64

Jan Sowa

Procedur, na ktrej opiera si Ranciereowska dyskusja z tradycj filozoficzn, mona by wic na wp artobliwie nazwa Kanta Heglem": ruch ku spoecznemu absolutowi, ktrego szkic przedstawia Schillerowska teoria pastwa estetycznego, to utosamienie (czy tejak mwi rwnie Ranciere rwnowano) apriorycznych form mylenia i faktycznej organizacji wiata spoecznego. Jest to wic mylenie wiata". Oczywicie, jak zawsze w przypadku Rancierea, w podwojonym sensie tego wyraenia. Innymi sowy - jest to sztuka.

JACQUES RANCIERE

DZIELENIE POSTRZEGALNEGO ESTETYKA I POLITYKA

WPROWADZENIE Zapisane poniej strony powstay w odpowiedzi na dwie proby. Zainspiroway je, po pierwsze, pytania dwch modych filozofw - Muriela Combes'a i Bernarda Aspe'azadane w wywiadzie dla ich pisma Alice", a dokadniej dla rubryki Wytwarzanie postrzegalnego". Powicona jest ona prezentacji dziaa estetycznych rozumianych jako konfiguracje dowiadczenia, ktre powouj do ycia nowe sposoby odczuwania i ksztatuj przez to nowe formy podmiotowoci politycznej. W tym wanie kontekcie zostaem zapytany o konsekwencje analiz przeprowadzonych w mojej ksice La Mhentente i powiconych estetyce politycznej, tak jak j rozumiem, a wic dzieleniu postrzegalnego, ktre jest stawk gry politycznej. Ich pytania, podyktowane take wie refleksj nad gwnymi teoriami i awangardowym dowiadczeniem poczenia sztuki z yciem, uksztatoway struktur poniszego tekstu. Na prob Erica Hazana i Stephanie Gregoire rozwinem pniej moje tezy i wyoyem, jak najdokadniej mogem, przyjmowane przeze mnie zaoenia.

66

Jacques Rndere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

67

Ale to szczeglne zamwienie wpisuje si w szerszy kontekst. Mnoenie si dyskursw obwieszczajcych kryzys sztuki lub jej fatalne opanowanie przez dyskurs, a take uoglnienie spektaklu i mier obrazu wskazuj wyranie, e to na polu estetycznym rozgrywa si dzi walka, ktra wczoraj jeszcze dotyczya obietnic emancypacji oraz iluzji i deziluzji historii. Trajektoria dyskursu sytuacjonistycznego jest bez wtpienia symptomatyczna dla wspczesnych meandrw polityki i estetyki oraz dla transformacji myli awangardowej w myl nostalgiczn. Powsta on na fali powojennych awangard i w latach 60. sta si radykaln krytyk polityki, dzi za zosta cakowicie wchonity przez cyniczny dyskurs, ktry w krytyczny" sposb powtarza tylko i umacnia istniejcy porzdek. Jednak to teksty Jeana-Francpis Lyotarda najlepiej pokazuj, jak estetyka w cigu ostatnich dwudziestu lat staa si szczeglnym miejscem, gdzie tradycja myli krytycznej przeksztacia si w pie aobn. Jego reinterpretacja Kantowskiej analizy wzniosoci wprowadzia w obrb sztuki pojcie, ktre filozof z Krlewca umieci poza jej granicami. Zabieg ten mia uczyni ze sztuki wiadectwo spotkania z tym, co nieprzedstawialne i co paraliuje kad myl, a rym samym powoa j na wiadka w procesie przeciwko aroganckiej myli, ktra dya do estetyczno-politycznego spenienia si w wiecie. W ten sposb mylenie o sztuce stawao si polem, na ktrym po ogoszeniu koca utopii politycznych toczya si nadal dramatyczna gra midzy pocztkow gbi myli i katastrof jej pniejszego niezrozumienia. Liczne wspczesne przyczynki do mylenia o katastrofie sztuki lub obrazu wyraay w gorszej literacko formie ten zasadniczy zwrot. w dobrze znany pejza myli wspczesnej definiuje kontekst, w ktry wpisuj si ponisze pytania i odpowiedzi, ale nie okrela ich celu. Nie chodzi mi o to, aby wbrew postmodernistycznemu rozczarowaniu domaga si wskrzeszenia awangar-

dowej misji sztuki lub da powrotu do takiej nowoczesnoci, ktra czy innowacj artystyczn ze spoeczn i polityczn emancypacj. To, co napisaem, nie jest interwencj polemiczn. Wpisuje si raczej w zaplanowan na dugi okres prac, ktra ma ponownie ustanowi warunki zrozumiaoci samej debaty. Oznacza to przede wszystkim wypracowanie sensu terminu estetyka". Nie jako teorii sztuki w oglnoci czy te teorii, ktra ograniczaaby rol sztuki do ksztatowania wraliwoci odbiorcy, ale jako specyficznego reimu tosamoci sztuki i refleksji nad ni, a wic jako trybu artykulacji zwizkw midzy sposobami dziaania, ich formami widzialnoci oraz sposobami, w jakie daj si pomyle ich wspzalenoci. Pociga to za sob okrelon koncepcj tego, jakie skutki moe wywoa myl. Zdefiniowanie artykulacji tego estetycznego reimu sztuk, moliwoci, jakie te artykulacje stwarzaj, i ich sposobw transformacji oto cel moich obecnych bada i przedmiot seminarium, ktre od kilku lat prowadz na uniwersytecie Pary 8 i w College International de Philosophie. Nie odnajdziemy tutaj ich rezultatw. Badania te bd rozwija si zgodnie ze swoim wasnym rytmem. Prbowaem natomiast ustanowi kilka historycznych i konceptualnych punktw odniesie ia. Maj one pomc w przeformuowaniu problemw, ktre w obecnej postaci nieodwracalnie zacieraj pojcia, przemycajc konceptualne a priori jako historyczne uwarunkowania, a momenty przeomu jako uwarunkowania konceptualne. W pierwszym rzdzie tych poj znajduje si oczywicie nowoczesno", w imi ktrej wrzuca si dzi Holderlina, Cezanne'a, Mallarmego, Malewicza i Duchampa do jednego worka, gdzie miesza si kartezjaska nauka i rewolucyjne ojcobjstwo, epoka mas i romantyczny irracjonalizm, zakaz przedstawiania i techniki reprodukcji mechanicznej, Kaniowska wznioso i Freudowska scena pierwotna, ucieczka bogw i eksterminacja europejskich ydw. Wskazanie na brak we-

6S

Jacques Rndere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka 1. O DZIELENIU POSTRZEGALNEGO I O ZWIZKACH, KTRE USTANAWIA POMIDZY POLITYK A ESTETYK

69

wntrznej spjnoci tych poj nie oznacza oczywicie podporzdkowania si wspczesnym dyskursom powrotu do prostej realnoci praktyk artystycznych i ich kryteriw osdu. Poczenie tych prostych praktyk" z rodzajami dyskursu, formami ycia, ideami myli i wzorami wsplnoty nie jest wynikiem adnego zoliwego zawaszczenia. Aby podj wysiek waciwego mylenia, naley natomiast porzuci marn dramaturgi koca i powrotu, ktra cay czas okupuje teren sztuki, polityki i wszystkich dziedzin refleksji.

ONO

W La. Mesentente bada pan polityk z perspektywy tego, co nazywa dzieleniem pastrzegainego". Czy to sformuowanie jest, wedugpana, niezbdnym cznikiem pomidzy praktykami estetycznymi i politycznymi? Dzieleniem postrzegalnego nazywam system odczuwalnych {sensible) pewnikw, ktre uwidaczniaj istnienie zarazem tego, co wsplne, jak i podziaw, definiujcych w jego obrbie poszczeglne miejsca oraz czci. Dzielenie postrzegalnego ustanawia jednoczenie to, co jest wspdzielone, i jego odrbne czci. Owo rozmieszczenie czci i miejsc opiera si na takim dzieleniu przestrzeni, czasu i form aktywnoci, ktre okrela, w jaki sposb moliwy jest udzia w tym, co wsplne, i jak te wszystkie elementy uczestnicz w samym procesie dzielenia- Obywarel - jak mwi Arystoteles - to ten, kto b i e r z e u d z i a w procesie rzdzenia i bycia rzdzonym. Jest to jednak poprzedzone jeszcze inn form podziau, wyrniajc tych, ktrzy maj w ogle prawo bra udzia. Mwice zwierz twierdzi Arystoteles jest zwierzciem politycznym. Niewolnik za, nawet jeli rozumie jzyk, nie posiada" go. Rzemielnicy mwi Platon nie mog zajmowa si wsplnymi sprawami, poniewa n i e m a j c z a s u powica si czemukolwiek innemu ni praca. Nie mog by gdzie indziej, poniewa p r a c a n i e c z e k a . Dzielenie postrzegalnego uwidacznia, kto moe bra udzia w tym, co wsplne, w zalenoci od tego, co robi, oraz od czasu i miejsca, w ktrych ta czynno jest wykonywana. W ten sposb wykonywanie takiego lub innego zawodu" determinuje, czy i jakie kompetencje posiada si w kwestii tego, co wsplne.

70

Jacques Rndere
* cl

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

71

Okrela rwnie, czy jest si widzialnym, czy nie w przestrzeni wsplnej, czy ma si prawo uywa wsplnego jzyka itd. U podstaw polityki ley wic estetyka", ktra nie ma nic wsplnego z estetyzacj polityki", waciw epoce mas", o ktrej mwi Benjamin. Tej estetyki nie naley rozumie jako perwersyjnego opanowania polityki przez siy sztuki lub przez traktowanie ludu jako dziea sztuki. Jeli doszukiwa si analogii, mona j rozumie w sensie kantowskim - ewentualnie zreinterpretowanym przez Foucault - j a k o system apriorycznych form okrelajcych to, co poddaje si odczuciu. Estetyka jest podziaem czasu, przestrzeni, tego, co widzialne i niewidzialne, jzyka i szumu, ktry definiuje jednoczenie miejsce i cel polityki jako formy dowiadczenia. Polityka dotyczy tego, co widzimy i co moemy o tym powiedzie, tego, kto ma kompetencje, aby widzie, i predyspozycje, aby mwi, oraz sposobw zajmowania przestrzeni lub dysponowania czasem. Wychodzc od tej pierwszej estetyki, moemy zada pytanie o praktyki estetyczne", czyli o formy widzialnoci praktyk artystycznych, o miejsca, j akie one zajmuj, i to, co robi" w odniesieniu do tego, co wsplne. Praktyki artystyczne s sposobami dziaania", ktre ingeruj w oglny podzia sposobw dziaania i w ich relacje ze sposobami bycia oraz z formami widzialnoci. Platoskie potpienie poetw nie wynika w pierwszym rzdzie z niemoralnej zawartoci ich opowieci, ale z ywionego przez Platona przekonania, e nie mona robi dwch rzeczy na raz. Pytanie o fikcj jest przede wszystkim pytaniem o rozdzia miejsc. Z Platoskiego punktu widzenia scena teatralna, ktra jest zarazem przestrzeni aktywnoci publicznej oraz miejscem przedstawiania wymysw", zaciera podzia tosamoci, dziaa i przestrzeni. To samo odnosi si do pisma: sowo pisane, przechadzajc si tu i tam, bez wiedzy, do kogo naley si zwraca, a do kogo nie, niszczy cay usankcjonowany fundament obiegu mowy i stosunku pomidzy skutkami sw

