JACQUES RANCIERE

REWOLUCJA ESTETYCZNA I JEJ SKUTKI SPLOTY' AUTONOMII I H E T E R O N O M I I

Pod koniec pitnastego Listu o estetycznym wychowaniu czowieka Schiller przedstawia pewien paradoks i skada obietnic. Owiadcza, e czowiek tam tylko jest penym czowiekiem,
' Wystpujce w oryginale sowo employment (w podtytule uyte w liczbie mnogiej), jak wskazuje Mark Robson w zamieszczonym niej tekcie (zob. s. 159, przyp. 30), odsya do bada his topograficznych Haydena White's, a zatem w przekadzie powinno by oddane jako u wtkw i en ie", fabularyzacja" lub - co byoby najbardziej trafne, biorc pod uwag ponisz argumentacja Ranciere'a, ale niedopuszczalne w polszczynie zawtkowienie". White w swojej koncepcji podkrela wag wyobrani historycznej, ktra na podstawie archiwum historii buduje pewn opowie, nieroszczc sobie absolutnego prawa do czysto empirycznego badania i adekwatnego przedstawienia tego, co byo" (to, zdaniem White'a, jest nie tyle niemoliwe, ile raczej naiwne). Budowanie opowieci to kadorazowo naoenie pewnej fabuy lub wtku na przeszo, przy wykorzystaniu odpowiednich tropw, doborze bohatera, intrygi i gatunku (romanca, satyra, tragedia, itd.), a wic nadanie badaniom historycznym dyskursywnego charakteru. Dla zrozumienia intencji zawartej w poniszym studium rewolucji estetycznej wane mog by sowa samego White's ze wstpu, ktrym opatrzy angielskie wydanie ksiki Ranciere'a pod wymownym tytuem Les Noms de l'histoire. Essai depoique du savoir [Imiona historii. O poetyce wiedzy]: [Zdaniem] Ranciere'a nowoczesne badanie historii musi by naukowe w rym sensie, i prbuje sta si systematycznym poszukiwaniem tego, co utajone (ukryte i nie do zobaczenia) w zjawiskach

Jlrt

Jacques Ranciere

Rewolucja estetyczna i jej

skutki.

u?

gdzie gra", i zapewnia nas, e ta paradoksalna teza udwignie [...] cah/ gmach sztuki estetycznej i trudniejszej jeszcze sztuki ycia"1. Moemy przeformuowa t myl w nastpujcy sposb: iscnieje specyficzne dowiadczenie zmysowe - ro, co estetyczne ktre obiecuje zarwno nowy wiat Sztuki, jak i nowe ycie dla jednostek i wsplnoty. To twierdzenie i t obietnic mona rozumie na wiele sposobw. Moemy powiedzie, e wirtualnie definiuj one iluzj estetyczn" jako rodek suc)' jedynie zamaskowan iu rzeczywistoci, w ktrej struktura sdu estetycznego dyktowana jest przez dominacj klasow. Nie sdz, by ten sposb podejcia nalea do najbardziej owocnych. Moemy te, przeciwnie, powiedzie, e
(czy te pod nimi lub za nimi), ktre manifestuj istnienie przeszoci. [...] Historia musi raczej konstruowa swoje przedmiot)' badania w taki sposb, w jaki w psychoanalizie niewiadome musi by skonstruowane jako przedmiot bada na podstawie jego skutkw symptomatycznych lub w fizyce elektrony musz by ustanowione na bazie ladw, ktre zostawiaj w komorze pcherzykowej, nie za przez bezporedni obserwacj. Psychoanaliza i fizyka nie mog udawa, e znajduj swoje przedmioty badania ju uksztatowane i wyczekujce spojrzenia bezosobowego obserwatora - nie inaczej jest w przypadku historii" <H. "White, Rnderet Revisionism, w: J. Ranciere, The Names of History On the Poetics of Knowledge, prze. H. Melehy, Minneapolis-London 1994, s. 8-9). W myl tego Ranciere przedstawia w tekcie, niczym w powieci, dwie powizane dragi fabuy, osnowy czy te, jak bd to przekada, sploty wtkw w pewn intryg wtkw, ktre przeplataj si, jego zdaniem, w opowieci o nowoytnej estetyce, piszc jej rne scenariusze, a ostatecznie okazuj si ze sob nierozerwalnie zwizane [przyp, M.K.]. F. Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu czowieka, prze. J. Prokopiuk, w: Listy o estetycznym wychowaniu czowieka i inne rozprawy, Warszawa 1972, s. 104 (przekad nieznacznie zmodyfikowany). W oryginale: er ist nur da ganz Mensch, wo erspielt, co mona rwnie przekada jako ram jest tylko penym czowiekiem, gdzie si bawi", jak czyni PtokopiuL Modyfikuje przekad, tak by pozostawa w zgodzie z polsk terminologi uywan w odniesieniu do niemieckiej tradycji estetycznej, od Kanta i Schillera po Gadamera, jak rwnie ze wzgldu na kwestie, ktre porusza Ranciere [przyp. M.K.].
1

to twierdzenie i ta obietnica byy a nadto prawdziwe i e dowiadczylimy rzeczywistoci tej sztuki ycia" i tej gry" rwnie silnie w totalitarnych prbach uczynienia ze wsplnoty dziea sztuki, jak w codziennym zes te ryzowanym yciu liberalnego spoeczestwa i jego komercyjnej rozrywce. Mimo e ro podejcie moe si wydawa karykaturalne, jestem przekonany, e w istocie jest waciwsze. Sednem jest to, e ani twierdzenie, ani obietnica nie byy pozbawione skutkw. W gr wchodzi tu nie wpyw" myliciela, lecz skuteczno oddziaywania pewnego splotu wtkwsplotu, ktry dokonuje przeksztacenia w podziale form naszego dowiadczenia. Splot ten znalaz wyraz w dyskursach te o te tyczny cli i w postawach praktycznych, w sposobach indywidualnego postrzegania i w instytucjach spoecznych - muzeach, bibliotekach, programach edukacyjny eh, ale take w wynalazkach reklamowych. Moim celem jest prba zrozumienia tego, co stanowi zasad jego skutecznoci oraz jego rozmaitych anty te tycznych mutacji. Chodzi o pytanie: jak pojcie estetyki" jako specyficznego dowiadczenia moe jednoczenie prowadzi do idei czystego wiata sztuki i idei samozniesienia sztuki wyciu, do tradycji awangardowego radykalizmu i estetyzacji codziennej' egzystencji? W pewnym sensie cay problem tkwi w rym niewinnym spjniku. Schiller mwi, e dowiadczenie esreryczne udwignie gmach sztuki i sztuk ycia. Caa kwestia polityki estetyki" - innymi sowy, estetycznego reimu sztuki - zaley od tego niewielkiego poczenia. Estetyczne dowiadczenie jest rzeczywistym dowiadczeniem o tyle, o ile jest dowiadczeniem owego i". Na nim opiera si autonomia sztuki, w takiej mierze, w jakiej zostaje poczona z nadziej zmieniania ycia". Zagadnienie to byoby cakiem prosre, gdybymy mogli zwyczajnie powiedzie - cakiem naiwnie e pikno sztuki musi by uniezalenione od wszelkiego rodzaju upolitycznienia lub te bardziej uczenie - e rzekoma auronomia sztuki

nS

Jacques Rancie re

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

119

maskuje jej zaleno od dominacji. Niestety, nie sposb tego uczyni. Schiller mwi bowiem, e popd gry" - Spieltrieb odbuduje zarwno gmach sztuki, jak i gmach ycia. Robotnicy toczcy boje w latach 40. XIX w. wyrywaj si z kola dominacji przez lektur nie popularnej i walczcej, lecz wysokiej" literatury. Mieszczascy krytycy w latach 60. XIX w. potpiaj Flaubertowsk postaw sztuki dla sztuki" jako ucielenienie demokracji. Mallarme chce odseparowa istotny jzyk" poezji od mowy codziennej, a jednak twierdzi, e to poezja daje wsplnocie spoiwo", ktrego jej brak. Rodczenko fotografuje radzieckich onierzy lub gimnastykw z gry, co zgniata ich ciaa i ruchy, aby w ten sposb skonstruowa powierzchni egalitarnej rwnowartoci sztuki i ycia. Adorno mwi, e sztuka musi by cakowicie samowystarczalna, aby lepiej ujawnia skaz niewiadomoci i demaskowa kamstwo sztuki zautomatyzowanej. Lyotard utrzymuje, e zadaniem awangardy jest izolowanie sztuki od wymogw kulturowych, tak by moga tym surowiej powiadcza heteronomi myli. Lisr t moemy przedua ad infinitum. Wszystkie te pozycje ujawniaj ten sam splot wtkw wicy si z i", ten sam wze czcy ze sob autonomi i heteronomi. Rozumienie polityki" waciwej dla estetycznego reimu sztuki oznacza rozumienie tego, jak autonomia i hetetonomia s rdowo powizane w Schillerowskiej formule3. Moemy
' Rozrniam trzy reimy sztuki (regimes of art). W reimie etycznym dziea sztuki nie maj adnej autonomii. S ogldane jako obrazy, w stosunku do ktrych naley zada pytanie o ich prawd i skutki wywierane przez nie na etos jednostek i spoecznoci. Pastwo Platona dostarcza doskonaego modelu tego reimu. W reimie przedstawieniowym dziea sztuki nale do sfery imitacji, a w ten sposb nie podlegaj ju prawom prawdy lub zwyczajnym reguom uytecznoci. S nie tyle kopiami rzeczywistoci, ile sposobami narzucania formy na materi. Jako takie poddane s zbiorowi wewntrznych norm: hierarchii gatunkw, waciwemu doborowi rodkw wyrazu do tematu, odpowiednioci midzy sztukami, etc.

