,7 4,7 4,5 4,7 4,6 4,5 4,3 4,2 4,1 4.1
rdo danych: lata 1992-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna

Diagnoza spoeczna 2013 165

5.1.2. Dane dla prb panelowych 2009-2013
Aby odpowiedzie na pytanie, jak z upywem czasu, a wic z wiekiem respondentw oraz wszelkimi zmianami w ich
yciu zmieniaj si wskaniki oglnego dobrostanu psychicznego, musimy odwoa si do prb panelowych (tych
samych respondentw) z dwch lub wikszej liczby pomiarw. Wyniki porwna dla wybranych wskanikw
dobrostanu z rnych pomiarw pokazuje tabela 5.1.6. Istotny statystycznie wzrost wskanika depresji w prbie
panelowej przy porwnaniu danych z wczeniejszych edycji Diagnozy daje si atwo wyjani niezwykle silnym
zwizkiem depresji z wiekiem
55
. W 2013 r. respondenci byli starsi o 2 lub 4 lata i tylko z tego wzgldu wykazywali
wiksz liczb symptomw depresji psychicznej ni w 2011 r. i zwaszcza -- w 2009 r.
Tabela 5.1.6. Porwnanie wartoci wskanikw oglnego dobrostanu psychicznego midzy 2009 i 2013 r. w
prbach panelowych (tych samych respondentw)
Zmienna
Rok
pomiaru
rednia
Odch.
stand.
rednia
rnica
t
Stopnie
swobody
Poziom
istotnoci
Korelacja
Depresja
2011 4,27 4,038
-0,213
-8,909 17532 0,000 0,708*
2013 4,49 4,263
2009 4,37 3,962
-0,402
-12,958 11778 0,000 0,674*
2013 4,78 4,344
Pragnienie
ycia
2011 8,49 1,791
0,026
1,858 17963 ni 0,471*
2013 8,47 1,796
2009 8,40 1,894
-0,033 -1,764 12026 ni 0,404*
2013 8,43 1,815
Myli
samobjcze
2011 3,86 0,442
0,004
0,909 17977 ni 0,299*
2013 3,85 0,459
2009 3,84 0,477
-0,010 -1,857 12045 ni 0,253*
2013 3,85 0,458
Ocena ycia
2011 2,82 0,995
0,026
3,543 18019 0,000 0,519*
2013 2,80 0,975
2009 2,86 1,012
0,021 2,305 12074 0,05 0,472*
2013 2,84 0,969
Poczucie
szczcia

2011 2,12 0,566
-0,004 -0,809 18014 ni 0,402*
2013 2,13 0,570
2009 2,18 0,598
0,030 4,967 12060 0,000 0,364*
2013 2,15 0,571
* p < 0,000

Ocena caego ycia poprawia si w stosunku zarwno do 2009 r., jak i 2011 r., a poczucie szczci wzroso w
stosunku do 2009 r.
56

Jak ju wczeniej wspominaem, zgodnie z cebulow teori szczcia (Czapiski, 1992, 2001a, 2004b, 2011a)
dobrostan psychiczny na najgbszym poziomie woli ycia powinien by najbardziej stabilny w czasie, niezaleny od
wieku ycia i powracajcy do staego poziomu po odchyleniach spowodowanych negatywnymi wydarzeniami
yciowymi. Istotnie dwie miary woli ycia: pragnienie ycia i skonnoci samobjcze ulegay najmniejszym,
nieistotnym statystycznie zmianom w czasie.
Moemy zatem powiedzie, e dobrostan psychiczny Polakw wzrs znaczco w minionych latach i e nie jest
to zmiana (tylko) pokoleniowa, zasza bowiem take u tych samych osb mimo ich starzenia si i wzrostu silnie
z wiekiem skorelowanego wskanika depresji psychicznej.

55
W piciu badaniach z rnych stron wiata, obejmujcych cznie 39 tys. osb, stwierdzono, e modzi ludzie maj znacznie wiksze ryzyko
dowiadczenia co najmniej jednego epizodu depresyjnego ni starsze pokolenia (Nesse i Williams, 1994); tumaczy si to m.in. procesami
cywilizacyjnymi (ryzyko depresji ronie wraz z poziomem ekonomicznego rozwoju kraju), ktre znacznie silniej odbijaj si na psychice modych
pokole ni osb starszych, dorastajcych w tzw. erze lku po drugiej wojnie wiatowej.
56
O zmianach w ocenie minionego roku pisz w rozdz. 5.10.2.
Diagnoza spoeczna 2013 166


5.2. Zadowolenie z poszczeglnych dziedzin i aspektw ycia
Wedug cebulowej teorii szczcia (Czapiski, 1992, 2001a, 2004b, 2011a) warstw dobrostanu najpytsz, w ktrej
czowiek wykazuje najwikszy realizm ocen, jest wymiar satysfakcji czstkowych, czyli zadowolenia
z poszczeglnych dziedzin i aspektw ycia. Skala ocen czstkowych obejmowaa w tym roku 16 rnych,
wyczerpujcych niemal cay obszar zainteresowa i aktywnoci przecitnego czowieka dziedzin i wymiarw ycia
(Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 62). Podzieli je mona na:
- spoeczne (zadowolenie ze stosunkw z najbliszymi w rodzinie, z relacji z kolegami, z maestwa,
z dzieci),
- materialne (zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny i z warunkw mieszkaniowych),
- rodowiskowe (zadowolenie z sytuacji w kraju, z miejscowoci zamieszkania, ze stanu bezpieczestwa w
miejscu zamieszkania),
- zdrowotne (zadowolenie ze stanu zdrowia, z ycia seksualnego i sposobu spdzania wolnego czasu) i
- zwizane z samoocen (zadowolenie z wasnych osigni, z perspektyw na przyszo, z wyksztacenia).
5.2.1. Dane dla caych prb
Spada po 2011 r. zadowolenie z wikszoci aspektw ycia (wykresy 5.2.1-5.2.5). Mimo to, w porwnaniu z caym
okresem od 1991 r. oglny poziom zadowolenia z poszczeglnych aspektw z nielicznymi wyjtkami (np. z sytuacji
w kraju) utrzymuje si na wysokim poziomie.

rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 5.2.1. Procent osb w wieku 18+ ktrzy s bardzo zadowoleni lub zadowoleni ze stosunkw z
najbliszymi w rodzinie, ze stosunkw z kolegami (gryp przyjaci), z maestwa i z dzieci w latach 1991-2013.


rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 5.2.2. Procent osb w wieku 18+ ktrzy s bardzo zadowoleni lub zadowoleni z sytuacji finansowej
wasnej rodziny i z warunkw mieszkaniowych w latach 1991-2013
74,7
64,3
71,6
68,8
70,2
74,2
75,1
68,6
69,5
71,7 71,9 72,2 71,8 71,9
58,3
44,8
53,2
55
54,4
53,9
58,1
52,1
56,2 56,1
58,3
59,4 59,5
55,7
76,9
75,3
79
76,1
77,8
80,1
79,5
75,3 75,1
76,6 76,9
78,3
79
78
90
83,6
86,7
84,7
86,3
88,1
86,8
80,6
82,1 82,4 82,7
84,1
85,8
84,7
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
ze stosunkw w rodzinie
z relacji z kolegami
z maestwa
z dzieci
10,4
9,7
8,8
10,2
13,2 13,4 13,4
14,9
15,8
17,7
25
28,8
30,1
28,8
42,5
40,5
41,5
44,4
42
41,2
47,3
39,7
47,5
49,4
50,4 50,6
53,1 53,2
0
10
20
30
40
50
60
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
z finansw rodziny
z warunkw mieszkaniowych
Diagnoza spoeczna 2013 167



rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 5.2.3. Procent osb w wieku 18+ ktrzy s bardzo zadowoleni lub zadowoleni z wasnych osigni, z
perspektyw na przyszo, z wasnego wyksztacenia i z pracy w latach 1991-2013


rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 5.2.4. Procent osb w wieku 18+ ktrzy s bardzo zadowoleni lub zadowoleni ze stanu swojego
zdrowia, ze sposobu spdzania wolnego czasu i z ycia seksualnego w latach 1991-2013


rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 5.2.5. Procent osb w wieku 18+ ktrzy s bardzo zadowoleni lub zadowoleni z sytuacji w kraju, z
miejscowoci zamieszkania i ze stanu bezpieczestwa w miejscu zamieszkania w latach 1991-2013
23,6
20,3
21,8
22,6
25,7
27,2
24,2
26,7
32,7
30,9
34,7
37,6
39,1
36,6
7,2
6,2
7,4
8,1
11,2
11,7
13,3 13,3
11,8 12
19,3
23,4
25,4
21
36,9
33,8
32,6 32,4
33,3
32,6
34,3
31,2
36,1 35,6
38,7
41,1
43,2
42,2
37,1 37,3
41,7
40,9
42,5
43,7
46
38,1
38,6 38,4
42,6
44,9
46,4
42,5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
z osigni
z perspektyw
z wyksztacenia
z pracy
37,6
31
32,6
34,1
36,5 36,6
37,5
36,3
39,2
39,7
41,1
43,1
44,3
42,6
32,2
29,4
32,3
32,7
33,7
33,1
37,9
29,5
35,4
37,4
38,5
41,8
45,3
44,4
56
46,6
52,6
51,2
52,6 52,5
54,5
48,4
50,2
48,9
50,1
52,1 51,9
51,1
20
25
30
35
40
45
50
55
60
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
ze stanu zdrowia
z wypoczynku
z ycia seksualnego
1,7
3,7
3,1 2,6
4,6
5,8
4,9
6,1
5
2,9
5,3
7 7,2
6,4
55,4
47,5
54,6
56,4
58,6
55,6
60,4
50,2
52,9
54,8
53,9
56,2
58
54,8
22,7
25,6
35,4
37
41,5
47,9
54,9
53,6
0
10
20
30
40
50
60
70
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
z sytuacji w kraju
z miejscowoci zamieszkania
ze stanu bezpieczestwa
Diagnoza spoeczna 2013 168


5.2.2. Dane dla prby panelowej
Porwnanie wskanikw zadowolenia z poszczeglnych dziedzin ycia w latach 2009-2013 i 2011-2013 w prbach
panelowych pokazuje, e w duszym, czteroletnim horyzoncie czasowym wzroso istotnie statystycznie zadowolenie
z 3 aspektw, spado z 11, a nie zmienio si z dwch (tabela 5.2.1). W ostatnich dwch latach zmian pozytywnych
nie byo, negatywnych byo 12, a brak zmiany wystpi w odniesieniu do czterech rodzajw satysfakcji. Najbardziej
spado zadowolenie z perspektyw na przyszo, z sytuacji w kraju, z ycia seksualnego, pracy, miejscowoci
zamieszkania i stosunkw z kolegami (przyjacimi). Nie zmienia si w minionych dwch latach satysfakcja ze
stosunkw z najbliszymi w rodzinie (chocia spado zadowolenie z dzieci i maestwa), wasnego wyksztacenia,
warunkw mieszkaniowych i sytuacji finansowej wasnej rodziny (mimo, e realny dochd gospodarstw domowych
spad w tym okresie o 5 proc.).
Tabela 5.2.1. Rnice w zakresie poszczeglnych rodzajw zadowolenia w prbach panelowych midzy latami 2009
i 2013 oraz 2011 i 2013 w kolejnoci wielkoci zmiany w latach 2011 i 2013 (od zmiany najbardziej pozytywnej do
najbardziej negatywnej)
Zadowolenie z:
2009 2013 2011 -2013
Wielko
zmiany

Poziom
istotnoci
Wielko
zmiany

Poziom
istotnoci
Stosunkw z najbliszymi w rodzinie -0,030 0,002 0,012 ni
Wasnego wyksztacenia 0,011 ni 0,005 ni
Sytuacji finansowej wasnej rodziny -0,017 ni -0,003 ni
Wasnych warunkw mieszkaniowych 0,036 0,001 -0,007 ni
Sposobu spdzania wolnego czasu 0,035 0,003 -0,021 0,018
Stanu bezpieczestwa w miejscu zamieszkania 0,104 0,000 -0,027 0,001
Stanu wasnego zdrowia -0,039 0,001 -0,046 0,000
Maestwa -0,060 0,000 -0,047 0,000
Wasnych osigni yciowych -0,039 0,000 -0,050 0,000
Dzieci -0,024 0,018 -0,052 0,000
Stosunkw z kolegami (grup przyjaci) -0,088 0,000 -0,060 0,000
Miejscowoci zamieszkania -0,048 0,000 -0,065 0,000
Pracy -0,085 0,000 -0,073 0,000
ycia seksualnego -0,164 0,000 -0,080 0,000
Sytuacji w kraju -0,174 0,000 -0,133 0,000
Perspektyw na przyszo -0,186 0,000 -0,189 0,000
UWAGI: warto dodatnia oznacza wzrost zadowolenia, a ujemna spadek; ni oznacza, e zmiana jest statystycznie nieistotna.
5.2.3. Lokalny patriotyzm
Odpowied na pytanie o zadowolenie z miejscowoci zamieszkania mona traktowa jako wyraz przywizania do
miejsca, w ktrym kto mieszka, do swojej maej ojczyzny. Tym bardziej, e wikszo Polakw mieszka w miejscu
urodzenia lub blisko miejsca urodzenia.
Wyniki zamieszczone na wykresie 5.2.6 i w tabelach 5.2.3 i 5.2.6 pokazuj spadek zadowolenia z miejscowoci
zamieszkania. Procent bardzo zadowolonych i zadowolonych zwiksza si, z wyjtkiem 2007 r., od pocztku wieku
do 2011 r., po czym do ostro spad do poziomu niszego ni w 2009 r.


Wykres 5.2.6. Procent mieszkacw bardzo zadowolonych i zadowolonych ze swojej miejscowoci w latach 2000-
2013.

50,2
52,9 54,7 53,9
56,2
58
54,6
45
47
49
51
53
55
57
59
2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
P
r
o
c
e
n
t
Diagnoza spoeczna 2013 169


Sprawdmy, jak rozkadaj si najwysze oceny (bardzo zadowolony/a z miejscowoci zamieszkania) w
przekroju miast, klasy miejscowoci, wojewdztw i podregionw ( tabele 5.2.2-5.2.5) w 2011 i 2013 r. Najwiksze
zrnicowanie co zrozumiae, bo pytalimy o miejscowo jest midzy miastami. Najwicej bardzo zadowolonych
z miejsca zamieszkania ma Gdynia (38,3 proc.), ktra o rzd wielkoci dystansuje nastpne miasta: Pozna (18,9
proc), Gdask (18,4 proc.), Ruda lska (18,4 proc.), Toru (17,3 proc.) i Krakw (17,2 proc.). Najmniej bardzo
zadowolonych ze swojej miejscowoci jest mieszkacw Czstochowy (3 proc.), Kielc (4,5 proc.) i Bydgoszczy (4,6
proc.).
Tabela 5.2.2. Procent bardzo zadowolonych z miejscowoci zamieszkania mieszkacw miast w 2011 i 2013 r.
Ranga Miasto
2011 2013
Proc. N Proc. N
1. Gdynia 41,3 138 38,3 128
2. Pozna 13,8 326 18,9 323
3. Gdask 19,8 348 18,4 358
4. Ruda lska 11,1 117 18,4 98
5. Toru 14,9 141 17,3 156
6. Krakw 20,9 570 17,2 635
7. Katowice 9,9 223 16,3 258
8. Wrocaw 21,5 484 15,5 458
9. Warszawa 15,6 1235 14,7 1181
10. Olsztyn 9,6 125 11,4 158
11. Rzeszw 23,3 86 10,8 93
12. Gliwice 6,8 132 9,6 104
13. Wabrzych 4,5 177 9,1 164
14. Zabrze 8,9 101 8,9 90
15. Opole 5,1 78 8,8 91
16. Wocawek 0,0 73 7,2 83
17. Szczecin 7,7 285 7,1 296
18. Sosnowiec 3,5 173 6,4 157
19. Gorzw Wlk. 8,3 121 6,3 112
20. Biaystok 13,9 201 6,3 206
21. d 4,5 616 6,2 580
22. Lublin 6,8 250 6,0 251
23. Bielsko-Biaa 13,5 185 5,8 191
24. Radom 1,1 181 5,7 194
25. Jaworzno 3,5 142 5,3 171
26. Bydgoszcz 13,9 267 4,6 241
27. Kielce 3,8 159 4,5 132
28. Czstochowa 8,5 189 3,0 134

W przekroju wielkoci miejscowoci zwyciaj najwiksze miasta (500 tys. i wicej mieszkacw), a najgorzej
wypadaj miasta redniej wielkoci (8,8 proc, bardzo zadowolonych) oraz mieszkacy wsi (8,6 proc.).
W przekroju wojewdzkim rnice s mniejsze ni midzy miastami. Stosunkowo najwicej bardzo
zadowolonych z miejsca zamieszkania jest w wojewdztwie pomorskim (gwnie za spraw mieszkacw Gdyni,
Gdaska i podregionu supskiego), a najmniej w podkarpackim.
W przekroju podregionw prym wiedzie supski (24,9 proc. bardzo zadowolonych), za nim gdaski (20,6 proc.).
Na drugim kracu znajduj si podregiony: bialski, tarnobrzeski, suwalski, sosnowiecki i przemyski (poniej 5 proc.
bardzo zadowolonych).
A zatem najwicej lokalnych patriotw lokalnych jest w duych miastach (z wyjtkiem odzi) i na Pomorzu.
Miedzy 2011 i 2013 rokiem zaszy w niektrych miejscach w Polsce znaczne zmiany. W nielicznych miastach
zwikszy si zdecydowanie poziom zadowolenia mieszkacw (Pozna, Ruda lska, Katowice, Wabrzych,
Gliwice, Opole, Wocawek, Sosnowiec, Radom); w wikszoci pozostaych satysfakcja z miejsca zamieszkania
spada, najbardziej w Biaymstoku, we Wrocawiu i w Bielsku Biaej). W przekroju klasy miejscowoci wzroso w
ostatnich dwch latach nieznacznie zadowolenie mieszkacw najmniejszych miast. Najwicej bardzo zadowolonych
z miejsca zamieszkania stracio wojewdztwo podlaskie i lubuskie; adne nie zyskao. Jeli chodzi o podregiony
najwicej procentowo zyskay bardzo zadowolonych mieszkacw katowicki, sandomiersko-jdrzejowski,
ostrocko-siedlecki, koniski, kaliski i starogardzki, a najwicej procentowo straciy supski, biaostocki, bydgosko-
toruski (zwaszcza za spraw mieszkacw Bydgoszczy), puawski, zielonogrski, skierniewicki, omyski, bielski,
leszczyski, chemsko-zamojski, suwalski, bialski, kronieski i rzeszowski.
Tylko do pewnego stopnia niezadowolenie z miejscowoci zamieszkania idzie w parze z dezaprobat decyzji i
dziaania miejscowych wadz samorzdowych (dla caej prby r=0,195, dla 69 duych miast r=0,271). Wskanikiem
dezaprobaty dziaania wadz samorzdowych bya odpowied na pytanie Jak czsto w ostatnich miesicach
denerwoway Pana(-i) decyzje i dziaania miejscowych wadz na skali czsto, zdarzyo si i nigdy. Procent
mieszkacw wybranych duych miast, ktrych czsto denerwowao to, co robiy wadze samorzdowe, jest w tym
roku nieco wikszy ni w 2011 r. (odpowiednio 14,4 i 13,4). W Gdyni jest pod tym wzgldem najlepiej a w
Wabrzychu najgorzej (tabela 5.2.6)
Diagnoza spoeczna 2013 170


Niezadowolenie z miejsca zamieszkania i dezaprobata dziaania lokalnych wadz rzutuj w pewnym stopniu na
niezadowolenie z sytuacji w kraju, lub odwrotnie niezadowolenie z sytuacji w kraju odbija si na mniejszej
satysfakcji ze swojej miejscowoci i wikszej dezaprobacie dziaania samorzdw. wiadcz o tym istotne korelacje
midzy tymi wskanikami (w caej prbie respondentw dla zadowolenia z miejscowoci i sytuacji w kraju r=0,195,
dla aprobaty dziaania samorzdw i zadowolenia z sytuacji w kraju r=0,239; a w przekroju 69 duych miast
odpowiednio r=0,297 i 0,450).
Tabela 5.2.3. Procent bardzo zadowolonych z miejscowoci zamieszkania mieszkacw miejscowoci rnej
wielkoci w 2011 i 2013 r.
Klasa miejscowoci
2011 2013
Proc. N Proc. N
miasta o liczbie mieszkacw 500 tys. i wicej 15,1 3230 14,2 3179
miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. 11,9 2556 11,0 2481
miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. 10,1 1978 8,8 2016
miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys. 10,0 5199 9,2 5082
miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 8,6 3408 9,4 3108
wie 9,9 9899 8,6 10304
Tabela 5.2.4. Procent bardzo zadowolonych z miejscowoci zamieszkania mieszkacw wojewdztw w 2011 i 2013r.
Ranga Wojewdztwo
2011 2013
Proc. N Proc. N
1. pomorskie 20,8 1530 19,2 1510
2. maopolskie 12,5 2222 11,6 2311
3. dolnolskie 11,1 2006 10,5 2004
4. zachodniopomorskie 10,9 1172 10,3 1161
5. wielkopolskie 9,3 2335 9,8 2291
6. witokrzyskie 9,5 882 9,6 878
7. mazowieckie 9,6 3599 9,5 3574
8. lskie 9,9 3302 9,5 3173
9. dzkie 9,2 1768 9,4 1717
10. kujawsko-pomorskie 10,1 1387 8,9 1467
11. lubuskie 11,0 670 8,8 697
12. opolskie 8,0 709 8,4 691
13. warmisko-mazurskie 9,1 963 7,4 970
14. podlaskie 12,5 818 7,3 818
15. lubelskie 9,4 1464 6,2 1466
16. podkarpackie 7,0 1443 5,4 1446
Tabela 5.2.5. Procent bardzo zadowolonych z miejscowoci zamieszkania w podregionach w 2011 i 2013 r.
Ranga Podregion
2011 2013
rednia N rednia N
1. supski 31,3 329 24,9 338
2. gdaski 22,3 857 20,6 845
3. bytomski 13,1 268 15,5 238
4. wrocawski 15,7 795 14,6 782
5. katowicki 10,0 541 14,4 542
6. krakowski 14,7 1027 13,5 1125
7. tyski 10,4 249 13,3 241
8. nowosdecki 15,8 500 13,2 468
9. sieradzki 14,4 271 13,1 282
10. rybnicki 11,8 323 12,9 334
11. poznaski 10,3 706 11,9 687
12. grudzidzki 11,0 299 11,7 341
13. warszawski 12,1 2059 11,5 1920
14. koszaliski 12,9 449 11,2 420
15. piotrkowski 8,5 414 10,9 421
16. stargardzki 10,1 276 10,9 275
17. kielecki 12,4 556 10,8 518
18. pilski 12,5 263 10,5 247
19. kaliski 7,7 521 10,0 529
20. gorzowski 8,4 298 9,8 307
21. starogardzki 6,7 342 9,8 326
22. biaostocki 13,6 359 9,6 353
23. bydgosko-toruski 12,5 528 9,2 511
24. nyski 6,6 286 9,1 264
25. owicimski 9,6 376 9,0 324
Diagnoza spoeczna 2013 171


26. szczeciski 9,4 449 9,0 466
27. jeleniogrski 10,4 423 8,9 474
28. legnicko-gogowski 6,8 307 8,9 271
29. gliwicki 10,7 318 8,9 246
30. puawski 11,5 348 8,8 351
31. olsztyski 8,5 426 8,5 461
32. koniski 5,8 434 8,4 455
33. skierniewicki 11,9 244 8,1 258
34. opolski 9,0 424 8,0 427
35. zielonogrski 13,2 372 7,9 391
36. ostrocko-siedlecki 4,9 588 7,7 671
37. sandomiersko-jdrzejowski 4,3 325 7,7 364
38. dzki 7,3 840 7,6 753
39. rzeszowski 10,7 365 7,6 356
40. bielski 11,2 535 7,5 560
41. lubelski 7,1 462 7,4 448
42. wocawski 7,2 558 7,1 617
43. ciechanowsko-pocki 7,9 443 7,0 457
44. radomski 5,9 508 6,9 524
45. omyski 10,9 267 6,7 270
46. leszczyski 11,2 411 6,7 372
47. tarnowski 4,0 321 6,6 394
48. elblski 10,2 384 6,6 364
49. wabrzyski 6,5 479 6,5 478
50. ecki 8,7 150 6,2 145
51. kronieski 8,1 442 5,5 453
52. chemsko-zamojski 10,8 427 5,2 439
53. czstochowski 8,4 465 5,0 363
54. przemyski 4,3 303 4,9 284
55. sosnowiecki 6,6 605 4,6 652
56. suwalski 12,5 192 4,1 197
57. tarnobrzeski 4,0 328 3,2 345
58. bialski 8,4 227 2,2 229
Tabela 5.2.6. Procent mieszkacw duych miast, ktrych w ostatnich miesicach czsto denerwoway decyzje i
dziaania miejscowych wadz w 2011 i 2013 r.
Ranga Miasto
2011 2013
Proc. N Proc. N
1. Gdynia 4,3 138 6,2 129
2. Bielsko-Biaa 3,7 187 6,7 194
3. Jaworzno 0,7 142 8,3 169
4. Rzeszw 11,8 85 10,2 98
5. Pozna 7,7 326 11,1 323
6. Biaystok 10,3 204 11,2 205
7. Krakw 13,5 571 11,3 638
8. Sosnowiec 8,6 175 12,2 156
9. Lublin 15,4 253 12,4 249
10. Zabrze 15,8 101 12,4 89
11. Wrocaw 9,7 475 12,4 458
12. Warszawa 11,3 1243 13,2 1177
13. Wocawek 9,6 73 13,6 81
14. Olsztyn 8,0 125 13,9 158
15. Szczecin 14,1 290 13,9 296
16. Katowice 14,5 214 14,8 244
17. Gorzw Wlk. 9,8 122 15,2 112
18. Opole 19,0 79 15,4 91
19. Gliwice 15,9 132 15,4 104
20. Kielce 13,8 159 16,4 134
21. Gdask 14,4 355 16,9 362
22. d 13,0 616 17,4 574
23. Ruda lska 8,5 117 18,4 98
24. Radom 22,5 182 19,1 194
25. Bydgoszcz 9,9 273 20,7 241
26. Czstochowa 17,9 190 20,7 135
27. Toru 13,2 144 22,2 158
28. Wabrzych 23,3 146 37,0 127

Diagnoza spoeczna 2013 172


5.3. Waga wybranych wyznacznikw warunkw ycia dla subiektywnej jakoci ycia
Aby odpowiedzie na pytanie, ktry z tzw. obiektywnych predyktorw (czynnikw rnicujcych sytuacj yciow
respondentw) ma rzeczywisty zwizek z dobrostanem psychicznym (niezalenie od kierunku tego zwizku), a ktry
ma zwizek rzekomy (pozorny), wynikajcy z jego zwizku z predyktorem rzeczywistym, aby zatem wyodrbni
realne korelaty rnic w dobrostanie, przeprowadzono analiz regresji wielokrotnej obejmujc bogaty zestaw
obiektywnych wyznacznikw jakoci ycia. Poniej zamieszczono wyniki analizy regresji wielokrotnej dla
poszczeglnych miar oglnego dobrostanu psychicznego (tabela 5.3.1).
Najwaniejszym czynnikiem wyjaniajcym oglny dobrostan psychiczny Polakw w obecnym badaniu okazuje
si podobnie jak w badaniu poprzednim wiek ycia. Im kto starszy, w tym gorszej jest kondycji psychicznej,
zwaszcza jeli chodzi o symptomy nieprzystosowania (depresji). W odniesieniu do depresji wiek wyjania
specyficznie (po wyczeniu efektw wszystkich pozostaych czynnikw) 14,5 procent zrnicowania objaww, a
bez wyczania innych czynnikw ok. 40 procent (wielko niespotykana w badaniach spoecznych). Co wicej, w
przeciwiestwie do spoeczestw zachodnich (USA, Kanada) w Polsce zaleno (kilkakrotnie ni tam silniejsza)
midzy wiekiem i depresj jest nie negatywna, lecz pozytywna. W Stanach Zjednoczonych to ludzie modsi czciej
cierpi na depresj ni starsi
57
, w Polsce za odwrotnie: niemal z kadym rokiem ycia zwiksza si nasilenie objaww
depresji psychicznej
58
.
Drugim pod wzgldem znaczenia dla oglnego dobrostanu psychicznego czynnikiem jest maestwo, a pitym
liczba przyjaci, ktr cznie z maestwem traktowa mona jako wskanik wsparcia spoecznego.
Transformacja spowodowaa naruszenie podstawowych wizi spoecznych, tym cenniejsze zatem stao si, zwaszcza
w obliczu problemw osobistych, poczucie bezinteresownej yczliwoci i pomocy ze strony innych ludzi. Przyjaci
poznaje si w biedzie. Badanie tego wanie dowodzi. Szczeglnie istotna jest rola przyjaci, jeli chodzi o
podstawowy wymiar dobrostanu wol ycia (tutaj pragnienie ycia). To przyjaciele gwnie podtrzymuj w nas
ch ycia i w trudnych sytuacjach yciowych odwodz od myli samobjczych (por. rozdz. 5.9). Na trzecim miejscu,
podobnie jak dwa lata temu, znalazo si naduywanie alkoholu. To wana wskazwka dla profilaktyki jakoci ycia.
Znaczenie dochodu gospodarstwa domowego na osob znalazo si na czwartym miejscu.
Znikomy generalnie wpyw na wskaniki dobrostanu psychicznego maj takie czynniki jak narkotyzowanie si
(wynika to gwnie z bardzo maego w Polsce rozpowszechnienia tego zjawiska, patrz rozdz. 5.10.4.3), status
spoeczno-zawodowy, palenie papierosw, posiadanie dzieci na utrzymaniu, warunki mieszkaniowe i klasa
miejscowoci zamieszkania.
Czynnikiem sprzyjajcym zarwno fizycznemu jak i psychicznemu zdrowiu jest aktywno fizyczna (patrz
Machon, Norton, Ariely, 2008; Penedo, Dahn, 2005; Ross, Hayes, 1988). Potwierdzaj to rwnie dane Diagnozy. W
zakresie wszystkich gwnych wskanikw dobrostanu psychicznego efekt aktywnego uprawiania jakiej dziedziny
sportu lub wicze fizycznych jest bardzo silny.
W zakresie depresji aktywno fizyczna przy kontroli wieku i pci wyjania 14 proc. zrnicowania natenia
symptomw (wykres 5.3.1). Okazuje si ponadto, e pozytywny efekt wicze jest znacznie wikszy u kobiet, ktre
generalnie maj wysze wskaniki depresji, ni u mczyzn, ale tylko przy ograniczonej liczbie rodzajw sportw
czy wicze; wicej ni cztery rodzaje wi si u kobiet z podwyszonym wskanikiem depresji. Nie ma natomiast
istotnego efekt interakcji aktywnoci fizycznej i pci w przypadku oceny caego dotychczasowego ycia, gdzie sama
aktywno wyjania 14 proc. (wykres (5.3.2). Zrnicowanie syntetycznego wskanika dobrostanu psychicznego
(patrz rozdz. 9.2) aktywno fizyczna wyjania w 20 proc. (wykres 5.3.3). Tu take nieistotny jest efekt interakcji z
pci, chocia dla kobiet jest limit optymalnej liczby rodzajw aktywnoci - 3.
Analizy w modelu przekrojowym nie rozstrzygaj kierunku zalenoci: czy aktywno fizyczna wzmacnia
dobrostan, czy te osoby w lepszej kondycji psychicznej s bardziej motywowane do uprawiania sportu. Wyniki kilku
bada w modelu eksperymentalnym lub quasi-eksperymentalnym dowodz jednak, e aktywno fizyczna podnosi
nastrj i poprawia inne wskaniki dobrostanu (Thayer, 1987, 2001). Niewyjaniony jest natomiast mechanizm
wpywu aktywnoci fizycznej na dobrostan; by moe chodzi o uwalnianie endorfin lub innych substancji w mzgu,
ktre odpowiedzialne s za regulacj nastroju, ale niewykluczone, e znaczenie maj te interakcje spoeczne, ktre
towarzysz wielu rodzajom sportu, oraz poczucie sprawstwa i sukcesu.

57
Nie wiemy, skd bierze si ten polski fenomen odwrcenia waciwej dla krajw rozwinitych zalenoci midzy wiekiem i depresj. By moe
wynika on z pokoleniowo zrnicowanych zdolnoci adaptacyjnych: ludzie, ktrzy duej wiczyli reguy ycia skuteczne w PRL, maj obecnie
wiksze trudnoci z przyswojeniem sobie nowych zasad, efektywnych po zmianie systemu; starsi czuj si bardziej zagubieni i mniej przydatni
(choby na rynku pracy) w nowej rzeczywistoci. Dlaczego jednak ten odwrcony i nadzwyczaj silny zwizek midzy wiekiem metrykalnym i
depresj nie sabnie w miar upywu czasu? Przecie dzisiejsi 30-latkowie te wchodzili w doroso w III RP, a s podobnie jak 30-latkowie w
1992 r. duo bardziej depresyjni od 20-latkw. Pozostaje to najwiksz tajemnic i transformacji, i samych Polakw.
58
Procent zmiennoci obliczony by jako kwadrat korelacji czstkowej pomnoony przez 100.
Diagnoza spoeczna 2013 173

Tabela 5.3.1. Procent zmiennoci poszczeglnych wskanikw oglnego dobrostanu psychicznego wyjaniany specyficznie przez poszczeglne predyktory po wyczeniu efektw
pozostaych predyktorw oraz ranga poszczeglnych predyktorw ze wzgldu na redni procent wyjanianej zmiennoci wszystkich wskanikw oglnego dobrostanu psychicznego
w latach 2011 i 2013
59
.
Predyktor

Ocena caego
dotychczasowego
ycia
Poczucie szczcia
Skonnoci
samobjcze
Pragnienie ycia
Ocena minionego
roku
Depresja
rednia warto
predyktora
Ranga predyktora
2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011
Wiek
1,0 1,0 1,7 2,1 0,0 0,1 0,3 0,7 0,5 0,8 14,5 13,3 3,0 3,0 1 1
Maestwo
4,0 4,0 1,6 1,7 0,1 0,1 0,6 0,8 0,7 0,5 0,5 0,2 1,3 1,2 2 2
Naduywanie alkoholu
0,8 1,1 0,7 0,6 1,4 1,3 0,8 1,0 0,5 0,6 1,4 1,2 0,9 1,0 3 3
Dochd na osob
1,6 2,0 1,6 1,5 0,2 0,3 0,6 0,9 1,0 0,9 0,2 0,2 0,9 1,0 4 3
Liczba przyjaci
0,9 1,3 0,7 0,9 0,1 0,3 1,2 1,2 0,2 0,4 0,6 0,7 0,6 0,8 5 4
Bezrobocie
1,1 0,8 0,2 0,8 0,0 0,1 0,1 0,1 0,9 0,8 0,1 0,1 0,4 0,5 6 5
Pe
0,4 0,1 0,0 0,0 0,1 0,1 0,0 0,1 0,0 0,0 2,1 1,9 0,4 0,4 6 6
Wyksztacenie
0,5 0,5 0,1 0,1 0,1 0,0 0,2 0,1 0,1 0,2 1,0 1,2 0,3 0,4 7 6
Praktyki religijne
0,3 0,6 0,4 0,5 0,0 0,1 0,2 0,3 0,3 0,4 0,2 0,2 0,3 0,4 7 6
Palenie papierosw
0,6 0,5 0,5 0,4 0,2 0,2 0,3 0,2 0,3 0,4 0,0 0,0 0,3 0,3 7 7
Bycie rencist
0,5 0,5 0,3 0,3 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,2 0,3 0,5 0,3 0,3 7 7
Bycie innym niepracujcym
0,8 0,6 0,5 0,3 0,1 0,0 0,0 0,0 0,2 0,2 0,0 0,0 0,3 0,2 7 8
Praca w sektorze prywatnym
0,4 0,6 0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,3 0,1 0,2 8 8
Praca w sektorze publicznym
0,4 0,4 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3 0,2 0,1 0,1 8 9
Bycie rolnikiem
0,3 0,3 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,2 0,1 0,1 8 9
Bycie przedsibiorc
0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,2 0,1 0,1 8 9
Bycie emerytem
0,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 9
Narkotyzowanie si
0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 9
Warunki mieszkaniowe
0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,0 0,0
Dzieci na utrzymaniu
0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0
Klasa miejscowoci
0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0
Ogem procent wyjanionej
zmiennoci (skorygowane R
2
x 100)
16,7 17,6 14,0 14,6 3,9 4,4 7,7 9,1 8,2 8,9 46,1 46,9

471
Procent zmiennoci obliczony by jako kwadrat korelacji czstkowej pomnoony przez 100.
Diagnoza spoeczna 2013 174



UWAGI: efekt gwny aktywnoci fizycznej F(4, 25377)=88,601, p<0,000,
2
=0,014; efekt pci F(1, 25377)=97,463, p <0,000,
2
=0,004; efekt
interakcji aktywnoci fizycznej i pci F(1, 25377)=10,195, p <0,000,
2
=0,001; kowariantem by wiek.
Wykres 5.3.1. Natenie symptomw depresji psychicznej w zalenoci od liczby aktywnoci fizycznych i pci przy
kontroli wieku



UWAGI: skala zadowolenia z ycia:1 moje ycie jest wspaniae, 7 moje ycie jest okropne; efekt gwny aktywnoci fizycznej
F(4, 25723)=94,468, p<0,000,
2
=0,014; efekt pci F <1, ni; efekt interakcji aktywnoci fizycznej i pci F<1; kowariantem by wiek.
Wykres 5.3.2. Ocena caego dotychczasowego ycia w zalenoci od liczby aktywnoci fizycznych i pci przy kontroli
wieku


UWAGI: efekt gwny aktywnoci fizycznej F(4, 24604)=126,311, p<0,000,
2
=0,020; efekt pci F(4, 24604)=6,987, p<0,000,
2
=0,000; efekt
interakcji aktywnoci fizycznej i pci F<1; kowariantem by wiek.
Wykres 5.3.3. Poziom dobrostanu psychicznego w zalenoci od liczby aktywnoci fizycznych i pci przy kontroli
wieku
3
3,25
3,5
3,75
4
4,25
4,5
4,75
5
0 aktywnoci 1 aktywno 2 aktywnoci 3 aktywnoci 4+ aktywnoci
D
e
p
r
e
s
j
a
Liczba aktywnoci fizycznych
Mczyni
Kobiety
2,4
2,55
2,7
2,85
3
0 aktywnoci 1 aktywno 2 aktywnoci 3 aktywnoci 4+ aktywnoci
O
c
e
n
a

y
c
i
a
Liczba aktywnoci fizycznych
Mczyni
Kobiety
-0,2
-0,05
0,1
0,25
0 aktywnoci 1 aktywno 2 aktywnoci 3 aktywnoci 4+ aktywnoci
D
o
b
r
o
s
t
a
n

p
s
y
c
h
i
c
z
n
y
Liczba aktywnoci fizycznych
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 175

5.4. Teorie szczcia w wietle danych z Diagnozy Spoecznej
5.4.1. Hedonizm i eudajmonizm
W historii rozwaa nad szczciem obecne s dwa nurty. Jeden, zwany hedonistycznym, nawizuje do szkoy
cyrenajskiej (IV w. p.n.e.), drugi, eudajmonistyczny, do arystotelesowskiej definicji dobrego ycia (por. Czapiski,
2004a). Oba te nurty obecne s w badaniach empirycznych w ramach rozwijajcej si dynamicznie psychologii
pozytywnej
60
. Daj one odmienn odpowied na pytanie, czym jest szczliwe, udane ycie. Zwolennicy podejcia
hedonistycznego nie wnikaj w to, jakie cele i w jaki sposb czowiek realizuje. Istotne jest dla nich tylko, czy jest on
ze swego ycia zadowolony i czy daje mu ono wicej radoci ni blu. Miar dobrego ycia jest tutaj bilans
przyjemnoci i przykroci. Dla Arystotelesa, a zwaszcza dla stoikw, szczcie utosamiane z eudajmoni nie wizao
si z bilansem przyjemnoci i przykroci. Jego miar maj by nie pozytywne doznania emocjonalne, lecz osiganie
tego, co warte jest stara, co daje poczucie sensu ycia, niezalenie od doznanych cierpie i zawodw.
W potocznym myleniu take obecne s te dwie orientacje yciowe. S ludzie, dla ktrych najwaniejsze jest
denie do celw nadajcych sens ich yciu, i s inni, dla ktrych wyznacznikiem szczcia jest maksymalizowanie
przyjemnych dowiadcze.
W tegorocznej edycji Diagnozy, podobnie jak dwa, cztery i sze lat temu, zadalimy trzy pytania, ktre pozwoliy
wyodrbni zdeklarowanych zwolennikw eudajmonizmu i zdeklarowanych zwolennikw hedonizmu. Pierwsze
pytanie, kryterialne, to: Co jest wedug Pana(i) waniejsze w yciu: przyjemnoci, dostatek, brak stresu czy poczucie
sensu, osiganie wanych celw mimo trudnoci, blu i wyrzecze. Proszono te respondentw o ocen, w jakim
stopniu zgadzaj si z dwoma dodatkowymi twierdzeniami: 1. Moje ycie mimo bolesnych dowiadcze ma sens i
du warto oraz 2. W yciu najwaniejsze jest to, aby byo duo przyjemnoci i mao przykroci. Za zdeklarowanych
eudajmonistw uznalimy osoby, ktre wybray, jako waniejsze w yciu, poczucie sensu i zgodziy si lub
zdecydowanie zgodziy si, e ich ycie mimo bolesnych dowiadcze ma sens. Za zdeklarowanych hedonistw
uznalimy osoby, ktre opowiedziay si za yciem penym przyjemnoci i wolnym od przykroci oraz zgodziy si
lub zdecydowanie zgodziy si, e w yciu najwaniejsze jest maksymalizowanie przyjemnoci. Utworzylimy te
kategorie umiarkowanych eudajmonistw i umiarkowanych hedonistw (nie w peni zgodna odpowied na pytanie
kryterialne z odpowiedzi na dwa dodatkowe pytania), ale skoncentrujemy si tutaj na rnicach jedynie midzy
zdeklarowanymi zwolennikami eudajmonistycznego i hedonistycznego podejcia do ycia.
Tak zdefiniowanych wyranych eudajmonistw byo nieco wicej ni dwa lata temu (41,2 proc., w 2011 r. 38,5
proc.), a wyranych hedonistw nieco mniej ni w 2011 r. (odpowiednio 21,3 i 25,3 proc.).
Zobaczmy, co w danych z Diagnozy rni przedstawicieli tych dwch odmiennych orientacji yciowych. Rni
ich zadowolenie z caego dotychczasowego ycia, zwaszcza w grupie mczyzn: bardziej zadowolone s osoby o
orientacji eudajmonistycznej (wykres 5.4.1).Take rni ich, tym razem bez wzgldu na pe, poczucie szczcia:
bardziej szczliwi czuj si zwolennicy podejcia eudajmonistycznego (5.4.2). Eudajmonici rzadziej take
przejawiaj skonnoci samobjcze, maj wiksze pragnienie ycia i mniejsze nasilenie symptomw depresji. A zatem
dobrostan psychiczny eudajmonistw jest lepszy, mimo e nie d oni do maksymalizowania przyjemnoci.


UWAGI: skala zadowolenia z ycia:1 moje ycie jest wspaniae, 7 moje ycie jest okropne; efekt gwny orientacji F(1, 16362)=183,213, p<0,000,

2
=0,011; efekt pci ni; efekt interakcji orientacji i pci F(1, 16362)=20,184, p <0,000,
2
=0,001; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.1. Zadowolenie eudajmonistw i hedonistw z caego dotychczasowego ycia w zalenoci od pci


60
Czoowymi przedstawicielami podejcia hedonistycznego s Ed Diener (Diener, Biswas-Diener, 2008; Diener, Lucas, Oishi, 2004), Daniel
Kahneman (1999 ) i Ruut Veenhoven (1984, 2007). Tradycja eudajmonistyczna obecna bya w pracach psychologw humanistycznych, np. Rogersa
(19 61) i Maslowa (1986, 1990), a obecnie reprezentowana jest m.in. przez Carol Ryff (1989; Ryff, Singer, 2004), Martina Seligmana (2004, 2005) i
Baltesa (Baltes, Glck, Kunzmann (2004); przegld bada i koncepcji szczcia patrz: Aspinwall, Staudinger (2003), Czapiski (2004b), Eid, Larsen
(2008), Kahneman, Diener, Schwarz (1999), Linley, Joseph (2007), Lopez (2009), Snyder, Lopez (2002, 2007).
2,57
2,64
2,84
2,78
2,4
2,5
2,6
2,7
2,8
2,9
Mczyni Kobiety
Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

y
c
i
a
Eudajmonici
Hedonici
Diagnoza spoeczna 2013 176


UWAGI: skala poczucia szczcia:1 bardzo szczliwy, 4 nieszczliwy; efekt gwny orientacji F(1, 16360)=116,098, p<0,000,
2
=0,007; efekt
pci ni.; efekt interakcji orientacji i pci ni; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.2. Poczucie szczcia eudajmonistw i hedonistw w zalenoci od pci
Zwolennicy podejcia eudajmonistycznego s bardziej religijni od hedonistw (czciej chodz do kocioa i
zaliczaj Boga do trzech gwnych warunkw udanego, szczliwego ycia (wykresy 5.4.3, 5.4.4).


UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16289)=286,524, p<0,000,
2
=0,017; efekt pci F(1, 16289)=219,935, p<0,000,
2
=0,013; efekt interakcji
orientacji i pci ni.; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.3. Czsto chodzenia do kocioa wrd eudajmonistw i hedonistw w zalenoci od pci przy kontroli
wieku

UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16172)=311,861, p<0,000,
2
=0,019; efekt pci F(1, 16172)=41,501, p<0,000,
2
=0,003; efekt interakcji
orientacji i pci F(1, 16172)=3,852, p<0,05,
2
=0,000; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.4. Procent osb, dla ktrych Bg/opatrzno jest jednym z trzech warunkw udanego, szczliwego ycia
wrd eudajmonistw i hedonistw w zalenoci od pci przy kontroli wieku
Kim s eudajmonici i hedonici? Jakie s midzy nimi rnice w zakresie zmiennych demograficzno-
spoecznych? Zdecydowanie wicej jest zwolennikw eudajmonistycznego nastawienia do ycia wrd kobiet ni
mczyzn i wrd osb starszych ni modszych (wykres 5.4.5). Odsetek eudajmonistw ronie wraz z
wyksztaceniem (wykres 5.4.6).

2,01 2,01
2,12
2,09
1,9
2
2,1
2,2
Mczyni Kobiety
P
o
c
z
u
c
i
e

s
z
c
z

c
i
a
Eudajmonici
Hedonici
2,58
3,3
1,75
2,48
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
Mczyni Kobiety
C
z

s
t
o


c
h
o
d
z
e
n
i
a

d
o

k
o

c
i
o

a
Eudajmonici
Hedonici
15,2
19,8
6,6
9,1
0
4
8
12
16
20
Mczyni Kobiety
B

g
/
o
p
a
t
r
n
o


j
a
k
o

w
a
r
u
n
e
k

s
z
c
z

c
i
a
Eudajmonici
Hedonici
Diagnoza spoeczna 2013 177


UWAGI: efekt gwny wieku F(5, 16099)=56,990, p<0,000,
2
=0,017; efekt pci F(1, 16099)=198,756, p<0,000,
2
=0,011; efekt interakcji wieku
i pci F(1, 16099)=3,129, p<0,01,
2
=0,001.
Wykres 5.4.5. Procent osb o orientacji eudajmonistycznej w rnych grupach wieku wrd kobiet i mczyzn

UWAGI: efekt gwny wyksztacenia F(3, 16062)=78,171, p<0,000,
2
=0,014; efekt pci F(1, 16062)=144,549, p<0,000,
2
=0,009; efekt interakcji
wyksztacenia i pci ni; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.6. Procent osb o orientacji eudajmonistycznej ze wzgldu na poziom wyksztacenia i pe przy kontroli
wieku
Orientacja yciowa zaley take od klasy miejscowoci zamieszkania: w najwikszych miastach jest najwicej
zwolennikw eudajmonizmu a w miastach redniej wielkoci najmniej (wykres 5.4.7).


UWAGI: efekt gwny klasy miejscowoci F(5, 15783)=6,070, p<0,000,
2
=0,002; kowariantami byy wiek i pe.
Wykres 5.4.7. Procent osb o orientacji eudajmonistycznej ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania
W przekroju wojewdzkim zrnicowanie jest stosunkowo niedue. Najwicej osb o orientacji
eudajmonistycznej mieszka w wojewdztwa wschodnich a najmniej w witokrzyskim i lskim (wykres 5.4.8).

44
57,8
61,7
63,7
67,8
69,4
60,8
69,5
72,5
73,3
75,7
76,3
30
40
50
60
70
80
90
100
Do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 60-64 lata 65+ lat
P
r
o
c
.

e
u
d
a
j
m
o
n
i
s
t

w
Mczyni
Kobiety
49,7
57,4
61,6
71,6
62,5
67
72,3
77,3
30
40
50
60
70
80
90
100
Podstawowe i nisze Zasadnicze zawodowe rednie Wysze
P
r
o
c
.

e
u
d
a
j
m
o
n
i
s
t

w
Mczyni
Kobiety
71
65
63
65
66
67
50
55
60
65
70
75
80
Miasta > 500 tys. Miasta 200-500 tys. Miasta 100-200 tys. Miasta 20 -100 tys. Miasta < 20 tys. Wie
P
r
o
c
.

e
u
d
a
j
m
o
n
i
s
t

w
Diagnoza spoeczna 2013 178


UWAGI: efekt gwny wojewdztwa F(15, 15765)=10,995, p<0,000,
2
=0,010; kowariantem by wiek i poziom wyksztacenia.
Wykres 5.4.8. Procent osb o orientacji eudajmonistycznej ze wzgldu na wojewdztwo
Hedonici nastawieni na przyjemnoci powinni czciej od eudajmonistw zalicza do najwaniejszych warunkw
udanego ycia pienidze oraz wolno i swobod, a eudajmonici czciej od hedonistw to, co moe ogranicza
poszukiwanie przyjemnoci wartoci rodzinne (np. dzieci) i uczciwo. Istotnie takie wanie rnice zachodz
midzy zwolennikami dwch orientacji yciowych (wykresy 5.4.9-5.4.11).


UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16098)=1141,163, p<0,000,
2
=0,066; efekt pci F(1, 16098)=290,799, p<0,018,
2
=0,004; efekt interakcji
orientacji i pci F(1, 16098)=23,487, p<0,000,
2
=0,001; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.9. Procent osb wskazujcych pienidze jako jeden z trzech najwaniejszych warunkw udanego,
szczliwego ycia wrd eudajmonistw i hedonistw ze wzgldu na pe

UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16092)=103,845, p<0,000,
2
=0,006; efekt pci F(1, 16092)=129,659, p<0,000,
2
=0,008; efekt interakcji
orientacji i pci F(1, 16092)=59,734, p<0,000,
2
=0,000; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.10. Procent osb wskazujcych wolno i swobod jako jeden z trzech najwaniejszych warunkw
udanego, szczliwego ycia wrd eudajmonistw i hedonistw ze wzgldu na pe
58
60
60
62
65
65
66
66
67
68
69
71
71
71
74
75
0 10 20 30 40 50 60 70 80
witokrzyskie
lskie
Zachodniopomorskie
Warmisko-Mazurskie
Kujawsko-Pomorskie
Wielkopolskie
Dolnolskie
Pomorskie
Mazowieckie
dzkie
Opolskie
Lubuskie
Podlaskie
Lubelskie
Podkarpackie
Maopolskie
23,9
15,2
51,4
35,9
0
10
20
30
40
50
60
70
Mczyni Kobiety
P
i
e
n
i

d
z
e

j
a
k
o

w
a
r
u
n
e
k

s
z
c
z

i
a
Eudajmonici
Hedonici
4,2
2,9
10,7
3,8
0
3
6
9
12
Mczyni Kobiety
W
o
l
n
o


i

s
w
o
b
o
d
a

j
a
k
o

w
a
r
u
n
e
k

s
z
c
z

c
i
a
Eudajmonici
Hedonici
Diagnoza spoeczna 2013 179



UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16092)=61,785, p<0,000,
2
=0,004; efekt pci ni; efekt interakcji orientacji i pci ni; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.11. Procent osb wskazujcych uczciwo jako jeden z trzech najwaniejszych warunkw udanego,
szczliwego ycia wrd eudajmonistw i hedonistw ze wzgldu na pe

UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16098)=142,264, p<0,000,
2
=0,009; efekt pci F(1, 16098)=292,834, p<0,000,
2
=0,018; efekt interakcji
orientacji i pci F(1, 16098)=8,863, p<0,005,
2
=0,001; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.12. Procent osb wskazujcych dzieci jako jeden z trzech najwaniejszych warunkw udanego,
szczliwego ycia wrd eudajmonistw i hedonistw ze wzgldu na pe
Jeli celem sigania po uywki jest odczuwana przyjemno, moemy przypuszcza, e czciej naduywaj
alkoholu, zaywaj narkotyki i pal papierosy zdeklarowani hedonici ni eudajmonici. W przypadku narkotykw
zaleno jest nieistotna, ale orientacja rnicuje czsto naduywania alkoholu (wykres 5.4.13) i palenia papierosw
(wykres 5.4.14).


UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16096)=79,423, p<0,000,
2
=0,005; efekt pci F(1, 16096)=437,765, p<0,000,
2
=0,026; efekt interakcji
orientacji i pci F(1, 16096)=25,625, p<0,000,
2
=0,002; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.13. Procent osb naduywajcych alkoholu wrd eudajmonistw i hedonistw ze wzgldu na pe

10,9
10,7
7,7
6,2
0
5
10
15
20
Mczyni Kobiety
U
c
z
c
i
w
o


j
a
k
o

w
a
r
u
n
e
k

z
c
z

s
c
i
a
Eudajmonici
Hedonici
45,6
57,1
33,5
49,8
0
15
30
45
60
Mczyni Kobiety
D
z
i
e
c
i

j
a
k
o

w
a
r
u
n
k

s
z
c
z

c
i
a
Eudajmonici
Hedonici
8,4
2,1
14,2
3,5
0
5
10
15
20
Mczyni Kobiety
P
r
o
c
.

n
a
d
u

w
a
j

c
y
c
h

a
l
k
o
h
o
l
u
Eudajmonici
Hedonici
Diagnoza spoeczna 2013 180


UWAGI: efekt gwny orientacji F(1, 16090)=62,390, p<0,000,
2
=0,004; efekt pci F(1, 16090)=290,634, p<0,000,
2
=0,018; efekt interakcji
orientacji i pci ni.; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.14. Procent palaczy wrd eudajmonistw i hedonistw ze wzgldu na pe
Pytanie zasadnicze brzmi: jaka orientacja daje wiksz szans na udane ycie? Biorc pod uwag oglny
wskanik jakoci ycia (patrz rozdz. 9.2), zrnicowanie jest wyrane zarwno wrd kobiet jak i mczyzn na
korzy eudajmonistw (wykres 5.4.15).


UWAGI: efekt gwny orientacji F(1,13339)=466,395, p<0,000,
2
=0,034; efekt pci F(1,13339)=11,215, p<0,005,
2
=0,001; efekt interakcji
orientacji i pci F(1,13339)=4,979, p<0,05,
2
=0,000; kowariantem by wiek.
Wykres 5.4.15. Jako ycia eudajmonistw i hedonistw wrd kobiet i mczyzn
Rozkad proporcji zdeklarowanych eudajmonistw i hedonistw jest zrnicowany w wielu przekrojach
spoeczno-demograficznych. Wczeniej ju pokazalimy zaleno od klasy miejscowoci zamieszkania,
wojewdztwa, wyksztacenia i pci. Bardziej systematyczna analiza w modelu wielokrotnej regresji logistycznej
potwierdza wyej pokazane rnice w czstoci wystpowania wyranej postawy hedonistycznej w caej prbie przy
wzajemnej kontroli znaczenia poszczeglnych kryteriw spoeczno-demograficznych oraz ujawnia istotne
zrnicowanie w zakresie innych jeszcze kryteriw (tabela 5.4.1). Wspczynnik Exp(B) pokazuje stosunek szansy
bycia zdeklarowanym hedonist w danej grupie do szansy w grupie odniesienia przy zaoeniu, e grupy te nie rni
si pod wzgldem wszystkich pozostaych predyktorw. Szansa kobiet na bycie hedonista jest o 1/3. mniejsza ni
szansa mczyzn. W porwnaniu z osobami stanu wolnego szansa bycia hedonist jest o 1/4 mniejsza wrd osb
yjcych w zwizku maeskim. Wydaje si, e hedonizm jest jedn z gwnych cech wyrniajcych osoby, ktrych
zwizek maeski si rozpad; istotnie nie rni si one pod tym wzgldem od osb stanu wolnego. Niewykluczone
zreszt, e jest to zasadnicza przyczyna rozpadu zwizku. Nie rnicuje w stopniu istotnym statystycznie
prawdopodobiestwa bycia hedonist wysoko dochodu osobistego. Wraz z wiekiem ycia spada szansa bycia
hedonist. Wrd osb najstarszych (65+ lat) jest ona trzykrotnie mniejsza ni wrd najmodszych. Naduywanie
alkoholu zwiksza szans bycia hedonist; jeszcze bardziej, bo dwuipkrotnie zwiksza prawdopodobiestwo
orientacji hedonistycznej nastawienie materialistyczne.
Ogem w modelu bez staej 7 uwzgldnionych w rwnaniu regresji predyktorw wyjania ok. 33 proc.
zrnicowania szans bycia hedonist.
29
17
36
23
0
10
20
30
40
Mczyni Kobiety
P
r
o
c
.

p
a
l
a
c
z
y
Eudajmonici
Hedonici
0,297
0,203
-0,107
-0,126
-0,15
-0,05
0,05
0,15
0,25
0,35
Mczyni Kobiety
J
a
k
o

y
c
i
a
Eudajmonici
Hedonici
Diagnoza spoeczna 2013 181

Tabela 5.4.1. Wyniki regresji logistycznej dla bycia zdeklarowanym hedonist (wrd ogu respondentw)
Predyktor B Bd
standardowy
Wald df Istotno Exp(B)
Kobiety -0,423 0,034 151,630 1 0,000 0,655
Wyksztacenie (podstawowe ref.*) 394,234 3 0,000
zasadnicze zawodowe -0,671 0,040 280,532 1 0,000 0,511
rednie -0,699 0,044 255,390 1 0,000 0,497
wysze i policealne -0,876 0,056 241,936 1 0,000 0,416
Stan cywilny (wolny ref.*) 36,262 3 0,000
maestwo -0,278 0,049 32,227 1 0,000 0,757
wdowiestwo -0,194 0,083 5,516 1 0,019 0,823
rozwd/separacja -0,080 0,088 0,824 1 0,364 0,923
Dochd osobisty (1 kwartyl ref.*) 11,532 3 0,009
2 kwartyl -0,118 0,049 5,927 1 0,015 0,888
3 kwartyl 0,065 0,049 1,736 1 0,188 1,067
4 kwarty -0,006 0,050 0,017 1 0,898 0,994
Wiek (16-24 lata ref.*) 250,845 5 0,000
25-34 lata -0,528 0,054 94,885 1 0,000 0,590
35-44 lata -0,608 0,065 88,747 1 0,000 0,544
45-59 lat -0,729 0,061 141,704 1 0,000 0,482
60-64 lata -0,894 0,080 124,167 1 0,000 0,409
65+ lat -1,059 0,072 218,065 1 0,000 0,347
Naduywajcy alkoholu 0,197 0,060 10,837 1 0,001 1,218
Materialici 0,891 0,032 783,489 1 0,000 2,436
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
33,5
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
44,7
* Grupa odniesienia

Podsumowujc mona powiedzie, e nastawienie hedonistyczne w deniu do szczcia nie sprzyja osiganiu
szczcia i wyszej jakoci ycia. Lepsz drog jest orientacja na realizacj celw i poszukiwanie sensu ycia. Na
szczcie zdeklarowanych eudajmonistw jest w Polsce niemal dwukrotnie wicej od zdeklarowanych hedonistw.
5.4.2. Weryfikacja cebulowej teorii szczcia
Badanie panelowe daje doskona okazj do sprawdzenia trafnoci podstawowych twierdze cebulowej teorii
szczcia (Czapiski, 1992, 2001a, 2004b, 2011a). Teoria ta zakada, e dobrostan psychiczny ma budow
warstwow: jedne warstwy, gbsze, blisze rdzenia cebuli s silniej uwarunkowane genetycznie, inne warstwy,
pytsze i mniej istotne dla przetrwania w krytycznych sytuacjach yciowych, w wikszym stopniu podlegaj wpywom
sytuacji, przy czym i tu istnieje hierarchia oglne zadowolenie jest mniej realistyczne od zadowolenia z
konkretnych spraw. Wedug tej teorii kady z nas ma wrodzony atraktor szczcia, ktrego waciwoci jest to, e
niezalenie od kolei losu dy do zadanego (waciwego dla danego czowieka) poziomu dobrostanu. Nie jest on
odporny na negatywne wydarzenia yciowe, tzn. e nie gwarantuje dobrego stanu psychicznego w kadych
warunkach, ale niezalenie od tego, czy czowiek sobie obiektywnie z trudn sytuacj poradzi, czy te nie, samoistnie
przywraca waciwy dla danej jednostki poziom dobrostanu. Atraktor szczcia przywraca powinien w pierwszym
rzdzie waciwy poziom najwaniejszego aspektu dobrostanu, jego najgbszej warstwy, zwanej wol ycia. To
wola ycia bowiem decyduje o subiektywnej odpowiedzi na podstawowe pytanie by czy nie by i promieniuje
(pozytywnie lub negatywnie, zgodnie z modelem grad) na pytsze warstwy dobrostanu oglne zadowolenie
z ycia, poczucie sensu ycia, bilans dowiadczanych emocji, zdolno mobilizacji itp. (tzw. oglny dobrostan
subiektywny) oraz dalej na zadowolenie z poszczeglnych dziedzin czy aspektw ycia (tzw. satysfakcje czstkowe).
Z cebulowej teorii szczcia wynika szereg hipotez, ktre chcielibymy podda teraz weryfikacji
z wykorzystaniem danych z Diagnozy:
1. Czynniki zewntrzne (wydarzenia yciowe, zmiana standardu ycia, zmiana poziomu stresu, zmiana stanu
zdrowia i in.) maj wpyw na pozytywn zmian dobrostanu psychicznego mniejszy od wewntrznego
mechanizmu atraktora i dysproporcja ta jest tym wiksza im gbsza warstwa dobrostanu najwiksza
w zakresie woli ycia, najmniejsza w zakresie satysfakcji czstkowych;
2. Czynniki zewntrzne maj wikszy wpyw na spadek ni na wzrost dobrostanu psychicznego i dysproporcja
ta jest tym wiksza im gbsza warstwa dobrostanu najwiksza w zakresie woli ycia, najmniejsza
w zakresie satysfakcji czstkowych;
3. Postpujce z wiekiem osabienie efektywnoci wewntrznego mechanizmu atraktora jest mniejsze
w najgbszej warstwie dobrostanu woli ycia, ni w warstwie poredniej oglnego dobrostanu
subiektywnego; w zakresie satysfakcji czstkowych, ktrych zmiana zaley najbardziej od zmiany warunkw
zewntrznych, wewntrzny mechanizm atraktora jest generalnie duo sabszy.
Diagnoza spoeczna 2013 182

4. Zmiana zalenych od czowieka warunkw ycia (np. wzrost dochodw, znalezienie partnera, rozwd) ma
wpyw na poziom dobrostanu psychicznego nie wikszy od wpywu odwrotnego dobrostanu psychicznego
na zalene od czowieka warunki ycia.
5. Negatywne wydarzenia yciowe maj wikszy wpyw na dobrostan psychiczny ni wydarzenia pozytywne;
proces adaptacji do zmian negatywnych jest trudniejszy ni proces adaptacji do zmian pozytywnych (hipoteza
ta wynika z teorii pozytywno-negatywnej asymetrii patrz Peeters, Czapiski, 1990).
Hipotezy te znalazy ju czciowe potwierdzenie w wynikach wczeniejszych panelowych bada sondaowych
(Czapiski, 2004c, Czapiski, Panek, 2007, 2009, 2011), ale w tegorocznej edycji Diagnozy dysponujemy pomiarami
na znacznie wikszych prbach panelowych i w duszym okresie czasu, co zwiksza rzetelno weryfikacji.
Pierwsza hipoteza znalaza pene poparcie (wykresy 5.4.16-5.4.17). Przy dwuletnim i szecioletnim odroczeniu o
zmianie wskanikw dobrostanu w wikszym stopniu decyduje mechanizm wewntrzny (wiksz cz wariancji
wyjania wyjciowy poziom wskanikw dobrostanu) ni czynniki zewntrzne, takie jak wyjciowy poziom stresu
yciowego, natenia symptomw chorobowych, powana choroba, dochd ekwiwalentny gospodarstwa domowego
oraz zmiany tych czynnikw midzy dwoma pomiarami. Mechanizm wewntrzny odgrywa wiksz rol w warstwie
woli ycia ni satysfakcji czstkowych, natomiast czynniki zewntrzne silniej wpywaj na satysfakcje czstkowe ni na
wol ycia.
Przy szecioletnim odroczeniu (midzy 2007 i 2013 r.) take wida dominacj mechanizmu wewntrznego w
zmianie wskanikw dobrostanu, a dodatkowo jeszcze wyraniej zaznacza si rola czynnikw zewntrznych w
determinowaniu zmian satysfakcji czstkowych.

Wykres 5.4.16. Warto predyktywna (procent specyficznie wyjanionej wariancji) czynnikw zewntrznych (zmiany
natenia stresu yciowego, poziomu stresu w 2011 r., zmiany wysokoci dochodu i poziomu dochodu w 2011 r.,
zmiany natenia symptomw somatycznych i poziomu symptomw somatycznych w 2011 r., zmiany w liczbie
negatywnych wydarze i liczby tych wydarze w 2011 r., pobytu w szpitalu w 2012 r.) oraz czynnikw wewntrznych
(poziomu odpowiednich miar dobrostanu w 2011 r.) dla spadku i wzrostu dwch syntetycznych wskanikw
dobrostanu psychicznego (woli ycia i oglnego dobrostanu subiektywnego) oraz dla satysfakcji czstkowych
(zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny i zadowolenia ze swojego zdrowia) midzy 2011 a 2013 rokiem w prbie
panelowej (N=14892) (czynniki wewntrzne wchodz do rwnania regresji jako pierwsze)


Wykres 5.4.17. Warto predyktywna (procent specyficznie wyjanionej wariancji) czynnikw zewntrznych (zmiany
natenia stresu yciowego, poziomu stresu w 2007 r., zmiany wysokoci dochodu i poziomu dochodu w 2007 r.,
zmiany natenia symptomw somatycznych i poziomu symptomw somatycznych w 2007 r., zmiany w liczbie
negatywnych wydarze i liczby tych wydarze w 2007 r., pobytu w szpitalu w 2012 r.) oraz czynnikw wewntrznych
(poziomu odpowiednich miar dobrostanu w 2007 r.) dla zmiany syntetycznych wskanikw dobrostanu psychicznego
(woli ycia i oglnego dobrostanu subiektywnego) oraz satysfakcji czstkowych (zadowolenia z sytuacji finansowej
rodziny i zadowolenia ze swojego zdrowia) midzy 2007 a 2013 rokiem w prbie panelowej (N=3113) (czynniki
wewntrzne wchodz do rwnania regresji jako pierwsze)
21,5
24,9
23,9
27,8
9,3
7,3
7,3
4,3
0 20 40 60 80 100
Zadowolenie ze zdrowia
Zadowolenie z sytuacji finansowej
Oglny dobrostan subiektywny
Wola ycia
czynniki zewntrzne
czynniki wewntrzne
27,6
29,5
27,5
29,9
11,2
11,3
8,3
5,2
0 20 40 60 80 100
Zadowolenie ze zdrowia
Zadowolenie z sytuacji finansowej
Oglny dobrostan subiektywny
Wola ycia
czynniki zewntrzne
czynniki wewntrzne
Diagnoza spoeczna 2013 183

Zasadniczy jednak test pierwszej hipotezy wymaga rozdziau zmian pozytywnych i negatywnych we wskanikach
trzech warstw dobrostanu. Gdy podzielilimy odpowiednio prby panelowe ze wzgldu na kierunek zmian wskanikw
dobrostanu, okazao si, e przy dwuletnim odroczeniu midzy 2011 i 2013 r. o poprawie wskanika woli ycia
decydowa w 71 procentach wyjciowy poziom tego wskanika (im niszy tym wiksza poprawa), a o zmianie
negatywnej jedynie czynniki zewntrzne (wykresy 5.4.18). Przy szecioletnim odroczeniu zalenoci s podobne
5.4.19).
Dowodzi to skutecznoci mechanizmu wewntrznego atraktora na gbszych poziomach dobrostanu.
Najskuteczniejszy jest na poziomie woli ycia, gdzie odpowiada za 60-70 proc. zmiany pozytywnej. Na porednim
poziomie oglnego dobrostanu subiektywnego mechanizm ten okazuje si mniej skuteczny, bo odpowiada za 34-
36 proc. pozytywnej zmiany, a na poziomie najpytszym (tutaj zadowolenia ze zdrowia i z sytuacji finansowej rodziny)
jednokierunkowy mechanizm adaptacji szczliwego atraktora zmienia si w dwukierunkowy mechanizm
adaptacyjno-motywacyjny: wzrost zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny zaley od poziomu wyjciowego
w stopniu duo mniejszym ni wzrost oglnego dobrostanu subiektywnego i woli ycia, a w wikszym stopniu w
porwnaniu z gbszymi warstwami dobrostanu od czynnikw zewntrznych. Ten dwukierunkowy mechanizm wida
take w przypadku zadowolenia ze zdrowia: o spadku decyduj czynniki zewntrzne (gwnie choroba), a o wzrocie
mechanizm wewntrzny wspomagany w duym stopniu przez czynniki zewntrzne (poprawa stanu zdrowia).
Hipoteza druga rwnie znalaza potwierdzenie. Zarwno przy dwuletnim, jak i szecioletnim odroczeniu
czynniki zewntrzne maj wikszy wpyw na spadek ni na wzrost dobrostanu psychicznego w dwch gbszych
warstwach. W zewntrznej warstwie cebuli szczcia dysproporcja midzy wpywem czynnikw zewntrznych
i wewntrznych jest najmniejsza, chocia i tutaj na wzrost satysfakcji (z sytuacji finansowej rodziny i ze zdrowia)
wikszy wpyw maj czynniki wewntrzne ni zewntrzne (5.4.18 i 5.4.19).


UWAGI: Wskanik woli ycia stanowi suma standaryzowanych wartoci skal pragnienia ycia i skonnoci samobjczych; wskanik oglnego
dobrostanu subiektywnego stanowi suma standaryzowanych wartoci skal poczucia szczcia, oceny caego dotychczasowego ycia i oceny
minionego roku; istotne s wielkoci powyej 0,5.
Wykres 5.4.18. Warto predyktywna (procent specyficznie wyjanionej wariancji) czynnikw zewntrznych (zmiany
natenia stresu yciowego, poziomu stresu w 2011 r., zmiany wysokoci dochodu i poziomu dochodu w 2011 r.,
zmiany natenia symptomw somatycznych i poziomu symptomw somatycznych w 2011 r., zmiany w liczbie
negatywnych wydarze i liczby tych wydarze w 2011 r., pobytu w szpitalu w 2012 r.) oraz czynnikw wewntrznych
(poziomu odpowiednich miar dobrostanu w 2011 r.) dla spadku i wzrostu dwch syntetycznych wskanikw
dobrostanu psychicznego (woli ycia i oglnego dobrostanu subiektywnego) oraz dla satysfakcji czstkowych
(zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny i zadowolenia ze swojego zdrowia) midzy 2011 a 2013 rokiem w prbie
panelowej (N=14894) (czynniki wewntrzne wchodz do rwnania regresji jako pierwsze)
Zatem, poprawa dobrostanu w jego gbszych warstwach, zwaszcza w zakresie woli ycia, ma rdo
wewntrzne, w znikomym za jedynie stopniu zaley od warunkw zewntrznych, ale pogorszenie si dobrostanu
wynika tu gwnie z pogorszenia sytuacji yciowej. Satysfakcje czstkowe s pod mniejsz ochron atraktora i ich
zmiana w duo wikszym stopniu odzwierciedla zmian zewntrznych warunkw. Dziki temu, e atraktor w zakresie
satysfakcji czstkowych dziaa w obu kierunkach zarwno osabia wyjtkowo wysoki ich poziom, jak i podnosi
ich wyjtkowo niski poziom przeciwdziaa, z jednej strony, zbyt dugo utrzymujcej si dyssatysfakcji z wanych
dziedzin ycia, ktra mogaby obnia trwale take dobrostan na gbszych poziomach, a z drugiej strony motywuje
do podnoszenia aspiracji i podejmowania dziaa zmierzajcych do ich spenienia, a tym samym jest odpowiedzialny
za zudzenie postpu hedonistycznego (jak osigniesz jeszcze wicej, bdziesz szczliwszy).

21,8
1
23,9
3,7
34,1
0,3
70,7
0
3,4
7,5
2,1
5,1
2,6
7,8
0,4
7,2
0 20 40 60 80 100
Wzrost zadowolenia ze zdrowia
Spadek zadowolenia ze zdrowia
Wzrost zadowolenia z sytuacji finansowej
Spadek zadowolenia z sytuacji finansowej
Wzrost dobrostanu subiektywnego
Spadek dobrostanu subiektywnego
Wzrost woli ycia
Spadek woli ycia
czynniki zewntrzne
czynniki wewntrzne
Diagnoza spoeczna 2013 184


UWAGI: Wskanik woli ycia stanowi standaryzowana warto sumy standaryzowanych wartoci skal pragnienia ycia i skonnoci
samobjczych; wskanik oglnego dobrostanu subiektywnego stanowi standaryzowana warto sumy standaryzowanych wartoci skal poczucia
szczcia, oceny caego dotychczasowego ycia i oceny minionego roku; istotne s wielkoci powyej 0,5.
Wykres 5.4.19. Warto predyktywna (procent specyficznie wyjanionej wariancji) czynnikw zewntrznych (zmiany
natenia stresu yciowego, poziomu stresu w 2007 r., zmiany wysokoci dochodu i poziomu dochodu w 2007 r.,
zmiany natenia symptomw somatycznych i poziomu symptomw somatycznych w 2007 r., zmiany w liczbie
negatywnych wydarze i liczby tych wydarze w 2007 r., pobytu w szpitalu w 2012 r.) oraz czynnikw wewntrznych
(poziomu odpowiednich miar dobrostanu w 2007 r.) dla spadku i wzrostu dwch syntetycznych wskanikw
dobrostanu psychicznego (woli ycia i oglnego dobrostanu subiektywnego) oraz dla satysfakcji czstkowych
(zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny i zadowolenia ze swojego zdrowia) midzy 2007 a 2013 rokiem w prbie
panelowej (N=1013) (czynniki wewntrzne wchodz do rwnania regresji jako pierwsze)
Pene wsparcie w danych z Diagnozy znalaza hipoteza 3. Wykres 5.4.20 dowodzi, e efektywno wewntrznego
mechanizmu atraktora w zasadzie nie sabnie z wiekiem w odniesieniu do najgbszego poziomu dobrostanu
psychicznego woli ycia; jest mniejsza, ale rwnie pozostaje stabilna w cyklu ycia w zakresie oglnego
dobrostanu subiektywnego. Satysfakcje czstkowe (zadowolenie ze zdrowia i z sytuacji finansowej rodziny) podlegaj
znacznie sabszemu oddziaywaniu mechanizmu wewntrznego atraktora przez cae ycie, a w przypadku
zadowolenia ze zdrowia efektywno atraktora gwatownie spada z wiekiem. Wynika to oczywicie z kumulowania
si rnego rodzaju zaburze somatycznych, ktrych wpyw na satysfakcj ze zdrowia przewysza coraz bardziej
oddziaywanie wewntrznego atraktora psychicznej adaptacji.


UWAGI: wskanik woli ycia stanowi suma standaryzowanych wartoci skal pragnienia ycia i skonnoci samobjczych; wskanik dobrostanu
oglnego stanowi suma standaryzowanych wartoci skal poczucia szczcia, oceny caego dotychczasowego ycia i oceny minionego roku
Wykres 5.4.20. Efektywno szczliwego atraktora w zakresie rnych wskanikw dobrostanu psychicznego,
czyli warto predyktywna (procent wyjanionej wariancji) wyjciowego poziomu miar dobrostanu dla pozytywnej
zmiany czterech wskanikw dobrostanu psychicznego (woli ycia, oglnego dobrostanu subiektywnego,
zadowolenia ze zdrowia i zadowolenia z sytuacji finansowej rodziny) midzy 2011 a 2013 rokiem w rnych
grupach wieku (wiek w 2013 r.) (N= 1 grupa wieku 1084, 2 - 1068, 3 - 1639, 4 - 1085)
22,8
2,1
23,7
6,4
36,2
0,2
63
2,6
3,4
9,2
3,9
9,6
2,2
9,6
0,8
6,8
0 20 40 60 80 100
Wzrost zadowolenia ze zdrowia
Spadek zadowolenia ze zdrowia
Wzrost zadowolenia z sytuacji finansowej
Spadek zadowolenia z sytuacji finansowej
Wzrost dobrostanu subiektywnego
Spadek dobrostanu subiektywnego
Wzrost woli ycia
Spadek woli ycia
czynniki zewntrzne
czynniki wewntrzne
76
72
67
70
36
37
34
33
38
32
20
12
27
22
23 24
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
do 35 lat 35-50 lat 51-65 lat 66+ lat
Wiek
Wola ycia Dobrostan oglny
Zadowolenie ze zdrowia Zadowolenie z sytuacji finansowej
Diagnoza spoeczna 2013 185

Przy duszym odroczeniu (6 lat) ukad zalenoci efektywnoci wewntrznego mechanizmy atraktora
szczcia od wieku ycia pozostaje podobny, chocia w zakresie wszystkich wskanikw mechanizm ten okazuje
si nieco mniej efektywny (wykres 5.4.21). W niemal grupach wieku rnice miedzy poszczeglnymi wskanikami
dobrostanu pozostaj niemal dokadnie takie same jak przy trzykrotnie krtszym czasie odroczenia pomiarw. Jedynie
mechanizm wewntrznej odbudowy woli ycia w najstarszej grupie jest istotnie sabszy przy 6-letnim odroczeniu.


UWAGI: wskanik woli ycia stanowi suma standaryzowanych wartoci skal pragnienia ycia i skonnoci samobjczych; wskanik dobrostanu
oglnego stanowi suma standaryzowanych wartoci skal poczucia szczcia, oceny caego dotychczasowego ycia i oceny minionego roku
Wykres 5.4.21. Efektywno szczliwego atraktora w zakresie rnych wskanikw dobrostanu psychicznego,
czyli warto predyktywna (procent wyjanionej wariancji) wyjciowego poziomu miar dobrostanu dla pozytywnej
zmiany czterech wskanikw dobrostanu psychicznego (woli ycia, oglnego dobrostanu subiektywnego,
zadowolenia ze zdrowia z sytuacji finansowej rodziny) midzy 2007 a 2013 rokiem w rnych grupach wieku (wiek
w 2013 r.) (N= 1 grupa wieku 163, 2 - 308, 3 - 522, 4 - 374)
Hipoteza ostatnia, przypomnijmy, przewiduje, e poprawa warunkw ycia, ktre zale od czowieka (np. wzrost
dochodw lub znalezienie partnera) ma wpyw na poziom dobrostanu psychicznego nie wikszy od odwrotnego
wpywu dobrostanu psychicznego na popraw owych warunkw. Innymi sowy, szczliwym wiedzie si lepiej ni
nieszczliwym, dlatego wanie, e s szczliwi.
Sprawdzilimy, czy poziom dobrostanu (poczucia szczcia) rnicuje wrd osb stanu wolnego szanse oenku
w okresie 8 lat
61
. Analiza regresji dowioda, e osoby bardziej szczliwe maj istotnie wiksze szanse na zawarcie
zwizku maeskiego. Nieistotna natomiast okazuje si zaleno odwrotna: oenek nie zwiksza poczucia
szczcia
62
(tabele 5.4.2 i 5.4.3). Poziom dobrostanu w roku 2005 wyjania 4 proc. rnic w stanie cywilnym midzy
rokiem 2005 i 2013 wrd osb stanu wolnego w roku 2005, a zawarcie maestwa wyjania wzrost dobrostanu w
0,3 proc.
Tabela 5.4.2. Warto predyktywna poczucia szczcia w 2005 r. dla zawarcia maestwa w kolejnych 8 latach
Predyktory
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynniki
standaryzowane t p
B Odch. stand. Beta
Staa 0,413 0,069 5,970 0,000
Poczucie szczcia w 2005 r. -0,118 0,030 -0,208 -3,977 0,000
Staa 0,341 0,095 3,599 0,000
Poczucie szczcia w 2005 r. -0,090 0,031 -0,159 -2,886 0,004
Wiek -0,003 0,001 -0,121 -2,210 0,028
Pe 0,086 0,038 0,120 2,279 0,023
R2 dla dobrostanu = 0,04

61
Zwizek przyczynowy midzy dobrostanem psychicznym i pniejszymi zwizkami interpersonalnymi, w tym szans zawarcia zwizku
maeskiego stwierdzili wczeniej inni badacze (Harker, Keltner, 2001; Stutzer, Frey, 2006). Jednak Graham, Eggers i Sukhtankar (2004) na
podstawie danych z bada poanelowych w Rosji z odroczeniem picioletnim kolejnych pomiarw nie stwierdziy istotnego statystycznie wpywu
dobrostanu na prawdopodobiestwo zawarcia zwizku maeskiego.
62
Take przyjmujc zoony standaryzowany wskanik dobrostanu psychicznego (patrz rozdz. 9) istotna statystycznie jest tylko zaleno zmiany
stanu cywilnego od wyjciowego poziomu dobrostanu.
71
73
65
56
44 44
37
34
31
32
25
15
29
22
21
25
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
do 35 lat 36-50 lat 51-65 lat 66+ lat
Wiek
Wola ycia Dobrostan oglny
Zadowolenie ze zdrowia Zadowolenie z sytuacji finansowej
Diagnoza spoeczna 2013 186

Tabela 5.4.3. Warto predyktywna wejcia w zwizek maeski po 2005 r. dla zmiany dobrostanu psychicznego
midzy 2005 i 2013 rokiem
Predyktory
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynniki
standaryzowane t p
B odch. stand. Beta
Staa 1,329 0,116 11,435 0,000
Poczucie szczcia w 2005 r. 0,340 0,049 0,375 6,893 0,000
Staa 1,387 0,123 11,295 0,000
Poczucie szczcia w 2005 r. 0,323 0,051 0,356 6,367 0,000
Zawarcie maestwa -0,125 0,086 -0,081 -1,445 0,149
Staa 1,169 0,158 7,415 0,000
Poczucie szczcia w 2005 r. 0,288 0,052 0,318 5,530 0,000
Zawarcie maestwa -0,112 0,087 -0,073 -1,289 0,198
Wiek 0,006 0,002 0,154 2,715 0,007
Pe 0,050 0,061 0,045 0,821 0,412
R
2
dla zawarcia maestwa = 0,003

Wykres 5.4.22 obrazuje wielko efektu dobrostanu psychicznego, jeli chodzi o szanse znalezienia staego
partnera. Osoby bardzo szczliwe w roku 2005 miay ponad szeciokrotnie wiksze szanse zawarcia zwizku
maeskiego w nastpnych 8 latach w porwnaniu z osobami, ktre w 2005 r. czuy si niezbyt szczliwe.


UWAGI: efekt gwny poziomu dobrostanu F(3,350) =5,568, p <0,005,
2
=0,046.
Wykres 5.4.22. Prawdopodobiestwo zawarcia maestwa midzy 2005 i 2013 rokiem wrd osb stanu wolnego
w 2005 r. w zalenoci od poczucia szczcia w 2005 r. w prbie panelowej
Efekt maestwa w zakresie dobrostanu psychicznego nie jest trway, co pokazay wczeniej ju inne badania
(Easterlin, 2005). Oglna prawidowo jest taka, e dobrostan psychiczny ronie w miar zbliania si daty lubu,
po czym spada w nastpnych latach do poziomu z okresu wielu lat poprzedzajcych lub (wykresy 5.4.23 - 5.4.24).
Poziom dobrostanu spada gwatownie w pierwszych dwch latach po zawarciu maestwa, a nastpnie stabilizuje
si w okresie kolejnych. Innymi sowy, wystpuje pena symetria zmian dobrostanu psychicznego przed i po zawarciu
maestwa. Sugeruje to, e konsekwentnie stwierdzana w badaniach sondaowych znaczna rnica w zakresie
rnych wskanikw dobrostanu psychicznego midzy osobami yjcymi w stanie maeskim i tymi, ktre nie
zawary maestwa lub si rozwiody (Myers, 2004), wynika nie tyle z szczciodajnej funkcji maestwa, ale z
rnic indywidualnych w poziomie dobrostanu psychicznego: szczliwi czciej od nieszczliwych zawieraj
zwizek maeski i rzadziej si rozwodz.

UWAGI: Dobrostan stanowia suma standaryzowanych wartoci oceny caego dotychczasowego ycia, poczucia szczcia i oceny minionego roku; :
Rnice wszystkich grup z grup 0 s istotne statystycznie w tecie t parami dla grup zalenych
Wykres 5.4.23. Oglny dobrostan subiektywny w rnym czasie przed i po zawarciu maestwa
0,27
0,19
0,04
0
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
0,3
Bardzo szczliwi Dosy szczliwi Niezbyt szczliwi Nieszczliwy
P
r
a
w
d
o
p
o
d
o
b
i
e

s
t
w
o

m
a

s
t
w
a

Poczucie szczcia
0,76
0,58
0,73
1,14
0,64
0,71
0,75
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
1,1
1,2
-6 -4 -2 0 2 4 6
O
g

l
n
y

d
o
b
r
o
s
t
a
n

s
u
b
i
e
k
t
y
w
n
y

Liczba lat przed i po zawarciu maestwa
Diagnoza spoeczna 2013 187


UWAGI: Rnice wszystkich grup z wyjtkiem grupy 6 (z powodu niewielkiej liczby osb) z grup 0 s istotne statystycznie w tecie t parami dla
grup zalenych
Wykres 5.4.24. Procent bardzo szczliwych w rnym czasie przed i po zawarciu maestwa
W przypadku rozwodu ukad zalenoci jest nieco odmienny: nie tylko gorszy dobrostan psychiczny zwiksza
prawdopodobiestwo rozwodu, ale take rozwd powoduje wzgldnie trway negatywny efekt w zakresie dobrostanu
subiektywnego (tabele 5.4.4-5.4.5). Zatem nie ma symetrycznej zmiany dobrostanu psychicznego przed i po
rozwodzie (wykres 5.4.25). W czasie rozstawania si dobrostan subiektywny nieco spada i przez kolejne lata
utrzymuje si na obnionym poziomie. Przypuszczalnie oenek pociga za sob zarwno pozytywne jak i negatywne
zmiany w subiektywnej jakoci ycia, natomiast konsekwencje rozwodu bywaj, przynajmniej w horyzoncie dwch
lat, niemal wycznie negatywne, w dodatku ich dotkliwo moe z czasem wrcz narasta (uboenie, problemy z
wychowaniem dzieci, alkoholizm itd.). Nie dotyczy to jednak najgbszej warstwy dobrostanu, czyli woli ycia: jest
ona sabsza w porwnaniu z osobami yjcymi w maestwie, ktre w kolejnych latach nie rozwiod si, nawet 6 lat
przed rozwodem i nie ulega dalszemu obnieniu po rozwodzie.
Tabela 5.4.4. Warto predyktywna dobrostanu w 2007 r. dla rozpadu maestwa w kolejnych 6 latach
Predyktory
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynniki
standaryzowane t p
B Odch. stand. Beta
Staa -0,011 0,005 -2,114 0,035
Poczucie szczcia w 2009 r. 0,011 0,002 0,053 4,825 0,000
Staa 0,010 0,008 1,258 0,209
Poczucie szczcia w 2009 r. 0,013 0,002 0,064 5,733 0,000
Wiek 0,003 0,002 0,013 1,194 0,233
Pe -0,001 0,000 -0,065 -5,785 0,000
R2 dla dobrostanu = 0,006
Tabela 5.4.5. Warto predyktywna rozpadu maestwa po 2007 r. dla zmiany dobrostanu subiektywnego midzy
2007 i 2013 rokiem
Predyktory
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynniki
standaryzowane t p
B odch. stand. Beta
Staa -0,038 0,017 -2,276 0,023
Dobrostan w 2007 r. -0,591 0,019 -0,520 -31,843 0,000
Staa -0,004 0,017 -0,232 0,817
Dobrostan w 2007 r. -0,618 0,019 -0,545 -32,831 0,000
Rozwd -0,453 0,066 -0,114 -6,849 0,000
Staa 0,294 0,097 3,036 0,002
Dobrostan w 2007 r. -0,625 0,019 -0,550 -33,076 0,000
Rozwd -0,465 0,066 -0,117 -6,992 0,000
Wiek -0,005 0,001 -0,057 -3,503 0,000
Pe -0,023 0,034 -0,011 -0,690 0,490
R
2
dla rozwodu = 0,012

7
9
14
23
16
9
8
6
11
16
21
-6 -4 -2 0 2 4 6
P
r
o
c
.

b
a
r
d
z
o

s
z
c
z

l
i
w
y
c
h

Liczba lat przed i po zawarciu maestwa
Diagnoza spoeczna 2013 188


UWAGI: Istotne statystycznie s wszystkie rnice midzy maestwem i rozwodem zarwno dla woli ycia jak i dobrostanu; nieistotne s natomiast
rnice midzy wol ycia i dobrostanem w grupie rozwd z wyjtkiem okresu -2
Wykres 5.4.25. Wola ycia i oglny dobrostan subiektywny w rnym czasie przed i po rozpadzie maestwa w
grupie osb, ktre si rozwiody i wrd osb yjcych w maestwie w tych samych okresach
Tak wic rozwd, podobnie jak oenek, zaley od cech indywidualnych zwizanych z dobrostanem psychicznym.
Wrd yjcych w maestwie osb nieszczliwych prawdopodobiestwo rozwodu po szeciu latach jest
dwudziestokrotnie wiksze ni wrd szczliwych maonkw (wykres 5.4.26).

UWAGI: efekt gwny poziomu dobrostanu: 2 lata przed rozwodem F(3,16338) =97,268, p <0,000,
2
=0,018; 4 lata przed rozwodem F(3,5315)
=27,465, p <0,000,
2
=0,015; 6 lat przed rozwodem F(3,2627) =23,333, p <0,000,
2
=0,026
Wykres 5.4.26. Prawdopodobiestwo rozwodu midzy 2005 i 2013 rokiem w zalenoci od poczucia szczcia w
rnym czasie przed rozwodem w prbie panelowej
Dobrostan psychiczny nie jest czynnikiem rnicujcym prawdopodobiestwo dwch innych wydarze
yciowych: urodzenia dziecka i mierci wspmaonka. Zaleno miedzy urodzeniem dziecka i dobrostanem jest
jednostronna: pojawienie si dziecka zmienia dobrostan rodzicw, ale dobrostan nie pozwala przewidzie, czy kto
bdzie mia dziecko. Narodziny dziecka a nawet ju oczekiwanie na nie zwikszaj oglny dobrostan subiektywny i
poczucie szczcia (wykresy 5.4.27-5.4.29). Po dwch latach od narodzin spada zarwno poczucie szczcia jak i
oglny dobrostan subiektywny, ale w kolejnych latach znw ronie dobrostan subiektywny i poczucie szczcia.
Chocia wyniki bada w literaturze przedmiotu nie s w peni jednoznaczne, wikszo pokazuje saby
negatywny efekt dzieci w zakresie rnych miar dobrostanu psychicznego (zadowolenia z ycia, poczucia szczcia,
np. Ball and Chernova, 2008; Bjrnskov et al. 2008; Clark et al., 2008; Clark and Georgellis, 2010; Haller and Hadler,
2006; Margolis 2010; Stanca 2009; Alesina et al. 2004; Di Tella et al. 2003; Angeles, 2009; Clark, 2007). Ten
negatywny efekt kci si z potocznym przekonaniem, e dzieci daj szczcie (Hansen, 2012). Take w Diagnozie
Spoecznej niemal poowa respondentw wskazuje dzieci wrd trzech najwaniejszych warunkw udanego,
szczliwego ycia. Nasze wyniki nie stoj jednak wbrew pozorom w sprzecznoci z wynikami dominujcymi w
literaturze przedmiotu. Take w Diagnozie, gdy uwzgldnimy dzieci na utrzymaniu w dowolnym wieku, efekt okazuje
si, cho saby, istotnie statystycznie negatywny zarwno w zakresie oglnego dobrostanu subiektywnego jak i
poczucia szczcia przy kontroli pci, wieku, wyksztacenia i zamonoci (wykresy 5,4,30 i 5.4.31). Dobrostan
rodzicw zaley nie tylko od wieku dziecka, ale rwnie od liczby dzieci (wykres 5.4.31), Czym innym jest wzrost
-2
-1,5
-1
-0,5
0
0,5
1
1,5
-6 -4 -2 0 2 4 6
Liczba lat przed i po rozwodzie
Wola ycia rozwd
Wola ycia maestwo
Dobrostan rozwd
Dobrostan maestwo
0,01
0,03
0,06
0,21
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
Bardzo szczliwi Dosy szczliwi Niezbyt szczliwi Nieszczliwi
P
r
z
w
d
o
p
o
d
o
b
i
e

s
t
w
o

r
o
z
w
o
d
u
2 lata
4 lata
6 lat
Diagnoza spoeczna 2013 189

dobrostanu tu przed urodzeniem pierwszego dziecka i w okresie pierwszych lat jego ycia, a czym innym dugotrway
efekt w caym okresie opieki nad potomstwem. Dzieci daj szczcie, ale na krtko.

UWAGI: Dobrostan stanowia suma standaryzowanych wartoci oceny caego dotychczasowego ycia, poczucia szczcia i oceny minionego roku;
Istotne statystycznie s rnice midzy osobami, ktrym urodzio si dziecko, a bezdzietnymi w grupach -2, 0 i 4
Wykres 5.4.27. Oglny dobrostan subiektywny w rnym czasie przed i po urodzeniu dziecka w porwnaniu z
osobami bezdzietnymi w tych samych okresach (porwnania dotycz tylko osb yjcych w maestwie)

UWAGI: istotne statystycznie s rnice midzy osobami, ktrym urodzio si dziecko, a bezdzietnymi w grupach -2, 0, 2 i 4
Wykres 5.4.28. Procent bardzo szczliwych w rnym czasie przed i po urodzeniu dziecka w porwnaniu z osobami
bezdzietnymi w tych samych okresach (porwnania dotycz tylko osb yjcych w maestwie)


UWAGI: w przypadku zwizkw nieformalnych i samotnych rodzicw uwzgldniono tylko osoby formalnie w stanie wolnym (pominito osoby
rozwiedzione, w separacji i owdowiae); efekt gwny typu rodziny F(4,11771)=27,491, p<0,000,
2
=0,009; wynik wszystkich grup rni si
istotnie statystycznie od maestw bez dzieci; z pozostaych porwna parami nieistotne s rnice midzy zwizkiem nieformalnym z dziemi i
samotnym rodzicem oraz midzy zwizkiem nieformalnym bez dzieci a samotnym rodzicem.
Wykres 5.4.29. Oglny dobrostan subiektywny ze wzgldu na typ rodziny przy kontroli wieku, pci, poziomu
wyksztacenia i dochodu na jednostk ekwiwalentn
0,11
0,63
0,49
0,22
0,67
0,28
0,26
0,11
0,07 0,08
-0,5
-0,2
0,1
0,4
0,7
1
-4 -2 0 2 4
O
g

l
n
y

d
o
b
r
o
s
t
a
n

s
u
b
i
e
k
t
y
w
n
y

Liczba lat przed i po urodzeniu dziecka
Urodzenie dziecka
Bezdzietni
9
16
14
11
13
7 7 7
6
7
5
8
11
14
17
20
-4 -2 0 2 4
P
r
o
c
.

b
a
r
d
z
o

s
z
c
z

l
i
w
y
c
h

Liczba lat przed i po urodzeniu dziecka
Urodzenie dziecka
Bezdzietni
-1,4
-1,2
-1
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
Maestwo bez
dzieci
Zwizek
nieformalny bez
dzieci
Maestwo z
dziemi
Zwizek
nieformalny z
dziemi
Samotny rodzic
O
g

l
n
y

d
o
b
r
o
s
t
a
n

s
u
b
i
e
k
t
y
w
n
y
Diagnoza spoeczna 2013 190


UWAGI: uwzgldniono osoby z jednym tylko dzieckiem; efekt gwny posiadania dzieci i ich wieku F(7,5286)=4,791, p<0,000,
2
=0,006; w
stosunku do osb bez dzieci istotnie statystycznie rni si osoby z dziemi w wieku 0-2 lata oraz 18 i wicej lat
Wykres 5.4.30. Oglny dobrostan subiektywny osb do 57 r.. ze wzgldu na posiadanie dzieci i wiek dziecka przy
kontroli wieku rodzicw, pci, poziomu wyksztacenia i dochodu na jednostk ekwiwalentn

UWAGI: w przypadku braku kontroli wysokoci dochodu na jednostk ekwiwalentn efekt gwny liczby dzieci F(4,12684)=4,619, p<0,005,

2
=0,001, istotne statystycznie s rnice midzy grup bez dzieci i grupami z jednym, trojgiem i wiksz liczb dzieci; przy kontroli wysokoci
dochodu efekt gwny liczby dzieci F(4,13251)=5,119, p<0,000,
2
=0,002, istotna jest rnica tylko midzy grup bez dzieci i grup z jednym
dzieckiem
Wykres 5.4.31. Oglny dobrostan subiektywny ze wzgldu na liczb dzieci przy kontroli wieku, pci, poziomu
wyksztacenia i -- opcjonalnie -- dochodu na jednostk ekwiwalentn
Na przykadzie mierci wspmaonka wida wyranie efekt negatywnoci, o ktrym mwi hipoteza 5. W
przeciwiestwie do oenku, utrata partnera daje bardziej dugotrway efekt w zakresie rnych miar dobrostanu
(wykres 5.4.32); proces adaptacji jest w tym przypadku mniej peny. Podobnie byo w przypadku rozwodu w zakresie
oglnego dobrostanu subiektywnego, gdzie z upywem czasu nie wida adnych oznak adaptacji (wykres 5.4.25).


UWAGI: Nieistotne statystycznie s rnice midzy maestwem i wdowiestwem dla okresw -6 i -4; pozostae rnice midzy maestwem i
wdowiestwem s istotne statystycznie. Nieistotna jest adna rnica midzy wol ycia i dobrostanem dla grupy wdowiestwo
Wykres 5.4.31. Wola ycia i oglny dobrostan subiektywny w rnym czasie przed i po mierci wspmaonka w
grupie osb, ktre owdowiay i wrd osb yjcych w maestwie w tych samych okresach
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
Osoby bez
dzieci
Dziecko 0-2
lata
Dziecko 3-6
lat
Dziecko 7-
12 lat
Dziecko 13-
15 lat
Dziecko 16-
18 lat
Dziecko 19-
24 lata
Dziecko
25+ lat
O
g

l
n
y

d
o
b
r
o
s
t
a
n

s
u
b
i
e
k
t
y
w
n
y
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
Brak dzieci 1 dziecko 2 dzieci 3 dzieci 4+ dzieci
O
g

l
n
y

d
o
b
r
o
s
t
a
n

s
u
b
i
e
k
t
y
w
n
y
Bez wyaczania dochodu
Po wyczeniu dochodu
-2
-1,5
-1
-0,5
0
0,5
1
1,5
-6 -4 -2 0 2 4 6
Liczba lat przed i pomierci wspmaonka
Wola ycia wdowiestwo
Wola ycia maestwo
Dobrostan wdowiestwo
Dobrostan maestwo
Diagnoza spoeczna 2013 191

W przypadku dochodw zaleno jest asymetryczna. Dobrostan warunkuje zmian dochodw osobistych we
wszystkich okresach odroczenia pomiarw (2-, 4- i 6-letnich) w znacznie wikszym stopniu ni zmiana dochodu
wpywa na dobrostan (wykres 5.4.33). Tak wic, osoby w lepszej kondycji psychicznej maj szanse na szybsze
bogacenie si w kolejnych latach w porwnaniu z osobami w gorszej kondycji psychicznej, ale wzrost zamonoci
take, cho sabiej, pociga za sob wzrostu dobrostanu psychicznego. Pienidze daj szczcie w mniejszym stopniu
ni szczcie daje pienidze.
63


Wykres 5.4.33. Procent wariancji w zakresie zmiany oglnego dobrostanu subiektywnego wyjanionej przez zmian
dochodu osobistego po wyczeniu efektu poziomu dobrostanu psychicznego w pierwszym pomiarze i procent
wariancji w zakresie zmiany wysokoci dochodu osobistego wyjanionej przez dobrostan psychiczny w pierwszym
pomiarze po wyczeniu wysokoci dochodu w pierwszym pomiarze w latach 2007-2013, 2009-2013 i 2011-2013
(wszystkie wartoci s istotne statystycznie)


63
Jest jednak wiele danych dowodzcych, e pienidze daj jednak szczcie ale gwnie ubogim. Po przekroczeniu pewnego progu zamonoci
pozostaje jedynie zaleno od dobrostanu do pienidzy (Czapiski, 2004c, 2012)
2,1
1,1
0,9
0,7
0,3
0,2
2007-2013
2009-2013
2011-2013
dobrostan od dochodu
dochd od dobrostanu
Diagnoza spoeczna 2013 192

5.5. Finanse osobiste
5.5.1. Osobiste dochody biece i spodziewane za dwa lata
redni deklarowany dochd osobisty netto (na rk) miesicznie za ostatni kwarta wynis w caej prbie 1880 z
(mediana 1500 z, odch. stand. 1522), a w prbie panelowej nieco mniej 1812 z, i w stosunku do danych z 2011 r.
wzrs w caej prbie o 4,4 proc. (realnie spad o 1 proc.), a w prbie panelowej wzrs o 4,9 proc. (realnie spad o
0,5 proc.). S to pierwsze realne spadki dochodu osobistego od pocztku badania w 2000 r.
Rozkad redniego dochodu w przekrojach spoecznych jest bardzo zrnicowany (tabela 5.5.1). Mczyni
deklaruj dochd osobisty o 30,5 proc. wyszy ni kobiety (w 2011 r. o 34,2 proc.), osoby z wyszym i policealnym
wyksztaceniem ponad dwukrotnie wyszy od osb z wyksztaceniem podstawowym. Dochd osobisty ronie
z wiekiem do 35-44 roku ycia, po czym systematycznie spada. Liniowo ronie wraz z wielkoci miejscowoci
zamieszkania mieszkacy wsi zarabiaj 57 proc. (w 2011 r. take 57 proc.) tego co mieszkacy najwikszych
miast. Najwyszy jest w wojewdztwach mazowieckim, pomorskim, dolnolskim i lskim, a najniszy w woj.
witokrzyskim (68 proc. dochodu w woj. mazowieckim), podkarpackim i lubelskim.
W przekroju statusu spoeczno-zawodowego prym wiod przedsibiorcy, a na dole hierarchii dochodw
osobistych znajduj si, nie liczc uczniw i studentw, bezrobotni, rencici i inne bierne zawodowo osoby; dochody
emerytw s wysze od dochodw rolnikw.
Nic dziwnego, e dochody osobiste osb z gospodarstw domowych z grnego kwartyla dochodw na jednostk
ekwiwalentn w gospodarstwie domowym s dwuipkrotnie wysze od dochodw osb z gospodarstw z dolnego
kwartyla; dochody osobiste stanowi bowiem wkad w dochody gospodarstw. Warto zwrci uwag, e w stosunku
do 2011 r. w niektrych grupach realne dochody osobiste wzrosy (najwicej wrd innych biernych zawodowo, o
6,5, nastpnie wrd rolnikw o 3,5 proc., a take wrd emerytw o 2,5 proc.), podczas gdy w innych spady
(najbardziej w grupie przedsibiorcw, a o 11,5 proc., nastpnie wrd bezrobotnych o 6,6 proc., rencistw o 1,7
proc., pracownikw sektora prywatnego take o 1,7 proc. i pracownikw sektora publicznego o 1,1 proc.).
Pytalimy take o spodziewane dochody osobiste netto za dwa lata. Badani oczkuj, e ich dochody wzrosn
przecitnie o 43 proc. (tabela 5.5.1). Dwa lata temu oczekiwania byy nieco wysze (48 proc.).
Wysoko oczekiwanych dochodw zdeterminowana jest gwnie przez poziom obecnych dochodw
i czynnikw silnie z dochodami skorelowanych: im wysze dochody obecne tym wysze dochody oczekiwane. Ale
wielko procentowej rnicy midzy aktualnymi i spodziewanymi zarobkami zaley od nieco innych czynnikw
spoeczno-demograficznych, za w odniesieniu do obecnej sytuacji finansowej zaleno jest czciowo odwrotna:
im nisze obecne dochody tym wyszy procentowo spodziewany ich wzrost (r=-0,132). Najwikszej procentowo
finansowej poprawy, podobnie jak w 2011 r., oczekuj bezrobotni, uczniowie i studenci oraz oglnie osoby
najmodsze (o ponad 100 proc.). Oczekiwania przedsibiorcw i rolnikw s wiksze ni pracownikw najemnych,
zwaszcza tych, ktrzy pracuj w sektorze publicznym. Najmniejszego wzrostu spodziewaj si emeryci (o 13 proc.;
2 lata temu o 16 proc.) oraz pracownicy sektora publicznego (o 29 proc., w 2011 r. 33 proc.) i rencici (o 34 proc.;
lata temu o 31 proc.). W przekroju klasy miejscowoci zamieszkania i wojewdztwa oczekiwania s wyrwnane z
wyjtkiem woj. warmisko-mazurskiego, gdzie nie przekraczaj 30 proc.). Czynnikiem silnie rnicujcym wielko
spodziewanych wzrostw dochodu jest wiek im starsi respondenci tym mniejsze oczekiwania. Mczyni
spodziewaj si nieco wikszego wzrostu dochodu ni kobiety.
W porwnaniu z 2011 r. oczekiwania s generalnie skromniejsze, ale w niektrych grupach spadek oczekiwa
jest bardzo duy; np. wrd przedsibiorcw wynosi 15 p.p., wrd mieszkacw najwikszych i najmniejszych miast
waha si od 10 do 15 p.p., na Opolszczynie siga 20 p.p. Do nielicznych grup, w ktrych oczekiwania wzrosy nale
rolnicy (o 11 p.p. wicej ni w 2011 r.), u ktrych odnotowano jeden z najwyszych wzrostw dochodw realnych.
Jeli chodzi o przedstawicieli wybranych zawodw, najwikszymi optymistami okazuj si podobnie jak przed
dwoma laty rolnicy produkujcy na potrzeby wasne; take twrcy, artyci, literaci i dziennikarze spodziewaj si
wzrostu dochodw o ponad 100 proc. Najskromniejsi w oczekiwaniach pacowych s onierze zawodowi, kolejarze
i przedstawiciele wadz oraz dyrektorzy (spodziewany wzrost dochodw poniej 20 proc.) (tabela 5.5.2).
Moemy sprawdzi trafno oczekiwa sprzed dwch lat. Okazuje si, e obecnie okazay si one bardziej
nierealistyczne ni w poprzednich edycjach Diagnozy (tabela 5.5.3). Wynika to ze znacznego spadku tempa wzrostu
dochodw osobistych w minionych dwch latach. Dochody osobiste wzrosy nominalnie w latach 2011-2013 niemal
omiokrotnie mniej, ni badani oczekiwali i rnica ta bya znacznie wiksza ni poprzednio (tylko dwukrotna).
Zobaczmy zatem, kto si mniej a kto bardziej pomyli. Uczniowie i studenci, osoby najmodsze, bezrobotni,
prywatni przedsibiorcy i inni bierni zawodowo, rolnicy te grupy najbardziej w swoich oczekiwaniach przesadziy
z optymizmem (odpowiednio o 168, 86, 67, 94 i 67 proc.). Najwikszymi realistami okazay si osoby najstarsze, i
emeryci (bd nie wikszy ni 10 proc.); s to grupy, ktre ju zakoczyy karier zawodow.
Okoo 30 proc. badanych miao moliwo pozytywnie si rozczarowa osignli wiksze dochody ni si
spodziewali. I jest to tyle samo co w 2011 r., ale znacznie mniej ni w 2009 r. (wwczas pozytywnie rozczarowanych
byo 43 proc.). Nie wida ich jednak w naszych zestawieniach, poniewa w kadej z wyrnionych grup przewaaj
jednak nierealistyczni optymici.
Diagnoza spoeczna 2013 193

Tabela 5.5.1. Dochd osobisty netto, aktualny i spodziewany za 2 lata, w caej prbie w 2013 r. i oczekiwany
procentowy wzrost dochodu osobistego w 2011 i 2013 r.
Kategoria spoeczna
Aktualny dochd
Dochd spodziewany za
dwa lata
Oczekiwany
procentowy
wzrost
dochodu w
2011 r.*

Oczekiwany
procentowy
wzrost
dochodu w
2013 r.*
rednia

odch. stand. rednia

odch. stand.
Ogem 1880 1522 2462 2218 48 43
Pe
Mczyni 2136 1739 2844 2594 54 47
Kobiety 1637 1235 2096 2095 43 40
Wiek
do 24 lat 1248 776 2329 2318 148 113
25-34 lata 2031 1351 2940 2285 65 69
35-44 lata 2356 1756 3183 2771 54 53
45-59 lat 1964 1959 2472 2406 41 37
60-64 lata 1629 1068 1811 1325 20 15
65 i wicej lat 1523 850 1667 864 16 12
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 2700 2416 3436 2966 51 41
Miasta 200-500 tys. 2195 2045 2919 2610 41 47
Miasta 100-200 tys. 1884 1018 2566 2809 49 44
Miasta 20-100 tys. 1826 1128 2308 1585 42 34
Miasta < 20 tys. 1823 1378 2316 2018 53 38
Wie 1549 1070 2112 1862 50 49
Wojewdztwo
Dolnolskie 1980 1345 2570 2087 46 44
Kujawsko-pomorskie 1751 2198 2208 2334 40 40
Lubelskie 1576 1153 2038 1582 57 41
Lubuskie 1762 1097 2574 3287 59 46
dzkie 1737 1334 2355 2022 43 47
Maopolskie 1858 1275 2549 2803 51 48
Mazowieckie 2245 2270 2912 2701 51 47
Opolskie 1790 1317 2351 1677 62 43
Podkarpackie 1536 982 2081 1499 55 43
Podlaskie 1770 1268 2231 1833 37 35
Pomorskie 2027 1433 2625 1972 51 43
lskie 1973 1127 2513 1617 41 36
witokrzyskie 1530 938 1990 1295 40 45
Warmisko-mazurskie 1710 1153 2162 2788 38 29
Wielkopolskie 1841 1339 2417 2241 54 47
Zachodniopomorskie 1976 1537 2574 1988 42 43
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 1200 707 1479 965 30 27
Zasadnicze/gimnazjum 1579 1006 2175 2257 57 53
rednie 1858 1456 2438 1941 47 42
Wysze i policealne 2682 2040 3458 2648 51 44
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 1121 694 1705 1478 67 62
2 kwartyl 1501 830 2019 2036 43 41
3 kwartyl 1829 881 2357 1395 40 36
Grny kwartyl 2913 2309 3649 2938 37 33
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 2425 1494,3 3003 2031,7 33 29
Sektor prywatny 2191 1593,5 2962 2080,8 50 45
Prywatni przedsibiorcy 3048 2986,0 4514 4000,4 76 61
Rolnicy 1442 1233,2 2200 3403,0 70 81
Rencici 1137 563,1 1414 1709,4 31 34
Emeryci 1577 835,4 1734 887,8 16 13
Uczniowie i studenci 935 777,8 2435 2742,3 194 178
Bezrobotni 940 840,0 2024 1313,9 168 153
Inni bierni zawodowo 1041 1810,2 1904 2596,8 102 88
* S to rednie procentowych rnic indywidualnych midzy dochodem osobistym w 2013 i spodziewanym za dwa lata osb, ktre miay dochd
osobisty w 2013 r. wyszy ni 0 z, jeli dochd oczekiwany by take wyszy od 0 z. rednia ogem w tej tabeli jest wysza od procentowe j
rnicy rednich dochodw aktualnych i oczekiwanych dla caej prby (31 proc.), poniewa rednia rnic indywidualnych jest zawyona przez
przypadki bardzo niskiej bazy duych zmian.

Diagnoza spoeczna 2013 194

Tabela 5.5.2. Dochd osobisty miesicznie netto, aktualny i spodziewany za dwa lata w 2013 r. oraz procentowy
spodziewany wzrost dochodu osobistego w 2011 i 2013 r. w wybranych grupach zawodowych (porzdek wg
wielkoci spodziewanego wzrostu dochodu w 2011 r.)
Zawd obecnie wykonywany
rednia
Wzrost dochodu w proc.
spodziewany w roku: *

dochody
aktualne
dochody
spodziewane
2013. 2011

Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 1092 3115 110 175
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 3017 5084 83 113
Rolnicy produkcji rolinnej 1476 2146 79 70
Fryzjerzy, kosmetyczki 1570 2164 75 66
Kelnerzy, barmani i stewardzi 1647 2822 70 84
Robotnicy budowlani - wykoczenie 2079 2971 57 61
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 1414 1986 57 68
Kierowcy samochodw osobowych i dostawczych 1960 3073 54 56
Mechanicy maszyn i urzdze 2113 2916 53 63
Rzemielnicy 1606 2209 51 63
Informatycy i pokrewni 3487 4805 50 46
Pozostay redni personel 2018 2613 50 65
Robotnicy budowlani - stan surowy 2169 3088 49 57
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 1710 2611 49 53
Inni robotnicy przy pracach prostych 1453 2092 48 55
Prawnicy 4137 5565 48 62
Pracownicy opieki osobistej 1572 2014 47 42
Sprzedawcy 1660 2353 47 49
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 2973 4095 45 48
Pozostali specjalici 2710 3610 45 47
Robotnicy gdzieindziej niesklasyfikowani 1808 2425 45 58
Formierze, spawacze 2433 3409 44 43
Robotnicy pomoc. w grnictwie i budownictwie 1663 2282 44 47
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 1918 2485 44 43
Malarze i pokrewni 2439 2970 43 40
Robotnicy produkcji tekstylnej 1610 2085 41 43
Specjalici ds. Marketingu 3283 4314 41 39
Kucharze 1657 2216 40 35
Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 3135 4224 39 42
Elektrycy i elektronicy 2424 3429 37 44
Kierownicy rnych specjalnoci 3778 4963 37 37
Specjalici ds. Finansowych 3299 3924 37 37
Kierowcy ciarwek i autobusw 2365 3158 36 37
Pracownicy obsugi biurowej 1916 2509 35 37
Urzdnicy pastwowi 2379 3026 34 48
Technicy 2602 3355 33 36
Pomoce i sprztaczki 1324 1757 32 39
Pozostali pracownicy usug osobistych 1665 2025 32 25
Specjalici ds. Administracji i zarzdzania 3206 4369 32 35
Hutnicy 1928 2597 31 40
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 2773 3939 31 44
Pielgniarki i poone 2428 3040 31 32
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 2085 2669 31 35
redni personel ds. finansowych 2417 3060 30 34
Monterzy 2249 2621 29 25
Operatorzy innych maszyn i urzdze 1980 2584 29 32
Kowale i lusarze 2120 2640 28 28
Inni specjalici ochrony zdrowia 2331 2953 27 30
Lekarze, weterynarze, dentyci 5409 6419 25 32
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 2643 3151 24 27
Pracownicy ochrony (straacy, policjanci i inni) 2289 2777 24 26
Nauczyciele szk podstawowych 2480 3009 23 24
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 4707 5780 19 19
Kolejarze 2389 2721 17 17
Nauczyciele akademiccy 3279 3782 16 22
onierze zawodowi 3103 3532 15 15
* Patrz przypis pod tabel 5.5.1
Diagnoza spoeczna 2013 195

Tabela 5.5.3. Wielko rnicy midzy oczekiwanym i faktycznym procentowym wzrostem dochodw osobistych w
prbie panelowej w latach 2011-2013 i 2009-2011
Kategoria spoeczna
Procentowy
bd oczekiwa
Rnica bdu
oczekiwa midzy
2011-2013 i 2009-2011
Rnica bdu
oczekiwa midzy
2009-2011 i 2007-2009
Rnica
midzy
3 i 4 2011-2013 r.
a
2009-2011 r.
b
1 2 3 4 5
Ogem 35 20 15 9 6
Pe
Mczyni 40 24 16 10 6
Kobiety 31 16 15 7 6
Wiek
do 24 lat 86 63 17 30 -13
25-34 lata 64 35 31 11 20
35-44 lata 50 29 21 12 9
45-59 lat 43 17 26 5 21
60-64 lata 19 4 15 7 8
65 i wicej lat 8 4 4 5 -1
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 34 17 17 4 13
Miasta 200-500 tys. 34 24 10 7 3
Miasta 100-200 tys. 25 15 10 6 4
Miasta 20-100 tys. 30 21 9 10 -1
Miasta < 20 tys. 34 17 17 14 3
Wie 39 20 19 7 12
Wojewdztwo
Dolnolskie 37 23 14 17 -3
Kujawsko-pomorskie 39 25 14 2 12
Lubelskie 39 22 17 21 -4
Lubuskie 41 16 25 14 11
dzkie 32 26 6 1 5
Maopolskie 33 26 7 6 1
Mazowieckie 41 20 21 11 10
Opolskie 29 21 8 5 3
Podkarpackie 38 18 20 -1 21
Podlaskie 25 15 10 9 1
Pomorskie 40 23 23 16 7
lskie 28 13 15 7 8
witokrzyskie 37 17 20 16 4
Warmisko-mazurskie 25 13 12 1 11
Wielkopolskie 33 16 17 13 4
Zachodniopomorskie 35 17 18 -11 38
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 24 13 11 5 6
Zasadnicze/gimnazjum 40 23 17 7 10
rednie 37 23 14 11 3
Wysze i policealne 35 17 18 10 8
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 78 21 57 3 54
2 kwartyl 35 17 18 7 11
3 kwartyl 31 18 13 9 4
Grny kwartyl 32 25 7 14 -7
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 25 15 10 14 -4
Sektor prywatny 40 31 9 10 -1
Prywatni przedsibiorcy 67 43 24 -8 32
Rolnicy 67 26 41 12 19
Rencici 26 7 19 5 14
Emeryci 10 4 6 5 1
Uczniowie i studenci 168 78 90 13 77
Bezrobotni 164 51 113 14 99
Inni bierni zawodowo 94 41 53 -5 58
a S to rednie procentowych rnic indywidualnych midzy dochodem osobistym w 2013 r. i dochodem spodziewanym za dwa lata w badaniu 2011
r. w prbie panelowej.
b S to rednie procentowych rnic indywidualnych midzy dochodem osobistym w 2011 i dochodem spodziewanym za dwa lata w badaniu 2009 r.
w prbie panelowej.

Diagnoza spoeczna 2013 196

Czy poprzednie bdy w szacowaniu przyszych dochodw czego ucz, czy prowadz do korekty oczekiwa?
redni bd oczekiwanego wzrostu dochodw w obecnym badaniu okaza si duo wyszy od analogicznego
wskanika sprzed dwch lat (odpowiednio w caych prbach 35 i 20 proc., tabela 5.5.3, kolumny 1 i 2).
Niewykluczone jednak, e ci, ktrzy bardziej przecenili poprzednio moliwo wzrostu swoich dochodw, obecnie
s ostroniejsi w szacunkach i spodziewaj si mniejszego awansu ekonomicznego w nastpnych latach, natomiast
ci, ktrzy nie doceniali wzrostu dochodw lub popenili niewielki bd nierealistycznego optymizmu, s skonni do
korekty w gr, oczekujc teraz znacznie wikszego wzrostu dochodw. Gdyby tak byo, to korelacja midzy
wzgldn wielkoci bdu oczekiwa sprzed dwch lat a procentow rnic midzy obecnie deklarowanym
dochodem i dochodem oczekiwanym w perspektywie kolejnych dwch lat powinna by ujemna. Tymczasem jest
odwrotnie: wielko popenionego przed dwoma laty bdu przeszacowania wzrostu zarobkw koreluje dodatnio
z obecnie przewidywanym tempem wzrostu dochodw osobistych (w 2007 r. r=0,24, p < 0,000, w 2009 r. r=0,23,
p<0,000, w 2011 r. r=0,27, p<0,000, w 2013 r. r=0,48). Nierealistyczny optymizm Polakw nie podlega znaczcej
weryfikacji w wietle rzeczywistych zmian koniunktury. Fakt, e korelacja ta jest w tym roku niemal dwukrotnie
wysza ni w poprzednich latach wiadczy wrcz o tym, e przy sabncej koniunkturze i malejcym wzrocie
dochodw osobistych nierealistyczny optymizm wrcz si nasila. wiadczy o tym rwnie inny wskanik: podczas
gdy bd oczekiwa wzrs midzy 2009 i 2011 rokiem o 9 p.p., w kolejnych dwch latach jego wzrost wynis 15
p.p. (tabela 5.5.3, kolumny 3 i 4). Jednak nie we wszystkich grupach spoeczno-demograficznych ronie w podobnym
stopniu dynamika nierealistycznego optymizmu, w niektrych nastpi wrcz jej spadek (najbardziej wrd osb
najmodszych, ale nie wrd uczniw i studentw). Ogromny wzrost dynamiki przeszacowania wzrostu dochodw w
kolejnych dwch latach wynika zapewne std, e w zwizku z pogarszajc si sytuacj na rynku pracy bezrobotni w
2011 r. mieli mniejsz szans znalezienia pracy przed tegorocznym badaniem ni bezrobotni w 2009 r przed badaniem
w 2011 r. To sprawio, e oczekiwania wzrostu dochodu pierwszych byy znacznie bardziej przeszacowane ni
drugich. Podobne wyjanienie moe dotyczy innych biernych zawodowo i osb z najbiedniejszych gospodarstw
domowych, ktrzy w ostatnich dwch latach mieli mniejsz ni wczeniej szans dorobienia. Duy wzrost bdu
oczekiwa w grupie prywatnych przedsibiorcw wie si ze spadkiem koniunktury i konsumpcji, a co za tym idzie
take ich osobistych dochodw (obok bezrobotnych i innych biernych zawodowo prywatnych przedsibiorcw
dotkn najwikszy realny spadek dochodu o 5,5 proc.). Tempo wzrostu nierealistycznych oczekiwa mona te
traktowa jako miar zawodu i stresu finansowego. Istotnie zadowolenie z sytuacji finansowej rodziny jest najnisze
wrd bezrobotnych i innych biernych zawodowo. Take w grupie prywatnych przedsibiorcw zadowolenie z
sytuacji finansowej rodziny jest mniejsze ni wrd emerytw i pracownikw najemnych. Natomiast poziom stresu
finansowego jest najwyszy w grupie bezrobotnych i prywatnych przedsibiorcw.
5.5.3. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie na poziomie wyszym
Jednym z gwnych, jeli nie najwaniejszym czynnikiem rnicujcym dochody osobiste jest wyksztacenie. Boom
edukacyjny, ktry zacz si w Polsce od pierwszych lat transformacji, dowodzi, e obywatele w mig pojli t
zaleno. Warto jednak bliej przyjrze si tej zalenoci, aby oszacowa, jak bardzo wyksztacenie, ku ktremu
aspiruje ok. 70 proc. rodzicw uczniw w wieku do 16 lat (por. rozdz. 4.5.3), czyli wysze, jest opacaln finansowo
inwestycj. Wskanikiem opacalnoci kadej inwestycji jest stopa zwrotu. Dla inwestycji edukacyjnych jest ona
stosunkowo prosta do policzenia. Trzeba od rnicy zarobkw midzy osob koczc dany szczebel edukacji i jej
rwienikiem tej samej pci, ktry zakoczy edukacj na szczeblu o jeden niszym, odj koszt dalszego ksztacenia
(czesne i utracone w czasie nauki zarobki) rozoony na cay okres aktywnoci zawodowej i podzieli wynik tego
bilansu przez wysoko zarobkw niej wyksztaconego, iloraz za pomnoy przez 100 (aby wyrazi go w
procentach przewagi zarobkowej netto lepiej wyksztaconego nad gorzej wyksztaconym). Uczynilimy to w
odniesieniu do osb ze stopniem doktora, dla ktrych partnerami porwnawczymi byy osoby z dyplomem magistra,
oraz absolwentw szk wyszych, przyjmujc dla nich jako partnerw porwnawczych osoby z matur.
Podzielilimy przy tym grup osb z wyszym wyksztaceniem na absolwentw studiw magisterskich i studiw
licencjackich
64
.
W Polsce stopa zwrotu z wyksztacenia jest od lat duo wysza ni w krajach o podobnym poziomie rozwoju
(Psacharopoulos, Patrinos, 2004). Dyplom licencjata daje piciokrotnie mniejsz stop zwrotu ni dyplom magistra,
a doktorat zwiksza stop zwrotu w stosunku do magistra o dalsze 80 proc. (wykres 5.5.1). W ostatnich dwch latach
wzrosa znaczco stopa zwrotu jedynie ze studiw doktoranckich. Dyplom magistra zachowa swoje finansowe
znaczenie, ale licencjat przesta by opacaln inwestycj.

64
Przyjlimy zaoenie, e wszyscy doktoranci i studenci rezygnuj z pracy i trac tym samym zarobki, jakie osigaj ich koledzy z odpowiednio
wyksztaceniem wyszym magisterskim i wyksztaceniem rednim, oraz przyjlimy, e wszyscy pac za swoje studia odpowiednio 8 000 z
doktoranci, 35 000 z magistrowie i 18 000 z licencjaci.
Diagnoza spoeczna 2013 197


Wykres 5.5.1. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie na poziomie doktoratu, magisterium i licencjatu
Kobiety zyskuj na doktoracie duo wicej ni mczyni, ale w przypadku magisterium i licencjatu nie ma
adnych rnic pci (wykres 5.5.2).


Wykres 5.5.2. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie na poziomie doktoratu, magisterium i licencjatu wrd
mczyzn i kobiet
Jaki pracodawca docenia dzisiaj w Polsce bardziej wyksztacenie pracownikw? Pracownicy najemni w sektorze
publicznym czerpi z wyszego wyksztacenia mniejsze profity finansowe w porwnaniu z osobami z wyksztaceniem
rednim ni pracownicy sektora prywatnego. (wykres 5.5,3). Szczeglnie dua rnica midzy sektorami dotyczy
magisterium i doktoratu mczyzn. W sektorze publicznym tylko doktorat kobiet daje wiksz stop zwrotu ni w
sektorze prywatnym. Niewielkie w obu sektorach s rnice midzy kobietami i mczyznami w zakresie stopy
zwrotu z licencjatu i magisterium.

Wykres 5.5.3. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie na poziomie doktoratu, magisterskim i licencjackim
wrd kobiet i mczyzn w zalenoci od sektora zatrudnienia
19
57
17
31
41
16
80
42
8
0
20
40
60
80
100
Doktorat Magisterium Licencjat
P
r
o
c
.

2009
2011
2013
60
43
8
100
42
9
0
20
40
60
80
100
Doktorat Magisterium Licencjat
P
r
o
c
.

Mczyzna
Kobieta
12
54
177
10
24
25
21
63
96
8
39
128
0 50 100 150 200
Licencjat
Magisterium
Doktorat
Licencjat
Magisterium
Dontorat
S
e
k
t
o
r

p
r
y
w
a
t
n
y
S
e
k
t
o
r

p
u
b
l
i
c
z
n
y
Proc.
Kobiety
Mczyni
Diagnoza spoeczna 2013 198

Nie wszystkie kierunki studiw daj tak sam stop zwrotu. Najbardziej opacalne jest studiowanie informatyki
i prawa a najmniej nauk rolniczych. W ostatnich dwch pomiarach studia rolnicze maj wrcz ujemn stop zwrotu.
W minionych latach zaszy znaczne zmiany w stopie zwrotu z inwestowania w studia na rnych kierunkach (wykres
5.5.4).


UWAGI: rdo danych: dla lat 1993/95 i 1997 Czapiski J. (1998). Jako ycia Polakw w czasie zmiany spoecznej. Warszawa: Instytut Studiw
Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, dla lat 2003-2013 Diagnoza spoeczna.
Wykres 5.5.4. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie wysze na rnych kierunkach studiw wrd osb
aktywnych zawodowo w latach 1993/95, 1997, 2003, 2009, 2011 i 2013
Systematycznie od pocztku lat dziewidziesitych ubiegego wieku rosa stopa zwrotu z inwestowania w studia
medyczne (skok z 49 do 137 proc. w 2009 r.); w ostatnich czterech latach spada jednak gwatownie do poziomu 70
w 2011 r. i 79 proc. w 2013 r. Inwestowanie w studia prawnicze dawao coraz wiksz stop zwrotu do koca
ubiegego wieku, po czym finansowa opacalno tych studiw zacza spada, ale w 2011 roku ponownie wzrosa.
W biecym roku spada jednak do poziomu z lat 90 ubiegego wieku. Nie wykluczone, e jest to odroczony efekt
pewnej deregulacji zawodw prawniczych. Studia na wydziaach ekonomii, marketingu, zarzdzania i finansw, od
ktrych zacz si na pocztku lat 90. ubiegego wieku ekspansywny rozwj sektora prywatnych uczelni, daway
najwiksz stop zwrotu na pocztku transformacji, gdy dramatycznie brakowao fachowcw w tych dziedzinach.
Stopniowo jednak opacalno tych studiw w miar zaspokajania potrzeb rynku pracy szybko topniaa -- obecnie
stanowi ju tylko mniej ni 1/4 stopy sprzed 18-20 lat. Mimo narzekania na brak inynierw i uruchomienia przez
pastwo dopat na kierunkach inynieryjnych nie zmienia si znaczco od pocztku ubiegego wieku stopa zwrotu z
inwestowania w studia na tym kierunku. Stosunkowo niska i podlegajca niewielkim wahaniom jest stopa zwrotu z
inwestowania w studia w dziedzinach humanistycznych, spoecznych i artystycznych. Najwikszy stosunkowo spadek
stopy zwrotu dotkn absolwentw studiw na kierunkach cisych (z wyjtkiem informatykw).
Naley jednak zauway, e mimo kolejnych setek tysicy absolwentw szk wyszych, wicej ni podwojenia
udziau osb z wyszym wyksztaceniem w populacji dorosych Polakw, przecitna stopa zwrotu z inwestowania w
studia, zwaszcza magisterskie, utrzymuje si na dosy wysokim poziomie. Tumaczy to, dlaczego boom edukacyjny
w Polsce nie sabnie.
Do zagadkowo wygldaj zmiany stopy zwrotu ze studiw medycznych. Wydaje si, i zmiany te zwizane s
z dynamik pac w ochronie zdrowia. Wedug Ministerstwa Zdrowia redni wzrost cznych wynagrodze lekarzy
zatrudnionych na podstawie umowy o prac od wrzenia 2006 r. do maja 2009 r. wynis od 104 proc. (lekarze z
drugim stopniem specjalizacji) do 120 proc. (lekarze z pierwszym stopniem specjalizacji).
65
Pniejszy wzrost
zarobkw lekarzy nie by ju tak dynamiczny. Tumaczy to, dlaczego w okresie 2003-2009 stopa zwrotu za studia

65
Za: http://www.pulsmedycyny.com.pl/index/archiwum/11743/1.html [pobrano 12.08.2011]
90
21
79
89
34
31
32,00
-2
26
70
159
38
37
31
-12
65
137
101
47
73
30
10
64
108
107
57
70
18
25
63
93
123
45
108
22
20
32
49
86
53
126
3
20
-20 0 20 40 60 80 100 120 140 160
Informatyka
Nauki cise
Medycyna
Prawo
Nauki inynieryjne
Marketing/ekonomia/biznes
Nauki spo./ humanistyczne/sztuka
Nauki rolnicze
proc.
1993/95
1997
2003
2009
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 199

medyczne skoczya a o 30 p.p. do 137 proc., aby w kolejnych dwch latach spa o poow -- do 70 proc., plasujc
medycyn ponownie na drugim miejscu po prawie i administracji oraz informatyce.
Kobiety zdecydowanie wicej od mczyzn zyskuj inwestujc w studia prawnicze i informatyk, a mczyni
maj wiksze korzyci ze studiw medycznych. (wykres 5.5.5). W zakresie pozostaych kierunkw stopa zwrotu jest
podobna dla obu pci.

Wykres 5.5.5. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie wysze na rnych kierunkach studiw dla kobiet
i mczyzn aktywnych zawodowo
0,3
31
28
32
57
94
24
56
-4
33
24
36
121
65
18
123
-15 5 25 45 65 85 105 125 145
Nauki rolnicze
Nauki spo./humanistyczne/sztuka
Marketing/ekonomia/biznes
Nauki inynieryjne
Prawo
Medycyna
Nauki cise
Informatyka
Meczyzna
Kobieta
Diagnoza spoeczna 2013 200

5.6. Zdrowie
5.6.1. Objawy somatyczne
W roku 2003 wprowadzono do kwestionariusza indywidualnego Diagnozy skal zdrowia, mierzc natenie 15
symptomw somatycznych (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pytanie 59). Porwnanie wynikw tegorocznej
Diagnozy z wynikami badania z lat 1996 i 2003-2013 dowodzi systematycznego spadku liczby symptomw
chorobowych utrzymujcych si co najmniej przez dwa tygodnie w miesicu poprzedzajcym badanie. W 2013 r.
liczba objaww jest o ponad 1/4 mniejsza ni w 1996 r. Spadkowi symptomw towarzyszy wzrost zadowolenia ze
zdrowia (wykres 5.6.1). Istotna statystycznie jest take korelacja midzy nateniem symptomw chorobowych z
zadowoleniem ze stanu zdrowia (w 2013 r. r=-0,38). O tym, e skal symptomw traktowa mona jako miar zdrowia
wiadczy korelacja midzy odpowiedzi na pytanie, czy respondent powanie chorowa w minionym roku i liczb
symptomw (w 2013 r. r=0,32) oraz spadek wielkoci wspczynnika korelacji midzy powan chorob i
zadowoleniem ze zdrowia po wprowadzeniu kontroli liczby symptomw z -0,44 do -0,18.


rdo danych: dla 1996 r. - Czapiski, 1998; lata 2003-2013 Diagnoza Spoeczna
Wykres 5.6.1. Przecitna liczba symptomw psychosomatycznych dowiadczanych w minionym miesicu przez co
najmniej dwa tygodnie i procent zadowolonych ze stanu wasnego zdrowia w latach 1996 i 2003-2013 w prbach
respondentw w wieku 18+ lat
Odsetek respondentw dowiadczajcych przez co najmniej p miesica poszczeglnych symptomw
zmniejszy si w minionych dwch latach w zakresie caej skali z wyjtkiem bardzo rzadkich dreszczy lub drgawek i
krwawienia z nosa. Najbardziej spada czsto blw gowy, gwatownych skokw cinienia, blw brzucha i zapar
(tabela 5.6.1). W adnym z 15 symptomw nie odnotowalimy wzrostu czstoci od 2003 r.
Tabela 5.6.1. Odsetek respondentw w wieku 18+ lat dowiadczajcych przez co najmniej poow miesica rnych
objaww somatycznych w siedmiu badaniach
Objawy
1996 r.
N=2193
1997 r.
N=1943
2003 r.
N=8977
2005 r.
N=8765
2007 r.
N=12568
2009 r.
N=25404
2011 r.
N=25716
2013 r.
N=26081
Silne ble gowy 8,1 9,3 8,1 7,9 7,2 6,5 5,9 4,8
Ble brzucha lub wzdcia 4,9 4,5 5,9 6,3 6,0 5,5 5,2 4,5
Bl albo napicie mini karku i
ramion
8,3 9,8 9,9 10,1 9,7 9,5 8,9 8,6
Ble w klatce piersiowej lub sercu 7,1 7,1 6,8 5,7 5,5 5,2 4,5 4,0
Sucho w ustach lub gardle 5,0 4,0 5,3 5,3 5,3 5,0 4,6 4,3
Napady pocenia si 5,6 6,0 5,9 5,8 5,5 5,0 4,6 4,2
Uczucie dusznoci 6,0 5,8 5,5 4,9 4,5 4,2 3,7 3,6
amanie i ble w caym ciele 9,1 8,9 9,2 8,7 8,0 8,0 7,3 6,8
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 5,3 4,9 5,2 4,6 4,5 4,0 3,5 3,2
Dreszcze lub drgawki 0.8 1.0 1,2 1,2 1,3 1,2 0,9 1,1
Uczucie parcia na pcherz i czstsze
oddawanie moczu
4,0 3,3 6,4 6,1 5,5 5,4 4,8 4,3
Uczucie zmczenia niezwizanego
z prac
7,9 7,2 8,8 8,1 8,1 7,4 6,9 6,7
Zaparcia 2,7 2,4 4,4 4,1 3,7 3,5 3,2 2,6
Krwawienia z nosa 0,3 0,4 0,9 0,9 1,0 0,8 0,8 0,8
Gwatowne skoki cinienia krwi b.d b.d 7,8 7,2 6,9 6,2 5,8 4,9
rdo danych: lata 1996-1997 Czapiski, 1998; lata 2003-2013 Diagnoza Spoeczna
0,9
0,88
0,84
0,81
0,75
0,69
0,65
65,7
66,1
69,4
70,6
72,3
74,3
74,4
65
67
69
71
73
75
0,6
0,65
0,7
0,75
0,8
0,85
0,9
0,95
1996 2003 2005 2007 2009 2011 2013
P
r
o
c
.

z
a
d
o
w
o
l
o
n
y
c
h
L
i
c
z
b
a

s
y
m
p
t
o
m

w

Liczba powanych symptomw
Proc. zadowolonych ze zdrowia
Diagnoza spoeczna 2013 201

Znaczcy jest efekt gwny pci, co jest zgodne z nisz samoocen stanu zdrowia u kobiet, stwierdzan
konsekwentnie we wszystkich badaniach. W prbie panelowej rnica pci jest podobna we wszystkich 3 pomiarach
(wykres 5.6.2). Brak istotnego efektu roku pomiaru oznacza, e w prbie panelowej 2009-2013 pozostay osoby, u
ktrych nasilenie symptomw psychosomatycznych nie ulego zmianie mimo ich postarzenia si o 4 lata. Przy bardzo
silnym negatywnym efekcie wieku oznacza to, e w istocie stan zdrowia caej populacji mg si w tym okresie
rzeczywicie znaczco poprawia.



UWAGI: efekt gwny pci F(1, 12028)=225,767, p<0,000,
2
= 0,018; efekt gwny roku badania ni; efekt interakcji roku badania i pci ni
Wykres 5.6.2. Przecitna liczba powanych symptomw somatycznych u kobiet i mczyzn w prbie panelowej z lat
2005-2013
5.6.2. Niepenosprawno
W prbie z 2013 r. znalaz si podobny jak w 2009 i 2011 r. duy odsetek osb niepenosprawnych, chocia nieco
inne ni w poprzednich latach byy proporcje osb z rnym stopniem niepenosprawnoci mniejszy procent ze
znacznym i lekkim a wikszy z umiarkowanym stopniem (tabela 5.6.2). Odsetek osb niepenosprawnych
zrnicowany jest gwnie ze wzgldu na wiek i poziom wyksztacenia (tabela 5.6.3). Dziwi moe fakt, e wrd
rencistw osb niepenosprawnych jest tylko 66 proc.
Tabela 5.6.2. Udzia osb niepenosprawnych w caych prbach i osb niepenosprawnych z rnym stopniem
niepenosprawnoci w prbach osb niepenosprawnych w 2009 i 2013 r.
Kategoria osb
2009 2011 2013
N Proc. N Proc. N Proc.
Niepenosprawni 4105 11,1 4105 11,3 3913 11,0
Orzeczenie ZUS 2741 7,4 2661 7,3 2573 7,2
Orzeczenie ZOoN przy PCPR 542 1,5 704 1,9 664 1,9
Oba orzeczenia 162 0,4 205 0,6 202 0,6
Wg subiektywnej oceny 358 1,0 298 0,8 271 0,8
Dzieci do 16 r.. 210 0,6 129 0,4 137 0,4
Pozostae przypadki 93 0,3 108 0,3 67 0,2
Penosprawni 32837 88,9 32147 88,7 31684 89.0
Stopie niepenosprawnoci*
Znaczny 1069 31,1 1058 31,1 1014 29,8
Umiarkowany 1319 38,4 1407 41,4 1473 43,2
Lekki 1047 30,5 933 27,5 920 27,0
* Tylko osoby z orzeczeniem o niepenosprawnoci

Niewielkie rnice, zwaszcza jeli chodzi o stopie niepenosprawnoci, wynikaj ze zmian w prbie panelowej,
ktra stanowia wikszo w prbach z trzech pomiarw. Wzrost udziau niepenosprawnych z orzeczeniem o
umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci by rezultatem zmiany orzeczenia w tym kierunku w odniesieniu do
licznej grupy osb (21 proc.) z lekkim stopniem niepenosprawnoci.
Niepenosprawni s w Polsce dyskryminowani obiektywnie na wiele sposobw, choby ze wzgldu na bariery
architektoniczne zmuszajce ich do pozostawania w domu. Zadziwiajce jest zatem, e nie czuj si duo bardziej
dyskryminowani od osb penosprawnych, zwaszcza jeli maj wicej ni 40 lat (wykres 5.6.3)
Ograniczenia rnych rodzajw sprawnoci powinny odbija si na samoocenie, a konkretnie na postrzeganiu
wasnego wpywu na bieg zdarze, poczuciu sprawstwa. Czy rzeczywicie osoby niepenosprawne, odpowiadajc na
pytanie, kto lub co zdecydowao, e miniony rok by dla nich udany lub nieudany, czciej w porwnaniu z
penosprawnymi wskazuj na los (opatrzno) a rzadziej na samych siebie? Czy wykazuj mniejszy autodeterminizm
a wikszy fatalizm? Dane w peni to potwierdzaj (wykres 5.6.4).

0,55
0,51
0,53
0,89 0,89
0,86
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
1,1
2009 2011 2013
L
i
c
z
b
a

s
y
m
p
t
o
m

w
Rok badania
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 202

Tabela 5.6.3. Procent osb niepenosprawnych i procent osb z rnym stopniem niepenosprawnoci wrd
niepenosprawnych
Grupa spoeczno-demograficzna
Proc.
niepenosprawnych*
Proc. niepenosprawnych o rnym stopniu
niepenosprawnoci**
Znaczny Umiarkowany Lekki
Ogem 9,7 29,8 43,2 27,0
Pe
Mczyni 9,8 28,0 44,4 27,6
Kobiety 9,6 31,5 42,1 26,5
Wiek
18 24 lata 2,0 23,4 54,3 22,3
25-34 lata 4,8 32,4 43,8 23,8
35-44 lata 4,8 26,9 35,5 37,6
45-59 lat 13,1 19,1 46,4 34,5
60-64 lata 22,4 18,9 47,3 33,8
65 i wicej lat 24,4 44,1 38,6 17,3
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 8,1 31,8 45,8 22,3
Miasta 200-500 tys. 10,0 29,1 46,3 24,5
Miasta 100-200 tys. 10,1 21,7 47,0 31,3
Miasta 20-100 tys. 11,8 27,4 44,9 27,7
Miasta < 20 tys. 11,3 30,3 43,2 26,5
Wie 8,5 32,6 39,7 27,7
Wojewdztwo
Dolnolskie 11,1 25,0 45,9 29,1
Kujawsko-pomorskie 10,0 32,7 43,2 24,1
Lubelskie 11,0 35,7 38,1 26,2
Lubuskie 16,2 23,0 54,6 22,4
dzkie 8,2 29,0 32,8 38,2
Maopolskie 11,4 41,6 39,0 19,4
Mazowieckie 7,1 22,4 49,7 27,9
Opolskie 7,8 37,0 35,6 27,4
Podkarpackie 10,1 25,5 40,0 34,5
Podlaskie 7,0 36,3 43,8 20,0
Pomorskie 10,6 35,9 40,5 23,6
lskie 8,1 25,2 45,7 29,0
witokrzyskie 11,0 26,2 49,2 24,6
Warmisko-mazurskie 9,9 39,2 36,2 24,6
Wielkopolskie 11,5 27,2 44,3 28,6
Zachodniopomorskie 9,0 24,3 46,4 29,3
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 18,9 40,6 36,7 22,6
Zasadnicze zawodowe 12,2 25,3 44,4 30,3
rednie 9,5 25,3 46,0 28,8
Wysze i policealne 5,4 23,2 51,9 24,9
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 3,2 14,6 50,4 35,0
Sektor prywatny 3,6 9,4 43,4 47,2
Prywatni przedsibiorcy 1,9 19,2 46,2 34,6
Rolnicy 1,2 38,9 16,7 44,4
Rencici 66,3 29,4 44,2 26,4
Emeryci 19,0 39,5 39,9 20,6
Uczniowie i studenci 2,0 21,2 53,1 25,7
Bezrobotni 6,0 8,4 43,5 48,1
Inni bierni zawodowo 5,4 34,2 47,1 18,7
* Niepenosprawni z orzeczeniem oraz niepenosprawne dzieci
** Tylko niepenosprawni z orzeczeniem

UWAGI: efekt gwny niepenosprawnoci F(3, 24874)=21,807, p<0,000,
2
= 0,003; efekt wieku F(1, 24874)=89,830, p<0,000,
2
= 0,004; efekt
pci F<1, ni; efekt interakcji niepenosprawnoci i wieku F(3, 24874)=14,497, p<0,000,
2
= 0,002.
Wykres 5.6.3. Procent osb, ktre czuj si dyskryminowane w zalenoci od statusu niepenosprawnoci i wieku
przy kontroli pci
2,6
6,6
5
11,7
1
0,9
1,5
2,1
0
2
4
6
8
10
12
14
Penosprawni Lekka
niepenosprawno
Umiarkowana
niepenosprawno
Znaczna
niepenosprawno
P
r
o
c
.
do 40 lat
> 40 lat
Diagnoza spoeczna 2013 203



UWAGI: w zakresie autodeterminizmu -- efekt gwny niepenosprawnoci F(1,24059)=15,891, p<0,000,
2
= 0,001; efekt gwny pci
F(1,24059)=22,406, p<0,000,
2
=0,001; efekt gwny oceny minionego roku F(1, 24059)=2907,807, p<0,000,
2
= 0,108; efekt wieku
F(1,24059)=300,051, p<0,000,
2
= 0,012; w zakresie fatalizmu -- efekt gwny niepenosprawnoci F(1, 24056)=30,419, p<0,000,
2
= 0,001; efekt
gwny pci F(1,24056)=97,028, p<0,000,
2
=0,004; efekt gwny oceny minionego roku F(1,24056)=249,957, p<0,000,
2
= 0,010; efekt wieku
F(1,24056)=423,220, p<0,000,
2
= 0,017.
Wykres 5.6.4. Procent autodeterministw i fatalistw wrd osb penosprawnych i niepenosprawnych przy
kontroli wieku, pci i oceny minionego roku
Wspomnielimy ju o przypuszczalnych zmianach w statusie niepenosprawnoci midzy 2011 i 2013 r., co
mogo mie wpyw na spadek odsetka niepenosprawnych z lekkim stopniem na rzecz odsetka niepenosprawnych ze
stopniem umiarkowanym. Sprawdzilimy te zmiany w prbie panelowej. Okazuje si, e 69,7 proc.
niepenosprawnych byo niepenosprawnymi w obu latach, 17,3 proc. przeszo z kategorii penosprawnych do
niepenosprawnych, a 12,9 proc. opucio kategori niepenosprawnych. Wikszy procent wchodzcych ni
wychodzcych z grupy niepenosprawnych jest prostym efektem wzrostu wieku ycia; ktry jest skorelowany z
niepenosprawnoci (r=26). Jeli zmiana kategorii podyktowana bya zmian stanu zdrowia, moemy oczekiwa
zmiany natenia symptomw somatycznych u osb, ktre opuciy lub weszy do grupy niepenosprawnych midzy
2011 i 2013 rokiem. Wyniki analizy wariancji przypuszczenie to potwierdzaj. U osb, ktre utraciy status
niepenosprawnych nastpi istotny spadek natenia powanych zaburze somatycznych, a u osb, ktre weszy do
grupy niepenosprawnych wida wyrany wzrost zaburze (wykres 5.6.5). Wida te wyranie, e osoby, ktre
utraciy status niepenosprawnych, ju przed t zmian byy w znacznie lepszej kondycji fizycznej od osb trwale
niepenosprawnych. Hipotez o zdrowotnej przesance zmiany statusu niepenosprawnoci potwierdza take
subiektywny wskanik zadowolenia ze stanu wasnego zdrowia (wykres 5.6.6).


UWAGI: efekt gwny statusu niepenosprawnoci F(2, 2443)=5,489, p<0,005,
2
= 0,004; efekt gwny roku badania ni; efekt interakcji roku
badania i statusu niepenosprawnoci F(2,2443)=6,320, p<0,005,
2
= 0,005.
Wykres 5.6.5. Liczba powanych symptomw somatycznych w 2011 i 2013 r. u osb o rnym statusie
niepenosprawnoci przy kontroli wieku i pci w prbie panelowej

UWAGI: skala zadowolenia ze zdrowia odwrotnie skierowana (1-bardzo zadowolony, 6-bardzo niezadowolony); efekt gwny statusu
niepenosprawnoci F(2, 2412)=28,779, p<0,000,
2
= 0,023; efekt gwny roku badania ni; efekt interakcji roku badania i statusu
niepenosprawnoci F(2,2412)=26,725, p<0,000,
2
= 0,022.
Wykres 5.6.6. Zadowolenie ze zdrowia w 2011 i 2013r. osb o rnym statusie niepenosprawnoci przy kontroli
wieku i pci w prbie panelowej
56,4
42,9
52,6
49
30
35
40
45
50
55
60
Autodeterminizm Fatalizm
P
r
o
c
.
Penosprawni
Niepenosprawni
1,63
1,31
1,22
1,57
1,14
1,64
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
Niepenosprawni w 11 i 13 Niepenosprawni w 11 i
penosprawni w 13
Penosprawni w 11 i
niepenosprawni 13
S
y
n
p
t
o
m
y

s
o
m
a
t
y
c
z
n
e
Status niepenosprawnoci
2011
2013
4,22
3,85
3,68
4,16
3,61
4,11
2,7
3
3,3
3,6
3,9
4,2
4,5
Niepenosprawni w 11 i 13 Niepenosprawni w 11 i
penosprawni w 13
Penosprawni w 11 i
niepenosprawni 13
Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

z
d
r
o
w
i
a
Niepenosprawno
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 204

W grupie nowych niepenosprawnych nastpi spadek zadowolenia, a w grupie osb, ktre wyszy z
niepenosprawnoci nastpi zdecydowany wzrost zadowolenia ze zdrowia. W sumie wyniki te dowodz duej
trafnoci orzecze o niepenosprawnoci i ich zmianie przez odpowiednie komisje. Take powana choroba w
minionym roku wie si ze statusem niepenosprawnoci. Niemal dwukrotnie czciej (41 proc. do 22 proc.)
choroway powanie osoby zmieniy status z penosprawnych na niepenosprawne w porwnaniu z tymi, ktre wyszy
z grupy niepenosprawnych.
Podobnym symetrycznym zmianom ulegy take wskaniki dobrostanu psychicznego. Wyjcie z
niepenosprawnoci spowodowao wzrost oceny caego dotychczasowego ycia (wykres 5.6.7) i spadek depresji
psychicznej (wykres 5.6.8); przeciwne zmiany wystpiy u nowych niepenosprawnych. W przypadku symptomw
depresji chodzi o wzgldny spadek w stosunku do penosprawnych i trwale niepenosprawnych, bowiem generalnie
natenie depresji wzrasta liniowo wraz z wiekiem, a w naszym tecie wszystkie osoby byy w 2013 r. starsze o dwa
lata.
Generaln zmian sytuacji yciowej wraz ze zmian statusu niepenosprawnoci potwierdza test jakoci ycia
66

(wykres 5.6.9). Jako ycia byych niepenosprawnych zbliya si zdecydowanie do poziomu osb trwale
penosprawnych, a jako ycia nowych niepenosprawnych rwnie zdecydowanie si od tego poziomu oddalia.

UWAGI: skala oceny ycia odwrotnie skierowana (1-wspaniae, 7-okropne); efekt gwny statusu niepenosprawnoci ni; efekt gwny roku
badania ni; efekt interakcji roku badania i statusu niepenosprawnoci F(2,2436)=3,486, p<0,05,
2
= 0,003.
Wykres 5.6.7. Ocena caego dotychczasowego ycia w 2011 i 2013r. u osb o rnym statusie niepenosprawnoci
przy kontroli wieku i pci w prbie panelowej

UWAGI: efekt gwny statusu niepenosprawnoci F(2, 2361)=5,079, p<0,01,
2
= 0,004; efekt gwny roku badania ni; efekt interakcji roku
badania i statusu niepenosprawnoci F(2,2361)=10,377, p<0,000,
2
= 0,009.
Wykres 5.6.8. Natenie symptomw depresji w 2011 i 2013 r. u osb o rnym statusie niepenosprawnoci przy
kontroli wieku i pci w prbie panelowej

UWAGI: efekt gwny niepenosprawnoci F(3, 11099)=304,767, p<0,000,
2
= 0,076; efekt gwny roku badania ni; efekt interakcji roku badania
i niepenosprawnoci F(3,11099)=31,779, p<0,000,
2
= 0,009
Wykres 5.6.9. Jako ycia w 2011 i 2013r. osb o rnym statusie niepenosprawnoci przy kontroli wieku i pci w
prbie panelowej

66
Konstrukcja wskanika jakoci ycia omwiona jest w rozdz. 9.
3,2
3,14 3,13
3,16
2,98
3,17
2,5
2,7
2,9
3,1
3,3
Niepenosprawni w 11 i 13 Niepenosprawni w 11 i
penosprawni w 13
Penosprawni w 11 i
niepenosprawni 13
O
c
e
n
a

c
a

e
g
o

y
c
i
a
Niepenosprawno
2011
7,44
6,91
6,62
7,64
6,98
7,76
5
5,5
6
6,5
7
7,5
8
8,5
Niepenosprawni w 11 i 13 Niepenosprawni w 11 i
penosprawni w 13
Penosprawni w 11 i
niepenosprawni 13
D
e
p
r
e
s
j
a
Niepenosprawno
2011
2013
0,09
-0,74
-0,61
-0,36
0,1
-0,6
-0,39
-0,64
-1
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
penosprawni w 2011 i
2013
Niepenosprawni w 11 i 13 Niepenosprawni w 11 i
penosprawni w 13
Penosprawni w 11 i
niepenosprawni 13
J
a
k
o

y
c
i
a
Niepenosprawno
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 205

5.6.3. Styl ycia i czynniki ryzyka zdrowotnego
Jednym z czynnikw ryzyka zaburze zdrowia jest nieprawidowa waga, co mona prosto szacowa w badaniach
sondaowych stosunkiem wagi do wzrostu (Body Mass Index BMI). Oblicza si go dzielc mas ciaa podan w
kilogramach przez kwadrat wzrostu w metrach. W tegorocznej edycji Diagnozy, podobnie jak dwa lata wczeniej
spytalimy o wag i wzrost, i obliczylimy dla kadego respondenta BMI. Rozkad tego wskanika
skategoryzowanego w 8 kategorii przyjtych dla rasy biaej pokazuje tabela 5.6.4. Warto prawidow ma niecaa
poowa respondentw w wieku 16+ lat, o 1/3 wicej kobiet ni mczyzn. Wicej kobiet ma te niedowag a wicej
mczyzn z kolein nadwag i I stopie otyoci. Oglnie mczyni w Polsce, podobnie jak w innych krajach (wykres
5.6.10) czciej ni kobiety maj nadwag lub s otyli.
Na tle innych wybranych krajw wskanik ten dla Polski nie wyglda najgorzej (wykres 5.6.10), chocia w
porwnaniu z 2011 r. przesunlimy si z 10 na 8 miejsce wg wskanika z Diagnozy. Najwicej osb z nadwag jest
w USA i Niemczech a najmniej w Szwajcarii i Rumuni. Jeli chodzi o nasz region, w Czechach jest wicej a na
Sowacji mniej osb z nadwag ni w Polsce.
Tabela 5.6.4. Procentowy rozkad mczyzn, kobiet i ogem przez 8 kategorii wskanika BMI
Kategoria wg wartoci BMI
2011 2013
Pe
Ogem
Pe
Ogem
Mczyni Kobiety Mczyni Kobiety
Wygodzenie (<16,0) 0,1 0,2 0,2 0,1 0,2 0,2
Wychudzenie (16,0-17,0) 0,1 0,7 0,4 0,2 0,6 0,4
Niedowaga (17,00-18,5) 0,8 3,7 2,3 0,7 3,6 2,2
Warto prawidowa (18,5-25,0) 39,0 52,0 45,8 37,8 49,7 44,0
Nadwaga (25,0-30,0) 43,5 29,0 35,9 43,1 30,6 36,6
I stopie otyoci (30,0-35,0) 13,9 11,1 12,5 14,8 11,9 13,2
II stopie otyoci (otyo kliniczna) (35,0-40,0) 1,9 2,7 2,3 2,5 2,8 2,6
III stopie otyoci (otyo skrajna) (>=40,0) 0,7 0,7 0,7 0,8 0,7 0,8


rdo danych: WHO Global Database on Body Mass Index (dla Polski Diagnoza Spoeczna 2013)
Wykres 5.6.10. Procent kobiet i mczyzn oraz ogem mieszkacw wybranych krajw w wieku 18+ lat z nadwag
(BMI >= 25)
Jeli BMI byby w istocie wskanikiem ryzyka zdrowotnego (choby nawet niezbyt precyzyjnym, jak twierdzi
wielu badaczy), moemy spodziewa si jego zwizkw z innymi wskanikami stanu zdrowia. Tabela 5.6.5 prezentuje
wyniki analizy wariancji dla 18 wskanikw zdrowia (15 szczegowych symptomw, oglnego nasilenia
symptomw, zadowolenia ze stanu zdrowia i powanej choroby w minionym roku). Sprawdzilimy w zakresie tych
37,3
41,7
44
44
46,7
48,8
49,3
52
52,2
53,2
53,4
54
56,7
57,1
59,1
61
61,9
66,5
66,9
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Szwajcaria
Rumunia
Norwegia
Wochy
Sowacja
Finlandia
Francja
Litwa
Polska WHO
Wgry
Hiszpania
Polska DS.
Czechy
Grecja
Kanada
Wielka Brytania
Izrael
Niemcy
USA
Proc.
Mczyni
Kobiety
Ogem
Diagnoza spoeczna 2013 206

wskanikw efekty gwne skategoryzowanego BMI i pci oraz efekt interakcji BMI i pci przy kontroli wieku (df
3,24889).
Najsilniejszy, jak si naleao spodziewa, efekt BMI dotyczy zaburze krenia (gwatowne skoki cinienia
krwi). Take efekt interakcji BMI i pci jest jednym z najwikszych w zakresie tego wskanika. Wykres 5.6.11
pokazuje ksztat tego efektu interakcji. W grupie z niedowag nieistotnie czciej dolegliwo ta dotyka mczyzn.
We wszystkich pozostaych grupa z BMI powyej normy czciej na skoki cinienia narzekaj kobiety. Generalnie
im wiksza jest nadwaga tym czstsze s skoki cinienia.
Podobnie wyglda zaleno w zakresie oglnego wskanika powanych (trwajcych co najmniej 2 tygodnie w
miesicu) zaburze somatycznych, z tym, e grupa z nadwag nie rni si od grupy z prawidow wag wrd
mczyzn, a wrd kobiet z nadwag wskanik ten jest nawet niszy ni przy wadze prawidowej; jedynie otyo i
niedowaga zwikszaj znaczco ryzyko powanych zaburze zdrowia (wykres 5.6.12).
Rwnie krzywoliniowa jest zaleno midzy BMI i zadowolenie ze stanu swojego zdrowia oraz z powan
chorob (wykresy 5.6.12-5.6.14). W przypadku powanej choroby wiksze ryzyko stanowi niedowaga ni otyo.
Wynika to moe z odwrotnej zalenoci: choroby mog wyciecza fizycznie, obniajc tym samym BMI poniej
normy.
Tabela 5.6.5. Wyniki wieloczynnikowej analizy wariancji dla 18 wskanikw stanu zdrowia z kontrol wieku i pci
Zmienna
niezalena
Zmienna zalena F p
Czstkowe
Eta kwadrat
BMI Silne ble gowy 7,075 0,000 0,001
Ble brzucha lub wzdcia 19,149 0,000 0,002
Bl albo napicie mini karku i ramion 8,599 0,000 0,001
Ble w klatce piersiowej lub sercu 31,994 0,000 0,004
Sucho w ustach lub gardle 32,794 0,000 0,004
Napady pocenia si 63,273 0,000 0,008
Uczucie dusznoci 40,738 0,000 0,005
amanie i ble w caym ciele 42,472 0,000 0,005
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 23,411 0,000 0,003
Dreszcze lub drgawki 7,857 0,000 0,001
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 23,808 0,000 0,003
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 12,979 0,000 0,002
Zaparcia 1,650 0,175 0,000
Krwawienie z nosa 4,832 0,002 0,001
Gwatowne skoki cinienia krwi 111,185 0,000 0,013
Oglny wskanik powanych zaburze somatycznych* 30,970 0,000 0,004
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 57,283 0,000 0,007
Powana choroba 38,373 0,000 0,005
Interakcja
BMI i pci
Silne ble gowy 0,265 0,850 0,000
Ble brzucha lub wzdcia 2,738 0,042 0,000
Bl albo napicie mini karku i ramion 5,791 0,001 0,001
Ble w klatce piersiowej lub sercu 3,788 0,010 0,000
Sucho w ustach lub gardle 8,075 0,000 0,001
Napady pocenia si 12,863 0,000 0,002
Uczucie dusznoci 6,151 0,000 0,001
amanie i ble w caym ciele 7,762 0,000 0,001
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 5,034 0,002 0,001
Dreszcze lub drgawki 1,334 0,261 0,000
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 3,754 0,010 0,000
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 3,666 0,012 0,000
Zaparcia 5,571 0,001 0,001
Krwawienie z nosa 1,324 0,265 0,000
Gwatowne skoki cinienia krwi 6,194 0,000 0,001
Oglny wskanik powanych zaburze somatycznych* 4,127 0,006 0,000
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 10,940 0,000 0,001
Powana choroba 7,666 0,000 0,001
* suma symptomw trwajcych co najmniej p miesica

Diagnoza spoeczna 2013 207


Wykres 5.6.11. Nasilenie gwatownych skokw cinienia krwi w zalenoci od BMI i pci przy kontroli wieku

Wykres 5.6.12. Oglny wskanik powanych symptomw somatycznych w zalenoci od BMI i pci przy kontroli
wieku

UWAGI: skala zadowolenia ze zdrowia odwrotnie skierowana (1- bardzo zadowolony, 6- bardzo niezadowolony)
Wykres 5.6.13. Zadowolenie ze zdrowia w zalenoci od BMI i pci przy kontroli wieku

Wykres 5.6.14.Powana choroba w zalenoci od BMI i pci przy kontroli wieku
1,15
1,25
1,35
1,45
1,55
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
G
w
a

t
o
w
n
e

s
k
o
k
i

c
i

n
i
e
n
i
a

BMI
Mczyni
Kobiety
0,3
0,5
0,7
0,9
1,1
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
O
g

l
n
y

w
s
k
a

n
i
k

s
o
m
a
t
y
k
i

BMI
Mczyni
Kobiety
2,7
2,8
2,9
3
3,1
3,2
3,3
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

z
d
r
o
w
i
a

BMI
Mczyni
Kobiety
10
12
14
16
18
20
22
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
P
o
w
a

n
a

c
h
o
r
o
b
a

(
p
r
o
c
.
)

BMI
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 208

BMI wie si z uywkami takimi jak alkohol, narkotyki (dopalacze) i papierosy. Nie w kadym jednak
przypadku zaleno ta ma taki sam ksztat. Naduywanie alkoholu wrd mczyzn jest najrzadsze przy niedowadze,
u kobiet odwrotnie, najrzadsze jest przy otyoci a najczstsze przy niedowadze (wykres 5.6.15). W przypadku
narkotykw jest przeciwna asymetria: najczciej sigaj po nie mczyni z niedowag, a wrd kobiet
narkotyzowanie si ronie wraz ze wzrostem BMI (wykres 5.6.16). Palenie papierosw spada ze wzrostem BMI, ale
w wrd mczyzn dopiero powyej wagi prawidowej, bowiem przy niedowadze nikotynizm jest rwnie rzadki jak
przy otyoci i niemal rwnie rzadki jak wrd kobiet z niedowag (wykres 5.6.17). Liczba wypalanych dziennie
papierosw jest najwiksza przy powanej niedowadze i przy otyoci II klasy (klinicznej) (wykres 5.6.18)

UWAGI: efekt gwny BMI F(3, 25357)=7,072, p<0,000,
2
= 0,001; efekt interakcji BMI i pci F(3,25357)=7,899, p<0,000,
2
= 0,001
Wykres 5.6.15. Procent osb naduywajcych alkoholu w zalenoci od BMI i pci przy kontroli wieku

UWAGI: efekt gwny BMI F(3, 25357)=5,584, p<0,005,
2
= 0,001; efekt interakcji BMI i pci F(3,25357)=14,551, p<0,000,
2
= 0,002
Wykres 5.6.16. Procent osb zaywajcych narkotyki/dopalacze w zalenoci od BMI i pci przy kontroli wieku

UWAGI: efekt gwny BMI F(3, 25374)=25,072, p<0,000,
2
= 0,003; efekt interakcji BMI i pci F(3,25374)=9,059, p<0,000,
2
= 0,001.
Wykres 5.6.17. Procent palaczy w zalenoci od BMI i pci przy kontroli wieku
0
2
4
6
8
10
12
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
N
a
d
u

y
w
a
n
i
e

a
l
k
o
h
o
l
u

BMI
Mczyni
Kobiety
0
1
2
3
4
5
6
7
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
Z
a

y
w
a
n
i
e

n
a
r
k
o
t
y
k

w

BMI
Mczyni
Kobiety
10
15
20
25
30
35
40
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
P
a
l
e
n
i
e

p
a
p
i
e
r
o
s

w

BMI
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 209


UWAGI: efekt gwny BMI F(6, 6449)=4,296, p<0,000,
2
= 0,004
Wykres 5.6.18. Liczba wypalanych dziennie przez palaczy papierosw w zalenoci od BMI przy kontroli wieku i
pci
Uywki mog wzmacnia negatywne efekty nieprawidowej wagi ciaa. Naduywanie alkoholu i zaywanie
narkotykw potguj np. negatywny efekt niedowagi w zakresie powanych symptomw chorobowych, cho nie
sprzyjaj zdrowiu take przy prawidowej masie ciaa (wykresy 5.6.19 i 5.6.20).