a pozycjami cia we wsplnej przestrzeni. Platon wskazuje tutaj na dwa gwne modele, dwie gwne formy egzystencji i odczuwalnych [sensible) konsekwencji sw form teatru i pisma ktre stansi w ten sposb formami ustanawiajcymi oglny reim sztuk. Okazuje si, e ten ostatni jest zgodny z pewnym reimem polityki, reimem niedookrelonych tosamoci, delegitymizacji pozycji, z ktrych si mwi, deregulacji podziaw czasu i przestrzeni. w estetyczny reim polityki jest wanie reimem demokracji, jest to reim zgromadzenia rzemielnikw, nienaruszalnych i zapisanych praw oraz instytucji teatru. Teatrowi i pismu Platon przeciwstawia trzeci form, d o b r f o r m sztuki: c h o r e o g r a f i c z n form wsplnoty, ktra taczy i wypiewuje swoj jedno. Platon odsania w sumie trzy sposoby, poprzez ktre praktyki sowa i ciaa okrelaj ksztat wsplnoty. Po pierwsze, paszczyzn niemych znakw podobnych jak twierdzi - obrazom; po drugie, przestrze ruchu cia, ktry dzieli si z kolei na dwa antagonistyczne modele. Z jednej strony mamy ruch scenicznych pozorw, z ktrymi identyfikuje si publiczno. Z drugiej ruch autentyczny, ruch cia tworzcych wsplnot. Istniej wic trzy formy dzielenia postrzegalnego, ktre okrelaj, w jaki sposb sztuki mog by postrzegane i rozumiane jako sztuki oraz jako formy utrwalania si sensu wsplnoty: powierzchnia malowanych" znakw, podwojenie teatru i rytm taczcego chru. Definiuj one sposb, wjaki dziea, albo spektakle, uprawiaj polityk", niezalenie od intencji, jakie zawieraj, od miejsca, jakie w spoeczestwie zajmuj artyci, czy sposobu, w jaki formy artystyczne odzwierciedlaj struktury lub ruchy spoeczne. Kiedy ukazay si Pani Bovary i Szkota uczu, zostay od razu okrzyknite demokracj w literaturze", pomimo arystokratycznej postawy i politycznego konformizmu Flauberta. Jego odmowa zapisania w literaturze jakiegokolwiek komunikatu jest uwaana za wiadectwo demokratycznej rw-

Jacques Rndere noci. Jest demokrat - mwili jego adwersarze poniewa zajmuje pozycj, z ktrej raczej maluje, ni instruuje. Rwno w obojtnoci okazuje si konsekwencj stanowiska poetyckiego: rwnoci wszystkich tematw i negacfi wszelkich koniecznych relacji pomidzy okrelon form a jej zawartoci. Ale czym jest w efekcie ta obojtno, jeli nie rwnoci wszystkiego, co pojawia si na zapisanej stronie, dostpnej kademu patrzcemu? Ta rwno niszczy kad hierarchi reprezentacji i powouje tym samym do ycia spoeczno czytelnikw jako spoeczno pozbawion legitymizacji, spoeczno zbudowan wycznie przez przypadkow cyrkulacj sowa pisanego. Gwne formy dzielenia tego, co estetyczne takie jak teatr, zapisana strona albo chr - posiadaj w ten sposb wyczuwaln (sensible) polityczno. Te polityki" maj swoj wasn logik i oferuj swoje usugi w bardzo rnych epokach lub kontekstach. Rozwamy na przykad, w jaki sposb paradygmat ten funkcjonowa na przeciciu sztuki i polityki na przeomie XIX i XX w. Spjrzmy na zadanie, jakie wzi na siebie paradygmat strony w jej najrniejszych formach przekraczajcych materialno zapisanej kartki. Istnieje co takiego jak powieciowa demokracja, obojtna demokracja pisma symbolizowana przez powie i jej odbiorcw. Z drugiej strony pojawia si te kultura typograficzna i ikonograficzn a - splot wadzy liter i obrazw - ktra odegraa tak wan rol w renesansie i ktr pniej powoay znw do ycia ilustracje: ozdoby, szlaczki i inne wynalazki typografii romantycznej. Ten model niszczy reguy zgodnoci pomidzy wypowiadalnym i widzialnym, waciwe logice przedstawieniowej. Zaciera on take podzia pomidzy dzieami sztuki czystej i ozdobami sztuki stosowanej. Dlatego wanie odegra tak w a n - i oglnie niedocenian- rol w obaleniu paradygmatu przedstawieniowego i w sformuowaniu politycznych implikacji tego faktu. tu na przykad o jego znaczeniu dla ruchu Arts and

Dzielnie postrzeganego. Estetyka i polityka

73

Crafts i rnych jego odmian (sztuki dekoracyjne, Bauhaus, konstruktywizm), gdzie definiuje si idea umeblowaniaw szerokim sensie - nowej wsplnoty, ktra rwnie zainspirowaa ide nowej powierzchni malarskiej jako powierzchni wsplnego pisma. Dyskurs modernistyczny przedstawia rewolucj w absttakcji malarskiej jako odkrycie przez obraz swojego wasnego medium", czyli powierzchni dwuwymiarowej. Uniewanienie perspektywistycznej iluzji trzeciego wymiaru przywracao malarstwu panowanie nad jego swoist powierzchni. Ale cile rzecz biorc, ta powierzchnia nie ma nieswoistego. Powierzchnia" nie jest tylko geometryczn kompozycj linii. Jest to torma dzielenia postrzegalnego. Pismo i malarstwo byy dla Platona rwnowanymi paszczyznami znakw niemych, pozbawionymi tchnienia, ktre porusza i niesie ze sob ywe sowo. Wedug tej logiki to, co pytkie, nie stoi w opozycji do tego, co gbokie w sensie trjwymiarowoci. Pytkie przeciwstawia si ywemu". Akt ywego" sowa, skierowanego przez wypowiadajcego do adresata, przeciwstawia si niemej powierzchni namalowanych znakw. Uwzgldnienie przez malarstwo trzeciego wymiaru stanowio te odpowied na ten podzia. Reprodukcja optycznej gbi zwizana bya z przywilejem, jaki przyznano historii. W czasach Renesansu przyczynia si ona do waloryzacji obrazu, afirmujc moliwoci uchwycenia w nim ywego sowa, przeomowego momentu akcji i jej znaczenia. Klasyczna poetyka przedstawienia chciaa, wbrew Platoskiemu potpieniu mimesis, obdarzy yciem pask" powierzchni sowa lub obrazu". Pragna nada jej specyficzn gbi, bdc manifestacj dziaania, ekspresj wntrza lub nonikiem znaczenia. Ustanowia relacj zgodnoci pomidzy sowem a obrazem, pomidzy tym, co mona powiedzie, i tym, co da si zobaczy, gwarantujc imitacji" jej specyficzn przestrze.

Jacques Rndere Relacja owa jest kwesti zasadnicz w rozrnieniu na dwui trjwymiarowo jako rzekomo waciwe" tej lub innej sztuce. Tak oto rewolucj a anty-przedstawieniowa w malarstwie przygotowana jest w wikszej czci przez paszczyzn strony, zmian funkcji obrazw" literackich i zmian w dyskursie dotyczcym obrazu, a take przez przenikanie si typografii, plakatu i sztuk dekoracyjnych. Rodzaj malarstwa, niefortunnie nazwany abstrakcyjnym i sprowadzony do wasnego medium, jest czci caociowej wizji czowieka ulokowanego w nowych budowlach i otoczonego nowymi przedmiotami. Pasko tego malarstwa czy si z paskoci strony, plakatu albo tkaniny dekoracyjnej. Jest to pasko miejsca styku {interface). Jego anty-przedstawieniowa czysto" wpisuje si w proces splatania si sztuki czystej i sztuki stosowanej, ktry natychmiast nadaje temu stykowi znaczenie polityczne. To nie wszechogarniajca gorczka rewolucyjna robi z Malewicza jednoczenie autora Czarnego kwadratu na biaym tle i rewolucyjnego piewc nowych form ycia'. To nie teatralne ideay nowego czowieka przypiecztowuj krtkotrway pakt zawarty midzy rewolucyjnymi politykami i artystami. To na styku {interface) pomidzy rnymi mediami" - w powizaniach ustanowionych pomidzy wierszem a jego typografi lub towarzyszcymi mu ilustracjami, pomidzy teatrem a jego scenograrami i aurorami plakatw, pomidzy przedmiotem dekoracyjnym a wietszem - formuje si to, co nazywamy nowoci" i co czy artyst odrzucajcego figuratywno i rewolucjonist proklamujcego nowe ycie. Ten styk jest polityczny dlatego, e przywouje podwjn polityk wpisan w logik przedstawienia. Z jednej strony ta ostatnia oddzielaa naleny sztuce wiat imitacji od wiata najwaniejszych potrzeb i spraw spoeczno-politycznych wielkiej wagi. Z drugiej strony jej hierarchiczna organizacja oraz prymat ywej akcji i sw nad obrazem stanowiy analogi do porzdku spoecz-

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

75

no-politycznego. Wraz z tryumfem stronicy powieciowej nad scen teatraln, wytworzeniem si egalitarnego splotu obrazw i znakw na powierzchni malarskiej lub typograficznej, podniesieniem produkcji rzemielniczych do rangi dziea sztuki i wraz z pojawieniem si nowej tendencji wprowadzajcej sztuk jako to do kadej sfery ycia chwieje si w posadach obowizujcy wczeniej porzdek dowiadczenia zmysowego {sensible). W ten sposb paska" powierzchnia malowanych znakw forma egalitarnego dzielenia tego, co postrzegalne, potpiana przez Platona - staje si jednoczenie zasad formalnej" rewolucji sztuki i ponownego politycznego wspdzielenia wsplnego dowiadczenia. Podobnie mona by zastanawia si nad innymi doniosymi formami, jak choby chr lub teatr, o ktrych wspominaem wczeniej. Tak rozumiana historia polityki estetycznej musi uwzgldnia sposb, w jaki formy te przeciwstawiaj si sobie lub mieszaj ze sob. Myl tutaj na przykad o tym, jak paradygmat powierzchni znakw/form przeciwstawia si paradygmatowi teatralnej obecnoci lub miesza si z nim, i o rnych formach, ktre ten paradygmat mg przyj - od symbolistycznej prezentacji znanych legend a po figur chru uosabiajc dziaania nowych ludzi. Polityka rozgrywa si na podobiestwo relacji pomidzy scen a widowni. Jest czym na ksztat produkcji znaczenia przez ciao aktora lub scenicznej gry bliskoci i oddalenia. Krytyczna proza Mallarmego wietnie inscenizuje gr wzajemnego nawizywania, przeciwstawiania lub przenikania si tych form, poczwszy od intymnego teatru zadrukowanej strony albo kaligraficznej choreografii, a po now instytucj" koncertu. Z jednej strony formy te funkcjonuj w rnych kontekstach jako noniki wzorw wsplnoty tosame z ni sam. Ale z drugiej w atwy sposb mona je wpisa w sprzeczne paradygmaty polityczne. Wemy przykad sceny teatralnej.