to podsumowa w trzech punktach. Po pierwsze, autonomia stawiana na scenie przez estetyczny reim sztuki nie jest autonomi dziea sztuki, ale autonomi sposobu egzystencji. Po drugie, dowiadczenie estetyczne" jest dowiadczeniem heterogenicznoci, takim, e dla podmiotu tego dowiadczenia jest ono rwnie wyzbyciem si pewnej autonomii. W kocu, po trzecie, przedmiot tego dowiadczenia jest estetyczny" o ryle, o ile nie jest - lub przynajmniej jest nie tylko sztuk. Oto ksztat tej potrjnej relacji, ktr Schiller usta' nawia w tym, co skonny jestem nazwa scen pierwotn" estetyki. ZMYSOWO (SENSORIUM) BOGINI Pod koniec pitnastego listu Schiller stawia siebie i swoich czytelnikw w obliczu przykadu wolnoci w zjawisku"4, grecReim estetyczny 7. kolei obala t normatywno i stosunek midzy form i materi, na ktrym jest oparra. Dziea sztuki definiowane s reraz jako takie, przez fakt przynaleenia do specyficznego orodka zmysw [ttnsorium), ktry wyrnia si jako wyjtek od normalnego reimu tego, co postrzegalne, prezentujcego nam bezporedni odpowiednio myli i zmysowej marerialnoci. Zob. bardziej szczegowe ujcie rych kwestii w: J. Rndere, Dzielenie dostrzegalnego, w niniejszym tomie. ' Wolno w zjawisku" (niem. Freiheit in der Erscheinung) to Schillerowski termin stojcy u podstaw jego filozofii pikna. Poczone zostaj w nim . dwa przeciwstawne z punktu widzenia Kantowskiej Krytyki czystego rozumu (ale nawizujce do rozwaa Kanta zawartych w trzeciej Krytyce) aspekty: wolnoci niezdeterminowanie, nalece do sfery noumenalnej, oraz zjawisko i wystpujca w nim przyczyn o wo, przynalene sferze fenomenw. Pikno, zdaniem Schillera, stanowi wolno naocznie przedstawion w zjawisku, nie tyle brak determinacji, ile determinacj wewntrzn, wolno wasnej natury, heautonomi przynalen przedmiotowi. Podstaw moliwoci pikna", jak czytamy w synnej formule Schillera, jest zawsze i wszdzie wolno w zjawisku" (F. Schiller, Istota pikna (fragment z listu do Krnera z tzw. Listw Kalliasa), prze. M. Siemek, w: M. Siemek, Fryderyk Schiller, Warszawa 1970, s. Z03 (Myli i Ludzie); zob. rwnie F. Schiller,

no

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki...

121

kiego posgu znanego jakoJunona Ludovisi. Rzeba cechuje si zawieraniem si w sobie samej" i przemieszkuje sama w sobie", jak przystao boskoci, z waciwymi jej rysami: bezczynnoci", zdystansowaniem wobec wszelkiej troski lub obowizku, wszelkiego zamiaru i zdecydowania. Bogini jest bogini, poniewa nie nosi ladu woli ani celu. Oczywicie przymioty bogini s rwnie tymi, ktre nale do samego posgu. Tym samym posg, paradoksalnie, zaczyna przedstawia to, co nie jest niczyim dzieem, co nigdy nie byo przedmiotem niczyjej woli. Innymi sowy, ucielenia jakoci tego, co nie jesr dzieem sztuki. (Zauwamy mimochodem, e w przypadku formu takich jak to jest" bd to nie jest" dzieo sztuki, to jest" bd to nie jest fajka" trzeba odtworzy ich scen pierwotn, jeli chcemy uczyni z nich co wicej ni wywiechtane frazesy). Podobnie widz, ktry wobliczu wolnoci w zjawisku" dowiadcza wolnej gry tego, co estetyczne, korzysra z autonomii bardzo szczeglnego rodzaju. Nie jest to autonomia wolnego Rozumu, poskramiajcego anarchi wrae. To zawieszenie tego rodzaju autonomii. Idzie tu o autonomi cile zwizan z wyzbyciem si wadzy. Stoi przed nami uosobienie wolnoci w zjawisku", niedostpne, nieosigalne dla naszej wiedzy, naszych celw i pragnie. Przez t posta, ktrej nie moe w aden sposb posi, podmiotowi zostaj przyobiecane nowe wiaty. Bogini i widz, wolna gra i wolno w zjawisku, 5 zosraj uchwycone razem w specyficznym orodku zmysw ,
Listy o estetycznym wychowaniu czowieka, dz. cyc, s. 138, przypis (list XXIII) [przyp. M.K,]. ' W oryginale sensorium, co przekadam jako orodek zmysw" lub zmysowo". W sowie tym i w jego Ranciere'owskim uyciu naley oczywicie sysze nie tyle sens anatomiczny i odniesienie do ogu wrae zmysowych i koordynujcego je orodka w ukadzie nerwowym (cho i to znaczenie tu pobrzmiewa), iie raczej sens Kantowskiego zmysu wsplnego z Krytyki wadzy sdzenia, ktrego wymaga ludzka wspnotowo

uniewaniajcym opozycj aktywnoci i biernoci, woli i oporu. Autonomia sztuki" i obietnica polityki" nie s przeciwstawne. Autonomia jest autonomi dowiadczenia, nie za dziea sztuki. Innymi sowy, mona powiedzie, e praca sztuki partycypuje w zmysowoci {sensorium) autonomii o tyle, o ile nie jest dzieem sztuki. To niebycie dzieem sztuki" natychmiast przyjmuje nowy sens. W przypadku wolnoci w zjawisku posgu mamy do czynienia ze zjawiskiem tego, co nie byo zamierzone jako sztuka. Jest to zjawisko formy ycia, w ktrym sztuka nie jest sztuk. Zawieranie si w sobie" greckiego posgu okazuje si samowystarczalnoci" zbiorowego ycia, ktre nie ulega tozdarciu na oddzielne sfery aktywnoci, tj. samowysrarczalnoci wsplnoty, w ktrej sztuka i ycie, sztuka i polityka, ycie i polityka nie s od siebie oddzielone. Taki wanie, jak si czsto przypuszcza, by lud grecki, ktrego autonomia ycia jest wyraona wzawieraniu si w sobie rzeby. Nie rozwaamy tu, czy
i dzielenie dowiadczenia i ktry jako taki jest warunkiem zarwno poznania, jak i moralnoci. Powizanie sensorium ze zmysowoci" w sensie filozoficznym przywouje rwnie analogi (tylko analogi) z Karnowskimi apriorycznymi formami zmysowoci", czy szerzej, apriorycznym uposaeniem formal no-kategoria!nym podmiotu poznajcego. W przypadku tej analogii naley jednak pamita, e u Ranciere'a dzielenie postrzegalnego okrelajce orodek zmysw bd zmysowo nie ogranicza si do aktywnoci poznawczych, a sens, jaki nadaje mu autor, odnosi si przede wszystkim do praktycznego ycia we wsplnocie, a zwaszcza do kwestii dostrzeenia" moliwoci zmiany w unormowanych i ustalonych relacjach spoecznych czy estetycznych wzorcach. Nowe sensorium, za ktrym opowiada si autor w dalszej czci tekstu, to zatem nowa zmysowo, nowy orodek zmysw, niepoddany ju tradycyjnym formom widzialnoci i niewidzialnoci oraz myleniu w kategoriach przedstawieniowych. Zob. rwnie Jacques Rancierc, Od polityki do estetyki?, w niniejszym tomie, 1.1. W miejscach, w ktrych w przekadzie oddaj ten termin jako zmysowo", dla jasnoci sygnalizuj jego oryginalne brzmienie w nawiasie [przyp. M.K.].

122

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej

skutki,..