UWAGI: efekt gwny BMI F(3,25245)=6,171, p<0,000,
2
= 0,001; efekt interakcji BMI i naduywania alkoholu F(3,25245)=2,417, p<0,10,
2
=
0,000
Wykres 5.6.19. Liczba powanych symptomw somatycznych w zalenoci od BMI i naduywania alkoholu przy
kontroli wieku i pci

UWAGI: efekt gwny BMI F(3,25229)=4,336, p<0,000,
2
= 0,001; efekt interakcji BMI i zaywania narkotykw F(3, 25229)=3,344, p<0,05,
2
=
0,000
Wykres 5.6.20. Liczba powanych symptomw somatycznych w zalenoci od BMI i zaywania narkotykw przy
kontroli wieku i pci
Uywki mog niezalenie od otyoci czy wychudzenia zagraa zdrowiu. Palenie papierosw wie si -- cho
sabiej ni otyo -- z wieloma symptomami zaburze zdrowia (tabela 5.6.6, (df 1, 25584)). Palacze s mniej
zadowoleni ze stanu swojego zdrowia i cierpi na napady pocenia si (zwaszcza kobiety), sucho w ustach lub
gardle, amanie i ble w caym ciele, bl mini karku i ramion, uczucie zmczenia niezwizanego z prac oraz
dreszcze lub drgawki. Palacze s mniej zadowoleni ze stanu swojego zdrowia, ale w przeciwiestwie do efektu
otyoci palenie nie zwiksza ryzyka powanej choroby w okresie jednego roku i nie wpywa oglnie na liczb
powanych symptomw chorobowych, chocia wpywa znaczco u kobiet (wykres 5.6.21).
16,1
14,1 14,2 14,3
15,1
17
13,5
10
12
14
16
18
20
Powana
niedowaga
Niedowaga Waga
prawidowa
Nadwaga Otyo I
klasa
Otyo II
klasa
Otyo III
klasa
L
i
c
z
b
a

p
a
p
i
e
r
o
s

w

BMI
0
0,5
1
1,5
2
2,5
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
L
i
c
z
b
a

s
y
m
p
t
o
m

w

BMI
Naduywaj alkoholu
Nienaduywaj alkoholu
0
0,5
1
1,5
2
2,5
Niedowaga Waga prawidowa Nadwaga Otyo
L
i
c
z
b
a

s
y
m
p
t
o
m

w

BMI
Zaywaj narkotyki
Niezaywaj narkotykw
Diagnoza spoeczna 2013 210

Tabela 5.6.6. Wyniki wieloczynnikowej analizy wariancji dla 18 wskanikw stanu zdrowia z kontrol wieku i pci
Zmienna
niezalena
Zmienna zalena F p
Czstkowe
Eta kwadrat
Palenie
papierosw
Silne ble gowy 4,081 0,043 0,000
Ble brzucha lub wzdcia 1,224 0,269 0,000
Bl albo napicie mini karku i ramion 22,401 0,000 0,001
Ble w klatce piersiowej lub sercu 0,580 0,446 0,000
Sucho w ustach lub gardle 30,240 0,000 0,001
Napady pocenia si 55,359 0,000 0,002
Uczucie dusznoci 7,424 0,006 0,000
amanie i ble w caym ciele 23,184 0,000 0,001
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 0,319 0,572 0,000
Dreszcze lub drgawki 10,536 0,001 0,000
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 1,571 0,210 0,000
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 12,206 0,000 0,000
Zaparcia 0,324 0,569 0,000
Krwawienie z nosa 1,282 0,258 0,000
Gwatowne skoki cinienia krwi 0,013 0,910 0,000
Oglny wskanik zaburze somatycznych 1,697 0,193 0,000
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 25,320 0,000 0,001
Powana choroba 0,363 0,547 0,000
Interakcja
palenia
papierosw
i pci
Silne ble gowy 1,392 0,238 0,000
Ble brzucha lub wzdcia 4,860 0,027 0,000
Bl albo napicie mini karku i ramion 1,016 0,313 0,000
Ble w klatce piersiowej lub sercu 0,373 0,541 0,000
Sucho w ustach lub gardle 5,529 0,019 0,000
Napady pocenia si 46,025 0,000 0,002
Uczucie dusznoci 2,834 0,092 0,000
amanie i ble w caym ciele 3,308 0,069 0,000
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 9,860 0,002 0,000
Dreszcze lub drgawki 0,029 0,866 0,000
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 5,514 0,019 0,000
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 8,123 0,004 0,000
Zaparcia 5,275 0,022 0,000
Krwawienie z nosa 2,542 0,111 0,000
Gwatowne skoki cinienia krwi 2,206 0,137 0,000
Oglny wskanik zaburze somatycznych 7,424 0,006 0,000
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 0,019 0,891 0,000
Powana choroba 3,062 0,080 0,000


UWAGI: efekt gwny palenia (1,25188)=18,336, p<0,000,
2
= 0,001; efekt interakcji pci i palenia F(1,25188)=14,544, p<0,000,
2
= 0,001
Wykres 5.6.21. Natenie objaww somatycznych w zalenoci od palenia papierosw i pci przy kontroli wieku
Naduywanie alkoholu jest czynnikiem ryzyka w zakresie wszystkich 18 miar stanu zdrowia (tabela 5.6.7, df 1,
25074). Najsilniej odbija si na dowiadczaniu suchoci w ustach lub gardle, gwatownego bicia serca, napadw
pocenia si, uczucia parcia na pcherz, uczucia zmczenia niezwizanego z prac, krwawienia z nosa, obnia take
samoocen stanu zdrowia i zwiksza liczb powanych symptomw somatycznych i prawdopodobiestwo powanej
choroby. Niektre z tych efektw zale od pci. Oglna liczba powanych symptomw somatycznych zaley od
naduywania alkoholu znacznie silniej u kobiet ni u mczyzn (wykres 5.6.22)
Trzy powysze czynniki ryzyka s raczej rozczne. Otyo nie koreluje z naduywaniem alkoholu i koreluje, co
prawda, ale bardzo nisko i w dodatku ujemnie z paleniem papierosw (r=-0,039, p<0,000) i narkotyzowaniem si (r=-
0,030, p<000). Dodatnia jest tylko korelacja z liczb wypalanych papierosw (r=),099, p<0,000).
1,25 1,25
1,32
1,36
1,2
1,25
1,3
1,35
1,4
Nie pal papierosw Pal papierosy
L
i
c
z
b
a

s
y
m
p
t
o
m

w

Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 211

Tabela 5.6.7. Wyniki wieloczynnikowej analizy wariancji dla 18 wskanikw stanu zdrowia z kontrol wieku i pci
Zmienna
niezalena
Zmienna zalena F p
Czstkowe
Eta kwadrat
Naduywanie
alkoholu
Silne ble gowy 36,896 0,000 0,001
Ble brzucha lub wzdcia 103,070 0,000 0,004
Bl albo napicie mini karku i ramion 79,357 0,000 0,003
Ble w klatce piersiowej lub sercu 75,151 0,000 0,003
Sucho w ustach lub gardle 172,696 0,000 0,007
Napady pocenia si 114,335 0,000 0,005
Uczucie dusznoci 67,017 0,000 0,003
amanie i ble w caym ciele 42,111 0,000 0,002
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 129,951 0,000 0,005
Dreszcze lub drgawki 82,447 0,000 0,003
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 101,682 0,000 0,004
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 115,193 0,000 0,005
Zaparcia 38,745 0,000 0,002
Krwawienie z nosa 73,128 0,000 0,003
Gwatowne skoki cinienia krwi 29,139 0,000 0,001
Oglny wskanik zaburze somatycznych 73,237 0,000 0,003
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 89,996 0,000 0,004
Powana choroba 18,546 0,000 0,001
Interakcja
naduywania
alkoholu i
pci
Silne ble gowy 5,301 0,021 0,000
Ble brzucha lub wzdcia 3,892 0,049 0,000
Bl albo napicie mini karku i ramion 6,291 0,012 0,000
Ble w klatce piersiowej lub sercu 8,894 0,003 0,000
Sucho w ustach lub gardle 1,486 0,223 0,000
Napady pocenia si 0,220 0,639 0,000
Uczucie dusznoci 0,060 0,807 0,000
amanie i ble w caym ciele 3,499 0,061 0,000
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 12,718 0,000 0,001
Dreszcze lub drgawki 0,002 0,968 0,000
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 20,152 0,000 0,001
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 7,124 0,008 0,000
Zaparcia 3,653 0,056 0,000
Krwawienie z nosa 0,124 0,724 0,000
Gwatowne skoki cinienia krwi 0,324 0,569 0,000
Oglny wskanik zaburze somatycznych 8,883 0,003 0,000
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 0,626 0,429 0,000
Powana choroba 0,031 0,861 0,000


UWAGI: efekt gwny alkoholu (1,25197)=254,336, p<0,000,
2
= 0,010; efekt interakcji pci i alkoholu F(1,25197)=6,044, p<0,05,
2
= 0,001
Wykres 5.6.22. Liczba powanych symptomw chorobowych w zalenoci od naduywania alkoholu i pci
O ile czynniki ryzyka pogarszaj stan zdrowia, to odpowiedni styl ycia powinien suy zdrowiu. Za zdrowy
uwaany jest styl sportowy. Ogromna liczba bada dowodzi korzyci zdrowotnych wynikajcych z uprawiania
wicze fizycznych (Penedo, Dahn, 2005; Ross, Hayes, 1988). Wpyw sportowego stylu ycia na zdrowie moe by
wielokanaowy. Jedn z drg jest zapewne poprawa kondycji fizycznej i zapobieganie otyoci. Istotnie wskanik
BMI koreluje ujemnie ze sportowym stylem ycia (r=-0,143, p<0,000).
Sprawdmy, czy rzeczywicie osoby uprawiajce jak form sportu lub oglnie aktywnoci fizycznej s
zdrowsze. Szeciu na 10 Polakw nie uprawia adnej aktywnoci fizycznej (tabela 5.6.8). Najwicej osb jedzi na
rowerze (20,9), a na drugim miejscu w grupie mczyzn jest gra w pik nona lub w inne gry zespoowe (12,2 proc.);
kobiety wol aerobik (8 proc.). Zmiany form aktywnoci fizycznej midzy 2011 i 2013 rokiem s nieznaczne.
Najwiksz jest wzrost odsetka osb uprawiajcych bieganie (z 6,5 do 7,4 proc.) i spadek odsetka osb, zwaszcza
mczyzn grajcych w pik non lub inne sporty zespoowe (ach, ten brak ducha wsppracy patrz rozdz.6.3).
1,24
1,36
1,33
1,49
1
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
Nie naduywaj alkoholu Naduywaj alkoholu
L
i
c
z
b
a

s
y
m
p
t
o
m

w

Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 212

Aktywno fizyczna suy zdrowiu (tabela 5.6.9). Najsilniej wie si ze wskanikiem subiektywnym
(zadowoleniem ze zdrowia). Zarwno mczyni jak i kobiety, jeli uprawiaj aktywnie jaki sport, oceniaj lepiej
swoje zdrowie.
Nie bez znaczenia dla zdrowia jest te liczba aktywnoci fizycznych. Jeli jest ich zbyt wiele, przestaj dobrze
suy. Osoby, ktre uprawiaj 3 lub wicej rnych dyscyplin cierpi na wiksz liczb powanych dolegliwoci w
porwnaniu z tymi, ktre poprzestaj na optymalnej liczbie dwch dyscyplin.
Tabela 5.6.8. Procentowy rozkad mczyzn, kobiet i ogem ze wzgldu na rodzaj aktywnoci fizycznej
Rodzaj aktywnoci fizycznej
2011 2013
Pe
Ogem
Pe
Ogem
Mczyni Kobiety Mczyni Kobiety
Nie uprawiaj adnej aktywnoci 57,6 64,6 61,3 57,2 64,0 60,8
Aerobik 0,5 7,1 4,0 0,6 8,0 4,5
Bieganie/jogging/nordic walking 6,2 6,8 6,5 6,9 7,9 7,4
Siownia 9,9 2,5 6,1 10,4 3,1 6,6
Jazda na rowerze 22,8 20,1 21,4 22,8 19,1 20,9
Jazda na nartach/inne sporty zimowe 5,4 3,4 4,3 5,1 3,6 4,3
Pywanie 8,8 6,7 7,7 8,9 6,9 7,9
Gra w pik nona/inne sporty zespoowe 13,6 2,3 7,7 12,2 2,1 7,0
Joga 0,3 1,2 0,8 0,4 1,1 0,8
Sztuki walki 1,9 0,4 1,2 1,8 0,4 1,0
Inne formy 8,7 7,8 8,2 8,7 8,0 8,3
Tabela 5.6.9. Wyniki wieloczynnikowej analizy wariancji dla 17 wskanikw stanu zdrowia z kontrol wieku i pci
Zmienna
niezalena
Zmienna zalena F p
Czstkowe
Eta kwadrat
Aktywno
fizyczna
Silne ble gowy 61,386 0,000 0,002
Ble brzucha lub wzdcia 0,001 0,975 0,000
Bl albo napicie mini karku i ramion 3,047 0,081 0,000
Ble w klatce piersiowej lub sercu 23,820 0,000 0,001
Sucho w ustach lub gardle 14,496 0,000 0,001
Napady pocenia si 0,063 0,802 0,000
Uczucie dusznoci 43,941 0,000 0,002
amanie i ble w caym ciele 72,496 0,000 0,003
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 13,197 0,000 0,001
Dreszcze lub drgawki 12,104 0,001 0,000
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 4,273 0,039 0,000
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 26,384 0,000 0,001
Zaparcia 0,017 0,897 0,000
Krwawienie z nosa 3,570 0,059 0,000
Gwatowne skoki cinienia krwi 22,201 0,000 0,001
Oglny wskanik zaburze somatycznych 5,470 0,019 0,000
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 207,453 0,000 0,008
Powana choroba 1,612 0,204 0,000
Interakcja
aktywnoci
fizycznej i
pci
Silne ble gowy 5,635 0,018 0,000
Ble brzucha lub wzdcia 3,438 0,064 0,000
Bl albo napicie mini karku i ramion 10,640 0,001 0,000
Ble w klatce piersiowej lub sercu 0,069 0,792 0,000
Sucho w ustach lub gardle 0,962 0,327 0,000
Napady pocenia si 1,187 0,276 0,000
Uczucie dusznoci 4,012 0,045 0,000
amanie i ble w caym ciele 0,189 0,664 0,000
Gwatowne bicie serca (palpitacje) 1,700 0,192 0,000
Dreszcze lub drgawki 0,997 0,318 0,000
Uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 0,299 0,584 0,000
Uczucie zmczenia niezwizanego z prac 2,055 0,152 0,000
Zaparcia 2,296 0,130 0,000
Krwawienie z nosa 1,090 0,296 0,000
Gwatowne skoki cinienia krwi 4,931 0,026 0,000
Oglny wskanik zaburze somatycznych 0,113 0,737 0,000
Zadowolenie ze stanu swojego zdrowia 0,934 0,334 0,000
Powana choroba 1,250 0,263 0,000

Diagnoza spoeczna 2013 213

5.7. Stres yciowy
Wyodrbniono 8 kategorii stresu yciowego: maeski (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 4-6),
rodzicielski, wynikajcy z problemw z dziemi (pyt. 7-10), opiekuczy (pyt. 11-12), finansowy (pyt. 13-14), stres
zwizany z prac (pyt. 15-17), stres ekologiczny zwizany z warunkami mieszkaniowymi, ssiadami i
bezpieczestwem w okolicy miejsca zamieszkania (pyt. 18-21), stres zdrowotny (pyt. 22-23) i stres urzdniczy
(kafkowski, pyt. 24-27).
Natenie stresu yciowego traktowane jest w literaturze na temat jakoci ycia jako gwny, a przynajmniej
najbardziej bezporedni czynnik rnicujcy dobrostan psychiczny. W naszym badaniu kada z 8 specyficznych
przedmiotowo kategorii stresu yciowego obejmowaa kilka rnych rodzajw wydarze czy dowiadcze
yciowych, a kategoria stresu oglnego stanowia czne natenie wszystkich 8 kategorii. Oczywicie nie kady stres
specyficzny jest powszechny, tzn. dotyczy caej populacji. Cz kategorii (np. stres maeski, rodzicielski czy pracy)
jest waciwa dla wybranych grup ludnoci (osb yjcych w zwizku maeskim, posiadajcych dzieci,
pracujcych).
Oglny poziom stresu yciowego by w roku 2013
67
wyszy ni dwa lata wczeniej, chocia cigle niszy ni w
latach 2000-2009 (wykres 5.7.1). Jak pokazuj dane w tabeli 5.7.1 wzrost od 2011 r. i niszy poziom ni w 2009 r.
byy istotne statystycznie, take w prbie panelowej.


Wykres 5.7.1. Przecitne natenie stresu yciowego w caych prbach w latach 2000-2013
Tabela 5.7.1. Porwnanie natenia oglnego stresu yciowego z dwch pomiarw w 2009 i 2011 r. -- z
wynikiem ostatniego pomiaru w 2013 r. w prbach panelowych (tych samych respondentw w porwnywanych
latach)
Zmienna
Rok
pomiaru
rednia
Odch.
stand.
rednia
rnica
Test t
Stopnie
swobody
Poziom
istotnoci
Korelacja
Natenie stresu
yciowego
2009 7,11 4,74
0,104 2,380 11179 0,000 0,520*

2013 7,00 4,71
2011 6,62 4,73
-0,154 -4,896 16913 0,000 0,625
*
2013 6,77 4,71
* p < 0,000

Piciokrotnie, w latach 2000-2007 i w roku 2013 mierzylimy stres opiekuczy (Aneks 1, kwestionariusz
indywidualny, pyt. 11-12), zwizany z opiek nad rodzicami lub starszymi krewnymi. Najwysze natenie tego
stresu odnotowalimy w 2000 r. W kolejnych trzech pomiarach utrzymywa si on na tym samym poziomie, a w 2013
r. znaczco spad. Zmiany te wynikay ze zmian w strukturze gospodarstw domowych: ubywao osb w podeszym
wieku (rodzicw, teciw, krewnych), wymagajcych opieki; w 2000 r. gospodarstw bez takich osb byo 19 proc., a
w 2013 r. ju 32 proc. (wykres 5.7.2)


67
Dla porwnania z poprzednimi edycjami pominito stres opiekuczy
8,41
8
7,71
7,59
6,97
6,58
6,68
6
6,5
7
7,5
8
8,5
9
2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
N
a
t

e
n
i
e

s
t
r
e
s
u

y
c
i
o
w
e
g
o
Rok badania
Diagnoza spoeczna 2013 214


Wykres 5.7.2. Przecitne natenie stresu opiekuczego i odsetek gospodarstw domowych bez osb starszych
wymagajcych opieki w kolejnych latach badania
Wczeniej stwierdzilimy, e aktywno fizyczna ma korzystny wpyw na dobrostan psychiczny i fizyczny.
Poniewa stres wie si z obydwoma rodzajami dobrostanu, moemy oczekiwa take zwizku midzy aktywnoci
fizyczn i stresem. Istotnie osoby, ktre uprawiaj jakie sporty czy wiczenia fizyczne wykazuj niszy poziom
stresu yciowego (wykres 5.7.3). Nie przesdza to oczywicie o kierunku zalenoci.


UWAGI: efekt gwny aktywnoci fizycznej F(3, 25050) )=40,368, p<0,000,
2,
=0,005; efekt pci F<, ni; efekt interakcji aktywnoci fizycznych i
pci F(3, 25050) )=4,611, p<0,005,
2,
=0,001
Wykres 5.7.3. Przecitne natenie stresu yciowego ze wzgldu na liczb aktywnoci fizycznych przy kontroli wieku
Wykonano analizy regresji wielokrotnej w celu okrelenia znaczenia rnych rodzajw stresu dla dobrostanu
psychicznego i aby sprawdzi, jakie czynniki mog by odpowiedzialne za natenie stresu. Wyniki tych analiz
pokazuj tabela 5.7.2 i 5.7.3.
Stres najsilniej wie si (wpywa, albo jest efektem sprawa dyskusyjna) z depresj psychiczn, zadowoleniem
ze zdrowia i nieco sabiej z zadowoleniem z sytuacji finansowej rodziny, poczuciem szczcia, zadowoleniem
z pracy, zadowoleniem z osigni yciowych i ocen caego dotychczasowego ycia. W niewielkim natomiast
stopniu stres wie si ze skonnociami samobjczymi, zadowoleniem z dzieci, zadowoleniem z sytuacji w kraju i
zadowoleniem z ycia seksualnego. Bezwzgldnie najwikszy wpyw na dobrostan psychiczny ma stres finansowy i
zdrowotny, najmniejszy za stres rodzicielski i kafkowski (tabela 5.7.2). Ranking znaczenia 7 kategorii stresu (bez
stresu opiekuczego) jest w tym roku dokadnie taki sam jak dwa lata wczeniej.
Niektre kategorie stresu maj korzystny wpyw na wskaniki dobrostanu; przede wszystkim stres opiekuczy i
pracy. Stresu pracy dowiadczaj osoby pracujce, a tym samym modsze, ktre uzyskuj lepsze wskaniki
dobrostanu. Stresu opiekuczego te zazwyczaj dowiadczaj osoby modsze.
Duemu nateniu stresu yciowego sprzyjaj w pierwszym rzdzie dzieci na utrzymaniu, praca najemna, wiek
ycia, bycie przedsibiorc i rolnikiem. Czynnikami osabiajcymi stres yciowy s: wyszy dochd i lepsze warunki
mieszkaniowe, mieszkanie na wsi i bycie emerytem (tabela 5.7.3).
Wszystkie uwzgldnione w rwnaniu regresji czynniki cznie wyjaniaj due porcje wariancji. (od 5 proc. w
przypadku stresu kafkowskiego do 36,4 proc. w przypadku stresu pracy).

19
26
25
26
32
15
20
25
30
35
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
2000 2003 2005 2007 2013
P
r
o
c
.

b
e
z

o
s

b

s
t
a
r
s
z
y
c
h
N
a
t

e
n
i
e

s
t
r
e
s
u

o
p
i
e
k
u

c
z
e
g
o

Rok badania
Natenie stresu opiekuczego
Proc. bez osb starszych
6
6,5
7
7,5
8
0 aktywnoci 1 aktywno 2 aktywnoci 3+ aktywnoci
N
a
t

e
n
i
e

s
t
r
e
s
u

y
c
i
o
w
e
g
o
Meczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 215


Tabela 5.7.2. Ranga poszczeglnych kategorii stresu yciowego w wyjanianiu rnych aspektw dobrostanu i wielko wariancji wskanikw dobrostanu wyjanionej przez 7
kategorii stresu (brak wartoci rangowej oznacza, e dana kategoria stresu nie wyjania samodzielnie, po wyczeniu pozostaych kategorii stresu, istotnej statystycznie porcji
zrnicowania danego wskanika dobrostanu)
*
Rodzaj stresu
O
c
e
n
a

z

c
a

e
g
o

d
o
t
y
c
h
c
z
a
s
o
w
e
g
o

y
c
i
a

P
o
c
z
u
c
i
e

s
z
c
z

c
i
a

B
r
a
k

s
k

o
n
n
o

c
i

s
a
m
o
b

j
c
z
y
c
h

P
r
a
g
n
i
e
n
i
e

y
c
i
a

B
r
a
k

s
y
m
p
t
o
m

w

d
e
p
r
e
s
j
i

O
c
e
n
a

m
i
n
i
o
n
e
g
o

r
o
k
u

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

s
t
o
s
u
n
k

w

z

n
a
j
b
l
i

s
z
y
m
i

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

s
y
t
u
a
c
j
i

f
i
n
a
n
s
o
w
e
j

r
o
d
z
i
n
y

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

w
y
p
o
c
z
y
n
k
u

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

s
t
a
n
u

s
w
o
j
e
g
o

z
d
r
o
w
i
a

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

s
w
o
i
c
h

o
s
i

g
n
i

y
c
i
o
w
y
c
h

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

s
y
t
u
a
c
j
i

w

k
r
a
j
u

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

m
i
e
j
s
c
o
w
o

c
i

z
a
m
i
e
s
z
k
a
n
i
a

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

p
e
r
s
p
e
k
t
y
w

n
a

p
r
z
y
s
z


Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

y
c
i
a

s
e
k
s
u
a
l
n
e
g
o

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

s
w
e
g
o

w
y
k
s
z
t
a

c
e
n
i
a

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

p
r
a
c
y

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

d
z
i
e
c
i

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

m
a

s
t
w
a

Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

s
t
a
n
u

b
e
z
p
i
e
c
z
e

s
t
w
a

O
g

l
n
a

r
a
n
g
a

p
r
e
d
y
k
a
t
o
r
a

w

2
0
1
3

r
.

O
g

l
n
a

r
a
n
g
a

p
r
e
d
y
k
a
t
o
r
a

w

2
0
1
3

r
.

O
g

l
n
a

r
a
n
g
a

p
r
e
d
y
k
a
t
o
r
a

w

2
0
1
1

r
.

Finansowy -1 -1 -1 -2 -4 -1 -1 -1 -1 -2 -1 -1 -2 -1 -2 -1 -1 -4 -2 -3 1 1 1
Zdrowotny -2 -2 -2 -1 -1 -2 -5 -3 -2 -1 -2 -3 3 -2 -1 -2 -2 -4 -2 2 2 2
Pracy 4 3 5 6 3 3 2 3 5 -5 5 5 4 -2 5 6 4 3 3
Ekologiczny -5 -4 -4 -4 -4 -2 -5 -3 -6 -3 -2 -1 -3 -6 -6 -5 -1 5 4 4
Maeski -6 -5 -4 -4 -5 -6 -3 -7 -6 -1 5 6 5 5
Kafkowski -3 6 -5 6 6 6 -7 7 -5 -4 5 5 4 7 7 6 6
Rodzicielski -5 -3 -5 -8 4 -6 -8 -1 -5 8 7 7
Opiekuczy 3 5 3 2 4 6 4 7 4 4 6 7 4 4 3 3 3 3 4 3
Procent
zmiennoci
wyjanionej przez
8 kategorii stresu
(skorygowane R
2
x 100)
13,1 17,0 5,5 8,2 39,9 9,5 6,7 24,8 10,7 37,1 13,5 8,3 7,7 14,8 7,4 8,8 16,4 5,1 11,2 14,7
* Ranga predyktora wynika z wielkoci korelacji semiczstkowej w rwnaniach regresji; ranga pozytywna oznacza, e wzrost stresu idzie w parze ze wzrostem dobrostanu, ranga negatywna e wzrost stresu idzie w parze ze
spadkiem dobrostanu.
Diagnoza spoeczna 2013 216

Tabela 5.7.3. Znaczenie wybranych czynnikw spoeczno-demograficznych jako predykatorw rnych kategorii stresu yciowego mierzone wielkoci standaryzowanego
wspczynnika beta w analizie regresji liniowej

Predyktor
S
t
r
e
s

m
a

s
k
i

S
t
r
e
s

r
o
d
z
i
c
i
e
l
s
k
i

S
t
r
e
s

f
i
n
a
n
s
o
w
y

S
t
r
e
s

p
r
a
c
y

S
t
r
e
s

e
k
o
l
o
g
i
c
z
n
y

S
t
r
e
s

z
d
r
o
w
o
t
n
y

S
t
r
e
s

k
a
f
k
o
w
s
k
i

S
t
r
e
s

o
p
i
e
k
u

c
z
y

S
t
r
e
s

o
g

l
n
y

Pe (1 mczyzna, 2 kobieta) 0,004 0,068** 0,012 -0,042** 0,027** 0,073** -0,011 0,050** 0,041**
Wiek 0,230** 0,108** 0,116** 0,004 0,021 0,412** -0,027* -0,061** 0,150**
Wyksztacenie 0,052** 0,037** -0,025** -0,007 0,034** -0,080** 0,090** 0,127** 0,032**
Klasa miejscowoci (1-due miasto, 6-wie) 0,024** -0,015* -0,041** -0,009 -0,168** -0,010 -0,007 -0,037** -0,074**
Maestwo 0,214** -0,024** 0,015* 0,034** 0,027** 0,018* 0,082** 0,126**
Dzieci na utrzymaniu 0,269** 0,088** 0,054** 0,057** 0,022** 0,094** 0,058** 0,209**
Niepenosprawno 0,016* 0,007 0,052** -0,010 0,021** 0,169** 0,028** 0,009 0,069**
Alkohol 0,070** 0,076** 0,104** 0,060** 0,075** 0,072** 0,050** 0,035** 0,126**
Pracownik najemny 0,043** 0,102** 0,148** 0,569** 0,025* -0,007 0,068** 0,067** 0,226**
Rolnik 0,031** 0,041** 0,111** 0,232** -0,021** 0,004 0,048** 0,046** 0,103**
Przedsibiorca 0,025** 0,054** 0,118** 0,195** 0,006 -0,007 0,097** 0,022** 0,104**
Emeryt -0,043** -0,158** -0,154** -0,023 0,008 0,019 -0,149** -0,097**
Bezrobotny 0,016* 0,038** 0,174** 0,022** -0,008 0,087** 0,037** 0,081**
Rencista -0,040** -0,024** -0,002 -0,014 0,032** 0,010 -0,023** -0,007
Dochd na osob 0,030** -0,053** -0,203** -0,027** -0,043** -0,053** -0,032** 0,019** -0,085**
Warunki mieszkaniowe -0,093** -0,091** -0,027** -0,008 -0,098** -0,010 -0,005 -0,012 -0,057**
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
(skorygowane R
2
x 100)
12,9 12,6 15,3 36,4 6,6 30,1 5,0 13,5 24,4
** p < 0,01
* p < 0,05
UWAGI: brak wartoci beta oznacza, e dany predykator nie wchodzi do rwnania regresji.

Diagnoza spoeczna 2013 217
5.8. Strategie radzenia sobie z problemami i trudnociami
aden czowiek nie jest cakowicie biern ofiar stresu yciowego. Jest nie tylko autorem sporej dozy kopotw, ale take
potrafi si broni przed ich emocjonalnymi, spoecznymi i materialnymi konsekwencjami. Sposoby obrony przed stresem i
jego konsekwencjami s wielorakie. Klasyfikacja sposobw take jest rnorodna. Zaley ona nie tylko od teorii radzenia
sobie, ale take w duej mierze od rodzaju stresu.
Najpopularniejsza w literaturze psychologicznej koncepcja indywidualnych strategii radzenia sobie ze stresem,
zaproponowana przez Lazarusa i Folkman (1984), wyrnia strategi zadaniow i emocjonaln. Pierwsza ukierunkowana
jest na realne rozwizanie problemu, zmian sytuacji na lepsze. Druga ma na celu zmian sposobu emocjonalnego
przeywania sytuacji stresowej. Oczywicie w ramach kadej z tych oglnych strategii moliwe s bardziej specyficzne
sposoby reagowania.
W zastosowanej przez nas skali wyrniono dwa sposoby zadaniowego reagowania na trudne sytuacje yciowe: zwracam
si o rad i pomoc do innych ludzi oraz mobilizuj si i przystpuj do dziaania. Strategia emocjonalna bya bardziej
zrnicowana, na 5 szczegowych sposobw: sigam po alkohol; pocieszam si myl, e mogo by jeszcze gorzej, lub e
innym jest jeszcze gorzej; zaywam rodki uspokajajce; modl si o pomoc do Boga; zajmuj si innymi rzeczami, ktre
odwracaj moj uwag i poprawiaj nastrj. Respondent mia take moliwo odpowiedzi, e w obliczu problemw nic
nie robi, poddaje si, co traktowa mona jako szczeglny rodzaj strategii radzenia sobie; bezradno bywa bowiem
ratunkiem przed odpowiedzialnoci i wysikiem, jakiego wymaga rozwizywanie problemw, cho moe oczywicie
oznacza take jedynie klsk wszelkich dostpnych jednostce sposobw agodzenia stresu.
W przeciwiestwie do dominujcej biernej strategii radzenia sobie przez gospodarstwa domowe z trudn sytuacj
finansow (ograniczanie potrzeb, por. tabela 4.1.9), zdecydowan niezmiennie od lat przewag w deklaracjach respondentw
maj aktywne, zorientowanie na rzeczywiste rozwizanie problemu indywidualne strategie radzenia sobie ze stresem
yciowym. Mobilizacja i przystpowanie do dziaania wraz ze wspierajcym j zwracaniem si o informacje i pomoc do
innych ludzi wybierane s przez ponad poow Polakw. Czste jednak rwnie jak pokazuje tabela 5.8.1 s prby
psychicznego dostosowywanie si do zaistniaych trudnoci, a wic pocieszanie si myl, e mogo by jeszcze gorzej, lub
e innym jest jeszcze gorzej, prba wywoania korzystnej zmiany za porednictwem si nadprzyrodzonych (modlenie si do
Boga) i zajmowanie si czym, co odwraca uwag od problemu. Rzadko jak na szacowan ilo spoywanego w Polsce
alkoholu i szacowan liczb osb uzalenionych od alkoholu pojawia si ucieczka w alkohol jako sposb na kopoty.
Ucieczk w alkohol w obliczu kopotw podaje o niemal 3 p.p. mniej respondentw ni przyznaje si do naduywania
alkoholu (por. rozdz.5.10.4.2). Rwnie siganie po rodki uspokajajce nie jest czstym sposobem reagowania na trudne
sytuacje.
Porwnujc wyniki dla caych prb, widzimy, e od 2005 r. ronie czsto stosowania strategii zadaniowej, a w ostatnim
pomiarze w porwnaniu z poprzednimi latami spada powszechno stosowania strategii emocjonalnej, zwaszcza
pocieszania si myl, e mogo by jeszcze gorzej i modlitwy do Boga (tabela 5.8.1).
Tabela 5.8.1. Odsetki respondentw wskazujcych poszczeglne sposoby reagowania na kopoty czy trudne sytuacje
yciowe w latach 1995-1997 i 2000-2013
Strategie radzenia sobie
1995 r.
N=3020
1996 r.
N=2333
1997 r.
N=2094
2000 r.
N=6403
2003 r.
N=9188
2005 r.
N=8593
2007 r.
N=12672
2009 r.
N=24171
2011
N=26106
2013
N=25990
Zwracam si o rad i pomoc do
innych ludzi
35,6 36,2 36,7 38,2 37,6 39,8 41,3 43,7 41,5 43,8
Mobilizuj si i przystpuj do
dziaania
48,4 49,1 55,1 49,4 47,2 50,6 52,0 54,6 54,9 56,0
Pij wicej alkoholu 4,3 3,9 3,9 4,0 3,5 4,0 3,4 4,4 3,4 3,8
Pocieszam si myl, e mogo
by jeszcze gorzej
39,9 40,8 39,1 39,3 41,9 40,4 38,2 35,1 33,2 31,5
Poddaj si, nie wiem, co robi 3,1 3,0 2,6 2,9 3,4 3,4 2,9 3,5 2,8 3,1
Zaywam rodki uspokajajce 5,5 5,5 4,8 4,1 4,4 4,8 4,2 4,4 3,7 3,6
Modl si o pomoc do Boga 27,4 30,9 30,4 31,8 32,5 33,7 30,1 28,1 25,3 25,0
Zajmuj si innymi rzeczami,
ktre odwracaj moj uwag
20.6 24,1 19,9 17,9 21,8 24,8 24,0 24,2 24,2 22,6
rdo danych: lata 1995-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.

Porwnania w prbach panelowych take dowodz wzrostu czstoci korzystania ze strategii zadaniowej i spadku
czstoci stosowania strategii emocjonalnej (tabela 5.8.2). Oznacza to, e Polacy coraz lepiej radz sobie w trudnych
sytuacjach yciowych
Pojawia si pytanie, ktre z tych strategii radzenia sobie s psychologicznie skuteczne w obliczu stresu yciowego, tzn.
pozwalaj zachowa dobry stan ducha lub hamuj jego pogarszanie si, gdy nastpuje kumulacja kopotw. Aby
odpowiedzie na to pytanie sprawdzilimy, czy poszczeglne strategie zaradcze osabiaj (i w jakim stopniu) wpyw stresu
na dobrostan psychiczny. Okazao si, e strategie radzenia sobie rnicuj poziom dobrostanu psychicznego niezalenie od
natenia stresu yciowego: osoby stosujce strategi zadaniow uzyskuj lepsze wskaniki dobrostanu od osb stosujcych
strategie emocjonalne lub poddajce si w obliczu kopotw take niezalenie od natenia stresu yciowego. Przewaga
Diagnoza spoeczna 2013 218

strategii zadaniowej ronie jednak wraz z nateniem stresu yciowego w przypadku skonnoci samobjczych (wykres
5.8.1).
Tabela 5.8.2. Porwnanie czstoci deklarowanego stosowania strategii zadaniowej i emocjonalnej w radzeniu sobie z
kopotami w prbie panelowej w latach 2003-2013
Zmienna
Rok
pomiaru
rednia
Odch.
stand.
rednia
rnica
Test t
Stopnie
swobody
Poziom
istotnoci
Korelacja
Strategia
zadaniowa
2003 0,807 0,669
-0,152 -7,743 1756 0,000 0,245**
2013 0,959 0,670
2005 0,877 0,679
-0,086 -4,733 2004 0,000 0,268*
2013 0,963 0,662
2007 0,902 0,674
-0,050 -3,896 3953 0,000 0,273*
2013 0,952 0,666
2009 0,920 0,673
-0,032 -4,363 11609 0,000 0,290*
2013 0,952 0,670
2011 0,919 0,669
-0,038 -6,616 17781 0,000 0,329*
2013 0,957 0,669
Strategia
emocjonalna
2003 1,042 0,798
0,098 4,125 1756 0,000 0,196*
2013 0,944 0,780
2005 1,128 0,830
0,190 8,222 2004 0,000 0,180*
2013 0,939 0,779
2007 1,052 0,790
0,120 7,903 3953 0,000 0,256*
2013 0,932 0,777
2009 0,954 0,792
0,044 4,983 11609 0,000 0,264*
2013 0,910 0,780
2011 0,930 0,800
0,030 4,325 17781 0,000 0,308*
2013 0,899 0,780


UWAGI: skala skonnoci samobjczych jest odwrotnie skierowana: im nisza warto tym wiksza czstotliwo myli samobjczych; efekt gwny
natenia stresu F(2, 24665)=251,080, p<0,000,
2
=0,021, efekt gwny strategii zaradczej F(1, 24665)=280,275, p<0.000,
2
=0,011, efekt interakcji stresu
i strategii zaradczej F(2, 24665)=34,296, p < 0,000,
2
=0,003.
Wykres 5.8.1. Skonnoci samobjcze w warunkach rnego natenia stresu yciowego u osb z przewag zadaniowej i
emocjonalnej strategii radzenia sobie przy kontroli pci i wieku
Przewaga strategii zadaniowej nad emocjonaln koreluje z wysokoci dochodu osobistego (r=0,13). Aby sprawdzi, czy
strategia zadaniowa sprzyja wyszym dochodom, wykonalimy analiz regresji, w ktrej zmienn wyjanian bya zmiana
dochodu osobistego w trzech okresach 2007-2013, 2009-2013 i 2011-2013 a predyktorami byy strategia zadaniowa i
wysoko dochodu osobistego w roku wyjciowym. Jak pokazuj wyniki zamieszczone w tabeli 5.8.3 istotnie zadaniow
strategi radzenia sobie mona uzna za czynnik sprzyjajcy bogaceniu si.
Tabela 5.8.3. Wyniki regresji liniowej zmiany dochodu osobistego midzy rokiem pomiaru predyktorw i 2013 r.
Predyktory Rok pomiaru predyktorw
2007 2009 2011
Beta t p Beta t p Beta t p
Dochd osobisty -0,236 -13,334 0,000
Strategia zadaniowa 0,082 4,615 0,000
Dochd osobisty -0,205 -18,842 0,000
Strategia zadaniowa 0,056 5,144 0,000
Dochd osobisty -0,333 -28,198 0,000
Strategia zadaniowa 0,055 6,262 0,000
N 3071 8237 12059
Skorygowany R
2
0,057 0,042 0,108

3,65
3,72
3,79
3,86
3,93
4
May redni Duy
S
k

o
n
n
o

c
i

s
a
m
o
b

j
c
z
e

Stres yciowy
Strategia zadaniowa
Strategia emocjonalna
Diagnoza spoeczna 2013 219

5.9. Wsparcie spoeczne
Nie zmienio si w stosunku do pocztku okresu transformacji ponad 90-procentowe (!) deklarowane poczucie wsparcia
spoecznego (Czuj si kochany(a) i darzony(a) zaufaniem). Jedynie 20 proc. respondentw czuje si osamotnionymi wbrew
swej woli (zob. tabela 5.9.1). Wsparcie spoeczne jest wan kategori w psychologii stresu i radzenia sobie ze stresem.
Wikszo teoretykw skania si ku hipotezie buforowej, ktra zakada, e wsparcie spoeczne jest czynnikiem
osabiajcym lub zapobiegajcym negatywnym skutkom psychologicznym stresu (przyjaciele s wani w biedzie). Popularna
jest jednak take hipoteza efektu gwnego, ktra mwi, e wsparcie oddziauje pozytywnie na psychik zawsze, a nie tylko
w warunkach nasilonego stresu yciowego. Chocia hipotezy te nie wykluczaj si cakowicie, sprawdzilimy, ktra z nich
jest trafniejsza w odniesieniu do Polakw: czy respondenci, ktrzy czuj si kochani i darzeni zaufaniem, nie czuj si
samotni i maj wicej przyjaci lepiej znosz stres yciowy; czy wsparcie zapobiega negatywnym psychologicznym
efektom stresu, czy te niezalenie od wydarze yciowym ludzie cieszcy si wikszym wsparciem s w lepszej kondycji
psychicznej.
Okazuje si, e wsparcie mierzone liczb przyjaci generalnie wpywa pozytywnie na rne aspekty dobrostanu
psychicznego, jak rwnie agodzi wpyw stresu yciowego. Skonnoci samobjcze narastaj a poczucie szczcia spada
wraz ze stresem yciowym bardziej u osb samotnych ni otoczonych przyjacimi. (wykres 5.9.1). Podobnie depresja
psychiczna, ktr stres yciowy zwiksza bardziej u osb pozbawionych przyjaci (wykres 5.9.2). Liczba przyjaci jest
pitym po wieku, maestwie, naduywaniu alkoholu i dochodzie na osob najwaniejszym czynnikiem wyjaniajcym
dobrostan psychiczny (zob. tabela 5.3.1). Przyjaciele w podobnym stopniu sprzyjaj dobrostanowi psychicznemu u kobiet i
mczyzn. Zatem lepiej mie ni nie mie przyjaci zarwno w pomylnych czasach, jak i zwaszcza w biedzie.
Niestety ich liczba ponownie zacza spada do poziomu z przeomu wiekw (tabele 5.9.2 i 5.9.3).
Tabela 5.9.1. Odsetek respondentw deklarujcych rne przejawy wsparcia spoecznego w latach 1991/1992 i 2000-2013
Przejawy wsparcia
spoecznego
1991/1992
N=4187/3402
2000 r.
N=6403
2003 r.
N=9037
2005 r.
N=8593
2007 r.
N=12211
2009 r.
N=25729
2011
N=26176
2013
N=26088
Kochany i darzony zaufaniem 90 90 91 91 92 91 92 91
Osamotniony 21 22 19 22 21 21 21 20
rdo danych: lata 1991/1992 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.


UWAGI: skala skonnoci samobjczych jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksza czstotliwo myli samobjczych; efekty
gwne: przyjaci F(1, 24715)=117,592, p<0,000,
2
=0,005, stresu F(2, 24715)=151,823, p<0,000,
2
=0,012, efekt interakcji stresu i przyjaci F(2,
24919)=34,507, p<0.000,
2
= 0,003, zmiennymi kontrolnymi byy wiek i pe
Wykres 5.9.1. Poziom skonnoci samobjczych w zalenoci od natenia stresu yciowego i posiadania przyjaci

UWAGI: efekty gwne: przyjaci F(1, 24429)=341,592, p<0,000,
2
=0,014, stresu F(2, 24429)=117,823, p<0,000,
2
=0,010, efekt interakcji stresu i
przyjaci F(2, 24429)=5,575, p<0.005,
2
= 0,000, zmiennymi kontrolnymi byy wiek i pe
Wykres 5.9.2. Nasilenie symptomw depresji psychicznej w zalenoci od natenia stresu yciowego i posiadania
przyjaci
3,4
3,6
3,8
4
May redni Duy
S
k

o
n
n
o

c
i

s
a
m
o
b

j
c
z
e


Stres yciowy
Ma przyjaci
Nie ma przyjaci
3
3,5
4
4,5
5
5,5
6
6,5
7
May redni Duy
D
e
p
r
e
s
j
a


Stres yciowy
Ma przyjaci
Nie ma przyjaci
Diagnoza spoeczna 2013 220

Tabela 5.9.2. Przecitna liczba przyjaci osb w wieku 18+ lat w kolejnych latach
1991 r.
N=4187
1993 r.
N=2306
1995 r.
N=3020
1996 r.
N=2333
1997 r.
N=2094
2000 r.
N=6403
2003 r.
N=9037
2005 r.
N=8457
2007 r.
N=12514
2009 r.
N=25729
2011
N=26176
2013
N=25510
7 7 8 7 7 5 6 7 7 7 7 6
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Tabela 5.9.3. Odsetek respondentw w wieku 18+ lat deklarujcych brak przyjaci lub wicej ni 5 przyjaci w kolejnych
latach
Liczba
przyjaci
1991.
N=4187
1993
N=2306
1995
N=3020
1997
N=2094
2000
N=6403
2003
N=9037
2005
N=8457
2007
N=12514
2009
N=25729
2011
N=26176
2013
N=
Brak
przyjaci
3,0 4,0 3,2 3,3 5,7 4,1 3,1 3,6 4,0 4,9 5,6
Ponad 5
przyjaci
45,0 49,0 50,0 47,0 30,0 40,1 44,0 45,5 43,4 43,4 39,1
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.

W zakresie skonnoci samobjczych istotny efekt buforowy maj take dwa inne wskaniki wsparcia: poczucie bycia
kochanym i darzonym zaufaniem oraz poczucie osamotnienia (wykresy 5.9.3 i 5.9.4).


UWAGI: skala skonnoci samobjczych jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksza czstotliwo myli samobjczych; efekty
gwne: wsparcia F(1, 24777)=1341,664, p<0,000,
2
=0,051, stresu F(2, 24777)=156,464, p<0,000,
2
=0,012, efekt interakcji stresu i wsparcia F(2,
24777)=43,825, p<0.000,
2
= 0,004, zmiennymi kontrolnymi byy wiek
Wykres 5.9.3. Poziom skonnoci samobjczych w zalenoci od natenia stresu yciowego i poczucia bycia kochanym i
darzonym zaufaniem

UWAGI: skala skonnoci samobjczych jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksza czstotliwo myli samobjczych; efekty
gwne: osamotnienia F(1, 24674)=1575,399, p<0,000,
2
=0,060, stresu F(2, 24674)=188,894, p< 0,000,
2
=0,015, efekt interakcji stresu i osamotnienia F(2,
24674)=84,449, p<0.000,
2
= 0,007, zmiennymi kontrolnymi byy wiek.
Wykres 5.9.4. Poziom skonnoci samobjczych w zalenoci od natenia stresu yciowego i poczucia osamotnienia
3,3
3,5
3,7
3,9
May redni Duy
S
k

o
n
n
o

c
i

s
a
m
o
b

j
c
z
e


Stres yciowy
Czuje si kochany i darzony zaufaniem
Nie czuje si kochany i darzony zaufaniem
3,4
3,6
3,8
4
May redni Duy
S
k

o
n
n
o

c
i

s
a
m
o
b

j
c
z
e


Stres yciowy
Czuje si osamotniony
Nie czuje si osamotniony
Diagnoza spoeczna 2013 221

5.10. Cechy osobowoci i styl ycia
5.10.1. System wartoci
Badanie systemu wartoci osobistych naley do jednego z najtrudniejszych zada psychologii jakoci ycia. Istnieje, co
prawda, kilka lepiej lub gorzej wystandaryzowanych i sprawdzonych pod wzgldem trafnoci oraz rzetelnoci miar (np. skala
Rokeacha czy Schwartza), ale adna z nich nie znalaza zastosowania w duych badaniach sondaowych, gdzie liczy si
skrtowo, prostota pyta i atwo udzielania odpowiedzi. Kierujc si tymi kryteriami, wykorzystalimy skal warunkw
szczliwego ycia (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 2), w ktrej wymieniono 13 okrelonych wartoci i jedn
nieokrelon. Poniewa wszystkie 13 wartoci jest powszechnie akceptowanych, ograniczylimy respondentom wybr do
trzech, jego zdaniem najwaniejszych.
Tabela 5.10.1 dowodzi, e system wartoci Polakw jest dosy stabilny. Warto jednak odnotowa znaczny wzrost
znaczenia przyjaci (ponad dwukrotny wzrost odsetka wskaza w stosunku do roku 2000). Wzrosa take w porwnaniu z
latami 90. ubiegego wieku waga wyksztacenia, cho w dalszym cigu zarwno przyjaciele jak i wyksztacenie wydaj si
wartociami niedocenianymi w wietle ich realnego wpywu na jako ycia.
Szybki wzrost zamonoci Polakw odbija si take na spadku czstoci wskaza pienidzy jako jednej z trzech
kardynalnych wartoci (o 10 p.p. w stosunku do roku 2000). Spada take znaczenie Boga (opatrznoci), co koresponduje ze
spadkiem czstoci praktyk religijnych i modlitwy (por. rozdz. 5.10.3).
Podobnie jak we wszystkich poprzednich latach najczciej jako warto wskazywane jest zdrowie (64,1 proc.
respondentw), a w dalszej kolejnoci udane maestwo (niewielki spadek liczby wskaza), dzieci (take spadek liczby
wskaza, ktry zacz si ju w 2011 r.) i praca; najrzadziej wolno i swoboda, silny charakter, wyksztacenie i yczliwo
oraz szacunek otoczenia.
System wartoci osobistych zaley od wielu czynnikw zwizanych z kultur, rodowiskiem spoecznym, warunkami
ycia i kolejami losu jednostki. Wybralimy 7 takich czynnikw potencjalnie rnicujcych prawdopodobiestwo zaliczenia
przez badanych poszczeglnych wartoci do trzech podstawowych warunkw udanego (szczliwego) ycia. Wyniki analizy
regresji logistycznej z udziaem tych czynnikw jako predyktorw pokazuje tabela 5.10.2.
Wartociami, ktrych wybr najlepiej wyjaniaj predyktory, s: dzieci, udane maestwo, przyjaciele, praca
i wyksztacenie. Oznacza to, e waga tych wartoci w systemie wartoci jednostki w najwikszym stopniu zaley od jej
charakterystyki spoeczno-demograficznej. Waga dzieci w systemie wartoci zaley przede wszystkim od tego, e kto nie
jest singlem, jest kobiet i jest w wieku 25-44 lat. Udane maestwo ceni sobie przede wszystkim ci, ktrzy yj w zwizku
maeskim, s stosunkowo modzi, zamoniejsi i lepiej wyksztaceni. Przyja wybieraj czciej od innych osoby
zamone, ktre nie yj w zwizku maeskim i s mode. Praca ma szczegln warto dla pracownikw najemnych i
bezrobotnych, singli, osb gorzej wyksztaconych i dla mczyzn. Wyksztacenie bardziej doceniaj lepiej wyksztaceni,
najmodsi, uczniowie i studenci, rencici, bezrobotni, najzamoniejsi i single.
Kobiety bardziej od mczyzn ceni wartoci rodzinne, duchowe i zdrowie, oraz yczliwo i szacunek otoczenia, a
mczyni bardziej od kobiet -- prac, pienidze, wolno i silny charakter.
Osoby modsze bardziej od starszych ceni udane maestwo (przypuszczalnie kryje si za tym tsknota za trwa
mioci), przyjaci, wyksztacenie i wolno.
Mieszkacy wsi czciej od mieszkacw miast wi powodzenie yciowe z Bogiem i pienidzmi, a mieszkacw
najwikszych miast (500+ tys. mieszkacw) wyrnia docenianie wyksztacenia oraz yczliwoci i szacunku otoczenia a
take przywizywanie mniejszej wagi do pienidzy.
Bogatsi Polacy bardziej od uboszych stawiaj na udane maestwo, przyjaci, pogod ducha, wyksztacenie i wolno.
Ubodzy natomiast wiksze znacznie przywizuj do pienidzy i pracy.
Tabela 5.10.1. Odsetki respondentw w wieku 18+ lat wskazujcych w kolejnych latach poszczeglne wartoci jako
najwaniejsze trzy warunki udanego, szczliwego ycia
Warto
1992 r.
N=3402
1995 r.
N=3020
1997 r.
N=2094
2000 r.
N=6632
2003 r.
N=9397
2005 r.
N=8560
2007 r.
N=12365
2009 r.
N=23784
2011
N=26221
2013
N=26248
Pienidze 37,2 36,1 39,3 39,2 33,3 32,9 30,7 30,3 28,2 29,0
Dzieci 52,3 51,0 50,3 43,4 43,3 45,1 45,9 48,8 47,6 46,1
Udane maestwo 56,3 55,9 58,8 58,0 53,7 55,6 55,8 56,6 53,4 50,3
Praca 26,6 29,6 28,9 30,8 35,5 34,7 30,2 31,9 30,7 32,1
Przyjaciele 4,7 5,6 5,0 4,6 5,9 8,0 8,6 10,4 10,4 10,6
Opatrzno, Bg 16,7 16,4 15,6 16,0 15,4 15,6 15,1 15,4 13,3 12,9
Pogoda ducha 8,5 9,0 7,9 7,8 8,2 9,1 9,5 10,7 10,2 9,2
Uczciwo 12,3 10,0 9,0 8,8 9,0 10,2 9,7 11,1 9,9 9,4
yczliwo i szacunek 9,0 7,4 6,0 7,8 5,9 6,7 6,9 8,4 7,1 6,7
Wolno, swoboda 3,6 3,8 1,9 3,0 3,3 3,5 4,1 4,7 4,4 4,9
Zdrowie 59,6 59,6 60,2 62,9 63,7 64,9 65,1 67,8 64,1 65,3
Wyksztacenie 1,9 3,7 4,2 4,6 5,1 6,0 6,2 6,3 5,6 5,8
Silny charakter 4,0 4,1 5,5 3,4 4,5 4,9 5,0 5,8 5,3 5,8
Inne 0,5 0,7 0,4 0,6 0,7 1,2 1,0 1,0 0,9 0,9
rdo danych: lata 1992-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.

Diagnoza spoeczna 2013 222

Tabela 5.10.2. Znaczenie wybranych czynnikw spoeczno-demograficznych jako predyktorw prawdopodobiestwa zaliczenia danej wartoci do trzech gwnych warunkw udanego
(szczliwego) ycia w analizie regresji logistycznej

Predyktor
Pienidze Dzieci Udane maestwo Praca Przyjaciele Opatrzno, Bg
Pogoda ducha,
optymizm
p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B)
Mczyzna ref.
Kobieta 0,000 0,569 0,000 1,885 0,082 1,056 0,000 0,731 0,155 1,071 0,000 1,583 0,031 1,111
Wiek 16-24 lata ref.
Wiek 25-34 lata 0,095 1,120 0,004 1,292 0,062 0,871 0,962 0,997 0,000 0,688 0,710 0,956 0,096 1,207
Wiek 35-44 lat 0,365 0,934 0,018 1,249 0,000 0,594 0,632 0,965 0,000 0,477 0,033 1,313 0,000 1,795
Wiek 45-59 lat 0,057 0,867 0,001 0,737 0,000 0,540 0,486 1,053 0,000 0,475 0,003 1,453 0,000 2,019
Wiek 60-64 lata 0,108 0,856 0,007 0,747 0,000 0,477 0,077 0,841 0,000 0,570 0,000 1,694 0,000 1,937
Wiek 65+ lat 0,000 0,602 0,014 0,755 0,000 0,504 0,000 0,556 0,000 0,457 0,000 2,814 0,000 2,347
Dochd na osob poniej dolnego kwartyla ref.
Dochd na osob powyej dolnego kwartyla 0,008 0,896 0,848 1,008 0,002 1,143 0,003 0,884 0,332 1,068 0,713 1,021 0,560 1,044
Dochd na osob poniej grnego kwartyla 0,000 0,802 0,926 0,996 0,000 1,259 0,000 0,836 0,001 1,270 0,891 0,992 0,001 1,280
Dochd na osob powyej grnego kwartyl 0,000 0,693 0,001 0,853 0,000 1,424 0,000 0,771 0,000 1,552 0,079 0,889 0,000 1,437
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw ref.
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 0,000 1,271 0,754 1,020 0,848 1,012 0,102 0,901 0,121 0,876 0,000 1,521 0,014 0,812
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 0,000 1,383 0,686 1,028 0,000 0,715 0,917 0,993 0,000 0,662 0,037 1,232 0,632 0,957
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 0,000 1,348 0,297 1,060 0,002 0,844 0,570 0,969 0,000 0,583 0,000 1,404 0,000 0,728
Miasta do 20 tys. mieszkacw 0,000 1,374 0,985 1,001 0,004 0,838 0,137 1,096 0,000 0,640 0,000 1,370 0,001 0,755
Wie 0,000 1,258 0,822 1,012 0,047 0,900 0,243 1,063 0,000 0,559 0,000 1,636 0,000 0,601
Wyksztacenie podstawowe i nisze ref.
Wyksztacenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum 0,001 0,843 0,766 1,015 0,000 1,269 0,384 1,047 0,847 0,984 0,004 0,830 0,191 1,124
Wyksztacenie rednie 0,000 0,706 0,881 0,992 0,000 1,432 0,597 0,972 0,578 0,953 0,553 1,039 0,000 1,594
Wyksztacenie wysze i policealne 0,000 0,505 0,025 0,876 0,000 1,484 0,001 0,809 0,660 0,958 0,012 1,211 0,000 2,201
Pracownicy sektora publicznego ref.
Pracownicy sektora prywatnego 0,900 1,007 0,006 0,870 0,000 1,205 0,673 0,980 0,202 0,898 0,003 0,795 0,408 1,069
Prywatni przedsibiorcy 0,993 0,999 0,823 1,018 0,069 1,162 0,000 0,718 0,175 1,197 0,712 1,045 0,011 1,359
Rolnicy 0,938 1,006 0,434 1,065 0,738 1,027 0,000 0,531 0,608 0,924 0,965 0,995 0,564 0,910
Rencici 0,160 0,894 0,039 0,855 0,663 0,966 0,000 0,324 0,869 1,021 0,062 1,211 0,042 1,288
Emeryci 0,325 0,921 0,018 0,839 0,236 1,097 0,000 0,408 0,865 0,976 0,451 1,080 0,027 1,314
Uczniowie i studenci 0,000 0,661 0,000 0,501 0,117 1,152 0,000 0,369 0,014 1,310 0,719 1,052 0,000 1,957
Bezrobotni 0,172 1,100 0,017 0,843 0,030 0,856 0,657 1,029 0,001 0,686 0,001 0,700 0,668 1,051
Inni bierni zawodowo 0,078 1,135 0,008 0,830 0,903 1,009 0,000 0,465 0,542 0,931 0,828 0,979 0,111 1,205
Kawaler/panna ref.
Zamna/onaty 0,000 0,493 0,000 10,057 0,000 9,844 0,000 0,585 0,000 0,169 0,831 1,015 0,000 0,390
Wdowiec/wdowa 0,000 0,551 0,000 8,675 0,000 2,293 0,000 0,647 0,000 0,369 0,001 1,333 0,000 0,556
Osoba rozwiedziona 0,000 0,743 0,000 6,848 0,188 1,124 0,359 0,933 0,000 0,584 0,004 0,710 0,000 0,659
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
6,8 20,2 19,5 8,4 10,2 4,6 2,9
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
9,7 26,9 26,1 11,7 20,7 8,5 6,4

Diagnoza spoeczna 2013 223

Tabela 5.10.2. dok.

Predyktor
Uczciwo
yczliwo i szacunek
otoczenia
Wolno, swoboda Zdrowie Wyksztacenie Silny charakter
p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B)
Mczyzna ref.
Kobieta 0,597 0,975 0,000 1,329 0,000 0,411 0,000 1,381 0,105 0,904 0,000 0,578
Wiek 16-24 lata 0,000
Wiek 25-34 lata 0,189 0,860 0,535 1,083 0,072 0,811 0,052 1,138 0,000 0,507 0,018 0,771
Wiek 35-44 lat 0,037 1,294 0,070 1,294 0,223 0,844 0,000 1,333 0,000 0,393 0,009 0,714
Wiek 45-59 lat 0,000 1,782 0,013 1,411 0,023 0,724 0,000 1,777 0,000 0,465 0,002 0,675
Wiek 60-64 lata 0,000 1,917 0,013 1,545 0,041 0,649 0,000 2,062 0,000 0,310 0,007 0,620
Wiek 65+ lat 0,000 2,105 0,004 1,692 0,000 0,394 0,000 1,917 0,000 0,306 0,000 0,401
Dochd na osob poniej dolnego kwartyla ref.
Dochd na osob powyej dolnego kwartyla 0,902 1,008 0,621 1,038 0,053 1,210 0,552 0,976 0,223 1,112 0,430 0,938
Dochd na osob poniej grnego kwartyla 0,442 0,949 0,811 1,019 0,083 1,193 0,903 1,005 0,081 1,169 0,587 1,046
Dochd na osob powyej grnego kwartyl 0,511 1,049 0,187 1,120 0,000 1,883 0,810 1,011 0,011 1,274 0,977 0,997
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw 0,021
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 0,143 1,145 0,004 0,727 0,335 0,897 0,175 0,922 0,000 0,510 0,925 1,011
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 0,370 1,094 0,059 0,803 0,030 0,755 0,572 1,037 0,514 0,917 0,043 0,769
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 0,752 1,027 0,010 0,787 0,000 0,574 0,328 1,053 0,828 0,977 0,028 0,799
Miasta do 20 tys. mieszkacw 0,656 0,959 0,043 0,809 0,000 0,605 0,151 1,089 0,002 0,675 0,054 0,800
Wie 0,142 0,888 0,004 0,772 0,000 0,602 0,160 1,073 0,371 1,094 0,003 0,748
Wyksztacenie podstawowe i nisze ref.
Wyksztacenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum 0,000 1,449 0,329 1,088 0,589 0,935 0,011 0,882 0,446 1,100 0,510 1,070
Wyksztacenie rednie 0,047 1,170 0,439 0,933 0,930 1,011 0,068 0,911 0,000 1,674 0,037 1,245
Wyksztacenie wysze i policealne 0,003 1,306 0,980 1,003 0,061 1,299 0,133 1,093 0,000 3,095 0,727 0,958
Pracownicy sektora publicznego ref.
Pracownicy sektora prywatnego 0,996 1,000 0,563 0,944 0,378 1,106 0,415 1,040 0,113 0,829 0,219 0,879
Prywatni przedsibiorcy 0,335 0,874 0,756 0,950 0,000 1,880 0,130 0,892 0,168 0,746 0,719 1,059
Rolnicy 0,974 0,996 0,993 0,999 0,575 0,882 0,000 1,410 0,901 1,026 0,995 1,001
Rencici 0,433 1,096 0,265 1,166 0,286 1,221 0,000 1,635 0,000 1,920 0,240 1,193
Emeryci 0,013 1,333 0,215 1,190 0,757 1,070 0,000 1,334 0,029 1,576 0,147 1,272
Uczniowie i studenci 0,835 0,971 0,195 1,225 0,000 1,884 0,024 0,830 0,000 3,602 0,737 1,050
Bezrobotni 0,553 1,068 0,385 1,117 0,125 1,263 0,094 0,896 0,016 1,416 0,002 1,471
Inni bierni zawodowo 0,466 0,918 0,155 0,818 0,004 1,577 0,104 1,115 0,961 0,992 0,161 0,808
Kawaler/panna ref.
Zamna/onaty 0,000 0,483 0,000 0,451 0,000 0,274 0,000 0,742 0,000 0,336 0,000 0,461
Wdowiec/wdowa 0,000 0,621 0,015 0,759 0,000 0,380 0,010 0,829 0,000 0,370 0,045 0,746
Osoba rozwiedziona 0,011 0,760 0,371 0,896 0,981 1,004 0,739 0,974 0,000 0,314 0,330 1,137
Osoba yjca w separacji 0,597 0,975 0,000 1,329 0,000 0,411 0,000 1,381 0,105 0,904 0,000 0,578
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
1,4 1,2 4,8 3,6 7,6 2,2
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
3,1 3,1 14,9 5,0 21,2 6,0


Diagnoza spoeczna 2013 224

Osoby lepiej wyksztacone czciej od gorzej wyksztaconych wskazuj wrd trzech gwnych wartoci
yciowych m.in. maestwo, pogod ducha, Boga, wolno i wyksztacenie, a rzadziej pienidze i dzieci.
Osoby yjce w stanie wolnym czciej wskazuj na pienidze, prac, przyjaci, pogod ducha, uczciwo,
yczliwo i szacunek otoczenia, wolno, wyksztacenie oraz silny charakter. Zdecydowanie natomiast mniejsz
wag, zwaszcza w porwnaniu z osobami yjcymi w zwizku maeskim, przywizuj do udanego maestwa i
dzieci.
Generalnie to zrnicowanie potwierdza czciowo hipotez deficytu cenimy najbardziej to, czego nam
brakuje. S jednak wyjtki od tej zasady: pracownicy najemni maj prac, ale mimo to ceni j bardziej od grup
biernych zawodowo, z wyjtkiem bezrobotnych; inny przykad wyamujcy si z hipotezy deficytu to wyksztacenie
cenione bardziej przez osoby lepiej wyksztacone i uczce si.
Jeli system wartoci ma wpyw na styl ycia zaleny od jednostki, czyli podejmowane przez ni decyzje, to
moemy oczekiwa, e pozwala on w istotnym stopniu przewidzie wane a nieprzypadkowe wydarzenia yciowe,
np. zawarcie lubu, narodziny dziecka czy rozwd. Sprawdzilimy, czy tak w istocie jest: czy prawdopodobiestwo
zawarcia maestwa i prawdopodobiestwo rozwodu zale od wartoci udanego maestwa, a
prawdopodobiestwo narodzin pierwszego dziecka od wartoci dziecka. Zaliczenie przez respondentw w 2011 roku
udanego maestwa do trzech kardynalnych wartoci zwiksza trzykrotnie szanse zawarcia maestwa i zmniejsza
dwukrotnie prawdopodobiestwo rozwodu w kolejnych dwch latach (wykresy 5.10.1 i 5.10.2). W przypadku szans
zawarcia maestwa wybr udanego maestwa jest istotnym predyktorem nawet z ponad dwuletnim
wyprzedzeniem. W przypadku rozwodu natomiast jedynie rozwd kobiet zaley od pozycji maestwa w systemie
wartoci. Take zaliczenie dzieci do trzech kardynalnych wartoci okazuje si istotnym predyktorem pojawienia si
dziecka w okresie kolejnych dwch lat (wykres 5.10.3).

UWAGI: efekt gwny zaliczenia maestwa do kardynalnych wartoci F(1,4458)=96,937, p<0.000,
2
= 0,021; efekt gwny pci ni.; efekt
interakcji wartoci i pci ni.
Wykres 5.10.1. Procent kobiet i mczyzn stanu wolnego zaliczajcych lub niezaliczajcych w 2011 r. udane
maestwo do trzech kardynalnych wartoci, ktrzy w kolejnych dwch latach zawarli maestwo

UWAGI: efekt gwny zaliczenia maestwa do kardynalnych wartoci F(1,11657)=9,987, p<0.005,
2
= 0,001; efekt gwny pci
F(1,11657)=23,357, p<0.000,
2
= 0,002; efekt interakcji wartoci i pci F(1,11657)=9,637, p<0.005,
2
= 0,001
Wykres 5.10.2. Procent kobiet i mczyzn yjcych w maestwie i zaliczajcych lub niezaliczajcych w 2011 r.
udane maestwo do trzech kardynalnych wartoci, ktrzy w kolejnych dwch latach si rozwiedli
2,6
9,2
2,8
10,3
0
2
4
6
8
10
12
Nie Tak
P
r
o
c
e
n
t

z
a
w
i
e
r
a
j

c
y
c
h

m
a

s
t
w
o
Czy udane maestwo jest zaliczane do kadrynalnych wartoci
Mczyzna
Kobieta
0,4 0,4
1,8
0,7
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
Nie Tak
P
r
o
c
e
n
t

r
o
z
w
o
d
z

c
y
c
h

s
i

Czy udane maestwo jest zaliczane do kadrynalnych wartoci


Mczyzna
Kobieta
Diagnoza spoeczna 2013 225


UWAGI: efekt gwny zaliczenia dzieci do kardynalnych wartoci F(1,2112)=4,587, p<0.05,
2
= 0,002; efekt gwny pci ni.; efekt interakcji
wartoci i pci ni.
Wykres 5.10.3. Procent kobiet i mczyzn yjcych w zwizku maeskim zaliczajcych lub niezaliczajcych w 2011
r. dzieci do trzech kardynalnych wartoci, ktrym w kolejnych dwch latach urodzio si dziecko
Nie tylko system wartoci pozwala przewidzie niektre wydarzenia yciowe wynikajce z indywidualnych
decyzji, ale take odwrotnie wane wydarzenia yciowe mog zmienia system wartoci. Oenek zwiksza warto
udanego maestwa w nastpnych latach (5.10.4). Przed lubem udane maestwo zaliczao do kardynalnych
wartoci 59 proc. przyszych maonkw, a 2-3 lata po lubie 64 proc. Rozwd z kolei obnia warto udanego
maestwa w okresie kolejnych co najmniej dwch lat (wykres 5.10.5). Przed rozwodem do kardynalnych wartoci
zaliczao 61 proc. maonkw (nieco mniej ni w grupie osb, ktrych zwizek si nie rozpad w danym okresie). Po
rozwodzie procent byych maonkw zaliczajcych udane maestwo do kardynalnych wartoci spad dwukrotnie i
pozosta na tym poziomie przez kolejne 2-3 lata. Urodzenie pierwszego dziecka podnosi z kolei pozycj dzieci w
systemie wartoci jednostki (5.10.6). O ile przed narodzinami dziecka zaledwie 39 proc. przyszych rodzicw
zaliczyo dzieci do jednej z trzech kardynalnych wartoci, rycho po narodzinach byo to ju 65 proc., a po kilku latach
cigle ponad poowa rodzicw postrzegaa dzieci jako warto kardynaln i nie byo to istotnie statystycznie mniej
ni tu po narodzinach potomka.


UWAGI: efekt gwny czasu pomiaru ni.; efekt interakcji czasu pomiaru i grupy F(2,3964)=4,641, p<0.01,
2
=0,002; testy kontrastw
wewnatrzobiektowych dla interakcji czasu pomiaru i grupy: 1 pomiar vs 2 pomiar F(1,1942)=8,352, p<0.005,
2
=0,004, 1 pomiar vs 3 miar
F(1,942)=3,886, p<0.05,
2
=0,002, 2 pomiar vs 3 pomiar ni.; kowariantami byy wiek i pe
Wykres 5.10.4. Procent osb, ktre zawary maestwo midzy 2009 i 2011 r., wskazujcych udane maestwo
jako jedn z trzech kardynalnych wartoci w 2009 r. (przed zawarciem maestwa), w 2011 r. (tu po zawarciu
maestwa) i w 2013 r. (2-3 lata po zawarciu maestwa), oraz procent osb, ktre yy w latach 2009-2013 w
stanie wolnym (grupa kontrolna), wskazujcych udane maestwo jako jedn z trzech kardynalnych wartoci w
2009, 2011 i 2013 r.
1,2
3,1
1,5
2,3
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
Nie Tak
P
r
o
c
e
n
t

k
t

r
y
m

u
r
o
d
z
i

o

s
i


d
z
i
e
c
k
o
Czy dziecko jest zaliczane do kadrynalnych wartoci
Mczyzna
Kobieta
27
25
22
59
72
64
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 r. (przed lubem) 2011 r. (tu po lubie) 2013 r. (2-3 lata po lubie)
P
r
o
c
e
n
t

Grupa kontrolna
Grupa osb zalubionych
Diagnoza spoeczna 2013 226


UWAGI: efekt gwny czasu pomiaru F(2,14900)=12,016, p<0.000,
2
= 0,002; efekt interakcji czasu pomiaru i grupy F(2,14900)=9,650, p<0.000,

2
=0,001; testy kontrastw wewnatrzobiektowych dla interakcji czasu pomiaru i grupy: 1 pomiar vs 2 pomiar F(1,7450)=15,489, p<0.000,
2
=0,002,
1 pomiar vs 3 miar F(1,7450)=13,458, p<0.000,
2
=0,002, 2 pomiar vs 3 pomiar ni.; kowariantami byy wiek i pe
Wykres 5.10.5. Procent osb, ktre rozwiody si midzy 2009 i 2011 r., wskazujcych udane maestwo jako jedn
z trzech kardynalnych wartoci w 2009 r. (przed rozwodem), w, 2011 r. (tu po rozwodzie) i w 2013 r. (2-3 lata po
rozwodzie) i procent osb, ktre yy w latach 2009-2013 w zwizku maeskim (grupa kontrolna), wskazujcych
udane maestwo jako jedn z trzech kardynalnych wartoci w 2009, 2011 i 2013 r.


UWAGI: efekt gwny czasu pomiaru F(2,4158)=3,456, p<0.05,
2
= 0,002; efekt interakcji czasu pomiaru i grupy F(2,4158)=7,688, p<0.000,

2
=0,004; testy kontrastw wewnatrzobiektowych dla interakcji czasu pomiaru i grupy: 1 pomiar vs 2 pomiar F(1,2079)=14,535, p<0.000,
2
=0,007,
1 pomiar vs 3 miar F(1,2079)=6,902, p<0.01,
2
=0,003, 2 pomiar vs 3 pomiar ni.; kowariantami byy wiek i pe
Wykres 5.10.6. Procent osb yjcych w maestwie, ktrym urodzio si pierwsze dziecko midzy 2009 i 2011 r.,
wskazujcych dzieci jako jedn z trzech kardynalnych wartoci w 2009 r. (przed narodzinami), w, 2011 r. (tu po
narodzinach) i w 2013 r. (2-3 lata po narodzinach), oraz procent osb yjcych w maestwie, ktre pozostaway
bezdzietne w latach 2009-2013 (grupa kontrolna), wskazujcych dzieci jako jedn z trzech kardynalnych wartoci w
2009, 2011 i 2013 r.
Mechanizm zmiany systemu wartoci po wydarzeniach yciowych wynikajcych z wyborw jednostki mona
tumaczy w kategoriach teorii dysonansu poznawczego (Festinger, 1957): uzasadniania trafnoci czy racjonalnoci
podjtej decyzji (o zawarciu maestwa, rozwodzie, czy prokreacji). Nie jest to jednak jedyne moliwe wyjanienie.
Wszystkie trzy analizowane tu wydarzenia maj znaczcy wpyw na wikszo aspektw ycia jednostki i wymusza
mog modyfikacj sensu ycia i celw w kierunku zgodnym z charakterem wydarzenia. Nie wiesz, czy co jest dla
ciebie naprawd wane, dopki tego nie dowiadczysz. wiadczy o tym istotny statystycznie wpyw na zmian
wartoci zdrowia u osb, ktre stay si niepenosprawne, lub leczone byy w szpitalu, a wic dowiadczyy czego,
co nie byo efektem ich swobodnego wyboru (wykresy 5.10.7 i 5.10.8). Zdrowie, ile ci trzeba ceni, ten tylko si
dowie, kto ci straci.
71
70
68
61
29 29
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 r. (przed rozwodem) 2011 r. (tu po rozwodzie) 2013 r. (2-3 lata po rozwodzie)
P
r
o
c
e
n
t

Grupa kontrolna
Grupa osb
rozwiedzionych
52
55
51
47
74
63
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2009 r. (przed urodzeniem
dziecka)
2011 r. (tu po urodzeniu
dziecka)
2013 r. (2-3 lata po urodzeniu
dziecka)
P
r
o
c
e
n
t

Grupa kontrolna
Rodzice
Diagnoza spoeczna 2013 227


UWAGI: efekt gwny czasu pomiaru ni.; efekt interakcji czasu pomiaru i grupy F(1,14190)=5,912, p<0.05,
2
=0,000; kowariantami byy wiek i
pe
Wykres 5.10.7. Procent osb, ktre midzy 2011 i 2013 r. stay si niepenosprawne, wskazujcych zdrowie jako
jedn z trzech kardynalnych wartoci w 2011 r. (przed orzeczeniem niepenosprawnoci) i w 2013 r. ( po orzeczeniu
niepenosprawnoci), oraz procent osb penosprawnych w latach 2011-2013 (grupa kontrolna), wskazujcych
zdrowie jako jedn z trzech kardynalnych wartoci w 2011 i 2013 r.

UWAGI: efekt gwny czasu pomiaru ni.; efekt interakcji czasu pomiaru i grupy F(1,11926)=6,386, p<0.05,
2
=0,001; kowariantami byy wiek i
pe
Wykres 5.10.8. Procent osb, ktre midzy 2009 i 2013 r. przebyway w szpitalu, wskazujcych zdrowie jako jedn z
trzech kardynalnych wartoci w 2009 r. (przed hospitalizacj) i w 2013 r. ( po hospitalizacji), oraz procent osb
nieleczonych szpitalnie w latach 2009-2013 (grupa kontrolna), wskazujcych zdrowie jako jedn z trzech
kardynalnych wartoci w 2009 i 2013 r.
Nie zawsze jednak uszczerbek zwizany z jak wartoci skutkuje wzrostem jej znaczenia. Niekiedy mechanizm
adaptacji obnia subiektywne znaczenie utraconej wartoci i dziki temu osabieniu ulegaj negatywne emocje alu,
frustracji czy zoci. Przykadem takiej odwrconej zalenoci midzy dowiadczeniem yciowym i systemem
wartoci jest utrata pienidzy. Osoby, ktre na prowadzonych przez siebie interesach straciy duo pienidzy, zaczy
po stracie do pienidzy przywizywa mniejsz wag (wykres 5.10.9)
63
65
61
70
56
58
60
62
64
66
68
70
72
2011 r. (przed orzeczeniem niepenosprawnoci) 2013 r. (po orzeczeniu niepenosprawnoci)
P
r
o
c
e
n
t

Grupa kontrolna
Niepenosprawni
68 68 68
73
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
2009 r. (przed hospitalizacj) 2013 r. (po hospitalizacji)
P
r
o
c
e
n
t

Grupa kontrolna
Osoby hospitalizowane
Diagnoza spoeczna 2013 228


UWAGI: efekt gwny czasu pomiaru ni.; efekt interakcji czasu pomiaru i grupy F(1,2287)=4,472, p<0.05,
2
=0,002; kowariantami byy wiek,
pe i dochd na jednostk ekwiwalentn w minionym roku
Wykres 5.10.9. Procent osb, ktre midzy 2011 i 2013 r. straciy duo pienidzy, wskazujcych pienidze jako
jedn z trzech kardynalnych wartoci w 2011 r. (przed strat pienidzy) i w 2013 r. ( po stracie pienidzy), oraz
procent osb w latach 2011-2013 nie straciy na prowadzonych przez siebie interesach pienidzy (grupa kontrolna),
wskazujcych pienidze jako jedn z trzech kardynalnych wartoci w 2011 i 2013 r.
5.10.2. Styl atrybucji przyczynowej
Styl atrybucji przyczynowej to skonno czowieka do doszukiwania si przyczyn wasnego stanu, zachowa
i efektw dziaa lub stanu, zachowa i efektw dziaa innych ludzi w okrelonych czynnikach. Nas tutaj interesowa
styl atrybucji przyczyn odpowiedzialnych za to, jak respondentowi yo si w minionym roku. Uyta w badaniu skala
atrybucji przyczynowej (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 57-58) dostarczy miaa odpowiedzi na pytanie,
kogo (co) Polacy czyni odpowiedzialnym za jako wasnego ycia: siebie samych, wadze, innych ludzi czy
los/opatrzno. Pytanie to wie si z potwierdzon w wielu badaniach inklinacj atrybucyjn w subie ego (co
dobrego to ja, co zego to nie ja) oraz teori niewdzicznoci spoecznej (Czapiski, 2000, 2002a), ktra mwi,
e spoeczny odbir zmian na poziomie makro jest niesymetryczny: ci, ktrzy od pocztku zyskuj na owych
zmianach, wykazuj niewielk tylko wdziczno za to ich twrcom, upatrujc gwnie w sobie przyczyn poprawy
warunkw wasnego ycia, a sam zmian na lepsze do sabo odczuwaj, natomiast ci, ktrzy uwaaj si za
poszkodowanych w rezultacie realizacji reform, zrzucaj win za pogorszenia warunkw swojego ycia na autorw
reform i przeywaj zmian na gorsze znacznie silniej emocjonalnie.
Systematycznie do 2011 r. przybywao osb, ktre uwaay miniony rok za udany, w ostatnim czasie nastpi
jednak niewielki spadek o 1 p.p. (wykres 5.10.10). Nie oznacza to jednak, e sabnie inklinacja w subie ego, cho
istotnie zmieniaj si gwni adresaci zrzucania odpowiedzialnoci za niepowodzenia.

Wykres 5.10.10. Procent respondentw, ktrzy uznali, e miniony rok nalea w ich yciu do udanych w latach 2000-
2013
23
25
23
12
0
5
10
15
20
25
30
35
2011 r. (przed strat pienidzy) 2013 r. (po stracie pienidzy)
P
r
o
c
e
n
t

Grupa kontrolna
Osoby poszkodowane
79,9
80,9
80,4
78,5
72,3
71,1
69,2
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
2013
2011
2009
2007
2005
2003
2000
Proc.
Diagnoza spoeczna 2013 229

Tabela 5.10.3. pokazuje rozkad odpowiedzialnoci za miniony rok midzy cztery podmioty: samego respondenta,
innych ludzi, wadze (czyli pastwo) i los (opatrzno). Znaczcy, ponad trzykrotny w prbie panelowej midzy 2000
i 2009 rokiem, jest spadek czstoci atrybucji do wadz (t=13,960, p<0,000). Oznacza to, i Polacy widz coraz sabszy
zwizek midzy jakoci wasnego ycia i poczynaniami politykw.
To, komu zostanie przypisana odpowiedzialno, zaley od kierunku postrzeganej zmiany jakoci wasnego ycia.
Podobnie jak w poprzednich latach wida wyrany efekt inklinacji w subie ego i efekt niewdzicznoci spoecznej
(por. czsto atrybucji do Ja i do wadz w zalenoci od tego, czy miniony rok oceniany jest jako udany, czy te jako
nieudany wykres 5.10.2). Zasug za pomylny rok badani przypisuj gwnie sobie (81 proc), w stopniu wrcz
znikomym wadzom (3,2 proc.), natomiast odpowiedzialno za to, e miniony rok by nieudany, przypisuj ju
czciej wadzom (26 proc.) a rzadziej samym sobie (30 proc.). Postrzegany udzia innych ludzi i opatrznoci w
ksztatowaniu wasnego losu take jest wikszy, gdy rok by nieudany, ni gdy by udany. Ukad zalenoci zosta, co
prawda, zachowany, ale w jego ramach zaszy od 2000 r. pewne zmiany. Spada czsto atrybucji do wadz,
zwaszcza odpowiedzialnoci za nieudany rok (o 26 p.p.)
68
, wzrosa natomiast czsto atrybucji do innych ludzi w
przypadku nieudanego roku.
Tabela 5.10.3. Odsetki wskaza w szeciu badaniach, od czego lub kogo zaleao to, e miniony rok by dla
respondenta udany lub nieudany (w prbach osb dorosych)
Od kogo/czego zaleao, jaki by
miniony rok
1997 r.
N=2094
2000 r.
N=6635
2003 r.
N=9420
2007 r.
N=12365
2009 r.
N=24531
2011 r.
N=25408
2013
N=25995
Ode mnie 69,0 67,3 61,3 65,8 70,0 71,6 70,9
Od innych ludzi 17,2 24,9 23,4 26,5 25,7 25,7 26,7
Od wadz 19,6 24,3 15,2 9,0 7,4 7,9 8,0
Od losu (opatrznoci) 33,0 44,5 42,0 39,0 40,8 41,8 39,6
rdo danych: rok 1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.


Wykres 5.10.11. Od kogo zaleao, e miniony rok by w yciu respondenta udany lub nieudany? (procent wskaza
na samego siebie, na wadze, los i innych ludzi wrd osb oceniajcych miniony rok jako udany lub nieudany
w 2000, 2003, 2009 i 2013 r.)
Atrybucj przyczynow do Ja niezalen od oceny zdarze, ktrych dotyczy (czy miniony rok nalea do udanych,
czy te nieudanych), mona potraktowa jako wskanik autodeterminizmu (wewntrznej kontroli nad wasnym
yciem). Analogicznie niezalen od oceny zdarze atrybucj do losu uzna mona za wskanik fatalizmu.
Aczkolwiek fatalizm nie musi by cakowitym przeciwiestwem autodeterminizmu (ludzie mog dzieli w swoim
przekonaniu odpowiedzialno za bieg spraw midzy siebie i los), te dwa style atrybucji pozostaj w pewnej wobec
siebie opozycji. wiadczy o tym ujemna korelacja czstkowa midzy atrybucj przyczynow wydarze minionego
roku do siebie i losu przy kontroli oceny tych wydarze (r=-0,37, N=25293). Pewnym sprawdzianem trafnoci
wskanikw autodeterminizmu i fatalizmu s ich korelacje ze strategiami radzenia z problemami (por. rozdz. 5.8).
Strategia zadaniowa koreluje istotnie dodatnio ze wskanikiem autodeterminizmu (r=0,196) i ujemnie ze wskanikiem
fatalizmu (r=-0,072); strategia emocjonalna odwrotnie: odpowiednio r=-0,084 i r=0,172.

68
Odpowiedzialno wadz za udany rok bya ju tak maa w poprzednich latach, e efekt podogowy uniemoliwi wikszy jej spadek.
82,8
11,9
43,6
24
32,4
52,2
46,6
27
76,5
5,4
38,5
21,8
24,5
39
50,2
27,2
81,1
3,5
37,1
24,4
27,1
24
56,6
31,6
81,7
4,4
37,9
23,9
30,2
22,1
57,5
33,1
81,1
3,2
36,2
24,9
30,1
26,2
52,4
35,5
0 20 40 60 80 100
Ode mnie
Od wadz
Od losu
Od innych ludzi
Ode mnie
Od wadz
Od losu
Od innych ludzi
R
o
k

u
d
a
n
y
R
o
k

n
i
e
u
d
a
n
y
Proc.
2013
2011
2009
2003
2000
Diagnoza spoeczna 2013 230

Poziom autodeterminizmu i fatalizmu jest zrnicowany w zalenoci od cech spoecznodemograficznych
(tabela 5.10.4). Wrd kobiet autodeterminizm jest o 1/5 rzadszy a fatalizm o poow czstszy ni wrd mczyzn.
Autodeterminizm spada, a fatalizm ronie wraz z wiekiem; wrd osb w wieku 65+ lat autodeterminizm jest o prawie
poow rzadszy a fatalizm ponad dwukrotnie czstszy ni w grupie respondentw w wieku 16-24 lata. Im wysze s
dochody, tym czstszy jest autodeterminizm i rzadszy fatalizm. Mieszkacy wsi maj niszy wskanik
autodeterminizmu i wyszy fatalizmu, zwaszcza w porwnaniu z mieszkacami duych aglomeracji. Im wysze
wyksztacenie tym wikszy autodeterminizm i mniejszy fatalizm. W przekroju spoeczno-zawodowym fatalistami
najczciej bywaj rencici i rolnicy. Rencici i rolnicy te obok emerytw maj najniszy wskanik
autodeterminizmu. Stan cywilny bardzo sabo rnicuje poziom autodeterminizmu i fatalizmu. Wskanik
autodeterminizmu jest najniszy w grupie osb owdowiaych, a poziom fatalizmu wrd osb rozwiedzionych.
Sugeruje to, e decyzj o rozwodzie lub separacji atwiej podejmuj osoby, ktre nie poddaj si losowi. Najsilniej
rnicuje poziom analizowanych zmiennych ocena minionego roku. Piciokrotnie mniej jest autodeterministw i o
80 proc. wicej fatalistw wrd tych, ktrzy uznali miniony rok za nieudany.
Tabela 5.10.4. Wyniki analizy regresji logistycznej dla autodeterminizmu i fatalizmu

Predyktor
Autodeterminizm Fatalizm
p Exp(B) p Exp(B)
Mczyzna ref.
Kobieta 0,000 0,788 0,000 1,472
Wiek 16-24 lata ref.
Wiek 25-34 lata 0,713 0,968 0,000 1,309
Wiek 35-44 lat 0,026 0,810 0,000 1,388
Wiek 45-59 lat 0,001 0,736 0,000 1,399
Wiek 60-64 lata 0,000 0,671 0,000 1,665
Wiek 65+ lat 0,000 0,548 0,000 2,098
Dochd na osob poniej dolnego kwartyla ref.
Dochd na osob powyej dolnego kwartyla 0,485 0,968 0,786 1,011
Dochd na osob poniej grnego kwartyla 0,069 1,095 0,617 1,021
Dochd na osob powyej grnego kwartyl 0,000 1,362 0,004 0,875
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw ref.
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 0,680 0,969 0,579 1,034
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 0,513 0,948 0,001 0,802
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 0,285 0,932 0,536 0,968
Miasta do 20 tys. mieszkacw 0,295 0,927 0,826 1,013
Wie 0,000 0,768 0,000 1,194
Wyksztacenie podstawowe i nisze ref.
Wyksztacenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum 0,000 1,268 0,000 0,833
Wyksztacenie rednie 0,000 1,466 0,001 0,849
Wyksztacenie wysze i policealne 0,000 1,663 0,000 0,795
Pracownicy sektora publicznego ref.
Pracownicy sektora prywatnego 0,166 1,091 0,042 0,904
Prywatni przedsibiorcy 0,112 1,177 0,166 0,895
Rolnicy 0,671 0,962 0,023 1,189
Rencici 0,065 0,851 0,003 1,246
Emeryci 0,228 0,898 0,172 1,108
Uczniowie i studenci 0,915 0,988 0,021 0,814
Bezrobotni 0,291 0,919 0,002 0,806
Inni bierni zawodowo 0,851 1,015 0,145 0,907
Kawaler/panna ref.
Zamna/onaty 0,094 0,913 0,683 0,982
Wdowiec/wdowa 0,020 0,833 0,704 0,975
Osoba rozwiedziona 0,924 1,009 0,000 0,720
Miniony rok nieudany ref.
Miniony rok udany 0,000 0,107 0,000 1,874
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
19,8 5,8
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
28,3 7,9
* Ref. oznacza grup odniesienia
5.10.3. Praktyki religijne
W 2013 r. 41,6 proc. osb dorosych deklarowao systematyczny udzia w naboestwach i innych uroczystociach
religijnych (wykres 5.10.12). Jest to o 1,3 p.p. mniej ni w 2011 r. i o jedn czwart mniej ni w 1992 r.; najmniej w
caym okresie od 1992 r. Jednak rednia czsto udziau w naboestwa nie spada lecz nieznacznie wzrosa w
ostatnich dwch lat za spraw wzrostu odsetka osb uczestniczcych w uroczystociach religijnych nieregularnie (1-
3 razy w miesicu) (tabela 5.10.5)
Diagnoza spoeczna 2013 231

Do 2005 r. spadkowi udziau w naboestwach i innych uroczystociach religijnych towarzyszy wzrost odsetka
osb, ktre w trudnych sytuacjach yciowych uciekaj si do modlitwy (wykres 5.10.12). Innymi sowy, Polacy coraz
rzadziej chodzili do kocioa, ale coraz czciej modlili si do Boga. Sugerowao to deinstytucjonalizacj
(prywatyzacj) wiary i wpisywao si w obserwowany w krajach zachodnich proces indywidualizacji zachowa
religijnych, czyli spadek znaczenia instytucjonalnych form relacjach midzy czowiekiem i Bogiem. Jednak od 2007 r.
do spadkowego trendu instytucjonalnych zachowa religijnych doczy take spadek czstoci modlitwy w trudnych
sytuacjach yciowych i spadek ten pogbia si w kolejnych pomiarach w 2009 r. i 2011 r. oraz nieznacznie tylko
w 2013 r. Moe to oznacza, e po okresie prywatyzacji wiary zacz si proces ateizacji polskiego spoeczestwa.

rdo danych: lata 1992- 1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 5.10.12. Odsetek osb dorosych uczestniczcych w naboestwach i innych uroczystociach religijnych co
najmniej 4 razy w miesicu i modlcych si do Boga w trudnych sytuacjach w latach 1992-2013
Najbardziej religijne ze wzgldu na kryterium praktyk instytucjonalnych grupy ludnoci to: kobiety, osoby starsze
(60 i wicej lat), mieszkacy wsi (w tym rolnicy), rencici i emeryci oraz osoby z podstawowym wyksztaceniem, a
najniszymi behawioralnymi wskanikami religijnoci charakteryzuj si mczyni, osoby w wieku do 44 lat,
mieszkacy najwikszych miast, osoby najlepiej wyksztacone i najzamoniejsze, bezrobotni, pracownicy sektora
prywatnego i prywatni przedsibiorcy (tabela 5.10.5).
W przekroju regionalnym najbardziej religijnymi wojewdztwami s: podkarpackie, maopolskie, opolskie i
lubelskie, gdzie z wyjtkiem opolskiego przewaa ludno silnie zakorzeniona od wielu pokole; najmniej za
religijnymi: zachodniopomorskie, dzkie, warmisko-mazurskie i lubuskie, czyli gwnie pnocno-zachodni pas
tzw. ziem odzyskanych, gdzie przewaa ludno napywowa. Najwyraniej od redniej krajowej odstaje woj.
podkarpackie, gdzie ledwie 13 proc. mieszkacw w ogle nie chodzi do kocioa, a prawie bierze udzia w
naboestwach co najmniej 4 razy w miesicu; na przeciwnym za biegunie znajduje si woj. zachodniopomorskie,
gdzie niemal poowa mieszkacw (49 proc.) w ogle nie chodzi do kocioa, a ledwie co trzeci bierze udzia w
uroczystociach religijnych co najmniej 4 razy w miesicu (dwukrotna rnica w przecitnej czstoci udziau w
naboestwach miedzy tymi wojewdztwami). Najwiksze miasta (powyej 500 tys. mieszkacw) s najmniej
religijne (50 proc. nie chodzi w ogle do kocioa wobec 20 proc. ludnoci wiejskiej).
W porwnaniu z rokiem 2011 wzrost odsetka osb w ogle nieuczestniczcych w uroczystociach religijnych
nastpi wrd osb z najniszym wyksztaceniem, mieszkacw miast redniej wielkoci, osb najuboszych,
pracownikw sektora prywatnego oraz innych biernych zawodowo, a w przekroju wojewdzkim wrd mieszkacw
woj. lubelskiego, warmisko-mazurskiego i wielkopolskiego. W wikszoci jednak grup nastpi niewielki spadek
odsetka osb niebiorcych w ogle udziau w uroczystociach religijnych.
Przecitna czsto udziau w uroczystociach religijnych wzrosa wrd emerytw mieszkacw woj. lskiego
i opolskiego, osb starszych i mczyzn. W wikszoci pozostaych grup nie zmienia si lub spada.
Czsto instytucjonalnych praktyk religijnych, uciekanie si do modlitwy w trudnych sytuacjach yciowych oraz
postrzeganie Boga (opatrznoci) jako jednego z trzech gwnych warunkw udanego, szczliwego ycia (patrz rozdz.
5.10.1) mona traktowa jako rne przejawy religijnoci. Uzasadniaj takie zaoenie wysokie wspczynniki
korelacji tych wskanikw (tabela 5.10.6).
Utworzylimy w zwizku z tym syntetyczny wskanik religijnoci; stanowi go suma standaryzowanych wartoci
trzech wskanikw czstkowych. Rozkad tego wskanika w przekroju wojewdzkim i wikszych miast w prbie
panelowej 2011-2013 pokazuje tabela 5.10.7. Najbardziej religijnymi w 2013 r. wedug tego wskanika okazuj si
mieszkacy wojewdztw podkarpackiego, maopolskiego, lubelskiego, opolskiego i podlaskiego a najmniej
religijnymi mieszkacy wojewdztw dzkiego, zachodniopomorskiego, witokrzyskiego i warmisko-
mazurskiego. Ranking ten niewiele si zmieni od 2011 r. W przekroju wikszych miast najbardziej religijni s
mieszkacy Rzeszowa, Lublina, Torunia i Czstochowy a najmniej mieszkacy Wabrzycha, odzi, Gliwic i
Wocawka. I w tym przekroju niewiele si zmienio od 2011 r.
55,7
51,8
51,3 51,4
50,1
46,4 46,4
46,1
43,7
42,7
41,4
27,4
30,4
31,9 32,1
33,8
30,5
28,3
25,5 25,3
20
25
30
35
40
45
50
55
60
1992 1993 1995 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Udzia w naboestwach 4+ razy
Modlitwa
Diagnoza spoeczna 2013 232

Tabela 5.10.5. Procent osb uczestniczcych z rn czstoci w naboestwach lub innych spotkaniach o
charakterze religijnym i przecitna czsto udziau w naboestwach w miesicu w rnych przekrojach spoeczno-
demograficznych w 2011 i 2013 r.
Grupa spoeczno-
demograficzna
Procent osb biorcych udziau w naboestwach w miesicu: Czsto
udziau w
naboestwach
w miesicu
0 razy 1-3 razy 4 razy ponad 4 razy
2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011 2013 2011
Ogem 32,5 32,6 26,0 24,7 29,9 31,9 11,6 10,8 2,63 2,61
Pe
Mczyni 38,7 38,7 26,4 25,6 26,1 28,3 8,8 7,4 2,21 2,15
Kobiety 26,9 27,1 25,6 24,0 33,3 35,0 14,2 13,9 3,02 3,02
Wiek
16 24 lata 36,3 34,9 28,3 27,8 24,3 26,8 11,1 10,4 2,31 2,43
25-34 lata 41,1 41,6 29,6 28,1 22,2 24,4 7,1 6,0 1,96 1,92
35-44 lata 35,5 33,4 28,1 26,5 26,1 29,9 10,3 10,1 2,33 2,35
45-59 lat 29,3 31,1 26,3 23,8 33,0 33,8 11,4 11,2 2,67 2,66
60-64 lata 26,6 27,2 23,0 21,4 36,7 38,7 13,6 12,8 3,05 2,98
65 i wicej lat 24,0 23,1 18,8 18,8 39,0 41,7 18,1 16,4 3,72 3,64
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 50,1 49,4 22,8 21,3 19,1 22,0 8,0 7,2 1,82 1,87
Miasta 200-500 tys. 43,8 43,9 21,8 20,3 21,3 23,9 13,1 11,9 2,41 2,42
Miasta 100-200 tys. 46,0 43,1 19,4 19,8 25,3 28,7 9,3 8,5 2,17 2,18
Miasta 20-100 tys. 34,9 35,1 26,2 25,5 27,3 29,0 11,6 10,4 2,56 2,51
Miasta < 20 tys. 33,3 32,5 24,2 24,2 30,1 32,4 12,4 10,9 2,66 2,58
Wie 20,3 20,8 29,6 27,8 37,4 39,0 12,7 12,4 3,05 3,04
Wojewdztwo
Dolnolskie 44,1 44,9 22,3 22,2 23,9 25,9 9,7 7,0 2,23 2,02
Kujawsko-pomorskie 35,8 36,3 30,6 25,5 25,7 28,9 8,0 9,2 2,25 2,31
Lubelskie 22,8 20,7 31,4 32,9 33,8 35,6 12,0 10,8 3,06 3,06
Lubuskie 42,8 42,3 26,0 21,5 24,0 28,7 7,2 7,4 2,03 2,11
dzkie 40,2 43,6 33,9 29,6 20,4 21,2 5,5 5,6 1,88 1,93
Maopolskie 15,9 16,4 17,6 17,8 47,9 47,5 18,6 18,3 3,71 3,70
Mazowieckie 36,7 37,3 29,4 28,3 26,1 27,4 7,7 7,0 2,22 2,19
Opolskie 27,1 28,4 12,8 15,9 38,5 32,2 21,6 23,5 3,64 3,46
Podkarpackie 13,0 12,6 17,5 15,5 46,6 51,5 22,9 20,4 4,02 3,94
Podlaskie 25,1 28,3 37,1 33,7 28,8 28,6 8,9 9,4 2,54 2,57
Pomorskie 35,2 35,2 21,1 19,6 28,6 30,4 15,1 14,7 2,93 2,95
lskie 33,5 33,2 21,8 23,1 29,7 30,9 15,0 12,8 2,82 2,61
witokrzyskie 29,1 29,0 36,9 34,6 27,9 30,0 6,1 6,4 2,17 2,40
Warmisko-mazurskie 37,9 33,4 32,9 32,0 22,6 29,7 6,6 4,9 1,97 2,12
Wielkopolskie 31,9 29,8 28,1 26,4 28,6 33,0 11,4 10,9 2,53 2,61
Zachodniopomorskie 48,8 48,6 23,8 19,1 21,3 26,2 6,1 6,1 1,82 1,89
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 29,1 27,5 24,9 23,9 34,0 36,3 12,0 12,3 2,90 3,02
Zasadnicze/gimnazjum 29,2 30,2 27,6 26,6 31,8 32,6 11,4 10,6 2,65 2,59
rednie 33,9 34,0 25,4 24,1 29,3 31,3 11,5 10,6 2,64 2,56
Wysze i policealne 37,3 37,6 25,1 23,4 25,6 28,6 12,0 10,4 2,42 2,41
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 31,9 30,6 27,8 28,7 30,2 30,2 10,1 10,5 2,56 2,58
rodkowe 50 proc. 29,7 29,8 26,2 24,1 31,5 34,3 12,5 11,8 2,80 2,78
Grny kwartyl 39,6 40,6 23,7 22,3 26,0 27,8 10,7 9,4 2,35 2,28
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 32,2 32,9 25,9 24,6 29,1 31,1 12,8 11,4 2,58 2,52
Sektor prywatny 40,6 38,5 27,8 27,4 24,0 27,1 7,6 7,0 2,03 2,07
Prywatni przedsibiorcy 36,7 41,3 27,8 23,1 26,7 27,9 8,8 7,6 2,28 2,08
Rolnicy 12,9 13,3 33,6 33,8 43,3 42,7 10,1 10,2 3,09 3,09
Rencici 29,9 29,6 24,0 21,3 32,3 34,9 13,8 14,1 3,04 3,18
Emeryci 23,7 24,4 19,9 19,6 39,2 40,6 17,1 15,3 3,57 3,40
Uczniowie i studenci 32,4 34,9 27,9 26,3 25,8 27,2 13,9 11,6 2,58 2,51
Bezrobotni 41,3 41,7 30,0 28,7 21,9 23,2 6,8 6,4 1,92 1,95
Inni bierni zawodowo 32,5 30,3 25,3 23,3 29,8 34,7 12,3 11,6 2,65 2,65

Diagnoza spoeczna 2013 233

Tabela 5.10.6. Korelacje midzy pozycj Boga w hierarchii wartoci, czstoci chodzenia do kocioa, odsetkiem
osb modlcych si w trudnych sytuacjach yciowych i syntetycznym wskanikiem religijnoci w 2011 i 2013 r. na
poziomie indywidualnym
2 3 4 5 6 7 8
1. praktyki 2013 0,672(**) 0,340(**) 0,296(**) 0,329(**) 0,280(**) 0,736(**) 0,553(**)
2. praktyki 2011 0,313(**) 0,342(**) 0,297(**) 0,320(**) 0,565(**) 0,737(**)
3. modlitwa 2013 0,492(**) 0,404(**) 0,323(**) 0,769(**) 0,499(**)
4. modlitwa 2011 0,312(**) 0,386(**) 0,486(**) 0,765(**)
5. Bg 2013 0,421(**) 0,764(**) 0,458(**)
6. Bg 2011 0,451(**) 0,756(**)
7. religijno 2013 0,665(**)
8. religijno 2011
** Korelacja jest istotna na poziomie 0,01 (test dwustronny).
Tabela 5.10.7. Warto standaryzowanego wskanika religijnoci w przekroju wojewdzkim i wikszych miast w
prbie panelowej w 2011 i 2013 r.
Grupa
Religijno
2013 2011
Ogem 0,00 0,00
Wojewdztwo
Podkarpackie 0,96 0,86
Maopolskie 0,61 0,63
Lubelskie 0,50 0,44
Opolskie 0,39 0,57
Podlaskie 0,23 0,13
Pomorskie 0,09 0,06
lskie 0,09 0,03
Wielkopolskie -0,08 0,03
Kujawsko-Pomorskie -0,18 -0,06
Dolnolskie -0,21 -0,38
Mazowieckie -0,21 -0,22
Lubuskie -0,28 -0,22
Warmisko-Mazurskie -0,38 -0,29
witokrzyskie -0,48 -0,39
Zachodniopomorskie -0,50 -0,58
dzkie -0,51 -0,49
Miasta
Rzeszw 0,96 0,52
Lublin 0,78 0,91
Toru 0,63 0,42
Czstochowa 0,61 0,43
Gdynia 0,40 0,20
Bielsko-Biaa 0,33 -0,19
Biaystok 0,25 0,35
Radom 0,23 0,52
Krakw 0,14 0,08
Gdask 0,05 -0,12
Wrocaw -0,11 -0,05
Bydgoszcz -0,19 -0,30
Gorzw Wlk. -0,28 0,13
Jaworzno -0,31 -0,17
Katowice -0,51 -0,34
Opole -0,55 -0,46
Warszawa -0,58 -0,59
Wocawek -0,85 -0,66
Gliwice -0,93 -0,64
d -1,06 -0,99
Wabrzych -1,08 -1,25

W przekroju grup zawodowych najbardziej religijni s drobni rolnicy produkujcy na potrzeby wasne,
nauczyciele szk podstawowych, pracownicy opieki osobistej i nauczyciele akademiccy a najmniej: rzemielnicy,
robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie, stolarze i artyci (tabela 5.10.8).
Diagnoza spoeczna 2013 234

Tabela 5.10.8. Wskanik religijnoci wrd przedstawicieli rnych zawodw w prbie panelowej 2011-201 (od
najwyszej do najniszej wartoci wskanika w 2013 r.)
Zawd obecnie wykonywany (w 2013 r.)
Religijno
N
2013 2011
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 0,93 1,04 116
Nauczyciele szk podstawowych 0,64 0,61 256
Pracownicy opieki osobistej 0,45 0,22 86
Nauczyciele akademiccy 0,37 0,46 60
Pomoce i sprztaczki 0,29 0,22 265
Pozostali specjalici 0,26 0,55 63
Rolnicy produkcji rolinnej 0,17 -0,05 212
Pozostay redni personel 0,11 -0,01 95
Prawnicy 0,09 0,05 53
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 0,07 0,03 859
Nauczyciele szk ponadpodstawowych -0,01 0,11 184
redni personel ds. finansowych -0,02 -0,03 217
Pielgniarki i poone -0,04 -0,05 153
Robotnicy produkcji tekstylnej -0,09 0,24 159
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy -0,12 -0,22 63
Kolejarze -0,13 0,21 47
Kucharze -0,17 0,22 68
Kelnerzy, barmani i stewardzi -0,29 -0,45 62
Technicy -0,32 -0,33 227
Pracownicy obsugi biurowej -0,32 -0,27 415
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i pokrewni) -0,32 -0,49 167
Specjalici ds. finansowych -0,33 -0,31 147
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych -0,34 -0,56 73
Specjalici ds. administracji i zarzdzania -0,38 -0,46 131
Sprzedawcy -0,41 -0,34 663
Kierownicy rnych specjalnoci -0,45 -0,46 368
Pozostali pracownicy usug osobistych -0,49 -0,61 56
Malarze i pokrewni -0,49 -0,99 61
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,51 -0,47 96
Inni specjalici ochrony zdrowia -0,54 -0,43 146
Robotnicy budowlani - stan surowy -0,56 -0,75 189
Specjalici ds. marketingu -0,57 -0,79 117
Inni robotnicy przy pracach prostych -0,57 -0,47 281
Informatycy i pokrewni -0,58 -0,53 133
Elektrycy i elektronicy -0,58 -0,63 150
Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni -0,59 -0,48 194
Lekarze, weterynarze, dentyci -0,60 -0,56 74
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi -0,60 -0,53 151
Monterzy -0,60 -0,71 101
Mechanicy maszyn i urzdze -0,66 -0,57 150
Urzdnicy pastwowi -0,67 -0,69 143
Pracownicy ds. ewidencji i transportu -0,67 -0,76 156
Fryzjerzy, kosmetyczki -0,67 -0,61 57
Kowale i lusarze -0,69 -0,50 141
Kierowcy ciarwek i autobusw -0,70 -0,79 195
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,71 -0,34 130
Hutnicy -0,71 -0,28 52
Robotnicy budowlani - wykoczenie -0,80 -0,80 172
Operatorzy innych maszyn i urzdze -0,81 -0,72 189
Kierowcy samochodw osobowych i dostawczych -0,81 -0,71 157
Formierze, spawacze -0,86 -1,07 131
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze -0,88 -1,08 43
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze -0,93 -0,67 152
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie -1,03 -1,01 57
Rzemielnicy -1,18 -1,27 36

Badania amerykaskie i europejskie dowodz konsekwentnie, e ludzie wierzcy i praktykujcy deklaruj
wiksze ni niewierzcy poczucie szczcia i zadowolenie z ycia oraz wykazuj nieco mniejsze ryzyko zachorowania
na depresj psychiczn (Beckman i Houser, 1982; Czapiski, 1992; Myers, 1993). Wiara agodzi te psychologiczne
skutki traumatycznych przey tzw. efekt buforowy (Ellison, 1991).
Praktyki religijne byy w 2011 r. pod wzgldem wagi szstym na 21 predyktorem dobrostanu psychicznego. W
tym roku warto predyktywna praktyk religijnych nieco spada; znalazy si na sidmym miejscu.
Instytucjonalne praktyki religijne wi si z wyszym poziomem dobrostanu psychicznego niezalenie od pci i
wieku (wykresy 5.10.13-5.10.15). agodz te wpyw stresu yciowego na dobrostan psychiczny (wykres 5.10.16).
Diagnoza spoeczna 2013 235

Rwnie modlitwa jako sposb radzenia sobie ze stresem ma pozytywny wpyw na dobrostan psychiczny, ale tylko u
kobiet (wykres 5.10.17). Podobnie wybr Boga jako jednej z kardynalnych wartoci nie ma korzystnego, niezalenego
od pci i wieku, wpywu na dobrostan psychiczny (wykresy 5.10.18-5.10.22). W przypadku kobiet wybr Boga idzie
w parze z obnionym poczuciem szczcia i nisz ocen dotychczasowego ycia, natomiast u mczyzn odwrotnie
wystpuje silny efekt pozytywny. W zakresie depresji natomiast modlitwa i wskazanie Boga jako jednej z trzech
najwaniejszych wartoci maj wrcz silny efekt negatywny niezalenie od pci i wieku, czyli czynnikw najbardziej
rnicujcych nasilenie symptomw depresji
69
(wykresy 5.10.23-5.10.24).


UWAGI: skala poczucia szczcia jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksze poczucie szczcia; efekty gwne: udziau
w naboestwach F(3, 25603)=104,449, p<0.000,
2
= 0,012, pci ni, efekt interakcji udziau w naboestwach i pci F(3, 25603) = 3,696 , p<0.05,

2
= 0,000, zmienn kontroln by wiek.
Wykres 5.10.13. Poczucie szczcia w zalenoci od pci i czstoci udziau w naboestwach

UWAGI: skala oceny ycia jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksze zadowolenie z ycia; efekty gwne: udziau w
naboestwach F(3, 25594)=164,090, p<0.000,
2
= 0,019, pci F(3, 25594)=27,537, p<0,000,
2
=0,001, efekt interakcji udziau w naboestwach
i pci F(3, 25594)=11,695, p<0.000,
2
= 0,001, zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.14. Ocena caego dotychczasowego ycia w zalenoci od pci i czstoci udziau w naboestwach

UWAGI: efekty gwne: udziau w naboestwach F(3, 25596)=91,294, p<0.000,
2
= 0,011, pci ni, efekt interakcji udziau w naboestwach i
pci F(3, 25596)=3,801, p<0,01,
2
=0,000, zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.15. Pragnienie ycia w zalenoci od pci i czstoci udziau w naboestwach

69
W przeciwiestwie do efektu czstoci udziau w naboestwach, ktry w odniesieniu do depresji jest podobnie jak w przypadku innych
wskanikw dobrostanu wyranie pozytywny, take niezalenie od pci i wieku (F(1, 25267)=137,146, p<0,000,
2
=0,005).
2
2,05
2,1
2,15
2,2
2,25
2,3
0 razy 1-3 razy 4 razy > 4 razy
P
o
c
z
u
c
i
e

s
z
c
z

c
i
a
Udzia w naboestwach w miesicu
Mczyzna
Kobieta
2,5
2,6
2,7
2,8
2,9
3
3,1
0 razy 1-3 razy 4 razy > 4 razy
Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

y
c
i
a
Udzia w naboestwach w miesicu
Mczyzna
Kobieta
8,1
8,2
8,3
8,4
8,5
8,6
8,7
8,8
0 razy 1-3 razy 4 razy > 4 razy
P
r
a
g
n
i
e
n
i
e

y
c
i
a
Udzia w naboestwach w miesicu
Mczyzna
Kobieta
Diagnoza spoeczna 2013 236


UWAGI: skala skonnoci samobjczych jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksze skonnoci samobjcze; efekty
gwne: udziau w naboestwach F(1, 24808)=111,239, p<0.000,
2
= 0,004, natenia stresu F(2, 24808)=269,736, p<0.000,
2
= 0,021, efekt
interakcji udziau w naboestwach i natenia stresu F(2, 24808)=39,710, p<0.000,
2
=0,003; zmiennymi kontrolnymi byy wiek i pe
Wykres 5.10.16. Skonnoci samobjcze w zalenoci od natenia stresu yciowego i udziau w naboestwach

UWAGI: skala poczucia szczcia jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksze poczucie szczcia; efekty gwne: modlitwy
F(1, 25652)=6,351, p<0,000,
2
=0,000, pci ni, efekt interakcji modlitwy i pci F(1, 25652)=21,338, p<0.000,
2
=0,001, zmienn kontroln by
wiek
Wykres 5.10.17. Poczucie szczcia w zalenoci od pci i modlenia si w trudnych sytuacjach yciowych

UWAGI: skala poczucia szczcia jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksze poczucie szczcia; efekt gwne: wskazania
Boga ni, efekt interakcji wskazania Boga i pci F(1, 25723)=10,965, p<0.01,
2
= 0,000
Wykres 5.10.18. Poczucie szczcia w zalenoci od pci i wskazania Boga jako jednej z kardynalnych wartoci

UWAGI: skala oceny ycia jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksze zadowolenie z ycia; efekty gwne: modlitwy F(1,
25642)=3,196, p<0.10,
2
= 0,000, efekt interakcji modlitwy i pci F(1, 25642)=50,482, p<0.000,
2
= 0,002, zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.19. Ocena caego dotychczasowego ycia w zalenoci od pci i modlenia si w trudnych sytuacjach
yciowych
3,6
3,7
3,8
3,9
4
Mae rednie Due
S
k

o
n
n
o

c
i

s
a
m
o
b

j
c
z
e
Natenie stresu yciowego
Uczestnicz w naboestwach
Nie uczestnicz w naboestwach
2,1
2,12
2,14
2,08
2,05
2,08
2,11
2,14
2,17
2,2
Modli si Nie modli si
P
o
c
z
u
c
i
e

s
z
c
z

c
i
a
Strategia radzenia sobie
Mczyzna
Kobieta
2,08
2,12 2,12
2,09
2,05
2,07
2,09
2,11
2,13
2,15
Wskazanie Boga Brak wskazania Boga
P
o
c
z
u
c
i
e

s
z
c
z

c
i
a
Bg jako warto
Mczyzna
Kobieta
2,62
2,79
2,84
2,76
2,5
2,6
2,7
2,8
2,9
Modli si Nie modli si
Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

y
c
i
a
Strategia radzenia sobie
Mczyzna
Kobieta
Diagnoza spoeczna 2013 237


UWAGI: skala oceny ycia jest odwrotnie skierowana: im nisza warto skalowa tym wiksze zadowolenie z ycia; efekt gwny: wskazania Boga
F(1, 25719)=5,295, p<0.05,
2
=0,000, efekt interakcji wskazania Boga i pci F(1, 25719)=35,649, p<0.000,
2
=0,001, zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.20. Ocena caego dotychczasowego ycia w zalenoci od pci i wskazania Boga jako jednej
z kardynalnych wartoci

UWAGI: efekty gwne: modlitwy F(1, 25638)=3,676, p<0,06,
2
=0,000, efekt interakcji modlitwy i pci F(1, 25638)=4,595, p<0.05,
2
= 0,000,
zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.21. Pragnienie ycia w zalenoci od pci i modlenia si w trudnych sytuacjach yciowych

UWAGI: efekty gwne: wskazania Boga ni, efekt interakcji wskazania Boga i pci F(1, 25707)=6,412, p<0.05,
2
=0,000, zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.22. Pragnienie ycia w zalenoci od pci i modlenia si w trudnych sytuacjach yciowych

UWAGI: efekty gwne: modlitwy F(1, 25297)=348,612, p<0.000,
2
=0,014, pci F(1, 25297)=248,512, p<0.000,
2
=0,010, efekt interakcji modlitwy i
pci F(1, 25297)=11,552, p<0.01,
2
=0,000, zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.23. Symptomy depresji w zalenoci od pci i wskazania Boga jako kardynalnej wartoci
2,63
2,79
2,84
2,77
2,6
2,65
2,7
2,75
2,8
2,85
2,9
Wskazanie Boga Brak wskazania Boga
Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z

y
c
i
a
Bg jako warto
Mczyzna
Kobieta
8,45
8,44
8,4
8,51
8,35
8,4
8,45
8,5
8,55
8,6
Modli si Nie modli si
P
r
a
g
n
i
e
n
i
e

y
c
i
a
Strategia radzenia sobie
Mczyzna
Kobieta
8,56
8,43 8,43
8,56
8,3
8,4
8,5
8,6
8,7
Wskazanie Boga Brak wskazania Boga
P
o
z
i
o
m

d
e
p
r
e
s
j
i
Bg jako warto
Mczyzna
Kobieta
4,24
3,46
5,21
4,09
3
3,5
4
4,5
5
5,5
Modli si Nie modli si
P
o
z
i
o
m

d
e
p
r
e
s
j
i
Strategia radzenia sobie
Mczyzna
Kobieta
Diagnoza spoeczna 2013 238


UWAGI: efekty gwne: wskazania Boga F(1, 25368)=104,952, p<0.000,
2
=0,004, pci F(1, 25368)=282,412, p<0.000,
2
=0,011, efekt interakcji
wskazania Boga i pci F(1, 25368)=14,532, p<0.000,
2
=0,001, zmienn kontroln by wiek
Wykres 5.10.24. Symptomy depresji w zalenoci od pci i wskazania Boga jako kardynalnej wartoci
Brak pozytywnego efektu gwnego modlitwy i wyboru Boga jako wartoci w zakresie wikszoci wskanikw
dobrostanu wynika z zasadniczo odmiennej funkcji jak peni modlitwa i generalnie wiara u kobiet i mczyzn:
wie si ona pozytywnie z dobrostanem u mczyzn a w ogle nie wie si lub wie si wrcz negatywnie u kobiet.
Kobiety uciekajce si w trudnych sytuacjach yciowych do modlitwy i traktujce Boga jako wany warunek udanego
ycia s w porwnaniu z tymi, ktre nie modl si i nie zaliczaj Boga do trzech kardynalnych wartoci, istotnie
statystycznie lub nieistotnie mniej zadowolone z ycia, bardziej nieszczliwe i zniechcone do ycia; mczyni
odwrotnie szukajcy pomocy u Boga i zaliczajcy Boga do kardynalnych wartoci s bardziej zadowoleni z ycia i
bardziej szczliwi oraz maj wiksz ch do ycia. Mona to rwnie interpretowa w ten sposb, e nieszczcia
yciowe zbliaj do Boga kobiety, a oddalaj od Boga mczyzn, czyli wiara peni swego rodzaju funkcj
terapeutyczn u kobiet, ale nie u mczyzn. Depresja psychiczna natomiast zblia do Boga zarwno kobiety jak i
mczyzn. Sugeruje to, e rne s funkcja instytucjonalnych i prywatnych praktyk religijnych. Szczliwi w
mniejszym stopniu ni nieszczliwi potrzebuj Boga, ale rwnie wane jest dla nich wsparcie spoeczne.
Rnica midzy pozytywnym efektem chodzenia do kocioa w zakresie rnych wskanikw dobrostanu
i brakiem takiego niezalenego od pci efektu w przypadku modlitwy i podkrelania wartoci Boga sugeruje, e
chodzenie do kocioa peni zasadniczo odmienne funkcje ni modlitwa jest aktywnoci sprzyjajc poczuciu
wsparcia, nie tylko ze strony Boga ale take innych ludzi. A wsparcie spoeczne ma zasadnicze znaczenie dla
dobrostanu psychicznego (patrz rozdz. 5.9). Nie jest te zapewne bez znaczenia, e pytalimy o modlenie si jedynie
w trudnych sytuacjach yciowych, chocia podobny wzr zalenoci w przypadku zaliczenia Boga do trzech
gwnych wartoci yciowych dowodzi, e mamy do czynienia z uniwersaln zalenoci midzy pci i funkcj wiary
religijnej.
5.10.4. Zachowania autodestrukcyjne
5.10.4.1. Palenie papierosw
Nieco wicej ni co czwarty dorosy Polak pali papierosy. Przecitnie wypala ich mniej ni 15 sztuk dziennie.
Pocieszajcy moe by systematyczny spadek zarwno odsetka palaczy, jak i liczby wypalanych papierosw (tabela
5.10.9). W stosunku do roku 1995 odsetek palaczy zmniejszy si a o 12 p.p., a w stosunku do pocztku lat 90. XX
w. o ok. 16 p.p. Liczba wypalanych papierosw spada w stosunku do 1996 r. o ponad 2 sztuki.
Tabela 5.10.9. Odsetek palaczy, byych palaczy wrd obecnie niepalcych oraz rednia liczba wypalanych dziennie
papierosw w latach 1995-2013 w prbach osb w wieku 18+
Zmienna
1995 r.
N= 3042
1996 r.
N=2350
2000 r.
N=6617
2003 r.
N=9602
2005 r.
N=8788
2007 r.
N=12629
2009 r.
N=26134
2011 r.
N=26378
2013 r.
N=25729
Odsetek osb palcych
papierosy
37,9 35,9 32,3 30,7 29,3 29,6 27,8 27,2 25,8
Odsetek osb, ktre
rzuciy palenie wrd
niepalcych
32,2
brak
danych
34,2 35,6 38,9 36,1 36,1 35,8 36,1
rednia liczba
wypalanych dziennie
papierosw
brak
danych
17,27 16,48 16,22 15,88 15,99 15,81 15,43 14,93
rdo danych: lata 1995-1996 Czapiski. 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.
3,94
3,53
5,21
4,33
3
3,5
4
4,5
5
5,5
6
Wskazanie Boga Brak wskazania Boga
P
o
z
i
o
m

d
e
p
r
e
s
j
i
Bg jako warto
Mczyzna
Kobieta
Diagnoza spoeczna 2013 239

Tabela 5.10.10. Przecitna liczba wypalanych dziennie papierosw przez palaczy w 2013 r., procent palaczy w
rnych grupach spoeczno-demograficznych w latach 2000-2013 i procentowa zmiana odetka palaczy midzy 2000
i 2013 w caych prbach
Grupa spoeczno-
demograficzna
Liczba
papierosw
Procent palaczy Proc.
zmiana
2000-2013
2013 2011 2009 2007 2005 2003 2000
Ogem 14,91 25,4 27,2 28,3 29,6 29,3 30,7 32,4 -21,60
Pe .
Mczyni 16,36 32,7 33,6 35,5 37,7 38,0 40,5 43,3 -24,48
Kobiety 12,61 18,8 20,5 20,8 22,9 21,7 22,2 22,7 -17,18
Wiek .
16 24 lata 11,92 18,1 19,4 21,6 22,7 21,4 23,3 28,3 -36,04
25-34 lata 13,85 25,7 27,3 28,8 32,0 33,1 35,2 35,6 -27,81
35-44 lata 15,10 29,8 33,0 34,7 39,8 39,5 41,5 46,4 -35,78
45-59 lat 15,91 34,0 36,7 37,7 37,3 37,6 38,5 37,3 -8,85
60-64 lata 15,87 28,3 27,9 27,1 26,8 24,3 21,7 21,7 30,41
65 i wicej lat 15,41 12,6 12,1 12,3 12,2 11,4 12,9 12,4 1,61
Miejsce zamieszkania .
Miasta ponad 500 tys. 14,82 24,6 26,4 29,4 31,8 31,7 32,9 31,3 -21,41
Miasta 200-500 tys. 13,64 27,4 27,4 29,6 31,1 32,0 33,2 37,0 -25,95
Miasta 100-200 tys. 14,43 26,9 30,8 30,9 32,3 29,2 33,1 35,0 -23,14
Miasta 20-100 tys. 14,58 27,0 28,5 28,5 29,6 31,0 31,4 31,3 -13,74
Miasta < 20 tys. 14,84 26,8 28,8 30,9 31,6 32,6 32,6 34,7 -22,77
Wie 15,60 23,7 24,2 24,8 27,2 25,7 27,9 29,0 -18,28
Wojewdztwo .
Dolnolskie 14,57 30,4 31,1 32,8 30,2 31,2 33,7 33,0 -7,88
Kujawsko-pomorskie 14,22 25,2 29,1 28,4 34,7 37,9 38,8 38,8 -35,05
Lubelskie 14,40 25,0 24,1 24,9 28,7 31,1 30,5 32,4 -22,84
Lubuskie 14,78 26,2 30,7 30,8 32,7 29,2 32,0 38,5 -31,95
dzkie 15,18 25,9 25,1 28,3 28,0 29,2 30,0 29,8 -13,09
Maopolskie 14,29 19,7 22,3 22,0 28,1 24,1 24,5 28,2 -30,14
Mazowieckie 15,86 26,1 27,6 28,0 29,6 29,7 29,8 32,2 -18,94
Opolskie 14,46 21,2 24,6 28,4 31,1 33,9 30,1 34,1 -37,83
Podkarpackie 14,12 21,2 20,1 22,1 25,0 22,8 24,4 24,4 -13,11
Podlaskie 14,95 22,0 24,1 27,6 29,2 28,1 31,6 31,3 -29,71
Pomorskie 14,25 26,4 27,4 28,7 30,2 25,6 32,3 32,7 -19,27
lskie 14,84 27,9 27,8 28,6 29,5 29,7 32,2 34,8 -19,83
witokrzyskie 14,73 21,7 23,6 23,7 21,6 25,6 24,4 31,2 -30,45
Warmisko-mazurskie 15,59 28,2 29,5 33,6 31,0 30,3 33,3 33,0 -14,55
Wielkopolskie 15,82 24,4 27,3 27,6 29,4 30,5 31,0 32,4 -24,69
Zachodniopomorskie 14,63 30,7 32,0 32,9 36,6 31,9 34,8 33,0 -6,97
Wyksztacenie .
Podstawowe i nisze 15,77 25,1 28,0 27,0 27,5 26,6 25,1 27,0 -7,04
Zasadnicze zawodowe 15,73 32,8 34,5 36,1 36,9 36,3 41,5 44,1 -25,62
rednie 14,41 25,1 26,5 27,1 28,9 28,1 29,2 30,4 -17,43
Wysze i policealne 12,80 16,0 17,7 19,1 20,5 21,7 23,1 23,6 -32,20
Dochd gospodarstwa na
jednostk ekwiwalentn


.
Dolny kwartyl 15,10 31,9 32,4 32,3 37,4 39,0 37,0 39,9 -20,05
Powyej dolnego kwartyla 14,96 24,5 27,1 27,1 32,3 27,1 30,9 35,2 -30,40
Poniej grnego kwartyla 15,00 23,5 24,3 27,1 28,6 26,7 28,2 29,0 -18,97
Grny kwartyl 14,44 23,3 23,9 25,6 24,5 25,6 27,1 30,3 -23,10
Status spoeczno-zawodowy .
Sektor publiczny 13,97 22,8 25,7 27,3 29,1 28,9 31,1 34,4 -33,72
Sektor prywatny 14,90 32,6 36,1 36,5 41,9 38,6 39,8 43,7 -25,40
Prywatni przedsibiorcy 15,28 26,6 28,3 29,0 33,5 34,0 44,2 42,2 -36,97
Rolnicy 16,61 26,7 31,4 33,4 30,7 30,2 34,2 33,3 -19,82
Rencici 16,80 25,1 26,6 26,5 27,4 27,6 28,9 28,8 -12,85
Emeryci 15,20 16,4 17,1 17,3 17,2 17,5 16,4 17,1 -4,09
Uczniowie i studenci 9,31 9,9 13,3 13,8 13,9 13,6 15,5 17,4 -43,10
Bezrobotni 15,12 40,2 43,0 42,6 41,9 46,6 44,2 46,0 -12,61
Inni bierni zawodowo 14,78 30,2 29,3 36,0 37,7 36,7 38,6 36,0 -16,11

Wrd palaczy dominuj mczyni, osoby w rednim wieku, z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym i
ubosze (tabela 5.10.10). Zdecydowanie najwyszy odsetek palaczy jest wrd bezrobotnych, osb w wieku 45-59
lat, mczyzn i pracownikw najemnych sektora prywatnego. Najniszy odsetek palaczy jest wrd uczniw i
studentw (9,9 proc.), osb starszych (65 i wicej lat 12,6 proc.), emerytw (16,4 proc.), osb z wyksztaceniem
wyszym (16 proc.) i osb najmodszych (16-24 lata 18,1 proc.).We wszystkich grupach spoeczno-
demograficznych nastpi miedzy 2000 r i 2013 r. spadek odsetka palaczy. Najbardziej spektakularny spadek wystpi
Diagnoza spoeczna 2013 240

wrd uczniw i studentw (o 43 proc.), w grupie przedsibiorcw (o 37 proc.); w dalszej kolejnoci wrd osb
najmodszych (o 36 proc.), pracownikw sektora publicznego i osb z wyszym wyksztaceniem.
W przekroju wojewdzkim najwikszy odsetek palaczy jest w regionie pnocno-zachodnim, a najmniejszy w
regionie poudniowo-wschodnim. Najwikszy spadek odsetka palaczy wystpi w woj. opolskim, kujawsko-
pomorskim, lubuskim i witokrzyskim.
Tabela 5.10.11. Procent palaczy, byych palaczy i przecitna liczba papierosw wypalanych dziennie w rnych
grupach zawodowych (porzdek wg odsetka obecnych palaczy)
Zawd obecnie wykonywany
Procent
obecnie
palcych
Procent osb,
ktre rzuciy
palenie
Przecitna liczba
dziennie wypalanych
papierosw
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie 57,3 45,7 16,98
Hutnicy 52,0 44,1 14,03
Robotnicy budowlani - stan surowy 47,9 39,5 19,61
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 45,3 41,0 15,09
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 44,2 51,8 16,44
Robotnicy budowlani - wykoczenie 43,7 48,0 16,30
Formierze, spawacze 43,0 50,0 17,72
Inni robotnicy przy pracach prostych 42,3 42,1 16,38
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 41,6 44,1 16,95
Operatorzy innych maszyn i urzdze 40,8 50,0 16,03
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 40,1 46,7 13,65
Rzemielnicy 40,0 51,5 15,83
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 39,5 46,5 14,71
Malarze i pokrewni 38,9 36,0 16,80
Mechanicy maszyn i urzdze 38,2 40,7 16,47
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 38,0 38,6 16,04
Pomoce i sprztaczki 37,0 41,6 14,89
Kierowcy ciarwek i autobusw 35,9 51,1 15,99
Kelnerzy, barmani i stewardzi 35,6 23,6 17,39
Fryzjerzy, kosmetyczki 35,4 18,0 14,06
Pozostali pracownicy usug osobistych 35,3 43,2 20,61
Kowale i lusarze 34,9 55,0 17,81
Kierowcy samochodw osobowych i dostawczych 34,1 51,4 15,96
Technicy 33,9 47,3 14,18
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i pokrewni) 31,0 43,2 16,21
Elektrycy i elektronicy 30,6 47,7 16,78
Rolnicy produkcji rolinnej 30,2 45,3 16,09
Monterzy 29,9 49,5 15,30
Sprzedawcy 29,3 37,4 13,12
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 29,2 45,3 14,49
Kucharze 28,3 43,9 13,63
Robotnicy produkcji tekstylnej 27,5 35,9 14,21
Pielgniarki i poone 27,1 35,9 12,15
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 26,2 28,5 16,77
Kolejarze 26,2 61,2 16,07
Urzdnicy pastwowi 25,7 32,4 13,91
Pracownicy opieki osobistej 25,4 26,8 12,26
Lekarze, weterynarze, dentyci 25,0 36,8 12,20
Pozostay redni personel 24,0 29,8 10,62
Kierownicy rnych specjalnoci 23,4 40,7 13,16
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 23,0 36,5 15,76
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 21,9 33,3 15,75
redni personel ds. finansowych 21,4 37,9 12,19
Pracownicy obsugi biurowej 19,5 34,2 12,42
Informatycy i pokrewni 19,4 37,4 12,02
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 18,0 53,8 11,03
Specjalici ds. marketingu 17,9 49,0 12,30
Inni specjalici ochrony zdrowia 17,6 34,8 11,44
Specjalici ds. finansowych 17,4 39,2 12,10
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 16,1 32,9 13,80
onierze zawodowi 14,0 46,7 15,88
Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 11,8 43,6 11,55
Nauczyciele szk podstawowych 11,6 25,8 10,96
Pozostali specjalici 10,2 26,5 14,15
Nauczyciele akademiccy 8,4 51,9 12,87
Prawnicy 6,3 35,3 8,22

Diagnoza spoeczna 2013 241

W przekroju grup zawodowych najwicej palaczy jest wrd robotnikw budowlanych, operatorw pojazdw
wolnobienych, robotnikw obrbki drewna i papieru i robotnikw niewykwalifikowanych; najrzadziej pal
papierosy inynierowie, nauczyciele, specjalici ds. finansowych i inni specjalici (tabela 5.10.11).
Stopie rozprzestrzenienia nikotynizmu jest generalnie skorelowany z gbokoci uzalenienia (liczb
wypalanych papierosw), aczkolwiek zwizek ten nie jest zby silny (dla 56 grup z tabeli 5.10.11 r=0,67). Najwicej
papierosw wypalaj robotnicy, wrd ktrych jest take najwicej palaczy.
Sabych palaczy (do 10 sztuk papierosw wypalanych dziennie) jest wicej wrd kobiet ni mczyzn, wrd
osb modych ni osb w rednim wieku (35-44 lata); wrd osb w wieku 45-64 lat jest bardzo duy odsetek
naogowych palaczy, wypalajcych ponad 20 papierosw dziennie; pod tym wzgldem ustpuj oni tylko rolnikom
(przecitnie 18 sztuk, najwicej wrd wszystkich grup) i przedsibiorcom; stosunkowo duy odsetek sabych
palaczy jest wrd osb z wyszym wyksztaceniem w porwnaniu z absolwentami szk podstawowych i
zasadniczych szk zawodowych, oraz wrd uczniw i studentw w porwnaniu zwaszcza z rolnikami.
Aby sprawdzi, ktre cechy spoeczno-demograficzne wi si istotnie z szans bycia palaczem przy kontroli
innych cech, wykonalimy analiz regresji logistycznej, ktrej wyniki pokazuje tabela 5.10.12. Szansa, e spotkamy
palc papierosy kobiet jest o poow mniejsza ni spotkanie palcego mczyzn. W stosunku do osb
najmodszych istotnie statystycznie wicej jest palaczy we wszystkich pozostaych grupach wieku z wyjtkiem osb
najstarszych (65+ lat), gdzie rozpowszechnienie palenia jest o poow mniejsze ni w grupie najmodszej. Im mniejsza
klasa miejscowoci zamieszkania tym mniejsza szansa spotkania palacza najmniejsza na wsi. Wrd osb z
wyszym wyksztaceniem szansa spotkania palacza jest o 2/3 mniejsza ni wrd osb z najniszym wyksztaceniem
przez wyrwnaniu wszystkich pozostaych cech (gwnie chodzi o wiek). W porwnaniu z pracownikami sektora
publicznego mniejsz szans spotkania osoby palcej mamy wrd uczniw i studentw, a wiksz wrd
pracownikw sektora prywatnego, innych biernych zawodowo i zwaszcza bezrobotnych (o 70 proc. wiksz). W
przekroju stanu cywilnego najsilniej determinuje siganie po papierosy rozwd a najsabiej maestwo. Oczywicie
stres yciowy sprzyja paleniu.
Tabela 5.10.12. Wyniki analizy regresji logistycznej dla bycia palaczem
Predyktor p Exp(B)
Mczyzna Ref.
Kobieta 0,000 0,514
Wiek 16-24 lata Ref.
Wiek 25-34 lata 0,026 1,175
Wiek 35-44 lat 0,000 1,331
Wiek 45-59 lat 0,000 1,491
Wiek 60-64 lata 0,017 1,266
Wiek 65+ lat 0,000 0,536
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw Ref.
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 0,222 1,084
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 0,895 0,991
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 0,424 0,955
Miasta do 20 tys. mieszkacw 0,065 0,888
Wie 0,000 0,687
Wyksztacenie podstawowe i nisze Ref.
Wyksztacenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum 0,379 0,956
Wyksztacenie rednie 0,000 0,629
Wyksztacenie wysze i policealne 0,000 0,323
Pracownicy sektora publicznego Ref.
Pracownicy sektora prywatnego 0,000 1,284
Prywatni przedsibiorcy 0,629 0,961
Rolnicy 0,125 0,882
Rencici 0,315 0,923
Emeryci 0,666 0,965
Uczniowie i studenci 0,000 0,314
Bezrobotni 0,000 1,727
Inni bierni zawodowo 0,002 1,244
Kawaler/panna Ref.
Zamna/onaty 0,000 0,747
Wdowiec/wdowa 0,022 0,833
Osoba rozwiedziona 0,000 1,654
Stres yciowy niski poziom Ref.
Stres yciowy redni poziom 0,000 1,300
Stres yciowy wysoki poziom 0,000 1,584
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
10,5
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
15,4
* Ref. oznacza grup odniesienia
Diagnoza spoeczna 2013 242

5.10.4.2. Naduywanie alkoholu
Dwa pytania w kwestionariuszu indywidualnym dotyczyy picia alkoholu. Jedno odnosio si do zwyczajowego
reagowania na kopoty czy trudne sytuacje yciowe i w kafeterii odpowiedzi zawierao twierdzenie sigam po
alkohol. Drugie byo pytaniem wprost o naduywanie alkoholu: w minionym roku piem(-am) za duo alkoholu.
Odsetek osb, ktre na kopoty reaguj siganiem po alkohol, jest mniejszy (3,9 proc., dwa lata temu 3,4 proc.) ni
odsetek osb, ktre przyznaj si do naduywania alkoholu (6,7 proc., dwa lata temu 6,8 proc.) (tabela 5.10.13).
Odsetek osb naduywajcych alkoholu jest podobny jak w 1991 r. i znacznie wikszy ni 13 lat temu (5,3 proc.).
Tabela 5.10.13. Odsetek osb przyznajcych si do naduywania alkoholu i sigania po alkohol w trudnych
sytuacjach yciowych w latach 1991-2013 w populacji dorosych Polakw
Zmienna
1991 r.
N=3989
1993 r.
N=2238
1995 r.
N=3045
1997 r.
N=2350
2000 r.
N=6615
2003 r.
N=9420
2005 r.
N=8543
2007 r.
N=12365
2009 r.
N=23076
2011 r.
N=23076
2013 r.
N=25729
Naduywaj
alkoholu
6,6 6,4 6,3 5,4 5,3 4,4 6,0 5,8 6,5 6,8 6,7
Alkohol jako
sposb na
kopoty
yciowe
bd bd 4,3 3,9 3,9 3,4 3,9 3,5 4,4 3,4 3,9
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.

W prbie panelowej 2009-2013 odsetek naduywajcych alkoholu wrd mczyzn wzrs z 10,5 proc. do 11,4
a wrd kobiet z 2,1 proc. do 2,6 (wykres 5.10.25). Spowodowao to zwikszenie rnicy midzy kobietami i
mczyznami z 8,4 do 8,8 p.p.


UWAGI: efekty gwne: roku badania F(1, 11478)=25,647, p<0,000,
2
=0,002, pci F(1, 111478)=703,992, p<0,000,
2
=0,058, efekt interakcji
roku badania i pci F(1, 11478)=7,995, p<0.000,
2
=0,001, zmienn kontroln by wiek F(1, 11478)=66,040, p<0,000,
2
=0,006.
Wykres 5.10.25. Odsetek naduywajcych alkoholu kobiet i mczyzn w piciu pomiarach w prbie panelowej (osb
biorcych udzia w badaniu we wszystkich piciu rundach)
Mczyni przyznaj, e w minionym roku pili za duo alkoholu 4 razy czciej ni kobiety (sze lat temu prawie
szeciokrotnie czciej). Zdecydowanie czciej naduywaj alkoholu mieszkacy duych miast ni maych miast i
wsi, osoby w rednim wieku czciej od starszych i modszych; bogaci i biedni obecnie czciej ni redniozamoni;
prywatni przedsibiorcy nieco czciej ni zatrudniani przez nich pracownicy (wczeniej rnica ta bya znacznie
wiksza), bezrobotni czciej od pracujcych w sektorze publicznym, uczniowie i studenci czciej naduywaj
alkoholu tylko w stosunku do emerytw i rencistw (tabela 5.10.14).
Rozkad odsetka osb sigajcych po alkohol w trudnych sytuacjach yciowych w przekroju grup spoeczno-
demograficznych jest podobny do rozkadu odsetka osb naduywajcych alkoholu (tabela 5.10.14).
W przekroju grup zawodowych najbardziej dotknitymi problemem alkoholowym s robotnicy budowlani (stan
surowy -- 17 proc. przyznajcych si do naduywania alkoholu w minionym roku), grnicy, agenci handlowi,
robotnicy w przetwrstwie spoywczym, inni robotnicy i operatorzy innych maszyn i urzdze (tabela 5.10.15); s to
zawody typowo mskie. Najmniejszy odsetek naduywajcych alkoholu jest wrd pielgniarek i innych specjalistw
ochrony zdrowia (ale z wyjtkiem lekarzy, ktrzy znacznie czciej od redniej przyznaj si do naduywania
alkoholu (11 proc.).
10,5
11,6
11,4
2,1
1,9
2,6
0
3
6
9
12
15
2009 2011 2013
P
r
o
c
e
n
t
Rok badania
Mczyzna
Kobieta
Diagnoza spoeczna 2013 243

Tabela 5.10.14. Odsetek osb w wieku 16+ lat, przyznajcych, e w minionym roku pili za duo alkoholu
i sigajcych po alkohol w trudnych sytuacjach yciowych w przekroju grup spoeczno-demograficznych
Grupa Pijcy zbyt duo alkoholu Sigajcy po alkohol w kopotach
2013 2011 2009 2007 2013 2011 2009 2007
Ogem 6,62 6,84 6,45 5,78 3,84 3,42 4,38 3,45
Pe
Mczyni 10,98 11,80 10,91 10,37 6,71 5,88 7,55 6,34
Kobiety 2,64 2,35 2,38 1,80 1,22 1,19 1,49 1,06
Wiek
do 24 lat 6,50 7,11 7,25 5,38 2,75 2,14 3,45 2,32
25-34 lata 9,00 7,56 6,61 5,62 4,04 3,20 4,33 2,77
35-44 lata 8,05 9,59 8,39 7,97 5,04 4,28 4,87 5,30
45-59 lat 7,35 7,82 7,78 6,93 5,11 4,91 6,29 4,65
60-64 lata 5,38 5,61 5,11 4,86 3,76 3,51 3,63 3,96
65 i wicej lat 2,06 1,97 1,80 1,96 1,43 1,60 1,95 1,51
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 7,62 7,67 8,41 7,07 3,48 2,63 4,92 4,00
Miasta 200-500 tys. 8,97 8,10 8,45 6,91 2,70 3,44 4,80 3,46
Miasta 100-200 tys. 8,28 8,14 7,67 5,58 6,06 3,85 4,06 2,79
Miasta 20-100 tys. 6,29 6,85 5,39 4,69 3,87 3,28 3,81 3,07
Miasta < 20 tys. 5,86 6,75 5,78 5,77 3,91 3,36 3,97 3,74
Wie 5,82 6,00 5,75 5,39 3,74 3,67 4,59 3,53
Wojewdztwo
Dolnolskie 7,66 8,31 5,92 4,94 5,19 3,09 3,51 3,18
Kujawsko-pomorskie 6,11 5,16 6,54 5,43 4,16 2,84 5,72 3,31
Lubelskie 6,34 7,28 6,02 6,06 3,56 3,92 4,86 3,57
Lubuskie 6,74 8,57 9,18 5,89 2,73 4,06 4,38 4,23
dzkie 5,40 4,50 5,68 5,61 2,74 2,72 3,69 2,32
Maopolskie 4,45 6,23 4,90 5,38 2,73 2,78 3,17 3,24
Mazowieckie 6,99 6,76 7,82 6,01 4,01 3,64 5,63 4,19
Opolskie 6,21 6,13 6,36 4,24 2,31 3,72 4,99 1,88
Podkarpackie 5,67 5,39 4,64 6,07 2,15 2,36 3,14 3,50
Podlaskie 6,49 7,63 7,58 7,81 3,90 2,72 4,49 4,44
Pomorskie 9,19 8,14 6,00 5,96 2,38 3,67 3,57 3,34
lskie 7,25 6,95 7,02 5,16 4,68 3,67 4,33 3,26
witokrzyskie 5,11 7,88 5,24 3,88 4,10 5,45 4,94 3,47
Warmisko-mazurskie 6,75 7,73 5,56 9,23 7,35 5,70 6,78 6,82
Wielkopolskie 6,78 7,29 6,36 4,66 4,60 2,67 3,18 1,89
Zachodniopomorskie 7,82 6,85 8,28 6,48 3,43 3,78 6,50 4,22
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 5,80 6,36 5,14 4,79 5,02 4,03 4,88 4,00
Zasadnicze/gimnazjum 7,67 8,33 7,61 6,97 4,81 4,33 5,42 3,46
rednie 6,06 6,31 6,18 5,18 3,22 2,83 3,79 2,79
Wysze i policealne 6,34 5,74 6,00 5,18 2,42 2,49 3,15 3,07
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 7,62 8,08 6,81 6,96 5,87 4,64 5,99 4,75
rodkowe 50 proc. 5,82 6,32 5,78 5,20 3,42 3,25 3,93 3,29
Grny kwartyl 7,50 6,96 7,66 5,59 2,70 2,64 4,21 2,80
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 6,25 5,18 5,48 5,00 3,11 2,59 3,59 3,02
Sektor prywatny 9,15 9,79 8,36 8,83 4,40 4,26 5,08 5,23
Prywatni przedsibiorcy 7,73 11,33 9,69 9,79 4,89 5,10 5,42 5,23
Rolnicy 6,27 7,28 8,89 6,34 4,59 4,74 6,87 3,97
Rencici 4,54 5,05 5,23 5,09 4,03 2,75 4,45 3,02
Emeryci 2,55 2,60 2,67 2,24 1,71 1,99 2,28 1,80
Uczniowie i studenci 5,09 6,27 6,35 3,78 1,46 2,00 3,04 1,50
Bezrobotni 11,41 12,19 11,24 8,54 7,77 6,95 7,87 5,35
Inni bierni zawodowo 7,37 6,52 6,81 4,45 5,94 3,93 5,86 3,37

Diagnoza spoeczna 2013 244

Tabela 5.10.15. Procent naduywajcych alkoholu i sigajcych po alkohol w trudnych sytuacjach yciowych w
rnych grupach zawodowych (porzdek wg odsetka naduywajcych alkoholu)
Zawd obecnie wykonywany
Procent
naduywajcych
alkoholu
Procent
sigajcych po
alkohol
N
Robotnicy budowlani - stan surowy 16,9 11,0 338
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 16,9 6,8 148
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie 16,4 18,3 110
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 15,6 4,8 250
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 14,6 7,0 185
Operatorzy innych maszyn i urzdze 14,4 7,4 257
Rzemielnicy 14,3 1,8 56
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 13,6 4,9 206
Malarze i pokrewni 13,3 6,7 90
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 11,9 6,9 218
Lekarze, weterynarze, dentyci 11,1 10,2 108
Robotnicy budowlani - wykoczenie 10,9 9,2 285
Formierze, spawacze 10,8 3,8 186
Kowale i lusarze 10,2 5,6 215
Informatycy i pokrewni 10,1 1,3 227
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 9,9 9,7 71
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i pokrewni) 9,8 2,9 244
Hutnicy 9,5 7,9 74
Urzdnicy pastwowi 9,2 4,9 206
Inni robotnicy przy pracach prostych 9,0 5,9 423
Prawnicy 8,9 0,0 79
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 8,9 3,3 246
Technicy 8,8 3,2 375
Mechanicy maszyn i urzdze 8,8 7,6 239
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 8,6 10,1 139
Elektrycy i elektronicy 8,5 6,4 234
Fryzjerzy, kosmetyczki 8,4 2,4 83
Pracownicy opieki osobistej 8,4 0,8 119
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 8,2 1,9 268
Specjalici ds. marketingu 8,2 1,5 196
Kierownicy rnych specjalnoci 8,0 3,2 574
Kierowcy samochodw osobowych i dostawczych 7,9 6,1 229
Kierowcy ciarwek i autobusw 7,8 7,4 282
Specjalici ds. finansowych 7,6 0,0 223
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 6,9 1,1 87
Pozostali specjalici 6,8 0,9 118
Kelnerzy, barmani i stewardzi 6,7 4,4 89
Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 6,5 2,0 356
Monterzy 6,5 3,9 154
Rolnicy produkcji rolinnej 6,3 4,0 304
Pozostay redni personel 6,2 1,4 146
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 6,0 5,2 1103
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 5,9 3,6 169
Nauczyciele szk podstawowych 5,8 2,5 361
Sprzedawcy 5,6 2,3 1063
Nauczyciele akademiccy 5,3 5,3 95
Pomoce i sprztaczki 5,3 4,5 359
Pracownicy obsugi biurowej 4,6 1,1 657
Kolejarze 4,6 0,0 65
Pozostali pracownicy usug osobistych 4,4 4,4 68
redni personel ds. finansowych 4,3 2,7 300
Kucharze 4,0 1,0 99
Pielgniarki i poone 2,5 1,0 199
Inni specjalici ochrony zdrowia 2,3 1,4 222
onierze zawodowi 1,8 0,0 57
Robotnicy produkcji tekstylnej 1,7 1,7 229

Diagnoza spoeczna 2013 245

Aby sprawdzi, ktre cechy spoeczno-demograficzne wi si istotnie z naduywaniem alkoholu przy kontroli
innych cech, wykonalimy analiz regresji logistycznej, ktrej wyniki pokazuje tabela 5.10.16. Prawdopodobiestwo
naduywania alkoholu jest niemal 5-krotnie mniejsze wrd kobiet ni wrd mczyzn. W porwnaniu z
najmodszymi respondentami (16-24 lata) istotnie mniejsze prawdopodobiestwo wystpienia problemu
alkoholowego wystpuje tylko wrd najstarszych (65+ lat). Czynnikiem rnicujcym powszechno naduywania
alkoholu jest klasa miejscowoci zamieszkania: w mniejszych miastach, a zwaszcza na wsi problem ten jest
zdecydowanie mniej powszechny ni w duych aglomeracjach. Osoby z wyksztaceniem wyszym, rednim i
zasadniczym zawodowych rzadziej od osb z wyksztaceniem podstawowym naduywaj alkoholu. Czciej w
porwnaniu z innymi grupami spoeczno-zawodowymi przy kontroli pozostaych cech naduywanie alkoholu
wystpuje w grupie bezrobotnych, a w dalszej kolejnoci innych biernych zawodowo i pracownikw sektora
prywatnego. W porwnaniu z osobami yjcymi w stanie wolnym o ponad 30 proc. rzadziej naduywaj alkoholu
osoby yjce w maestwie a o 30 proc. czciej osoby rozwiedzione. Stres yciowy niezwykle silnie wie si z
naduywaniem alkoholu. Osoby dowiadczajce wysokiego poziomu stresu naduywaj alkoholu prawie 4 razy
czciej w porwnaniu z osobami dowiadczajcymi niewielkiego stresu. Oczywicie zwizek przyczynowy moe
by tu dwustronny: zarwno stres moe skania do picia, jak i naduywanie alkoholu moe wywoywa rne
problemy yciowe.
Tabela 5.10.16. Wyniki analizy regresji logistycznej dla naduywania alkoholu
Predyktor p Exp(B)
Mczyzna Ref.
Kobieta 0,000 ,219
Wiek 16-24 lata Ref.
Wiek 25-34 lata 0,284 1,130
Wiek 35-44 lat 0,987 0,998
Wiek 45-59 lat 0,486 0,916
Wiek 60-64 lata 0,337 0,852
Wiek 65+ lat 0,001 ,486
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw Ref.
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 0,115 1,179
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 0,135 1,184
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 0,031 0,812
Miasta do 20 tys. mieszkacw 0,017 0,770
Wie 0,001 0,732
Wyksztacenie podstawowe i nisze Ref.
Wyksztacenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum 0,001 0,742
Wyksztacenie rednie 0,000 0,617
Wyksztacenie wysze i policealne 0,000 0,659
Pracownicy sektora publicznego Ref.
Pracownicy sektora prywatnego 0,038 1,204
Prywatni przedsibiorcy 0,780 0,963
Rolnicy 0,607 0,927
Rencici 0,541 0,913
Emeryci 0,569 0,911
Uczniowie i studenci 0,948 1,011
Bezrobotni 0,000 1,829
Inni bierni zawodowo 0,001 1,519
Kawaler/panna Ref.
Zamna/onaty 0,000 0,649
Wdowiec/wdowa 0,288 0,836
Osoba rozwiedziona 0,034 1,303
Stres yciowy niski poziom Ref.
Stres yciowy redni poziom 0,000 1,756
Stres yciowy wysoki poziom 0,000 3,629
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
5,6
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
14,4
* Ref. oznacza grup odniesienia
5.10.4.3. Zaywanie narkotykw
Odsetek osb przyznajcych si do zaywania narkotykw rs do 2005 r. W tegorocznym badaniu utrzyma si na
poziomie z 2005 r. (tabela 5.10.17).
Diagnoza spoeczna 2013 246

Tabela 5.10.17. Odsetek osb przyznajcych si do brania narkotykw w latach 1991-2013 w populacji dorosych
Polakw
1992 r.
N=3396
1993 r.
N=2307
1994 r.
N=2298
1995 r.
N=3024
1996 r.
N=2329
1997 r.
N=2100
2000 r.
N=6608
2003 r.
N=9620
2005 r.
N=8609
2007 r.
N=12323
2009 r.
N=23573
2011 r.
N=25768
2013 r.
N=25708
0,4 0,3 0,3 0,7 0,9 0,9 1.0 0,9 1,3 1,0 1,2 1,3 1,3
rdo danych: lata 1991-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.