Jacques Ranciere

Dzieenie postrzegainego. Estetyka i polityka

77

Wedug Platona jest ona nonikiem zarwno syndromu demokratycznego, jak i potgi iluzji. Arystoteles, umieszczajc mimesis w jej wasnej przestrzeni i wpisujc tragedi w podzia rodzajw, redefiniuje - nawet jeli nie jest to jego cel - jej polityczno. W klasycznym systemie reprezentacji na scenie teatralnej widzialny staje si uporzdkowany wiat, rzdzony przez hierarchizacj tematw, do ktrej dostosowa naley prezentowane sytuacje i wykorzystywane sposoby mwienia. Paradygmat demokratyczny zamienia si w paradygmat monarchiczny Pomylmy te o dugiej i sprzecznej historii retoryki z postaci sprawnego oratora" na czele. W czasach monarchii demokratyczna elokwencja i doskonao w operowaniu sowem przypominajca umiejtnoci Demostenesa bya wyobraonym atrybutem najwyszego wadcy, zawsze jednak pozostawaa gotowa do ponownego przyjcia funkcji demokratycznej, uyczajc swoich kanonicznych form i uwiconych obrazw transgresyjnemu wtargniciu na scen publiczn nieuprawnionych do tego mwcw. Zastanwmy si jeszcze nad sprzecznym losem modelu choreograficznego. Wspczesne prace choreografw odwouj si do notacj i ruchu Labana stworzonej z myl o uwalnianiu cia. Wpyna ona na ksztat demonstracji nazistowskich, ale pniej odzyskaa wywrotow niewinno w kontestujcych sztukach performatywnych. Benjaminowskie odwoanie do zgubnej estetyzacji polityki w epoce masowej" pomija, by moe, bardzo dawny zwizek pomidzy jednomylnoci obywateli a podnieceniem swobodnego ruchu cia. W nieprzyjaznym teatrowi i prawu pisanemu miecie Platon zaleca, aby od maego koysaniem uspokaja dzieci. Przywoaem te trzy formy ze wzgldu na ich obecno u Platona i ich historyczn stao. Nie definiuj one oczywicie wszystkich moliwych sposobw estetycznego ujmowania wzorw organizacji wsplnoty. Wane jest, aby pytanie o re-

lacje estetyki i polityki zadawa na tym wanie poziomie dostrzegalnego podziau tego, co wsplne w kadej wsplnocie, czyli form jej widzialnoci i organizacji. Z tego punktu widzenia mona zastanawia si nad politycznymi interwencjami artystw od romantycznych form literackich rozszyfrowujcych spoeczestwo, przez symbolistyczn poetyk snw i dadaistyczne lub konstruktywistyczne zniesienie sztuki a po wspczesny performance ub instalacj. Opierajc si na tym, kwestionowa mona wymylone historie nowoczesnoci" artystycznej i jaowe debaty nad autonomi sztuki albo jej politycznym podporzdkowaniem. Sztuki uyczaj mechanizmom dominacji lub emancypacji tylko tego, czego mog im uyczy, to znaczy tego, co maj z nimi wsplnego: pozycji i ruchw cia, funkcji mowy, podziaw na to, co widzialne i niewidzialne. Take autonomia, ktr mog si cieszy, lub wywrotowo, ktr mog sobie przypisa, opieraj si na tej samej podstawie.

78

Jacques Ranciere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

79

2. O REIMACH SZTUKI I O NIEWIELKIM POYTKU Z POJCIA NOWOCZESNOCI Cz najwaniejszych kategorii porzdkujcych dwudziestowieczn twrczo artystyczn jak nowoczesno, awangarda i od jakiego czasu postmodernizm posiada rwnie sens polityczny. Czy s one, pana zdaniem, uyteczne dla precyzyjnego uchwycenia zalenoci miedzy estetyk" i polityk"? Nie sdz, aby pojcia nowoczesnoci i awangardy wnosiy wiele do refleksji nad formami sztuki, ktre pojawiy si w XX w., czy te nad relacj midzy estetyk i polityk. Pojcia te mieszaj dwie rzeczy: pierwsza to historyczno- waciwa okrelonemu reimowi sztuki. Druga to decyzje zerwania lub antycypacji podejmowane wewntrz tego reimu. Idea nowoczesnoci estetycznej przesania wyjtkowy charakter szczeglnego reimu sztuk i nie ujmuje go w odpowiednie pojcie; przez reim" rozumiem specyficzny typ relacji midzy sposobami produkcji oraz praktykowania sztuki, formami widzialnoci tych praktyk i sposobami pojciowego ujcia jednych i drugich8.
Sowo reim", odpowiadajce dosownie francuskiemu regime, moe w ksice o estetyce nieco razi militarnymi konotacjami. Alternatyw dla niego byoby uycie sowa porzdek", co praktykuje si czasem w polskich przekadach tekstw Ranciere'a. Zdecydowaem sie jednak z kilku powodw pozosta przy reimie". W jzyku francuskim istniejesowo ordre, czyli porzdek. Ranciere nie przez przypadek zdecydowa si jednak nie uywa go, chocia mgby mwi o porzdkach sztuk". Robi ro, poniewa skojarzenia ze sztywn organizacj i dyscyplin, jakie przywouje reim", s jak najbardziej na miejscu. Porzdek" to termin zbyt neutralny i pozbawiony zbw", aby wyrazi to, o co chodzi autorowi. Nie ma on na myli tylko okrelonego uoenia zbioru przedmiotw i praktyk artystycznych, ale rwnie reguy i procedury, ktre definiuj granice tego zbioru, ustalajc, co jest, a co nie jest sztuk. Okrelaj te, co wolno w niej i z ni robi. Reim kontroluje wic zarwno to, co dzieje si wewntrz prak8

Musimy uczyni tu dygresj, aby pojcia te stay si janiejsze, a problem zosta umieszczony w odpowiedni im kontekcie. Tosamo tego, co okrelamy w tradycji zachodniej jako s z t u k , moe by ujta w trzy zasadnicze reimy. Pierwszy z nich proponuj nazwa etycznym reimem obrazw. Sztuka" nie jest w nim rozpoznawana jako taka, ale podporzdkowana pytaniu o status obrazw. Istniej szczeglne typy bytw obrazyco do ktrych stawia si podwjne pytanie: po pierwsze, o ich pochodzenie (i w konsekwencji o ich adunek prawdy) oraz, po drugie, o ich przeznaczenie, czyli o sposoby ich uywania, a take o efekty, ktre wywouj. W obrbie tego reimu powstaje problem obrazw bstwa - moliwoci lub zakazu ich produkcji oraz statusu i znaczenia obrazw ju wyprodukowanych. Ma rwnie w nim swe rdo Platoska polemika z pozorami malarstwa, poezji i teatru. Platon wcale nie stara si podporzdkowa sztuki polityce, jak si czsto uwaa. To rozrnienie nie ma dla niego w ogle sensu. Nie istnieje, w jego opinii, co takiego jak sztuka, ale jedynie sztuki, czyli sposoby wytwarzania. I to pomidzy nimi wytycza lini podziau: z jednej strony istniej prawdziwe sztuki, to znaczy dziedziny wiedzy oparte na imitacji oryginau i posiadajce sprecyzowane cele, z drugiej - pozory sztuki, ktre
tyk artystycznych, jak i ich spoeczny - czy te mwic po Ranciere'owsku: wsplnotowy - wymiar. Militarny wydwik reimu" wcale nie jest tu niepodany. Nie naley zapomina, e jedna z gwnych kategorii spoecznej i politycznej filozofii Ranciere'a co police, czyli policja. Jest to jeszcze trudniejsze do przetumaczenia i bywa oddawane jako ad policyjny". Nie chodzi tu o pastwo policyjne, ale o rodzaj przymusowego i hierarchicznego porzdkowania wsplnoty, ktremu przeciwstawia sie druga kluczowa, zdaniem Ranciere'a, sia, a mianowicie ideay egalitarne (kwestii tej powiecone s w duej mierze jego ksiki Aux bords du politique, Paris 1990 i La Mesentente, Paris 1995). Police ma te wiele wsplnego z reimem widzialnoci", o ktrym wspomina w niniejszym tekcie Ranciere [przyp. J.S.].

8o

Jacques Ranciere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

81

naladuj wiat zjawisk. Te imitacje, wyrnione ze wzgldu na swoje pochodzenie, s nastpnie rnicowane w oparciu o ich przeznaczenie, czyli na przykad sposb, w jaki obrazy z wiersza edukuj odbiorcw - zarwno dzieci, jak i dorosych - wpisujc si w podzia zaj w miecie. W rym sensie mwi o etycznym reimie obrazw. Musi on okreli jak sposb istnienia obrazw dotyczy ethos, czyli sposobu istnienia jednostek i zbiorowoci. Pytanie to uniemoliwia sztuce" jako takiej uzyskanie niezalenej tosamoci9.
Wychodzc z takiego zaoenia, moemy zrozumie paraiogizm zawarty we wszystkich prbach wydedukowania charakteru sztuki ze statusu ontologicznego obrazw (jak np. nieustajce prby wywodzenia tego, co waciwe" dla malarstwa, fotografii lub filmu z teologii ikony). Prbuje si to zrobi poprzez ustanowienie relacji przyczynowo-skutkowej midzy dwoma reimami myli, ktre wykluczaj si nawzajem. Ten sam problem pojawia si w przypadku Benjaminowskiej analizy aury. Benjamin przeprowadza dwuznaczn dedukcj unikatowoci dziea sztuki z rytualnej wartoci obrazu. Decydujce znaczenie ma fakt, e dzieo sztuki musi straci swoj aur, gdy nie zostaje w nim ju aden lad funkcji rytualnej. Inaczej mwic: jedyna w swoim rodzaju warto a u t e n t y c z n e g o dziea sztuki ma swoje podoe w rytuale, w ktrym posiadao ono sw oryginaln i pierwsz warto uytkow". (W. Benjamin, Dzieo sztuki w dobie reprodukcji technicznej, prze. J. Sikorski, w: Anio historii. Eseje, szkice, fragmenty, wybr i opra. H. Orowski, Pozna 1996; przekad zmodyfikowany w pierwszym zdaniu ze wzgldu na zgodno z wywodem Rancicre'a - J.S.) Ten fakt" nie jest w rzeczywistoci niczym wicej ni tylko problematycznym dopasowaniem dwch schematw przeksztacenia: ubistoryczniajcego schematu sekularyzacji tego, co uwicone", oraz ekonomicznego schematu transformacji wartoci uytkowej w warto wymienn. Ale gdzie wity obrzdek definiuje przeznaczenie obrazw rzebiarskich lub malarskich, tam sama idea specyficznoci sztuki i unikatowoci jej dzie" nie moe si w ogle pojawi. Przekrelenie jednego jest konieczne, aby pojawio si drugie. Nie wynika z tego jednak w aden sposb, e drugie jest przeksztacon form pierwszego, Wyraenie innymi sowy" zakada rwnowano midzy dwoma twierdzeniami - podczas gdj' takowa w ogle nie zachodzi - i umoliwia w ten sposb przejcie od materialistycznego wyjanienia sztuki do jej przeksztacenia w wieck
5