123

p o d o b n a wizja staroytnej Grecji jest suszna, czy nie. Chodzi o zmian w idei autonomii w momencie, gdy zostaje zwizana z ide heteronomii. Pocztkowo autonomia bya poczona z nieosigaln oci" przedmiotu dowiadczenia estetycznego. Nastpnie okazaa si autonomi ycia, w ktrym sztuka nie posiada oddzielnego istnienia - w k t r y m jej wyrwory s w rzeczywistoci auto ekspres j ycia. Wolno w zjawisku", jako spotkanie z heterogenicznoci, ju tutaj nie zachodzi. Przestaje by zawieszeniem opozycji formy i materii, aktywnoci i biernoci, a staje si wytwotem ludzkiego umysu, ktry usiuje przeksztaci powierzchni dowiadczenia zmysowego w now zmysowo {sensorium), bdc zwierciadem jego wasnej aktywnoci. Ostatnie z listw Schillera rozwijaj ten wtek, pokazujc, jak prosty czowiek stopniowo uczy si rzuca estetyczne spojrzenie n a swoje rce i narzdzia lub n a swoje wasne ciao, oddziela przyjemno zjawiska o d funkcjonalnoci jego przedmiotw* 5 . Esteryczna gra staje si tym samym prac estetyzacji. W t e k wolnej gry" zawieszajcej wadz aktywnej formy nad pasywn materi i obiecujcej rwno, o jakiej dotd nie syszano, staje si innym wtkiem, wtkiem, w ktrym forma podporzdkowuje sobie materi, a samowychowanie, ktrego podejmuje si ludzko, jest jej emancypacj z materialnoci, przeksztaca bowiem wiat w jej wasny orodek zmysw. Tak wic scena pierwotna estetyki objawia sprzeczno, ktra nie stanowi opozycji sztuki i polityki, sztuki wysokiej i kultury popularnej lub sztuki i estetyzacji ycia. Wszystkie te przeciwstawienia s szczeglnymi cechami i interpretacjami sprzecznoci bardziej fundamentalnej. W estetycznym reimie sztuki, sztuka jest sztuk w tej mierze, w jakiej jest czym Zob. F. Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu czowieka, dz. cyt., s. 165 i n. (Ust XXVII) [przyp. M.K.].
s

innym ni sztuka. Jest zawsze zestetyzowana", co oznacza, i zawsze jest ustanowiona jako forma ycia". Kluczow formu w estetycznym reimie sztuki jest to, e sztuka jest autonomiczn form ycia. Formu t mona jednak odczytywa na dwa rne sposoby: zaakcentowana moe b y autonomia kosztem ycia albo te ycie kosztem autonomii i te linie interpretacyjne mog by sobie przeciwstawione albo mog si ptzecina. " W takich opozycjach i punktach przecicia mona dostrzec wzajemn gt midzy trzema gwnymi scenariuszami. Sztuka moe sta si yciem, Zycie moe sta si sztuk. Sztuka i ycie mog wymienia si swoimi wasnociami. Te trzy scenariusze przynosz trzy konfiguracje estetyki, powizane ze sob w wtki trzech wersji czasowoci. Zgodnie z logik i" kady z nich jest rwnie pewn odmian polityki estetyki czy te tego, co p o w i n n i m y raczej nazwa jej metapolityk" - t o znaczy jej sposobu wytwarzania jej wasnej polityki, proponujcego polityce zmian ukadu jej przestrzeni, rekonfigurujcego sztuk jako kwesti polityczn lub potwierdzajcego siebie jako prawdziw polityk. USTANAWIANIE NOWEGO W I A T A ZBIOROWEGO Pierwszy scenariusz mwi o sztuce stajcej si yciem", W tym przypadku sztuka jest uwaana nie tylko za ekspresj ycia, ale rwnie za form jego samowychowania. Oznacza to, e po zburzeniu dziedziny przedstawieniowej estetyczny reim sztuki dochodzi do porozumienia z etycznym reimem obrazw na dwch frontach. Odrzuca on jego podzia czasw i przesrrzeni, miejsc i funkcji. Ale potwierdza jego podstawow zasad: sptawy sztuki s spawami wychowania. Jako samowychowanie sztuka stanowi ksztatowanie nowego orodka zmys-

124

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

125

w - rego, krry w rzeczywistoci oznacza nowy etos. Doprowadzone do skrajnoci oznacza to, e estetyczne samowychowanie czowieka" uksztatuje nowy zbiorowy etos. Polityka estetyki udowadnia, e jest waciw drog do osignicia rego, do czego na prno dya estetyka sztuki, z jej polemiczn konfiguracj wsplnego wiata. Estetyka bowiem obiecuje niepolemiczne, konsensualne ramy wsplnego wiata. Ostatecznie alternatywa dla polityki okazuje si estetyzacj, rozumian jako ustanowienie nowego zbiorowego etosu. Scenariusz ten po raz pierwszy zosta zarysowany w niewielkim szkicu kojarzonym z Heglem, Hlderlinem i Schellingiem, znanym jako Najstarszy program systemu niemieckiego idealizmu7. Scenariusz przedstawia polityk jako zanikajc w prostej opozycji midzy martwym mechanizmem Pastwa i yw moc wsplnoty ksztatowanej przez potg ywej myli. Powoaniem poezji zadaniem estetycznego wychowania" jest sprawi, by idee stay si zmysowe poprzez uczynienie ich ywymi obrazami, stworzenie odpowiednika staroytnej mirologii, jako tkaniny wsplnego dowiadczenia dzielonego przez elit i zwyky lud. Mwic ich sowami: Mitologia musi sta si filozoficzn, lud musi sta si rozumnym, filozofia za musi sta si mitologicz8 n, aby filozofw uczyni zmysowymi" . Szkic ten nie jest jedynie powiadczeniem zapomnianego marzenia z lat 90. XVIII w. Da bowiem podwaliny nowej idei
Tekst pochodzcy z 1796 lub 1797 r,, ktrego autor nie zosta jednoznacznie ustalony. Schell i ngowi autorstwo tekstu przypisywa na przykad Xavier Tilliette, francuski znawca jego myli i filozofii niemieckiego idealizmu. W dzisiejszych debatach nad tym fragmentem badacze chtniej przypisuj jego autorstwo Heglowi i Hlderlinowi. Hoffmeister szkic ten umieci w tomie zatytuowanym Dokumente zu Hegels Entwicklung {1936), a sporzdzony na jego podstawie przekad polski znale mona w zbiorze G.W.F, Hegel, Pisma wczesne z filozofii religii, prze. G. Sowiski, Krakw 1999, s. 275-277 [przyp. M.K.]. ' Tame, s. 276 [przyp. M.K.).
T

rewolucji. Nawet jeli Marks nie czyta nigdy tego fragmentu, taki sam wtek moemy dostrzec w jego dobrze znanych tekstach z lat 40. XIX w. Nadchodzca rewolucja bdzie jednoczenie spenieniem i uniewanieniem filozofii; nie bdzie ju tylko formaln" lub polityczn", ale ludzk" rewolucj9. Rewolucja ludzkoci jest dziedzictwem paradygmatu estetycznego. To dlatego moe istnie cznik midzy marksistowsk stra przedni i artystyczn awangard lat 20. XX w., jako e obie strony byy zwizane z tym samym programem: konstrukcj nowych form ycia, w ktrych samozniesienie polityki zgadzaoby si z samozniesieniem sztuki. Doprowadzona do tej skrajnoci rdowa logika pastwa estetycznego" ulega o dwrceniu. Wolno w zjawisku polegaa na tym, e zjawisko nie odnosi si do adnej prawdy" lecej za lub ponad nim. Ale kiedy staje si ono wyrazem pewnego ycia, znw odnosi si do prawdy, ktrej daje wiadectwo. W nastpnym kroku ta ucieleniona prawda zostaje przeciwstawiona kamstwu zjawisk. Gdy rewolucja estetyczna przyjmuje ksztat ludzkiej" rewolucji uniewaniajcej rewolucj formaln", rdowa logika ulega wywrceniu. Autonomia bezczynnej boskoci, jej nieosigalno, obiecaa niegdy now er rwnoci. Teraz spenienie tej obietnicy zostaje utosamione z czynem podmiotu, ktry likwiduje wszystkie te zjawiska, ktre byy jedynie marzeniem o czym, co teraz musi mie on w posiadaniu jako rzeczywisto. Jednak nic powinnimy tak atwo zrwnywa scenariusza sztuki stajcej si yciem z nieszczciami absolutu estetycznego", ucielenionego w totalitarnej postaci wsplnoty jako
' Zob. na przykad K. Marks, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstp, prze. L. Koakowski, oraz Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne z FS44 r., prze. K. Jadewski, red. Z. Grabowski, w: K. Marks, R Engels, Dzieli, t. 1, Warszawa i960, odpowiednio: s. 469 i n. i s. 558 [przyp,

M.K.1.

I2

Jacques R n d e r e

Rwolucja

estetyczna i jej

skutki...

127

dziea sztuki10. Ten sam scenariusz mona te wyledzi w trzewiejszych prbach uczynienia sztuki form ycia. Moemy na przykad pomyle o sposobie, w jaki teoria i praktyka ruchu Arts and Crafts czya poczucie wiecznego pikna i redniowieczne marzenie o gildiach rzemielniczych i rkodzielniczych z obaw o wyzysk klasy robotniczej i bieg ycia codziennego, jak rwnie z kwestiami funkcjonalnoci. William Morris by jednym z pierwszych, ktrzy twierdzili, e fotel jest pikny, raczej kiedy zapewnia wygodne miejsce do siedzenia ni wtedy, gdy zaspokaja malownicze fantazje jego posiadacza. Lub te wemy pod uwag Mallarmego, poet, w ktrym czsto widzi si ucielenienie artystycznego puryzmu. Ci, ktrzy tak miuj jego wyraenie ten szalony gest pisania" jako formu nieprzechodnioci" tekstu, czsto nie pamitaj o zakoczeniu tego zdania, wyznaczajcym poecie zadanie odtworzenia wszystkiego ze wspomnie, tak by pokaza, e naprawd jestemy w miejscu, w ktrym mamy by". Rzekomo czysta" praktyka pisania jest zwizana z potrzeb tworzenia form, ktre maj udzia w oglnym przeksztacaniu
Benjaminowski motyw estetyzacji polityki w faszyzmie (zob. W. Benjamin, Dzieo sztuki w dobie reprodukcji technicznej, prze. J. Sikorki, w: Twrca jako wytwrca, wybr i opra. H. Orowski, Pozna 1975, s. 66-105, zwaszcza s. 93-95) zosta w ostatnim czasie podjty na przykad przez Nancy'ego i Lacoue-Labarthe'a w kontekcie procesu konstrukcji nazistowskiego mitu (zob. P. Lacoue-Labarthe, J.-L. Nancy, LeMythe nazi, Paris 1991, s. 49 - kwestia ta pojawia si w ich ksice wielokrotnie, np. fuzja polityki i sztuki, tworzenie polityki jako dziea sztuki") oraz immanentyzacj i wsplnoty (pojcie Nancy'ego) doprowadzajcej do wyniesienia wsplnoty do rangi samotworzcego si i samoksztatujcego dziea sztuki w myl ideologii, ktr mona okreli mianem .narodowego estetyzmu" (national-esthetismr, zob. P. Lacoue-Labarthe, La Fiction du politique, Paris 1987, s. n i ) . Kwesti podmiotu (ludu bd narodu) jako ywego dziea sztuki autorzy ci badali w kontekcie teorii literatury, ktra rozwina si w literaturze i filozofii doby niemieckiego romantyzmu (zob. P Lacoue-Labarthe, J.-L. Nancy, L'Absolu litteraire, Paris 1978) [przyp. M.K.].