Obecnie najbardziej zagroeni narkomani s mczyni, uczniowie i studenci (generalnie osoby modsze),
mieszkacy duych miast, bezrobotni i inni bierni zawodowo, osoby z wyksztaceniem rednim, a w przekroju
terytorialnym mieszkacy wojewdztw zachodniopomorskiego i mazowieckiego (tabela 5.10.18).
Tabela 5.10.18. Czy w minionym roku prbowa(a) Pan(i) narkotykw? (w procentach odpowiedzi twierdzcych
w caych prbach osb w wieku 16+ lat)
Grupa 2013 2011 2009 2007 2005 2003 2000
Ogem 1,31 1,27 1,16 1,03 1,31 0.96 0,96
Pe
Mczyni 2,12 2,11 1,78 1,67 1,91 1.51 1,59
Kobiety 0,58 0,51 0,58 0,51 0,79 0.48 0,42
Wiek
do 24 lat 4,13 4,61 3,75 3,67 3,83 3,91 3,75
25-34 lata 2,85 1,91 2,14 1,54 2,45 1,31 1,77
35-44 lata 0,61 0,89 0,47 0,53 0,48 0,05 0,30
45-59 lat 0,24 0,15 0,14 0,05 0,27 0,08 0,30
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 2,65 2,17 2,60 1,54 2,64 2,03 1,66
Miasta 200-500 tys. 2,09 2,29 0,93 1,91 1,80 1,91 1,97
Miasta 100-200 tys. 1,78 1,46 1,74 1,28 1,91 0,60 1,03
Miasta 20-100 tys. 1,18 1,40 1,09 0,65 1,44 0,68 1,00
Miasta < 20 tys. 1,41 1,19 1,18 1,54 0,99 0,80 0,73
Wie 0,67 0,64 0,66 1,91 0,72 0,63 0,51
Wojewdztwo
Dolnolskie 1,94 1,48 1,21 0,92 1,04 1,57 1,05
Kujawsko-pomorskie 1,22 1,74 1,13 1,63 1,25 1,64 0,68
Lubelskie 0,61 1,27 0,53 1,58 0,47 1,08 1,38
Lubuskie 1,87 1,86 1,26 1,17 1,15 1,24 1,19
dzkie 1,51 0,84 1,13 0,85 1,23 0,68 1,35
Maopolskie 0,61 0,48 0,81 0,87 1,33 0,43 1,22
Mazowieckie 2,07 1,03 2,07 0,84 2,20 1,01 0,63
Opolskie 0,58 0,96 1,20 1,11 0,96 0,66 0,72
Podkarpackie 0,69 1,07 0,97 0,98 1,44 0,89 0,44
Podlaskie 1,46 1,02 0,44 1,18 0,97 0,61 0,19
Pomorskie 1,92 0,90 0,81 1,77 2,17 1,49 2,53
lskie 1,26 1,31 1,06 0,91 1,23 1,15 0,55
witokrzyskie 0,34 0,81 0,44 1,00 1,07 0,80 0,31
Warmisko-mazurskie 0,41 1,50 0,80 0,55 1,04 0,58 1,33
Wielkopolskie 1,13 1,52 1,34 0,83 0,70 0,41 0,00
Zachodniopomorskie 2,06 3,57 1,59 1,08 1,53 0,96 2,19
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 0,95 0,53 0,55 0,34 0,74 1,02 0,69
Zasadnicze/gimnazjum 1,19 1,61 1,15 1,47 1,51 0,67 1,16
rednie 1,71 1,61 1,43 1,16 1,55 1,41 0,98
Wysze i policealne 1,14 0,85 1,26 0,70 1,17 0,55 1,04
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 1,30 1,02 0,88 1,39 0,96 0,53 0,54
rodkowe 50 proc. 1,14 1,31 1,16 0,98 1,25 1,15 1,14
Grny kwartyl 1,77 1,38 1,47 0,86 1,95 1,27 1,29
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 0,70 0,72 0,19 0,32 0,43 0,38 0,66
Sektor prywatny 1,76 1,20 1,39 1,58 1,47 1,23 1,29
Prywatni przedsibiorcy 1,26 1,18 2,07 1,44 1,53 0,34 0,65
Rolnicy 0,30 0,22 0,14 0,14 0,17 0,00 0,22
Rencici 0,81 0,17 0,59 0,59 0,87 0,44 0,44
Emeryci 0,13 0,07 0,03 0,00 0,10 0,23 0,00
Uczniowie i studenci 3,50 4,26 3,38 3,37 4,31 4,06 5,76
Bezrobotni 2,18 1,87 2,65 1,05 2,03 1,42 1,09
Inni bierni zawodowo 1,78 1,95 1,46 1,06 1,28 0,55 1,20

Diagnoza spoeczna 2013 247

Wyniki regresji logistycznej (tabela 5.10.19) pokazuj, e kobiety ponad 3-krotnie rzadziej zaywaj narkotyki
od mczyzn, osoby starsze (po 59 roku ycia) ponad 20-krotnie rzadziej od najmodszych (do 24 lat), mieszkacy
maych miast i wsi od dwu do piciu razy rzadziej od mieszkacw najwikszych aglomeracji (powyej 500 tys.),
inni bierni zawodowo o 70 proc. czciej od pracownikw sektora publicznego, osoby yjce w stanie wolnym niemal
czterokrotnie czciej od osb yjcych w zwizku maeskim, osoby z wyksztaceniem wyszym ponad dwukrotnie
rzadziej od osb z wyksztaceniem podstawowym.
Silnie ryzyko narkomani rnicuje natenie stresu yciowego, ale podobnie jak w przypadku naduywania
alkoholu trudno rozstrzygn, jaki jest tu kierunek zalenoci: zarwno narkotyki mog nasila problemy yciowe,
jak i stres moe skania do sigania po narkotyki.
Tabela 5.10.19. Wyniki regresji logistycznej dla zaywania narkotykw
Predyktor p Exp(B)
Mczyzna Ref.
Kobieta 0,000 0,309
Wiek 16-24 lata Ref.
Wiek 25-34 lata 0,086 0,755
Wiek 35-44 lat 0,000 0,220
Wiek 45-59 lat 0,000 0,089
Wiek 60-64 lata 0,000 0,036
Wiek 65+ lat 0,000 0,044
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw Ref.
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 0,158 0,764
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 0,133 0,726
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 0,000 0,421
Miasta do 20 tys. mieszkacw 0,001 0,500
Wie 0,000 0,205
Wyksztacenie podstawowe i nisze Ref.
Wyksztacenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum 0,003 0,525
Wyksztacenie rednie 0,074 0,688
Wyksztacenie wysze i policealne 0,000 0,397
Pracownicy sektora publicznego Ref.
Pracownicy sektora prywatnego 0,715 1,089
Prywatni przedsibiorcy 0,533 1,242
Rolnicy 0,323 0,563
Rencici 0,507 1,278
Emeryci 0,924 0,936
Uczniowie i studenci 0,893 1,038
Bezrobotni 0,123 1,517
Inni bierni zawodowo 0,066 1,702
Kawaler/panna Ref.
Zamna/onaty 0,000 0,273
Wdowiec/wdowa 0,252 1,717
Osoba rozwiedziona 0,410 0,724
Stres yciowy niski poziom Ref.
Stres yciowy redni poziom 0,000 1,839
Stres yciowy wysoki poziom 0,000 2,304
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
3,0
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
22,6
* Ref. oznacza grup odniesienia
5.10.5. Sprawcy i ofiary amania prawa
Jak pokazuje tabela 5.10.20 midzy 1993 i 2003 r. rosa liczba ofiar kradziey i wamania do domu, ale nie zmienia
si odsetek ofiar napadu i pobicia; rs take w tym okresie w prbach sondaowych udzia osb oskaronych zarwno
w sprawach karnych, jak i z powdztwa cywilnego. Po 2005 r. nastpi znaczny spadek odsetka ofiar kradziey (do
poowy stanu z 2005 r. w ostatnich latach) i wamania do domu; odsetek ofiar napadu i pobicia spada do 2011 r., ale
w ostatnich dwch latach zacz ponownie rosn, cho cigle jest mniejszy ni na pocztku wieku. Wyjania to
spadek poczucia bezpieczestwa (odsetek osb zadowolonych ze stanu bezpieczestwa w miejscu zamieszkania
zmniejszy si od 2011 r. o 1,3 p.p.).
Interesujca jest stao wikszoci tych dowiadcze w czasie u poszczeglnych osb. Kto, kto pad ofiar
kradziey czy napadu i pobicia w ktrym roku, mia te istotnie wysze ryzyko zastania ofiar tych przestpstw po
dwch, czterech a nawet w niektrych przypadkach i po szeciu latach. Nie dziwi natomiast stao dowiadcze
sprawcw: bycie oskaronym i zatrzymanym przez policj zwiksza w stopniu znaczcym statystycznie powtrne
oskarenie lub zatrzymanie przez policj po upywie wielu lat (wszystkie korelacje dla sprawcw i ofiar amania
Diagnoza spoeczna 2013 248

prawa midzy 2007 i 2013 rokiem s istotne statystycznie). Mona zatem mwi nie tylko o staych predyspozycjach
do wchodzenia w konflikt z prawem, ale take o staych w odniesieniu do pewnych kategorii dowiadcze
cechach ofiary, co potwierdza tezy wiktymologw: pewni ludzie s bardziej od innych naraeni na powtarzalne
dowiadczenia bycia ofiar czyjej agresji.
Tabela 5.10.20. Odsetek osb w wieku 18+ lat przyznajcych si do dowiadcze zwizanych z amaniem prawa
w latach 1993-2013
Dowiadczenie 1993 r. 1995 r. 2000 r. 2003 r. 2005 r. 2007 r 2009 r. 2011 r. 2013 r.
Ofiara kradziey 5,1 5,4 6,8 5,6 5,7 4,3 3,3 2,8 2,8
Ofiara napadu i pobicia 1,6 1,7 1,5 1,3 1,2 1,1 0,9 0,7 1,0
Ofiara wamania do domu 1,2 1,2 2,0 4,1* 3,5 2,1 1,7 1,5 1,6
Oskarony w sprawie
kryminalnej
0,5 0,4 1,0 1,1 1,2 1,5 1,2 1,1 1,1
Oskarony w sprawie cywilnej 0,4 0,6 0,8 0,9 0,9 0,9 0,7 0,6 0,6
Zatrzymany przez policj bd bd bd 2,2 2,5 3,2 3,4 3,3 3,1
Bliska osoba bya aresztowana
lub miaa kopoty z prawem
bd bd 2,9 2,8 3,6 3,8 3,0 2,7 2,5
Sprawca kolizji lub wypadku
drogowego
bd bd bd bd bd 1,6 1,7 1,7 1,5
* od 2003 pytano o wamanie do domu lub samochodu.
rdo danych: lata 1993 i 1995 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.

Na odnotowanie zasuguje fakt, e wrd oskaronych o czyny karalne lub zatrzymanych przez policj jest
znacznie wikszy odsetek ofiar kradziey, napadu i pobicia ni w populacji generalnej (tabela 5.10.21). Oznacza to,
e wiele przestpstw popenianych jest w ramach rodowisk przestpczych. Ci, ktrzy ami prawo, sami naraeni s
bardziej od praworzdnych obywateli na przemoc ze strony innych amicych prawo.
Tabela 5.10.21. Interkorelacje dowiadcze zwizanych z amaniem prawa w 2013 r.
UWAGI: wszystkie wspczynniki korelacji s istotne statystycznie na poziomie p=0,000.

Niezalenie od charakteru (czy to w roli ofiary, czy te sprawcy) dowiadczenia zwizane z amaniem prawa s
skorelowane z piciem alkoholu i zaywaniem narkotykw (tabela 5.10.22). Osoby naduywajce alkoholu lub
sigajce po alkohol w trudnych sytuacjach yciowych i zaywajce narkotykw czciej s sprawcami, ale take
czciej ofiarami amania prawa i czciej maj bliskich amicych prawo.
Tabela 5.10.22. Korelacje dowiadcze zwizanych z amaniem prawa z piciem alkoholu
* korelacje istotne statystycznie na poziomie p=0,000.

W 2007 r. spytalimy po raz pierwszy o sprawstwo kolizji i wypadkw drogowych. Generalnie odsetek sprawcw
zdarze drogowych jest wprost proporcjonalny do poziomu motoryzacji w poszczeglnych grupach (tabela 5.10.24);
najwikszy wrd osb modych i w rednim wieku (do 44 lat), mieszkacw duych miast, osb z wyszym
Dowiadczenie 2 3 4 5 6 7 8
1. Okradziono mnie 0,195 0,379 0,124 0,112 0,098 0,090 0,072
2. Zostaem napadnity i pobity 0,136 0,163 0,136 0,170 0,096 0,098
3. Wamano si do mojego domu lub samochodu 0,087 0,087 0,063 0,079 0,043
4. Zostaem oskarony o czyn, za ktry grozi kara wizienia
lub grzywna
0,265 0,394 0,080 0,082
5. Byem zatrzymany przez policj 0,203 0,128 0,102
6. Zostaem oskarony w sprawie cywilnej 0,091 0,063
7. Spowodowaem kolizj lub wypadek drogowy 0,057
8. Bliska osoba zostaa aresztowana lub miaa kopoty
z prawem

Dowiadczenie
Naduywanie
alkoholu
Siganie po alkohol
w trudnych
sytuacjach
Zaywanie
narkotykw
Okradziono mnie 0,074* 0,043* 0,089*
Zostaem napadnity i pobity 0,112* 0,108* 0,126*
Wamano si do mojego domu lub samochodu 0,055* 0,035* 0,035*
Zostaem oskarony o czyn, za ktry grozi kara wizienia lub grzywna 0,114* 0,082* 0,170*
Byem zatrzymany przez policj 0,157* 0,104* 0,179*
Zostaem oskarony w sprawie cywilnej 0,104* 0,092* 0,138*
Spowodowaem kolizj lub wypadek drogowy 0,077* 0,033* 0,061*
Bliska osoba zostaa aresztowana lub miaa kopoty z prawem 0,077* 0,051* 0,088*
Diagnoza spoeczna 2013 249

wyksztaceniem, stosunkowo zamonych i pracujcych (z wyjtkiem rolnikw) zwaszcza wrd prywatnych
przedsibiorcw i pracownikw sektora prywatnego.
Zarwno odsetek ofiar, jak i sprawcw przestpstw jest zdecydowanie wikszy wrd mczyzn ni wrd kobiet
(tabele 5.10.23 i 5.10.24); duo take wikszy w modszych grupach wieku (z wyjtkiem ofiar wamania) w
porwnaniu z osobami starszymi. W najwikszych miastach czsto dowiadcze zwizanych z amaniem prawa jest
w wielu kategoriach wiksza ni na wsi i w maych miejscowociach.
Tabela 5.10.23. Odsetek osb przyznajcych si do dowiadcze zwizanych z amaniem prawa w caej prbie
Grupa
Ofiara kradziey
Ofiara napadu i
pobicia
Ofiara wamania do
domu/ samochodu
Oskarony w sprawie
kryminalnej
2013 2011 2009 2013 2011 2009 2013 2011 2009 2013 2011 2009
Ogem 2,8 2,8 3,3 0,9 0,8 0,9 1,6 1,1 1,7 1,1 1,1 1,2
Pe
Mczyni 3,2 3,2 3,5 1,5 1,3 1,4 2,0 1,9 2,1 1,9 1,8 2,0
Kobiety 2,5 2,5 3,0 0,4 0,3 0,0 1,1 1,1 1,3 0,4 0,6 0,6
Wiek
do 24 lat 4,1 3,1 4,5 2,1 1,0 1,7 1,1 1,4 1,1 2,3 1,6 2,5
25-34 lata 2,8 2,1 3,3 1,5 0,6 0,8 1,6 1,6 2,1 1,6 1,3 1,2
35-44 lata 2,8 2,7 2,6 0,6 0,7 0,6 1,8 1,5 2,1 0,8 1,1 1,0
45-59 lat 2,3 3,0 3,0 0,6 0,8 0,8 2,0 2,0 1,7 1,0 0,6 1,2
60-64 lata 2,6 2,5 2,8 0,6 0,1 0,8 1,3 0,8 1,2 0,6 0,4 0,3
65 i wicej lat 2,6 3,3 3,3 0,3 0,4 0,7 1,0 0,9 1,4 0,4 0,4 0,6
Miejsce zamieszkania ,
Miasta ponad 500 tys. 4,7 4,3 4,9 0,9 1,0 1,1 3,0 2,4 2,3 1,3 0,9 1,2
Miasta 200-500 tys. 3,6 4,0 6,0 1,5 1,0 1,2 2,9 2,5 3,1 1,1 1,1 1,6
Miasta 100-200 tys. 5,2 4,1 3,8 1,2 0,8 1,4 1,6 1,4 1,8 1,2 0,9 1,6
Miasta 20-100 tys. 2,5 2,8 2,6 1,0 0,7 0,8 1,6 2,0 1,5 1,4 1,2 1,1
Miasta < 20 tys. 2,3 2,4 3,0 0,9 1,1 0,8 1,3 1,0 1,7 0,9 1,6 0,9
Wie 1,9 1,9 2,3 0,8 0,5 0,7 ,9 0,8 1,1 1,0 1,0 1,3
Wojewdztwo
Dolnolskie 5,2 3,3 3,8 2,0 0,7 1,0 2,6 1,9 1,8 1,1 0,7 1,7
Kujawsko-pomorskie 3,3 2,6 3,3 0,7 1,0 0,8 1,8 1,6 1,6 0,6 1,0 0,7
Lubelskie 1,9 2,5 3,5 0,4 0,7 1,0 1,2 1,3 1,5 0,9 0,4 1,0
Lubuskie 4,0 2,3 3,0 1,4 0,8 1,9 2,2 1,0 2,2 2,6 1,8 2,4
dzkie 1,9 1,7 2,7 1,1 0,3 1,1 1,2 1,3 1,6 1,0 1,0 1,3
Maopolskie 2,4 2,1 2,3 0,9 0,5 0,8 1,3 1,0 0,9 1,0 1,1 0,8
Mazowieckie 3,1 3,7 3,6 0,7 1,3 0,7 1,6 1,4 1,9 1,0 1,0 1,3
Opolskie 2,5 2,2 2,0 0,6 1,1 0,2 1,7 1,7 1,4 0,4 1,8 0,5
Podkarpackie 3,0 1,5 2,2 0,5 0,3 0,3 1,2 0,2 0,8 0,5 1,1 0,6
Podlaskie 2,1 2,0 4,4 1,3 1,1 1,5 1,1 0,8 1,0 3,2 1,4 1,6
Pomorskie 2,8 3,5 3,8 0,8 0,6 0,9 1,5 1,6 1,4 1,3 1,0 1,2
lskie 2,8 3,2 3,6 1,1 0,6 1,2 1,8 2,0 2,4 1,5 1,2 1,7
witokrzyskie 2,8 2,3 2,2 0,6 0,6 0,9 1,0 0,8 1,1 0,7 1,6 1,4
Warmisko-mazurskie 1,4 2,5 3,7 0,5 1,0 1,3 1,1 0,5 1,6 0,6 1,2 0,9
Wielkopolskie 2,0 3,6 3,1 0,5 0,9 0,7 1,0 2,2 1,4 0,9 1,1 0,7
Zachodniopomorskie 2,9 3,2 4,6 2,4 0,7 0,7 2,0 2,8 3,1 1,4 2,0 2,0
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 1,9 2,1 2,8 0,9 1,1 0,8 0,9 0,7 1,1 1,1 1,4 1,1
Zasadnicze/gimnazjum 3,0 3,0 3,2 1,4 0,9 1,1 1,2 1,5 1,6 1,4 1,7 2,0
rednie 2,7 2,9 3,4 0,9 0,8 1,0 1,7 1,5 1,7 1,0 0,7 0,9
Wysze i policealne 3,3 2,9 3,5 0,5 0,3 0,5 2,3 2,0 2,1 0,9 0,7 0,6
Dochd na jedn osob ,
Dolny kwartyl 2,5 2,9 3,3 1,5 1,1 1,5 1,1 1,1 1,5 1,4 1,7 1,8
rodkowe 50 proc. 2,8 2,6 3,2 0,8 0,7 0,8 1,3 1,4 1,6 1,1 1,1 1,2
Grny kwartyl 3,0 3,2 3,4 0,6 0,5 0,6 2,5 2,1 1,8 1,2 0,7 0,9
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 2,7 2,2 2,4 0,8 0,2 0,4 1,9 1,7 1,6 0,9 0,8 0,9
Sektor prywatny 2,7 2,4 3,4 1,1 0,9 0,7 1,8 1,8 2,0 1,5 1,7 1,5
Prywatni przedsibiorcy 3,8 5,2 5,2 1,1 0,4 0,3 3,7 3,8 5,1 1,2 1,3 1,5
Rolnicy 1,4 1,5 1,3 0,1 0,4 0,6 1,0 0,6 1,0 0,8 0,8 0,9
Rencici 3,8 3,3 4,2 0,8 0,8 1,3 1,1 1,1 1,9 1,4 0,9 1,2
Emeryci 2,4 2,8 2,9 0,3 0,5 0,6 1,1 1,4 1,1 0,4 0,4 0,6
Uczniowie i studenci 4,1 4,0 4,1 1,0 1,5 1,5 0,9 0,8 0,8 1,4 1,4 1,7
Bezrobotni 2,9 2,8 3,2 2,2 1,5 2,2 1,9 1,2 1,8 1,8 2,2 1,9
Inni bierni zawodowo 2,7 2,3 3,6 1,7 0,8 1,2 0,9 1,0 1,5 1,3 0,9 1,6

Diagnoza spoeczna 2013 250

Tabela 5.10.23. dok.
Grupa
Zatrzymany przez policj
Oskarony w sprawie
cywilnej
Sprawca kolizji/wypadku
drogowego
2013 2011 2009 2013 2011 2009 2013 2011 2009
Ogem 3,2 3,3 3,4 0,6 0,6 0,7 1,4 1,7 1,7
Pe
Mczyni 5,2 5,8 5,9 0,9 0,9 1,2 2,0 2,4 2,6
Kobiety 1,3 1,0 1,1 0,3 0,3 0,3 0,9 1,1 0,9
Wiek
do 24 lat 7,4 5,6 7,3 1,1 0,7 1,4 1,6 2,6 2,2
25-34 lata 4,7 3,4 4,8 1,0 0,7 0,5 2,9 2,1 2,7
35-44 lata 3,1 2,2 2,8 0,4 0,8 0,7 2,0 1,5 2,1
45-59 lat 2,2 1,5 2,7 0,5 0,7 0,8 0,7 0,7 1,5
60-64 lata 1,3 0,4 1,2 0,3 0,6 0,5 1,1 0,4 0,8
65 i wicej lat 0,5 0,2 0,3 0,2 0,1 0,2 0,4 0,2 0,4
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 2,6 2,7 3,0 0,4 0,4 0,6 2,2 2,3 2,6
Miasta 200-500 tys. 2,7 2,5 3,8 0,5 0,3 0,5 2,3 2,1 2,2
Miasta 100-200 tys. 2,5 4,1 3,4 0,9 0,6 0,8 2,0 1,9 2,0
Miasta 20-100 tys. 3,0 3,2 3,2 0,7 0,6 0,9 1,0 1,7 1,5
Miasta < 20 tys. 3,0 3,7 3,0 0,6 0,7 0,5 1,3 1,7 1,9
Wie 3,7 3,4 3,6 0,5 0,6 0,7 1,2 1,4 1,3
Wojewdztwo
Dolnolskie 3,1 3,5 2,8 1,0 0,9 0,6 2,1 1,8 2,1
Kujawsko-pomorskie 3,2 2,2 2,9 0,2 0,5 0,4 1,7 1,7 1,6
Lubelskie 4,0 2,9 4,0 0,5 0,1 0,7 2,0 1,8 1,7
Lubuskie 5,0 4,0 4,3 1,3 1,4 1,1 1,7 1,3 1,6
dzkie 2,1 2,7 3,5 0,2 0,3 0,6 1,2 1,3 1,7
Maopolskie 2,5 1,4 2,1 0,2 0,5 0,2 1,4 1,1 1,5
Mazowieckie 3,6 3,6 3,9 0,5 0,5 1,0 1,2 1,7 2,2
Opolskie 3,3 3,4 2,6 0,3 0,9 0,9 0,7 0,9 0,9
Podkarpackie 3,8 3,6 2,2 0,6 0,4 0,3 1,5 2,0 1,2
Podlaskie 4,5 4,8 3,5 1,3 0,7 1,5 0,6 1,2 1,0
Pomorskie 1,8 3,2 4,5 0,6 0,7 0,9 1,6 3,0 2,3
lskie 3,1 3,5 3,1 0,8 0,6 0,8 1,8 2,4 1,3
witokrzyskie 2,3 3,6 4,2 0,1 1,2 0,9 0,9 1,0 1,0
Warmisko-mazurskie 2,0 3,3 3,3 0,4 0,5 0,7 0,8 0,6 1,4
Wielkopolskie 4,2 4,5 3,9 0,8 0,6 0,4 1,4 1,9 2,5
Zachodniopomorskie 2,8 3,1 3,8 0,9 1,0 1,2 1,0 1,3 1,6
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 2,6 3,1 2,4 0,4 0,8 0,5 0,4 0,6 0,6
Zasadnicze/gimnazjum 4,0 4,2 4,4 0,8 0,8 1,1 1,1 1,3 1,3
rednie 2,9 3,2 3,2 0,5 0,4 0,7 1,5 2,0 2,0
Wysze i policealne 2,8 2,2 2,8 0,4 0,4 0,3 2,5 2,6 2,9
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 3,7 4,4 3,8 0,9 0,9 1,2 1,0 1,4 0,9
rodkowe 50 proc. 2,9 2,8 3,2 0,6 0,5 0,6 1,2 1,5 1,6
Grny kwartyl 3,1 3,2 3,4 0,4 0,4 0,5 2,5 2,4 2,6
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 2,4 2,0 2,5 0,5 0,3 0,3 1,9 2,2 2,2
Sektor prywatny 4,3 4,9 4,4 0,7 0,8 0,8 2,6 2,6 2,8
Prywatni przedsibiorcy 6,0 4,5 3,7 0,7 2,0 1,7 2,8 4,1 3,9
Rolnicy 3,5 3,9 4,3 0,2 0,5 1,1 1,2 0,8 1,2
Rencici 2,8 1,7 2,3 0,7 0,4 0,9 0,3 0,8 0,7
Emeryci 0,6 0,6 0,6 0,2 0,2 0,3 0,4 0,5 0,7
Uczniowie i studenci 5,0 5,3 6,0 0,5 0,5 0,6 1,3 1,9 1,6
Bezrobotni 4,3 5,8 5,8 1,1 1,3 1,0 1,1 2,1 1,2
Inni bierni zawodowo 2,9 2,9 4,0 1,0 0,4 1,1 0,5 0,7 1,1

Szczeglnie interesujca jest zaleno midzy rozkadem czstoci ofiar i sprawcw a poziomem wyksztacenia.
Ofiarami kradziey i wamania do domu lub samochodu padaj najczciej osoby z wyszym i policealnym
wyksztaceniem, co wynika prawdopodobnie z poziomu zamonoci tej grupy obywateli, o czym wiadczy take
wysoki wskanik ofiar tego typu przestpstw wrd osb z wyszymi dochodami i zwaszcza prywatnych
przedsibiorcw, z ktrych co dwudziesty szsty (cztery lata temu co pitnasty) zosta okradziony lub dowiadczy
wamania do domu lub samochodu. Natomiast sprawcami s duo czciej osoby z wyksztaceniem zasadniczym
zawodowym i ubosze. Wikszy ni w innych grupach odsetek oskaronych o czyny karalne i zatrzymanych przez
policj wystpuje oprcz absolwentw zawodwek wrd uczniw i studentw, bezrobotnych, pracownikw
sektora prywatnego i osb modych (do 24 lat), ale najwikszy procent zatrzymanych przez policj jest wrd
Diagnoza spoeczna 2013 251

przedsibiorcw, w dodatku w tym roku o jedn trzeci wikszy ni dwa lata temu i a o prawie dwie trzecie wikszy
ni cztery lata temu.
Tabela 5.10.24. Wskaniki wiktymizacji, sprawstwa i przestpczoci
Grupa spoeczno-
demograficzna
Wiktymizacja Sprawstwo Przestpczo
2013 2011 2009 2013 2011 2009 2013 2011 2009
Ogem 0,053 0,051 0,058 0,049 0,067 0,070 0,127 0,117 0,127
Pe
Mczyni 0,067 0,063 0,069 0,080 0,108 0,115 0,173 0,171 0,185
Kobiety 0,040 0,039 0,047 0,020 0,029 0,029 0,084 0,069 0,076
Wiek
do 24 lat 0,073 0,064 0,071 0,108 0,123 0,130 0,220 0,187 0,201
25-34 lata 0,060 0,045 0,062 0,073 0,092 0,091 0,165 0,137 0,153
35-44 lata 0,053 0,046 0,054 0,042 0,074 0,066 0,121 0,121 0,119
45-59 lat 0,049 0,052 0,054 0,037 0,053 0,060 0,107 0,105 0,114
60-64 lata 0,045 0,059 0,047 0,022 0,032 0,028 0,083 0,091 0,075
65 i wicej lat 0,039 0,043 0,053 0,011 0,013 0,017 0,063 0,055 0,070
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 0,085 0,077 0,082 0,042 0,063 0,074 0,161 0,141 0,156
Miasta 200-500 tys. 0,079 0,074 0,105 0,044 0,060 0,083 0,149 0,135 0,189
Miasta 100-200 tys. 0,080 0,064 0,073 0,046 0,076 0,077 0,156 0,138 0,150
Miasta 20-100 tys. 0,050 0,055 0,046 0,051 0,067 0,065 0,125 0,121 0,111
Miasta < 20 tys. 0,044 0,043 0,058 0,046 0,078 0,063 0,112 0,120 0,120
Wie 0,035 0,033 0,041 0,052 0,064 0,068 0,110 0,097 0,108
Wojewdztwo
Dolnolskie 0,098 0,059 0,066 0,052 0,067 0,073 0,182 0,122 0,138
Kujawsko-pomorskie 0,057 0,053 0,057 0,040 0,054 0,055 0,124 0,107 0,111
Lubelskie 0,035 0,045 0,061 0,053 0,052 0,071 0,115 0,097 0,131
Lubuskie 0,075 0,042 0,068 0,089 0,086 0,092 0,191 0,128 0,159
dzkie 0,042 0,033 0,054 0,033 0,053 0,071 0,109 0,086 0,125
Maopolskie 0,045 0,035 0,040 0,037 0,042 0,047 0,109 0,078 0,086
Mazowieckie 0,055 0,063 0,060 0,051 0,068 0,084 0,129 0,131 0,144
Opolskie 0,047 0,051 0,035 0,041 0,071 0,049 0,111 0,121 0,085
Podkarpackie 0,046 0,020 0,033 0,049 0,071 0,043 0,117 0,091 0,076
Podlaskie 0,045 0,039 0,069 0,090 0,075 0,076 0,156 0,113 0,145
Pomorskie 0,050 0,057 0,059 0,036 0,078 0,088 0,106 0,135 0,146
lskie 0,056 0,057 0,071 0,055 0,076 0,068 0,137 0,133 0,140
witokrzyskie 0,044 0,037 0,042 0,031 0,074 0,075 0,093 0,111 0,116
Warmisko-mazurskie 0,029 0,040 0,066 0,030 0,056 0,057 0,077 0,097 0,123
Wielkopolskie 0,035 0,067 0,052 0,058 0,082 0,073 0,117 0,148 0,125
Zachodniopomorskie 0,073 0,066 0,084 0,051 0,075 0,086 0,144 0,141 0,169
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 0,036 0,039 0,046 0,041 0,057 0,044 0,102 0,097 0,090
Zasadnicze/gimnazjum 0,055 0,053 0,059 0,062 0,080 0,086 0,145 0,133 0,144
rednie 0,052 0,052 0,061 0,044 0,063 0,069 0,122 0,116 0,130
Wysze i policealne 0,060 0,052 0,061 0,040 0,060 0,065 0,118 0,111 0,126
Dochd na jedn osob
Dolny kwartyl 0,051 0,050 0,060 0,060 0,083 0,076 0,145 0,133 0,136
rodkowe 50 proc. 0,049 0,046 0,055 0,046 0,059 0,066 0,117 0,105 0,121
Grny kwartyl 0,061 0,058 0,057 0,046 0,067 0,074 0,135 0,124 0,131
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 0,054 0,041 0,043 0,038 0,053 0,060 0,115 0,092 0,103
Sektor prywatny 0,056 0,051 0,061 0,065 0,098 0,094 0,151 0,149 0,155
Prywatni przedsibiorcy 0,086 0,095 0,104 0,078 0,119 0,107 0,177 0,214 0,211
Rolnicy 0,026 0,025 0,030 0,044 0,056 0,069 0,096 0,081 0,099
Rencici 0,058 0,052 0,074 0,048 0,037 0,050 0,132 0,090 0,122
Emeryci 0,038 0,047 0,046 0,011 0,017 0,021 0,063 0,063 0,068
Uczniowie i studenci 0,060 0,063 0,064 0,070 0,090 0,099 0,158 0,154 0,163
Bezrobotni 0,070 0,054 0,070 0,072 0,114 0,100 0,185 0,168 0,170
Inni bierni zawodowo 0,052 0,040 0,063 0,052 0,050 0,075 0,128 0,090 0,138

Sumujc poszczeglne kategorie czynw naruszajcych prawo utworzylimy trzy wskaniki syntetyczne: ofiar
(wiktymizacji), sprawstwa i oglny, czcy poprzednie dwa przestpczoci. Rozkad tych trzech wskanikw w
przekrojach spoeczno-demograficznych z ostatnich trzech edycji Diagnozy pokazuje tabela 5.10.24. Niemal we
wszystkich grupach nastpi miedzy 2009 i 2013 r. znaczcy spadek sprawstwa. Potwierdza to istotna statystycznie
rnica midzy dwoma pomiarami w grupie panelowej (t=27,54, p<,000). Czynnikiem silnie rnicujcym wielko
wiktymizacji jest pe (mczyni czciej padaj ofiar przestpstw), klasa miejscowoci zamieszkania (wicej ofiar
w duych miastach), wojewdztwo (najnisza warto wskanika w woj. warmisko-mazurskim, najwiksza w woj.
Diagnoza spoeczna 2013 252

dolnolskim, lubuskim i zachodniopomorskim) oraz status spoeczno-zawodowy (najwiksza wiktymizacja w grupie
prywatnych przedsibiorcw). Podobne zrnicowanie spoeczne wystpuje w zakresie pozostaych dwch
wskanikw syntetycznych.
Aby sprawdzi istotno rnic w szansach znalezienia si wrd ofiar, sprawcw i oglnie ofiar oraz sprawcw
midzy poszczeglnymi grupami spoecznymi, wykonano analiz regresji logistycznej z uwzgldnieniem 8
predyktorw (pci, wieku, klasy miejscowoci zamieszkania, wyksztacenia, statusu spoeczno-zawodowego, stanu
cywilnego i naduywania alkoholu) (tabela 5.10.25). Kobiety s niemal trzykrotnie rzadziej sprawcami i o 30 proc.
rzadziej ofiarami przestpstw. Z wiekiem ycia spada prawdopodobiestwo bycia sprawc i ofiar amania prawa (z
wyjtkiem osb w wieku 45-59 lat, ktre najrzadziej s ofiarami). Wielko miejscowoci rnicuje
prawdopodobiestwo bycia ofiar (najwiksze w duych miastach), ale nie sprawc. Wyksztacenie rnicuje bardzo
sabo: generalnie najwicej sprawcw jest w grupie osb najgorzej wyksztaconych. Zdecydowanie najwicej
zarwno ofiar jak i sprawcw amania prawa jest wrd prywatnych przedsibiorcw. Szansa spotkania ofiary wrd
osb rozwiedzionych jest o ponad 40 proc. wiksza w porwnaniu z osobami yjcymi w stanie wolnym. Dotyczy to
wszake gwnie mczyzn (wykres 5.10.26). Chocia stan cywilny nie rnicuje w stopniu istotnym statystycznie
prawdopodobiestwa bycia sprawc, dominuj wrd nich mczyni stanu wolnego (wykres 5.10.27). Zamono
nie rnicuje prawdopodobiestwa bycia sprawc czy ofiar. Nie dziwi, e naduywanie alkoholu zwiksza, i to a
ponad czterokrotnie, szanse bycia sprawc, i niemal trzykrotnie -- ofiar amania prawa.
Tabela 5.10.25. Wyniki regresji logistycznej dla bycia sprawc i ofiar amania prawa
Predyktor
Sprawcy Ofiary Sprawcy i/lub ofiary
p Exp(B) p Exp(B) p Exp(B)
Mczyzna Ref.
Kobieta 0,000 0,387 0,000 0,719 0,000 0,655
Wiek 16-24 lata Ref.
Wiek 25-34 lata 0,000 0,436 0,002 0,646 0,000 0,527
Wiek 35-44 lat 0,000 0,284 0,001 0,587 0,000 0,417
Wiek 45-59 lat 0,000 0,220 0,000 0,470 0,000 0,320
Wiek 60-64 lata 0,000 0,203 0,005 0,557 0,000 0,339
Wiek 65+ lat 0,000 0,118 0,004 0,518 0,000 0,278
Miasta powyej 500 tys. mieszkacw Ref.
Miasta od 200 do 500 tys. mieszkacw 0,781 1,044 0,422 0,909 0,154 0,878
Miasta od 100 do 200 tys. mieszkacw 0,754 0,948 0,769 0,964 0,031 0,807
Miasta od 20 do 100 tys. mieszkacw 0,210 1,183 0,000 0,620 0,000 0,698
Miasta do 20 tys. mieszkacw 0,975 1,005 0,000 0,518 0,000 0,604
Wie 0,177 1,188 0,000 0,377 0,000 0,591
Wyksztacenie podstawowe i nisze Ref.
Wyksztacenie zasadnicze zawodowe/gimnazjum 0,021 0,754 0,151 1,195 0,557 0,953
Wyksztacenie rednie 0,000 0,622 0,714 1,048 0,111 0,871
Wyksztacenie wysze i policealne 0,010 0,678 0,262 1,173 0,152 0,868
Pracownicy sektora publicznego Ref.
Pracownicy sektora prywatnego 0,849 1,024 0,005 0,724 0,427 0,939
Prywatni przedsibiorcy 0,005 1,594 0,078 1,327 0,067 1,241
Rolnicy 0,925 1,018 0,378 0,819 0,451 1,102
Rencici 0,893 0,974 0,433 1,142 0,747 0,960
Emeryci 0,074 0,632 0,286 0,822 0,038 0,751
Uczniowie i studenci 0,000 0,473 0,010 0,622 0,000 0,519
Bezrobotni 0,283 0,842 0,601 1,081 0,460 1,080
Inni bierni zawodowo 0,291 0,832 0,946 0,989 0,273 0,884
Kawaler/panna Ref.
Zamna/onaty 0,068 0,834 0,120 0,853 0,977 1,002
Wdowiec/wdowa 0,226 0,731 0,256 1,210 0,025 1,320
Osoba rozwiedziona 0,701 0,925 0,021 1,437 0,001 1,451
Ubodzy Ref.
redniozamoni 0,874 0,986 0,405 1,078 0,211 0,928
Zamoni 0,468 1,084 0,984 1,002 0,598 0,962
Nienaduywajcy alkoholu Ref.
Naduywajcy alkoholu 0,000 4,329 0,000 2,839 0,000 3,111
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Cox & Snell R
2
x 100
4,1 1,6 3,3
Ogem procent wyjanionej zmiennoci
Nagelkerke R
2
x 100
14,4 5,7 7,2
* Ref. oznacza grup odniesienia


Diagnoza spoeczna 2013 253


UWAGI: efekt stanu cywilnego F(3, 25683)=7,038, p<0.000,
2
=0,001; efekt pci F(1, 25683)=58,644, p<0.000,
2
=0,002; efekt interakcji stanu
cywilnego i pci F(3, 25683)=19,866, p<0.000,
2
= 0,002; kowariantem by wiek
Wykres 5.10.26. Bycie sprawc amania prawa ze wzgldu na pe i stan cywilny z kontrol wieku

UWAGI: efekt stanu cywilnego F(3, 25683)=15,738, p<0.000,
2
=0,002; efekt pci F(1, 25683)=28,445, p<0.000,
2
=0,001; efekt interakcji stanu
cywilnego i pci F(3, 25683)=7,866, p<0.000,
2
= 0,001; kowariantem by wiek
Wykres 5.10.27. Bycia ofiar amania prawa ze wzgldu na pe i stan cywilny z kontrol wieku
Nie jest zaskakujce, e ofiary agresji s mniej zadowolone ze stanu bezpieczestwa w miejscu zamieszkania,
nawet jeli s zarazem sprawcami amania prawa. (wykres 5.10.28).

UWAGI: wskanikiem poczucia zagroenia bya ocena na skali zadowolenia ze stanu bezpieczestwa w miejscu zamieszkania (od 1-bardzo
zadowolony do 6-bardzo niezadowolony); efekt kategorii F(3, 25550)=73,309, p<0.000,
2
=0,009; efekt pci F(1, 25550)=18,341, , p<0.000,

2
=0,001 ; efekt interakcji kategorii badanych i pci F(3, 25550)=5,106, p=0.01,
2
= 0,001; kowariantem by wiek
Wykres 5.10.28. Poczucie zagroenia w miejscu zamieszkania kobiet i mczyzn ze wzgldu na kategori bycia
sprawc lub ofiar agresji
Osoby naduywajce alkoholu s w prbie posiadajcych prawo jazdy ponad trzykrotnie czciej sprawcami
kolizji lub wypadkw drogowych (tabela 5.10.26); przewaga ta dotyczy jednak gwnie modszych kierowcw (do
34 lat), wrd ktrych naduywajcy alkoholu s sprawcami wypadkw czterokrotnie czciej ni nienaduywajcy
(wykres 5.10.29). Sam wiek take wie si z prawdopodobiestwem sprawstwa kolizji lub wypadku; po 34 r.. bycie
sprawc kolizji lub wypadku jest dwuipkrotnie mniejsze ni w grupie do 34 r.. Pe take odgrywa pewne
znaczenie: kobiety o 30 proc. rzadziej powoduj kolizj lub wypadek drogowy.

8,4
5
4,7
4
1,5
1,9
3,2 3,1
0
2
4
6
8
10
Wolny Maestwo Wdowiestwo Rozwd
P
r
o
c
e
n
t

s
p
r
a
w
c

w

Stan cywilny
Mczyni
Kobiety
6,3
3,9
4,6
9,4
3,3
3,2
3,9
5
0
2
4
6
8
10
Wolny Maestwo Wdowiestwo Rozwd
P
r
o
c
e
n
t

o
f
i
a
r

Stan cywilny
Mczyni
Kobiety
2,54 2,54
2,97
2,74
2,57
2,58
3,05
2,4
2,6
2,8
3
3,2
Ani ofiara, ani sprawca Sprawca Ofiara I sprawca, i ofiara
P
o
c
z
u
c
i
e

z
a
g
r
o

e
n
i
a

w

m
i
e
j
s
c
u

z
a
m
i
e
s
z
k
a
n
i
a

Kategoria badanych
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 254

Tabela 5.10.26. Wyniki analizy regresji logistycznej prawdopodobiestwa bycia sprawc kolizji lub wypadku
drogowego ze wzgldu na pe i naduywanie alkoholu w prbie osb posiadajcych prawo jazdy
B S.E. Wald df p Exp(B)
Naduywanie alkoholu 1,190 ,136 77,011 1 ,000 3,289
Pe ,270 ,118 5,242 1 ,022 1,309
Wiek (60+ lat) 57,969 2 ,000
Do 34 lat ,910 ,181 25,263 1 ,000 2,485
35-59 lat ,108 ,189 ,328 1 ,567 1,114
Staa -4,545 ,187 588,344 1 ,000 ,011
UWAGI: grupami odniesienia s nienaduywajcy alkoholu, kobiety i osoby w wieku do60+ lat.


UWAGI: efekt wieku F(2, 15390)=49,009, p<0.000,
2
= 0,006; efekt naduywania alkoholu F(1, 15390)=29,199, p<0.000,
2
= 0,002; efekt interakcji
naduywania alkoholu i wieku F(2, 15390)=30,509, p<0.000,
2
= 0,004
Wykres 5.10.29. Odsetek sprawcw kolizji i wypadkw drogowych wrd posiadajcych prawo jazdy osb
naduywajcych i nienaduywajcych alkoholu w zalenoci od wieku
5.10.6. Oglne orientacje yciowe
W obecnej edycji Diagnozy, podobnie jak w poprzednich trzech, do pomiaru orientacji materialistycznej uylimy
skrconej skali Richins i Dawsona (1992) (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny pyt. 54). Analiza czynnikowa z
rotacj varimax tej skali pokazuje dwa odrbne czynniki nastawienia materialistycznego (tabela 5.10.27). Pierwszy z
nich, wyjaniajcy 47 proc. wariancji, to waciwy materializm, czyli przywizywanie duej wagi do dbr
materialnych, drugi natomiast to zamiowanie do zakupw (zakupoholizm) wyjaniajcy 20 proc. wariancji.
Tabela 5.10.27. Wyniki analizy czynnikowej skali materializmu z rotacj varimax
Twierdzenia ze skali materializmu

Skadowa
czynnik 1 czynnik 2
2013 2011 2009 2007 2013 2011 2009 2007
Podziwiam ludzi, ktrzy maj drogie domy,
samochody i ubrania
0,802 0,744 0,739 0,799
Miar yciowego sukcesu jest stan posiadania
rnych dbr materialnych
0,836 0,816 0,813 0,835
Lubi mie rzeczy, ktrych inni mogliby mi
zazdroci*
0,723 0,696 0,711
Lubi kupowa rzeczy, ktre nie maj
praktycznego znaczenia
0,785 0,769 0,783 0,783
Samo robienie zakupw sprawia mi prawdziw
przyjemno
0,841 0,801 0,771 0,771
Przywizuj du wag do dbr materialnych 0,747 0,744 0,744 0,707
Procent wyjanionej wariancji 46,9 45,2 43,5 43,6 20,3 16,9 17,4 18,1
* W 2013 nie byo tej pozycji w kwestionariuszu

rednia sumy odwrconych wartoci skalowych odpowiedzi przy pozycjach, ktre uzyskay adunki powyej 0,4
w poszczeglnych czynnikach, tworzy wskaniki materializmu i zakupoholizmu.
Liczne badania, prowadzone gwnie w USA, dowodz, e nastawienie materialistyczne oddziauje negatywnie
na dobrostan psychiczny (Czapiski, 2004a). Powstao nawet kilka teorii tumaczcych mechanizm tej negatywnej
zalenoci (np. Kasser, 2002; Kasser, Ryan, 1996; Lane, 2000). Nie wnikajc w dyskusje teoretyczne, sprawdmy,
czy rzeczywicie take w Polsce materializm czyni ludzi mniej szczliwymi, bardziej depresyjnymi. Generalnie tak,
ale zalenoci s sabe i niekonsekwentne (tabela 5.10.28). Osoby o nastawieniu materialistycznym gorzej oceniaj
cae swoje dotychczasowe ycie, s mniej szczliwe, wykazuj czciej skonnoci samobjcze. Zakupoholizm ma
efekt odwrotny, dziaa pozytywnie na wszystkie wskaniki dobrostanu z wyjtkiem skonnoci samobjczych.
0
3
6
9
12
15
do 34 lat 35-59 lat 60+ lat
P
r
o
c
e
n
t

Wiek
Nienaduywajcy alkoholu
Naduywajcy alkoholu
Diagnoza spoeczna 2013 255

Tabela 5.10.28. Korelacje czstkowe midzy wskanikami dobrostanu psychicznego i materializmu oraz
zakupoholizmu z kontrol wieku
Orientacja Test zalenoci
Ocena caego
ycia
*
Poczucie
szczcia
*
Skonnoci
samobjcze*
Pragnienie
ycia
Depresja
Materializm
Korelacja 0,051 0,033 -0,052 -0,009 -0,007
Istotno (dwustronna) 0,000 0,000 0,000 0,145 0,259
N 25666 25666 25666 25666 25666
Zakupoholizm
Korelacja -0,019 -0,063 -0,027 0,028 -0,035
Istotno (dwustronna) 0,003 0,000 0,000 0,000 0,000
N 25666 25666 25666 25666 25666
*
wskanik odwrotnie skierowany im nisza warto skalowa tym wysza warto wskanika

Spjrzmy na spoeczne zrnicowanie orientacji materialistycznej (tabela 5.10.29). Najsilniej rnicujcym
czynnikiem jest pe. Mczyni s wikszymi materialistami, kobiety natomiast maj wyszy od mczyzn wskanik
zakupoholizmu. Mieszkacy wsi i maych miast s wikszymi materialistami i mniejszymi zakupoholikami w
porwnaniu z mieszkacami najwikszych miast powyej 500 tys. mieszkacw.
Tabela 5.10.29. Wskaniki materializmu i zakupoholizmu w przekroju rnych grup spoeczno-demograficznych
w 2011 i 2013 r.
Grupa spoeczno-
demograficzna
Materializm

Zakupoholizm Test istotnoci rnic midzy grupami w 2013 r.
2013 2011* 2013 2011 Materializm Zakupoholizm
Ogem 3,73 3,72 3,15 3,10
Pe F=480,324 F=690,296
Mczyni 3,90 3,89 2,94 2,88 p<0,000 p<0,000
Kobiety 3,55 3,55 3,37 3,32
2
= 0,018
2
= 0,026
Wiek F=278,730, p < 0,000

2
= 0,051
wszystkie grupy rni si
midzy sob
F=329,796, p < 0,000

2
= 0,060
wszystkie grupy rni si
midzy sob
16 24 lata 4,24 4,21 3,73 3,59
25-34 lata 3,94 3,90 3,42 3,30
35-44 lata 3,70 3,71 3,16 3,08
45-59 lat 3,63 3,59 3,04 2,98
60-64 lata 3,50 3,54 2,88 2,89
65 i wicej lat 3,28 3,27 2,70 2,71
Miejsce zamieszkania F=69,384, p<0,000

2
= 0,013
wie i mae miasta rni si
od duych aglomeracji
F=9,384, p<0,000

2
= 0,002
najwiksze miasta rni si
od wszystkich, pozostae nie
rni si midzy sob
Miasta ponad 500 tys. 3,55 3,48 3,30 3,17
Miasta 200-500 tys. 3,52 3,49 3,12 3,07
Miasta 100-200 tys. 3,59 3,54 3,10 3,09
Miasta 20-100 tys. 3,65 3,69 3,14 3,15
Miasta < 20 tys. 3,69 3,78 3,14 3,12
Wie 3,90 3,88 3,16 3,08
Wyksztacenie F=159,138, p<0,000

2
= 0,018
osoby z wyszym i
zasadniczym
wyksztaceniem rni si
od pozostaych, a ze rednim
nie rni si od osb z
wykszt. podstawowym
F=62,939, p<0,000

2
= 0,007
osoby z wyszym wykszt.
nie rni si od osb z
wyksztaceniem
zasadniczym i rednim
Podstawowe i nisze 3,69 3,71 2,89 2,91
Zasadnicze/gimnazjum 3,93 3,96 3,17 3,15
rednie 3,70 3,68 3,23 3,12
Wysze i policealne 3,46 3,41 3,21 3,17
Dochd na jedn osob F=68,279, p<0,000

2
= 0,006
wszystkie grupy rni si
midzy sob
F=8,855, p<0,000

2
= 0,001
dolny kwartyl rni si od
rodkowych 50 proc.
Dolny kwartyl 3,83 3,83 3,10 3,04
rodkowe 50 proc. 3,74 3,75 3,15 3,16
Grny kwartyl 3,56 3,58 3,21 3,23
Status spoeczno-zawodowy F=127,415, p<0,000

2
= 0,038
prac. sektora publ. nie rni
si tylko od rencistw, prac.
sektora prywat. nie rni
si tylko od przedsibiorcw
i innych biernych,
przedsibiorcy nie rni si
tylko od prac. sektora
prywat. i innych biernych,
rolnicy nie rni si tylko
od innych biernych, emeryci
i uczniowie rni si od
wszystkich
F=130,931, p<0,000

2
= 0,039
prac. sektora publ. nie rni
si tylko od prac. sektora
prywat., przedsibiorcw i
bezrobotnych, rolnicy nie
rni si od
przedsibiorcw i rencistw,
emeryci i uczniowie rni
si od wszystkich
Sektor publiczny 3,56 3,50 3,23 3,15
Sektor prywatny 3,81 3,84 3,23 3,14
Prywatni przedsibiorcy 3,83 3,76 3,14 3,02
Rolnicy 3,99 4,01 3,06 3,00
Rencici 3,50 3,55 2,93 2,94
Emeryci 3,35 3,33 2,77 2,78
Uczniowie i studenci 4,17 4,15 3,75 3,60
Bezrobotni 3,96 3,97 3,28 3,28
Inni bierni zawodowo 3,80 3,75 3,31 3,27
* Wskanik stanowia rednia odwrconych wartoci skalowych tylko trzech, tych samych co w 2013 r. pozycji w kwestionariuszu

Jest wyrana liniowa zaleno midzy wiekiem i materializmem oraz zakupoholizmem: im modsi respondenci
tym bardziej materialistycznie nastawieni i z wikszym zamiowaniem do zakupw (wyrniaj si tu zwaszcza
Diagnoza spoeczna 2013 256

najmodsze osoby w wieku 16-18 lat). Wyksztacenie nie rnicuje zasadniczo ani materialistycznego nastawienia,
ani zakupoholizmu. Wyranie natomiast nastawienie materialistyczne wynika z niedoboru ci, co nie maj, bardzo
chcieliby mie; ci, co maj, mog si skoncentrowa na czym innym, choby na wydawaniu pienidzy. Jest to zgodne
z teori hierarchii potrzeb Abrahama Maslowa (1990), ktra rzecz upraszczajc mwi: najpierw si trzeba naje
i ogrza, eby zapragn wizyty w teatrze (w tym przypadku w sklepie).
Silnie rnicujcym czynnikiem jest status spoeczno-zawodowy. I znw, najmodsi, czyli uczniowie i studenci
maj najwysze wskaniki zakupoholizmu i materializmu. Pod wzgldem materializmu dotrzymuj im kroku rolnicy,
i bezrobotni. Najniszy poziom materializmu i zakupoholizmu charakteryzuje emerytw i rencistw.
Midzy 2011 i 2013 r. nie zmieni si istotnie statystycznie poziom materializmu, ale wzrs poziom
zakupoholizmu (F(1, 16936)=15,847, p<0.000,
2
= 0,001).
Diagnoza spoeczna 2013 257

5.11. Polak przed telewizorem
Telewizor jest gwnym medium czcym Polaka ze wiatem. W cigu 17 lat wzrs znaczco, do jednej trzeciej,
odsetek dorosych Polakw powicajcych telewizji 3 i wicej godzin dziennie (tabela 5.11.1).
Tabela 5.11.1. Odsetek Polakw powicajcych rn ilo czasu przecitnie dziennie na ogldanie telewizji
midzy 1996 i 2013 rokiem wrd osb w wieku 18 i wicej lat
Rok badania
Ilo czasu powicanego dziennie na ogldanie telewizji
nie ogldaj do 2 godzin 2-3 godziny 3 i wicej godzin
1996 6,4 45,9 27,1 19,5
2005 2,6 40,3 26,1 30,9
2007 2,7 42,2 25,8 29,4
2009 3,7 39,9 26,1 30,3
2011 3,4 39,6 26,1 30,9
2013 4,3 36,5 26,8 32,4
rdo danych: 1996 r. World Value Survey (http://wvs.isr.umich.edu/fig.shtml; 2005-2013 r. Diagnoza Spoeczna.

Ilo czasu powicanego na telewizj zaley od niektrych zmiennych spoeczno-demograficznych (tabela
5.11.2). Najsilniej rnicuje status spoeczno-zawodowy, wiek i wyksztacenie. Osoby, ktre mniej pracuj (emeryci
i rencici oraz bezrobotni i gospodynie domowe), powicaj telewizji znacznie wicej czasu ni pracujcy,
a zwaszcza przedsibiorcy najmniej ogldajcy telewizj i rolnicy. Starsi wicej czasu spdzaj przed
telewizorem ni modsi. W grupie najmodszej znaczco wzrs w porwnaniu z 2011 r. odsetek tych, ktrzy ogldaj
telewizj nie duej ni godzin dziennie. Im wysze wyksztacenie tym mniej czasu przed telewizorem.
S bardziej i mniej telewizyjne wojewdztwa. Do najbardziej telewizyjnych nale lubuskie i dolnolskie.
Najmniej wpatrzeni w ekran telewizyjny s mieszkacy pasa wojewdztw poudniowo-wschodnich (maopolskiego i
podkarpackiego). Miasto, zwaszcza redniej wielkoci, nieco gruje telewizyjnie nad wsi, pewnie, po pierwsze,
dlatego, e rolnicy wykazuj wiksze przywizanie do swojej pracy, a po drugie oferta telewizji kablowej w miastach
jest bogatsza i bardziej atrakcyjna od telewizji naziemnej docierajcej gwnie na wie. Telewizyjnymi rekordzistami
w przekroju stanu cywilnego s osoby owdowiae i yjce w separacji, najmniej natomiast ogldaj telewizj osoby
stanu wolnego.
Czy ogldanie telewizji sprzyja poczuciu szczcia, albo odwrotnie czy nieszczliwi bardziej si garn do
wiata na maym ekranie? Kwestia ta nie zostaa do dzi przez badaczy rozstrzygnita. S teorie (np. Mandler, 1978;
Nesse, Williams, 1994
70
; Postman, 1986), ktre za epidemi depresji, oglnie z kondycj psychiczn i nisk jako
ycia wini wanie telewizj. Dysfunkcjonaln rol telewizji pokazuj te wyniki kilku bada empirycznych (np.
Kubey and Csikszentmihalyi 1990; Robinson, Martin, 2008). Dane z Diagnozy dowodz, e zaleno midzy
dobrostanem psychicznym i czasem ogldania telewizji jest przy kontroli wieku i pci krzywoliniowa: wrd osb
nieogldajcych w ogle telewizji jest podobnie jak wrd ogldajcych wiele godzin dziennie wikszy odsetek
nieszczliwych, niezadowolonych z ycia, zniechconych do ycia i cierpicych na depresj w porwnaniu z grup
umiarkowanych telewidzw (wykresy 5.11.1 5.11.4).
Podobnie jak w przypadku dobrostanu psychicznego krzywoliniowa jest take zaleno midzy intensywnoci
ogldania telewizji i kondycj fizyczn. Osoby w ogle nieogldajce telewizji i te, ktre siedz przed ekranem wiele
godzin dziennie gorzej oceniaj stan swojego zdrowia i wykazuj wicej symptomw zaburze somatycznych
(wykresy 5.11.5 5.11.6). W przypadku wskanika otyoci (BMI -- proporcji wagi ciaa do wzrostu
71
) zaleno jest
liniowa: im wicej czasu przed telewizorem tym wikszy odsetek otyych (wykres 5.11.7). rednia warto wskanika
BMI mieci si w normie tylko w grupie osb, ktre w ogle nie ogldaj telewizji. We wszystkich pozostaych
grupach rednia jest w kategorii nadwagi.
Telewizja, zgodnie z tez Roberta Putnama (2000) niszczy take kapita spoeczny (patrz rozdz. 6.3). W tym
przypadku zaleno podobnie jak z otyoci jest prostoliniowa: im wicej czasu powicanego telewizji tym
mniejsze zaufanie do ludzi i oglnie niszy poziom kapitau spoecznego
72
(wykres 5.11.8).



70
Mass conmmnications, especially television and movies, effectively make us all one competitive group even as they destroy our more intimate
social networks. In the ancestral environment you would have had a good chance at being the best at something. Even if you were not the best,
your group would likely value your skills. Now we all compete with those who are the best in the world. Watching these successful people on
television arouses envy. Envy probably was useful to motivate our ancestors to strive for what others could obtain. Now few of us can achieve the
goals envy sets for us, and none of us can attain the fantasy lives we see on television. (Nesse, Williams, 1994, s. 220).
71
Jest to prosty wskanik ryzyka chorb zwizanych z nadwag (patrz rozdz. 5.6.3).
72
Konstrukcja wskanika patrz rozdz.9.1.
Diagnoza spoeczna 2013 258

Tabela 5.11.2. Procent respondentw w wieku 18+ lat powicajcych rn ilo czasu na ogldanie telewizji oraz
test istotnoci zwizku midzy czasem ogldania telewizji a spoeczno-demograficznym kryterium podziau na grupy
Grupa spoeczno-demograficzna
Wcale lub
do 1 godziny
Od 1 do 3
godzin
3 i wicej
godzin
Chi-kwadrat
poziom istotnoci
Ogem 14,1 53,5 32,4
Pe
27,034
0,000
Mczyni 14,8 51,8 33,4
Kobiety 13,6 55,0 31,5
Wiek
1416,813
0,000
do 24 lat 23,5 51,3 25,2
25-34 lata 19,8 56,1 24,1
35-44 lata 16,8 57,0 26,2
45-59 lat 10,8 57,9 31,3
60-64 lata 7,4 47,4 45,2
65 i wicej lat 6,8 44,7 48,6
Wyksztacenie
906,463
0,000
Podstawowe i nisze 8,6 46,4 45,0
Zasadnicze zawodowe 11,1 52,8 36,1
rednie 14,0 54,0 32,0
Wysze i policealne 21,7 57,9 20,4
Miejsce zamieszkania
280,604
0,000
Miasta ponad 500 tys. 19,2 48,2 32,6
Miasta 200-500 tys. 18,0 49,0 33,0
Miasta 100-200 tys. 15,5 50,1 34,4
Miasta 20-100 tys. 11,3 51,4 37,3
Miasta < 20 tys. 12,9 52,9 34,3
Wie 13,1 58,1 28,8
Wojewdztwo
296,762
0,000

Dolnolskie 13,3 50,5 36,2
Kujawsko-pomorskie 10,7 55,3 34,0
Lubelskie 17,6 53,8 28,6
Lubuskie 11,0 50,1 38,8
dzkie 11,6 56,1 32,4
Maopolskie 18,2 56,4 25,3
Mazowieckie 15,5 50,2 34,3
Opolskie 11,0 57,4 31,6
Podkarpackie 19,7 57,2 23,2
Podlaskie 12,9 55,1 32,0
Pomorskie 17,0 48,2 34,8
lskie 12,8 52,6 34,6
witokrzyskie 13,1 56,3 30,6
Warmisko-mazurskie 9,0 53,1 37,9
Wielkopolskie 12,2 55,8 32,0
Zachodniopomorskie 13,5 53,0 33,4
Stan cywilny
Kawaler/panna 21,4 51,3 27,3
678,708
0,000

onaty/zamna 11,9 56,4 31,7
Wdowiec/wdowa 8,0 46,3 45,7
Rozwiedziony/rozwiedziona 14,4 46,6 39,0
W separacji 9,9 47,2 42,9
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 17,7 62,8 19,5
1920,858
0,000

Sektor prywatny 17,3 58,1 24,6
Prywatni przedsibiorcy 21,2 59,1 19,6
Rolnicy 12,4 64,6 23,0
Rencici 8,3 44,1 47,6
Emeryci 6,2 45,8 48,0
Uczniowie i studenci 26,3 52,0 21,7
Bezrobotni 12,1 45,6 42,3
Inni bierni zawodowo 11,4 49,0 39,6

Diagnoza spoeczna 2013 259


UWAGI: efekt intensywnoci ogldania telewizji F(5, 25558)=30,670, p<0.000,
2
=0,006; zmienne kontrolne: wiek i pe

Wykres 5.11.1. Intensywno ogldania telewizji a pragnienie ycia przy kontroli pci i wieku


UWAGI: skala oceny ycia odwrotnie skierowana (im wysza warto tym nisza ocena); efekt intensywnoci ogldania telewizji F(5,
25560)=35,599, p<0.000,
2
=0,007; efekt interakcji intensywnoci ogldania telewizji i pci (F(5, 25560)=3,870, p<0.000,
2
=0,001), zmienn
kontroln by wiek
Wykres 5.11.2. Intensywno ogldania telewizji a ocena caego ycia przy kontroli pci i wieku


UWAGI: efekt intensywnoci ogldania telewizji F(5, 25221)=61,882, p<0.000,
2
=0,012; zmienne kontrolne: wiek i pe
Wykres 5.11.3. Intensywno ogldania telewizji a natenie symptomw depresji przy kontroli pci i wieku


UWAGI: efekt intensywnoci ogldania telewizji F(5, 25571)=24,382, p<0.000,
2
=0,005; zmienne kontrolne: wiek i pe
Wykres 5.11.4. Intensywno ogldania telewizji a poczucie nieszczcia przy kontroli pci i wieku

7,9
8,1
8,3
8,5
8,7
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h
P
r
a
g
n
i
e
n
i
e

y
c
i
a

Intensywno ogldania telewizji
2,5
2,7
2,9
3,1
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h
O
c
e
n
a

y
c
i
a
Intensywno ogldania telewizji
Mczyzna
Kobieta
3,5
3,8
4,1
4,4
4,7
5
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h
P
o
z
i
o
m

d
e
p
r
e
s
j
i
Intensywno ogldania telewizji
16
18
20
22
24
26
28
30
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h
P
r
o
c
.

n
i
e
s
z
c
z

l
i
w
y
c
h

i

n
i
e
z
b
y
t

s
z
c
z

l
i
w
y
c
h
Intensywno ogldania telewizji
Diagnoza spoeczna 2013 260


UWAGI: skala zadowolenia ze stanu zdrowia jest odwrotnie skierowana: im nisza warto tym wiksze zadowolenie; efekt intensywnoci
ogldania telewizji F(5, 25506)=34,082, p<0.000,
2
=0,007; zmienne kontrolne: wiek i pe
Wykres 5.11.5. Intensywno ogldania telewizji a zadowolenie ze stanu wasnego zdrowia przy kontroli pci i wieku

UWAGI: efekt intensywnoci ogldania telewizji F(5, 25055)=23,182, p<0.000,
2
=0,005; zmienne kontrolne: wiek i pe
Wykres 5.11.6. Intensywno ogldania telewizji a poziom symptomw zaburze chorobowych przy kontroli pci i
wieku

UWAGI: efekt intensywnoci ogldania telewizji F(5, 25571)=24,382, p<0.000,
2
=0,005; zmienne kontrolne: wiek i pe
Wykres 5.11.7. Intensywno ogldania telewizji a wskanik BMI przy kontroli pci i wieku

UWAGI: efekt intensywnoci ogldania telewizji F(5, 25547)=57,055, p<0.000,
2
=0,011; zmienne kontrolne: wiek i pe
Wykres 5.11.8. Intensywno korzystania z telewizji a poziom kapitau spoecznego przy kontroli wieku i pci
2,6
2,7
2,8
2,9
3
3,1
3,2
3,3
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h
Z
a
d
o
w
o
l
e
n
i
e

z
e

s
t
a
n
u

z
d
r
o
w
i
a
Intensywno ogldania telewizji
1,2
1,25
1,3
1,35
1,4
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h
P
o
z
i
o
m

s
y
m
p
t
o
m

w

c
h
o
r
o
b
o
w
y
c
h
Intensywno ogldania telewizji
24
25
26
27
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h ponad 4 h
W
s
k
a

n
i
k

B
M
I
Intensywno ogldania telewizji
-0,2
-0,1
0
0,1
0,2
0,3
0,4
Nie ogldaj do 1 h 1 do 2 h 2 do 3 h 3 do 4 h Ponad 4 h
K
a
p
i
t
a


s
p
o

e
c
z
n
y

Intensywno ogldania telewizji
Diagnoza spoeczna 2013 261

5.12. Spoeczno-psychologiczny portret wybranych zawodw
Wyodrbnilimy 54 grupy zawodowe reprezentowane kada przez co najmniej 50 respondentw (tabela 5.12.1).
Obliczylimy dla nich redni wiek, udzia kobiet, poziom wyksztacenia (liczba lat nauki), udzia osb w stanie
wolnym (singli), yjcych w maestwie i rozwiedzionych cznie z yjcymi w separacji formalnej lub nieformalnej,
majcych dzieci na utrzymaniu, odsetek uytkownikw internetu, procent otyych wg BMI, proc. znajcych aktywnie
jaki jzyk obcy, liczb przyjaci, odsetek ufajcych ludziom, procent przekonanych o wyszoci demokracji nad
innymi formami rzdw, czsto chodzenia do kocioa w miesicu, procent sprawcw przestpstw lub wykrocze,
liczb objaww somatycznych trwajcych co najmniej 2 tygodnie w ostatnim miesicu, odsetek mylcych w
ostatnich miesicach o odebraniu sobie ycia, natenie symptomw depresji psychicznej, odsetek nieszczliwych
(cznie z niezbyt szczliwymi), procent bardzo zadowolonych i zadowolonych z osigni yciowych, z perspektyw
na przyszo i z pracy, przecitn liczb godzin pracy w tygodniu, odsetek zamierzajcych wyjecha do pracy za
granic w kolejnych dwch latach, procent bezrobotnych w latach 2011-2012, procent tych, ktrzy zmienili prac w
ostatnich dwch latach.
W innych czciach raportu znale mona dane o zrnicowaniu tych grup zawodowych w zakresie dochodw
osobistych (rozdz. 5.5.1), religijnoci (rozdz. 5.10.3), nikotynizmu, naduywania alkoholu (5.10.4) i jakoci ycia
(rozdz. 9.1 oraz Aneks 6).
W zakresie wszystkich tych wskanikw wystpuj znaczne rnice midzy grupami zawodowymi (tabela
5.12.1). Najmodsi ze redni wieku niewiele poniej 36 lat s informatycy, fryzjerzy i kosmetyczki oraz kelnerzy,
barmani i stewardzi a najstarsi ze redni wieku powyej 47 lat pomoce domowe i sprztaczki, kolejarze,
przedstawiciele wadz i dyrektorzy, rolnicy produkujcy na potrzeby wasne i pozostali pracownicy usug osobistych.
Najmniej sfeminizowane (poniej 3 proc. kobiet) s zawody robotnika pomocniczego w grnictwie i budownictwie,
robotnika budowlanego, kierowcy ciarwek i autobusw, kierowcy samochodw osobowych i dostawczych a
najwikszy odsetek kobiet pracuje w zawodzie pracownika opieki osobistej (98 proc.), fryzjera i kosmetyczki (95
proc.) i pielgniarki (93 proc.). Wrd zawodw o wyszym statusie spoecznym kobiety przewaaj w grupie lekarzy
(54 proc.), specjalistw ds. administracji i zarzdzania (69 proc.), prawnikw (61 proc.), a mczyni wrd
nauczycieli akademickich (57 proc.), w grupie wadz i wyszej kadry kierowniczej (67 proc.), inynierw (70 proc.)
i informatykw (84 proc.).
Najnisze wyksztacenie mierzone liczb lat nauki maj robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie,
rolnicy produkujcy na potrzeby wasne oraz malarze i pokrewni (mniej ni 11 lat), a najwysze nauczyciele szk
wyszych, prawnicy i lekarze (18 i wicej lat). Fakt, e a w 21 na 55 zawodw rednia liczba lat nauki przekracza
14 a zaledwie w trzech nie przekracza 11 lat, zawdziczamy niezwykemu boomowi edukacyjnemu po 1989 r.
Udzia osb w stanie wolnym jest silnie skorelowany z wiekiem, nic dziwnego zatem, e najwikszy odsetek
singli jest w zawodach najmodszych: twrcw, kelnerw, informatykw, ale jest ich take duo wrd prawnikw,
robotnikw obrbki drewna i papieru, robotnikw pomocniczych w grnictwie i budownictwie. Najmniej singli jest
wrd przedstawicieli wadz i dyrektorw, kolejarzy, pomocy i sprztaczek, pozostaych pracownikw usug
osobistych. Najbardziej maeskie grupy zawodowe to kolejarze, przedstawiciele wadz i dyrektorzy, kierownicy,
hutnicy i rolnicy produkujcy na wasne potrzeby a najmniej kelnerzy, barmani i stewardzi, twrcy i prawnicy.
Najwyszy wskanik rozwodw i separacji jest wrd pracownikw usug osobistych, przedstawicieli wadz i wyszej
kadry kierowniczej, pielgniarek i poonych, pracownikw obsugi biurowej, a najniszy wrd kierowcw
samochodw osobowych i dostawczych, kolejarzy, monterw i malarzy. W parze z odsetkiem yjcych w zwizku
maeskim idzie odsetek osb majcych dzieci na utrzymaniu. Najwicej jest ich wrd przedstawicieli wadz i
dyrektorw, kierownikw, kolejarzy i nauczycieli szkl podstawowych, a najrzadziej maj dzieci na utrzymaniu
kelnerzy, prawnicy i pracownicy usug osobistych.
Uytkownikw internetu jest najwicej, co nie dziwi, wrd specjalistw ds. finansowych i ds. administracji i
zarzdzania, twrcw, prawnikw (po 100 proc.). Najmniej internautw, poniej 50 proc. jest w grupie rolnikw.
Osb z nadwag jest najwicej wrd kowali i lusarzy, formierzy i spawaczy oraz policjantw i straakw (ponad
70 proc.). Najmniej od normy BMI odbiegaj robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie, pomoce domowe
i sprztaczki, monterzy i kolejarze (mniej ni 20 proc. z nadwag).
Najwikszymi poliglotami s twrcy, prawnicy, nauczyciele akademiccy, lekarze i informatycy (co najmniej 70
proc. zna biegle jzyk obcy). Najrzadziej jzykami obcymi wadaj hutnicy, robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie oraz robotnicy budowlani (stan surowy).
Najwicej przyjaci maj kelnerzy, barmani i stewardzi, przedstawiciele wadz i wyszej kadry kierowniczej
oraz nauczyciele akademiccy, a najmniej hutnicy.
W Polsce poziom uoglnionego zaufania do ludzi naley do najniszych w Europie; na tym tle pozytywnie
wyrniaj si jedynie twrcy, artyci, literaci i dziennikarze (46 proc. ufajcych) oraz nauczyciele akademiccy (29
proc.). Take wrd innych specjalistw, informatykw, przedstawicieli wadz i dyrektorw oraz fryzjerw i
kosmetyczek ufajcych jest ponad 20 proc., a wic grubo powyej redniej krajowej (patrz rozdz. 6.3). Najbardziej
nieufni s robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie, pracownicy opieki osobistej oraz kelnerzy, barmani i
stewardzi (6 proc. ufajcych).
Demokracja najblisza jest twrcom, prawnikom, przedstawicielom wadz i dyrektorom, informatykom,
specjalistom ds. finansowych, marketingu, administracji i zarzdzania (ponad 50 proc. zgadzajcych si z
twierdzeniem, e system demokratyczny ma przewag nad wszelkimi innymi formami rzdw). Najmniej pozytywny
Diagnoza spoeczna 2013 262

stosunek do demokracji jest charakterystyczny dla pracownikw opieki osobistej i rolnikw produkujcy na potrzeby
wasne (odpowiednio 7 i 10 proc. zwolennikw powyszej tezy).
Do kocioa chodz najczciej rolnicy produkujcy na potrzeby wasne (przecitnie ponad 4 razy w miesicu), a
nastpnie pozostali specjalici, kierowcy samochodw osobowych i dostawczych, nauczyciele szk podstawowych i
akademiccy, rolnicy towarowi oraz przedstawiciele wadz i dyrektorzy (ponad 3 razy). Najmniej praktykuj religijnie
twrcy, specjalici ds. marketingu (przecitnie 1 raz w miesicu w kociele).
ama prawo zdarza si najczciej robotnikom pomocniczym w grnictwie i budownictwie, monterom i
kierowcom ciarwek i autobusw (ponad 10 proc. sprawcw), a najrzadziej robotnikom produkcji tekstylnej,
pozostaym specjalistom, twrcom, nauczycielom akademickim, urzdnikom pastwowym, hutnikom (mniej ni 2
proc. sprawcw przestpstw lub wykrocze).
Na objawy somatyczne trwajce co najmniej p miesica najczciej narzekaj pracownicy opieki osobistej,
pomoce domowe i sprztaczki, twrcy, rolnicy produkujcy na potrzeby wasne, specjalici ds. administracji i
zarzdzania, czyli gwnie przedstawiciele zawodw najbardziej sfeminizowanych (od 45 do 98 proc. kobiet); na
drugim kracu, najzdrowsi s kierowcy ciarwek i autobusw, kolejarze, robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie, urzdnicy pastwowi, operatorzy maszyn i urzdze i robotnicy budowlani ds. wykoczenia, czyli
przedstawiciele zawodw sabo sfeminizowanych.
Myli samobjcze najczciej nachodz fryzjerw i kosmetyczki, robotnikw gdzie indziej niesklasyfikowanych,
twrcw i kolejarzy (15 i wicej proc.), a najrzadziej pozostaych specjalistw, lekarzy i pielgniarki (poniej 5 proc.).
Na depresj cierpi najbardziej rolnicy, pomoce i sprztaczki, kolejarze; najmniej symptomw depresji
psychicznej wykazuj informatycy, mechanicy maszyn i urzdze, hutnicy, inni specjalici ochrony zdrowia.
Ponad poowa jest zadowolonych ze swoich osigni yciowych wrd prawnikw, przedstawicieli wadz i
dyrektorw, nauczycieli, lekarzy, specjalistw ds. administracji i zarzdzania, kierownikw rnych specjalnoci i
operatorw maszyn i urzdze; najmniej zadowoleni z osigni s robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie oraz pomoce i sprztaczki.
Najlepsze perspektywy widz przed sob prawnicy a najgorsze hutnicy, robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie, kolejarze oraz pomoce i sprztaczki.
Najwikszy odsetek (powyej 60 proc.) zadowolonych z pracy jest wrd przedstawicieli wadz i dyrektorw,
fryzjerw i kosmetyczek, lekarzy, nauczycieli szk ponadpodstawowych i pozostaych specjalistw, a najmniejszy
(poniej 30 proc.) wrd rolnikw produkujcych na wasne potrzeby, robotnikw pomocniczych w grnictwie i
budownictwie oraz robotnikw produkcji tekstylnej.
Najwicej godzin w tygodniu pracuj lekarze i kierowcy ciarwek (ponad 45 godz.), a najmniej rolnicy
produkujcy na potrzeby wasne (27 godz.) i nauczyciele szk podstawowych (34 godz.).
Najczciej szykuj si do pracy za granic w najbliszych dwch latach budowlani (20-22 proc.), a oprcz nich
formierze i spawacze, kelnerzy, barmani i stewardzi (ponad 15 proc.). Najrzadziej o wyjedzie z kraju myl hutnicy,
prawnicy, przedstawiciele wadz i dyrektorzy, kolejarze (0-1 proc.).
Bez pracy w latach 2011-2012 by co pity robotnik pomocniczy w grnictwie i budownictwie, robotnik
budowlany od stanu surowego i inny robotnik przy pracach prostych. Najmniej o utrat pracy w tym czasie obawia
si musieli m.in. kolejarze, specjalici ds. administracji i zarzdzania, kierownicy rnych specjalnoci i twrcy,
artyci, literaci i dziennikarze.
Najbardziej mobilni na polskim rynku pracy w latach 2011-2013 byli robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie (ponad 1/3 zmienia w tym czasie miejsce pracy) oraz formierzy i spawacze (ponad 25 proc.).
Najrzadziej miejsce pracy zmieniali kolejarze (4 proc.), rolnicy produkujcy na wasne potrzeby i nauczyciele
akademiccy (po 6 proc.).
Diagnoza spoeczna 2013 263

Tabela 5.12.1. Charakterystyka przedstawicieli 54 zawodw i grup zawodowych
Zawd obecnie wykonywany Wiek
Proc.
kobiet
Wyksztacenie
(lata nauki)
Proc.
singli
Proc. w
maestwie
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 48,86 33 16,5 6 84
Kierownicy rnych specjalnoci 42,61 36 15,4 14 79
Inynierowie, architekci, projektanci i
pokrewni
39,87 30 17,2 31 65
Lekarze, weterynarze, dentyci 45,31 54 18,0 30 62
Pielgniarki i poone 46,87 93 14,5 13 73
Inni specjalici ochrony zdrowia 38,90 75 15,5 31 62
Nauczyciele akademiccy 43,94 43 19,5 26 69
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 43,63 63 17,3 18 74
Nauczyciele szk podstawowych 40,85 84 17,0 18 76
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 39,03 69 17,2 27 67
Specjalici ds. finansowych 38,57 66 17,0 26 69
Specjalici ds. marketingu 36,28 63 16,6 31 64
Informatycy i pokrewni 34,65 16 16,0 46 52
Prawnicy 36,85 61 18,0 53 38
Pozostali specjalici 40,15 79 16,6 27 64
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 37,86 54 16,6 60 31
Technicy 42,63 24 13,5 24 69
redni personel ds. finansowych 43,86 90 15,1 20 71
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 38,32 37 14,9 29 61
Urzdnicy pastwowi 41,04 58 15,0 14 76
Pozostay redni personel 39,98 77 14,7 32 58
Pracownicy obsugi biurowej 38,82 84 14,5 28 60
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 39,61 23 12,8 37 56
Kucharze 41,69 76 11,8 26 59
Kelnerzy, barmani i stewardzi 33,01 77 13,7 64 28
Fryzjerzy, kosmetyczki 33,20 95 12,9 33 59
Pozostali pracownicy usug osobistych 50,61 26 12,2 10 65
Sprzedawcy 36,80 76 12,9 31 62
Pracownicy opieki osobistej 43,79 98 12,8 18 63
Pracownicy usug ochrony (straacy,
policjanci i pokrewni)
45,09 15 13,1 21 71
Rolnicy produkcji rolinnej 44,93 41 11,5 18 77
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 44,75 43 11,2 19 76
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 49,63 45 10,6 22 69
Robotnicy budowlani - stan surowy 40,63 1 11,3 27 67
Robotnicy budowlani - wykoczenie 38,99 1 11,6 35 61
Malarze i pokrewni 40,58 3 10,9 32 66
Kowale i lusarze 44,00 3 11,8 22 71
Formierze, spawacze 41,87 4 11,5 18 75
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 41,25 32 11,7 30 63
Mechanicy maszyn i urzdze 39,03 3 12,0 32 66
Elektrycy i elektronicy 40,93 6 12,6 26 71
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 37,19 42 11,5 28 69
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy,
stolarze
36,23 11 11,8 44 50
Robotnicy produkcji tekstylnej 43,69 77 11,5 13 76
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 39,43 4 12,0 31 61
Hutnicy 43,01 16 11,9 21 78
Operatorzy innych maszyn i urzdze 41,18 15 11,9 23 71
Monterzy 38,60 36 11,7 28 65
Kolejarze 48,23 15 12,3 8 91
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
42,15 2 12,3 30 69
Kierowcy ciarwek i autobusw 41,51 2 11,8 20 76
Pomoce i sprztaczki 48,09 85 11,2 10 71
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
36,26 1 10,6 43 53
Inni robotnicy przy pracach prostych 41,83 49 11,4 31 58

Diagnoza spoeczna 2013 264

Tabela 5.12.1. Charakterystyka przedstawicieli 54 zawodw i grup zawodowych c.d
Zawd obecnie wykonywany
Proc.
rozwiedzionych/
w separacji
Proc. z
dziemi na
utrzymaniu
Proc.
internautw
Proc.
otyych
Proc.
znajcych
jzyki obce
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 11 71 92 64 44
Kierownicy rnych specjalnoci 5 66 98 62 54
Inynierowie, architekci, projektanci i
pokrewni
3 54 99 55 64
Lekarze, weterynarze, dentyci 5 57 96 49 75
Pielgniarki i poone 11 60 91 50 28
Inni specjalici ochrony zdrowia 4 42 95 43 48
Nauczyciele akademiccy 2 53 98 32 78
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 6 61 98 49 52
Nauczyciele szk podstawowych 3 65 99 42 50
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 5 50 100 37 65
Specjalici ds. finansowych 4 64 100 34 66
Specjalici ds. marketingu 5 52 98 34 63
Informatycy i pokrewni 1 44 99 52 70
Prawnicy 8 37 100 30 82
Pozostali specjalici 6 47 98 34 72
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 7 41 100 37 89
Technicy 3 55 93 53 35
redni personel ds. finansowych 6 47 96 45 43
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 7 60 97 53 53
Urzdnicy pastwowi 6 63 98 52 38
Pozostay redni personel 7 54 92 38 41
Pracownicy obsugi biurowej 10 52 95 42 41
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 5 45 86 47 28
Kucharze 7 51 67 60 23
Kelnerzy, barmani i stewardzi 6 30 90 35 50
Fryzjerzy, kosmetyczki 7 59 79 28 27
Pozostali pracownicy usug osobistych 16 38 60 54 18
Sprzedawcy 5 54 88 39 30
Pracownicy opieki osobistej 11 49 69 50 35
Pracownicy usug ochrony (straacy,
policjanci i pokrewni)
7 49 74 72 25
Rolnicy produkcji rolinnej 1 55 48 66 14
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 2 58 41 65 12
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 3 40 33 64 14
Robotnicy budowlani - stan surowy 4 55 60 64 11
Robotnicy budowlani - wykoczenie 4 57 67 60 22
Malarze i pokrewni 0 52 72 65 24
Kowale i lusarze 5 52 71 74 15
Formierze, spawacze 5 64 74 73 15
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 4 50 64 54 25
Mechanicy maszyn i urzdze 2 47 77 59 19
Elektrycy i elektronicy 2 58 84 70 24
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 1 61 72 57 12
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy,
stolarze
6 45 71 56 24
Robotnicy produkcji tekstylnej 7 64 61 53 12
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 4 61 75 60 14
Hutnicy 1 60 60 57 7
Operatorzy innych maszyn i urzdze 4 58 73 63 16
Monterzy 0 62 77 13 13
Kolejarze 0 66 62 17 17
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
0 45 76 22 22
Kierowcy ciarwek i autobusw 2 64 71 28 28
Pomoce i sprztaczki 9 62 50 12 12
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
3 50 57 11 11
Inni robotnicy przy pracach prostych 7 44 58 15 15

Diagnoza spoeczna 2013 265

Tabela 5.12.1. Charakterystyka przedstawicieli 54 zawodw i grup zawodowych c.d
Zawd obecnie wykonywany
Liczba
przyjaci
Proc.
ufajcych
ludziom
Proc.
mionikw
demokracji
Czsto
praktyk
religijnych
Proc.
amicych
prawo
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 8,0 22 56 3,1 5
Kierownicy rnych specjalnoci 6,4 17 45 2,0 4
Inynierowie, architekci, projektanci i
pokrewni
6,2 20 45 2,0 4
Lekarze, weterynarze, dentyci 5,8 18 44 1,8 7
Pielgniarki i poone 5,6 17 33 2,5 2
Inni specjalici ochrony zdrowia 5,8 21 35 2,4 3
Nauczyciele akademiccy 7,9 29 45 3,1 1
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 5,6 14 41 2,5 4
Nauczyciele szk podstawowych 6,0 16 45 3,3 4
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 6,8 20 53 1,8 1
Specjalici ds. finansowych 5,4 17 57 2,1 4
Specjalici ds. marketingu 5,8 22 52 1,4 5
Informatycy i pokrewni 6,7 23 53 1,6 2
Prawnicy 7,2 18 64 2,2 8
Pozostali specjalici 5,8 24 60 3,7 0
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 6,8 46 66 1,1 1
Technicy 6,2 12 35 1,9 6
redni personel ds. finansowych 5,5 15 37 2,7 1
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 6,5 13 36 1,6 8
Urzdnicy pastwowi 5,8 17 38 2,3 1
Pozostay redni personel 5,7 16 35 2,6 2
Pracownicy obsugi biurowej 5,7 12 36 2,1 3
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 5,1 9 35 1,8 2
Kucharze 6,0 11 24 2,6 4
Kelnerzy, barmani i stewardzi 8,4 6 29 1,9 9
Fryzjerzy, kosmetyczki 6,6 23 29 2,0 7
Pozostali pracownicy usug osobistych 6,0 10 42 2,4 1
Sprzedawcy 5,8 10 25 2,1 6
Pracownicy opieki osobistej 5,6 6 7 3,1 5
Pracownicy usug ochrony (straacy,
policjanci i pokrewni)
6,6 13 31 2,1 4
Rolnicy produkcji rolinnej 7,3 13 22 3,2 7
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 6,6 12 17 3,0 4
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 7,3 8 10 4,6 3
Robotnicy budowlani - stan surowy 7,3 12 21 2,3 7
Robotnicy budowlani - wykoczenie 5,9 10 24 1,8 6
Malarze i pokrewni 6,2 9 14 2,2 10
Kowale i lusarze 6,7 11 19 2,1 6
Formierze, spawacze 6,7 7 19 2,1 4
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 7,2 14 16 2,3 6
Mechanicy maszyn i urzdze 7,2 10 23 2,2 8
Elektrycy i elektronicy 6,9 14 25 2,2 3
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 5,8 13 19 1,9 5
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy,
stolarze
6,6 12 21 2,0 13
Robotnicy produkcji tekstylnej 6,1 7 18 2,8 0
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 6,8 9 17 2,3 3
Hutnicy 4,8 7 13 2,3 1
Operatorzy innych maszyn i urzdze 5,6 12 17 2,5 6
Monterzy 6,2 10 26 2,1 12
Kolejarze 6,1 12 25 2,0 10
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
7,4 11 19 3,6 2
Kierowcy ciarwek i autobusw 6,5 12 15 1,7 12
Pomoce i sprztaczki 6,4 9 17 2,1 6
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
5,3 6 13 2,3 1
Inni robotnicy przy pracach prostych 6,0 10 17 2,5 6

Diagnoza spoeczna 2013 266

Tabela 5.12.1. Charakterystyka przedstawicieli 54 zawodw i grup zawodowych c.d
Zawd obecnie wykonywany
Liczba
objaww
somatycznych
Proc.
mylcych o
samobjstwie
Symptomy
depresji
Proc. zadow.
z osigni
Proc. zadow.
z perspektyw
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 0,35 5 2,32 59 33
Kierownicy rnych specjalnoci 0,37 6 2,56 53 32
Inynierowie, architekci, projektanci i
pokrewni
0,45 5 2,51 45 25
Lekarze, weterynarze, dentyci 0,41 3 2,76 57 32
Pielgniarki i poone 0,49 4 3,17 47 20
Inni specjalici ochrony zdrowia 0,37 8 2,13 49 21
Nauczyciele akademiccy 0,52 11 3,03 55 29
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,48 10 2,92 57 31
Nauczyciele szk podstawowych 0,59 9 2,93 57 27
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 0,60 6 2,90 53 35
Specjalici ds. finansowych 0,39 9 2,82 39 23
Specjalici ds. marketingu 0,49 9 2,55 48 24
Informatycy i pokrewni 0,40 5 1,77 39 20
Prawnicy 0,39 10 2,63 65 43
Pozostali specjalici 0,53 2 2,37 57 31
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 0,74 15 2,85 40 25
Technicy 0,42 7 2,69 42 23
redni personel ds. finansowych 0,50 10 3,62 38 25
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,40 11 2,55 41 18
Urzdnicy pastwowi 0,26 6 2,64 45 17
Pozostay redni personel 0,48 11 2,87 42 24
Pracownicy obsugi biurowej 0,46 9 2,73 39 23
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 0,52 9 2,70 40 18
Kucharze 0,42 11 2,99 45 26
Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,38 11 2,19 38 19
Fryzjerzy, kosmetyczki 0,56 19 2,26 43 17
Pozostali pracownicy usug osobistych 0,59 13 3,55 42 27
Sprzedawcy 0,51 9 2,66 35 19
Pracownicy opieki osobistej 1,00 14 3,52 30 17
Pracownicy usug ochrony (straacy,
policjanci i pokrewni)
0,51 9 3,37 35 23
Rolnicy produkcji rolinnej 0,56 8 3,60 38 21
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 0,45 10 3,86 31 17
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 0,68 10 4,66 31 18
Robotnicy budowlani - stan surowy 0,30 11 2,55 32 22
Robotnicy budowlani - wykoczenie 0,27 9 2,28 37 19
Malarze i pokrewni 0,48 11 2,85 36 21
Kowale i lusarze 0,57 14 3,14 30 19
Formierze, spawacze 0,29 7 2,23 35 18
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 0,41 16 3,21 29 23
Mechanicy maszyn i urzdze 0,33 7 2,00 41 20
Elektrycy i elektronicy 0,30 7 2,55 41 19
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 0,40 9 2,52 38 21
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy,
stolarze
0,51 8 2,44 32 18
Robotnicy produkcji tekstylnej 0,52 11 3,55 29 15
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,41 11 2,69 51 35
Hutnicy 0,38 6 2,13 31 9
Operatorzy innych maszyn i urzdze 0,27 10 2,89 36 21
Monterzy 0,41 12 2,44 30 20
Kolejarze 0,21 15 4,04 44 13
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
0,43 7 2,28 34 20
Kierowcy ciarwek i autobusw 0,19 6 2,20 37 22
Pomoce i sprztaczki 0,92 13 4,38 24 15
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
0,21 12 2,19 24 9
Inni robotnicy przy pracach prostych 0,59 13 3,55 31 19

Diagnoza spoeczna 2013 267

Tabela 5.12.1. Charakterystyka przedstawicieli 54 zawodw i grup zawodowych c.d
Zawd obecnie wykonywany
Proc.
zadowolonych
z pracy
Liczba
godzin
pracy w
tyg.
Proc.
zamierzajcych
emigrowa
Proc.
bezrobotnych w
latach 2011-2012
Proc.
zmienili
prac
2011-
2013
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 73 42 0 3 11
Kierownicy rnych specjalnoci 58 45 6 0 12
Inynierowie, architekci, projektanci i
pokrewni
49 42 12 3 15
Lekarze, weterynarze, dentyci 64 46 3 2 9
Pielgniarki i poone 49 42 3 2 8
Inni specjalici ochrony zdrowia 56 39 6 10 15
Nauczyciele akademiccy 53 40 5 5 6
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 62 36 7 3 8
Nauczyciele szk podstawowych 58 34 2 4 8
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 44 40 4 0 21
Specjalici ds. finansowych 46 41 7 6 13
Specjalici ds. marketingu 50 41 5 3 22
Informatycy i pokrewni 38 42 11 5 18
Prawnicy 53 42 0 8 23
Pozostali specjalici 62 37 2 3 13
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 43 37 7 0 10
Technicy 47 43 11 4 16
redni personel ds. finansowych 38 40 6 6 14
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 38 42 7 7 24
Urzdnicy pastwowi 43 40 5 4 11
Pozostay redni personel 51 36 10 13 11
Pracownicy obsugi biurowej 45 40 8 12 15
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 40 41 5 10 14
Kucharze 42 41 8 5 14
Kelnerzy, barmani i stewardzi 44 39 18 7 29
Fryzjerzy, kosmetyczki 67 41 5 5 11
Pozostali pracownicy usug osobistych 53 41 3 7 10
Sprzedawcy 37 42 8 12 21
Pracownicy opieki osobistej 41 37 14 14 23
Pracownicy usug ochrony (straacy,
policjanci i pokrewni)
43 44 2 9 22
Rolnicy produkcji rolinnej 42 38 6 3 8
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 34 41 5 4 6
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 26 27 6 9 9
Robotnicy budowlani - stan surowy 36 44 20 13 24
Robotnicy budowlani - wykoczenie 37 45 22 20 25
Malarze i pokrewni 46 43 14 10 24
Kowale i lusarze 36 43 15 8 19
Formierze, spawacze 41 45 18 8 26
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 33 41 16 13 19
Mechanicy maszyn i urzdze 45 43 11 7 17
Elektrycy i elektronicy 38 42 7 7 15
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 39 43 8 7 14
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy,
stolarze
43 45 15 9 21
Robotnicy produkcji tekstylnej 29 42 8 10 21
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 56 41 2 3 12
Hutnicy 31 41 0 8 10
Operatorzy innych maszyn i urzdze 39 43 6 9 18
Monterzy 33 42 11 15 24
Kolejarze 37 44 1 0 4
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
41 44 7 10 18
Kierowcy ciarwek i autobusw 41 46 10 7 17
Pomoce i sprztaczki 33 37 4 17 18
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
27 41 16 22 35
Inni robotnicy przy pracach prostych 31 39 11 20 18


Diagnoza spoeczna 2013 268
6. Stan spoeczestwa obywatelskiego
6.1. Postawy i relacje spoeczne
Janusz Czapiski
6.1.1. Postawy wobec dobra wsplnego
W 2013r. mniej respondentw ni wpoprzednich latach deklarowao, e naruszaniedbr publicznych w ogle ich
nie obchodzi lub mao obchodzi (tabela 6.1.1.).
Polakw najmniej obchodzi to, e kto nie paci za transport publiczny lub unika pacenia podatkw. Obojtno
wobec tych form naruszania dobra wsplnego znacznie jednak zmalaa w porwnaniu zwaszcza z rokiem 2007 i
2009. W pozostaych pytaniach take odnotowujemy wzrost wraliwoci na naruszanie dobra wsplnego. Rnice te
s istotne statystycznie (tabela 6.1.2.). Po 20 latach budowania pastwa demokratycznego cigle jednak niemal
poowa obywateli jest obojtna wobec szeciu form naruszania dobra.
Tabela 6.1.1. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytania o naruszanie dobra publicznego
Kategorie zachowa
R
o
k
W

o
g

l
e

m
n
i
e

n
i
e

o
b
c
h
o
d
z
i
M
a

o

m
n
i
e

o
b
c
h
o
d
z
i
T
r
o
c
h


m
n
i
e

o
b
c
h
o
d
z
i
B
a
r
d
z
o
m
n
i
e
o
b
c
h
o
d
z
i
T
r
u
d
n
o
p
o
w
i
e
d
z
i
e

Kto paci podatki mniejsze ni powinien


2007 27,8 28,3 24,0 13,5 6,4
2009 28,6 27,6 22,5 13,5 7,8
2011 24,9 26,9 26,9 16,0 6,3
2013 22,9 25,9 27,0 17,6 6,7
Kto unika pacenia za korzystanie z transportu publicznego
(np. autobusw, pocigw)
2007 26,6 32,3 22,5 13,3 5,3
2009 26,9 31,7 21,7 13,5 6,2
2011 23,6 31,2 24,4 15,8 5,0
2013 22,4 30,6 24,8 16,7 5,5
Kto pobiera niesusznie zasiek dla bezrobotnych
2007 21,3 25,1 24,2 23,3 6,0
2009 22,2 24,5 23,1 23,2 7,0
2011 18,5 24,5 26,9 24,5 5,6
2013 18,6 23,4 26,6 25,5 5,9
Kto otrzymuje niesusznie rent inwalidzk
2011 18,7 22,8 25,6 25,8 6,9
2013 18,0 22,3 25,9 27,0 6,8
Kto wyudza odszkodowanie z ubezpieczenia
2011 19,8 23,8 24,0 24,9 7,5
2013 19,2 23,5 23,4 25,8 8,1
Tabela 6.1.2. Porwnanie stosunku do dobra publicznego z pomiarw w 2009, 2011 i 2013 r. w prbach
panelowych
Zmienna
Rok
pomiaru
rednia
Odch.
stand.
rednia
rnica
t
Stopnie
swobody
Poziom
istotnoci
Korelacja
Wraliwo na dobro
wsplne
2009 2,54 1,059
-0,105 -8,932 11891 0,000 0,270*
2013 2,65 1,056
2011 2,67 1,031
-0,040 -4,359 17792 0,000. 0,316*
2013 2,71 1,057
* p<0,000
Pi pyta tworzy jeden spjny wskanik (skal wraliwoci na dobro wsplne) o wysokim poziomie rzetelnoci
(alpha Cronbacha wynosi 0,93). Im wyszy wskanik, tym wiksza wraliwo na dobro publiczne. Tabela 6.1.3
pokazuje rednie wartoci wskanika w 2013r. w rozbiciu na grupy spoeczno-demograficzne.
Mczyni s mniej od kobiet wraliwi na naruszanie dobra publicznego. Najmniej wraliwi s najmodsi,
najbardziej za ludzie w wieku 45-59 lat. Najmniej wraliwi s mieszkacy wsi i maych miast, najbiedniejsi,
z najniszym wyksztaceniem. Wanie rnice w wyksztaceniu tumacz zrnicowanie wedug poprzednich
podziaw. Ludzi wyksztaconych jest wicej w duych i wielkich miastach, wicej wrd zamonych ni wrd
biednych. Po uwzgldnie tego faktu (wytrceniu wyksztacenia) rnice midzy zamonymi i biednymi,
mieszkacami miast i wsi niemal zaniky. Zatem wyksztacenie jest gwnym czynnikiem odpowiedzialnymza
niektre przynajmniej rnice demograficzne i ekonomiczne we wraliwoci na dobro wsplne
73
. Najnisza
73
Efekt wyksztacenia jest wrd tych kryteriw kategoryzacji spoecznej najsilniejszy, F(3,25958)=155,226, p<0.000,
2
=0,018.
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Stan spoeczestwa obywatelskiego. Postawy i relacje spoeczne. Diagnoza Spoeczna
2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 268-274 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.108
Diagnoza spoeczna 2013 269

wraliwo jest notowana w wojewdztwie warmisko-mazurskim i wielkopolskim, a najwiksza w mazowieckim,
lskim i dolnolskim.
Tabela 6.1.3 Wskanik wraliwoci na dobro publiczne w rnych grupach spoeczno-demograficznych
Grupa spoeczno-demograficzna rednia
Ogem 2,70
Pe
Mczyni 2,67
Kobiety 2,73
Wiek
do 24 lat 2,48
25-34 lata 2,65
35-44 lata 2,75
45-59 lat 2,79
60-64 lata 2,76
65 i wicej lat 2,73
Miejsce zamieszkania
Miasta ponad 500 tys. 2,87
Miasta 200-500 tys. 2,91
Miasta 100-200 tys. 2,86
Miasta 20-100 tys. 2,69
Miasta < 20 tys. 2,65
Wie 2,59
Wojewdztwo
Dolnolskie 2,76
Kujawsko-pomorskie 2,64
Lubelskie 2,72
Lubuskie 2,73
dzkie 2,62
Maopolskie 2,75
Mazowieckie 2,82
Opolskie 2,70
Podkarpackie 2,69
Podlaskie 2,77
Pomorskie 2,71
lskie 2,78
witokrzyskie 2,61
Warmisko-mazurskie 2,43
Wielkopolskie 2,52
Zachodniopomorskie 2,67
Wyksztacenie
Podstawowe i nisze 2,52
Zasadnicze zawodowe 2,59
rednie 2,75
Wysze i policealne 2,91
Dochd na jedn osob miesicznie
Dolne 25 proc. 2,57
rodkowe 50 proc. 2,70
Grne 25 proc. 2,85
Status spoeczno-zawodowy
Sektor publiczny 2,86
Sektor prywatny/ - najemni 2,72
Prywatni przedsibiorcy 2,73
Rolnicy 2,64
Rencici 2,62
Emeryci 2,77
Uczniowie i studenci 2,49
Bezrobotni 2,62
Inni bierni zawodowo 2,59

Analiza regresji ponownie pokazuje due znaczenie wyksztacenia (tabela 6.1.4). Jest to zmienna wyjaniajca
najwiksz po kapitale spoecznym
74
porcj wariancji. Kolejn zmienn jest klasa miejscowoci zamieszkania: im
mniejsza miejscowo tym sabsza wraliwo na dobro wsplne; nastpn wiek (im bardziej zaawansowany tym
wiksza wraliwo). Rolnicy s bardziej a przedsibiorcy mniej wraliwi na dobro publiczne w porwnaniu z innymi

74
Operacyjna definicja wskanika patrz rozdz. 9.2.
Diagnoza spoeczna 2013 270

grupami spoeczno-zawodowymi. Wraliwo ronie wraz z religijnoci, zamonoci i pozytywnym stosunkiem do
demokracji.
Tabela 6.1.4. Czynniki wyjaniajce zrnicowanie wraliwoci na dobro publiczne
Predyktor Beta t p
(Staa) 27,618 0,000
Poziom wyksztacenia 0,090 8,668 0,000
Kapita spoeczny 0,078 8,782 0,000
Wiek 0,082 6,983 0,000
Pracownik sektora publicznego 0,011 1,169 0,243
Pracownik sektora prywatnego 0,016 1,648 0,099
Rolnik 0,018 2,104 0,035
Emeryt -0,003 -0,237 0,813
Przedsibiorca -0,029 -3,434 0,001
Dochd na osob 0,025 2,793 0,005
Stosunek do demokracji 0,017 2,025 0,043
Nastawienie materialistyczne 0,004 0,521 0,602
Religijno 0,047 5,564 0,000
Pe 0,011 1,279 0,201
Klasa miejscowoci zamieszkania -0,067 -7,634 0,000

Ronie wraliwo na dobro wsplne. Niewtpliwie jest to efekt szybko rosncego wyksztacenia Polakw.
Dziki edukacji coraz wicej rodakw zdaje sobie spraw z tego, e jedziemy na tym samym wzku i e prdzej
czy pniej nieuczciwo innych odbije si na nas. Wszak ten wzrost wraliwoci nie jest wystarczajcy, abymy
mogli powiedzie o sobie, e budujemy ju spoeczestwo obywatelskie.
6.1.2. Dominacja spoeczna i egalitaryzm
Teoria dominacji spoecznej Jima Sidaniusa i Felicji Pratto (1993, 1999; Pratto, Sidaniu, Stallowrth i Malle, 1994),
wywodzi si z wpywowej teorii tosamoci spoecznej (Tajfel, Turner, 1979). Zakada ona, e ludzie w rnym
stopniu, dla obrony hierarchii spoecznej i wasnej w niej pozycji, preferuj nierwnoci midzy grupami, faworyzujc
zazwyczaj grupy, do ktrych sami nale i dyskryminujc grupy obce. Zaproponowane przez autorw teorii narzdzie,
Skala Dominacji Spoecznej (ODS), ma mierzy si tej nierwnociowej orientacji. Osoby o wysokim wskaniku
orientacji na dominacj spoeczn d do zachowania hierarchicznej struktury, w ktrej jedne grupy dominuj, inne
s podporzdkowane. Badania z uyciem tej skali dowodz jej duej mocy predyktywnej. Pozwala ona trafnie okreli
postawy wobec obcych grup, zwaszcza mniejszociowych. Jest zatem dobrym instrumentem do oceny postaw
ksenofobicznych, autorytarnych i rasistowskich. W kwestionariuszu Diagnozy umiecilimy w tym roku 4 pytania ze
Skali Dominacji Spoecznej (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 54.13, 54.16, 54.17 i 54.18).
Ukadaj si one jednak nie w jeden, jak chcieli twrcy oryginalnego narzdzia i jak stwierdzono w ogromnej
liczbie bada w USA i innych krajach zachodnich, lecz w dwa odrbne czynniki wyjaniajce cznie 66 proc.
wariancji (tabela 6.1.5). Czynnik pierwszy obejmuje dwa twierdzenia odmawiajce wartoci niektrym ludziom
i szacunku niektrym grupom spoecznym; mona go uzna za waciw miar orientacji na dominacj spoeczn.
Czynnik drugi czy dwa twierdzenia na temat rwnego traktowania innych ludzi i minimalizowania rnic
ekonomicznych midzy ludmi. A zatem postawy egalitarne nie s w Polsce przeciwiestwem orientacji na dominacj
spoeczn. Mona opowiada si za rwnym traktowaniem wszystkich i jednoczenie ywi przewiadczenie, e nie
wszyscy zasuguj na szacunek. Korelacja midzy nimi wynosi 0.
Przyjmijmy zatem, e skala ODS mierzy w polskiej populacji dwie rne, niezalene postawy dominacji
(przekonanie o moralnej wyszoci jednych ludzi i grup nad innymi ludmi i grupami) i egalitaryzm. Rozkad wartoci
tych dwch wskanikw pokazuje, e postawa egalitarna jest powszechniejsza od postawy dominacji. Postaw
egalitarn (rednia ocena odpowiednich twierdze zawarta w przedziale od 1 zdecydowanie tak do 3,5 raczej tak)
prezentuje 74 proc. respondentw, a postaw dominacji (rednia ocena odpowiednich twierdze w przedziale od 1
zdecydowanie tak do 3,5 raczej tak) znacznie mniej 45 proc. Mona zatem powiedzie, e Polacy powszechnie
opowiadaj si za rwnym traktowaniem wszystkich ludzi i niwelowaniem rnic dochodowych, a rzadziej
odmawiaj niektrym ludziom i grupom prawa do szacunku.

Diagnoza spoeczna 2013 271

Tabela 6.1.5. Wyniki analizy czynnikowej metod gwnych skadowych z rotacj varimax pozycji skali ODS
Twierdzenia ze skali Orientacji na Dominacj
Spoeczn
Czynniki
dominacja egalitaryzm
2013 2011 2009 2013 2011 2009
Niektrzy ludzie s wicej warci od innych 0,817 0,815 0,790
Powinnimy za wszelk cen traktowa innych ludzi
w taki sam sposb
0,779 0,786 0,773
Niektre grupy spoeczne nie zasuguj na szacunek 0,834 0,827 0,809
Powinnimy dy do tego, aby dochody wszystkich
ludzi byy w miar wyrwnane
0,795 0,799 0,797
Procent wyjanionej wariancji 35 35 33 31 32 31

Biorc pod uwag obie postawy mona stworzy czterokategorialn typologi. Kategori osb prezentujcych
postawy egalitarn i dominacji nazwa mona konserwatywnymi egalitarystami (nie wszyscy zasuguj na szacunek,
ale wszyscy s sobie rwni); osoby z postawami nieegalitarn i niedominacji to otwarci liberaowie (wszystkich
naley szanowa, cho nie wszyscy s sobie rwni); kategoria osb z postawami egalitarn i niedominacji to
otwarci egalitaryci (wszystkich naley szanowa i wszyscy s sobie rwni); wreszcie osoby prezentujce postawy
nieegalitarn i dominacji nazwa mona konserwatywnymi liberaami (nie wszyscy zasuguj na szacunek i nie
wszyscy s sobie rwni). W pewnym uproszczeniu podzia na te cztery typy wie si z podziaem uprzedze na
moralne, zwizane z systemem wartoci (odmawianie szacunku) oraz instrumentalne (nieakceptowanie rnic
ekonomicznych i rnic w pozycji spoecznej ).
Tabela 6.1.6 przedstawia procentowy rozkad tych czterech kategorii osb. Dominuj kategorie otwartych
egalitarystw (40 proc.) i konserwatywnych egalitarystw (34 proc.). cznie zatem 7 na 10 Polakw prezentuje
nastawienie egalitarne. Liberaowie s w zdecydowanej mniejszoci konserwatywnych, odmawiajcych niektrym
ludziom i grupom prawa do szacunku i akceptujcych zrnicowanie dochodowe oraz rn pozycj jest 10,8 proc.
w badanej prbie, a otwartych liberaw, ktrzy nie odmawiaj nikomu prawa do szacunku, ale akceptuj rnice w
statusie jest 14,8 proc.
Tabela 6.1.6. Typologia respondentw ze wzgldu na rodzaj postaw spoecznych w latach 2005, 2007, 2009 i 2011
(w proc.)
Postawa
Dominacji Niedominacji
kategoria
respondentw
2013 2011 2009
kategoria
respondentw
2013 2011 2009
Egalitarna
Konserwatywni
egalitaryci
34,3 38,1 37,7
Otwarci
egalitaryci
40,1 39,0 37,6
Nieegalitarna
Konserwatywni
liberaowie
10,8 10,8 12,3
Otwarci
liberaowie
14,8 12,1 12,3

Postawa spoeczna wynikajca z orientacji na dominacj spoeczn i akceptacji egalitaryzmu ma istotne znaczenie
dla zachowa i postaw tworzcych kapita spoeczny (patrz rozdz. 6.3). Jeden z wanych czynnikw kapitau
spoecznego, oglne zaufanie do ludzi, najnisz warto w obu grupach egalitarystw (11 proc. ufajcych), a
najwysz w grupie otwartych liberaw (17 proc.) (wykres 6.1.1).


UWAGI: efekt typu postawy F(3, 25603)=45,240, p <0.000,
2
= 0,005; test rnic post hoc (Scheffego): tylko konserwatywny egalitaryzm nie
rni si istotnie statystycznie od otwartego egalitaryzmu, pozostae rnice s istotne statystycznie.
Wykres 6.1.1. Odsetek ufajcych innym ludziom ze wzgldu na typ postawy spoecznej
10,8
11,1
14,4
17,1
10
12
14
16
18
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
p
r
o
c
e
n
t
u
f
a
j

c
y
c
h

Typ postawy spoecznej
Diagnoza spoeczna 2013 272

Podobnie wyglda rozkad syntetycznego wskanika kapitau spoecznego, obejmujcego oprcz zaufania
przynaleno organizacyjn i penienie funkcji w organizacjach, udzia w pracach na rzecz spoecznoci lokalnej,
udzia w zebraniach publicznych i zabieranie na nich gosu oraz udzia w wyborach parlamentarnych. Najwysza
warto tego wskanika wystpuje w grupie konserwatywnych liberaw, a najnisza wrd konserwatywnych
egalitarystw, przy czym jedynie konserwatywni liberaowie nie rni si pod tym wzgldem w stopniu istotnym
statystycznie od otwartych liberaw (wykres 6.1.2).

UWAGI: efekt typu postawy F(3, 25596)=45,261, p <0.000,
2
= 0,005; test rnic post hoc (Scheffego): tylko otwarty liberalizm nie rni si
istotnie statystycznie od konserwatywnego liberalizmu, pozostae rnice s istotne statystycznie.
Wykres 6.1.2. Wielko kapitau spoecznego w zalenoci od typu postawy spoecznej
Istotny jest take zwizek midzy typem postawy spoecznej a jakoci ycia (wykres 6.1.3)
75
. Podobnie jak
w przypadku kapitau spoecznego, najwyszy wskanik jakoci ycia charakteryzuje liberaw, a najniszy
konserwatywnych egalitarystw.

UWAGI: efekt typu postawy F(3,21270) = 187,948, p <0.000,
2
= 0,026; test rnic post hoc (Scheffego): wszystkie postawy rni si midzy
sob istotnie statystycznie
Wykres 6.1.3. Oglny wskanik jakoci ycia w zalenoci od typu postawy spoecznej
Poziom uprzedze wobec obcych i homoseksualistw
76
najwyszy jest w grupie konserwatywnych egalitarystw
a najniszy u otwartych liberaw (wykres 6.1.4).


75
Szczegowe informacje na temat wskanika jakoci ycia patrz rozdz. 9.2.
76
Wskanik utworzony na podstawie pyt. 54.9 i 54.12 w kwestionariuszu indywidualnym (Aneks 1)
-0,083
0,007
0,118
0,098
-0,12
-0,07
-0,02
0,03
0,08
0,13
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
K
a
p
i
t
a


s
p
o

e
c
z
n
y

Typ postawy spoecznej
-0,174
0,046
0,189
0,272
-0,25
-0,15
-0,05
0,05
0,15
0,25
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
J
a
k
o

y
c
i
a

Typ postawy spoecznej
Diagnoza spoeczna 2013 273


UWAGI: efekt typu postawy F(3, 25600)=161,056, p <0.000,
2
= 0,019; test rnic post hoc (Scheffego): tylko otwarty egalitaryzm nie rni si w
stopniu istotnym statystycznie od konserwatywnego liberalizmu
Wykres 6.1.4. Poziom uprzedze w zalenoci od typu postawy spoecznej
Liberalizm idzie w parze z przedsibiorczoci (wykres 6.1.5)
77
. Wrd osb z postaw egalitarn poziom
przedsibiorczoci (tzw. lisowatoci) jest znacznie mniejszy ni wrd liberaw. Zgodny z tym jest rozkad osb
stosujcych w sytuacjach trudnych zadaniow strategi radzenia sobie (wykres 6.1.6). Nie dziwi zatem, e liberaowie
osigaj znacznie wyszy dochd od egalitarystw, a otwarci egalitaryci nieco wyszy od konserwatywnych
egalitarystw (wykres 6.1.7).


UWAGI: efekt typu postawy F(3, 25643) = 50,556, p <0.000,
2
= 0,006; test rnic post hoc (Scheffego): tylko konserwatywny liberalizm nie
rni si istotnie statystycznie od otwartego liberalizmu
Wykres 6.1.5. Wskanik przedsibiorczoci (procent lisw) w zalenoci od typu postawy spoecznej


UWAGI: efekt typu postawy F(3, 25374) = 49,256, p <0.000,
2
= 0,006; test rnic post hoc (Scheffego): tylko konserwatywny liberalizm nie
rni si istotnie statystycznie od otwartego liberalizmu
Wykres 6.1.6. Procent osb stosujcych zadaniow strategi radzenia sobie w trudnych sytuacjach yciowych w
zalenoci od typu postawy spoecznej

77
Wskanik przedsibiorczoci stanowi suma odpowiedzi TAK w pytaniach 30-33 w kwestionariuszu indywidualnym (Aneks 1).
3,97
3,67
3,71
3,5
3,4
3,6
3,8
4
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
P
o
z
i
o
m

u
p
r
z
e
d
z
e


Typ postawy spoecznej
0,23
0,29
0,37
0,34
0,1
0,15
0,2
0,25
0,3
0,35
0,4
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
P
r
z
e
d
s
i

b
i
o
r
c
z
o


Typ postawy spoecznej
62
67
72
74
50
60
70
80
90
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
p
r
o
c
.

Typ postawy spoecznej
Diagnoza spoeczna 2013 274



UWAGI: efekt typu postawy F(3, 18815) = 114,856, p <0.000,
2
= 0,018; test rnic post hoc (Scheffego): wszystkie postawy rni si midzy
sob istotnie statystycznie
Wykres 6.1.7. Wysoko dochodu osobistego w zalenoci od typu postawy spoecznej
Nie ma silnego zwizku midzy typem postawy a identyfikacj polityczn z dwiema najwikszymi w Polsce
partiami, PO i PiS, aczkolwiek wyranie liberaowie skaniaj si raczej ku Platformie Obywatelskiej ni ku PiS-owi,
a egalitaryci odwrotnie (wykres 6.1.8)


Wykres 6.1.8. Procent zwolennikw PO i PiS wrd osb reprezentujcych rne postawy

1704
1895
2302
2175
1500
1700
1900
2100
2300
2500
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
D
o
c
h
d

o
s
o
b
i
s
t
y


Typ postawy spoecznej
10,2
11,8
15,3
16,9
13,8
13
12,8
11,4
5
8
11
14
17
20
Konserwatywny
egalitaryzm
Otwarty egalitaryzm Konserwatywny
liberalizm
Otwarty liberalizm
P
r
o
c
.

z
w
o
l
e
n
n
i
k
o
w


Typ postawy spoecznej
PO
PiS
Diagnoza spoeczna 2013 275
6.2. Dowiadczenie, dziaania dla spoecznoci i kompetencje obywatelskie
Antoni Suek
Dowiadczenia, dziaania na rzecz spoecznoci i umiejtnoci obywatelskie potrzebne s zarwno spoeczestwu
demokratycznemu, jak i obywatelom w takim spoeczestwie. Demokracja potrzebuje obywateli, ktrzy chc i
potrafi obsugiwa jej mechanizmy, za obywatele pozbawieni umiejtnoci spoecznych nie skorzystaj z
oferowanych im przez demokracj moliwoci wyraania swych preferencji i realizacji interesw. Rozwj demokracji
i przyrost umiejtnoci obywatelskich w spoeczestwie wzmacniaj si nawzajem. Miejscem nabywania
dowiadcze i umiejtnoci spoecznych s dobrowolne organizacje, dziaania i kontakty, ktre wypeniaj przestrze
midzy jednostk a spoeczestwem, obywatelem a pastwem; ich sie tworzy to co nazywamy samoorganizujcym
si spoeczestwem obywatelskim.
6.2.1. Ocena zmian systemowych i ich wpywu na ycie Polakw
Zmiany systemu politycznego i gospodarczego w Polsce po 1989 r. wprowadzenie rzdw demokratycznych na
miejsce autorytarnych i gospodarki rynkowej na miejsce nakazowej pocigny za sob gbokie i rozlege zmiany w
spoeczestwie, zmieniy pooenie podstawowych grup spoecznych i wpyny na indywidualne losy ludzi. Do
oceny tych zmian posuyo pytanie: Czy Pana(i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. uday si oglnie czy raczej
nie uday? (pyt. 43). Pytanie byo zadawane od 1997 r., co pozwala bada zmiany ocen w czasie. Jest to istotne, gdy
wpyw, pami i ocena tak wielkiego wydarzenia historycznego jak zmiana systemowa w Polsce maja swoj
dynamik.
6.2.2. Oglna ocena reform i jej zrnicowanie spoeczne
Oglna ocena reform rozpocztych w 1989 r. jest dla badanych zadaniem trudnym. Tylko nieco ponad poowa
badanych (55,5 proc.) moe si na ni zdecydowa 44,4 proc. znalaza si w kategorii trudno powiedzie i nawet
wrd osb z wyksztaceniem wyszym ni rednie odsetek ten jest niewiele niszy (41,3 proc.) (tabela 6.2.1).
Badanych niezdolnych do jednoznacznej oceny reform powoli ubywa - w 1997 r. byo ich 59,8 proc. W tym trendzie
wida fluktuacje: midzy rokiem 2009 a 2011 ubyo 3,1 p.p. osb tej kategorii, a od 2011 r. ubyo ich kolejne 4,1 p.p.,
alewczeniej, w latach 2007-2009 przybyo ich 4,0 p.p.
Trudno sformuowania tej oceny ma wiele przyczyn, zwizanych ze zoonym charakterem ocenianych
wydarze oraz z procesem tworzenia si ocen. Reformy po 1989 r. s kompleksem wydarze coraz bardziej odlegych
w czasie i w miar jak z populacji ubywa ludzi, ktrzy sami obserwowali te zmiany i ich dowiadczali, a przybywa
ludzi, ktrzy ich nie pamitaj, udzia odpowiedzi trudno powiedzie moe rosn w sposb naturalny. Oceny tych
reform nie powstaj tylko na podstawie obserwacji wasnych. Pokolenie wchodzce tworzy je na podstawie narracji
starszych lub wprost przejmuje ich oceny; istotne s te narracje obecne w przestrzeni publicznej. Te dowiadczenia
i narracje s zrnicowane, zrnicowane s wic i oceny. Nie tylko dlatego reformy po 1989 r. nie mog liczy na
uzgodnion i powszechnie podzielan ocen spoeczn. Do tego konieczne byoby uprzednie uzgodnienie takiej oceny
przez elity polityczne i medialne, ksztatujce opini masow i podniesienie jej do poziomu spoecznie
obowizujcego wyobraenia zbiorowego. Przez jeszcze wiele lat wielu Polakw nie bdzie wiedziao, co o
reformach 1989 roku sdzi i bdzie si rni w ich ocenie.
Wrd badanych, ktrzy ocenili reformy po 1989 r. jako udane albo nieudane, pogld, e reformy si nie uday
(53,9 proc.) wystpuje prawie 4 razy czciej ni pogld, e si uday (11,6 proc.); w stosunku do 2011 r., oceny te
si pogorszyy; dwa lata wczeniej o sukcesie reform mwio 14,0 proc., a o ich niepowodzeniu37,2 proc. badanych.
Tabela 6.2.1. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. uday
si oglnie czy raczej nie uday?
Poziom ukoczonego wyksztacenia Uday si
Nie uday
si
Trudno
powiedzie
N
Wysze ze stopniemnaukowymco najmniej doktora 36,9 34,9 28,2 147
Wysze ze stopniem magistra lub rwnorzdnym 26,5 34,1 39,3 3770
Wysze ze stopniem inyniera, licencjata 15,4 36,6 48,0 1263
Policealne 11,5 46,6 41,9 805
rednie zawodowe 10,5 48.4 41,4 5499
rednie oglnoksztacce 11,9 42,5 45,6 2570
Zasadnicze zawodowe 7,4 50,2 42,4 6724
Gimnazjum 6,9 21,9 71,2 1524
Podstawowe ukoczone 5,3 48.8 45,9 3575
Bez wyksztacenia/podstawowe nieukoczone 6,0 42,8 51,2 213
Ogem 3039 14490 11632 26170
Dominujca opinia, e reformy si nie uday, zaley od cech pooenia spoecznego, jednak we wszystkich
kategoriach spoecznych: grupach wieku, wyksztacenia, dochodu, statusu spoeczno-zawodowego, wrd
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Suek, A. (2013). Stan spoeczestwa obywatelskiego. Dowiadczenie, dziaania dla spoecznoci i kompetencje
obywatelskie. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 275-284 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.109
Diagnoza spoeczna 2013 276

mieszkacw wszystkich typw ustpuje ona opinii, e reformy te si uday. Jest wic rzeczywicie opini
zdecydowanej, cho wzgldnej wikszoci. Analiza skupi si jednak na mniejszoci, na tych, ktrych zdaniem
reformy si uday wikszo bdzie tem.
Istotne znaczenie dla oceny reform po 1989 r. ma wyksztacenie (tabela 6.2.1); za t etykiet kryje si liczba lat
pobierania nauki i jej rodzaj, ale take typ wykonywanej pracy oraz przynaleno do okrelonej warstwy spoecznej.
W czterech gwnych grupach wyksztacenia (podstawowe i nisze zasadnicze/gimnazjum rednie wysze i
policealne) za udane uznaje reformy resp. 5,3 proc., 7,3 proc., 11,0 proc i 22,4 proc. Przyrost ocen pozytywnych
(uday si) wraz z wyksztaceniem jest powolny i skok nastpuje dopiero na poziomie studiw wyszych, a jedynie
w elitarnej grupie z doktoratem oceny pozytywne (36,9 proc.) lekko przewaaj nad negatywnymi (34,9 proc.).
Teoretycznie mona byoby oczekiwa, e pogldy grnej warstwy spoeczestwa, w dodatku propagowane przez
media, bd spada kaskadowo na d, do grupy licencjatw i inynierw, tam miesza si z pogldami zastanymi,
i tak dalej. W porwnaniu z rokiem 2011 niczego takiego jednak nie zaobserwowano, wrcz przeciwnie: w 2011 r. w
grupie osb z wyksztaceniem magisterskim panowaa rwnowaga ocen (rnica wynosia 0,6 p.p.), a dzi wyranie
przewaaj oceny negatywne.
Podobny kierunek i ksztat maj zalenoci midzy klas miejsca zamieszkania a ocen reform (tabela 6.2.2).
Wraz ze wzrostem wielkoci miejscowoci pozytywne oceny reform nabieraj na czstoci bardzo powoli i dopiero
w wielkich miastach, powyej 500 tys. mieszkacw ich czsto podnosi si do 21,8 proc, ale i tam daleko im nawet
do stanu rwnowagi.
Tabela 6.2.2. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. uday
si oglnie czy raczej nie uday?
Klasa miejscowoci zamieszkania
Czy Pana(-i) zdaniem reformy w Polsce po 1989 r. uday si oglnie,
czy raczej nie uday?
Uday si Nie uday si
Trudno
powiedzie
N
Miasta o liczbie mieszkacw 500 tys. i wicej 21,8 39,6 38,6 3160
Miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys. 17,0 42,4 40,9 2483
Miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. 12,6 41,6 45,8 2015
Miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys. 10,6 44,5 44,9 5098
Miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys. 10,7 48,4 42,9 3119
Wie 7,7 45,2 47,1 10292
Ogem 11,6 43,9 44,4 26170

Na oceny reform wpywa rwnie dochd. W dolnym kwartylu dochodu na osob w gospodarstwie domowym
za udane uznaje reformy 6,7 proc., w dwch rodkowych kolejno 7,5 proc. i 10,5 proc., a w grnym kwartylu 21,5
proc. badanych.
Jeli chodzi o wielkie grupy statusu spoeczno-zawodowego, to grup, w ktrej najczciej spord wszystkich
reformy ocenia si pozytywnie s prywatni przedsibiorcy: 20,3 proc. spord nich uznaje reformy za udane, ale za
nieudane uznaje je dwa razy wicej, bo 39,0 proc. Taka proporcja wystpuje w grupie uwaanej za najwikszego
beneficjenta reformy rynkowej! Kada z pozostaych grup statusu ocenia reformy negatywnie kilkakrotnie czciej
ni pozytywnie. Wrd pracownikw sektora publicznego proporcja ta wynosi 15,8 do 44,7 proc., sektora prywatnego
14,3 do 41,7 proc., za wrd rolnikw 6,7 do 50,2 proc.; wrd emerytw, rencistw, bezrobotnych i innych
kategorii biernych zawodowo proporcje ocen zblione s do ocen wrd rolnikw.
W 2011 roku za udane uznawao reformy 26,5 proc., a za nieudane - 31,4 proc. przedsibiorcw; sytuacja zbliona
do rwnowagi ocen istniaa wtedy take wrd uczniw (12,9 proc. udane, 14,4 proc. nieudane). W cigu
ostatnich dwch lat uczniowie, tak samo jak i przedsibiorcy zbliyli si w swych ocenach do innych grup spoecznych
(10,4 proc. udane, 24,4 proc. nieudane).
Generalnie, przekonania o powodzeniu reform po 1989 roku kumuluj si na grnych szczeblach drabiny
spoecznej na dolnych szczeblach wystpuj one wyranie rzadziej, dominacja opinii, e reformy si nie uday, jest
tam szczeglnie silna. Ta kumulacja pozytywnych i negatywnych ocen reform jest wzmocniona przez fakt, e
podstawowe wymiary pooenia spoecznego: poziom wyksztacenia, dochd i wielko miejsca zamieszkania s ze
sob powizane. Wskutek tego, na przykad istniej kategorie, w ktrych poczone wpywy wyksztacenia, klasy
miejscowoci i dochodu sprawiaj, e pozytywna ocena reform jest ocen zdecydowanie dominujc. Taka kategori
s - we wszystkich typach miast - ludzie z wyszym wyksztaceniem w grnym kwartylu dochodu; w miastach ponad
200-tys. pozytywnie ocenia reformy ok. 80 proc. zamieszkaych tam osb z wyszym wyksztaceniem i zarazem
dochodach z czwartego kwartyla. Takie kategorie s mae liczebnie i nie wa istotnie na rozkadzie ocen w caym
spoeczestwie. Ich wpyw na pogldy masowe jest take niewielki, pogldy te ksztatuj si bardziej pod wpywem
wasnych dowiadcze ludzi i ocen spotykanych w ich bezporednim otoczeniu.
Diagnoza spoeczna 2013 277

6.2.2.1. Czynniki ksztatujce ogln ocen reform
Rnicujcy wpyw cech pooenia spoecznego (wyksztacenia, klasy miejscowoci zamieszkania i dochodu) na
ocen reform wyjaniany by moe za pomoc rnych czynnikw, ktre bdc skadowymi lub korelatami cech
pooenia spoecznego, wpywaj na te oceny bardziej bezporednio.
W poprzednich edycjach Diagnozy Spoecznej wykazano, e istnieje i utrzymuje si w czasie dodatnia zaleno
midzy ocen zmiany warunkw wasnego ycia a ogln ocena reform po 1989 roku. Ludzie, ktrzy na pytanie
Kiedy yo si Panu(i) atwiej przed rokiem 1989 czy obecnie? odpowiadaj, e obecnie, zdecydowanie lepiej
oceniaj reformy po 1989 r. Przykadowo, w 2009 r. wrd badanych, ktrych subiektywnie atwiej yo si przed
rokiem 1989 reformy jako udane ocenio 7,4 proc., a jako nieudane 59,9 proc., natomiast wrd badanych, ktrym
atwiej yo si po roku 1989 reformy jako udane ocenio 30,2 proc, a jako nieudane 31,4 proc. Poniewa wskutek
upywu czasu odsetek osb, ktre mog porwnywa swoje ycie przed i po 1989 r. z roku na rok kurczy si, w
obecnej edycji Diagnozy Spoecznej nie zadawano tego pytania.
Wanym czynnikiem ksztatujcym ogln ocen reform po 1989 r. s wartoci polityczne, przekonanie, e
demokracja to dobry ustrj. Na skali akceptacji demokracji 25,5 proc. zbiorowoci wybrao pogld, e demokracja
ma przewag nad wszelkimi innymi formami rzdw; 13,6 proc. - e niekiedy rzdy niedemokratyczne mog by
lepsze ni rzdy demokratyczne; dla 16,1 proc. nie ma znaczenia, czy rzd jest demokratyczny czy
niedemokratyczny, za 5,8 proc. uwaa, e demokracja jest z form rzdu; 39,0 proc. nie udzielio odpowiedzi.
Bezwzgldna akceptacja demokracji jako formy rzdzenia jest wic w Polsce niska, wprawdzie w l. 2009-2011
przybyo jej 4 p.p., ale w ostatnich dwch latach ubyo 2,7 p.p., trudno wic mwi o umacnianiu si bezwzgldnej
wiary w demokracj.
Pogldy na demokracj silnie zale od poziomu wyksztacenia. W kolejnych czterech gwnych grupach
wyksztacenia pogld o bezwarunkowej wyszoci demokracji nad innymi formami rzdw wyznaje 11,6 (w 2011 r.
14,4), 16,7 (20,5), 27,1 (29,8) i 43,6 (45,6) proc. badanych. Podobnie jak dwa lata wczeniej pogld ten ma za sob
wicej ni poow badanych o wyrobionym zdaniu tylko w najwyszej grupie wyksztacenia.
Afirmacji demokracji sprzyja te dobra wasna sytuacja ekonomiczna; w grnym kwartylu dochodu demokracj
bezwzgldnie akceptuje 38,7 badanych, w trzecim 26,7 proc., w drugim 19,5 proc., a w dolnym tylko 15,6 proc., dwa
i p razy mniej ni w grnym. Ronie ona te wraz z wielkoci miejsca zamieszkania; od 19,2 proc. na wsi do 41,8
proc. w wielkich miastach (ponad 500 tys. mieszkacw); najwikszy przyrost (6,9 p.p.) istnieje midzy miastami
200-500 tys. a miastami ponad 500 tys. Wpyw kadego z tych czynnikw - wyksztacenia, dochodu i wielkoci
miejsca zamieszkania jest wic skokowy wyrany przyrost afirmacji demokracji nastpuje dopiero na najwyszym
poziomie wyksztacenia, dochodu i wielkoci miejsca zamieszkania. Te trzy czynniki s ze sob skorelowane, ale
kady z nich ma samodzielny wpyw na akceptacj demokracji.
Tak niska bezwzgldna akceptacja demokracji politycznej nie moe sprzyja pozytywnemu wartociowaniu przez
spoeczestwo reform podjtych po 1989 r. Tumaczy jednak cz indywidualnego zrnicowanie tych ocen (tabela
6.2.3). Ludzie uznajcy demokracj za najlepsz form rzdw ostro odrniaj si pozytywn ocen reform (28,0
proc.) od ta zwolennikw wszystkich innych pogldw na demokracj - kilkakrotnie czciej ni pozostali razem
wzici uznaj reformy za udane. Na drugim kracu skali a 71,2 proc. skonnych sdzi, e demokracja jest z form
rzdw - czyli praktycznie wszyscy, ktrzy potrafi oceni reformy po 1989 r. - ocenia te reformy jako reformy
nieudane.
Afirmacja demokracji wpywa na ocen reform na kadym z czterech gwnych poziomw wyksztacenia: ci, co
bezwzgldnie akceptuj demokracj, znacznie czciej ni og tego poziomu uwaaj reformy za udane (19,1 wobec
5,3 proc. w grupie z wyksztaceniem; 18,9 wobec 7,3 proc., 23,5 wobec 11,0 proc i 38,1 wobec 22,4 proc w grupie z
wyksztaceniem wyszym). Podobnie we wszystkich klasach miejscowoci i kwartylach dochodu. Jest to wic
rzeczywisty wpyw akceptacji demokracji na ocen reform po 1989 r. Najprawdopodobniej ludzie, ktrzy ceni
demokracj, doceniaj to, e Polska po 1989 r. staa si krajem demokratycznym.
Tabela 6.2.3. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r. uday
si oglnie czy raczej nie uday?, w zalenoci od akceptacji demokracji jako formy rzdw
Ktre z podanych stwierdze o demokracji jest Panu(i)
najblisze?
Czy Pani zdaniem reformy w Polsce po 1989 r. uday si
oglnie, czy raczej nie uday?
Uday si
Nie uday
si
Trudno
powiedzie
N=100 proc.
Demokracja ma przewag nad wszelkimi innymi formami rzdw 28,0 34,0 38,1 6596
Niekiedy rzdy niedemokratyczne mog by lepsze ni rzdy
demokratyczne
10,9 56,1 33,0 3512
Nie ma znaczenia, czy rzd jest demokratyczny, czy
niedemokratyczny
6,2 53,9 38,9 4170
Demokracja jest z form rzdw 5,5 71,2 23,2 1498
Trudno powiedzie 4,4 37,8 57,8 1071
Ogem 11,6 43,9 44,5 25847
Diagnoza spoeczna 2013 278

6.2.2.2. Dynamika oceny reform w latach 1997-2013
Analiza dynamiczna spoecznych ocen reform po 1989 r. obejmuje osiem pomiarw, poczwszy od 1997 r.; ich wyniki
podano na wykresie 6.2.1. Przez cay ten okres w spoeczestwie dominowao przekonanie, e reformy po 1989 r.
oglnie si nie uday; zawsze oceny negatywne wystpoway kilka razy czciej ni pozytywne. Utrzymujca si
przez tak dugi czas statystyczna dominacja negatywnych ocen reform po 1989 r. ma tendencj do przeksztacania si
w dominacj spoeczn i do samoutrwalania si. Tworzy si te klimat spoeczny, w ktrym za opinia o reformach
nabiera cech poprawnoci spoecznej.
Na przestrzeni tego okresu brak jest jednej oglnej tendencji w ferowaniu ocen, ich staej poprawy lub
pogorszenia. Najpierw, w latach 1997-2003 skurczya si, i tak niewielka mniejszo oceniajca reformy pozytywnie
i rwnoczenie, a dwukrotnie wzrs udzia przekonanych, e reformy si nie uday. Potem jednak, od 2003 r. zmiana
przybiera inny kierunek: ocena reform systematycznie si poprawia, z 6,1 proc. w 2003 r. do 14,0 proc. w 2011 r.;
rwnoczenie spada odsetek ocen negatywnych, z 57,4 do 37,2 proc., po czym znw w 2013 r. nastpuje odwrcenie
tego trendu: oceny negatywne rosn do poziomu sprzed 2007 r., a pozytywne spadaj do poziomu sprzed 2009 r. (zob.
wykres 6.2.1). Poprawa oceny reform po 1989 r. moe nastpowa pod wpywem oglnego wzrostu gospodarczego i
jego pozytywnych efektw dla badanych. Wpyw ten nie moe by jednak znaczny, gdy te dwa zjawiska oddalaj
si od siebie w czasie, w wiadomoci masowej sabnie zwizek obecnego stanu gospodarki z reformami roku 1989,
a utrwalone w spoeczestwie oceny tamtych zmian, yj ju wasnym yciem.


rdo danych: rok 1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2011 Diagnoza Spoeczna
Wykres 6.2.1. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie, Czy Pana(-i) zdaniem, reformy w Polsce po 1989 r.
uday si oglnie czy raczej nie uday?, w latach 1997-2013 wrd osb w wieku 18+ lat
6.2.3. Zrzeszanie si i penienie funkcji w organizacjach
Stopie zrzeszania si, odsetek obywateli, ktrzy nale do organizacji dobrowolnych jest najprostsz miar stanu
spoeczestwa obywatelskiego. W Polsce w 2013 r. czonkami jakich organizacji, stowarzysze, partii, komitetw,
rad, grup religijnych, zwizkw lub k byo 13,7 proc. badanych: 10,3 proc. naleao tylko do jednego
stowarzyszenia; 2,5 proc. do dwch, a 0,9 proc. do dwch lub wicej; 86,3 proc. nie naley do adnej organizacji.
Gdyby uyte w badaniu pytanie o czonkostwo (Pyt. 48) zdekomponowa i pyta oddzielnie o przynaleno do
stowarzysze, do partii, do komitetw itd., to odsetek ten zapewne okazaby si wyszy. Pozostaje faktem, e tylko
dla niespena 15 proc. badanych czonkostwo w jakiej organizacji jest na tyle wane, e przychodzi im na myl, gdy
s o nie pytani.
Dopenieniem pytania o formalne - czonkostwo byo pytanie o rzeczywist - dziaalno w takich
organizacjach (Czy obecnie uczestniczy Pan(i) aktywnie w dziaaniach takich organizacji?). 72,2 proc. czonkw
stowarzysze mwi, e dziaa w nich, a 27,8 proc. przyznaje, e nie dziaa. Mao ludzi naley do organizacji, ale jeli
ju gdzie naley, to (mwi, e) co w nich robi. Takich, ktrzy nale i dziaaj jest w spoeczestwie 9,9 proc.
W obecnej edycji Diagnozy Spoecznej po raz pierwszy zbadano, do jakiego rodzaju organizacji nale badani.
Uzyskano nastpujce wyniki (wykres 6.2.2). Ci, ktrzy nale do jakichkolwiek organizacji, zdecydowanie
najczciej (23,9 proc.) dziaaj w organizacjach religijnych. Wynik ten wart jest uwagi dlatego, e w dyskursie o
organizacjach dobrowolnych, spoeczestwie obywatelskim itp., czsto nawet nie ma si na myli organizacji
religijnych.
Wyszym stopniem uczestnictwa w spoeczestwie obywatelskim jest penienie funkcji w organizacjach. 46 proc.
badanych, ktrzy zadeklarowali przynaleno do organizacji, stwierdzio, e penili jakie funkcje w takich
organizacjach. Oznacza to, e (tylko) 6,3 proc. Polakw peni obecnie jakie funkcje z wyboru. Jest to dla nich
dowiadczenie podwjnie istotne: bycia wybranym i udziau w kierowaniu organizacj pozostae 94 proc. jest
pozbawionych takiego dowiadczenia i umiejtnoci, ktre ono ksztatuje.
W stosunku do 2011 r. nastpi 1-punktowy spadek odsetka zrzeszania si, ale brak podstaw do interpretacji tego
spadku (tabela 6.2.4). Na przestrzeni dziesiciu obserwowanych lat (2003-2013) nie rysuje si ani systematyczny
wzrost ani systematyczny spadek zainteresowania organizacjami obywatelskimi, wskanik zrzeszania si zmienia si
10,4
7,7
6,1
7,5
10,3
12,5
14
11,7
29,8
47,4
57,4
46,7
40,1
36,3
37,2 44,4
0
10
20
30
40
50
60
70
1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
uday si
nie uday si
Diagnoza spoeczna 2013 279

nieregularnie w przedziale 12,1-15,1 proc. Spoeczestwo obywatelskie w Polsce, rozumiane jako dziaanie w
organizacjach dobrowolnych, nie rozwija si, nie wciga w swoje sieci i struktury coraz wikszej liczby ludzi.
Podobnie z penieniem funkcji w organizacjach, w okresie 2003-2013 odsetek penicych funkcje wrd ogu
zmienia si nieregularnie granicach 4,8-6,8 proc.

Wykres 6.2.2. Procent aktywnie dziaajcych w rnych rodzajach organizacji wrd osb nalecych do jakiej
organizacji
Tabela 6.2.4. Procent osb zrzeszonych i penicych funkcje w organizacjach oraz osb wczajcych si w
dziaania na rzecz spoecznoci w latach 2003, 2005, 200, 2009, 2011 i 2013 wrd badanych w wieku 18 i wicej lat

2003
N=9380
2005
N=8539
2007
N=12747
2009
N=25568
2011
N=25580
2013
N=26170
Czonkowie organizacji 12,2 12,1 15,1 13,2 14,8 13,7
Penicy funkcje wrd
zrzeszonych
45,1 55,7 41,4 37,9 32,2 46,0
Penicy funkcje wrd
ogu
5,3 6,8 6,3 5,0 4,8 6,3
Wczajcy si w dziaania
na rzecz spoecznoci
12,9 13,6 14,1 15,6 15,6 15,2

Zrzeszanie si jest spoecznie zrnicowane, a rnice midzy grupami bior si z niejednakowej oferty
organizacyjnej skierowanej do poszczeglnych grup oraz z ich niejednakowej gotowoci do wstpowania do
organizacji. Odsetek zrzeszonych lekko i nieregularnie wzrasta wraz z wielkoci miejsca zamieszkania od 8,5 proc.
na wsi do 12,9 proc. w wielkich miastach. Regularnie wzrasta natomiast z poziomem wyksztacenia (z 4,7 proc. w
grupie z wyksztaceniem podstawowym i gimnazjalnym do 15,7 proc. wrd osb z wyksztaceniem wyszym; zob.
te tabela 6.2.3) oraz dochodu (w kolejnych kwartylach 7,7 proc., 8,1 proc., 10,8 proc i 15,4 proc.). Najbardziej
zrzeszon grup statusow s pracownicy sektora publicznego (27,2 proc.), a najmniej bezrobotni (6,1 proc.) i inni
bierni zawodowo (9,6 proc.).
Wpyw czynnikw pooenia spoecznego na to, czy czonkowie organizacji dziaaj w tych organizacjach jest
ju niewielki. W czterech grupach wyksztacenia zmienia si on w przedziale 70,5-74,3 proc.; w kwartylach dochodu
w granicach 70,1-73,4 proc,, a kategoriach miejscowoci zamieszkania w przedziale 64,9-74,9 proc.
Podobny jest wzr zrnicowania penienia funkcji w organizacjach. Im wysza kategoria wyksztacenia, tym
czciej ludzie maj to dowiadczenie. W czterech gwnych kategoriach wyksztacenia odsetki zrzeszonych
badanych, ktrzy peni funkcje w swych organizacjach wynosz kolejno: 31,1 proc., 38,7 proc., 45,3 proc. i 53,5
proc. rnica midzy skrajnymi grupami jest bardzo dua. Mniejsze jest zrnicowanie w kategoriach dochodu: w
kolejnych kwartylach dochodu funkcje peni kolejno 39,1 proc., 34,3 proc., 45,9 proc. i 53, 8 proc. zrzeszonych.
Wyksztacenie i dochd s podstawowymi czynnikami uwarstwienia, zrzeszenie si jest wic uwarunkowane
stratyfikacyjnie: warstwy z wyszych szczebli drabiny spoecznej s bardziej zrzeszone, a z niszych mniej.
Poniewa poziom wyksztacenia jest zwizany z dochodem, zbadano samodzielny wpyw wyksztacenia, niezalenie
od dochodu, i odwrotnie. Okazao si, e na kadym poziomie dochodu wyksztacenie zachowuje swj wpyw na
23,9
15,3
13,7
11,7
9,5
8,1
7,8
6,7
6,5
4,9
3,2
2,9
2,7
1,8
0,4
22,4
0 5 10 15 20 25 30
Organizacje religijne
Kluby sportowe
Koa zainteresowa
Zwizki zawodowe
Organizacje towarzyskie
Komitety rodzicielskie
Organizacja pomagajce
Komitet mieszkacw
Organizacje zawodowe, branowe
Organizacje upowszechniajce wiedz
Partie polityczne
Ekologowie
Wadze samorzdowe
Grupy samopomocowe
Organizacje konsumentw
Inne organizacje
Diagnoza spoeczna 2013 280

zrzeszanie si, ale take na kadym poziomie wyksztacenia swj wpyw, oba te czynniki, cho zwizane ze sob,
sprzyjaj wic zrzeszaniu si samodzielnie.
Podobnie zrnicowane spoecznie jest penienie funkcji w organizacjach. Dowiadczenie takie czciej, ale tylko
nieco czciej maj mczyni ni kobiety (50,1 proc. do 41,9 proc. zrzeszonych) przy minimalnej rnicy w stopniu
zrzeszania si (14,3 proc. do 13.1 proc.).
Funkcje penio 39,1 proc., 34,3 proc., 45,9 proc. i 53,8 proc. zrzeszonych z kolejnych kwartyli dochodu.
Podobnie, jak w przypadku samego zrzeszania si, najwaniejszy jest tu wpyw wyksztacenia Im wysza kategoria
wyksztacenia, tym czciej penio si funkcje w organizacjach. Penio je 31,1 proc. zrzeszonych badanych z
wyksztaceniem podstawowym, 38,7 proc. z wyksztaceniem zasadniczym, 35,3 proc. ze rednim i 53,5 proc
zrzeszonych badanych z wyksztaceniem wyszym i policealnym.
Jeli zrnicowanie w penieniu funkcji naoy na rnice w zrzeszaniu si, to ulegaj one zaostrzeniu: obecnie
peni funkcje w organizacjach 1,7 proc. badanych z wyksztaceniem podstawowym, 3,8 proc. z zawodowym, 6,7 proc.
ze rednim i 12,1 proc. z wyszym. Wyksztacenie, zwaszcza wysze, nie tylko sprzyja czonkostwa w organizacjach
dobrowolnych, ludzie lepiej wyksztacenia czciej te obejmuj w nich funkcje. W efekcie, ludzie z grnych warstw
spoecznych, a zwaszcza ludzie z wyszym wyksztaceniem kilkakrotnie czciej ni pozostali dowiadczaj bycia
wybranym i penienia funkcji w organizacjach obywatelskich. Poniej wyksztacenia redniego dowiadczenie takie
wystpuje ju bardzo rzadko, a w najniszej grupie wyksztacenia, wrcz wyjtkowo, u ptora procenta ludzi z tej
kategorii.
6.2.4. Wsplne dziaanie i praca dla innych
Pomiar rozwoju spoeczestwa obywatelskiego przy pomocy stopnia zrzeszania si jest tylko jednym z moliwych.
W Polsce ludzie, ktrzy chc co robi dla swojej spoecznoci, niechtnie cz si w tym celu w zwizki formalne.
Wystarczy, e podejm lub wcz si w jakie dziaania na rzecz wasnej spoecznoci. Badanie pokazuje jednak, e
jest to zjawisko tak samo rzadkie jak przynaleno do organizacji. Tylko 15,2 proc. badanych w cigu ostatnich
dwch lat angaowao si w dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej (gminy, osiedla, miejscowoci, w najbliszym
ssiedztwie (Pyt. 46) w dziaania na tyle wane, by pomyle o nich w chwili formuowania odpowiedzi na pytanie.
W 2011 i 2009 r. osb takich byo po 15,6 proc., ale w 2007 r. byo ich 14,1 proc., w 2005 r. 13,6 proc., w 2003 r.
12,9 proc. (zob. tabela 6.2.4) Obserwowany w cigu ostatniej dekady powolny, ale systematyczny wzrost
zaangaowania na rzecz wasnych spoecznoci zatrzyma si; nie wiemy dzi, na jak dugo.
W dziaania lokalne czciej angauj si mczyni ni kobiety (16,7 proc. do 13,9 proc). angaowanie tego
rodzaju ronie wraz z wyksztaceniem; w kolejnych czterech gwnych grupach wyksztacenia odsetki angaujcych
si wynosz: 6,1 proc., 12,5 proc., 16,2 proc. i 23,5 proc. W kolejnych kwartylach dochodu w dziaania lokalne
angaowao si 15,7 proc., 11,6 proc., 11,3 proc i 16,1 proc. badanych.
Jeszcze bardziej lun form wczania si w ycie zbiorowe jest mierzone tylko w poprzedniej (2011) edycji
Diagnozy Spoecznej wykonywanie nieodpatne jakiej pracy lub wiadczenie jakich usug dla osb spoza rodziny
bd na rzecz organizacji spoecznej; ten rodzaj aktywnoci spoecznej obejmuje wiele rozmaitych dziaa, od
spontanicznej pomocy ssiedzkiej na wsi do zorganizowanego wolontariatu. W cigu roku aktywno tego rodzaju
podejmowao 19,6 proc. badanych.
Czciej byli to mczyni (22,6 proc.) ni kobiety (16,9 proc.), aktywno ta lekko przybiera na czstoci w
duych miastach (22,6 proc. w miastach 200-500 tys. i 24,8 proc. w miastach ponad 500 tys.). W dolnym kwartylu
dochodu dziaania takie podejmowao 16,5 proc, w rodkowych 50 proc. - 18,0 proc., a w grnym kwartylu 25,4
badanych. Tym, co najsilniej rnicowao ten rodzaj aktywnoci by poziom wyksztacenia: w kolejnych czterech
gwnych grupach wyksztacenia odsetki podejmujcych takie dziaania wynosiy: 7,6 proc., 17,2 proc., 20,15 proc. i
30,3 proc. rnica midzy skrajnymi grupami wyksztacenia bya wic czterokrotna.
Nie tylko wic czonkostwo i aktywno w formalnych zrzeszeniach obywatelskich, ale take udzia w pracach
na rzecz spoecznoci wasnej oraz praca na rzecz innych osb lub organizacji spoecznych wyranie zale od
pooenia spoecznego, mierzonego wyksztaceniem. Bierno spoeczna, niewczanie si do przedsiwzi
oddolnych i do dziaa na rzecz innych lub organizacji spoecznych s w Polsce rzecz powszechn, a wrd ludzi z
wyksztaceniem podstawowym dowiadczenia dziaania spoecznego spotyka si bardzo rzadko, kilkakrotnie rzadziej
ni wrd ludzi z wyksztaceniem wyszym. Osoby z wyksztaceniem wyszym wyranie wystaj ponad poziom
ogu.
6.2.5. Udzia w zebraniach
Ludzie uczestnicz w demokracji nie tylko wtedy, gdy si zrzeszaj lub wsplnie co robi dla innych lub dla dobra
wasnej spoecznoci. Take wtedy, gdy si zbieraj, dyskutuj i wsplnie co uchwalaj. Udzia w zebraniu
publicznym jest dowiadczeniem atwo dostpnym. W prawie kadym rodowisku zdarzaj si okazje do takiego
dowiadczenia, a jedynym kosztem udziau jest czas. Udzia w zebraniu pozwala zapozna si ze sprawami
wykraczajcymi poza wiat ycia wasnego, pozna rone argumenty, wypowiedzie wasne zdanie, wpyn na
decyzje, co wsplnie postanowi i wzi za swe decyzje odpowiedzialno. Pozwala te wzi udzia w gosowaniu,
wybra przynajmniej wadze zebrania, a czasem i wasnych reprezentantw, wysucha ich sprawozdania, pozna
procedury zebrania i organizacji. Przygotowanie i prowadzenie zebrania, wypowiedzenie si w jakiej sprawie, udzia
Diagnoza spoeczna 2013 281

w podjciu decyzji przez zebranie, s wanymi umiejtnociami obywatelskimi, civic skills. Na zebraniu publicznym
s one nie tylko praktykowane, ale i rozwijane tam ludzie ucz si by aktywnymi obywatelami.
Badanie pokazuje, e co szsty badany (17 proc.) by w ostatnim roku na jakim zebraniu publicznym (poza
miejscem pracy). O niektrych zebraniach badani mogli zapomnie zebranie zwykle nie jest wydarzeniem bardzo
wanym, ale niektre wczeniejsze zebrania badani mogli przybliy w czasie (efekt teleskopowy). Od 2003 r. odsetek
ten rs do roku 2011, po czym gwatownie spad o 5, p.p. do najniszego w caym badanym okresie poziomu (wykres
6.2.3).