Od etycznego reimu obrazw odrnia si reim poetyczny lub przedstawieniowy sztuk. Definiuje on tosamo sztuki - czy raczej sztuk opierajc si na parzepoiesisimimesis. Zasada mimetyczna nie jest w swojej istocie zasad normatywn nakazujc sztuce sporzdza kopie zgodne z oryginaem. Jest ona przede wszystkim zasad pragmatyczn, suc wyodrbnieniu w domenie sztuk (sposobw wywarzania) pewnych szczeglnych sztuk, ktre dokonuj okrelonych rzeczy, a mianowicie imituj. Te imitacje s chronione, po pierwsze, przed weryfikacj wartoci produktw sztuki przez prb ich uycia w raki sposb, w jaki uywa si zwykych przedmiotw, a po drugie, przed orzekaniem o prawdziwoci dyskursw lub obrazw prezentowanych w sztuce. Na tym zasadniczo polega procedura wpisana w Arystotelejskie rozwaania na temat mimesis oraz w szczeglny status przyznany tragedii. Na pierwszy plan wysuwa si t r e poezji - wytwarzanie intrygi, ktra kierujc losami bohaterw, nadaje form przedstawianej akcji - ze szkod dla b y t u obrazu, zredukowanego do rangi kopii, majcej jedynie da wiadectwo swojemu oryginaowi. Ta zasada rzdzi zmian funkcji modelu dramaturgicznego, o czym mwiem wczeniej. Regua okre10

teologi. Teoretyczne ujcie przez Benjamina przejcia od kultu do wystawiennictwa jest dzisiaj inspiracj dla trzech konkurencyjnych dyskursw: po pierwsze, wychwalania ntjwoczesnej demistyfikacji artystycznego mistycyzmu, po drugie, przypisywania dzieu i przestrzenni wystawienniczej waloru przedstawiania tego, co niewidzialne, i po trzecie, przeciwstawiania minionym czasom, gdy bogowie byli obecni, wspczesnego porzucenia czowieka w jego delikatnej i niepewnej egzystencji. ''Autor odwouje si tu nie ryle do poezji jako formy literackiej, ile do greckiego terminu poiesis, oznaczajcego wytwarzanie, nadawanie formy. Poezja jest jednym z rodzajw poiesis, a mianowicie nadawaniem formy sowom oraz, jak pisze poniej Ranciere, wytwarzaniem intrygi, ktra kierujc losami bohaterw, nadaje form przedstawianej akcji". Poiesis doryczy jednak rwnie innych sztuk, rozumianych w tym kontekcie jako ksztatowanie materii zgodnie z form zrodzon w myli [przyp. J.S.].

82

Jacques Rndere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

lajca zewntrzne granice tego, co zalicza si do dziedziny imitacji, scaje si rwnie normatywn zasad inkluzji. Definiuje ona warunki, na ktrych imitacje mog by uznane za sztuk i oceniane w jej ramach jako dobre lub ze, adekwatne lub nieadekwatne. Na normatywno t skadaj si: oddzielenie tego, co dajce i niedajce si przedstawi, odrnienie gatunkw ze wzgldu na to, co przedstawiaj, zasady regulujce uycie rnych form ekspresji w zalenoci od gatunku (czyli od tematu, ktry si przedstawia), ksztatowanie regu naladownictwa zgodnie z zasadami prawdopodobiestwa, konwenansw lub zalenoci, kryteria odrniania lub porwnywania sztuk, itp. Nazywam ten reim poetycznym" w tym sensie, e definiuje sztuki - to, co epoka klasyczna nazywaa sztukami piknymi" - z e wzgldu na klasyfikacj sposobwwytwarzania i okrela w konsekwencji, na czym polega dobre wytwarzanie oraz wedug jakich kryteriw ocenia naley imitacje. Nazywam go przedstawieniowym", poniewa to wanie pojcie przedstawienia - czy te mimesis - organizuje w nim sposoby wytwarzania, widzenia i oceniania. Ale, znw, mimesis nie jest prawem, ktre podporzdkowuje sztuki zasadzie podobiestwa. Jest przede wszystkim fadk (pli) w dystrybucji zawodw i sposobw wytwarzania, dziki ktrej sztuki staj si widzialne. Nie jest metod dziaalnoci artystycznej, ale reimem widzialnoci sztuki. Zapewnia on jednoczenie autonomi sztukom oraz artykuuje t autonomi w oglnym porzdku sposobw wytwarzania i zawodw. Wspominaem o tym przed chwil w zwizku z logik przedstawiania. Znajduje to swj odpowiednik w globalnej hierarchii zawodw i funkcj i spoecznych. Prymat w przedstawianiu akcji nad opisywaniem postaci czy te narracji nad opisem, hierarchia gatunkw dyktowana przez rang ich tematw, a nawet prymat sztuki sowa (ywego sowa) - to wszystko stanowi analogi z hierarchiczn wizj wsplnoty.

Reimowi przedstawieniowemu przeciwstawia si reim, ktry nazywam e s t e t y c z n y m . Okrelenie estetyczny" oznacza, e tosamo sztuki nie definiuje si ju w oparciu o rozrnienie midzy sposobami wytwarzania, ale dziki waciwemu dzieom sztuki sposobowi, w jaki mona je postrzega {mode d'etre sensible).Termin estetyka" nie odsya wic do teorii wraliwoci, gustu czy przyjemnoci w odbiorze sztuki, ale raczej do tego, co szczeglne w dzieach sztuki, do ich. sposobu istnienia. W estetycznym reimie sztuk ich przedmioty wyodrbnia si ze wzgldu na ich przynaleno do specyficznego reimu postrzegalnoci. To, co postrzegalne, jest w nim pozbawione swego zwyczajnego zakorzenienia i zamieszkae przez heterogeniczn si. Jest to sia mylenia, ktre stao si obce samemu sobie: produkt identyczny z nie-produktem, wiedza zamieniona w nie-wiedz, logos tosamy T. pathos, zamiar z tym, co niezamierzone, itp. Figura tego, co postrzegalne, ktre staje si obce samemu sobie i zostaje opanowane przez obc myl, jest niezmiennym i kluczowym elementem definiowania sztuki; konfiguruje ona myl estetyczn od samych jej pocztkw. Dotyczy to odkrycia przez Vico prawdziwego Homera" jako poety wbrew sobie, Karnowskiego geniuszu", ignorujcego prawo, ktre sam wytwarza, Schillerowskiego pastwa estetycznego", ustanowionego dziki zawieszeniu podziau na aktywno intelektu i pasywno tego, co postrzegane, Schellingowskiej definicji sztuki jako utosamienia procesu wiadomego i niewiadomego, itd. Przenika ona autodefinicje sztuki typowe dla epoki nowoczesnej: ide ksiki cakowicie zgodnej z zamierzeniem, ale zupenie niepoddanej woli (Proust), pomys wiersza napisanego przez widza-poet bez aparatu pisma" krokami niepimiennej tancerki (Mallarme), praktykowane przez surrealistw tworzenie dziea, ktre wyraa niewiadomo artysty, ale powstaje przy uyciu katalogw mody lub pism z poprzedniego stulecia, idea kina

84

Jacques Rndere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

jako myli filmowca zaczerpnitej z cia modeli", ktrzy bezrefleksyjnie powtarzajc zakomunikowane im wczeniej sowa i gesty, manifestuj wasn prawd bez jego i swojej wiedzy (Bresson), itd. Nie ma sensu mnoy definicji i przykadw. Naley raczej wyeksponowa sedno problemu. Estetyczny reim sztuki we waciwy sobie sposb utosamia sztuk z tym, co pojedyncze {singulier), i uwalnia j od wszelkich specyficznych regu, wszystkich tematycznych hierarchii i gatunkw. Jednoczenie niszczy mimetyczn barier, ktra wyrniaa sposoby wytwarzania typowe dla sztuki i ustalaa reguy porzdkujce zawody. Afirmuje absolutn pojedynczo [singularite) sztuki, ale przeczy istnieniu jakichkolwiek pragmatycznych kryteriw tej pojedynczoci. Ustanawia w tym samym momencie autonomi sztuki oraz jej tosamo z formami samego ycia. Pastwo estetyczne" Schillera, ktre jest pierwsz - i w pewnym sensie niedocignion - manifestacj tego reimu, ilustruje doskonale ow fundamentaln jedno przeciwiestw. Pastwo estetyczne jest czystym zawieszeniem, momentem, w ktrym forma jest dowiadczana dla niej samej. Jest te momentem formowania specyficznego rodzaju czowieczestwa. Na tej podstawie da si zrozumie funkcje, ktre peni pojcie nowoczesnoci. Moemy powiedzie, e estetyczny reim sztuki to waciwe pojcie okrelajce to, do czego odnosi si niespjny termin nowoczesno". Jednak nowoczesno" to co wicej ni niejasna etykietka. Nowoczesno" w rnych wersjach jest pojciem, ktre suy przysoniciu specyficznoci tego reimu sztuk, a nawet samego sensu specyficznoci reimw sztuki, Wyznacza - po to, aby j wychwala albo potpia - prost lini przejcia lub zerwania midzy tym, co stare i przedstawieniowe, a tym, co nowoczesne i nie-przedstawieniowe (lub anty-przedstawieniowe). Punktem oparcia dla takiej upraszczajcej historyzacji jest moment odejcia