ludzkiego domostwa, tak e wytwory poety zostaj w rym samym zdaniu porwnane zarwno do ceremonii ycia zbiorowego, takich jak sztuczne ognie podczas Dnia Bastylii, jak i do prywatnych ornamentw gospodarstwa domowego. Nie przez przypadek w Kaniowskiej Krytyce wadzy sdzenia znaczce przykady postrzegania estetycznego wzite s z malowanych dekoracji, ktre byy wolnym piknem" o tyle, o ile nie przedstawiay adnego tematu, a tylko przyczyniay si do zadowolenia, jakie dawao miejsce przeznaczone do kontaktw towarzyskich1'. Wiemy, jak dalece transformacje sztuki i jej widzialnoci byy powizane z kontrowersjami na temat ornamentu. Polemiczne programy proponujce zredukowanie wszelkiej ornamentyki na przykad propozycja Loosa'2 - lub wychwalajce jej autonomiczn moc znaczeniow na sposb Riegla i Worringera" odwoyway si do tej samej podstawowej zasady: sztuka jest przede wszystkim
" Zob. I. Kant, Krytyka wadzy sdzenia, prze. J. Gaecki, Warszawa 1964, s. 257 i n. [przyp. M.K.]. " Adolf Loos (1870-1933) - austriacki architekt i pisarz, autor ksiki Ornament und Verbrechen (wydana w 1908, przedrukowana w pimie Le Corbusiera L'Esprit nouveau" 1920) [przyp. M.K.]. ''Alois Riegl (18581905) austriacki historyk sztuki, czonek szkoy wiedeskiej. W Stiifragen. Grundlegungen zu einer Geschichte der Ornamentik (Berlin 1893) rozwaa ornament jako istorn form sztuki i postulowa porzucenie deterministycznej (na przykad Taineowskiej) wizji historii sztuki i pojcia dekadencji na rzecz traktowania twrczoci artystycznej wszystkich spoeczestw bez wartociujcych zaoe. Wilhelm Worringer (i88r-1965) - niemiecki historyk sztuki, kontynuator idei Riegla, autor m.in. Formprobeme der Gothik (1927). Twierdzi, e praktyka artystyczna rozwizuje problemy, ktre sama przed sob stawia, na przykad sztuka gotycka w myl tego nie jest nieudolna, jak twierdzia klasyczna myl estetyczna, lecz wyraa odpowiednio midzy intencj artystyczn i ksztatowaniem formy i materii sprzecznoci, wstrzsy i nadzieje czowieka redniowiecznego. O sztuce tej Worringer mwi w sowach, ktre ptzypominaj estetyczne manifesty wspczesnego mu Bretona: wzbija si ku wiatu nadrea I nemu i wykraczajcemu poza poznanie" [przyp. M.K.].

[28

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

129

kwesti zamieszkiwania we wsplnym wiecie. To dlatego te same dyskusje na temat ornamentu mogy wspiera idee tak malarstwa abstrakcyjnego, jak wzornictwa przemysowego. Pojcie sztuki stajcej si yciem" nie propaguje w prosty sposb demiurgicznych projektw nowego ycia". Wpleciony jest w nie take wtek wsplnej czasowoci sztuki, ktry mona podsumowa w prostej formule: nowe ycie potrzebuje nowej sztuki. Sztuka czysta" i sztuka zaangaowana", sztuki pikne" i sztuki stosowane" w takim samym stopniu uczestnicz w tej czasowoci. Oczywicie rozumiej j i wypeniaj na bardzo odmienne sposoby. W roku 1897 Mallarme, piszc swj Rzut komi, chcia, by ukad wersw i wielko znakw na stronie odpowiadaa formie jego idei upadkowi kostki do gry. Kilka lat pniej Peter Behrens zaprojektowa lampy i koty, znak firmowy i katalogi dla AEG. C mog mie ze sob wsplnego? Odpowied tkwi, jak sdz, w pewnej koncepcji projektowania (design). Poeta pragnie zastpi przedstawieniow tematyk poezji projektem oglnej formy, sprawi, by wiersz by niczym choreografia lub rozwijajcy si wachlarz. Nazywa te oglne formy typami". Inynier-projektant chce stworzy przedmioty, ktrych forma pasuje do ich uycia, i ogoszenia reklamowe, ktre daj na ich temat precyzyjne informacje, bez handlowych ubarwie. I on nazywa owe formy typami". Myli o sobie jako o artycie, w takiej mierze, w jakiej podejmuje prby stworzenia kultury ycia codziennego, ktra jest bardziej na czasie z postpem produkcji przemysowej i wzornierwa artystycznego ni z ustalonym porzdkiem handlu i drobnomieszczaskiej konsumpcji. Jego typy s symbolami wsplnego ycia. Ale takimi s rwnie typy Malarmego. S czci budowy projektu- ponad poziomem ekonomii monetarnejekonomii symbolicznej, ktra pokazaaby zbiorow sprawiedliwo" lub wspaniao", celebrowanie ludzkiego

miejsca zamieszkania zastpujcego wymare ceremonie tronu i religii. Niezalenie od tego, jak bardzo oddaleni mog si wydawa poeta symboliczny i Rmkcjonalistyczny inynier, podzielaj oni myl, e formy sztuki powinny by formami zbiorowego wychowania. Zarwno produkcja przemysowa, jak i twrczo artystyczna oddaj si czynieniu czego innego, ni czyni tworzeniu nie tylko przedmiotw, ale i orodka zmysowoci, nowego sposobu dzielenia postrzegalnego. KSZTATOWANIE YCIA SZTUKI Tak przedstawia si pierwszy scenariusz. Drugi stanowi schemat ycia stajcego si sztuk" lub ycia sztuki". Mona nada mu nazw, posikujc si tytuem ksiki francuskiego historyka sztuki Elie Faure, L'Esprit des formes [Duch form]' 4 : ycie sztuki jako rozwj serii form, w ktrych ycie staje si sztuk. Jest to w rzeczywistoci wtek Muzeum, rozumianego nie jako budynek i instytucja, lecz jako sposb uczynienia ycia sztuki" widzialnym i zrozumiaym. Wiemy, e narodziny takich muzew okoo roku 1800 sprowokoway zacieke dyskusje. Ich przeciwnicy argumentowali, e dziea sztuki nie powinny by odrywane od ich otoczenia, ich fizycznej i duchowej gleby, ktra je zrodzia. Od czasu do czasu ta polemika odywa a do dzi: muzea potpiane s jako mauzolea powicone kontemplacji martwych ikon, oddzielone od ycia sztuki. Inni natomiast twierdz, e muzea musz by pustymi powierzchniami, tak by ogldajcy mogli stan w obliczu dziea samego w sobie, niezmconego rozgrywajc si dzi kulturalizacj i uhistorycznieniem sztuki.

Zob. E. Faure, Histaire de l'art; l'esprit desformes, oprac. M. Courtois, Paris 1991 (pierwsze wyd. 1917) [przyp. M.KJ.

I30

Jacques Rancierc

Rewolucja estetyczna i jej

skutki...