Wykres 6.2.3. Procent osb biorcych udzia w zebraniach publicznych w latach 2003, 2005, 2007, 2009, 2011 i
2013 wrd badanych w wieku 18 i wicej lat
6.2.5. Udzia w wyborach
Udzia w wyborach jest najbardziej powszechnym dowiadczeniem obywatelskim. Na pytanie o udzia w ostatnich
(2011) wyborach parlamentarnych, w 2013 r. twierdzco odpowiedziao 64,6 proc. badanych, 30,1 proc. opowiedziao
przeczco, a 5,3 proc. nie miao jeszcze wtedy ukoczonych 18 lat. Uzyskany w badaniu odsetek gosujcych jest
bardzo powanie zawyony w stosunku do 48,9 proc. frekwencji rzeczywistej, podanej przez Pastwow Komisj
Wyborcz (www.pkw.gov.pl).
Retrospektywne zawyanie frekwencji wyborczej jest w sondaach regu, wyjania si je konformizmem
badanych w stosunku do wzoru dobrego obywatela; w Diagnozie Spoecznej udzia w wyborach deklaruje mniej
wicej 2/3 badanych, niezalenie od typu wyborw i frekwencji rzeczywistej. W 2007 r. udzia w wyborach
samorzdowych, ktre odbyy si z listopadzie 2006 r. zadeklarowao 65 proc. badanych przy 46 proc. frekwencji
rzeczywistej, a w 2009 r. udzia w wyborach parlamentarnych, ktre odbyy si w 2007 r. zadeklarowao 66 proc.
badanych, przy 54 proc. frekwencji rzeczywistej. Mona jednak przyj, e to obcienie nie jest systematycznie
zwizane z czynnikami pooenia spoecznego, nie uniemoliwia wic zasadniczo badania spoecznych uwarunkowa
udziau w wyborach.
Udzia w wyborach jest zwizany z pozycj spoeczn, mierzon wyksztaceniem: w czterech gwnych grupach
wyksztacenia wynosi on: 50,1 proc., 53,5 proc., 70,4 proc. i 81,2 proc. W kolejnych kwartylach dochodu wynosi on
57,6 proc., 63,8 proc., 72,2 proc. i 78,9 proc. Zasadniczo podobne wyniki i zalenoci stwierdzono w poprzednich
edycjach Diagnozy Spoecznej, zarwno, gdy w 2009 r. pytano o udzia w wyborach parlamentarnych, jak i w 2011
r., gdy pytano o udzia w ostatnich wyborach samorzdowych.
Wszystkie zbadane dowiadczenia spoeczne i dziaania obywatelskie zwizane s wic niektre bardzo silnie
z pozycj spoeczn, mierzon poziomem wyksztacenia (zob. tabela 6.2.5).
Im nisze wyksztacenie, tym wiksza bierno i brak dowiadcze w zorganizowanych dziaaniach oddolnych.
Im wysze wyksztacenie, tym czciej ludzie zakadaj organizacje i wstpuj do organizacji ju istniejcych oraz
peni w nich funkcje z wyboru; tym chtniej wczaj si do dziaa na rzecz wasnej spoecznoci; tym czciej
bior udzia w zebraniach publicznych, a take - jak ustalono w Diagnozie Spoecznej 2007 i 2009 organizuj je i
zabieraj gos; tym czciej te podpisuj listy zbiorowe, protesty i petycje. I tym czciej bior udzia w wyborach,
lokalnych i oglnokrajowych. Ludzie wyksztaceni s lepiej spoecznie zorganizowani i lepiej wyraaj swoje
interesy. Umiej lepiej korzysta z moliwoci, jakie stwarza im demokracja na poziomie lokalnym.
Sumaryczn miar dowiadcze spoecznych i dziaa obywatelskich jest indeks liczba dowiadcze; kade z
szeciu dowiadcze liczone byo tak samo, jako jeden punkt. Indeks ten ma nastpujcy rozkad (tabela 6.2.6.):
rednia warto indeksu dla ogu badanych wynosi 1,27, a wielkoci modaln jest 1 (47,1 proc.), w ostatnim
roku 28 proc. badanych nie miao za sob jakichkolwiek dowiadcze spoecznych i obywatelskich w sensie tu
zdefiniowanym. Na warto indeksu duy wpyw ma udzia w wyborach, istotnie zawyony; gdyby mona byo
skorygowa deklaracje udziau w wyborach, to indeks byby jeszcze niszy. Tak duy wpyw udziau w wyborach na
indeks pokazuje, jak wyjtkow norm ycia obywatelskiego s w Polsce wybory i jak ubogie jest to ycie w okresie
midzy wyborami: bardzo wielu Polakw jakiekolwiek dziaanie spoecznociowe i obywatelskie podejmuje tylko w
latach wyborczych.
18,5
19
20,3
19
22,6
17
15
17
19
21
23
2003 2005 2007 2009 2011 2013
P
r
o
c
.
Diagnoza spoeczna 2013 282

Tabela 6.2.5. Dowiadczenia spoeczne i dziaania obywatelskie ze wzgldu na poziom wyksztacenia wrd osb w
wieku 18 i wicej lat (w proc)
Poziom ukoczonego
wyksztacenia

Naley do
organizacji
Peni
funkcje
(wrd
czonkw)
Dziaa na
rzecz
spoecznoc
i
Pracowa
dla innych
lub
organizacji
spoecznych
Bra udzia
w zebraniu
Gosowa w
wyborach w
2011 r.
Wysze ze stopniem naukowym
co najmniej doktora
44,5 79,8 72,2 42,5 54,8 88,6
Wysze ze stopniem magistra lub
rwnorzdnym
25,2 69,8 51,6 26,3 27,6 84,9
Wysze ze stopniem inyniera,
licencjata
16,9 71,7 56,5 16,7 20,3 73,8
Policealne 16,4 78,3 52,4 17,7 19,5 74,3
rednie zawodowe 15,6 74,7 48,0 17,3 18,6 72,0
rednie oglnoksztacce 13,3 73,3 38,6 13,9 14,9 66,8
Zasadnicze zawodowe 8,7 69,3 37,3 12,1 14,1 63,7
Gimnazjum 14,6 78,8 42,3 14,5 13,4 83,0
Podstawowe ukoczone 5,6 70,3 31,5 6,3 8,9 51,3
Bez wyksztacenia/ podstawowe
nieukoczone
1,6 81,2 9,7 2,1 3,9 30,4
Ogem 13,7 72,2 46,0 15,2 16,9 64,6
Tabela 6.2.6. Rozkad indeksu dowiadcze spoecznych i dziaa obywatelskich wrd badanych w wieku 18+lat
Warto
indeksu
Procent Procent skumulowany
0 28,0 28,0
1 47,1 75,0
2 11,2 86,2
3 5,6 91,8
4 3,1 94,9
5 2,7 97,6
6 2,4 100,0

Indeks pozwala pokaza znaczenie poziomu wyksztacenia dla caoci dowiadcze spoecznych i dowiadcze
obywatelskich (wykres 6.2.4).

Wykres 6.2.4. Indeks dowiadcze spoecznych i dziaa obywatelskich ze wzgldu na poziom wyksztacenia wrd
osb w wieku 18+ lat
Dowiadczenia spoeczne maj tendencj do kumulowania si ludzie, ktrzy nale do organizacji, dziaaj na
rzecz spoecznoci, pracuj dla innych i dla organizacji spoecznych oraz bior udzia w zebraniach to czsto ci sami
ludzie (tabela 6.2.7).
Tabele 6.2.7. Interkorelacje (r Pearsona) midzy dowiadczeniami obywatelskimi wrd badanych w wieku 18+ lat
1 2 3 4 5
1.Gosowa w wyborach 2011 0,14* 0, 14* 0,12* 0,12*
2. Dziaa na rzecz spoecznoci 0,40* 0,40* 0,37*
3. Bra udzia w zebraniu 0,32* 0,35*
4.Pracowa dla innych lub organizacji spoecznej 0,34*
5. Naley do organizacji
* p=0,000
2,9
1,9
1,5
1,5
1,4
1,2
1,1
0,7
0,8
0,4
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5
Doktorat
Licencjat/wysze inynierskie
rednie zawodowe
Zasadnicze zawodowe
Podstawowe ukoczone
Diagnoza spoeczna 2013 283

6.2.7. Akceptacja demokracji i zaufanie do ludzi a dowiadczenia spoeczne i obywatelskie
Dowiadczenia spoeczne i o dziaania obywatelskie Polakw wyranie zale od ich pooenia spoecznego.
Teoretycznie rzecz biorc, powinny te zalee od wyznawanych przez nich wartoci politycznych (akceptacja
demokracji) i posiadanych dyspozycji psychologicznych (zaufanie do ludzi). Akceptacja demokracji jako formy
rzdw w pastwie moe rozciga si na demokracj jako ogln zasad organizacji ycia zbiorowego i obejmowa
demokracj lokaln i spoeczestwo obywatelskie. Zaufanie do ludzi uwaa si powszechnie sprzyja
samoorganizowaniu si spoeczestwa i wczaniu si w dziaania zbiorowe, co z kolei umacnia zaufanie.
Obserwacja danych sugeruje, e akceptacja demokracji nie podnosi w sposb systematyczny poziomu indeksu
dowiadcze spoecznych i dziaa obywatelskich (tabela 6.2.7). Wprawdzie z kadej z grup wyksztacenia ci, ktrzy
bezwzgldnie akceptuj demokracj maj wysz warto indeksu ni badani, ktrzy maj demokracj za z form
rzdw, ale w adnej z grup wyksztacenia ci, ktrzy bezwzgldnie akceptuj demokracj nie maj najwyszych
wartoci tego indeksu ze wszystkich pozostaych kategorii stosunku do demokracji. Akceptacja demokracji jako
zasady politycznej nie ma wikszego znaczenia dla udziau w yciu obywatelskim na poziomie lokalnym, a
obserwowane tu korelacje maj w duej mierze charakter pozorny, zwizany z pokazanym wyej - wpywem
wyksztacenia na obie te zmienne.
Tabela 6.2.7. Indeks dowiadcze spoecznych i dziaa obywatelskich, w zalenoci od akceptacji demokracji jako
formy rzdw i od zaufania przy kontroli poziomu wyksztacenia, wrd osb w wieku 18+ lat
Wyksztacenie
Podstawowe
i nisze
Zasadnicze
zawodowe/gimnazjum
rednie
Wysze i
policealne
Ogem
Stosunek do demokracji*
Demokracja ma przewag nad
wszelkimi innymi formami rzdw
0,87 1,11 1,52 1,91 1.55
Niekiedy rzdy niedemokratyczne
mog by lepsze ni rzdy
demokratyczne
0,90 1,25 1,52 2,04 1,55
Nie ma znaczenia, czy rzd jest
demokratyczny czy niedemokratyczny
0,74 0,94 1,36 1,60 1,12
Demokracja jest z form rzdw 0,75 0,97 1,31 1,80 1,14
Ogem 0,78 1,01 1,35 1,80 1,26
Zaufanie do ludzi
Wikszoci ludzi mona ufa 0,79 0,92 1,56 2,21 1,52
Ostronoci nigdy za wiele 0,78 1,05 1,36 1,72 1,26
Trudno powiedzie 0,61 0,84 1,00 1,60 0,97
Ogem 0,76 1,00 1,35 1,80 1,27
* Pominito grup badanych, ktrzy na pytanie o demokracj odpowiedzieli trudno powiedzie

Z udziaem w yciu spoeczestwa obywatelskiego, uzyskiwaniem i wykorzystywaniem umiejtnoci
obywatelskich wyraniej wie si zaufanie do ludzi, w badaniu wyraone w odpowiedziach na pytanie Oglnie
rzecz biorc, czy uwaa Pan(i), e mona ufa wikszoci ludzi, czy te sdzi Pan(i), e w postpowaniu z ludmi
ostronoci nigdy za wiele?. W 2013 r. 12,2 proc. badanych, mniej ni w 2011 i 1009 r. (13 proc.), ale nieco wicej
ni w poprzednich badaniach wybrao odpowied wikszoci ludzi mona ufa (w 2007 r. 11,5 proc, a w 2005 i
2003 r. po 10.5 proc.), 77,3 proc. wybrao odpowied, e ostronoci nigdy nie za wiele a 10,5 proc. badanych nie
wyrazio opinii (trudno powiedzie).
Poniewa jednak, tak samo jak akceptacja demokracji, take zaufanie wystpuje czciej w grnych grupach
wyksztacenia, znw pojawia si pytanie o jego samodzielny, niezaleny od wyksztacenia wpyw na udzia w yciu
spoeczestwa obywatelskiego. Analiza wykazuje brak systematycznego wpywu zaufania na indeks aktywnoci:
zaufanie nie ma wpywu na indeks aktywnoci w grupie z wyksztaceniem podstawowym, lekko obnia ten indeks w
grupie z wyksztaceniem zasadniczym zawodowym, ale podnosi go w grnych grupach wyksztacenia.
Zaufanie wzmaga aktywno obywatelsk dopiero po osigniciu lub przekroczeniu progu wyksztacenia
redniego. Inne czynniki zwizane z wyksztaceniem maj znacznie wikszy wpyw ni zaufanie do ludzi. Takimi
czynnikami mog by np. wiksze zainteresowanie sprawami publicznymi, bardziej rozwinita sie kontaktw
spoecznych, styl ycia, w ktrym jest wicej miejsca na motywacje pozaekonomiczne, a take umiejtnoci
organizacyjne, zwizane ze znajomoci procedur i przepisw. Sia tych czynnikw nie moe by jednak zbyt dua,
gdy wskaniki uczestnictwa w spoeczestwie obywatelskim w Polsce s niskie, a wic i ich wyjaniane
zrnicowanie jest niewielkie.
6.2.8. Podsumowanie
Badanie pokazuje, jak mao Polacy maj dowiadcze spoecznych i obywatelskich, ktre gromadzi si poprzez
dziaania w organizacjach, uczestnictwo w oddolnych inicjatywach spoecznych, w zebraniach publicznych czy
wolontariacie. Skoro Polacy tak sabo si zrzeszaj, rzadko sami podejmuj dziaania na rzecz innych ludzi,
organizacji i wasnych spoecznoci, niechtnie si zbieraj, by co wsplnie postanowi a potem zrobi, to nie maj
Diagnoza spoeczna 2013 284

okazji, by si nauczy zorganizowanego dziaania spoecznego i naby umiejtnoci potrzebnych do ycia w
spoeczestwie obywatelskim. Polacy nie umiej si organizowa i skutecznie dziaa wsplnie, chyba e chodzi o
strajk lub protest - przeciw budowie drogi w ssiedztwie, urzdzeniu w ich gminie wysypiska cudzych mieci czy
budowie w ich miejscowoci hospicjum. Nie umiej, bo si tego nie nauczyli z ich, ubogiego dowiadczenia. Nie
umiej, bo nie dziaaj, a nie dziaaj, bo nie umiej jest to bdne koo dziaa dla spoecznoci.
Diagnoza spoeczna 2013 285
6.3. Kapita spoeczny
Janusz Czapiski
Kapita spoeczny stanowi istot spoeczestwa obywatelskiego, z pewnoci za spoeczestwa efektywnego
rozwojowo (np. Czapiski, 2011b; Halpern, 2001; Woolcock, 1998)
78
. Dlaczego kapita spoeczny miaby wpywa
na rozwj gospodarczy wsplnoty? Teoretyczna odpowied jest tyle prosta, niemal oczywista, co cigle sabo
udokumentowana empirycznie (np. Sabatini, 2007): uatwia negocjacje, obnia koszty transakcji, skraca proces
inwestycyjny (zmniejsza prawdopodobiestwo zaskarania kolejnych decyzji wadz administracyjnych), zmniejsza
korupcj, zwiksza rzetelno kontrahentw, sprzyja dugoterminowym inwestycjom i dyfuzji wiedzy, zapobiega
naduywaniu dobra wsplnego i zwiksza solidarno midzygrupow, a take poprzez rozwj trzeciego sektora
sprzyja spoecznej kontroli dziaania wadz (Coleman, 1990; Halpern, 2005; Glaeser, Laibson, Sacerdote, 2002;
Knack, Keefer, 1997; LaPorta i in., 1997; Putnam, 2000, 2008; Sztompka, 2007). Oczywicie zalety kapitau
spoecznego nie ograniczaj si jedynie do efektw ekonomicznych. Rozcigaj si na szeroko rozumian jako
ycia spoeczestwa milej jest y wrd ludzi, ktrzy sobie ufaj i ze sob wsppracuj.
Pojcie kapitau spoecznego nie jest cile zdefiniowane. Jest za tobardzo pojemne; mieci si wnim wszystko
to, co decyduje o zdrowych relacjach spoecznych, dbaniu o dobro wsplne i wsppracy
79
.
Wedug Roberta Putnama (2003, 2008) kapita spoeczny jest zjawiskiem kulturowym i obejmuje obywatelskie
nastawienie czonkw spoeczestwa, normy spoeczne wspierajce dziaania wsplne oraz zaufanie interpersonalne
i zaufanie obywateli do instytucji publicznych. Badania Putnama, przeprowadzone we Woszech dowodz, e kapita
spoeczny budowany jest w dugim horyzoncie historycznym i ma charakter dobra publicznego niejest wasnoci
czy cech poszczeglnych jednostek. Zaley jednak od jednostek, od ich nastawienia, przekona, systemu wartoci.
Francis Fukuyama (1997, 2000), podobnie jak Putnam, definiuje kapita spoeczny jako zestaw nieformalnych
wartoci i norm etycznych wsplnych dla czonkw okrelonej grupy i umoliwiajcych im skuteczne
wspdziaanie. Podstaw wspdziaania na rzecz dobra publicznego jest wzajemne zaufanie czonkw grupy.
Zasady, ktre tworz kapita spoeczny, rozcigaj si od normy wzajemnoci midzy dwojgiem przyjaci a po
bardzo zoone i skodyfikowane doktryny, takie jak chrzecijastwo czy konfucjanizm. Nie kady jednak system
norm tworzy kapita spoeczny.
W przeciwiestwie do Putnama, Pierre Bourdieu (1986, 1993) definiuje kapita spoeczny jako indywidualne
inwestycje w sieci zwizkw spoecznych. Wedug niego kapita spoeczny jest dobrem prywatnym, a nie publicznym,
i moe owocowa kapitaem kulturowym, zamonoci, albo kapitaem symbolicznym czyli oznakami statusu
spoecznego. Kapita spoeczny jednostki jest zasadniczym elementem jej pozycji spoecznej.
W naszym badaniu przyjlimy definicj blisz Putnamowi i Fukuyamie ni Bourideu. Kapita spoeczny
rozumiemy tu jako sieci spoeczne regulowane normami moralnymi lub zwyczajem (a nie, lub nie tylko, formalnymi
zasadami prawa), ktre wi jednostk ze spoeczestwem w sposb umoliwiajcy jej wspdziaanie z innymi dla
dobra wsplnego. Putnam na podstawie swoich bada przeprowadzonych we Woszech dowodzi duego
gospodarczego znaczenia kapitau spoecznego. Poziom rozwoju ekonomicznego traktowa mona jako efekt kapitau
spoecznego lub jako jedn z jego funkcji. Oprcz tego suy on:
integracji i solidarnoci spoecznej przeciwdziaa wykluczeniu i dyskryminacji;
uzupenianiu i wyrczaniu niewydolnych instytucje pastwa;
kontroli sektora rzdowegoi wymuszaniu jego odpowiedzialnoci (accountability of government);
kontroli sektora komercyjnego;
budowaniu i ochronie kultury lokalnej przed jej komercjalizacj.
Jako wskaniki tak rozumianego kapitau spoecznego mona przyj uoglnione zaufanie interpersonalne,
dobrowoln (niewymuszon np. charakterem samorzdu zawodowego) przynaleno do organizacji i penienie w
nich funkcji, udzia w nieprzymusowych zebraniach publicznych i zabieranie na nich gosu, organizowanie takich
zebra, dobrowolne dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej, w tym nieodpatna praca na rzecz potrzebujcych
(wolontariat), udzia w wyborach parlamentarnychoraz pozytywny stosunek do demokracji, ktra tworzy najbardziej
sprzyjajce warunki dla rozwoju kapitau spoecznego i sama si nim ywi, stosunekdo mniejszoci np. seksualnych
i generalnie otwarto na innych
80
.
Przestrzeni, w ktrej i poprzez ktr gwnie tworzony jest kapita spoeczny, jest trzeci sektor (dobrowolne
organizacje pozarzdowe i pozarodzinne stowarzyszenia i fundacje) sie formalnych zwizkw. Sie
nieformalnych zwizkw (rodzinnych, towarzyskich) take moe tworzy kapita spoeczny, ale efektywno kapitau
spoecznego bywa mniejsza w przypadku silnych zwizkw nieformalnych wobrbie wyodrbnionej grupy, jako e
w tym przypadku wiksze jest ryzyko maksymalizowania korzyci partykularnych (rodzinnych, koteryjnych,
mafijnych) kosztem dobra wsplnego. Poleganie na nieformalnym kapitale spoecznym (koneksjach), zwaszcza
w sferze publicznej, moe podwaa wiar w bezstronno instytucji publicznych i znieksztaca ich funkcjonowanie
w postaci korupcji, klientelizmu oraz wyprowadzania zasobw publicznych w prywatne rce. (Raiser, Haerpfer,
78
Szczeglnie w krajach bogatszych (Czapiski, 2008, 2009, 2011b).
79
Krytyczny przegld rnych definicji kapitau spoecznego znale mona w Hardin (2009).
80
Tutaj omwimy wyniki dotyczce niektrych z tych wskanikw. Wikszo z nich zostaa uyta do budowy syntetycznego wskanika kapitau
spoecznego stanowicego jeden z wymiarw jakoci ycia (zob. rozdz. 9.1).
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Stan spoeczestwa obywatelskiego. Kapita spoeczny. Diagnoza Spoeczna 2013
Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 285-297 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.110
Diagnoza spoeczna 2013 286

Nowotny i Wallace, 2001). Nie oznacza to, e ryzyka takiego nie ma w organizacjach pozarzdowych, zwaszcza w
korporacjach i zwizkach zawodowych.
Wedug Jeremyego Rifkina (2000) zachodnia cywilizacja znalaza si w zwrotnym punkcie. Wobec saboci
pastw i agresywnej ekspansji globalizujcej si komercji sabnie kultura i znika jej rnorodno podstawowe
przesanki zrwnowaonego rozwoju. Moliwe s trzy scenariusze: wzrost fundamentalizmu, rozwj czwartego
sektora (grup przestpczych) lub rozwj trzeciego sektora (odnowienie spoeczestwa obywatelskiego). Jedyny
efektywny scenariusz ratujcy demokracj i gwarantujcy zrwnowaony rozwj to budowa trzeciego sektora. Ale to
wymaga spenienia co najmniej dwch warunkw definiujcych kapita spoeczny w rozumieniu Putnama:
wzajemnego zaufania ludzi i znacznego udziau wolontariatu w populacji osb aktywnych zawodowo. Wolontariat,
czyli nieodpatna dziaalno na rzecz wsplnoty, jest bowiem konieczn podstaw rozwoju organizacji
pozarzdowych (nonprofit poytku publicznego, zwanych NGO-sami od non-govermental organizations), czyli
wanie trzeciego sektora, ktrego rozwj Rifkin postrzega jako jedyny pozytywny scenariusz dla demokracji i
zrwnowaonego rozwoju.
Polska nie spenia ani jednego z tych dwch kryteriw spoeczestwa obywatelskiego. Pod wzgldem oglnego
zaufania zajmujemy jedno z ostatnich miejsc wrd krajw objtych badaniem European Social Survey (ESS) w 2006
i 2012 r. (wykres 6.3.1). W Polsce z opini, e wikszoci ludzi mona ufa, zgadzao si wedug naszego badania
zaledwie 10,5 proc. respondentw w 2003 i 2005 r., 11,5 proc. w 2007 r., 13,4 proc. w 2009 r. i tyle samo w 2011 r.
oraz 12,2 proc. w 2013 r., a w ESS w 2012 r. 18 proc. trzy razy mniej ni w Danii, Norwegii i Finlandii, ktre to
kraje w ostatnim rankingu jakoci ycia zajy wrd 199 pastw odpowiednio 15, 1 i 21 miejsce (Polska 39) (UNDP,
2013)
81
.
Znacznie rzadziej te Polacy ni przedstawiciele innych spoeczestw wierz w dobre intencje blinich. Zaledwie
14 proc. rodakw wg ESS z 2012 r. (mniej tylko w Bugarii i Portugalii) i nieco mniej wg Diagnozy Spoecznej z 2011
r. a nieco wicej wg Diagnozy Spoecznej z 2013 r. (16 proc.) jest przekonanych, e ludzie najczciej staraj si by
pomocni (wykres 6.3.2)
82
.

rdo danych: dla wszystkich krajw, wcznie z Polsk ESS - European Social Survey 2006 i 2012 (odsetek odpowiedzi 7-10 na skali: 0-
ostronoci nigdy za wiele, 10-wikszoci ludzi mona ufa), dla Polski DS Diagnoza Spoeczna z lat 2009-2013 (odsetek odpowiedzi
wikszoci ludzi mona ufa na skali: wikszoci ludzi mona ufa, ostronoci nigdy za wiele, trudno powiedzie).
Wykres 6.3.1. Odsetek osb w wieku 16 i wicej lat ufajcych innym ludziom

rdo: dla wszystkich krajw European Social Survey 2012 (odsetek odpowiedzi 7-10 na skali: 0-ludzie najczciej dbaj wycznie o wasne
sprawy, 10-ludzie najczciej staraj si by pomocni), rednia dla wszystkich krajw w 2010 r. 27,3.
Wykres 6.3.2. Odsetek osb w wieku 16 i wicej lat przekonanych, e ludzie najczciej staraj si by pomocni
Przejawem niskiej tolerancji Polakw wobec mniejszoci jest stosunek do homoseksualistw (wykres 6.3.3).
Zaledwie 13 proc. wg ESS z 2012 r. (4 od koca miejsce na 24 krajw) i podobnie (8,5 proc.) wg Diagnozy Spoecznej

81
Polska w tym rankingu zaja w 2012 r. 39 miejsce; i tak o 5 pozycje lepiej ni w 1998 r. (UNDP, 2000).
82
W Diagnozie skala odpowiedzi bya nie 11-punktowa lecz 7-punktowa od zdecydowanie tak do zdecydowanie nie. Podane tutaj procenty
obejmuj odpowiedzi zdecydowanie tak i tak.
69
64
61
51
50
41
35
33
31
29
28 28
25
24
18
13
12 12
13 12,2
69
67
61
44
56
43
32
35
30
26 26
20
21
19
16
17
14
0
10
20
30
40
50
60
70
80
2012
2006
47
46
45
42
40
39
35
32
29
26 26 26
25
23
22
20
14
11
9
13
16
0
10
20
30
40
50
Diagnoza spoeczna 2013 287

z 2013 r. zgadza si zdecydowanie z opini, e homoseksualici powinni mc ukada sobie ycie wedug wasnych
przekona.


rdo: dla wszystkich krajw, wcznie z Polsk ESS - European Social Survey 2012, dla Polski DS2013 Diagnoza Spoeczna z 2013 r.
Wykres 6.3.3 Odsetek osb zdecydowanie zgadzajcych si z opini, e homoseksualici powinni mc ukada sobie
ycie wedug wasnych przekona
Jeli chodzi o drugi warunek rozwoju spoeczestwa obywatelskiego, czyli trzeci sektor, dane wygldaj
nastpujco. W Polsce zarejestrowanych byo w 2012 r. 72 tys. stowarzysze i 11 tys. fundacji. Zaledwie 60-80 proc.
z nich prowadzio wg szacunkw GUS aktywn dziaalno (http://www.ngo.pl/PodstawoweFakty_2012_raport/
ebook/content/PodstawoweFaktyNGO_2012_KlonJawor_raport.pdf) [pobrano 27.07.2013]). Stowarzyszenia
zrzeszaj przecitnie 35 czonkw, przy czym poowa z nich jest cakowicie bierna. Po roku 2000 zatrzymao si na
poziomie 4 tys. rocznie tempo przyrostu nowych stowarzysze, ale znaczna cz w tym czasie wygasza swoj
dziaalno, o czym wiadczy systematyczny wzrost odsetka organizacji istniejcych duej ni 15 lat.
Skonno do stowarzyszania si, gdy przynaleno do organizacji staa si po zmianie systemu w peni
dobrowolna, gwatownie spada z 30,5 proc. w 1989 r. (World Value Survey) do 14,8 proc. i utrzymaa si na tym
poziomie do dzisiaj (w 2013 r. 13,7 proc.). Lokujemy si pod tym wzgldem, podobnie jak pod wzgldem zaufania,
na kocu grupy krajw objtych badaniem European Social Survey w 2002 r. (wykres 6.3.4).

rdo: dla wszystkich krajw, wcznie z Polsk ESS - European Social Survey 2002, dla Polski DS Diagnoza Spoeczna z lat 2003-2013.

Wykres 6.3.4 Przecitna liczba organizacji, do ktrych nale respondenci w wieku 16 i wicej lat
Spord osb zrzeszonych 72,2 proc. przyznaje, e uczestniczy aktywnie w dziaaniach organizacji, do ktrych
nale. W tegorocznej edycji Diagnozy spytalimy take o rodzaj organizacji, w ktrych dziaaniach Polacy aktywnie
uczestnicz. Najwicej aktywnych czonkw maj organizacje religijne (kocielne) (24 proc.), a nastpnie kluby
sportowe (15,3 proc.), zwizek, koo zainteresowa (np. wdkarskie, filatelistyczne, motoryzacyjne itp.) (13,7 proc.)
oraz zwizek zawodowy (11,7 proc.); w pozostaych 11 typach organizacji wymienionych w kwestionariuszu
aktywnie dziaa po mniej ni 10 proc. spord wszystkich wykazujcych aktywno organizacyjn, a 22,4 proc.
przyznaje si do aktywnoci w organizacji nie wymienionej w kwestionariuszu (wykres 6.3.5).
Poszczeglne typy organizacji rni si pod wzgldem struktury pci i wieku aktywnych czonkw. Do typowo
mskich nale kluby sportowe, partie polityczne, koa zainteresowa i organizacje konsumentw, wybierane wadze
65
60
57
52
51
47
44
43
41 41 41
39
35
33
26
24
21 21
18
17
13
12 12
6
9
0
10
20
30
40
50
60
2,6
2,5
2,4
2,3
2,1
2
1,6 1,6 1,6 1,6 1,6
1,3
1
0,9
0,7
0,6
0,5
0,4 0,4
0,3
0,14 0,15
0,2
0,17
0,14
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
Diagnoza spoeczna 2013 288

samorzdowe, a znaczca przewaga kobiet jest w organizacjach towarzyskich (klubowych), religijnych, grupach
samopomocowych, organizacjach upowszechniajcych wiedz i komitetach rodzicielskich (wykres 6.3.6).
Jeli chodzi o struktur wieku przewag najmodszych czonkw (do 29 lat) maj kluby sportowe, koa
zainteresowa i organizacje ekologiczne, najstarsze s natomiast s wadze samorzdowe, organizacje
upowszechniania wiedzy (gwnie za spraw uniwersytetw trzeciego wieku), organizacje religijne, towarzyskie i
komitety mieszkacw; w komitetach rodzicielskich przewaaj rodzice dzieci w wieku szkolnym, w zwizkach
zawodowych i organizacjach zawodowych osoby w wieku 45-59 lat; w pozostaych typach organizacji struktura
wieku jest w miar zrwnowaona (wykres 6.3.7).
Wrd aktywnych czonkw organizacji przewaaj osoby lepiej wyksztacone (dyplom wyszej uczelni ma 38
proc., a matur 35 proc. czonkw). Najwiksza przewaga osb z wyszym wyksztaceniem jest w korporacjach
zawodowych, partiach politycznych, organizacjach pomocowych, organizacjach upowszechniajcych wiedz i w
klubach sportowych, natomiast najmniejszy udzia czonkw z wyszym wyksztaceniem jest w organizacjach
towarzyskich i religijnych (wykres 6.3.8).

Wykres 6.3.5. Procent aktywnych czonkw organizacji ogem i w przekroju typw organizacji

Wykres 6.3.6. Procentowy udzia mczyzn i kobiet wrd aktywnych czonkw organizacji
72,2
23,9
22,4
15,3
13,7
11,7
9,5
8,1
7,8
6,7
6,5
4,9
3,2
2,9
2,7
1,9
0,4
Organizacje ogem
Organizacja religijna, kocielna
Inna organizacja
Klub sportowy
Koo zainteresowa
Zwizek zawodowy
Organizacja towarzyska, klubowa
Komitet rodzicielski
Organizacja pomocowa
Komitet mieszkacw
Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza
Organizacja upowszechaniajca wiedz
Partia polityczna
Organizacja ekologiczna
Wybierane wadze samorzdowe
Orodek wsparcia, grupa samopomocowa
Organizacja konsumentw
48,6
75,3
58,6
81,7
33,2
54,3
68,6
46,9
21,2
54,7
70
34
36,2
29,9
63,8
36,7
55,9
51,4
24,8
41,4
18,3
66,8
45,7
31,4
53,1
78,8
45,3
30
66
63,8
70,1
36,2
63,3
44,1
Organizacje ogem
Klub sportowy
Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza
Partia polityczna
Organizacja pomocowa
Zwizek zawodowy
Koo zainteresowa
Komitet mieszkacw
Komitet rodzicielski
Organizacja ekologiczna
Organizacja konsumentw
Organizacja towarzyska, klubowa
Organizacja religijna, kocielna
Organizacja upowszechaniajca wiedz
Wybierane wadze samorzdowe
Orodek wsparcia, grupa samopomocowa
Inna organizacja
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 289


Wykres 6.3.7. Procentowy udzia czterech grup wieku wrd aktywnych czonkw organizacji (ze wzgldu na ma
liczb osb pominito organizacje konsumentw)

Wykres 6.3.8. Procentowy udzia czterech grup wyksztacenia wrd aktywnych czonkw organizacji (ze wzgldu
na ma liczb osb pominito organizacje konsumentw)

Do tej pory mwilimy o znaczeniu kapitau spoecznego dla rozwoju spoeczestwa, a wic dla jakoci jego
ycia, ale nie przedstawilimy adnych dowodw zasadnoci tego twierdzenia. Oto gar danych na ten temat.
W przekroju midzynarodowym poziom zaufania wie si niezwykle silnie z materialnym poziomem ycia
mierzonym Produktem Krajowym Brutto (PKB) na mieszkaca. Wykres 6.3.9 dowodzi, e kapita spoeczny jest
istotnym korelatem bogactwa tylko w krajach rozwinitych. W krajach rozwijajcych si czynnikiem wyjaniajcym
rnice w PKB jest kapita ludzki, mierzony tutaj przecitn liczb lat nauki (wykres 6.3.10). Kapita ludzki wydaje
si istotnym predyktorem take w krajach rozwinitych, ale w istocie wynika to z silnego w tych krajach pozytywnego
zwizku poziomu wyksztacenia z oglnym zaufaniem. Gdy w rwnaniu regresji wielokrotnej uwzgldnimy na raz
poziom wyksztacenia i zaufania, okazuje si, e w krajach rozwijajcych si kapita ludzki pozostaje istotnym
predyktorem PKB, natomiast w krajach rozwinitych jego moc wyjaniajc konsumuje kapita spoeczny (tabela
6.3.1).
21,9
47,5
11,2
25,3
25,6
5,6
29,1
8
6,6
34,7
19,8
20,7
18,1
4,3
14,3
25,7
26,5
27,3
29,6
21,7
26,6
27,3
21,6
30,9
73,1
22,7
12,9
18,3
24,4
24,3
24,5
28,1
26,9
18,3
38,5
25,3
30,5
53
26,6
26,9
16
20
18,5
24,9
15
31,4
38,8
26,4
24,7
7
20,7
27,7
17,2
14,1
22,7
34,3
4,2
22,7
48,8
36,2
42,5
40
22,4
19,7
Organizacje ogem
Klub sportowy
Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza
Partia polityczna
Organizacja pomocowa
Zwizek zawodowy
Koo zainteresowa
Komitet mieszkacw
Komitet rodzicielski
Organizacja ekologiczna
Organizacja towarzyska, klubowa
Organizacja religijna, kocielna
Organizacja upowszechaniajca wiedz
Wybierane wadze samorzdowe
Orodek wsparcia, grupa samopomocowa
Inna organizacja
16-29 lat
30-44 lata
45-59 lat
5,4
4,3
3,6
3,6
1
1,6
3,7
2,3
1,9
2,7
10,5
10
0,8
5,8
12
5,1
22,2
30
8,3
12
15,8
17,7
23,7
16,8
16,1
13,3
25,9
24,8
7,9
27,5
22
24,7
34,6
26,3
26
36,1
20,3
37,7
37,9
35,3
30,3
36
36,4
37,3
34,6
31,9
32
33,3
37,8
39,5
62,1
48,2
62,9
43
34,7
45,7
51,7
48
27,1
28
56,7
34,8
34
36,9
Organizacje ogem
Klub sportowy
Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza
Partia polityczna
Organizacja pomocowa
Zwizek zawodowy
Koo zainteresowa
Komitet mieszkacw
Komitet rodzicielski
Organizacja ekologiczna
Organizacja towarzyska, klubowa
Organizacja religijna, kocielna
Organizacja upowszechaniajca wiedz
Wybierane wadze samorzdowe
Orodek wsparcia, grupa samopomocowa
Inna organizacja
Podstawowe
Zasadnicze
rednie
Diagnoza spoeczna 2013 290



rdo danych: zaufanie World Value Survey, PKB World Bank, oprac. wasne.
Wykres 6.3.9. Zaufanie interpersonalne w latach 1999/2002 a PKB na mieszkaca w USD w 2012 r. w przekroju
krajw z dwch grup o rnym poziomie rozwoju

rdo danych: World Bank, oprac. wasne.
Wykres 6.3.10. Przecitna liczba lat nauki ok. roku 2000 a PKB na mieszkaca w USD w 2012 r w przekroju krajw
z dwch grup o rnym poziomie rozwoju
Tabela 6.3.1. Wyniki analizy regresji wielokrotnej PKB na poziom zaufania i liczb lat nauki w krajach
rozwijajcych si i rozwinitych
Grupa krajw

Wspczynniki niestandaryzowane
Wspczynniki
standaryzowane
t

Istotno
B
Bd
standardowy Beta
Rozwijajce si (Staa) 349,706 991,628 0,353 0,727
N=30 Zaufanie 605,472 453,382 0,202 1,335 0,192
Lata nauki 782,809 185,757 0,636 4,214 0,000
Rozwinite (Staa) 15042,529 13104,660 1,148 0,259
N=37 Zaufanie 13410,124 3019,511 0,650 4,441 0,000
Lata nauki 1845,313 1598,209 0,169 1,155 0,256

Oczywicie zwizek dwch zmiennych nie przesdza jeszcze kierunku zalenoci; nie daje odpowiedzi na
pytanie, ktra z nich jest przyczyn, a ktra skutkiem. Co prawda w naszych analizach wartoci mikkich kapitaw
pochodz z lat 90. ubiegego i pocztkw tego wieku, wic wyprzedzaj w czasie wskanik zamonoci z 2012 r,. ale
jest oczywiste, e porzdek krajw w zakresie poziomu wyksztacenia i zaufania interpersonalnego jest wzgldnie
stay, a wic zasadniczo podobny do dzisiejszego. Aby rozstrzygn kierunek zalenoci, musielibymy wykaza, e
ktra zmienna decyduje o zmianie innej zmiennej w porzdku czasowym. Najatwiej to sprawdzi w odniesieniu do
60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00
Zaufanie 1999/2002
10000
8000
6000
4000
2000
0
P
K
B

p
e
r

c
a
p
it
a

2
0
1
2
UGA
TZA
BGD ZWE
KGZ
PAK
IND
NGA
VNM
MDA
PHL
MAR
EGY
IDN
UKR
ALB
BIH
MKD
JOR
SRB
DZA
CHN
IRQ
PER
BLR
BGR
ZAF
MEX
Kraje rozwijajce si
R kwadrat dla Liniowej = 0,027
70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00
Zaufanie 1999/2002
60000
40000
20000
P
K
B

p
e
r

c
a
p
i t
a

2
0
1
2
TUR
ARG
HUN POL VEN
HRV LVA
RUS
LTU
CHL
EST
SVK
CZE
PRT
MLT
GRC SVN
KOR
PRI
ESP
ITA
GBR
FRA
ISL
BEL
IRL NLD FIN
JPN
AUT
USA
CAN
SWE
DNK
Kraje rozwinite
R kwadrat dla Kwadratowej =0,747
10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00
Liczba lat nauki ok. 2000 r.
10000
8000
6000
4000
2000
0
P
K
B

p
e
r

c
a
p
i
t
a

w

2
0
1
2

r
.
LBR
GNB UGA MOZ
TZA
RWA
BFA
SLE
MLI NPL BGD
BEN
HTI
ZWE
KEN SEN
LSO
PAK
ZMB
IND NGA SDN VNM GHA
NIC
MDA
PNG
HND
BOL PHL
LKA MAR
EGY
SYR
ARM
GTM
GEO
IDN
GUY
SLV PRY
UKR
ALB
TUN
FJI
BIH
MKD
JOR
SRB
DZA
JAM THA
DOM
CHN
PER
BLR
BGR
BWA
AZE
ZAF
COL
MUS
PAN
MEX
Kraje rozwijajce si
R kwadrat dla Liniowej = 0,496
12,00 11,00 10,00 9,00 8,00 7,00 6,00 5,00
Liczba lat nauki ok. 2000 r.
100000
80000
60000
40000
20000
0
P
K
B

p
e
r

c
a
p
i
t
a

w

2
0
1
2

r
.
MYS
TUR
BRA ARG
HUN
POL VEN
HRV
LVA RUS
LTU
URY
CHL
EST SVK
TTO
CZE
PRT
MLT
GRC SVN
KOR
CYP
PRI
ESP
ITA
HKG
GBR
FRA
BEL
IRL
NLD FIN JPN
AUT
USA
CAN
SWE
DNK
AUS
CHE
NOR
Kraje rozwinite
R kwadrat dla Liniowej = 0,346
Diagnoza spoeczna 2013 291

zalenoci midzy kapitaem spoecznym i kapitaem ludzkim a rozwojem ekonomicznym mierzonym wzrostem PKB
per capita. Okazuje si, e poziom kapitau spoecznego wedug rnych miar (zaufanie, aktywno organizacyjna,
poziom korupcji, etyka korporacyjna i in.) pozwala w znaczcym stopniu przewidzie tempo wzrostu gospodarczego
w kolejnych 12 latach (Czapiski, 2011b). Naley jednak podkreli, e ta zaleno, podobnie jak zaleno
statyczna, obowizuje gwnie w krajach wyej rozwinitych. W sabiej rozwinitych waniejszym wyznacznikiem
rozwoju jest kapita ludzki (mierzony przecitn liczb lat nauki mieszkacw) ni kapita spoeczny. Sprawdmy to
w duszym horyzoncie czasu, obejmujcym okres kryzysu gospodarczego z lat 2008-2012, ktry dotkn gwnie
kraje rozwinite. Przyjmijmy jako miar kapitau ludzkiego przecitn liczb lat nauki mieszkacw z drugiej poowy
lat 90. ub.w., a jako miary kapitau spoecznego zoony wskanik oglnego zaufania do ludzi i aktywnoci
organizacyjnej z bada World Value Survey w latach 1994/1999 oraz poziom korupcji
83
z roku 1996. Za miar tempa
wzrostu gospodarczego midzy 1995 i 2012 rokiem przyjmijmy logarytm naturalny zmiany PKB w okresie
84
.
Wykres 6.3.11 dowodzi, e poziom kapitau spoecznego pozwala przewidzie w prawie 60 procentach, a po
wyczeniu Japonii w ponad 60 proc tempo wzrostu gospodarczego tylko w grupie krajw wyej rozwinitych
85
. W
grupie krajw niej rozwinitych warto predyktywna kapitau spoecznego jest zerowa. Podobnie kontrola korupcji
-- w adnym stopniu nie determinuje tempa wzrostu w krajach niej rozwinitych, natomiast w krajach wyej
rozwinitych odpowiedzialna jest za ponad poow zrnicowania logarytmu wzrostu PKB (tabela 6.3.2 i wykres
6.3.12).
Tabela 6.3.2. Wyniki analizy regresji logarytmu wzrostu PKB w latach 1995-2012 na licz lat nauki i wskanik
kapitau spoecznego w grupach krajw niej i wyej rozwinitych
Kraje

Krok

Predyktor

Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynniki
standaryzowane
t

p

Statystyki
wspliniowoci
B
Bd
standardowy Beta Tolerancja VIF
Niej
rozwinite
(N=70)

1 (Staa) 5,682 0,187 30,398 0,000
Lata nauki 0,402 0,038 0,787 10,592 0,000 1,000 1,000
2 (Staa) 5,927 0,236 25,098 0,000
Lata nauki 0,384 0,039 0,752 9,865 0,000 ,925 1,081
Kontrola korupcji
0,308 0,185 0,127 1,664 0,101 ,925 1,081
Wyej
rozwinite
(N=36)

1 (Staa) 8,039 0,381 21,078 0,000
Lata nauki
0,183 0,044 0,572 4,123 0,000 1,000 1,000
2 (Staa) 8,275 0,291 28,442 0,000
Lata nauki 0,086 0,038 0,269 2,258 0,030 ,767 1,303
Kontrola korupcji 0,455 0,087 0,627 5,255 0,000 ,767 1,303


Wykres 6.3.11. Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach 19952012 na poziom kapitau spoecznego z lat 90. XX
w. w 1996 r. w grupie krajw niej (N=24) i wyej (N=18 rozwinitych


83
Wskanik ten pochodzi z cyklicznych bada Banku wiatowego i mierzy postrzegan powszechno w danym kraju korupcji wrd
biznesmenw, urzdnikw pastwowych i politykw; im wysza warto tego wskanika tym niszy poziom postrzeganej korupcji, std nazwa
kontrola korupcji [http://info.worldbank.org/governance/wgi/mc_countries.asp]
84
Logarytm uwzgldnia prawo malejcej korzyci kracowej. Jest oczywiste, e wzrost PKB o 100 USD w kraju z wyjciowym PKB 700 USD
ma wiksze znaczenie dla jakoci ycia mieszkacw ni wzrost PKB nawet o 1000 USD z poziomu 70 000 USD.
85
Kryterium podziau na kraje gorzej i lepiej rozwinite by poziom PKB w wyjciowym roku 1995 (4 tys. USD).
4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 -1,00 -2,00 -3,00
Kapita spoeczny 1994/1999
10,00
8,00
6,00

MEX
BGD
IND
NGA
PHL MDA
GEO
DOM
ARM
UKR
ALB
MKD
BIH
PER
COL
ZAF
BLR
BGR
VEN
AZE
TUR
LVA LTU
RUS
EST
Kraje niej rozwinite
R kwadrat dla Liniowej = 0,061
L
o
g
a
r
y
t
m

z
m
i
a
n
y

P
K
B

1
9
9
5
-
2
0
1
2
4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 -1,00 -2,00
Kapita spoeczny 1994/1999
11,50
11,00
10,50
10,00
9,50
9,00
8,50
8,00

ARG
URY
JPN
CHL
PRI
KOR
SVK
USA
SVN
CZE
ESP
FIN
SWE
AUS
CHE
NOR
BRA HUN
HRV
Kraje wyej rozwinite
L
o
g
a
r
y
t
m

z
m
i
a
n
y

P
K
B

1
9
9
5
-
2
0
1
2
R kwadrat dla Liniowej = 0,583
Diagnoza spoeczna 2013 292


Wykres 6.3.12. Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach 19952012 na kontrol korupcji w 1996 r. w grupie
krajw niej (N=87) i wyej (N=38) rozwinitych
Kapita ludzki, mierzony przecitn liczb lat nauki mieszkacw, ma duo wiksze znaczenie prorozwojowe w
krajach sabej rozwinitych (wyjania tu ponad 60 proc. zrnicowania tempa wzrostu PKB w okresie kolejnych 17
lat) ni w krajach wyej rozwinitych, gdzie jego moc predyktywna jest o poow mniejsza (wykres 6.3.13).


Wykres 6.3.13. Regresja logarytmu wzrostu PKB w latach 19952012 na poziom wyksztacenia z lat 90. XX w. w
grupie krajw niej (N=74) i wyej (N=36) rozwinitych
Poniewa kapita spoeczny moe by skorelowany z kapitaem ludzkim, pojawia si pytanie, co jest
rzeczywistym zasobem rozwojowym w krajach wyej rozwinitych. Jeli chodzi o zwizek tych dwch kapitaw, to
w krajach sabiej rozwinitych korelacja wyksztacenia z kapitaem spoecznym jest nieistotna statystycznie a w
krajach wyej rozwinitych jest ona bardzo silna i dodatnia (r=0,825); korelacja wyksztacenia z kontrol korupcji
jest w obu grupach krajw dodatnia, ale niemal dwukrotnie wysza w krajach wyej rozwinitych (tabela 6.3.3).
Warto rwnie zwrci uwag na brak korelacji kontroli korupcji z klasycznie mierzonym kapitaem spoecznym
(zaufanie i aktywno organizacyjna) w krajach niej rozwinitych i wysoki wspczynnik korelacji midzy tymi
zmiennymi w krajach wyej rozwinitych. Moe to wynika z niewielkiego rozwojowego znaczenia zarwno korupcji
jak i zaufania i aktywnoci organizacyjnej mieszkacw krajw sabo rozwinitych.
Ze wzgldu na wysok korelacj midzy kapitaem ludzkim i spoecznym w krajach rozwinitych, utrudniona
jest odpowied na pytanie, ktry z tych kapitaw odgrywa wiksz rol w stymulowaniu rozwoju gospodarczego.
Wynik wielokrotnej analizy regresji sugeruje, e w krajach rozwinitych kapita spoeczny ma wiksze znaczenie ni
ludzki, ktry w wikszoci tych krajw osign ju bardzo wysoki poziom (tabela 6.3.3.). Jednake wysoko VIF
(siy wspliniowoci predyktorw) powyej 2 osabia kategoryczno tego twierdzenia. Potwierdza natomiast
prorozwojow przewag kapitau spoecznego nad ludzkim w krajach rozwinitych zamiana wskanika zaufania i
aktywnoci organizacyjnej na wskanik kontroli korupcji, ktry znacznie sabiej koreluje z poziomem wyksztacenia
i w zwizku z tym miara wspliniowoci mieci si w normie (tabela 6.3.4).
1,00 0,50 0,00 -0,50 -1,00 -1,50 -2,00
Kontrola korupcji 1996
10,00
9,00
8,00
7,00
6,00
5,00
4,00

LBN
MEX
SYR
GIN
ZWE
LBR
NER
MWI
MDG
TZA
UGA
ETH
MOZ
TGO
HTI
SLE
BGD
KEN
BFA
GNB
NPL
MLI
KHM
CIV SEN
CMR
NIC
PAK
TJK
YEM
KGZ
UZB VNM
IND ZMB
HND
NGA
PNG
SDN
GHA
PHL
BOL
EGY
GTM
SLV
MDA
MAR
JAM LKA TUN
GUY
PRY
GEO
IDN MNG
DOM
ARM
JOR
UKR ALB
MKD
THA
BIH
DZA
NAM ECU
PER
CHN
AGO
PAN
CRI
COL
TKM
BWA
MUS
ZAF
BLR BGR
VEN
SUR
AZE
TUR
POL KAZ
LVA LTU
RUS
EST
Kraje niej rozwiniete
R kwadrat dla Liniowej = 0,035
L
o
g
a
r
y
t
m

z
m
i
a
n
y

P
K
B

1
0
0
5
-
2
0
1
2
2,00 1,00 0,00 -1,00
Kontrola korupcji 1996
11,50
11,00
10,50
10,00
9,50
9,00
8,50
8,00

ARG
URY
JPN
CHL
HKG
PRI
PRT
KOR
TTO
MLT
SVK
USA
ISL
GBR
GRC
SVN
CZE
CYP
ITA
ESP
FRA
IRL
SGP
BEL
FIN
AUT
NLD
CAN
SWE DNK
AUS
CHE
NOR
LUX
MYS
GAB
BRA
HUN
HRV
Kraje wyej rozwinite
R kwadrat dla Liniowej = 0,554
L
o
g
a
r
y
t
m

z
m
i
a
n
y

P
K
B

1
9
9
5
-
2
0
1
2
10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00
Poziom wyksztacenia w latach 90. XX w.
10,00
9,00
8,00
7,00
6,00
5,00
4,00

MEX
SYR
ZWE
LBR
NER
MWI
UGA
ETH
MOZ
TGO
HTI
SLE
RWA
BGD
KEN
BEN BFA
GNB
NPL
MLI
SEN
CMR
NIC
PAK
LSO
VNM
IND
ZMB
HND
NGA
PNG
SDN
GHA
PHL
BOL
EGY
GTM
SLV
MDA
MAR
JAM
LKA
TUN GUY
FJI
PRY
IDN
DOM
ARM
JOR UKR ALB
MKD
THA
BIH
DZA
PER
CHN
PAN
COL
BWA
MUS ZAF
BLR
BGR
VEN
AZE
TUR
POL
LVA
LTU
RUS
EST
Kraje niej rozwinite
R kwadrat dla Liniowej = 0,625
L
o
g
a
r
y
t
m

z
m
i
a
n
y

P
K
B

1
9
9
5
-
2
0
1
2
10,00 7,50 5,00
Poziom wyksztacenia w latach 90. XX w.
11,50
11,00
10,50
10,00
9,50
9,00
8,50
8,00

ARG
URY
JPN
CHL
HKG
PRI
PRT
KOR TTO
MLT
SVK
USA
ISL
GBR
GRC
SVN
CZE
CYP
ITA
ESP
FRA
IRL
SGP
BEL
FIN
AUT
NLD
CAN
SWE DNK
AUS
CHE
NOR
MYS
BRA
HUN
HRV
Kraje wyej rozwinite
R kwadrat dla Liniowej = 0,327
L
o
g
a
r
y
t
m

z
m
i
a
n
y

P
K
B

1
9
9
5
-
2
0
1
2
Diagnoza spoeczna 2013 293

Tabela 6.3.3. Korelacja wskanikw kapitau spoecznego i ludzkiego w grupach krajw niej i wyej rozwinitych
Kraje Wskanik
Kapita
spoeczny
Kontrola
korupcji
Niej rozwinite Lata nauki -0,216 0,269(*)
Kapita spoeczny 0,047
Kontrola korupcji
Wyej rozwinite lata nauki 0,825(**) 0,548(**)
Kapita spoeczny 0,823(**)
Kontrola korupcji
* Korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (dwustronnie).
** Korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie).

Rwnie dane Diagnozy potwierdzaj zaleno midzy kapitaem spoecznym, zdefiniowanym zgodnie
z przyjtymi przez nas wskanikami (patrz wyej), a innymi wymiarami jakoci ycia, w tym z oglnym wskanikiem
jakoci ycia (patrz rozdz. 9.2) (tabela 6.3.4). Wszystkie zwizki s istotne statystycznie. Najwyszy jest
wspczynnik korelacji z oglnym wskanikiem jakoci ycia, co nie dziwi, jako e wskanik kapitau spoecznego
jest jedn z omiu skadowych oglnego wskanika jakoci ycia. W drugiej kolejnoci pod wzgldem wysokoci s
dwa wspczynniki korelacji ze wskanikami standardu ycia poziomem cywilizacyjnym i dobrobytem
materialnym.
Tabela 6.3.4. Wspczynniki korelacji kapitau spoecznego z innymi wskanikami jakoci ycia*


Dobrostan
psychiczny
Dobrostan
fizyczny
Dobrostan
spoeczny
Poziom
cywilizacyjny
Dobrobyt
materialny
Stres
yciowy
Patologie
Oglna
jako ycia
r Pearsona 0,143 0,019 0,137 0,271 0,230 0,118 0,022 0,531
p 0,000 0,003 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000 0,000
N 25029 25584 25963 26154 24035 25541 26109 21720
* Miary jakoci ycia patrz rozdz. 9.2.

Podobnie jak w przekroju midzynarodowym stwierdzamy istotny zwizek midzy kapitaem spoecznym a
zamonoci polskich podregionw i wikszych miast. W przypadku podregionw dysponujemy PKB na mieszkaca
w 2010 r. (GUS, 2012). Przecitny poziom kapitau spoecznego mieszkacw 66 podregionw wyjania 35 proc.
zrnicowania PKB (wykres 6.3.14). W podregionie o najwyszym poziomie kapitau spoecznego (w Poznaniu) jest
te najwyszy po Warszawie PKB na mieszkaca.


Wykres 6.3.14. Kapita spoeczny w 2013 r. a PKB na osob 66 podregionw wg NUTS3 w 2010 r.
R
2
= 0,35
Diagnoza spoeczna 2013 294

Kapita spoeczny wyjania rwnie w podobnym stopniu (38 proc.) zrnicowanie regionalne redniego dochodu
gospodarstw domowych na osob (wykres 6.3.15). I ponownie wyrniajcy si pod wzgldem kapitau spoecznego
Pozna jest, pomijajc Warszaw, miastem najzamoniejszym.


Wykres 6.3.15. Kapita spoeczny a dochd gospodarstwa domowego na osob w 66 podregionach
Dla miast (z wyjtkiem kilku najwikszych, tworzcych odrbne podregiony) nie s dostpne w miar aktualne
dane na temat ich dochodw, musimy zatem przyj inn miar zamonoci. Przecitny poziom kapitau spoecznego
mieszkacw 43 miast majcych odpowiedniej wielkoci reprezentacj w prbie badawczej wyjania 33 proc.
zrnicowania dochodu gospodarstw domowych na osob mieszkacw tych miast (wykres 6.3.16). Zaleno
liniowa jest istotna statystycznie ale jest kilka miast, ktre odbiegaj od linii trendu; najbardziej Rzeszw, ktrego
kapita spoeczny jest bezwzgldnie najwyszy (dziki gwnie wikszej ni w innych miastach skonnoci do
zrzeszania si), ale pod wzgldem dobrobytu mieszkacw znajduje si na poziomie miast charakteryzujcych si
niskim lub rednim kapitaem spoecznym. Po wyczeniu Rzeszowa z analizy regresji procent wyjanionej wariancji
ronie do 43 proc.

Wykres 6.3.16. Kapita spoeczny a dochd gospodarstw domowych na osob w 43 miastach
R
2
= 0,38
R
2
= 0,33
Diagnoza spoeczna 2013 295

Podobnie jak w porwnaniach midzynarodowych kapita spoeczny lepiej wyjania rnice w zamonoci
regionw wyej ni niej rozwinitych. Przyjmujc za poziom kryterialny wysoko PKB na mieszkaca 30 tys. PLN
moemy stwierdzi, e kapita spoeczny w regionach powyej tego kryterium wyjania 43 proc. rnic w PKB, a w
regionach poniej tej granicy jest predyktorem nieistotnym statystycznie (wykres 6.3.17).



Wykres 6.3.17. Kapita spoeczny w 2013 a PKB na osob 66 podregionw wg NUTS3 w 2010 r. w podziale na
regiony lepiej i sabiej rozwinite
Podobnie jak w porwnaniach midzynarodowych pytanie brzmi, czy kapita spoeczny jest niezalenym od
kapitau ludzkiego warunkiem zamonoci. W przekroju wikszych miast kapita ludzki mierzony przecitn liczb
lat nauki mieszkacw wyjania zrnicowanie dochodu gospodarstw domowych znacznie lepiej ni kapita
spoeczny (wykres 6.3.18). Co wicej, uwzgldnienie w rwnaniu regresji jednoczenie obu kapitaw sprawia, e
kapita spoeczny traci w ogle moc wyjaniajc, a liczba lat nauki wyjania 46 proc. rnic w dochodach
gospodarstw domowych.


Wykres 6.3.18. Kapita ludzki a dochd gospodarstw domowych na osob w przekroju mieszkacw 43 miast
Podobne efekty otrzymujemy w przekroju podregionw. Poniewa jest ich wicej ni duych miast, moemy si
pokusi o sprawdzenie, czy o ekonomicznej roli kapitau spoecznego i kapitau ludzkiego nie decyduje aby poziom
osignitego rozwoju. Nieco wczeniej ju stwierdzilimy, e w regionach sabiej rozwinitych kapita spoeczny nie
R
2
= 0,43
R
2
= 0,01
R
2
= 0,52
Diagnoza spoeczna 2013 296

wyjania znaczcej porcji rnic w PKB. Moe zatem liczy si tam kapita ludzki, a w regionach lepiej rozwinitych
waniejsza jest rola kapitau spoecznego.
Wykres 6.3.19 dowodzi, e kapita ludzki jest nawet waniejszy dla wyjanienia PKB w podregionach lepiej ni
gorzej rozwinitych. Jego korelacja z kapitaem spoecznym jest, jak pamitamy, take silniejsza w krajach lepiej ni
sabiej rozwinitych. Po wczeniu do rwnania regresji obu kapitaw kapita spoeczny w regionach lepiej
rozwinitych traci istotn statystycznie moc wyjaniajc zrnicowanie PKB. Moe to oznacza, e take lepiej
rozwinite regiony w Polsce nie osigny jeszcze tego poziomu zaawansowania gospodarki innowacyjnej, przy
ktrym kapita spoeczny staje si wanym by moe najwaniejszym -- zasobem rozwojowym niezalenie od ju
wystarczajco wysokiego poziomu kapitau ludzkiego.


Wykres 6.3.19. Kapita ludzki w 2013 a PKB na osob 66 podregionw wg NUTS3 w 2010 r. w podziale na
regiony lepiej i sabiej rozwinite
Zobaczmy teraz, jak dwa wybrane wskaniki kapitau spoecznego w Polsce ksztatoway si w okresie
minionych lat. Wskanik zaufania spoecznego nieznacznie si zmienia, ale w caym okresie od 1992 r. do 2013
r. pozostawa na poziomie 2-3-krotnie niszym od redniej Unii Europejskiej (wykres 6.3.20). Procent
wolontariuszy wrd dorosych Polakw rs do 2005 r., po czym zacz spada do poziomu sprzed 2003 r. , aby
nastpnie znw rosn do poziomu poowy poprzedniej dekady (wykres 6.3.21. Naley jednak doda, e w 2013
r. skala odpowiedzi nie bya dychotomiczna (tak lub nie), ale trzy-stopniowa (tak, czsto; tak, rzadko i nie), co
moga wpyn na wzrost odsetka wolontariuszy.

rdo danych: rednia UE ESS - European Social Survey 2010; Polska dla lat 1992-2002 Polski Generalny Sonda Spoeczny, dla lat
2003-2013 Diagnoza Spoeczna, oprac. wasne.
Wykres 6.3.20. Odsetek osb ufajcych innym ludziom w Polsce w latach 1992-2013 i redni poziom zaufania w
UE w 2008 r.
Zadowolonych z demokracji w Polsce, po chwilowym wzrocie w 1997 r., zaczo wedug danych Polskiego
Generalnego Sondau Spoecznego (PGSS, 1999) ubywa. W naszych badaniach, w ktrych stosowalimy inn
26,3
10,3
9
8,4 8,4
10,3
12,4
13,8
10,5 10,5
11,5
13,4 13,4
12,2
0
10
20
30
rednia
UE
1992 1993 1994 1995 1997 1999 2002 2003 2005 2007 2009 2011 2013
p
r
o
c
.
R
2
= 0,54 R
2
= 0,28
Diagnoza spoeczna 2013 297

skal oceny demokracji ni Polski Generalny Sonda Spoeczny, odsetek zwolennikw pogldu, e demokracja
ma przewag nad wszelkimi innymi formami rzdw, utrzymuje si na bardzo niskim i ostatnio jeszcze
spadajcym poziomie w 2003 r. 17 proc., w 2005 r. 21 proc., w 2007 r. 24 proc., w 2009 r. 24 proc., w 2011 r.
26,8 proc. i w 2013 r. 25,5 proc.


rdo danych: lata 2001-2010 Wolontariat, filantropia i 1 proc. Stowarzyszenie Klon/Jawor; lata 2011-2013 Diagnoza Spoeczna.
Wykres 6.3.21. Procent wolontariuszy wrd dorosych Polakw w latach 2000-2013
Zasadnicze dla perspektyw Polski pytanie brzmi: co jest rdem naszego rozwoju gospodarczego w okresie
III RP przy nieustannie niskim poziomie kapitau spoecznego? Rozwj Warszawy czy Poznania i Gdyni mona
wiza z wyszym ni w innych aglomeracjach kapitaem spoecznym, ale materialny poziom ycia ronie do
rwnomiernie w caej populacji (zob. rozdz. 9.3), take w regionach z najniszym poziomem kapitau spoecznego.
Hipotetyczna odpowied brzmi: jestemy w fazie rozwoju molekularnego, charakterystycznego dla krajw sabo
rozwinitych w opozycji do rozwoju wsplnotowego, charakterystycznego dla krajw wysoko rozwinitych
(Czapiski, 2008, 2011b). Opozycj t symbolizuje przepa midzy tempem poprawy warunkw ycia
gospodarstw domowych, ich wyposaenia w rnego rodzaju trwae dobra (por. rozdz. 4.3) a tempem rozwoju
infrastruktury, na przykad drogowej, i trudnociami w realizacji wszelkich inwestycji publicznych. O
ekonomicznym awansie poszczeglnych osb i rodzin decyduje szybko rosncy w Polsce kapita ludzki, zwaszcza
poziom wyksztacenia. Dla powodzenia przedsiwzi zbiorowych, wymagajcych efektywnej wsppracy wadz
centralnych i samorzdowych, oraz lokalnych spoecznoci i poszczeglnych obywateli, niezbdny jest kapita
spoeczny; wiedza i zdrowie przestaj wystarcza.
yjemy w kraju coraz bardziej efektywnych jednostek i niezmiennie nieefektywnej wsplnoty. Dobro wsplne
mierzone choby wielkoci budetu pastwa ronie tylko dlatego, e bogac si ci, ktrzy maj obowizek
odprowadzania znacznej czci swoich dochodw do tej wsplnotowej skarbonki. Niewielki jednak wynika z tego
poytek dla inwestycji publicznych. To, e znaczne rodki finansowe pynce z UE niweluj dzi w pewnym
stopniu t asymetri, nie powinno uspokaja politykw, bo wkrtce, gdy zasilanie zewntrzne opadnie, a nie
zwikszy si kapita spoeczny, grozi nam zahamowanie rozwoju.
Badania midzynarodowe dowodz, e kapita ludzki jest waniejsz ni kapita spoeczny przesank rozwoju
w krajach uboszych, do ktrych cigle jeszcze zaliczy mona take Polsk. Po przekroczeniu jednak pewnego
progu zamonoci
86
decydujcego znaczenia dla dalszego rozwoju nabiera kapita spoeczny. To wyjania,
dlaczego do tej pory rozwijalimy si gospodarczo w niezym tempie pomimo bardzo niskiego poziomu kapitau
spoecznego. Polska przekroczy prg zamonoci, powyej ktrego dalsze inwestowanie w kapita ludzki
przestanie wystarcza do podtrzymania rozwoju, prawdopodobnie za ok. 8 lat. Tyle mniej wicej zostao nam
czasu na budowanie kapitau spoecznego, jeli chcemy si dalej rozwija (Czapiski, 2011b).
Problem polega na tym, e w kapita ludzki mona inwestowa indywidualnie; i Polacy tak wanie uczynili
i czyni (obecnie ju 2/3 studentw paci z wasnej kieszeni za nauk), natomiast w kapita spoeczny
indywidualnie inwestowa si nie da. Po pierwsze, jak twierdzi Putnam, jest on zaleny od rozcignitego w czasie
procesu historycznego formujcego wsplnot obywatelsk, a po drugie, w tym historycznym procesie ogromn
rol odgrywa to, co dzieje si w przestrzeni publicznej: w polityce, szkole, w samorzdach, na ulicy, w urzdach,
a co w duej mierze zaley od elit, zwaszcza od politykw. Trudno znale obecnie przykady politycznej i
oglniej instytucjonalnej zachty dla Polakw, poczynajc od systemu owiaty, a na parlamencie koczc, do
wikszego wzajemnego zaufania i wikszej gotowoci do wsppracy. Sam upyw czasu niczego nie zmieni.
Podsumowujc: dzisiaj wystarczajcym rdem indywidualnego rozwoju Polakw i za spraw ich
indywidualnych stara take Polski jest rosncy kapita ludzki, przycigajcy zagranicznych inwestorw,
i finansowe wsparcie Unii. Za jaki czas dotkliwie jednak odczujemy brak kapitau spoecznego odpowiedzialnego
za rozwj wsplnoty bez duego zasilania zewntrznego.

86
Poziom zamonoci mierzony np. wysokoci PKB per capita, jest tylko dostpnym dla wikszoci krajw wskanikiem stopnia zoonoci
relacji gospodarczych, zaawansowania technologicznego, konkurencyjnoci gospodarki i innych wyznacznikw poziomu rozwoju spoeczestwa.
10
11
18 18
23
22
14
11
13
16
20
26
0
10
20
30
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2013
p
r
o
c
.
Diagnoza spoeczna 2013 298
6.4. Aktywno i jako ycia osb w podeszym wieku
Janusz Czapiski, Piotr Bdowski
6.4.1. Spoeczno-demograficzna charakterystyka osb w podeszym wieku
Jako kryterium podeszego wieku przyjlimy w tym opracowaniu 60 lat. W caej prbie czonkw gospodarstw
domowych takich osb byo 20,9 proc., a w prbie indywidualnych respondentw 25 proc., w tym 59,3 proc.
kobiet (proporcja kobiet jest tym wiksza im bardziej zaawansowany wiek w grupie powyej 79 lat kobiet jest
dwukrotnie wicej ni mczyzn: 66,1 do 33,9 proc.).
Wikszo (52,2proc.) osb w podeszym wieku yje w zwizku maeskim (lub w zwizku nieformalnym
0,7 proc.) w gospodarstwie jednorodzinnym, 27 proc. prowadzi gospodarstwo jednoosobowe, 10 proc. yje w
gospodarstwie wielorodzinnych, 9,4 proc. jest samotnym rodzicem, pozostae 1,4 proc. yje w nierodzinnym
gospodarstwie wieloosobowym.
Rozkad osb w podeszym wieku oraz modszych w prbie indywidualnych respondentw ze wzgldu na
status spoeczno-zawodowy pokazuje wykres 6.4.1. W grupie seniorw dominuj emeryci (76 proc.), a na drugim
miejscu rencici (12,9), czynnych zawodowo jest wrd nich 7 proc.
Co trzecia osoba w podeszym wieku jest wdowcem (15 proc.) lub wdow (47 proc.), przy czym odsetek ten
ronie wraz z wiekiem; powyej 79 r.. jest ju 35 proc. wdowcw i 79 proc. wdw. 74 proc. mczyzn i 42 proc.
kobiet w podeszym wieku yje w zwizku maeskim, po 6 proc. jest rozwiedzionych lub w separacji.
Wykres 6.4.1. Procentowy rozkad osb w wieku 16-59 lat oraz starszych w przekroju statusu spoeczno-
zawodowego
W grupie seniorw jest dwukrotnie mniejszy w porwnaniu z modszymi respondentami odsetek osb z
wyszym i pomaturalnym wyksztaceniem (14 do 26 proc.) i niemal piciokrotnie wikszy odsetek osb z
podstawowym i niszym wyksztaceniem (35,6 do 7,5 proc.).
Co czwart osob w podeszym wieku opiekuj si domownicy, take co czwarta sama peni rol opiekuna
wobec innego domownika w podeszym wieku (najczciej wspmaonka), a poowa (gwnie osoby yjce
samotnie 86 proc. wrd nich) nie peni roli ani opiekuna, ani podopiecznego. Nie znaczy to, e osoby w
podeszym wieku yjce samotnie nie wymagaj opieki; 30 proc. spord nich ma orzeczenie o
niepenosprawnoci (stanowi to a 1/3 wszystkich niepenosprawnych), w tym co trzecia o znacznym stopniu
niepenosprawnoci.
W kwestionariuszu byy dwa pytania mierzce natenie stresu zwizanego z opiek nad osobami w
podeszym wieku (Aneks 1. kwestionariusz indywidualny, pyt. 11 i 12). Najwikszego stresu opiekuczego
dowiadczaj domownicy w wieku 45-59 lat opiekujcy si osobami w wieku 70 i wicej lat (wykres 6.4.2).
6.4.2. Przynaleno i aktywno organizacyjna oraz praca na rzecz innych wrd osb w podeszym
wieku
Poniewa aktywno spoeczna Polakw jest generalnie bardzo niska, osoby w podeszym wieku nie wyrniaj
si zbyt negatywnie na tle innych grup wieku pod tym wzgldem. Jeli chodzi o przynaleno do organizacji a
16,6
34,2
5,7
6,6
4,6
1,9
11,2
10,1
9,1
2,2
2,9
1
0,9
12,9
76
0
1,2
2,9
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
pracownicy sekt. publicznego
pracownicy sekt. prywatnego
prywatni przedsibiorcy
rolnicy
rencici
emeryci
uczniowie i studenci
bezrobotni
inni bierni zawodowo
Proc.
Wiek 16-59 lat
Wiek 60+ lat
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J., Bdowski, P. (2013). Stan spoeczestwa obywatelskiego. Aktywno i jako ycia
osb w podeszym wieku. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 298-305
DOI: 10.5709/ce.1897-9254.111
Diagnoza spoeczna 2013 299

take aktywny udzia w ich dziaaniach to nawet grupy najstarsze (75 i wicej lat) nie rni si istotnie
statystycznie od pozostaych; istotne natomiast na niekorzy osb starszych s rnice w dziaaniach na zasadzie
wolontariatu
87
(wykres 6.4.2).

UWAGI: przynaleno -- efekt wieku F(9,25557) =12,821, p <0.000,
2
= 0,004; test rnic post hoc (Scheffego): tylko grupy 65-69 lat oraz
45-54 lata rni si istotnie statystycznie od grupy 25-34 lata; aktywno -- efekt wieku F(9,25563) =8,711, p <0.000,
2
= 0,003; test rnic
post hoc (Scheffego): tylko grupa 16-24 lata rni si istotnie statystycznie od grupy 25-34 lata; wolontariat -- efekt wieku F(9,25499)=24,654,
p<0.000,
2
= 0,009; test rnic post hoc (Scheffego): tylko wszystkie grupy w wieku od 65 lat rni si od wszystkich grup w przedziale
wieku od 35 do 59 lat
Wykres 6.4.2. Procent osb w rnym wieku bdcych czonkami co najmniej jednej organizacji, dziaajcych
aktywnie w organizacjach i wolontariuszy przy kontroli pci i poziomu wyksztacenia
Aktywnie dziaa w rnych organizacjach 9,4 proc. osb w podeszym wieku; odsetek bardzo podobny jak w
modszych grupach (9,6 proc.). Najwiksz aktywno organizacyjn osoby w wieku 60 i wicej lat wykazuj w
organizacjach religijnych, towarzyskich, koach zainteresowa, komitetach mieszkacw i uniwersytetach
trzeciego wieku (wykres 6.4.3).

Wykres 6.4.3. Procent osb w wieku 60 i wicej lat aktywnie dziaajcych w organizacjach (ze wzgldu na ma
liczb osb pominito kilka rodzajw organizacji)
Pe nie rnicuje aktywnoci organizacyjnej seniorw, rnicuje natomiast i to bardzo silnie, silniej ni w
modszych grupach wieku -- poziom wyksztacenia (wykres 6.4.4). Wyksztacenie ma take istotne znaczenie dla
pracy w charakterze wolontariuszy (wykres 6.4.5).

87
Pytanie w kwestionariuszu indywidualnym: Czy w ostatnim roku wykonywa/a Pan/i nieodpatnie jak prac lub wiadczy/a jakie usugi
dla osb spoza rodziny bd na rzecz organizacji spoecznej?
17,6
10,8
16,3
21,1
19,9
22,5
24,2
26,7
20
19,3
10,5
5,5
8,5
10,8
9,9
11,5 11,4
13
11,4
9,4
23,7
22,4
28,9
31,2
28,8
27,3
23,2 23
16,8
9,9
0
5
10
15
20
25
30
35
16-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55-59 lat 60-64 lata 65-69 lat 70-74 lata 75-79 lat 80+ lat
Proc.
Przynaleno
Aktywno
Wolontariat
9,4
0,4
0,5
0,4
0,5
0,7
1,2
0,9
0,3
1,8
3,4
0,8
0,4
0,2
1,8
Organizacje ogem
Klub sportowy
Organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza
Partia polityczna
Organizacja pomocowa
Zwizek zawodowy
Koo zainteresowa
Komitet mieszkacw
Organizacja ekologiczna
Organizacja towarzyska/klubowa
Organizacja religijna/kocielna
Organizacja upowszechaniajca wiedz
Wybierane wadze samorzdowe
Orodek wsparcia, grupa samopomocowa
Inna organizacja
Diagnoza spoeczna 2013 300


UWAGI: efekt wieku F(1,25635) =32,989, p <0.000,
2
= 0,001; efekt wyksztacenia F(3,25635) =157,329, p <0.000,
2
= 0,018; efekt interakcji
wieku i wyksztacenia F(3,25635) =7,050, p <0.000,
2
= 0,001
Wykres 6.4.4. Procent osb w wieku 16-59 lat i 60 i wicej lat o rnym poziomie wyksztacenia aktywnie
dziaajcych w organizacjach

UWAGI: efekt wieku F(1,25563) =55,089, p <0.000,
2
= 0,002; efekt wyksztacenia F(3,25563) =202,429, p <0.000,
2
= 0,023; efekt interakcji
wieku i wyksztacenia F(3,25563) =4,918, p <0.005,
2
= 0,001
Wykres 6.4.5. Procent osb w wieku 16-59 lat i 60 i wicej lat o rnym poziomie wyksztacenia dziaajcych na
zasadzie wolontariatu
6.4.3. Inne rodzaje aktywnoci osb w podeszym wieku
Gwnym sposobem spdzania wolnego czasu przez osoby w podeszym wieku jest ogldanie telewizji;
przecitnie powicaj na to o ponad 60 proc. wicej czasu ni osoby modsze. I w tym przypadku istotne znaczenie
ma poziom wyksztacenia (wykres 6.4.6).

UWAGI: efekt wieku F(1,25563) =55,089, p <0.000,
2
= 0,002; efekt wyksztacenia F(3,25563) =202,429, p <0.000,
2
= 0,023; efekt interakcji
wieku i wyksztacenia F(3,25563) =4,918, p <0.005,
2
= 0,001
Wykres 6.4.6. Procent osb w wieku 16-59 lat i 60 i wicej lat o rnym poziomie wyksztacenia powicajcych
na ogldanie telewizji ponad 3 godz. dziennie
2,9
6,5
10,2
14,6
3,7
7,5
12,4
21,2
0
5
10
15
20
25
Podstawowe Zasadnicze
zawodowe
rednie Wysze
Proc.
Wyksztacenie
16-59 lat
60+ lat
18,4
21,6
28,1
39,3
10,3
16,2
21,4
38,9
0
10
20
30
40
50
Podstawowe Zasadnicze
zawodowe
rednie Wysze
Proc.
Wyksztacenie
16-59 lat
60+ lat
38,6
31,9
27,2
17,9
48,8
52,5
49,8
37,5
0
10
20
30
40
50
60
Podstawowe Zasadnicze
zawodowe
rednie Wysze
Proc.
Wyksztacenie
16-59 lat
60+ lat
Diagnoza spoeczna 2013 301

Dwukrotnie rzadziej seniorzy ni osoby modsze uprawiaj jaki sport (wykres 6.4.7). Najwiksz
popularnoci wrd osb w podeszym wieku (zwaszcza wrd mczyzn) wiksz ni wrd modszych osb,
ktre nie stroni od wicze fizycznych -- cieszy si jazda na rowerze. Take nordic walking (tutaj poczony z
bieganiem i joggingiem) jest podobnie popularny w grupie seniorw jak w modszych grupach.


Wykres 6.4.7. Procent osb w wieku 16-59 lata i 60+ lat uprawiajcych jaki sport i procent uprawiajcych
poszczeglne rodzaje sportu wrd tych, ktrzy sport uprawiaj
Seniorzy duo rzadziej od osb modszych bywaj w kinie, teatrze lub na koncercie, rzadziej te wychodz
do restauracji, kawiarni czy pubu i rzadziej bior udzia w spotkaniach towarzyskich (wykres 6.4.8). Rnice te
nie zale od pci, a od wyksztacenia zaley jedynie rnica w czstoci bywania w restauracji (im wysze
wyksztacenie tym mniejsza).
48,1
23,1
1,3
2,1
16,6
11,8
27,1
3,2
51,2
69,8
12,5
6,5
21,4
16,1
31,9
3,6
0,9
1
4,6
1,1
19,2
30
42,9
18,6
24,6
8,2
22
22,1
9,9
1,4
52,3
58,1
11,1
2,9
20,3
12,2
6,8
0,4
3,3
2,4
1,1
0,1
21,1
27,5
0 10 20 30 40 50 60 70 80
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
16-59 lat
60+ lat
U
p
r
a
w
i
a
j
a
k
i


s
p
o
r
t
A
e
r
o
b
i
k
B
i
e
g
a
n
i
e
S
i

o
w
n
i
a
R
o
w
e
r
N
a
r
t
y
P

y
w
a
n
i
e
G
r
y
z
e
s
p
o

o
w
e
J
o
g
a
S
z
t
u
k
i

w
a
l
k
i
I
n
n
y

s
p
o
r
t
Kobieta
Mczyzna
Diagnoza spoeczna 2013 302


UWAGI: kino/teatr efekt wieku F(5,25050) =31,489, p <0.000,
2
= 0,006; restauracja/kawiarnia efekt wyksztacenia F(5,25122) =88,429,
p<0.000,
2
= 0,017; spotkanie towarzyskie efekt wieku F(3,25295) =71,918, p <0.000,
2
= 0,014
Wykres 6.4.8. Ile przecitnie razy w minionym miesicu osoby w szeciu grupach wieku byy w kinie, teatrze lub
na koncercie, w restauracji, kawiarni lub pubie, na spotkaniu towarzyskim przy kontroli wyksztacenia i pci
6.4.4. Relacje i postawy spoeczne osb w podeszym wieku
Osoby w podeszym wieku nie tylko nie maj mniejszej liczby przyjaci od osb modszych; wrcz przeciwnie
maj ich wicej, zwaszcza w grupie z wyszym i policealnym wyksztaceniem (wykres 6.4.9). Jednoczenie
jednak 7,3 proc. kobiet i 7,4 proc. mczyzn podaje, e nie maj adnego przyjaciela. Odsetek ten zmniejsza si
wraz ze wzrostem poziomu wyksztacenia. W grupie osb z wyksztaceniem podstawowym lub niepenym wynosi
11,0 proc., a wrd seniorw z wyksztaceniem policealnym i wyszym 4,1 proc. Zaleno midzy poziomem
wyksztacenia a liczb przyjaci jest istotna statystycznie (p<0.000).


UWAGI: efekt wieku F(1,25412) =11,932, p <0.005,
2
= 0,000; efekt wyksztacenia F(3,25412) =30,228, p <0.000,
2
= 0,004; efekt interakcji
wieku i wyksztacenia F(3,25412) =14,378, p <0.000,
2
= 0,002
Wykres 6.4.9. Przecitna liczba przyjaci, ktr maj osoby w wieku 16-59 lat i 60+ lat, w zalenoci od
poziomu wyksztacenia przy kontroli pci
Osoby w podeszym wieku nieco czciej ni modsze czuj si osamotnione (odpowiednio 22 proc. i 19 proc.,
F(1,25375) =26,932, p <0.000,
2
= 0,001 przy kontroli pci i wyksztacenia), ale nie czuj si czciej niekochane
i niedarzone zaufaniem, przy czym dotyczy to osb z niszym wyksztaceniem; w grupie osb lepiej
wyksztaconych seniorzy czciej czuj si niekochani i niedarzeni zaufaniem (wykres 6.5.10)
0,46
0,24
0,28 0,27
0,15 0,16
1,15
0,42 0,41
0,48
0,33
0,25
2,05
1,11
1,2
1,17
0,91
0,72
0
0,5
1
1,5
2
2,5
16-59 lat 60-64 lata 65-69 lat 70-74 lata 75-79 lat 80+ lat
Liczba
Kino/teatr
Restauracja/kawiarnia
Spotkanie towarzyskie
5,7
6,7
6,4
6,2
5,4
6,5
6,8
7,8
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Podstawowe Zasadnicze
zawodowe
rednie Wysze
Proc.
Wyksztacenie
16-59 lat
60+ lat
Diagnoza spoeczna 2013 303


UWAGI: efekt wieku ni.; efekt wyksztacenia F(3,25487) =54,548, p <0.000,
2
= 0,006; efekt interakcji wieku i wyksztacenia
F(3,25487)=6,978, p <0.000,
2
= 0,001
Wykres 6.4.10. Procent osb w wieku 16-59 lat i 60+ lat, ktre czuj si niekochane i niedarzone zaufaniem w
zalenoci od poziomu wyksztacenia przy kontroli pci
Osoby w podeszym wieku utrzymuj regularne kontakty z mniejsz liczb czonkw rodziny, przyjaci i
znajomych (wykresy 6.4.11). W przypadku przyjaci liczba kontaktw osb w podeszym wieku zaley
niezwykle silnie od poziomu wyksztacenia; seniorzy z wyksztaceniem wyszym utrzymuj podobn liczb
regularnych kontaktw z przyjacimi co osoby modsze (wykres 4.6.12)

UWAGI: efekt wieku dla najbliszej rodziny F(1,25412) =7,948, p <0.01,
2
= 0,000; dla przyjaci F(1,25401)=99,678, p <0.000,
2
= 0,004;
dla znajomych F(1,25242)=266,805, p <0.000,
2
= 0,010
Wykres 6.4.11. Liczba czonkw najbliszej rodzi, przyjaci i znajomych (ssiadw), z ktrymi utrzymuj
regularne kontakty osoby w wieku 16-59 lat i 60+ lat, przy kontroli pci i wyksztacenia

UWAGI: efekt interakcji wieku i wyksztacenia F(3,25401)=6,338, p <0.000,
2
= 0,001
Wykres 6.4.12. Liczba przyjaci, z ktrymi utrzymuj regularne kontakty osb w wieku 16-59 lat i 60+ lat, w
zalenoci od poziomu wyksztacenia przy kontroli pci
Osoby w podeszym wieku s istotnie statystycznie bardzie zadowolone ze stosunkw z najbliszymi w
rodzinie ni osoby modsze (F(1,25480)=24,588, p <0.000,
2
= 0,001), ale mniej od modszych zadowolone ze
16,4
9,9
7,2
5,6
12,6
8,5
8,7
6,6
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Podstawowe Zasadnicze
zawodowe
rednie Wysze
Proc.
Wyksztacenie
16-59 lat
60+ lat
8,1
5,7
7,7
7,8
4,7
5,3
0
2
4
6
8
10
Najblisza rodzina Przyjaciele Znajomi/ssiedzi
Liczba
Kategoria osb
16-59 lat
60+ lat
4,7
5,8 5,8
6,3
3,3
4,4
4,9
6,1
0
1
2
3
4
5
6
7
Podstawowe Zasadnicze
zawodowe
rednie Wysze
Liczba
Wyksztacenie
16-59 lat
60+ lat
Diagnoza spoeczna 2013 304

stosunkw z kolegami (przyjacimi) (F(1,25005)=17,845, p <0.000,
2
= 0,001). Prawie seniorw jest bardzo
zadowolona ze swoich stosunkw w rodzinie, a niemal poowa zadowolona. Midzy zadowoleniem mczyzn i
kobiet ze swojej sytuacji w rodzinie nie wystpuj istotne statystycznie rnice. Odsetek kobiet bardzo
zadowolonych, zadowolonych i dosy zadowolonych w tych relacji jest o okoo 1 p.p. wyszy ni mczyzn. Wiek
rwnie nie wpywa istotnie na ocen relacji w rodzinie. Czynnikiem istotnie rnicujcym populacj osb
starszych pod wzgldem oceny stosunkw w rodzinie jest wyksztacenie (p <0.000). Osoby z wyksztaceniem
policealnym i wyszym s czciej zadowolone z relacji w rodzinie i w minimalnym stopniu (0,1 proc.) czciej
bardzo niezadowoleni.
Osoby w podeszym wieku s bardziej tolerancyjne ni modsze wobec homoseksualistw
(F(1,25568)=23,185, p <0.000,
2
= 0,001); cho nieco rzadziej innym ufaj (F(1,25600)=4,385, p <0.05,
2
=
0,000), to maj lepsze zdanie o naturze czowieka (ludzie przede wszystkim staraj si suy pomoc innym)
(F(1,25596)=9,234, p <0.005,
2
= 0,000).
Jest niewielka, ale istotna statystycznie rnica midzy osobami w podeszym wieku i modszymi jeli chodzi
o finansow pomoc dzieci dla starszych rodzicw; te dwie grupy rni si zasadniczo przekonaniem o tym, czy
osoby starsze ciesz si w Polsce szacunkiem (wykres 6.4.13). Osoby starsze rzadziej s paradoksalnie przekonane
ni ich dzieci, e na dzieciach spoczywa obowizek finansowego wsparcia rodzicw. Z kolei osoby starsze
dostrzegaj w Polsce mniej szacunku dla siebie ni sadz osoby modsze. W pogldzie na temat umieszczania
rodzicw w domach opieki (spokojnej staroci) rnica miedzy seniorami i modszymi zaley od poziomu
wyksztacenia (wykres 6.4.14). O ile wrd osb z wyszym wyksztaceniem zdecydowanie czciej zgadzaj si
na umieszczanie rodzicw w domach opieki osoby w podeszym wieku ni modsze, o tyle wrd osb z
wyksztaceniem podstawowym pogld ten czciej akceptuj osoby modsze ni seniorzy.

UWAGI: efekt wieku dla pomocy finansowej F(1,25596) =10,688, p <0.01,
2
= 0,000; dla szacunku dla osb starszych F(1,25581)=111,678,
p<0.000,
2
= 0,004
Wykres 6.4.13. Procent osb w wieku 16-59 lat i 60+ lat, ktre zgadzaj si z twierdzeniem, e dzieci powinny
pomaga finansowo rodzicom w podeszym wieku oraz e osoby starsze ciesz si w Polsce szacunkiem przy
kontroli pci i wyksztacenia

UWAGI: efekt interakcji wieku i wyksztacenia F(3,25552)=6,160, p <0.000,
2
= 0,001
Wykres 6.4.14. Procent osb w wieku 16-59 lat i 60+ lat, ktre aprobuj umieszczanie rodzicw w domach
opieki/spokojnej staroci przy kontroli pci
Inn form aktywnoci osb starszych s kontakty z kolegami i koleankami (grup przyjaci). Kontakty te
s generalnie rzadsze ni w przypadku osb modych i z naturalnych przyczyn ich intensywno spada wraz z
70
36,1
67
28
0
20
40
60
80
Pomoc finansowa Szacunek dla osb starszych
Proc.
Kategoria osb
16-59 lat
60+ lat
21,6
17 16,9
15,5
18,4
16,9
18,3
20,3
0
5
10
15
20
25
Podstawowe Zasadnicze
zawodowe
rednie Wysze
Proc.
Wyksztacenie
16-59 lat
60+ lat
Diagnoza spoeczna 2013 305

wiekiem. Generalnie wrd osb starszych kobiety czciej utrzymyway takie kontakty i czciej byy z nich
zadowolone (wykres 6.4.15). Rnice te s istotne statystycznie (p <0.000).

Wykres 6.4.15. Procent osb starszych zadowolonych ze swoich kontaktw z grup przyjaci wedug pci
Na ocen kontaktw z przyjacimi w istotny sposb (p <0.000) wpywa take poziom wyksztacenia
seniorw. Osoby bardziej wyksztacone czciej s zadowolone z utrzymywanych przez siebie kontaktw
towarzyskich. Fakt, e przyjaci si wybiera znajduje odzwierciedlenie w dysproporcji midzy odsetkami
zadowolonych i niezadowolonych z kontaktw towarzyskich w kadej grupie wyksztacenia.
Na podkrelenie zasuguje te fakt, e wiek jest czynnikiem istotnie rnicujcym (p<0.000) reagowanie na
sprawy dotyczce lokalnej spoecznoci. Maleje aktywno i skonno do reagowania na decyzje i dziaania wadz
lokalnych. Odsetek osb w wieku 60-64 lata informujcych, e takie decyzje i dziaania czsto je denerwoway
by prawie dwukrotnie wyszych ni takich osb w wieku 80 lat i wicej (11,2 proc. vs. 6,0 proc.). Z wiekiem
zwiksza si za to odsetek respondentw twierdzcych, e takie decyzje nigdy ich nie denerwoway (odpowiednio
42,2 proc. i 58,1 proc.). Innym czynnikiem rnicujcym postawy seniorw pod wzgldem reagowania na lokalne
inicjatywy bya pe (p<0.000). Mczyni czciej ni kobiety reagowali negatywnie na lokalne dziaania (55,8
proc. mczyzn wobec 50,1 proc. kobiet twierdzcych, e lokalne decyzje i dziaania denerwoway je czsto bd
sporadycznie).
W odpowiedzi na pytanie, czy w ostatnich dwch latach angaowali si w dziaania na rzecz spoecznoci
lokalnej, starsi respondenci wykazali si mniejszym poziomem aktywnoci ni modsi. Co sidmy jednak starszy
mczyzna (14,6 proc.) udzieli odpowiedzi twierdzcej. Aktywno kobiet na rzecz lokalnego rodowiska bya
istotnie nisza (9,4 proc.). Najsilniej rnicuje t aktywno poziom wyksztacenia (p<0.000). Odsetek
wczajcych si w dziaania lokalne osb z wyszym wyksztaceniem jest szeciokrotnie wyszy ni osb z
wyksztaceniem podstawowym (wykres 6.4.16).

Wykres 6.4.16. Procent osb starszych angaujcych si w dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej wedug
wyksztacenia
1,8
3,3
8,8
39,3
40,4
6,4
1,1
3,0
6,8
34,2
45,3
9,6
0 10 20 30 40 50
bardzo niezadowolony
niezadowolony
do niezadowolony
do zadowolony
zadowolony
bardzo zadowolony
kobiety
mczyni
4,2
11,1
14,0
25,6
0 10 20 30
podstawowe i nisze
zasadnicze zawodowe/gimanzjum
rednie
wysze i policealne
Diagnoza spoeczna 2013 306
6.5. Identyfikacja i aktywno polityczna
Janusz Czapiski
WEuropejskim Sondau Spoecznym z 2012r. Polacy pod wzgldem zainteresowania i zaangaowania w polityk
wypadaj poniej redniej europejskiej. Jeszcze gorzej wygldamy pod wzgldem udziau w wyborach czy to
parlamentarnych, samorzdowych, czy te prezydenckich. Nawet jeli chodzi o frekwencj w wyborach do
Parlamentu Europejskiego uplasowalimy si w 2009 r. na trzecim miejscu od koca i to mimo, e naleymy do
najwikszych w UE euroentuzjastw, a Parlament Europejski Polacy darz znacznie wikszym zaufaniem ni
Sejm, jak pokazuj dane z tegorocznej edycji Diagnozy (patrz rozdz. 9.1). Nawet jeli pominiemy kraje, w ktrych
udzia w wyborach jest administracyjnie obowizkowy (np. Belgi i Luksemburg), nie zmienia to faktu, e
aktywno polityczna Polakw i -- generalnie -- aktywno obywatelska (o czym mwi wskaniki kapitau
spoecznego) jest bardzo niska. Bliej nam pod tym wzgldem do krajw, ktre jak mywyszy z systemu realnego
socjalizmu, ni krajw Europy pnocnozachodniej, zwaszcza krajw skandynawskich.
W deklaracjach sondaowych zaangaowanie wyborcze wyglda oczywicie znacznie lepiej. W Europejskim
Sondau Spoecznym, podobnie jak w kolejnych edycjach Diagnozy Spoecznej rnica midzy deklaracjami i
rzeczywistym udziaem w najwaniejszym akcie obywatelskim, wyborach, siga 20 p.p. W edycji Diagnozy z
2011 r. ponad 66proc. respondentw przyznao, e wzili udzia w wyborach samorzdowych w 2010 r., podczas
gdy dane Pastwowej Komisji Wyborczej mwi o frekwencji 47,3 proc. W edycji tegorocznej do udziau w
wyborach parlamentarnych w 2011 r. przyznao si 64,6 proc., podczas gdy rzeczywista frekwencja wyniosa
48,92 proc. uprawnionych.
Do aktywnego dziaania na rzecz partii politycznej przyznaje si zaledwie 0,3 proc. osb w wieku 16 i wicej
lat. Warto jednak zauway, e do aktywnego dziaania na rzecz jakiejkolwiek organizacji przyznaje si tylko 10
proc. rodakw.
W tegorocznej edycji Diagnozy podobnie jak dwa lata temu poprosilimy Polakw o wskazanie najbliszej
im partii politycznej (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 98). Rozkad odpowiedzi pokazuje wykres 6.5.1.
Deklaracje te mona potraktowa jako wskanik identyfikacji politycznej. Wynika z nich, e ponad poowa
rodakw w wieku 16 i wicej lat nie znajduje (49,2proc.), lub ma problem ze znalezieniem (14,3proc.) na scenie
politycznej reprezentanta wasnych pogldw czy interesw. Ponad poowa rodakw nie ma zatem okrelonej
tosamoci politycznej. Spord tych, ktrzy znajdowali w marcu-kwietniubr. swoich reprezentantw, 33,8proc.
identyfikowao si z Platform Obywatelsk, 35,5 proc. z Prawem i Sprawiedliwoci, 9,6 proc. z Sojuszem
Lewicy Demokratycznej, 7,4proc. z Polskim Stronnictwem Ludowym, 7,1 proc. z Ruchem Palikota, 2,4proc. z
Solidarn Polsk, 1,2 proc. z Polska Jest Najwaniejsza i 2,9proc. z inn parti (tabela 6.5.1). W porwnaniu z
2011 r. w strukturze poparcia zaszy due zmiany. Platforma Obywatelska i SLD znacznie straciy
88
, PiS zyska
89
, a PSL utrzyma stan poparcia na niezmienionym poziomie.
Wykres 6.5.1. Procentowy rozkad odpowiedzi na pytanie Ktra partia jest Panu/i najblisza? w 2011 i 2013
r. (w 2011 r. nie byo w kafeterii odpowiedzi PJN i RP)
88
Znaczna cz wczesnych zwolennikw SLD zagosowaa w wyborach parlamentarnych na Ruch Palikota i dzisiejszy stan poparcia dla
SLD nie zosta jeszcze odbudowany, chocia jest wikszy ni wynik wyborw.
89
Jest to zysk wzgldny, wynikajcy ze znacznego (o 7 pp.) spadku liczby Polakw identyfikujcych si z jakkolwiek parti
12,5
3,3
7,4
0,9
18,1
1,6
42,1
14,1
13,0
2,7
3,5
0,5
0,9
2,6
12,4
1,1
48,9
14,4
0 10 20 30 40 50 60
Prawo i Sprawiedliwo
Polskie Stronnictwo Ludowe
Sojusz Lewicy Demokratycznej
Polska Jest Najwaniejsza
Solidarna Polska
Ruch Palikota
Platforma Obywatelska
Inna
adna
Trudno powiedzie
2013
2011
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Stan spoeczestwa obywatelskiego. Identyfkacja i aktywno polityczna. Diagnoza
Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 306-309 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.112
Diagnoza spoeczna 2013 307



Wykres 6.5.2. Wiek, wyksztacenie, dochd osobisty, klasa miejscowoci zamieszkania, przedsibiorczo,
procent internautw, pozytywny stosunek do demokracji, wraliwo na naruszanie dobra wsplnego,
autodeterminizm i fatalizm
90
, religijno (czsto praktyk religijnych i wskazywanie Boga jako warunku
udanego ycia), zadowolenie z sytuacji w kraju, poziom uprzedze wobec homoseksualistw i osb obcego
pochodzenia wrd zwolennikw czterech partii (wartoci standaryzowane) w 2011 i 2013 r.
Identyfikacja polityczna lub jej brak zale od cech spoeczno-demograficznych i sytuacji yciowej. Jednymi
z najwaniejszych czynnikw rnicujcych s wiek i wyksztacenie oraz zwizana z wyksztaceniem wysoko
dochodw osobistych. Wyranie liniowa jest zaleno midzy wiekiem i identyfikacj z PiS, PSL i SLD (im

90
Autodeterminizm to przypisywanie sobie autorstwa biegu wasnych spraw w minionym roku, a fatalizm to przekonanie, e bieg spraw
zalea od losu (opatrznoci).
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
Dochd
Wyksztacenie
Klasa miejscowoci
Wiek
Uprzedzenia
Religijno
Fatalizm Autodeterminizm
Zadowolenie z sytuacji w kraju
Demokracja
Dobro wsplne
Internauci
Przedsibiorczo
PiS PO
PSL SLD
2013
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
Dochd
Wyksztacenie
Klasa miejscowoci
Wiek
Uprzedzenia
Religijno
Fatalizm Autodeterminizm
Zadowolenie z sytuacji w kraju
Demokracja
Dobro wsplne
Internauci
Przedsibiorczo
PiS PO
PSL SLD
2011
Diagnoza spoeczna 2013 308

starsza grupa tym czstsza identyfikacja), take liniowa, ale w odwrotn stron, jest zaleno midzy wiekiem i
identyfikacja z inn parti oraz brakiem identyfikacji (im starsza grupa tym mniejszy procent odpowiedzi). Nie
ma natomiast wyranej zalenoci midzy wiekiem i identyfikacj z PO, chocia jest znaczna rnica miedzy
dwiema skrajnymi grupami (w najstarszej 21 proc. wskaza a w najmodszej tylko niecae 7 proc.). Tylko w grupie
wieku 25-44 lata sympatykw PO jest wicej ni zwolennikw PiS.
W przypadku wyksztacenia wzr zalenoci jest z pewnymi wyjtkami podobny. Identyfikacja z PiS i PSL
sabnie, a identyfikacja z PO i SLD zwiksza si wraz z poziomem wyksztacenia. Im wysze wyksztacenie tym
mniejszy problem z identyfikacj polityczn.
Im mniejsza miejscowo zamieszkania tym mniejszy jest odsetek zwolennikw PO, a tym wikszy
zwolennikw PiS i PSL oraz osb, ktre nie identyfikuj si z adn parti, lub trudno im si zdecydowa.
Zaangaowanie polityczne w pastwie demokratycznym wie si silnie ze stosunkiem do demokracji. Tylko
zwolennicy PO maj jednoznacznie pozytyny stoosunek do demokracji. Zwolennicy wszystkich pozostaych partii
i osoby bez identyfikacji politycznej postrzegaj system demokratyczny bardziej sceptycznie lub wrcz
negatywnie.
Charakterystyka zwolennikw czterech gwnych ugrupowa politycznych w zakresie podstawowych
zmiennych spoeczno-demograficznych (wiek, poziom wyksztacenia, wielko miejscowoci zamieszkania,
wysoko dochodu osobistego), wybranych wskanikw systemu wartoci (religijno, poszanowanie dobra
wsplnego, akceptacja demokracji) i postaw spoecznych (poziom uprzedze wobec homoseksualistw oraz osb
obcego pochodzenia), przedsibiorczoci, umiejscowienia kontroli nad wasnym yciem (autodeterminizm vs
fatalizm) pokazuje dwie zasadniczo rnice sie midzy sob due grupy i dwie mniejsze podgrupy tych duych
(wykres 6.5.2). Dwie due grupy to zwolennicy PO i PiS. Zwolennicy SLD przypominaj pod wieloma wzgldami
zwolennikw PO, a zwolennicy PSL charakteryzuj si cechami zblionymi do cech zwolennikw PiS. Tak byo
w 2011 roku i tak jest w obecnym roku. Jedyne rnice dotycz zwolennikw PO i SLD. redni wiek sympatykw
SLD wzrs z 48 do 55 lat, czyli od 4 do 6 razy wicej ni w przypadku zwolennikw pozostaych partii. Obecni
sympatycy PO s z kolei bardziej jeszcze prodemokratyczni i zadowoleni z sytuacji w kraju ni zwolennicy tej
partii w 2011 r.
Szczeglnego rodzaju testem zgodnoci midzy przekazem partyjnym a przekonaniami zwolennikw jest
rozkad opinii na temat przyczyn katastrofy smoleskiej midzy grupami o rnej identyfikacji politycznej. Za
najbardziej kryterialne uzna mona przekonanie o tym, e katastrofa byy wynikiem spisku, zamachu na
Prezydenta RP. Bardziej lub mniej otwarcie teori tak gosili liderzy PiS. Przywdcy innych ugrupowa
politycznych opowiadali si za niespiskowymi przyczynami. Rozkad odpowiedzi respondentw na pytanie o
najbardziej prawdopodobn przyczyn katastrofy smoleskiej w przekroju identyfikacji politycznych pokazuje
tabela 6.5.1. Rzeczywicie najwikszy odsetek zwolennikw teorii spiskowej jest wrd zwolennikw PiS. Dziwi
moe tylko, e nawet w tej grupie zwolennikw teorii spiskowej jest poniej poowy (w 2011 r. byo jeszcze mniej
-- 39 proc.), mimo e mona byo wskaza dwie rne przyczyny.
Tabela 6.5.1. Procent respondentw opowiadajcych si za rnymi prawdopodobnymi przyczynami katastrofy
smoleskiej w zalenoci od identyfikacji politycznej
Identyfikacja polityczna
Najbardziej prawdopodobna przyczyna katastrofy smoleskiej
Bd
pilotw/
kontrolerw
lotu
Zamach/spisek
przeciwko
Prezydentowi
Naciski na
pilotw
Oglny
baagan
Inna
przyczyna
Trudno
powiedzie
PiS 12,0 48,9 10,7 29,5 4,1 18,8
PSL 21,1 17,1 27,8 30,9 4,4 21,6
SLD 37,5 7,3 41,1 27,9 4,0 17,4
PJN 33,1 24,6 13,6 28,0 9,3 18,6
Solidarna Polska 14,7 28,0 15,6 46,2 8,0 22,2
Ruch Palikota 27,2 17,8 34,1 23,1 5,6 18,8
PO 45,0 4,5 43,1 24,7 4,7 16,4
Inna partia 22,3 18,3 23,3 36,6 14,0 22,9
adna partia 17,7 13,1 23,1 26,1 5,3 35,1
Trudno powiedzie 15,5 11,5 20,8 22,5 4,1 45,6
Ogem 21,1 16,7 24,6 26,2 5,0 30,5

Wiara w spiskow teori katastrofy smoleskiej jest obecnie nieco bardziej powszechna ni dwa lata temu,
ale te przybyo osb zdezorientowanych, ktre nie potrafi wskaza adnej przyczyny (tabela 6.5.2).
Diagnoza spoeczna 2013 309

Tabela 6.5.2. Procent respondentw opowiadajcych si za rnymi prawdopodobnymi przyczynami katastrofy
smoleskiej w 2011 i 2013 roku w prbie panelowej
Przyczyna katastrofy
Rok badania
2013 2011
Bd pilotw/ kontrolerw lotu 20,4 21,7
Zamach/spisek przeciwko polskiemu Prezydentowi 16,4 12,3
Naciski na pilotw, aby ldowali bez wzgldu na warunki 25,4 36,0
Oglny baagan w instytucjach odpowiedzialnych za lot 26,9 32,2
Inna przyczyna 4,9 6,1
Trudno powiedzie 29,7 25,5

Diagnoza spoeczna 2013 310
6.6. Stosunek do instytucji finansowych
Tadeusz Szumlicz
Od pocztku transformacji ustrojowej naturalnie wzroso znaczenie instytucji finansowych, ktre stay si bardzo
wane nie tylko dla funkcjonujcych w otoczeniu rynkowym przedsibiorstw, ale take dla gospodarstw
domowych, ktre zarzdzajc swoimi finansami osobistymi z instytucji tych coraz powszechniej korzystaj i s
od nich w sensie ekonomicznym istotnie uzalenione. Oczekiwanie w miar wyczerpujcej odpowiedzi na pytanie
o zaufanie
91
, szczeglnie podane w sytuacjach kryzysowych, wydaje si w peni zasadne. Z jednej strony, kryzys
gospodarczy objawia si bowiem wyranym spadkiem zaufania do instytucji finansowych. Z drugiej strony,
niemniej interesujce jest skonfrontowanie wiarygodnoci instytucji finansowych z zaufaniem spoecznym do
instytucji pastwa, poniewa w czasie kryzysu gospodarczego i wikszej nieufnoci do instytucji finansowych od
pastwa oczekuje si odpowiednio wikszej aktywnoci i stosownej interwencji.
To, e w Polsce zaufanie do instytucji finansowych jest stale niedostateczne nie ulega wtpliwoci. Trzeba
jednak zauway, i do 2007 r. ich wiarygodno rosa. Zawiadczay o tym wyniki kolejnych Diagnoz
Spoecznych, badajcych m.in. zaufanie Polakw do bankw, zakadw ubezpiecze, funduszy inwestycyjnych,
giedy, Otwartych Funduszy Emerytalnych i Zakadu Ubezpiecze Spoecznych
92
, uwzgldniajcych opinie o tych
instytucjach w ujciu pci, wieku, wyksztacenia, pozycji majtkowej, statusu spoeczno-zawodowego, miejsca
zamieszkania
93
.
Obecnie istnieje szczeglna moliwo przedstawienia tego zaufania sprzed kryzysu i po kryzysie, bo z
okreleniem tendencji w istotnie duszym okresie. Sprbujmy zatem porwna zaufanie jakim instytucje
finansowe byy obdarzane do 2007 r., czyli z punktu widzenia rytmu Diagnoz Spoecznych przed kryzysem
gospodarczym (finansowym)
94
, z aktualnym stanem wiarygodnoci tych instytucji.
W 2007 r. na pytanie, dotyczce instytucji, z ktrej najczciej korzystamy, Czy ma Pan(i) zaufanie do
bankw? odpowiedzi byy nastpujce: tak 54 proc. (w badaniu z 2005 r. 46 proc., w badaniu z 2003 r. 44
proc.); nie 16 proc. (w badaniu z 2005 r. 20 proc., w badaniu z 2003 r. 21 proc.); nie miao zdania 30 proc.
badanych. Pord tych, co mieli zdanie, stopie zaufania do bankw wyranie rs i w 2007 r. wynosi ju 77
proc., gdy w badaniu z 2005 r. wynosi 70 proc., a w badaniu z 2003 r. 68 proc.
Na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do towarzystw ubezpiecze na ycie? odsetek odpowiedzi pozytywnych
w badaniu z 2007 r. wynis 26 proc. W poprzednich badaniach odsetek ten by mniejszy, bo w 2005 r. wynosi
23 proc., a w 2003 r. 20 proc. Odpowiedzi negatywnych w 2007 r. byo 27 proc. (w badaniu z 2005 r. 30 proc.,
a w badaniu z 2003 r. 31 proc.). Bardzo dua cz respondentw, bo ponad 47 proc., nie potrafia wypowiedzie
si na zadany temat (w badaniu z 2005 r. odsetek ten wynosi te 47 proc., a w badaniu z 2003 r. 49 proc.).
Biorc pod uwag tych, co mieli zdanie, stopie zaufania do zakadw ubezpiecze yciowych by wyszy ni w
latach poprzednich, bo wynosi 49 proc. (2005 r. 43 proc.; 2003 r. 39 proc.).
Z kolei na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do towarzystw ubezpiecze majtkowych? odsetek odpowiedzi
pozytywnych w badaniu z 2007 r. wynis 15 proc. (w badaniu z 2005 r. 12 proc., w badaniu z 2003 r. 11
proc.), a odpowiedzi negatywnych 28 proc. (w badaniach z 2005 r. i 2003 r. 30 proc.); nadal dua cz
respondentw, bo 57 proc., nie miaa zdania (w badaniu z 2005 r. 58 proc., w badaniu z 2003 r. 59 proc.).
Biorc pod uwag tych, co mieli zdanie, stopie zaufania do zakadw ubezpiecze majtkowych statystycznie
do wyranie wzrs, cho nadal by niski, gdy wynosi 34 proc. (w badaniu z 2005 r. 28 proc., w badaniu z
2003 r. 27 proc.).
Na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do giedy? odpowiedzi byy jeszcze mniej korzystne. Zaufanie do giedy
miao bowiem 8 proc. ogu respondentw (w badaniu z 2005 r. 7 proc.; w badaniu z 2003 r. 5 proc.), a brak
zaufania 28 proc. (w badaniu z 2005 r. 29 proc.; w badaniu z 2003 r. 28 proc.); jednake a 64 proc.
respondentw nie miao na ten temat zdania (podobnie w 2005 r., w badaniu z 2003 r. 67 proc.). Pord tych, co
mieli zdanie, stopie zaufania do giedy wynosi 22 proc. (w badaniu z 2005 r. 19 proc.; w badaniu z 2003 r.
15 proc.).
Na pytanie dotyczce zaufania do Otwartych Funduszy Emerytalnych odpowiedzi w 2007 r. byy niewiele
korzystniejsze ni w latach poprzednich. Zaufanie do OFE deklarowao 16 proc. ogu respondentw (w 2005 r. i
w 2003 r. po 13 proc.). Brak zaufania wyrazio 29 proc. (w latach poprzednich 30 proc.); na temat OFE nie
91
Zaufanie to wyraone w dziaaniu wobec partnera oczekiwanie, e jego reakcje bd dla nas korzystne. Inaczej: podejmowany w warunkach
niepewnoci zakad na temat tego, co uczyni partner. Tutaj przyjmujemy, e chodzi o zaufanie instytucjonalne, do zoonych bytw
organizacyjnych, angaujcych liczne zbiorowoci anonimowych uczestnikw (np. do uniwersytetu, banku, giedy), o zaufanie
instytucjonalne: kierowane ku wielkim organizacjom, a porednio masom anonimowych funkcjonariuszy i reprezentantw takich organizacji,
penicych w nich zrnicowane role spoeczne. P. Sztompka, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Krakw, Wydawnictwo Znak 2005, .s. 312
i 326.
92
W tym opracowaniu nie przedstawimy zaufania do funduszy inwestycyjnych, ktre nie zostay uwzgldnione w badaniu 2013 r.
93
Diagnozy przedstawiaj wyniki w ukadzie wojewdzkim oraz w ujciu wielkoci miasta i wsi. Zrnicowania tego nie uwzgldniamy w
tym omwieniu wynikw Diagnozy, gdy okazuje si ono mniej istotne i trudniejsze do interpretacji.
94
Za pocztek kryzysu przyjmuje si na og rok 2007 lub rok 2008.
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Szumlicz, T. (2013). Stan spoeczestwa obywatelskiego. Stosunek do instytucji fnansowych. Diagnoza
Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 310-316 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.113
Diagnoza spoeczna 2013 311

miao zdania 55 proc. badanych (w latach poprzednich 57 proc.). Pord tych, co mieli zdanie, stopie zaufania
do OFE wzrs i wynosi 35 proc. (w latach poprzednich 30 proc.).
W 2007 r. w Diagnozie Spoecznej pojawio si po raz pierwszy pytanie dotyczce Zakadu Ubezpiecze
Spoecznych, jako instytucji parafinansowej, dysponujcej Funduszem Ubezpiecze Spoecznych. Odpowiedzi na
pytanie Czy ma Pan(i) zaufanie do ZUS? okazay si interesujce w porwnaniu do tych, ktre dotyczyy
instytucji stricte finansowych. Zaufanie do ZUS miao wtedy 25 proc. ogu respondentw, a brak zaufania
wykazywao 39 proc. Nie miao zdania 36 proc. respondentw. Pord tych, co mieli zdanie, stopie zaufania do
ZUS wynosi 39 proc.
Jak wida, stopie zaufania spoecznego do instytucji finansowych w 2007 r. by oglnie niski. Trzeba jednak
zauway, e wiarygodno tych instytucji w latach 2003-2007 do wyranie wzrosa.
Tabele 6.6.1-6.6.7 bardzo szczegowo przedstawiaj statystyczny stan zaufania do instytucji finansowych z
Diagnozy Spoecznej 2013. Przyjrzyjmy si najpierw jej oglnym wynikom, nastpnie dokonujc ich porwnania
przede wszystkim z tymi z roku 2007, przedkryzysowym, w ktrym jak wyej podkrelono odnotowalimy
znaczcy wzrost wiarygodno instytucji finansowych.
Musimy jednak porwnania te poprzedzi przynajmniej dwoma uwagami metodycznymi. Po pierwsze, od
2011 r. w Diagnozie pojawio si pytanie o zaufanie do Narodowego Banku Polskiego, a w pytaniu o zaufanie do
bankw dodano okrelenie komercyjnych. Okazao si, e zmienio to istotnie odpowiedzi dotyczce
wiarygodno instytucji bankowych. Po drugie, w 2013 r. do odpowiedzi na pytania o zaufanie do instytucji
finansowych wprowadzono rozszerzon skal. Zamiast trzech moliwoci odpowiedzi: (1) tak, (2) nie, (3) nie
mam zdania, wprowadzono cztery moliwoci odpowiedzi: (1) tak due, (2) tak umiarkowane, (3) nie, (4) nie
mam zdania, co utrudnio porwnywanie wynikw 2013 r. z poprzednimi. Chodzi o to, e odpowiedzi tak due
wystpuj stosunkowo rzadko, a w odpowiedziach tak umiarkowane znalaza si zapewne cz stwierdze,
ktre wczeniej mogy oznacza nie. Inaczej mwic suma odpowiedzi tak due i tak umiarkowane
zawya zaufanie wynikajce wczeniej tylko z odpowiedzi tak. Powrcimy do tych uwag omawiajc i
porwnujc dane Diagnoz.
W 2013 r. na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do bankw komercyjnych? odpowiedzi tak due i tak
umiarkowane daj razem 38 proc., a odpowiedzi nie 28 proc., nie ma zdania 34 proc. respondentw. Pord
tych, co mieli zdanie, pozytywne odpowiedzi stanowi wic 57 proc. (zob. tabela 6.6.1).
Na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do towarzystw ubezpiecze na ycie? odsetek odpowiedzi pozytywnych
w badaniu z 2013 r. wynosi 31 proc. Odpowiedzi negatywnych jest 34 proc. 35 proc. respondentw nie potrafi
wypowiedzie si na zadany temat. Biorc pod uwag tych, co mieli zdanie, stopie zaufania do zakadw
ubezpiecze yciowych wynosi 47 proc. (zob. tabela 6.6.2).
Z kolei na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do towarzystw ubezpiecze majtkowych? odsetek odpowiedzi
pozytywnych w badaniu z 2013 r. wynosi 27 proc., a odpowiedzi negatywnych 34 proc., nie ma zdania 39 proc.
badanych. Biorc pod uwag tych, co mieli zdanie, stopie zaufania do zakadw ubezpiecze majtkowych
wynosi zatem 45 proc. (zob. tabela 6.6.3).
Na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do giedy? odpowiedzi s stale mniej korzystne. Zaufanie do giedy w
2013 r. ma bowiem 16 proc. (suma odpowiedzi tak due i tak umiarkowane) ogu respondentw, a
zdecydowany brak zaufania wyraa 34 proc. Jednake a 50 proc. respondentw nie ma na ten temat zdania.
Pord tych, co maj zdanie, stopie zaufania do giedy wynosi 32 proc. (zob. tabela 6.6.4).
Na pytanie dotyczce zaufania do Otwartych Funduszy Emerytalnych odpowiedzi w 2013 r. s nadal mao
korzystne. Zaufanie do OFE deklaruje 20 proc. ogu respondentw (1 proc. tak due i 19 proc. tak
umiarkowane). Brak zaufania wyraa 39 proc. pytanych. Na temat OFE nie ma jednak zdania 41 proc.
badanych. Pord tych, co maj zdanie, stopie zaufania do OFE wynosi zatem 34 proc. (zob. tabela 6.6.5).
W 2013 r. 36 proc. odpowiedzi na pytanie Czy ma Pan(i) zaufanie do ZUS? jest pozytywnych. Brak zaufania
do ZUS wykazuje 45 proc. respondentw. Nie miao zdania 19 proc. pord nich. Pord tych, co maj zdanie,
stopie zaufania do ZUS wynosi 44 proc. (zob. tabela 6.6.6).
W 2013 r. na pytanie, Czy ma Pan(i) zaufanie do Narodowego Banku Polskiego? odpowiedzi tak due
i tak umiarkowane daj razem 62 proc., a odpowiedzi nie tylko 12 proc., nie ma zdania 26 proc.
respondentw. Pord tych, co mieli zdanie, pozytywne odpowiedzi stanowi a 84 proc. (zob. tabela 6.6.7). W
2011 r., w momencie wprowadzenia tego pytania do Diagnozy, pozytywne odpowiedzi stanowiy mniej, bo 74
proc.
Biorc pod uwag wyniki Diagnozy Spoecznej 2013 mona przekornie powiedzie, i tylko zmiana skali
wyraania opinii, co sztucznie podwysza oceny, pozwolia poprawi wiarygodno niektrych instytucji
finansowych w porwnaniu do 2007 r. Dotyczy to w znaczcym stopniu zakadw ubezpiecze majtkowych (45
proc. zaufania w 2013 r. wobec 34 proc. zaufania w 2007 r.); giedy (32 proc. zaufania w 2013 r. wobec 22 proc.
zaufania w 2007 r.), a take w mniejszym stopniu ZUS (44 proc. zaufania w 2013 r. wobec 39 proc. zaufania w
2007 r.). Natomiast wyranie obniyy swoj wiarygodno (zwaszcza uwzgldniajc wskazan zmian
metodyczn) zakady ubezpiecze yciowych (47 proc. zaufania w 2013 r. wobec 49 proc. zaufania w 2007 r.),
ale utrzymuj one relatywnie do wysoki poziom zaufania, nawet wyszy od zakadw ubezpiecze
Diagnoza spoeczna 2013 312

majtkowych. Na szczeglne zainteresowanie zasuguj niskie oceny wystawione OFE (34 proc. zaufania w 2013
r. wobec 35 proc. zaufania w 2007 r.). Ot instytucja, ktra w momencie otwarcia nowego systemu wydawaa
si stanowi najwaniejszy argument za spoecznym poparciem radykalnej reformy zabezpieczenia emerytalnego,
przeywa obecnie wyrany kryzys zaufania, na co z pewnoci ma wpyw ostra dyskusja nad udziaem
finansowania kapitaowego w systemie emerytalnym. Warto jednak przywoa poziomy zaufania do OFE z
kolejnych Diagnoz: 2003 r. 30 proc., 2005 r. 30 proc., 2007 r. 35 proc., 2009 r. 18 proc., 2011 r. 22 proc.,
2013 r. 34 proc., ktre w sumie chyba podwaaj stopie pierwotnego poparcia dla zmiany systemu
emerytalnego
95
.
Stopie zaufania do instytucji finansowych jest zrnicowany, gdy pod uwag wemiemy konkretne cechy
demograficzne i spoeczno-zawodowe osb odpowiadajcych na konkretne pytania. Na og wysze od redniego
stopnie zaufania do poszczeglnych instytucji finansowych dotycz osb w rednim wieku (25-44 lata),
mieszkacw miast powyej 100 tys., osb legitymujcych si przynajmniej rednim wyksztaceniem, osb
najlepiej sytuowanych materialnie, przedsibiorcw prywatnych i osb pracujcych w sektorze publicznym.
Trzeba jednak przypomnie, e w pocztkowym okresie kryzysu gospodarczego dramatyczny spadek zaufania do
instytucji finansowych (dane Diagnozy Spoecznej 2009), dotyczy wanie grup spoeczno-zawodowych, ktre
czciej korzystaj z usug instytucji finansowych i zwykle wyraaj wysze od redniego do nich zaufanie.
Spektakularnym zabiegiem badawczym w opisie zaufania do instytucji finansowych jest ustalenie
przypadkw, w ktrych fakt zaufania statystycznie przewysza brak zaufania. Sytuacje takie dotycz:
- zaufania do Narodowego Banku Polskiego;
- zaufania do bankw komercyjnych, ale bez osb w wieku 60-64 lat i 65 i wicej lat, osb z wyksztaceniem
podstawowym i niszym, osb o najniszych dochodach oraz rolnikw, rencistw i emerytw;
- zaufania do zakadw ubezpiecze yciowych, ale tylko ze strony osb w wieku 25-34 lata, osb o wyszym
poziomie wyksztacenia, osb o najwyszych dochodach oraz pracownikw sektora prywatnego;
- zaufania do zakadw ubezpiecze majtkowych, ale tylko ze strony osb o najwyszych dochodach i
prywatnych przedsibiorcw;
- zaufania do Zakadu Ubezpiecze Spoecznych, ale tylko ze strony osb w wieku 60-64 lat i 65 i wicej lat,
osb z wyksztaceniem podstawowym oraz rencistw i emerytw.
Tabela 6.6.1. Zaufanie do bankw komercyjnych (w proc. odpowiedzi)
Grupa spoeczno-demograficzna TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Ogem 4,7 33,4 28,3 33,6
Pe
Mczyni 5,1 35,1 29,6 30,2
Kobiety 4,4 31,8 27,1 36,7
Wiek
Do 24 lat 4,2 27,6 18,9 49,3
25-34 lata 6,8 44,0 22,5 26,7
35-44 lata 5,8 41,2 27,0 26,0
45-59 lat 4,1 31,8 32,0 32,1
60-64 lata 3,5 27,8 34,2 34,5
65+ lat 3,2 22,1 34,6 40,1
Wyksztacenie
Podstawowe 2,2 18,3 31,6 47,9
rednie 4,0 30,7 29,6 35,7
Wysze 8,1 49,6 22,8 19,5
Dochd na osob
Dolny kwartyl 3,2 22,8 31,3 42,7
rodkowe 50 proc. 4,2 31,5 29,9 34,4
Grny kwartyl 7,5 46,9 22,5 23,1
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sektora publicznego 6,7 42,6 27,0 23,7
Pracownicy sektora prywatnego 5,6 43,1 25,0 26,3
Prywatni przedsibiorcy 7,6 47,8 24,9 19,7
Rolnicy 4,0 26,8 34,6 34,6
Rencici 3,7 20,1 32,9 43,3
Emeryci 3,5 24,6 34,4 37,5
Uczniowie i studenci 4,2 25,9 17,2 52,7
Bezrobotni 2,3 26,9 29,2 41,6
Inni bierni zawodowo 4,1 27,4 28,6 39,9


95
Szumlicz (2005, s. 190)
Diagnoza spoeczna 2013 313

Tabela 6.6.2. Zaufanie do zakadw ubezpiecze yciowych (w proc. odpowiedzi)
Grupa spoeczno-demograficzna TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Ogem 1,5 29,4 34,3 34,8
Pe
Mczyni 1,4 30,5 35,8 32,2
Kobiety 1,5 28,4 32,9 37,2
Wiek
Do 24 lat 1,8 21,8 29,1 47,3
25-34 lata 1,3 35,1 35,9 27,7
35-44 lata 1,3 33,5 38,7 26,5
45-59 lat 1,4 31,8 35,7 31,1
60-64 lata 1,6 27,2 34,5 36,7
65+ lat 1,5 21,6 29,4 47,5
Wyksztacenie
Podstawowe 1,3 17,0 27,6 54,1
rednie 1,4 29,0 33,9 35,7
Wysze 1,6 38,3 38,8 21,3
Dochd na osob
Dolny kwartyl 1,3 21,9 33,1 43,7
rodkowe 50 proc. 1,6 29,1 33,6 35,7
Grny kwartyl 1,6 37,8 36,7 23,9
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sektora publicznego 1,0 37,6 39,0 22,4
Pracownicy sektora prywatnego 1,3 35,8 35,7 27,2
Prywatni przedsibiorcy 2,1 36,3 39,6 22,0
Rolnicy 1,7 23,9 33,8 40,6
Rencici 1,8 21,6 28,6 48,0
Emeryci 1,6 24,4 31,6 42,4
Uczniowie i studenci 1,9 19,3 27,9 50,9
Bezrobotni 0,9 25,5 36,7 36,9
Inni bierni zawodowo 1,5 26,0 33,3 39,2
Tabela 6.6.3. Zaufanie do zakadw ubezpiecze majtkowych (w proc. odpowiedzi)
Grupa spoeczno-demograficzna TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Ogem 1,3 25,9 33,9 38,9
Pe
Mczyni 1,5 27,5 35,4 35,6
Kobiety 1,2 24,5 32,6 41,7
Wiek
Do 24 lat 1,8 18,8 28,9 50,5
25-34 lata 1,1 30,5 36,4 32,0
35-44 lata 1,3 31,8 36,6 30,3
45-59 lat 1,5 27,3 35,7 35,5
60-64 lata 1,2 23,8 33,9 41,1
65+ lat 1,2 18,7 29,2 50,9
Wyksztacenie
Podstawowe 1,0 15,2 28,0 55,8
rednie 1,3 24,8 33,8 40,1
Wysze 1,5 35,6 37,6 25,3
Dochd na osob
Dolny kwartyl 1,2 19,1 32,5 47,2
rodkowe 50 proc. 1,4 24,4 33,8 40,4
Grny kwartyl 1,5 35,3 35,5 27,7
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sektora publicznego 0,9 31,8 38,9 28,4
Pracownicy sektora prywatnego 1,4 31,0 35,9 31,6
Prywatni przedsibiorcy 1,7 37,0 37,9 23,4
Rolnicy 1,5 25,2 33,0 40,3
Rencici 1,6 17,3 29,8 51,3
Emeryci 1,3 20,9 31,1 46,7
Uczniowie i studenci 1,8 17,1 27,2 53,9
Bezrobotni 0,7 23,7 34,2 41,4
Inni bierni zawodowo 1,7 22,8 33,2 42,3

Diagnoza spoeczna 2013 314

Tabela 6.6.4. Zaufanie do giedy (w proc. odpowiedzi)
Grupa spoeczno-demograficzna TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Ogem 1,0 14,7 34,3 50,0
Pe
Mczyni 1,4 17,6 35,8 45,2
Kobiety 0,5 12,0 33,0 54,5
Wiek
Do 24 lat 1,6 16,3 30,4 51,7
25-34 lata 1,4 20,0 37,4 41,2
35-44 lata 1,4 17,6 39,2 41,8
45-59 lat 0,6 14,2 36,6 48,6
60-64 lata 0,6 11,5 31,7 56,2
65+ lat 0,5 6,9 26,5 66,1
Wyksztacenie
Podstawowe 0,2 5,2 26,7 67,9
rednie 0,7 13,4 34,2 51,7
Wysze 2,0 24,2 38,9 34,9
Dochd na osob
Dolny kwartyl 0,6 8,8 33,6 57,0
rodkowe 50 proc. 0,7 13,2 33,2 52,9
Grny kwartyl 1,8 23,2 37,4 37,6
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sektora publicznego 0,7 19,1 40,6 39,6
Pracownicy sektora prywatnego 1,3 19,6 37,1 42,0
Prywatni przedsibiorcy 2,3 22,3 41,1 34,3
Rolnicy 0,5 9,6 33,3 56,6
Rencici 0,8 5,5 28,6 65,1
Emeryci 0,6 8,7 29,1 61,6
Uczniowie i studenci 1,6 17,9 25,6 54,9
Bezrobotni 0,7 13,5 36,2 49,6
Inni bierni zawodowo 0,6 11,4 35,2 52,8
Tabela 6.6.5. Zaufanie do Otwartych Funduszy Emerytalnych (w proc. odpowiedzi)
Grupa spoeczno-demograficzna TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Ogem 1,0 18,6 38,7 41,7
Pe
Mczyni 1,3 19,6 41,2 37,9
Kobiety 0,8 17,6 36,4 45,2
Wiek
Do 24 lat 1,5 18,1 29,9 50,5
25-34 lata 1,3 25,7 43,3 29,7
35-44 lata 1,6 24,3 43,5 30,6
45-59 lat 0,8 19,3 42,4 37,5
60-64 lata 0,6 10,0 39,2 50,2
65+ lat 0,5 7,9 29,1 62,5
Wyksztacenie
Podstawowe 0,6 9,1 27,1 63,2
rednie 1,0 18,0 38,0 43,0
Wysze 1,3 25,9 47,5 25,3
Dochd na osob
Dolny kwartyl 0,9 14,7 34,2 50,2
rodkowe 50 proc. 1,1 17,4 37,8 43,7
Grny kwartyl 1,2 24,3 45,6 28,9
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sektora publicznego 0,9 27,6 47,1 24,4
Pracownicy sektora prywatnego 1,5 26,0 43,0 29,5
Prywatni przedsibiorcy 2,2 24,4 48,4 25,0
Rolnicy 0,9 12,7 35,2 51,2
Rencici 0,6 9,9 32,7 56,8
Emeryci 0,5 8,4 33,0 58,1
Uczniowie i studenci 1,0 15,6 28,7 54,7
Bezrobotni 0,5 17,1 37,6 44,8
Inni bierni zawodowo 1,3 16,7 36,5 45,5

Diagnoza spoeczna 2013 315

Tabela 6.6.6. Zaufanie do Zakadu Ubezpiecze Spoecznych (w proc. odpowiedzi)
Grupa spoeczno-demograficzna TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Ogem 3,5 32,1 45,1 19,3
Pe
Mczyni 3,0 30,0 48,6 18,4
Kobiety 4,1 34,0 41,9 20,0
Wiek
Do 24 lat 1,4 17,7 43,2 37,7
25-34 lata 1,5 26,0 53,1 19,4
35-44 lata 2,0 25,4 55,4 17,2
45-59 lat 2,8 32,1 48,4 16,7
60-64 lata 5,5 46,4 35,4 12,7
65+ lat 9,0 48,8 26,7 15,5
Wyksztacenie
Podstawowe 5,9 37,6 31,9 24,6
rednie 3,3 31,3 44,3 21,1
Wysze 2,6 30,9 55,4 11,1
Dochd na osob
Dolny kwartyl 3,5 28,1 42,3 26,1
rodkowe 50 proc. 4,1 34,3 42,8 18,8
Grny kwartyl 3,0 33,0 51,4 12,6
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sektora publicznego 2,0 30,1 55,1 12,8
Pracownicy sektora prywatnego 1,4 27,3 54,9 16,4
Prywatni przedsibiorcy 1,2 27,9 59,8 11,1
Rolnicy 2,8 26,4 35,7 35,1
Rencici 6,6 40,0 33,4 20,0
Emeryci 8,5 49,1 28,5 13,9
Uczniowie i studenci 1,4 15,2 43,0 40,4
Bezrobotni 1,4 24,9 48,9 24,8
Inni bierni zawodowo 3,5 27,3 44,6 24,6
Tabela 6.6.7. Zaufanie do Narodowego Banku Polskiego (w proc. odpowiedzi)
Grupa spoeczno-demograficzna TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Ogem 15,3 46,7 12,1 25,9
Pe
Mczyni 16,4 47,1 13,5 23,0
Kobiety 14,4 46,2 10,8 28,6
Wiek
Do 24 lat 9,9 35,7 11,4 43,0
25-34 lata 15,1 50,6 11,9 22,4
35-44 lata 15,9 50,3 11,9 21,9
45-59 lat 16,2 49,9 12,0 21,9
60-64 lata 18,8 47,6 10,4 23,2
65+ lat 15,9 40,6 13,9 29,6
Wyksztacenie
Podstawowe 8,3 35,6 17,1 39,0
rednie 13,8 46,7 12,3 27,2
Wysze 23,6 53,2 8,5 14,7
Dochd na osob
Dolny kwartyl 10,6 39,2 15,4 34,8
rodkowe 50 proc. 14,7 47,6 11,6 26,1
Grny kwartyl 22,8 51,1 9,3 16,8
Status spoeczno-zawodowy
Pracownicy sektora publicznego 19,4 54,5 8,8 17,3
Pracownicy sektora prywatnego 16,5 50,8 11,5 21,2
Prywatni przedsibiorcy 18,9 56,5 10,9 13,7
Rolnicy 11,4 48,3 14,3 26,0
Rencici 12,9 39,6 14,5 33,0
Emeryci 17,4 44,1 12,4 26,1
Uczniowie i studenci 10,8 33,4 8,6 47,2
Bezrobotni 9,2 42,0 15,2 33,6
Inni bierni zawodowo 11,4 40,9 15,5 32,2

Diagnoza spoeczna 2013 316

Okazuje si zatem, e przewaga nieufnoci nad zaufaniem dotyczy wszystkich grup respondentw (w ujciu
pci, wieku, wyksztacenia, pozycji majtkowej, statusu spoeczno-zawodowego) w przypadku giedy i Otwartych
Funduszy Emerytalnych, ale te wikszoci grup w przypadku zakadw ubezpiecze yciowych i zakadw
ubezpiecze majtkowych.
Brak zaufania do instytucji finansowych stanowi powany problem spoeczny, poniewa przekonanie, e
zaufanie jest najwaniejszym czynnikiem ycia spoecznego jest z teoretycznego i z praktycznego punktw
widzenia do oczywiste. Jednake nieufno do instytucji finansowych bywa tumaczona diametralnie rnymi
powodami. Z jednej strony, mwi si o nieufnoci wynikajcej z braku dowiadczenia w korzystaniu z usug
instytucji finansowych, mimo upywu ponad dwudziestu lat od pocztkw transformacji. Z drugiej zauwaa si
pazerno instytucji finansowych zabiegajcych o godziwy zysk ze swej dziaalnoci. Nie pomija si przy tym
kulturowych aspektw zaufania, problemu kultury zaufania, uoglnionego zaufania wzmacniajcego wizi
spoeczne, przenikajcego ca zbiorowo i traktowanego jako obowizujc regu postpowania
(metaforycznie: klimat czy atmosfera zaufania w spoecznoci)
96
, o co w sytuacji kryzysowej jest z pewnoci
trudniej.
Na tym tle warto zwrci uwag na zaufanie do instytucji pastwa, ktre w stosunku do instytucji finansowych
posiada instrumenty regulacyjne (warunki uzyskania zezwolenia na dziaalno) i nadzorcze (egzekwowanie
prawidowego funkcjonowania rynku: stabilnoci, bezpieczestwa i przejrzystoci, ksztatowanie zaufania do
rynku finansowego, zapewnienie ochrony interesw uczestnikw rynku
97
).
Okazuje si (zob. tabela 6.6.8), e zaufanie do podstawowych instytucji pastwa w 2009 r., czyli na pocztku
kryzysu, byo niebywale mae. Pord tych, co mieli zdanie, zaufanie do Sejmu deklarowao wtedy tylko 11 proc.
respondentw; zaufanie do Prezydenta tylko 18 proc., i podobnie do rzdu 18 proc.
Natomiast wedug ostatniej Diagnozy z 2013 r. (zob. tabela 6.6.9), zaufanie do podstawowych instytucji
pastwa wzroso, cho wzrost ten, uwzgldniajc podkrelan ju uwag o zmianie skali w dokonywanych
ocenach, a w tym przypadku ma to chyba wiksze znaczenie ni w odniesieniu do instytucji finansowych, trzeba
traktowa niezbyt optymistycznie. Jeeli sumowa odpowiedzi tak due i tak umiarkowane, to pord
tych, co mieli zdanie, zaufanie do sejmu deklaruje obecnie 33 proc. respondentw; zaufanie do Prezydenta 59
proc., a do rzdu 33 proc. Dodatkowo mona poda, e tak ustalane zaufanie do sdw wynosi obecnie 63 proc.
Tabela 6.6.8. Zaufanie do instytucji pastwa w 2009 r. (proc.)
Instytucja TAK, NIE Nie mam zdania
Sejm 8,0 62,6 29,4
Prezydent 13,1 58,0 28,9
Rzd 12,9 58,2 28,9
Tabela 6.6.9. Zaufanie do instytucji pastwa w 2013 r.(proc.)
Instytucja TAK, due TAK, umiarkowane NIE Nie mam zdania
Sejm 1,5 25,2 54,9 18,4
Prezydent 7,8 41,0 34,0 17,2
Rzd 1,9 26,2 56,2 15,7
Sdy 5,6 45,0 29,7 19,6

Trudno zatem zaufanie na poziomie 33 proc. do kluczowych instytucji pastwa (Sejmu i rzdu) uznawa za
zadawalajce, jeeli mwi si o niewielkim zaufaniu do instytucji finansowych. Zaufanie do sejmu i rzdu jest
przecie na poziomie najgorzej ocenianych pod wzgldem spoecznej wiarygodnoci instytucji finansowych
(giedy i OFE).
Budowanie wiarygodnoci instytucji zaufania publicznego, ktrymi z jednej strony s instytucje pastwa, a z
drugiej instytucje finansowe, ktrych dziaalno jest koncesjonowana, wymaga z pewnoci czasu. Jednake
interesujce byoby ustalenie, czy istnieje jaka wspzaleno midzy zaufaniem do instytucji finansowych a
zaufaniem spoecznym do instytucji publicznych o charakterze politycznym, gdy kryzys gospodarczy i mniejsze
zaufanie do instytucji finansowych podwaa paradoksalnie rwnie wiarygodno instytucji pastwa, ktrego
skuteczna dziaalno w sytuacjach kryzysowych jest szczeglnie podana. Na przeszkodzie do zaufania moe
sta kultura nieufnoci (rozpowszechniona i uoglniona podejrzliwo w stosunku do osb i instytucji,
nakazujca nieustannie monitorowa i kontrolowa ich dziaania w obawie przed oszustwami, naduyciami,
kamstwami, nierzetelnoci, spiskami i konspiracj)
98
, a rzetelne rozwaenie jej przyczyn powinno by rwnie
w interesie instytucji finansowych.

96
P. Sztompka, Socjologia , wyd. cyt.
97
Ustawa z dnia 21 lipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (Dz.U. 2006 nr 157 poz. 1119 z pn. zm.
98
P. Sztompka, Socjologia , wyd. cyt., 326327.
Diagnoza spoeczna 2013 317
Dominik Batorski
Rozwj technologii informacyjno-komunikacyjnych i upowszechnienie ich wykorzystania przyczynia si do
transformacji coraz wikszej iloci sfer ycia. Telefon komrkowy jest narzdziem codziennego uytku dla
zdecydowanej wikszoci Polakw. Cho liczba uytkownikw internetu ronie wolniej ni w poprzednich latach,
to jednak sie jest coraz waniejszym narzdziem dostpu do informacji i komunikacji, istotnym zarwno w yciu
zawodowym i prywatnym. W konsekwencji jest to coraz istotniejszy czynnik przemian spoecznych i
gospodarczych w Polsce. Niniejszy rozdzia Diagnozy Spoecznej powicony jest diagnozie stanu rozwoju
spoeczestwa informacyjnego w Polsce oraz uwarunkowa, sposobw, a take konsekwencji korzystania z
nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych.
7.1. Nowe technologie w gospodarstwach domowych
7.1.1. Komputery i dostp do internetu
Komputery i dostp do internetu s coraz powszechniejsze, jednak przyrost liczby wyposaonych gospodarstw
domowych jest coraz wolniejszy (wykres 7.1.1). W pierwszej poowie 2013 roku komputery byy w 70 proc.
gospodarstw domowych, natomiast dostp do internetu w 66,9 proc. Wolniejsze przyrosty zwizane s
zestopniowym nasycaniem si rynku. Jak zostanie pokazane w dalszej czci rozdziau, gospodarstwa domowe,
ktre nie posiadaj komputera i dostpu do internetu, na og nie s tymi technologiami zainteresowane i nie maj
motywacji do ich wykorzystywania.
Posiadanie komputera jest ju prawie nierozerwalnie zwizane z posiadaniem dostpu do internetu. Dla bardzo
duej czci uytkownikw korzystanie z internetu jest gwnym celem posiadania i uywania komputerw.
Ju zaledwie 5proc. skomputeryzowanych gospodarstw nie ma dostpu do internetu. Cztery lata wczeniej byo
to 15proc. a w 2003 roku dostp do sieci miao tylko co drugie gospodarstwo wyposaone w komputer.
Wykres 7.1.1. Wyposaenie gospodarstw domowych w komputer, dostp do internetu i telefon stacjonarny w
latach 2003-2013
Wrd gospodarstw domowych, w ktrych nie ma komputerw i internetu, tylko cz tumaczy brak
wzgldami finansowymi. Obecnie 7,7proc wszystkich gospodarstw domowych nie ma komputera ze wzgldw
finansowych, a 7proc. nie ma internetu z tego powodu. Mimo niewielkiego przyrostu wyposaonych gospodarstw
odsetki te s i tak wyranie nisze ni w ubiegych latach, co potwierdza tez o tym, e znaczenie czynnikw
finansowych ma ju mae znaczenie dla posiadania komputera czy dostpu do internetu. Nieco inaczej jest
w przypadku nowszych technologii takich jak tablety czy czytniki ksiek elektronicznych. Ograniczenia
finansowe jako przyczyn nieposiadania tabletu wymienio 22 proc. gospodarstw domowych, a czytnika e-bookw
15proc.
Wrd gospodarstw domowych wyposaonych w komputery po raz pierwszy wicej jest takich, w ktrych s
laptopy (49,3 proc.) ni tych, w ktrych jest komputer stacjonarny (46,9 proc.). Przyrost liczby komputerw
33,7
44,5
53,8
60,2
66
70,1
16,9
25,6
39,2
51,4
61,1 66,9
82,4
80,3
71,4
62,6
54,1
47,2
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
2003 2005 2007 2009 2011 2013
P
r
o
c
e
n
t
Komputer
Dostp do internetu
Telefon stacjonarny
7. Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostpnoci i
sposobw korzystania
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Batorski, D. (2013). Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostpnoci i sposobw korzystania.
Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 317-341 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.114
Diagnoza spoeczna 2013 318

przenonych jest wyrany, natomiast liczba gospodarstw z komputerem stacjonarnym systematycznie si
zmniejsza (mniej wicej od 2010 roku). Dwa lata temu laptopy byy w 39 proc. gospodarstw, w 2009 w co czwarty,
a w 2007 co dziesitym domu.
Wolniejszy przyrost liczby komputerw wida take w spadajcym tempie przyrostu liczby komputerw
w gospodarstwach domowych. Obecnie wicej ni jeden komputer posiada 30,8 proc. wszystkich gospodarstw,
dwa lata temu byo to 27,8 proc., podczas gdy w 2009 17 proc. a w 2007 ledwie 10 proc. Trzy lub wicej
komputerw jest w 7 proc. gospodarstw (w 2011 5,2 proc.). W prawie 15 proc. gospodarstw komputerw jest
przynajmniej tyle ile osb (dwa lata temu w 13 proc.). W wyposaonych gospodarstwach na jeden komputer
przypada rednio dwie i p osoby (dwa lata temu byo to 2,7, a w 2007 byo to a 3,5).
Podobnie jak w ubiegych latach, komputer czciej posiadaj gospodarstwa wieloosobowe, a zdecydowanie
najrzadziej osoby mieszkajce samotnie. A dwie trzecie tych ostatnich nie posiada w domu komputera,
w gospodarstwach domowych, w ktrych mieszkaj dwie osoby, komputera nie ma 45 proc. Tymczasem,
komputer jest w 86 proc. domw, w ktrych mieszkaj trzy osoby i a w 92 proc. gospodarstw zamieszkiwanych
przez cztery i wicej osb. Rnice te powoduj, e ju 78,7 proc. Polakw w wieku 16 i wicej lat ma komputer
we wasnym domu (por. wykres 7.2.3). Jest to o 3 p.p. wicej ni w 2011 roku, wczeniej wzrosty te byy znacznie
wiksze (6-8 p.p. w okresie dwch lat). Dostp do internetu posiada 75,7 proc. Polakw w wieku 16+. Dwa lata
temu byo to o 5 p.p. mniej a w 2009 roku o 16 p.p. mniej ni obecnie). Jeeli uwzgldnimy rwnie dzieci poniej
16-tego roku ycia, to okae si, e dostp w domu ma 78,4 proc. mieszkacw kraju. Jednak nie wszyscy, ktrych
gospodarstwa domowe posiadaj technologie ICT, faktycznie z nich korzystaj. Dla bardzo duej i wci rosncej
grupy osb powodem niekorzystania z komputerw i internetu nie jest brak dostpu, ale brak motywacji do
samodzielnego uywania (czsto mog poprosi o pomoc lub sprawdzenie czego w sieci innych domownikw).
Znaczenie ma rwnie brak wiedzy, do czego internet mgby si przyda, a take brak umiejtnoci korzystania.
Wikszo gospodarstw domowych (53,7 proc.) czy si z sieci za pomoc staego cza, natomiast
11,7 proc. (tj. 17,6 proc. posiadajcych dostp) czy si za pomoc staego dostpu od operatora telefonii
komrkowej. Popularno dostpu mobilnego ronie, natomiast coraz mniejszy udzia w dostarczaniu dostpu do
sieci maj operatorzy telefonii stacjonarnej - obecnie to ju tylko 30 proc. podczonych gospodarstw (por.
wykres 7.1.2).


Wykres 7.1.2. Sposoby czenia si z internetem w podczonych gospodarstwach domowych w latach 2007-
2013
W dalszym cigu upowszechnia si dostp mobilny. Coraz wikszy odsetek gospodarstw wykorzystuje sie
telefonii komrkowej do czenia si z internetem, obecnie jest to 11,7 proc. wszystkich gospodarstw domowych,
czyli 17,6 proc. tych z dostpem. Przyrost takich gospodarstw w ostatnich latach by bardzo duy. Najczciej
jednak ten rodzaj dostpu nie wie si ze zwikszon mobilnoci i jest wycznie substytutem dostpu
stacjonarnego, gdy w danym gospodarstwie nie mona takiego zaoy. W konsekwencji a dla 81 proc. z
wykorzystujcych ten rodzaj dostpu jest to jedyny sposb czenia si z sieci. Tym samym, dua liczba
gospodarstw czcych si z sieci w ten sposb wiadczy porednio o sabej dostpnoci internetu na wielu
terenach. Z drugiej strony, upowszechnienie dostpu mobilnego wraz ze wzrostem powszechnoci komputerw
5%
52%
26%
27%
3%
2%
5%
1%
45%
27%
23%
10%
2%
5%
0%
40%
27%
18%
15%
3%
5%
0%
30%
30%
21%
18%
4%
4%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
modem telefoniczny, dostp wdzwaniany
stae cze u operatora telefonii stacjonarnej
stae cze poprzez dostawc telewizji kablowej
inne stae cze np.: sie osiedlowa, cze lokalnego
dostawcy internetu, lub cze wspdzielone, ssiedzkie
stay dostp przez sie komrkow np.: BlueConnect,
iPlus, czy Twj Internet; Business Everywhere Orange
dostp do internetu przez komrk (modem w
komrce)
inne
2007
2009
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 319

przenonych moe z czasem przyczyni si do bardziej mobilnego korzystania z internetu. Nieco inaczej jest z
dostpem do internetu przez telefon komrkowy, ktry jest uzupenieniem i dodatkowym sposobem dostpu.
Przepustowo domowych staych czy oraz dynamik ich zmiany w latach 2007-2013 pokazuje wykres
7.1.3. Jako dostpu do sieci ma istotne znaczenie dla moliwoci korzystania z internetu. Cho najpopularniejsze
s cza o przepustowoci od 2 do 6Mb/s, to szybko upowszechniaj si rwnie cza o znacznie wikszej
przepustowoci.


Wykres 7.1.3. Przepustowo czy internetowych w gospodarstwach domowych ze staym czem internetowym
w latach 2007-2013
Technologie informacyjno-komunikacyjne s nie tylko coraz powszechniejsze, ale take wykorzystywane s
w coraz wikszej liczbie miejsc i sytuacji. Ju nie tylko w domu i pracy czy szkole, ale czsto rwnie w sposb
mobilny i w trakcie przemieszczania si. Podstaw tego jest oczywicie upowszechnienie rozwiza mobilnych -
telefonw komrkowych (ktre ma ju ponad 87 proc. Polakw), ale take komputerw przenonych, ktre od
tego roku Polacy posiadaj czciej ni komputery stacjonarne. Zasadnicze znaczenie ma jednak
rozpowszechnienie smartfonw, ktrych posiadanie deklaruje ponad 25 proc. osb w wieku 16+, cho biorc pod
uwag statystyki operatorw moe to by warto niedoszacowana. Szybko ronie take liczba tabletw obecnych
prawie w co dziesitym gospodarstwie domowym. Oczywicie nie zawsze rozwizania te zwizane s take z
uyciem mobilnego dostpu do internetu, ale rwnie wykorzystanie tego ostatniego jest wyranie czstsze ni
przed dwom laty.
7.1.2. Internet nie odciga od telewizorw
Upowszechnienie komputerw i internetu wcale nie oznacza gorszego czasu dla telewizji. W ostatnich latach
obserwujemy bardzo duy przyrost liczby gospodarstw posiadajcych telewizor LCD lub plazmowy. Jest on
znacznie szybszy ni przyrost komputerw i dostpu do internetu (por. wykres 7.1.4). W 2007 takie telewizor
miao zaledwie co pite gospodarstwo domowe, a w 2013 ju ponad 64 proc. Ronie, cho ju nie tak szybko jak
wczeniej odsetek gospodarstw posiadajcych patn telewizj satelitarn lub kablow (obecnie jest to 72 proc.).
Posiadanie odtwarzacza DVD deklaruje 59 proc., a wic nieco mniej ni przed dwoma laty. Podobnie jak w 2011
roku zestaw kina domowego posiada 18 proc. Niewtpliwie, Polacy dbaj o moliwo ogldania telewizji
inwestujc w same odbiorniki, jak i w dostpno kanaw, czy to poprzez satelit czy przez sieci kablowe.
Dla wielu Polakw telewizja jest znacznie istotniejszym medium ni internet i to, e wicej gospodarstw dba
o posiadanie technologii umoliwiajcych ogldanie telewizji, ni o moliwo korzystania z internetu, nie jest
przypadkiem. Doskonale wida to rwnie w czasie jaki Polacy powicaj na korzystanie z rnych mediw.
Czas spdzany przed telewizorem nie maleje, a odsetek osb ogldajcych telewizj przez przynajmniej dwie
godziny dziennie zwiksza si systematycznie i midzy 2007 a 2013 rokiem wzrs z 55 do 59 proc. Tymczasem
osb, ktre korzystaj z internetu przecitnie przez ponad dwie godziny dziennie jest 18,6 proc.
Co prawda coraz wicej jest osb, ktre telewizji nie ogldaj wcale, jednak jest to wci bardzo niedua
grupa. Od 2007 roku zwikszya si z 2,6 proc. do 4,3 proc. osb w wieku 16+ w 2013 roku. Wrd korzystajcych
z internetu telewizji nie oglda 5,2 proc. uytkownikw. Zdecydowanie czciej nie ogldaj telewizji osoby, ktre
w sieci spdzaj najwicej czasu.
77%
4%
17%
66%
17%
4%
14%
32%
39%
9%
3%
3%
14%
9,3%
39,2%
18,2%
5,9%
7,4%
5,2%
3,9%
10,9%
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
do 1 Mb/s
2-6 Mb/s
7-10 Mb/s
11-19 Mb/s
20-29 Mb/s
30-59 Mb/s
60+ Mb/s
trudno powiedzie
2007
2009
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 320


Wykres 7.1.4. Telewizja i sprzt sucy do ogldania telewizji i wideo w gospodarstwach domowych w latach
2007-2013
Warto przeanalizowa jak to si dzieje, e pomimo upowszechniania si internetu, ronie jednoczenie czas
powicany na ogldanie telewizji i grupa osb, ktra telewizji oglda przez przynajmniej 2 godziny dziennie,
w kocu doba ma przecie tylko 24 godziny. Jak pokazuje wykres 7.1.5 wspomniany efekt jest wynikiem rnych
zachowa uytkownikw i osb niekorzystajcych z internetu. Ci pierwsi spdzaj coraz mniej czasu na ogldaniu
telewizji, natomiast coraz wicej TV ogldaj osoby, ktre z sieci nie korzystaj. Zmiany, ktre mona
zaobserwowa na wykresie 7.1.5 wynikaj rwnie z przepyww jakie maj miejsce midzy oboma grupami.
Z internetu zaczynaj korzysta te osoby, ktre mniej czasu powicaj na ogldanie telewizji. Warto jednak
zauway, e cho internauci znacznie mnie czasu spdzaj na ogldanie TV, to jednak jest ona dla wikszoci
z nich istotnym medium i tylko niewielka grupa nie oglda jej wcale lub w niewielkiej iloci.

Wykres 7.1.5. Dzienny czas powicany na ogldanie telewizji wrd uytkownikw i osb niekorzystajcych z
internetu w latach 2007-2013
20,3%
33,7%
49,7%
64,4%
57,2%
59,8%
70,1%
72,3%
51,8%
58,4%
61,5%
59,0%
13,7%
16,6%
18,2%
18,5%
39,2%
51,4%
61,1%
66,9%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2007 2009 2011 2013
telewizor LCD lub plazmowy
telewizja satelitarna lub kablowa
odtwarzacz DVD
kino domowe
dostp do Internetu w domu
2,1
3,0
2,2 2,7 3,3
4,2 4,2
5,2
9,1 7,8
7,1 6,1
14,9 13,6
12,4
12,1
28,0
26,0
24,7
21,7
34,3
32,4
32,5
29,7
25,9
26,2
26,3
26,2
25,5
26,0
26,0
27,2
15,9
17,4
17,6
18,9
11,8
12,2
13,0
12,9
18,9 19,6
22,1
24,4
10,3
11,6 12,0
13,0
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2007 2009 2011 2013 2007 2009 2011 2013
osoby niekorzystajce z internetu internauci
c
z
a
s

p
o

w
i

c
a
n
y

n
a

o
g
l

d
a
n
i
e

t
e
l
e
w
i
z
j
i

(
d
z
i
e
n
n
i
e
)
powyej czterech
godzin
od trzech godzin do
czterech godzin
od dwch do trzech
godzin
od godziny do dwch
godzin
mniej ni godzin
nie ogldam telewizji
Diagnoza spoeczna 2013 321

Dodatkowe efekty mona zaobserwowa analizujc zmiany zachowa konkretnych osb midzy 2011 a 2013
rokiem. Czas powicany na ogldanie telewizji ronie wrd osb, ktre nie korzystaj z internetu oraz tych,
ktre cho kiedy do sieci zaglday, to ju teraz tego nie robi. Natomiast wrd osb, ktre z internetu dopiero
zaczy korzysta (a w 2011 jeszcze tego nie robiy) jest mniej wicej tyle samo osb, ktre ogldaj nieco wicej
TV jak tych, ktre ogldaj mniej. Zmniejsza si, cho nieznacznie, czas spdzany przed telewizorem przez
uytkownikw korzystajcych z sieci ponad dwa lata. Tym samym oprcz wspomnianych wczeniej przepyww
pomidzy oboma grupami, zmiany widoczne na wykresie 7.1.5 wynikaj rwnie z tego, e ci ktrzy z internetu
nie korzystaj ogldaj coraz wicej telewizji, a wrd uytkownikw sieci obserwowalny jest niewielki spadek
czasu spdzanego przed szklanym ekranem.
Czas powicany na korzystanie z mediw zwizany jest silnie z wiekiem, jednak wrd modych, ktrzy
najczciej i najintensywniej korzystaj z internetu wcale nie wida zdecydowanego odchodzenia od telewizji.
Prawie poowa osb w wieku 16-24 lat oglda telewizj przecitnie przez przynajmniej 2 godziny dziennie.
W starszych grupach wiekowych takich osb jest jeszcze wicej. W konsekwencji osb, ktre wicej czasu
powicaj na korzystanie z internetu ni na ogldanie telewizji jest w Polsce tylko 15 proc. Okoo 70 proc. wicej
czasu spdza przed telewizorem, pozostali uywaj obu mediw ze zblion intensywnoci. Przewaga telewizji
widoczna jest nawet wrd uczniw i studentw. Dla kadego rocznika wicej jest osb, ktre wicej ogldaj TV
ni tych, ktrzy wicej czasu korzystaj z sieci (por. wykres 7.1.6).