malarstwa od figuratywnoci. Ruch ten jest w teoretycznej refleksji czony z oglnie antymimetycznym nastawieniem nowoczesnoci" artystycznej. Gdy piewcy owej wiatej i zdyscyplinowanej nowoczesnoci zauwayli, e przestrze wystawiennicza, gdzie miaa si ona manifestowa, jest zalewana przez wszelkiego rodzaju obiekty, maszyny i niemoliwe do 11 zidentyfikowania urzdzenia {dispositifi , zaczli potpia tradycj nowego" i pragnienie innowacji, ktre redukoway nowoczesno do pustej auto-proklamacji. Zy by tu jednak sam punkt wyjcia. Skok poza mimesis nie jest w adnym stopniu odmow figuracji. Jego moment pocztkowy nazywa si czsto realizmem", co w ogle nie oznacza waloryzacji podobiestwa, ale zniszczenie ram, w ktrych ono wczeniej funkcjonowao. W ten sposb realizm powieciowy to przede wszystkim odwrcenie hierarchii przedstawiania (hierarchii tematw, prymatu narracji nad opisem) i przyjcie fragmentarycznego lub przyblionego rodzaju fokalizacji, ktry narzuca surow obecno kosztem racjonalnego ukadu historii. Estetyczny reim sztuk nie przeciwstawia starego nowoczesnemu. Konfrontuje raczej ze sob na gbszym poziomie dwa rne reimy historycznoci. To w ramach reimu mimetycznego dawne przeciwstawia si nowoczesnemu. W reimie estetycznym przyszo sztuki - rozziew midzy ni a tym, co
" Termin dispotif "naley do gwnych kategorii filozoficznego systemu Michela Foucault, gdzie oznacza towarzyszce dyskursom instytucje, regulacje, prawa, normy, sposoby organizacji przestrzeni, systemy etyczne itp. Wydaje si, e Ranciere uywa tu tego sowa bez uwzgldniania foucaultowskiego bagau teoretycznego, dlatego zostao ono przeoone zgodnie z jednym ze swoich znacze jako urzdzenie" (bywa rwnie tak przekadane w tumaczeniach samego Foucault, chocia wzbudza to czasem kontrowersje). Dla Jacques'a Ranciere'a wan rol gra podwojenie sensw i znacze sw, jest jednak wtpliwe, czy w rym kontekcie sowo dhpositif mona rwnie odczytywa w sensie foucaukiaskim [przyp.J.S.].

86

Jacques Ranciere
11

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

H?

aktualnie sztuk nie jest nieustannie przywouje na scen przeszo. Ci, ktrzy wychwalaj lub potpiaj tradycj nowoci", zapominaj, e w rzeczywistoci jej cisym dopenieniem jest nowo tradycji". Estetycznego reimu sztuk nie powoay do ycia decyzje artystycznego zerwania, jego pocztkiem s raczej prby reinterpretacji tego, co robia sztuka i kto j wytwarza; Vico odkrywajcy prawdziwego Homera", czyli nie tego, ktry wymyla historie i postacie, ale tego, ktry jest wiadkiem jzyka i myli zamieszkaej przez obrazy staroytnych ludw i odlegych czasw; Hegel wskazujcy na prawdziwy temat malarstwa holenderskiego nie sceny z obery czy obrazy wntrz, ale wolno ludu zapisana refleksami wiata; Hlderlin wymylajcy na nowo greck tragedi; Balzac przeciwstawiajcy poezji pisanej przez geologa, ktry na podstawie skamielin odtwarza zaginione wiaty, poezj zadowalajc sie wywoaniem kilku porusze duszy; Mendelssohn odgrywajcy na nowo Pasj wedug ha Mateusza^ ird. Estetyczny reim sztuk jest przede wszystkim reimem nowego odniesienia do tego, co stare. Da wyraz czasom i tym skadnikom kultury, ktre wczeniej byy nie-artystyczn" czci dziea (i ktre bylimy gotowi wybaczy, mwic o barbarzyskim wiecie, w jakim y autor), to w jego obrbie sama zasada artyzmu. Podstaw tych rewolucyjnych wynalazkw jest ta sama idea, ktra daa pocztek wynalazkom takim jak muzeum lub historia sztuki: pojcie klasycyzmu i nowych form reprodukcji... Estetyczny teim sztuki powica si wynajdywaniu nowych form ycia ze wzgldu na ide tego, czym b y a i m o g a b y sztuka. Kiedy futuryci lub konstruktywici proklamuj koniec (la fin) sztuki i domagaj si utosamienia jej praktyk z tym, co tworzy, harmonizuje i dekoruje czasoprzestrze wsplnego ycia, proponuj uzna za cel {unefin) sztuki utosamienie jej z yciem wspl-

noty . Spacaj rym samym dug Schillerawskiemu - i oglnie romantycznemu - odczytaniu sztuki greckiej jako sposobu ycia wsplnoty. Skdind gest ten wietnie koresponduje z dziaaniem reklamy, ktra nie proponuje adnej rewolucji, ale jedynie nowy sposb zamieszkiwania midzy sowami, obrazami i towarami. Idea nowoczesnoci jest dwuznacznym pojciem, ktre ma za zadanie zrekonfigurowa zoony ukad estetycznego reimu sztuk i utrzyma zerwania, obrazoburcze gesty ird., oddzielajc je jednak od kontekstu, ktry nadaje im autorytet i znaczenie: od uoglnionej reprodukcji, interpretacji, historii, muzeum, dziedzictwa,.. Nowoczesno chciaaby, aby istnia jeden jedyny sens i kierunek zmian, podczas gdy czasowo waciwa estetycznemu reimowi sztuk zakada wspistnienie wielu heterogenicznych czasowoci. "Wydaje si wic, e pojcie nowoczesnoci zostao wprowadzone, aby utrudni zrozumienie tego, w jaki sposb dokonaa si transformacja sztuki i jakie s zwizki twrczoci artystycznej z innymi sferami dowiadczenia zbiorowego. Istniej, moim zdaniem, dwa nieporozumienia wywoane przez to pojcie. W obu wypadkach pojawia si odniesienie do konstytutywnej sprzecznoci estetycznego reimu sztuki, nie poddaje si jej jednak analizie. Sprzeczno ta czyni ze sztuki a u t o n o m i c z n f o r m y c i a , rwnoczenie umieszcza jednak autonomi sztuki i jej tosamo wewntrz procesu samoorganizacji ycia. Z tego wywodz si dwa zasadnicze warianty dyskursu nowoczesnoci". W pierwszym nowoczesno utosamiona jest w prosty sposb z autonomi sztuki, a rewolucja anty-mimetyczna" z podbojem czystej a mona
Ranciere gra tu na dwuznacznoci francuskiego sowa/m, oznaczajcego jednoczenie koniec" i cel". Podobnie postpi kiedy Jacques Derrida w tekcie Les Fins dc 1'homme (dosownie: Cele/koce czowieka"; polskie wydanie: J. Derrida, Kres czowieka, tum. P. Pieniek, w: Pismo filozofii^ Krakw 1992) [przyp. J.S.].
,;

88

Jacques Ranciere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka, i polityka

nawet powiedzie: rozebranej do naga formy. Kada sztuka afirmowaaby wtedy czyst si sztuki jako takiej, eksplorujc moliwoci swojego specyficznego medium. Nowoczesno poetycka lub literacka byaby eksploracj moliwoci jzyka pozbawionego funkcji komunikacyjnej. Nowoczesno obrazu oznaczaaby powrt malarscwa do tego, co mu waciwe: pigmentu i dwuwymiarowej paszczyzny. Nowoczesno muzyczna objawiaaby si jako uycie jzyka dwunasru dwikw bez jakiejkolwiek ekspresji itd. Te poszczeglne nowoczesnoci byyby odleg analogi nowoczesnoci politycznej, ktra w zalenoci od epoki miaaby form rewolucyjnego radykalizmu lub pozbawionej zudze i trzewej nowoczesnoci rzdu republikaskiego. To, co nazywamy kryzysem sztuki", jest w swej istocie klsk tego prostego, modernistycznego paradygmatu, ktry coraz bardziej oddala si od faktycznego pomieszania gatunkw i politycznej wieloznacznoci wspczesnych form sztuki. Do klski tej przyczynia si rwnie druga wielka forma paradygmatu modernistycznego, ktr moemy nazwa modernitaryzmem". Rozumiem przez to utosamienie form reimu estetycznego z formami realizacji zadania lub przeznaczenia przypisanego nowoczesnoci. U podstaw tego utosamienia ley szczeglna interpretacja strukturalnej i generatywnej sprzecznoci formy" estetycznej. Afirmuje ona okrelenie sztuki jako formalnej samoorganizacji ycia. Punktem wyjcia i zasadniczym odniesieniem jest tu niemoliwa do przekroczenia Schillerowska koncepcja estetycznej edukacji czowieka". To gwnie ona utrwalia przekonanie, e dominacja i podporzdkowanie s przede wszystkim funkcj kategorii ontologicznych (aktywno myli przeciwstawiona pasywnoci materii} i zdefiniowaa stan neutralny, stan podwjnego uniewanienia, w ktrym mylenie i postrzeganie zmysowe staj si jedn i t sam rzeczywistoci. Konstytuuj w ten sposb

nowy wymiar istnienia - wymiar swobodnych gier i sposobw objawiania si - gdzie da si pomyle rwno, ktr zdaniem Schillera, na przykadzie rewolucji francuskiej uzna trzeba by za niemoliw do bezporedniej reaizacji. Edukacja estetyczna" ma rozwin ren wanie sposb zamieszkiwania wiata zmysowo postrzegalnego, aby uformowa ludzi zdolnych do ycia w wolnej wsplnocie politycznej. Na tym ufundowana jest idea nowoczesnoci jako czasu przeznaczonego na wypracowanie materialnej formy istnienia ludzkoci, w ktrej czowiek wci pozostaje w latencji. Mona na tej podstawie uzna, e rewolucja estetyczna" stworzya now ide rewolucji politycznej jako materialnej realizacji wsplnoty ludzkiej, ktra jak na razie istnieje tylko w sferze idei. Dlatego pastwo estetyczne" Schillera stao si programem estetycznym" niemieckiego romantyzmu, streszczonym w tekcie zredagowanym wsplnie przez Hegla, Hlderlina i Schellinga: spenieniem si czystej, bezwarunkowo wolnej myli w zmysowo postrzegalnych formach ycia i w popularnych wierzeniach. Paradygmat autonomii estetycznej sta si nowym paradygmatem rewolucji i dziki niemu moliwe byo krtkie, ale decydujce spotkanie artystw z marksistowskimi rewolucjonistami oraz z artystami nowych form ycia. Bankructwo tej rewolucji okrelio - w dwch etapach- los modernitaryzmu. W pierwszym modernizm artystyczny - z jego autentycznie rewolucyjnym potencjaem odmowy i obietnicy- by przeciwstawiany degeneracji rewolucji politycznej. Surrealizm i szkoa frankfurcka to dwaj gwni ordownicy tej kontr-nowoczesnoci. W drugim poraka rewolucji politycznej bya rozwaana jako poraka jej modelu ontologiczno-estetycznego. Nowoczesno zostaa uznana za fatalny los naznaczony fundamentalnym zapoznaniem: Heideggerowskiej istoty techniki, rewolucyjnego cicia gowy krla i tradycyjnego czowieczestwa, a w kocu grzechu pierworodnego istoty ludzkiej, niepomnej