131

Sdz, e obie strony s w bdzie. Nie istnieje opozycja midzy yciem i mauzoleum, pust przestrzeni i uhistorycznionym artefaktem. Od samego pocztku scenariusz muzeum sztuki by scenariuszem kondycji estetycznej, w ktrej Junona Ludovisi jest nie tyle dzieem mistrzowskiego rzebiarza, ile yw form", wyraajc zarwno niezaleno wolnoci w zjawisku", jak i ywotnego ducha wsplnoty. Nasze muzea sztuk piknych nie pokazuj czystych okazw sztuk piknych. Pokazuj uhistorycznion sztuk: Fra Angelica midzy Giottem i Masacciem, zestawiajc ide florenckiego ksicego przepychu z zapaem religijnym; Rembrandta midzy Halsem i Vermeerem, przedstawiajc holenderskie ycie domowe i miejskie, gwatowny rozwj mieszczastwa itd. Wystawiaj na pokaz czasoprzestrze sztuki jako tak liczne momenty wcielenia myli. Ustanowienie ram tego wtku byo pierwszym zadaniem dyskursu zwanego estetyk" i wiemy, jak Hegel, po Schellingu, je dokoczy". Zasada tych ram jest prosta: wasnoci dowiadczenia estetycznego zostaj przeniesione na samo dzieo, przez co neutralizacji ulega rzutowanie ich w nowe ycie i uniewaniona zostaje rewolucja estetyczna. Duch form" staje si odwrconym obrazem estetycznej rewolucji.
" Zob. G.W.E Hegel, Wykady o estetyce, prze. J. Grabowski, A. Landman, objanieniami opatrzy A. Landman, t. 13, Warszawa 1964. Wewstpie do drugiej czci wykadw, zatytuowanej Rozwinicie ideau w poszczeglne formy abstrakcyjnej) pikna Hegel przedstawia konceptualizacj rozwoju idei pikna w konkretnych formach sztuki, bdcych przedmiotem jego rozwaa w tej czci. Podkrela przy tym, e jest rzecz obojtn, czy ruch naprzd w tym rozwoju [seil, procesie samorozwijania si ideau pikna] uwaa bdziemy za wewntrzny ruch idei w sobie samej, czy te za ruch formy, w ktrej idea nadaje sobie istnienie. Obie strony s bezporednio zwizane jedna z drug" (tame, t. 1, s. 480-481). Zob. rwnie tene, Encyklopedia nauk filozoficznych, prze. .F, Nowicki, Warszawa 1990 561-562, s. 561-564 [przyp. M.KJ.

Przepracowanie to obejmuje dwa gwne posunicia. Po pierwsze, rwnowano aktywnoci i biernoci, formy i materii, ktra charakteryzowaa dowiadczenie estetyczne", okazuje si statusem samego dziea sztuki, teraz ustanowionym jako tosamo wiadomoci i niewiadomoci, woi i braku woli. Po drugie, ta tosamo przeciwiestw jednoczenie przydaje dzieom sztuki historycznoci. Polityczny" charakter dowiadczenia estetycznego zostaje jak gdyby odwrcony i szczelnie zamknity w historycznoci posgu. Rzeba jest yw form. Ale znaczenie zwizku midzy sztuk i yciem ulego zmianie. Posg, zdaniem Hegla, jest sztuk nie tyle dlatego, e stanowi wyraz zbiorowej wolnoci, ile raczej z tego powodu, i wyznacza dystans midzy yciem zbiorowym i sposobem, wjaki moe si ono wyraa. Grecki posg jest dzieem artysty, wyraajcym ide, ktrej jest on wiadomy i niewiadomy jednoczenie. Chce ucieleni ide boskoci w postaci kamienia. Ale tym, co moe wyrazi, jest tylko ta idea boskoci, ktr moe poczu i ktr moe wyrazi kamie. Autonomiczna forma posgu ucielenia bosko tak, jak byli w stanie w najlepszym razie poj Grecy- to znaczy pozbawion wewntrznoci. Nie ma znaczenia, i w tym scenariuszu ograniczenie artysty, jego idei i jego ludu, jest rwnie warunkiem sukcesu dziea sztuki. Sztuka jest ywa, pki wyraa myl niejasn dla niej samej w materii, ktra si jej opiera. yje o tyle, o ile jest czym innym ni sztuk, o ile jest przekonaniem i sposobem ycia. Wtek ducha form prowadzi do dwuznacznej historycznoci sztuki. Z jednej strony tworzy on autonom iczne ycie sztuki jako ekspresji historii, otwartej na nowe rodzaje rozwoju. Gdy Kandinsky twierdzi, e w abstrakcyjnej ekspresji tkwi wewntrzna konieczno, ktra oywia impulsy i formy sztuki prymitywnej, trzyma si kurczowo ducha form i przeciwstawia jego dziedzictwo akademizmowi. Z drugiej strony wtek ycia sztuki pociga za sob werdykt o mierci. Posg jest

3i

Jacques R n d e r e

Rewolucja estetyczna i jej

skutki.

133

autonomiczny o tyle, o ile wola, ktra go tworzy, jest heteronomiczna. Kiedy sztuka nie jest ju sztuk, znika. Gdy tre myli jest przejrzysta dla siebie samej i gdy adna materia nie stawia jej oporu, to sukces ten oznacza koniec sztuki. Kiedy artysta czyni dokadnie to, co chce stwierdza Hegelpowraca do zwykego skadania znaku rozpoznawczego na papierze lub ptnie. Wtek tzw. koca sztuki" nie stanowi po prostu osobistej teoretyzacji Hegla. Wie si cile z wtkiem ycia szruki jako ducha form". Ten duch jest heterogenicznym postrzegalnym", tosamoci sztuki i nie-sztuki. W tym splocie wtkw, kiedy sztuka przestaje by nie-sztuk, przestaje rwnie by sztuk. Poezja jest poezj, mwi Hegel, tak dugo, jak proza jest mieszana z poezj. Gdy proza jest tylko i wycznie proz, nie ma ju heterogenicznego postrzegam ego. Deklaracje i umeblowanie ycia zbiorowego s ju tylko deklaracjami i umeblowaniem ycia zbiorowego. Tak wic formua sztuki stajcej si yciem zostaje uniewaniona: nowe ycie nie potrzebuje nowej sztuki. Przeciwnie, specyfik nowego ycia jest to, i nie odczuwa potrzeby sztuki. Caa historia form sztuki i polityki estetyki w estetycznym reimie szruki moe by przedstawiona jako zderzenie tych dwch formu: nowe ycie potrzebuje nowej sztuki; nowe ycie nie potrzebuje szruki. METAMORFOZY SKLEPU Z OSOBLIWOCIAMI W tej perspektywie jako kluczowy problem pojawia si kwestia, jak ponownie okreli wag heterogenicznego posrrzegalnego". Dotyczy to nie tylko artystw, ale rwnie samej idei nowego ycia. Cae zagadnienie fetyszyzmu towarowego" musi by jak sdz ponownie przemylane z tego punktu widzenia: Marks musi udowodni, e w towarze tkwi sekret, e w towarze zaszyfrowany jest punkt heterogen i cznoc i

w stosunkach ycia codziennego. Rewolucja jest moliwa, poniewa towar, niczym Junona Ludovisi, ma podwjn natur jest dzieem sztuki, ktre wymyka si, gdy chcemy je schwyta. Jest tak dlatego, e opowie o kocu sztuki" okrela konfiguracj nowoczesnoci jako nowego sposobu dzielenia postrzegalnego (partition of the perceptible), bez adnego punktu h ete ragen icz no ci. Racjonalizacja rnych sfer aktywnoci staje si w ten sposb odpowiedzi zarwno na stare hierarchiczne porzdki, jaki na rewolucjestetyczn.Caehaso polityki reimu estetycznego moe by zatem wysowione w nastpujcy sposb: uratujmy heterogeniczne postrzegane". S dwie drogi jego ratowania, kada z nich pociga za sob specyficzn polityk, z waciwym jej zwizkiem midzy autonomi i heteronomi. Pierwsza stanowi scenariusz szruki i ycia dokonujcych wymiany swoich waciwoci", charakreryzujcy ro, co w szerokim sensie moemy nazwa poetyk romantyczn. Czsto uwaa si, e romantyczni poeci angaowali si w sakralizacj sztuki i artysty, jednak w istocie jest to zafaszowany obraz. Zasady romantyzmu" naley raczej poszukiwa w zwielokrotnieniu czasowoci sztuki, ktre czyni jej granice przenikalnymi. Zwielokrotnienie jej linii czasowoci oznacza komplikacj i ostatecznie pozbycie si prostych scenariuszy sztuki stajcej si yciem lub ycia stajcego si sztuk wraz z towarzyszcym temu kocem" sztuki oraz zastpienie ich scenariuszami utajenia i reaktualizacji. Jest to brzemi 16 Schleglowskiej idei progresywnej poezji uniwersalnej" . Nie
Poezja romantyczna, to progresywna poezja uniwersalna. Jej przeznaczeniem jest nie tylko ponownie zjednoczy wszystkie odrbne gatunki poezji, nie tylko skojarzy poezj z filozofi i retoryk; pragnie ona te i powinna raz miesza, a raz stapia poezj z proz, genialno z krytyk, poezj kunsztown z poezj samorodn; oywia poezj, czyni j spraw towarzysk i spoeczn... [... ] Tylko poezja romantyczna potrafi sta si zwierciadem caego otaczajcego wiata, wizj czasw na miar eposu. [...] Jedynie gatunek romantyczny jest czym wicej anieli rodzajem, sta16

134

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki...