Wykres 7.1.6. Procent osb, ktre wicej czasu powicaj na korzystanie z internetu ni na ogldanie telewizji
oraz tych, ktrzy wicej czasu spdzaj przed TV ni w sieci ze wzgldu na wiek
Przedstawione tu dotychczas wyniki pokazuj, e pki co internet nie jest konkurencj dla telewizji, ktrej
ogldalno utrzymuje si na wci wysokim poziomie. I cho uytkownicy powicaj na ogldanie TV wyranie
mniej czasu, to i tak na og jest to wicej czasu ni spdzaj w sieci i tylko dla nieduej grupy czas ten jest
wyranie mniejszy ni przed dwoma laty. Nawet wrd uytkownikw, ktrzy ogldaj wideo i materiay
telewizyjne w sieci ogldalno tradycyjnej telewizji jest dua, cho nieco mniejsza ni wrd innych grup. Tylko
niecae 20 proc. oglda TV do godziny dziennie lub nie oglda wcale. Ponad poowa oglda przecitnie przez
przynajmniej dwie godziny dziennie.
Na razie upowszechnienie internetu w Polsce nie wydaje si by istotnym zagroeniem dla stacji
telewizyjnych, operatorw kablowych i platform cyfrowych. Sytuacja taka moe si jednak zmieni, kiedy treci
pochodzce z internetu zaczn konkurowa o obecno na duym ekranie. Pki co mao kto uywa telewizora do
ogldania filmw i innych treci pochodzcych z sieci, znacznie czstsze jest korzystanie z komputera przy
rwnoczenie wczonym telewizorze (por. WIP 2012). Na wiecie pojawia si jednak coraz wicej prostych
urzdze, ktre umoliwiaj bardzo atwe wywietlenie treci z komputera (lub innego urzdzenia podczonego
do internetu) na ekranie telewizora. Ich upowszechnienie doprowadzi do rozpoczcia prawdziwej konkurencji o
duy ekran pomidzy treciami tradycyjnych telewizji i tymi pochodzcymi z sieci.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80
p
r
o
c
e
n
t

o
s

b

w

d
a
n
y
m

w
i
e
k
u
wiek
wicej TV
wicej internetu
Diagnoza spoeczna 2013 322

7.1.3. Uwarunkowania obecnoci nowych technologii w gospodarstwach domowych
Obecno komputerw i internetu w gospodarstwach domowych jest mocno zrnicowana w zalenoci od kilku
czynnikw. W tabeli 7.1.1 umieszczone zostay dane o dostpnoci tych technologii w gospodarstwach rnego
typu dla lat 2007- 2013.
Dostpno komputerw i internetu w gospodarstwach domowych jest w bardzo duym stopniu zalena od
typu rodziny. Ponad 90 proc. maestw z dziemi posiada komputer, a niewiele mniej rwnie dostp do
internetu. Na przeciwlegym biegunie plasuj si gospodarstwa jednoosobowe, w ktrych komputer i internet s
zdecydowanie najrzadszej - sprzt i dostp do sieci ma zaledwie co trzecia osoba mieszkajca samotnie. Cho
sytuacja i tak jest znacznie lepsza ni jeszcze dwa lata wczeniej, kiedy internet by w co czwartym domu
zamieszkiwanym tylko przez jedn osob. Technologie ICT znacznie rzadziej ni przecitnie maj te maestwa
bez dzieci, internet posiada 57 proc. z nich. W przypadku obu tych grup mniejsza obecno technologii zwizana
jest z tym, e s to przede wszystkim gospodarstwa osb starszych. Cay czas sytuacja rodzin niepenych jest
wyranie gorsza ni sytuacja maestw z dziemi. Rnica, podobnie jak dwa lata temu, wynosi a 20 p.p.
W przeciwiestwie do poprzednich lat w okresie 2011-2013 rnice pomidzy poszczeglnymi grupami
raczej malay ni si pogbiay. Wyranie wzrosa dostpno nowych technologii w gospodarstwach na wsi, a
take maestw bez dzieci i gospodarstw jednoosobowych. Wrd rodzin z dziemi przyrost dostpnoci
komputerw by niewielki, za to cz gospodarstw, ktre miay komputer, ale bez dostpu do sieci, teraz ju ten
dostp zaoya. Obecno dzieci w wieku szkolnym, niezmiennie ma olbrzymie znaczenie dla posiadania nowych
technologii w gospodarstwie domowym. Do tego zagadnienia wrcimy jeszcze w czci 7.2.5 omawiajcej
korzystanie z komputerw i internetu przez dzieci.
Tabela 7.1.1. Dostpno komputerw i internetu w rnych typach gospodarstw domowych w latach 2007-2013
Grupa gospodarstw
komputer internet
2007 2009 2011 2013 2007 2009 2011 2013
Wielko
miejscowoci
zamieszkania
Miasta powyej 500 tys. 67,4 70,8 77,1 79,8 57,6 65,4 73,3 78,3
Miasta 200-500 tys. 60,8 69,2 71,9 74,4 50,2 63,0 68,7 72,7
Miasta 100-200 tys. 55,9 61,8 67,1 74,9 44,3 55,8 64,6 72,8
Miasta 20-100 tys. 55,7 60,4 66,5 68,3 44,2 52,9 62,0 65,5
Miasta poniej 20 tys. 53,3 57,8 65,0 68,0 40,4 50,2 61,4 66,1
Wie 44,2 52,8 58,9 65,1 22,4 39,4 51,7 61,1
Region Wojewdztwa ciany wschodniej 48,2 55,2 63,0 67,2 30,7 43,9 56,8 63,4
Pozostae wojewdztwa 55,4 61,5 66,7 70,9 41,5 53,3 62,1 68,4
Typ rodziny Maestwa bez dzieci 28,1 42,5 50,6 59,7 22,4 35,9 47,8 57,1
Maestwa z 1 dzieckiem 70,0 82,5 87,2 91,5 53,5 72,3 81,7 89,3
Maestwa z 2 dzieci 80,5 89,7 93,5 95,7 61,5 78,2 87,4 93,5
Maestwa z 3 i wicej dzieci 75,2 86,6 90,7 93,6 47,3 70,4 84,3 88,5
Rodziny niepene 53,5 64,3 72,4 74,6 37,8 53,2 65,8 70,8
Wielorodzinne 65,5 78,0 87,1 90,7 38,3 63,3 78,5 86,3
Nierodzinne jednoosobowe 19,6 26,3 28,1 33,9 15,8 22,8 25,0 32,0
Nierodzinne wieloosobowe 43,1 51,8 54,8 42,4 28,1 40,0 52,9 39,8
Dochd na
jednostk
konsumpcji
w gosp. dom.
Do pierwszego kwartyla 39,0 44,8 48,1 55,5 19,1 32,8 41,1 51,2
Od pierwszego do drugiego kwartyla 45,1 49,3 59,3 58,2 30,7 40,2 54,1 55,7
Od drugiego do trzeciego kwartyla 55,0 61,8 66,2 73,3 41,7 53,4 62,3 71,7
Powyej trzeciego kwartyla 70,5 81,6 86,5 89,2 60,1 75,8 83,3 87,3

Spore znaczenie dla wyposaenia gospodarstw domowych w komputery i dostp do internetu ma take klasa
miejscowoci zamieszkania i dochody. Nowe technologie s czciej obecne w wikszych miejscowociach i
gospodarstwach o wyszych dochodach. Wiksze zrnicowanie wystpuje pod wzgldem dostpnoci internetu,
co wynika z nieco wikszych problemw z dostpnoci infrastruktury sieci dostpowych na wsiach oraz z
wikszych trudnoci w ponoszeniu staych miesicznych opat za dostp do internetu w najuboszych
gospodarstwach domowych. Dla takich rodzin konieczno staego zwikszenia wydatkw jest trudniejsza ni
jednorazowy wydatek wikszej kwoty zwizany z zakupem komputera. W najwikszych miastach dostp posiada
78 proc. gospodarstw, a na wsi jedynie 61 proc. Rnica pomidzy jedn czwart gospodarstw domowych o
najwyszych dochodach, a tymi o dochodach najniszych wynosi 36 p.p. i jest wyranie nisza ni dwa lata
wczeniej. Naley zauway, e nadal zdecydowanie najszybciej ronie dostpno internetu na wsi. Rnice
pomidzy miastem i wsi zmniejszaj si, podobnie jak rnice zwizane z dochodami.
Diagnoza spoeczna 2013 323


Wykres 7.1.7. Procent gospodarstw domowych z dostpem do internetu w przekroju wojewdzkim w 2007 r. i
dodatkowy procent gospodarstw z dostpem do internetu w latach 2009 i 2011, 2013
Znaczce s take rnice w dostpie do internetu w gospodarstwach domowych pomidzy rnymi
wojewdztwami (wykresy 7.1.7). Obecnie najlepsza sytuacja jest w wojewdztwie pomorskim, gdzie dostp do
internetu ma prawie trzy czwarte gospodarstw domowych. Podobnie jest w wojewdztwie wielkopolskim i
maopolskim, gdzie podczonych jest ponad 70 proc. domw. Najrzadziej dostp do sieci maj mieszkacy
wojewdztwa witokrzyskiego (57 proc.), a take wojewdztw lubelskiego (61 proc.) i warmisko-mazurskiego
(63 proc.).
Jak pokazuje tabela 7.1.1 istnieje te rnica midzy wojewdztwami ciany wschodniej i reszt kraju, cho
jest ona wyranie mniejsza ni w 2011 i poprzednich latach. W piciu wojewdztwach wschodniej Polski dostp
do internetu ma niecae 63 proc. gospodarstw, a w pozostaych regionach 68 proc. Rnice w dostpie do sieci
wynosz 5 p.p., a pod wzgldem posiadania komputerw s jeszcze mniejsze.
7.1.4. Przyczyny braku technologii ICT w gospodarstwach domowych
Spowolnienie upowszechnienia technologii ICT w gospodarstwach domowych wskazuje na stopniowe nasycanie
si rynku, w sytuacji gdy wci wiele osb nie posiada komputerw i dostpu do internetu. Warto wic postawi
pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy, szczeglnie e ma to znaczenie dla rozwoju gospodarczego i
spoecznego Polski. Wykorzystanie nowych technologii ma istotne znaczenie dla firm, organizacji i administracji
publicznej, s one bowiem rodkiem do podnoszenia efektywnoci i wydajnoci pracy, a coraz czciej take
narzdziem dostpu do usug, w tym usug publicznych wiadczonych drog elektroniczn. Brak powszechnej
dostpnoci technologii ICT jest postrzegany jako problem. Tak zwane wykluczenie cyfrowe wie si z
ograniczeniami moliwoci penego uczestnictwa w yciu spoecznym, kulturalnym i zawodowym. W zwizku z
tym podejmowanych jest wiele inicjatyw i dziaa na rzecz upowszechnienia wykorzystania komputerw i
internetu. Takie dziaania planowane s rwnie w przygotowywanych Programach Operacyjnych na lata 2014-
2020. Aby jednak moliwe byo podejmowanie dziaa adekwatnych do problemu, niezbdna jest jego dobra
diagnoza, szczeglnie, e wiele wczeniejszych dziaa na rzecz upowszechnienia technologii i przeciwdziaania
wykluczeniu cyfrowemu, jak choby dziaanie 8.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, byo sabo
dostosowanych do rzeczywistych problemw.
Podstawowe przyczyny braku nowych technologii w gospodarstwach domowych maj charakter
motywacyjny i psychologiczny, a nie finansowy, czy technologiczny. W pierwszej kolejnoci przeanalizujmy
znaczenie deklarowanego braku moliwoci finansowych jako powodu nieposiadania danej technologii. Wykres
4.3.1 w rozdz. 4.3.1 obrazuje dostpno rnych technologii w gospodarstwach domowych. Jak mona
zaobserwowa, w ostatnich latach znaczco poprawia si ich dostpno. Jednoczenie maleje te odsetek
16,3
26,1
30,8
33,2
38,9
34,1
34,3
37,6
38,7
26,9
29,4
35,2
37
43,5
38,9
47
23,6
17,1
10,8
12,2
13,3
15,1
16,7
15,6
13
24,3
16,2
14,3
15,9
13,8
19
14,3
12,4
11
16,5
10,2
8,7
12,1
9,8
9,1
9,8
9,9
13,5
11,7
10
8,4
7,1
2
5,0
7,0
4,8
9,3
4,4
4,6
5,4
4,2
5,8
6,6
9,7
7,7
6,2
5,0
6,2
9,1
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80
witokrzyskie
Lubelskie
Warmisko-mazurskie
dzkie
Lubuskie
Podlaskie
Zachodniopomorskie
Dolnolskie
lskie
Kujawsko-pomorskie
Podkarpackie
Opolskie
Mazowieckie
Maopolskie
Wielkopolskie
Pomorskie
2007
2009
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 324

gospodarstw domowych, ktre nie posiadajc danego sprztu, tumacz jego brak wzgldami finansowymi
(wykres 4.3.3 w rozdz. 4.3.1).
Coraz rzadziej brak komputera tumaczony jest wzgldami finansowymi. Obecnie 9 proc. wszystkich
gospodarstw deklaruje niemono zakupu komputera stacjonarnego ze wzgldw finansowych, podczas gdy w
2011 roku byo to 13 proc. Ponadto 17 proc. deklaruje ch posiadania laptopa i brak rodkw na jego zakup,
natomiast dwa lata temu byo to 25 proc. Zmniejszanie si grupy gospodarstw domowych deklarujcych ch
posiadania komputera i brak moliwoci finansowych jego zakupu potwierdza, e kluczowe znaczenie maj
czynniki motywacyjne. Znaczenie zasobnoci materialnej dla posiadania komputera jest wyranie mniejsze ni
znaczenie innych czynnikw. Co wicej, znaczca cz spord uboszych gospodarstw domowych, jeli tylko
posiada wystarczajc motywacj jest w stanie zakupi komputer z dostpem do sieci. Ponad 55 proc. gospodarstw
domowych z najniszego kwartyla dochodw posiada komputer, a 51 proc. internet.

Wykres 7.1.8. Powody braku dostpu do internetu w gospodarstwach domowych w latach 2007-2013
Zaledwie 7 proc. gospodarstw domowych deklaruje, e chciaoby mie dostp do internetu, ale nie moe sobie
na niego pozwoli ze wzgldw finansowych. Jest to tylko 21 proc. spord tych, bez dostpu do sieci. Tymczasem
jeszcze dwa lata wczeniej dostpu do internetu ze wzgldw finansowych nie posiadao 12 proc. wszystkich
gospodarstw, czyli prawie co trzecie nieposiadajce sieci. Warto zauway, e odsetek gospodarstw domowych,
ktre nie maj dostpu do internetu z powodw innych ni finansowe prawie nie zmieni si pomidzy 2011 a
2013 rokiem. Dwa lata temu byo to 27 proc., a obecnie 26 proc. Deklarowane powody braku dostpu do internetu
zostay przedstawione na wykresie 7.1.8.
Zdecydowanie najczciej wymienianym powodem jest brak potrzeby, wskazuje go ju 57 proc. gospodarstw
bez sieci. Znaczenie braku motywacji do korzystania z internetu ronie, jeszcze dwa lata wczeniej powd ten
wymieniao 44 proc. W drugiej kolejnoci podawany jest brak odpowiedniego sprztu (30 proc.), co nie wyklucza
si rwnie w brakiem potrzeby. Zarwno brak odpowiedniego sprztu, jak i zbyt wysokie koszty dostpu (obecnie
to problem dla 20 proc. gospodarstw bez internetu) jeszcze kilka lat temu byy wymieniane znacznie czciej.
Zmiany te zwizane s ze spadkiem cen sprztu i samego dostpu do sieci. wiadcz jednak rwnie o tym, e
spord tych, ktrzy nie mieli dostpu kilka lat temu, ten stan rzeczy zmieniaj znacznie czciej ci, ktrzy cho
wczeniej narzekali na brak sprztu i wysokie koszty, to jednak mieli znacznie wysze motywacje. To takie osoby
duej czci pozyskiway dostp, ni ci ktrym brakowao motywacji.
Wrd wanych powodw braku dostpu do sieci wymieniany jest brak umiejtnoci korzystania.
Niezmiennie, problem braku kompetencji wymieniany jest przez mniej wicej co czwarte gospodarstwo bez
dostpu. Inne powody s ju zdecydowanie rzadziej wymieniane. Szczeglnie due znaczenie ma rzadkie
wymienianie braku technicznych moliwoci jako powodu braku internetu. Od kilku lat jedynie okoo 1 proc.
wszystkich gospodarstw domowych w Polsce deklaruje brak moliwoci posiadania sieci w domu. Co pokazuje,
e problem z dostpnoci internetu polega raczej na trudnociach z dostpem o duej przepustowoci ni z
zupenym brakiem dostpu. Przedstawione tu dane potwierdzaj postawion w poprzednich edycjach Diagnozy
Spoecznej tez, o tym e twarde bariery dostpu do internetu (infrastrukturalne czy finansowe) s coraz mniej
znaczce, natomiast coraz wikszymi przeszkodami w upowszechnieniu nowych technologii s bariery mikkie
brak wiedzy i uwiadamianych potrzeb, a take nieposiadanie odpowiednich umiejtnoci korzystania.

1,8
4
1,4
8,2
13
8,5
6,8
39,6
10,3
45,2
46,5
1,9
2,4
1,5
5,1
6,6
8,1
5,4
31,6
28,6
36,6
50
0,8
1
1,1
1,6
2,7
3,9
4
22,4
25,8
31,2
44
1
1
1,6
1,7
3,7
4,3
3,4
20,4
26,5
30,2
57,1
0 10 20 30 40 50 60
Wzgldy prywatnoci lub bezpieczestwa
Internet moe by szkodliwy
Internet nie oferuje nic ciekawego
Zamierzamy zaoy dostp w tym roku
Brak moliwoci technicznych
Inny powd
Wystarczajce moliwoci korzystania z internetu
Koszt dostpu jest zbyt duzy
Brak odpowiednich umiejtnoci
Brak odpowiedniego sprztu
Internet nie jest nam potrzebny
Proc.
2013
2011
2009
2007
Diagnoza spoeczna 2013 325

7.2. Uytkownicy internetu i osoby niekorzystajce
7.2.1. Polacy a nowe technologie
Liczba uytkownikw technologii informacyjno-komunikacyjnych nadal ronie, cho jest to zrost wyranie
wolniejszy ni w ubiegych latach. W pierwszej poowie 2013 roku z internetu korzystao 63 proc. Polakw w
wieku 16 i wicej lat. Tempo przyrostu nowych uytkownikw jest wyranie wolniejsze i wynosi okoo 3 p.p.
w okresie dwch lat, podczas gdy wczeniej byo to okoo 9 p.p. Z komputerw korzysta prawie 64 proc. Polakw,
a z telefonw komrkowych 87,4 proc. Rwnie w ich przypadku przyrost nowych uytkownikw jest wyranie
wolniejszy ni w ubiegych latach. Bardzo szybko ronie natomiast grupa osb korzystajcych ze smartfonw.


Wykres 7.2.1. Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych w latach 2003-2013


Wykres 7.2.2. Procent korzystajcych z rnych technologii w latach 2005-2013.
35,5
43,1
50,8
54,5
60,6
63,8
23,1
33,4
41,8
50,9
60
63,2
29,9
48,1
70,1
78,4
85,1
87,4
2,8
25,1
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
2003 2005 2007 2009 2011 2013
P
r
o
c
e
n
t
Komputer
Internet
Komrka
Smartfon
39,2
26,3
19,2
13,3
11,6
5,9
1,3
0,5
0,4
0,1
13,7
23,4
23,8
23,3
24,0
6,4
2,5
1,7
1,2
1,3
8,1
7,6
5,6
3,1
1,1
0,0
0,0
2,4
3,5
0,6
26,6
38,9
46,6
55,0
61,3
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2005r. 2007r. 2009r. 2011r. 2013r.
komputer, internet, komrka
internt + komrka
komputer + komrka
komputer + internet
tylko komrka
tylko komputer
nie korzysta z nowych
technologii
Diagnoza spoeczna 2013 326

Prawie wszystkie osoby korzystajce z komputerw korzystaj te z internetu (98 proc.) i telefonw
komrkowych (por. wykres 7.2.2). Analiza wspkorzystania z rnych technologii na poniszym wykresie
pokazuje znaczcy przyrost liczby osb korzystajcych z komputerw, internetu i telefonw komrkowych. Osb,
ktre korzystaj zarwno z komputerw i internetu, jak i z telefonw komrkowych, jest obecnie 61 proc.
Natomiast takich, ktre nie korzystaj z adnej z tych technologii jest 11,6 proc., a wic nieco mniej ni przed
dwoma laty. Grupa osb korzystajcych ze wszystkich tych technologii powiksza si przede wszystkim dziki
rozpoczynaniu uywania komputerw i sieci przez osoby, ktre wczeniej korzystay wycznie z mobilnej
telefonii. Bezporednie przejcia z grupy osb niekorzystajcych z adnej analizowanych technologii do grupy
korzystajcej ze wszystkich trzech s niezmiernie rzadkie. Jednoczenie od 2007 roku udzia osb, ktre korzystaj
wycznie z telefonw komrkowych, praktycznie si nie zmienia. Do grupy tej naley okoo 24 proc. Polakw w
wieku 16 i wicej lat, z tym, e z roku na rok skad tej grupy mocno si zmienia. Cz osb zaczyna korzysta z
pozostaych technologii, a osoby, ktre dotychczas nie korzystay, zaczynaj uywa komrek.
7.2.2. Zaprzestawanie korzystania z internetu
Podobnie jak w ubiegych latach nadal widoczne jest zjawisko zaprzestawania korzystania z internetu. Faktyczny
przyrost nowych uytkownikw jest wic wikszy ni pokazuj to zmiany zaprezentowane na wykresie 7.2.1.
Obecnie z internetu nie korzysta 8,8 proc. osb, ktre w marcu 2011 deklaroway e uywaj sieci. Obserwowane
rwnie w poprzednich latach spadki byy nieco mniejsze, w okresie 2009-2011 korzysta przestao 7 proc.
uytkownikw, a do 2009 7,5 proc. osb korzystajcych z sieci w 2007 roku. Jednak i tak skala zaprzestawania
jest obecnie mniejsza ni jeszcze kilka lat temu, przykadowo w okresie 2005-2007 przestao korzysta 13 proc.
uytkownikw, a w latach 2003-2005 a ponad 15 proc. Warto przeanalizowa wrd jakich osb te rezygnacje
s najczstsze.
Z korzystania z internetu rezygnuj przede wszystkim osoby starsze i sabiej wyksztacone. Od 2011 roku
przestao korzysta 26 proc. uytkownikw w wieku 65+ i 19 proc. w wieku 60-64 lat. Do sieci nie zaglda a
40 proc. uytkownikw z wyksztaceniem podstawowym z 2011 roku i 20 proc. z wyksztaceniem zawodowym.
Skala zaprzestawania korzystania wiksza jest rwnie na wsi (14 proc.) i wrd osb z uboszych gospodarstw
domowych (14 proc. dla dolnego kwartyla dochodw). Internetu przestaj uywa emeryci (23 proc.
uytkownikw sprzed dwch lat) i rolnicy (24 proc.).
Najrzadziej przestaj korzysta z internetu osoby z grup, w ktrych korzystanie i tak jest najczstsze. W
okresie 2011-2013 z uywania sieci zrezygnowao tylko 0,6 proc. uytkownikw ktrzy si ucz lub studiuj,
3 proc. z wyksztaceniem wyszym, 3 proc. spord mieszkajcych w najwikszych miastach. Najrzadziej
rezygnuj najmodsi, 1 proc. w grupie 18-24 lat, 5 proc. w grupie 25-34. W kadej kolejnej grupie wiekowej
rezygnujcych jest wicej.
Przyczyny rezygnacji s bardzo rne. Czasem s zwizane z utrat dostpu ze wzgldu na zmian sytuacji
yciowej, na przykad zmian lub strat pracy, ukoczenie edukacji, przeprowadzk lub wyprowadzenie si z
gospodarstwa domowego dzieci, ktre byy uytkownikami i posiadaczami komputerw. Czasem wynikaj z
niewielkiej potrzeby korzystania, ktre ju wczeniej miao ograniczony charakter.
7.2.3. Dostp a korzystanie z komputerw i internetu
Coraz rzadziej zdarza si, e osoby korzystajce z internetu nie maj do niego dostpu w domu (wykres 7.2.3).
W 2013 roku 96 proc. osb korzystajcych z internetu ma dostp do sieci w domu. Dwa lata temu byo to 94 proc.,
w 2009 roku 91 proc, a w 2007 80 proc. Spord osb, ktre nie posiadaj dostpu w swoim gospodarstwie
domowym, 10 proc. korzysta jednak z internetu, wykorzystujc w tym celu komputery w innych miejscach (przede
wszystkim w pracy, szkole lub na uczelni).
Upowszechnienie dostpu do internetu nie przekada si w peni na wzrost liczby uytkownikw. Cho dostp
do sieci w domu ma 75,7 proc. Polakw, to tylko 60,8 proc. z tego korzysta. Liczba osb, ktre nie korzystaj z
internetu, mimo i posiadaj komputer z dostpem do sieci we wasnym domu wci ronie. W 2009 roku byo to
13 proc. dorosych Polakw, dwa lata pniej 14 proc., a obecnie prawie 15 proc. Tym samym z domowego
dostpu do internetu nie korzysta co pita osoba posiadajca taki dostp. Podobnie jest z korzystaniem z
komputerw - 16 proc. Polakw w wieku 16 i wicej lat to osoby, ktre maj w domu komputer, a mimo tego w
ogle z niego nie korzystaj. Oznacza to, e identycznie jak w 2011 roku a 44 proc. osb nieuywajcych
komputera mieszka w gospodarstwach domowych wyposaonych w ten sprzt.

Diagnoza spoeczna 2013 327


Wykres 7.2.3. Korzystanie a posiadanie w gospodarstwach domowych z komputerw i internetu w latach 2007-
2013
Ju ponad 40 proc. osb, ktre nie korzystaj z internetu, to ludzie, ktrzy maj komputer i dostp do sieci w
domu. Tymczasem jeszcze w 2007 dostp do sieci miao 18 proc. osb nieuywajcych internetu. Samo posiadanie
dostpu nie przekada si automatycznie na to, e ludzie bd z niego korzysta. Wyniki te potwierdzaj kluczowe
znaczenie motywacji i umiejtnoci dla korzystania z tych technologii. Sam sprzt i szerokopasmowa sie nie
wystarcz do tego, by korzystanie z ICT byo w Polsce rzeczywicie powszechne. Przyczyn niekorzystania z
internetu, przez tak du grup osb, ktra posiada dostp jest przede wszystkim brak potrzeby korzystania oraz
brak niezbdnych kompetencji. Warto te zaznaczy, e osoby te nie s cakowicie odcite od internetu.
Do pewnego stopnia maj z nim kontakt i korzystaj za porednictwem innych domownikw, proszc ich o
znalezienie potrzebnej informacji, wysanie wiadomoci, itp.

Wykres 7.2.4. Dostp i korzystanie z internetu wrd osb w rnym wieku
Warto przeanalizowa, kim s osoby, ktre mimo posiadania dostpu nie korzystaj z internetu. Wykres 7.2.4
pokazuje dostpno i wykorzystanie internetu w rnych grupach wieku. Jak mona zaobserwowa - wrd osb
majcych do 50 lat dostpno internetu w ich domach przekracza 80 proc. Dopiero osoby majce 50 i wicej lat
45,2
52,0
58,6
62,7
33,5
46,4
56,4
60,8
5,7
3,1
1,9
1,2
8,4
4,5
3,6
2,4
16,3
17,3
17,2
16,0
10,8
13,1
14,1
14,9
32,9
27,6
22,2
20,1
47,3
36,0
25,9
21,9
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2007 2009 2011 2013 2007 2009 2011 2013
komputer internet
nie posiada i nie
korzysta
posiada w domu, ale
nie korzysta
nie posiada w domu,
ale korzysta
posiada w domu i
korzysta
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80
wiek
posiadajcy dostp do internetu w domu
korzystajcy z internetu
Diagnoza spoeczna 2013 328

rzadziej maj dostp do sieci. Wraz z wiekiem maleje wyposaenie w komputer, ale jeszcze szybciej maleje
korzystanie z internetu. Domowego dostpu znacznie czciej nie uywaj starsi.
Niekorzystanie z posiadanego dostpu do internetu jest znacznie czstsze wrd osb, ktre s sabiej
wyksztacone. Co czwarta taka osoba ma wyksztacenie podstawowe, a prawie poowa zasadnicze zawodowe.
Ponad poowa (55 proc.) to mieszkacy wsi.
7.2.4. Kto korzysta z internetu?
Cho przybywa uytkownikw internetu, to jednak korzystanie z sieci jest cigle bardzo zrnicowane ze wzgldu
na szereg czynnikw spoeczno-demograficznych. Warto przeanalizowa, od czego zaley korzystanie z nowych
technologii; analizy takie mog by wskazwk do dziaa podejmowanych na rzecz e-integracji i
przeciwdziaania cyfrowemu wykluczeniu. Dodatkowo warto porwna, jak rni si struktura internautw oraz
osb niekorzystajcych ze wzgldu na najwaniejsze zmienne spoeczno-demograficzne.
Podobnie jak w ubiegych latach, rwnie w 2013 roku mczyni korzystaj z internetu czciej ni kobiety.
Wrd osb w wieku 16 i wicej lat internautami jest 65 proc. mczyzn i 61 proc. kobiet. Rnica nie jest dua i
od kilku lat wynosi nieco ponad 3 p.p. Z drugiej strony, wrd uytkownikw internetu w Polsce jest wicej kobiet
ni mczyzn, co wynika z oglnie wikszej liczby kobiet ni mczyzn w populacji.
Czynnikami, ktre w najwikszym stopniu zwizane s z korzystaniem z internetu pozostaj wiek i
wyksztacenie. Z sieci korzysta zdecydowana wikszo modych (97 proc. osb w wieku 16-24 lat) i bardzo
niewiele starszych osb (14 proc. w wieku 65 i wicej lat) (wykres 7.2.5). Rwnie wrd osb w wieku 25-34 lat
korzysta zdecydowana wikszo. Natomiast osoby bdce w wieku emerytalnym korzystaj rzadko. Rnice w
wykorzystaniu internetu ze wzgldu na wiek s bardzo silne i nic nie wskazuje na to, aby miay si zmniejsza.
Przyrost nowych uytkownikw w starszych grupach wiekowych nie jest wiele szybszy ni wrd modszych.


Wykres 7.2.5. Procent korzystajcych z internetu w rnych grupach wieku w latach 2003-2013
Due znaczenie wieku dla korzystania z internetu przekada si na to, e wrd uytkownikw jest
zdecydowanie wicej ludzi modych, natomiast wrd niekorzystajcych dominuj osoby starsze (wykres 7.2.6).
Obecnie 48 proc. internautw to osoby majce 16-34 lat. Wrd niekorzystajcych osoby w tym wieku stanowi
7,5 proc. Tymczasem osoby w wieku 45 i wicej lat, stanowi 30 proc. uytkownikw i a 84 proc.
niekorzystajcych. W coraz wikszym stopniu w grupie tych, ktrzy z sieci jeszcze nie korzystaj, pozostaj osoby
starsze, ponad poowa przekroczya ju 60-ty rok ycia.
Midzypokoleniowe rnice w korzystaniu z internetu s rdem wielu negatywnych zjawisk spoecznych.
W im wikszym stopniu internet staje si gwnym, a coraz czciej rwnie jedynym rdem informacji w
rnych dziedzinach ycia, tym bardziej osoby, ktre z niego nie korzystaj, maj utrudnione moliwoci
funkcjonowania w tych sferach. Dotyczy to nie tylko sytuacji zawodowej, ale take uczestnictwa w yciu
spoecznym i kulturalnym (por. Batorski, Zajc 2010). Internet jest nie tylko narzdziem dostpu do informacji,
ale porednio rwnie do uczestnictwa i aktywnoci, ktre maj miejsce poza sieci. Dzieje si tak z prac, czy
56,1
34,7
23,4
12,4
2,8
0,9
72,7
49,2
35,2
21,6
7,6
2,8
76,5
59,4
45,9
31,7
13,7
3,6
86,8
73,7
62,1
39,5
20,6
5,8
93,1
85,9
75,7
49,9
29,2
10,6
96,6
88,4
82,3
55,2
35,5
14,1
0 20 40 60 80 100 120
16-24 lat
25-34 lat
35-44 lat
45-59 lat
60-64 lat
65 i wicej lat
2013
2011
2009
2007
2005
2003
Diagnoza spoeczna 2013 329

wydarzeniami kulturalnymi. W konsekwencji sposoby funkcjonowania w wiecie i radzenia sobie z rnego
rodzaju sytuacjami i problemami s zupenie rne pomidzy modszymi-internautami i starszymi-
nieinternautami, co porednio prowadzi rwnie do coraz wikszych trudnoci w porozumiewaniu si midzy
osobami z tych grup.


Wykres 7.2.6. Zmiana struktury wieku internautw w latach 2003-2013 oraz osoby niekorzystajce z internetu w
2013 roku
Wyksztacenie jest drugim spord czynnikw o najwikszym znaczeniu dla korzystania z internetu. Z sieci
korzystaj prawie wszystkie osoby uczce si (99 proc. uczniw i studentw) i lepiej wyksztacone (91 proc. osb
z wyszym wyksztaceniem). Tymczasem, wrd osb z wyksztaceniem podstawowym nie korzysta a 88 proc.
Rnice te s niezmiennie bardzo due, a najwicej nowych uytkownikw przybyo wrd osb z wyksztaceniem
rednim.

Wykres 7.2.7. Procent korzystajcych z internetu w rnych grupach ze wzgldu na wyksztacenie w latach 2003-
2013
40,1
37,6
32,5
28,3
19,1
20,6
1,2
27,6
26,7
27,0
27,9
23,8
27,5
6,3
15,9
16,2
17,1
18,8
21,5
21,9
8,1
15,0
17,4
20,6
20,9
27,1
21,8
30,6
0,6
1,0 1,5
2,3
4,8 4,4
13,9
0,8 1,2 1,3 1,8
3,6 3,8
39,9
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2003 2005 2007 2009 2011 2013 2013
uytkownicy internetu niekorzystajcy
65 i wicej lat
60-64 lat
45-59 lat
35-44 lat
25-34 lat
16-24 lat
2,1
6,2
23,6
52
71,8
3,6
15,2
36,7
65,5
84,2
3,8
19,8
45,4
76,9
85,3
7,2
31,3
56,4
83,4
93,7
10,2
41,7
66,5
88,6
96,9
11,8
46,6
71,9
91,0
98,6
0 20 40 60 80 100
Podstawowe i nisze
Zasadnicze/ gimnazjum
rednie
Wysze i policealne
Uczcy si
2013
2011
2009
2007
2005
2003
Diagnoza spoeczna 2013 330

Znaczenie wyksztacenia i wieku dla korzystania z telefonw komrkowych jest ju znacznie mniejsze ni dla
uywania komputerw i internetu. Jedyn grup, w ktrej wyranie mniej osb uywa komrek s osoby z
wyksztaceniem podstawowym (por. tabela 7.2.1). Bardzo znaczce s natomiast rnice w korzystaniu ze
smartfonw. Telefon z ekranem dotykowym ma tylko 5 proc. osb z wyksztaceniem podstawowym i ponad
41 proc. z wyksztaceniem wyszym, a wrd uczniw i studentw w wieku 16+ ponad poowa.
Tabela 7.2.1. Korzystanie z nowych technologii w rnych grupach w 2013 roku.
Grupa komputer internet komrka smartfon Niekorzystajcy
Korzystajcy
ze wszystkich
Ogem 63,9 63,2 87,4 25,1 11,6 61,3
Pe
Mczyni 65,7 65,2 89,6 26,1 9,4 63,1
Kobiety 62,2 61,5 85,4 24,2 13,6 59,7
Wiek
16-24 lat 96,8 96,6 98,1 49,2 0,6 94,3
25-34 lat 88,8 88,4 98,3 43,3 1,0 86,2
35-44 lat 82,5 82,3 97,6 31,3 1,7 80,7
45-59 lat 56,1 55,2 90,5 14,0 8,3 52,8
60-64 lat 37,0 35,5 80,4 7,5 18,5 33,7
65 i wicej lat 14,7 14,1 55,1 3,6 44,0 12,8
Status
spoeczno-
zawodowy
Prac. sektora
publicznego 87,5 87,2 98,0 32,7 1,3 85,6
Prac. sektora
prywatnego 82,1 81,6 98,1 35,4 1,4 80,0
Prywatni
przedsibiorcy 88,0 87,9 98,2 41,2 1,3 86,1
Rolnicy 44,9 43,2 85,5 9,2 12,4 40,1
Rencici 28,6 28,2 70,7 8,0 28,4 26,6
Emeryci 23,4 22,5 64,2 5,1 34,7 21,0
Uczniowie i studenci 99,0 98,6 98,5 51,4 0,1 96,6
Bezrobotni 66,6 65,2 92,4 22,8 6,3 63,2
Inni bierni zawodowo 56,7 56,2 85,9 19,9 11,9 52,4
Wyksztacenie
z
wyodrbnienie
m osb
uczcych si
Podstawowe i nisze 12,5 11,8 55,0 5,0 44,7 10,9
Zasadnicze/
gimnazjum 47,5
46,6
87,0 14,2 11,7 44,1
rednie 72,7 71,9 92,7 24,8 6,1 69,9
Wysze i policealne 91,3 91,0 96,9 41,2 2,3 89,3
Uczcy si 99,0 98,6 98,5 51,4 0,1 96,6
Wielko
miejscowoci
zamieszkania
Miasta powyej 500
tys. 80,3 80,1 94,7 39,6 4,6 77,9
Miasta 200-500 tys. 74,1 73,4 92,3 31,7 6,8 71,7
Miasta 100-200 tys. 71,6 70,6 90,1 28,3 9,3 68,8
Miasta 20-100 tys. 66,3 65,3 89,1 25,7 10,1 63,9
Miasta poniej 20 tys. 64,1 63,4 88,4 22,3 10,4 61,6
Wie 53,6 53,1 82,2 19,0 16,6 50,8
Dochody na
osob w
gospodarstwie
domowym
Pierwszy kwartyl 49,4 48,5 80,7 15,1 17,7 45,8
Drugi kwartyl 55,0 54,2 84,4 19,6 14,8 52,6
Trzeci kwartyl 65,9 65,4 88,7 26,7 10,4 63,8
Czwarty kwartyl 83,5 82,9 95,0 38,3 4,3 81,2

Korzystanie z komputerw i internetu jest te istotnie zwizane z zamonoci, jednak zaleno ta jest
mniejsza ni w przypadku wieku czy wyksztacenia. Wrd jednej czwartej Polakw o najwyszych dochodach
z internetu korzysta 83 proc., natomiast najwikszy przyrost jest wrd uytkownikw o najniszych dochodach,
wrd ktrych korzysta obecnie 48,5 proc. Znacznie mniejsze rnice s zwizane z posiadaniem telefonu
komrkowego - ma go 81 proc. osb o niskich dochodach i 95 proc. z grupy o najwyszych dochodach. Jednak
gdy uwzgldnimy posiadanie smartfonu to zrnicowanie zwizane z dochodami bdzie duo wiksze.
Diagnoza spoeczna 2013 331


Wykres 7.2.8. Dochody a procent korzystajcych z internetu w latach 2003-2013
Istotne znaczenie dla faktu korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych ma take status
spoeczno-zawodowy. Jak wspomnielimy wczeniej, sieci uywaj prawie wszyscy uczniowie i studenci
(99 proc.), a take wikszo osb pracujcych. W tej ostatniej grupie nieco rzadziej korzystaj pracujcy w
sektorze prywatnym (82 proc.). W ostatnich dwch latach znaczco wzrs odsetek uytkownikw wrd
rolnikw, natomiast praktycznie nie zmienia si sytuacja w grupie osb bezrobotnych i biernych zawodowo, ktre
znaczcy przyrost uytkownikw dowiadczay w latach 2009-2011. Najmniej uytkownikw jest nadal wrd
emerytw i rencistw (wykres 7.2.9).

Wykres 7.2.9. Procent korzystajcych z internetu w rnych grupach ze wzgldu na status spoeczno-zawodowy
w latach 2003-2013
Obecnie 58 proc. internautw w wieku 16 i wicej lat, to osoby pracujce (poza rolnictwem), kolejne 13 proc.
stanowi uczniowie i studenci. Z kolei emeryci to ledwie 7 proc. korzystajcych i a 43 proc. niekorzystajcych
(tabela 7.2.2).
Korzystanie z internetu jest te zrnicowane ze wzgldu na wielko miejscowoci zamieszkania.
W wikszych miejscowociach korzysta wyranie wicej osb ni na wsi i w maych miasteczkach.
W najwikszych miastach internetu uywa 80 proc. mieszkacw, natomiast na wsi nieco ponad poowa.
Po kilkuletnim okresie szybszego przyrostu liczby uytkownikw na obszarach wiejskich, obecnie
upowszechnienie korzystania z sieci zachodzi w podobnym tempie, bez wzgldu na wielko miejscowoci.

11,2
16,7
22,9
37,3
20,0
26,6
32,5
48,3
26,4
33,2
43,6
60,2
34,6
41,1
52,9
72,4
41,6
54,7
60,1
80,8
48,5
54,2
65,4
82,9
0 20 40 60 80 100
dolny kwartyl dochodw
drugi kwartyl
trzeci kwartyl
grny kwartyl dochodw
2013
2011
2009
2007
2005
2003
35,5
32,7
38,8
1,7
6,8
1,8
71,8
12,1
10,5
55,6
42,2
52,3
10,6
12,3
5,4
84,2
21,3
21,1
66,4
51,5
69,2
13,2
17,2
8,8
85,3
27,1
33,6
76,4
66,3
80,5
25,3
20,3
13,3
93,7
40,9
40,9
83,0
74,8
85,2
33,0
21,6
19,7
96,9
63,2
55,3
87,2
81,6
87,9
43,2
28,2
22,5
98,6
65,2
56,2
0 20 40 60 80 100
prac. sektora publicznego
prac. sektora prywatnego
prywatni przedsibiorcy
rolnicy
rencici
emeryci
uczniowie i studenci
bezrobotni
inni bierni zawodowo
2013
2011
2009
2007
2005
2003
Diagnoza spoeczna 2013 332


Wykres 7.2.10. Korzystanie z internetu w rnych grupach ze wzgldu na wielko miejscowoci zamieszkania w
latach 2003-2013
Dla korzystania z internetu znaczenie ma nie tylko wielko miejscowoci zamieszkania, ale rwnie region.
Rzadziej korzystaj osoby mieszkajce w wojewdztwach ciany wschodniej, tylko 59 proc. z nich zaglda do
sieci, w pozostaych regionach 64,4 proc. Wykres 7.2.11 szczegowo pokazuje korzystanie z internetu w
poszczeglnych wojewdztwach oraz zmiany, jakie zaszy w latach 2007-2013. Najwicej uytkownikw jest
obecnie w wojewdztwach pomorskim, a w dalszej kolejnoci w dolnolskim i lskim. Zdecydowanie
najrzadziej korzystaj z internetu mieszkacy wojewdztwa warmisko-mazurskiego i witokrzyskiego.


Wykres 7.2.11. Procent osb w wieku 16+ lat korzystajcych z internetu w poszczeglnych wojewdztwach
w2007 r. i procent nowych osb korzystajcych latach 2009 i 2013
38,9
32,4
32
25,5
22,1
12,8
50,4
45,3
44,2
37,0
33,0
20,9
62,8
54,8
49,9
49,6
41,1
25,8
67,3
64,3
60,6
54,9
50,2
38,0
76,7
72,2
66,1
64,2
59,5
48,0
80,1
73,4
70,6
65,3
63,4
53,1
0 20 40 60 80 100
miasta powyej 500 tys.
miasta 200-500 tys.
miasta 100-200 tys.
miasta 20-100 tys.
miasta poniej 20 tys.
wie
2013
2011
2009
2007
2005
2003
30,6
32,4
34,2
40,6
38,6
43,5
35,5
42,1
39,1
36,5
45,1
44,2
45,9
44,5
43,6
53,9
8,7
12,4
9,6
7,2
5,8
8,6
14,7
8,1
9,8
16,2
8,8
8,3
7,1
9,5
10,3
4,4
11,8
4,6
11
9,8
10,9
7,7
8,5
9,3
9,1
8,6
9
9
8,6
10,5
9
6,1
2,1
8
4,2
2,9
6,1
1,8
3,6
3,1
5,1
2,5
1,9
3,5
3,7
1
3,1
4,4
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80
wietokrzyskie
Warmisko-mazurskie
Lubelskie
dzkie
Podkarpackie
Wielkopolskie
Kujawsko-pomorskie
Podlaskie
Opolskie
Zachodniopomorskie
Lubuskie
Mazowieckie
Maopolskie
lskie
Dolnolskie
Pomorskie
2007
2009
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 333

Zrnicowanie korzystania z technologii informacyjno komunikacyjnych w rnych grupach spoeczno-
demograficznych najlepiej obserwowa porwnujc osoby, ktre korzystaj z telefonw komrkowych,
komputerw i internetu i tymi, ktrzy nie korzystaj z ani jednej z tych (tabela 7.2.1). Wrd osb do 34 roku
ycia okoo 90 proc. korzysta ze wszystkich tych trzech technologii, wrd najstarszej badanej grupy takich osb
jest niespena 13 proc., natomiast 44 proc. nie korzysta z adnej z tych technologii. Mimo tak znaczcych rnic
sytuacja i tak si poprawia -- cztery lata temu z technologii ICT nie korzystao a dwie trzecie osb majcych 65
i wicej lat. Bardzo due rnice wystpuj rwnie ze wzgldu na wyksztacenie wszystkich tych narzdzi
uywa 97 proc. osb uczcych si oraz 89 proc. z wyszym wyksztaceniem i zaledwie niecae 11 proc. z
wyksztaceniem podstawowym, wrd ktrych prawie 45 proc. w ogle z tych technologii nie korzysta.
Najciekawsze rnice zwizane s jednak ze statusem spoeczno-zawodowym. Wrd osb pracujcych
praktycznie nie zdarzaj si osoby niekorzystajce, za to ju 86 proc. przedsibiorcw i pracujcych w sektorze
publicznym oraz 80 proc. w sektorze prywatnym korzysta ze wszystkich trzech technologii. Osoby, ktre nie
korzystaj z ICT, to praktycznie wycznie emeryci i rencici, a take kilkanacie procent rolnikw i osb biernych
zawodowo. W pozostaych grupach praktycznie nie ma osb, ktre nie korzystayby z komrek lub komputerw.
Rwnie inne czynniki, takie jak dochody i wielko miejscowoci zamieszkania maj istotne znaczenie. Wrd
osb z gospodarstw o wyszych dochodach i z wikszych miast, wicej jest osb korzystajcych z technologii
ICT, a mniej takich, ktre adnej z nich nie uywaj.
7.2.5. Dzieci w sieci
Wczeniejsze analizy pokazyway korzystanie z internetu wrd osb w wieku 16 i wicej lat, w tej czci
przedstawione zostanie korzystania z komputerw i internetu wrd dzieci i modziey. Dane dotyczce
korzystania z sieci przez osoby poniej 16-tego roku ycia opieraj si na deklaracjach rodzicw. Posiadanie dzieci
w wieku szkolnym byo do niedawna jednym z najistotniejszych czynnikw sprzyjajcych posiadaniu komputerw
i internetu. Obecnie w dorose ycie weszo ju pokolenie, ktre z internetu ju od dawna korzysta chodzc do
szkoy bd studiujc. Dlatego te ich dzieci ju od urodzenia stykaj si w domu z komputerem.
W domach, w ktrych s dzieci, komputery i internet wystpuj znacznie czciej ni w pozostaych
gospodarstwach. Ju tylko kilka procent dzieci nie posiada w domu komputera i dostpu do internetu. Wrd dzieci
chodzcych do szkoy podstawowej i gimnazjum komputer ma 95 a dostp do sieci 90 proc. (wykres 7.2.12).
Poprawa sytuacji jest zauwaalna, bo w 2011 internet miao 83 proc. Wrd licealistw i studentw tylko 3-4 proc.
nie ma moliwoci zajrzenia do sieci w domu. W kadym roczniku prawie 90 proc. dzieci i modziey ma dostp
do internetu w domu, dotyczy to nawet niemowlt (por. wykres 7.2.13). Dla gospodarstw domowych z dziemi,
ktre nie maj komputera i/lub dostpu do internetu, praktycznie jedynym powodem takiego stanu rzeczy jest
sytuacja finansowa i brak odpowiednich rodkw.

Wykres 7.2.12. Dostpno komputerw i internetu w gospodarstwach domowych osb uczcych si w
zalenoci od poziomu nauki
91%
90%
87%
96%
93%
94%
97%
4%
5%
5%
2%
4%
3%
2%
5%
5%
8%
2%
3%
3%
2%
50% 60% 70% 80% 90% 100%
obek, przedszkole
szkoa podstawowa, gimnazjum
zasadnicza szkoa zawodowa
szkoa rednia oglnoksztacca
szkoa rednia zawodowa
szkoa policealna
szkoa wysza
Proc.
komputer z dostpem do internetu sam komputer brak ze wzgldw finansowych
Diagnoza spoeczna 2013 334

Pierwsze prby korzystania z komputerw zaczynaj si bardzo wczenie. Z komputerw korzysta okoo 10
procent trzylatkw, ale wyrany wzrost wida wrd czterolatkw, gdzie 37 proc. ma kontakt z komputerem (por.
wykres 7.2.13). Podobnie jak dwa lata wczeniej, rwnie w 2013 roku wedug deklaracji rodzicw korzysta
poowa piciolatkw. Zdecydowana wikszo (ponad 90 proc.) dzieci dorasta majc komputer w swoim
otoczeniu i obserwujc jak korzystaj z niego starsi domownicy. Technologie ICT s dla nich rzeczywistoci
zastan, czym zupenie naturalnym, przez co te proces nauki korzystania przebiega zupenie inaczej ni u osb
znacznie starszych, ktrym trudniej zmieni wczeniejsze przyzwyczajenia i przystosowa si do korzystania z
nowych technologii. Jednoczenie zdecydowana wikszo dzieci modszych korzystajc z komputera i internetu
robi to pod nadzorem rodzicw. Dopiero wrd dzieci, ktre id do szkoy zaczyna by wicej tych, ktre
korzystaj samodzielnie ni takich, ktrym pomagaj lub ktre kontroluj rodzice (wykres 7.2.13).


Wykres 7.2.13. Korzystanie z komputerw i internetu w domu przez dzieci i modzie
Zdecydowana wikszo dzieci rozpoczynajcych nauk w szkole zacza korzysta z komputerw i internetu
jeszcze przed pjciem do pierwszej klasy. Wrd dzieci majcych w pierwszej poowie 2013 roku 7 lat, z ktrych
cz jeszcze do szkoy nie posza, a 82 proc. korzystao z komputera w domu w momencie realizacji badania.
Wrd dzieci o rok starszych jest to ju 91 proc. Pozostae nie korzystaj przede wszystkim dlatego, e ich rodzin
na komputer nie sta. Tylko 5 proc. rodzicw dzieci w wieku 8-9 lat uwaa, e s one jeszcze za mae eby
korzysta z komputera, wrd rodzicw starszych dzieci i nastolatkw takie opinie ju si nie zdarzaj.
Poniewa zdecydowana wikszo dzieci rozpoczynajcych szko ma w domu komputer i dostp do
internetu, to system edukacji powinien w wikszym stopniu ten fakt wykorzystywa. Obecnie potencja ten
wykorzystany jest w maym stopniu. Szkoa powinna promowa mdre wykorzystanie domowego sprztu i
rozwijanie zainteresowa z jego uyciem. Dzieci powicaj znacznie wicej czasu na korzystanie z komputerw
i internetu w domu ni w szkole i byoby dobrze gdyby czas ten nie by powicany wycznie na rozrywk.
Cyfryzacja szkoy powinna przede wszystkim polega na zdefiniowaniu roli komputerw i internetu w procesie
edukacji i takiej zmianie programw nauczania, ktra pozwoli na podniesienie jakoci ksztacenia oraz wzrost
kompetencji uczniw w wykorzystaniu technologii informacyjnych. Nacisk nie powinien by kadziony na nauk
kompetencji informatycznych, ktre dzieci i tak opanowuj do wczenie same, ale przede wszystkim na nauk
kompetencji informacyjnych tj. pracy z informacj, wyszukiwania, oceny wiarygodnoci, weryfikacji rde,
przetwarzania i krytycznej analizy informacji, itp, a take rozwj motywacji skaniajcych do lepszego korzystania
z zasobw znajdujcych si w sieci, w tym rwnie ich wsptworzenia.
7.2.6. Zmiany struktury populacji internautw i osb niekorzystajacych
W poprzednich czciach pokazane zostao korzystanie z internetu i innych technologii informacyjno-
komunikacyjnych w rnych grupach spoeczno-demograficznych, a take to, jak postpuje w nich proces
upowszechniania korzystania. Zmiany te wpywaj rwnie na zmian struktury populacji internautw i osb,
ktre z sieci nie korzystaj. Zmiany te maj konsekwencje zarwno dla tego jakie treci i usugi warto w sieci
oferowa, jak rwnie i dla sposobw dotarcia do nieuytkownikw. Zmian struktury osb korzystajcych z
internetu w latach 2003-2013 przedstawia tabela 7.2.2.
5%
7%
25%
39%
55%
71%
83%
83%
87%
91%
92%
95%
93%
94%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
p
r
o
c
e
n
t

o
s

b

w

d
a
n
y
m

w
i
e
k
u
wiek
2011 korzystanie z internetu
2013 korzystanie z internetu
2013 samodzielne korzystanie
dostp do internetu w 2013
Diagnoza spoeczna 2013 335

Najwiksze zmiany w populacji uytkownikw internetu zwizane s z wiekiem. W 2003 roku ponad 40 proc.
uytkownikw byo w wieku 16-24 lat (por. wykres 7.2.6). Obecnie osoby z tej grupy wieku stanowi okoo
20 proc. internautw. Ronie przede wszystkim udzia osb w wieku rednim.
Tabela 7.2.2. Zmiana struktury populacji internautw w latach 2003-2013
Skad populacji internautw w danym roku Osoby niekorzystajce
z internetu w 2013r. 2003 2005 2007 2009 2011 2013
mczyzna 49,9 50,4 46,3 49,4 46,8 49,1 45,2
kobieta 50,1 49,6 53,7 50,6 53,2 50,9 54,8
2003 2005 2007 2009 2011 2013 Niekorzystajcy
16-24 lat 40,1 37,6 32,5 28,3 19,1 20,6 1,2
25-34 lat 27,6 26,7 27,0 27,9 23,8 27,5 6,3
35-44 lat 15,9 16,2 17,1 18,8 21,5 21,9 8,1
45-59 lat 15,0 17,4 20,6 20,9 27,1 21,8 30,6
60-64 lat 0,6 1,0 1,5 2,3 4,8 4,4 13,9
65 i wicej lat 0,8 1,2 1,3 1,8 3,6 3,8 39,9
2003 2005 2007 2009 2011 2013 Niekorzystajcy
prac. sektora publicznego 24,2 24,0 23,2 20,2 19,4 18,0 4,5
prac. sektora prywatnego 24,3 23,6 28,5 30,2 29,7 34,0 13,2
prywatni przedsibiorcy 7,2 6,6 7,2 6,6 6,0 6,3 1,5
rolnicy 0,4 1,7 1,6 2,1 2,8 3,5 8,0
rencici 3,2 3,3 3,2 3,1 3,0 3,0 13,0
emeryci 1,5 2,9 4,3 5,4 9,1 7,3 43,0
uczniowie i studenci 30,0 26,0 21,9 19,7 14,7 13,1 0,3
bezrobotni 6,2 6,2 4,5 4,8 6,8 8,1 7,5
inni bierni zawodowo 2,9 5,8 5,5 7,9 8,4 6,7 9,0
2003 2005 2007 2009 2011 2013 Niekorzystajcy
Podstawowe i nisze 2,0 2,0 1,5 2,3 2,9 2,6 33,4
Zasadnicze/ gimnazjum 7,5 12,0 12,1 16,4 19,2 19,8 39,1
rednie 27,7 29,1 30,0 30,1 31,8 32,4 21,8
Wysze i policealne 32,9 31,7 34,4 31,4 31,5 32,1 5,4
Uczcy si 29,9 25,3 21,9 19,7 14,5 13,1 0,3
2003 2005 2007 2009 2011 2013 Niekorzystajcy
miasta powyej 500 tys. 19,6 15,3 16,1 16,2 15,6 15,4 6,6
miasta 200-500 tys. 14,3 13,6 14,5 14,1 11,6 11,0 6,9
miasta 100-200 tys. 10,9 11,1 10,5 8,4 8,5 8,6 6,1
miasta 20-100 tys. 21,3 22,4 23,5 20,7 21,1 20,1 18,3
miasta poniej 20 tys. 12,8 14,4 12,6 12,8 11,9 11,9 11,8
wie 21,1 23,3 22,8 27,9 31,4 33,1 50,3

Obserwujemy rwnie inne zmiany. Wrd internautw maleje szczeglnie odsetek osb uczcych si. W
cigu dziesiciu lat ich odsetek zmala z 30 proc. do 13. Zmiana ta odbywa si przede wszystkim za spraw
zwikszenia udziau emerytw pozostaych grup oraz niu demograficznego w grupie uczniw i studentw.
Odsetek internautw, ktrzy posiadaj wysze wyksztacenie niewiele si zmienia, w ostatniej dekadzie utrzymuje
si w okolicy 32 proc. uytkownikw. Tylko nieznacznie wzrs udzia osb z wyksztaceniem rednim, a
najszybciej zwiksza si grupa osb z wyksztaceniem zawodowym. Populacja internautw zmienia si take pod
wzgldem wielkoci miejsca zamieszkania. Coraz mniejsz cz korzystajcych z sieci stanowi osoby
mieszkajce w najwikszych miastach. Ronie udzia mieszkacw wsi. W ostatniej dekadzie zwikszy si on z
21 do 33 proc. Udzia osb z miast majcych do 100 tys. mieszkacw niewiele si zmieni.
Rnice w strukturze internautw i osb niekorzystajcych s nadal bardzo due. Ostatnia kolumna tabeli
7.2.2 zawiera dane dotyczce obecnej struktury zbiorowoci osb, ktre z internetu nie korzystaj. Wrd
internautw dominuj osoby mode, prawie poowa ma nie wicej ni 34 lata, a wrd niekorzystajcych osoby w
tym wieku stanowi ledwie 7,5 proc. Osoby powyej 45 roku ycia, stanowi 30 proc. uytkownikw i a 84 proc.
niekorzystajcych. Ponad poowa, tych ktrzy z sieci jeszcze nie korzystaj przekroczya ju 60-ty rok ycia.
Wysze wyksztacenie posiada ponad 32 proc. internautw i tylko 5 proc. niekorzystajcych. Wyksztacenie
podstawowe ma co trzecia osoba niekorzystajce i zaledwie niecae 3 proc. internautw, jeszcze wiksz grup
wrd niekorzystajcych stanowi osoby z wyksztaceniem zawodowym (39 proc.). Istotne rnice zwizane s
take z miejscem zamieszkania - udzia mieszkacw terenw wiejskich wrd tych, ktrzy z sieci nie korzystaj
wynosi 50 proc. a wrd uytkownikw 33 proc.
Diagnoza spoeczna 2013 336

7.3. Umiejtnoci i sposoby korzystania z komputerw i internetu
7.3.1. Umiejtnoci korzystania z komputerw
Jeszcze kilka lat temu uywanie komputera tylko czasem wizao si rwnie z korzystaniem z internetu.
Podstawowe zastosowania zwizane byy z prac, obsug programw biurowych, a take z rozrywk i graniem
w gry, ktre polegay na indywidualnej rywalizacji gracza z komputerowym przeciwnikiem. Wraz z rozwojem
internetu i upowszechnieniem komputerw i dostpu do sieci znaczco zmieniy si rwnie zastosowania tych
technologii. W tej chwili dla duej czci uytkownikw komputer jest wycznie narzdziem dostpu do internetu
(std te zrozumiaa moe by popularno tabletw, ktre cho maj czsto mniejsze moliwoci ni normalne
komputery, to jednak zaspakajaj podstawowe potrzeby sporej czci internautw). Wiele osb korzysta tylko z
niewielkiej czci moliwoci jakie daje komputer. W konsekwencji umiejtnoci obsugi komputerw posiadane
przez uytkownikw s bardzo zrnicowane (wykres 7.3.1).
Zdecydowanie najwicej uytkownikw posiada kompetencje zwizane z podstawowym korzystaniem z
internetu, umiejtnoci obsugi komputera s wyranie mniej powszechne. Dwie trzecie uytkownikw potrafi
wykona podstawowe czynnoci zwizane z organizacj systemu plikw, takie jak kopiowanie, czy przenoszenie
pliku lub folderu. Do umiejtnoci zainstalowania drukarki, modemu, skanera bd innych urzdze przyznaje si
tylko co trzecia osoba korzystajca z komputerw. Znajomo programw biurowych jest niewielka. Proste
umiejtnoci zwizane z obsug edytora tekstu (umiejtnoci kopiowania i wklejania fragmentw tekstw)
posiada niecae 60 proc. uytkownikw. Korzysta z arkusza kalkulacyjnego potrafi ledwie 35 proc.
uytkownikw komputerw, a przygotowa elektroniczn prezentacj 23 proc.


Wykres 7.3.1. Umiejtnoci korzystania z komputera w latach 2007-2013
Umiejtnoci korzystania z komputerw s wrd uytkownikw nisze ni dwa lata temu. Moe si do
wydawa zadziwiajcym jednak wynika to po czci z przyrostu liczby uytkownikw i niskich kompetencji osb
zaczynajcych swoj przygod z komputerem i internetem. Przykadowo wrd osb, ktre zaczy korzysta po
2011 roku umiejtno przeniesienia pliku z jednego katalogu do drugiego ma tylko nieco ponad jedna trzecia
osb, a wic mniej wicej dwa razy mniej ni wrd dowiadczonych uytkownikw. Jeszcze gorzej jest wrd
nowych uytkownikw z umiejtnociami korzystania z programw biurowych. Skopiowa i wklei fragment
tekstu potrafi ledwie 27 proc. z nich, a korzysta z funkcji w arkuszu kalkulacyjnym tylko 11 proc. Naley rwnie
zaznaczy, e osoby, ktre przestay w okresie 2011-2013 zaglda do sieci, miay w 2011 roku wiksze
umiejtnoci korzystania ni maj obecnie osoby, ktre w tym okresie korzysta zaczy. Dla zdecydowanej
wikszoci nowych uytkownikw jedyne zastosowania komputera zwizane s z korzystaniem z internetu.
Zdarzaj si rwnie sytuacje, e osoby, ktre dwa lata wczeniej deklaroway posiadanie danej umiejtnoci
74,1
67,4
40,9
23,6
41,5
8,7
70,0
64,1
37,4
25,6
44,0
8,0
69,7
63,2
36,1
23,2
37,0
8,8
66,5
59,3
35,2
22,6
34,3
8,1
0 10 20 30 40 50 60 70 80
kopiowanie lub przenoszenie pliku albo folderu
uywanie polecenia kopiowania, wycinania i wklejania
w celu powielenia lub przemieszczenia wybranych
fragmentw dokumentu
wykorzystanie podstawowych funkcji matematycznych
w arkuszu kalkulacyjnym
tworzenie elektronicznej prezentacji
instalowanie nowych urzdze (np. drukarki, modemu,
skanera)
pisanie programu komputerowego z uyciem jzyka
programowania
procent uytkownikw
2007
2009
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 337

obecnie mwi, e jednak danej czynnoci wykonywa nie potrafi. Moe to wynika z rnych interpretacji
dotyczcych wasnych kompetencji lub by po prostu oznak tego, e nieuywane umiejtnoci mog z czasem
zanika.
Odsetek uytkownikw posiadajcych due umiejtnoci korzystania zmienia si bardzo nieznacznie.
Posiadanie wszystkich lub prawie wszystkich spord badanych umiejtnoci korzystania z komputerw
wymienia prawie 13 proc. uytkownikw, a wic nieznacznie wicej ni w 2011 roku. Moe to by zwizane z
tym, e najmodsi badani (majcy 16-18 lat), ktrzy nie byli badani dwa lata temu maj na og do wysokie
kompetencje zdecydowanie wysze od przecitnej dla starszych uytkownikw.
Tabela 7.3.1. Umiejtnoci korzystania z komputerw wrd uytkownikw z rnych grup (w proc.)
Grupa
Kompetencje
zwizane z prac
biurow
99

Tworzenie i
modyfikowanie stron
WWW
Programowanie
Ogem 55,0 42,9 8,1
Pe Mczyni 55 46 11
Kobiety 55 40 5
Wiek 16-24 lat 71 59 16
25-34 lat 63 50 8
35-44 lat 52 40 6
45-59 lat 43 29 4
60-64 lat 32 20 2
65 i wicej lat 24 21 2
Status
spoeczno-
zawodowy
Prac. Sektora publicznego 65 41 7
Prac. Sektora prywatnego 57 44 8
Prywatni przedsibiorcy 58 47 8
Rolnicy 27 31 5
Rencici 33 36 5
Emeryci 25 20 2
Uczniowie i studenci 77 60 17
Bezrobotni 48 44 6
Inni bierni zawodowo 40 37 5
Wyksztacenie z
wyodrbnieniem
osb uczcych
si
Podstawowe i nisze 21 32 6
Zasadnicze/ gimnazjum 29 33 4
rednie 47 39 6
Wysze i policealne 73 47 9
Uczcy si 77 60 17
Wielko
miejscowoci
zamieszkania
Miasta powyej 500 tys. 68 49 11
Miasta 200-500 tys. 63 46 9
Miasta 100-200 tys. 59 44 7
Miasta 20-100 tys. 54 42 8
Miasta poniej 20 tys. 49 40 7
Wie 48 40 7
Dochody na
osob w
gospodarstwie
domowym
Pierwszy kwartyl 45 41 7
Drugi kwartyl 48 41 8
Trzeci kwartyl 54 43 8
Czwarty kwartyl 66 45 9

Umiejtnoci korzystania z komputera s wrd uytkownikw silnie zrnicowane i zale od tych samych
czynnikw, co fakt uywania komputerw i internetu (tabela 7.3.1). Osoby z grup, w ktrych uytkownikw jest
proporcjonalnie wicej, maj rwnie wysze umiejtnoci korzystania. Powysza tabela pokazuje wycznie
osoby korzystajce z tych technologii, dziki czemu moliwe jest porwnanie kompetencji uytkownikw z
rnych grup. Tabela porwnuje trzy typy umiejtnoci. Po pierwsze, jest to obsuga programw biurowych.
Obecnie 55 proc. uytkownikw posuguje si poczt elektroniczn a dodatkowo posiada przynajmniej dwie
spord czterech uwzgldnianych umiejtnoci: kopiowanie lub przenoszenie pliku z folderu do folderu,
korzystanie z edytorw tekstw, posugiwanie si formuami matematycznymi w arkuszach kalkulacyjnych,
przygotowywanie elektronicznych prezentacji. Prawie wszystkie z tych osb posiadaj dwie pierwsze z tych
umiejtnoci, ale ponad poowa potrafi take korzysta z Excela lub innego arkusza kalkulacyjnego lub
przygotowa prezentacj. Znaczna cz posiada wszystkie z tych umiejtnoci (prawie 15 proc. caej populacji).
Dwie dodatkowe kompetencje, uwzgldnione osobno w tabeli 7.3.1 to umiejtno tworzenia stron internetowych
oraz pisanie programw komputerowych z uyciem jzyka programowania. Warto zaznaczy, e pierwsza z tych

99
Umiejtno korzystania z poczty elektronicznej, posugiwanie si systemem plikw oraz obsugi edytorw tekstu lub arkuszy
kalkulacyjnych, czy tworzenia elektronicznych prezentacji.
Diagnoza spoeczna 2013 338

umiejtnoci nie wymaga obecnie duych technicznych kompetencji, poniewa tworzenie stron, jak chociaby
blogw, czy edytowanie stron wiki nie wymaga umiejtnoci kodowania i moe by zblione do edytowania
innych dokumentw. Dlatego te a 43 proc. uytkownikw deklaruje, e kiedy tworzyli strony i potrafi to robi.
Wiksze umiejtnoci posiadaj uytkownicy modsi i lepiej wyksztaceni bd uczcy si. Rnice s bardzo
due, przykadowo obsug programw biurowych opanowao trzy czwarte uytkownikw z wyksztaceniem
wyszym oraz uczniw i studentw. Natomiast wrd korzystajcych z komputerw osb z wyksztaceniem
podstawowym ledwie 21 proc. Due rnice zwizane s take ze statusem spoeczno-zawodowym. Co ciekawe,
wysze kompetencje maj osoby pracujce w sektorze publicznym ni prywatni przedsibiorcy i pracujcy w
sektorze prywatnym. Nieco inaczej jest w przypadku tworzenia stron internetowych, co czciej potrafi
przedsibiorcy i samozatrudnieni. Nieco wysze umiejtnoci maj osoby wicej zarabiajce i mieszkajce w
wikszych miejscowociach, cho dotyczy to przede wszystkim kompetencji zwizanych z obsug programw
biurowych, a rnice w umiejtnoci tworzenia stron WWW nie s due. Rnice pomidzy mczyznami a
kobietami wystpuj wycznie w przypadku bardziej zaawansowanych umiejtnoci. To mczyni czciej
tworz strony internetowe i zdecydowanie czciej ni kobiety potrafi napisa program komputerowy. Ta ostatnia
umiejtno jest najczstsza wrd najmodszych uytkownikw, szczeglnie wrd tych, ktrzy jeszcze si ucz
i studiuj (std rwnie wysze wyniki dla najwikszych miast).
7.3.2. Czas powicany na korzystanie z komputerw i internetu
redni czas spdzony przy komputerze w okresie jednego tygodnia to okoo 15 i p godziny. Warto ta zbliona
jest do redniej z lat ubiegych, ktra w 2011 roku wynosia nieco ponad 15 godzin, a w 2009 roku 16 godzin
tygodniowo. Brak istotnych wzrostw czasu spdzanego z komputerem zwizany jest z tym, e osoby, ktre
dopiero zaczy korzysta robi to na og w sposb mao intensywny, spdzajc z komputerem niecae 6,5
godziny tygodniowo (o 10 godzin mniej ni uytkownicy z duszym staem), z czego 5,5 godziny na korzystaniu
z internetu.
Przecitny uytkownik spdza przy komputerze 10 godzin tygodniowo. Osb korzystajcych niewiele jest
mniej ni przed dwoma laty do dwch godzin tygodniowo korzysta 17 proc. uytkownikw, a do 7 godzin
korzysta 40 proc. Przynajmniej 21 godzin tygodniowo z komputera korzysta 23 proc. uytkownikw. Osoby
spdzajce przy komputerze 40 i wicej godzin stanowi podobnie jak w 2011 roku okoo 12 proc. uytkownikw.
Internauci spdzaj w sieci rednio 12 godzin tygodniowo, jednak wikszo korzysta w sposb ograniczony
i tylko nieco ponad poowa uytkownikw korzysta ponad godzin dziennie. Do dwch godzin dziennie spdza w
sieci 71 proc. uytkownikw. Korzystanie przez 40 i wicej godzin w tygodniu deklaruje 6 proc. uytkownikw.
Warto zauway, e wraz ze wzrostem znaczenia internetu i pojawianiem si grupy osb dla ktrych jest on
jedynym celem korzystania z komputerw, coraz wiksza cz czasu spdzanego z komputerem to czas spdzany
w sieci.
Wicej czasu w sieci spdzaj internauci (nieco ponad 13 godzin tygodniowo) ni internautki (11 godzin).
Najintensywniej korzystaj najmodsi (okoo 16 godzin), a najmniej osoby najstarsze, szczeglnie emeryci -
przecitnie tylko nieco ponad godzin dziennie, podobnie jak osoby sabiej wyksztacone. Wicej korzystaj osoby
z wyksztaceniem wyszym i pracujcy. Due rnice zwizane s take z miejscem zamieszkania. redni czas
spdzany w sieci w tygodniu to ponad 16 godzin dla mieszkacw najwikszych miast i niecae 10 dla osb
zamieszkujcych tereny wiejskie.
7.3.3. Sposoby korzystania z internetu
Korzystanie z internetu obejmuje bardzo wiele rnych moliwych czynnoci i dla rnych uytkownikw moe
oznacza zupenie co innego. Dlatego te warto analizowa sposoby korzystania z internetu. Badanie Diagnozy
Spoecznej obejmuje midzy innymi bardzo szczegowe badanie sposobw korzystania z internetu. W edycji
2013 zadane zostay pytania o wykonywanie 26 rnych zastosowa internetu oraz o to, ktre z nich wykonywane
byy w okresie tygodnia poprzedzajcego badanie.
Poniewa analiza poszczeglnych wymiarw jest zbyt szczegowa, jako e cz badanych zastosowa jest
ze sob mocno zwizana, dokonana zostaa redukcja wymiarw. W tym celu przeprowadzona zostaa analiza
czynnikowa metod gwnych skadowych z rotacj quartimax. Doprowadzia do wyodrbnienia czterech
gwnych wymiarw za pomoc ktrych moliwe jest opisanie sposobw korzystania z internetu przez
uytkownikw w Polsce. cznie wymiary te wyjaniaj 60 proc. wariancji.
Pierwszy wymiar zwizany jest z wszechstronnoci korzystania, praktycznie im wicej rnych
zastosowa sieci dany uytkownik wykorzystuje tym wyszy jego wynik. Szczeglnie mocno (z wikszymi
wspczynnikami) uwzgldnione s tu zastosowania wymagajce wyszych kompetencji oraz te, ktre zwizane
s z twrczym wykorzystaniem sieci. Wymiar ten wyjania 42 proc. wariancji zmiennych skadowych. Drugi
wymiar zwizany jest z komunikacj. Wysokie wartoci na tej skali uzyskuj osoby korzystajce z czatw,
komunikatorw, telefonii internetowej, uytkownicy serwisw spoecznociowych, a take osoby korzystajce z
Diagnoza spoeczna 2013 339

poczty elektronicznej i forw dyskusyjnych (wymiar ten wyjania 7 proc. wariancji). Naley podkreli, e nie
jest to wycznie komunikacja o charakterze instrumentalnym, ale przede wszystkim o charakterze rozrywkowym
(czaty, serwisy spoecznociowe). Trzeci wymiar to zastosowania zwizane z prac i zastosowaniami o
charakterze ekonomicznym, szukaniem materiaw do pracy lub nauki, korzystaniem z banku przez internet,
robieniem zakupw w sieci i na aukcjach internetowych, a take bardziej instrumentalnym korzystaniem z poczty
elektronicznej i poszukiwaniem pracy (6 proc. wariancji). Czwarty wymiar obejmuje zastosowania zwizane z
rozrywk. Granie w gry w sieci, ciganie filmw i muzyki, ogldanie w sieci, oraz suchanie muzyki i radia, a
take, cho w nieco mniejszym stopniu, korzystanie z serwisw spoecznociowych (5 proc.).
Poniewa dla rnych uytkownikw korzystanie z internetu moe oznacza zupenie co innego i do pewnego
stopnia trudno jest mwi o sieci jako o jednym medium (niektrzy postuluj nawet mwienie o "internetach"
w liczbie mnogiej), to warto zobaczy w jaki sposb rne grupy korzystaj z internetu. W tym celu
przeanalizowane zostay rednie wartoci czterech wymiarw korzystania z sieci w grupach wyodrbnionych ze
wzgldu na najwaniejsze zmienne spoeczno-demograficzne (wykres 7.3.2).

Wykres 7.3.2. Sposoby korzystania z internetu.

Diagnoza spoeczna 2013 340

W pierwszej kolejnoci przyjrzyjmy si wymiarowi "wszechstronnoci". Jak mona zauway,
najintensywniej korzystaj z internetu najmodsi uytkownicy, a z wiekiem wszechstronno korzystania spada.
Wiksz liczb rnych sposobw uycia sieci wida wrd osb uczcych si i lepiej wyksztaconych. Im niszy
poziom wyksztacenia uytkownikw tym mniej zrnicowane s zastosowania internetu. Istotne rnice wida
rwnie w zalenoci od wielkoci miejscowoci oraz dochodw na osob w gospodarstwie domowym. Bardziej
z internetu korzystaj mieszkacy najwikszych miast oraz osoby bogatsze. Uytkownicy aktywni na rynku pracy
korzystaj z sieci w sposb przecitny, bardziej aktywni s uczniowie i studenci, natomiast internauci bdcy
emerytami, rolnikami, rencistami lub osobami biernymi zawodowo korzystaj z mniejszej liczby rnych funkcji
internetu. Wszechstronno korzystania jest mocno zwizana z czasem powicanym na korzystanie z internetu -
grupy korzystajce w sposb bardziej zrnicowany spdzaj w sieci znaczco wicej czasu.
Mczyni korzystaj z internetu w sposb bardziej wszechstronny ni kobiety i czciej uywaj bardziej
zaawansowanych funkcji sieci. Z drugiej strony, panie czciej ni panowie korzystaj z zastosowa zwizanych
z komunikacj. Co ciekawe, wyranie czciej korzystaj z internetu w sposb instrumentalny, zwizany z prac
zawodow, korzystaniem z bankowoci, czy robieniem zakupw online. Rzadziej ni mczyni korzystaj z
zastosowa zwizanych z rozrywk.
Due rnice w sposobach korzystania z internetu zwizane s z wiekiem. Modsi uytkownicy korzystaj nie
tylko w sposb bardziej wszechstronny, ale rwnie zdecydowanie czciej uywaj internetowych narzdzi
komunikacyjnych. Czciej te sie jest dla nich rdem rozrywki. Wbrew temu co mogoby si wydawa starsi
internauci stosunkowo rzadko komunikuj si za porednictwem internetu. Podstawowe zastosowania polegaj
dla nich na dostpie do informacji (por. Batorski, Zajc 2010). Ciekawie przedstawia si take zaleno wieku
i korzystania z funkcji ekonomicznych i zwizanych z zastosowaniami zawodowymi. Najczciej w ten sposb
uywaj internetu osoby w wieku 24-59 lat, a najrzadziej najmodsi, ktrzy jeszcze nie s na rynku pracy. Bardziej
instrumentalne wykorzystanie internetu widoczne jest wrd osb aktywnych zawodowo. Rwnoczenie osoby
takie rzadziej korzystaj z zastosowa zwizanych z rozrywk, a take z narzdzi komunikacyjnych.
Znaczce rnice zwizane s take z wyksztaceniem. Dla uytkownikw z wyksztaceniem podstawowym
i zawodowym internet to raczej rdo rozrywki i narzdzie komunikacji, a rzadko kiedy narzdzie pracy czy
sposb na robienie zakupw, bd realizacj innych potrzeb ekonomicznych. Osoby takie korzystaj z internetu
w sposb mniej wszechstronny i mniej zaawansowany ni lepiej wyksztaceni uytkownicy. Wiksz
wszechstronnoci i przede wszystkim bardziej instrumentalne wykorzystanie sieci wida wrd internautw z
wyksztaceniem wyszym. Korzystaj oni w sposb bardziej wiadomy, rzadziej traktujc nowe medium jako
sposb dotarcia do treci o charakterze rozrywkowym i rzadziej wykorzystujc rne narzdzia komunikacyjne
lub tracc czas w portalach spoecznociowych.
Bardziej instrumentalnie i rzadziej w celach zwizanych z rozrywk, korzystaj z internetu uytkownicy
z najwikszych miast. W sposb najmniej zaawansowany korzystaj internauci ze wsi. Jedynie zastosowania
zwizane z rozrywk i komunikacj s wrd nich czstsze ni wrd mieszkacw miast. Podobne rnice wida
take ze wzgldu na dochody na gow w gospodarstwach domowych uytkownikw. Bardziej wszechstronnie i
bardziej instrumentalnie korzystaj osoby z bogatszych gospodarstw. Dla ubogich uytkownikw internet jest
przede wszystkim narzdziem sucym do rozrywki.
7.3.4. Gboko cyfrowego wykluczenia
Zaprezentowane w niniejszym rozdziale wyniki wskazuj, e upowszechnienie korzystania z komputerw i
internetu w rnych grupach spoeczno-demograficznych zachodzi w bardzo rnym tempie oraz e rnice
obserwowane w poprzednich latach s stosunkowo trwae. Z internetu znacznie czciej korzystaj ludzie modzi,
uczcy si i lepiej wyksztaceni. Jednoczenie s to osoby znacznie bardziej aktywne zarwno pod wzgldem
zawodowym, jak i spoecznym. Wraz ze wzrostem znaczenia technologii informacyjno-komunikacyjnych w
rnych sferach ycia, gdy jednoczenie coraz wicej spraw coraz bardziej wymaga korzystania z internetu (praca,
edukacja, dostp do informacji, uczestnictwo w yciu spoecznym i kulturalnym), osoby, ktre nie maj dostpu
do technologii cyfrowych lub odpowiednich umiejtnoci i motywacji by efektywnie z nich korzysta, s w coraz
wikszym stopniu zagroone cyfrowym wykluczeniem. Technologie ICT w coraz wikszym stopniu staj si
warunkiem dostpu do penego uczestnictwa w yciu spoecznym, dlatego te rnice w dostpnoci i korzystaniu
z internetu mog mie istotne spoeczne konsekwencje. Problem cyfrowego wykluczenia dotyczy tych rnic
zwizanych z dostpem, faktem oraz umiejtnociami korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych,
ktre prowadz do spoecznego i ekonomicznego wykluczenia. Jednak wykluczenie cyfrowe to nie tylko problem
z obszaru nierwnoci spoecznych. Cyfrowe nierwnoci i deficyt kompetencji ma rwnie szersze znaczenie dla
konkurencyjnoci gospodarki, zarwno od strony generowania popytu na bardziej zaawansowane technologicznie
produkty i usugi, jak rwnie po stronie kompetencji dostpnych na rynku pracy, jako jednego z kluczowych
czynnikw podnoszenia zdolnoci adaptacyjnych i konkurencyjnoci polskich przedsibiorstw.
Problem cyfrowego wykluczenia jest nie tylko zoony, ale i wielopoziomowy. Obserwowane tu rnice nie
dotycz wycznie samego posiadania dostpu (15 proc. Polakw niekorzystna z internetu mimo posiadania
Diagnoza spoeczna 2013 341

komputera i dostpu do sieci w domu), ani nawet faktu korzystania, ale przede wszystkim umiejtnoci i sposobw
korzystania. Osoby nalece do grup, ktre rzadziej maj dostp do internetu i w ktrych mniej osb z niego
korzysta maj na og znacznie nisze umiejtnoci korzystania, uywaj sieci w sposb mniej wszechstronny, a
co wicej jest to dla nich przede wszystkim rdo rozrywki, a nie narzdzie poprawiania wasnej sytuacji
yciowej.
Internet, ktry niewtpliwie pomaga czci uytkownikw, uatwiajc im dostp do informacji, dostarczajc
okazji do rozwijania wiedzy i zainteresowa, zaatwiania spraw, czy budowania kapitau spoecznego, dla innych
jest przede wszystkim narzdziem dostpu do rozrywki i sposobem na zabijanie czasu. To samo narzdzie, ktre
potencjalnie jest rdem ogromnych szans, dla czci uytkownikw peni raczej funkcj narzdzia zapewniania
spokoju spoecznego. Nie przez przypadek to w protecie przeciwko ACTA zmobilizoway si ogromne grupy
modych ludzi. Dlaczego akurat ten temat tak ich zmobilizowa, gdy nie s skonni protestowa w sprawach
ekonomicznych? Bo cho dua cz modych ludzi nie ma moe najlepszych perspektyw na przyszo, spora
grupa nie ma pracy, dua cz zarabia stosunkowo niewiele, to jednak dziki internetowi maj wiksze moliwo
korzystania z treci kultury i rozrywki, nie zawsze korzystajc z nich legalnie, czsto nie ponoszc adnych lub
tylko niewielkie koszty. Groba tego, e ACTA moe odebra dostp do tych treci podziaaa niezwykle
mobilizujco. Internet posuy jako narzdzie mobilizacji, cho na co dzie jest raczej opium dla mas.
Zagroone wykluczeniem cyfrowym s w Polsce przede wszystkim osoby sabiej wyksztacone, szczeglnie
starsze. Niewtpliwie wiksze trudnoci napotykaj rwnie osoby mieszkajce w mniejszych miejscowociach i
o niszych dochodach w gospodarstwie domowym. Osoby z tych grup nie tylko rzadziej korzystaj z internetu,
ale nawet jeli ju to robi, to dysponuj mniejszymi kompetencjami, a przede wszystkim korzystaj z sieci w
sposb, ktry w mniejszym stopniu przekada si na popraw ich sytuacji yciowej. Lepiej wyksztacenie
internauci, pochodzcy z wikszych miejscowoci i z bogatszych rodzin potrafi z sieci korzysta w sposb
bardziej instrumentalny, rzadziej suy im ona jako rdo rozrywki i sposb na zabicie czasu. Rnice te
nieustannie s bardzo due i wydaj si by bardzo trwae.
Kluczow barier upowszechnienia wykorzystania komputerw i internetu oraz podnoszenia kompetencji
cyfrowych Polakw jest brak motywacji. Czciowo moe by on zwizany z brakiem wiedzy i umiejtnoci,
wydaje si by jednak problemem znacznie szerszym. Brak motywacji to nie tylko gwna przyczyna tego, e
wci wiele osb z internetu nie korzysta, nawet tych, ktrzy maj do niego dostp we wasnym domu. To take
jeden z powodw dla ktrego uytkownicy w maym stopniu podwyszaj swoje kompetencje. Naley w tym
miejscu zastrzec, e takich motywacji nie dostarcza ani system edukacyjny, ktry w maym stopniu wymaga od
uczniw i studentw bardziej kreatywnego korzystania z sieci wymagajcego podnoszenia umiejtnoci, ani te
rynek pracy, na ktrym wci waniejsze jest by pracownicy umieli wykonywa konkretne z gry zdefiniowane
polecenia ni eby musieli budowa i korzysta z bardziej zaawansowanych kompetencji cyfrowych i
informacyjnych. Motywacje s rwnie istotne dla sposobw korzystania z sieci, skonnoci do uycia internetu
w celu poszerzania swojej wiedzy, zdobywaniu nowych moliwoci i omijania treci i usug, ktre jedynie
przyczyniaj si do zabijania czasu.
Diagnoza spoeczna 2013 342
8. Wykluczenie spoeczne
Tomasz Panek i Janusz Czapiski
Wedug najbardziej oglnej i najpowszechniej podzielanej przez badaczy i politykw definicji wykluczenie
spoeczne oznacza, e dana jednostka lub jaka grupa spoeczna bdc czonkami wsplnoty (najczciej chodzi o
wsplnot obywateli pastwa) nie mog uczestniczy w peni w wanych dziedzinach ycia teje wsplnoty.
Czsto przy tym dodaje si, e ograniczenie to nie wynika z przekona tych, ktrzy s wykluczeni, ale z deficytw
cakowicie lub w duej mierze niezalenych od wykluczonych. Wykluczenie dotyczy moe pracy, konsumpcji,
uczestnictwa w kulturze, yciu spoecznoci lokalnych i w polityce.
Ojczyzn nowoczesnego pojcia wykluczenia spoecznego jest Francja (Helene Riffault i Jacques-Rene
Rabier pierwszy program badawczy The perception of poverty in Europe w 1976; Riffault, Rabier, 1977), ale
najwiksz karier zrobio ono w Wielkiej Brytanii (CASE Centre for Analysis of Social Exclusion w London
School of Economics, zaoone w 1997 r.); niektrzy wskazuj na jego podobiestwo z marksowskim pojciem
alienacji. Jako odpowiedniki europejskiego wykluczenia spoecznego wskazuje si take underclass (USA) i
marginalizacj (Ameryka Poudniowa).
Niekiedy wykluczenie spoeczne utosamia si z ubstwem, lub traktuje ubstwo jako gwny powd
wykluczenia. Obecnie jednak dominujce podejcie jest bardziej wielowymiarowe i wielokierunkowe. Na
przykad samo ubstwo moe by nie tyle przyczyn co skutkiem wykluczenia z powodu dyskryminacji na rynku
pracy, niepenosprawnoci, wyksztacenia czy miejsca zamieszkania (por. Muras, Ivanow, 2006; Szarfenberg,
odowski, Theiss, 2010).
W ostatnich dwudziestu latach nastpio w Unii Europejskiej, zarwno w wymiarze intelektualnym, jak i
politycznym, radykalne przesunicie akcentw z problematyki ubstwa na oglniejsze zjawisko wykluczenia
spoecznego. Dowodz tego choby programy badawcze (np. Gallie i Paugam, 2002; Hills, Le Grand, Piachaud,
2002; Matheu, 1999), konferencje (np. Annual Convention of the European Platform against Poverty and Social
Exclusion) czy oficjalne dokumenty Komisji Europejskiej oraz Szczytw UE w Lizbonie i Nicei. Szczyt w
Lizbonie w marcu 2000 uzna w lad za art. 136 i 137 Traktatu Amsterdamskiego walk z ubstwem i
wykluczeniem spoecznym za strategiczny cel polityki Rady Europy. Uchwalona wwczas tzw. Otwarta Metoda
Koordynacji (Open Method of Coordination) zaowocowaa na Szczycie w Nicei akceptacj wsplnego planu w
odniesieniu do ubstwa i wykluczenia oraz uruchomieniem projektu regularnego monitorowania zjawisk
wykluczenia w oparciu o uzgodnione przez pastwa czonkowskie wskaniki.
W odniesieniu jednak do rde i konkretnych wskanikw wykluczenia nie ma jednak zgody. Jedni twierdz,
e odnosi si ono do wszystkich przypadkw nieuczestniczenia w peni w wanych aspektach ycia spoecznego,
inni ograniczaj je tylko do niedobrowolnych form nieuczestniczenia. Jedni adresuj je do strukturalnych i
instytucjonalnych barier gwaccych zasady sprawiedliwoci spoecznej i ograniczajcych prawa spoeczne
jednostek i grup mniejszociowych, inni mwi raczej o izolacji lub autoizolacji pewnych grup spoecznych (np.
subkultur modzieowych, imigrantw, mniejszoci religijnych, mniejszoci seksualnych, byych winiw,
chorych psychicznie czy oglnej niepenosprawnych). Jedni szukaj jego przyczyn w staych i uniwersalnych
czynnikach, takich jak deprywacja materialna (niskie dochody), brak odpowiedniego wyksztacenia czy
niepenosprawno, inni podkrelaj rol zmiennych czynnikw kulturowych i cywilizacyjnych, takich jak erozja
wizi rodzinnych i ssiedzkich, gwatowny rozwj technologii, odpowiedzialny za wzrost bezrobocia, spadek
kapitau spoecznego (wzajemnego zaufania i wsppracy), za polityka spoeczna i gospodarcza pastwa. Jedni
traktuj je jako zjawisko makrospoeczne (wykluczenie determinuj kryteria kategoryzacji spoecznej np.
inwalidztwo, pobyt w wizieniu, bezrobocie, miejsce zamieszkania, wiek ycia, przynaleno do mniejszoci,
dochd), inni jako zjawisko indywidualne (wykluczenie jest konsekwencj pewnych indywidualnych saboci,
motywacji, cech intelektualnych, charakteru). Trudno si jednak zgodzi, e niemal wszystkie kryteria
kategoryzacji spoecznej mog by przesank wykluczenia. Hilary Silver (1994) zaliczya do wykluczonych a
23 grupy spoeczne (wcznie z kobietami, imigrantami, robotnikami niewykwalifikowanymi, mieszkacami
zniszczonych domw lub dzielnic ze z reputacj, emerytw), co inny badacz, David Gordon (2002) z
Uniwersytetu w Bristolu skomentowa: Jeli by wszystkie grupy wymienione przez Silver () byy spoecznie
wykluczone, to jedyn osob w Wielkiej Brytanii, ktra nie byaby wedug tej definicji wykluczona spoecznie,
byby ksi Filip; ale ju nie krlowa Elbieta, ktra jest kobiet, w dodatku emerytk (s. 12).
Wedug czoowych badaczy wykluczenia spoecznego (np. Chiary Saraceno z Uniwersytetu w Turynie, 2001;
L. Mejera z Eurostatu, 2000; Kitty Stewart z CASE, 2002) zjawisko to jest wielowymiarowe (ubstwo czy
bezrobocie s tylko jednymi z moliwych, ale wcale nie koniecznymi ani wystarczajcymi warunkami
wykluczenia), dynamiczne a nie statyczne (waniejsze s np. perspektywy zdobycia pracy ni aktualny stan
bezrobocia) i relacyjne a nie strukturalne (uczestnictwo, motywacja, zaangaowanie, relacje spoeczne, a nie
statystyczna wysoko dochodu czy koszyk dbr podstawowych).
Celem wszystkich europejskich programw walki z wykluczeniem spoecznym jest integracja spoeczna w
wymiarze regionalnym, pastwowym lub na poziomie caej UE.
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Panek, T., Czapiski, J. (2013). Wykluczenie spoeczne. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako
ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 342-375 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.115
Diagnoza spoeczna 2013 343

Wikszo bada nad wykluczeniem spoecznym i szczegowych programw walki z tym zjawiskiem
koncentruje si na:
- analizie i przeciwdziaaniu bezrobociu,
- analizie ubstwa i zrnicowania dochodw oraz programach pomocy spoecznej (wskaniki
ubstwa subiektywnego i obiektywnego; obiektywny wskanik zagroenia ubstwem w UE od 2001:
poniej 60% mediany w rozkadzie, dochodw gospodarstw domowych waonych pierwszy
dorosy=1, nastpni czonkowie 14+ lat =0,5 i dzieci poniej 14 lat= 0,3),
- problemach ludzi niepenosprawnych,
- rdach i zapobieganiu bezdomnoci,
- sytuacji dzieci (dziedziczeniu wykluczenia),
- prawach spoecznych dla poszczeglnych grup ze szczeglnym uwzgldnieniem, mniejszoci
(zwaszcza migracyjnych),
- polityce regionalnej,
- opiece postpenitencjarnej,
- przestpczych grupach modzieowych i subkulturach.
W wikszoci opracowa za najwaniejszy czynnik przeciwdziaania wykluczeniu zarwno na poziomie
indywidualnym jak i spoecznym uznaje si edukacj, w tym permanentne podnoszenie kwalifikacji (ksztacenie
ustawiczne).
W Polsce najwiksze ryzyko wykluczenia maj mieszkacy wsi, dzieci z rodzin wielodzietnych, bezrobotni
(wysoki wskanik bezrobocia trwaego), osoby w podeszym wieku, sabo wyksztacone i pozbawione dostpu do
nowoczesnych nonikw informacji (internet, telewizja cyfrowa).

8.1. Pojcie wykluczenia spoecznego
8.2. Ubstwo

8.2.1. Definicja i metody pomiaru ubstwa
8.2.1.1. Ubstwo dylematy definicyjne
Zdefiniowanie kategorii ubstwa jest pierwszym i zarazem kluczowym krokiem na drodze jego pomiaru. Wybr
konkretnej definicji ubstwa ma podstawowe znaczenie dla uzyskanych wynikw tego pomiaru (Hagenaars,
1986). W zalenoci od tej definicji rne grupy spoeczestwa mog zosta uznane za najbardziej zagroone
ubstwem. Jednoczenie sposb zdefiniowania ubstwa i metody jego pomiaru wpywaj na sposb tworzenia
programw, formuowanych przez polityk spoeczn, nakierowanych na ograniczenie ubstwa.
Wystpujce w praktyce rozbienoci w ocenach ubstwa, a w nastpstwie rozbienoci, co do koncepcji
walki z ubstwem, s spowodowane brakiem precyzyjnej i oglnie akceptowanej definicji tego zjawiska. Ponadto
kategoria ta jest zmienna w czasie i zrnicowana terytorialnie (Sen, 1983).
We wszystkich definicjach wystpujcych w literaturze przedmiotu ubstwo wizane jest z faktem
niezaspokojenia pewnych podstawowych potrzeb na podanym poziomie (Drewnowski, 1977, Panek 2007).
Formuowane w literaturze przedmiotu definicje ubstwa maj na tyle oglny charakter, e nie wzbudzaj
wikszych sporw i s w zasadzie powszechnie akceptowalne. Akceptacja ta wynika z faktu, e pozostawiaj one
otwartymi podstawowe kwestie bdce przedmiotem wielu kontrowersji, a mianowicie, ktre potrzeby naley
traktowa jako podstawowe oraz jaki poziom ich zaspokojenia naley uzna za podany.
W prezentowanej analizie przyjto tzw. finansow definicj ubstwa (Panek, 2011). Ubstwem bdziemy
okrelali sytuacj, w ktrej gospodarstwo domowe nie dysponuje wystarczajcymi rodkami finansowymi
(zarwno rodkami pieninymi w postaci dochodw biecych i dochodw z poprzednich okresw jak i w formie
nagromadzonych zasobw materialnych) pozwalajcych na zaspokojenie jej podstawowych potrzeb. Ubstwo jest
w tym przypadku traktowane jako jeden z wymiarw wykluczenia spoecznego, a mianowicie wymiar finansowy.
Ubstwem nie jest natomiast sytuacja zwizana z pozbawieniem moliwoci zaspokojenia podstawowych potrzeb
przez gospodarstwo domowe wynikajca z innych przyczyn ni finansowe jak na przykad z niepenosprawnoci
czonkw gospodarstwa domowego czy te niskiego poziomu ich wyksztacenia.
Diagnoza spoeczna 2013 344

8.2.1.2. Sposb pojmowania i pomiaru ubstwa
Najwiksze kontrowersje przy pomiarze ubstwa zwizane s ze sposobem okrelania poziomu zaspokojenia
potrzeb uznanego za podany, czyli sposobem pojmowania ubstwa. Ubstwo mona pojmowa w sposb
absolutny lub wzgldny
100
. Kategoria ubstwa w ujciu absolutnym opiera si na pojciu stopnia zaspokojenia
potrzeb, zdefiniowanych w konkretnych kategoriach ilociowych i wartociowych. Jednostki (osoby, rodziny,
gospodarstwa domowe) okrelane s jako ubogie kiedy ich potrzeby nie s zaspokojone w sposb wystarczajcy
(Drewnowski, 1997). Poziom zaspokojenia ich potrzeb nie jest przy tym odnoszony do poziomu zaspokojenia
potrzeb innych czonkw spoeczestwa. Problem ubstwa wedug zwolennikw podejcia absolutnego zostaje
rozwizany, gdy wszystkim czonkom spoeczestwa zostanie zapewnione zaspokojenie ich podstawowych
potrzeb. Ubstwo w sensie absolutnym moe tym samym zosta cakowicie wyeliminowane poprzez wzrost
ekonomiczny. Naley zauway, e podejcie absolutne zawsze nosi w sobie pewn doz relatywizmu. Ustalenie
zbioru podstawowych potrzeb oraz minimalnego poziomu ich zaspokojenia zaley zawsze od poziomu rozwoju
spoeczno-ekonomicznego kraju, dla ktrego przeprowadzana jest analiza.
Kategoria ubstwa w ujciu wzgldnym (relatywnym) opiera si na odniesieniu poziomu zaspokojenia
potrzeb jednostek (osb, rodzin, gospodarstw domowych) do poziomu zaspokojenia tych potrzeb przez innych
czonkw spoeczestwa. Ubstwo jest tutaj utosamiane z nadmiernymi rozpitociami w poziomie zaspokojenia
potrzeb w spoeczestwie. Ubstwo w tym sensie nie moe zosta w praktyce cakowicie wyeliminowane lecz
tylko zmniejszone, poprzez zmniejszenie nierwnomiernoci w poziomie zaspokojenia potrzeb.
Podstawow wad podejcia relatywnego jest brak staego punktu odniesienia dla porwna zmian ubstwa
w czasie i w przestrzeni, a tym samym utrudnia ocen efektywnoci polityk nakierowanych na walk z ubstwem.
Ponadto uzyskanie w ujciu relatywnym oceny wskazujcej, e nastpi wzrost poziomu zaspokojenia potrzeb
moe by wynikiem nie tyle faktycznego wzrostu ich zaspokojenia ile zmniejszenia nierwnoci w poziomie
zaspokojenia tych potrzeb w badanej populacji. Wybr wariantu sposobu pojmowania ubstwa stanowi wstpny
etap przy podejmowaniu decyzji co do sposobu jego pomiaru oraz kryteriw jego identyfikacji. Podjcie decyzji
co do sposobu pomiaru ubstwa wie si z wyborem pomidzy rozpatrywaniem ubstwa w sposb obiektywny
lub te w sposb subiektywny (Hagenaars, 1986, Panek 2011). Kady z tych sposobw pomiaru moe by
stosowany zarwno w podejciu absolutnym, jak i w podejciu relatywnym. Okrele obiektywny oraz
subiektywny nie naley przy tym wiza ze stopniem arbitralnoci w pomiarze ubstwa. W kadym z tych uj
pomiarowych wystpuj pewne ustalenia o charakterze arbitralnym.
W przypadku ujcia obiektywnego ocena poziomu zaspokojenia potrzeb badanych jednostek (osb, rodzin,
gospodarstw domowych) jest dokonywana niezalenie od ich osobistych wartociowa w tym zakresie.
Najczciej oceny takiej dokonuj eksperci. W ujciu subiektywnym ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywa
si przez same badane jednostki (osoby, rodziny, gospodarstwa domowe). W opracowaniu zastosowano oba
sposoby pomiaru ubstwa jako nawzajem uzupeniajce si. Z tych te powodw w opracowaniu ubstwo
pojmowane jest w sposb absolutny.
Kolejn decyzj jak naley poda przed pomiarem ubstwa jest ustalenie kryteriw ubstwa. W badaniach
zjawiska ubstwa prowadzonych do lat siedemdziesitych dominowao podejcie klasyczne, bazujce wycznie
na wskanikach monetarnych. W podejciu tym ocena poziomu zaspokojenia potrzeb odbywaa si wycznie
przez pryzmat dochodw (wydatkw) wyraanych w formie monetarnej. Stopniowo jednak coraz wicej
zwolennikw zacz zyskiwa pogld, e identyfikacja ubogich w oparciu jedynie o mierniki monetarne (poziom
uzyskiwanych dochodw lub wydatkw) jest dalece niewystarczajca. Nie chodzio tutaj przy tym wycznie o
fakt niedoszacowywania dochodw deklarowanych przez osoby i rodziny (gospodarstwa domowe) biorce udzia
w badaniach empirycznych. O wiele istotniejsze byo przekonanie, e ubstwo jest zjawiskiem wielowymiarowym
i przy jego identyfikacji naleaoby uwzgldnia take czynniki pozamonetarne. Ponadto, co jest niezwykle istotne
w badaniach ubstwa, podejcie klasyczne przy ocenie wielkoci rodkw finansowych jakimi dysponuje
jednostka bierze pod uwag wycznie jej dochody biece (strumienie) pomijajc dochody i zasoby materialne
nagromadzone w poprzednich okresach (zasoby). W opracowaniu zastosowano, ze wzgldu na konieczno
zachowania moliwoci analizy zmian w sferze ubstwa przede wszystkim podejcie jednowymiarowe. Ponadto
dla aktualnej rundy badania analiz ubstwa rozszerzono, wczajc do niej take czynniki pozamonetarne.
8.2.1.3. Metody identyfikacji ubogich
Rne sposoby pojmowania ubstwa oraz uwzgldnianie rnych kryteriw ubstwa, a take rne podejcia do
samego pomiaru ubstwa (podejcie obiektywne oraz podejcie subiektywne) prowadz do rnych metod
identyfikacji gospodarstw ubogich. W przypadku podejcia klasycznego dla wyodrbnienia podpopulacji ubogich

100
Szeroki przegld absolutnej i relatywnej koncepcji podejcia do sposobu pojmowania ubstwa mona znale np. w opracowaniu C. Seidla
(1988).
Diagnoza spoeczna 2013 345

wyznaczany jest pewien krytyczny poziom dochodw lub wydatkw zwany granic ubstwa, poniej ktrego
zaspokojenie podstawowych potrzeb nie jest moliwe. W przypadku podejcia wielowymiarowego dla
identyfikacji subpopulacji ubogich moliwe s rne rozwizania.
Obok oceny biecych dochodw gospodarstw domowych (ubstwa monetarnego) wczono take oceny ich
ubstwa niemonetarnego (deprywacji materialnej). Punktem wyjcia do pomiaru ubstwa niemonetarnego byo
okrelenie jego niemonetarnych wymiarw, cile powizanych z grupami potrzeb gospodarstw domowych, a
nastpnie wybr zmiennych biecych symptomami ubstwa niemonetarnego w poszczeglnych jego wymiarach.
O zaliczenie danego gospodarstwa domowego do podpopulacji zdeprywowanych materialnie w danym wymiarze
decydowaa liczba symptomw ubstwa w tym wymiarze, wystpujcych w tym gospodarstwie domowym.
Natomiast o tym, czy gospodarstwo domowe podlega ubstwu niemonetarnemu (deprywacji materialnej),
decyduje liczba wymiarw, w ktrych gospodarstwo domowe jest zdeprywowane materialnie. Ostatecznie
gospodarstwo domowe jest ubogie, gdy jednoczenie jest ubogie monetarnie i ubogie niemonetarnie.
W ocenach ubstwa zastosowano agregatowe indeksy ubstwa. S to formuy statystyczne agregujce
indywidualne mierniki ubstwa (dotyczce pojedynczych gospodarstw domowych) umoliwiajce oceny tego
zjawiska w skali kraju, w przekrojach terytorialnych czy te dla grup typologicznych gospodarstw domowych. Ze
wzgldu na fakt, e nie istnieje jedna uniwersalna formua w tym zakresie, w badaniach stosuje si rne formuy
indeksw agregatowych dostarczajcych informacji o rnych aspektach ubstwa. Indeksy ubstwa koncentruj
si na czterech jego podstawowych aspektach a mianowicie: zasigu, gbokoci, intensywnoci i dotkliwoci
ubstwa.
W analizach zjawiska ubstwa niezwykle wana jest ocena zmian tego zjawiska w czasie. W badaniu
przeprowadzono analiz mobilnoci gospodarstw domowych ze wzgldu na przynaleno do sfery ubstwa.
Ocen mobilnoci oparto na tabelach przepyww. Ponadto na podstawie tabel przepyww zostay oszacowane
indeksy mobilnoci
101
. W ostatnim etapie dokonano identyfikacji tych cech gospodarstw domowych, ktre
determinuj ubstwo.
Szczegowe informacje na temat metodyki badania ubstwa przyjtej w niniejszym opracowaniu znajduj
si w Aneksie 5.
8.2.2. Wyniki analizy sfery ubstwa w podejciu jednowymiarowym
8.2.2.1. Zasig i gboko ubstwa
Indeksy ubstwa wykorzystywane w analizach zawieraj podstawowe informacje stanowice cel kadego badania
ubstwa. Ze wzgldu na umowno pojcia granica ubstwa nie naley jednak przecenia wagi informacji, jak
wskaniki te nios. Znacznie istotniejsze z punktu realizowanych celw badania s zmiany ich wartoci w czasie
oraz rozkady w przekroju wyrnionych grup typologicznych gospodarstw domowych.
Warto obliczanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych minimum egzystencji, stanowicego granic
ubstwa dla jednoosobowych gospodarstw domowych pracownikw, przyjto dla lutego 2013 r. na poziomie 520
z. Ze wzgldu na sposb definicji kategorii minimum egzystencji (por. Aneks 5) naley traktowa go jako granic
skrajnego ubstwa. W przypadku ujcia subiektywnego bdziemy stosowa termin granica niedostatku, gdy
gospodarstwa domowe wskazujc na najniszy poziom dochodw niezbdnych do zwizania koca z kocem,
stanowicy jeden z parametrw decydujcych o wartoci tej granicy (por. Aneks 5), bior pod uwag wyszy
poziom dochodw od poziomu dochodw zabezpieczajcych wycznie minimum egzystencji. Granic
niedostatku w ujciu subiektywnym oszacowano dla gospodarstw domowych jednoosobowych na poziomie 1718
z. Jest ona ponad 3 razy wysza ni w ujciu obiektywnym. Oznacza to, e aspiracje gospodarstw domowych
odnonie ich sytuacji dochodowej zapewniajcej zaspokojenie potrzeb na akceptowalnym przez nie minimalnym
poziomie s znaczco wysze ni wynika to z minimalnych norm ustalanych w tym zakresie przez ekspertw.
Gospodarstwa domowe porwnuj po prostu swoj sytuacj materialn z sytuacj gospodarstw lepiej od nich
sytuowanych finansowo.
Poniej granicy skrajnego ubstwa yo w Polsce w lutym/marcu 2013 r. 5,1 proc. gospodarstw domowych
(wedug ujcia obiektywnego), a poniej granicy niedostatku (wedug ujcia subiektywnego) 44,7 proc.
gospodarstw (tabele 8.2.1 i 8.2.2). Wielkoci te naley uzna jednak za zawyone, gdy gospodarstwa domowe
maj zazwyczaj tendencj do zaniania swoich dochodw w skadanych deklaracjach. Indeksy gbokoci ubstwa
osigny 26,3 proc. w ujciu obiektywnym oraz 33,1 proc. w ujciu subiektywnym (tabele 8.2.1 i 8.2.2). Oznacza
to, e przecitny dochd ekwiwalentny grupy gospodarstw domowych skrajnie ubogich by w Polsce w
lutym/marcu 2013 r. o 26,3 proc. niszy od minimum egzystencji, a przecitny dochd ekwiwalentny gospodarstw
domowych yjcych w tym czasie w niedostatku o 33,1 proc. niszy od granicy niedostatku (subiektywnej granicy
ubstwa).

101
Analiz zmian w czasie w sferze ubstwa przeprowadzono dla ubstwa monetarnego.
Diagnoza spoeczna 2013 346

Indeks intensywnoci skrajnego ubstwa, bdcy wypadkow zasigu i gbokoci skrajnego ubstwa cznie,
przyj w lutym/marcu 2013 r. wielko 1,4 proc., a intensywnoci niedostatku 14,8 proc. Wielkoci te oznaczaj,
e w lutym/marcu 2013 r. naleaoby przetransferowa przecitnie do kadego skrajnie ubogiego gospodarstwa
domowego 7,0 z (0,0135 x 520 z) aby zlikwidowa skrajne ubstwo. W celu likwidacji niedostatku wielko
przecitnego transferu do kadego gospodarstwa domowego yjcego w niedostatku powinna natomiast wynie
254 z (0,1478 x 1718 z). Indeks dotkliwoci skrajnego ubstwa, bdcy wypadkow zasigu i gbokoci ubstwa
oraz nierwnoci dochodowych pomidzy ubogimi, osign w lutym/marcu 2013 r. 0,59 proc., a indeks
dotkliwoci niedostatku 6,82 proc.
Najwyszy procent gospodarstw yjcych w ubstwie, biorc pod uwag oba podejcia cznie,
charakteryzowa grupy gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz rencistw
(odpowiednio 40,1 i 12,4 proc. skrajnie ubogich gospodarstw w ujciu obiektywnym oraz 88,6 i 77,6 proc.
yjcych w niedostatku, tabele 8.2.1 i 8.2.2). Natomiast najmniejszy zasig skrajne ubstwo miao w grupach
gospodarstw domowych emerytw, pracownikw i pracujcych na wasny rachunek (warto stopy skrajnego
ubstwa bya w tych grupach gospodarstw domowych nisza od 2.7 proc.). Natomiast w ujciu subiektywnym
wyranie najnisze wartoci przyja ona w grupach gospodarstw domowych pracujcych na wasny rachunek i
pracownikw (odpowiednio 22,3 i 32,7 proc.). Indeksy gbokoci ubstwa w ujciu obiektywnym osigny
najwysze wartoci w grupach gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz pracujcych na
wasny rachunek. Wyniosy one dla pierwszej z grup 35,4 proc., a dla drugiej 25,7 proc. Dua gboko skrajnego
ubstwa w grupie gospodarstw domowych pracujcych na wasny rachunek zwizana jest z wystpujcym
aktualnie kryzysem gospodarczym, w wyniku ktrego wiele firm rodzinnych upado lub te znaczco zmniejszyo
swoje dochody.
Najwiksza gboko niedostatku (w ujciu subiektywnym) wystpowaa w lutym/marcu 2013 r. w
gospodarstwach domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz rencistw. Indeksy gbokoci
niedostatku przyjy w tych grupach gospodarstw domowych odpowiednio wielkoci 55,4 proc. i 39,7 proc.
Skrajne ubstwo jak i niedostatek byy najbardziej intensywne i dotkliwe take w grupie gospodarstw
domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde. Indeks intensywnoci ubstwa przyj w tej grupie
wielko 14,2 proc. w podejciu obiektywnym oraz 49,1 proc. w ujciu subiektywnym. Natomiast indeks
oceniajcy dotkliwo ubstwa osign w tej grupie gospodarstw domowych wielko 7,3 proc. w ujciu
obiektywnym oraz 32,3 proc. w ujciu subiektywnym.
Tabela 8.2.1. Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa wedug grup spoeczno-ekonomicznych i typu aktywnoci
ekonomicznej w marcu/kwietniu 2013 r. - podejcie obiektywne
Grupa spoeczno-
ekonomiczna i typ aktywnoci
ekonomicznej
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo
ubstwa
Pracownicy 2,65 23,01 0,61 0,25
Rolnicy 10,85 20,16 2,19 0,81
Emeryci 2,32 18,73 0,43 0,13
Rencici 12,36 21,66 2,68 0,91
Pracujcy na wasny rachunek 2,63 25,74 0,68 0,31
Utrzymujcy si z
niezarobkowych rde
40,08 35,44 14,20 7,30
Bez bezrobotnych 3,01 23,09 0,70 0,28
Z bezrobotnymi 18,11 29,50 5,34 2,48
Ogem 5,14 26,27 1,35 0,59

A 18,1 proc. gospodarstw domowych z bezrobotnymi yo w lutym/marcu 2013 r. w skrajnym ubstwie i
67,8 proc. w niedostatku, podczas gdy w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych tylko 3,0 proc. w ujciu
obiektywnym i 41,0 proc. w ujciu subiektywnym (tabele 8.2.1 i 8.2.2). Take gboko ubstwa w obu
podejciach pomiaru bya w pierwszej grupie gospodarstw wysza ni w drugiej. Indeks luki dochodowej yjcych
w skrajnym ubstwie wynis w tych grupach odpowiednio 29,5 proc. i 23,1 proc. Indeksy gbokoci niedostatku
wyniosy w tych grupach odpowiednio 43,2 proc. i 30,3 proc. Podobne relacje wielkoci indeksw pomidzy
rozwaanymi grupami gospodarstw domowych obserwujemy w przypadku ocen intensywnoci i dotkliwoci
ubstwa (tabele 8.2.1 i 8.2.2).
Diagnoza spoeczna 2013 347

Tabela 8.2.2. Agregatowe indeksy niedostatku wedug grup spoeczno-ekonomicznych i typu aktywnoci
ekonomicznej w marcu/kwietniu 2013 r. - podejcie subiektywne
Grupa
spoeczno-ekonomiczna i typ
aktywnoci ekonomicznej
Agregatowe indeksy niedostatku * 100
Zasig
niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Pracownicy 32,69 29,43 9,62 4,03
Rolnicy 57,45 37,37 21,47 10,54
Emeryci 53,70 28,82 15,47 6,07
Rencici 77,57 39,73 30,82 15,50
Pracujcy na wasny rachunek 22,25 30,02 6,68 2,92
Utrzymujcy si z
niezarobkowych rde
88,61 55,35 49,05 32,26
Bez bezrobotnych 40,95 30,29 12,40 5,30
Z bezrobotnymi 67,78 43,20 29,28 16,08
Ogem 44,73 33,05 14,78 6,82

Wrd typw gospodarstw domowych sfera ubstwa w ujciu obiektywnym miaa najwikszy zasig w
lutym/marcu 2013 r. w grupie gospodarstw maestw wielodzietnych i rodzin niepenych (odpowiednio 13,5
proc. oraz 8,5 proc.), a zasig niedostatku by najwikszy w grupie gospodarstw nierodzinnych jednoosobowych,
maestw wielodzietnych i rodzin niepenych (odpowiednio 67,0 proc., 57,7 proc. i 56,8 proc., tabele 8.2.3 i
8.2.4). Gboko ubstwa jest o wiele mniej zrnicowana wedug typu gospodarstw domowych ni jego zasig.
Najwysze wartoci indeksy gbokoci skrajnego ubstwa przyjy w grupie gospodarstw maestw z 1
dzieckiem -- 32,6 proc. Natomiast najwysze wartoci indeksu gbokoci niedostatku obserwujemy w grupach
gospodarstw nierodzinnych wieloosobowych i rodzin niepenych prawie 39 proc.
Intensywno i dotkliwo ubstwa byy take najwiksze w tych grupach gospodarstw domowych, w ktrych
ubstwo miao najwikszy zasig i gboko. W przypadku podejcia obiektywnego indeksy intensywnoci i
dotkliwoci skrajnego ubstwa przyjy zdecydowanie najwysze wartoci w grupie gospodarstw domowych
maestw wielodzietnych (odpowiednio 3,0 proc. i 1,1 proc.). Natomiast intensywno i dotkliwo niedostatku
bya najwiksza w grupach gospodarstw domowych nierodzinnych jednoosobowych oraz rodzin niepenych.
Indeksy intensywnoci niedostatku przyjy w tych grupach gospodarstw odpowiednio wielkoci 22,2 proc. i 21,9
proc., a indeksy dotkliwoci niedostatku 10,3 proc. i 10,7 proc.
Tabela 8.2.3. Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa wedug typu gospodarstwa w marcu/kwietniu 2013 r. -
podejcie obiektywne
Typ
gospodarstwa
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo ubstwa
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci
3,03 28,28 0,86 0,37
Maestwa z 1 dzieckiem 2,41 32,59 0,79 0,38
Maestwa z 2 dzieci 3,50 20,58 0,72 0,26
Maestwa z 3 i wicej dzieci 13,48 22,07 2,98 1,07
Rodziny niepene 8,46 22,91 1,94 0,73
Wielorodzinne 4,56 25,81 1,18 0,51
Nierodzinne: jednoosobowe 6,11 30,24 1,85 0,92
Wieloosobowe 8,00 25,53 2,04 0,76

Intensywno i dotkliwo ubstwa byy take najwiksze w tych grupach gospodarstw domowych, w ktrych
ubstwo miao najwikszy zasig i gboko. W przypadku podejcia obiektywnego indeksy intensywnoci i
dotkliwoci skrajnego ubstwa przyjy zdecydowanie najwysze wartoci w grupie gospodarstw domowych
maestw wielodzietnych (odpowiednio 3,0 proc. i 1,1 proc.). Natomiast intensywno i dotkliwo niedostatku
bya najwiksza w grupach gospodarstw domowych nierodzinnych jednoosobowych oraz rodzin niepenych.
Indeksy intensywnoci niedostatku przyjy w tych grupach gospodarstw odpowiednio wielkoci 22,2 proc. i 21,9
proc., a indeksy dotkliwoci niedostatku 10,3 proc. i 10,7 proc.
Diagnoza spoeczna 2013 348

Tabela 8.2.4. Agregatowe indeksy niedostatku wedug typu gospodarstwa w marcu 2013 r. - podejcie
subiektywne
Typ
gospodarstwa
Agregatowe indeksy niedostatku * 100
Zasig niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci
31,41 31,52 9,90 4,41
Maestwa z 1 dzieckiem 28,80 31,45 9,06 4,03
Maestwa z 2 dzieci 34,02 30,62 10,42 4,52
Maestwa z 3 i wicej dzieci 57,66 33,63 19,39 9,21
Rodziny niepene 56,84 38,51 21,89 10,69
Wielorodzinne 33,54 28,11 9,43 4,02
Nierodzinne: jednoosobowe 67,04 33,12 22,20 10,34
Wieloosobowe 52,27 38,77 20,26 10,15

Uzyskane wyniki wskazuj na wpyw wielkoci miejscowoci zamieszkania na zasig sfery ubstwa (tabele
8.2.5 i 8.2.6). Procent gospodarstw domowych yjcych w ubstwie w lutym/marcu 2013 r. wyranie ronie wraz
ze spadkiem wielkoci miejscowoci zamieszkania. Wrd gospodarstw domowych zamieszkujcych wie 8,4
proc. dysponowao dochodami poniej granicy skrajnego ubstwa, a 57,4 proc. poniej granicy niedostatku.
Natomiast stopy skrajnego ubstwa i niedostatku w najwikszych miastach wyniosy w tym okresie tylko
odpowiednio 2,5 proc. i 28,5 proc.
Zrnicowanie gbokoci ubstwa pomidzy klasami miejscowoci nie byo zbyt due. Najwiksz
gboko biedy w ujciu subiektywnym obserwujemy na wsi, dla ktrej indeks gbokoci niedostatku osign
38,8 proc. Natomiast najwiksz gbokoci skrajnego ubstwa w ujciu obiektywnym charakteryzoway si
gospodarstwa zamieszkujce redniej wielkoci miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys. (indeks gbokoci
skrajnego ubstwa przyj w tej grupie gospodarstw wielko 31,2 proc.).
Najwiksz intensywnoci zarwno skrajnego ubstwa jak i niedostatku charakteryzowaa si wie (indeksy
intensywnoci ubstwa przyjy na wsi odpowiednio wielkoci 2,1 proc. oraz 20,8 proc.). Dotkliwo biedy tak w
ujciu obiektywnym jak i w ujciu subiektywnym bya take najwysza w grupie gospodarstw domowych
wiejskich (indeksy dotkliwoci przyjy w tej grupie gospodarstw odpowiednio wartoci 0,9 proc. i 10,1 proc.).
Najwyszym odsetkiem gospodarstw domowych ubogich w ujciu obiektywnym charakteryzoway si w
lutym/marcu 2013 r. wojewdztwa lubuskie, witokrzyskie oraz lubelskie (odpowiednio 8,0 proc., 7,8 proc. i 7,5
proc. gospodarstw yo w tych wojewdztwach w skrajnym ubstwie, tabela 8.2.7). Natomiast w ujciu
subiektywnym najwikszy zasig niedostatku wystpowa w wojewdztwie lubelskim (58,6 proc., tabela 8.2.8).
Najwiksz gbokoci ubstwa charakteryzoway si w badanym okresie wojewdztwa lubelskie i
dolnolskie, w ktrych indeks luki dochodowej skrajnie ubogich przyj odpowiednio wartoci 33,9 i 33,6 proc.
Natomiast relatywnie najwiksz gboko niedostatku obserwujemy w wojewdztwach lubelskim, dzkim i
podkarpackim. Indeks luki dochodowej yjcych w niedostatku przyj w tych wojewdztwach odpowiednio
wartoci 35,7, 34,8 i 34,5 proc. Oznacza to, e w wojewdztwach tych zamieszkiway gospodarstwa domowe
skrajnie ubogie (w ujciu obiektywnym) albo yjce w niedostatku (w ujciu subiektywnym) przecitnie najmniej
zamone.
Najwiksz intensywnoci skrajnego ubstwa, charakteryzoway si w lutym/marcu 2013 r. wojewdztwa
lubelskie, witokrzyskie i lubuskie. Indeks intensywnoci skrajnego ubstwa osign dla nich wielko powyej
2 proc. Indeks intensywnoci niedostatku najwiksze wartoci osign natomiast w wojewdztwie lubelskim i
witokrzyskim (indeks dotkliwoci niedostatku osign w nich odpowiednio wielkoci 9,9 i 9,1 proc.).
Tabela 8.2.5. Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa wedug klasy miejscowoci zamieszkania w
marcu/kwietniu 2013 r. - podejcie obiektywne
Klasa miejscowoci
zamieszkania
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo ubstwa
Miasta powyej 500 tys. 2,48 25,87 0,64 0,29
Miasta 200-500 tys. 2,44 25,43 0,62 0,28
Miasta 100-200 tys. 4,06 31,29 1,27 0,57
Miasta 20-100 tys. 4,08 28,66 1,17 0,56
Miasta poniej 20 tys. 4,43 26,52 1,18 0,53
Wie 8,42 24,99 2,10 0,87
Diagnoza spoeczna 2013 349

Tabela 8.2.6. Agregatowe indeksy niedostatku wedug klasy miejscowoci zamieszkania w marcu/kwietniu 2013r.
- podejcie subiektywne
Klasa miejscowoci
zamieszkania
Agregatowe indeksy niedostatku * 100
Zasig niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Miasta powyej 500 tys. 28,45 29,85 8,49 3,69
Miasta 200-500 tys. 34,20 28,79 9,85 4,08
Miasta 100-200 tys. 38,46 30,70 11,81 5,44
Miasta 20-100 tys. 43,61 31,64 13,80 6,20
Miasta poniej 20 tys. 45,60 31,34 14,29 6,29
Wie 57,41 36,19 20,78 10,05
Tabela 8.2.7. Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa wedug wojewdztw w marcu/kwietniu 2013 r. - podejcie
obiektywne
Wojewdztwa
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo ubstwa
Dolnolskie 4,76 33,60 1,60 0,80
Kujawsko-pomorskie 6,21 28,01 1,74 0,84
Lubelskie 7,51 33,90 2,55 1,32
Lubuskie 8,01 25,28 2,02 0,83
dzkie 5,24 20,04 1,05 0,42
Maopolskie 3,93 14,67 0,58 0,13
Mazowieckie 4,84 22,32 1,08 0,43
Opolskie 5,43 27,91 1,52 0,60
Podkarpackie 6,92 26,36 1,82 0,83
Podlaskie 3,81 15,43 0,59 0,16
Pomorskie 4,81 29,93 1,44 0,58
lskie 4,46 30,08 1,34 0,61
witokrzyskie 7,84 31,26 2,45 1,34
Warmisko-mazurskie 5,73 24,55 1,41 0,54
Wielkopolskie 3,83 24,59 0,94 0,35
Zachodniopomorskie 3,84 24,30 0,93 0,34
Tabela 8.2.8. Agregatowe indeksy niedostatku wedug wojewdztw w marcu/kwietniu 2013 r. - podejcie
subiektywne
Wojewdztwa
Agregatowe indeksy niedostatku * 100
Zasig niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Dolnolskie 41,97 32,04 13,45 6,29
Kujawsko-pomorskie 53,59 34,16 18,31 8,66
Lubelskie 58,55 35,65 20,87 9,89
Lubuskie 44,49 35,56 15,82 7,89
dzkie 51,21 34,78 17,81 8,08
Maopolskie 42,21 29,84 12,59 5,36
Mazowieckie 38,60 34,05 13,14 6,07
Opolskie 47,28 33,99 16,07 7,38
Podkarpackie 53,14 34,47 18,32 8,72
Podlaskie 49,63 33,75 16,75 7,51
Pomorskie 41,89 32,05 13,42 6,04
lskie 35,20 33,21 11,69 5,59
witokrzyskie 53,69 34,28 18,41 9,08
Warmisko-mazurskie 50,51 31,78 16,05 7,29
Wielkopolskie 46,05 28,81 13,26 5,59
Zachodniopomorskie 39,15 32,27 12,63 5,77
8.2.2.2. Zmiany w sferze ubstwa
W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy zarwno wzrost zasigu skrajnego ubstwa jak i niedostatku
(odpowiednio o ponad 1 i o okoo 11 p.p., tabela 8.2.9 i 8.2.10). Wpyn na to spadek w badanym okresie wartoci
realnych dochodw ekwiwalentnych.
Diagnoza spoeczna 2013 350

W badanym okresie nie nastpiy znaczce zmiany gbokoci skrajnego ubstwa (podejcie obiektywne) przy
jednoczesnym wzrocie (o ponad 2 p.p.) gbokoci niedostatku (tabele 8.2.9 i 8.2.10). Oznacza to, e
gospodarstwa domowe yjce w skrajnym ubstwie byy w 2013 r. przecitnie tak samo zamone jak w 2011 r.
Natomiast przecitna zamono gospodarstw domowych yjcych w niedostatku znaczco wzrosa w badanym
okresie.
Intensywno biedy mierzona indeksem luki dochodowej, wzrosa znaczco w okresie marzec 2011-marzec
2013 w podejciu subiektywnym (o ponad 4 p.p.), a w ujciu obiektywnym nie ulega istotnym zmianom (tabele
8.2.9 i 8.2.10). Podobn tendencj zmian obserwujemy w przypadku dotkliwoci biedy (tabele 8.2.9 i 8.2.10).
Warto indeksu dotkliwoci niedostatku wzrosa w badanym okresie w skali oglnopolskiej o ponad 2 p.p., a
ubstwa nie zmienia si znaczco.
Wzrost zasigu skrajnego ubstwa mia w okresie marzec 2011-marzec 2013 rn skal w grupach
spoeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych (tabela 8.2.9). Wzrost tego zasigu by najwikszy w grupach
gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz rolnikw. Stopa skrajnego ubstwa
wzrosa w tych grupach gospodarstw odpowiednio o prawie 7 i o ponad 5 p.p. W ujciu subiektywnym w badanym
okresie najsilniejszy wzrost odsetka gospodarstw domowych yjcych w niedostatku nastpi w grupach
gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde, emerytw i rencistw (w grupach tych stopa
niedostatku wzrosa odpowiednio o prawie 17, o ponad 15 i o prawie 15 p.p., tabela 8.2.10).
Gboko skrajnego ubstwa zwikszya si znaczco w badanym okresie w grupach gospodarstw
domowych rencistw i utrzymujcych si z niezarobkowych rde (indeksy gbokoci skrajnego ubstwa
wzrosy w tych grupach odpowiednio o ponad 4 i o prawie 4 p.p., tabela 8.2.9). Jednoczenie gboko skrajnego
ubstwa zmniejszya si znaczco w grupach gospodarstw domowych pracujcych na wasny rachunek i rolnikw
(spadek wartoci indeksw gbokoci ubstwa odpowiednio o prawie 9 i o prawie 5 p.p.). Wartoci indeksw
gbokoci niedostatku wzrosy znaczco we wszystkich grupach spoeczno-ekonomicznych gospodarstw, przy
czym najsilniej w grupach gospodarstw rolnikw i utrzymujcych si z niezarobkowych rde (wzrost indeksu
gbokoci niedostatku odpowiednio o ponad 6 i o ponad 5 p.p.). Intensywno skrajnego ubstwa wzrosa
znaczco w okresie marzec 2011-marzec 20131 tylko w przypadku grup gospodarstw domowych utrzymujcych
si z niezarobkowych rde (wzrost wartoci indeksu intensywnoci skrajnego ubstwa o prawie 4 p.p., tabela
8.2.9). Intensywno niedostatku zwikszya si natomiast w badanym okresie we wszystkich grupach spoeczno-
ekonomicznych gospodarstw, przy czym najsilniej w grupach gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych
rde i rencistw (wzrost indeksu intensywnoci niedostatku odpowiednio o prawie 13 i o okoo 8 p.p., tabela
8.2.10).
Dotkliwo skrajnego ubstwa zwikszya si znaczco wycznie w grupie gospodarstw domowych
utrzymujcych si z niezarobkowych rde (warto indeksu wzrosa odpowiednio o ponad 2 p.p., tabela 8.2.9).
Natomiast dotkliwo niedostatku znaczco wzrosa we wszystkich grupach spoeczno-ekonomicznych
gospodarstw poza grup pracujcych na wasny rachunek (tabela 8.2.10), przy czym najbardziej w grupach
gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde i rencistw (wzrost wartoci indeksw
odpowiednio o ponad 9 i prawie 5 p.p.).
Tabela 8.2.9. Zmiany agregatowych indeksw skrajnego ubstwa, w ujciu jednowymiarowym, wedug grup
spoeczno-ekonomicznych i typu aktywnoci ekonomicznej w okresie marzec 2011-marzec 2013. - podejcie
obiektywne
Grupa
spoeczno-ekonomiczna
i typ aktywnoci ekonomicznej
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo ubstwa
Pracownicy 0,03 -0,44 0,00 0,04
Rolnicy 5,41 -4,50 0,94 0,39
Emeryci 0,91 1,46 0,19 0,06
Rencici 2,05 4,32 0,94 0,47
Pracujcy na wasny rachunek 0,50 -8,45 -0,01 0,03
Utrzymujcy si z
niezarobkowych rde 6,64 3,79 3,59 2,15
Bez bezrobotnych 0,42 2,37 0,17 0,10
Z bezrobotnymi 5,10 -0,57 1,36 0,67
Ogem 1,05 0,03 0,27 0,14
Diagnoza spoeczna 2013 351

Tabela 8.2.10. Zmiany agregatowych indeksw niedostatku w ujciu jednowymiarowym, wedug grup spoeczno-
ekonomicznych i typu aktywnoci ekonomicznej w okresie marzec 2011-marzec 2013. - podejcie subiektywne
Grupa
spoeczno-ekonomiczna
i typ aktywnoci ekonomicznej
Agregatowe indeksy niedostatku * 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig
niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Pracownicy 7,64 3,06 2,99 1,23
Rolnicy 6,18 6,13 5,27 3,18
Emeryci 15,35 1,08 4,82 2,06
Rencici 14,64 3,54 8,01 4,67
Pracujcy na wasny rachunek 3,41 4,65 1,81 0,66
Utrzymujcy si z niezarobkowych
rde 16,51 5,33 12,74 9,45
Bez bezrobotnych 9,76 1,67 3,52 1,61
Z bezrobotnymi 16,84 6,31 10,08 5,75
Ogem 10,71 2,60 4,40 2,16

W grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi nastpi w okresie marzec 2011- marzec 2013 znaczcy
wzrost zasigu skrajnego ubstwa (o ponad 5 p.p.), podczas gdy w grupie gospodarstw domowych bez
bezrobotnych zmiany byy nieistotne. Natomiast gboko skrajnego ubstwa wzrosa znaczco w analizowanych
okresie w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych (o ponad 2 p.p.), podczas gdy jej zmiany w grupie
gospodarstw z bezrobotnymi byy nieistotne (tabele 8.2.9 i 8.2.10). Pozostae charakterystyki skrajnego ubstwa
nie zmieniy si w tym okresie znaczco, poza wzrostem intensywnoci skrajnego ubstwa w grupie gospodarstw
z bezrobotnymi (o ponad 1 p.p.). W przypadku sfery niedostatku wzrosy wartoci wszystkich charakterystyk
biedy zarwno w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych jak i z bezrobotnymi. Wzrost ten mia
zdecydowanie silniejszy charakter w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi ni w grupie gospodarstw
bez bezrobotnych.
Zasig skrajnego ubstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 zwikszy si znaczco w grupach
gospodarstw domowych maestw wielodzietnych oraz nierodzinnych jednoosobowych (odpowiednio o prawie
3 i o ponad 2 p.p., tabela 8.2.11). Zasig sfery niedostatku uleg natomiast w badanym okresie znaczcemu
zwikszeniu we wszystkich grupach spoeczno-ekonomicznych gospodarstw, najbardziej w grupach gospodarstw
domowych nierodzinnych jednoosobowych, maestw bez dzieci oraz rodzin niepenych (wzrost wartoci stopy
niedostatku odpowiednio o prawie 17 i po ponad 12 p.p., tabela 8.2.12).
Zmiany gbokoci skrajnego ubstwa byy w typach gospodarstw domowych w badanym okresie
rnokierunkowe. Najsilniejszy wzrost gbokoci skrajnego ubstwa obserwujemy w grupie gospodarstw
domowych wieloosobowych oraz wielorodzinnych (wzrost wartoci indeksu gbokoci skrajnego ubstwa o
ponad 13 i o ponad 11 p.p., tabela 8.2.11). Natomiast gboko niedostatku zwikszya si znaczco w badanym
okresie we wszystkich typach gospodarstw domowych poza grup gospodarstw nierodzinnych jednoosobowych.
Najwikszy wzrost indeksu gbokoci niedostatku nastpi w grupach gospodarstw domowych maestw z 2
dzieci, wieloosobowych oraz rodzin niepenych (odpowiednio o prawie 7, o przeszo 6 i o prawie 6 p.p., tabela
8.2.12).
Zarwno intensywno skrajnego ubstwa jak i jego dotkliwo nie zmieniy si znaczco w okresie marzec
2011-marzec 2013 w adnym z typw gospodarstw domowych (zmiany wartoci odpowiednich indeksw byy
mniejsze ni 1 p.p., tabela 8.2.11).
Tabela 8.2.11. Zmiany agregatowych indeksw skrajnego ubstwa, w ujciu jednowymiarowym, wedug typu
gospodarstwa w okresie marzec 2011 - marzec 2013. - podejcie obiektywne
Typ
gospodarstwa
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo ubstwa
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci 0,59 2,58 0,21 0,10
Maestwa z 1 dzieckiem 0,32 1,85 0,12 0,05
Maestwa z 2 dzieci 0,20 -4,88 -0,11 -0,03
Maestwa z 3 i wicej dzieci 2,83 -0,93 0,56 0,24
Rodziny niepene 0,68 -2,30 -0,02 -0,04
Wielorodzinne -0,23 11,31 0,38 0,35
Nierodzinne: jednoosobowe 2,24 3,56 0,82 0,45
Wieloosobowe 2,28 13,17 1,00 0,41

Diagnoza spoeczna 2013 352

W podejciu subiektywnym we wszystkich typach gospodarstw domowych obserwujemy znaczcy spadek
intensywnoci i dotkliwoci niedostatku (tabela 8.2.12). Najsilniejszy wzrost nastpi przy tym w grupach
gospodarstw domowych rodzin niepenych oraz wieloosobowych. Wartoci indeksu intensywnoci niedostatku
wzrosy w tych grupach gospodarstw odpowiednio o okoo 7 i o prawie 6 p.p., a indeksw dotkliwoci niedostatku
po o prawie 3 p.p.
Tabela 8.2.12. Zmiany agregatowych indeksw niedostatku w ujciu jednowymiarowym, wedug typu
gospodarstwa w okresie marzec 2011 - marzec 2013. - podejcie subiektywne
Typ
gospodarstwa
Agregatowe indeksy niedostatku * 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig
niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Jednorodzinne:
Maestwa bez dzieci 12,18 3,30 4,39 2,03
Maestwa z 1 dzieckiem 9,69 2,38 3,38 1,54
Maestwa z 2 dzieci 1,46 6,53 2,31 1,03
Maestwa z 3 i wicej dzieci 6,70 3,75 4,08 2,09
Rodziny niepene 12,07 5,70 7,01 3,54
Wielorodzinne 5,87 1,44 1,95 0,81
Nierodzinne: jednoosobowe 16,88 0,11 5,69 2,97
Wieloosobowe 9,40 6,08 5,99 3,62

Zasig skrajnego ubstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 wzrs istotnie w grupie gospodarstw
domowych wiejskich oraz zamieszkujcych najwiksze miasta (o prawie 2 i o ponad 1 p.p., tabela 8.2.13)). Wzrost
zasigu niedostatku nie by znaczco zrnicowany ze wzgldu na klas miejscowoci zamieszkania (8.2.14).
Gboko skrajnego ubstwa wzrosa w badanym okresie najsilniej w redniej wielkoci miastach, o liczbie
mieszkacw 100-200 tys. i najmniejszych (wzrost wartoci indeksu gbokoci skrajnego ubstwa o prawie 10 i
o ponad 5 p.p.). Natomiast przecitna zamono gospodarstw domowych yjcych w niedostatku najsilniej
wzrosa w tym okresie w grupie gospodarstw domowych wiejskich (wzrost wartoci indeksu gbokoci
niedostatku o prawie 6 p.p.).
Zmiany intensywnoci i dotkliwoci skrajnego ubstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 nie byy
znaczce. Natomiast w ujciu subiektywnym nastpi w tym okresie znaczcy wzrost zarwno intensywnoci jak
i dotkliwoci niedostatku we wszystkich klasach miejscowoci zamieszkania. Najsilniej intensywno niedostatku
wzrosa na wsi (wzrost wartoci indeksu o prawie 6 p.p.), a dotkliwo niedostatku take na wsi oraz w maych
miastach o liczbie mieszkacw 20-100 tys. (wzrost wartoci indeksu odpowiednio o prawie 3 i o ponad 2 p.p.).
W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy wzrost zasigu skrajnego ubstwa w zdecydowanej
wikszoci wojewdztw, w tym najsilniejszy w wojewdztwie opolskim (stopa skrajnego ubstwa wzrosa w tym
wojewdztwie o prawie 5 p.p., tabela 8.2.15). Zasig niedostatku wzrs istotnie w tym okresie we wszystkich
wojewdztwach (tabela 8.2.16). Najsilniejszy wzrost stopy niedostatku mia miejsce w wojewdztwach kujawsko-
pomorskim i dzkim (odpowiednio o prawie 16 oraz ponad 15 p.p.).
Tabela 8.2.13. Zmiany agregatowych indeksw skrajnego ubstwa, w ujciu jednowymiarowym, wedug klasy
miejscowoci zamieszkania w okresie marzec 2011 - marzec 2013. - podejcie obiektywne
Klasa miejscowoci
zamieszkania
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo ubstwa
Miasta powyej 500 tys. 1,03 2,62 0,29 0,18
Miasta 200-500 tys. 0,04 -0,20 0,00 0,06
Miasta 100-200 tys. 0,73 9,94 0,51 0,20
Miasta 20-100 tys. 0,84 1,60 0,29 0,20
Miasta poniej 20 tys. 1,00 5,14 0,46 0,22
Wie 1,59 -0,25 0,38 0,19

W badanym okresie zmiany gbokoci skrajnego ubstwa w wojewdztwach byy rnokierunkowe (tabela
8.2.15). Najwikszy wzrost indeksw gbokoci ubstwa mia przy tym miejsce w okresie marzec 2011-marzec
2013 w wojewdztwach dolnolskim i lubelskim (odpowiednio o prawie 11 i o prawie 9 p.p.). Jednoczenie
obserwujemy spadek gbokoci skrajnego ubstwa w kilku wojewdztwach, w tym najwikszy w
wojewdztwach dzkim i podlaskim (odpowiednio o prawie 8 i o ponad 6 p.p.). Gboko niedostatku ulega
natomiast zwikszeniu w tym okresie we wszystkich wojewdztwach, poza wojewdztwem wielkopolskim, w
Diagnoza spoeczna 2013 353

tym najsilniej w wojewdztwach kujawsko-pomorskim i dzkim (wzrost indeksu gbokoci niedostatku
odpowiednio o prawie 16 i o ponad 15 p.p., tabela 8.2.16).
Tabela 8.2.14. Zmiany agregatowych indeksw niedostatku w ujciu jednowymiarowym, wedug klasy
miejscowoci zamieszkania w marzec 2011 - marzec 2013. - podejcie subiektywne
Klasa miejscowoci
zamieszkania
Agregatowe indeksy niedostatku * 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Miasta powyej 500 tys. 10,35 2,04 3,57 1,61
Miasta 200-500 tys. 11,68 -0,05 3,15 1,24
Miasta 100-200 tys. 8,32 1,64 2,93 1,38
Miasta 20-100 tys. 11,12 3,30 4,56 2,23
Miasta poniej 20 tys. 10,40 2,13 4,03 1,94
Wie 11,01 3,45 5,53 2,91
Tabela 8.2.15. Zmiany agregatowych indeksw skrajnego ubstwa, w ujciu jednowymiarowym, wedug
wojewdztw w okresie marzec 2011 - marzec 2013. - podejcie obiektywne

Wojewdztwa
Agregatowe indeksy skrajnego ubstwa * 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig ubstwa Gboko ubstwa
Intensywno
ubstwa
Dotkliwo ubstwa
Dolnolskie 2,24 10,67 1,08 0,61
Kujawsko-pomorskie 0,71 -4,84 -0,07 -0,15
Lubelskie -0,83 8,94 0,45 0,47
Lubuskie 2,24 7,75 0,93 0,54
dzkie 1,67 -7,97 0,00 -0,04
Maopolskie 1,48 -5,47 0,05 -0,02
Mazowieckie 0,32 0,45 0,09 0,11
Opolskie 4,66 -5,27 1,16 0,48
Podkarpackie 1,48 7,39 0,78 0,51
Podlaskie 1,26 -6,31 -0,03 -0,09
Pomorskie 1,94 3,25 0,69 0,12
lskie 1,44 2,29 0,52 0,25
witokrzyskie 2,02 6,97 1,01 0,69
Warmisko-mazurskie -0,59 2,20 -0,09 0,02
Wielkopolskie -1,14 -1,99 -0,35 -0,09
Zachodniopomorskie 0,68 -5,87 -0,14 -0,16

Tabela 8.2.16. Zmiany agregatowych indeksw niedostatku w ujciu jednowymiarowym, wedug wojewdztw w
okresie marzec 2011 - marzec 2013. - podejcie subiektywne

Wojewdztwa
Agregatowe indeksy niedostatku 100
(marzec 2013-marzec 2011)
Zasig niedostatku
Gboko
niedostatku
Intensywno
niedostatku
Dotkliwo
niedostatku
Dolnolskie 8,33 3,46 3,90 2,36
Kujawsko-pomorskie 15,84 3,58 6,61 2,91
Lubelskie 11,59 1,61 4,86 2,42
Lubuskie 8,00 4,72 4,24 2,44
dzkie 15,14 2,77 6,24 2,86
Maopolskie 10,06 2,00 3,62 1,69
Mazowieckie 6,95 1,84 2,91 1,36
Opolskie 13,49 6,28 7,14 4,17
Podkarpackie 11,80 2,69 5,08 2,87
Podlaskie 12,91 3,19 5,51 2,76
Pomorskie 13,65 5,26 6,02 2,90
lskie 9,17 2,00 3,43 1,81
witokrzyskie 5,27 5,98 4,56 2,83
Warmisko-mazurskie 13,80 2,34 5,17 2,07
Wielkopolskie 12,29 -1,53 2,94 0,86
Zachodniopomorskie 9,64 1,85 3,75 1,65

Diagnoza spoeczna 2013 354

Zmiany intensywnoci skrajnego ubstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013 nie byy znaczce w adnym
z wojewdztw (tabela 8.2.15). Natomiast intensywno niedostatku zwikszya si w tym okresie we wszystkich
wojewdztwach (tabela 8.2.16). Najsilniej warto indeksu intensywnoci niedostatku wzrosa w wojewdztwie
opolskim (o przeszo 7 p.p.).
Przeprowadzone analizy ubstwa i niedostatku w okresie marzec 2011-marzec 2013 wskazuj, e ocena
kierunku i skali tych zmian zaley od przyjtej granicy biedy, czyli od tego, kogo uwaamy za biednego. Jednake
przyjmujc jako granic biedy zarwno warto minimum egzystencji, czyli analizujc skrajne ubstwo, jak i
analizujc niedostatek -- zmiany w badanym okresie naley uzna za negatywne.
8.2.2.3. Trwao ubstwa
Skrajne ubstwo (wedug ujcia obiektywnego) nie miao dla wikszoci gospodarstw domowych uczestniczcych
w dwch ostatnich rundach badania trwaego charakteru. Tylko 2,1 proc. gospodarstw domowych yo w skrajnym
ubstwie w obu badanych latach. Jednake spord 4,10 proc. gospodarstw domowych dotknitych skrajnym
ubstwem w marcu 2011 r. a 49 proc. znalazo si w sferze ubstwa take w marcu 2013 r. (tabela 8.2.17). W
sferze niedostatku w obu badanych latach pozostawao 28,6 proc. gospodarstw. Spord gospodarstw yjcych w
niedostatku w marcu 2011 r. a 84 proc. yo nadal w niedostatku w marcu 2013 r. (tabela 8.2.18), co oznacza, e
niedostatek mia w badanym okresie dla wikszoci gospodarstw domowych charakter trway.
Okoo 5,2 proc. gospodarstw domowych zmienio w marcu 2013 r. swoje usytuowanie pomidzy sfer
skrajnego ubstwa i sfer poza skrajnym ubstwem (tabela 8.2.19). Wystpia przy tym przewaga gospodarstw
domowych, ktre w minionych dwch latach weszy do sfery skrajnego ubstwa (3,13 proc. gospodarstw) nad
tymi, ktre w tym czasie z tej sfery wyszy (2,09 proc.). Tak sam tendencj mobilnoci obserwujemy w
przypadku statusu przynalenoci gospodarstw domowych do sfery niedostatku (tabela 8.2.19). Swoje
usytuowanie pomidzy sfer niedostatku i sfer poza niedostatkiem zmienio w badanym okresie prawie 21,5 proc.
gospodarstw domowych. Sytuacja dochodowa w ponad 5 proc. gospodarstw domowych polepszya si w marcu
2013 r. w stosunku do marca 2011 r. na tyle, e wyszy one ze sfery niedostatku. Znaczce pogorszenie si sytuacji
dochodowej w tym okresie spowodowao wpadnicie do sfery niedostatku a ponad 11 proc. gospodarstw
domowych.
Tabela 8.2.17. Przepywy gospodarstw domowych pomidzy statusami przynalenoci do sfery skrajnego
ubstwa w okresie marzec 2011-marzec 2013

Wyszczeglnienie
Gospodarstwa domowe nie
ubogie w marcu 2013
(w proc.)
Gospodarstwa domowe ubogie
w marcu 2013
(w proc.)
Ogem
Gospodarstwa domowe nieubogie w
marcu 2011 (w proc.)
92,77 3,13 95,90
Gospodarstwa domowe ubogie w
marcu 2011 (w proc.)
2,09 2,01 4,10
Ogem 94,86 5,14 100,00
Tabela 8.2.18. Przepywy gospodarstw domowych w Polsce pomidzy statusami przynalenoci do sfery
niedostatku w okresie marzec 2011-marzec 2013

Wyszczeglnienie
Gospodarstwa domowe
dostatnie w marcu 2013
(w proc.)
Gospodarstwa domowe
niedostatnie w marcu 2013 (w
proc.)
Ogem
Gospodarstwa domowe dostatnie w
marcu 2011 (w proc.)
49,86 16,11 65,97
Gospodarstwa domowe niedostatnie w
marcu 2011 (w proc.)
5,41 28,62 34,03
Ogem 55,87 44,73 100,00
Tabela 8.2.19. Mobilno gospodarstw domowych ze wzgldu na przynaleno do sfery ubstwa w okresie
marzec 2011-marzec 2013.
Indeksy mobilnoci Wartoci indeksw mobilnoci * 100
Skrajne ubstwo Niedostatek
S 5,22 21,52
SU
+
2,09 5,41
SU
-
3,13 16,11
CM -1,05 -10,71
Diagnoza spoeczna 2013 355

8.2.2.4. Determinanty ubstwa
W tabeli 8.2.20 przedstawiono wyniki analiz probitowych ryzyka ubstwa oczywistego. Podano w niej oceny
parametrw modelu probitowego, standardowe bdy szacunku parametrw, wartoci statystyki t-Studenta oraz
empiryczne poziomy istotnoci P>,t,, przy ktrych odrzuca si hipotez o nieistotnoci parametru
prawdopodobiestwo, e bezwzgldna warto zmiennej losowej o rozkadzie t-Studenta przyjmuje warto nie
mniejsz ni otrzymana warto statystyki t-Studenta.
Porwnanie wartoci statystyki _
2
rwnej 508,5 (przy 23 stopniach swobody) z odpowiadajcy jej
empirycznym poziomie istotnoci rwnymi 0,000 wskazuje na wysok dobro modelu i istotno wszystkich
wystpujcych w nim zmiennych niezalenych (wariantw cech) traktowanych cznie. Badajc istotno
wyrnionych w modelu poszczeglnych zmiennych niezalenych (wariantw cech) przyjto poziom istotnoci
rwny 0,05. Oznacza to, e dana zmienna (wariant cechy) jest istotna gdy odpowiadajcy jej empiryczny poziom
istotnoci jest mniejszy od 0,05.
Grupa spoeczno-ekonomiczna (rdo utrzymania gowy gospodarstwa domowego)
Punktem odniesienia dla oceny wpywu gwnego rda utrzymania gospodarstwa domowego (jego
przynalenoci do danej grupy spoeczno-ekonomicznej) na zagroenie ubstwem bya grupa gospodarstw
pracujcych na wasny rachunek. Oznacza to, e stopie zagroenia ubstwem grup gospodarstw domowych,
wyrnionych ze wzgldu na gwne rdo utrzymania, by rozpatrywany w odniesieniu do tego stopnia w grupie
gospodarstw domowych pracujcych na wasny rachunek. Grupami gospodarstw domowych o najwikszym
ryzyku ubstwa s gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych rde innych ni emerytura lub renta oraz
gospodarstwa domowe rencistw. wiadcz o tym wyranie najwysze, dodatnie wartoci ocen parametrw
stojcych przy tych kategoriach. W przypadku pierwszej grupy gospodarstw s to czsto gospodarstwa z osobami
bezrobotnymi, a tym samym o relatywnie najniszych dochodach. Jednoczenie pozostae grupy gospodarstw
wyrnione ze wzgldu na rdo utrzymania nie rni si istotnie, od grupy gospodarstw domowych pracujcych
na wasny rachunek, ze wzgldu na ryzyko ubstwa
102
.
Liczba osb w gospodarstwie domowym
Odniesieniem dla oceny wpywu liczby osb w gospodarstwie domowym na ryzyko znalezienia si gospodarstwa
w sferze ubstwa byy gospodarstwa jednoosobowe. Liczba osb w gospodarstwie domowym w sposb istotny
oddziauje na ryzyko znalezienia si gospodarstwa domowego w sferze skrajnego ubstwa z wyjtkiem
gospodarstw domowych skadajcych si z 2 osb (tabela 8.2.20). Jest ono znaczco wysze ni w grupie
gospodarstw domowych jednoosobowych i w zasadzie ronie wraz ze zwikszeniem si liczby osb w
gospodarstwie. Przyczyn tej sytuacji naley upatrywa w tym, e najczciej gospodarstwa wieloosobowe
stanowi rodziny wielodzietne, w ktrych wikszo osb nie pracuje zawodowo.
Klasa miejscowoci zamieszkania
Dla oceny wpywu klasy miejscowoci zamieszkania na ryzyko zagroenia ubstwem przyjto jako punkt
odniesienia gospodarstwa domowe zamieszkujce najwiksze miasta. Wszystkie oszacowania parametrw
modelu, stojcych przy zmiennych reprezentujcych klasy miejscowoci zamieszkania, nie s istotne (tabela
8.2.20).
Wyksztacenie gowy gospodarstwa domowego
Poziom wyksztacenia gowy gospodarstwa domowego w sposb jednoznaczny determinuje ryzyko znalezienia
si w sferze ubstwa (tabele 8.2.20). Punktem odniesienia ocen wpywu wyrnionych w modelach poziomw
wyksztacenia gowy rodziny na ryzyko ubstwa bya grupa gospodarstw, ktrych gowa posiada wyksztacenie
wysze. Wszystkie oszacowania parametrw s statystycznie istotne i przyjmuj dodatnie wartoci. Oznacza to,
e wyranie najnisze ryzyko wejcia w sfer ubstwa maj gospodarstwa domowe, ktrych gowa ma
wyksztacenie wysze. Im niszy poziom wyksztacenia gowy gospodarstwa tym w zasadzie wiksze ryzyko
ubstwa. Jednak gdy gowa gospodarstwa domowego posiada wyksztacenie rednie ryzyko ubstwa jego
gospodarstwa domowego jest wysze ni gospodarstwa domowego z gow o wyksztaceniu zasadniczym
zawodowym.

102
Szereg determinant ubstwa jest silnie skorelowana, co oznacza, e przenosz one te same informacje dotyczce ryzyka ubstwa.
Najsilniejszy wpyw na to ryzyko ma poziom wyksztacenia. Po wyeliminowaniu tej zmiennej z modelu okazao si, e istotny wpyw na
zwikszenie ryzyka ubstwa ma przynaleno gospodarstw domowych do grupy gospodarstw domowych rolnikw oraz zamieszkiwanie na
wsi.
Diagnoza spoeczna 2013 356

Wiek gowy gospodarstwa domowego
Grupy wiekowe gw gospodarstw domowych zostay wyodrbnione zgodnie z fazami przebiegu ycia osb
dorosych. Jako punkt odniesienia zostay wybrane gospodarstwa, ktrych gowa jest w wieku 60 lat i wicej.
Rnice poziomu ryzyka ubstwa pomidzy grup gospodarstw stanowic punkt odniesienia i wszystkimi innymi
grupami gospodarstw okazay si istotne tylko w przypadku grupy gospodarstw z gow w wieku 35-39 lat (tabele
8.2.24). Ryzyko ubstwa dla tej grupy gospodarstw jest istotnie nisze ni dla grupy gospodarstw stanowicej
punkt odniesienia.
Status gospodarstwa na rynku pracy
W ramach statusu gospodarstw domowych na rynku pracy wyrniono grup gospodarstw bez osb bezrobotnych
oraz grup gospodarstw z przynajmniej jedn osob bezrobotn. Druga z tych grup stanowia punkt odniesienia
ocen ryzyka ubstwa. Uzyskane oszacowania parametrw wskazuj na znaczce wiksze ryzyko wpadnicia w
sfer ubstwa gospodarstw z osobami bezrobotnymi ni gospodarstw domowych bez bezrobotnych (tabela 8.2.20).
Status niepenosprawnoci
Jako punkt odniesienia zostaa przyjta grupa gospodarstw domowych z przynajmniej jedn osob
niepenosprawn. Wystpowanie osb niepenosprawnych istotnie zwiksza ryzyko ubstwa gospodarstw
domowych. Wpyw ten jest jednak relatywnie mniejszy ni w przypadku, gdy w gospodarstwie domowym s
osoby bezrobotne (tabele 8.2.20).
Tabela 8.2.20. Wyniki estymacji modelu probitowego ryzyka ubstwa wedug ujcia obiektywnego w
marcu/kwietniu 2013 r.
Predyktory
Oszacowania
parametrw
Standardowe
bdy
szacunku
Statystyka
t-Studenta
P>,t,
(Wyraz wolny)
Grupa spoeczno-ekonomiczna:
-1,972 0,301 -6,550 0,000
Pracownicy 0,001 0,211 0,000 0,997
Rolnicy 0,284 0,238 1,190 0,000
Pracujcy na wasny rachunek Ref.
Emeryci -0,103 0,239 -0,430 0,665
Rencici 0,449 0,237 1,890 0,058
Utrzymujcy si z niezarobkowych
rde

1,123

0,232

4,830

0,000
Liczba osb w gospodarstwie
1
Ref.

2 -0,106 0,107 -0,990 0,324
3 -0,321 0,132 -2,420 0,015
4 -0,245 0,148 -1,650 0,098
5 -0,263 0,147 -1,790 0,073
6 i wicej -0,112 0,152 -0,740 0,461
Klasa miejscowoci zamieszkania:
Miasta powyej 500 tys.

Ref.
Miasta 200-500 tys. -0,093 0,175 -0,530 0,250
Miasta 100-200 tys. 0,116 0,176 0,660 0,462
Miasta 20-100 tys. -0,110 0,158 -0,700 0,200
Miasta poniej 20 tys. -0,266 0,174 -1,530 0,075
Wie -0,044 0,153 -0,290 0,255
Wyksztacenie gowy gospodarstwa:
Podstawowe i nisze 1,274 0,205 6,210

0,000
Zasadnicze zawodowe 0,924 0,194 4,770 0,000
rednie 0,353 0,198 0,790 0,074
Wysze Ref.
Wiek gowy gospodarstwa domowego:
poniej 35 lat 0,057 0,154 0,370 0,712
35-59 lata -0,381 0,172 -2,220 0,027
60 lat i wicej Ref.
Status gospodarstwa na rynku pracy:
Przynajmniej 1 osoba bezrobotna
Ref.

Brak osb bezrobotnych -0,804 0,086 -9,320 0,000
Status niepenosprawnoci gospodarstwa:
Przynajmniej 1 osoba niepenosprawna
Ref.