90

Jacques Ranciere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

swojego dugu wobec Innego oraz swego podporzdkowania heterogenicznym silom materii. To, co nazywamy postmodernizmem", jest wanie owym odwrotem. W pierwszym kroku postmodernizm przywrci do ycia to wszystko, co w najnowszej ewolucji sztuk i sposobw ich pojmowania zrujnowao teoretyczn budowl modernizmu: przecicia i mieszanie si sztuk, ktre zniszczyo skonstruowan przez Lessinga ortodoksyjn separacj dziedzin twrczoci artystycznej; ruina funkcjonalistycznego paradygmatu architektury i powrt linii krzywych oraz ornamentw; zburzenie piktoriamego/dwuwymiarowego/abstrakcyjnego modelu malarstwa poprzez powrt do figuracji i znaczenia oraz powolne wypieranie malarstwa przez formy trjwymiarowe i narracyjne od pop-artu do instalacji i pokoi" {chambres) sztuki wideo 1 '; nowe kombinacje sowa i malarstwa, monumentalne rzeby lub spektakle wiata i cienia; kres muzyki serialnej wywoany mieszaniem gatunkw, epok i systemw. W momencie, gdy upady podziay midzy waciwymi" dyscyplinami sztuki, a wyrniona domena czystej sztuki stracia racj bytu, model teleologiczny nowoczesnoci okaza si niemoliwy do utrzymania. Postmodernizm w pewnym sensie oznacza po prostu tyle, e niektrzy artyci i teoretycy uwiadomili sobie, czym by modernizm: desperack prb ustanowienia tego, co waciwe sztuce" w oparciu o prost teleologi ewolucji i historycznych zerwa. Nie potrzeba byo ogasza rzeczywistego koca epoki historycznej w zwizku z czym, co stanowio tylko spnione rozpoznanie fundamentalnej cechy estetycznego reimu sztuk. Chocia faktycznie byo to pewne cicie. Dalszy bieg wydarze pokaza jednak, e postmodernizm by czym wicej. Bardzo szybko to postmodernistyczne przy11

zwolenie, jego egzaltacja karnawaem pozorw {simulttcrefy*, krzyowaniem si i hybrydyzacj gatunkw przerodziy si w kwestionowanie wolnoci i autonomii, ktr zasada modernizacji [principe modernitaire) przypisywaa sztuce (czy te przypisaaby jej bya) jako misj do wypenienia. O d karnawau powrcilimy do sceny pierwotnej. Jednak scena pierwotna moe funkcjonowa w dwch znaczeniach: jako punkt wyjcia dla pewnego procesu lub jako konstytutywne pknicie. Wiara modernistw przywizaa si do idei estetycznej edukacji czowieka", ktr Schiller wywid z Karnowskiej analityki pikna. Zwrot postmodernistyczny mia za swoj podstaw Lyotardowsk analiz Karnowskiej wzniosoci, zreinterpretowanej jako podstawowy rozziew midzy ide a kadym postrzegalnym zmysowo {sensible) przedstawieniem. W tym punkcie postmodernizm rozpocz koncert alu i aoby nad myl modernistyczn. Scena subtelnego pknicia zostaa wskrzeszona, aby mogy odegra si na niej najrniejsze sceny grzechu pierworodnego i rdowego rozdzielenia: Heideggerowska ucieczka bogw, Freudowska nieredukowalno popdu mierci oraz obiektw niepoddajcych si symbolizacji, gos Absolutnego Innego wypowiadajcy zakaz reprezentacji, rewolucyjny mord na Ojcu. Postmodernizm sta si wic wielk pieni aobn nad tym wszystkim, co nie poddaje si przedstawieniu, nie daje si obj i nie jest moliwe do
** Znw, jak wczeniej w przypadku dispositif, Ranciere posuguje si sowem wywoujcym Teoretyczne skojarzenia. Simulacres ro dosownie pozory". Jest co termin uywany wczeniej w ksice chociaby w rozwaaniach na temat mimesis i erycznego reimu obrazw. Sowo to pojawia si jednak w tytule ksiki Jeana Baudriltarda Simulacra et simulation, ktra jest jedn z najczciej przywoywanych diagnoz spoeczestwa ponowoczesnego. Aluzja do terminu simulacrum jest w obecnym kontekcie oczywista, Ranciere z typow dla siebie subtelnoci woli skorzysta jednak z wieloznacznoci sw ni przywoywa z imienia i nazwiska swoich adwersarzy [przyp. J.S.j.

Zob. R. Bellour, La Chambre, w: L'Entre-lmages z, Paris 5999.

92

Jacques R n d e r e

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

93

odkupienia. Denuncjowa szalestwo nowoczesnej idei samoemancypacji czowieka i ludzkoci, skazujc ich na nieuniknione i niemajce koca dogorywanie w obozach koncentracyjnych. Awangardowa wizja wiata zdefiniowaa taki rodzaj podmiotu, ktry pasowa do koncepcji modernistycznych i nadawa si do poczenia w ich ramach estetyki z polityk. Kariera tej wizji wynikaa nie tyle z postulowanego - i wygodnego zwizku midzy artystyczn ide nowoci a polityczn interpretacj kierunku historycznych przemian, ile raczej z bardziej ukrytego poczenia midzy dwiema ideami awangardy. Z jednej strony mamy topograficzn i militarn figur, przedstawiajc si, ktra maszeruje na czele, uosabia inteligencj ruchu, wciela jego potencj, decyduje o kierunku historycznych przemian i zgodnie z wasn wol okrela ich polityczny charakter. Krtko mwic, jest to idea pewnego typu politycznej podmiotowoci, a mianowicie partii kroczcej przed szeregiem i wywodzcej swoj zdolno do rzdzenia z umiejtnoci odczytywania oraz interpretowania wskazwek historii. Z drugiej strony mamy ide awangardy, ktrej istot jest, zgodnie z modelem Schilierowskim, estetyczna antycypacja przyszoci. Jeli w obrbie estetycznego reimu sztuk koncepcja awangardy ma jaki sens, to tylko w tym drugim znaczeniu: nie jako postpowe oderwanie artystycznej nowoci od teraniejszoci, ale jako wynajdywanie zmysowo postrzegalnych form i materialnych ram przyszego ycia. To jest to, co awangarda estetyczna" ofiarowaa awangardzie politycznej", a raczej co chciaa jej ofiarowa i wierzya, e to robi, przeksztacajc polityk w caociowy program ycia. Historia relacji midzy partiami i ruchami estetycznymi jest przede wszystkim histori pomieszania - czasami celowo podtrzymywanego przez obie strony, a czasem energicznie potpianego - midzy tymi dwiema rnymi formami podmiotowoci politycznej; archepolitycznej

idei partii, czyli politycznej inteligencji, skupiajcej w sobie wszystkie czynniki niezbdne do dokonania zmiany, oraz metapolitycznej idei globalnej podmiotowoci politycznej, idei wirtualnego dowiadczenia postrzegalnych form, ktre w radykalnie nowatorski sposb antycypuj przysz wsplnot' 5 .
' Zdaniem Ranciere'a istniej trzy wielkie figury filozofii politycznej, tj. konfliktu miedzy filozofi i polityk, figury urzeczywismienia-zniesienia" polityki, i) A t c h e p o l i t y k a , ktra dy do oparcia wsplnoty na pojedynczej arche, zasadzie integralnej organizacji spoeczestwa, wykluczajcej wszelk resztk, krra mogaby pozostawa po operacji naoenia struktury na ca ludno (modelem jest tu Pastwo Platona). Zorganizowana w ten sposb wsplnota ma charakter cile organiczny i jednolity, jest urzeczywistnieniem phusis w nomas, tj. panuje w niej wycznie prawo wsplnotowe. Tu p r a w d z i w a sprawiedliwo nie jest faszyw" sprawiedliwoci demokratyczn, ale raczej wynikiem dziaania wyszej zasady, przy czym [w] tkance wsplnoty nie moe by ani niewykorzystanego czasu, ani pustej przestrzeni". Z tego wzgldu archepolityka jest jednoczenie archepolicj. 2) P a r a p o l i c y k a stanowi z kolei prb odpolitycznienia polityki przez jej przekad na terminy konsensualne, przy jednoczesnej likwidacji wszelkiej wyjtkowoci polityki. Polega na transformacji wszystkich aktorw i form sporu politycznego, w oparciu o postulowany egalitaryzm i inkluzj, w czci i formy dystrybucji struktury organizujcej cao spoeczestwa, tj. porzdku policyjnego. W takim ukadzie miejsce wadzy nie jest zajmowane na stae, sama wadza sprawowana jest z czasowo zajmowanych stanowisk dowodzenia" (archai pastwa) w przestrzeni przedstawicielskiej, a walka o wadz i spr w kwestiach politycznych opiera si na deliberacji i uznaniu. 3) M e t a p o l i t y k a , bdca symetrycznym odbiciem archepolityki, stwierdza krzywd absolutn [le tort absotu) w kadej faktycznej organizacji tego, co spoeczne, wieczny nadmiar krzywdy, ktry zawsze prowadzi do niepowodzenia argumentw egalitarystycznych. Co wicej, to wanie ten nadmiar, ekscesywno krzywdy, uwaa za prawd" polityki, umiejscowion pod lub za polityk w tym, co sama polityka skrywa. Nie chodzi tu zatem o dobry polityczny model egalitarnej demokracji i wczenia wszystkich czci, lecz zasad ycia i mierci" - kady przejaw polityki jest w tym ujciu podwojony, u jej podstaw tkwi konstytutywne kamstwo. W metapolityce centraln figur staje si pojcie klasy, jako tego, co p o z a polityk. Ideologia (w sensie Marksowskim) stanowi zjawiskow zason procesu ekonomicz-

94

Jacques Rndere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka 3. O SZTUKACH MECHANICZNYCH ORAZ ESTETYCZNYM I NAUKOWYM AWANSIE ANONIMOWYCH JEDNOSTEK W jednym z tekstw wskazujepan na pokrewiestwo midzy rozwojem sztuk mechanicznych'\ takichjak fotografia i kino, a narodzinami nowej historii"1'*. Mgby pan wytumaczy dokadniej to porwnanie? Czy idea Benjamina, wedle ktrej dziki tym wanie sztukom na pocztku XX w. masy zaczynaj by widoczne, odpowiada ttnu porwnaniu? Trzeba moe najpierw wspomnie o pewnej dwuznacznoci terminu sztuki mechaniczne". Ja poszukiwaem pokrewiestwa midzy paradygmatem naukowym i e s t e t y c z n y m . Teza Benjaminowska zakada jeszcze co innego, co wydaje mi si wtpliwe, a mianowicie dedukcj waciwoci estetycznych i politycznych danej sztuki z jej waciwoci technicznych. Sztuki mechaniczne miay przez samo to, e byy m e c h a n i c z n e, wywoa zmian paradygmatu estetycznego i uksztatowa nowy stosunek sztuki do podejmowanych przez ni tematw. Propozycja ta odsya do jednej z podstawowych tez modernizmu, ktra czy rnic midzy sztukami z rnic midzy ich warunkami technicznych lub specyficznymi dla nich mediami. Takie porwnanie mona rozumie albo w prosty, modernistyczny sposb, albo zgodnie z hiperbol modernizacyjn {modemitaire). Wielki sukces rez Benjamina o sztuce w dobie reprodukcji mechanicznej bierze si niewtpliwie z rego, e przerzucaj one pomost midzy kategoriami marksistowskiego materializmu i heideggerowskiej ontologii, ujmujcej nowoczesno jako realizacj istoty techniki. Dlatego
* Zob. J. Ranciere, Llnoubluible, w: J.-L. Comoili, J. Ranciere, Arret sur bistoire, Paris 3997.