ty

oznacza ona adnego prostego marszu postpu. Na odwrt, romantyzowanie" dzie przeszoci oznacza traktowanie ich jako elementw metamorficznych, upionych i budzcych si, podatnych na rnorakie reaktualizacje, zgodnie z nowymi liniami czasowoci. Dziea przeszoci mog by traktowane jako formy dla nowych treci lub te surowe materiay dla nowego ksztatowania. Mog podlega ponownemu spojrzeniu, ponownemu umieszczeniu w ramach, ponownemu odczytaniu, ponownemu wykonaniu. To wanie dlatego muzea dokonyway egzorcyzmw na sztywnym wtku ducha form", wiodcym do koca sztuki", i pomogy stworzy ramy dla nowej widzialnoci sztuki prowadzce do nowych praktyk. Artystyczne zerwania staj si moliwe rwnie dlatego, e muzeum zaoferowao zwielokrotnienie czasowoci S2tuki, pozwalajc na przykad Manetowi sta si malarzem nowoczesnego ycia przez namalowanie na nowo Velazqueza i Tycjana. Ta wieloczasowo oznacza rwnie przenikano granic w sztuce. Okazuje si, e bycie materi sztuki ma pewnego rodzaju metamotficzny status. Dziea przeszoci mog zapa w sen i przesta by dzieami sztuki, mog zosta przebudzone i rozpocz nowe ycie na rne sposoby. Zdaj zatem do kontinuum metamorficznych form. Zgodnie z t sam logik zwyke przedmioty mog przekracza granice i wstpowa do dziedziny artystycznych pocze. Mog ro czyni tym atwiej, e to, co artystyczne, i to, co historyczne, jest dzi ze sob powizane, tak i kady przedmiot moe by wyjty z jego sytuacji zwykego uycia i postrzegany jako poetyckie nowic zarazem sztuk poetyck; w pewnym bowiem sensie romantyczna jest lub powinna by wszelka poezja" (F. von Schlegel, Zfragmentwkrytycznych [tzw. Athenaeums-Fmgmcnti], prze. J. Ekier, w: Pisma teoretyczne niemieckich romantykw, wybr i opra. T. Namowicz, Wroclaw 2000, fiagm, 116, s. 106-208) [przyp. M.K.].

ciao noszce lady swojej historii. W ten sposb argument koca sztuki" moe zosta obalony. W roku mierci Hegla Balzac ogosi powie Jaszczur. Na pocztku powieci bohater, Rafael, wchodzi do sal wystawowych ogromnego sklepu z osobliwociami, w ktrym stare rzeby i obrazy pomieszane s ze staromodnymi meblami, przyrzdami i sprztami gospodarstwa domowego. W miejscu tym, pisze Balzac, ten ocean mebli, wynalazkw, md, dzie, szcztkw tworzy dla bezkresny poemat"' 7 . Akcesoria ze sklepu stanowi rwnie mieszanin przedmiotw i epok, dzie sztuki i przyborw. Kady z tych przedmiotw jest niczym skamielina, noszc zapisan na swoim ciele histori epoki i cywilizacji. Nieco dalej Balzac zauwaa, e wielkim poet nowej epoki nie jest poeta w tym sensie, w jakim zwyklimy rozumie to sowo: nie jest nim Byron, lecz Cuvier, przyrodnik, ktry mgby zrekonstruowa puszcze ze skamieniaych ladw i cae rasy gigantw z rozsypanych koci. W salach wystawowych romantyzmu moc Junony Ludovisi zostaje przeniesiona na zwyky przedmiot ycia codziennego, ktre moe sta si obiektem poetyckim, tkanin hieroglifw, szyfrem historii. Stary sklep z osobliwociami stanowi na rwni muzeum sztuk piknych i muzeum etnograficzne. Uniewania argument prozaicznego uycia lub utowarowienia. Jeli na kocu sztuka staje si towarem, to towar staje si na kocu sztuk. Stajc si przestarzaym, niedostpnym dla codziennej konsumpcji, jakikolwiek towar lub swojski przedmiot zaczyna by dostpny dla sztuki, jako ciao noszce w sobie szyfr historii i przedmiot bezinteresownej przyjemnoci". Jest ponownie, w nowy sposb, zestetyzowany. Heterogeniczne postrzegalne" jest wszdzie. Proza ycia codziennego staje si olbrzymim fantastycznym poematem. Kady przedmiot
17

Prze. Tadeusz eleriski-Boy [przyp. M.K.].

136

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

137

moe przekroczy granice i zapeni na nowo estetyczne dowiadczenie. Wiemy, co byo nastpstwem tego sklepu z osobliwociami. Czterdzieci lat pniej moc Junony Ludovisi zostanie przeniesiona na warzywa, kiebasy i sprzedawcw z Les Halles przez Zol i impresjonistycznego malarza, ktrego wymyla, Claude a Lantiera, w Le Ventre de Parts. Pniej nadejd, pord wielu innych, kolae Dada lub surrealizm, pop-art albo nasze dzisiejsze wystawy towarw poddanych recyklingowi lub pokazy wideoklipw. Najbardziej wyrniajca sie metamorfoza Balzakowskiego magazynu to oczywicie okno staromodnego sklepu z parasolami w Passage de TOpera, w ktrym Aragon rozpoznaje marzenie o niemieckich syrenach. Syrena z Wieniaka paryskiego take jest Junon Ludovisi, niedostpn" bogini obiecujc, poprzez swoj niedostpno, nowy, zmysowy wiat. Benjamin rozpozna j na swj wasny sposb: pasa przestarzaych towarw skada obietnic przyszoci. Ze swojej strony doda jedynie, e pasa musi zosta zamknity, uczyniony niedostpnym, aby obietnica ta moga by dotrzymana. W romantycznej poetyce przenikania si sztuki i ycia obecna jest zatem pewna dialektyka. Poetyka sprawia, i wszystko jest w stanie odgrywa rol tego, co heterogeniczne, rol niedostpnego postrzegalnego {unavailable sensible). Sprawiajc, e to, co zwyke, staje si niezwyke, sprawia rwnie, e niezwyke sraje si zwyczajne. Z tej sprzecznoci czyni rodzaj polityki - lub metapolityki - siebie samej. Ta metapolityka jest hermeneutyk znakw, Prozaiczne" przedmioty staj si znakami historii, krre musz zosra odszyfrowane. Tak wic poeta staje si nie tylko przyrodnikiem lub archeologiem, badajcym skamieliny i odkrywajcym ich poetycki potencja. Jest rwnie swego rodzaju symptomatologiem, zagbiajcym si w ciemn, spodni stron lub niewiadomo spoeczeri-

stwa, by rozszyfrowa przekaz wyryty na ciele zwykych rzeczy. Nowa poetyka daje ramy nowej hermeneutyce, przyjmujc na siebie zadanie czynienia spoeczestwa wiadomym jego wasnych sekretw, pozostawiajc haaliw scen politycznych da i doktryn i zanurzajc si w gbiny tego, co spoeczne, by odkrywa zagadki i fantazje skryte w intymnej rzeczywisroci ycia codziennego. To w momencie nastania takiej poetyki towar moe by przedstawiany jako fantasmagoria: rzecz na pierwszy rzut oka wygldajca trywialnie, ale przy bliszym spj rzen iu okazujca si tkank hieroglifw i ukadank teologicznych kruczkw. NIESKOCZONE PODWOJENIE? Marksowska analiza towaru stanowi t cz romantycznego splotu wtkw, ktta zaprzecza kocowi sztuki" jako homogenizacji postrzegalnego wiata. Moglibymy rzec, e Marksowski towar wyskakuje z Balzakowskiego sklepu. To dlatego feryszyzm rowarowy mg pozwoli Benjaminowi wyjani struktur Baudelaire'owskiej obrazowoci za pomoc topografii paryskich pasay i postaci fldneura. Baudelaire bowiem wczy si nie tyle po samych pasaach, ile w wtku sklepu jako nowego orodka zmysowoci, jako miejsca wymiany midzy yciem codziennym i rzeczywistoci sztuki. Explicans i explicandum s czciami tego samego poetyckiego splotu wtkw. To dlatego tak dobrze do siebie pasuj; by moe zbyt dobrze. Wanie to, w szerszym planie, jest udziaem dyskursu Kulturkritik w jego rnych postaciach - dyskursu, ktry utrzymuje, e mwi prawd o sztuce, o iluzjach estetyki i ich spoecznej podbudowie, o zalenoci sztuki od pospol i tej kultury i utowarowienia. Ale same procedury, za pomoc ktrych dyskurs ten prbuje zdemaskowa to, czym sztuka i estetyka s naprawd, najpierw zostay uksztatowane na see-

ij8

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki,.

139

nie estetycznej. S postaciami tego samego poematu. W krytyce kultury mona si doszukiwa e pis tern o logicznego oblicza romantycznej poetyki, racjonalizacji jej sposobw wymiany znakw sztuki i znakw ycia. Kulturktik chce rzuci na wytwory romantycznej poetyki spojrzenie odczarowanego rozumu. Ale samo to odczarowanie jest czci romantycznego ponownego zaczarowania, ktre ad infinitum poszerzyo zmysowo sztuki {sensorium of art) jako pole przestatzaych przedmiotw, w ktrych zaszyfrowana jest kultura, rozszerzajc rwnie w nieskoczono dziedzin fanrazji, ktre maj zosta odszyfrowane, a take nadajc ksztat procedurom tej deszyfracji. W ten sposb romantyczna poetyka opiera si entropii koca sztuki" i jej odestetyzowania". Ale jej wasnym procedurom ponownej estetyzacji zagraa inny rodzaj entropii. S naraone na niebezpieczestwo swojego wasnego sukcesu. Niebezpieczestwem w tym przypadku jest nie to, e wszystko staje si prozaiczne. Chodzi o ro, e wszystko staje si artystyczne e proces wymiany, przekraczania granic, osiga punkt, w ktrym granice staj si cakowicie zamazane, gdzie nic, niewane jak byoby prozaiczne, nie wymyka si dziedzinie sztuki. To wanie ma miejsce, gdy wystawy sztuki prezentuj nam jedynie kolejne przypadki podwojenia przedmiotw konsumpcji i komercyjnych filmw wideo, etykietujc je wanie jako takie, zakadajc, e artefakty te oferuj radykaln krytyk utowarowienia ju przez sam fakt, e s dokadnym podwojeniem towarw. Ta nieodrnialno okazuje si nieodrnialnoci waciw dla samego krytycznego dyskursu, skazanego albo na uczestniczenie w etykietowaniu, albo na potpianie go ad infinitum przy zaoeniu, e zmysowo {sensorium) sztuki i zmysowo {sensorium) ycia codziennego s niczym innym, jak wieczn teprodukcj spektaklu", w ktrym dominacja jest zarwno odzwierciedlona, jak i zanegowana.