Brak osb niepenosprawnych -0,209 0,078 -2,680 0,007
Diagnoza spoeczna 2013 357

8.2.3. Wyniki analizy sfery ubstwa w podejciu wielowymiarowym
W podejciu wielowymiarowym analiz ubstwa monetarnego rozszerzono o analiz ubstwa niemonetarnego
(deprywacji materialnej). Deprywacji materialnej podlegao w Polsce w lutym/marcu 2013 r. a 19,7 proc.
gospodarstw domowych, czyli znacznie wicej ni byo ubogich monetarnie (tabela 8.2.21). Naley jednak
zwrci uwag, e na wielkoci indeksw deprywacji w sposb znaczcy oddziauj przyjmowane zaoenia co
do granic deprywacji materialnej, zarwno w poszczeglnych jej wymiarach jak i dla wszystkich wymiarw
cznie. Gboko ubstwa niemonetarnego ksztatowaa si na podobnym poziomie jak i ubstwa monetarnego
(indeksy gbokoci ubstwa przyjy odpowiednio wielkoci 21,2 proc. i 22,4 proc., tabela 8.2.21). Natomiast
intensywno i dotkliwo deprywacji materialnej bya znaczco wiksza ni ubstwa monetarnego. Indeksy
intensywnoci i dotkliwoci deprywacji materialnej przyjy wielkoci 4,6 proc. i 2,8 proc. podczas gdy wielko
indeksw intensywnoci i dotkliwoci ubstwa monetarnego wyniosa 1,4 proc. i 0,6 proc.
Zdecydowanie najwyszy procent zdeprywowanych materialnie wystpowa wrd gospodarstw domowych
utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz rencistw (odpowiednio 49,1 proc. I 36,2 proc. zdeprywowanych
materialnie). Gboko deprywacji materialnej take bya najwiksza w tych dwch grupach gospodarstw
domowych (indeks gbokoci deprywacji materialnej przyj w tych grupach gospodarstw domowych
odpowiednio wielkoci 33,7 proc. i 36,2 proc.). Jednake rnice pomidzy grupami spoeczno-ekonomicznymi
ze wzgldu na gboko deprywacji materialnej s znacznie mniejsze ni ze wzgldu na zasig tej deprywacji.
Grupy gospodarstw domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz rencistw charakteryzuj si
take najwiksz intensywnoci i dotkliwoci deprywacji materialnej (odpowiednie indeksy dla pierwszej z grup
gospodarstw domowych przyjy wielkoci 16,0 proc. i 9,7 proc., a dla drugiej z nich 6,7 proc. i 3,6 proc.). W
grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi zasig deprywacji materialnej by w lutym/marcu 2013 r. znacznie
wikszy ni w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych. W pierwszej z tych grup gospodarstw
zdeprywowanych materialnie byo 36,4 proc. gospodarstw, a w drugiej 16,9 proc. Take gboko, intensywno
i dotkliwo deprywacji materialnej w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi jest znaczco wiksza ni
w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych.
Wrd typw gospodarstw domowych deprywacja materialna miaa najwikszy zasig w lutym/marcu 2013
r. w grupach gospodarstw domowych rodzin niepenych i maestw wielodzietnych (tabela 8.2.22). Deprywacji
materialnej podlegao w tych grupach gospodarstw domowych odpowiednio 29,2 proc. i 28,2 proc. gospodarstw.
Take grupy gospodarstw domowych rodzin niepenych i maestw wielodzietnych charakteryzoway si
najwiksz gbokoci, intensywnoci i dotkliwoci deprywacji materialnej. Odpowiednie indeksy przyjy dla
pierwszej z tych grup gospodarstw domowych wielkoci 30,4 proc., 8,9 proc. i 5,7 proc., a dla drugiej 35,6 proc.,
10,0 proc. i 7,7, proc.
Najwikszy zasig derywacji materialnej wystpowa w lutym/marcu 2013 r. wrd gospodarstw domowych
zamieszkujcych najwiksze miasta i wie (tabela 8.2.23). W najwikszych miastach deprywacji materialnej
podlegao 21,3 proc. gospodarstw, a na wsi 20,7 proc. gospodarstw. Najwiksza gboko deprywacji materialnej
charakteryzowaa natomiast grup gospodarstw domowych zamieszkujcych wie i mae miasta o liczbie
mieszkacw 20-100 tys. (indeks gbokoci deprywacji materialnej przyj dla tych grup gospodarstw domowych
odpowiednio wielkoci 26,2 proc. i 25,1 proc.). Take intensywno i dotkliwo deprywacji byy w tych grupach
gospodarstw byy najwiksze. Odpowiednie indeksy osigny w grupie gospodarstw wiejskich poziom 5,4 proc.
i 3,5 proc., a w grupie gospodarstw domowych zamieszkujcych mae miasta 4,8 proc. i 2,9 proc.
Najwikszy zasig derywacja materialna miaa w lutym/marcu 2013 r. w wojewdztwach dolnolskim i
dzkim (tabela 8.2.24). Zdeprywowanych materialnie w tych wojewdztwach byo odpowiednio 25,6 proc. i 25,4
proc. gospodarstw domowych. Najwiksz gbokoci deprywacji w tym okresie charakteryzoway si natomiast
wojewdztwa warmisko-mazurskie, lubuskie i Zachodniopomorskie (indeks gbokoci deprywacji przyj w
nich odpowiednio wielkoci 31,0 proc., 29,9 proc. i 28,3 proc.). Najwysz intensywno i dotkliwo deprywacji
materialnie obserwujemy w lutym/marcu 2013 r. w wojewdztwach dolnolskim, warmisko-mazurskim i
dzkim (indeksy intensywnoci deprywacji osigny dla nich wielkoci 6,9 proc., 6,7 proc. i 6,3 proc., a indeksy
dotkliwoci deprywacji 4,4, proc., 4,3 proc. i 4,2 proc.
Ostatecznie za gospodarstwa domowe ubogie uwaane s te gospodarstwa, ktre s jednoczenie ubogie
monetarnie oraz ubogie niemonetarnie. Takie gospodarstwa, ubogie oczywicie, stanowiy w lutym/marcu 2013 r.
2,7 proc. badanej populacji (tabela 8.2.21). Wartoci pozostaych charakterystyk ubstwa oczywistego take s
znaczco nisze ni ubstwa monetarnego i ubstwa niemonetarnego.
Zdecydowanie najwikszy zasig ubstwo (oczywiste) miao w lutym/marcu 2013 r. w grupach gospodarstw
domowych utrzymujcych si z niezarobkowych rde oraz rencistw (stopa ubstwa oczywistego przyja w
tych grupach gospodarstw domowych odpowiednio wielkoci 27,3 proc. i 7,0 proc., tabela 8.2.21). Natomiast
gboko ubstwa bya wyranie najwiksza w grupach gospodarstw pracujcych na wasny rachunek oraz
utrzymujcych si z niezarobkowych rde (indeksy gbokoci ubstwa przyjy w tych grupach gospodarstw
domowych odpowiednio wielkoci 46,3 i 37,7 proc.), co oznacza e wanie w tych grupach gospodarstwa ubogie
byy przecitnie najmniej zamone. Intensywno i dotkliwo ubstwa nie s znaczco zrnicowane pomidzy
Diagnoza spoeczna 2013 358

grupami spoeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych. Wyjtek stanowi grupa gospodarstw domowych
utrzymujcych si z niezarobkowych rde o relatywnie bardzo wysokich wielkociach indeksw intensywnoci
i dotkliwoci ubstwa (przyjy one odpowiednio wielkoci 11,8 proc. i 7,5 proc.).
Zasig ubstwa by w lutym/marcu 2013 r. znacznie wyszy w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi
ni w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych (tabela 8.2.21). W pierwszej z grup gospodarstw
domowych byo ponad 11 proc. gospodarstw ubogich podczas gdy w drugiej z nich tylko 1,3 proc. Take
gboko, intensywno i dotkliwo ubstwa w grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi byy znacznie
wysze ni w grupie gospodarstw domowych bez bezrobotnych. Wielkoci odpowiednich indeksw wynosiy w
grupie gospodarstw domowych z bezrobotnymi 36,6 proc., 4,8 proc. i 3,1 proc., a w grupie gospodarstw
domowych bez bezrobotnych 26,6 proc., 0,5 proc. i 0,2 proc.
Wrd typw gospodarstw domowych najwikszym zasigiem ubstwa charakteryzoway si w lutym/marcu
2013 r. gospodarstwa domowe maestw wielodzietnych i rodzin niepenych (tabela 8.2.22). Gospodarstw
domowych ubogich w tych grupach byo odpowiednio prawie 7 proc. i ponad 5 proc. Najgbsze ubstwo
wystpowao w badanym okresie take w grupie gospodarstw domowych maestw wielodzietnych, a nastpnie
nierodzinnych wieloosobowych i maestw z 1 dzieckiem. Indeksy gbokoci ubstwa osigny w tych grupach
gospodarstw odpowiednio wielkoci 37,3 proc., 34,6 proc. i 33,9 proc. Intensywno i dotkliwo ubstwa byy
natomiast najsilniejsze w grupach gospodarstw domowych maestw wielodzietnych i rodzin niepenych. Indeksy
intensywnoci ubstwa przyjy w tych grupach odpowiednio wielkoci 3,0 proc. i 7,8 proc. oraz 2,0 proc. i 1,0
proc.
Zasig ubstwa nie by znaczco zrnicowany w lutym/marcu 2013 r. wedug klas miejscowoci
zamieszkania gospodarstw domowych (tabela 8.2.23). By on jednak znacznie wikszy w gospodarstwach
domowych wiejskich ni w gospodarstwach domowych miejskich. Gospodarstw domowych ubogich
zamieszkujcych wie byo w badanym okresie prawie 4 proc. Gboko ubstwa bya natomiast najwiksza w
grupie gospodarstw zamieszkujcych due miasta, o liczbie mieszkacw 200-500 tys. (indeks gbokoci
ubstwa osign w tych miastach prawie 39 proc.). Najwysz intensywnoci i dotkliwoci ubstwa
charakteryzoway si gospodarstwa domowe wiejskie (odpowiednie indeksy przyjy dla tej grupy gospodarstw
wielkoci 1,4 proc. oraz 0,9 proc.).
Najwiksze odsetki gospodarstw domowych ubogich w lutym/marcu 2013 r. obserwujemy w wojewdztwach
warmisko-mazurskim, lubelskim i lubuskim (po okoo 4,4 proc. gospodarstw domowych w tych wojewdztwach
byo ubogich, tabela 8.2.24). Najwiksza gboko ubstwa wystpowaa natomiast w wojewdztwach
zachodnio-pomorskim, lubuskim oraz lubelskim (indeks gbokoci ubstwa przyj w nich odpowiednio
wielkoci 44,8 proc., 44,1 proc. i 41,6 proc.). Zarwno intensywno jak i dotkliwo ubstwa byy najwysze,
podobnie jak zasig ubstwa, w wojewdztwach lubelskim i lubuskim (indeksy intensywnoci i dotkliwoci
ubstwa osigny w nich odpowiednio wielkoci 2,0 proc. i 1,9 proc. oraz po 1,3 proc.).
Przeprowadzona analiza ubstwa oczywistego daje lepszy obraz sfery ubstwa w Polsce ni analiza ubstwa
wycznie ze wzgldu na poziom biecych dochodw gospodarstw domowych (ubstwa monetarnego). Niskie
biece dochody gospodarstw domowych nie zawsze oznaczaj, e gospodarstwa te s ubogie, tzn. nie s w stanie
zaspokoi swoich podstawowych potrzeb na minimalnym, akceptowalnym poziomie. Jeeli gospodarstwa
domowe maj nagromadzone zasoby materialne w poprzednich okresach to mog je wykorzysta w okresach gdy
uzyskuj zbyt niskie dochody biece, a tym samym unikn wpadnicia w ubstwo.



Diagnoza spoeczna 2013 `359

Tabela 8.2.21. Agregatowe indeksy ubstwa w ujciu wielowymiarowym wedug grup spoeczno-ekonomicznych i typu aktywnoci ekonomicznej w marcu 2013 r.
Grupa
spoeczno-ekonomiczna
i typ aktywnoci
ekonomicznej
Agregatowe indeksy ubstwa 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa Intensywno ubstwa Dotkliwo ubstwa
Monetarnego
niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego
Pracownicy 2,65 16,93 1,35 23,01 21,02 26,75 0,61 3,56 0,51 0,25 2,08 0,31
Rolnicy 10,85 16,72 4,12 20,16 24,40 24,88 2,19 4,08 1,28 0,81 2,69 0,74
Emeryci 2,32 19,43 0,90 18,73 17,93 24,30 0,43 3,48 0,33 0,13 1,71 0,17
Rencici 12,36 36,15 6,98 21,66 29,85 25,82 2,68 10,79 2,03 0,91 6,37 0,95
Pracujcy na wasny
rachunek
2,63 8,28 1,11 25,74 25,25 46,25 0,68 2,09 0,93 0,31 1,63 0,74
Utrzymujcy si z
niezarobkowych rde
40,08 49,12 27,32 35,44 33,71 37,66 14,20 16,56 11,82 7,30 11,31 7,45
Bez bezrobotnych 3,01 16,91 1,32 23,09 20,15 26,00 0,70 3,41 0,47 0,28 1,86 0,24
Z bezrobotnymi 18,11 36,40 11,05 29,50 31,42 36,60 5,34 11,44 4,75 2,48 7,80 3,11
Ogem 5,14 19,74 2,72 26,27 23,45 15,27 1,35 4,63 1,08 0,59 2,80 0,65
Tabela 8.2.22. Agregatowe indeksy ubstwa w ujciu wielowymiarowym wedug typu gospodarstwa w marcu 2013 r.
Typ
gospodarstwa
Agregatowe indeksy ubstwa 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa Intensywno ubstwa Dotkliwo ubstwa
Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego
Jednorodzinne:
maestwa bez dzieci
3,03 15,04 1,57 28,28 18,21 31,70 0,86 2,74 0,66 0,37 1,48 0,38
maestwa z 1 dzieckiem 2,41 13,98 1,24 32,59 19,35 33,88 0,79 2,70 0,65 0,38 1,56 0,40
maestwa z 2 dzieci 3,50 15,80 1,56 20,58 25,45 28,23 0,72 4,02 0,57 0,26 2,37 0,36
maestwa z 3 i wicej dzieci 13,48 28,21 6,84 22,07 35,58 37,33 2,98 10,04 2,99 1,07 7,74 2,03
rodziny niepene 8,46 29,24 5,17 22,91 30,44 29,25 1,94 8,90 1,79 0,73 5,74 1,06
Wielorodzinne 4,56 18,32 2,35 25,81 23,58 28,08 1,18 4,32 0,97 0,51 2,68 0,61
Nierodzinne: jednoosobowe 6,11 24,17 3,40 30,24 19,54 31,45 1,85 4,72 1,24 0,92 2,40 0,69
wieloosobowe 8,00 20,01 2,20 25,53 15,06 34,64 2,04 3,01 1,18 0,76 1,85 0,70
Diagnoza spoeczna 2013 `360

Tabela 8.2.23. Agregatowe indeksy ubstwa w ujciu wielowymiarowym wedug klasy miejscowoci zamieszkania w marcu 2013 r.
Klasa miejscowoci
zamieszkania
Agregatowe indeksy ubstwa 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa Intensywno ubstwa Dotkliwo ubstwa
Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego
Miasta powyej 500 tys. 2,48 21,39 1,46 25,87 19,21 26,56 0,64 4,11 0,63 0,29 2,22 0,36
Miasta 200-500 tys. 2,44 20,30 1,57 25,43 19,61 38,56 0,62 3,98 0,75 0,28 2,13 0,53
Miasta 100-200 tys. 4,06 17,02 3,11 31,29 23,86 37,91 1,27 4,06 1,28 0,57 2,61 0,84
Miasta 20-100 tys. 4,08 19,16 2,33 28,66 25,14 34,48 1,17 4,82 1,07 0,56 2,91 0,64
Miasta poniej 20 tys. 4,43 17,49 2,22 26,52 21,39 28,13 1,18 3,74 0,77 0,53 2,03 0,41
Wie 8,42 20,74 3,97 24,99 26,16 30,38 2,10 5,43 1,44 0,87 3,54 0,87
Tabela 8.2.24. Agregatowe indeksy ubstwa, w ujciu wielowymiarowym, wedug wojewdztw w marcu 2013 r.
Wojewdztwa
Agregatowe indeksy ubstwa 100
Zasig ubstwa Gboko ubstwa Intensywno ubstwa Dotkliwo ubstwa
Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego Monetarnego
Niemone-
tarnego
Oczywistego
Dolnolskie 4,76 25,62 2,85 33,60 26,75 38,35 1,60 6,85 1,50 0,80 4,38 0,91
Kujawsko-pomorskie 6,21 19,69 3,44 28,01 22,65 32,93 1,74 4,46 1,29 0,84 2,46 0,71
Lubelskie 7,51 20,36 4,40 33,90 23,44 41,61 2,55 4,77 1,96 1,32 3,24 1,30
Lubuskie 8,01 19,62 4,39 25,28 29,86 44,10 2,02 5,86 1,93 0,83 3,80 1,33
dzkie 5,24 25,44 2,54 20,04 24,88 30,38 1,05 6,33 0,96 0,42 4,23 0,63
Maopolskie 3,93 17,28 1,25 14,67 19,62 17,15 0,58 3,39 0,45 0,13 1,73 0,22
Mazowieckie 4,84 21,22 2,40 22,32 20,03 23,23 1,08 4,25 0,68 0,43 2,56 0,39
Opolskie 5,43 11,04 1,54 27,91 16,90 23,64 1,52 1,87 0,48 0,60 0,84 0,18
Podkarpackie 6,92 21,00 3,31 26,36 22,22 32,58 1,82 4,67 1,67 0,83 3,13 1,03
Podlaskie 3,81 15,41 1,47 15,43 24,30 25,24 0,59 3,74 0,42 0,16 2,56 0,17
Pomorskie 4,81 20,98 2,81 29,93 23,57 29,21 1,44 4,94 0,98 0,58 2,69 0,45
lskie 4,46 16,93 2,78 30,08 23,04 34,24 1,34 3,90 1,15 0,61 2,21 0,70
witokrzyskie 7,84 20,58 3,86 31,26 27,67 36,81 2,45 5,69 1,81 1,34 3,66 1,26
Warmisko-mazurskie 5,73 21,68 4,43 24,55 30,98 32,79 1,41 6,72 1,50 0,54 4,27 0,98
Wielkopolskie 3,83 16,15 1,87 24,59 19,41 23,42 0,94 3,13 0,62 0,35 1,55 0,28
Zachodniopomorskie 3,84 16,98 2,44 24,30 28,26 44,78 0,93 4,80 1,09 0,34 2,96 0,84
Diagnoza spoeczna 2013 361

8.3. Bezrobocie
Stopa rejestrowanego bezrobocia w prbie indywidualnych respondentw w wieku aktywnoci zawodowej wyniosa
13,9 proc. (nieco mniej ni szacowa w miesicach badania GUS 14,2). Wszystkich zarejestrowanych w urzdach
pracy bezrobotnych podzieli mona na dwie due grupy: prawdziwych i pozornych; pozornych z kolei podzieli
mona na tych, ktrzy nie s zainteresowani prac (nie szukaj jej i/lub nie s gotowi jej podj), oraz pracujcych na
czarno lub w inny sposb osigajcych dochd nie mniejszy ni 1200 z. miesicznie. Podobnie jak w poprzednich
rundach badania pozornie bezrobotni stanowi znaczcy procent wszystkich zarejestrowanych (w 2003 i 2005 r. okoo
1/3, od 2007 r. ju od 40 do 50 proc., a obecnie 36 proc.
103
) (tabela 8.3.1).
Gwn przyczyna nieposzukiwania pracy przez znaczn cz bezrobotnych zarejestrowanych jest w przypadku
kobiet opieka nad dziemi (44 proc, spadek o 7 p.p. od 2011 r.) i oglnie obowizki domowe (16,4 proc. cznie
zajmowanie si domem i opiekowanie si niepenosprawnymi lub starszymi czonkami gospodarstwa domowego). W
przypadku mczyzn nieposzukiwanie pracy wynika gwnie z utraty wiary w moliwo jej znalezienia (31 proc.),
a w dalszej kolejnoci ze stanu zdrowia (26 proc., wzrost o 3 p.p. w stosunku do 2011 r.). Znamienne jest, e gwnie
mczyni dosy czsto (cho dwa razy rzadziej ni dwa lata temu) jako powd nieposzukiwania pracy podaj ch
zachowania prawa do otrzymywania wiadcze spoecznych (4,6 proc. wobec 1,8 proc. w grupie bezrobotnych
kobiet). Take mczyni czciej ni kobiety przyznaj wprost, e nie chce im si pracowa (odpowiednio 3,8 i 1,8
proc. bezrobotnych) (tabela 8.3.2).
Tabela 8.3.1. Odsetek bezrobotnych wrd osb w wieku aktywnoci zawodowej (kobiety 18-60 lat, mczyni 18-65
lat) bez emerytw, rencistw i uczcych si w trybie dziennym wedug rnych kryteriw bezrobocia*
Kryterium bezrobocia

Stopa bezrobocia wrd osb w wieku aktywnoci
zawodowej
2003 2005 2007 2009 2011 2013
Rejestracja w urzdzie pracy 19,6 17,6 12,5 9,9 10,9 13,9
Rejestracja + gotowo podjcia pracy 16,6 14,7 8,9 7,2 9,0 11,4
Rejestracja + gotowo podjcia pracy + poszukiwanie pracy 14,8 13,4 7,6 6,6 7,6 8,9
Rejestracja + gotowo podjcia pracy + poszukiwanie pracy +
niepracowanie w penym wymiarze czasu + dochd osobisty netto
miesicznie mniejszy ni 1200 z (w 2003 r. 800 z, w 2005 r. 850
z, w 2007 r. 900 z, w 2009 950 z, w 2011 r. 1034 z)
13,5 11,9 6,5 5,1 6.5

8,6

cznie z bezrobotnymi niezarejestrowanymi (bierni zawodowo
gotowi do podjcia pracy i poszukujcy jej, N=278)
10,3
* Uwzgldniono tylko te osoby, ktre wypeniy ankiet indywidualn, poniewa jednym z kryteriw bezrobocia byy dochody osobiste netto, o ktre
nie pytano w kwestionariuszu gospodarstwa domowego; z tego te wzgldu pominito modszych czonkw gospodarstw domowych.
Tabela 8.3.2. Odsetek kobiet i mczyzn wrd zarejestrowanych bezrobotnych niezainteresowanych prac, ktrzy
podaj rne przyczyny nieposzukiwania pracy w 2009-2013 r.
Przyczyna nieposzukiwania pracy
Kobiety Mczyni Ogem
2013 2011 2013 2011 2013 2011
Uczy si, uzupenia kwalifikacje 4,3 3,4 4,6 11,5 4,4 5,5
Zajmuje si domem 14,3 14,3 ,0 2,1 10,3 11,0
Ze wzgldu na opiek nad dziemi 43,9 50,8 ,0 2,1 31,4 37,8
Ze wzgldy na opiek nad niepenosprawnymi lub
starszymi czonkami gospodarstwa
2,1 2,3 2,3 2,1 2,2 2,2
Ze wzgldu na stan zdrowia 7,6 7,1 26,2 22,9 12,9 11,3
Ze wzgldu na nieodpowiedni wiek 1,8 2,3 5,4 7,3 2,8 3,6
Ze wzgldu na brak kwalifikacji 2,1 1,9 3,1 5,2 2,4 2,8
Jest przekonany(a), e nie znajdzie pracy 12,5 10,9 30,8 24,0 17,7 14,4
Nie chce utraci prawa do otrzymywania wiadcze
spoecznych
1,8 1,9 4,6 9,4 2,6 3,9
Nie ma ochoty pracowa 1,8 1,1 3,8 2,1 2,4 1,4
Inne powody 6,7 3,4 19,2 11,5 10,3 5,5

Utrata pracy oraz odzyskanie pracy powoduj szereg konsekwencji w yciu czowieka: zmieniaj jego dochody,
relacje spoeczne, dobrostan psychiczny i strategie yciowe. Ale te prawdopodobiestwo utraty pracy zaley od
szeregu cech osobistych, take tych, ktre wi si z wysokoci dochodw, relacjami spoecznymi, strategiami
yciowymi czy kondycj psychiczn. Wykresy 8.3.1-8.3.4 pokazuj t dwustronn zaleno. Osoby, ktre trac
prac, jeszcze przed jej utrat maj nisze dochody, gorsze relacje spoeczne
104
, niszy poziom dobrostanu

103
Wzrost procentowego udziau pozornie bezrobotnych wrd zarejestrowanych bezrobotnych wynika gwnie ze spadku stopy rejestrowanego
bezrobocia przy wzgldnie staej wielkoci tej grupy.
104
Miar by dobrostan spoeczny; operacyjna definicja wskanika patrz rozdz.9.2.
Diagnoza spoeczna 2013 362

psychicznego
105
i rzadziej stosuj zadaniow strategi radzenia sobie z problemami
106
. Sama utrata pracy pogbia te
deficyty. Z kolei odzyskanie pracy poprawia wszystkie te wskaniki, ale te ci, ktrzy odzyskuj prace maj niektre
z tych wskanikw lepsze w stosunku do staych bezrobotnych jeszcze przed odzyskaniem pracy
107
.


UWAGI: efekt gwny daty pomiaru F(1,5924)=5,986, p<0,05,
2
= 0,001; efekt gwny statusu na rynku pracy F(3,5924)=91,986, p<0,000,
2
=
0,044; efekt interakcji daty pomiaru i statusu na rynku pracy F(3,5924)=54,886, p<0,000,
2
= 0,027.
Wykres 8.3.1. Wysoko miesicznego dochodu osobistego netto w latach 2011-2013 w grupie osb, ktre cay czas
pracoway, ktre utraciy prac po 2011 r. i nie odzyskay jej przed 2013 r., ktre byy bezrobotne we wszystkich
latach, i w grupie osb, ktre odzyskay prac po 2011 r i miay j w 2013 r


UWAGI: efekt gwny daty pomiaru ni.; efekt gwny statusu na rynku pracy F(3,7254)=27,201, p<0,000,
2
=0,011; efekt interakcji daty pomiaru
i statusu na rynku pracy F(3,7254)=10,906, p<0,000,
2
= 0,005.
Wykres 8.3.2. Poziom dobrostanu spoecznego w 2011 i 2013 roku w grupie osb, ktre w obu latach pracoway,
ktre utraciy prac po 2011 r., ktre byy bezrobotne w obu latach, i w grupie osb, ktre odzyskay prac po
2011r.


UWAGI: efekt gwny daty pomiaru ni.; efekt gwny statusu na rynku pracy F(3,7102)=184,407, p<0,000,
2
= 0,072; efekt interakcji daty pomiaru
i statusu na rynku pracy F(3,5439)=47,918, p<0,000,
2
= 0,020
Wykres 8.3.3. Poziom dobrostanu psychicznego w 2011 i 2013 roku w grupie osb, ktre w obu latach pracoway,
ktre utraciy prac po 2011 r., ktre byy bezrobotne w obu latach, i w grupie osb, ktre odzyskay prac po
2011r.


105
Operacyjna definicja wskanika patrz rozdz. 9.2.
106
Na temat strategii radzenia sobie patrz rozdz. 5.8.
107
Obszerniejsze omwienie dwustronnych zalenoci midzy cechami indywidualnymi i zmian statusu na rynku pracy znale mona w raportach
z poprzednich edycji Diagnozy Spoecznej (www.diagnoza.com )
2193
1853
1118
1428
2342
1008
953
1775
0
500
1000
1500
2000
2500
Staa praca Utrata pracy Stae bezrobocia Odzyskanie pracy
W
y
s
o
k
o


d
o
c
h
o
d
u
Status na rynku pracy
2011
2013
0,05
-0,06
-0,35
-0,24
0,03
-0,19
-0,11
-0,17
-0,4
-0,3
-0,2
-0,1
0
0,1
0,2
Staa praca Utrata pracy Stae bezrobocia Odzyskanie pracy
D
o
b
r
o
s
t
a
n

s
p
o

e
c
z
n
y
Status na rynku pracy
2011
2013
0,25
-0,01
-0,33
-0,2
0,25
-0,17
-0,3
-0,09
-0,4
-0,3
-0,2
-0,1
0
0,1
0,2
0,3
Staa praca Utrata pracy Stae bezrobocia Odzyskanie pracy
D
o
b
r
o
s
t
a
n

p
s
y
c
h
i
c
z
n
y
Status na rynku pracy
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 363


UWAGI: efekt gwny daty pomiaru ni.; efekt gwny statusu na rynku pracy F(3,7546)=4,371, p<0,01,
2
= 0,002; efekt interakcji daty pomiaru i
statusu na rynku pracy F(3,7546)=15,348, p<0,000,
2
= 0,006
Wykres 8.3.4. Wskanik zadaniowej strategii radzenia sobie z problemami w 2011 i 2013 roku w grupie osb, ktre
w obu latach pracoway, ktre utraciy prac po 2011 r., ktre byy bezrobotne w obu latach, i w grupie osb, ktre
odzyskay prac po 2011 r. przy kontroli wieku, pci i poziomu wyksztacenia
0,47
0,44
0,39
0,35
0,38
0,33
0,28
0,54
0,2
0,25
0,3
0,35
0,4
0,45
0,5
0,55
0,6
Staa praca Utrata pracy Stae bezrobocia Odzyskanie pracy
S
t
r
a
t
e
g
i
a

z
a
d
a
n
i
o
w
a
Status na rynku pracy
2011
2013
Diagnoza spoeczna 2013 364

8.4. Dyskryminacja spoeczna
Jednym z istotnych zagroe dla integracji spoecznej jest dyskryminacja, z ktr mamy do czynienia wwczas, gdy
jakim kategoriom obywateli odmawia si rwnych praw i utrudnia dostp do wanych aspektw ycia spoecznego
ze wzgldu na ich szczeglne cechy, ktre same w sobie ani te ich konsekwencje nie podlegaj formalnie penalizacji.
Aby okreli rodzaj i wielko zagroe, ktre dla adu spoecznego pociga moe za sob dyskryminacja, naley
najpierw oszacowa zakres tego zjawiska, sprawdzi, jak dalece jestemy spoeczestwem nietolerancyjnym. Nie
pytalimy naszych respondentw o narodowo, przynaleno etniczn, wyznanie ani ras i z badania zostay
wyczone gospodarstwa domowe cudzoziemcw. Nie moemy zatem oceni zakresu dyskryminacji na tle tych
wanie atrybutw. III RP jest jednak krajem bardzo jednorodnym rasowo, etnicznie i religijnie. W przeciwiestwie
do wielu pastw zachodnich nie dowiadczamy konfliktw na tle rasowym, wyznaniowym czy narodowociowym.
Pominicie zatem tych wanie wyrnikw nie powinno zbytnio deformowa naszych szacunkw. W Polsce
jestemy wiadkami innych przejaww dyskryminacji, zarwno gorcych, czyli silnie zabarwionych emocjonalnie
(np. wobec homoseksualistw i nosicieli wirusa HIV), jak i zimnych, wpisanych niejako w kultur i w mechanizmy
spoecznej stratyfikacji, np. zwizanych z pci, niepenosprawnoci czy miejscem zamieszkania.
Generalnie poziom poczucia dyskryminacji w Polsce jest cigle niski, chocia w stosunku do poowy lat 90. XX
wieku wzrs trzykrotnie (tabela 8.4.1).
Tabela. 8.4.1. Odsetek osb dorosych czujcych si dyskryminowanymi w latach 1992-2013
1992 r.
N=3396
1993 r.
N=2307
1994 r.
N=2298
1995 r.
N=3024
1996 r.
N=2329
1997 r.
N=2100
2000 r.
N=5431
2003 r.
N=9620
2005 r.
N=8609
2007 r.
N=12638
2009 r.
N=26122
2011 r.
N=26300
2013
N=26201
0,8 1,0 0,7 0,9 0,5 0,6 1,2 1,6 1,8 1,9 1,8 1,7 1,8
rdo danych: lata 1992-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013 Diagnoza Spoeczna.

Pytalimy o poczucie dyskryminacji z jakichkolwiek powodw. atwo wskaza niektre obiektywne przesanki
dyskryminacji w Polsce, takie jak niepenosprawno (np. bariery architektoniczne, niechtny stosunek pracodawcw)
czy rnice dochodowe zwizane z pci.
Przyjrzyjmy si najpierw dyskryminacji zwizanej z pci. Wczeniej wspomnielimy o dysproporcjach
zarobkowych midzy mczyznami i kobietami (rozdz. 5.5.1). Przecitny dochd osobisty deklarowany przez kobiety
jest o (podobnie byo w 2009 i 2011 r.) niszy od dochodu deklarowanego przez mczyzn. Rnica ta nie wynika
z rnicy statusu spoeczno-zawodowego. We wszystkich grupach spoeczno-zawodowych, z wyjtkiem rencistw,
jest ona taka sama lub zbliona do rnicy oglnej przy kontroli poziomu wyksztacenia (wykres 8.4.1).


UWAGI: efekt gwny pci F(1, 18806)=114,822, p<0,000,
2
=0,006; efekt gwny statusu F(8, 18806)=158,626, p<0,000,
2
= 0,063; efekt
interakcji pci i statusu F(8, 18806)=15,192, p<0,000,
2
= 0,006.
Wykres 8.4.1. Przecitny miesiczny dochd osobisty netto (na rk) kobiet i mczyzn wedug statusu spoeczno-
zawodowego przy kontroli poziomu wyksztacenia
Rnica ta utrzymuje si na podobnym poziomie take we wszystkich grupach wieku. Najwiksza jest w grupach
osb w wieku aktywnoci zawodowej (25-59 lat), najmniejsza za w grupie najstarszej (65+ lat) (wykres 8.4.2).

2446
2350
3039
1656
1313
2142
1003
1177
1425
1889
1738
2564
1408
1532
1644
781
865
987
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500
Prac. sektora publicznego
Prac. sektora prywatnego
Przedsibiorcy
Rolnicy
Rencici
Emeryci
Uczniowie/studenci
Bezrobotni
Inni bierni zawodowo
Miesiczny dochd osobisty netto
Kobiety
Mczyni
Diagnoza spoeczna 2013 365


UWAGI: efekt gwny pci F(1, 18853) = 444,604, p < 0,000,
2
= 0,023; efekt gwny wieku F(5, 18853) = 98,650, p < 0,000,
2
= 0,025; efekt
interakcji pci i wieku F(5, 18853) =10,824, p < 0,000,
2
= 0,003.
Wykres 8.4.2. Przecitny miesiczny dochd osobisty netto (na rk) kobiet i mczyzn w rnych grupach wieku
przy kontroli liczby lat nauki
Do powyszych wynikw mona zgosi zastrzeenie, e to nie pe decyduje o rnicy dochodw osobistych,
ale rodzaj zajcia i stanowiska. Okazuje si jednak, e rwnie w ramach poszczeglnych grup zawodowych
o wzgldnie wyrwnanych kompetencjach, obowizkach i stanowiskach rnica w dochodach midzy kobietami
i mczyznami utrzymuje si na tym samym poziomie (wykres 8.4.3). Tak wic rzeczywisty poziom dyskryminacji
pacowej zwizanej z pci szacowa mona na 19-20 proc.


UWAGI: efekt gwny pci F(1, 11413)=33,959, p<0,000,
2
= 0,003; efekt gwny grupy F(9, 11413)=221,157, p<0,000,
2
= 0,149; efekt interakcji
pci i grupy F(9, 11413)=5,818, p<0,000,
2
= 0,005.
Wykres 8.4.3. Przecitny miesiczny dochd osobisty netto (na rk) kobiet i mczyzn w rnych grupach
zawodowych przy kontroli wieku
Przy analizie rnic midzy mczyznami i kobietami przy bardziej szczegowym podziale na grupy zawodowe
oglny wskanik dyskryminacji pacowej kobiet wynosi 20,5 proc. Kontrola poziomu wyksztacenia i wieku (jako
wskanika dugoci stau pracy) zwiksza rnic midzy mczyznami i kobietami w dochodzie osobistym do 22
proc. (wykres 8.4.4). Kobiety maj rednio o p roku krtszy sta zawodowy, ale o niemal rok dusz edukacj. Gdy
porwnujemy dochody kobiet i mczyzn pracujcych w tych samych zawodach przy zaoeniu, e obie pcie maj
dokadnie to samo wyksztacenie mierzone liczb lat nauki, wwczas rnica ronie do 21,4 proc., czyli o 0,9 p.p., a
przy zaoeniu rwnego stau wzrost wynosi 0,2 p.p. Oznacza to, e wyksztacenie a nie sta jest czynnikiem
krytycznym w zmniejszaniu rnic w dochodach mczyzn i kobiet.

1413
2029
2453
2300
2047
2116
1005
1329
1874
1680
1610
1844
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 60-64 lata 65+ lat
M
i
e
s
i

c
z
n
y

d
o
c
h

d

o
s
o
b
i
s
t
y

n
e
t
t
o
Wiek
Mczyni
Kobiety
4152
3587
2882
2094
2139
1418
2165
2284
1544
3180
3574
2699
2222
1947
1615
1146
1585
1612
1281
2957
0 1000 2000 3000 4000 5000
Przedstawiciele wadz, wysi urzdnicy i kierownicy
Specjalici
Technicy i inny redni personel
Pracownicy biurowi
Pracownicy usug osobistych i sprzedawcy
Rolnicy, ogrodnicy i rybacy
Robotnicy przemysowi i rzemielnicy
Operatorzy i monterzy maszyn i urzdze
Pracownicy przy pracach prostych
Siy zbrojne
Miesiczny dochd osobisty netto
Kobiety
Mczyni
Diagnoza spoeczna 2013 366


Wykres 8.4.4. Proporcja dochodu osobistego netto (na rk) kobiet do dochodu mczyzn w rnych grupach
zawodowych przy kontroli wieku i liczby lat nauki
Sprawdmy, czy tak wyrana dyskryminacja pacowa kobiet przekada si na ich zwikszone poczucie bycia
dyskryminowanymi. Okazuje si, e kobiety nie czuj si czciej dyskryminowane od mczyzn (wykres 8.4.5), a w
latach 2005 i 2011 r. wikszy by odsetek mczyzn ni kobiet dowiadczajcych subiektywnie dyskryminacji (w
pozostaych latach rnice byy nieistotne statystycznie). Nawet jeli wemiemy pod uwag tylko osoby pracujce i
porwnamy mczyzn i kobiety o takim samym stau pracy i poziomie wyksztacenia, nie stwierdzamy wikszego
ni u mczyzn poczucia dyskryminacji u kobiet (odpowiednio 1,5 i 1,9 proc. rnica nieistotna statystycznie).
0,59
0,62
0,62
0,64
0,67
0,68
0,7
0,72
0,72
0,72
0,72
0,73
0,73
0,75
0,75
0,77
0,78
0,79
0,79
0,81
0,81
0,81
0,82
0,83
0,83
0,84
0,86
0,86
0,87
0,87
0,88
0,9
0,9
0,91
0,92
0,94
0,94
0,95
1,01
1,02
1,16
1,19
1,21
1,22
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4
Specjalici ds finansowych
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i pokrewni)
Monterzy
redni personel ds finansowych
Pozostay redni personel
Inni specjalici ochrony zdrowia
Specjalici ds marketingu
Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni
Technicy
Kucharze
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani
Robotnicy produkcji tekstylnej
Urzdnicy pastwowi
Kelnerzy, barmani i stewardzi
Specjalici ds administracji i zarzdzania
Rolnicy produkcji rolinnej
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze
Mechanicy maszyn i urzdze
Nauczyciele szk podstawowych
Pozostali pracownicy usug osobistych
Operatorzy innych maszyn i urzdze
Robotnicy budowlani - wykoczenie
Kierownicy rnych specjalnoci
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym
Sprzedawcy
Nauczyciele akademiccy
Nauczyciele szk ponadpodstawowych
Informatycy i pokrewni
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej
Prawnicy
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze
Inni robotnicy przy pracach prostych
Pracownicy ds ewidencji i transportu
Pomoce i sprztaczki
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi
Pracownicy obsugi biurowej
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy
Elektrycy i elektronicy
Fryzjerzy, kosmetyczki
Malarze i pokrewni
Lekarze, weterynarze, dentyci
Pozostali specjalici
Pracownicy opieki osobistej
Proporcja zarobkw kobiet do zarobkw mczyzn
Diagnoza spoeczna 2013 367



Wykres 8.4.5. Odsetek mczyzn i kobiet czujcych si dyskryminowanymi w latach 2000-2013
Na rnice w poczuciu dyskryminacji midzy kobietami i mczyznami ma wpyw poziom wyksztacenia
(wykres 8.4.6). O ile wrd mczyzn najczciej czuj si dyskryminowani najgorzej wyksztaceni i z
wyksztaceniem rednim, wrd kobiet obok gorzej wyksztaconych (szkoa podstawowa i zasadnicza zawodowa)
take najlepiej wyksztacone.


UWAGI: efekt gwny pci ni.; efekt gwny wyksztacenia ni.; efekt interakcji pci i wyksztacenia F(3, 25609)=6,663, p<0,000,
2
= 0,001.
Wykres 8.4.6. Procent kobiet i mczyzn czujcych si dyskryminowanymi ze wzgldu na poziom wyksztacenia przy
kontroli wieku
Inn oprcz kobiet grup obiektywnie dyskryminowan, pozbawion rwnego dostpu do dbr, instytucji i praw,
s osoby niepenosprawne. Okazuje si jednak, e obiektywne upoledzenie spoeczne niepenosprawnych przekada
si umiarkowanie na ich poczucie bycia dyskryminowanym. Zasadnicze znaczenie ma przy tym stopie
niepenosprawnoci (wykres 8.4.7). W grupie osb ze znacznym stopniem niepenosprawnoci wskanik
subiektywnej dyskryminacji jest niemal dwukrotnie wikszy ni w grupie z lekkim stopniem niepenosprawnoci i
trzykrotnie wikszy ni w grupie penosprawnych.


UWAGI: efekt gwny pci ni.; efekt gwny niepenosprawnoci F(3,24826)=12,754, p<0,000,
2
=0,002; efekt interakcji pci i niepenosprawnoci
ni.
Wykres 8.4.7. Procent osb, ktre czuj si dyskryminowane ze wzgldu na status niepenosprawnoci, przy kontroli
pci, wieku i wyksztacenia
1,2
1,5
2
1,7
1,8
2
1,8
1,4 1,4
1,5
1,9
1,8
1,5
1,8
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
2000 r. 2003 r. 2005 r. 2007 r. 2009 r. 2011 r. 2013 r.
P
r
o
c
.
Mczyzna
Kobieta
2,1
1,3
2,1
1,4
2,3
2,2
1,3
2,3
1
1,2
1,4
1,6
1,8
2
2,2
2,4
Podstawowe Zasadnicze zawodowe rednie Wysze
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Wyksztacenie
Mczyni
Kobiety
1,6
2,4
2,7
4,5
0
1
2
3
4
5
6
Penosprawni Lekka niepenosprawno Umiarkowana
niepenosprawno
Znaczna
niepenosprawno
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Status niepenosprawnoci
Diagnoza spoeczna 2013 368


Jednak to nie osoby niepenosprawne, nawet te ze znacznym stopniem niepenosprawnoci, czuj si najczciej
dyskryminowane, lecz osoby, ktre s ofiarami i sprawcami przestpstw (wykresy 8.4.8 i 8.4.9), pal papierosy,
naduywaj alkoholu lub bior narkotyki (wykres 8.4.10), lecz si psychiatrycznie lub psychologicznie (wykres
8.4.11). Poczucie dyskryminacji osb uzalenionych od trzech uywek jest zrnicowane ze wzgldu na pe. Jedno
uzalenienie (w ogromnej wikszoci przypadkw jest to nikotynizm) nie zwiksza wskanika subiektywnej
dyskryminacji; dopiero dodanie do nikotynizmu alkoholizmu i/lub narkomani podnosi ten wskanik, a przy trzech
uzalenieniach radykalnie wrd kobiet ronie wskanik subiektywnej dyskryminacji do ponad 18 proc.(wykres
8.3.10).


UWAGI: efekt gwny pci ni.; efekt gwny ofiary F(2, 25641)=128,444, p<0,000,
2
= 0,010
Wykres 8.4.8. Procent osb czujcych si dyskryminowanymi ze wzgldu na status ofiary przestpstw przy kontroli
wieku, pci i wyksztacenia


UWAGI: efekt gwny pci ni.; efekt gwny sprawcy F(2, 25641)=59,944, p<0,000,
2
= 0,005
Wykres 8.4.9. Procent osb czujcych si dyskryminowanymi ze wzgldu na status sprawcy przestpstw przy
kontroli wieku, pci i wyksztacenia


UWAGI: efekt gwny pci F(1, 25612)=9,132, p<0,01,
2
= 0,000; efekt gwny uzalenienia F(2, 25612)=49,244, p<0,000,
2
= 0,006; efekt
interakcji pci i uzalenienia F(2, 25612)=2,879, p<0,05,
2
= 0,000
Wykres 8.4.10. Procent kobiet i mczyzn czujcych si dyskryminowanymi ze wzgldu na status uzalenienia przy
kontroli wieku i wyksztacenia

1,6
5,4
13,7
0
2
4
6
8
10
12
14
16
0 razy 1 raz 2+ razy
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Status ofiary przestpstw
1,6
6,3
11,2
0
3
6
9
12
0 razy 1 raz 2+ razy
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Status sprawcy przestpstw
1,2
1,5
6,2
9,8
1,7
2,5
6,4
18,2
0
5
10
15
20
Wolni od uzalenie 1 uzalenienie 2 uzalenienia 3 uzalenienia
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Status uzalenienia
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 369


UWAGI: efekt gwny pci ni.; efekt gwny porad F(1, 25629)=309,344, p<0,000,
2
= 0,012; efekt interakcji pci i porad ni.
Wykres 8.4.11. Procent osb czujcych si dyskryminowanymi ze wzgldu na korzystanie z porad psychiatry lub
psychologa przy kontroli wieku, pci i wieku
Take osoby samotne czuj si czciej dyskryminowane, zwaszcza mczyni (wykres 8.4.12). Ta ostatnia
cecha moe by traktowana jednak jako inny przejaw spoecznego ostracyzmu. Poczucie dyskryminacji towarzyszy
take wykluczonym spoecznie, ktrzy z innych ni uprzedzenia powodw maj podobnie lub bardziej nawet od
dyskryminowanych ograniczony dostp do zasobw, instytucji i usug spoecznych (patrz rozdz. 8.5).


UWAGI: efekt gwny pci ni.; efekt gwny samotnoci F(1, 25361)=164,744, p<0,000,
2
= 0,006; efekt interakcji pci i samotnoci ni.
Wykres 8.4.12. Procent osb czujcych si dyskryminowanymi ze wzgldu poczucie osamotnienia przy kontroli
wieku, pe i wyksztacenie
Odrbn kategori osb, ktre mog by dyskryminowane w kraju, gdzie wikszo stanowi praktykujcy
katolicy, s ateici, a w kategoriach naszych wskanikw osoby niebiorce udziau w uroczystociach religijnych.
I tak w istocie jest, ale okazuje si, e take osoby usposobione dewocyjnie uczszczajce do kocioa czciej ni
cztery razy w miesicu s naraone ponadprzecitnie na dyskryminacj, zwaszcza mczyni (wykres 8.4.13).

UWAGI: efekt gwny pci ni.; efekt gwny praktyk F(3, 25508)=34,144, p<0,000,
2
= 0,004; efekt interakcji pci i praktyk F(3, 25508)=7,289,
p<0,000,
2
= 0,001
Wykres 8.4.13. Procent osb czujcych si dyskryminowanymi ze wzgldu na czsto praktyk religijnych w
miesicu przy kontroli wieku
Dane z Diagnozy dowodz, e w Polsce gwnymi przesankami dyskryminacji spoecznej s odstpstwa od
wikszociowej normy w zakresie uzalenie od alkoholu i narkotykw, zaburze psychicznych, narusze prawa
i praktyk religijnych. W nieznacznym natomiast stopniu dyskryminacj odczuwaj osoby niepenosprawne i kobiety.
Z czego wcale nie wynika, e te ostatnie grupy nie s w taki lub innych sposb obiektywnie dyskryminowane.
1,5
8,5
0
2
4
6
8
10
Nie korzystay Korzystay
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Korzystanie z porad psychiatry lub psychologa
1,3
4
0
2
4
6
Nie czuj si samotni Czuj si samotni
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Poczucie osamotnienia
2
1
1
4,5
3
1,3
1,3
2,7
0,5
1,5
2,5
3,5
4,5
0 1-3 4 >4
P
o
c
z
u
c
i
e

d
y
s
k
r
y
m
i
n
a
c
j
i
Liczba praktyk religijnych w miesicu
Mezczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 370

8.5. Rodzaje wykluczenia spoecznego
Zwizki midzy poszczeglnymi kryteriami wykluczenia, takimi m.in. jak wyej omwione (ubstwo, bezrobocie,
dyskryminacja spoeczna) s stosunkowo sabe. Trudno zatem mwi o jednym spjnym syndromie wykluczenia.
Dowodzi tego take analiza czynnikowa 10 do oczywistych barier w uczestniczeniu w peni w gwnym nurcie
ycia spoecznego: podeszego wieku, samotnoci, ubstwa, mieszkania na wsi, niskiego wyksztacenia, uzalenienia
od alkoholu lub narkotykw, konfliktw z prawem, poczucia dyskryminacji, niepenosprawnoci i bezrobocia. W
czterech pierwszych rundach badania, w 2000, 2003, 2005 i w 2007 r., te 10 kryteriw ukadao si konsekwentnie w
trzy ortogonalne czynniki wyjaniajce cznie ponad 40 proc. wariancji. W ostatnich trzech edycjach obraz struktury
czynnikowej uleg pewnej zmianie. Oprcz trzech wczeniej identyfikowanych czynnikw wykluczenia fizycznego,
strukturalnego i normatywnego -- wyodrbni si jeszcze czwarty, z ktrym najsilniej zwizane jest bezrobocie
i ubstwo. Nazwa go mona wykluczeniem materialnym wynikajcym z braku staych dochodw z pracy (tabela
8.5.1). Istotnie najwikszy odsetek wykluczonych materialnie (ponad 45 proc. wobec redniej w caej populacji 7,4
proc.) jest w grupie gospodarstw utrzymujcych si ze rde niezarobkowych (tabela 8.5.3).
Ubstwo i bezrobocie traktowane byy od pocztku bada nad wykluczeniem spoecznym jako gwne bariery
uniemoliwiajce pene uczestniczenie w yciu spoecznym. Im te powicano najwicej uwagi i przyjmowano, e
przeciwdziaanie bezrobociu oraz ubstwu stanowi powinno zasadniczy cel polityki reintegracji spoecznej. Fakt, e
obecnie w Polsce wykluczenie materialne jest jednym z czterech odrbnych typw wykluczenia, oznacza konieczno
wikszego zrnicowania polityki reintegracyjnej tak, aby uwzgldniaa ona inne jeszcze przesanki wykluczenia,
niezalene od sytuacji na rynku pracy i materialnych warunkw ycia, wymagajce odrbnych instrumentw
adresowanych do osb gorzej wyksztaconych, mieszkacw wsi, niepenosprawnych, uzalenionych od alkoholu i
narkotykw oraz wchodzcych w konflikt z prawem. A zatem pene zatrudnienie i zlikwidowanie ubstwa nie oznacza
zlikwidowania problemu wykluczenia spoecznego.
Zobaczmy, jak duy jest zasig zagroenia wykluczeniem i wykluczenia take z innych ni bezrobocie i ubstwo
powodw w caym spoeczestwie i w rnych grupach spoecznych.
Tabela 8.5.1. Wyniki analizy czynnikowej (adunki czynnikowe) wybranych kryteriw wykluczenia z rotacj varimax
w latach 2011 2013

Kryteria
Czynniki
wykluczenie
fizyczne
wykluczenie
strukturalne
wykluczenie
normatywne
wykluczenie
materialne
2013 2011 2013 2011 2013 2011 2011 2009
Wiek 50+ lat 0,72 0,73
Niepenosprawno 0,71 0,64
Samotno 0,40 0,47 0,33 0,30 0,34 0,33
Mieszkanie na wsi 0,81 0,76
Wyksztacenie poniej redniego 0,73 0,70
Uzalenienie (alkohol, narkotyki) 0,65 0,70
Konflikt z prawem 0,72 0,71
Poczucie dyskryminacji 0,53 0,42
Ubstwo 0,70 0,70
Bezrobocie 0,77 0,73
Proc. wyjanionej wariancji 14,41 16,68 12,85 12,95 14,97 11,28 10,26 9,59
UWAGI: pokazano adunki czynnikowe o wartociach powyej 0,3
8.5.1. Zakres wykluczenia w rnych grupach spoecznych
Trudno okreli w peni obiektywn granic wykluczenia, podobnie jak trudno ustali jednoznaczny i uniwersalny
prg ubstwa czy biedy (poza oczywicie kryterium przetrwania biologicznego). Oba zjawiska maj charakter
relatywny: mona by bardziej lub mniej ubogim w porwnaniu z oglnym poziomem ycia spoeczestwa i mona
by bardziej lub mniej wykluczonym spoecznie. Dla sfery ubstwa przyjta zostaa pewna granica dochodw (patrz
rozdz. 8.1). Dla wykluczenia natomiast najwaniejszym kryterium jest poziom spoecznego zrnicowania barier czy
czynnikw ryzyka. Operacyjn miar zrnicowania jest odchylenie standardowe. Stosujc t miar w odniesieniu do
czterech typw wykluczenia wyznaczylimy dwie graniczne wartoci: dla zagroenia wykluczeniem i dla
wykluczenia. Za graniczn warto wykluczenia przyjlimy wielko dwch odchyle standardowych od wartoci
redniej czynnika definiujcego dany typ wykluczenia, a za graniczn warto zagroenia wykluczeniem wielko
jednego odchylenia standardowego. Poniewa kryteria te s wzgldne, trudno oszacowa, jaki odsetek Polakw jest
faktycznie wykluczonych lub zagroonych wykluczeniem. Mona jednak pokaza, ktre grupy w rnych przekrojach
spoeczno-demograficznych charakteryzuj si wiksz lub mniejsz skal wykluczenia i zagroenia wykluczeniem
(tabele 8.5.2 do 8.5.5).
Najwikszy odsetek Polakw w wieku 16 i wicej lat zagroonych jest wykluczeniem strukturalnym i fizycznym
(odpowiednio prawie 12,6 i 10,5 proc., tabela 8.5.2), ale wykluczonych jest najwicej z powodw materialnych (7,4
proc.). Tylko w przypadku wykluczenia materialnego zagroonych jest mniej ni wykluczonych. Z kolei dla
Diagnoza spoeczna 2013 371

wykluczenia strukturalnego stosunek wykluczonych do zagroonych jest najwikszy (22,6 do 1,3). Wynika std, e
w polityce reintegracji spoecznej przeciwdziaanie bezrobociu i zwizanemu z nim ubstwu powinno by zadaniem
priorytetowym, jako e w przypadku tego typu wykluczenia niemal wszyscy zagroeni wykluczeniem s ju
faktycznie wykluczeni.
Ryzyko poszczeglnych rodzajw wykluczenia jest nieco inne dla kobiet i mczyzn (tabela 8.5.2). Dla mczyzn
najwiksze jest ryzyko wykluczenia materialnego i normatywnego, a dla kobiet materialnego i fizycznego.
Jeli chodzi o grup spoeczno-ekonomiczn, wykluczenie materialne jest najczstsze w gospodarstwach
utrzymujcych si z niezarobkowych rde (w 45 proc. z nich s wykluczeni, a w 12 proc. zagroeni wykluczeniem)
(tabela 8.5.3). Take wykluczenie normatywne zagraa i dotyka gwnie gospodarstw utrzymujcych si z
niezarobkowych rde, ale w nastpnej kolejnoci gospodarstw utrzymujcych si z pracy na wasny rachunek.
Wykluczenie strukturalne zagraa w najwikszym stopniu co nie dziwi ze wzgldu na rodzaj kryteriw
definicyjnych gospodarstwom domowym rolnikw, natomiast wykluczenie fizyczne gospodarstwom rencistw i
emerytw. Oglnie wykluczeniem spoecznych z jakichkolwiek powodw zagroone s najbardziej gospodarstwa
domowe rencistw i utrzymujcych si z niezarobkowych rde, a najmniej gospodarstwa pracownikw i
pracujcych na wasny rachunek.
Tabela 8.5.2. Odsetek osb zagroonych wykluczeniem i wykluczonych ze wzgldu na typ wykluczenia i pe
Pe
Typ wykluczenia
fizyczne strukturalne normatywne materialne
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
Mczyni 9,5 5,0 25,4 1,3 9,2 6,3 4,1 7,2
Kobiety 11,7 5,2 20,1 1,3 3,5 3,0 4,1 7,5
Ogem 10,5 5,1 22,6 1,3 6,3 4,6 4,1 7,4
Chi-kwadrat; istotno 45; 0,000 93; 000 482; 0,000 1; ni
Tabela 8.5.3. Odsetek osb zagroonych wykluczeniem i wykluczonych ze wzgldu na typ wykluczenia i grup
spoeczno-ekonomiczn gospodarstwa domowego
Grupa spoeczno-ekonomiczna
Typ wykluczenia
fizyczne strukturalne normatywne materialne
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
Pracownikw 6,1 2,0 17,5 1,1 7,3 5,2 3,7 6,0
Rolnikw 6,9 2,0 54,2 4,5 4,3 3,8 6,9 5,6
Pracujcych na wasny rachunek 5,0 1,2 18,4 0,9 5,9 5,9 4,3 4,7
Emerytw 19,7 11,2 24,4 0,5 4,0 2,6 2,5 4,3
Rencistw 25,5 20,9 32,5 1,9 4,8 4,9 6,6 15,8
Utrzymujcych si z
niezarobkowych rde
14,0 5,4 24,4 3,4 8,9 7,8 12,3 45,3
Chi-kwadrat; istotno 2583; 0,000 1349; 0,000 184; 0,000 2233; 0,000

W przekroju typu gospodarstwa (tabela 8.5.4) bezwzgldnie najwiksze ryzyko wykluczenia fizycznego maj
osoby z gospodarstw nierodzinnych jednoosobowych (gwnie s to gospodarstwa emerytw), maestwa bez dzieci
(take w duej mierze gospodarstwa emerytw) oraz gospodarstwa nierodzinne wieloosobowe (czsto take s to
gospodarstwa rodzestwa w podeszym wieku). Wykluczenie strukturalne zagraa najbardziej maestwom z 3 i
wiksz liczb dzieci oraz rodzinom niepenym a take gospodarstwom wielorodzinnym. Oznacza to e w tego typu
gospodarstwach jest szczeglnie niski poziom kapitau kulturowego (niskie wyksztacenie). Ryzyko wykluczenia
normatywnego najwiksze jest w rodzinach niepenych i w gospodarstwach maestw z 2, 3 i wiksz liczb dzieci
(gwnie zreszt dotyczy ono wanie dzieci w wieku jakie obejmowao nasze badanie 16+ lat). Take wykluczenie
materialne dotyka najczciej maestwa z 3 i wiksz liczb dzieci, a take rodziny niepene. Ogem zagroone
wykluczeniem s najbardziej gospodarstwa nierodzinne i rodziny niepene i maestwa wielodzietne.
W przekroju wojewdzkim wykluczenie fizyczne wystpuje najczciej w woj. lubuskim i maopolskim (tabela
8.5.5). Wykluczenie strukturalne i zagroenie tym wykluczeniem najbardziej jest powszechne w wojewdztwach
wschodnich, zwaszcza w lubelskim, podkarpackim, witokrzyskim i maopolskim. Najwikszy odsetek
normatywnie wykluczonych jest w woj. podkarpackim, lskim i kujawsko-pomorskim. Materialnie wykluczonych
jest najwicej w woj. kujawsko-pomorskim i lubelskim. Generalnie jednak zrnicowanie ryzyka wykluczenia w
przekroju wojewdzkim jest stosunkowo niewielkie, znacznie mniejsze ni w przekroju grup spoeczno-
ekonomicznych i typu gospodarstwa.

Diagnoza spoeczna 2013 372

Tabela 8.5.4. Odsetek osb zagroonych wykluczeniem i wykluczonych ze wzgldu na typ wykluczenia i typ
gospodarstwa domowego
Typ gospodarstwa
Typ wykluczenia
fizyczne strukturalne normatywne materialne
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
Maestwa bez dzieci 14,5 8,0 16,9 0,5 5,5 2,7 2,7 3,5
Maestwa z 1 dzieckiem 6,7 3,2 17,1 0,5 6,6 4,9 3,7 5,5
Maestwa z 2 dzieci 4,0 1,8 19,8 1,1 6,9 4,6 4,1 6,8
Maestwa z 3 i wicej dzieci 5,1 1,4 34,0 5,1 5,7 4,9 6,0 14,1
Rodziny niepene 12,1 4,8 24,0 1,8 5,8 7,0 4,9 12,1
Wielorodzinne 7,9 2,5 36,8 1,2 6,3 4,4 6,5 7,3
Nierodzinne jednoosobowe 25,8 15,9 16,9 0,3 6,0 4,3 1,7 4,6
Nierodzinne wieloosobowe 12,6 5,9 20,9 0,4 9,5 5,5 2,4 9,1
Chi-kwadrat; istotno 2042; 0,000 1093; 0,000 83; 0,000 522; 0,000
Tabela 8.5.5. Odsetek osb zagroonych wykluczeniem i wykluczonych ze wzgldu na typ wykluczenia w przekroju
wojewdzkim
Wojewdztwo
Typ wykluczenia
fizyczne strukturalne normatywne materialne
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
zagro-
eni
wyklu-
czeni
Dolnolskie 13,5 4,8 14,4 0,7 7,9 4,4 3,3 6,4
Kujawsko-pomorskie 11,0 5,4 25,0 1,6 5,1 5,4 6,4 11,7
Lubelskie 11,4 6,1 30,1 3,0 5,6 3,1 4,7 10,2
Lubuskie 13,4 8,5 22,0 1,4 7,6 4,4 5,8 7,8
dzkie 9,9 4,6 21,4 1,7 6,7 2,7 5,2 7,8
Maopolskie 9,7 7,4 31,8 1,5 5,2 3,8 4,4 4,4
Mazowieckie 10,4 3,6 21,9 1,2 6,7 5,7 4,3 6,9
Opolskie 9,4 3,9 27,8 0,5 6,3 3,3 3,3 7,1
Podkarpackie 10,7 4,8 31,8 1,4 5,1 6,1 6,1 7,5
Podlaskie 10,9 3,7 20,6 1,1 6,3 4,4 3,7 4,9
Pomorskie 7,8 6,3 17,0 1,8 7,8 4,9 3,3 6,1
lskie 9,1 3,9 12,3 0,7 6,2 5,6 2,6 7,3
witokrzyskie 10,8 5,7 30,4 1,9 4,9 4,2 5,4 8,0
Warmisko-mazurskie 11,1 5,2 26,5 0,9 5,6 1,9 3,5 9,2
Wielkopolskie 10,6 5,6 26,2 0,7 6,2 4,1 2,7 6,8
Zachodniopomorskie 9,8 5,2 18,0 1,2 6,3 6,2 4,1 8,0
Chi-kwadrat; istotno 120; 0,000 601; 0,000 102; 0,000 181; 0,000
8.5.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny i zaradno yciowa
Czynniki ryzyka wykluczenia s potencjalnie zagraajce dla adu spoecznego. Dla adnego odpowiedzialnego
polityka nie mog by obojtne takie zjawiska, jak wysoka stopa bezrobocia, znaczny odsetek niepenosprawnych,
wysoki wskanik przestpczoci czy dua skala ubstwa. Nie oznacza to jednak automatycznie negatywnego wpywu
wykluczenia zdefiniowanego poprzez te czynniki na subiektywn jako ycia (dobrostan psychiczny). Bezrobotni,
ubodzy, niepenosprawni i przestpcy nie musz wcale by mniej szczliwi, bardziej depresyjni czy sabiej
motywowani do ycia ni pracujcy, bogaci, penosprawni i uczciwi obywatele. Badania wiatowe dowodz bowiem,
e obiektywne warunki ycia maj znikomy wpyw na dobrostan psychiczny (Andrews, Withey, 1976, Campbell,
Converse, Rodgers, 1976; Czapiski, 1992, 2001a, 2004a; Myers, 1993). Biedni okazuj si nieco tylko mniej
szczliwi od bogatych, starzy tak samo szczliwi jak modzi, wyksztaceni przecitnie odrobin szczliwsi od
niewyksztaconych. Jedynie stan cywilny i zdrowie (ale tylko subiektywna jego ocena, nie za obiektywna diagnoza
medyczna) konsekwentnie i wyranie rnicuj poziom dobrostanu psychicznego. Osoby yjce samotnie, zwaszcza
owdowiae i rozwiedzione, oraz uwaajce si za schorowane s duo mniej szczliwe od tych, ktre yj w zwizku
maeskim i czuj si zdrowe. O ile jednak wadze pastwowe mog zwiksza poczucie bezpieczestwa
zdrowotnego i t drog zadowolenie ze stanu wasnego zdrowia obywateli, o tyle niewielki maj wpyw na relacje
interpersonalne i zwizany z nimi stan cywilny obywateli. Tym samym niewielki maj potencjalny wpyw na poczucie
szczcia obywateli.
Rwnie zmiana sytuacji yciowej nie skutkuje zazwyczaj trwa zmian dobrostanu psychicznego. Na przykad
w USA, Japonii, Wielkiej Brytanii i w wikszoci innych krajw rozwinitych poczucie szczcia i zadowolenie z
ycia nie zmienia si od dziesitkw lat mimo cigego wzrostu gospodarczego
108
.

108
Warto jednak pamita, e wzrost ekonomiczny nie jest jedynym wskanikiem rozwoju spoecznego, ostatnio zreszt coraz czciej
krytykowanym.
Diagnoza spoeczna 2013 373

Jednake w Polsce zwizek midzy obiektywnymi warunkami ycia i dobrostanem psychicznym jest duo
silniejszy ni w innych, zamoniejszych krajach (Czapiski, 1996, 2012). Mona zatem oczekiwa, e rwnie
wykluczenie spoeczne bdzie miao w naszym spoeczestwie znaczcy wpyw na subiektywn jako ycia. Aby to
sprawdzi, obliczono za pomoc rwna regresji wielokrotnej warto predyktywn czynnikw okrelajcych trzy
typy wykluczenia dla rnych miar dobrostanu psychicznego.
W zakresie oglnego dobrostanu subiektywnego wszystkie trzy czynniki maj podobne, przy tym dosy due,
znaczenie we wszystkich szeciu pomiarach i cznie wyjaniaj w 2013 r. w zalenoci od wskanika dobrostanu od
15 do 35 procent wariancji, przy czym najwiksze znaczenie ma wykluczenie fizyczne, a w nastpnej kolejnoci
wykluczenie materialne (tabela 8.5.6). W zakresie woli ycia (skonnoci samobjczych i pragnienia ycia) gwnymi
predykatorami s wykluczenie fizyczne i normatywne, a najmniejsze znaczenie ma wykluczenie strukturalne. Silny
zwizek depresji psychicznej z wykluczeniem fizycznym wynika z wysokiej korelacji wskanika depresji z wiekiem
ycia (patrz rozdz. 5.3), stanowicym jeden z gwnych wyznacznikw wykluczenia fizycznego.
Tabela 8.5.6. Wyniki analizy regresji wielokrotnej czterech typw wykluczenia jako predyktorw trzech wskanikw
dobrostanu psychicznego
Predyktor
Wola ycia
Oglny dobrostan
subiektywny
Depresja
Beta p R
2
Beta p R
2
Beta p R
2
Wykluczenie normatywne -0,254 0,000

-0,180 0,000

0,048 0,000.

Wykluczenie fizyczne -0,227 0,000 -0,451 0,000 0,584 0,000
Wykluczenie strukturalne -0,014 0,025 -0,063 0,000 0,072 0,000
Wykluczenie materialne -0,195 0,000 -0,255 0,000 0,017 0,001
0,154 0,304 0,349

Wykluczeni spoecznie s, z pewnym wyjtkiem, o ktrym niej, mniej zaradni yciowo. Przyjlimy tutaj kilka
rnych wskanikw zaradnoci: autodeterminizm (patrz rozdz. 5.6), zadaniow strategi radzenia sobie z
problemami (parz rozdz. 5.8) i przedsibiorczo, zwan take strategi lisa (Czapiski, Wojciszke, 1997), czyli
podjcie przynajmniej jednego z czterech dziaa zmierzajcych do zwikszenia dochodw (Aneks 1, kwestionariusz
indywidualny, pyt. 30-33). Zwizek czterech rodzajw wykluczenia z tymi wskanikami pokazuj wykresy 8.5.1-
8.5.4.
Wykluczeni materialnie w porwnaniu z niewykluczonymi rzadziej s autodeterministami, rzadziej stosuj
strategi zadaniow i rzadziej nale do lisw (wykres 8.5.1).
Wykluczeni fizycznie i strukturalnie bardzo pod wzgldem zaradnoci yciowej przypominaj wykluczonych
materialnie. Take w porwnaniu z niewykluczonymi rzadziej s autodeterministami, rzadziej stosuj strategi
zadaniow i rzadziej nale do lisw (wykresy 8.5.2, 8.5.3).


UWAGI: efekt gwny wykluczenia materialnego: dla autodeterminizmu F(2, 22221)=147,277, p < 0,000,
2
= 0,013; dla fatalizmu ni.; dla strategii
zadaniowej F(2, 22202)=59,891, p < 0,000,
2
= 0,005; dla lisw F(2, 22435)=61,570, p < 0,000,
2
= 0,005
Wykres 8.5.1. Procent autodeterministw, fatalistw, stosujcych strategi zadaniow i emocjonaln,
obstawiajcych zakady i lisw wrd wykluczonych i niewykluczonych materialnie przy kontroli pci i wieku
55 55
12
63
60
15
73
68
22
0
20
40
60
80
100
Autodeterminici Strategia zadaniowa "Lisy"
proc.
Wykluczeni materialnie
Zagroeni wykluczeniem materialnym
Niezagroeni wykluczeniem materialnym
Diagnoza spoeczna 2013 374


UWAGI: efekt gwny wykluczenia fizycznego: dla autodeterminizmu F(2,22221)=130,147, p < 0,000,
2
= 0,012; dla strategii zadaniowej
F(2,22202)=58,260, p < 0,000,
2
= 0,005; dla lisw F(2,22435)=30,258, p < 0,000,
2
= 0,001.
Wykres 8.5.2. Procent autodeterministw, stosujcych strategi zadaniow i lisw wrd wykluczonych i
niewykluczonych fizycznie przy kontroli pci i wieku

UWAGI: efekt gwny wykluczenia strukturalnego: dla autodeterminizmu F(2,22221)=14,617, p < 0,000,
2
= 0,001; dla strategii zadaniowej
F(2,22202)=57,469, p < 0,000,
2
= 0,005; dla lisw F(2,22435)=186,954, p < 0,000,
2
= 0,016
Wykres 8.5.3. Procent autodeterministw, fatalistw, stosujcych strategi zadaniow i emocjonaln,
obstawiajcych zakady i lisw wrd wykluczonych i niewykluczonych strukturalnie przy kontroli pci i wieku

UWAGI: efekt gwny wykluczenia normatywnego: dla autodeterminizmu F(2, 22221)=50,099, p < 0,000,
2
= 0,004; dla fatalizmu ni.; dla strategii
zadaniowej F(2, 22202)=132,794, p < 0,000,
2
= 0,012; dla lisw F(2, 22435)=96,425, p < 0,000,
2
= 0,008
Wykres 8.5.4. Procent autodeterministw, fatalistw, stosujcych strategi zadaniow i lisw wrd
wykluczonych i niewykluczonych normatywnie przy kontroli pci i wieku
Wykluczeni normatywnie rni si zdecydowanie od pozostaych typw wykluczonych pod wzgldem
przedsibiorczoci -- zdecydowanie czciej nale do grupy lisw (wykres 8.5.4). Ten odmienny profil
wykluczonych normatywnie znajduje swoje potwierdzenie take w zakresie ich spoecznego funkcjonowania (patrz
niej).
59
57
14
59
58
17
74
68
22
0
20
40
60
80
100
Autodeterminici Strategia zadaniowa "Lisy"
proc.
Wykluczeni fizycznie
Zagroeni wykluczeniem fizycznym
Niezagroeni wykluczeniem fizycznym
60
65
11
64
60
12
74
68
24
0
20
40
60
80
100
Autodeterminici Strategia zadaniowa "Lisy"
proc.
Wykluczeni strukturalnie
Zagroeni wykluczeniem strukturalnym
Niezagroeni wykluczeniem strukturalnym
60
51
36
65
51
29
72
68
20
0
20
40
60
80
100
Autodeterminici Strategia zadaniowa "Lisy"
proc.
Wykluczeni normatywnie
Zagroeni wykluczeniem normatywnym
Niezagroeni wykluczeniem normatywnym
Diagnoza spoeczna 2013 375

8.5.3. Spoeczne funkcjonowanie i jako ycia wykluczonych
Niezalenie od tego, czy wykluczenie ze wsplnoty lub zagroenie wykluczeniem przysparza cierpie i obnia
dobrostan psychiczny, lepiej eby wykluczonych byo jak najmniej. Lepiej dla dobra wsplnoty jej spjnoci,
standardu ycia oraz szans rozwojowych. Przyjmuje si niemal za pewnik, e im mniej wykluczonych, im lepsza
integracja spoeczna, tym silniejsza wsplnota. W Polsce, jak ju wykazalimy w rozdz. 6.3, z postawami
i zachowaniami, ktre skadaj si na kapita spoeczny warunkujcy si spoeczestwa obywatelskiego, nie jest
dobrze. Powstaje pytanie, czy wykluczeni mog na tym tle wypa jeszcze gorzej, czy mog mie jeszcze mniej,
w porwnaniu z caym spoeczestwem, pozytywny stosunek do demokracji, jeszcze nisze zaufanie do innych,
jeszcze mniej ceni dobro publiczne. Czy wykluczeni s gorszym gatunkiem obywateli?
Okazuje si, e wykluczenie, zwaszcza wykluczenie strukturalne, zwizane z niskim wyksztaceniem
i mieszkaniem na wsi idzie w parze z niszym od przecitnego kapitaem spoecznym
109
i mniej pozytywnym
stosunkiem do demokracji (tabela 8.5.7). Wyjtkiem jest wykluczenie normatywne. Osoby zagroone wykluczeniem
ze wzgldu na konflikt z prawem i uzalenienie od alkoholu lub narkotykw rni si zasadniczo od grup
zagroonych innymi typami wykluczenia. O ile wykluczenie fizyczne i strukturalne ogranicza ycie towarzyskie i
uczestniczenie w kulturze, wykluczeni normatywnie czciej bywaj na spotkaniach towarzyskich, czciej chodz
do restauracji i nieco czciej te bywaj w kinie, teatrze lub na koncercie. Wyraaj rwnie czciej od innych
wykluczonych i niewykluczonych gotowo wyjazdu do pracy za granic i rzadziej chodz do kocioa. Wykluczenie
materialne w niewielkim tylko stopniu ogranicza aktywnoci towarzyskie, zwiksza natomiast gotowo szukania
pracy za granic i ogranicza udzia w yciu wsplnoty religijnej. Jedynie wykluczenie fizyczne nie osabia wraliwoci
na dobro wsplne. Wszystkie rodzaje wykluczenia zwikszaj poziom uprzedze
110
, dominacji (z wyjtkiem
materialnego) i egalitaryzmu (z wyjtkiem normatywnego). Wykluczenie, zwaszcza fizyczne, obnia drastycznie
ogln jako ycia
111

Tabela 8.5.7. Korelacje czterech typw wykluczenia spoecznego ze wskanikami jakoci ycia, kapitau
spoecznego, wraliwoci na dobro wsplne czstoci udziau w naboestwach, postaw i zachowa spoecznych i z
zamiarem emigracji
Wskaniki jakoci ycia
Wykluczenie
normatywne
Wykluczenie
fizyczne
Wykluczenie
strukturalne
Wykluczenie
materialne
Jako ycia -0,30** -0,47** -0,21** -0,28**
Kapita spoeczny 0,04** -0,06** -0,18** -0,11**
Wraliwo na dobro wsplne -0,04** 0,01 -0,12** -0,04
Udzia w naboestwach -0,08** 0,07** 0,11** -0,09**
Uprzedzenia 0,01* 0,06** 0,20** 0,02**
Pozytywny stosunek do demokracji -0,04** -0,11** -0,18** -0,10**
Dominacja 0,03** 0,06** 0,04** 0,01
Egalitaryzm 0,00 0,05** 0,10** 0,06**
Zamiar wyjazdu za granic 0,18** -0,14** -0,04** 0,11**
Bywanie w kinie, teatrze lub na koncercie 0,07** -0,14** -0,15** -0,04**
Bywanie w restauracji, kawiarni, pubie 0,15** -0,21** -0,17** -0,03**
Bywanie na spotkaniach towarzyskich 0,16** -0,19** -0,10** -0,03**
* p<0,05; * p<0,01

Rne przesanki wykluczenia wymagaj rnych programw integracji spoecznej. Co innego naley robi, aby
ogranicza zakres wykluczenia fizycznego (gwnie osb niepenosprawnych i w podeszym wieku), co innego, aby
przeciwdziaa wykluczeniu normatywnemu zwizanemu z przestpczoci i uzalenieniami. Przeciwdziaanie
wykluczeniu strukturalnemu wymagaoby szybszego cywilizowania polskiej wsi, a przeciwdziaanie wykluczeniu
materialnemu znacznych nakadw na zmniejszanie sfery skrajnego ubstwa oraz aktywizacj zawodow
bezrobotnych. Nie ma jednej recepty na skuteczny program integracji spoecznej. Na szczcie kilka przesanek
wykluczenia zmniejsza si w szybkim tempie; gownie niskie wyksztacenie. Spadaj te wskaniki przestpczoci,
ale nie spadaj niestety, lecz rosn niektre wskaniki uzalenie (zwaszcza od alkoholu). Przed nami jednak due
zagroenie zwizane z demografi starzenie si spoeczestwa i wzrost udziau w populacji osb
niepenosprawnych. Naley zatem programy integracyjne ukierunkowa przede wszystkim na wykluczenie fizyczne.
Najskuteczniejszymi za w tym obszarze dziaaniami wydaje si polityka prorodzinna, sprzyjajca dzietnoci i
solidarnoci midzypokoleniowej, oraz skuteczniejsza rehabilitacja i aktywizacja zawodowa osb niepenosprawnych
i osb w wieku powyej 50 lat.

109
Konstrukcja wskanika omwiona jest w rozdz. 9.
110
Wskanikiem uprzedze jest tutaj odmawianie homoseksualistom prawa do ukadania sobie ycia wedug wasnych przekona i negatywny
stosunek do osb obcego pochodzenia (Aneks 1, kwestionariusz indywidualny, pyt. 54.9 i 54.12).
111
Konstrukcja wskanika omwiona jest w rozdz. 9.
Diagnoza spoeczna 2013 376
9. Jako ycia w Polsce wygrani i przegrani
Janusz Czapiski
9.1. Plus dla Polaka, minus dla Polakw
Drastycznemu zahamowaniu uleg nasz rozwj, zwaszcza indywidualny. Wida to wyranie, gdy porwnamy zmian
kondycji finansowej polskich rodzin, PKB oraz budetu centralnego. Polacybogacili si midzy 2008 i 2010 rokiem,
podobnie jak w poprzednich latach, w tempie zblionym do wzrostu PKB
112
, ale w ostatnich dwch latach dochody
ekwiwalentne gospodarstw domowych spady o 5,1 proc. chocia PKB w tym czasie aczkolwiek duo wolniej w
dalszym cigu rs; take budet pastwa po spadku midzy 2008 i 2010 r. nieznacznie w ostatnich dwch latach
wzrs (wykres 9.1.1). Poczynajc od poowy minionej dekady dochody budetu rosy szybciej ni PKB i dochody
gospodarstw domowych, gwnie dziki rodkomz UE i poyczkom. Te ostatnie spowodoway narastanie dugu
publicznego, zbliajc go niebezpiecznie do ustawowego progu ostronociowego. Na tym tle przetoczya si i toczy
nadal gorca debata publiczna. Wobec niepewnej sytuacji gospodarczej na wiecie i w naszym najbliszym
otoczeniu europejskim, ton tej debaty staje si coraz bardziej zowrbny, eby nie powiedzie katastroficzny. Na
rodakach nie robi to jednak wikszego wraenia. Mimo spadku zamonoci wikszo oglnych wskanikw
dobrostanu psychicznego ronie nadal, jak za najlepszych lat koniunktury gospodarczej. Ale i w wiadomoci
rodakw wida ju symptomy kryzysu: w ostatnich dwch latach spado zadowolenie z wikszoci aspektw ycia,
najbardziej z perspektyw na przyszo i z sytuacji w kraju; jednak satysfakcja z sytuacji finansowej rodziny nie ulega
zmianie (por. rozdz. 5.2.2).
Wykres 9.1.1. Skumulowana procentowa zmiana realnych wartoci dochodu rocznego gospodarstw domowych na
jednostk ekwiwalentn, PKB i budetu pastwa w okresie od 1999 r. do 2012 r.
Tabela 9.1.1. Odsetek gospodarstw domowych deklarujcych, e ich stae dochody nie pozwalaj na zaspokojenie
biecych potrzeb, oraz odsetek dorosych Polakw zadowolonych z sytuacji w kraju w latach 1992-2013
Wskanik 1992 1993 1994 1995 1996 1997 2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
Odsetek
gospodarstw, w
ktrych stae
dochody nie
zaspokajaj
potrzeb
70,6 74,2 68,8 64,5 64,8 66,2 46,7 42,3 37,0 30,2 28,0 25,7 24,8
Odsetek osb
zadowolonych z
sytuacji w kraju
9,4 8,2 11,2 16,4 20,1 25,7 19,7 14,1 12,6 19,3 27,0 26,0 23,5
rdo danych: lata 1992-1997 Czapiski, 1998; lata 2000-2013Diagnoza Spoeczna.
112
Dane te dotycz dochodu miesicznego na jednostk ekwiwalentn z roku poprzedzajcego badanie, a wic w badaniu tegorocznym z 2012 r.
Porwnanie dochodw z miesica poprzedzajcego badanie (w 2013 z marca-kwietnia) nie pokazuje jeszcze wikszy spadek (5 proc., por. rozdz.
4.1).
0
8
11
38
48
45,6
5,6
17,1
21,3
44,6
52,5 55,8
0
-2
2,5
26
51,6
42,4 44,8
-10
0
10
20
30
40
50
60
1999 2002 2004 2006 2008 2010 2012
S
k
u
m
u
l
o
w
a
n
a

z
m
i
a
n
a

p
r
o
c
e
n
t
o
w
a
Dochd roczny na jednostk ekwiwalentn
PKB
Budet pastwa
Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Jako ycia w Polsce wygrani i przegrani. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i
Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 376-399 DOI: 10.5709/ce.1897-9254.119
Diagnoza spoeczna 2013 377


UWAGI: W 2013 r. skala odpowiedzi bya bardziej zrnicowana kategori TAK rozbito na dwie: TAK, due zaufanie i TAK, umiarkowane
zaufanie. W odniesieniu do Parlamentu Europejskiego i polskiego Sejmu wyniki Europejskiego Sondau Spoecznego z 2010 r. s podobne.
Wykres 9.1.2. Odsetek respondentw deklarujcych zaufanie do rnych instytucji i osb
Polacy opanowali niele sztuk gry z pastwem i w zwizku z tym widz coraz sabszy zwizek midzy tym, co
robi pastwo (wadze), a tym, jak wyglda ich wasne ycie.
4,7
15,1
1,5
7,7
2,9
8,6
1,9
3,5
1
1
5,6
69,5
16,7
20,4
32,9
44,6
46,2
13,2
25
29
40,8
21,6
33,6
45,5
55,5
16,6
26
22,6
31,6
8,2
14,6
10,3
18,4
32,2
44,9
89,8
24,7
57
62,4
29,6
28
16
12,1
56,7
54,6
40,9
33,9
33,5
34,8
30,9
24,9
55,7
56
45,3
44,9
34,1
34
37
38,4
33,7
29,5
3,5
2,4
20,1
13,7
49,9
34,3
39,5
26,7
30,1
18,9
30,1
17,6
44,9
28,6
23,6
11
27,7
16,2
32,1
20
57,7
50,4
52,7
42,2
34
20
6,7
3,4
22,9
7,2
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
2011
2013
B
a
n
k

w
k
o
m
e
r
c
y
j
n
y
c
h
N
a
r
o
d
o
w
e
g
o
B
a
n
k
u
P
o
l
s
k
i
e
g
o
S
e
j
m
u
P
r
e
z
y
d
e
n
t
a
P
a
r
l
a
m
e
n
t
u
E
u
r
o
p
e
j
s
k
i
e
g
o
P
o
l
i
c
j
i
R
z

d
u
Z
U
S
-
u
G
i
e

d
y
O
t
w
a
r
t
y
c
h
F
u
n
d
u
s
z
y
E
m
e
r
y
t
a
l
n
y
c
h
S

w
C
z

o
n
k

w
w

a
s
n
e
j
r
o
d
z
i
n
y
S

s
i
a
d

w
TAK, due
TAK, umiarkowane
NIE
Nie ma zdania
Diagnoza spoeczna 2013 378

Zaradno Polakw umoliwia im popraw wasnego bytu bez ogldania si na innych i niezalenie od stanu
wsplnoty. Ilustracj pogbiajcego si rozwodu obywateli ze swoim pastwem jest zestawienie oceny sytuacji
w kraju z odsetkiem respondentw yjcych w gospodarstwach domowych, w ktrych stae dochody nie wystarczaj
na zaspokojenie biecych potrzeb (tabela 9.1.1). Mimo systematycznej poprawy indywidualnego bytu (niemal
trzykrotny spadek ubogich gospodarstw od 1992 r.) pozostajemy niezadowoleni z sytuacji w kraju (konsekwentnie od
pocztku transformacji jest to najniszy wskanik satysfakcji w zbiorze 16 rnych aspektw ycia por. rozdz.
5.2).
To ilustruje doskonale, jak drog przeszli Polacy w poprawianiu jakoci swojego ycia, a jak drog w opinii
obywateli przesza Polska. Rozwijamy si wci molekularnie a nie zespoowo (Czapiski, 2008). Zasadniczym tego
powodem jest przypuszczalnie brak kapitau spoecznego (Czapiski, 2011b).
Rosncej zaradnoci indywidualnej nie towarzyszy wzrost umiejtnoci wsppracy (por. rozdz. 6.3). A nie
uczymy si wsppracy, bo nie ufamy oglnie innym ludziom; wyjtek robimy tylko dla czonkw wasnej rodziny i
rzadziej -- ssiadw. Nie ufamy take generalnie instytucjom (z wyjtkiem NBP) (wykres 9.1.2).

Wykres 9.1.3. Zaufanie do Sejmu RP i Parlamentu Europejskiego w rnych grupach spoeczno-demograficznych
Polska jest tym czonkiem Unii Europejskiej, gdzie rnica midzy zaufaniem do Parlamentu Europejskiego i
krajowego jest, tu po Bugarii, najwiksza na korzy Parlamentu Europejskiego.
113
Niepokoi przy tym musi fakt,
e to w grupach spoecznych, ktre maj lub bd miay decydujcy wpyw na rozwj kraju, a wic mieszkacw
duych aglomeracji, osb modych i wyksztaconych rozziew w zaufaniu do wadzy krajowej i europejskiej jest
najwikszy (wykres 9.1.3). Jeli chcemy, a naszym zdaniem powinnimy rozwija si zespoowo, naley pilnie
wprowadzi do szk, a nawet ju do przedszkoli specjalny przedmiot, nazwijmy go kompetencje obywatelskie.
Polska modzie ma niez wiedz o spoeczestwie, wygrywa pod tym wzgldem rankingi midzynarodowe, ale
jednoczenie w tych samych rankingach zajmuje ostatnie miejsce w praktycznym stosowaniu wiedzy obywatelskiej:
nie potrafi si samoorganizowa, wsppracowa, nie udziela si w ramach wolontariatu, jest tak samo molekularna
jak jej rodzice (patrz www.szkolabezprzemocy.pl) . Potrzebne s zatem nie klasyczne lekcje z wykadem i
podrcznikiem, lecz takie formy edukacji, a waciwie wychowania, ktre poka modym Polakom konkretne
korzyci wynikajce z podjcia ryzyka wspdziaania. Bez powanego zainwestowania w kapita spoeczny nie
mamy co marzy o tysicach kilometrw autostrad, a przede wszystkim niemoliwe bdzie przekroczenie progu
suwerennej gospodarki innowacyjnej.
Oprcz szkoy s jeszcze dwa inne miejsca, gdzie mona by z powodzeniem przekonywa rodakw do wikszego
zaufania i wsppracy: urzdy publiczne i firmy. Jeli chodzi o urzdy, diabe tkwi w regulacjach prawnych i kulturze
urzdnikw. Przepisy, ktrymi kieruj si urzdnicy, skrojone s na potencjalnego oszusta; uniemoliwiaj zatem
przerwanie bdnego koa nieufnoci. Wiele firm docenia oczywicie znaczenie kapitau spoecznego, ale wikszo
nie wie, jak go budowa. Jest zatem pilna potrzeba szkolenia doradcw i trenerw w tym wanie zakresie; sam HR
nie wystarczy.

113
We wszystkich krajach, nowych czonkach UE obywatele bardziej ufaj Parlamentowi Europejskiemu ni krajowemu w przeciwiestwie do
wikszoci krajw starej Unii (Europejski Sonda spoeczny, 2012).
21,5
22,5
27,3
33,9
34,1
24,6
26,8
28,3
26,8
23,5
19,5
24,4
27
27,8
30,2
30,2
22
29,9
38,6
52
49,8
42,6
40,9
36,5
35,2
30
30,1
40,2
40,9
36,8
37,2
32,6
0 10 20 30 40 50 60
Podstawowe
Zasadnicze zawodowe
rednie
Wysze
Miasta>500 tys.
Miasta 200-500 tys.
Miasta 100-200 tys.
Miasta 20-100 tys.
Miasta do 20 tys.
Wie
Do 24 lat
25-34 lata
35-44 lata
45-59 lat
60-64 lata
65+ lat
W
y
k
s
z
t
a

c
e
n
i
e
K
l
a
s
a

m
i
e
j
s
c
o
w
o

c
i
z
a
m
i
e
s
z
k
a
n
i
a
W
i
e
k
Parlament UE
Sejm
Diagnoza spoeczna 2013 379

9.2. Jako ycia rnych grup spoeczno-demograficznych
Warto na zakoczenie zada oglne pytanie: jak bardzo zrnicowane s dzisiaj warunki i jako ycia Polakw i jak
to zrnicowanie zmienio si w ostatnich latach, czy rozwarstwienie spoeczne ronie, czy maleje, komu wiatr w
plecy, a komu w oczy, czy sabi staj si coraz sabsi, a mocni coraz mocniejsi?
Sprawdmy, jak wielowymiarowa jako ycia, obejmujca najwaniejsze wskaniki omawiane wyej oddzielnie
w poszczeglnych rozdziaach, stratyfikuje dzi polskie spoeczestwo; czy mona mwi o jednoznacznie
wygranych i przegranych, jak due s rnice midzy jednymi i drugimi i czy te rnice na rnych wymiarach jakoci
ycia rosn czy malej.
Tworzc syntetyczne miary jakoci ycia staralimy si zachowa rwnowag midzy wskanikami
obiektywnymi i subiektywnymi, a take uwzgldni moliwie najwiksze spektrum rnorodnych aspektw.
Wyrnilimy 8 treciowo niezalenych z zaoenia wymiarw, ktre posuyy do skonstruowania syntetycznego,
oglnego wskanika jakoci ycia:
- kapita spoeczny aktywno na rzecz rodowiska lokalnego, udzia w wyborach parlamentarnych w 2011
r. (w 2011 r. udzia w wyborach samorzdowych w 2010 r., 2009 r. udzia w wyborach parlamentarnych w 2007
r., w 2007 r. udzia w wyborach samorzdowych a w 2005 r. udzia w referendum unijnym), udzia
w nieobowizkowych zebraniach, pozytywny stosunek do demokracji, przynaleno do organizacji i penienie
w nich funkcji, przekonanie, e wikszoci ludzi mona ufa;
- dobrostan psychiczny poczucie szczcia, ocena caego dotychczasowego ycia, nasilenie objaww
depresji psychicznej, ocena minionego roku;
- dobrostan fizyczny natenie symptomw somatycznych, powana choroba w minionym roku, stopie
niepenosprawnoci, natenie stresu zwizanego ze zdrowiem;
- dobrostan spoeczny brak poczucia osamotnienia, poczucie, e jest si kochanym i szanowanym, liczba
przyjaci;
- poziom cywilizacyjny poziom wyksztacenia, posiadanie nowoczesnych urzdze komunikacyjnych
i obycie z nimi (telewizja satelitarna lub kablowa, laptop, komputer stacjonarny, tel. komrkowy, podczenie
do internetu, posugiwanie si komputerem, korzystanie z internetu), czynna znajomo jzykw obcych,
posiadanie prawa jazdy;
- dobrobyt materialny dochd gospodarstwa domowego na jednostk ekwiwalentn, liczba posiadanych
przez gospodarstwo dbr i urzdze od pralki automatycznej po d motorow i dom letniskowy (z
wyczeniem urzdze wchodzcych w skad wskanika poziomu cywilizacyjnego);
- stres yciowy suma 6 kategorii stresu mierzonego dowiadczeniami w zakresie: finansw, pracy, kontaktw
z urzdami, wychowania dzieci, relacji w maestwie, ekologii (mieszkanie, okolica);
- patologie naduywanie alkoholu i uywanie narkotykw, palenie papierosw, wizyty u psychiatry lub
psychologa, bycie sprawc lub ofiar amania prawa (wamania, napady, kradziee).

Wszystkie wskaniki czstkowe, w ktrych skad wchodziy zmienne mierzone na rnych skalach, stanowiy
sum standaryzowanych zmiennych skadowych. Nastpnie same byy standaryzowane, a suma ich wielkoci
standaryzowanych stanowia oglny wskanik jakoci ycia, ktry na koniec take zosta wystandaryzowany. W tej
postaci miary te maj charakter wzgldny i pokazuj jedynie pooenie osb i grup w stosunku do redniej z prby.
Zanim przejdziemy do omwienia rnic spoecznych w oglnym wskaniku jakoci ycia, zobaczmy, na ile
wskaniki czstkowe s ze sob skorelowane i czy ukadaj si w jeden spjny syndrom, czy te podobnie jak
wskaniki wykluczenia tworz kilka wzgldnie niezalenych czynnikw umoliwiajcych poszczeglnym ludziom
i grupom spoecznym kompensowanie brakw w jednym zakresie lepsz pozycj w innych zakresach.
Analiza czynnikowa z rotacj varimax ujawnia we wszystkich piciu pomiarach dwa niezalene czynniki
wyjaniajce cznie po ok. 50 wariancji wskanikw skadowych (tabela 9.2.1). Pierwszy czynnik, ktry wyjania
najwiksz porcj zmiennoci (ok. 30 proc.), okreli mona jako cywilizacyjne warunki ycia (w skrcie warunki
ycia); definiuj go gwnie poziom cywilizacyjny i dobrobyt materialny, ale w jego zakres wchodzi take kapita
spoeczny, dobrostan fizyczny i dobrostan psychiczny. Drugi czynnik, wyjaniajcy od 18 do 19 proc. zmiennoci,
okreli mona jako styl ycia; definiuj go gwnie stres yciowy, dobrostan spoeczny i patologie; z warunkami
ycia cz go dwa wymiary: dobrostan psychiczny i dobrostan fizyczny. Tak wic, o zdrowiu (fizycznym i
psychicznym) decyduj zarazem warunki ycia i styl ycia.
Ten ukad wynikw potwierdza tez, e nie ma dzi w Polsce jednego wymiaru jakoci ycia. Zatem ci, ktrym
nie wiedzie si materialnie, nie s zbyt nowoczeni i wykazuj ma aktywno spoeczn, mog mimo to cieszy si
innymi wzgldami losu wolnoci od patologii, dowiadczaniem niewielkiego stresu i duym wsparciem
spoecznym.
Stwierdzona wyej niezaleno dwch czynnikw jakoci ycia na poziomie indywidualnym poszczeglnych
ludzi moe jednak znika lub zmniejsza si radykalnie w przekroju grup spoecznych. Niewykluczone, e jedne
segmenty spoeczestwa s jak Hiob dotknite wszelkimi nieszczciami, a inne ciesz si dobrym yciem pod
kadym wzgldem. Aby sprawdzi, czy tak istotnie jest, okrelilimy pozycj na oglnym i na omiu szczegowych
wymiarach jakoci ycia 197 grup wyrnionych ze wzgldu na szereg nie w peni rozcznych kryteriw
demograficzno-spoecznych, takich jak wiek, pe, poziom wyksztacenia, klasa miejscowoci zamieszkania,
Diagnoza spoeczna 2013 380

wojewdztwo, podregion, miasto, typ rodziny, status spoeczno-zawodowy, zawd obecnie wykonywany i stan
cywilny. Wyniki prezentuj tabele 9.2.2-9.2.11 (oglny wskanik jakoci ycia w 2011, 2009, 2007 i 2005 r.) oraz
tabele 1-8 w Aneksie 6 (czstkowe wskaniki jakoci ycia w 2013 r.).
Tabela 9.2.1. Wyniki analizy czynnikowej wymiarw jakoci ycia z rotacj varimax
Wymiary jakoci ycia
adunki czynnikowe
Poziom ycia Styl ycia
2013 2011 2009 2007 2005 2013 2011 2009 2007 2005
Poziom cywilizacyjny 0,854 0,848 0,851 0,845 0,832
Dobrobyt materialny 0,749 0,747 0,742 0,720 0,722
Kapita spoeczny 0,524 0,461 0,497 0,481 0,528
Dobrostan fizyczny 0,413 0,492 0,508 0,514 0,448 0,466 0,449 0,441 0,422 0,481
Dobrostan psychiczny 0,558 0,604 0,619 0,609 0,560 0,622 0,607 0,592 0,599 0,653
Dobrostan spoeczny 0,442 0,577 0,595 0,628 0,612
Stres yciowy -0,720 -0,690 -0,659 -0,673 -0,643
Patologie -0,553 -0,546 -0,547 -0,524 -0,559
Proc. wyjanionej wariancji 30,2 31,2 31,8 30,4 29,8 18,2 18,7 18,2 18,4 19,4
UWAGI: pokazano adunki czynnikowe o wartociach powyej 0,4.

Mimo zrnicowania pozycji wybranych grup na poszczeglnych wymiarach czstkowych, oglny wskanik
jakoci ycia wyranie pokazuje, komu w Polsce yje si obecnie dobrze, a komu le i komu w ostatnich latach si
poprawio, a komu w stosunku do innych si pogorszyo. Do beneficjentw nale niewtpliwie ludzie z wyszym
wyksztaceniem, modzi, przedsibiorcy, mieszkacy najwikszych miast (m.in. Warszawy, Poznania, Krakowa),
wojewdztw maopolskiego, pomorskiego, opolskiego, mazowieckiego i wielkopolskiego, podregionw tyskiego,
trjmiejskiego, supskiego, opolskiego, gdaskiego, warszawskiego zachodniego, wykonujcy zawody prawnika,
lekarza, nauczyciela akademickiego, przedstawiciele wadz i dyrektorzy, inynierowie. Zdecydowanie najmarniejsze
ycie wiod rencici, osoby z wyksztaceniem podstawowym, osoby owdowiae, w podeszym wieku (65+ lat),
mieszkajce samotnie, rozwiedzione i bezrobotni, mieszkacy wojewdztwa witokrzyskiego, lubuskiego
warmisko-mazurskiego, Wocawka, Sosnowca, Wabrzycha, podregionu radomskiego, sandomiersko-
jdrzejowskiego i wabrzyskiego, robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie, pomoce i sprztaczki,
robotnicy produkcji tekstylnej, pracownicy opieki osobistej i rolnicy produkujcy na wasne potrzeby.
Pojawia si wszak pytanie, na ile te rnice s trwae czy utrzymuj si na staym poziomie, rosn, czy by
moe malej? Porwnanie danych z kilku ostatnich pomiarw dowodzi zasadniczej staoci rankingu jakoci ycia.
Nieliczne tylko grupy zmieniy swoje pooenie w stopniu, ktry uzna mona za istotny statystycznie.
W minionych omiu latach nie ma wikszych zmian w grupach o najwyszej i najniszej jakoci ycia.
Awansowali jedynie mieszkacy najwikszych miast (z 13 na 7 miejsce), osoby w wieku 35-44 lat (z 21 na 10
miejsce); spada w tym okresie jako ycia osb yjcych w stanie wolnym, mieszkacw miast 100-200 tys. i
najmniejszych (poniej 20 tys.). W ostatnich dwch latach w prbie panelowej nie ma praktycznie adnych zmian w
rankingu jakoci ycia grup spoeczno-demograficznych.
Jeli chodzi o grupy zawodowe, awansowali w ostatnich dwch latach w prbie panelowej nauczyciele
akademiccy (z 4 na 2 miejsce), nauczyciele szk ponadpodstawowych (z 11 na 7 miejsce), pielgniarki i poone (z
24 na 16 miejsce), kucharze (z 43 na 31 miejsce), pracownicy usug ochrony (policjanci, straacy i in. z 42 na 35
miejsce), spadli natomiast w rankingu urzdnicy pastwowi (z 16 na 19 miejsce), kolejarze (z 18 na 26 miejsce),
fryzjerzy i kosmetyczki (z 26 na 36 miejsce) i robotnicy w przetwrstwie spoywczym (z 36 na 45 miejsce).
W okresie minionych 6 lat wzrosa jako ycia mieszkacw kilku duych miast (Katowic, Zabrza, Jaworzna,
Kielc, Biaegostoku, Olsztyna). Pogorszenie jakoci ycia w tym okresie nastpio we Wrocawiu, Bydgoszczy,
Czstochowie, Wabrzychu i Sosnowcu). W okresie dwch ostatnich lat awansoway w prbie panelowej Toru,
Gdask, Gorzw Wielkopolski, a spady w rankingu Bydgoszcz, Sosnowiec i Wabrzych.
W przekroju wojewdzkim najbardziej w okresie omiu lat wzrosa jako ycia mieszkacw Maopolski, a
spada mieszkacw Wielkopolski i Dolnego lska. W ostatnich dwch latach awansoway w prbie panelowej
wojewdztwa maopolskie i pomorskie, a spady w rankingu wojewdztwa opolskie, wielkopolskie, dolnolskie i
dzkie. W prbie panelowej w ostatnich dwch latach najbardziej awansowa podregion gdaski (z 31 na 17 miejsce),
nyski (z 43 na 29 miejsce), lubelski (z 27 na 14 miejsce), gliwicki (z 29 na 16 miejsce), rzeszowski (z 22 na 10
miejsce), opolski (z 17 na 6 miejsce), supski (z 10 na 5 miejsce). Najbardziej spada jako ycia w podregionach
dzkim, starogardzkim, bytomskim, jeleniogrskim.

Diagnoza spoeczna 2013 381

Tabela 9.2.2. Oglny wskanik jakoci ycia w caych prbach z lat 2005-2013 w przekroju grup spoeczno-
demograficznych
Ranking
Grupa spoeczno-demograficzna
Jako ycia
2013 2011 2009 2007 2005 2013 2011 2009 2007 2005
1 1 1 1 2 Wyksztacenie wysze i policealne 0,68 0,60 0,65 0,65 0,62
2 2 2 2 1 Uczniowie i studenci 0,56 0,56 0,53 0,56 0,63
3 3 3 3 4 Prywatni przedsibiorcy 0,52 0,48 0,50 0,49 0,45
4 5 4 4 5 Pracownicy sekt. publicznego 0,49 0,41 0,46 0,44 0,44
5 4 5 5 3 Wiek 16-24 lata 0,34 0,43 0,41 0,40 0,48
6 6 6 6 7 Wiek 25-34 lata 0,30 0,35 0,38 0,33 0,30
7 7 7 9 13 Miasta 500 tys. i wicej 0,27 0,31 0,28 0,20 0,11
8 8 8 8 9 Maestwa z 2 dzieci 0,25 0,27 0,25 0,24 0,21
9 11 11 11 12 Maestwa z 1 dzieckiem 0,19 0,17 0,22 0,15 0,13
10 12 13 19 21 Wiek 35-44 lata 0,18 0,16 0,15 0,03 -0,03
11 10 9 12 8 Pracownicy sektora prywatnego 0,16 0,18 0,25 0,11 0,21
12 9 10 7 6 Kawaler/panna 0,16 0,22 0,22 0,26 0,32
13 13 12 10 10 Wyksztacenie rednie 0,13 0,12 0,18 0,17 0,20
14 16 16 14 15 Miasta 200-500 tys. 0,12 0,06 0,08 0,07 0,09
15 14 14 17 17 Maestwa z 3 i wicej dzieci 0,11 0,08 0,10 0,03 0,03
16 15 15 18 20 onaty/zamna 0,10 0,08 0,09 0,03 -0,01
17 17 17 15 14 Mczyzna 0,04 0,06 0,07 0,06 0,09
18 20 20 22 18 Maestwa bez dzieci 0,04 -0,01 0,01 -0,05 0,02
19 18 21 21 19 Gospodarstwa wielorodzinne 0,00 0,02 -0,02 0,01 0,00
20 21 19 20 22 Miasta 20-100 tys. -0,01 -0,02 0,04 0,02 -0,06
21 19 22 16 16 Miasta poniej 20 tys. -0,02 0,00 -0,03 0,03 0,09
22 22 18 13 11 Miasta 100-200 tys. -0,02 -0,04 0,04 0,10 0,18
23 24 25 24 26 Rolnicy -0,04 -0,05 -0,11 -0,06 -0,13
24 23 23 23 23 Kobieta -0,04 -0,05 -0,06 -0,05 -0,07
25 26 26 25 24 Wie -0,09 -0,10 -0,12 -0,12 -0,09
26 28 27 27 27 Wiek 45-59 lat -0,11 -0,15 -0,15 -0,16 -0,16
27 25 24 33 36 Gosp. nierodzinne wieloosobowe -0,19 -0,09 -0,09 -0,40 -0,63
28 30 30 29 29 Wiek 60-64 lata -0,22 -0,24 -0,27 -0,21 -0,28
29 29 28 26 25 Wyksztacenie zasadnicze -0,24 -0,16 -0,17 -0,14 -0,11
30 27 29 28 28 Inni bierni zawodowo -0,26 -0,15 -0,19 -0,18 -0,21
31 33 33 31 31 Emeryci -0,30 -0,39 -0,39 -0,33 -0,31
32 31 32 30 30 Rodziny niepene -0,33 -0,27 -0,36 -0,30 -0,30
33 32 31 32 32 Bezrobotni -0,40 -0,33 -0,35 -0,40 -0,35
34 35 34 36 35 Gosp. nierodzinne jednoosobowe -0,46 -0,57 -0,53 -0,58 -0,56
35 36 36 35 33 Wiek 65+ lat -0,47 -0,61 -0,62 -0,53 -0,50
36 34 35 34 34 Rozwodnik/rozwdka -0,53 -0,52 -0,56 -0,44 -0,52
37 37 37 37 38 Wdowiec/wdowa -0,66 -0,72 -0,73 -0,71 -0,69
38 39 38 39 39 Rencici -0,76 -0,88 -0,82 -0,77 -0,80
39 38 39 38 37 Wyksztacenie podstawowe -0,86 -0,86 -0,85 -0,76 -0,68

Diagnoza spoeczna 2013 382

Tabela 9.2.3. Oglny wskanik jakoci ycia w prbie panelowej z lat 2011-2013 w przekroju grup spoeczno-
demograficznych
Ranking
Grupa spoeczno-demograficzna
rednia
2013 2011 2013 2011
1 1 Wyksztacenie wysze 0,69 0,58
2 2 Uczniowie i studenci 0,61 0,56
3 3 Prywatni przedsibiorcy 0,56 0,54
4 5 Pracownicy sekt. publicznego 0,46 0,40
5 4 Wiek 16-24 lat 0,39 0,42
6 6 Wiek 25-34 lata 0,34 0,33
7 7 Miasta 500 tys. i wicej 0,26 0,24
8 8 Maestwa z 2 dzieci 0,25 0,24
9 11 Maestwa z 1 dzieckiem 0,18 0,17
10 12 Kawaler/panna 0,18 0,14
11 9 Wiek 35-44 lata 0,17 0,20
12 10 Pracownicy sekt. prywatnego 0,15 0,19
13 13 Wyksztacenie rednie 0,12 0,10
14 14 Maestwa z 3 i wicej dzieci 0,10 0,09
15 17 Miasta 200-500 tys. 0,09 0,02
16 15 onaty/zamna 0,06 0,08
17 18 Mczyzna 0,03 0,02
18 16 Wielorodzinne 0,00 0,03
19 23 Miasta 20-100 tys. -0,02 -0,04
20 24 Miasta 100-200 tys. -0,03 -0,04
21 25 Miasta poniej 20 tys. -0,05 -0,02
22 22 Maestwa bez dzieci -0,06 -0,05
23 20 Kobieta -0,08 -0,09
24 21 Rolnicy -0,09 -0,08
25 19 Wiek 45-59 lat -0,10 -0,10
26 26 Wie -0,14 -0,14
27 29 Wiek 60-64 lata -0,24 -0,27
28 28 Wyksztacenie zasadnicze -0,27 -0,24
29 27 Inni bierni zawodowo -0,29 -0,22
30 30 Nierodzinne wieloosobowe -0,29 -0,31
31 31 Emeryci -0,32 -0,35
32 33 Rodziny niepene -0,33 -0,33
33 32 Bezrobotni -0,40 -0,29
34 34 Rozwodnik/rozwdka -0,48 -0,53
35 36 Wiek 65+ lat -0,48 -0,51
36 35 Nierodzinne jednoosobowe -0,55 -0,64
37 37 Wdowiec/wdowa -0,67 -0,71
38 38 Rencici -0,75 -0,82
39 39 Wyksztacenie podstawowe -0,85 -0,86

Diagnoza spoeczna 2013 383

Tabela 9.2.4. Oglny wskanik jakoci ycia w grupach zawodowych w latach 2011 i 2013 r. w caych prbach
Ranking
Grupa zawodowa
rednia
2013 2011 2013 2011
1 1
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 1,29 1,32
2 4
Nauczyciele akademiccy 1,21 0,98
3 10
Pozostali specjalici 1,06 0,74
4 2
Lekarze, weterynarze, dentyci 1,05 1,06
5 3
Prawnicy 1,00 1,02
6 8
Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 0,98 0,79
7 9
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 0,96 0,78
8 6
Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,91 0,82
9 12
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,91 0,71
10 13
Kierownicy rnych specjalnoci 0,86 0,69
11 16
onierze zawodowi 0,85 0,56
12 7
Specjalici ds. marketingu 0,79 0,80
13 14
Nauczyciele szk podstawowych 0,79 0,67
14 5
Informatycy i pokrewni 0,73 0,88
15 11
Specjalici ds. finansowych 0,71 0,73
16 18
Inni specjalici ochrony zdrowia 0,65 0,48
17 19
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,50 0,47
18 20
Pozostay redni personel 0,45 0,41
19 15
Urzdnicy pastwowi 0,44 0,64
20 21
Pielgniarki i poone 0,41 0,39
21 24
redni personel ds. finansowych 0,41 0,36
22 17
Technicy 0,30 0,51
23 22
Pracownicy obsugi biurowej 0,30 0,39
24 29
Elektrycy i elektronicy 0,26 0,17
25 40
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,19 0,02
26 33
Kierowcy samochodw osobowych i dostawczych 0,17 0,14
27 37
Mechanicy maszyn i urzdze 0,17 0,10
28 23
Kolejarze 0,15 0,38
29 34
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 0,12 0,13
30 25
Fryzjerzy, kosmetyczki 0,11 0,34
31 36
Kierowcy ciarwek i autobusw 0,11 0,12
32 31
Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,09 0,14
33 42
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i pokrewni) 0,09 -0,03
34 27
Sprzedawcy 0,06 0,20
35 50
Kucharze 0,06 -0,19
36 26
Hutnicy 0,04 0,28
37 28
Rolnicy produkcji rolinnej 0,04 0,18
38 45
Rzemielnicy 0,04 -0,07
39 35
Formierze, spawacze 0,01 0,12
40 41
Malarze i pokrewni -0,02 -0,01
41 32
Pozostali pracownicy usug osobistych -0,03 0,14
42 38
Operatorzy innych maszyn i urzdze -0,03 0,04
43 47
Monterzy -0,05 -0,11
44 30
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze -0,06 0,15
45 43
Robotnicy budowlani - wykoczenie -0,06 -0,03
46 44
Kowale i lusarze -0,11 -0,03
47 48
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej -0,11 -0,13
48 49
Robotnicy budowlani - stan surowy -0,14 -0,14
49 39
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,15 0,02
50 54
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,17 -0,42
51 53
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,21 -0,41
52 52
Pracownicy opieki osobistej -0,23 -0,24
53 46
Robotnicy produkcji tekstylnej -0,25 -0,07
54 55
Pomoce i sprztaczki -0,35 -0,42
55 51
Inni robotnicy przy pracach prostych -0,38 -0,20
56 56
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i budownictwie -0,57 -0,55

Diagnoza spoeczna 2013 384

Tabela 9.2.5. Oglny wskanik jakoci ycia w grupach zawodowych w latach 2011 i 2013 r. w prbie panelowej
Ranking
Grupa zawodowa
rednia
2013 2011 2013 2011
1 1
Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 1,37 1,24
2 4
Nauczyciele akademiccy 1,28 0,86
3 2
Prawnicy 1,11 0,94
4 3
Lekarze, weterynarze, dentyci 1,01 0,92
5 5
Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,97 0,83
6 7
Specjalici ds. administracji i zarzdzania 0,96 0,74
7 11
Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,89 0,66
8 9
Kierownicy rnych specjalnoci 0,88 0,69
9 6
Specjalici ds. marketingu 0,84 0,81
10 8
Nauczyciele szk podstawowych 0,82 0,71
11 13
Specjalici ds. finansowych 0,67 0,56
12 10
Informatycy i pokrewni 0,66 0,68
13 12
Inni specjalici ochrony zdrowia 0,52 0,61
14 15
Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,49 0,45
15 17
Pozostay redni personel 0,49 0,45
16 24
Pielgniarki i poone 0,42 0,32
17 19
redni personel ds. finansowych 0,41 0,38
18 20
Technicy 0,40 0,35
19 16
Urzdnicy pastwowi 0,35 0,45
20 21
Pracownicy obsugi biurowej 0,35 0,35
21 14
Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,33 0,54
22 30
Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,23 0,12
23 22
Elektrycy i elektronicy 0,21 0,35
24 27
Pracownicy ds. ewidencji i transportu 0,20 0,19
25 23
Mechanicy maszyn i urzdze 0,18 0,34
26 18
Kolejarze 0,17 0,41
27 25
Kierowcy ciarwek i autobusw 0,13 0,31
28 28
Kierowcy samochodw osobowych i dostawczych 0,13 0,17
29 29
Rolnicy produkcji rolinnej 0,13 0,15
30 35
Malarze i pokrewni 0,12 -0,02
31 43
Kucharze 0,07 -0,13
32 31
Operatorzy innych maszyn i urzdze 0,05 0,12
33 32
Inni robotnicy przy pracach prostych 0,05 0,12
34 33
Sprzedawcy 0,05 0,11
35 42
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i pokrewni) 0,04 -0,09
36 26
Fryzjerzy, kosmetyczki -0,05 0,22
37 37
Robotnicy budowlani - wykoczenie -0,06 -0,04
38 34
Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze -0,07 0,09
39 44
Formierze, spawacze -0,07 -0,13
40 40
Monterzy -0,10 -0,07
41 38
Kowale i lusarze -0,14 -0,05
42 39
Robotnicy budowlani - stan surowy -0,15 -0,06
43 46
Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej -0,15 -0,16
44 47
Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,15 -0,18
45 36
Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,16 -0,03
46 41
Pracownicy opieki osobistej -0,21 -0,09
47 45
Robotnicy produkcji tekstylnej -0,28 -0,15
48 48
Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,30 -0,20
49 49
Pomoce i sprztaczki -0,38 -0,29

Diagnoza spoeczna 2013 385

Tabela 9.2.6. Oglny wskanik jakoci ycia w caych prbach z lat 2005-2013 w przekroju wikszych miast
reprezentowanych przez co najmniej 60 respondentw
Ranking Miasto rednia
2013 2011 2009 2013 2011 2009
1 2 1 Toru 0,44 0,41 0,42
2 1 2 Warszawa 0,42 0,47 0,42
3 3 4 Pozna 0,40 0,37 0,33
4 4 5 Krakw 0,35 0,36 0,29
5 5 13 Jaworzno 0,35 0,32 0,18
6 6 3 Gdynia 0,35 0,26 0,35
7 17 10 Olsztyn 0,28 -0,04 0,21
8 10 6 Gdask 0,27 0,11 0,27
9 11 7 Gorzw Wlk. 0,21 0,09 0,25
10 7 9 Szczecin 0,20 0,23 0,23
11 13 19 Katowice 0,20 0,01 -0,04
12 18 11 Rzeszw 0,16 -0,05 0,20
13 9 8 Wrocaw 0,13 0,13 0,24
14 14 12 Lublin 0,12 -0,01 0,19
15 19 23 Zabrze 0,09 -0,06 -0,10
16 25 22 Kielce 0,08 -0,23 -0,09
17 8 14 Bydgoszcz 0,05 0,14 0,09
18 12 17 d 0,03 0,09 -0,03
19 23 16 Gliwice 0,01 -0,14 0,07
20 20 24 Biaystok -0,02 -0,06 -0,12
21 26 25 Radom -0,12 -0,24 -0,23
22 21 18 Bielsko-Biaa -0,13 -0,12 -0,03
23 15 15 Czstochowa -0,14 -0,02 0,08
24 22 20 Wabrzych -0,15 -0,13 -0,06
25 16 21 Sosnowiec -0,20 -0,03 -0,08
26 24 26 Wocawek -0,21 -0,17 -0,43
Tabela 9.2.7. Oglny wskanik jakoci ycia w prbie panelowej 2011-2013 w przekroju wikszych miast
reprezentowanych w zakresie danej zmiennej w obu pomiarach przez co najmniej 50 respondentw
Ranking Miasto rednia
2013 2011 2013 2011
1 3 Toru 0,79 0,38
2 2 Warszawa 0,45 0,40
3 4 Jaworzno 0,40 0,30
4 1 Pozna 0,34 0,48
5 6 Krakw 0,33 0,26
6 5 Szczecin 0,31 0,27
7 9 Gdask 0,28 0,08
8 10 Gorzw Wlk. 0,26 0,06
9 8 Gdynia 0,24 0,13
10 11 Olsztyn 0,18 0,04
11 12 Opole 0,14 0,04
12 13 Katowice 0,13 0,03
13 17 Zabrze 0,11 -0,02
14 14 Wrocaw 0,09 0,03
15 7 Bydgoszcz 0,04 0,24
16 15 d 0,02 0,03
17 19 Biaystok -0,02 -0,08
18 20 Lublin -0,05 -0,10
19 18 Gliwice -0,08 -0,02
20 16 Sosnowiec -0,13 -0,01
21 24 Radom -0,15 -0,24
22 21 Czstochowa -0,19 -0,12
23 26 Kielce -0,21 -0,40
24 22 Bielsko-Biaa -0,24 -0,15
25 25 Ruda lska -0,25 -0,30
26 23 Wabrzych -0,29 -0,16


Diagnoza spoeczna 2013 386

Tabela 9.2.8. Oglny wskanik jakoci ycia w latach 2005-2013 w przekroju wojewdzkim w caych prbach
Ranking Wojewdztwo rednia
2013 2011 2009 2007 2005 2013 2011 2009 2007 2005
1 3 5 5 5 Maopolskie 0,15 0,07 0,04 0,05 0,05
2 4 1 1 1 Pomorskie 0,15 0,06 0,12 0,20 0,22
3 6 2 3 3 Opolskie 0,09 0,02 0,12 0,08 0,13
4 1 6 6 6 Mazowieckie 0,05 0,10 0,04 0,05 0,04
5 2 3 2 2 Wielkopolskie 0,02 0,07 0,10 0,14 0,16
6 5 8 4 8 lskie 0,01 0,03 0,03 0,07 0,03
7 8 11 9 9 Podkarpackie -0,01 -0,02 -0,08 -0,06 -0,02
8 9 7 13 7 Zachodniopomorskie -0,01 -0,06 0,04 -0,11 0,04
9 13 14 16 16 Lubelskie -0,02 -0,08 -0,17 -0,27 -0,28
10 7 4 7 4 Dolnolskie -0,03 0,01 0,06 -0,01 0,11
11 14 13 8 11 Podlaskie -0,04 -0,09 -0,15 -0,02 -0,12
12 12 10 14 15 Kujawsko-pomorskie -0,05 -0,08 -0,03 -0,15 -0,16
13 11 12 11 13 dzkie -0,08 -0,07 -0,11 -0,07 -0,15
14 10 9 10 10 Warmisko-mazurskie -0,09 -0,07 -0,03 -0,07 -0,08
15 15 16 12 12 Lubuskie -0,10 -0,13 -0,20 -0,09 -0,13
16 16 15 15 14 witokrzyskie -0,21 -0,27 -0,18 -0,22 -0,15

Tabela 9.2.9. Oglny wskanik jakoci ycia w prbie panelowej 2011-2013 w przekroju wojewdzkim
Ranking
Wojewdztwo
rednia
2013 2011 2013 2011
1 2 Maopolskie 0,09 0,03
2 5 Pomorskie 0,09 0,00
3 6 Opolskie 0,05 -0,03
4 1 Wielkopolskie 0,00 0,07
5 3 Mazowieckie 0,00 0,03
6 4 lskie 0,00 0,02
7 8 Zachodniopomorskie -0,04 -0,04
8 9 Warmisko-mazurskie -0,05 -0,07
9 12 Kujawsko-pomorskie -0,06 -0,10
10 7 Dolnolskie -0,08 -0,04
11 11 Podkarpackie -0,08 -0,09
12 14 Lubuskie -0,09 -0,15
13 10 dzkie -0,10 -0,08
14 13 Podlaskie -0,10 -0,13
15 15 Lubelskie -0,10 -0,17
16 16 witokrzyskie -0,23 -0,24

Diagnoza spoeczna 2013 387

Tabela 9.2.10. Jako ycia w caych prbach z 2011 i 2013 r. w przekroju podregionw (NUTS3)
Ranking
Podregion
rednia
2013 2011 2013 2011
1 4 Trjmiejski 0,30 0,17
2 1 Tyski 0,28 0,25
3 11 Supski 0,21 0,09
4 12 Opolski 0,20 0,09
5 31 Gdaski 0,16 -0,03
6 2 Warszawski-zachodni 0,14 0,21
7 16 Tarnowski 0,13 0,07
8 7 Bydgosko-toruski 0,12 0,15
9 33 Krakowski 0,12 -0,05
10 5 Rybnicki 0,10 0,16
11 25 Lubelski 0,08 0,00
12 13 Rzeszowski 0,07 0,08
13 10 Jeleniogrski 0,06 0,10
14 29 Biaostocki 0,06 -0,02
15 37 Gliwicki 0,04 -0,08
16 14 Elblski 0,03 0,08
17 15 Warszawski-wschodni 0,03 0,07
18 17 Wrocawski 0,03 0,04
19 20 Bielski 0,03 0,03
20 22 Nowosdecki 0,03 0,01
21 3 Poznaski 0,02 0,19
22 28 Sosnowiecki 0,01 -0,02
23 27 Kronieski 0,00 -0,01
24 19 Kaliski -0,01 0,03
25 30 Puawski -0,02 -0,03
26 36 Katowicki -0,02 -0,08
27 41 Stargardzki -0,02 -0,13
28 47 Bialski -0,02 -0,18
29 9 Legnicko-gogowski -0,03 0,11
30 23 Leszczyski -0,03 0,01
31 24 Przemyski -0,03 0,00
32 21 Pilski -0,04 0,02
33 34 Gorzowski -0,04 -0,06
34 43 Owicimski -0,04 -0,16
35 6 dzki -0,05 0,15
36 51 Szczeciski -0,06 -0,20
37 35 Nyski -0,07 -0,07
38 8 Bytomski -0,08 0,14
39 40 omyski -0,08 -0,11
40 32 Skierniewicki -0,09 -0,04
41 42 Koniski -0,09 -0,13
42 45 Tarnobrzeski -0,09 -0,17
43 44 Chemsko-zamojski -0,11 -0,16
44 46 Ciechanowsko-pocki -0,11 -0,17
45 38 Ostrocko-siedlecki -0,12 -0,09
46 50 Wocawski -0,13 -0,20
47 18 Czstochowski -0,14 0,04
48 49 Zielonogrski -0,14 -0,20
49 55 Grudzidzki -0,14 -0,26
50 26 Starogardzki -0,15 -0,01
51 48 Koszaliski -0,15 -0,19
52 52 Suwalski -0,15 -0,21
53 53 Kielecki -0,17 -0,22
54 54 Olsztyski -0,17 -0,24
55 57 Piotrkowski -0,17 -0,28
56 59 Sieradzki -0,18 -0,35
57 39 Ecki -0,21 -0,09
58 56 Wabrzyski -0,26 -0,27
59 60 Sandomiersko-jdrzejowski -0,27 -0,37
60 58 Radomski -0,28 -0,33

Diagnoza spoeczna 2013 388

Tabela 9.2.11. Jako ycia w prbie panelowej 2011-2013 w przekroju podregionw (NUTS3)
Ranking
Podregion
rednia
2013 2011 2013 2011
1 2 Bydgosko-toruski 0,31 0,24
2 5 Rybnicki 0,31 0,19
3 3 Tyski 0,26 0,22
4 8 Trjmiejski 0,25 0,13
5 10 Supski 0,16 0,09
6 17 Opolski 0,15 0,00
7 1 Warszawski-zachodni 0,14 0,29
8 9 Elblski 0,12 0,12
9 19 Sosnowiecki 0,10 0,00
10 22 Rzeszowski 0,10 -0,02
11 7 Legnicko-gogowski 0,09 0,16
12 13 Tarnowski 0,09 0,03
13 14 Poznaski 0,06 0,02
14 27 Lubelski 0,06 -0,06
15 21 Biaostocki 0,05 -0,01
16 29 Gliwicki 0,05 -0,06
17 31 Gdaski 0,05 -0,08
18 4 Bytomski 0,02 0,19
19 15 Wrocawski 0,01 0,01
20 24 Gorzowski 0,01 -0,05
21 12 Kaliski 0,00 0,04
22 16 Nowosdecki 0,00 0,01
23 25 Ciechanowsko-pocki -0,03 -0,05
24 34 Szczeciski -0,03 -0,09
25 33 Koniski -0,04 -0,09
26 20 Leszczyski -0,05 0,00
27 30 Kronieski -0,05 -0,08
28 39 Warszawski-wschodni -0,06 -0,15
29 43 Nyski -0,06 -0,16
30 35 Skierniewicki -0,07 -0,10
31 36 Ecki -0,07 -0,11
32 18 Bielski -0,08 0,00
33 44 Krakowski -0,08 -0,18
34 11 Jeleniogrski -0,10 0,08
35 23 Puawski -0,10 -0,05
36 41 Stargardzki -0,10 -0,15
37 42 Bialski -0,10 -0,16
38 6 dzki -0,14 0,18
39 26 Przemyski -0,14 -0,05
40 49 Wocawski -0,14 -0,24
41 28 Czstochowski -0,16 -0,06
42 37 Pilski -0,17 -0,12
43 40 Ostrocko-siedlecki -0,17 -0,15
44 51 Zielonogrski -0,17 -0,25
45 38 Katowicki -0,18 -0,14
46 32 Starogardzki -0,19 -0,08
47 55 Owicimski -0,19 -0,32
48 48 omyski -0,20 -0,21
49 52 Sieradzki -0,20 -0,25
50 53 Sandomiersko-jdrzejowski -0,23 -0,28
51 58 Kielecki -0,23 -0,34
52 46 Grudzidzki -0,24 -0,20
53 47 Chemsko-zamojski -0,25 -0,20
54 56 Tarnobrzeski -0,26 -0,32
55 45 Koszaliski -0,28 -0,19
56 57 Piotrkowski -0,28 -0,34
57 50 Wabrzyski -0,33 -0,25
58 54 Suwalski -0,33 -0,30
59 59 Olsztyski -0,34 -0,34
60 60 Radomski -0,41 -0,41

Rnice miedzy kategoriami respondentw wyrnionymi przez niektre kryteria mog by pozorne, w tym
sensie, e decyduje o nich jakie inne, skorelowane z danym, kryterium podziau na grupy. Przykadem moe by
pe. We wszystkich pomiarach mczyni uzyskuj wyszy wskanik jakoci ycia. Wynika to jednak moe z faktu,
e kobiety yj duej, a jako ycia spada z wiekiem. Istotnie w prbie z 2013 r. przecitny wiek kobiet by o ponad
3 lata wyszy od przecitnego wieku mczyzn, a w grupie osb najstarszych (65+ lat), ktr charakteryzuje najniszy
Diagnoza spoeczna 2013 389

wskanik jakoci ycia, przewaga odsetka kobiet nad odsetkiem mczyzn jest niemal dwukrotna (62 do 38 proc.).
Wyniki analizy wariancji dowodz, e istotnie o rnicy w poziomie jakoci ycia midzy mczyznami i kobietami
przesdza w znacznym stopniu wiek (wykres 9.2.1). Tylko w grupie osb najstarszych jako ycia mczyzn jest
znaczco lepsza od jakoci ycia kobiet
114
; w innych grupach wieku pe nie rnicuje jakoci ycia
Rnicujca jako ycia rola wieku take moe by zawyona ze wzgldu na silny w Polsce zwizek midzy
wiekiem i poziomem wyksztacenia
115
, ktry niewtpliwie ma wpyw na jako ycia. Pytanie zatem brzmi, czy niska
jako ycia osb starszych wynika jedynie z ich wieku, czy take z faktu, e s one przecitnie znaczniej gorzej
wyksztacone od osb modszych. Okazuje si, e wskanik determinacji wieku w analizie regresji spada po wczeniu
do rwnania poziomu wyksztacenia prawie trzykrotnie (z 13,1 proc. samodzielnie wyjanionego zrnicowania
jakoci ycia do 4,6 proc.). Analiza wariancji pokazuje istotny efekt interakcji wieku i wyksztacenia w zakresie
jakoci ycia (wykres 9.2.2). Wysze wyksztacenie wyranie amortyzuje negatywny wpyw wieku na jako ycia;
rnica midzy lepiej i gorzej wyksztaconymi w grupie najstarszej jest niemal czterokrotnie wiksza ni w grupie
najmodszej, z powodu duej zmiany jakoci ycia z wiekiem wrd sabo wyksztaconych i praktycznie braku takiej
zmiany wrd lepiej wyksztaconych.

UWAGI: efekt gwny wieku F(5, 21294)=333,732, p<0,000,
2
= 0,073; efekt gwny pci F (1, 21294)=5,132, p<0,05,
2
= 0,000; efekt interakcji
wieku i pci F(5, 21294)=23,170, p<0,000,
2
= 0,005.
Wykres 9.2.1. Oglny wskanik jakoci ycia w zalenoci od wieku i pci

UWAGI: efekt gwny wieku F(5, 21232)=220,607, p<0,000,
2
= 0,049; efekt gwny wyksztacenia F(1, 21232)=2731,491, p<0,000,
2
= 0,144;
efekt interakcji wieku i wyksztacenia F(5, 222232)=51,636, p<0,000,
2
= 0,012.
Wykres 9.2.2. Oglny wskanik jakoci ycia w zalenoci od wieku i poziomu wyksztacenia przy kontroli pci
Wyksztacenie ma take wpyw na rnice w jakoci ycia midzy grupami wyrnionymi ze wzgldu na status
spoeczno-zawodowy (wykres 9.2.3). Chocia we wszystkich grupach osoby z lepszym wyksztaceniem wiod lepsze
ycie, ich przewaga nad osobami gorzej wyksztaconymi nie wszdzie jest taka sama. Wrd rolnikw jest
stosunkowo niedua, ale w grupach pracownikw najemnych, przedsibiorcw, rencistw, emerytw i bezrobotnych
jest ogromna


114
redni wiek kobiet w tej grupie jest o ponad rok wyszy od wieku mczyzn.
115
Wspczynnik korelacji midzy wiekiem ycia i wyksztaceniem mierzonym liczb lat nauki wynosi w caej prbie (wcznie z osobami, ktre
jeszcze nie zakoczyy edukacji) -0,303, a w prbie osb, ktre ju zakoczyy edukacj -0,441.
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 60-64 lata 65+ lat
J
a
k
o

y
c
i
a
Wiek
Mczyni
Kobiety
-1
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
do 24 lat 25-34 lata 35-44 lata 45-59 lat 60-64 lata 65+ lat
J
a
k
o

y
c
i
a
Wiek
Do zasadniczego zawodowego
rednie i wysze
Diagnoza spoeczna 2013 390


UWAGI: efekt gwny statusu F(7,19406)=151,187, p<0,000,
2
= 0,052; efekt gwny wyksztacenia F(1, 19406)=1262,988, p<0,000,
2
= 0,061;
efekt interakcji statusu i wyksztacenia F(7,19406)=9,852, p<0,000,
2
=0,003.
Wykres 9.2.3. Oglny wskanik jakoci ycia w zalenoci od statusu spoeczno-zawodowego i poziomu
wyksztacenia przy kontroli wieku i pci
Podobnie jak wyksztacenie rwnie pe modyfikuje rnice w jakoci ycia midzy grupami spoeczno-
zawodowymi (wykres 9.2.4). W zasadzie nie ma rnic midzy kobietami i mczyznami wrd rolnikw, rencistw
i uczniw. W grupach pracownikw najemnych i emerytw mczyni ciesz si lepsz jakoci ycia, ale wrd
przedsibiorcw i innych biernych zawodowo jako ycia kobiet przewysza jako ycia mczyzn.

UWAGI: efekt gwny statusu F(8,21176)=173,947, p<0,000,
2
= 0,062; efekt gwny pci F(1, 21176)=5,447, p<0,05,
2
= 0,000; efekt interakcji
statusu i pci F(8,21176)=1400,313, p<0,000,
2
=0,062.
Wykres 9.2.4. Oglny wskanik jakoci ycia w zalenoci od statusu spoeczno-zawodowego i pci przy kontroli
wieku i wyksztacenia
Pe i wyksztacenie przy kontroli wieku odgrywaj rwnie istotn rol w wyjanianiu rnicy w jakoci ycia
midzy grupami wyodrbnionymi ze wzgldu na stan cywilny (wykresy 9.2.5-9.2.6). Wdowcy i mczyni yjcy w
separacji zdecydowanie, a mowie nieco lepiej si maja w porwnaniu z odpowiednio wdowami, kobietami
yjcymi w separacji i onami, ale rozwd i stan wolny odbija si bardziej niekorzystnie na jakoci ycia mczyzn.

-0,19
-0,39
-0,03
-0,26
-0,79
-0,34
-0,79
-0,73
0,59
0,27
0,66
0,2
-0,25
0,41
-0,26
0,18
-1
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
0,8
J
a
k
o

y
c
i
a
Status spoeczno-zawodowy
Do zasadniczego zawodowego
rednie i wysze
0,34
0,03
0,28
0,03
-0,5
0,22
0,29
-0,53
-0,34
0,16
-0,09
0,4
-0,04
-0,48
-0,09
0,28
-0,47
-0,16
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
J
a
k
o

y
c
i
a
Status spoeczno-zawodowy
Mczyni
Kobiety
Diagnoza spoeczna 2013 391


UWAGI: efekt gwny stanu cywilnego F(4,21170)=148,171, p<0,000,
2
= 0,027; efekt gwny pci ni.; efekt interakcji stanu cywilnego i pci
F(4,21170)=20,497, p<0,000,
2
=0,004.
Wykres 9.2.5. Oglny wskanik jakoci ycia w zalenoci od stanu cywilnego i pci przy kontroli wieku i
wyksztacenia
Wyksztacenie z kolei niweluje wrcz rnice w jakoci ycia wynikajce ze stanu cywilnego (wykres 9.2.6). O
ile wdowiestwo i zwaszcza -- rozwd oraz zwizek nieformalny oznaczaj znaczcy spadek jakoci ycia osb
gorzej wyksztaconych, dyplom uczelni wyszej a nawet matura zapewnia podtrzymanie stosunkowo wysokiej jakoci
ycia take wrd osb owdowiaych, rozwiedzionych i yjcych w zwizku nieformalnym.

UWAGI: efekt gwny stanu cywilnego F(4,21170)=148,171, p<0,000,
2
= 0,027; efekt gwny wyksztacenia F(1,21170)=1261,361, p<0,000,

2
= 0,056; efekt interakcji stanu cywilnego i wyksztacenia F(4,21170)=19,297, p<0,000,
2
=0,004
Wykres 9.2.6. Oglny wskanik jakoci ycia w zalenoci od stanu cywilnego i wyksztacenia przy kontroli wieku i
pci
Gdy uwzgldnimy w jednym rwnaniu regresji wielokrotnej wszystkie poprzednie czynniki i dodatkowo jeszcze
klas miejscowoci zamieszkania oraz dzieci na utrzymaniu, pozwoli nam to kontrolowa wzajemny zwizek midzy
tymi czynnikami i dziki temu lepiej oszacowa znaczenie kadego z nich jako predyktora (a moe take
determinanty) jakoci ycia i poszczeglnych wymiarw skadajcych si na ogln jako ycia. Wykonalimy takie
analizy zarwno dla oglnego wskanika jakoci ycia, jak i 8 wskanikw skadowych. Wyniki prezentuj tabele
9.2.12 9.2.20.
Najlepszym, niezalenym od innych predyktorem oglnej jakoci ycia jest poziom wyksztacenia
116
a za nim
wiek (efekt negatywny), bezrobocie (efekt negatywny), bycie rencist (efekt negatywny), maestwo (efekt
pozytywny), rozwd i zwizek nieformalny (efekty negatywne), dzieci na utrzymaniu (efekt negatywny), praca w
sektorze prywatnym (efekt negatywny), bycie przedsibiorc i praca w sektorze publicznym (efekty pozytywne).
Licz si take rozwd (efekt negatywny), wdowiestwo (efekt negatywny), bycie emerytem (efekt pozytywny) i pe
(gorsza nieco jako ycia kobiet).


116
Naley jednak pamita, e poziom wyksztacenia wchodzi jednak jako jedna ze zmiennych do jednego ze skadnikw jakoci ycia poziomu
cywilizacyjnego.
-0,08
0,17
-0,07
-0,6
-0,3
0,01
0,03
-0,27
-0,44
-0,38
-0,8
-0,6
-0,4
-0,2
0
0,2
0,4
Stan wolny Maestwo Wdowiestwo Rozwd/separacja Zwizek
nieformalny
J
a
k
o

y
c
i
a
Stan cywilny
Mczyni
Kobiety
-0,32
-0,26
-0,5
-0,95
-0,91
0,25
0,46
0,16
-0,1
0,23
-1,2
-0,7
-0,2
0,3
0,8
Stan wolny Maestwo Wdowiestwo Rozwd/separacja Zwizek
nieformalny
J
a
k
o

y
c
i
a
Stan cywilny
Do zasadniczego zawodowego
rednie i wysze
Diagnoza spoeczna 2013 392

Tabela 9.2.12. Analiza regresji wielokrotnej dla oglnej jako ycia
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B Bd
standardowy
Beta
(Staa) -0,831 0,044 -18,910 0,000
Wyksztacenie 0,125 0,002 0,413 60,670 0,000
Wiek -0,014 0,001 -0,255 -23,462 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,047 0,012 -0,023 -3,981 0,000
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) 0,007 0,003 0,012 1,934 0,053
Rencici -0,385 0,029 -0,097 -13,171 0,000
Rolnicy -0,040 0,030 -0,009 -1,320 0,187
Pracownicy sektora prywatnego -0,112 0,019 -0,050 -5,825 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,082 0,023 0,028 3,482 0,000
Emeryci 0,118 0,027 0,048 4,387 0,000
Przedsibiorcy 0,226 0,032 0,046 7,043 0,000
Dzieci na utrzymaniu -0,190 0,015 -0,093 -12,383 0,000
Bezrobotni -0,495 0,025 -0,133 -19,841 0,000
Maestwo 0,242 0,020 0,121 12,157 0,000
Wdowcy 0,060 0,029 0,018 2,064 0,039
Rozwd -0,321 0,032 -0,067 -10,025 0,000
Konkubinat -0,125 0,034 -0,022 -3,644 0,000
R2 = 0,32

Najistotniejszym predykatorem stresu yciowego s dzieci na utrzymaniu (zwikszaj stres), a w dalszej
kolejnoci praca w sektorze prywatnym (zwiksza stres), praca w sektorze publicznym (zmniejsza stres). Wicej
stresu dowiadczaj take przedsibiorcy, bezrobotni, osoby yjce w zwizku maeski, ale take osoby
rozwiedzione i yjce w zwizku nieformalnym, starsze. Mniej stresu dowiadczaj mieszkacy wsi, emeryci i osoby
owdowiae.
Tabela 9.2.13. Analiza regresji wielokrotnej dla stresu yciowego
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B Bd
standardowy
Beta
(Staa) -0,522 0,043 -12,205 0,000
Wyksztacenie -0,004 0,002 -0,012 -1,875 0,061
Wiek 0,004 0,001 0,079 7,600 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,015 0,011 -0,007 -1,303 0,193
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) -0,040 0,003 -0,070 -11,904 0,000
Rencici 0,007 0,028 0,002 0,238 0,812
Rolnicy 0,445 0,029 0,099 15,431 0,000
Pracownicy sektora prywatnego 0,449 0,019 0,199 24,239 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,384 0,023 0,130 16,959 0,000
Emeryci -0,213 0,026 -0,086 -8,219 0,000
Przedsibiorcy 0,465 0,030 0,097 15,296 0,000
Dzieci na utrzymaniu 0,543 0,015 0,264 36,404 0,000
Bezrobotni 0,370 0,024 0,100 15,393 0,000
Maestwo 0,250 0,019 0,124 12,942 0,000
Wdowcy -0,099 0,028 -0,030 -3,487 0,000
Rozwd 0,181 0,031 0,037 5,798 0,000
Konkubinat 0,173 0,034 0,029 5,055 0,000
R2 = 0,251

Najlepszym predyktorem dobrostanu psychicznego jest wiek (efekt negatywny), a w dalszej kolejnoci
wyksztacenie (efekt pozytywny), maestwo (efekt pozytywny), bezrobocie (efekt negatywny) i rozwd (efekt
negatywny). Istotne jest take bycie rencist (efekt negatywny), przedsibiorc (efekt pozytywny), emerytem lub
pracownikiem najemnym (efekt pozytywny); umiarkowanie negatywnym predykatorem dobrostanu psychicznego s
dzieci na utrzymaniu i bycie kobiet. Predyktory te wyjaniaj ponad jedn pit caego zrnicowania dobrostanu
psychicznego w prbie.

Diagnoza spoeczna 2013 393

Tabela 9.2.14. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrostanu psychicznego
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B
Bd
standardowy
Beta
(Staa) 0,252 0,044 5,694 0,000
Wyksztacenie 0,045 0,002 0,147 21,659 0,000
Wiek -0,020 0,001 -0,358 -33,080 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,036 0,012 -0,018 -3,074 0,002
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) -0,001 0,003 -0,001 -,220 0,826
Rencici -0,178 0,029 -0,044 -6,041 0,000
Rolnicy 0,074 0,030 0,016 2,483 0,013
Pracownicy sektora prywatnego 0,090 0,019 0,040 4,670 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,125 0,024 0,042 5,328 0,000
Emeryci 0,148 0,027 0,059 5,476 0,000
Przedsibiorcy 0,211 0,032 0,044 6,681 0,000
Dzieci na utrzymaniu -0,092 0,015 -0,045 -5,971 0,000
Bezrobotni -0,452 0,025 -0,121 -18,099 0,000
Maestwo 0,327 0,020 0,162 16,324 0,000
Wdowcy -0,051 0,030 -0,015 -1,717 0,086
Rozwd -0,389 0,032 -0,080 -12,054 0,000
Konkubinat -0,045 0,035 -0,008 -1,265 0,206
R2 = 0,22

Dobrostan fizyczny jest niezalenie od innych czynnikw gorszy u osb starszych, rencistw, kobiet, emerytw,
osb mniej wyksztaconych. Pozytywnymi predyktorami s bycie rolnikiem, mieszkanie na wsi lub maej
miejscowoci, praca najemna (niezalenie od sektora), bycie przedsibiorc. Predyktory te wyjaniaj prawie 30 proc.
rnic w dobrostanie fizycznym.
Tabela 9.2.15. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrostanu fizycznego
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B
Bd
standardowy
Beta
(Staa) 0,718 0,041 17,489 0,000
Wyksztacenie 0,020 0,002 0,068 10,662 0,000
Wiek -0,019 0,001 -0,347 -34,200 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,095 0,011 -0,048 -8,622 0,000
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) 0,023 0,003 0,041 7,187 0,000
Rencici -0,960 0,027 -0,240 -35,244 0,000
Rolnicy 0,139 0,028 0,031 5,004 0,000
Pracownicy sektora prywatnego 0,128 0,018 0,057 7,195 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,133 0,022 0,045 6,104 0,000
Emeryci -0,155 0,025 -0,063 -6,207 0,000
Przedsibiorcy 0,170 0,029 0,035 5,768 0,000
Dzieci na utrzymaniu -0,022 0,014 -0,011 -1,538 0,124
Bezrobotni 0,074 0,023 0,020 3,189 0,001
Maestwo 0,001 0,019 0,000 0,047 0,963
Wdowcy 0,033 0,027 0,010 1,203 0,229
Rozwd -0,054 0,030 -0,011 -1,783 0,075
Konkubinat -0,041 0,033 -0,007 -1,232 0,218
R2 = 0,298

O poziomie kapitau spoecznego decyduje w pierwszym rzdzie wyksztacenie. Paradoks polega wszake na
tym, e mimo bardzo szybkiego przyrostu osb z wyszym wyksztaceniem nie ronie kapita spoeczny w Polsce
(patrz rozdz. 6.3). Znacznie mniejsze od wyksztacenia, ale take istotne znaczenie maj takie czynniki jak wiek (efekt
pozytywny), pe (mczyni uzyskuj wyszy wskanik), klasa miejscowoci zamieszkania (im mniejsza
miejscowo tym niszy poziom kapitau spoecznego), bycie rolnikiem (efekt pozytywny), praca w sektorze
prywatnym (efekt negatywny), praca w sektorze publicznym (efekt pozytywny), bycie przedsibiorc (efekt
pozytywny), dzieci na utrzymaniu (efekt pozytywny), bezrobocie (efekt negatywny) i rozwd (saby efekt
negatywny). W sumie wszystkie te predyktory wyjaniaj zaledwie 12 proc zrnicowania wielkoci
standaryzowanego wskanika kapitau spoecznego.

Diagnoza spoeczna 2013 394

Tabela 9.2.16. Analiza regresji wielokrotnej dla kapitau spoecznego
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B
Bd
standardowy
Beta
(Staa) -1,210 0,046 -26,379 0,000
Wyksztacenie 0,093 0,002 0,306 43,444 0,000
Wiek 0,005 0,001 0,100 8,883 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,100 0,012 -0,050 -8,203 0,000
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) -0,014 0,004 -0,025 -3,881 0,000
Rencici -0,075 0,030 -0,019 -2,471 0,013
Rolnicy 0,101 0,031 0,022 3,260 0,001
Pracownicy sektora prywatnego -0,104 0,020 -0,046 -5,231 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,182 0,024 0,061 7,466 0,000
Emeryci 0,053 0,028 0,021 1,888 0,059
Przedsibiorcy 0,131 0,033 0,027 3,998 0,000
Dzieci na utrzymaniu 0,074 0,016 0,036 4,649 0,000
Bezrobotni -0,176 0,026 -0,047 -6,828 0,000
Maestwo 0,023 0,021 0,011 1,093 0,274
Wdowcy -0,047 0,031 -0,014 -1,526 0,127
Rozwd -0,084 0,034 -0,017 -2,487 0,013
Konkubinat -0,045 0,037 -0,008 -1,218 0,223
R2 = 0,121

Nasilenie zjawisk patologicznych spada z wiekiem i wyksztaceniem, ale najsilniejszym predyktorem jest pe:
wrd mczyzn wskanik patologii jest duo wyszy ni w grupie kobiet. Im wiksza miejscowo zamieszkania
tym wicej patologii. Zwikszaj patologie bezrobocie, rozwd i dzieci na utrzymaniu, ycie w zwizku
nieformalnym, a zmniejszaj maestwo, praca w sektorze prywatnym i publicznym. Udao si za pomoc
wszystkich predyktorw wyjani zaledwie 6 proc. zrnicowania tego wskanika jakoci ycia.
Tabela 9.2.17. Analiza regresji wielokrotnej dla patologii (skala odwrcona)
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B
Bd
standardowy
Beta
(Staa) 1,153 0,048 23,805 0,000
Wyksztacenie -0,025 0,002 -0,081 -11,056 0,000
Wiek -0,004 0,001 -0,078 -6,681 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,320 0,013 -0,157 -24,787 0,000
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) -0,049 0,004 -0,086 -13,023 0,000
Rencici 0,149 0,032 0,036 4,661 0,000
Rolnicy 0,038 0,033 0,008 1,154 0,248
Pracownicy sektora prywatnego 0,129 0,021 0,056 6,141 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,073 0,026 0,024 2,830 0,005
Emeryci -0,052 0,029 -0,021 -1,769 0,077
Przedsibiorcy 0,100 0,034 0,020 2,911 0,004
Dzieci na utrzymaniu 0,065 0,017 0,031 3,833 0,000
Bezrobotni 0,320 0,027 0,084 11,757 0,000
Maestwo -0,079 0,022 -0,039 -3,616 0,000
Wdowcy -0,041 0,032 -0,012 -1,278 0,201
Rozwd 0,250 0,035 0,050 7,066 0,000
Konkubinat 0,118 0,039 0,019 3,017 0,003
R2 = 0,062

Najwiksz porcj zrnicowania dobrobytu materialnego wyjania wyksztacenie. Edukacja w dalszym cigu
jest najpewniejszym gwarantem zamonoci (por. rozdz. 5.5.3). Na wsi wiedzie si materialnie cigle gorzej ni w
miastach, w maych miastach gorzej ni w duych. Silnym predyktorem jest take maestwo, jako wsplnota
gromadzca dobra materialne. Nie dziwi, e przedsibiorcy maj si materialnie zdecydowanie lepiej od innych, ale
take pracownicy najemni, zarwno w sektorze publicznym, jak i prywatnym wypadaj lepiej od zwaszcza
bezrobotnych. Wychowanie dzieci kosztuje i tym samym obnia dobrobyt materialny rodziny. Rwnie rozwd odbija
si negatywnie na dobrobycie, podobnie jak ycie z renty. Za to ludzie owdowiali maj si materialnie lepiej; lepiej
si maja te mczyni, o czym pisalimy ju w rozdziale o dyskryminacji (8.3). Mimo, e mieszkanie na wsi oznacza
przecitnie niszy standard materialny, nie dotyczy to rolnikw; ci nie odbiegaj pod wzgldem dobrobytu od redniej
krajowej. Nie oznacza to, e nie maj niszych dochodw, ale mog posiada wicej dbr i to w jakim stopniu
rekompensuje nisze dochody. Wczone do rwnania regresji predyktory wyjaniaj cznie prawie 26 proc.
zrnicowania dobrobytu materialnego.
Diagnoza spoeczna 2013 395

Tabela 9.2.18. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrobytu materialnego
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B
Bd
standardowy
Beta
(Staa) -0,912 0,044 -20,886 0,000
Wyksztacenie 0,099 0,002 0,327 48,474 0,000
Wiek -0,006 0,001 -0,119 -10,948 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,046 0,012 -0,023 -3,920 0,000
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) -0,039 0,003 -0,069 -11,367 0,000
Rencici -0,135 0,029 -0,034 -4,694 0,000
Rolnicy -0,013 0,030 -0,003 -0,417 0,676
Pracownicy sektora prywatnego 0,102 0,019 0,045 5,362 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,139 0,023 0,047 5,967 0,000
Emeryci 0,036 0,027 0,015 1,359 0,174
Przedsibiorcy 0,544 0,032 0,111 17,058 0,000
Dzieci na utrzymaniu -0,180 0,015 -0,088 -11,746 0,000
Bezrobotni -0,443 0,025 -0,119 -17,934 0,000
Maestwo 0,457 0,020 0,228 22,994 0,000
Wdowcy 0,093 0,029 0,029 3,215 0,001
Rozwd -0,227 0,032 -0,047 -7,115 0,000
Konkubinat 0,034 0,035 0,006 0,976 0,329
R2 = 0,259

Najwiksze wsparcie spoeczne daje maestwo i mody wiek. Rozwd negatywnie rzutuje na dobrostan
spoeczny, podobnie jak dzieci na utrzymaniu i bezrobocie. Emeryci i mczyni ciesz si wikszym od innych
wsparciem spoecznym. Take wyksztacenie sprzyja spoecznemu dobrostanowi. Generalnie jednak udao si
wyjani zaledwie 3 proc. zrnicowania wartoci tego wskanika jakoci ycia, najmniej spord wszystkich.
Tabela 9.2.19. Analiza regresji wielokrotnej dla dobrostanu spoecznego
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B
Bd
standardowy
Beta
(Staa) 0,196 0,049 4,032 0,000
Wyksztacenie 0,015 0,002 0,050 6,694 0,000
Wiek -0,007 0,001 -0,120 -10,104 0,000
Pe (1 M, 2 K) -0,090 0,013 -0,045 -6,943 0,000
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) 0,008 0,004 0,014 2,147 0,032
Rencici -0,062 0,032 -0,015 -1,934 0,053
Rolnicy 0,007 0,033 0,002 0,219 0,827
Pracownicy sektora prywatnego -0,094 0,021 -0,041 -4,476 0,000
Pracownicy sektora publicznego -0,020 0,026 -0,007 -0,791 0,429
Emeryci 0,135 0,030 0,054 4,563 0,000
Przedsibiorcy 0,018 0,035 0,004 0,510 0,610
Dzieci na utrzymaniu -0,110 0,017 -0,053 -6,480 0,000
Bezrobotni -0,198 0,027 -0,053 -7,251 0,000
Maestwo 0,194 0,022 0,096 8,798 0,000
Wdowcy -0,044 0,032 -0,013 -1,346 0,178
Rozwd -0,237 0,036 -0,048 -6,658 0,000
Konkubinat -0,027 0,039 -0,004 -0,677 0,498
R2 = 0,028

W analizie regresji poziomu cywilizacyjnego usunito z listy predyktorw wyksztacenie, jako e wchodzio ono
w skad tego wskanika. W tej sytuacji najsilniejszym predyktorem pozosta wiek, ktry jest mocno negatywnie
skorelowany z poziomem wyksztacenia. Due znaczenie ma klasa miejscowoci, a take praca, zwaszcza w sektorze
publicznym. Pozytywny wpyw ma bycie przedsibiorc lub emerytem (oczywicie po wytrceniu efektu wieku),
maestwo i posiadanie dzieci na utrzymaniu; wpyw negatywny ma bezrobocie, bycie rencist i wdowiestwo.
Poziom cywilizacyjny jest bardzo silnie zrnicowany ze wzgldu na wielko miejscowoci zamieszkania: im
mniejsza tym niszy. Oglnie wczone do rwnania regresji predyktory wyjaniaj niemal poow wariancji
wskanika poziomu cywilizacyjnego.
Diagnoza spoeczna 2013 396

Tabela 9.2.20. Analiza regresji wielokrotnej dla poziomu cywilizacyjnego
Predyktor
Wspczynniki
niestandaryzowane
Wspczynnik
standaryzowany
t Istotno
B
Bd
standardowy
Beta
(Staa) 1,546 ,027 58,285 0,000
Wiek -0,030 0,000 -0,529 -62,176 0,000
Pe (1 M, 2 K) 0,027 0,010 0,013 2,789 0,005
Klasa miejscowoci (1 najwiksze miasta, 6 wie) -0,139 0,003 -0,243 -51,752 0,000
Rencici -0,055 0,024 -0,014 -2,321 0,020
Rolnicy 0,041 0,024 0,009 1,685 0,092
Pracownicy sektora prywatnego 0,392 0,015 0,170 25,586 0,000
Pracownicy sektora publicznego 0,767 0,018 0,254 42,235 0,000
Emeryci 0,216 0,022 0,085 9,928 0,000
Przedsibiorcy 0,781 0,025 0,160 30,901 0,000
Dzieci na utrzymaniu 0,106 0,013 0,051 8,410 0,000
Bezrobotni -0,070 0,020 -0,019 -3,482 0,000
Maestwo 0,245 0,016 0,120 15,021 0,000
Wdowcy -0,096 0,024 -0,029 -4,028 0,000
Rozwd -0,021 0,026 -0,004 -0,811 0,417
Konkubinat -0,040 0,029 -0,007 -1,379 0,168
R2 = 0,476

Przyjte tu kryteria jakoci ycia nie s w peni obiektywne, ale te dobre ycie to nie tylko ycie zgodne z jakimi
obiektywnymi standardami (zamonoci, zdrowia, szacunku itd.), ale take ycie szczliwe. Otwarte zreszt
pozostaje pytanie, co miaoby by miar prawdy w odniesieniu do dobrego ycia. Spory na ten temat midzy
naukowcami reprezentujcymi rne dziedziny wiedzy trwaj od dawna (por. Czapiski, 2002b, 2004b; Lewicka,
2005), a w ostatniej dekadzie day impuls do rozwoju nowej gazi bada zwanej psychologi pozytywn.
Diagnoza spoeczna 2013 397

9.3. Czy polskie spoeczestwo staje si coraz bardziej rozwarstwione?
Wzrost gospodarczy kraju wzgldnie ubogiego powinien zdaniem wielu ekonomistw skutkowa wzrostem
ekonomicznego rozwarstwienia spoeczestwa. Istotnie stosunek dochodu 20 proc. najbogatszych gospodarstw
domowych do 20 proc. najuboszych wzrasta w okresie realizacji Diagnozy Spoecznej do 2009 r. (tabela 9.3.1).
Warto zauway, e ten wzrost rozwarstwienia wynika przede wszystkim z szybszego tempa wzrostu najwyszych
dochodw (wykres 9.3.1). Warto dziewitego decyla dochodu gospodarstw na jednostk ekwiwalentn w cenach
staych wzrosa w latach 2000-2009 o 45,6 proc., czyli znacznie wicej ni rednia dla caych prb (38,9 proc.),
a warto pierwszego decyla wzrosa w tym czasie o 27,6 proc. W kolejnych dwch latach jednak wzrost realnych
dochodw pierwszego decyla by po raz pierwszy od pocztku badania szybszy od wzrostu dziewitego decyla
(odpowiednio 8 proc. i 4 proc.) i tym samym zmniejszy si stosunek dziewitego decyla do pierwszego (tabela 9.3.1).
W ostatnich dwch lata nastpi spadek realnego dochodu zarwno pierwszego jak i dziewitego decyla o podobn
wielko. Mona zatem uzna, e mimo kryzysu ekonomicznego rozwarstwienie dochodowe utrzymuje si na
poziomie mniejszym ni przed kryzysem.
A zatem bogacenie si Polakw nie byo rwnomierne. Nie oznacza to jednak wcale, e ubodzy mieli mniejsze
szanse na awans ekonomiczny od bogatych. Wrcz przeciwnie, wzrost skali dochodowej szed w parze do 2011 r.
z doganianiem gospodarstw bogatszych przez ubosze. Dochody najuboszych 10 proc. gospodarstw rosy znacznie
szybciej w minionych czterech latach i nieco szybciej w ostatnich dwch latach ni dochody 10 proc. najbogatszych
(wykres 9.3.2)
117
. O nieznacznym spadku rozwarstwienia ekonomicznego wiadczy rwnie spadek wspczynnika
Giniego z 0,313 w 2009 r. do 0,299 w 2013 r.
Tabela 9.3.1. Zrnicowanie dochodw netto gospodarstw domowych w latach 2003-2013 w caych prbach
Rok badania Stosunek kwintyla 4 do 1 dochodu gospodarstwa Stosunek decyla 9 do 1 dochodu gospodarstwa
Cakowitego
Na jednostk
ekwiwalentn
Cakowitego
Na jednostk
ekwiwalentn
2003 2,82 2,33 4,62 3,94
2005 2,80 2,36 4,67 3,98
2007 3,00 2,41 5,12 4,15
2009 3,15 2,48 5,56 4,10
2011 3,00 2,46 5,28 3,96
2013 3,07 2,43 5,00 4,09
Rnica midzy:
2013 i 2003 0,25 0,10 0,38 0,15
2013 i 2011 0,07 -0,03 -0,28 0,13


Wykres 9.3.1. Skumulowana zmiana procentowa redniego, pierwszego i dziewitego decyla dochodu gospodarstw
domowych na jednostk ekwiwalentn w poprzednim miesicu w cenach staych z 2000 r. w latach 2000-2013


117
Na zarzut, e mamy tu do czynienia z tzw. efektem bazy (wzrost dochodu nominalnego w wysokoci X daje wikszy przyrost procentowy przy
niskim ni przy wysokim poziomie wyjciowym), mona odpowiedzie, e niezalenie od efektu bazy oznacza to zmniejszanie si a nie
zwikszanie rnic dochodowych midzy biednymi i bogatymi. Ponadto efekt bazy nie tumaczy dlaczego w minionych czterech latach najmniejszy
procentowo wzrosty dochodu wystpiy w grupie gospodarstw rednio zamonych (szsty decyl) a najwikszy w gospodarstwach uboszych z
czwartego decyla.
0
-4,2
4,5 4,8
27,6
35,5
33,9
0
4
13,2
18,6
38,9
44,6
44,1
0
5,6
15,8
21,2
45,6
49,6
48,4
-6
4
14
24
34
44
54
2000 2003 2005 2007 2009 2011 2013
S
k
u
m
u
l
o
w
a
n
a

z
m
i
a
n
a

p
r
o
c
e
n
t
o
w
a
Rok pomiaru
1 decyl
redni dochd
9 decyl
Diagnoza spoeczna 2013 398


Wykres 9.3.2. Procentowa zmiana dochodu gospodarstw domowych na jednostk ekwiwalentn w cenach staych z
2009 r. w latach 2009-2013 i 2011-2013. w grupach gospodarstw wedug decyli dochodu w prbach panelowych
Tezie o rosncym rozwarstwieniu ekonomicznym polskiego spoeczestwa przeczy symetryczna dwukierunkowa
mobilno gospodarstw domowych na wymiarze dochodowym. Zaledwie 57,2 proc. gospodarstw z grupy 20 proc.
najuboszych w 2009 r. pozostao w grupie 20 proc. najuboszych po czterech latach i niemal dokadnie tyle samo (56,4
proc.) z grupy 20 proc. najbogatszych pozostao w 2013 r. w grupie najbogatszych. Zatem 43 proc. najuboszych
awansowao w tym czasie do wyszych grup dochodowych (wikszo, 25,4 proc., przeskoczya tylko jeden szczebel) i
44 proc. najbogatszych spado do niszych grup dochodowych (wikszo, 23,3 proc., do niszej o jeden kwintyl). Przy
krtszym, dwuletnim czasie odroczenia midzy 2011 i 2013 r. w grupie najniszej pozostao 64 proc. gospodarstw a w
grupie najwyszej 62 proc. A zatem mamy niemal pen symetri zmian usytuowania 20 proc. najbogatszych i 20 proc.
najuboszych gospodarstw domowych na wymiarze dochodowym.
Dystans ekonomiczny midzy gospodarstwami najuboszymi i najbogatszymi, ktre pozostay w swoich grupach
dochodowych, w zasadzie nie zmieni si w okresie 4 i 2 lat (wykresy 9.3.3 i 9.3.4), natomiast w przypadku gospodarstw,
ktre zmieniy swoje pooenie na wymiarze dochodowym, dystans zmniejszy si prawie 9-krotnie w okresie 4 lat i
ponad 2-krotnie w okresie dwch ostatnich lat.