95

W tym pomieszaniu nie ma jednak nic przypadkowego. Nie znaczy to, e jak gosi obiegowa mdro denie artystw do zrewolucjonizowania wszystkiego, co postrzegalne to pocztek totalitaryzmu. Chodzi raczej o to, e sama idea awangardy politycznej jest podzielona midzy strategiczn i estetyczn koncepcj awangardy.

nego, a przede wszystkim nazw dla wiecznej luki midzy sowami i rzeczami. Kade zjawisko jest zawsze faszywe, a koniec polityki" ma przynie powrt do rdowego raju, w ktrym stosunki midzyludzkie bd przebiega w racjonalny sposb, bez adnego zafaszowania [przyp. M.K.J.

Jacques Ranciere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

97

te poczenie estetyki i onto-technologii spotka, oglnie rzecz biorc, ten sam los, co reszt poj modernistycznych. Wczasach Benjamina, Duchampa i Rodczenki towarzyszyo ono wierze w si elektrycznoci, maszyny, elaza, szka i betonu. Wraz z tzw. zwrotem postmodernistycznym" przywieca ono powrotowi do ikony, ktra czyni z chusty Weroniki istot malarstwa, kina i fotografii. Naley, wedug mnie, spojrze na rzeczy od drugiej strony. eby sztuki mechaniczne mogy obdarzy masy - a raczej anonimow jednostk- widzialnoci, musz by najpierw same traktowane jak sztuki. To znaczy musz by uprawiane i rozpoznane jako co wicej ni tylko technika reprodukcji lub rozpowszechniania. Ta sama zasada, ktra zapewnia rozpoznawalno zwykemu czowiekowi, sprawia te, e fotografia lub kino mog by sztukami. Da si nawet odwrci t formu. To dlatego, e anonimowa posta staa si tematem sztuki, jej uwiecznienie moe by sztuk. Estetyczny reim sztuk cechuje si nie tylko tym, e w jego obrbie sztuka jest wraliwa na anonimow jednostk, ale e jednostka ta staje si nonikiem specyficznego pikna. Dokonao si to na dugo przed pojawieniem si sztuk opartych na reprodukcji mechanicznej. Mona powiedzie nawet wicej: to wanie nowy sposb mylenia o sztuce i jej tematach umoliwi pojawienie si tych sztuk. Estetyczny reim sztuk to przede wszystkim zaamanie si systemu reprezentacji, w ktrym ranga tematw domagaa si odpowiednich rodzajw przedstawiania (tragedia dla arystokracji, komedia dla ludu, malarstwo historyczne w malarstwo rodzajowe, Ud.). System reprezentacji, wykorzystujc rne gatunki, definiowa sytuacje i formy wyrazu, ktre odpowiaday niskiemu lub wysokiemu statusowi tematw. Estetyczny reim sztuk rozbija korelacj pomidzy tematem a sposobem przedstawiania. Rewolucja odbywa si najpierw w literaturze. Po to, aby epoka i spoeczestwo mogy znale swoje odbicie

w znakach, ubiorze i gestach przypadkowego czowieka (Balzac) , aby w rynsztoku odbija si obraz cywilizacji (Hugo), aby crka wieniaka i ona bankiera byy w rwnym stopniu pochonite stylem jako najwyszym sposobem ogldu rzeczy" (Flaubert), wszelkie formy zniesienia albo odwrcenia opozycji rego, co wysokie i niskie, musz poprzedza pojawienie si reprodukcji mechanicznej. Dziki nim moe si ona sta czym wicej ni sam reprodukcj mechaniczn. Po to, aby techniczne rodki wytwarzania - takie jak uycie sw lub kamery - stay si czci sztuki, niezbdne jest, aby by ni wczeniej przedstawiany za ich pomoc temat. Fotografia nie uksztatowaa si jako sztuka ze wzgldu na jej technologiczn natur. Dywagacje o oryginalnoci fotografii jako sztuki wskazujcej" [indiciet] s czym nowym i nalecym mniej do historii fotografii, a bardziej do postmodernistycznego zwrotu wspomnianego wczeniej 57 . Fotografia nie staa si rwnie sztuk przez naladowanie sposobw uprawiania sztuki. Jak susznie twierdzi Benjamin apropos Davida Octaviusa Hilla: to dziki anonimowej rybaczce z New Haven, a nie dziki doniosym kompozycjom malarskim fotografia wchodzi na salony sztuki. Na tej samej zasadzie to nie efemeryczne tematy i mikkie kadry piktorializmu, ale raczej uszlachetnienie zwykych postaci zapewnio fotografii status sztuki. Tak jest w przypadku emigrantw z The Steerage Stieglitza i portretw Paula Stranda albo Walkera Evansa. Z jednej strony rewolucja techniczna nadchodzi po rewolucji estetycznej. Z drugiej jednak rewolucja estetyczna jest najpierw uwznioleniem
Polemiczny i antymodernistyczny charakter tego spnionego odkrycia pochodzenia" fotografii, ktre jest kalk mitu wynalezienia malarstwa przez Dibutad, pojawia si wyranie u Rolanda Barthes'a [zob. R. Barthes, wiato obrazu. Uwagi o fotografii, tum. J. Trznadel, Warszawa 1996 - przyp. J.S.] oraz u Rosalind Krauss (zob. R. Krauss, Le Photographique. Pour une theorie des ecarts, Paris 1990).
17

98

Jacques Ran ci ere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka } (wlUyftii

zwykych osb w literaturze i malarstwie, a dopiero potem w fotografii i kinie. Dodajmy jeszcze, e takie uwzniolenie naley do sztuki pisania, zanim stanie si czci warsztatu historyka. Ani kino, ani fotografia nie okreliy tematw i rodzajw fokalizacji charakterystycznych dla nowej historii". To raczej nowe nauki historyczne i sztuka reprodukcji mechanicznej wpisuj si w logik wczeniejszej rewolucji estetycznej. Przeniesienie zai nteresowania z wielkich wydarze i osb na ycie codzienne anonimowych jednostek, poszukiwanie symptomw czasu, spoeczestwa i cywilizacji w intymnych detalach zwykego ycia, wyjanianie tego, co widoczne na wierzchu, przez to, co ukryte pod spodem, oraz rekonstrukcja wiata na podstawie jego reliktw to wszystko byo najpierw zamierzeniem literatury, a dopiero potem nauki. Nie naley jednak przez to rozumie tylko tyle, e nauki historyczne maj literack prehistori. Literatura sama w sobie konstytuuje si jako symptomatologia spoeczestwa, przeciwstawiajc si zgiekowi i uudzie sfery publicznej. W przedmowie do Cromwella Hugo domaga si literatury przedstawiajcej histori codziennych zwyczajw, ktra staaby w opozycji do historii wydarze opowiadanych przez historykw. W Wojnie i pokoju Tostoj przeciwstawia dokumenty literackie, oparte na opowieciach i wiadectwach dziaa wielu anonimowych postaci, dokumentom historycznym wydobytym z archiww - i z wyobrani tych, ktrzy uwaaj, e dowodz walk i tworz histori. Historia akademicka przyznaa si do tej opozycji, kiedy sama przeciwstawia starej historii ksit, bitew i paktw, opartej na kronikach dworskich i raportach dyplomatycznych, histori sposobw ycia mas i cyklicznoci ycia materialnego, opart na lekturze i interpretacji wiadectw dostarczanych przez niemych wiadkw". Pojawienie si mas na scenie historii albo ich obecno w nowych" obrazach nie jest przede wszystkim

wynikiem relacji pomidzy epok mas a epok rov.woju IHUlkl i techniki. To estetyczna logika sposobw 'widzialnoci Jttku pierwsza uniewania hierarchie wanoci typowe dla umlydl reprezentacji i zastpia oratorski model mwienia lektura znakw cia, rzeczy, ludzi i spoeczestw. Takie s korzenie historii jako dyscypliny akademickiej. Oddziela ona jednak kondycj swego nowego przedmiotu (ycia anonimowych ludzi) od swego literackiego pochodzenia i od polityki literatury, w ktr si wpisuje. To, co pomija - a co podejmuj kino i fotografia to logika uksztatowana w tradycji powieciowej, od Balzaca do Prousta i surrealistw: logika mylenia tego, co prawdziwe, ktr odziedziczy Marks, Freud, Benjamin i tradycja myli krytycznej"; zgodnie z ni to, co zwyczajne, staje si pikne jako lad tego, co prawdziwe. Moe tak jednak by tylko wtedy, gdy wyrwiemy zwyczajno z jej oczywistoci i uczynimy z niej rodzaj hieroglifu, figury mitologicznej lub fantasmagorycznej. w fantasmagoryczny wymiar prawdy, ktry naley do esretycznego reimu sztuki, odegra bardzo wan rol w tworzeniu krytycznego paradygmatu nauk humanistycznych i spoecznych.iMarksistowska teoria fetyszyzmu jest tego najdobitniejszym przykadem: eby wyczyta w towarze wyraz sprzecznoci spoeczestwa, trzeba oderwa go od jego trywialnego wygldu i zrobi z niego obiekt fantasmagoryczny. Historia akademicka chciaa przebiera w elementach estetyczno-politycznej konfiguracji, ktra konstytuuje jej przedmiot. Spaszczya t fantasmagori prawdziwoci w pozytywistycznych konceptach socjologicznych mwicych o mentalnoci/ekspresji lub o wierze/ignorancji.