Niedugo po tym z kolei samo potpienie staje si czci gry. Interesujcym przykadem tego podwjnego dyskursu jest niedawna [2000-2001] wystawa zaprezentowana najpierw w Stanach Zjednoczonych jako Let's Entertain [Zabawiajmy], nastpnie we Francji jako Beyond the Spectacle [Poza spektaklem], Paryska wystawa rozgrywaa si na trzech poziomach: po pierwsze, prowokacja w stylu pop wymierzona w wysok kultur; po drugie, Guy Deborda krytyka rozrywki jako spektaklu oznaczajcego tryumf wyalienowanego ycia; i, po trzecie, utosamienie rozrywki" z pojciem gry" Deborda jako antidotum na pozr". Spotkanie midzy woln gr i wolnoci w zjawisku zostao zredukowane do konfrontacji midzy stoem bilardowym, stoem do pikarzykw i karuzel oraz neoklasycystycznymi popiersiami Jeffa Koonsa i jego ony. ENTROPIE AWANGARDY Gdy przygldamy si tego typu skutkom, zachca nas to do sformuowania drugiej odpowiedzi na dylemat odestetyzowania sztuki chodzi o alternatywn drog ponownego potwierdzania heterogenicznego postrzeganego". Jest ona dokadnym przeciwiestwem pierwszej. Utrzymuje, i lepa uliczka sztuki tkwi w romantycznym zamazywaniu obecnych w niej granic. Argumentuje za potrzeb separacji sztuki od form estetyzacji zwyczajnego ycia. Mona si tego domaga wycznie na rzecz samej sztuki, ae mona rwnie stawia tego typu danie w imi jej emancypacyjnej mocy, W obydwu przypadkach u podstaw stoi to samo fundamentalne danie: zmysowoci {sensorta) musz zosta od siebie oddzielone. Pierwszy manifest przeciwko kiczowi, na dugo przed zaistnieniem samego sowa, moemy odnale w Pani Bovary Flauberta. Caa fabua powieci w rzeczywistoci opiera si na rozrnieniu midzy artyst a jego postaci, ktrej gwn zbrodni

140

Jacques Rancie te

Rewolucja estetyczna i jej

skutki.

141

jest pragnienie wniesienia sztuki w swoje ycie. Ona, chcca zestetyzowa swoje ycie, czynica ze sztuki kwesti yciow, zasuguje na mier dosownie. Okruciestwo pisarza staje sie surowoci filozofa, kiedy Adorno wysuwa cen sam zatzut pod adresem odpowiednika pani Bovary - Strawiskiego, muzyka, ktry uwaa, e w kompozycji dostpny jest wszelki rodzaj harmonii iub dysharmonii, i miesza klasyczne akordy z nowoczesnymi dysonansami, jazzem i prymitywnymi rytmami w celu wzbudzenia podniecenia u swojej mieszczaskiej publicznoci. Odczuwamy nadzwyczajny patos w tonie fragmentu Filozofii nowej muzyki, w ktrym Adoino stwierdza, e niektre akordy dziewitnastowiecznej muzyki salonowej nie s ju syszalne, chyba e - jak dodaje - wszystko jest oszustwem"18. Jeli te akordy s nadal dostpne, jeli nadal mog by syszane, to polityczna obietnica sceny estetycznej okazuje si kamstwem, a droga do emancypacji zostaje utracona. Niezalenie od tego, czy chodzi o poszukiwanie samej sztuki, czy emancypacji przez sztuk, scena pozostaje ta sama. Na scenie tej sztuka musi wyrwa si z tetytotium zesteryzowanego ycia i nakreli now lini podziau, ktrej nie wolno przekracza. Pozycji tej nie naley po prostu przypisywa awangardowemu upieraniu si ptzy autonomii sztuki. Albowiem ta autonomia okazuje si w rzeczywistoci podwjn heteronomi. Jeli pani Bovary musi umrze, Flaubert musi znikn. Najpierw musi uczyni t zmysowo (sensorium) literatury podobn zmysowoci (sensorium) tych rzeczy, ktre
'" Zob. T.W. Adorno, Filozofia nowej muzyki, prze. F. Wayda, Warszawa rg74, s. 70, W polskim przekadzie w zdaniu, o ktre chodzi Ranciereowt ( Wenn nicht alles trgt, schliet er heute bereits die Mittel der Tonalitt, also die der gesamten traditionellen Musik, aus") pominity zosta wymowny pocztek, wraz z ktrym brzmiaoby ono nastpujco: [Jeli nie jest tak, i wszystko jest oszustwem], [wjszysrko wskazuje na to, e analogiczny zakaz uniemoliwia ju dzi uycie rodkw tonalnoci, czyli rodkw caej muzyki tradycyjnej" [przyp. M.K.].

nie odczuwaj: kamykw, skorup lub drobin kurzu. Aby to uczyni, musi sprawi, by jego proza bya nieodrnialna od prozy jego postaci, prozy ycia codziennego. W ten sam sposb autonomia muzyki Schjnberga, tak jak sko n cep tua lizo wa j Adorno, jest podwjn heteronomi: aby zdemaskowa kapitalistyczny podzia pracy i upikszenie utowarowienia, musi poprowadzi ten podzia pracy jeszcze dalej, tak by by jeszcze bardziej techniczny, bardziej nieludzki" ni wytwory kap i talis rycznej produkcji masowej. Ale ta nicludzko sprawia z kolei, e skaza tego, co zostao wyparte, objawia si i rozrywa doskona techniczn organizacj dziea. Autonomia" awangatdowego dziea sztuki staje si napiciem midzy dwiema hetetonomiami, midzy wizami, ktre utrzymuj Odyseusza przy maszcie, i pieni syren, przed ktr broni si, zatykajc sobie uszy. Tym dwm pozycjom moemy take nada imiona pary Greckich bstw Apolla i Dionizosa. Opozycja midzy nimi nie jest po p tos tu konstrukcj z filozofii modego Nietzschego. Jest dialektyk ducha fotm" w ogle. Estetyczne utosamienie wiadomoci i niewiadomoci, logos i pathos, moemy interpretowa dwojako. Albo duch form to logos, ktry wytycza swj szlak przez swoj wasn nie przejrzysto i opr materiaw, tak by sta si umiechem posgu lub wiatem ptna to wtek apoliski. Albo te jest utosamiony z pathos, ktry tozrywa formy doxa i czyni sztuk zapisem mocy bdcej chaosem, radykaln innoci. Sztuka na powierzchni dziea dokonuje inskrypcji immanencji patosu w logosie, tego, co nie do pomylenia, w myli. To wtek dionizyjski. Oba stanowi wtki heteronomii. Nawet doskonao greckiego posgu w Heglowskiej Estetyce jest form nieodpowiednioci. To samo tyczy si, nawet w jeszcze wikszym stopniu, doskonaej konstrukcji Schnberga. Aby sztuka awangardowa" pozostaa wierna obietnicy sceny estetycznej, musi ka coraz

142

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki...

143

wikszy nacisk na heteronomi, na ktrej wspiera si autonomia. NIEPOWODZENIE WYOBRANI? Ta wewntrzna konieczno prowadzi do innego rodzaju entropii, ktry zadanie autonomicznej awangardowej sztuki czyni podobnym do zadania polegajcego na dawaniu wiadectwa czystej autonomii. Doskonaym pizykadem tej entropii jest estetyka wzniosoci" Jeana-Francois Lyotarda". Na pierwszy rzut oka jest to radykalizacja dialektyki sztuki awangardowej; w rzeczywistoci wykrzywia si jednak w odwrcenie swojej wasnej logiki. Awangarda musi bowiem bez koca kreli lini podziau oddzielajc sztuk od kultury towarw, bez koca dokonywa inskrypcji zwizku sztuki z heterogenicznym postrzegalnym". Ale musi to czyni w celu nieskoczonego uniewaniania oszustwa" samej obietnicy estetycznej, w celu demaskowania zarwno obietnic rewolucyjnego awangardyzmu, jak i entropii estetyzacji towaru. Awangarda nosi brzemi paradoksalnego obowizku dawania wiadectwa odwiecznego uzalenienia ludzkiej myli, ktra czyni wszelk obietnic emancypacji uud. Ta Lyotardowska argumentacja przybiera posta radykalnego odczytania na nowo Krytyki wadzy sdzenia Kanta, rekonstrukcji estetycznego orodka zmysw, z pozycji, ktra implicite odrzuca wizj Schillera - jest pewnego rodzaju przeciwn scen pierwotn. Cay obowizek" sztuki nowoczesnej zostaje przez Lyotarda wyprowadzony z Karnowskiej analizy wzniosoci jako radykalnego dowiadczenia niezgodnoci, w ktrym syntetyczna wadza wyobrani ponosi porakwdo"Zob. J.-F. Lyotard, Lccons sar l'analytique da sublime, Paris 1991 oraz tene, Wznioso i awangarda, cnA. M. Bieczyk, Teksty Drugie" 1996, nr 2-3, s. 173-189 [przyp. M.K.].