UWAGI: efekt zmiany grupy F(1,2183)=104,463, p<0,000,
2
= 0,046; efekt daty pomiaru F(1,2183)=52,063, p<0,000,
2
= 0,023; efekt interakcji
zmiany grupy, wyjciowej grupy i daty pomiaru F(1,2183)=340,078; p<0,000,
2
= 0,135; efekt interakcji wyjciowej grupy i daty pomiaru
F(2,2183)=404,363, p<0,000,
2
= 0,156; efekt interakcji zmiany grupy i daty pomiaru F(2,2183)=34,703, p<0,000,
2
= 0,015.
Wykres 9.3.3. Dochd gospodarstw domowych na jednostk ekwiwalentn w 2009, 2011 i 2013 r. w cenach staych
z 2009 r. w grupie 20 proc. najuboszych i 20 proc. najbogatszych gospodarstw wedug kwintyli dochodu
ekwiwalentnego na osob w 2009 r., ktre pozostay lub nie pozostay w tych samych grupach kwintylowych w 2013
r. w prbie panelowej

1,5
1,9
1,5
4
2
0,9
2
-0,8
-1,9
-5,7 -5,7
-3,7
-3,1
-5
-3,6
-2
-3,5
-6,2
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
1 decyl 2 decyl 3 decyl 4 decyl 5 decyl 6 decyl 7 decyl 8 decyl 9 decyl
P
r
o
c
e
n
t
o
w
a

z
m
i
a
n
a
Grupy dochodowe gospodarstw domowych
2009-2013
2011-2013
598
1018
1140
535
640
541
2528
2012
1429
3107
2917
3042
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500
2009
2011
2013
2009
2011
2013
Z
m
i
e
n
i

y

g
r
u
p

N
i
e

z
m
i
e
n
i

y

g
r
u
p
y
Dochd na jednostk ekwiwalentn
20 proc. najbogatszych
20 proc. najuboszych
Diagnoza spoeczna 2013 399


UWAGI: efekt zmiany grupy F(1,3132)=123,363, p<0,000,
2
= 0,038; efekt daty pomiaru F(1,3132)=96,405, p<0,000,
2
= 0,030; efekt interakcji
zmiany grupy, wyjciowej grupy i daty pomiaru F(1,3132)=550,441; p<0,000,
2
= 0,149; efekt interakcji wyjciowej grupy i daty pomiaru
F(1,3132)=540,063, p<0,000,
2
= 0,147; efekt interakcji zmiany grupy i daty pomiaru F(1,3132)=93,547, p<0,000,
2
= 0,029.
Wykres 9.3.4. Dochd gospodarstw domowych na jednostk ekwiwalentn w 2011 i 2013 r. w cenach staych z 2009
r. w grupie 20 proc. najuboszych i 20 proc. najbogatszych gospodarstw wedug kwintyli dochodu ekwiwalentnego
na osob w 2011 r., ktre pozostay lub nie pozostay w tych samych grupach kwintylowych w 2013 r. w prbie
panelowej
Mona jeszcze doda, e rnica midzy skrajnymi grupami w zakresie standaryzowanego wskanika jakoci
ycia wynosi w 2013 r. niemal dokadnie tyle samo co dwa i cztery lata wczeniej (1,5-1,6 odchylenia standardowego),
a midzy 2005 i 2013 r. rnica ta wzrosa zaledwie o 0,2 odchylenia standardowego (tabela 9.2.2). wiadczy to o
tym, e dystans midzy grupami spoecznymi o najwyszej i najniszej jakoci ycia nie powiksza si. Polacy
poprawiaj jako ycia nie kosztem innych ale wraz z innymi.
657
1149
559
553
2652
1455
3060
3062
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500
2011
2013
2011
2013
Z
m
i
e
n
i

y

g
r
u
p

N
i
e

z
m
i
e
n
i

y

g
r
u
p
y
Dochd na jednostk ekwiwalentn
20 proc. najbogatszych
20 proc. najuboszych
Diagnoza spoeczna 2013 400

Literatura
Abramowska A. (2005). Projekcja liczby osb starszych wymagajcych opieki w Polsce. Raport z bada, ISiD KAE,
SGH.
Abramowska A. (2006). Sytuacja rodzinna osb starszych w Polsce w wietle wynikw NSP 2002. Zeszyt nr 14 Sekcji
Analiz Demograficznych, KND PAN.
Abramowska-Kmon A. (2008). Indywidualne demograficznospoeczne determinanty stanu zdrowia osb starszych
- prba kwantyfikacji ich wpywu. W: J. T. Kowaleski, P. Szukalski (red.), Pomylne starzenie si w wietle nauk
o zdrowiu. Uniwersytet dzki: Zakad Demografii i Gerontologii Spoecznej.
Andrews F. M., Withey S. B. (1976). Social indicators of well-being: Americans perception of life quality. New
York: Plenum Press.
Argyle M. (2004). Przyczyny i korelaty szczcia. W: J. Czapiski (red.), Psychologia pozytywna (ss 165-203).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Aspiwall L. G., Staudinger U. M. (red.) (2003). A psychology of human strengths. Fundamental questions and future
directions for positive psychology. Washington, DC: American Psychological Association.
Baltes P. B., Glck J., Kunzmann U. (2004). Mdro. Jej struktura i funkcja w kierowaniu pomylnym rozwojem
w okresie caego ycia. W: J. Czapiski (red.), Psychologia pozytywna (ss. 117-146). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Baranowska A. (2010). The effects of fixed-term contracts on the transition into adulthood in Poland. Praca doktorska,
Kolegium Analiz Ekonomicznych, Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa
Baranowska A., Lewandowski P., 2008, Adaptacyjno do zmian gospodarczych, w: Bukowski M. (red.) Zatrudnienie
w Polsce 2007. Bezpieczestwo na elastycznym rynku pracy, Instytut Bada Strukturalnych, Departament Analiz
Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Warszawa.
Beck A. T, Ward, C. H., Mendelson M., Mock J., Erbaugh J. (1961). An inventory for measuring depression. Archives
of General Psychiatry, 4, 561-571.
Beckett M., (2000), Converging health inequalities in later life an artifact of mortality selection? Journal of Health
and Social Behavior, 41, No. 1.
Beckman N. M., Houser B. B. (1982). The consequences of childlessness on the social-psychological well-being of
older women. Journal of Gerontology, 37, 243-250.
Betti G., Cheli B., Lemmi A. and Verma V. (2005). On the Construction of Fuzzy Measures for the Analysis of Poverty
and Social Exclusion, International Conference to Honour Two Eminent Scientists C. Gini and M. O. Lorenz,
University of Siena, Siena, May 23-26.
Biaowolski, P., Bieszki, M., Borusowski, K. (2009). Przygotowanie sektora finansowego w Polsce do dziaa w
obliczu kryzysu, Raport na zlecenie Konferencji Przedsibiorstw Finansowych w Polsce, Gdask, lipiec 2009
Bourdieu P. (1986). The forms of capital. W: J. G. Richardson (red.), Handbook of theory and research for the
sociology of education (241-258). Westport, CT: Greenwood Press.
Bourdieu P. (1993). The field of cultural production. Columbia University Press.
Brown, C., 2008, Inequality, Consumer Credit and the Saving Puzzle, Edward Elgar Publishing
Browne M.W., Cudeck R. (1993). Alternative Ways of Assessing Model Fi. In: K.A. Bollen, J.S.Long. (eds.), Testing
Structural Equations Models,.Newbury Park.
Campbell A., Converse P. E., Rodgers W. L. (1976). The quality of American life. New York: Russell Sage.
Cichocki, S., Strzelecki, P, Tyrowicz, J., & Wyszyski, R. (2011). Kwartalny raport o rynku pracy - I kw. 2011r.
Warszawa: Narodowy Bank Polski. Pobrano z
http://www.nbp.pl/publikacje/rynek_pracy/rynek_pracy_03_2011.pdf
Coleman J.(1990). Foundations of social theory. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Czapiski J. (1992). Psychologia szczcia: przegld bada i zarys teorii cebulowej. Pozna: Akademos.
Czapiski J. (1996). Uziemienie polskiej duszy. W: M. Marody, E. Gucwa-Leny (red.), Podstawy ycia spoecznego
w Polsce. Warszawa: Instytut Studiw Spoecznych UW.
Czapiski J. (1998). Jako ycia Polakw w czasie zmiany spoecznej. Warszawa: Instytut Studiw Spoecznych
Uniwersytetu Warszawskiego.
Czapiski J. (2000). Niewdziczne spoeczestwo. Charaktery, nr 1, 28-29.
Czapiski J. (2001a). Szczcie zudzenie czy konieczno? Cebulowa teoria szczcia w wietle nowych danych
empirycznych. W: M. Kofta, T. Szustrowa (red.), Zudzenia, ktre pozwalaj y (wyd. 2, s. 266-306). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czapiski J. (2001b). Makropsychologia, czyli psychologia zmiany spoecznej. W: M. Lewicka i J. Grzelak (red.),
Jednostka i spoeczestwo (s. 23-48). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Czapiski J. (2002a). Dlaczego reformatorzy trac poparcie spoeczne. W: K. Skaryska (red.), Podstawy psychologii
politycznej (s. 324-343). Pozna: Zysk i S-ka, 2002.
Czapiski J. (2002b). Quo vadis homo? W: M. Marody (red.), Wymiary ycia spoecznego. Polska na przeomie XX i
XXI wieku (s. 356-380). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Diagnoza spoeczna 2013 401

Czapiski J. (2004a). Spotkanie dwch tradycji: hedonizmu i eudajmonizmu. W: J. Czapiski (red.), Psychologia
pozytywna. Nauka o szczciu, zdrowiu, sile i cnotach czowieka (s. 13-17). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Czapiski J. (2004b). Psychologiczne teorie szczcia. W: J. Czapiski (red.), Psychologia pozytywna (s. 51-103).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Czapiski J. (2004c). Ekonomiczne przesanki i efekty dobrostanu psychicznego. W: T. Tyszka (red.), Psychologia
ekonomiczna (s. 192-242). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Czapiski J. (2006). Polska pastwo bez spoeczestwa., Nauka, 4.
Czapiski J. (2008). Kapita ludzki i kapita spoeczny a dobrobyt materialny. Polski paradoks. Zarzdzanie Publiczne,
2, 5-27.
Czapiski J. (2011a). Dynamika dobrostanu psychicznego: rola "atraktora szczcia" i wydarze yciowych. W: D.
Doliski, W. Baszczak (red.), Dynamika emocji. Teoria i praktyka (s. 283-302). Warszawa: Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Czapiski J. (2011b). Mikkie kapitay a dobrobyt materialny: wyzwania dla Polski. W: J. Czarnota-Bojarska, I.
Zinserling (red.), W krgu psychologii spoecznej (s. 253-285). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu
Warszawskiego.
Czapiski J. (2012). Ekonomia szczcia i psychologia bogactwa. Nauka, 1, 51-88.
Czapiski J., Panek T. (red.) (2004). Diagnoza spoeczna 2003. Warszawa: Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania.
Czapiski J., Panek T. (red.) (2006). Diagnoza spoeczna 2005. Warszawa: VizjaPress&IT.
Czapiski J., Panek T. (red.) (2007). Diagnoza spoeczna 2007. Warszawa: VizjaPress&IT.
Czapiski J., Panek T. (red.) (2009). Diagnoza spoeczna 2009. Warszawa: VizjaPress&IT.
Czapiski J., Panek T. (red.) (2011). Diagnoza spoeczna 2011, Contemporary Economics, 5 (3) (special issue).
Czapiski J., Wojciszke B. (1997). Pogo za lisem. Spoeczne zrnicowanie i struktura postaw wobec prywatyzacji.
W: J. Gardawski, L. Gilejko (red.), Midzy nadziej i lkiem. Spoeczne efekty prywatyzacji (s. 37-76). Warszawa:
Szkoa Gwna Handlowa.
Dalton H. (1920). The Measurement of Inequality of Income. Economic Journal, 30, 361-384.
Davidov E. (2009). Testing the cross-country and cross-time equivalence of the human values measurements with the
3rd Round of the European Social Survey (ESS). 11.06.09, QMSS2 ESF Seminar.
Davidov E. (2009). Testing the cross-country and cross-time equivalence of the human values measurements with the
3rd Round of the European Social Survey (ESS), 11.06.09, QMSS2 ESF Seminar.
Deniszczuk L., Sajkiewicz B. (1996). Kategoria minimum socjalnego. W: S. Golinowsk (red.), Polska bieda: kryteria,
ocena, przeciwdziaanie (s. 18-40). Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
Diener E. (1984). Subjective well-being. Psychological Bulletin, 95, 542-575.
Diener E., Biswas-Diener R. (2008). Happiness. Unlocking the mysteries of psychological wealth. Malden, MA:
Blackwell Publishing.
Diener E., Lucas R. E., Oishi S. (2004). Dobrostan psychiczny. Nauka o szczciu i zadowoleniu z ycia. W: J.
Czapiski (red.), Psychologia pozytywna (ss. 35-50). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Diener E., Seligman M.E.P. (2004). Beyond money. Toward an economy of well-being. Psychological Science in the
Public Interest, 5, 1-31.
Diener E., Suh E.M., Lucas R.E., Smith H.L. (1999). Subjective well-being: Three decades of progress. Psychological
Bulletin, 125, 276-301.
Drewnowski J. (1997). Poverty: Its Meaning and Measurement, Development and Change, 8, 183-208.
Drinkwater S., Eade J., Garapich M. (2006). Poles apart? EU Enlargement and the Labour Market Outcomes of
Immigrants in the UK, IZA Discussion Paper No. 2410.
Drucker, P.F. (1999). Spoeczestwo pokapitalistyczne, Warszawa: PWN.
Easterlin R. A.(2005). Building a better theory of well-being. W: L.Bruni, P. L. Porta (red.), Economics and happiness:
framing the analysis (ss 29-65). Oxford: Oxford University Press.
Eid M., Larsen R. J. (red.) (2008). The science of subjective well-being. New York: The Guilford Press.
Ellison C. G. (1991). Religious involvement and subjective well-being. Journal of Health and Social Behavior, 32,
80-99.
Ernst L. (1989): Weighting Issues for Longitudinal Household and Family Estimates. W: D. Kasprzyk et al. (red.),
Panel Survey (ss. 139-159). New York: Wiley.
Eurostat (1995). Longitudinal Weighting, ECHP PAN doc. 55/95, Luxembourg.
Festinger L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Evanston: Row, Peterson.
Fukuyama F. (1997). Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Fukuyama F. (2000). Kapita spoeczny. W: L. E. Harrison, S. P. Huntington (red.) Kultura ma znaczenie (s. 169-
187). Pozna: Zysk i S-ka.
Gallie, D., Paugam, S. (2002). Social precarity and social integration. Report for European Commission, October.
Gauthier A. (2005). Trends in policies for family-friendly societies. W: Macura M., MacDonald A.L., Haug W. (red.),
The new demographic regime. Population challenges and policy responses (ss. 95-110). New York and Geneva:
United Nations.
Diagnoza spoeczna 2013 402

Gleaser E. L., Laibson D., Sacerdote B. (2002). An economic approach to social capital. The Economic Journal, 112,
437- 458.
Goethart T., Halberstadt V., Kapteyn A., Van Praag B. M. S. (1997). The Poverty Line, Concept and Measurement,
The Journal of Human Resources, 12, 503-520.
Gordon, D. (2002). Measuring poverty and social exclusion in Britain. Paperf presented at the conference on The
dynamics of poverty: social omnibus or underclass wagon? Central European University, Budapest, May
24-25.
Grniak J. (2001). My i nasze pienidze. Krakw: Aureus.
Grabowska M., Szawiel T. (2001). Budowanie demokracji. Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo
obywatelskie w postkomunistycznej Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Grabowska-Lusiska I., Oklski M. (2008). Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywno i kierunki
geograficzne oraz alokacja migrantw na rynkach pracy krajw Unii Europejskiej. Center of Migration Research
Working Papers No. 33/91.
Greene W. H. (1997): Econometric Analysis. New York: Prentice Hall.
Gruszczyski M. (2002). Modele i prognozy zmiennych jakociowych w finansach i bankowoci. Warszawa: Oficyna
Wydawnicza Szkoy Gwnej Handlowej.
GUS (2007). Przejcie z pracy na emerytur. Informacje i Opracowania Statystyczne. Warszawa: Zakad
Wydawnictw Statystycznych
GUS (2009). Ksztacenie dorosych. Informacje i Opracowania Statystyczne. Warszawa: Zakad Wydawnictw
Statystycznych.
GUS. (2011). Popyt na prace w I kw. 2011 roku (monitoring rynku pracy). Warszawa: Zakad Wydawnictw
Statystycznych.
Hagenaars A. J. M. (1986). The perception of poverty. Amsterdam New York Oxford: North-Holland.
Halpern D. (ed.) (2005). Social capital. Cambridge: Polity.
Hardin R. (2009). Zaufanie. Warszawa: Wydawnictwo Sic!
Helliwig Z. (1968). Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziau krajw ze wzgldu na poziom
ich rozwoju i struktur wykwalifikowanych kadr. Przegld Statystyczny, nr 4.
Hills J., Le Grand J., Piachaud D. (Eds) (2002). Understanding social exclusion. Oxford: Oxford University Press.
Hox J. (2002). Multilevel Analysis. Techniques and Applications. London: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers.
Hox J., Maas C. J. M. (2005). Multilevel Analysis, Encyclopedia of Social Measurement, Volume 2, Elsvier.
Iversen L., Sabroe S. (1988). Psychological well-being among unemployed and employed people after a company
closedown: A longitudinal study. Journal of Social Issues, 44, 141-152.
Jones, S. R. G., & Riddell, W. C. (1999). The Measurement of Unemployment: An Empirical Approach.
Econometrica, 67(1), pp. 147-161.
Kahneman D. (1999). Objective happiness. W: D. Kahneman, E. Diener, N. Schwarz (red.), Well-being. The
foundations of hedonic psychology (ss 3-25).New York: Russell Sage Foundation
Kahneman, D., Diener D., Schwarz N. (red.) (1999). Well-being. The foundations of hedonic psychology. New York:
Russell Sage Foundation
Kalton G., Brick J. M. (1995). Weighting schemes for household panel survey. Survey Methodology, 21, 3-44.
Kasser T. (2002). The high price of materialism. Cambridge: The MIT Press.
Kasser T., Ryan R.M. (1996). Further examining the American dream: Differential correlates of intrinsic and extrinsic
goals. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 280-287.
Knack S., Keefer P. (1997). Does social capital have an economic payoff? A cross-country investigation. Quarterly
Journal of Economics, 112, 1251-1288.
Komorita, S. S., Parks, C. D. (1994). Social dilemmas. Madison: WCB Brown , Benchmark.
Kotowska I.E. (1994). Prognozowanie gospodarstw domowych. Problemy i metody. Monografie i Opracowania 396.
Warszawa: Szkoa Gwna Handlowa.
Kotowska I.E. (2005). Older workers in the labour market and social policies. Referat na Europejsk Konferencj
Ludnociow Demographic Challenges for Social Cohesion, Strasburg, 78 kwietnia.
Kotowska I.E., Abramowska A., Balcerzak-Paradowska B., Kowalska I., Muszyska M., Wrblewska W. (2003).
Polityka ludnociowa cele, rozwizania, opinie. Warszawa: Instytut Statystyki i Demografii, Szkoa Gwna
Handlowa.
Kotowska I.E., Matysiak A., Muszyska M., Abramowska A. (red.) (2005). Work and Parenthood Comparative
Data Analysis and Policy Implications. Workpackage 6. DIALOG project. Warsaw: Institute of Statistics and
Demography, Warsaw School of Economics.
Kotowska I.E., Sztanderska U. Wycicka I., (2007), Podsumowanie i rekomendacje, w: I. E. Kotowska, U.
Sztanderska, I. Wycicka (red.), Aktywno zawodowa i edukacyjna a obowizki rodzinne w Polsce w wietle
bada empirycznych (s. 430478). Warszawa: Wydawnictwo Scholar.
Kukliski A. (2004). Gospodarka oparta na Wiedzy - wyzwanie dla Polski XXI wieku, Polska w Europie 2 (46).
Lane R. (2000). The loss of happiness in market democracies. New Haven: Yale University Press.
LaPorta R., Lopez-de-Silanes F., Shleifer A., Vishny R. W. (1997). Trust in large organizations. American Economic
Review, 57, 333-338.
Diagnoza spoeczna 2013 403

Lazarus R. S., Folkman S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer.
Lewicka M. (2005). Polacy s wielkim i dumnym narodem, czyli nasz portret (wielce) zrnicowany. W: M.
Drogosz (red.) Jak Polscy przegrywaj, jak Polacy wygrywaj (s. 5-34). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo
Psychologiczne
Linley A., Joseph S. (red.) (2007). Psychologia pozytywna w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Lopez S. J. (red.) (2009). The encyclopedia of positive psychology. Malden, MA: Blackwell Publishing.
Machon D., Norton M.I., Ariely D. (2008). Getting off the hedonic treadmill, one step at a time: The impact of regular
religious ptactice and exercise on well-being. Journal of Economic Psychology, 29, 632-642
Mander, J. (1978). Four arguments for the elimination of television. New York: Harper.
Maslow A. (1986). W stron psychologii istnienia. Warszawa: Pax.
Maslow A. (1990). Motywacja i osobowo. Warszawa: Pax.
Matheu, X. (1999). Training against social exclusion. Final report, September 1999. European Training Foundation.
Matysiak A., 2005. The sharing of professional and household duties between Polish couples preferences and actual
choices, Studia Demograficzne, 147, 122-153.
Mejer, L. (2000). Social exclusion in the EU member states. Statistics in Focus, Theme three, March 2000.
Muras, M., Ivanow, A. (2006) (red.). Wykluczenie I integracja spoeczno w Polsce. Ujcie wskanikowe. Warszawa:
UNDP.
Muthn B. (1997). Latent variable modeling with longitudinal and multilevel data. W: A. Raftery (red.), Sociological
Methodology (s. 453-480). Boston: Blackwell Publishers.
Myers D. G. (1993). The pursuit of happiness. New York: Avon Books.
Myers D. G. (2004). Bliskie zwizki a jako ycia. W: J. Czapiski (red.), Psychologia pozytywna (ss 204-234).
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
NBP (2010). Sytuacja na rynku kredytowym - wyniki ankiety do przewodniczcych komitetw kredytowych, II kwarta
2010.
Nesse, R. M., Williams, G. C. (1994). Why we get sick. New York: New York Times Books.
OECD (1998). Impact of the emerging information society on the policy process and democratic quality.
OECD (2001). The Well-being of Nations. The role of human and social capital,
http://www.oecd.org/findDocument/0,2350,en_2649_34543_1_1_1_1_1,00.html, stan na dzie 20.01.2007.
Panek T. (2001). Wymiary ubstwa w Polsce w latach 1996-1999. Wiadomoci Statystyczne, 11, 37-55.
Panek T. (2005). Metody pomiaru ubstwa. Wiadomoci Statystyczne, 7, 1-12.
Panek T. (2009). Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porwnawczej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza
Szkoy Gwnej Handlowej.
Panek T. (2011). Ubstwo, wykluczenie spoeczne i nierwnoci. Teoria i praktyka pomiaru, Oficyna Wydawnicza
Szkoy Gwnej Handlowej, Warszawa.
Panek T. (2013), Ubstwo i wykluczenie spoeczne, w: Statystyka spoeczna, red. T. Panek, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa, 210-257.
Penedo, F. J., & Dahn, J. R. (2005). Exercise and well-being: A review of mental and physical health benefits. Current
Opinion in Psychiatry, 18, 189-193.
PGSS (1999). Polski Generalny Sonda Spoeczny. Warszawa: Instytut Studiw Spoecznych Uniwersytetu
Warszawskiego.
Pissarides, C. A., & Wadsworth, J. (1994). On-the-job search: Some empirical evidence from Britain. European
Economic Review, 38(2), 385 - 401. doi:DOI: 10.1016/0014-2921(94)90064-7
Platt J. (1973). Social traps. American Psychologist, 28, 641-651.
Podgrski J. (1994). Wyznaczanie subiektywnych linii ubstwa. Wiadomoci Statystyczne, 12, 12-19.
Postman, N. (1985). Amusing ourselves to death. New York: Penguin.
Pratto F., Sidanius J., Stallworth L. M., Malle B. F. (1994). Social dominancie orientation: A personality variable
predictiong social and political attitudes. Journal of Personalisty and Social Psychology, 67, 741-763.
Psacharopoulos G., Patrinos H. A. (2004).Human capital and rates of return. W: G. Johnes, J. Johnes (red.),
International handbook on the economics of education (ss. 1-57). Cheltenham, UK: Edward Elgar Publishing Ltd.
Putnam R.D. (2003). Better together. Restoring the American community. New York: Simon & Schuster.
Putnam R.D. (2008). Samotna gra w krgle: Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych.
Warszawa: Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne.
Putnam, R.D. with Leonardi, R. & Nanetti, R.Y. (1993), Making Democracy Work: Civic traditions in modern Italy.
Princeton: Princeton University Press 1993.
Raiser M., Haerpfer C., Nowotny T., Wallace C. (2001). Social capital in transition: a first look at the evidence.
EBRD, Working Paper No. 61.
Richins M., Dawson S. (1992). A consumer values orientation for materialism and its measurement: scale
development and validation. Journal of Consumer Research, 19, 303-316.
Riffault, H., Rabier, J. J. (1977). The perception of poverty in Europe. Brussels: European Commission.
Rifkin J. (2000). The Age of Access. How the Shift from Ownership to Access is Transforming Modern Life, London:
Penguin Books.
Robinson J.P., Martin S. (2008). What do happy people do? Social Indicators Research, 89, 565-571.
Diagnoza spoeczna 2013 404

Rodgers R., Rodgers J. L. (1993). Chronic Poverty in the United States, The Journal of Human Resources, 28, 25-54;
Rogers C.R. (1961). On becoming a person. Boston: Houghton Mifflin.
Ross, C. E., Hayes, D. (1988). Exercise and psychologic well-being in the community. American Journal of
Epidemiology, 127, 762-771.
Ryan R.M., Frederick Ch. (1997). On energy, personality, and health: Subjective vitality as a dynamic reflection of
well-being. Journal of Personality, 65, 529-565.
Ryff C.D. (1989). Happiness is everything , or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being, Journal
of Personality and Social Psychology, 57,1069-1081.
Ryff C.D., Singer B. (2004). Paradoksy kondycji ludzkiej: dobrostan i zdrowie na drodze ku mierci. W: J. Czapiski
(red.), Psychologia pozytywna (ss. 147-162). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sabatini F. (2007). The empirics of social capital and economic development: a critical perspective. W: M Osborne,
K. Sankey, B. Wilson (Eds.), Social capital, lifelong learning and the management of place (pp. 76-94). London
and New York: Routledge.
Saraceno, C. (2001). Social exclusion: Cultural roots and diversities of a popular concept. Paper presented at the
conference on Social exclusion and children, Institute for Child and Family Policy, Columbia University,
3-4 May (www.childpolicy.org).
Seidl C., 1988, Poverty Measurement: A Survey, w: Welfare and Efficiency in Public Economies, red. D. Bos, M.
Rose, C. Seidl, Springer, New York, s. 71147.
Seligman M. (2004).Psychologia pozytywna. W: J. Czapiski (red.), Psychologia pozytywna (ss. 18-33). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Seligman M. (2005). Prawdziwe szczcie. Pozna: Media Rodzina.
Sen A. (1983). Poor, Relatively Speaking, Oxford Economic Papers, 35, 153-169.
Shorrocks A. F. (1978). The Measurement of Mobility. Econometrica, 46, 1013-1024.
Sidanius J., Pratto F. (1993). The inevitability of oppression and the dynamics of social dominance. W: P. Sniderman,
P. Tetlock (red.), Predjudice, politics, and the American dilemma (s. 173-211). Stanford CA: Stanford University
Press.
Sidanius J., Pratto F. (1999). Social dominance: An intergroup theory of social hierarchy and oppression. New York:
Cambridge University.
Silver, H. (1994) Social Exclusion and Social Solidarity: Three Paradigms. International Labour Review, 133, 5-6,
531-78.
Snijders, T. A. B., Bosker R. J. (1999). Multilevel Analysis. Thousand Oaks London New Delhi: Sage.
Snyder C. R., Lopez S. J. (2007). Positive psychology. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Snyder C. R., Lopez S. J. (red.) (2002). Handbook of positive psychology. Oxford: Oxford University Press.
Steenkamp J.-B. E. M., Baumgartner H., 1998, Assessing Measurement Invariance in Cross-National Consumer
Research, The Journal of Consumer Research, 25, 78-90.
Stewart, K. (2002). Measuring well-being and exclusion in Europes regions. CASEpaper 53, March 2002. Center for
Analysis of Social Exclusion, London School of Economics.
Strzelecki, P, & Wyszynski, R. (2011). Potential implications of labour market opening in Germany and Austria on
emigration from Poland (MPRA Paper No. 32586). University Library of Munich, Germany. Pobrano z
http://ideas.repec.org/p/pra/mprapa/32586.html
Szafraniec, K. (2011). Modzi 2011. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrw. Pobrano z
http://kprm.gov.pl/Mlodzi_2011_alfa.pdf
Szarfenberg R., odowski C., Theiss M. (2010) (red.). Ubstwo i wykluczenie spoeczne, perspektywa poznawcza.
Warszawa: Elipsa.
Sztanderska U., Grotkowska G. (2007). Zatrudnienie i bezrobocie kobiet i mczyzn. W: I. E. Kotowska, U.
Sztanderska, I. Wycicka (red.), Aktywno zawodowa i edukacyjna a obowizki rodzinne w Polsce w wietle
bada empirycznych (ss. 170-218). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
Sztompka P. (2007). Zaufanie. Fundament spoeczestwa. Krakw: Wydawnictwo Znak.
Szukalski P., Warzywoda-Kruszyska W. (2005). Polityka w sferze owiaty i wychowania bariera i symulanta pracy
zawodowej rodzicw. W: I. Wycicka (red.), Szanse na wzrost dzietnoci jaka polityka rodzinna, Polskie Forum
Strategii Lizboskiej Niebieskie Ksigi 2005 (ss. 109118), WarszawaGdask: Instytut Bada nad Gospodark
Rynkow, ,.
Szulc A. (1996). Skale ekwiwalentnoci w pomiarach ubstwa. W: S. Golinowska (red.), Polska bieda: kryteria,
ocena, przeciwdziaanie (s. 204-219). Warszawa: Instytut Pracy i Spraw Socjalnych.
Szumlicz T. (2005). Ubezpieczenie spoeczne. Teoria dla praktyki. Bydgoszcz. Warszawa: Wydawnictwo Branta
Tajfel H., Turner J. (1979). An integrative theory of inter-group conflict. W: W. G. Austin, S. Worchel (red.), The
social psychology of intergroup relations. Monerey, CA: Brooks/Cole.
Thayer R. (1987). Energy, tiredness, and tension effects of sugar snack versus moderate exercise. Journal of
Personality and Social Psychology, 52, 119-125.
Thayer R. (2001). Calm energy: How people regulate mood with food and exercise. London: Oxford University Press.
Tourangeau R., Rips L. J., Rasinski K. (2000). The Psychology of Survey Response. Cambridge, U.K.: Cambridge
University Press.
Diagnoza spoeczna 2013 405

UNDP (2000). Human Development Report.
UNDP (2013). Human Development Report.
Van der Vald W.M. (2009). Methodological Aspects of the Cross-National Evaluation of a Theory on the Causes of
Generalized Social Trust, QMSS2 seminar at Bolzano-Bozen, Italy, June 11-12, 2009.
Veenhoven R. (1984). Conditions of happiness. Dordrecht: Kluwer Academic.
Veenhoven R. (1994). World Database of Happiness. Rotterdam: RISBO.
Veenhoven R. (2007). Szczcie jako cel polityki spoecznej: zasada najwikszego szczcia. W: P. A. Linley, S.
Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce (s. 413-441). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Verba S. (1966). The citizen as respondent: sample surveys and American democracy, American Political Science
Review, 90, 1-7.
Verba S., Schlozman K. L., Brady H. E. (1995). Voice and Equity. Civic Voluntarism in American Politics. Cambridge,
Mass.: Harvard University Press
Verkley H., Stolk J. (1990). Does happiness lead into idleness? W: R.Veenhoven (red.), How harmful is happiness?
(s. 79-93). Rotterdam: Universitaire Pers Rotterdam.
Verma V., Betti G., Ghellini G. (2007). Cross-sectional and longitudinal weighting in a rotational household panel:
applications to EU-SILC, Statistics in Transition, 8(1).
Wziak D. (2007). Wielopoziomowe modelowanie regresyjne w analizie danych, Wiadomoci Statystyczne, Nr 9
(556), s. 1-12.
Woolcock M. (1998) Social capital and economic development: Toward a theoretical synthesis and policy framework.
Theory and Society -27, 151-208
Zacher L.W. (red.) (1999). Spoeczestwo informacyjne w perspektywie czowieka, techniki, gospodarki. Warszawa:
Fundacja Edukacyjna TRANSFORMACJE.

Diagnoza spoeczna 2013 406

Aneksy

Diagnoza spoeczna 2013 407

Aneks 1. Kwestionariusze
118
i instrukcja dla ankieterw
1.1. Kwestionariusz gospodarstwa domowego
Nr kolejny ankiety w ramach wojewdztwa
Numer sztywny gospodarstwa (tylko dla wczeniej badanych)

RADA MONITORINGU SPOECZNEGO
01-030 Warszawa, ul. Pawia 55
tel. (22) 536-54-16, 602290367
faks (22) 536-54-12

DIAGNOZA SPOECZNA 2013
niezalene badanie warunkw i jakoci ycia w Polsce
CZ I
A. CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTWA DOMOWEGO (N=12353)
0. Status gospodarstwa w badaniu

woj. pow. gmina
1. Symbol terytorialny

2. Adres (ulica, nr domu, nr mieszkania, kod i miejscowo)
..............................................................................................
kier. stacjonarny komrkowy (jeli nie ma stacjonarnego)
2b. nr telefonu
i -- jeli jest -- e-mail........................................
3. Symbol klasy miejscowoci zamieszkania
4. Numer identyfikacyjny gospodarstwa
5. Liczba rodzin tworzcych gospodarstwo domowe
6. Symbol rda utrzymania gospodarstwa
7. Liczba wszystkich osb w gospodarstwie domowym
8. Liczba osb w gospodarstwie domowym, ktre ukoczyy przed 1 marca br. 15 lat
B. INFORMACJE O PRZEPROWADZONYM WYWIADZIE
1. Przebieg wizyt w mieszkaniu gospodarstwa domowego
Nr kolejnej
wizyty
Data wizyty
dzie/miesic
Godzina
rozpoczcia
wizyty
Czas trwania
wizyty
w minutach

Uwagi
1



2



3





118
Przy poszczeglnych moduach kwestionariuszy podano w nawiasie liczb osb (N), dla ktrych uzyskano dane.
Diagnoza spoeczna 2013 408

2. Realizacja wywiadu z gospodarstwem domowym:
1. wywiad przeprowadzony
2. wywiad nieprzeprowadzony

Jeeli nie przeprowadzono wywiadu (odp. nr 2), przechodzimy do podania przyczyn (pkt. 3), jeeli natomiast go
przeprowadzono, przechodzimy do informacji zbiorczych o wywiadach indywidualnych (pkt. 4).
3. Przyczyna nieprzeprowadzenia wywiadu
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi i wpisa jego numer w kwadraty.

Wywiadu nie przeprowadzono, chocia nawizano kontakt z gospodarstwem domowym, poniewa:
1. gospodarstwo nie moe bra udziau w badaniu (podeszy wiek, choroba, nietrzewo)
2. jest to gospodarstwo obcokrajowcw (poza zakresem badania)
3. gospodarstwo wstpnie odmwio udziau w badaniu (moliwe, e zechce wzi udzia w kolejnych latach)
4. gospodarstwo definitywnie odmwio udziau w badaniu teraz i w przyszoci

Nie udao si skontaktowa z gospodarstwem (chocia zostao ono zlokalizowane), poniewa:
5. cae gospodarstwo byo czasowo nieobecne z powodu wyjazdu za granic
6. cae gospodarstwo byo czasowo nieobecne z powodu wyjazdu na wakacje
7. cae gospodarstwo byo czasowo nieobecne z innego lub nieznanego powodu
8. nikogo nie zastano w domu

Nie udao si zlokalizowa gospodarstwa, poniewa:
9. nie udao si zlokalizowa podanego na licie adresu (np. taki adres nie istnieje, mieszkanie niezamieszkane,
likwidacja mieszkania)
10. gospodarstwo zmienio miejsce zamieszkania i nie udao si ustali jego nowego adresu
11. wystpiy inne przyczyny nieprzeprowadzenia wywiadu (np. wszystkie osoby z gospodarstwa przenosiy si do
obiektu zbiorowego zakwaterowania)

4. Informacje zbiorcze o wywiadach indywidualnych (badaniu indywidualnemu podlegaj wszyscy czonkowie
gospodarstwa domowego, ktrzy ukoczyli 16-ty rok ycia przed 1 marca 2013 r.)
4.1. Liczba osb w gospodarstwie podlegajcych wywiadowi indywidualnemu
4.2. Liczba przeprowadzonych wywiadw indywidualnych
4.3. Liczba ankiet indywidualnych uznanych za wypenione niezgodnie z instrukcj

5. Czy gospodarstwo wyraa zgod na uczestniczenie w badaniu w kolejnych latach?
(Naley wybra jeden wariant odpowiedzi i zakreli waciwy kwadrat)

1 TAK 2 NIE 3 JESZCZE NIE WIE

Potwierdzam, e przedstawione w ankiecie informacje zostay zebrane zgodnie z zaoon w badaniu procedur
dzie miesic rok Nazwisko ankietera
1 3
Podpis ankietera Nazwisko sprawdzajcego

Diagnoza spoeczna 2013 409

C. SKAD GOSPODARSTWA DOMOWEGO (N=36304)

1 nr porzdkowy osoby
119
2 numer sztywny
120
3 Imi czonka gospodarstwa domowego
1
2
3
4
5
6
7
8
9 (dodatkowy arkusz C)
10 (dodatkowy arkusz C)
11 (dodatkowy arkusz C)
12 (dodatkowy arkusz C)
1 Numer porzdkowy osoby 1 2 3 4 5 6 7 8
4 Stopie pokrewiestwa z gow gospodarstwa

5 Numer rodziny

6 Stopie pokrewiestwa z gow rodziny

7

8

9
Data urodzenia
dzie

miesic

rok
(dwie ostatnie cyfry)

10 Pe 1 mczyzna, 2 kobieta

11 Stan cywilny jeli panna/kawaler wiersz 16

12

13
Data zawarcia obecnego
maestwa
miesic

rok
(dwie ostatnie cyfry)

14

15
Data rozpadu ostatniego
maestwa
(rozwd, zgon wspmaonka)
miesic

rok
(dwie ostatnie cyfry)

16
Poziom ukoczonego wyksztacenia
(jeli 99 wiersz 19)

17 Liczba lat nauki

18 Kierunek ukoczonego wyksztacenia



119
Dla gospodarstw badanych wczeniej ten sam co na licie adresowej; dla osb, ktrych nie ma na licie, numery kolejne.
120
Tylko dla gospodarstw badanych wczeniej; liczba z kolumny M w licie adresowej; dla osb, ktrych nie ma na licie, puste
miejsce
Diagnoza spoeczna 2013 410

1 Numer porzdkowy osoby 1 2 3 4 5 6 7 8
19 Status edukacyjny (5,8 wiersz 22)

20

21
Rodzaj usugi edukacyjnej


22 Prawo jazdy 1 TAK, 2 NIE; 8 nie dotyczy

23
24
25
26
27
28
Znajomo jzykw
obcych
1. czynnie
2. biernie
3. nie zna
angielski

niemiecki

francuski

rosyjski

hiszpaski

inny

29
Czy ma telefon komrkowy?
(1 TAK z klawiszami, 2 TAK z ekranem dotykowym,
3. wicej ni jeden w tym co najmniej jeden z
ekranem dotykowym, 4. NIE ma adnego tel. kom.

30 Niepenosprawno 1, 2, 3 31; inne 32

31 Orzeczenie o stopniu niepenosprawnoci?

32

33
rdo utrzymania
gwne

dodatkowe

34
Przyczyna czasowej nieobecnoci
(dla osb czasowo nieobecnych w gospodarstwie)

35 Status czonkostwa osoby w gosp.

36

37

38

39

40

41
Ruch osb w
gospodarstwie
(tylko dla
gospodarstw
badanych
poprzednio.)
data
przybycia
miesic

rok
(dwie ostatnie
cyfry)

data
opuszczenia
miesic

rok
(dwie ostatnie
cyfry)

przyczyna przybycia

przyczyna opuszczenia

42 Rezultat wywiadu indywidualnego


43. Numer porzdkowy osoby udzielajcej odpowiedzi w imieniu gospodarstwa domowego
Diagnoza spoeczna 2013 411

D. AKTYWNO EKONOMICZNA CZONKW GOSPODARSTWA DOMOWEGO W WIEKU 15 LAT I
WICEJ (N=30299)

(definicja aktywnoci ekonomicznej zgodna z BAEL; numer porzdkowy osoby ten sam co w czci C)

1 Numer porzdkowy osoby (wpisa ten sam co w C)

2
Czy w cigu ostatnich 7 dni osoba wykonywaa prac przynoszc
zarobek, dochd lub pomagaa nieodpatnie w rodzinnej
dziaalnoci gospodarczej?
1 TAK 4, 2 NIE 3

3
Czy w cigu ostatnich 7 dni osoba miaa prac jako pracownik
najemny, pracujcy na wasny rachunek lub pomagajcy
nieodpatnie w rodzinnej dziaalnoci gospodarczej, ale jej
czasowo nie wykonywaa?
1 TAK 5; 2 NIE 8

4 Ile godzin pracowaa osoba w cigu ostatnich 7 dni?

5
Jaki rodzaj pracy wykonuje osoba w swoim gwnym miejscu
pracy?

6
Czy jest to praca w penym wymiarze?
1 TAK 8; 2 NIE 7

7 Dlaczego osoba pracuje w niepenym wymiarze czasu pracy?

8
Czy osoba jest zarejestrowana jako bezrobotna w urzdzie pracy?
1 TAK 9, 2 NIE 10

9 Czy otrzymuje zasiek dla bezrobotnych? 1 TAK, 2 NIE

10
Czy osoba poszukiwaa pracy lub innej pracy w cigu ostatnich 4
tygodni? 1 TAK (obecnie nie pracuje) 12;
2 TAK (obecnie pracuje) lub 5 NIE (obecnie pracuje) 15;
3 NIE(zaatwiona praca) 13; 4 NIE (obecnie nie pracuje)11

11 Dlaczego nie poszukuje pracy?

12
Czy jest gotowa do podjcia pracy w tym lub nastpnym
tygodniu? 1 TAK, 2 NIE

13

14
Jak dugo osoba pozostaje obecnie bez pracy?
(dotyczy take emerytw i rencistw; dla osb, ktre
nigdy nie pracoway, w wierszu lata wpisa 97 )
lata

miesice

15
Wasno instytucji, w ktrej osoba pracuje jako w gwnym
miejscu pracy (dla obecnie pracujcych)

16
Wasno instytucji, w ktrej osoba pracuje jako w dodatkowym
miejscu pracy (dla obecnie pracujcych)

17
Czy gwne miejsce pracy znajduje si w miejscowoci
zamieszkania? (dla obecnie pracujcych) 1 TAK, 2 NIE

18 Zawd obecnie wykonywany

19
Zawd wykonywany w ostatnim miejscu pracy (dla osb obecnie
niepracujcych, ale pracujcych w przeszoci)

20
Ile razy osoba bya zarejestrowana w urzdzie pracy jako
bezrobotna w ostatnich 2 latach?

21
Jak dugo cznie w ostatnich 2 latach osoba pozostawaa bez
pracy? (w miesicach)


Diagnoza spoeczna 2013 412


1 Numer porzdkowy osoby (wpisa ten sam co w C)

22
Czy osoba uczestniczya w jakiejkolwiek aktywnoci zwizanej
z podnoszeniem swoich kwalifikacji zawodowych czy innych
umiejtnoci w cigu ostatnich 2 lat? 1 TAK, 2 NIE - przej do
26

23

24

25
Poda rodzaj (rodzaje do trzech) aktywnoci edukacyjnej



26
Czy osoba pracowaa za granic w okresie 2011-2013?
1 TAK, 2 NIE

27
Czy osoba uczya si za granic w okresie 2011-2013?
1 TAK, 2 NIE (jeli zarwno na 26 jak i 27 NIE przej do czci
E)

28
Ile razy wyjedaa za granic i tam pracowaa lub uczya si w
okresie 2011-2013?

29

30
W jakich krajach pracowaa lub uczya si? (jeli w wicej ni w
dwch, wpisa dwa, w ktrych spdzia najwicej czasu)


31

32
Poda czny czas pracy lub nauki za granic w latach
2011-2013 (w miesicach)
Czas
pracy

Czas
nauki

33
Jeli osoba wrcia po pobycie duszym ni 6 miesicy w latach
2011-2013 z zagranicy, to dlaczego? (jeli ten warunek nie jest
speniony, nic nie wpisujemy)



Diagnoza spoeczna 2013 413

E. WYYWIENIE (N=12352)

Chcia(a)bym zapyta o moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w Pana(i) gospodarstwie
domowym.

1. Czy Pana(i) gospodarstwo domowe sta na zakupy wystarczajcych iloci nastpujcych artykuw
ywnociowych?
Naley udzieli odpowiedzi niezalenie dla kadego z poniszych artykuw, przekrelajc odpowiedni
kwadrat
1.1. warzywa i przetwory warzywne 1 TAK 2 NIE
1.2. owoce i przetwory owocowe 1 TAK 2 NIE
1.3. miso (w tym drb) 1 TAK 2 NIE
1.4. przetwory misne i drobiowe 1 TAK 2 NIE
1.5. ryby i przetwory rybne 1 TAK 2 NIE
1.6. maso i inne tuszcze jadalne 1 TAK 2 NIE
1.7. mleko 1 TAK 2 NIE
1.8. przetwory mleczne 1 TAK 2 NIE
1.9. cukier 1 TAK 2 NIE
1.10. wyroby cukiernicze (sodycze, czekolada itd.) 1 TAK 2 NIE
1.11. uywki (kawa, herbata, alkohol, papierosy) 1 TAK 2 NIE

2. Czy w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat zaspokojenie potrzeb ywnociowych Pana(i) gospodarstwa
domowego:
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc kwadrat przy nim.
1. pogorszyo si
2. poprawio si
3. nie zmienio si

F. ZASOBNO MATERIALNA GOSPODARSTWA DOMOWEGO (N=12284)
Teraz chcia(a)bym zapyta czy posiadaj Pastwo pewne dobra i czy maj oszczdnoci oraz czy korzystaj
Pastwo z usug bankowych, kredytw i poyczek.

1. Czy Pana(i) gospodarstwo domowe korzysta z usug jakiego banku? 1. TAK 2. NIE
Jeli korzysta to przej do pytania 4.

2. Dlaczego gospodarstwo nie korzysta z usug bankw? Pokaza KART nr 1, poprosi o wybr najwyej dwch
wariantw odpowiedzi i przekreli waciwe kwadraty.

2.1. nie mamy zaufania do bankw
2.2. za daleko do banku/bankomatu
2.3. nie mamy staych dochodw/oszczdnoci
2.4. zbyt drogie jest korzystanie z usug bankowych
2.5. odmwiono kredytu
2.6. zbyt skomplikowane jest korzystanie z usug bankowych
2.7. nie ma potrzeby korzystania z usug bankowych
2.8. wystarczy korzystanie z usug innych instytucji finansowych (SKOK, Provident itp.)
2.9. Brak dostpu do produktw/usug w sposb zdalny (przez Internet, telefon)
2.10. inne powody

3.Czy Pana(i) gospodarstwo zamierza zacz korzysta z usug banku w tym roku? 1. TAK 2. NIE

4. Czy w ostatnim roku kto z czonkw Pana(i) gospodarstwa domowego zrezygnowa z usug jakiego banku (nie
oddziau, tylko banku)? 1. TAK 2. NIE

Jeli nikt nie zrezygnowa przej do pyt. 6.

Diagnoza spoeczna 2013 414

5. Jaki to by bank? (mona zaznaczy wicej ni jeden)

1. Alior Bank 11. Getin Bank
2. Bank Gospodarki ywnociowej 12. ING Bank lski
3. Bank Millennium 13. Kredyt Bank
4. Bank Pekao SA 14. mBank
5. Bank Pocztowy 15. MultiBank
6. bank spdzielczy 16. PKO Bank Polski
7. Bank Zachodni WBK 18. Polbank
8. Citi Handlowy 19. SKOK
9. Credit Agricole 20. inny
10. Eurobank

6. Czy Pana(i) gospodarstwo domowe posiada jakie oszczdnoci? 1. TAK 2. NIE

Jeeli gospodarstwo domowe posiada oszczdnoci przechodzimy do pyt. 7, jeeli nie posiada, przechodzimy do pyt.
10.

7. Jaka jest w przyblieniu czna warto posiadanych przez gospodarstwo domowe oszczdnoci?
Pokaza KART nr 2, poprosi o wybr jednego z wariantw odpowiedzi i przekreli przy nim kwadrat.
1 do wysokoci miesicznych dochodw gospodarstwa
2 powyej miesicznych do 3 miesicznych dochodw gospodarstwa domowego
3 powyej 3 miesicznych do procznych dochodw gospodarstwa domowego
4 powyej procznych do rocznych dochodw gospodarstwa domowego
5 powyej rocznych do 3 letnich dochodw gospodarstwa domowego
6 powyej 3 letnich dochodw gospodarstwa domowego
7 trudno powiedzie [NIE CZYTA]

8. Jaka jest forma posiadanych przez Pana(i) gospodarstwo domowe oszczdnoci?
Naley udzieli odpowiedzi niezalenie dla kadej z poniszych form oszczdnoci, przekrelajc kwadrat
przy waciwej odpowiedzi.
8.1. lokaty w bankach w zotych 1 TAK 2 NIE
8.2. lokaty w bankach w walutach obcych 1 TAK 2 NIE
8.3. w obligacjach 1 TAK 2 NIE
8.4. w funduszach inwestycyjnych 1 TAK 2 NIE
8.5. Indywidualne Konto Emerytalne /Zabezpieczenia Emerytalnego 1 TAK 2 NIE
8.6. w papierach wartociowych notowanych na giedzie 1 TAK 2 NIE
8.7. udziay oraz akcje w spkach nienotowanych na giedzie 1 TAK 2 NIE
8.8. inwestycje w nieruchomoci 1 TAK 2 NIE
8.9. inwestycje w inne ni nieruchomoci dobra materialne 1 TAK 2 NIE
8.10. w gotwce 1 TAK 2 NIE
8.11. w polisie ubezpieczeniowej 1 TAK 2 NIE
8.12. dugoterminowe programy systematycznego oszczdzania 1 TAK 2 NIE
8.13. w innej formie 1 TAK 2 NIE

9. W jakim celu Pana(i) gospodarstwo domowe gromadzi oszczdnoci?
Naley udzieli odpowiedzi dla kadego z poniszych celw oszczdzania, przekrelajc odpowiedni kwadrat.
9.1. rezerwa na biece wydatki konsumpcyjne (np. ywno, odzie i ubranie) 1 TAK 2 NIE
9.2. stae opaty (np. mieszkaniowe) 1 TAK 2 NIE
9.3. zakup dbr trwaego uytku 1 TAK 2 NIE
9.4. zakup domu, zakup mieszkania, wkad do spdzielni mieszkaniowej 1 TAK 2 NIE
9.5. remont domu, mieszkania 1 TAK 2 NIE
9.6. leczenie 1 TAK 2 NIE
9.7. rehabilitacj 1 TAK 2 NIE
9.8. wypoczynek 1 TAK 2 NIE
Diagnoza spoeczna 2013 415

9.9. rezerwa na sytuacje losowe 1 TAK 2 NIE
9.10. zabezpieczenie przyszoci dzieci 1 TAK 2 NIE
9.11. zabezpieczenie na staro 1 TAK 2 NIE
9.12. na rozwj wasnej dziaalnoci gospodarczej 1 TAK 2 NIE
9.13. na inne cele 1 TAK 2 NIE
9.14. bez specjalnego przeznaczenia 1 TAK 2 NIE

10. Czy Pana(i) gospodarstwo domowe ma obecnie do spacenia poyczki lub kredyty? 1 TAK 2 NIE

Jeeli gospodarstwo domowe ma obecnie do spacenia poyczki lub kredyty przechodzimy do pyt. 11, jeeli nie ma,
przechodzimy do pyt. 17.

11. Gdzie Pana(i) gospodarstwo domowe zacigno poyczki lub kredyty?
Naley udzieli odpowiedzi dla kadego z poniszych rde poyczek i kredytw, przekrelajc kwadrat przy
waciwej odpowiedzi.

11.1. w bankach 1 TAK 2 NIE
11.2. w SKOK 1 TAK 2 NIE
11.3. u porednikw oferujcych kredyty ratalne (np. agiel), sklepach 1 TAK 2 NIE
11.4. w innych firmach udzielajcych poyczek (np. Provident, tzw. parabanki, poyczka na SMS itp)
1 TAK 2 NIE
11.5. u osb prywatnych 1 TAK 2 NIE

12. W jakiej walucie s zacignite przez Pana(i) gospodarstwo domowe zacignite poyczki lub kredyty? (zaznaczy
wszystkie waluty, w jakich gospodarstwo jest zaduone)

1. w zotych
2. w euro
3. we frankach szwajcarskich
4. w innej walucie

13. Ile wynosi cznie zaduenie Pana(i) gospodarstwa domowego (warto wszystkich kredytw, poyczek i
dugw), ktre pozostao do spacenia?
Pokaza KART nr2, poprosi o wybr jednego z wariantw odpowiedzi i przekreli przy nim kwadrat.
1. do wysokoci miesicznych dochodw gospodarstwa
2. powyej miesicznych do 3-miesicznych dochodw gospodarstwa domowego
3. powyej 3-miesicznych do procznych dochodw gospodarstwa domowego
4. powyej procznych do rocznych dochodw gospodarstwa domowego
5. powyej rocznych do 3-letnich dochodw gospodarstwa domowego
6. powyej 3-letnich dochodw gospodarstwa domowego
7. trudno powiedzie [NIE CZYTA]

14. Jak cz rednich, miesicznych dochodw przeznaczao Pana(i) gospodarstwo domowe na spat zaduenia w
ostatnich 3 miesicach?
1. mniej ni 10%
2. midzy 10% a 20%
3. midzy 20% a 30%
4. midzy 30% a 40%
5. midzy 40% a 50%
6. powyej 50%

15. Ile czasu pozostao jeszcze do spaty obecnego zaduenia Pana(i) gospodarstwa domowego?

1. mniej ni rok
2. co najmniej rok; (wpisa liczb lat)

Diagnoza spoeczna 2013 416

16. Na jakie cele Pana(i) gospodarstwo domowe przeznacza zacignite poyczki i kredyty?
Naley udzieli odpowiedzi dla kadego z poniszych celw przeznaczenia poyczek i kredytw.

16.1. na biece wydatki konsumpcyjne (np. ywno, odzie, obuwie) 1 TAK 2 NIE
16.2. stae opaty (np. mieszkaniowe) 1 TAK 2 NIE
16.3. zakup dbr trwaego uytku 1 TAK 2 NIE
16.4. zakup domu, zakup mieszkania, wkad do spdzielni mieszkaniowej 1 TAK 2 NIE
16.5. remont domu, mieszkania 1 TAK 2 NIE
16.6. leczenie 1 TAK 2 NIE
16.7. zakup, dzierawa narzdzi pracy (maszyny, wynajem lokalu itd.) 1 TAK 2 NIE
16.8. wypoczynek 1 TAK 2 NIE
16.9. zakup papierw wartociowych 1 TAK 2 NIE
16.10. spata wczeniejszych dugw 1 TAK 2 NIE
16.11. rozwj wasnej dziaalnoci gospodarczej 1 TAK 2 NIE
16.12. ksztacenie wasne 1 TAK 2 NIE
16.13. ksztacenie dzieci 1 TAK 2 NIE
16.14. zabezpieczenie przyszoci dzieci 1 TAK 2 NIE
16.15. na inne cele 1 TAK 2 NIE

17. Czy w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat sytuacja materialna Pana(i) gospodarstwa domowego:
1 pogorszya si
2 poprawia si
3 nie zmienia si

18. Czy Pana(i) gospodarstwo domowe lub ktokolwiek z czonkw gospodarstwa domowego posiada ponisze dobra.
Nie ma znaczenia, czy s one ich wasnoci, czy te s wydzierawione lub w inny sposb oddane do dyspozycji
(odpowiedzi udzielamy w kolumnie Czy posiada). Jeeli gospodarstwo nie posiada danego dobra prosz wskaza, czy
(odpowiedzi udzielamy w kolumnach Jeeli nie posiada, to) chciaoby je posiada, lecz nie moe sobie na to pozwoli
ze wzgldw finansowych (odp. TAK), czy te nie posiada tego z innych przyczyn ni finansowe, np. nie chce lub
nie potrzebuje (odp. NIE).W kolumnie ile sztuk prosz wpisa liczb dbr przy trzech pozycjach (komputer
stacjonarny, komputer przenony, samochd).
Naley udzieli odpowiedzi dla kadego z poniszych dbr.

Czy posiada Jeli nie posiada, to
czy ze wzgldw
finansowych
Ile sztuk
18.1. pralk automatyczn 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.2. zmywark do naczy 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.3. kuchenk mikrofalow 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.4. telewizor LCD/plazma 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.5. patn telewizj satelitarn lub kablow 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.6. odtwarzacz DVD 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.7. kino domowe 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.8. dom letniskowy 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.9. komputer stacjonarny 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.10. komputer przenony (laptop, notebook) 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.11. iPad lub inny tablet 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.12. elektroniczny czytnik ksiek 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.13. samochd osobowy (osobowo-dostawczy) 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.14. dostp do internetu w domu z komputera,
laptopa tabletu lub przez telefon komrkowy
1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.15. telefon domowy (stacjonarny) 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.16. d motorow, aglow 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.17. dziak rekreacyjn 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.18. wasne mieszkanie/wasny dom 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
18.19. inn nieruchomo 1 TAK 2 NIE 1 TAK 2 NIE
Diagnoza spoeczna 2013 417

G. WARUNKI MIESZKANIOWE (N=12340)
Teraz chcia(a)bym porozmawia z Panem(ni) o Pana(i) warunkach mieszkaniowych.

1. Czy Pana(i) gospodarstwo domowe uytkuje mieszkanie samodzielnie? 1 TAK 2 NIE
2. Jaka jest powierzchnia uytkowa mieszkania zajmowanego przez gosp. domowe w penych m
2


3. Chc rwnie zapyta Pana(ni) o wyposaenie mieszkania w instalacje. Czy w mieszkaniu jest:
Naley udzieli odpowiedzi dla kadego z poniszych instalacji i urzdze, przekrelajc kwadrat przy
waciwej odpowiedzi.
3.1. wodocig 1 TAK 2 NIE
3.2. ustp spukiwany wod biec 1 TAK 2 NIE
3.3. azienka z wann lub prysznicem 1 TAK 2 NIE
3.4. ciepa woda bieca 1 TAK 2 NIE
3.5. gaz z sieci 1 TAK 2 NIE
3.6. gaz z butli 1 TAK 2 NIE

4. W jaki sposb ogrzewane jest mieszkanie?
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc waciwy kwadrat.

1 centralne ogrzewanie zbiorowe
2 centralne ogrzewanie indywidualne (na gaz, wgiel, koks, elektryczno, inne paliwo)
3 piece na opa (wgiel, drewno, trociny itp.)
4 inne

5. Czy obecnie Pana(i) gospodarstwo domowe zalega z:
Naley udzieli odpowiedzi dla kadej z poniszych opat/spat, przekrelajc waciwy kwadrat.
Warianty: 1 - tak 1 miesic, 2 - tak 2 miesice, 3 - tak 3 miesice, 4 - tak 4-6 miesicy, 5 - tak 7-12 miesicy, 6 -
tak powyej 12 miesicy, 7 - nie, 8 - nie dotyczy.

5.1. opatami za mieszkanie (czynsz) 1 2 3 4 5 6 7 8
5.2. opatami za gaz, energi elektryczn 1 2 3 4 5 6 7 8
5.3. spat kredytu mieszkaniowego 1 2 3 4 5 6 7 8

6. Czy w stosunku do sytuacji sprzed dwch lat warunki mieszkaniowe Pana(i) gospodarstwa domowego:
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc waciwy kwadrat.

1 poprawiy si
2 pogorszyy si
3 nie zmieniy si
H. KSZTACENIE (N=3851)
Teraz chcia(a)bym porozmawia z Panem(ni) o ksztaceniu dzieci.

UWAGA: PYTANIA 1-5 DOTYCZ GOSPODARSTW DOMOWYCH Z DZIEMI W WIEKU DO 26 LAT

1., 2. Jaki poziom wyksztacenia chciaby Pan(i), aby uzyskay Pana(i) dzieci?
(Dla kadego z dzieci naley wybra jeden z poniszych poziomw wyksztacenia, wpisujc odpowiedni cyfr w
kwadracie w kolumnie "Poziom wyksztacenia". (pokaza KART nr 3) .
poziom wyksztacenia:

1. zasadnicza szkoa zawodowa
2. liceum profilowane (oglnoksztacce)
3. technikum lub liceum zawodowe
4. szkoa wysza (licencjat)
5. szkoa wysza (magisterium)

(Odpowiedzi zapisa w wierszu 2 poniszej tabeli)
Diagnoza spoeczna 2013 418


3, 4. Czy dziecko korzysta w domu z komputera i internetu? (pokaza KART nr 4)
1 Tak, ale tylko wsplnie z innymi czonkami gospodarstwa domowego
2 Tak, korzysta samodzielnie
3 Nie, nie moe korzysta z powodu schorzenia
4 Nie, nie umie uywa komputera/internetu
5 Nie, chocia potrafi, nie ma w domu dostpu do komputera/internetu
6 Nie, jest jeszcze za mae
(Odpowiedzi zapisa w wierszach 3 i 4 poniszej tabeli)

1. Numer dziecka* 1.1.... 2.1.... 3.1.... 4.1.... 5.1...
2. Poziom wyksztacenia 1.2 2.2 3.2 4.2 5.2
3. Korzystanie z komputera 1.3 2.3 3.3 4.3 5.3
4. Korzystanie z internetu 1.4 2.4 3.4 4.4 5.4
* numer dziecka taki sam jak numer porzdkowy osoby z czci C wiersz 1


UWAGA: PYTANIA 5 i 6 DOTYCZ WYCZNIE GOSPODARSTW DOMOWYCH Z DZIEMI UCZCYMI
SI (powyej zerwki)

5. Czy w obecnym roku szkolnym zosta(a) Pan(i) zmuszony(a) ze wzgldw finansowych do:
Naley udzieli odpowiedzi niezalenie dla kadego z poniszych typw rezygnacji, zaznaczajc odpowiedni kwadrat

5.1. zrezygnowania z podjcia przez dziecko zaj dodatkowych? 1 TAK 2 NIE
5.2. ograniczenia lub zawieszenia wpat na szko? 1 TAK 2 NIE
5.3. zrezygnowania z korzystania przez dziecko z obiadw w szkole? 1 TAK 2 NIE
5.4. zrezygnowania z korepetycji dla dziecka? 1 TAK 2 NIE
5.5. zmiany szkoy na wymagajc mniejszych lub adnych opat? 1 TAK 2 NIE
5.6. innych ogranicze? 1 TAK 2 NIE

6. Czy w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat zaspokojenie potrzeb Pana(i) gospodarstwa domowego zwizanych
z ksztaceniem dzieci:
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc waciwy kwadrat.

1 pogorszyo si
2 poprawio si
3 nie zmienio si

I. POMOC SPOECZNA (N=12305)
Teraz chcia(a)bym porozmawia z Panem(ni) o pomocy dla Pana(i) gospodarstwa domowego

1. Czy gospodarstwo otrzymuje jak pomoc z zewntrz: 1. TAK 2. NIE

Jeeli gospodarstwo domowe otrzymuje pomoc, przechodzimy do pyt. 2, jeli nie otrzymuje, przechodzimy do Dziau
J Kultura i wypoczynek

2. W jakiej formie gospodarstwo otrzymuje pomoc?:
Naley udzieli odpowiedzi niezalenie, dla kadej z poniszych form pomocy, przekrelajc waciwy kwadrat.

2.1. finansowej 1 TAK 2 NIE
2.2. rzeczowej 1 TAK 2 NIE
2.3. w formie usug 1 TAK 2 NIE

Diagnoza spoeczna 2013 419

J. KULTURA I WYPOCZYNEK (N=12328)
Teraz chcia(a)bym porozmawia z Panem(ni) o sprawach zwizanych z kultur i wypoczynkiem.

1. Czy ktokolwiek z czonkw Pana(i) gospodarstwa domowego musia z powodu braku pienidzy zrezygnowa w cigu
ostatniego roku z:
(Odpowied NIE DOTYCZY oznacza brak potrzeb danego rodzaju)

1.1. kina 1. TAK 2. NIE 3. NIE DOTYCZY
1.2. teatru, opery, operetki, filharmonii, koncertu 1. TAK 2. NIE 3. NIE DOTYCZY
1.3. muzeum lub wystawy 1. TAK 2. NIE 3. NIE DOTYCZY
1.4. zakupu ksiki 1. TAK 2. NIE 3. NIE DOTYCZY
1.5. zakupu prasy (gazet, tygodnikw, miesicznikw) 1. TAK 2. NIE 3. NIE DOTYCZY

2. Ile jest (w przyblieniu) w Pastwa domu ksiek (bez podrcznikw szkolnych i instrukcji; take w wersji
elektronicznej))
1 nie ma takich zbiorw
2 do 25 szt.
3 26 - 50 szt.
4 51 - 100 szt.
5 101 - 500 szt.
6 ponad 500 szt.

3. Jeli w pytaniu 2 inna odpowied ni 1: Czy w ostatnim roku zakupione zostay jakie ksiki inne ni podrczniki i
instrukcje (w wersji papierowej lub elektronicznej)
1 TAK, ile .........
2 NIE
4. Czy w gospodarstwie jest jaki instrument muzyczny (pianino, gitara lub inny) 1 TAK 2 NIE
5. jeli TAK, to czy kto z czonkw gospodarstwa gra na nim 1 TAK 2 NIE
6. Czy w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat zaspokojenie potrzeb Pan(i) gospodarstwa domowego zwizanych z
kultur:
(Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc waciwy kwadrat.)
1 pogorszyo si
2 poprawio si
3 nie zmienio si

7. Czy w cigu ostatniego roku musieli Pastwo (kto z dorosych lub/i dzieci) z powodu braku pienidzy zrezygnowa
z:
(Odpowied NIE DOTYCZY oznacza brak potrzeb danego rodzaju.)
7.1. kolonii, obozu, innych wyjazdw grupowych dzieci (niepenoletnich)
1 TAK 2 NIE, dzieci wyjechay 3 NIE DOTYCZY
7.2. urlopu, wyjazdw dorosych 1 TAK 2 NIE, doroli wyjechali 3 NIE DOTYCZY
7.3. wyjazdw rodzinnych (doroli i dzieci niepenoletnie)
1 TAK 2 NIE. rodzina wyjechaa 3 NIE DOTYCZY

8. Czy w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat zaspokojenie potrzeb Pan(i) gospodarstwa domowego zwizanych z
wypoczynkiem:
(Naley wybra jeden z wariantw odpowiedz, przekrelajc waciwy kwadrat.)

1 pogorszyo si
2 poprawio si
3 nie zmienio si
Diagnoza spoeczna 2013 420

K. OCHRONA ZDROWIA (N=12339)
Teraz chcia(a)bym porozmawia z Panem(ni) o sprawach zwizanych ze zdrowiem.

1. Czy w cigu ostatniego roku ktokolwiek z Pan(i) gospodarstwa korzysta z usug:

1.1. placwek suby zdrowia opacanych przez NFZ 1. TAK 2. NIE
1.2. placwek opacanych z wasnej kieszeni 1. TAK 2. NIE
1.3. placwek opacanych przez pracodawc (abonament lub ubezpieczenie) 1. TAK 2. NIE

2. Czy ktokolwiek z czonkw Pana(i) gospodarstwa domowego przebywa w ostatnim roku w szpitalu
(z innych powodw ni cia)?
1. TAK numer osoby/osb z czci C
2. NIE

Jeeli w pytaniach 1 i 2 wszystkie odpowiedzi NIE przechodzimy do pyt. 4.
3. Ile gospodarstwo domowe wydao w sumie (w zotych) w ostatnich 3 miesicach na:
3.1. leczenie czy rne badania w przychodniach i gabinetach, w ktrych oficjalnie pacono za usugi (w tym rwnie
ponadstandardowych usug stomatologw, ortodontw, sprztu ortopedycznego, take przynajmniej w czci
finansowanych przez NFZ itp.) z
3.2. opaty nieformalne, czyli tzw. dowody wdzicznoci, ktre miay sprawi, e opieka bdzie lepsza lub szybciej
udzielona z
3.3. prezenty jako dowd szczerej wdzicznoci za uzyskan ju opiek z
3.4. opaty w szpitalu publicznym (np. na tzw. cegieki, opaty za nocne dyury, znieczulenie, zakup lekw w aptece
dla pacjenta leczonego w szpitalu itp.) z
4. Prosz powiedzie, ile w sumie wydano w cigu ostatnich 3 miesicy na leki i inne artykuy farmaceutyczne
zwizane z chorob w Pana(i) gospodarstwie domowym z

5. Czy w cigu ubiegego roku zdarzyo si w Pana(i) gospodarstwie domowym, e:
Naley udzieli odpowiedzi dla kadej z poniszych sytuacji, przekrelajc odpowiedni kwadrat.

5.1. nie starczyo pienidzy na realizacj recept lub wykupienie lekw zalecanych przez lekarza
1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEBY
5.2. z powodu braku pienidzy nie leczyli Pastwo zbw
1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEB
5.3. z powodu braku pienidzy musieli Pastwo zrezygnowa z uzyskania protez zbowych
1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEBY
5.4. z powodu braku pienidzy musieli Pastwo zrezygnowa z wizyt u lekarza
1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEBY
5.5. z powodu braku pienidzy musieli Pastwo zrezygnowa z bada medycznych (np. badania
laboratoryjne, przewietlenia, EKG) 1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEBY
5.6. z powodu braku pienidzy musieli Pastwo zrezygnowa z zabiegw rehabilitacyjnych
1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEBY
5.7. z powodu braku pienidzy musieli Pastwo zrezygnowa z wyjazdu do sanatorium
1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEBY
5.8. z powodu braku pienidzy musieli Pastwo zrezygnowa z leczenia szpitalnego
1 TAK 2 NIE 3 NIE BYO TAKIEJ POTRZEBY

6. Gdyby dodatkowe ubezpieczenie zdrowotne gwarantowao popraw dostpu do usug medycznych i ich jakoci, to
czy Pana(ni) gospodarstwo domowe byoby gotowe wykupi takie ubezpieczenie?
1 NIE
2 TAK w wysokoci do 100 z miesicznie
3 TAK w wysokoci powyej 100 z miesicznie
Diagnoza spoeczna 2013 421


7. Czy w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat zaspokojenie potrzeb zdrowotnych Pana(i) gospodarstwa
domowego:
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc waciwy kwadrat.

1 pogorszyo si
2 poprawio si
3 nie zmienio si
L. SYTUACJA DOCHODOWA I SPOSB GOSPODAROWANIA DOCHODAMI (N=11767)
Teraz chcia(a)bym zapyta o sytuacj finansow oraz dochody Pana(i) gospodarstwa domowego. Prosz
wzi pod uwag dochody uzyskane przez wszystkie osoby z Pana(i) gospodarstwa domowego, wnoszce
jakikolwiek dochd (z jakiegokolwiek rda) do wsplnego budetu.

1. Ile wynis dochd netto w z w poprzednim miesicu w Pana(i) gospodarstwie domowym?
jeli odmowa to - prosz poda przedzia (pokaza KART nr 5)

2. Ile wynis przecitny miesiczny dochd netto w z w Pana(i) gospodarstwie domowym w 2012 roku
jeli odmowa to - prosz poda przedzia (pokaza KART nr 5)

3. Czy przy aktualnym dochodzie netto (na rk) Pana(i) gospodarstwo domowe wie koniec z kocem?
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc waciwy kwadrat.
1 z wielk trudnoci
2 z trudnoci
3 z pewn trudnoci
4 raczej atwo
5 atwo

4. Jaki jest najniszy miesiczny dochd netto w z potrzebny do zwizania koca z kocem przez Pana(i)
gospodarstwo domowe? z

5. Ktre z nastpujcych okrele najlepiej charakteryzuje sposb gospodarowania dochodem w Pana(i)
gospodarstwie domowych? Pokaza KART nr 6, poprosi o wybr jednego z wariantw odpowiedzi i przekreli
waciwy kwadrat.
1 starcza na wszystko i jeszcze oszczdzamy na przyszo
2 starcza na wszystko bez specjalnych wyrzecze, lecz nie oszczdzamy na przyszo
3 yjemy oszczdnie i dziki temu starcza na wszystko
4 yjemy bardzo oszczdnie, aby odoy na powaniejsze zakupy
5 pienidzy starcza na najtasze jedzenie, ubranie i opat za mieszkanie oraz (jeli gospodarstwo
jest zaduone) na spat kredytu
6 pienidzy starcza na najtasze jedzenie, ubranie oraz opat za mieszkanie, ale nie starcza na spat kredytu
7 pienidzy starcza tylko na najtasze jedzenie i ubranie, ale nie starcza na opat za mieszkanie
8 pienidzy starcza tylko na najtasze jedzenie, ale nie starcza na ubranie
9 pienidzy nie starcza nawet na najtasze jedzenie

6. Czy stae dochody Pana(i) gospodarstwa domowego pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb?
1. TAK 2. NIE

Jeeli dochody gospodarstwa domowego nie pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb przechodzimy do pyt.7,
jeeli natomiast pozwalaj - przechodzimy do pytania 8.

7. Jakie dziaania podejmuje Pana(i) gospodarstwo domowe dla zaspokojenia biecych potrzeb?
Naley udzieli odpowiedzi niezalenie dla kadego z poniszych dziaa, przekrelajc waciwy kwadrat.
7.1. wykorzystuje zgromadzone oszczdnoci 1. TAK 2. NIE
7.2. wyzbywa si posiadanego majtku (sprzedaje dobra rzeczowe) lub oddaje
rzeczy pod zastaw (do lombardu) 1. TAK 2. NIE
Diagnoza spoeczna 2013 422

7.3.ogranicza biece potrzeby 1. TAK 2. NIE
7.4.zaciga poyczki, kredyty 1. TAK 2. NIE
7.5. korzysta z pomocy krewnych 1. TAK 2. NIE
7.6. korzysta z pomocy kocioa/Caritasu 1. TAK 2. NIE
7.7. korzysta z pomocy opieki spoecznej 1. TAK 2. NIE
7.8. czonek gospodarstwa podejmuje dodatkow prac 1. TAK 2. NIE
7.9. podejmuje inne dziaania 1. TAK 2. NIE
7.10. nie podejmuje adnych dziaa 1. TAK 2. NIE

8. W jaki sposb reguluje Pana(i) gospodarstwo domowe patnoci cykliczne za telefon, telewizj, prd itp. (rachunki,
ktrych wysoko si zmienia)?
Zaznaczy wszystkie stosowane sposoby.

8.1. z konta bankowego przez Polecenie Zapaty
8.2. z konta bankowego przez internet
8.3. z konta bankowego w placwce banku
8.4. na poczcie
8.5. w punkcie kasowym, gdzie mona opaca rachunki (np. w kasie hipermarketu)
8.6. bezporednio u dostawcy, w punkcie obsugi klienta,
8.7. inaczej
8.8. nie mamy takich patnoci

Gdy gospodarstwo nie korzysta z Polecenia Zapaty; odpowied 8.1 niezaznaczona pytanie 9, inaczej pytanie 10

9. Dlaczego gospodarstwo domowe nie korzysta z regulowania patnoci przez Polecenie Zapaty?
Jeli gospodarstwo ma konto bankowe pokaza KART nr 7, poprosi o wybr najwyej dwch wariantw
odpowiedzi i przekreli waciwe kwadraty.

9.1. nie mamy konta bankowego
9.2. obecny sposb jest najwygodniejszy
9.3. pacimy rachunki, gdy mamy pienidze, automatyczna spata byaby problemem
9.4. pacimy ma liczb rachunkw, nie chce nam si ustanawia takiej usugi
9.5. nie wiedzielimy, e jest taka usuga
9.6. nie wiemy, jak ustanowi tak usug
9.7. aktywacja usugi jest zbyt skomplikowana
9.8. zbyt duo to kosztuje
9.9. nie ufamy, e patno bdzie terminowo zrealizowana
9.10. boimy si utraty kontroli nad finansami
9.11. boimy si, e faktura moe by wystawiona na bdn kwot
9.12. wystawcy rachunkw nie daj moliwoci pacenia przez polecenie zapaty

10. Czy w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat sytuacja dochodowa Pana(i) gospodarstwa domowego:
Naley wybra jeden z wariantw odpowiedzi, przekrelajc waciwy kwadrat.

1 pogorszya si
2 poprawia si
3 nie zmienia si

Diagnoza spoeczna 2013 423

M. KOMPUTER I INTERNET (N=8237)
Teraz chcia(a)bym porozmawia z Panem(ni) o sprawach zwizanych z internetem.

Pytania 1 i 2 kierowane s do gospodarstw domowych z komputerem podczonym do internetu (odpowied TAK w
pytaniu F. 18.14)

1. W jaki sposb czonkowie Pana(-i) gospodarstwa domowego cz si z internetem z domu? (Pokaza KART nr
8; mona wybra wicej ni jedn moliwo, przekrelajc waciwe kwadraty)

1.1. dostp wdzwaniany (nie mona jednoczenie rozmawia przez telefon i korzysta z internetu)
1.2. stae cze u operatora telefonii stacjonarnej
1.3. stae cze poprzez dostawc telewizji kablowej
1.4. inne stae cze np.: sie osiedlowa, cze lokalnego dostawcy internetu lub cze wspdzielone,
ssiedzkie
1.5. stay dostp przez sie komrkow np.: Orange Free, Blueconnect, iPlus, Play Online
1.6. dostp do internetu przez komrk (modem w komrce)
1.7. inne

2. Jeli gospodarstwo posiada stae cze, to jaka jest jego prdko? (Mb/s czytaj megabitw na sekund; Jeeli rna
prdko w zalenoci od pory dnia, prosz spyta o maksymaln prdko podan w umowie z dostawc)
1 do 1Mb/s 5 od 20 Mb/s do 29 Mb/s
2 od 2 do 6 Mb/s 6 od 30Mb/s do 59 Mb/s
3 od 7 do 10 Mb/s 7 ponad 60 Mb/s
4 od 11 do 19 Mb/s 8 trudno powiedzie

Pytanie 3 kierowane jest do gospodarstw domowych bez dostpu do internetu (odpowied NIE w pytaniu F.18.14)

3. Dlaczego Pana(-i) gospodarstwo domowe nie ma dostpu do internetu? Pokaza KART nr 9; mona wybra
najwyej 3 moliwoci, przekrelajc waciwe kwadraty.

1. brak odpowiedniego sprztu
2. brak moliwoci technicznych korzystania z cza staego
3. wystarczajce moliwoci korzystania z internetu gdzie indziej
4. internet nie jest nam potrzebny,
5. internet nie ma nic ciekawego do zaoferowania
6. wzgldy prywatnoci lub bezpieczestwa
7. internet moe by szkodliwy, np. moe demoralizowa dzieci, zabiera czas
8. koszty dostpu s zbyt due
9. brak odpowiednich umiejtnoci korzystania
10. inny powd
11. zamierzamy zaoy dostp w tym roku


SERDECZNIE DZIKUJ PANU/I ZA POWICONY NAM CZAS
Diagnoza spoeczna 2013 424

1.2. Kwestionariusz indywidualny (N=26207, z wyjtkiem moduw adresowanych do
okrelonych grup respondentw)
Nr kolejny ankiety w ramach wojewdztwa

numer sztywny osoby (tylko dla wczeniej badanych; przepisa z Czci I/C)

RADA MONITORINGU SPOECZNEGO

tel. (22) 536-54-16, 602290367
fax (22) 536-54-12

DIAGNOZA SPOECZNA 2013
niezalene badanie warunkw i jakoci ycia w Polsce

CZ II indywidualna

KOBIETA
121

Numer identyfikacyjny gospodarstwa domowego (taki jak w Czci I/A )


Numer osoby (przepisa z Czci I/C)

Imi (przepisa z Czci I/C)


Ludzie rni si midzy sob. yj w rnych warunkach i w odmienny sposb odczuwaj to, co spotyka
ich na co dzie; rnie radz sobie z tym, co niesie ycie.
Ten kwestionariusz dotyczy tego, jak Pani osobicie widzi swoje ycie. Wikszo pyta powinna by
interesujca, niektre mog by nudne i mczce, wiele bdzie atwych chodzi przecie o Pani ycie, a nie o
jaki nieznany problem; ale niektre pytania bd trudne. Prosz odpowiedzie na nie tak, jak Pani potrafi.
Niekiedy moe Pani odnosi wraenie, e ju na jaki temat odpowiadaa, a my pytamy o to samo w
odmienny sposb. I bdzie miaa Pani racj. Prbujemy znale najlepszy sposb zadawania pyta. Prosz si
te nie dziwi, e skaczemy z tematu na temat zestawy pyta zostay uoone losowo.
Moe by Pani pewna naszej dyskrecji. Wszystkie odpowiedzi wykorzystane bd tylko i wycznie do
celw naukowych w zbiorczych analizach statystycznych.
Przy pytaniach mog by podane rne moliwe odpowiedzi. Prosz zaznaczy t z nich, ktra najlepiej
odpowiada Pani sytuacji. Przy niektrych pytaniach bdzie mona podkreli wicej ni jedn odpowied.
Jeeli przy jakim pytaniu nie ma do wyboru gotowych odpowiedzi, prosz wpisa w miejscu do tego
przeznaczonym waciw informacj.
Uprzejmie prosimy o samodzielne wypenienie ankiety, bez pomocy innych czonkw rodziny. Chodzi
tutaj bowiem o indywidualne oceny i odczucia, a nie o uzgodnione z innymi ludmi opinie. Jeli nie bdzie Pani
potrafia sobie poradzi z odpowiedzi na jakie pytania, prosz zwrci si o pomoc do ankietera.

121
Kwestionariusz przygotowany by w dwch formach eskiej i mskiej
2
Diagnoza spoeczna 2013 425

INSTRUKCJA

W pytaniach, w ktrych naley wybra jedn lub wicej odpowiedzi, prosz swj wybr zaznaczy przez
przekrelenie kwadratu przy wybranej odpowiedzi, tak: .

W pytaniach, w ktrych naley okreli swoj ocen, prosz w odpowiedni kwadrat wpisa cyfr odpowiadajc
ocenie. Jeli skala ocen dla tych pyta jest np. taka
1 2 3 4 5 6 7
zupenie bardzo
niewane wane

oceny porednie (2,3,4,5,6) oznaczaj, e co jest tym mniej wane im nisza cyfra (2 mniej wane ni 3), a tym
bardziej wane im wysza cyfra (6 bardziej wane ni 5).

W pytaniach, w ktrych naley poda jak warto liczbow, prosz wpisa j w odpowiednie kwadraty, pamitajc
o tym, aby ostatnia cyfra znalaza si w ostatnim kwadracie, np. jeli liczba przyjaci wynosi
12, to , a jeli liczba przyjaci wynosi 5, to


1 2
2
5
Diagnoza spoeczna 2013 426

1. Pani data urodzenia
dzie miesic rok

2. Co uwaa Pani za najwaniejszy warunek udanego, szczliwego ycia (PROSZ NAJPIERW PRZECZYTA
WSZYSTKIE I WYBRA NAJWYEJ TRZY WARTOCI, przekrelajc przy nich kwadraty):

1 PIENIDZE
2 DZIECI
3 UDANE MAESTWO
4 PRACA
5 PRZYJACIELE
6 OPATRZNO, BG
7 POGODA DUCHA, OPTYMIZM
8 UCZCIWO
9 YCZLIWO I SZACUNEK OTOCZENIA
10 WOLNO, SWOBODA
11 ZDROWIE
12 WYKSZTACENIE
13 SILNY CHARAKTER
14 INNE

3. Jak ocenia Pani swoje cae dotychczasowe ycie, czy mogaby Pani powiedzie, e byo? (prosz przekreli
kwadrat przy wybranej odpowiedzi)

1 WSPANIAE
2 UDANE
3 DOSY DOBRE
4 ANI DOBRE, ANI ZE
5 NIEZBYT UDANE
6 NIESZCZLIWE
7 OKROPNE

W ostatnich miesicach: (NIE DOTYCZY oznacza brak ma)
4. Oczekiwania ma wobec Pani byy tak due, e nie moga im Pani sprosta
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
5. M wydawa wsplne pienidze w sposb zbyt rozrzutny
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
6. Problemy i kopoty ma przysparzay zmartwie i utrudniay Pani ycie
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY

W ostatnich miesicach: (NIE DOTYCZY oznacza brak dzieci na utrzymaniu)
7. Musiaa Pani wysuchiwa skarg na swoje dziecko/dzieci (np. w szkole, od ssiadw, od innych rodzicw)
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
8. Poniosa Pani jakie koszty finansowe w zwizku z tym, co zrobio Pani dziecko/dzieci
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
9. Dziecko/dzieci lekcewayo/y i odrzucao/y Pani pomoc, rady i wskazwki
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
10. Czua Pani, e traci wpyw na swoje dziecko/dzieci
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY


Diagnoza spoeczna 2013 427

W ostatnich miesicach: (NIE DOTYCZY oznacza brak rodzicw, teciw lub krewnych w podeszym wieku)
11. Czua si Pani odpowiedzialna za zapewnienie opieki i dobre samopoczucie rodzicw lub starszych krewnych
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
12. Niepokoi Pani stan zdrowia lub sprawno umysu ktrego z rodzicw lub jakiego starszego
krewnego
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY

W ostatnich miesicach:
13. Czua Pani, e Pani rdo dochodw jest niestae i niepewne
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY (brak dochodw)
14. Problemy i kopoty finansowe przysparzay zmartwie i utrudniay Pani ycie
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY

W ostatnich miesicach: (NIE DOTYCZY oznacza brak pracy zarobkowej)
15. Czua Pani, e Pani praca jest zbyt uciliwa, brudna lub niebezpieczna
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
16. Odczuwaa Pani nadmiar obowizkw w pracy, ktrym nie moga podoa
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY
17. Bya Pani traktowana niesprawiedliwie przez innych w pracy
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY 4 NIE DOTYCZY

W ostatnich miesicach:
18. Odczuwaa Pani nadmierne zatoczenie w miejscu zamieszkania, np. e za duo osb mieszka w Pani mieszkaniu,
w klatce schodowej, w caym budynku
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY
19. Obawiaa si Pani przestpczoci, narkomanii, chuligastwa w swojej dzielnicy, osiedlu, okolicy
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY
20. Problemy zwizane z ssiadami lub innymi ludmi z okolicy zatruway Pani ycie
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY
21. Denerwoway Pani decyzje i dziaania miejscowych wadz
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY

W ostatnich miesicach:
22. Odczuwaa Pani dolegliwoci fizyczne, takie na przykad jak amanie w kociach, trudnoci z oddychaniem itp.,
ktre utrudniay Pani wychodzenie z domu, chodzenie po schodach itp.
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY
23. Problemy ze zdrowiem utrudniay Pani wykonywanie codziennych zaj lub branie udziau
w innych zajciach
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY

W ostatnich miesicach:
24. Zaatwiaa Pani jak spraw urzdow
1 TAK 2 NIE (jeli NIE, prosz przej do pytania 28)
25. Nie moga Pani sprawnie, szybko i bez trudnoci zaatwi jakiej sprawy urzdowej
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY
26. Musiaa Pani szuka znajomoci lub innych sposobw, aby zaatwi jak spraw urzdow
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY
27. Czua si Pani cakowicie bezsilna i upokorzona przy zaatwianiu jakiej sprawy urzdowej
1 CZSTO 2 ZDARZYO SI 3 NIGDY

Diagnoza spoeczna 2013 428

28 Czy gosowaa Pani w ostatnich wyborach parlamentarnych w 2011 roku?

1 TAK 2 NIE 3 nie miaam wtedy ukoczonych 18 lat

29. Co jest wedug Pani waniejsze w yciu?

1. przyjemnoci, dostatek, brak stresu,
2. poczucie sensu, osiganie wanych celw mimo trudnoci, blu i wyrzecze

Czy w okresie minionego roku?
30. Podja Pani lepiej patn lub dodatkow prac 1 TAK 2 NIE
31. Zainwestowaa Pani jakie pienidze w produkcj, handel lub usugi 1 TAK 2 NIE
32. Zarobia Pani pienidze na akcjach, obligacjach lub jednostkach uczestnictwa w jakim
funduszu 1 TAK 2 NIE
33. Zdobya Pani nowe kwalifikacje lub umiejtnoci z myl o moliwoci lepszych zarobkw
1 TAK 2 NIE

34. Biorc wszystko razem pod uwag, jak oceniaby Pani swoje ycie w tych dniach - czy mogaby Pani
powiedzie, e jest:

1 BARDZO SZCZLIWA
2 DOSY SZCZLIWA
3 NIEZBYT SZCZLIWA
4 NIESZCZLIWA

35. Czy w ostatnim roku korzystaa Pani z usug placwek zdrowia
35.1. opacanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia
1 TAK 2 NIE
35.2. opacanych z wasnej kieszeni
1 TAK 2 NIE
35.3. opacanych przez pracodawc, ktry wykupi abonament lub ubezpieczenie 1 TAK 2 NIE

36. Jak czsto w minionych miesicach zdarzao si Pani by tak zaaman, e mylaa Pani
o samobjstwie?
1 BARDZO CZSTO
2 DOSY CZSTO
3 RZADKO
4 NIGDY

37. Czy czuje si Pani kochana i darzona zaufaniem? 1 TAK 2 NIE

38. Jak czsto przecitnie w cigu miesica bierze Pani udzia w naboestwach lub innych spotkaniach o
charakterze religijnym? (jeli rzadziej ni raz w miesicu prosz wpisa 0) razy w
miesicu

39. Ile osb zalicza Pani do grona swoich przyjaci?

40. Jak silne w tych dniach jest Pani pragnienie ycia? (prosz przekreli kwadrat przy odpowiedniej cyfrze na
poniszej skali)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
w ogle bardzo mocno
nie chce mi si y chce mi si y

41. Czy czuje si Pani osamotniona, mimo e tego nie chce? 1 TAK 2 NIE

Diagnoza spoeczna 2013 429

42. Czy Pani zdaniem reformy w Polsce po 1989 roku uday si oglnie, czy raczej nie uday?

1 uday si
2 nie uday si
3 trudno powiedzie

43. Czy pali Pani papierosy? 1 TAK 2 NIE
44. jeeli TAK, to ile przecitnie sztuk papierosw dziennie Pani wypala? sztuk

45. jeeli NIE, to czy kiedykolwiek w yciu palia Pani papierosy? 1 TAK 2 NIE

46. Czy w cigu ostatnich dwch lat zdarzyo si, e angaowaa si Pani w dziaania na rzecz spoecznoci
lokalnej (gminy, osiedla, miejscowoci, w najbliszym ssiedztwie)? 1 TAK 2 NIE

47. Prosz zaznaczy, jak zazwyczaj Pani reaguje na kopoty czy trudne sytuacje w swoim yciu? (mona wybra
wicej ni jedn z moliwo, przekrelajc przy wybranych kwadrat )

47.1. zwracam si o rad i pomoc do innych ludzi
47.2. mobilizuj si i przystpuj do dziaania
47.3. sigam po alkohol
47.4. pocieszam si myl, e mogo by jeszcze gorzej, lub e innym jest jeszcze gorzej
47.5. poddaj si, nie wiem, co robi
47.6. zaywam rodki uspokajajce
47.7. modl si o pomoc do Boga
47.8. zajmuj si innymi rzeczami, ktre odwracaj moj uwag i poprawiaj nastrj

48. Czy jest Pani czonkiem jakich organizacji, stowarzysze, partii, komitetw, rad, grup
religijnych, zwizkw lub k?

1 TAK, jednej
2 TAK, dwch
3 TAK, trzech lub wicej
4 NIE

49. jeli TAK, to czy penia Pani kiedykolwiek jakie funkcje w takich organizacjach?

1 TAK 2 NIE

50 jeli TAK na pyt. 48, to czy obecnie uczestniczy Pani aktywnie w dziaaniach takich organizacji?
1 TAK 2 NIE

51 jeli TAK na pyt. 50, to jaka to jest organizacja? (prosz zaznaczy wszystkie, w ktrych aktywnie Pani
uczestniczy)

51.1 klub sportowy
51.2 organizacja biznesowa, zawodowa, rolnicza
51.3 partia polityczna
51.4 organizacja pomagajca potrzebujcym, dziaajca w obronie sabszych, bronica praw czowieka itp.
51.5 zwizek zawodowy
51.6 zwizek, koo zainteresowa (np. wdkarskie, filatelistyczne, motoryzacyjne itp.)
51.7 komitet mieszkacw
51.8 komitet rodzicielski
51.9 organizacja dziaajca na rzecz ochrony rodowiska naturalnego, praw zwierzt itp.
51.10 organizacja konsumentw
51.11 organizacja towarzyska, klubowa - dla modziey, osb starszych/emerytw, kobiet, osb, ktre czy
wsplne dowiadczenie
51.12 organizacja religijna, kocielna
51.13 organizacja upowszechniajca wiedz (np. Uniwersytet Trzeciego Wieku, klub przyjaci ksiki itp.)
51.14 wybierane wadze samorzdowe (np. rada gminy, sejmik wojewdzki itp.)
51.15 orodek wsparcia, grupa samopomocowa
51.16 inne, niewymienione wyej

Diagnoza spoeczna 2013 430

52. Poniej w oddzielonych poziomymi liniami okienkach N, O, P itd. opisane s rne kategorie odczu i
zachowa. W kadym punkcie prosz przeczyta uwanie wszystkie cztery twierdzenia i wybra jedno,
ktre najlepiej oddaje Pani odczucia lub przekonania z okresu ostatniego miesica.
Prosz zaznaczy swj wybr przekrelajc kwadrat przy odpowiedniej cyfrze (0, 1, 2 lub 3).

N. 0. Sdz, e nie wygldam gorzej ni dawniej.
1. Martwi si tym, e wygldam staro lub nieatrakcyjnie.
2. Czuj, e wygldam coraz gorzej.
3. Jestem przekonana, e wygldam okropnie.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
O. 0. Mam co najmniej rwnie duo zapau do pracy jak dawniej.
1. Z trudem przychodzi mi si zabra do zrobienia czegokolwiek.
2. Z ogromnym wysikiem zmuszam si do zrobienia czegokolwiek.
3. Nie jestem w stanie cokolwiek zrobi.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
P. 0. Sypiam co najmniej rwnie dobrze jak dawniej.
1. Sypiam gorzej ni dawniej.
2. Rano budz si teraz o 1-2 godziny wczeniej i trudno jest mi ponownie zasn.
3. Budz si kilka godzin za wczenie i nie mog ponownie zasn.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ ------
Q. 0. Nie mcz si bardziej ni dawniej.
1. Mcz si atwiej ni dawniej.
2. Mczy mnie prawie wszystko, co robi.
3. Jestem zbyt zmczona, aby cokolwiek robi.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
R. 0. Apetyt mam nie gorszy ni dawniej.
1. Obecnie mam troch gorszy apetyt.
2. Apetyt mam wyranie gorszy.
3. Nie mam w ogle apetytu.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
T. 0. Nie martwi si o swoje zdrowie bardziej ni dawniej.
1. Martwi si swoimi dolegliwociami, takimi jak: ble, rozstrj odka lub zaparcia.
2. Bardzo si martwi o stan swojego zdrowia; cigle o tym myl.
3. Tak bardzo martwi mnie stan mojego zdrowia, e nie mog o niczym innym myle.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
U. 0. Moje zainteresowanie sprawami seksu nie zmniejszyo si.
1. Obecnie jestem mniej zainteresowana sprawami seksu.
2. Sprawy seksu znacznie mniej mnie interesuj.
3. Utraciam wszelkie zainteresowanie sprawami seksu.

53. Czy w ostatnim roku bya Pani na jakim zebraniu publicznym (ale nie w miejscu pracy)?

1 TAK 2 NIE

Diagnoza spoeczna 2013 431

54. Poniej znajduje si kilka twierdze. Chcielibymy, aby Pani ocenia, w jakim stopniu odpowiadaj one
Pani przekonaniom i postawom. Oceny prosimy zaznaczy, wpisujc w kwadracie obok kadego
twierdzenia wybran cyfr.
Poszczeglne cyfry oznaczaj:
1 - ZDECYDOWANIE TAK
2 - TAK
3 - RACZEJ TAK
4 - ANI TAK, ANI NIE
5 - RACZEJ NIE
6 - NIE
7 - ZDECYDOWANIE NIE
54.1. Podziwiam ludzi, ktrzy maj drogie domy, samochody i ubrania
54.2. Moje ycie mimo bolesnych dowiadcze ma sens i du warto
54.3. W yciu najwaniejsze jest to, aby byo duo przyjemnoci i mao przykroci
54.4. Miar yciowego sukcesu jest stan posiadania rnych dbr materialnych
54.5. Lubi kupowa rzeczy, ktre nie maj praktycznego znaczenia
54.6. Samo robienie zakupw sprawia mi prawdziw rado
54.7. Nie ma nic zego w umieszczaniu rodzicw w domach opieki/spokojnej staroci
54.8. Ludzie przede wszystkim staraj si suy pomoc innym
54.9. Homoseksualici powinni mc ukada sobie ycie wedug wasnych przekona
54.10. Prawdziwy patriota nie powinien le mwi o Polsce i Polakach
54.11. Dzieci powinny pomaga finansowo rodzicom w podeszym wieku
54. 12. Zbyt wiele maj do powiedzenia w naszym kraju osoby obcego pochodzenia
54.13. Niektrzy ludzie s wicej warci od innych
54.14. Chciaabym dobrze, atrakcyjnie wyglda
54.15. Przywizuj du wag do dbr materialnych
54.16. Powinnimy za wszelk cen stara si traktowa innych ludzi w taki sam sposb
54.17. Niektre grupy ludzi nie zasuguj na szacunek
54.18. Powinnimy dy do tego, aby dochody wszystkich ludzi byy w miar wyrwnane
54.19. Bez kar fizycznych nie da si dobrze wychowa dzieci.
54.20. Kady z nas jest kowalem swojego losu
54.21. Osoby starsze ciesz si w Polsce szacunkiem
54.22. Ojcowie powinni czciej korzysta z urlopu rodzicielskiego i opiekowa si dziemi

55. Oglnie rzecz biorc, czy uwaa Pani, e mona ufa wikszoci ludzi, czy te sdzi Pani, e w postpowaniu
z ludmi ostronoci nigdy za wiele?

1 wikszoci ludzi mona ufa
2 ostronoci nigdy za wiele
3 trudno powiedzie

56. Czy w ostatnim roku wykonywaa Pani nieodpatnie jak prac lub wiadczya jakie usugi dla osb spoza
rodziny bd na rzecz organizacji spoecznej

1 TAK, CZSTO 2 TAK, RZADKO 3 NIE

Diagnoza spoeczna 2013 432


57. Czy, biorc wszystko razem pod uwag, miniony rok nalea w Pani yciu do udanych ?
1 TAK 2 NIE

58. Od czego lub od kogo zaleao to, e miniony rok nalea do udanych lub do nieudanych? (mona wybra
wicej ni jedn odpowied)
58.1. od wadz
58.2. ode mnie samej
58.3. od innych ludzi
58.4. od losu (opatrznoci)

59. Poniej wymienionych jest kilkanacie dolegliwoci zwizanych ze zdrowiem. Prosz powiedzie, czy w
okresie MINIONEGO MIESICA zdarzao si Pani dowiadcza tych dolegliwoci.
Jeli jakiej dolegliwoci w ogle nie miaa Pani w okresie minionego miesica, prosz przekreli kwadrat w
kolumnie nie miaam; jeli dowiadczaa Pani jakiej dolegliwoci rzadziej ni przez poow minionego
miesica, prosz przekreli kwadrat w rodkowej kolumnie; jeli jaka dolegliwo dokuczaa Pani co najmniej
przez poow minionego miesica, prosz przekreli kwadrat w ostatniej kolumnie


Nie Miewaam Miewaam
W MINIONYM MIESICU: miaam rzadziej co najmniej
ni przez przez poow
15 dni miesica
59.1. silne ble gowy 1 2 3
59.2. ble brzucha lub wzdcia 1 2 3
59.3. bl albo napicie mini karku i ramion 1 2 3
59.4. ble w klatce piersiowej lub sercu 1 2 3
59.5. sucho w ustach lub gardle 1 2 3
59.6. napady pocenia si 1 2 3
59.7. uczucie dusznoci 1 2 3
59.8. amanie i ble w caym ciele 1 2 3
59.9. gwatowne bicie serca (palpitacje) 1 2 3
59.10. dreszcze lub drgawki 1 2 3
59.11. uczucie parcia na pcherz i czstsze oddawanie moczu 1 2 3
59.12. uczucie zmczenia niezwizanego z prac 1 2 3
59.13. zaparcia 1 2 3
59.14. krwawienie z nosa 1 2 3
59.15. gwatowne skoki cinienia krwi 1 2 3

60. Jaki jest Pani wzrost? centymetrw

61. Jaka jest Pani waga? kilogramw

Diagnoza spoeczna 2013 433

62. Chcielibymy, aby Pani ocenia teraz poszczeglne dziedziny swego ycia i powiedziaa, w jakim stopniu jest
Pani z kadej z nich zadowolona. Oceny prosimy zaznaczy, przekrelajc kwadrat przy wybranej cyfrze obok
danej dziedziny ycia. Poszczeglne cyfry oznaczaj:

1 - BARDZO ZADOWOLONA
2 - ZADOWOLONA
3 - DOSY ZADOWOLONA
4 - DOSY NIEZADOWOLONA
5 - NIEZADOWOLONA
6 - BARDZO NIEZADOWOLONA
7 - nie dotyczy
W jakim stopniu zadowolona jest Pani:
62.1. ze swoich stosunkw z najbliszymi w rodzinie 1 2 3 4 5 6 7
62.2. z sytuacji finansowej wasnej rodziny 1 2 3 4 5 6 7
62.3. ze stosunkw z koleankami (grup przyjaci) 1 2 3 4 5 6 7
62.4. ze stanu swojego zdrowia 1 2 3 4 5 6 7
62.5. ze swoich osigni yciowych 1 2 3 4 5 6 7
62.6. z sytuacji w kraju 1 2 3 4 5 6 7
62.7. z warunkw mieszkaniowych 1 2 3 4 5 6 7
62.8. z miejscowoci, w ktrej Pani yje 1 2 3 4 5 6 7
62.9. z perspektyw na przyszo 1 2 3 4 5 6 7
62.10. z ycia seksualnego 1 2 3 4 5 6 7
62.11. ze swojego wyksztacenia 1 2 3 4 5 6 7
62.12. ze sposobu spdzania wolnego czasu 1 2 3 4 5 6 7
62.13. z pracy 1 2 3 4 5 6 7
62.14. z dzieci 1 2 3 4 5 6 7
62.15. z maestwa 1 2 3 4 5 6 7
62.16. ze stanu bezpieczestwa w miejscu zamieszkania 1 2 3 4 5 6 7

63. Ktre z podanych stwierdze o demokracji jest Pani najblisze?

1 demokracja ma przewag nad wszelkimi innymi formami rzdw
2 niekiedy rzdy niedemokratyczne mog by lepsze ni rzdy demokratyczne
3 dla takich ludzi jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rzd jest demokratyczny, czy
niedemokratyczny
4 demokracja jest z form rzdw
5 trudno powiedzie

64. Pani wasny (osobisty) dochd miesiczny netto (na rk) rednio z ostatnich trzech miesicy wynis
zotych

65. Jakiego dochodu miesicznie netto (na rk) spodziewa si Pani za dwa lata?
zotych

Diagnoza spoeczna 2013 434

66. Poniej wymienione s rne zachowania. Jedne z nich mog dotyczy bezporednio Pani samej, a inne
tylko innych ludzi. Prosz powiedzie, ktre z poniszych zachowa osobicie Pani obchodz, a ktre nie?
Odpowiedzi prosimy zaznaczy wpisujc w kwadracie obok kadego zachowania odpowiedni
cyfr od 1 do 5. Poszczeglne cyfry oznaczaj:

1 - W OGLE MNIE NIE OBCHODZI
2 - MAO MNIE OBCHODZI
3 - TROCH MNIE OBCHODZI
4 - BARDZO MNIE OBCHODZI
5 - TRUDNO POWIEDZIE

Jak bardzo Pani obchodzi, czy:
66.1. kto paci podatki mniejsze ni powinien
66.2. kto unika pacenia za korzystanie z transportu publicznego (np. autobusw, pocigw)
66.3. kto pobiera niesusznie zasiek dla bezrobotnych
66.4. kto otrzymuje niesusznie rent inwalidzk (z tytuu niezdolnoci do pracy)
66.5. kto wyudza odszkodowanie z ubezpieczenia

67. Chcielibymy dowiedzie si z iloma osobami kontaktuje si Pani w celach towarzyskich i osobistych
regularnie (przynajmniej kilka razy w roku). Prosz poda przyblion liczb takich osb:
67.1. z najbliszej rodziny
67.2. spord przyjaci
67.3. spord znajomych (z pracy/szkoy, ssiedzi i inni)
68. Ile spord tych osb mieszka w tej samej miejscowoci lub do 10 km od Pani?

69. Ile czasu powicia Pani przecitnie dziennie w minionym tygodniu na ogldanie telewizji?
1 nie ogldam telewizji
2 mniej ni godzin
3 od godziny do dwch godzin
4 od dwch do trzech godzin
5 od trzech godzin do czterech godzin
6 powyej czterech godzin

70. Ile razy w minionym miesicu bya Pani:
70.1. w kinie, teatrze lub na koncercie
70.2. w restauracji, kawiarni, pubie
70.3. na spotkaniu towarzyskim

W MINIONYM ROKU:
71. korzystaam z porad psychologa (psychiatry) 1 TAK 2 NIE
72. piam za duo alkoholu 1 TAK 2 NIE
73. prbowaam narkotykw/dopalaczy 1 TAK 2 NIE
74. zmar kto bliski mi 1 TAK 2 NIE
75. nie mogam znale pracy po ukoczeniu szkoy 1 TAK 2 NIE 3 NIE DOTYCZY
76. zostaam przeniesiona na gorsze stanowisko 1 TAK 2 NIE 3 NIE DOTYCZY
77. omin mnie awans zawodowy 1 TAK 2 NIE 3 NIE DOTYCZY
78. awansowaam na wysze stanowisko 1 TAK 2 NIE 3 NIE DOTYCZY
Diagnoza spoeczna 2013 435

79. miaam powane problemy z szefem 1 TAK 2 NIE 3 NIE DOTYCZY
80. otworzyam wasny interes, zaoyam firm 1 TAK 2 NIE
81. na prowadzonych interesach straciam duo pienidzy 1 TAK 2 NIE 3 .NIE DOTYCZY
82. okradziono mnie 1 TAK 2 NIE
83. zostaam napadnita i pobita 1 TAK 2 NIE
84. wamano si do mojego domu lub samochodu 1 TAK 2 NIE
85. zostaam oskarona o czyn, za ktry grozi kara wizienia lub grzywna 1 TAK 2 NIE
86. byam zatrzymana przez policj 1 TAK 2 NIE
87. zostaam oskarona w sprawie cywilnej 1 TAK 2 NIE
88 spowodowaam kolizj lub wypadek drogowy 1 TAK 2 NIE
89. bliska osoba zostaa aresztowana lub miaa kopoty z prawem 1 TAK 2 NIE
90. byam dyskryminowana (poniana) ze wzgldu na narodowo, wygld, przekonania lub z innych powodw
1 TAK 2 NIE
91. moje mieszkanie (dom) zostao powaenie zniszczone 1 TAK 2 NIE
92. przeprowadzony zosta remont mojego mieszkania (domu) 1 TAK 2 NIE
93. miaam kopoty z wacicielem lub zarzdc budynku, w ktrym mieszkam (mieszkaam)
1 TAK 2 NIE 3 NIE DOTYCZY
94. powanie chorowaam 1 TAK 2 NIE

95. Kiedy Pani zdaniem Polska powinna przystpi do strefy euro?

1 jak najszybciej
2 gdy sytuacja w strefie euro si poprawi
3 nigdy
4 trudno powiedzie

96. Czy zamierza Pani w cigu nastpnych dwch lat wyjecha za granic, aby tam
pracowa?

1 TAK, do kraju Unii Europejskiej, ktrego .................................
2 TAK, do kraju poza Uni Europejsk, ktrego .............................
3 NIE

97. jeli TAK w pyt. 96, to jaki jest gwny powd zamiaru wyjazdu? ((prosz przeczyta uwanie wszystkie
powody i zaznaczy najwyej trzy najwaniejsze Pani zdaniem)

97.1 straciam nadziej na znalezienie jakiejkolwiek pracy w kraju
97.2 straciam nadziej na znalezienie w kraju pracy odpowiadajcej moim kwalifikacjom
97.3 licz na znacznie wysze zarobki za granic ni w kraju
97.4 w kraju nie mam szans na rozwj zawodowy
97.5 mam dosy oglnej atmosfery w kraju
97.6 w Polsce wszystko zaley od ukadw i znajomoci, a nie od kompetencji
97.7 licz, e w innym kraju s wysze wiadczenia spoeczne (na dzieci, bezrobotnych itp.)
97.8 za granic atwiej bd moga si usamodzielni
97.9 chc si poczy z reszt rodziny/partnerem, przebywajcymi za granic
97.10 ludzie za granic s znacznie bardziej uprzejmi i pomocni
97.11 za granic atwiej zaoy i rozwin wasny biznes
97.12 wysya mnie za granic pracodawca
Diagnoza spoeczna 2013 436

97.13 chc si sprawdzi
97.14 aby zarobi pienidze na utworzenie wasnej firmy w kraju
97.15 aby zarobi pienidze na potrzeby w kraju (wsparcie dla rodziny, spata poyczek,
kupno/zbudowanie domu/mieszkania, zakup ziemi, narzdzi pracy itd.)
97.16 inny powd, jaki?................

98. Ktra partia polityczna jest Pani najblisza? (w nawiasie nazwisko szefa partii)

1 Prawo i Sprawiedliwo (Jarosaw Kaczyski)
2 Polskie Stronnictwo Ludowe (Janusz Piechociski)
3 Sojusz Lewicy Demokratycznej (Leszek Miller)
4 Polska Jest Najwaniejsza (Pawe Kowal)
5 Solidarna Polska (Zbigniew Ziobro)
6 Ruch Palikota (Janusz Palikot)
7 Platforma Obywatelska (Donald Tusk)
8 Inna
9 adna
10 Trudno powiedzie

99. Czy korzysta Pani z komputera? 1 TAK 2 NIE

100. Czy korzysta Pani z internetu? 1 TAK 2 NIE

101. Czy korzysta Pani z usug bankowych? 1 TAK 2 NIE

102. - jeli TAK, to jakie to s usugi?

1. mam konto
2. mam kart debetow
3. mam rachunek oszczdnociowy
4. mam kart kredytow
5. mam limit w koncie
6. korzystam z bankowoci internetowej/elektronicznej

103. - i w jakim banku? (prosz wskaza tylko jeden bank, ktry jest Pani gwnym bankiem np. przelewane
wynagrodzenie, emerytura, najczstsze korzystanie, konto itp.)

1. Alior Bank 11. Getin Bank
2. Bank Gospodarki ywnociowej 12. ING Bank lski
3. Bank Millennium 13. Kredyt Bank
4. Bank Pekao SA 14. mBank
5. Bank Pocztowy 15. MultiBank
6. bank spdzielczy 16. PKO Bank Polski
7. Bank Zachodni WBK 18. Polbank
8. Citi Handlowy 19. SKOK
9 . Credit Agricole 20. inny
10. Eurobank

104. Czy ma Pani zaufanie do?:

104.1. bankw komercyjnych 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.2. Narodowego Banku Polskiego 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.3. Sejmu 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.4. Prezydenta 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
Diagnoza spoeczna 2013 437

104.5. Parlamentu Europejskiego 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.6. policji 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.7. rzdu 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.8. ZUS-u 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.9.giedy 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.10. Otwartych Funduszy Emerytalnych 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.11. sdw 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.12. tow. ubezpiecze yciowych 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.13. tow. ubezpiecze majtkowych 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.14. czonkw wasnej rodziny 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania
104.15. ssiadw 1 TAK, due 2 TAK, umiarkowane 3 NIE 4 nie mam zdania

105. Jak Pani sdzi, dlaczego obecnie ludzie w Polsce nie decyduj si na posiadanie dzieci? Oceny prosimy
zaznaczy, wpisujc w kwadracie obok kadego powodu wybran cyfr.
Poszczeglne cyfry oznaczaj:
1 BARDZO WANY POWD
2 WANY POWD
3 NIEZBYT WANY POWD
4 - NIEWANY POWD
5 ZUPENIE NIEWANY POWD
1 niemono zajcia w ci/poczcia dziecka (bezpodno)
2 ryzyko chorb genetycznych dziecka
3 trudne warunki materialne, brak pracy lub niepewno zatrudnienia
4 trudno godzenia pracy i rodzicielstwa
5 przyszo jest bardzo niepewna
6 niechtna dzieciom postawa partnera/partnerki
7 zbyt krtki urlop macierzyski
8 zbyt krtki urlop wychowawczy
9 zbyt niski zasiek na urlopie macierzyski i/lub wychowawczym
10 ze warunki mieszkaniowe
11 brak miejsc lub wysokie opaty w obkach i przedszkolach
12 zagroenia dla dzieci (np. narkomani, agresj, pedofili itp)
13 dzieci odbieraj swobod yciow
14 ch robienia kariery zawodowej
15 ze wzgldu na atwe sposoby zapobiegania ciy
16 zbytnie odraczanie decyzji o posiadaniu dziecka
17 dzieci przestay by potrzebne na staro
18 .wysokie koszty wychowania
19 .brak odpowiedniego partnera/partnerki, na ktrym/ktrej mona polega
20 dzieci to zbyt dua odpowiedzialno
21 inny powd, jaki?..............................

106. Czy ktry z powyszych powodw rezygnacji z pierwszego lub kolejnego dziecka dotyczy obecnie Pani?
1 TAK 2 NIE

107, -- Jeli TAK, to prosz wpisa poniej numery najwyej trzech powodw z listy w pytaniu 105, ktre dotycz
Pani osobicie:

1 najwaniejszy dla mnie powd
2 drugi pod wzgldem znaczenia powd
3 trzeci pod wzgldem znaczenia powd

Diagnoza spoeczna 2013 438

108. Czy uprawia Pani aktywnie ktr z form sportu, wicze fizycznych?
108.1. nie uprawiam aktywnie adnej formy sportu ani wicze fizycznych
108.2. aerobik
108.3. bieganie/jogging/nordic walking
108.4. siownia
108.5. jazda na rowerze
108.6. jazda na nartach lub inne sporty zimowe
108.7. pywanie
108.8. gra w pik non lub inne gry zespoowe
108.9. joga
108.10. sztuki walki
108.11. inny sport, rodzaj aktywnoci fizycznej

109. Jakie cechy najbardziej wyrniaj Pani zdaniem bank godny zaufania?
(mona zaznaczy najwyej 3 cechy)
109.1. dugoletnia obecno na rynku
109.2. bank prywatny
109.3. bank pastwowy
109.4. wysoka jako obsugi
109.5. indywidualne doradztwo
109.6. najbardziej funkcjonalny serwis internetowy
109.7. doradca, ktrego znam od wielu lat
109.8. polecany przez znajomych
109.9. czste reklamy w telewizji i innych mediach
109.10. reklamy ze znanymi osobami
109.11. dua liczba placwek
109.12. szeroka oferta produktw
109.13. liczba klientw
109.14. znaczcy udzia Skarbu Pastwa w kapitale banku (na ile bank jest polski)

110. Ktra z przyczyn katastrofy polskiego samolotu pod Smoleskiem 10 IV 2010 r jest Pani zdaniem
najbardziej prawdopodobna? (prosz zaznaczy najwyej dwie z poniszych przyczyn)

1 bd pilotw lub kontrolerw lotu
2 zamach, spisek przeciwko polskiemu Prezydentowi
3 naciski na pilotw, aby ldowali bez wzgldu na trudne warunki
4 oglny baagan w instytucjach odpowiedzialnych za lot
5 inna przyczyna
6 trudno powiedzie


Na kolejnych stronach znajduj si zestawy pyta kierowanych do niektrych tylko osb.
Prosz sprawdzi, ktre warunki Pani spenia i przej do odpowiednich dla Pani czci
kwestionariusza:

osoby obecnie pracujce zawodowo pyt. 111-115
osoby, ktre zmieniy miejsce pracy w latach 2011-2013 - pyt. 116-117
osoby niepracujce zawodowo w latach 2011-2013 pyt. 118-119
osoby posiadajce konto w banku pyt. 120-124
osoby korzystajce z komputera -125-126
osoby korzystajce z internetu 127-132
osoby, ktre po raz pierwszy bior udzia w Diagnozie Spoecznej pyt. 133-135
Diagnoza spoeczna 2013 439

********************************************************************************
DLA OSB OBECNIE PRACUJCYCH ZAWODOWO (N=13490)
111. Co jest Pani zdaniem najwaniejsze w pracy zawodowej? (prosz przeczyta wszystkie odpowiedzi i wybra
najwyej 3, przekrelajc znajdujce si przy nich kwadraty)
111.1 brak napi i stresw
111.2 dua samodzielno
111.3 moliwo rozwoju osobistego
111.4 praca zgodna z umiejtnociami
111.5 moliwo szybkiego awansowania
111.6 stabilno zatrudnienia
111.7 dogodne godziny pracy
111.8 moliwo wykonywania pracy w domu
111.9 dugi urlop
111.10 zajcie powaane przez ludzi
111.11 odpowiednia paca
111.12 inne czynniki

112. Jakie Pani zdaniem rozwizania uatwiyby godzenie pracy zawodowej z obowizkami rodzinnymi, w tym
z obowizkami rodzicielskimi? Prosz zaznaczy najwyej trzy rozwizania, ktre uwaa Pani za
najwaniejsze)
112.1 praca w niepenym wymiarze
112.2. moliwo dzielenia urlopu rodzicielskiego z ojcem dziecka
112.3. elastyczny czas pracy
112.4. moliwo wykonywania czci pracy w domu
112.5. wicej wolnych dni w tygodniu
112.6. duszy urlop macierzyski
112.7. duszy patny urlop wychowawczy
112.8. wysze zasiki (np. wychowawczy, na dzieci itp.)
112.9. lepsze moliwoci opieki poza domem nad dziemi w wieku poniej 7 lat (wicej
obkw i przedszkoli, dostosowanie czasu przebywania dzieci do pracy rodzicw)
112.10. lepsze moliwoci opieki poza domem nad dziemi w wieku 7 -12 lat ( wicej
zaj pozalekcyjnych w szkoach, wietlice osiedlowe itp.)

113. Ile przecitnie godzin w tygodniu Pani pracuje? godzin

114. Czy peni Pani obecnie funkcj kierownicz? 1 TAK 2 NIE
115. -- jeli TAK, to ilu pracownikw Pani podlega?

********************************************************************************
DLA OSB, KTRE W LATACH 2011-2013 ZMIENIY MIEJSCE PRACY, NIEZALENIE OD TEGO,
CZY OBECNIE PRACUJ (N=2775)

116. Dlaczego zmienia (zmieniaa) Pani miejsce pracy w latach 2011-2013? (mona wybra
wicej ni jeden powd)
116.1. dobrowolna decyzja w celu podjcia lepszej/lepiej patnej pracy
116.2. skoczya si umowa o prac na czas okrelony
116.3. z przyczyn niezalenych ode mnie (stan zdrowia, zwolnienie, urlop, restrukturyzacja firmy,
bankructwo firmy, emerytura)



117. Czy zmiana miejsca pracy wizaa si take ze zmian wykonywanego zawodu?
1 TAK 2 NIE
Diagnoza spoeczna 2013 440

********************************************************************************
DLA OSB NIEPRACUJCYCH ZAWODOWO W LATACH 2011-2013 (N=12089)
118. Dlaczego nie pracowaa Pani w latach 2011-2013? (mona wybra do 3 powodw, przekrelajc znajdujce si
przy nich kwadraty)
118.1 nauka, uzupenianie kwalifikacji
118.2 zajmowanie si domem
118.3 ze wzgldu na opiek nad dziemi
118.4 ze wzgldu na opiek nad niepenosprawnymi i starszymi czonkami gospodarstwa
118.5 ze wzgldu na stan zdrowia, niepenosprawno
118.6 ze wzgldu na nieodpowiedni wiek
118.7 ze wzgldu na brak kwalifikacji odpowiadajcych pracodawcom
118.8 emerytura
118.9 ze wzgldu na trudnoci ze znalezieniem pracy
118.10 otrzymywanie wiadcze spoecznych
118.11 nie chciaam pracowa

119. Pod jakimi warunkami podjaby Pani prac zawodow w kraju? (prosz wybra i zaznaczy najwyej 2
odpowiedzi)
119.1 gdyby bya moliwo podjcia pracy w niepenym wymiarze
119.2 gdyby bya moliwo wykonywania przynajmniej czci pracy w domu
119.3 gdyby bya moliwo elastycznego organizowania czasu pracy
119.4 gdyby bya moliwo otrzymywanie wikszej pomocy ze strony innych
czonkw rodziny w wykonywaniu obowizkw rodzinnych
119.5 gdyby bya moliwo skorzystania z odpowiedniej opieki dla dzieci lub chorych
119.6 gdyby mona zachowa prawa do otrzymywanych obecnie wiadcze spoecznych
119.7 gdyby byy dogodne warunki pracy i dojazdu do pracy dla osb niepenosprawnych
119.8 inne
119.9 nie chc w ogle pracowa
********************************************************************************
DLA OSB POSIADAJCYCH KONTO W BANKU (N=19096)

120. Czy uwaa Pani, e ilo kontaktw ze strony banku jest :
1 Zbyt dua
2 Odpowiednia
3 Zbyt Maa

121. Jaki jest najbardziej podany przez Pani sposb kontaktu ze strony banku?:
1 Przez telefon
2 E-mail
3 List papierowy
4 SMS
5 Wizyta w oddziale

122.1, 122.2, 122.3. Jak czsty kontakt ze strony banku byaby Pani skonna zaakceptowa? (prosz wstawi
krzyyk w kadej kolumnie; jeli nie ma Pani konta e-mailowego prosz t kolumn pomin)
Jak czsto? Telefoniczny E-mailowy Listowny
Raz na tydzie
Raz w miesicu
Raz na trzy miesice
Raz na p roku
Rzadziej ni raz do roku

123. Czy byaby Pani skonna kupi wicej produktw bankowych, gdyby nie wymagao to przychodzenia do
oddziau banku? 1 TAK 2 NIE 3. Trudno powiedzie

124. Ile razy zmieniaa Pani swj
gwny bank?

ani razu

1 raz

2 razy

3 razy

4 razy lub wicej
W cigu caego ycia

W cigu ostatnich dwch lat


Diagnoza spoeczna 2013 441

********************************************************************************
DLA OSB KORZYSTAJCYCH Z KOMPUTERA (N=15466)
125. Ile godzin w ostatnim tygodniu spdzia Pani przy komputerze? godzin

126. Czy podczas korzystania z komputera wykonywaa Pani nastpujce czynnoci?
Prosz przekreli kwadraty przy waciwych odpowiedziach
TAK NIE
126.1. kopiowanie lub przenoszenie pliku albo folderu 1. 2.
126.2. uywanie polecenia kopiowania, wycinania i wklejania w celu powielenia
lub przemieszczenia wybranych fragmentw dokumentu
1. 2.
126.3. wykorzystanie podstawowych funkcji matematycznych w arkuszu
kalkulacyjnym
1. 2.
126.4. tworzenie elektronicznej prezentacji 1. 2.
126.5. instalowanie nowych urzdze (np. drukarki, modemu, skanera) 1. 2.
126.6. pisanie programu komputerowego z uyciem jzyka programowania 1. 2.
********************************************************************************
DLA OSB KORZYSTAJCYCH Z INTERNETU (N=15724)
127. Ile godzin w ostatnim tygodniu korzystaa Pani z internetu?

128. Prosz poda, czy korzystajc z internetu wykonywaa Pani ponisze czynnoci?
(prosz przeczyta list rzeczy, ktre mona robi w internecie i zaznaczy, ktre z nich robia Pani kiedykolwiek, a
ktre w cigu ostatniego tygodnia, przekrelajc odpowiednie kwadraty)
Czynno Kiedykolwiek
W ostatnim
tygodniu
128.1. sprawdzanie i wysyanie poczty elektronicznej (e-mail) 1. 2.
128.2. korzystanie z komunikatorw umoliwiajcych rozmowy ze znajomymi (takich
jak, gadu-gadu itp.)
1. 2.
128.3. uczestniczenie w czatach 1. 2.
128.4. uczestniczenie w grupach lub forach dyskusyjnych 1. 2.
128.5. telefonowanie przez internet (VoIP, Skype), 1. 2.
128.6. tworzenie lub modyfikowanie strony WWW 1. 2.
128.7. zbieranie materiaw potrzebnych do nauki lub pracy 1. 2.
128.8. uczestniczenie w kursach lub szkoleniach przez internet 1. 2.
128.9. szukanie pracy, wysyanie ofert dotyczcych zatrudnienia 1. 2.
128.10. kupowanie produktw i usug przez internet w Polsce 1. 2.
128.11. kupowanie produktw i usug przez internet z zagranicy 1. 2.
128.12. uczestniczenie w aukcjach internetowych 1. 2.
128.13. granie w gry sieciowe przez internet 1. 2.
128.14. ciganie darmowego oprogramowania 1. 2.
128.15. korzystanie z Facebooka 1. 2.
128.16. korzystanie z innych portali spoecznociowych 1. 2.
128.17. korzystanie z banku przez internet 1. 2.
128.18. ciganie darmowej muzyki, filmw 1. 2.
128.19. tworzenie i publikowanie wasnych tekstw (np. blog, twitter), grafiki, muzyki
lub innej twrczoci w internecie
1. 2.
128.20. uzyskiwanie informacji ze stron internetowych instytucji publicznych 1. 2.
128.21. pobieranie lub wypenianie formularzy urzdowych 1. 2.
Diagnoza spoeczna 2013 442

128.22. suchanie muzyki lub radia przez internet 1. 2.
128.23. ogldanie telewizji przez internet 1. 2.
128.24. rezerwacja biletw (np. lotniczych, do kina, do teatru) 1. 2.
128.25. czytanie gazet lub ksiek przez internet 1. 2.
128.26. korzystanie w domu z internetu i poczty elektronicznej w celach zawodowych 1. 2.

129. Czy korzysta Pani z internetu za porednictwem telefonu komrkowego lub tabletu?
1 TAK 2 NIE
130. - jeli TAK, to jak czsto?
1 codziennie lub prawie codziennie
2 kilka razy w tygodniu
3 raz w tygodniu
4 raz na dwa tygodnie
5 raz w miesicu
6 rzadziej ni raz w miesicu

131. Czy za pomoc internetu w telefonie komrkowych lub tablecie korzysta Pani z usug bankowych?
1 TAK 2 NIE

132. - jeli TAK, to jak czsto?

1 kilka razy w tygodniu
2 raz w tygodniu
3 raz na dwa tygodnie
4 raz w miesicu
5 rzadziej ni raz w miesicu

********************************************************************************
DLA OSB, KTRE PO RAZ PIERWSZY BIOR UDZIA W DIAGNOZIE SPOECZNEJ

Jeli ma Pani dzieci, ktre obecnie nie mieszkaj razem z Pani, prosz odpowiedzie na pytanie 133, jeli nie ma
Pani takich dzieci, prosz pomin pytanie 133.

133. Prosz poda rok urodzenia dziecka/dzieci, ktre z Pani obecnie nie mieszka(j) (N=2030)

Kolejny numer dziecka 1 2 3 4 5 6
Rok urodzenia dziecka (dwie
ostatnie cyfry)
Jeli kiedykolwiek mieszkaa Pani z partnerem duej ni 3 miesice, prosz odpowiedzie na kolejne pytania, jeli
nigdy nie mieszkaa Pani z partnerem duej ni 3 miesice prosz zakoczy wypenianie kwestionariusza

134, 135. Prosz poda rok rozpoczcia i zakoczenia wsplnego zamieszkania z partnerem przez okres duszy
ni 3 miesice (N=4202)
(jeli zwizkw takich byo wicej, to rok rozpoczcia i zakoczenia wsplnego zamieszkania z kolejnymi partnerami
wpisa prosz w kolejnych kolumnach)
Kolejny numer partnera 1 2 3 4 5 6
134. Rok wsplnego zamieszkania
(dwie ostatnie cyfry)
135. Rok, w ktrym przestali Pastwo
razem mieszka
(dwie ostatnie cyfry); jeli to jest obecny
zwizek prosz nic nie wpisywa
SERDECZNIE DZIKUJEMY PANI ZA POWICONY NAM CZAS
JESZCZE RAZ ZAPEWNIAMY, E WSZYSTKIE INFORMACJE, KTRYCH PANI UDZIELIA,
WYKORZYSTANE BD TYLKO W ZBIORCZYCH STATYSTYCZNYCH OPRACOWANIACH
NAUKOWYCH
za RAD MONITORINGU SPOECZNEGO
prof. Tomasz Panek - Szkoa Gwna Handlowa
Diagnoza spoeczna 2013 443

1.3. Instrukcja dla ankieterw

INSTRUKCJA DOTYCZCA ORGANIZACJI I ZASAD WYPENIANIA KWESTIONARIUSZY BADANIA
DIAGNOZA SPOECZNA 2013 R7

Uwagi wstpne

Badanie Diagnoza Spoeczna jest badaniem cyklicznym, powtarzanym na tej samej prbie gospodarstw
domowych.
W obecnej, sidmej rundzie (R7) planujemy zbada wszystkie gospodarstwa domowe, ktre bray udzia w
poprzednich rundach panelu i wyraziy zgod na dalszy udzia oraz gospodarstwa z nowej prby.
Badaniu w 2013 r. podlegaj tylko te gospodarstwa (kwestionariusz dla gospodarstwa) z poprzednich rund,
ktre znalazy si na zbiorczej licie wysanej do US-w drog elektroniczn. Jeli na licie znajduje si
gospodarstwo, ale nie ma ktrego z jego obecnych czonkw, nadajemy tej osobie numer kolejny po ostatnim
numerze z listy. Jeli nie ma ju w gospodarstwie ktrego z czonkw z listy, zachowuje on swj numer i w Czci
I Dzia C wypeniamy dla niego wiersze 35, 38, 39 i 41.
Najwaniejsz informacj identyfikujc osoby badane w poprzednich rundach jest numer sztywny; naley go
uwanie i wyranie przepisa ze zbiorczej listy.
Informacje o gospodarstwie domowym zbierane s na podstawie wywiadu z gow gospodarstwa domowego
lub osob dobrze zorientowan w sprawach dotyczcych gospodarstwa (Cz I kwestionariusza). Czonkowie
gospodarstwa domowego w wieku 16 lat (ukoczonych najpniej 1 marca 2013 r.) i wicej (tj. osoby urodzone
najpniej 1 marca 1997 r.) sami wypeniaj Cz II ankiety w obecnoci ankietera. W przypadku, gdy respondent
nie moe wypeni samodzielnie tej czci, ankieter jest zobowizany mu pomc. Cze II ankiety jest w dwch
wersjach mskiej i eskiej. Nie wolno mczyznom dawa wersji eskiej, a kobietom mskiej, poniewa w
kwestionariuszu zakodowana jest pe respondenta.
Definicje, klasyfikacje i grupowania s w wikszoci zgodne ze stosowanymi w badaniach opartych na prbach
gospodarstw domowych prowadzonych przez GUS. Zaproponowane rozszerzenia czy nieco odmienne klasyfikacje
nawizuj do zalece Eurostatu dla bada gospodarstw domowych.
W przypadku gospodarstw domowych, ktre podlegay badaniu w poprzednich rundach, otrzymuj Pastwo,
obok penego formularza dla obecnej rundy badania, cz informacji z Dziau C formularza z poprzednich rund.
Prosimy o przeprowadzenie wywiadu w Dziale C w oparciu o te informacje z poprzednich rund badania, tzn.
uwzgldniajc wszystkie osoby w gospodarstwie wystpujce w wykazie osb oraz nowe osoby w gospodarstwach
z poprzednich rund.
Naley pamita o zachowaniu tej samej numeracji osb nalecych do gospodarstwa domowego jak w
poprzednich rundach i przypisa im numery sztywne, a osobom przybyym do gospodarstwa po ostatnim
badaniu. lub nieuwzgldnionym w wykazie nadajemy kolejne numery po ostatnim numerze osoby z listy. Jeli
liczba osb jest wiksza ni 8, wszystkie z numerami powyej 8 opisujemy na oddzielnym arkuszu Dzia C.
Dla osb, ktre na stae opuciy gospodarstwo domowe od czasu przeprowadzenia ostatniego badania, prosimy o
wypenienie tylko wybranych wierszy: wiersze 35, 38, 39 i 41.
Staramy si o przeprowadzenie wywiadw indywidualnych (Cz. II ankiety) ze wszystkimi czonkami
gospodarstw domowych w wieku 16 i wicej lat, nawet z tymi, z ktrymi z rnych przyczyn nie udao si
przeprowadzi wywiadu w poprzednich rundach.
Jeli pod danym adresem jest wicej ni jedno gospodarstwo domowe, badaniu podlega to, do ktrego ankieter
trafi najwczeniej i ktre wyrazio zgod na badanie.
Na kartach, ktre pokazywane s respondentowi nie ma odpowiedzi typu nie wiem, trudno powiedzie, ale
mog si one znajdowa w kwestionariuszu i mog by zaznaczone, jeli respondent spontanicznie tak wanie
odpowiada. Rwnie do pyta, ktrym nie towarzyszy karta, nie czytamy respondentowi odpowiedzi tego typu, ale
zaznaczamy je (jeli s przewidziane w skali odpowiedzi), gdy respondent spontanicznie tak wanie odpowiada.
Prosz poinformowa badane gospodarstwa, e podobnie jak w poprzednich latach rozlosowanych zostanie
wrd nich 15 nagrd pieninych, kada w wysokoci 600 z.

Diagnoza spoeczna 2013 444

Postanowienia szczegowe

CZ I

DZIA A. CHARAKTERYSTYKA GOSPODARSTWA DOMOWEGO
pkt 0 wpisa jednocyfrowy symbol statusu gospodarstwa w badaniu:
symbol
1 gospodarstwo domowe uczestniczyo w ju w badania i zamieszkuje pod tym samym adresem przechodzimy
do pkt 1
2 gospodarstwo domowe uczestniczyo w pitej rundzie badania, lecz zmienio adres zamieszkania lub wszyscy
czonkowie gospodarstwa przenieli si do obiektw zbiorowego zakwaterowania nie przeprowadzamy
wywiadu
3 nowe gospodarstwo domowe (nie uczestniczyo poprzednio w adnej rundzie badania), zostao dolosowane do
obecnej rundy

pkt 1 wpisa siedmiocyfrowy symbol jednostki terytorialnej zgodnej z nowym podziaem terytorialnym kraju
(wojewdztwo, powiat, gmina)

pkt 3 wpisa jednocyfrowy symbol klasy miejscowoci zamieszkania, na terenie ktrej zamieszkuje dane
gospodarstwo, zgodnie z poniszym wykazem symboli:
symbol
1 miasta o liczbie mieszkacw 500 tys. i wicej
2 miasta o liczbie mieszkacw 200-500 tys.
3 miasta o liczbie mieszkacw 100-200 tys.
4 miasta o liczbie mieszkacw 20-100 tys.
5 miasta o liczbie mieszkacw poniej 20 tys.
6 wie

pkt 4 wpisa numer identyfikacyjny gospodarstwa. Numer identyfikacyjny by dotychczas piciocyfrowy i nie
zmienia si w trakcie kolejnych rund bada, zatem dla gospodarstw, ktre bray ju udzia w badaniu, bdzie on taki
sam jak na licie adresowej.; dla nowych gospodarstw bdzie on szeciocyfrowy, nadany z puli numerw
zarezerwowanych dla danego wojewdztwa specjalnie dla tych gospodarstw (od 100 001 do 105 000).

pkt 5 Rodzin tworz czonkowie gospodarstwa powizani poprzez maestwo/konkubinat, wizy krwi lub
adopcj. Wyrnia si nastpujce typy rodzin: rodziny pene maestwo (para) bez dzieci, maestwo (para) z
dziemi, rodziny niepene matka z dziemi, ojciec z dziemi.
Gospodarstwa nierodzinne s to gospodarstwa, w ktrych nie wystpuje grupa osb zdefiniowanych jako rodzina
(zgodnie z podan wyej definicj). Wyrnia si gospodarstwa nierodzinne jednoosobowe i gospodarstwa
nierodzinne wieloosobowe (np. babcia z wnuczkiem, rodzestwo zamieszkae wsplnie, osoby niespokrewnione
zamieszkujce wsplnie). Jeli w gospodarstwie domowym nie ma rodzin wpisujemy 0.

pkt 6 wpisa jednocyfrowy symbol gwnego rda utrzymania gospodarstwa domowego, zgodnie z poniszym
wykazem symboli (jeli jest kilka rwnie wanych rde utrzymania prosz wpisa 7) :
symbol
1 gospodarstwa pracownikw
2 gospodarstwa rolnikw
3 gospodarstwa pracujcych na wasny rachunek poza indywidualnym gospodarstwem rolnym, wykonywanie
wolnego zawodu, samozatrudnienie
4 gospodarstwa emerytw
5 gospodarstwa rencistw
6 gospodarstwa utrzymujcych si z niezarobkowych rde innych ni emerytura i renta
7 kilka rwnie wanych rde utrzymania gospodarstwa

Diagnoza spoeczna 2013 445

DZIA B. INFORMACJA O PRZEPROWADZONYM WYWIADZIE
pyt. 5 -- prosz spyta, czy gospodarstwo wyraa zgod na udzia w kolejnym badanie w roku 2015
DZIA C. SKAD GOSPODARSTWA DOMOWEGO
1 numer porzdkowy osoby -- dla gospodarstw, ktre byy badane poprzednio prosz ponumerowa czonkw
dokadnie tak samo jak na licie adresowej. Jeli w gospodarstwie poprzednio badanym jest osoba pominita w
wykazie osb przesanym do US-u, prosz jej nada pierwszy wolny numer. Nowa osoba w gospodarstwie uprzednio
badanym take dostaje kolejny numer. Jeli liczba czonkw gospodarstwa jest wiksza ni 8, dla pozostaych osb
(9, 10 itd.) dane w dziale C wpisujemy na oddzielnym arkuszu, ktry po wywiadzie wkadamy w rodek
kwestionariusza.
2 numer sztywny numer nadany osobom biorcym udzia w poprzednich rundach i uwzgldnionym w wykazie
gospodarstw zakwalifikowanych do badania w 2013 r. w kolumnie Q.

wiersz 4 wpisa odpowiedniej osobie jednocyfrowy symbol gowy gospodarstwa domowego i pozostaym osobom
symbol stopnia pokrewiestwa z gow gospodarstwa domowego:
symbol
1 gowa gospodarstwa
2 m, ona
3 partner (konkubent), partnerka (konkubentka)
4 syn, crka
5 zi, synowa (partner/partnerka dziecka)
6 wnuczka, prawnuczka
7 ojciec, matka, te, teciowa
8 dziadek, babcia
9 brat, siostra
0 inna osoba
Gow gospodarstwa jest osoba dostarczajca cakowicie lub w przewaajcej czci rodki na utrzymanie danego
gospodarstwa.

wiersz 5 wpisa kadej osobie jednocyfrowy symbol numeru rodziny:
symbol
1 dla czonkw pierwszej rodziny,
2 dla czonkw drugiej rodziny,
3 dla czonkw trzeciej rodziny,
4 8 dla czonkw czwartej i dalszej rodziny,
0 dla osb, ktre nie s czonkami rodzin w gospodarstwie rodzinnym oraz osb w gospodarstwie nierodzinnym
lub specjalnym

wiersz 6 wpisa jednocyfrowy symbol stopnia pokrewiestwa z gow rodziny. Gow rodziny jest mczyzna w
przypadku rodziny penej (maestwo/ para bez dzieci bd z dziemi) lub samotny rodzic w rodzinie niepenej:
symbol
1 gowa rodziny
2 ona
3 partnerka
4 syn, crka
5 inna osoba spoza rodziny
0 osoba w gospodarstwie nierodzinnym lub specjalnym

Uwaga! W kadej ankiecie naley wypeni oba wiersze 4 i 6.

wiersz 10 wpisa jednocyfrowy symbol pci:
symbol
1 mczyzna
2 kobieta

Diagnoza spoeczna 2013 446

wiersz 11 wpisa wszystkim czonkom gospodarstwa jednocyfrowy symbol stanu cywilnego:
symbol
1 kawaler/panna
2 onaty/zamna
3 wdowiec/wdowa
4 rozwiedziony/ rozwiedziona
5 w separacji prawnej (orzeczonej przez sd)
6 w separacji faktycznej (maonkowie nie yj ze sob bez orzeczenia sdowego)

wiersz 16 wpisa dwucyfrowy symbol poziomu ukoczonego wyksztacenia:
symbol
10 wysze ze stopniem naukowym co najmniej doktora
11 wysze ze stopniem magistra lub rwnorzdnym
12 wysze ze stopniem inyniera, licencjata
20 policealne
30 rednie zawodowe
40 rednie oglnoksztacce
50 zasadnicze zawodowe
51 gimnazjum
60 podstawowe ukoczone
70 bez wyksztacenia (podstawowe nieukoczone, bez wyksztacenia szkolnego)
99 nie dotyczy (osoba w wieku 0-12 lat)

wiersz 17 wpisa czn liczb penych lat nauki niezalenie od tego, czy odpowiednia szkoa zostaa ukoczona.
Nie wlicza si lat nauki na wszelkiego typu studiach podyplomowych oraz kursach doksztacajcych. Przez kurs
doksztacajcy rozumiemy pozaszkolne formy ksztacenia prowadzce do uzyskania, podniesienia lub zmiany
kwalifikacji zawodowych, kursy przygotowujce do egzaminw wstpnych, kursy jzykowe, komputerowe, na prawo
jazdy itp.

wiersz 18 wpisa dwucyfrowe symbole kierunku ukoczonego wyksztacenia:
symbol
14 pedagogika
21 sztuka
22 nauki humanistyczne (religia, jzyki obce i jzyk ojczysty, historia, archeologia, filozofia)
31 nauki spoeczne (psychologia, socjologia, demografia, nauki polityczne, ekonomia)
32 dziennikarstwo i informacja
34 gospodarka i administracja (zarzdzanie, marketing, finanse, bankowo, ubezpieczenia, rachunkowo i podatki,
nauki o zarzdzaniu i administracji)
38 prawo
42 nauki biologiczne
44 nauki fizyczne
46 matematyka i statystyka
48 komputeryzacja (informatyka)
52 nauki techniczne (technika, przemys, budownictwo)
54 produkcja i przetwrstwo
58 architektura i budownictwo
62 rolnictwo, lenictwo, rybactwo
64 weterynaria
71 zdrowie publiczne
72 ochrona zdrowia (medycyna, stomatologia, pielgniarstwo, farmacja)
76 opieka spoeczna (usugi spoeczne)
81 usugi dla ludnoci i usugi transportowe
85 ochrona rodowiska i usugi sanitarne komunalne
86 ochrona i bezpieczestwo
90 siy zbrojne i ochrona kraju
91 inne
92 brak kierunku (np. wyksztacenie podstawowe, gimnazjum lub liceum oglnoksztacce)
98 nie dotyczy (osoby przed ukoczeniem szkoy podstawowej lub bez wyksztacenia podstawowego)
99 brak danych

Diagnoza spoeczna 2013 447

wiersz 19 wpisa jednocyfrowy symbol dotyczcy statusu edukacyjnego osoby, zdefiniowanego jako korzystanie
lub nie z rnego rodzaju usug edukacyjnych wiadczonych przez system edukacji lub inne instytucje (publiczne lub
niepubliczne, np uczestniczenie w zajciach Uniwersytetu Trzeciego Wieku) w systemie pozaszkolnym (dotyczy
aktualnej sytuacji) lub ksztaci si we wasnym zakresie
symbol
1 korzystanie ze obka lub przedszkola
2 nauka w szkole dziennej
3 nauka w trybie wieczorowym, zaocznym, eksternistycznym
4 korzystanie z rnych form ksztacenia w systemie pozaszkolnym (kursy doksztacajce, szkolenia itp.)
5 ksztacenie w trybie indywidualnym
8 nie korzysta z adnych usug edukacyjnych

Dla osb, ktre maj wpisane 1,2, 3, lub 4 w wierszu 19, wypeni wiersz 20 i ew. 21 (jeli osoba korzysta z wicej
ni jednej usugi edukacyjnej). Jeli w wierszu 19 wpisane jest 5 lub 8, przej do wiersza 22
wiersz 20-21 wpisa dwucyfrowy symbol dotyczcy rodzaju usugi edukacyjnej (dwie najwaniejsze):
symbol
11 obek, przedszkole publiczne
12 obek, przedszkole niepubliczne
21 nauka w szkole podstawowej, gimnazjum publicznym
22 nauka w szkole podstawowej, gimnazjum niepublicznym
30 nauka w zasadniczej szkole zawodowej, praktyki zawodowe
41 nauka w szkole redniej oglnoksztaccej publicznej
42 nauka w szkole redniej oglnoksztaccej niepublicznej
51 nauka w szkole redniej zawodowej publicznej
52 nauka w szkole redniej zawodowej niepublicznej
61 nauka w szkole policealnej publicznej
62 nauka w szkole policealnej niepublicznej
71 szkoa wysza publiczna
72 szkoa wysza niepubliczna
81 studia podyplomowe w szkole wyszej publicznej
82 studia podyplomowe w szkole wyszej niepublicznej
83 studia doktoranckie w szkole wyszej publicznej
84 studia doktoranckie w szkole wyszej niepublicznej
90 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane przez pracodawc
91 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane ze rodkw Funduszu Pracy
92 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego
93 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane ze rodkw wasnych gospodarstwa domowego
94 inne formy doskonalenia umiejtnoci (np. nauka jazdy, nauka gry na instrumencie, nauka jzyka obcego)
98 nie wiem

wiersz 22 wpisa symbol
symbol
1 jeli osoba ma prawo jazdy
2 jeli nie posiada prawa jazdy
8 osoba za moda

wiersze 23 28 - dla kadego jzyka wpisa:
1 jeli osoba zna dany jzyk czynnie (w mowie i pimie)
2 jeli osoba zna dany jzyk biernie (tylko w pimie)
3 jeli osoba nie zna danego jzyka

wiersz 30 wpisa jednocyfrowy symbol dotyczcy kategorii niepenosprawnoci:
symbol
1 dla osb posiadajcych aktualne orzeczenie ZUS
2 dla osb posiadajcych aktualne orzeczenie Zespou Orzekajcego o Niepenosprawnoci przy Powiatowym
Centrum Pomocy Rodzinie (ZOoN przy PCPR)
3 dla osb posiadajcych aktualne orzeczenie ZUS oraz ZOoN przy PCPR
4 dla osb, ktre owiadczyy, e z powodu kalectwa lub choroby maj cakowicie lub czciowo ograniczon
zdolno wykonywania takich czynnoci jak nauka, praca czy prowadzenie gospodarstwa domowego, ale nie
posiadaj orzeczenia komisji lekarskiej
5 niepenosprawno dzieci do 16 roku ycia
0 w pozostaych przypadkach
8 nie dotyczy (osoba nie jest niepenosprawna)
Diagnoza spoeczna 2013 448

wiersz 31 tylko dla osb, ktre w wierszu 31 maj wpisany symbol 1, 2 lub 3
symbol
1 orzeczenie o znacznym stopniu niepenosprawnoci lub o cakowitej niezdolnoci do pracy i samodzielnej
egzystencji lub o pierwszej grupie inwalidzkiej
2 orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepenosprawnoci lub o zasadniczej niezdolnoci do pracy lub o drugiej
grupie inwalidzkiej
3 orzeczenie o lekkim stopniu niepenosprawnoci lub o czciowej niezdolnoci do pracy lub o celowoci
przekwalifikowania zawodowego bd o trzeciej grupie inwalidzkiej

wiersz 32-33 dotycz rda utrzymania poszczeglnych osb; wpisa dwucyfrowe symbole gwnego i
dodatkowego rda utrzymania
symbol
11 praca najemna staa w sektorze publicznym
12 praca najemna staa w sektorze prywatnym
13 praca najemna dorywcza w sektorze publicznym
14 praca najemna dorywcza w sektorze prywatnym
15 uytkowanie gospodarstwa rolnego
16 pomaganie w uytkowaniu gospodarstwa rolnego
17 pracodawca poza gospodarstwem indywidualnym w rolnictwie
18 praca staa na wasny rachunek (take samozatrudnienie)
19 praca dorywcza na wasny rachunek
20 pomaganie w pracy na wasny rachunek
21 emerytury (spoza rolniczego systemu ubezpiecze spoecznych)
22 emerytury rolnikw indywidualnych (z tytuu ubezpieczenia w KRUS)
23 renty inwalidzkie
24 renty rodzinne
25 zasiki macierzyskie
26 zasiki dla bezrobotnych
27 inne wiadczenia z Funduszu Pracy
28 dodatki dla osb na urlopach wychowawczych (dawne zasiki wychowawcze)
29 pozostae wiadczenia z ubezpieczenia spoecznego ( np. zasiki porodowe, pogrzebowe, chorobowe)
30 zasiki rodzinne i dodatki do nich zgodne z ustaw o wiadczeniach rodzinnych z 2003 r. i jej kolejnymi
zmianami, dodatki mieszkaniowe
31 zasiki z pomocy spoecznej
32 inne wiadczenia z pomocy spoecznej (np. zasiki dla osb wychowujcych dzieci, zasiki
celowe i specjalne)
33 alimenty na dzieci
34 pozostae dochody o charakterze wiadcze socjalnych (w tym stypendia)
35 dochody z wasnoci (odsetki, dywidendy, itp.)
36 dochody z wynajmu domu (mieszkania), garau
37 emerytury i renty zagraniczne
38 wiadczenia z tytuu dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego i wypadkowego
39 odszkodowania z tytuu pozostaych ubezpiecze
40 dary, alimenty od osb prywatnych
41 pozostae dochody
42 inne przychody (sprzeda majtku, oszczdnoci, kredyty)
43 pozostawanie na utrzymaniu innych czonkw gospodarstwa

wiersz 34 wpisa jednocyfrowy symbol dotyczcy przyczyn czasowej nieobecnoci (nieobecno dotychczasowa
lub przewidywana dusza ni 1 miesic)
symbol
1 pobyt w szpitalu lub domu opieki
2 pobyt poza gospodarstwem z powodu nauki
3 suba wojskowa
4 inne instytucje (areszt, wizienie itp.)
5 praca poza miejscem zamieszkania w kraju
6 praca poza krajem
7 nauka poza miejscem zamieszkania w kraju
8 nauka za granic
9 delegacja (podr)
0 inne

Diagnoza spoeczna 2013 449

wiersz 35 wpisa jednocyfrowy symbol czonkostwa osoby w gospodarstwie domowym
symbol
1 osoba bya czonkiem gospodarstwa domowego podlegajcego badaniu w poprzednich rundach badania (naley do
panelowej prby osb) i jest nadal czonkiem tego gospodarstwa
2 osoba opucia na stae gospodarstwo domowe
3 osoba zmara,
4 nowo urodzona osoba po poprzedniej rundzie badania z matki, ktra podlegaa badaniu w tamtej rundzie
5 osoba nie bya czonkiem gospodarstwa domowego podlegajcego badaniu w poprzednich rundach (nie naley
do panelowej prby osb) jeeli jest speniony jeden z dwch warunkw:
a) jest to gospodarstwo domowe podlegajce poprzednio badaniu i osoba zostaa czonkiem tego gospodarstwa po
ostatnim badaniu (przybya z zewntrz),
b) nowo wczone do badania gospodarstwo (aden jego czonek nie nalea do gospodarstwa badanego w
poprzednich rundach),
6 osoba podlegaa badaniu wczeniej, lecz pomykowo nie zostaa uwzgldniona w jego skadzie (naley do
panelowej prby osb),
7 osoba powrcia do gospodarstwa: bya czonkiem gospodarstwa w we wczeniejszych badaniach ale nie w
ostatnim badaniu tego gospodarstwa (naley do panelowej prby osb).

UWAGA
Wiersze 36-41 wypeniane s wycznie w gospodarstwach, ktre uczestniczyy w poprzednich rundach badania.
Dotycz osb, ktre byy czonkami gospodarstwa w poprzednim badaniu i odeszy z niego lub osb, ktre pojawiy
si w gospodarstwie w okresie midzy poprzedni i obecn rund badania:

wiersz 36 - 37 wpisa dat przybycia do gospodarstwa miesic (liczby arabskie)i rok (dwie ostatnie cyfry)
wiersz 38 - 39 wpisa dat opuszczenia gospodarstwa miesic (liczby arabskie) i rok (dwie ostatnie cyfry)

wiersz 40 wpisa jednocyfrowy symbol dotyczcy przyczyn przybycia do gospodarstwa
symbol przyczyny PRZYBYCIA do gospodarstwa
1 maestwo, kohabitacja,
2 rozwd, separacja, rozpad zwizku nieformalnego
3 urodzenie
4 inne
8 nie dotyczy

wiersz 41 wpisa jednocyfrowy symbol dotyczcy przyczyn opuszczenia gospodarstwa
symbol przyczyny OPUSZCZENIA gospodarstwa
1 maestwo, kohabitacja
2 rozwd, separacja, rozpad zwizku nieformalnego
3 zgon
4 zaoenie samodzielnego gospodarstwa w kraju
5 zaoenie samodzielnego gospodarstwa za granic
6 inne
8 nie dotyczy

wiersz 42
symbol
1 wywiad kompletny
Wywiadu nie przeprowadzono, chocia nawizano kontakt, poniewa:
2 osoba nie bya zdolna udzieli odpowiedzi (choroba, nietrzewo)
3 osoba nie zwrcia oddanego do wypenienia formularza
4 osoba wstpnie odmwia wywiadu (moliwe, e zechce bra udzia w wywiadzie w kolejnych latach)
5 osoba definitywnie odmwia udziau w badaniu teraz i w przyszoci
Nie udao si skontaktowa z osob, poniewa:
6 osoba przebywa czasowo poza gospodarstwem domowym (np. krtkoterminowy wyjazd subowy)
7 nie udao si zasta osoby w domu, a w gospodarstwie nie przekazano jej formularzy do samodzielnego
wypenienia

Diagnoza spoeczna 2013 450

DZIA D. AKTYWNO EKONOMICZNA CZONKW GOSPODARSTWA DOMOWEGO W WIEKU 15 LAT I WICEJ
Dzia ten dotyczy osb, ktre ukoczyy 15 lat nie pniej ni 01.03.2013, tj. urodzonych przed kocem lutego 1998r.

wiersz 1 wpisa numer osoby taki sam jak w Dziale C w wierszu 1
wiersze 2, 3 - symbole i zasady przej podane w formularzu

wiersz 5 wpisa symbol
symbol
1. na podstawie umowy o prac na czas okrelony (ale nie umowy wymienione poniej jako nietypowe formy
zatrudnienia (6-11) i na okres duszy ni rok )
2. na podstawie umowy o prac na czas nieokrelony
3. na wasny rachunek jako przedsibiorca zatrudniajcy pracownikw
4. na wasny rachunek jako samozatrudniony
5. pomagajcy bezpatnie czonek rodziny
6. praca dorywcza (na podstawie umw terminowych tzn. umw na zastpstwo, na czas wykonywania okrelonej
pracy)
7. inne umowy krtkookresowe (np. praktyki studenckie, umowa o prac na okres krtszy ni w rok)
8. praca na okres prbny
9. praca najemna na podstawie umowy cywilno-prawnej (umowa o dzieo, umowa- zlecenie)
10. praca najemna bez formalnej umowy i/lub z umow ustn
11. inne

wiersz 6 symbole i zasady przej podane w formularzu; peny wymiar oznacza zatrudnienie na penym etacie w co
najmniej jednym miejscu pracy.

wiersz 7 wpisa symbol najwaniejszego powodu
symbol
1. nie moe znale pracy na peen etat
2. nie chce pracowa na penym etacie
3. musi, bo nie ma moliwoci zapewnienia dzieciom odpowiedniej opieki
4. musi, bo nie ma moliwoci zapewnienia opieki osobie chorej, starszej lub niepenosprawnej
5. ma jeszcze inn prac
6. inne powody

wiersz 8 pytanie kierujemy do wszystkich respondentw; symbole i zasady przej podane w formularzu

wiersz 9 symbole podane w formularzu

wiersz 10 pytanie kierujemy do wszystkich respondentw; zasady przej podane w formularzu
symbol
1 TAK i obecnie nie pracuje
2 TAK i obecnie pracuje
3 NIE i obecnie nie pracuje, ale ma ju prac zaatwion
4 NIE i obecnie nie pracuje
5 NIE i obecnie pracuje

wiersz 11 wpisa symbol gwnego powodu:
symbol
1 uczy si, uzupenia kwalifikacje
2 zajmuje si domem
3 ze wzgldu na opiek nad dziemi
4 ze wzgldy na opiek nad niepenosprawnymi lub starszymi czonkami gospodarstwa
5 ze wzgldu na stan zdrowia
6 ze wzgldu na nieodpowiedni wiek
7 ze wzgldu na brak kwalifikacji
8 jest na emeryturze
9 jest przekonana, e nie znajdzie pracy
10 nie chce utraci prawa do otrzymywania wiadcze spoecznych
11 nie ma ochoty pracowa
12 inne powody

wiersz 12 symbole podane w formularzu

wiersz 13 - 14 wpisa liczb lat i/lub miesicy pozostawania bez pracy; dla osb, ktre nigdy nie pracoway wpisa
97 i przej do wiersza 23; w pozostaych przypadkach do wiersza 19

Diagnoza spoeczna 2013 451

wiersz 15 wpisa jednocyfrowy symbol formy wasnoci instytucji bdcej miejscem pracy
symbol
1 pastwowa
2 jednostek samorzdu terytorialnego
3 prywatna
4 spdzielcza lub organizacji spoecznych, wyznaniowych
8 nie dotyczy (wpisa dla osb niepracujcych)

wiersz 16 wpisa jednocyfrowy symbol formy wasnoci instytucji bdcej dodatkowym miejscem pracy
symbol
1 pastwowa
2 jednostek samorzdu terytorialnego
3 prywatna
4 spdzielcza lub organizacji spoecznych, wyznaniowych
8 nie dotyczy (wpisa dla osb niepracujcych)
9 nie dotyczy (wpisa dla osb niepracujcych w dodatkowym miejscu)

wiersz 17 symbole podane w formularzu (naley przyj granice miejscowoci wg podziau administracyjnego)

wiersze 18 wpisa trzycyfrowy symbol wykonywanego zawodu zgodnie z aktualn klasyfikacj zawodw w
badaniach GUS. Ta klasyfikacja jest stosowana w BAEL i EUSILC.

wiersz 19 wpisa trzycyfrowy symbol wykonywanego zawodu zgodnie z aktualn klasyfikacj zawodw w
badaniach GUS. Ta klasyfikacja jest stosowana w BAEL i EUSILC

wiersz 20 wpisa, ile razy osoba bya zarejestrowana w urzdzie pracy

wiersz 21 wpisa czn liczb miesicy pozostawania bez pracy

wiersz 22 symbole i zasady przej podane w formularzu

wiersz 23, 24, 25 wpisa dwucyfrowy symbol rodzaju aktywnoci edukacyjnej
symbol
21 nauka w szkole podstawowej, gimnazjum publicznym
22 nauka w szkole podstawowej, gimnazjum niepublicznym
30 nauka w zasadniczej szkole zawodowej, praktyki zawodowe
41 nauka w szkole redniej oglnoksztaccej publicznej
42 nauka w szkole redniej oglnoksztaccej niepublicznej
51 nauka w szkole redniej zawodowej publicznej
52 nauka w szkole redniej zawodowej niepublicznej
61 nauka w szkole policealnej publicznej
62 nauka w szkole policealnej niepublicznej
71 nauka w szkole wyszej publicznej studia stacjonarne (dzienne)
72 nauka w szkole wyszej publicznej studia zaoczne lub wieczorowe
73 nauka w szkole wyszej niepublicznej
81 studia podyplomowe w szkole wyszej publicznej
82 studia podyplomowe w szkole wyszej niepublicznej
83 studia doktoranckie w szkole wyszej publicznej
84 studia doktoranckie w szkole wyszej niepublicznej
90 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane przez pracodawc
91 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane ze rodkw Funduszu Pracy
92 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego
93 kursy doksztacajce, szkolenia finansowane ze rodkw wasnych gospodarstwa domowego
94 inne formy doskonalenia umiejtnoci (np. nauka jazdy, nauka gry na instrumencie, nauka jzyka obcego)
95 ksztacenie w trybie indywidualnym
96 Uniwersytet Trzeciego Wieku
98 nie wiem

wiersz 26 symbole podane w formularzu
wiersz 27 symbole i zasady przej podane w formularzu
wiersz 28 wpisa liczb wyjazdw

Diagnoza spoeczna 2013 452

wiersz 29, 30 wpisa symbol
symbol
1 Austria 6 Grecja 11 Niemcy 16 pozostae kraje UE
(Czechy, Sowacja, Wgry,
Estonia, Litwa, otwa, Cypr,
Sowenia, Malta, Bugaria,
Rumunia)
17 USA
2 Belgia 7 Hiszpania 12 Portugalia 18 Kanada
3 Dania 8 Holandia 13 Szwecja 19 Australia
4 Finlandia 9 Irlandia 14 Wielka Brytania 20 Inne kraje
5 Francja 10 Luksemburg 15 Wochy 21 Norwegia

wiersze 31 - 32 wpisa liczb miesicy
wiersz 33 wpisa symbol, jeli osoba spenia warunek: bya za granic w okresie 2011-2013 duej ni 6 miesicy
i wrcia do kraju w ostatnim roku (po 1 stycznia 2012 r.)
symbol
1. taki miaa plan wyjedajc za granic
2. stracia/zakoczya prac
3. zakoczya nauk
4. nie moga znale pracy za granic
5. z powodw rodzinnych
6. z powodu spadku wysokoci dochodw z pracy za granic w porwnaniu z zarobkami w kraju
7. z powodw zdrowotnych
8. tylko na pewien czas dla zaatwienia pewnych spraw w kraju
9. inny powd
99. trudno powiedzie
DZIA I. POMOC SPOECZNA
pyt. 1 dotyczy rnych rde pomocy zarwno od osb prywatnych jak i instytucji, takich jak gminne lub miejsko-
gminne orodki pomocy spoecznej, Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, Regionalne Orodki Polityki Spoecznej,
organizacje charytatywne wieckie (zaliczamy do nich organizacje pozarzdowe dziaajce na polu pomocy
spoecznej wczajc organizacje charytatywne tzn. stowarzyszenia, fundacje, komitety, towarzystwa
dobroczynnoci, akcje charytatywne np. PCK, PKPS, Fundacja Dziaa Spoecznych), organizacje wyznaniowe (np.
Caritas) i parafie, zwizki zawodowe i zakady pracy.
DZIA L. SYTUACJA DOCHODOWA
pyt 1 i 2 w przypadku kategorycznej odmowy wpisujemy 99999, w przypadku niekategorycznej odmowy lub
trudnoci z podaniem dokadnej kwoty prosimy o podanie przedziau i wpisujemy symbol w pojedynczym kwadracie
z prawej strony; jeli podany przedzia jest wikszy od ktrego z poniszych, wpisujemy symbol przedziau bliszego
grnej wartoci; jeli respondent podaje dokadn warto dochodu, lub kategorycznie odmawia odpowiedzi, kratka
dla przedziau dochodu pozostaje pusta

symbol przedziau dochodu
1. do 300 z 9. 6001 - 7000 z
2. 301 600 z 10. 7001 8000 z
3. 601 1000 z 11. 8001 9000 z
4. 1001 2000 z 12. 9001 10 000 z
5. 2001 3000 z 13. 10 001 15 000 z
6. 3001 4000 z 14. 15 001 20 000 z
7. 4001 5000 z 15. powyej 20 000 z
8. 5001 6000 z

pyt. 5 - odpowied 5 zaznaczamy take wwczas, gdy gospodarstwo nie musi spaca kredytu

Cz II (indywidualna)
Ankieter wypenia tylko pierwsz stron (przepisuje z dziau A i C numer gospodarstwa, numer osoby, take numer
sztywny dla osb z prby panelowej oraz imi), reszt wypenia sam respondent w obecnoci ankietera.
W wyjtkowych sytuacjach respondent moe wypenia kwestionariusz bez obecnoci ankietera; wwczas do
kwestionariusza naley doczy kopert po to, aby inni czonkowie gospodarstwa nie mieli wgldu w wypeniony
kwestionariusz przed odbiorem go przez ankietera.