wiadczeniu nieskoczonoci ustanawiajcej przepa midzy cym, co zmysowe, i tym, co ponadzmysowe. W analizie Lyotarda jest to definicja przestrzeni sztuki nowoczesnej jako manifestacji tego, co nieprzedstawialne, utraty trwaej relacji midzy tym, co zmysowe, i tym, co poznawalne". Jest to twierdzenie zgoa paradoksalne: po pierwsze dlatego, e w ujciu Kanta wznioso nie definiuje przestrzeni sztuki, lecz wyznacza przejcie od dowiadczenia estetycznego do etycznego; i, po drugie, poniewa dowiadczenie dysharmonii midzy Intelektem 10 i Wyobrani zmierza ku odkryciu wyszej harmonii - autopercepcji podmiotu jako czonka ponadzmysowego wiata Rozumu i Wolnoci. Lyotard chce przeciwstawi Kantowsk przepa, wic si ze wzniosoci, Heglowskiej estetyzacji. Ale musi zapoyczy od Hegla jego pojcie wzniosoci jako niemoliwoci ustanowienia odpowiednioci midzy myl i jej zmysow prezentacj. Musi zapoyczy z wtku ducha form" zasad przeciw-konstrukcji sceny pierwotnej, tak by moliwe stao si przeciwne odczytanie wtku ycia form". To pomieszanie nie jest oczywicie przypadkow dezinterpretacj. Jest sposobem na to, by zablokowa rdowy szlak prowadzcy od estetyki do polityki i by narzuci na tym skrzyowaniu drg obejcie prowadzce od estetyki do etyki. W ten sposb opozycja midzy estetycznym reimem sztuki a reimem przedstawieniowym moe by przypisana do zwykej opozycji sztuki zwizanej z tym, co nieprzedstawialne {art of ike unrepresentable) i sztuki przedstawieniowej. Nowoczesne" dziea sztuki musz zatem sta si etycznymi wiadkami nieprzedstawialnego. Jednak, cile rzecz biorc, to w reimie przedstawieniowym moemy W oryginale Reason, co jednak odczytuje i przekadam, zgodnie z tradycja, terminologiczn przyjt w polskich tumaczeniach pism Kama, ktre s tu kontekstem rozwaa, jako intelekt" - ra intelekt ze swoj prawidowoci zderza si z wyobrani [przyp. M.K.].
M

144

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki,

145

odnale tematy nieprzed stawie 10 we, to znaczy te, w przypadku ktrych nie mona w aden sposb dopasowa formy i materii. Utrata trwaej relacji" midzy tym, co poznawalne, i niepoznawalnym nie jesr utrat mocy wizania {power of relating) jest zwielokrotnieniem jej form. W estetycznym porzdku sztuki nic nie jest nieprzedstawialne". Wiele napisano na temat tego, e Holocaust jest nieprzedstawialny, e pozwala jedynie na wiadectwo, nie za na sztuk. Ale twierdzeniu temu przeczy dzieo samych wiadkw. Na przykad zoone ze zda wsprzdnych pisarstwo Primo Leviego lub Roberta Antelme uwaa si za najczystszy sposb dawania wiadectwa nazistowskiej dehumanizacji. Ale ten parataktyczny styl, polegajcy na zestawieniu maych percepcji i dozna, by jedn z gwnych cech rewolucji lirerackiej XIX w. Krtkie zapisy na pocztku ksiki Anrelme'a L'Espece humaine [Rasa ludzka] 1 ', dajce opis latryn i organizacji miejsca w obozie Buchenwald, odpowiadaj tym samym wzorcom, co opisy podwrza Emmy Bovary. Podobnie film Shoah Claude'a Lanzmanna uwaano za dajcy wiadectwo nieprzedstawialnego. Ale tym, co Lanzmann przeciwstawia przedstawieniowej fabule amerykaskiej serii relewizyjnej The Holocaust", jest inna fabua filmowanarracja dzisiejszego ledztwa, rekonstruujca zagadkow i wymazan przeszo, ktrej pocztkw mona si dopatrywa w Rosebud" Orsona Wellesa z Obywatela Kane a. Argument nieprzedstawialnoci" nie pasuje do dowiadczenia praktyki artystycznej. Zaspokaja raczej pragnienie tego, iby byo co nieprzedstawiainego, co nieosigalnego, by mc wpisywa w praktyk artystyczn konieczno okrnej drogi etycznej. Etyka nieprzedstawiainego moe by nadal odwrcon form estetycznej obietnicy.

Mona odnie wraenie, e krelc te entropiczne scenariusze polityki estetyki, przedstawiam pesymistyczny pogld na te kwestie. Bynajmniej nie to jest moim celem. Nie da si zaprzeczy, e na wiele sposobw dochodzi dzi do gosu pewna melancholia zwizana z losem sztuki i jej politycznym zaangaowaniem, zwaszcza w moim kraju, Francji. Atmosfera jest przepeniona deklaracjami o kocu sztuki, kocu obrazu, panowaniu komunikacji i reklamy, niemoliwoci szruki po Owicimiu, nostalgi za rajem urraconym wcielonej obecnoci, oskareniem o estetyczne utopie dajce pocztek totalitaryzmowi lub utowarowieniu. Nie byo moim celem przyczanie si do tego lamentujcego chru. Przeciwnie, sdz, e moemy zdystansowa si wobec tego panujcego dzi nastroju, jeli zrozumiemy, e w koniec sztuki" nie stanowi nieszczsnego przeznaczenia nowoczesnoci", lecz odwrotn stton samego ycia sztuki. W takiej mierze, w jakiej formua estetyczna od samego pocztku wie sztuk z nie-sztuk, ustanawia ycie sztuki midzy dwoma zanikajcymi punktami: sztuk stajc si jedynie yciem lub sztuk stajc si jedynie sztuk. Powiedziaem, e doprowadzony do skrajnoci" kady z tych scenariuszy pociga za sob swoj wasn en tropi, swj wasny koniec sztuki. Ale ycie sztuki w estetycznym reimie sztuki polega wanie na wahadowym tuchu midzy jednym scenariuszem a drugim: grajc autonomi przeciw heteronomii i heteronomi przeciwko autonomii, grajc jednym poczeniem midzy sztuk i nie-sztuk przeciwko innemu takiemu poczeniu. Kady z tych scenariuszy obejmuje pewn metapoliryk: sztuka odrzucajca hierarchiczne podziay postrzega rtego i ksztatujca wspln zmysowo {sensorium); lub sztuka zastpujca polityk jako konfiguracja postrzegao ego wiata; lub sztuka stajca si pewnego rodzaju spoeczn hermeneutyk; lub nawet sztuka stajca si, w jej odosobnieniu, straniczk

' Zob. R. Antelme, LEsphce humaine, Paiis 1957 [przyp. M.K.].

146

Jacques Rndere

obietnicy emancypacji. Kad z tych pozycji da si utrzyma i kada z nich miaa swoj realizacj. Oznacza to, e w polityce estetyki" jest pewna nie rozst rzyga noc. Istnieje meta polityka estetyki, ktta ksztatuje moliwoci sztuki. Sztuka estetyczna skada obietnic politycznego spenienia, ktrej nie moe dotrzyma, i rozkwita, opierajc si na tej dwuznacznoci. To dlatego ci, ktrzy chc odizolowa j od polityki, trafiaj jak kul w pot. Z tego samego powodu ci, ktrzy pragn speni jej polityczn obietnic, skazani s na melancholi. Przeoy Maciej Kropiwnicki

MARK ROBSON E S T E T Y C Z N E "WSPLNOTY JACQUES'A RANCIERE'A

1. 2 POWROTEM" DO ESTETYKI Po raz kolejny jestemy wiadkami powrotu" do kwestii estetyki. Nie mam oczywicie na myli tego, e krytyka powraca do pyta, czym jest dobra lub za sztuka. Niewielu z nas, zajmujcych si studiami nad literatur, wyjwszy godne uwagi wyjtki, takie jak Harold Bloom, odkryo na nowo t Leavisowsk' potrzeb klasyfikacji twrczoci artystycznej w celu identyfikacji tych elementw, ktre warte s wczenia do tradycji, na przykad ze wzgldu na ich wielko. Coraz bardziej widoczny stawa si raczej ruch (wstecz) ku filozoficznym pytaniom z krgu estetyki1. ' Frank Raymond Leavis (1895-1978)-wpywowy brytyjski krytyk literacki, ktry od lat 30. do 60. XX w. uczy kolejne pokolenia lireraturoznawcw elaznych zasad swojej wizji krytyki, wyraanych zwaszcza w kierowanym przez niego pimie o wymownym tytule Scrutiny": podstaw krytyki literackiej jest ocena i wartociowanie, literatura angielska to moralne centrum szkolnych list lektur, a obrona jzyka i dziedzictwa literackiego przed zakusami kultury masowej jest czym absolutnie koniecznym [przyp. M.K.]. 1 Wrd wielu przykadw, ktre mona by tu przytoczy, zob, From an Aesthetic Point of View: Philosophy, Art and the Senses, red. P. Osborne,

rdo tekstu: Ranciere Jacques, Rewolucja estetyczna i jej skutki. Sploty autonomii i heteronomii, w: tego, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, prze. M. Kropiwnicki, J. Sowa, Korporacja halart, Krakw 2007, s. 115-146