Prosz przystpnie wytumaczy zasady wypeniania kwestionariusza (strona druga), zwaszcza znaczenie skal
liczbowych zdefiniowanych sownie tylko na kracach. Prosz zwrci respondentowi uwag, e w dacie urodzenia
na stronie 3 nie mona wpisywa cyfr rzymskich (np. 15 02 78 a nie 15 II 78).
Diagnoza spoeczna 2013 453

Aneks 2. Zasady zdefiniowania prby panelowej
2.1. Podstawowe reguy okrelania statusu osb podlegajcych badaniu panelowemu
W kolejnych rundach panelu zbiorowo osb podlegajcych badaniu (wywiadom indywidualnym) skada si z
dwch podzbiorowoci, a mianowicie jednostek nalecych do panelowej prby osb oraz jednostek nie nalecych
do panelowej prby osb. Do panelowej prby osb nale osoby, ktre s czonkami gospodarstw domowych
podlegajcych badaniu w pierwszej rundzie panelu (runda R=1). W kolejnych rundach panelu (rundy R=3 i R=4)
wypadaj z panelowej prby osb tylko te osoby, ktre zmary midzy kolejnymi rundami panelu. Jednoczenie do
panelowej prby osb zostaj doczone dzieci urodzone przez kobiety nalece do panelowej prby osb. Wywiadom
indywidualnym podlegaj wszystkie osoby nalece do panelowej prby osb, ktre ukoczyy 16 lat. W ten sposb
zbiorowo osb podlegajcych badaniu panelowemu zostaje uaktualniana w kolejnych rundach panelu, zgodnie z
zachodzcymi zmianami demograficznymi.
Do osb nie nalecych do panelowej prby osb lecz rwnie podlegajcych wywiadom indywidualnym w
kolejnych rundach badania (wedug tych samych regu jak osoby nalece do panelowej prby osb), nale wszystkie
osoby, ktre w trakcie danej rundy (poczwszy od R=3) badania tworz gospodarstwa domowe z przynajmniej jedn
osob nalec do panelowej prby osb (znajduj si w gospodarstwach domowych podlegajcym badaniu). S to
tym samym osoby, ktre nie byy czonkami gospodarstw domowych nalecymi do panelowej prby gospodarstw
domowych i podlegajcych badaniu w rundzie R=2, lecz stay si ich czonkami w kolejnych rundach panelu
(poczwszy od R=3). Jednake, gdy osoby te przenosz si do gospodarstw domowych, w ktrych aden z czonkw
nie naley do panelowej prby osb wypadaj z dalszego badania.
Przedstawione reguy okrelania zbiorowoci osb podlegajcych badaniu panelowemu w kolejnych rundach
panelu wymagaj kadorazowego definiowania ich aktualnego statusu wynikajcego z ich statusu w poprzednich
rundach panelu.
2.2. Zasady identyfikacji gospodarstw domowych podlegajcych badaniu panelowemu
Wszystkie gospodarstwa, ktre uczestniczyy w pierwszej rundzie badania R=1 tworz panelow prb gospodarstw
domowych. Ze wzgldu na dynamiczne zmiany w czasie zachodzce w prbie gospodarstw domowych konieczne jest
ustalenie zasad, ktre z gospodarstw domowych podlegajcych badaniu w jego drugiej rundzie bd podlegay
badaniu w kolejnych jego rundach. Decyduj o tym wyniki ankietowania gospodarstw domowych w ssiadujcych
rundach panelu (wczeniejszej (R-2) i nastpujcej po niej (R-1)) oraz zmiany struktury badanych gospodarstw.
Zasady identyfikacji gospodarstw domowych podlegajcych badaniu (GDPB) w rundzie (R-1) w oparciu o ich
status w badaniu w rundach (R-2) oraz (R-1) przedstawiono w tablicy 1. Gospodarstwa domowe nie podlegajce
badaniu (GDNB) w rundzie (R-1) zostaj usunite z panelowej prby gospodarstw.

Tabela 2 1. Zasady identyfikacji gospodarstw domowych nalecych do panelowej prby gospodarstw w rundzie
(R-1)


Status gospodarstwa domowego
w rundzie (R-2)
Status gospodarstwa domowego w rundzie (R-1)
Przeprowadzony
wywiad
Nieprzeprowadzony wywiad z
powodu: niemonoci brania
udziau w badaniu (np. podeszy
wiek, choroba) braku kontaktu,
wstpnej odmowy
Nieprzeprowadzony
wywiad z powodu:
definitywnej odmowy,
braku moliwoci
lokalizacji
Przeprowadzony wywiad w (R-2) GDPB GDPB GDNB
Nieprzeprowadzony wywiad w (R-2) GDPB GDNB GDNB
Nowe gospodarstwo w (R-1), ktre nie
podlegao wywiadowi w (R-2)
122

GDPB GDPB GDNB

Z analizy przedstawionej w tablicy 1 wynika, e z panelowej prby gospodarstw zostaj usunite gospodarstwa,
z ktrymi nie przeprowadzono wywiadu w dwch kolejnych rundach panelu. Ponadto z panelowej prby gospodarstw
wypadaj te gospodarstwa domowe, w ktrych na skutek zmian strukturalnych nie pozostaa adna osoba naleca do
wyjciowej panelowej prby osb. Natomiast gospodarstwa domowe, ktrych wszyscy czonkowie przeszli do
gospodarstw domowych zbiorowych (dotyczy to przede wszystkim jednoosobowych gospodarstw domowych) nie
zostaj co prawda poddawane badaniu ankietowemu w danej rundzie panelu lecz pozostaj w panelowej prbie

122
Nowo powstae gospodarstwo, wczone do panelowej prby gospodarstw, utworzone przez osob nalec do panelowej prby osb lub te
wczone do prby panelowej na skutek przejcia do niego przynajmniej jednej osoby nalecej do panelowej prby osb.
Diagnoza spoeczna 2013 454

gospodarstw. S one poddawane tzw. procedurze ledzenia, umoliwiajcej wczenie ich do badania ankietowego
gdy tylko stan si ponownie prywatnymi gospodarstwami domowymi. W podobny sposb traktowane s
gospodarstwa domowe przenoszce si czasowo za granice kraju.
Panelowa prba gospodarstw domowych jest powikszana o nowo tworzone gospodarstwa przez osoby nalece
do panelowej prby osb oraz gospodarstwa, do ktrych przenosz si osoby nalece do panelowej prby osb.
2.3. Zasady identyfikacji osb podlegajcych badaniu w kolejnych rundach panelu
Wywiadowi indywidualnemu w danej rundzie badania (R-1) podlegaj wszystkie osoby dorose nalece do
panelowej prby gospodarstw domowych w tej rundzie, bez wzgldu na to czy nale do panelowej prby osb czy
te do niej nie nale. S to przede wszystkie osoby podlegajce badaniu w poprzedniej rundzie badania (R-2),
wczajc osoby, z ktrymi nie przeprowadzono wywiadu w poprzedniej rundzie z rnych przyczyn. Ponadto
wywiadowi indywidualnemu podlegaj wszystkie osoby dorose, ktre zostay czonkami gospodarstw nalecych do
panelowej prby gospodarstw po poprzedniej rundzie badania (R-2).
Z panelowej prby osb wypadaj osoby, z ktrymi nie przeprowadzono wywiadu w dwch kolejnych rundach
panelu (naleay do gospodarstw domowych, z ktrymi nie przeprowadzono wywiadu w tych rundach, czyli
usuwanymi z panelowej prby gospodarstw domowych lub te odmwiy ponownie uczestnictwa w badaniu).
Wywiadowi nie podlegaj take osoby nalece do panelowej prby osb, ktre przeniosy si do gospodarstw
domowych zbiorowych lub czasowo wyjechay za granic. Nie zostaj one jednake usunite z panelowej prby osb,
lecz s ledzone tak, aby mona byo je ponownie podda badaniu w kolejnych rundach panelu. O osobach tych
zbierane s wybrane informacje (najczciej od innych czonkw ich gospodarstw) dotyczce m. in. przyczyn ich
czasowej nieobecnoci. Wreszcie wywiadowi w danej rundzie badania (R-1) nie podlegaj osoby nienalece do
panelowej prby osb, ktre co prawda zostay poddane wywiadowi w rundzie (R-2), gdy naleay wtedy do
gospodarstw nalecych do panelowej prby gospodarstw, lecz nastpnie przeniosy si do gospodarstw, w ktrych
nie ma adnej osoby nalecej do panelowej prby osb. Osoby te wypadaj z dalszego badania.

Diagnoza spoeczna 2013 455

Aneks 3. Metody analizy kapitau ludzkiego i przepyww na rynku pracy
3.1. Poprawno modelu pomiarowego kapitau ludzkiego eksploracyjna i konfirmacyjna
analiza czynnikowa
Przed przystpieniem do stworzenia syntetycznego wskanika kapitau ludzkiego sprawdzono za pomoc
eksploracyjnej analizy czynnikowej
123
stopie odtwarzania zmiennoci zmiennych wskanikowych przez jedn
zmienn ukryt. Procedur t wykonano trzykrotnie dla Diagnozy Spoecznej 2007, Diagnozy Spoecznej 2009 oraz
Diagnozy Spoecznej 2011. Wykazano, e zestaw zmiennych zaproponowanych do zmierzenia kapitau ludzkiego
moe dobrze diagnozowa ukryt zmienn kapita ludzki. Dla rundy z roku 2007 pi zmiennych diagnostycznych
daje si zastpi jedn zmienn ukryt, ktra w 67,27 proc.
124
odtwarza zrnicowanie zestawu zmiennych
wskanikowych, dla rundy z roku 2009 w 70,39 proc.
125
, natomiast dla rundy z roku 2011 w 58,88 proc.
126
.
Ponadto miernik jakoci modelu RMSEA kadorazowo nie przekracza zalecanej wartoci 0,05 (Browne, Cudeck,
1993). Wartoci wasne, adunki czynnikowe oraz warto RMSEA dla rozwizania jednoczynnikowego zestawiono
w tabeli 1.
Tabela 1. Wartoci wasne, adunki czynnikowe oraz warto RMSEA dla rozwizania jednoczynnikowego
runda Diagnoza Spoeczna 2007
Wartoci wasne 3,618 0,647 0,397 0,324 0,014
adunki czynnikowe
LATA NAUKI 0,595 RMSEA = 0,0350
ANGIELSKI 0,801
SZKOLENIA 0,687
KOMPUTER 0,988
WYSZUKIWARKA 0,959
runda Diagnoza Spoeczna 2009
Wartoci wasne 3,775 0,566 0,355 0,273 0,031
adunki czynnikowe
LATA NAUKI 0,679 RMSEA = 0,0435
ANGIELSKI 0,830
SZKOLENIA 0,731
KOMPUTER 0,962
WYSZUKIWARKA 0,954
runda Diagnoza Spoeczna 2011
Wartoci wasne 3,299 0,669 0,556 0,281 0,195
adunki czynnikowe
LATA NAUKI 0,636 RMSEA = 0,0390
ANGIELSKI 0,852
SZKOLENIA 0,701
KOMPUTER 0,941
WYSZUKIWARKA 0,661

W kolejnym kroku wykorzystujc konfirmacyjn analiz czynnikow sprawdzono jako modelu pomiarowego
kapitau ludzkiego. Analizy przeprowadzono dla kadej rundy badania osobno oraz na poczonym zbiorze danych.
W tym drugim przypadku estymowano model z narzuconymi warunkami rwnoci na wszystkie adunki czynnikowe,
wyraz wolny dla zmiennej [liczba lat nauki] oraz na progi skal odpowiedzi dla pozostaych czterech zmiennych
wskanikowych (zgodno/ekwiwalentno pomiaru, ang. measurement invariance).
Wyniki estymacji modelu dla poszczeglnych rund byy wysoce zadowalajce. Wartoci miar dopasowania byy
satysfakcjonujce. Dla kadej z rund warto wskanikw dobroci dopasowania CFI oraz TFI przekraczaa poziom
odpowiednio 0,97 oraz 0,95, za warto wskanika niedopasowania RMSEA bya nisza od 0,05
127
. Ponadto
wszystkie zmienne wskanikowe byy statystycznie istotne, za stojce przy nich adunki czynnikowe byy zgodnie z
oczekiwaniami dodatnie.

123
Odpowiednie obliczenia przeprowadzono w programie Mplus; do estymacji zastosowano niewaon metod najmniejszych kwadratw (ang.
unweighted least squares).
124
3,36342/5 = 0,6727 [za Muthen, http://www.statmodel.com/]; Suma kwadratw adunkw czynnikowych wyniosa 3,36342.
125
3,51986/5 = 0,7039 [za Muthen, http://www.statmodel.com/]; Suma kwadratw adunkw czynnikowych wyniosa 3,51986.
126
2,9942/5 = 0,5888 [za Muthen, http://www.statmodel.com/]; Suma kwadratw adunkw czynnikowych wyniosa 2,9942.
127
Dla rundy roku 2007: CFI 0,971; TLI = 0,952; RMSEA = 0,035;
Dla rundy roku 2009: CFI 0,983; TLI = 0,966; RMSEA = 0,043;
Dla rundy z roku 2011: CFI 0,994; TLI = 0,987; RMSEA = 0,039;
Diagnoza spoeczna 2013 456

Wyniki estymacji modelu zachowujcego pen ekwiwalentno pomiaru midzy rundami (tj. modelu z
narzuconymi warunkami rwnoci na wszystkie adunki czynnikowe, wyraz wolny dla zmiennej [liczba lat nauki]
oraz na progi skal odpowiedzi dla pozostaych czterech zmiennych wskanikowych) prezentuje tabela 2.
Tabela 2. Wyniki modelu kapitau ludzkiego z pen ekwiwalentnoci pomiaru.
Zmienna wskanikowa
(obserwowalna)
adunki czynnikowe SE
adunki
standaryzowane
Liczba lat nauki 1,000* 0,000 0,630
Angielski 0,430* 0,006 0,885
Szkolenia 0,344* 0,005 0,708
Komputer 0,423* 0,007 0,870
Wyszukiwarka 0,087* 0,002 0,178
Miary dopasowania
CFI TLI RMSEA
0,964 0,953 0,076
*Zmienne istotne na poziomie istotnoci 0,001;

Wskaniki dopasowania byy na satysfakcjonujcym poziomie. Statystyki CFI i TLI przekraczay warto 0,95,
natomiast warto wskanika RMSEA nie przekraczaa poziomu 0,08. Te wyniki oznaczaj, e model z pen
ekwiwalentnoci pomiaru jest dobrze dopasowany do danych. Zatem kapita ludzki mierzony zgodnie z
prezentowan propozycj jest niezmienny w swojej istocie w kolejnych rundach badania.
Wszystkie zmienne zakwalifikowane jako wskaniki kapitau ludzkiego s statystycznie istotnymi, za stojce
przy nich adunki czynnikowe miay zgodnie z oczekiwaniami znaki dodatnie. Uzyskane wyniki stanowi tym
samym potwierdzenie, e o wyposaeniu w kapita ludzki decyduj umiejtnoci cywilizacyjne, a nie tylko
wyksztacenie i doksztacanie, cho znaczenia tych dwch ostatnich nie mona bagatelizowa.
3.2. Syntetyczny wskanik kapitau ludzkiego analiza gwnych skadowych dla
zmiennych jakociowych (CATPCA)
Aby sprawdzi, jak na przestrzeni lat 2007 2011 zmieni si poziom kapitau ludzkiego Polakw oraz jakie byo
zrnicowanie jego poziomu w spoeczestwie polskim, konieczne stao si wyraenie poziomu kapitau ludzkiego
za pomoc jednego syntetycznego wskanika. Do tego celu zastosowano analiz gwnych skadowych dla zmiennych
jakociowych
128
(ang. Categorical Principal Component Analysis CATPCA) ze wzgldu na jakociowy charakter
czterech z piciu zmiennych wskanikowych. Aby moliwe byo porwnanie poziomw kapitau ludzkiego w latach
2007, 2009 oraz 2011, analiz wykonano na poczonych zbiorach z Diagnozy Spoecznej 2007, Diagnozy Spoecznej
2009 i Diagnozy Spoecznej 2011.

Wykres 1. Wyniki analizy gwnych skadowych dla zmiennych jakociowych punkty kategorii odpowiedzi.

128
Jak podaje Grniak (2000 s.316), analiza gwnych skadowych w przeciwiestwie do analizy czynnikowej pozwala na jednoznaczne wyliczenie
wartoci zmiennych reprezentujcych wymiary mierzone przez zestaw zmiennych wskanikowych.
Diagnoza spoeczna 2013 457

Potwierdzono, e zestaw zmiennych zaproponowanych do zmierzenia kapitau ludzkiego moe dobrze
diagnozowa ukryt zmienn kapita ludzki. Okazao si, e dla trzech rund cznie pi zmiennych wskanikowych
daje si zastpi jedn zmienn syntetyczn za pomoc CATPCA i zmienna ta w 54,42 proc.
129
odtwarza
zrnicowanie zestawu zmiennych wskanikowych. Ponadto wyniki transformacji skwantyfikowanych kategorii
odpowiedzi (wykres 1) oraz wartoci adunkw czynnikowych (tabela 3) pozwalaj uzna pierwsz gwn skadow
za syntetyczny wskanik kapitau ludzkiego.
Tabela 8. adunki zmiennych wskanikowych dla pierwszej gwnej skadowej oraz udzia wariacji poszczeglnych
zmiennych wskanikowych wyjanianej przez pierwsz gwn skadow.

adunki dla pierwszej gwnej
skadowej
130

Udzia wariancji
131
wyjanianej przez pierwsz
gwn skadow
Liczba lat nauki 0,757 0,623
Jzyk angielski 0,838 0,705
Szkolenia 0,638 0,409
Komputer 0,856 0,733
Wyszukiwarka 0,552 0,305


129
Stosunek pierwszej wartoci wasnej i sumy wszystkich wartoci wasnych - 2,721/5 = 0,5442.
130
Gwna normalizacja zmiennej
131
Wsprzdne rodka cikoci
Diagnoza spoeczna 2013 458

Aneks 4 Analiza porwnawcza warunkw ycia
4.1. Taksonomiczna miara warunkw ycia
Algorytm konstrukcji taksonomicznej miary warunkw ycia

1
o
Standaryzujemy wartoci zmiennych:

( )
( )
( )
n
x x
x S
n
x
x
x S
x x
z
n
i
j ij
j
n
i
ij
j
j
j ij
ij

= =

= =

=
1
2
1
, ,
przy czym:
x
ij
- warto j-tej zmiennej dla i-tego wojewdztwa,
z
ij
- wystandaryzowana warto j-tej zmiennej dla i-tego wojewdztwa.

2
o
Konstruujemy tzw. wzorzec rozwoju, ktrym jest abstrakcyjne wojewdztwo Po o wartociach zmiennych:


( )
( ). ,..., 2 , 1
, ,..., 2 , 1
min
max
n i
m j
D j dla z
S j dla z
z
ij
i
ij
i
oj
=
=

e
e
=
gdzie:
S - zbir stymulant
D - zbir destymulant.

3
o
Obliczamy odlego pomidzy poszczeglnymi wojewdztwami a wojewdztwem wzorcowym P
o
:
jako redni arytmetyczn niewaon:

( ) ( ), ,..., 2 , 1 ,
1
2
n i z z c
m
j
oj ij io
= =

=

lub jako redni arytmetyczn waon:

4
o
Szacujemy warto taksonomicznej miary warunkw ycia dla kadego wojewdztwa:

<
>
=
, 1
1 1
i i
i R
i
d dla d
d dla
d
gdzie:
,
o
io
i
c
c
d =
przy czym:

( )
. ;
1
; 3
1
2
1
n
c c
S c
n
c S c c
n
i
o io
o
n
i
io o o o o

=
=

= = + =

( )
( ). ,..., 2 , 1 ,
1
1
2
n i
w
w z z
c
m
j
j
m
j
j jo ij
io
=

=

=
=
Diagnoza spoeczna 2013 459

Tabela A.5.1. Zmienne charakteryzujce obszary warunkw ycia gospodarstw domowych.

Zmienne
Charakter
zmiennej
Warianty zmiennej
Wagi wariantw
zmiennej
1. Dochody
1.1 ekwiwalentny dochd netto S - -
2. Wyywienie
Wystpowanie trudnoci finansowych w zaspokojeniu potrzeb na nastpujce artykuy ywnociowe:
2.1 warzywa i przetwory warzywne D - -
2.2 owoce i przetwory owocowe D - -
2.3 miso i drb D - -
2.4 przetwory misne i drobiowe D - -
2.5 ryby i przetwory rybne D - -
2.6 maso i inne tuszcze jadalne D - -
2.7 mleko D - -
2.8 przetwory mleczne D - -
2.9 cukier D - -
2.10 wyroby cukiernicze D - -
2.11 uywki D - -
3. Zasobno materialna
3.1 Wyposaenie gospodarstwa domowego w dobra trwaego uytku
Nieposiadanie przez gospodarstwa domowe ze wzgldw finansowych:
3.1.1 pralki automatycznej (automatu pralniczego) D - -
3.1.2 zmywarki do naczy D - -
3.1.3 kuchenki mikrofalowej D - -
3.1.4 telewizora LCD lub plazmy D - -
3.1.5 TV satelitarnej lub kablowej D - -
3.1.6 iPada lub innego tableta D - -
3.1.7 odtwarzacza DVD D - -
3.1.8 kina domowego D - -
3.1.9 komputera stacjonarnego D - -
3.1.10 komputera przenonego D - -
3.1.11 samochodu osobowego (osobowo-dostawczego) D - -
3.1.12 dostpu do Internetu w domu D - -
3.1.13 telefonu stacjonarnego D - -
3.1.14 odzi motorowej, aglowej D - -
3.1.15 dziaki rekreacyjnej D - -
3.1.16 domku letniskowego D - -
3.1.17 elektronicznego czytnika ksiek D - -
3.2 Oszczdnoci gospodarstw domowych
S Stan oszczdnoci: brak 0
oszczdnoci w wysokoci
dochodw:
1 miesicznych
3 miesicznych
4-6 miesicznych
7-12 miesicznych
powyej 12 miesicznych
1
2
3
4
5
3.3 Zaduenie gospodarstw domowych D
Stan zaduenia:
brak 0

zaduenie w wysokoci
dochodw:
1 miesicznych
2-3 miesicznych
4-6 miesicznych
7-12 miesicznych
powyej 12 miesicznych
1
2
3
4
5
Diagnoza spoeczna 2013 460

4. Warunki mieszkaniowe
4.1 Wyposaenie mieszkania w instalacje
Nie posiadanie przez mieszkanie:
4.1.1 wodocigu D - -
4.1.2 ustpu spukiwanego wod biec D - -
4.1.3 azienki z wann lub prysznicem D - -
4.1.4 ciepej biecej wody D - -
4.1.5 gazu z sieci D - -
4.1.6 centralnego ogrzewania (zbiorowego lub
indywidualnego)
D - -
4.1.7 niesamodzielno zamieszkania D - -
4.1.8 powierzchnia uytkowa mieszkania w m
2
na osob S - -
5. Ksztacenie dzieci
Wystpowanie trudnoci finansowych wyraajcych si koniecznoci:
5.1 zrezygnowania z podjcia przez dziecko zaj
dodatkowych

D

-

-
5.2 ograniczenia lub zawieszenia wpat na szko
D - -
5.3 zrezygnowania z korzystania przez dziecko z obiadw w
szkole
D - -
5.4 zrezygnowania z korepetycji dla dziecka D - -
5.5 zmiany szkoy na wymagajc mniejszych opat D - -
5.6 innych ogranicze D - -
6. Ochrona zdrowia
Wystpowanie trudnoci finansowych zwizanych z zaspokojeniem potrzeb zdrowotnych wyraajcych si:
6.1 brakiem pienidzy na realizacj recept lub wykupienie
lekw zalecanych przez lekarza

D

-

-
6.2 brakiem pienidzy na leczenie zbw, mimo e istniaa
taka potrzeba

D

-

-
6.3 brakiem pienidzy na protezy zbowe, mimo e istniaa
taka potrzeba

D

-

-
6.4 brakiem pienidzy na wizyt u lekarza, mimo e istniaa
taka potrzeba

D

-

-
6.5 brakiem pienidzy na badania medyczne (np. badania
laboratoryjne, przewietlenia, EKG), mimo e istniaa taka
potrzeba


D


-


-
6.6 brakiem pienidzy na zabiegi rehabilitacyjne D - -
6.7 brakiem pienidzy na wyjazdy do sanatorium, mimo e
istniaa taka potrzeba

D

-

-
6.8 brakiem pienidzy na leczenie szpitalne, mimo e istniaa
taka potrzeba

D

-

-
7. Uczestnictwo w kulturze
Konieczno rezygnacji ze wzgldw finansowych z pobytu:
7.1 w kinie D - -
7.2 w teatrze, operze, operetce, filharmonii, na koncercie D - -
7.3 w muzeum lub na wystawie D - -
Konieczno rezygnacji ze wzgldw finansowych z:
7.4 zakupu ksiki D - -
7.5 zakupu prasy D - -
8. Wypoczynek
Konieczno rezygnacji ze wzgldw finansowych z:
8.1 kolonii, obozu, innych wyjazdw grupowych dzieci D - -
8.2 urlopu, wyjazdw dorosych D - -
8.3 wyjazdw rodzinnych (doroli i dzieci) D - -

Diagnoza spoeczna 2013 461

4.2. Grupowanie wojewdztw ze wzgldu na podobiestwo warunkw ycia
Zasadniczym celem grupowania wojewdztw byo utworzenie grup wojewdztw jak najbardziej jednorodnych ze
wzgldu na podobiestwo w zakresie wewntrznej struktury charakteryzujcych je zmiennych. Zmiennymi tymi byy
zmienne opisujce poziom zaspokojenia potrzeb w poszczeglnych obszarach warunkw ycia otrzymane w oparciu
o taksonomiczn miar warunkw ycia (por. tabela 4.8.1). Sprawdza si to do takiego grupowania wojewdztw, aby
spenio ono dwa podstawowe warunki:
- homogenicznoci: wojewdztwa nalece do tej samej grupy powinny by do siebie jak najbardziej podobne,
- heterogenicznoci: wojewdztwa nalece do rnych grup powinny by do siebie jak najmniej podobne.
Do grupowania wojewdztw mona zastosowa rne metody wielowymiarowej analizy porwnawczej (Panek, 2009,
s. 105 i dalsze). W niniejszym opracowaniu zastosowano metod k-rednich nale do metod optymalizacji danego
grupowania obiektw (u nas wojewdztw).

Punktem wyjcia metod optymalizacyjnych jest ustalenie podanej liczby grup obiektw, ktre chcemy utworzy.
Nastpnie ustalamy wstpny skad poszczeglnych grup. Skad tych grup moe by ustalany m. in. w sposb
nastpujcy (Grabiski i in., 1989, s. 77-78):
- w sposb losowy,
- korzystajc z ocen ekspertw,
- poprzez wykorzystanie arbitralnie wybranej zmiennej,
- przyjmujc jako wstpne grupowanie, grupowanie otrzymane za pomoc dowolnej metody taksonomicznej,
- porzdkujc obiekty wedug ich odlegoci od rodka cikoci poszczeglnych grup obiektw. rodkami
cikoci grup obiektw staj si obiekty o numerach okrelonych za pomoc wzoru: ( )
|
.
|

\
|
+
z
n
r 1 1 ,
- gdzie r jest kolejnym numerem grupy, a n liczb grupowanych obiektw.

Metody optymalizacyjne d do poprawienia dobroci wstpnego grupowania obiektw poprzez optymalizacj
grupowania polegajc na przesuwaniu obiektw midzy grupami. Optymalizacja grupowania dokonywana jest z
punktu widzenia zdefiniowanego kryterium dobroci grupowania.

Poszczeglne metody optymalizacyjne rni si midzy sob ze wzgldu na rnie definiowane kryteria
optymalizacyjne oraz rne procedury postpowania. Metoda k-rednich ma take szereg wariantw rnicych si
midzy sob przede wszystkim sposobem definiowania funkcji kryterium dobroci grupowania oraz regu przesuwania
obiektw (u nas wojewdztw) midzy grupami w procesie optymalizacji grupowania, ustalania wstpnego
grupowania obiektw i zatrzymywania procesu poprawiania dobroci grupowania.

W zastosowanej w badaniu wersji metody k-rednich funkcja kryterium dobroci grupowania opiera si na
maksymalizacji stosunku zmiennoci midzygrupowej do zmiennoci wewntrzgrupowej. Na wstpie ustalamy
podzia wojewdztw na grupy oraz liczb iteracji, w ktrych dymy do optymalizacji grupowania. Nastpnie
obliczamy warto funkcji kryterium dobroci grupowania, ktr stanowi stosunek zrnicowania midzygrupowego
do zrnicowania wewntrzgrupowego. Miara zrnicowania midzygrupowego najczciej jest definiowana jako
suma odlegoci rodkw cikoci grup wojewdztw od rodka cikoci wszystkich badanych wojewdztw.
Natomiast ocen zrnicowania wewntrzgrupowego stanowi wtedy suma odlegoci wewntrzgrupowych obiektw
od rodkw cikoci grup, do ktrego zostay one sklasyfikowane.

W kolejnym kroku obliczamy rodki cikoci dla poszczeglnych grup i klasyfikujemy wojewdztwa do grup na
podstawie minimalizacji ich odlegoci od rodkw grup. Nastpnie sprawdzamy czy warto funkcji kryterium nie
zwikszya si. Gdy zmiana taka nie nastpia koczymy procedur przyjmujc, e dane grupowanie jest optymalne.
W sytuacji przeciwnej przechodzimy do kolejnej iteracji, sprawdzajc czy przesunicia wojewdztw midzy grupami
nie powoduj wzrostu wartoci funkcji kryterium dobroci grupowania. Procedur kontynuujemy do momentu gdy
warto funkcji kryterium dobroci grupowania nie zwiksza si albo gdy osignlimy zaoon liczb iteracji.

Diagnoza spoeczna 2013 462

Aneks 5. Metodologia analizy ubstwa
5.1. Ubstwo monetarne
5.1.1. Definicja
5.1.1.1. Podejcie obiektywne
W podejciu obiektywnym jako lini (granic) ubstwa przyjto skorygowane, odpowiednim wskanikiem cen
towarw i usug konsumpcyjnych, minimum egzystencji dla lutego 2013 r. obliczonego przez Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych dla jednoosobowego gospodarstwa pracowniczego. Linia ubstwa dla lutego 2011 r. stanowia jej warto
z lutego/marca 2013 r. urealnion odpowiednim wskanikiem cen towarw i usug konsumpcyjnych. Dla wszystkich
pozostaych typw gospodarstw domowych lini ubstwa obliczono jako iloczyn skorygowanego minimum
egzystencji i odpowiadajcej im skali ekwiwalentnoci.
Warto minimum egzystencji jest tosama z wartoci koszyka dbr konsumpcyjnych ustalanego dla
gospodarstwa domowego o okrelonych cechach spoeczno-demograficznych. Zawarto tego koszyka powinna przy
tym zapewni takie warunki bytowe gospodarstwa domowego, ktre umoliwiaj wycznie "przetrwanie" w zdrowiu
i zdolnoci do pracy (Deniszczuk, Sajkiewicz, 1996). Oznacza to, e warto minimum egzystencji stanowi granic
skrajnego ubstwa.
5.1.1.2. Podejcie subiektywne
W podejciu subiektywnym do wyznaczenia granicy ubstwa zastosowano metod subiektywnej linii ubstwa
(Goethart, Halberstadt, Kapteyn i Van Praag, 1997; Panek 2011). W metodzie tej gospodarstwa domowe wskazuj
najnisze poziomy dochodw niezbdnych do zwizania koca z kocem, traktowane jako ich linie ubstwa. Oceny
odnonie dochodw formuowane przez poszczeglne gospodarstwa zale przede wszystkim od ich wielkoci (liczby
osb w gospodarstwie domowym) oraz ich rzeczywistego dochodu.
Zaleno t moemy przedstawi w postaci nastpujcego rwnania regresji:
, ln ln ln
2 1 0 min
y L y o o o + + =
(1)
gdzie:
L liczba osb w gospodarstwie domowym,
y rzeczywisty dochd gospodarstwa domowego,
ymin najniszy poziom dochodw, potrzebny do powizania koca z kocem, wskazywany przez gospodarstwo
domowe.
Parametry powyszej funkcji regresji, oszacowane na podstawie metody najmniejszych kwadratw, stanowiy
podstaw do obliczania linii ubstwa dla kolejnych lat badania. Otrzymujemy j jako warto dochodw y*, ktra
podstawiona na miejsce ymin oraz y spenia rwnanie (1). Wartoci linii ubstwa (y*) zalene od liczby osb w
gospodarstwie domowym wyznaczano ostatecznie na podstawie wzoru:
( )
2
1 0
1
ln
exp *
o
o o

+
=
x
L y . (2)
5.1.2. Skale ekwiwalentnoci
5.2.1. Podejcie obiektywne
Skale ekwiwalentnoci przyjte w podejciu obiektywnym, zarwno w ujciu klasycznym jak i w ujciu
wielowymiarowym, zostay oszacowane na podstawie procedury, wykorzystujcej informacje o wielkoci wydatkw
gospodarstw domowych (Szulc, 1996). W procedurze tej uwzgldniono fakt, e gospodarstwa domowe o rnym
skadzie w rozmaity sposb dysponuj swoimi dochodami. Przykadowo gospodarstwa osb modych mniej wydaj
na ochron zdrowia, a wicej na ywno ni gospodarstwa domowe osb starszych. Jednoczenie przyjto zaoenie,
e struktura konsumpcji gospodarstw domowych jest odzwierciedleniem ich rzeczywistych potrzeb.
Jako gospodarstwo stanowice punkt odniesienia (czyli gospodarstwo standardowe, ze skal ekwiwalentnoci
rwn 1, przyjto gospodarstwo pracownicze osoby samotnej w wieku od 30 do 59 lat). Warto skali
ekwiwalentnoci dla innego, dowolnego gospodarstwa domowego moemy wtedy interpretowa jako liczb
Diagnoza spoeczna 2013 463

zawartych w nim standardowych gospodarstw (czyli w naszym przypadku standardowych osb). Skale
ekwiwalentnoci zostay oszacowane wedug nastpujcego wzoru:
( ) | |
jr
ji
m
j
n
s
sr si sj i
A
A
w w m m ln
2
1
ln
1 1

= =
+ = , (3)
gdzie:
mi skala ekwiwalentnoci dla i-tego gospodarstwa.
wsi,wsr odsetek wydatkw i-tego i r-tego gospodarstwa na s-te dobro lub grup dbr. W tym przypadku
gospodarstwo r-te jest gospodarstwem standardowym.
msj elastyczno wydatkw na s-te dobro wzgldem j-tej charakterystyki demograficznej (j=1,2,.,m).
Ai, Ar wektory charakterystyk demograficznych i-tego i r-tego gospodarstwa.
W prezentowanym badaniu wektory charakterystyk demograficznych uwzgldniay liczb osb dorosych w
gospodarstwie (powyej 16 lat), liczb dzieci (poniej 10 lat i od 10 do 15 lat) oraz wiek gowy rodziny (16-29 lat,
30-60 lat oraz powyej 60 lat).
Parametry msj otrzymujemy poprzez estymacj modelu popytu konsumpcyjnego, w ktrym zmiennymi
objaniajcymi s wydatki gospodarstwa domowego, liczba osb dorosych oraz dzieci w gospodarstwie domowym i
ceny dbr konsumpcyjnych. S one interpretowane jako demograficzne elastycznoci wydatkw na poszczeglne
dobra. Tym samym skala ekwiwalentnoci uzyskana na podstawie rwnania (3) jest redni geometryczn
elastycznoci wydatkw wzgldem zmiennych demograficznych waonych udziaami wydatkw na poszczeglne
dobra w wydatkach ogem.
5.2.2. Podejcie subiektywne
Podstaw szacunku skal ekwiwalentnoci w podejciu subiektywnym byy granice ubstwa obliczane dla gospodarstw
domowych o rnej liczbie osb w gospodarstwie wedug formuy (2). Jako gospodarstwo standardowe, stanowice
punkt odniesienia (ze skal ekwiwalentnoci rwn 1) przyjto gospodarstwo domowe jednoosobowe. Warto skali
ekwiwalentnoci dla gospodarstwa L-osobowego uzyskujemy dzielc warto jej linii ubstwa przez warto linii
ubstwa dla gospodarstwa jednoosobowego:
( )
( ) 1 *
*
y
L y
m
L
=
. (4)
5.1.3. Pomiar
W ujciu jednowymiarowym (monetarnym), uwzgldniajcym wycznie biece dochody gospodarstw domowych,
dysponujc dochodami ekwiwalentnymi gospodarstw domowych (porwnywalnymi miernikami zamonoci
pojedynczych gospodarstw domowych rnych typw) oraz granic ubstwa moemy skoncentrowa si na ocenie
samego zjawiska ubstwa.
Najszersze zastosowanie w analizach zjawiska ubstwa maj agregatowe indeksy ubstwa (Panek, 2011). S to
formuy statystyczne agregujce indywidualne mierniki ubstwa (dotyczce pojedynczych gospodarstw domowych,
czy te osb) umoliwiajce oceny tego zjawiska w skali kraju, w przekrojach terytorialnych czy te dla grup
typologicznych gospodarstw domowych (osb). Ze wzgldu na fakt, e nie istnieje jedna uniwersalna formua w tym
zakresie, w badaniach powinny by stosowane rne formuy indeksw agregatowych dostarczajce informacji o
rnych aspektach ubstwa.
Ze wzgldu na fakt, e w wielowymiarowym podejciu do pomiaru ubstwa dokonujemy zarwno pomiaru
ubstwa monetarnego jak i ubstwa niemonetarnego (deprywacji materialnej) indeksy ubstwa oceniajce ubstwo
monetarne bdziemy nazywali indeksami ubstwa monetarnego. Najpopularniejszym indeksem oceniajcym zasig
ubstwa monetarnego (monetary poverty incidence) jest stopa ubstwa monetarnego (headcount monetary poverty
ratio), czyli odsetek jednostek (osb, gospodarstw domowych) o dochodach poniej granicy ubstwa:
n
n
H
um um
= , (5)
gdzie:
n liczba jednostek w badanej zbiorowoci,
num liczba jednostek ubogich monetarnie w badanej zbiorowoci.
Indeks ten przyjmuje warto 0 przy braku ubogich i warto 1, gdy wszystkie badane jednostki posiadaj
dochody ekwiwalentne nisze ni granica ubstwa.
Odsetek ubogich nie mwi nam nic o innych aspektach ubstwa. Przykadowo nie dostarcza on adnych
informacji o gbokoci ubstwa, gdy przyjmuje tak sam warto niezalenie od tego, czy ubodzy maj dochody
ekwiwalentne zblione do granicy ubstwa czy te bliskie zeru. W prezentowanym badaniu zaproponowano
rozszerzenie analizy ubstwa monetarnego o trzy pozostae, poza zasigiem, aspekty ubstwa.
Diagnoza spoeczna 2013 464

Podstawow miar oceniajc gboko ubstwa monetarnego (monetary poverty depth) jest indeks luki
dochodowej ubogich (monetary poverty gap index) definiowany jako:

=
|
|
.
|

\
|
=
nm
n
i
*
e
i
*
um
um
y
y y
n
I
1
1
, (6)
gdzie:
y
*
- granica ubstwa monetarnego,
e
i
y - dochd ekwiwalentny i-tej jednostki.
Indeks luki dochodowej ubogich jest tym samym rwny niewaonej redniej z indywidualnych (dla kadego
ubogiego) indeksw gbokoci ubstwa. Oznacza to, e wszystkie badane jednostki maj w nim tak sam wag.
Mierzy on przecitny dystans midzy dochodami ekwiwalentnymi ubogich oraz granic ubstwa, a tym samym mwi
nam jak bardzo ubogie s jednostki nalece do populacji ubogich. Indeks przyjmuje warto 0, jeeli w badanej
populacji nie ma ubogich oraz warto 1, gdy dochody wszystkich jednostek ubogich wynosz zero.
Kolejnym aspektem ubstwa monetarnego jest jego intensywno (monetary poverty intensity). Najczciej
stosowanym w praktyce indeksem oceniajcym intensywno ubstwa jest indeks luki dochodowej (income gap
index):

=
|
|
.
|

\
|
=
um
n
i
*
e
i
*
um
y
y y
n
IT
1
1
. (7)
Moe by on take przedstawiony jako iloczyn stopy ubstwa monetarnego oraz luki dochodowej ubogich, czyli
opisuje dwie charakterystyki ubstwa cznie oceniajc zarwno zasig ubstwa monetarnego jak i gboko ubstwa
monetarnego:
um um um
I H IT = . (8)
Miernik ten rni si od indeksu luki dochodowej ubogich tym, e dotyczy caej badanej populacji, a nie tylko
ubogich. Suma luk dochodowych jednostek (luki nieubogich jednostek s oczywicie rwne 0) dzielona jest tutaj
przez liczb wszystkich badanych jednostek. Indeks luki dochodowej jest miar kosztw eliminacji ubstwa
monetarnego (w relacji do granicy ubstwa) gdy wskazuje jak wielko dochodw ekwiwalentnych (mierzonych
jako odsetek granicy ubstwa) naley przetransferowa przecitnie do kadego ubogiego aby dochody wszystkich
badanych jednostek byy nie mniejsze ni granica ubstwa. Indeks ten przyjmuje, podobnie jak indeks luki
dochodowej ubogich, wartoci z przedziau [0,1]. Indeks uzyskuje warto 0 jeeli w badanej populacji nie ma ubogich
oraz warto 1, gdy wszystkie badane jednostki maj dochody rwne zero.
Czwart grup indeksw stanowi indeksy dotkliwoci ubstwa monetarnego (monetary poverty severity),
oceniajce nie tylko zasig ubstwa monetarnego, dystans dochodowy gospodarstw domowych ubogich od granicy
ubstwa (gboko ubstwa monetarnego) lecz take nierwnoci dochodowe midzy ubogimi.
Podstawowym indeksem dotkliwoci ubstwa monetarnego, najszerzej stosowanym w praktyce, jest kwadrat luki
dochodowej (squared income gap index):
2
1
1

=
|
|
.
|

\
|
=
um
n
i
*
e
i
um
y
y * y
n
SE
. (9)
Moemy go take przedstawi w postaci wskazujcej na wpyw poszczeglnych aspektw ubstwa na badane
zjawisko:
( )
( )
2
2
2
* y
y S
* y
y * y
H SE
eum
i
eum
i um
+
|
|
.
|

\
|

= , (10)
gdzie:
eum
y - redni dochd ekwiwalentny ubogich monetarnie,
( )
eum
i
y S
2
- wariancja dochodu ekwiwalentnego w populacji ubogich monetarnie.
W przeciwiestwie do indeksu luki dochodowej nadaje on tym wiksze wagi ubogim im ich dochd ekwiwalentny
jest bardziej odlegy od dochodu wyznaczajcego granic ubstwa. Tym samym dotkliwo ubstwa monetarnego
ubogich i rwnoczenie warto indeksu ronie wraz ze wzrostem dystansu ich dochodu ekwiwalentnego od granicy
ubstwa monetarnego. Wagi nadawane badanym jednostkom s wprost proporcjonalne do wielkoci ich luk
dochodowych. Przykadowo, jeeli luka dochodowa danej jednostki stanowi 10 procent granicy ubstwa otrzymuje
ono wag stanowic 10 procent sumy wag wszystkich badanych jednostek. Indeks przyjmuje warto 0, gdy w
badanej populacji nie ma ubogich. Warto indeksu ronie wraz ze wzrostem liczby ubogich, ich luk dochodowych
oraz nierwnoci dochodowych pomidzy ubogimi. Warto maksymaln rwn 1 indeks przyjmuje gdy w badanej
populacji wszystkie badane jednostki maj dochody rwne zero.

Diagnoza spoeczna 2013 465

5.2. Ubstwo niemonetarne (deprywacja materialna)
Punktem wyjcia dla pomiaru ubstwa niemonetarnego jest definiowanie jego niemonetarnych wymiarw cile
powizanych z grupami potrzeb badanych jednostek (osb, gospodarstw domowych), a nastpnie wybr zmiennych
bdcych symptomami ubstwa niemonetarnego w poszczeglnych jego wymiarach. W badaniu wyrniono
nastpujce wymiary deprywacji oraz ich symptomy:
1. Zaspokojenie potrzeb ywnociowych gospodarstwa domowego (brak moliwoci zaspokojenia potrzeb
ywnociowych z przyczyn finansowych).
1.1. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie warzyw i przetworw warzywnych.
1.2. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie owocw i przetworw owocowych.
1.3. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie misa (w tym drobiu).
1.4. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie przetworw misnych i drobiowych.
1.5. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie ryb i przetworw rybnych.
1.6. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie masa i innych tuszczw jadalnych.
1.7. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie mleka.
1.8. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie przetworw mlecznych.
1.9. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie cukierkw.
1.10. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie wyrobw cukierniczych (sodyczy,
czekolady itd.).
1.11. Brak moliwoci zaspokojenia potrzeb ywnociowych w zakresie uywek (kawy, herbaty, alkoholu,
papierosw).
2. Wyposaenie gospodarstwa w dobra trwaego uytku (brak dbr z przyczyn finansowych).
2.1. Brak pralki automatycznej.
2.2. Brak zmywarki do naczy.
2.3. Brak kuchenki mikrofalowej.
2.4. Brak telewizora LCD/plazmy.
2.5. Brak patnej telewizji (satelitarnej lub kablowej).
2.6. Brak komputera (stacjonarnego lub przenonego).
2.7. Brak samochodu osobowego.
2.8. Brak dostpu do Internetu w domu.
2.9. Brak telefonu stacjonarnego.
3. Warunki mieszkaniowe i uiszczanie opat za mieszkanie.
3.1. Zbyt due zagszczenie mieszkania (poniej 5m
2
na osob).
3.2. Brak wyposaenia mieszkania w wodocig.
3.3. Brak wyposaenia mieszkania w ustp spukiwany.
3.4. Brak wyposaenia mieszkania w azienk z wann lub prysznicem.
3.5. Brak wyposaenia mieszkania w ciep wod biec.
3.6. Brak wyposaenia mieszkania w gaz z sieci lub butli.
3.7. Brak centralnego ogrzewania (zbiorowego lub indywidualnego).
3.8. Zaleganie z opatami za mieszkanie (czynsz).
3.9. Zaleganie z opatami za gaz, energi elektryczn.
3.10. Zaleganie ze spat kredytu mieszkaniowego.
4. Ksztacenie dzieci (rezygnacja z usug edukacyjnych z przyczyn finansowych).
4.1. Rezygnacja z podjcia przez dziecko zaj dodatkowych.
4.2. Ograniczenie lub zawieszenie opat na szko.
4.3. Rezygnacja z korzystania przez dziecko z obiadw w szkole.
4.4. Rezygnacja z korepetycji dla dziecka.
4.5. Zmiana szkoy na wymagajc mniejszych opat lub adnych opat.
4.6. Inne ograniczenia.
5. Kultura (rezygnacja z przyczyn finansowych z uczestnictwa w kulturze).
5.1. Rezygnacja z kina.
5.2. Rezygnacja z teatru, opery, operetki, filharmonii, koncertu.
5.3. Rezygnacja z muzeum lub wystawy.
5.4. Rezygnacja z zakupu ksiki.
5.5. Rezygnacja z zakupu prasy.
6. Wypoczynek (rezygnacja z przyczyn finansowych z rnych form wypoczynku).
6.1. Rezygnacja z kolonii, obozu, innych wyjazdw grupowych dzieci.
6.2. Rezygnacja z urlopu, wyjazdw dorosych.
6.3. Rezygnacja z urlopu, wyjazdw rodzinnych.
7. Ochrona zdrowia (rezygnacja z przyczyn finansowych z usug ochrony zdrowia oraz zakupu lekw).
7.1. Nie realizowanie recept lub niewykupywanie lekw zalecanych przez lekarza.
7.2. Nie leczenie zbw.
Diagnoza spoeczna 2013 466

7.3. Rezygnacja z uzyskania protez zbowych.
7.4. Rezygnacja z wizyt u lekarza.
7.5. Rezygnacja z bada medycznych.
7.6. Rezygnacja z zabiegw rehabilitacyjnych.
7.7. Rezygnacja z wyjazdu do sanatorium.
Symptomy deprywacji materialnej uwzgldnione w analizie mierzone s poza jednym symptomem, na skali
nominalnej i maj charakter binarny. W efekcie moemy wycznie okrela wystpowanie lub niewystpowanie
danego symptomu ubstwa w badanej jednostce (w gospodarstwie domowym), czyli ustali czy badana jednostka
podlega czy te nie podlega deprywacji ze wzgldu na dany symptom. W sytuacji gdy pomiar symptomu ubstwa jest
moliwy na skalach mocniejszych, tj. na przynajmniej skalach porzdkowych, moemy dodatkowo mierzy
gboko, intensywno i dotkliwo deprywacji danego gospodarstwa domowego ze wzgldu na dany symptom
deprywacji.
Przedstawione w punkcie 5.3.1 miary rnych aspektw ubstwa monetarnego mog zosta wykorzystane, po
ich odpowiedniej modyfikacji, do analiz ubstwa niemonetarnego (deprywacji materialnej), zarwno na poziomie
poszczeglnych symptomw deprywacji materialnej, wymiarw deprywacji materialnej oraz wszystkich wymiarw
ubstwa niematerialnego cznie. Miar oceniajc zasig deprywacji materialnej jednostek (osb, gospodarstw
domowych) ze wzgldu na j-ty symptom deprywacji w h-tym jej wymiarze, bdc odpowiednikiem stopy ubstwa
materialnego jest stopa deprywacji, czyli odsetek jednostek podlegajcych deprywacji ze wzgldu na j-ty symptom w
h-tym wymiarze:
n
n
H
dm
hj dm
hj
= , (11)
gdzie:
dm
hj
n - liczba jednostek podlegajcych deprywacji, w badanej zbiorowoci, ze wzgldu na j-ty symptom w h-tym
wymiarze.
W przypadku gdy symptom deprywacji mierzony jest na skali binarnej dana jednostka podlega deprywacji gdy
charakteryzuje si tym symptomem. W sytuacji gdy symptom deprywacji mierzony jest na skali mocniejszej
(przynajmniej porzdkowej) jednostka podlega deprywacji ze wzgldu na ten symptom gdy warto tego symptomu
w danej jednostce przekracza ustalon warto progow. Warto progow dla symptomu 3.1 (zbyt due zagszczenie
mieszkania) przyjto na poziomie 5 m
2
na osob. W tej drugiej z przedstawionych sytuacji moemy ocenia
dodatkowo pozostae aspekty deprywacji badanych jednostek ze wzgldu na dany symptom deprywacji.
Wstpnie porzdkujemy wartoci jakie moe przyjmowa dany symptom deprywacji wedug rosncego stopnia
zagroenia deprywacj. Miar oceniajc gboko deprywacji materialnej, ze wzgldu na j-ty symptom deprywacji
w h-tym wymiarze deprywacji materialnej, jest indeks luki deprywacji jednostek podlegajcych deprywacji ze
wzgldu na dany symptom o postaci:

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
hj
n
i
*
hj
hj i,
*
hj
dm
hj
dm
hj
z
z z
n
I
1
1
, (12)
gdzie:
*
hj
z - warto progowa j-tego symptomu deprywacji w h-tym wymiarze, czyli warto j-tego symptomu
deprywacji w h-tym wymiarze, powyej ktrej dana jednostka nie podlega ju deprywacji ze wzgldu na ten
symptom
132
,
zi,hj - poziom deprywacji i-tego gospodarstwa domowego ze wzgldu na j-ty symptom deprywacji w h-tym
wymiarze.
Pomiar intensywnoci deprywacji materialnej ze wzgldu na j-ty symptom deprywacji w h-tym wymiarze
dokonywany jest za pomoc indeksu luki deprywacji ze wzgldu na dany symptom deprywacji:

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
hj
n
i
*
hj
hj i,
*
hj dm
hj
z
z z
n
IT
1
1
. (13)
Do pomiaru dotkliwoci deprywacji materialnej ze wzgldu na j-ty symptom deprywacji w h-tym wymiarze
stosujemy indeks bdcy kwadratem luki deprywacji ze wzgldu na dany symptom:
2
1
1

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
hj
n
i
*
hj
hj i,
*
hj dm
hj
z
z z
n
SE . (14)

132
Jest to odpowiednik granicy ubstwa przy pomiarze ubstwa monetarnego.
Diagnoza spoeczna 2013 467

W celu oceny rnych aspektw deprywacji w poszczeglnych jej wymiarach przyjto dla kadego wymiaru
deprywacji materialnej granic deprywacji, czyli grn granic liczby symptomw deprywacji, przy ktrej jednostka
ju podlega deprywacji (tabl. 5.1).
Tabela 5.1. Granice deprywacji dla poszczeglnych wymiarw deprywacji materialnej.
Wymiary deprywacji Granice deprywacji
1. Zaspokojenie potrzeb ywnociowych
2. Wyposaenie w dobra trwaego uytku
3. Warunki mieszkaniowe i uiszczanie opat za mieszkanie
4. Ksztacenie dzieci
5. Kultura
6. Wypoczynek
7. Ochrona zdrowia
wystpowanie przynajmniej 5 symptomw deprywacji
wystpowanie przynajmniej 4 symptomw deprywacji
wystpowanie przynajmniej 4 symptomw deprywacji
wystpowanie przynajmniej 2 symptomw deprywacji
wystpowanie przynajmniej 2 symptomw deprywacji
wystpowanie przynajmniej 1 symptomw deprywacji
wystpowanie przynajmniej 3 symptomw deprywacji

Zakadamy, e zagroenie deprywacj jednostki (osoby, gospodarstwa domowego) ronie wraz ze wzrostem
liczby wystpujcych w nim symptomw deprywacji w tych wymiarach. Nastpnie definiujemy, dla kadego
wymiaru deprywacji, zmienne przyjmujce wartoci rwne liczbom wyrnionych w tych wymiarach symptomw
deprywacji (zh=1,2,,kh). Indeksem mierzcym zasig deprywacji materialnej w h-tym wymiarze jest stopa
deprywacji w tym wymiarze, czyli odsetek jednostek podlegajcych deprywacji w h-tym wymiarze:
n
n
H
dm
hj dm
hj
= , (15)
gdzie:
dm
hj
n - liczba jednostek podlegajcych deprywacji materialnej w h-tym wymiarze, czyli liczba jednostek
charakteryzujcych si przynajmniej tak liczb symptomw deprywacji, przy ktrej uwaamy, e podlega ona
deprywacji w h-tym wymiarze.
Ocen gbokoci deprywacji materialnej w h-tym jej wymiarze stanowi indeks luki deprywacji materialnej
jednostek podlegajcych deprywacji w h-tym wymiarze definiowany nastpujco:

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
h
n
i
*
h
*
h h i,
dm
h
dm
h
z
z z
n
I
1
1
, (16)
gdzie:
zi,h - liczba symptomw deprywacji materialnej w h-tym wymiarze u i-tej jednostki,
*
h
z - granica deprywacji materialnej w h-tym wymiarze, czyli dolna granica liczby symptomw deprywacji, przy
ktrej jednostka ju podlega deprywacji.
Pomiaru intensywnoci deprywacji materialnej w h-tym wymiarze dokonujemy za pomoc indeksu luki
deprywacji materialnej w h-tym wymiarze:

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
h
n
i
*
h
*
h h i, dm
h
z
z z
n
IT
1
1
. (17)
Dotkliwo deprywacji materialnej w h-tym wymiarze oceniamy za pomoc indeksu bdcego kwadratem luki
deprywacji materialnej w h-tym wymiarze:
2
1
1

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
h
n
i
*
h
*
h h i, dm
h
z
z z
n
SE
. (18)
Oglna ocena deprywacji materialnej (we wszystkich jej wymiarach cznie) wymaga analizy liczby wymiarw
deprywacji, w ktrych badane jednostki podlegaj deprywacji.
W celu konstrukcji indeksw agregatowych oceniajcych rne aspekty deprywacji materialnej we wszystkich
wyrnionych jej wymiarach cznie definiujemy zmienn przyjmujc wartoci rwne liczbie wyrnionych
wymiarw deprywacji (z=0,1,2,,h). Nastpnie musimy ustali warto granicy deprywacji materialnej, czyli doln
granic liczby wymiarw deprywacji, przy ktrej jednostka podlega deprywacji. Przyjto, e dane gospodarstwo
domowe jest ubogie niemonetarnie (podlega deprywacji materialnej) gdy dowiadcza deprywacji materialnej
przynajmniej w trzech jej wymiarach.
Indeksem oceniajcym zasig deprywacji materialnej (material deprivation incidence), bdcym
odpowiednikiem stopy ubstwa monetarnego przy ocenie zasigu ubstwa monetarnego, jest stopa deprywacji, czyli
odsetek jednostek (osb, gospodarstw domowych) podlegajcych deprywacji materialnej:
n
n
H
dm
dm
=
, (19)
Diagnoza spoeczna 2013 468

gdzie:
n
dm
liczba jednostek podlegajcych deprywacji materialnej w badanej zbiorowoci.
Miar oceniajc gboko deprywacji materialnej (material deprivation depth) jest indeks luki deprywacji
materialnej jednostek podlegajcych deprywacji (deprived individuals material deprivation gap index), ktry
definiujemy nastpujco:

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
n
i
*
*
i
dm
dm
z
z z
n
I
1
1
, (20)
gdzie:
zi - liczba wymiarw deprywacji materialnej u i-tej jednostki,
z* - granica deprywacji materialnej.
Pomiar intensywnoci deprywacji materialnej (material deprivation intensity) dokonywany jest za pomoc
indeksu luki deprywacji materialnej (material deprivation gap index):

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
n
i
*
*
i dm
z
z z
n
IT
1
1
. (21)
Miar oceniajc dotkliwo deprywacji materialnej (material deprivation severity) jest indeks bdcy kwadratem
luki deprywacji materialnej (squared material deprivation gap index):
2
1
1

=
|
|
.
|

\
|
=
dm
n
i
*
*
i
dm
z
z z
n
SE
. (22)
5.3. Pomiar wspwystpowania ubstwa monetarnego i ubstwa niemonetarnego
Kocowym etapem wielowymiarowej analizy sfery ubstwa jest ocena wspwystpowania ubstwa monetarnego i
ubstwa niemonetarnego. Kumulacja wystpowania ubstwa monetarnego i deprywacji materialnej w zasadniczy
sposb pogbia dolegliwoci tego zjawiska. Gdy gospodarstwo domowe zarwno nie osiga biecych dochodw co
najmniej rwnych granicy ubstwa monetarnego jak i podlega deprywacji materialnej oznacza to, e jego rodki
finansowe, obejmujce nie tylko dochody biece, ale take dochody z poprzednich okresw oraz nagromadzone
zasoby materialne nie pozwalaj na zaspokojenie jego podstawowych potrzeb na minimalnym, akceptowalnym
poziomie. Ubstwo takie bdziemy nazywali ubstwem oczywistym (manifest poverty).
Do oceny rnych aspektw skumulowanego ubstwa monetarnego i ubstwa niemonetarnego zostan
zastosowane indeksy tzw. ubstwa oczywistego. Miar zasigu ubstwa monetarnego i niemonetarnego cznie, czyli
ubstwa oczywistego (manifest poverty incidence) stanowi odsetek jednostek podlegajcych jednoczenie ubstwu
monetarnemu i deprywacji materialnej, czyli stopa ubstwa oczywistego (manifest poverty headcount ratio)
definiowana nastpujco:
n
X x n
H
u
n
i
dm
i i
uo

=
e
=
1
, (23)
gdzie:
X
dm
- zbir jednostek podlegajcych deprywacji materialnej,
dm
i
X x e - i-ta jednostka naleca do zbioru jednostek podlegajcych deprywacji materialnej.
Miar mierzc gboko ubstwa oczywistego (manifest poverty depth) jest indeks luki ubstwa oczywistego
jednostek podlegajcych ubstwu oczywistemu (manifestly poor individuals manifest poverty gap index) tzn. ubogich
monetarnie i podlegajcych deprywacji cznie:
um
i
n
i
i
dm
dm
i
n
i
e
i
um
uo
X x
* z
* z - z
n
X x
* y
y * y
n
I
dm um
e
|
.
|

\
|
+ e
|
|
.
|

\
|
=

= = 1 1
2
1
2
1
, (24)
gdzie:
X
um
- zbir jednostek ubogich monetarnie,
dm
i
X x e - i-ta jednostka naleca do zbioru ubogich monetarnie.
Indeks mierzcy intensywnoci ubstwa oczywistego (manifest poverty intensity) jest indeks luki ubstwa
oczywistego (manifest poverty gap index):
um
i
n
i
i dm
i
n
i
e
i uo
X x
* z
* z - z
n
X x
* y
y * y
n
IT
dm um
e
|
.
|

\
|
+ e
|
|
.
|

\
|
=

= = 1 1
2
1
2
1
. (25)
Diagnoza spoeczna 2013 469

Miar oceniajc dotkliwo ubstwa oczywistego (manifest poverty severity) jest indeks kwadratw luki
dochodowej i deprywacji materialnej cznie (squared manifest poverty gap index):
um
i
n
i
i
dm
i
n
i
e
i
uo
X x
* z
* z - z
n
X x
* y
y * y
n
SE
dm um
e
|
.
|

\
|
+ e
|
|
.
|

\
|
=

= = 1
2
1
2
2
1
2
1
. (26)

5.4. Analiza zmian ubstwa w czasie
W analizach dynamicznych zjawiska ubstwa niezwykle wane jest czy gospodarstwo domowe znalazo si w
ubstwie chwilowo czy te stan ten ma charakter trway (Panek, 2011). Ma to szczeglne znaczenie przy
formuowaniu przedsiwzi w zakresie polityki spoecznej, majcych na celu walk z ubstwem. powinny si one
koncentrowa, wanie na przeciwdziaaniu ubstwu o charakterze trwaym. Okrelenie charakteru ubstwa jest
moliwe wycznie stosujc w badaniu podejcie panelowe, polegajce na obserwacji we wszystkich okresach (latach)
tych samych gospodarstw domowych. Tym samym w prezentowanym badaniu ubstwa, oceniajc zmiany w sferze
ubstwa, oparto si na informacjach dotyczcych tylko gospodarstw uczestniczcych w obu ostatnich dwch fazach
badania tj. zarwno w 2011 r. oraz 2013 r.
W przeprowadzonych w ramach badania analizach zbadano charakter ubstwa poprzez dokonanie analizy
mobilnoci gospodarstwa domowego ze wzgldu na przynaleno do sfery ubstwa.
Ocena mobilnoci gospodarstw domowych ze wzgldu na przynaleno do sfery ubstwa opiera si na analizie
przepyww gospodarstw domowych pomidzy statusami przynalenoci do sfery ubstwa (naleenia lub
nienaleenia do sfery ubstwa) w dwch porwnywanych okresach (latach). Schemat przypyww gospodarstw
domowych pomidzy statusami przynalenoci do sfery ubstwa w ujciu klasycznym przedstawia tabela 5.2.
Tabela 5.2. Schemat przepyww gospodarstw domowych pomidzy statusami przynalenoci do sfery ubstwa.
Status przynalenoci
do sfery ubstwa
w okresie t-1
Status przynalenoci do sfery ubstwa
w okresie t

1 , t j
n
gospodarstwo nieubogie
(j=0)
gospodarstwo ubogie (j=1)
gospodarstwo nieubogie
(j=0)
t t
n
, 1 , 00

t t
n
, 1 , 01

1 , 0 t
n
gospodarstwo ubogie (j=1)
t t
n
, 1 , 10

t t
n
1 , 11

1 , 1 t
n

t j
n
,

t
n
, 0

t
n
, 1

n

W przypadku analizy ubstwa ze wzgldu na sytuacj dochodow gospodarstw domowych, wielkoci na
przektnej macierzy przepyww
| |
t t jj
n
, 1 , '
= N
wskazuj liczebnoci gospodarstw domowych, ktre nie zmieniy
w porwnywanych parach okresw swojego statusu przynalenoci do sfery ubstwa (tzn., e w obu porwnywanych
okresach (latach) naleay lub nie naleay do sfery ubstwa). Poniej przektnej znajduje si liczebno gospodarstw
domowych, ktre opuciy sfer ubstwa a powyej przektnej, ktre weszy do sfery ubstwa.
Na podstawie macierzy przepyww obliczane s indeksy mobilnoci, ktre stanowi syntetyczne oceny skali
mobilnoci gospodarstw domowych ze wzgldu na przynaleno do sfery ubstwa. Klasycznym i jednoczenie
czsto stosowanym w praktyce indeksem mobilnoci obliczanym w oparciu o macierze przepyww jest wskanik
Shorrocks'a, (1978) ktry opisuje wzr:
( )
n
tr n
M
S
N
= , (27)
gdzie:
tr(N) lad macierzy przepyww
133
,
przy czym:
njj,t-1,t liczba gospodarstw domowych, ktra w okresie t-1,t napyna z j-tego stanu przynalenoci do sfery
ubstwa do j'-tego stanu.
Wskanik (27) przyjmuje wartoci z przedziau | | 1 , 0 . Im wysza warto indeksu tym wiksza mobilno
gospodarstw domowych.
Dokonujc dekompozycji indeksu (27), rozszerzajcej jego moliwoci analityczne, otrzymujemy ostatecznie:

133
Suma wielkoci na przektnej macierzy, czyli liczebno gospodarstw domowych, ktre nie zmieniy w porwnywanych okresach swojego
statusu przynalenoci do sfery ubstwa.
Diagnoza spoeczna 2013 470

( )
,
'
'
'
'
' '
' '
+
< > > <
+ = + =
+
=

=

S S
j j
jj
j j
jj
j j j j
jj jj
S
M M
n
n
n
n
n
n n
n
tr n
M
N
(28)
Pierwszy ze skadnikw prawej strony rwnania wskazuje na odsetek gospodarstw domowych, ktre opuciy
sfer ubstwa w porwnywanych okresach. Drugi ze skadnikw sumy stanowi odsetek gospodarstw domowych,
ktre weszy do sfery ubstwa w badanym okresie. Jako uzupenienie indeksu mobilnoci (27) T. Panek (2001)
zaproponowa indeks charakteru mobilnoci gospodarstw domowych:
,
'
'
'
'
+
< >
= =

S S
j j
jj
j j
jj
M M
n
n
n
n
CM (29)
Indeks ten przyjmuje wartoci z przedziau [-1; 1]. Jego wartoci dodatnie oznaczaj przewag przepyww
gospodarstw domowych ze sfery ubstwa poza sfer ubstwa. Wartoci ujemne indeksu wskazuj na przewag
przepyww spoza sfery ubstwa do sfery ubstwa. Im wysza warto bezwzgldna indeksu tym wiksza przewaga
jednego typu przepyww nad drugim z typw przepyww.

5.5. Determinanty ubstwa
Czsto stosowanym w praktyce sposobem okrelania rde ubstwa jest podzia badanej zbiorowoci na grupy
wedug wybranych cech spoeczno-ekonomicznych i ocena tego zjawiska wewntrz tych grup za pomoc indeksw
ubstwa, najczciej odsetka ubogich. Wysokie wartoci indeksu ubstwa w danej grupie gospodarstw, przy
jednoczesnym duym zrnicowaniu ich wartoci pomidzy grupami wedug danej klasyfikacji sugeruj, e dany
wariant cechy charakteryzujcy wyrnion grup gospodarstw generuje ubstwo.
Oceny wpywu poszczeglnych zmiennych na generowanie ubstwa niezalenie mog jednak okaza si
obcione, gdy nie bior pod uwag zwizku tych zmiennych z innymi zmiennymi. Na przykad wysokie wartoci
indeksu ubstwa w grupie gospodarstw domowych wiejskich wskazuj, e zamieszkiwanie na wsi generuje ubstwo.
Jednake dua warto indeksu ubstwa dla tej grupy gospodarstwa jest cznym efektem nie tylko zamieszkiwania
na wsi, lecz rwnie innych czynnikw (np. wiksza liczba dzieci w gospodarstwach domowych wiejskich ni w
gospodarstwach domowych miejskich, niszy poziom wyksztacenia czonkw tych gospodarstw w porwnaniu z
gospodarstwami zamieszkujcymi miasta). Tym samym dla okrelenia determinant ubstwa niezbdne jest
oszacowanie wpywu netto poszczeglnych zmiennych na generowanie ubstwa, co wymaga stosowania
wielowymiarowych metod badania wspzalenoci, a w szczeglnoci regresji wielorakiej.
Do okrelenia wpywu wyrnionych w badaniu cech na stopie zagroenia ubstwem mona zastosowa modele
probitowe lub logitowe (Greene, 1997). W modelach tych zmienn zalen jest zmienna zerojedynkowa, ktra
przyjmuje warto 1, gdy gospodarstwo domowe znajdowao si sferze ubstwa oraz warto 0 w przeciwnym
przypadku.
Model probitowy mona zapisa nastpujco:

( ) | | c o o o o + + + + + = u

k k
X X X p ...
2 2 1 1 0
1
X
, (30)

gdzie:
X wektor potencjalnych determinant ubstwa (zmiennych objaniajcych),
p(X) prawdopodobiestwo znalezienia si gospodarstwa domowego w sferze ubstwa, przy okrelonym
ukadzie potencjalnych determinant ubstwa (zmiennych niezalenych),
-1(p) funkcja odwrotna dystrybuanty standardowego rozkadu normalnego,
reszta modelu.
Zmienne objaniajce uwzgldnione w modelach jako potencjalne determinanty ubstwa mog zosta
przedstawione, podobnie jak zmienna objaniana, za pomoc ukadw zmiennych zerojedynkowych. Przy szacowaniu
modeli z ukadami zmiennych zerojedynkowych pomija si w kadym z ukadw, celem uniknicia wspliniowoci,
jedn ze zmiennych zerojedynkowych (wariantw cechy). Oznacza to, e parametry stojce przy zmiennych
niezalenych modelu s relatywnymi wskanikami ryzyka wejcia w sfer ubstwa. Im wysza dodatnia warto
parametru stojcego przy danej zmiennej (wariancie cechy), tym wiksze ryzyko wpadnicia w ubstwo
gospodarstw charakteryzujcych si tym wariantem cechy w stosunku do gospodarstw, ktre maj pominity
w modelu wariant danej cechy. Natomiast ujemna warto parametru stosujcego przy danej zmiennej (wariancie
cechy) wskazuje na mniejsze ryzyko (w stosunku do pominitego wariantu cechy) wejcia w ubstwo.

Diagnoza spoeczna 2013 471

Aneks 6. Ranking grup spoeczno-demograficznych i zawodowych na omiu
wymiarach jakoci ycia w 2013 r.
Diagnoza spoeczna 2013 472

6.1. Miasta

Poziom cywilizacyjny
Ranga Miasto rednia SD N
1 Warszawa 0,83 0,92 1178
2 Pozna 0,58 0,99 323
3 Gorzw Wlk. 0,57 0,91 111
4 Szczecin 0,56 0,99 296
5 Lublin 0,53 0,97 251
6 Bydgoszcz 0,52 0,96 243
7 Krakw 0,51 0,97 636
8 Gdask 0,50 0,85 362
9 Toru 0,49 1,00 158
10 Wrocaw 0,46 0,95 449
11 Gliwice 0,44 0,79 104
12 Rzeszw 0,42 1,01 98
13 Gdynia 0,41 1,01 129
14 Kielce 0,39 1,04 134
15 Katowice 0,38 0,96 244
16 Olsztyn 0,38 0,93 153
17 Opole 0,33 0,88 91
18 Ruda lska 0,30 0,89 98
19 Biaystok 0,27 0,91 206
20 d 0,26 0,98 575
21 Czstochowa 0,21 0,92 134
22 Zabrze 0,20 0,97 89
23 Sosnowiec 0,19 0,96 158
24 Wabrzych 0,18 0,94 126
25 Jaworzno 0,12 1,07 170
26 Bielsko-Biaa 0,10 1,05 194
27 Wocawek 0,08 1,02 82
28 Radom -0,16 0,97 194
Dobrobyt materialny
Ranga Miasto rednia SD N
1 Warszawa 0,83 1,87 1043
2 Toru 0,70 2,14 155
3 Gdynia 0,50 1,24 111
4 Szczecin 0,35 1,18 294
5 Pozna 0,34 1,15 244
6 Krakw 0,32 1,02 573
7 Zabrze 0,23 1,08 80
8 Katowice 0,21 1,04 227
9 Gliwice 0,17 0,82 87
10 Gdask 0,15 1,04 356
11 Jaworzno 0,13 0,67 163
12 Gorzw Wlk. 0,12 0,71 111
13 Bydgoszcz 0,07 1,04 227
14 Wrocaw 0,06 1,05 418
15 d 0,05 1,13 538
16 Kielce 0,05 0,94 119
17 Wabrzych 0,02 0,84 125
18 Lublin 0,01 0,95 241
19 Opole -0,02 0,94 90
20 Biaystok -0,04 0,86 198
21 Olsztyn -0,05 1,00 144
22 Bielsko-Biaa -0,07 0,81 185
23 Czstochowa -0,12 0,66 121
24 Sosnowiec -0,17 0,95 138
25 Radom -0,20 0,89 187
26 Rzeszw -0,20 0,77 84
27 Ruda lska -0,41 0,75 84
28 Wocawek -0,50 0,67 73

Dobrostan spoeczny
Ranga Miasto rednia SD N
1 Gdynia 0,19 0,84 129
2 Wrocaw 0,17 1,34 454
3 Zabrze 0,17 1,51 89
4 Kielce 0,15 1,06 133
5 Jaworzno 0,14 0,78 168
6 Krakw 0,10 1,00 638
7 Radom 0,10 0,97 194
8 Gdask 0,10 0,86 361
9 Szczecin 0,05 0,99 296
10 Warszawa 0,03 1,00 1161
11 Pozna 0,03 0,97 314
12 Biaystok 0,00 0,84 205
13 Katowice -0,01 1,09 244
14 Bydgoszcz -0,02 0,71 239
15 Ruda lska -0,03 0,97 98
16 d -0,04 1,12 564
17 Opole -0,04 0,93 91
18 Olsztyn -0,04 0,95 154
19 Sosnowiec -0,05 0,75 158
20 Lublin -0,06 0,92 247
21 Rzeszw -0,06 1,01 98
22 Toru -0,07 1,00 157
23 Czstochowa -0,10 0,83 134
24 Wabrzych -0,21 0,89 127
25 Gorzw Wlk. -0,26 0,71 110
26 Gliwice -0,27 0,70 102
27 Bielsko-Biaa -0,38 1,04 194
28 Wocawek -0,39 0,89 82
Patologie (im nisza warto tym wicej patologii)
Ranga Miasto rednia SD N
1 Jaworzno 0,31 0,59 170
2 Gorzw Wlk. 0,15 0,73 111
3 Bydgoszcz 0,09 0,97 240
4 Olsztyn 0,06 0,73 156
5 Kielce -0,01 0,98 133
6 Pozna -0,02 0,96 319
7 Gdask -0,04 1,01 362
8 Krakw -0,05 1,25 638
9 Czstochowa -0,05 0,84 134
10 d -0,06 0,94 574
11 Gdynia -0,06 0,81 129
12 Opole -0,08 0,84 91
13 Lublin -0,09 0,99 251
14 Rzeszw -0,09 1,04 98
15 Radom -0,10 0,94 194
16 Biaystok -0,12 1,23 203
17 Katowice -0,14 0,95 244
18 Toru -0,15 0,91 158
19 Wrocaw -0,17 1,48 454
20 Wocawek -0,17 1,48 81
21 Warszawa -0,17 1,06 1178
22 Gliwice -0,19 1,36 103
23 Wabrzych -0,21 1,23 127
24 Zabrze -0,21 1,15 88
25 Sosnowiec -0,24 1,33 158
26 Bielsko-Biaa -0,30 1,96 194
27 Ruda lska -0,36 1,23 98
28 Szczecin -0,39 1,40 296

Diagnoza spoeczna 2013 473

Kapita spoeczny
Ranga Miasto rednia SD N
1 Rzeszw 0,74 1,50 98
2 Toru 0,49 1,67 158
3 Katowice 0,43 1,32 242
4 Pozna 0,40 1,29 323
5 Lublin 0,37 1,22 251
6 Krakw 0,33 1,18 639
7 Kielce 0,33 1,33 134
8 Warszawa 0,32 1,06 1172
9 Gorzw Wlk. 0,29 1,19 111
10 Gdask 0,19 0,98 362
11 Gliwice 0,19 1,13 104
12 Jaworzno 0,19 1,15 170
13 Wocawek 0,16 1,22 81
14 Wrocaw 0,15 1,04 457
15 Czstochowa 0,14 1,18 134
16 Opole 0,13 0,96 91
17 Gdynia 0,11 0,93 129
18 Radom 0,07 0,92 194
19 Zabrze 0,07 1,27 89
20 Biaystok 0,02 0,98 206
21 Bydgoszcz 0,01 0,87 240
22 Szczecin 0,01 0,96 296
23 Ruda lska -0,02 0,91 98
24 Olsztyn -0,03 0,76 158
25 Bielsko-Biaa -0,04 0,92 194
26 d -0,08 0,90 574
27 Sosnowiec -0,28 0,63 158
28 Wabrzych -0,32 0,73 127

Dobrostan psychiczny
Ranga Miasto rednia SD N
1 Pozna 0,27 0,74 306
2 Olsztyn 0,24 0,88 130
3 Gdask 0,22 0,84 362
4 Jaworzno 0,20 0,95 164
5 Krakw 0,18 1,00 623
6 Gdynia 0,16 0,80 128
7 Warszawa 0,12 0,93 1136
8 Szczecin 0,11 1,04 291
9 Wrocaw 0,09 0,98 437
10 Toru 0,07 0,95 150
11 Ruda lska 0,06 1,09 98
12 Lublin 0,05 0,98 234
13 Bydgoszcz 0,03 0,94 217
14 Bielsko-Biaa 0,03 0,88 186
15 d 0,02 1,09 558
16 Zabrze 0,01 1,03 83
17 Wabrzych -0,02 1,18 124
18 Gorzw Wlk. -0,03 1,06 109
19 Radom -0,03 0,83 189
20 Sosnowiec -0,08 1,03 156
21 Gliwice -0,09 1,21 101
22 Katowice -0,09 1,04 243
23 Opole -0,10 0,86 90
24 Rzeszw -0,10 0,90 98
25 Biaystok -0,13 1,01 203
26 Czstochowa -0,23 0,87 123
27 Kielce -0,28 1,12 121
28 Wocawek -0,40 1,03 82


Dobrostan fizyczny
Ranga Miasto rednia SD N
1 Olsztyn 0,29 0,79 142
2 Szczecin 0,21 0,86 295
3 Rzeszw 0,17 0,79 98
4 Ruda lska 0,16 0,86 98
5 d 0,13 0,93 562
6 Gliwice 0,12 0,82 104
7 Gdask 0,10 0,93 362
8 Pozna 0,10 0,85 311
9 Krakw 0,09 1,03 629
10 Jaworzno 0,07 1,10 170
11 Wrocaw 0,05 0,96 450
12 Zabrze 0,05 0,88 87
13 Wabrzych 0,03 1,08 125
14 Toru 0,03 0,91 149
15 Sosnowiec 0,01 0,96 157
16 Warszawa -0,01 1,00 1135
17 Bielsko-Biaa -0,01 0,88 189
18 Lublin -0,02 1,05 235
19 Gdynia -0,04 0,91 127
20 Gorzw Wlk. -0,07 1,12 109
21 Biaystok -0,07 0,95 204
22 Wocawek -0,09 0,91 79
23 Katowice -0,09 0,96 240
24 Bydgoszcz -0,13 1,22 230
25 Radom -0,16 1,01 193
26 Opole -0,19 1,05 90
27 Kielce -0,30 1,23 123
28 Czstochowa -0,33 1,06 132

Stres yciowy (im nisza warto tym wikszy stres)
Ranga Miasto rednia SD N
1 Jaworzno ,22 0,86 170
2 Gdynia ,07 0,76 127
3 Ruda lska ,06 0,73 98
4 Bielsko-Biaa ,05 1,06 191
5 Olsztyn ,04 0,94 134
6 d ,02 0,97 557
7 Pozna ,01 0,89 310
8 Gorzw Wlk. -,04 1,05 110
9 Szczecin -,04 0,98 294
10 Wocawek -,06 1,17 78
11 Zabrze -,07 1,12 89
12 Krakw -,08 0,99 621
13 Katowice -,08 0,98 242
14 Wabrzych -,09 0,90 127
15 Radom -,12 1,04 194
16 Biaystok -,12 1,07 205
17 Gliwice -,13 1,15 103
18 Sosnowiec -,14 0,92 153
19 Warszawa -,16 1,01 1131
20 Wrocaw -,17 0,91 452
21 Gdask -,17 0,99 360
22 Bydgoszcz -,19 0,88 229
23 Rzeszw -,20 0,88 96
24 Czstochowa -,20 1,06 134
25 Toru -,21 1,16 149
26 Opole -,25 1,02 90
27 Lublin -,27 1,04 234
28 Kielce -,32 1,16 117


Diagnoza spoeczna 2013 474

6.2. Wojewdztwa



Poziom cywilizacyjny
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Pomorskie 0,23 0,97 1511
2 Mazowieckie 0,17 1,07 3579
3 lskie 0,15 0,98 3188
4 Dolnolskie 0,12 0,99 1998
5 Maopolskie 0,12 0,99 2311
6 Zachodniopomorskie 0,11 1,05 1164
7 Opolskie 0,10 0,98 690
8 Wielkopolskie 0,08 0,98 2295
9 Podlaskie 0,07 1,07 820
10 Lubuskie 0,04 0,99 697
11 dzkie -0,01 1,01 1720
12 Kujawsko-Pomorskie -0,02 0,99 1472
13 Podkarpackie -0,04 0,97 1445
14 Lubelskie -0,07 1,07 1463
15 Warmisko-Mazurskie -0,12 1,02 970
16 witokrzyskie -0,14 1,04 881

Dobrobyt materialny
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Mazowieckie 0,17 1,34 3367
2 Maopolskie 0,06 0,88 2025
3 Zachodniopomorskie 0,06 1,04 1095
4 Pomorskie 0,05 1,02 1441
5 Dolnolskie 0,04 0,91 1850
6 Podlaskie 0,02 0,93 757
7 lskie 0,02 0,90 2831
8 Lubuskie -0,01 0,88 687
9 Opolskie -0,03 0,86 622
10 Wielkopolskie -0,04 0,89 1932
11 dzkie -0,11 0,95 1588
12 Warmisko-Mazurskie -0,11 0,84 961
13 Kujawsko-Pomorskie -0,19 1,11 1391
14 Lubelskie -0,22 0,83 1421
15 Podkarpackie -0,22 0,73 1333
16 witokrzyskie -0,32 0,84 782

Kapita spoeczny
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Podkarpackie 0,13 1,22 1443
2 Pomorskie 0,08 1,03 1513
3 Opolskie 0,07 1,16 690
4 Lubelskie 0,05 9,99 1465
5 Maopolskie 0,05 1,03 2316
6 Mazowieckie 0,05 9,96 3568
7 Dolnolskie 0,01 9,97 2009
8 Lubuskie 0,00 1,06 699
9 lskie -0,02 1,00 3184
10 Podlaskie -0,03 9,93 820
11 Wielkopolskie -0,05 1,01 2299
12 Kujawsko-Pomorskie -0,06 1,04 1466
13 Zachodniopomorskie -0,06 9,92 1164
14 witokrzyskie -0,08 9,93 876
15 dzkie -0,09 9,93 1719
16 Warmisko-Mazurskie -0,19 9,72 984


Dobrostan spoeczny
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Opolskie 0,18 0,94 678
2 Maopolskie 0,13 1,07 2307
3 Lubelskie 0,10 1,05 1454
4 Podkarpackie 0,07 1,08 1441
5 Pomorskie 0,07 0,90 1507
6 Dolnolskie 0,05 1,11 1993
7 Mazowieckie 0,05 1,02 3540
8 Wielkopolskie 0,00 1,05 2264
9 dzkie -0,02 1,04 1701
10 Podlaskie -0,03 0,95 812
11 lskie -0,03 0,99 3177
12 Zachodniopomorskie -0,08 0,96 1160
13 Kujawsko-Pomorskie -0,09 0,85 1445
14 witokrzyskie -0,12 0,98 875
15 Lubuskie -0,13 0,85 692
16 Warmisko-Mazurskie -0,25 0,87 957

Patologie (im nisza warto tym wicej patologii)
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Maopolskie 0,11 0,88 2306
2 witokrzyskie 0,11 0,84 877
3 Opolskie 0,07 0,88 688
4 Warmisko-Mazurskie 0,06 0,87 973
5 Podkarpackie 0,05 0,89 1445
6 Lubelskie 0,02 0,94 1464
7 dzkie 0,02 0,91 1718
8 Kujawsko-Pomorskie 0,00 0,96 1464
9 Wielkopolskie 0,00 1,00 2285
10 Zachodniopomorskie -0,10 1,10 1163
11 lskie -0,06 1,10 3173
12 Mazowieckie -0,05 1,04 3570
13 Pomorskie -0,04 1,12 1512
14 Podlaskie -0,02 1,09 817
15 Dolnolskie -0,18 1,31 2000
16 Lubuskie -0,13 1,29 696

Dobrostan fizyczny
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Warmisko-Mazurskie 0,19 0,98 946
2 Zachodniopomorskie 0,11 0,91 1148
3 lskie 0,07 0,90 3137
4 Kujawsko-Pomorskie 0,06 1,01 1407
5 dzkie 0,04 0,93 1674
6 Wielkopolskie 0,04 0,97 2239
7 Maopolskie 0,03 1,03 2272
8 Mazowieckie 0,02 0,97 3484
9 Opolskie 0,02 0,90 679
10 Pomorskie 0,02 1,01 1504
11 Podlaskie 0,01 0,99 814
12 Podkarpackie -0,01 1,03 1410
13 witokrzyskie -0,01 1,09 847
14 Dolnolskie -0,06 1,03 1973
15 Lubelskie -0,08 1,10 1427
16 Lubuskie -0,12 1,13 664


Diagnoza spoeczna 2013 475

Dobrostan psychiczny
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Maopolskie 0,13 0,95 2242
2 Wielkopolskie 0,09 0,94 2203
3 Pomorskie 0,07 0,98 1494
4 Opolskie 0,06 0,88 676
5 lskie 0,02 0,96 3066
6 Zachodniopomorskie 0,02 1,03 1113
7 Kujawsko-Pomorskie 0,01 0,94 1363
8 Dolnolskie -0,02 1,00 1931
9 Mazowieckie -0,02 1,00 3447
10 dzkie -0,04 1,05 1637
11 Podkarpackie -0,05 0,98 1395
12 Lubuskie -0,07 1,01 674
13 Lubelskie -0,08 1,04 1354
14 Warmisko-Mazurskie -0,08 1,13 862
15 Podlaskie -0,15 1,07 810
16 witokrzyskie -0,20 1,15 809

Stres yciowy (im nisza warto tym wikszy stres)
Ranga Wojewdztwo rednia SD N
1 Dolnolskie -0,09 0,99 1973
2 Mazowieckie -0,08 1,03 3462
3 Podlaskie -0,05 1,05 815
4 Podkarpackie -0,04 0,94 1413
5 Lubuskie -0,02 1,02 663
6 Opolskie 0,00 1,05 683
7 lskie 0,01 1,01 3146
8 Lubelskie 0,01 1,00 1412
9 Zachodniopomorskie 0,02 0,95 1149
10 witokrzyskie 0,03 1,04 835
11 dzkie 0,03 0,99 1686
12 Pomorskie 0,04 1,05 1507
13 Kujawsko-Pomorskie 0,04 1,01 1407
14 Maopolskie 0,08 0,94 2278
15 Wielkopolskie 0,09 0,96 2228
16 Warmisko-Mazurskie 0,14 0,93 917

Diagnoza spoeczna 2013 476

6.3. Podregiony (NUTS3)
Poziom cywilizacyjny
Ranga Podregion rednia SD N
1 Warszawski 0,52 1,04 1923
2 Gdaski 0,40 0,93 848
3 Tyski 0,38 0,87 242
4 Poznaski 0,37 0,99 686
5 Bydgosko-toruski 0,35 1,01 508
6 Krakowski 0,34 1,01 1122
7 Szczeciski 0,33 1,03 467
8 Wrocawski 0,29 0,95 780
9 Gliwicki 0,25 0,93 249
10 Opolski 0,23 0,92 426
11 Biaostocki 0,23 1,00 354
12 Lubelski 0,22 1,12 448
13 dzki 0,21 0,99 753
14 Katowicki 0,19 1,02 544
15 Gorzowski 0,18 0,96 306
16 Rzeszowski 0,17 0,98 356
17 Bytomski 0,17 1,02 239
18 Sosnowiecki 0,16 1,02 654
19 Rybnicki 0,15 0,89 336
20 omyski 0,10 1,09 269
21 Jeleniogrski 0,09 0,93 473
22 Starogardzki 0,09 0,92 326
23 Bielski 0,09 1,00 566
24 Koszaliski 0,09 1,10 419
25 Legnicko-gogowski 0,08 1,05 270
26 Kaliski 0,07 0,91 534
27 Leszczyski -0,01 0,94 373
28 Tarnowski -0,03 0,88 392
29 Bialski -0,04 0,99 230
30 Czstochowski -0,04 0,92 362
31 Supski -0,05 1,01 337
32 Zielonogrski -0,07 1,01 390
33 Owicimski -0,07 0,89 327
34 Kronieski -0,07 0,96 453
35 Elblski -0,07 1,06 359
36 Przemyski -0,08 0,98 285
37 Kielecki -0,10 1,08 520
38 Pilski -0,10 1,02 244
39 Wabrzyski -0,11 1,02 477
40 Nyski -0,11 1,04 264
41 Olsztyski -0,11 0,99 467
42 Piotrkowski -0,13 1,02 422
43 Skierniewicki -0,13 1,02 261
44 Nowosdecki -0,15 0,95 469
45 Ciechanowsko-pocki -0,16 0,92 458
46 Tarnobrzeski -0,16 0,95 345
47 Grudzidzki -0,18 0,89 342
48 Puawski -0,18 1,06 347
49 Sandomiersko-jdrzejowski -0,19 0,97 364
50 Koniski -0,19 0,96 458
51 Stargardzki -0,20 0,94 278
52 Wocawski -0,23 0,93 622
53 Ostrocko-siedlecki -0,24 0,97 673
54 Suwalski -0,25 1,11 197
55 Radomski -0,28 1,01 525
56 Chemsko-zamojski -0,29 1,01 440
57 Sieradzki -0,30 0,96 284
58 Ecki -0,31 1,01 144







Dobrostan spoeczny
Ranga Podregion rednia SD N
1 Tarnowski 0,31 1,14 392
2 Ciechanowsko-pocki 0,27 1,38 449
3 Puawski 0,26 1,09 348
4 Nyski 0,24 0,95 263
5 Nowosdecki 0,17 1,08 468
6 Kronieski 0,17 1,29 452
7 Opolski 0,15 0,93 415
8 Owicimski 0,14 0,92 327
9 Kaliski 0,14 1,15 525
10 Legnicko-gogowski 0,13 0,98 264
11 Wrocawski 0,12 1,22 783
12 Lubelski 0,12 1,13 441
13 Skierniewicki 0,11 1,05 258
14 Gdaski 0,10 0,91 846
15 Tarnobrzeski 0,08 0,96 343
16 Bytomski 0,07 1,02 239
17 Piotrkowski 0,06 1,08 417
18 Rzeszowski 0,06 1,00 355
19 Tyski 0,06 1,05 241
20 Jeleniogrski 0,05 0,93 471
21 Krakowski 0,05 1,07 1119
22 Radomski 0,05 1,01 525
23 Biaostocki 0,05 0,93 353
24 Rybnicki 0,05 1,05 332
25 Supski 0,04 0,73 336
26 Sosnowiecki 0,04 0,82 653
27 Warszawski 0,03 0,99 1900
28 Chemsko-zamojski 0,01 0,93 440
29 Katowicki 0,01 1,07 543
30 Koniski 0,01 1,12 454
31 Starogardzki 0,00 1,02 324
32 Szczeciski 0,00 1,07 467
33 Ostrocko-siedlecki -0,01 0,81 668
34 Poznaski -0,01 1,06 675
35 Gliwicki -0,02 1,23 245
36 Bydgosko-toruski -0,03 0,83 506
37 Bialski -0,03 1,01 225
38 Zielonogrski -0,03 0,84 386
39 dzki -0,04 1,07 740
40 omyski -0,05 1,05 263
41 Przemyski -0,07 0,91 284
42 Stargardzki -0,08 0,96 276
43 Wabrzyski -0,09 1,13 478
44 Wocawski -0,09 0,87 607
45 Czstochowski -0,10 0,90 362
46 Kielecki -0,10 0,96 517
47 Pilski -0,12 0,77 246
48 Sandomiersko-jdrzejowski -0,13 1,01 361
49 Leszczyski -0,13 0,93 365
50 Suwalski -0,15 0,81 197
51 Koszaliski -0,16 0,82 417
52 Grudzidzki -0,17 0,85 332
53 Sieradzki -0,21 0,86 286
54 Bielski -0,21 0,94 565
55 Olsztyski -0,22 0,92 451
56 Gorzowski -0,26 0,86 305
57 Elblski -0,28 0,77 360
58 Ecki -0,29 0,93 146

Diagnoza spoeczna 2013 477


Dobrobyt materialny
Ranga Podregion rednia SD N
1 Warszawski 0,56 1,60 1750
2 Tyski 0,32 ,81 228
3 Krakowski 0,24 ,94 984
4 Szczeciski 0,22 1,08 460
5 Bydgosko-toruski 0,21 1,49 494
6 Gdaski 0,18 1,05 802
7 Poznaski 0,16 1,04 499
8 Rybnicki 0,14 ,91 280
9 Gliwicki 0,11 ,94 201
10 Owicimski 0,10 ,74 232
11 Wrocawski 0,08 ,97 696
12 Jeleniogrski 0,07 ,90 473
13 Legnicko-gogowski 0,07 ,82 263
14 Bielski 0,06 ,79 522
15 Sosnowiecki 0,06 ,91 585
16 Opolski 0,05 ,82 366
17 omyski 0,04 ,98 223
18 Zielonogrski 0,02 ,93 381
19 Biaostocki 0,02 ,88 337
20 dzki 0,00 1,09 705
21 Suwalski 0,00 ,96 197
22 Stargardzki 0,00 1,12 273
23 Elblski -0,01 ,77 356
24 Pilski -0,01 ,95 221
25 Gorzowski -0,04 ,81 305
26 Kaliski -0,06 ,72 517
27 Tarnowski -0,07 ,88 379
28 Wabrzyski -0,09 ,87 419
29 Supski -0,09 1,01 321
30 Katowicki -0,09 1,03 507
31 Koszaliski -0,10 ,89 362
32 Lubelski -0,11 ,92 432
33 Sieradzki -0,11 1,01 232
34 Starogardzki -0,11 ,92 317
35 Rzeszowski -0,14 ,69 336
36 Nyski -0,15 ,91 256
37 Bytomski -0,15 ,98 186
38 Leszczyski -0,15 ,98 284
39 Ecki -0,16 ,91 145
40 Bialski -0,17 ,81 224
41 Olsztyski -0,17 ,86 460
42 Skierniewicki -0,18 ,69 245
43 Kronieski -0,19 ,83 445
44 Koniski -0,19 ,73 410
45 Kielecki -0,22 ,83 434
46 Czstochowski -0,23 ,71 329
47 Nowosdecki -0,24 ,68 428
48 Ostrocko-siedlecki -0,24 ,75 653
49 Tarnobrzeski -0,24 ,62 298
50 Piotrkowski -0,25 ,75 406
51 Radomski -0,25 ,82 513
52 Puawski -0,26 ,74 340
53 Ciechanowsko-pocki -0,26 ,85 451
54 Grudzidzki -0,31 ,73 308
55 Chemsko-zamojski -0,32 ,79 426
56 Przemyski -0,33 ,70 247
57 Sandomiersko-jdrzejowski -0,44 ,84 347
58 Wocawski -0,46 ,75 589







Patologie (im nisza warto tym wicej patologii)
Ranga Podregion rednia SD N
1 Owicimski 0,17 ,67 324
2 Supski 0,17 ,68 339
3 Elblski 0,17 ,74 365
4 Czstochowski 0,16 ,69 357
5 Kielecki 0,16 ,79 519
6 Nowosdecki 0,15 ,70 467
7 Sieradzki 0,14 ,93 285
8 Tarnowski 0,14 ,64 387
9 Przemyski 0,14 ,76 285
10 Ostrocko-siedlecki 0,13 ,72 667
11 Suwalski 0,12 ,80 197
12 Puawski 0,11 1,00 350
13 Opolski 0,11 ,76 426
14 Chemsko-zamojski 0,07 ,77 440
15 Krakowski 0,07 1,06 1126
16 Kronieski 0,07 ,81 453
17 Skierniewicki 0,06 1,03 260
18 Wocawski 0,04 ,93 615
19 Sandomiersko-jdrzejowski 0,04 ,91 361
20 Koszaliski 0,04 ,79 419
21 Bialski 0,03 ,95 229
22 Koniski 0,03 ,88 455
23 Nyski 0,02 1,04 262
24 Sosnowiecki 0,02 ,96 650
25 Ecki 0,02 ,97 146
26 Piotrkowski 0,01 ,85 422
27 Leszczyski 0,01 1,13 369
28 Poznaski 0,01 ,89 683
29 Rzeszowski 0,00 ,91 356
30 Tarnobrzeski 0,00 1,04 344
31 Olsztyski 0,00 ,92 463
32 Bydgosko-toruski -0,02 ,92 510
33 Gorzowski -0,03 ,83 307
34 dzki -0,03 ,90 751
35 omyski -0,03 1,19 269
36 Bielski -0,03 1,40 564
37 Kaliski -0,03 1,12 531
38 Gdaski -0,04 1,16 846
39 Grudzidzki -0,05 1,04 339
40 Ciechanowsko-pocki -0,05 1,06 458
41 Pilski -0,05 1,01 247
42 Lubelski -0,09 1,02 447
43 Biaostocki -0,09 1,14 351
44 Bytomski -0,09 1,03 238
45 Gliwicki -0,09 1,19 247
46 Warszawski -0,10 1,06 1921
47 Radomski -0,10 1,22 524
48 Stargardzki -0,11 1,15 278
49 Rybnicki -0,12 1,07 334
50 Jeleniogrski -0,15 1,31 475
51 Tyski -0,15 1,02 242
52 Wrocawski -0,17 1,34 782
53 Legnicko-gogowski -0,18 1,23 267
54 Wabrzyski -0,21 1,30 477
55 Zielonogrski -0,21 1,57 388
56 Katowicki -0,21 1,14 544
57 Szczeciski -0,23 1,28 466
58 Starogardzki -0,24 1,32 325

Diagnoza spoeczna 2013 478


Kapita spoeczny
Ranga Podregion rednia SD N
1 Rzeszowski 0,31 1,23 356
2 Lubelski 0,22 1,15 444
3 Opolski 0,22 1,23 426
4 Gdaski 0,21 1,06 848
5 Warszawski 0,20 ,99 1917
6 Tyski 0,15 1,13 242
7 Jeleniogrski 0,14 1,06 474
8 Krakowski 0,14 1,07 1127
9 Bydgosko-toruski 0,13 1,21 511
10 Kronieski 0,13 1,33 453
11 Katowicki 0,13 1,12 541
12 Owicimski 0,12 1,19 327
13 Gliwicki 0,12 1,13 249
14 Poznaski 0,10 1,22 686
15 Biaostocki 0,09 1,00 354
16 Wrocawski 0,08 1,01 788
17 Piotrkowski 0,07 1,02 421
18 Tarnowski 0,04 1,00 393
19 Szczeciski 0,04 1,01 467
20 Przemyski 0,03 1,16 282
21 Tarnobrzeski 0,02 1,09 345
22 Gorzowski 0,01 1,07 307
23 Chemsko-zamojski 0,00 ,92 442
24 Zielonogrski 0,00 1,05 390
25 Kielecki 0,00 ,96 518
26 Starogardzki -0,01 1,05 326
27 Stargardzki -0,02 1,00 278
28 Bialski -0,03 ,94 230
29 Ecki -0,04 ,94 146
30 Puawski -0,05 ,86 350
31 Leszczyski -0,05 ,91 373
32 Pilski -0,05 ,97 247
33 Legnicko-gogowski -0,07 ,85 270
34 Grudzidzki -0,07 ,96 341
35 Bielski -0,07 ,91 565
36 Radomski -0,08 ,91 525
37 Bytomski -0,08 ,96 238
38 Sosnowiecki -0,08 ,96 654
39 Czstochowski -0,09 ,91 362
40 dzki -0,10 ,89 751
41 Ciechanowsko-pocki -0,11 ,96 454
42 omyski -0,11 ,83 269
43 Rybnicki -0,11 ,89 336
44 Ostrocko-siedlecki -0,13 ,85 673
45 Suwalski -0,13 ,92 197
46 Kaliski -0,13 ,93 534
47 Supski -0,16 ,86 339
48 Nyski -0,17 1,00 264
49 Koniski -0,18 ,81 459
50 Wabrzyski -0,19 ,83 478
51 Skierniewicki -0,19 ,79 261
52 Sandomiersko-jdrzejowski -0,19 ,87 361
53 Nowosdecki -0,20 ,78 469
54 Wocawski -0,21 ,88 615
55 Olsztyski -0,21 ,64 474
56 Koszaliski -0,21 ,73 419
57 Elblski -0,22 ,72 365
58 Sieradzki -0,24 ,98 286







Dobrostan fizyczny
Ranga Podregion rednia SD N
1 Elblski 0,26 ,97 360
2 Sieradzki 0,22 ,77 283
3 Supski 0,22 ,91 335
4 Wocawski 0,21 ,93 594
5 Bytomski 0,21 ,81 238
6 Bielski 0,19 ,82 550
7 Tyski 0,17 ,83 239
8 Ostrocko-siedlecki 0,16 ,87 661
9 Olsztyski 0,15 ,96 440
10 Szczeciski 0,14 ,90 457
11 dzki 0,12 ,91 729
12 Poznaski 0,12 ,81 666
13 Bialski 0,11 ,95 228
14 Rybnicki 0,11 ,80 324
15 Ecki 0,11 1,04 146
16 Koszaliski 0,10 ,96 416
17 Koniski 0,09 1,01 448
18 Krakowski 0,08 1,03 1101
19 Tarnowski 0,08 ,91 387
20 Stargardzki 0,08 ,86 275
21 Skierniewicki 0,07 ,86 253
22 Przemyski 0,07 1,02 278
23 Nowosdecki 0,06 1,08 465
24 Kaliski 0,06 ,96 520
25 Opolski 0,05 ,89 418
26 Grudzidzki 0,04 ,97 326
27 Rzeszowski 0,04 ,89 353
28 Gliwicki 0,04 ,85 244
29 Warszawski 0,02 ,98 1867
30 omyski 0,02 1,02 266
31 Sosnowiecki 0,02 1,00 647
32 Tarnobrzeski 0,01 1,02 334
33 Biaostocki 0,01 ,90 352
34 Jeleniogrski 0,00 1,03 471
35 Sandomiersko-jdrzejowski 0,00 1,01 353
36 Gdaski -0,01 1,01 842
37 Gorzowski -0,02 1,05 293
38 Kielecki -0,02 1,15 497
39 Nyski -0,03 ,92 261
40 Suwalski -0,03 1,10 197
41 Wrocawski -0,04 ,99 775
42 Ciechanowsko-pocki -0,04 1,06 437
43 Czstochowski -0,04 ,97 361
44 Katowicki -0,04 ,93 537
45 Pilski -0,04 1,05 243
46 Puawski -0,06 1,09 345
47 Lubelski -0,08 1,09 421
48 Bydgosko-toruski -0,09 1,10 487
49 Kronieski -0,09 1,14 439
50 Starogardzki -0,09 1,08 326
51 Legnicko-gogowski -0,11 1,08 261
52 Radomski -0,12 ,98 519
53 Wabrzyski -0,13 1,08 469
54 Leszczyski -0,13 1,09 362
55 Zielonogrski -0,18 1,18 370
56 Chemsko-zamojski -0,19 1,19 435
57 Owicimski -0,20 1,07 317
58 Piotrkowski -0,26 1,02 410

Diagnoza spoeczna 2013 479

Dobrostan psychiczny
Ranga Podregion rednia SD N
1 Supski 0,21 1,04 328
2 Tyski 0,21 0,95 215
3 Poznaski 0,19 0,85 651
4 Krakowski 0,16 0,97 1093
5 Rybnicki 0,16 0,83 325
6 Nowosdecki 0,14 0,88 442
7 Tarnowski 0,14 0,84 391
8 Gdaski 0,13 0,89 844
9 Opolski 0,11 0,83 414
10 Kaliski 0,10 0,99 509
11 Legnicko-gogowski 0,09 0,93 249
12 Bielski 0,09 0,92 539
13 Koniski 0,07 0,90 435
14 Wocawski 0,05 0,93 586
15 Owicimski 0,04 1,09 314
16 Warszawski 0,04 0,97 1851
17 Koszaliski 0,04 1,08 409
18 Wrocawski 0,03 1,00 756
19 Elblski 0,03 1,05 349
20 Leszczyski 0,03 1,04 367
21 dzki 0,02 1,09 729
22 Sosnowiecki 0,02 0,95 629
23 Szczeciski 0,02 1,02 450
24 Bydgosko-toruski 0,01 0,97 463
25 Skierniewicki 0,01 0,82 225
26 Kronieski 0,01 0,92 439
27 Gliwicki 0,01 1,07 237
28 Stargardzki 0,01 0,97 254
29 Jeleniogrski 0,00 0,98 468
30 Puawski -0,02 1,11 306
31 Lubelski -0,02 1,04 418
32 Ostrocko-siedlecki -0,02 1,00 643
33 Nyski -0,02 0,95 262
34 Bytomski -0,02 0,99 229
35 Gorzowski -0,03 1,02 299
36 Rzeszowski -0,03 0,97 354
37 Sieradzki -0,05 1,09 276
38 Ciechanowsko-pocki -0,05 1,03 434
39 Katowicki -0,05 1,01 541
40 Grudzidzki -0,06 0,91 313
41 Przemyski -0,06 0,93 266
42 Pilski -0,06 0,97 241
43 Zielonogrski -0,09 1,01 374
44 Biaostocki -0,10 1,01 350
45 Olsztyski -0,13 1,17 376
46 Chemsko-zamojski -0,14 1,04 411
47 omyski -0,14 1,12 267
48 Tarnobrzeski -0,16 1,11 330
49 Kielecki -0,17 1,15 484
50 Bialski -0,18 0,96 220
51 Piotrkowski -0,18 1,05 408
52 Wabrzyski -0,19 1,05 460
53 Radomski -0,20 1,03 519
54 Starogardzki -0,20 1,09 321
55 Czstochowski -0,20 0,95 351
56 Sandomiersko-jdrzejowski -0,23 1,14 328
57 Ecki -0,23 1,19 136
58 Suwalski -0,24 1,12 193







Stres yciowy (im nisza warto tym wikszy stres)
Ranga Podregion rednia SD N
1 Supski 0,44 0,93 338
2 Pilski 0,43 0,88 243
3 Nowosdecki 0,32 0,85 467
4 Elblski 0,32 0,82 351
5 Wocawski 0,26 0,96 595
6 Sieradzki 0,25 0,88 286
7 Leszczyski 0,13 0,95 367
8 Stargardzki 0,13 1,03 271
9 Kronieski 0,12 0,86 443
10 Puawski 0,11 0,98 343
11 Chemsko-zamojski 0,10 0,95 433
12 Suwalski 0,10 0,98 196
13 Bytomski 0,10 1,11 234
14 Koniski 0,10 0,95 437
15 Nyski 0,08 1,03 261
16 dzki 0,07 0,98 727
17 Rybnicki 0,07 1,00 325
18 Ostrocko-siedlecki 0,06 0,96 659
19 Grudzidzki 0,04 1,00 329
20 Bielski 0,04 1,04 555
21 Kielecki 0,04 1,04 499
22 Olsztyski 0,04 0,98 428
23 Koszaliski 0,04 0,88 419
24 Zielonogrski 0,03 1,01 359
25 Krakowski 0,03 0,99 1098
26 Owicimski 0,03 0,86 322
27 Sandomiersko-jdrzejowski 0,02 1,04 339
28 Wabrzyski 0,01 0,99 475
29 Bialski 0,01 1,02 221
30 Kaliski 0,01 1,04 515
31 Poznaski 0,01 0,92 666
32 Skierniewicki 0,00 1,04 255
33 Starogardzki 0,00 1,13 326
34 Czstochowski 0,00 1,08 362
35 Katowicki 0,00 0,91 541
36 Ecki 0,00 0,96 139
37 Przemyski -0,01 1,00 284
38 Tyski -0,02 0,96 241
39 Tarnowski -0,03 0,92 391
40 Gliwicki -0,03 1,13 248
41 Legnicko-gogowski -0,04 0,90 259
42 omyski -0,04 1,08 268
43 Opolski -0,05 1,06 422
44 Sosnowiecki -0,05 0,95 643
45 Szczeciski -0,05 0,96 460
46 Ciechanowsko-pocki -0,06 1,05 433
47 Jeleniogrski -0,07 1,01 467
48 Gorzowski -0,08 1,02 303
49 Warszawski -0,10 1,02 1848
50 Tarnobrzeski -0,11 0,95 332
51 Gdaski -0,11 1,02 842
52 Biaostocki -0,14 1,07 351
53 Lubelski -0,15 1,04 416
54 Wrocawski -0,18 0,99 772
55 Piotrkowski -0,18 1,03 418
56 Rzeszowski -0,18 0,95 349
57 Bydgosko-toruski -0,21 1,03 482
58 Radomski -0,21 1,09 522

Diagnoza spoeczna 2013 480

6.4. Grupy spoeczno-demograficzne




Poziom cywilizacyjny
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1
Wyksztacenie
wysze
1,10 0,66 5993
2 Przedsibiorcy 0,79 0,75 1190
3
Pracownicy sekt.
publicznego
0,77 0,80 3405
4 Wiek 25-34 lata 0,63 0,83 5139
5 Konkubinat bez dzieci 0,63 0,91 429
6 Miasto 500+ tys. 0,59 0,98 3164
7 Wiek 35-44 lata 0,50 0,85 4411
8
Pracownicy sekt.
prywatnego
0,49 0,80 6886
9 Uczniowie i studenci 0,49 0,67 2198
10 Maestwa z 2 dzieci 0,47 0,82 4497
11 Wiek do 24 lat 0,43 0,68 3533
12
Maestwa z 1
dzieckiem
0,40 0,90 4851
13 Miasto 200-500 tys. 0,38 0,97 2491
14 Kawaler/panna 0,33 0,93 7462
15
Wyksztacenie
rednie
0,28 0,71 8089
16 Miasto 100-200 tys. 0,24 0,97 2014
17
Maestwa z 3+
dzieci
0,21 0,82 2654
18 Konkubinat z dziemi 0,17 0,97 347
19 onaty/zamna 0,16 0,95 14722
20 Mczyzna 0,13 0,96 12491
21 Miasto 20-100 tys. 0,13 0,99 5102
22 Wielorodzinne 0,07 0,83 3371
23 Miasto <20 tys. 0,05 0,98 3119
24 Kobieta 0,03 1,06 13714
25 Wiek 45-59 lat 0,02 0,90 6554
26 Bezrobotni -0,07 0,89 2065
27
Nierodzinne
wieloosobowe
-0,10 1,15 298
28 Rodziny niepene -0,12 1,03 2785
29 Rozwiedziony/a -0,14 1,03 1112
30 Inni bierni zawodowo -0,19 0,95 1963
31
Maestwa bez
dzieci
-0,21 1,06 3829
32 Wie -0,21 0,98 10312
33
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
-0,24 0,69 8269
34 Rolnicy -0,25 0,73 1355
35 Separacja -0,28 1,15 162
36 Wiek 60-64 lata -0,41 0,89 2081
37
Nierodzinne
jednoosobowe
-0,65 1,18 2621
38 Rencici -0,72 0,90 1737
39 Emeryci -0,73 0,92 5332
40 Wiek 65+ lat -0,96 0,89 4471
41 Wdowiec/wdowa -1,02 0,85 2662
42
Wyksztacenie
podstawowe
-1,31 0,65 3792





Dobrostan spoeczny
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1 Uczniowie i studenci 0,27 1,12 2190
2 Wiek do 24 lat 0,19 1,10 3521
3
Maestwa z 3+
dzieci
0,13 1,07 2625
4 Przedsibiorcy 0,12 0,95 1186
5
Maestwa bez
dzieci
0,12 0,93 3803
6 Rolnicy 0,08 0,98 1340
7 Maestwa z 2 dzieci 0,08 0,95 4455
8 Mczyzna 0,07 1,08 12375
9 onaty/zamna 0,07 0,94 14589
10 Wiek 25-34 lata 0,06 0,97 5118
11
Wyksztacenie
wysze
0,06 0,89 5961
12
Pracownicy sekt.
publicznego
0,06 0,90 3371
13 Wielorodzinne 0,06 1,00 3353
14
Maestwa z 1
dzieckiem
0,05 0,97 4820
15 Kawaler/panna 0,05 1,11 7431
16 Miasto 500+ tys. 0,05 1,07 3134
17 Wie 0,05 1,06 10225
18
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
0,04 1,07 8179
19
Wyksztacenie
rednie
0,04 0,98 8008
20 Wiek 60-64 lata 0,03 1,13 2064
21 Miasto 200-500 tys. 0,02 0,91 2478
22
Pracownicy sekt.
prywatnego
0,01 0,97 6838
23 Emeryci -0,01 1,06 5281
24 Miasto <20 tys. -0,02 0,96 3103
25 Wiek 45-59 lat -0,03 0,96 6485
26 Konkubinat bez dzieci -0,03 1,05 438
27 Kobieta -0,04 0,94 13630
28 Miasto 20-100 tys. -0,04 0,92 5066
29 Wiek 35-44 lata -0,05 0,95 4369
30 Konkubinat z dziemi -0,05 1,15 343
31 Wiek 65+ lat -0,07 1,03 4432
32 Miasto 100-200 tys. -0,08 1,01 1997
33 Inni bierni zawodowo -0,11 0,99 1952
34 Bezrobotni -0,15 1,07 2046
35 Rencici -0,17 1,00 1727
36
Nierodzinne
wieloosobowe
-0,17 1,07 298
37 Rodziny niepene -0,18 1,02 2760
38
Wyksztacenie
podstawowe
-0,20 1,05 3772
39
Nierodzinne
jednoosobowe
-0,25 1,10 2602
40 Wdowiec/wdowa -0,25 1,02 2631
41 Rozwiedziony/a -0,37 1,04 1107
42 Separacja -0,41 0,98 162

Diagnoza spoeczna 2011 481


Dobrobyt materialny
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1 Przedsibiorcy 0,73 1,25 1031
2
Wyksztacenie
wysze
0,58 1,17 5402
3 Miasto 500+ tys. 0,42 1,46 2822
4
Pracownicy sekt.
publicznego
0,40 ,97 3142
5
Maestwa z 1
dzieckiem
0,26 ,90 4480
6 Maestwa z 2 dzieci 0,24 1,07 4032
7
Pracownicy sekt.
prywatnego
0,21 ,96 6256
8 Wiek 35-44 lata 0,20 1,02 3993
9 onaty/zamna 0,17 ,96 13440
10
Maestwa bez
dzieci
0,15 1,08 3587
11 Miasto 200-500 tys. 0,14 1,14 2356
12 Wiek 25-34 lata 0,13 ,95 4622
13 Konkubinat bez dzieci 0,10 1,08 412
14
Wyksztacenie
rednie
0,08 ,88 7363
15 Uczniowie i studenci 0,05 ,98 2024
16 Wiek 45-59 lat 0,04 1,08 6007
17 Mczyzna 0,03 1,02 11512
18 Wielorodzinne 0,03 ,76 2957
19 Miasto <20 tys. 0,00 ,91 2838
20 Miasto 100-200 tys. -0,05 ,88 1902
21 Miasto 20-100 tys. -0,05 ,90 4745
22 Wiek do 24 lat -0,06 ,91 3232
23 Kobieta -0,07 ,97 12568
24 Kawaler/panna -0,10 1,03 6824
25
Maestwa z 3+
dzieci
-0,13 ,79 2424
26 Wiek 60-64 lata -0,14 ,93 1957
27 Rolnicy -0,15 ,73 1210
28 Konkubinat z dziemi -0,15 1,75 329
29 Wie -0,18 ,81 9413
30
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
-0,24 ,77 7648
31 Emeryci -0,26 ,85 5047
32 Inni bierni zawodowo -0,31 1,08 1782
33 Wiek 65+ lat -0,40 ,86 4249
34 Rodziny niepene -0,40 ,83 2603
35
Nierodzinne
wieloosobowe
-0,40 ,78 265
36 Rencici -0,50 ,79 1640
37 Separacja -0,50 ,88 150
38 Rozwiedziony/a -0,51 ,92 1035
39 Bezrobotni -0,55 ,80 1885
40 Wdowiec/wdowa -0,59 ,77 2545
41
Nierodzinne
jednoosobowe
-0,61 ,92 2498
42
Wyksztacenie
podstawowe
-0,69 ,77 3588



Patologie (im nisza warto tym wicej patologii)
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1 Wiek 65+ lat 0,28 ,65 4458
2 Emeryci 0,23 ,68 5312
3 Wdowiec/wdowa 0,21 ,73 2648
4 Kobieta 0,15 ,80 13691
5
Maestwa bez
dzieci
0,11 ,80 3822
6 Uczniowie i studenci 0,09 1,18 2194
7
Wyksztacenie
wysze
0,08 ,88 5980
8 Wiek 60-64 lata 0,05 ,79 2077
9 Rolnicy 0,05 ,78 1352
10 Wie 0,05 ,94 10294
11
Wyksztacenie
podstawowe
0,04 ,99 3787
12
Pracownicy sekt.
publicznego
0,04 ,91 3392
13 onaty/zamna 0,04 ,88 14689
14
Nierodzinne
jednoosobowe
0,02 ,94 2606
15 Maestwa z 2 dzieci 0,01 ,97 4486
16 Wielorodzinne 0,01 1,02 3366
17
Wyksztacenie
rednie
0,00 1,03 8052
18
Maestwa z 1
dzieckiem
0,00 1,00 4847
19
Nierodzinne
wieloosobowe
0,00 ,94 298
20 Miasto <20 tys. 0,00 1,02 3104
21 Miasto 20-100 tys. -0,02 1,04 5091
22 Rencici -0,05 1,14 1736
23 Wiek 35-44 lata -0,07 ,94 4400
24 Wiek 45-59 lat -0,07 ,97 6536
25
Maestwa z 3+
dzieci
-0,08 1,15 2644
26 Inni bierni zawodowo -0,09 1,13 1965
27 Wiek do 24 lat -0,10 1,40 3523
28 Przedsibiorcy -0,10 1,07 1188
29 Miasto 500+ tys. -0,11 1,14 3165
30 Miasto 100-200 tys. -0,11 1,20 2009
31 Wiek 25-34 lata -0,12 1,18 5141
32
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
-0,12 1,11 8247
33 Miasto 200-500 tys. -0,12 1,07 2484
34
Pracownicy sekt.
prywatnego
-0,14 1,12 6875
35 Kawaler/panna -0,15 1,31 7457
36 Separacja -0,16 ,76 162
37 Rodziny niepene -0,17 1,26 2780
38 Mczyzna -0,20 1,21 12460
39 Rozwiedziony/a -0,30 1,19 1110
40 Bezrobotni -0,31 1,24 2061
41 Konkubinat z dziemi -0,33 1,34 346
42 Konkubinat bez dzieci -0,37 1,64 436


Diagnoza spoeczna 2011 482

Kapita spoeczny
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1
Wyksztacenie
wysze
0,47 1,26 5994
2
Pracownicy sekt.
publicznego
0,43 1,27 3407
3 Przedsibiorcy 0,30 1,18 1187
4 Miasto 500+ tys. 0,23 1,09 3168
5 Miasto 200-500 tys. 0,16 1,10 2486
6 Wiek 35-44 lata 0,11 1,07 4413
7
Maestwa bez
dzieci
0,09 1,02 3827
8 onaty/zamna 0,09 1,03 14728
9 Maestwa z 2 dzieci 0,08 1,05 4504
10 Wiek 45-59 lat 0,07 1,03 6553
11 Konkubinat bez dzieci 0,07 ,93 439
12
Wyksztacenie
rednie
0,05 ,98 8074
13
Maestwa z 1
dzieckiem
0,05 1,03 4857
14 Mczyzna 0,03 1,03 12494
15 Wiek 60-64 lata 0,03 1,05 2083
16 Miasto 100-200 tys. 0,03 1,04 2015
17 Rolnicy 0,01 ,94 1355
18
Nierodzinne
jednoosobowe
0,01 1,08 2611
19 Miasto 20-100 tys. 0,00 1,04 5106
20 Emeryci -0,01 1,01 5326
21 Miasto <20 tys. -0,01 1,00 3115
22 Wiek 25-34 lata -0,02 ,95 5152
23
Pracownicy sekt.
prywatnego
-0,02 ,90 6897
24
Maestwa z 3+
dzieci
-0,02 ,97 2639
25 Rozwiedziony/a -0,02 ,97 1112
26 Kobieta -0,03 ,97 13719
27
Nierodzinne
wieloosobowe
-0,03 1,12 299
28 Wiek 65+ lat -0,07 ,97 4467
29 Separacja -0,08 ,95 162
30 Konkubinat z dziemi -0,10 1,10 347
31 Kawaler/panna -0,10 ,95 7471
32 Wie -0,11 ,89 10320
33 Uczniowie i studenci -0,13 ,98 2191
34 Wielorodzinne -0,13 ,86 3379
35 Rodziny niepene -0,16 ,87 2789
36 Wiek do 24 lat -0,18 ,89 3528
37 Wdowiec/wdowa -0,18 ,90 2660
38
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
-0,22 ,79 8266
39 Inni bierni zawodowo -0,22 ,79 1969
40 Rencici -0,24 ,79 1741
41 Bezrobotni -0,25 ,78 2066
42
Wyksztacenie
podstawowe
-0,39 ,61 3794


Dobrostan fizyczny
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1 Uczniowie i studenci 0,55 ,63 2186
2 Wiek do 24 lat 0,54 ,62 3509
3 Wiek 25-34 lata 0,45 ,66 5072
4 Kawaler/panna 0,40 ,77 7388
5
Pracownicy sekt.
prywatnego
0,34 ,69 6776
6
Maestwa z 3+
dzieci
0,32 ,83 2587
7 Przedsibiorcy 0,31 ,69 1148
8 Wiek 35-44 lata 0,28 ,74 4297
9 Bezrobotni 0,28 ,78 2015
10 Konkubinat bez dzieci 0,27 ,79 434
11
Pracownicy sekt.
publicznego
0,26 ,70 3326
12 Maestwa z 2 dzieci 0,26 ,80 4391
13 Konkubinat z dziemi 0,26 ,91 344
14
Wyksztacenie
wysze
0,24 ,83 5880
15 Rolnicy 0,24 ,71 1326
16 Mczyzna 0,13 ,95 12260
17
Maestwa z 1
dzieckiem
0,13 ,90 4740
18 Wielorodzinne 0,12 ,88 3306
19
Wyksztacenie
rednie
0,10 ,94 7909
20 Wie 0,08 ,97 10097
21 Inni bierni zawodowo 0,07 ,93 1917
22 Miasto 500+ tys. 0,06 ,97 3086
23
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
0,04 ,96 8058
24 Rodziny niepene 0,04 1,01 2737
25
Nierodzinne
wieloosobowe
0,01 1,04 296
26 onaty/zamna 0,00 ,94 14330
27 Miasto <20 tys. 0,00 1,03 3050
28 Miasto 100-200 tys. -0,02 ,97 1955
29 Miasto 200-500 tys. -0,03 1,00 2435
30 Miasto 20-100 tys. -0,04 1,03 4997
31 Kobieta -0,07 1,02 13363
32 Wiek 45-59 lat -0,08 ,95 6388
33 Separacja -0,08 ,93 157
34 Rozwiedziony/a -0,23 1,12 1082
35
Maestwa bez
dzieci
-0,31 1,07 3722
36 Wiek 60-64 lata -0,38 1,05 2011
37
Wyksztacenie
podstawowe
-0,52 1,18 3691
38
Nierodzinne
jednoosobowe
-0,52 1,21 2557
39 Emeryci -0,60 1,13 5171
40 Wdowiec/wdowa -0,77 1,19 2581
41 Wiek 65+ lat -0,79 1,17 4328
42 Rencici -10,17 1,24 1684


Diagnoza spoeczna 2011 483

Dobrostan psychiczny
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1 Uczniowie i studenci 0,50 ,86 2066
2 Wiek do 24 lat 0,40 ,88 3334
3 Przedsibiorcy 0,36 ,85 1140
4 Wiek 25-34 lata 0,32 ,89 4993
5
Wyksztacenie
wysze
0,32 ,83 5814
6
Pracownicy sekt.
publicznego
0,28 ,81 3284
7 Maestwa z 2 dzieci 0,27 ,89 4327
8
Pracownicy sekt.
prywatnego
0,26 ,84 6686
9
Maestwa z 3+
dzieci
0,20 ,92 2532
10 Wiek 35-44 lata 0,18 ,92 4257
11
Maestwa z 1
dzieckiem
0,17 ,90 4640
12 Kawaler/panna 0,17 1,00 7102
13 Konkubinat bez dzieci 0,14 1,03 429
14 Miasto 500+ tys. 0,13 ,97 3058
15 onaty/zamna 0,12 ,89 14124
16
Wyksztacenie
rednie
0,10 ,92 7764
17 Rolnicy 0,09 ,83 1302
18 Wielorodzinne 0,09 ,94 3233
19 Mczyzna 0,07 ,98 12043
20 Miasto 200-500 tys. 0,02 ,96 2400
21 Miasto 20-100 tys. -0,01 1,00 4863
22 Wie -0,02 1,02 9822
23
Maestwa bez
dzieci
-0,03 ,91 3641
24 Miasto 100-200 tys. -0,03 ,98 1932
25 Miasto <20 tys. -0,03 1,01 2996
26
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
-0,04 1,01 7852
27 Kobieta -0,06 1,01 13031
28 Wiek 45-59 lat -0,11 ,98 6253
29 Konkubinat z dziemi -0,11 1,01 340
30
Nierodzinne
wieloosobowe
-0,14 1,12 294
31 Inni bierni zawodowo -0,18 1,13 1861
32 Wiek 60-64 lata -0,30 1,00 1982
33 Rodziny niepene -0,33 1,11 2622
34 Bezrobotni -0,38 1,11 1953
35 Emeryci -0,43 ,99 5057
36 Wiek 65+ lat -0,57 1,00 4238
37
Nierodzinne
jednoosobowe
-0,58 1,09 2511
38 Rencici -0,61 1,07 1655
39
Wyksztacenie
podstawowe
-0,64 1,09 3562
40 Rozwiedziony/a -0,66 1,15 1071
41 Separacja -0,76 1,04 159
42 Wdowiec/wdowa -0,79 1,02 2533


Stres yciowy (im nisza warto tym wikszy stres)
Ranga
Grupa spoeczno-
demograficzna
rednia SD N
1 Uczniowie i studenci 0,77 ,53 2115
2 Wiek 65+ lat 0,58 ,63 4352
3 Wdowiec/wdowa 0,57 ,66 2589
4 Wiek do 24 lat 0,55 ,70 3415
5
Nierodzinne
jednoosobowe
0,50 ,62 2566
6 Emeryci 0,49 ,72 5183
7
Nierodzinne
wieloosobowe
0,35 ,71 292
8 Kawaler/panna 0,35 ,76 7288
9
Wyksztacenie
podstawowe
0,33 ,85 3703
10 Rencici 0,32 ,86 1697
11 Wiek 60-64 lata 0,19 ,87 2022
12
Maestwa bez
dzieci
0,15 ,88 3724
13 Rodziny niepene 0,10 ,91 2721
14 Wie 0,07 1,00 10073
15 Kobieta 0,05 1,00 13358
16 Miasto 20-100 tys. 0,04 ,99 4993
17 Inni bierni zawodowo 0,02 ,92 1910
18 Miasto <20 tys. 0,01 1,00 3052
19
Wyksztacenie
zasadnicze zawodowe
0,00 1,02 8041
20 Konkubinat bez dzieci -0,02 ,81 421
21 Mczyzna -0,03 1,00 12217
22 Miasto 100-200 tys. -0,04 1,00 1958
23
Wyksztacenie
rednie
-0,05 1,01 7870
24 Separacja -0,05 1,00 158
25 Wiek 25-34 lata -0,06 ,94 5057
26 Wielorodzinne -0,08 1,00 3303
27
Maestwa z 3+
dzieci
-0,09 1,12 2581
28 Miasto 500+ tys. -0,09 ,97 3068
29
Wyksztacenie
wysze
-0,11 ,99 5882
30 Rozwiedziony/a -0,11 ,99 1082
31 Bezrobotni -0,14 ,96 2006
32 Miasto 200-500 tys. -0,15 1,01 2428
33
Maestwa z 1
dzieckiem
-0,17 1,05 4752
34 Maestwa z 2 dzieci -0,17 1,10 4368
35 onaty/zamna -0,26 1,06 14375
36
Pracownicy sekt.
prywatnego
-0,32 1,03 6766
37
Pracownicy sekt.
publicznego
-0,33 1,03 3345
38 Rolnicy -0,33 1,00 1321
39 Wiek 45-59 lat -0,35 1,03 6386
40 Konkubinat z dziemi -0,37 ,98 344
41 Przedsibiorcy -0,44 1,06 1159
42 Wiek 35-44 lata -0,46 1,08 4325






Diagnoza spoeczna 2011 484

6.5. Grupy zawodowe
Poziom cywilizacyjny
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Nauczyciele akademiccy 1,54 0,69 95
2 Lekarze, weterynarze, dentyci 1,53 0,56 107
3 Prawnicy 1,48 0,49 79
4 Pozostali specjalici 1,34 0,57 116
5 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 1,33 0,50 355
6 Specjalici ds. Administracji i zarzdzania 1,32 0,56 205
7 Nauczyciele szk ponadpodstawowych 1,28 0,46 269
8 Specjalici ds. Finansowych 1,28 0,46 224
9 Specjalici ds. Marketingu 1,28 0,50 196
10 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 1,25 0,57 71
11 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 1,23 0,78 87
12 Nauczyciele szk podstawowych 1,23 0,47 359
13 Informatycy i pokrewni 1,21 0,54 227
14 Kierownicy rnych specjalnoci 1,15 0,59 574
15 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 1,02 0,61 250
16 Inni specjalici ochrony zdrowia 0,97 0,57 222
17 Urzdnicy pastwowi 0,96 0,62 206
18 redni personel ds. Finansowych 0,88 0,57 300
19 Pozostay redni personel 0,81 0,73 146
20 Pracownicy obsugi biurowej 0,80 0,64 660
21 Pielgniarki i poone 0,72 0,61 199
22 Technicy 0,68 0,63 375
23 Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,67 0,70 90
24 Fryzjerzy, kosmetyczki 0,49 0,61 82
25 Sprzedawcy 0,47 0,62 1063
26 Pracownicy ds. Ewidencji i transportu 0,46 0,59 246
27 Elektrycy i elektronicy 0,40 0,59 234
28
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
0,38 0,78 245
29
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
0,36 0,67 229
30 Kierowcy ciarwek i autobusw 0,32 0,63 281
31 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,30 0,59 139
32 Mechanicy maszyn i urzdze 0,26 0,61 238
33 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 0,21 0,67 219
34 Operatorzy innych maszyn i urzdze 0,19 0,62 257
35 Monterzy 0,16 0,64 154
36 Pracownicy opieki osobistej 0,15 0,88 119
37 Formierze, spawacze 0,15 0,62 186
38 Kolejarze 0,13 0,56 65
39 Kowale i lusarze 0,12 0,63 215
40 Hutnicy 0,11 0,69 75
41 Robotnicy budowlani - wykoczenie 0,08 0,73 283
42 Pozostali pracownicy usug osobistych 0,07 0,89 68
43 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 0,07 0,67 186
44 Kucharze 0,05 0,65 99
45 Malarze i pokrewni 0,05 0,64 90
46 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 0,03 0,95 148
47 Robotnicy budowlani - stan surowy -0,03 0,68 338
48 Robotnicy produkcji tekstylnej -0,06 0,69 229
49 Rolnicy produkcji rolinnej -0,14 0,73 303
50 Inni robotnicy przy pracach prostych -0,14 0,79 421
51 Pomoce i sprztaczki -0,23 0,74 358
52 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej -0,30 0,76 1102
53
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
-0,31 0,73 110
54 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,49 0,75 169






Diagnoza spoeczna 2011 485

Dobrostan spoeczny
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 0,40 0,78 87
2 Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,25 1,68 90
3 Prawnicy 0,22 0,86 79
4 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 0,21 1,06 168
5 Mechanicy maszyn i urzdze 0,20 1,10 233
6
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
0,19 1,15 227
7 Elektrycy i elektronicy 0,18 1,06 228
8 Rolnicy produkcji rolinnej 0,17 1,34 304
9 Nauczyciele akademiccy 0,15 0,95 95
10 Robotnicy budowlani - stan surowy 0,15 1,29 338
11 Kierownicy rnych specjalnoci 0,14 0,80 567
12 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 0,13 0,79 217
13 Kierowcy ciarwek i autobusw 0,13 0,91 281
14 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 0,11 0,81 71
15 Kowale i lusarze 0,11 0,88 211
16 Formierze, spawacze 0,11 1,07 186
17 Informatycy i pokrewni 0,10 0,85 227
18
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
0,10 0,92 241
19 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,08 1,15 137
20 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,07 0,89 351
21 Inni specjalici ochrony zdrowia 0,07 0,70 220
22 Specjalici ds. Administracji i zarzdzania 0,07 1,10 205
23 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 0,07 0,95 1088
24 Technicy 0,06 0,80 372
25 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,06 0,93 249
26 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 0,06 1,16 144
27 Lekarze, weterynarze, dentyci 0,05 0,70 103
28 Fryzjerzy, kosmetyczki 0,05 0,79 82
29 Kucharze 0,04 0,85 99
30 Robotnicy budowlani - wykoczenie 0,03 0,80 285
31 Malarze i pokrewni 0,03 0,86 90
32 Pielgniarki i poone 0,02 0,62 195
33 Nauczyciele szk podstawowych 0,01 0,81 357
34 Kolejarze 0,01 0,82 64
35 Pozostali specjalici 0,00 0,81 118
36 Urzdnicy pastwowi 0,00 0,80 205
37 Monterzy 0,00 1,08 154
38 Specjalici ds. Marketingu -0,01 0,75 196
39 Pracownicy obsugi biurowej -0,02 0,84 657
40 redni personel ds. Finansowych -0,04 0,78 298
41 Nauczyciele szk ponadpodstawowych -0,05 0,77 263
42 Pozostay redni personel -0,05 0,85 146
43 Sprzedawcy -0,05 0,90 1056
44 Operatorzy innych maszyn i urzdze -0,05 0,97 256
45 Pomoce i sprztaczki -0,05 1,04 354
46 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,07 0,96 183
47 Robotnicy produkcji tekstylnej -0,08 1,00 229
48 Specjalici ds. Finansowych -0,09 0,84 220
49 Inni robotnicy przy pracach prostych -0,09 0,98 418
50 Hutnicy -0,10 1,01 74
51 Pracownicy ds. Ewidencji i transportu -0,14 0,86 243
52 Pracownicy opieki osobistej -0,14 0,77 118
53 Pozostali pracownicy usug osobistych -0,24 1,07 68
54
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
-0,28 0,98 109




Diagnoza spoeczna 2011 486

Dobrobyt materialny
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Lekarze, weterynarze, dentyci 1,80 2,27 83
2 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 1,33 1,08 73
3 Prawnicy 1,19 1,55 73
4 Kierownicy rnych specjalnoci 1,07 1,36 516
5 Specjalici ds. Administracji i zarzdzania 1,07 1,42 183
6 Pozostali specjalici 0,93 1,31 112
7 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,90 0,93 305
8 Specjalici ds. Marketingu 0,86 0,93 185
9 Informatycy i pokrewni 0,86 1,15 200
10 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,84 1,45 211
11 Specjalici ds. Finansowych 0,78 1,58 212
12 Nauczyciele akademiccy 0,69 0,96 89
13 Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,68 0,83 258
14 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 0,66 1,01 59
15 Inni specjalici ochrony zdrowia 0,63 1,11 192
16 Nauczyciele szk podstawowych 0,52 0,76 331
17 Urzdnicy pastwowi 0,47 0,76 190
18 Technicy 0,45 0,83 348
19 Pielgniarki i poone 0,44 0,88 185
20 redni personel ds. Finansowych 0,42 0,80 259
21 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,34 0,78 121
22 Pracownicy obsugi biurowej 0,27 0,77 572
23 Mechanicy maszyn i urzdze 0,26 0,87 213
24 Kierowcy ciarwek i autobusw 0,24 0,63 262
25 Elektrycy i elektronicy 0,22 0,78 219
26 Pracownicy ds. Ewidencji i transportu 0,21 0,73 234
27
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
0,20 0,72 207
28 Pozostay redni personel 0,17 0,79 128
29 Fryzjerzy, kosmetyczki 0,16 0,71 75
30
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
0,15 0,82 233
31 Hutnicy 0,15 0,59 73
32 Kucharze 0,10 0,89 91
33 Kowale i lusarze 0,09 0,63 195
34 Kolejarze 0,09 0,60 65
35 Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,05 0,60 79
36 Formierze, spawacze 0,04 0,66 171
37 Operatorzy innych maszyn i urzdze 0,03 0,63 232
38 Sprzedawcy 0,02 0,78 958
39 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 0,02 0,70 192
40 Monterzy 0,02 0,75 144
41 Pozostali pracownicy usug osobistych -0,03 0,91 67
42 Rolnicy produkcji rolinnej -0,05 0,72 275
43 Malarze i pokrewni -0,05 0,87 84
44 Robotnicy budowlani - stan surowy -0,07 0,87 303
45 Robotnicy budowlani - wykoczenie -0,09 0,77 267
46 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,16 0,83 135
47 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,18 0,72 172
48 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej -0,19 0,77 982
49 Robotnicy produkcji tekstylnej -0,19 0,65 199
50 Pracownicy opieki osobistej -0,20 0,82 113
51 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,22 0,63 158
52 Inni robotnicy przy pracach prostych -0,25 0,81 392
53 Pomoce i sprztaczki -0,29 0,76 343
54
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
-0,52 0,70 104

Diagnoza spoeczna 2011 487


Patologie (im nisza warto tym wicej patologii)
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,17 0,65 267
2 Nauczyciele szk podstawowych 0,16 0,76 360
3 redni personel ds. Finansowych 0,16 0,64 299
4 Inni specjalici ochrony zdrowia 0,14 0,83 221
5 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,13 0,76 356
6 Pozostali specjalici 0,13 0,74 116
7 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne 0,13 0,66 169
8 Robotnicy produkcji tekstylnej 0,13 0,68 229
9 Kolejarze 0,12 0,70 65
10 Nauczyciele akademiccy 0,09 0,80 95
11 Specjalici ds. Finansowych 0,09 0,79 224
12 Urzdnicy pastwowi 0,09 0,73 206
13 Pielgniarki i poone 0,08 0,74 199
14 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 0,05 0,89 1101
15 Kucharze 0,04 0,72 99
16 Pracownicy obsugi biurowej 0,03 0,99 657
17 Monterzy 0,03 0,86 154
18 Specjalici ds. Marketingu 0,02 0,87 195
19 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 0,00 0,74 87
20 Kierownicy rnych specjalnoci 0,00 0,86 573
21 Specjalici ds. Administracji i zarzdzania 0,00 0,92 203
22 Pozostali pracownicy usug osobistych -0,01 0,67 67
23 Informatycy i pokrewni -0,02 0,95 226
24 Prawnicy -0,05 1,12 79
25 Pracownicy opieki osobistej -0,05 0,92 118
26 Pozostay redni personel -0,06 1,08 145
27 Sprzedawcy -0,07 1,15 1062
28 Elektrycy i elektronicy -0,07 1,13 234
29
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
-0,09 0,95 243
30 Pomoce i sprztaczki -0,10 0,87 357
31 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,12 0,67 185
32 Pracownicy ds. Ewidencji i transportu -0,13 0,95 247
33 Rolnicy produkcji rolinnej -0,13 1,10 302
34 Kowale i lusarze -0,13 0,99 214
35 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych -0,16 0,87 139
36
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
-0,16 0,97 228
37 Hutnicy -0,17 0,81 74
38 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze -0,19 1,03 71
39 Formierze, spawacze -0,20 1,00 186
40 Mechanicy maszyn i urzdze -0,21 1,02 238
41 Lekarze, weterynarze, dentyci -0,23 1,14 107
42 Operatorzy innych maszyn i urzdze -0,24 1,08 254
43 Kierowcy ciarwek i autobusw -0,26 1,18 282
44 Technicy -0,29 1,41 374
45 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi -0,29 1,36 250
46 Fryzjerzy, kosmetyczki -0,31 1,37 82
47 Robotnicy budowlani - wykoczenie -0,32 1,24 284
48 Inni robotnicy przy pracach prostych -0,36 1,32 420
49 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,37 1,36 148
50 Robotnicy budowlani - stan surowy -0,41 1,26 338
51 Malarze i pokrewni -0,48 2,02 90
52 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze -0,49 1,43 214
53 Kelnerzy, barmani i stewardzi -0,53 1,95 89
54
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
-0,66 1,47 106


Diagnoza spoeczna 2011 488

Kapita spoeczny
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Nauczyciele akademiccy 1,39 2,01 95
2 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 1,09 1,62 87
3 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 1,06 1,50 71
4 Pozostali specjalici 0,92 1,48 118
5 Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,91 1,46 267
6 Lekarze, weterynarze, dentyci 0,86 1,26 107
7 Nauczyciele szk podstawowych 0,77 1,36 361
8 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,64 1,35 355
9 Specjalici ds. Administracji i zarzdzania 0,61 1,33 205
10 Kierownicy rnych specjalnoci 0,57 1,32 574
11 Specjalici ds. Finansowych 0,57 1,21 224
12 Pozostay redni personel 0,48 1,29 146
13 Prawnicy 0,46 1,13 79
14 Kolejarze 0,43 1,35 65
15 Specjalici ds. Marketingu 0,39 1,13 196
16 Informatycy i pokrewni 0,32 0,98 227
17 Inni specjalici ochrony zdrowia 0,31 1,03 221
18 Technicy 0,28 1,06 375
19 Urzdnicy pastwowi 0,27 1,01 206
20 Pielgniarki i poone 0,23 1,02 199
21 redni personel ds. Finansowych 0,18 0,86 300
22 Rolnicy produkcji rolinnej 0,12 1,04 304
23 Pracownicy obsugi biurowej 0,11 0,97 659
24 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,09 1,10 139
25
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
0,08 1,00 243
26 Elektrycy i elektronicy 0,07 0,86 234
27 Pozostali pracownicy usug osobistych 0,06 0,83 68
28 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,05 1,04 250
29 Kowale i lusarze 0,03 0,99 215
30 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej -0,02 0,95 1102
31 Operatorzy innych maszyn i urzdze -0,02 0,86 258
32 Kucharze -0,04 0,96 99
33 Fryzjerzy, kosmetyczki -0,04 0,81 82
34 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,06 0,92 148
35 Kelnerzy, barmani i stewardzi -0,08 0,89 90
36 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,09 0,82 169
37 Pracownicy ds. Ewidencji i transportu -0,11 0,70 247
38 Mechanicy maszyn i urzdze -0,12 0,80 238
39 Pomoce i sprztaczki -0,12 0,83 358
40 Sprzedawcy -0,13 0,82 1062
41
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
-0,13 0,74 229
42 Hutnicy -0,14 0,69 75
43 Pracownicy opieki osobistej -0,15 0,72 119
44 Malarze i pokrewni -0,15 1,04 90
45 Robotnicy budowlani - wykoczenie -0,16 0,77 285
46 Kierowcy ciarwek i autobusw -0,16 0,68 284
47 Monterzy -0,18 0,86 154
48 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze -0,19 0,77 219
49 Robotnicy produkcji tekstylnej -0,19 0,72 229
50 Formierze, spawacze -0,21 0,77 186
51 Robotnicy budowlani - stan surowy -0,25 0,68 338
52 Inni robotnicy przy pracach prostych -0,28 0,71 422
53 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,30 0,66 186
54
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
-0,42 0,56 110


Diagnoza spoeczna 2011 489

Dobrostan fizyczny
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Nauczyciele akademiccy 0,47 0,55 84
2 Specjalici ds. Marketingu 0,46 0,61 191
3 Informatycy i pokrewni 0,46 0,65 225
4
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
0,46 0,51 109
5 Specjalici ds. Finansowych 0,44 0,58 223
6 Kierowcy ciarwek i autobusw 0,44 0,58 280
7 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,42 0,61 352
8 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 0,41 0,54 83
9 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 0,41 0,64 181
10 Pozostali specjalici 0,40 0,57 115
11 Mechanicy maszyn i urzdze 0,40 0,66 233
12 Robotnicy budowlani - wykoczenie 0,39 0,64 284
13 Formierze, spawacze 0,39 0,57 186
14 Inni specjalici ochrony zdrowia 0,38 0,60 212
15 Elektrycy i elektronicy 0,38 0,58 230
16 Kierownicy rnych specjalnoci 0,37 0,67 564
17 Lekarze, weterynarze, dentyci 0,37 0,63 107
18 Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,37 0,83 85
19 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,36 0,65 244
20 Pracownicy ds. Ewidencji i transportu 0,36 0,65 242
21 Robotnicy budowlani - stan surowy 0,35 0,62 335
22 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 0,34 0,78 218
23 Specjalici ds. Administracji i zarzdzania 0,33 0,68 202
24 Malarze i pokrewni 0,33 0,77 89
25 Urzdnicy pastwowi 0,32 0,72 201
26 Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,29 0,76 260
27 Hutnicy 0,28 0,63 71
28 Operatorzy innych maszyn i urzdze 0,28 0,72 248
29 Prawnicy 0,27 0,79 79
30 Sprzedawcy 0,27 0,69 1040
31 Pielgniarki i poone 0,26 0,65 186
32 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 0,26 0,85 70
33 Pozostay redni personel 0,26 0,67 140
34 Kucharze 0,26 0,74 99
35 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,25 0,60 137
36
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
0,25 0,83 221
37 Pracownicy obsugi biurowej 0,24 0,76 645
38 Fryzjerzy, kosmetyczki 0,24 0,70 82
39 Monterzy 0,24 0,70 152
40 Technicy 0,23 0,75 373
41 redni personel ds. Finansowych 0,23 0,71 297
42 Nauczyciele szk podstawowych 0,22 0,77 354
43 Kolejarze 0,22 0,52 65
44 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani 0,20 0,74 145
45 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 0,19 0,76 1080
46 Kowale i lusarze 0,18 0,72 207
47 Rolnicy produkcji rolinnej 0,17 0,78 298
48 Pozostali pracownicy usug osobistych 0,15 0,85 67
49 Robotnicy produkcji tekstylnej 0,14 0,64 215
50 Inni robotnicy przy pracach prostych 0,12 0,79 415
51
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
0,05 1,00 237
52 Pracownicy opieki osobistej -0,01 0,89 116
53 Pomoce i sprztaczki -0,01 0,87 344
54 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,03 0,86 164


Diagnoza spoeczna 2011 490

Dobrostan psychiczny
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Prawnicy 0,69 0,62 77
2 Pozostali specjalici 0,56 0,74 113
3 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy 0,54 0,60 83
4 Informatycy i pokrewni 0,51 0,69 223
5 Kierownicy rnych specjalnoci 0,50 0,60 564
6 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni 0,48 0,74 351
7 Lekarze, weterynarze, dentyci 0,48 0,80 101
8 Specjalici ds. marketingu 0,47 0,62 196
9 Nauczyciele akademiccy 0,45 0,75 88
10 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze 0,44 1,04 67
11 Inni specjalici ochrony zdrowia 0,43 0,66 215
12 Specjalici ds. administracji i zarzdzania 0,38 0,75 198
13 Specjalici ds. finansowych 0,38 0,81 219
14 Nauczyciele szk ponadpodstawowych 0,36 0,79 259
15 Technicy 0,36 0,74 365
16 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych 0,35 0,74 130
17
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
0,35 0,72 220
18 Nauczyciele szk podstawowych 0,34 0,85 349
19 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi 0,33 0,79 238
20 Kelnerzy, barmani i stewardzi 0,33 0,82 85
21 Elektrycy i elektronicy 0,32 0,81 228
22 Mechanicy maszyn i urzdze 0,31 0,88 225
23 Fryzjerzy, kosmetyczki 0,30 0,83 80
24 Pielgniarki i poone 0,29 0,75 189
25 Formierze, spawacze 0,29 0,72 177
26 Kierowcy ciarwek i autobusw 0,28 0,77 271
27 Urzdnicy pastwowi 0,27 0,81 199
28 Pracownicy ds. ewidencji i transportu 0,26 0,98 238
29 Sprzedawcy 0,26 0,83 1025
30 Hutnicy 0,26 0,80 74
31 Pozostay redni personel 0,25 0,77 144
32 Pracownicy obsugi biurowej 0,25 0,87 635
33 Malarze i pokrewni 0,24 1,01 90
34 Robotnicy budowlani - wykoczenie 0,23 0,83 273
35 Kucharze 0,21 0,84 95
36 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym 0,21 0,84 180
37 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze 0,21 0,96 214
38 Operatorzy innych maszyn i urzdze 0,19 0,87 250
39 redni personel ds. finansowych 0,16 0,82 295
40 Robotnicy budowlani - stan surowy 0,14 0,90 315
41 Rolnicy produkcji rolinnej 0,13 0,83 296
42 Monterzy 0,12 0,85 144
43 Kowale i lusarze 0,10 0,77 205
44 Pozostali pracownicy usug osobistych 0,07 0,88 62
45
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
0,07 0,92 239
46 Pracownicy opieki osobistej 0,06 0,90 117
47 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej 0,05 0,87 1056
48 Kolejarze 0,04 0,88 65
49 Robotnicy produkcji tekstylnej -0,03 0,95 219
50
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
-0,05 0,86 108
51 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,10 0,94 144
52 Inni robotnicy przy pracach prostych -0,10 1,00 406
53 Pomoce i sprztaczki -0,14 0,95 349
54 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,21 0,93 164





Diagnoza spoeczna 2011 491

Stres yciowy (im nisza warto tym wikszy stres)
Ranga Grupa zawodowa rednia SD N
1 Prawnicy 0,05 ,89 77
2 Inni specjalici ochrony zdrowia -0,03 ,88 215
3 Pozostali pracownicy usug osobistych -0,06 ,85 66
4 Pozostali specjalici -0,07 1,04 112
5 Kelnerzy, barmani i stewardzi -0,08 ,79 86
6 Specjalici ds. administracji i zarzdzania -0,09 ,99 205
7 Informatycy i pokrewni -0,10 ,89 221
8 Przedstawiciele wadz i dyrektorzy -0,16 ,95 87
9 Specjalici ds. marketingu -0,17 1,08 195
10 Pracownicy ds. ewidencji i transportu -0,19 ,95 238
11 Mechanicy maszyn i urzdze -0,20 1,04 234
12 Nauczyciele szk podstawowych -0,21 1,06 356
13 Rolnicy produkcji rolinnej -0,21 ,92 293
14 Kucharze -0,23 1,07 96
15 Hutnicy -0,23 1,22 73
16 Inynierowie, architekci, projektanci i pokrewni -0,24 ,97 352
17 Lekarze, weterynarze, dentyci -0,24 1,14 105
18 Twrcy, artyci, literaci, dziennikarze -0,24 ,83 71
19 Nauczyciele szk ponadpodstawowych -0,26 1,09 262
20 Fryzjerzy, kosmetyczki -0,26 1,07 80
21 Nauczyciele akademiccy -0,28 1,00 92
22 Pracownicy obsugi biurowej -0,28 ,94 655
23 Operatorzy maszyn i urzdze grniczych -0,28 1,03 138
24
Pracownicy usug ochrony (straacy, policjanci i
pokrewni)
-0,32 1,06 235
25 Rolnicy produkujcy na potrzeby wasne -0,32 1,02 163
26 redni personel ds. finansowych -0,33 ,94 297
27 Malarze i pokrewni -0,33 1,18 90
28 Kierownicy rnych specjalnoci -0,34 ,97 563
29 Robotnicy w przetwrstwie spoywczym -0,34 ,95 183
30 Rolnicy produkcji rolinnej i zwierzcej -0,35 1,02 1081
31 Robotnicy budowlani - stan surowy -0,35 ,96 333
32 Operatorzy innych maszyn i urzdze -0,35 1,02 254
33
Kierowcy samochodw osobowych i
dostawczych
-0,35 1,10 221
34 Elektrycy i elektronicy -0,36 1,01 223
35 Agenci i porednicy handlowi i biznesowi -0,37 ,96 244
36 Robotnicy budowlani - wykoczenie -0,37 1,08 277
37 Formierze, spawacze -0,38 1,05 186
38 Inni robotnicy przy pracach prostych -0,39 1,01 414
39 Specjalici ds. finansowych -0,40 ,92 223
40 Technicy -0,41 1,14 370
41 Pozostay redni personel -0,41 1,18 146
42 Sprzedawcy -0,41 1,10 1033
43 Robotnicy obrbki drewna, papiernicy, stolarze -0,43 1,05 216
44 Kierowcy ciarwek i autobusw -0,43 1,05 279
45 Pielgniarki i poone -0,45 1,04 193
46
Robotnicy pomocniczy w grnictwie i
budownictwie
-0,45 ,91 110
47 Robotnicy produkcji tekstylnej -0,46 1,13 222
48 Urzdnicy pastwowi -0,50 1,04 202
49 Robotnicy gdzie indziej niesklasyfikowani -0,53 1,17 144
50 Monterzy -0,53 ,88 154
51 Kowale i lusarze -0,57 1,11 206
52 Pomoce i sprztaczki -0,61 1,08 352
53 Pracownicy opieki osobistej -0,63 1,03 118
54 Kolejarze -0,66 1,21 63

You might also like