IOO

Jacques Ranciere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka roi a kamstwem definiuje specyfik przedstawieniowego reimu sztuk. To ono gwarantuje autonomi sztuki wobec ekonomii zawodw i kontr-ekonomii pozorw, waciwej etycznemu reimowi obrazw. Kwestia ta jest stawk, o ktr toczy si gra w Poetyce Arystotelesa. Uchyla on podejrzenia Platona sformuowane pod adresem mimesis, a dotyczce zawartoci i przeznaczenia obrazw. Stwierdza w tym celu, e tworzenie pozorw nie jest zadaniem konstrukcji narracyjnych w poezji. Konstrukcje te naley raczej rozumie jako gr wiedzy odbywajc si w okrelonym czasie i przestrzeni. Udawa to nie znaczy udzi, ale tworzy pojmowalne struktury. Poezja nie musi tumaczy si z prawdy", poniewa nie jest w swojej istocie" zbudowana ze wiadectw lub obrazw, ale z fikcji, to znaczy z pewnego ukadu czynw i zdarze. Arystoteles wyciga z tego jeszcze inny wniosek, mwi mianowicie o wyszoci poezji, ktra nadaje prezentowanemu ukadowi zdarze logik przyczynowo-skutkow, nad histori zmuszon do opisywania wszystkiego zgodnie z empirycznie zaobserwowanym chaosem. Inaczej mwic, niemoliwo oddzielenia rzeczywistoci i fikcji to druga strona niemoliwej racjonalnoci historii. Jest to fakt, ktremu historycy nie lubi przyglda si z bliska. Rewolucja estetyczna zmienia reguy gry, czc dwie rzeczy: zatarcie granic midzy logik faktw a porzdkiem fikcji z nowym typem racjonalnoci nauk historycznych. Deklarujc, e zasad poezji nie jestfikcja,ale okrelone uoenie znakw jzykowych, epoka romantyczna zaciera granic zarwno midzy sztuk a jurysdykcj wiadectw i obrazw, jak i midzy logik faktw a logik historii. Nie dlatego, e zaakcentowaa, jak czasem si to mwi, autoteliczno" jzyka odseparowanego od rzeczywistoci. Jest dokadnie odwrotnie. Zanurzya jzyk w materialnej rzeczywistoci cech i przejaww, poprzez ktre wiat historyczny i spoeczny objawia si sam sobie, czy to pod postaci milczcego jzyka rzeczy, czy zakodowanego

4. CZY NALEY ZATEM STWIERDZI, E HISTORIA JEST FIKCJ? O SPOSOBACH KONSTRUOWANIA FIKCJI Odnosi si pan do pojciafikcjijako do czego rzeczywistego. Jak naley to dokadnie rozumie?Jakie s zwizki midzy Histori, w ktrjestemy wplatani", i historiami, ktre opowiadamy (lub dekonstruujemy), wykorzystujc sztuk opowiadania? Ijak rozumie stwierdzenie, e wypowiedzi poetyckie i literackie s nie tyle odbiciami rzeczywistoci, ile same staj si ciaem", maj rzeczywiste efekty? Czy idee ciaa politycznego "lu b ciaa wsplnoty" s czym wicej ni metaforami? Czy ta refleksja wymaga zredefiniowania pojcia utopii? Trzeba odrni dwa problemy, ktre bywaj czone, aby stworzy pozr istnienia rzeczywistoci historycznej zoonej wycznie z fikcji". Pierwszy problem dotyczy relacji midzy histori a historycznoci, czyli midzy podmiotem historycznego dziaania a podmiotem mwicym o nim. Drugi dotyczy idei fikcji i relacji midzy racjonalnoci fikcjonaln a sposobami tumaczenia rzeczywistoci historycznej oraz spoecznej; midzy logik fikcji a logik faktw. Najlepiej bdzie zacz od tego drugiego, czyli od rzeczywistoci"fikcjianalizowanej w przywoywanym przez was tekcie18. Pociga ona za sob podwjne pytanie: po pierwsze, o ogln racjonalnofikcji,czyli o rozrnienie midzy fikcj a faszem. Po drugie, pytanie o rnicowanie - a raczej jego brak - midzy typami inteligibilnoci waciwymi konstruowaniu historii oraz tymi sucymi do pojmowania fenomenw historycznych. Zacznijmy od pocztku. Rozrnienie midzy fikcj Zob. J. Ranciere, La Fiction de memoire. Apropos du Tombeau d'Alexandre de Chris Marker, Trafie" 1999, ni 29, s. 3-4718

I02

Jacques Ranciere

Dzieleniepostrzegdnego. Estetyka, i polityka

103

jzyka obrazw. Nowfikcjonano definiuje cyrkulacja znakw w tym wanie pejzau: nowy sposb opowiadania, ktry jest przede wszystkim nadawaniem sensu empirycznemu" wiatu niejasnych dziaa i przypadkowych przedmiotw. Porzdek fikcji nie opiera si ju, jak byo to u Arystotelesa, na przyczynowo-skutkowym ukadzie wydarze skonstruowanym zgodnie z koniecznoci i prawdopodobiestwem". Jest ukadem znakw. Literacki ukad znakw nie jest jednak w adnej mierze samotnym samooodniesieniem jzyka. Chodzi o utosamienie sposobw konstruowania fikcji ze sposobami odczytania znakw zapisanych w konfiguracji przestrzeni, grupy, muru, ubrania czy twarzy. Celem jest wczenie tego, co buduje fikcj- przyspiesze lub opnie jzyka, zaburze obrazu, skokw tonacji gosu, wszystkich rnic potencjau midzy tym, co nieznaczce, a tym, czego znaczenie jest przeszacowane - w modalno podry przez pejza znaczcych ksztatw ukrytych w topografii przestrzeni, fizjologii krgw towarzyskich, bezgonej ekspresji cia. Fikcjonalnoc' waciwa epoce estetycznej rozciga si wic midzy dwoma biegunami: midzy moc znaczenia wpisan we wszystkie nieme rzeczy a pomnoeniem liczby sposobw mwienia i poziomw znaczenia. Estetyczna suwerenno literatury nie jest wic tym samym, co panowanie fikcji. Wrcz przeciwnie, jest to reim, ktry celowo zamazuje rozrnienie midzy reguami ksztatowania fikcyjnych opisw i narracji a zasadami opisu i interpretacji zjawisk historycznych lub spoecznych. Kiedy Bazac stawia swojego czytelnika przed popltanymi hieroglifami wyrytymi na chwiej cej si i nieregularnej fasadzie Domu pod Kotem z Rakietk lub wprowadza go razem z bohaterami Jaszczura do sklepu antykwariusza, gdzie pitrz si w nieadzie przedmioty wite i zwyczajne, antyczne i nowoczesne, dzikie i cywilizowane, zawierajce w sobie swj wasny wiat, kiedy czyni z Cu-

viera prawdziwego poet rekonstruujcego na podstawie skamielin zaginione wiaty - ustanawia reim rwnowanoci midzy znakami nowej powieci a tymi sucymi do opisu i interpretacji cywilizacji. Balzac wykuwa now racjonalno tego, co banalne i mroczne. Odrzuca ona Arystotelejsk ide fabuy jako ukadu doniosych zdarze i z czasem stanie si now racjonalnoci historii ycia materialnego przeciwstawionej historii wielkich wydarze i wybitnych postaci. W ten sposb zniesiona zostaje Arystotelejsk link podziau midzy dwiema historiami" - historykw i poetw - ktra oddzielaa nie tylko rzeczywisto od fikcji, ale rwnie przypadkowo empirycznego nastpstwa zdarze od sztywnej koniecznoci poetyckiej konstrukcji. Arystoteles ustanowi wyszo poezji, opowiadajcej to, co mogoby si zdarzy" zgodnie z koniecznoci lub prawdopodobiestwem potyckiej fabuy, nad histori ujmowan jako empiryczne nastpstwo zdarze: to, co si zdarzyo". Rewolucja estetyczna wywraca ten porzdek: wiadectwo i fikcja wywodz si z tego samego reimu sensu. Z jednej strony to, co empiryczne", nosi znamiona prawdy, przyjmujcej posta ladu lub odcinitego pitna. To, co si wydarzyo", jest wic bezporednio uzalenione od reimu prawdy, od reimu uwidaczniania swej wasnej koniecznoci. Z drugiej, to, co mogoby si wydarzy", traci form cakowicie autonomiczn i wyznaczon przez liniowe uoenie akcji. O d tej chwili to historia" poetycka stanowi artykulacj zarwno realizmu, ktry uwidacznia lady poetyckoci zawarte w samej rzeczywistoci, jak i sztucznoci, ktra powouje do ycia maszyny zoonego pojmowania wiata. Artykulacj t przeja od literatury nowa sztuka opowiadania - kino. Nadaa te najwysz si dwm rodkom wyrazu: niememu ladowi, ktry mwi, oraz montaowi, ktry szacuje moc znaczenia i warto prawdy. Kino dokumentalne, wierne

I04

Jacques Rndere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

105

realnemu', jest w tym sensie bardziej zdolne do wymylenia fikcji ni kino fikcji", atwo operujce stereotypowymi schematami wydarze i sylwetkami bohaterw. Wemy film Chrisa Markera Le Tombeau d'Alexandre, przedmiot artykuu, do ktrego si odwoujecie. Jest to zapisana w formie fikcji i opowiedziana poprzez losy filmowca Aleksandra Miedwiedkina historia Rosji od czasw caratu do upadku pastwa sowieckiego. Marker nie robi ze swojego bohatera postaci fikq'jnej, nie opowiada zmylonych historii na temat ZSRR. Gra na kombinacji rnego rodzaju ladw (wywiady, znane twarze, archiwalia, fragmenty filmw dokumentalnych i fabularnych, itp.), aby zaproponowa moliwe sposoby mylenia o tej historii. Realne musi przybra posta fikcji, aby dao si o nim myle. Ten punkt widzenia trzeba koniecznie odrni od wszystkich dyskursw - pozytywnych lub negatywnych - zgodnie z ktrymi wszystko miaoby by narracj", z ewentualnym rozrnieniem wielkich" i maych" narracji. Koncepcja narracji" zamyka nas w opozycji rzeczywiste es sztuczne, w ktrej gubi si pozytywici i dekonstruktywici. Nie ma sensu ogasza, e wszystko jest fikcj. To raczej fikcja epoki estetycznej zdefiniowaa takie sposoby czenia prezentacji faktw z formami pojmowalnod, ktre zacieraj granic midzy logik faktw i logik fikcji; te sposoby czenia zostay przejte przez historykw oraz analitykw rzeczywistoci spoecznej. Historia i historie powstaj w obrbie tego samego reimu prawdy. Nie ma to nic wsplnego z j akkolwiek tez na temat realnoci lub nierealnoci rzeczy Z drugiej strony jest jasne, e model, wedug ktrego wytwarzane s historie, jest powizany z ide historii jako wsplnego losu oraz z ustaleniem, kto robi histori" i e to wzajemne przenikanie si logiki faktw i logiki historii jest waciwa epoce, w ktrej zwyczajny czowiek zostaje uznany za partnera w dziele robienia historii". Nie chodzi wic o to, e Historia" skada si z wycznie z historii, ktre sobie

opowiadamy, ale po prostu, e logika opowiadania historii" idzie w parze ze zdolnoci historycznego dziaania. Polityka i sztuka (podobnie jak wiedza), buduj fikcje", to znaczy m a t e r i a l n e rekonfiguracje znakw, obrazw i relacji midzy tym, co widzimy, a tym, co mwimy, midzy tym, co robimy, a tym, co moemy zrobi. Odnajdujemy tu inne pytanie dotyczce zwizku literackoci z historycznoci. Wypowiedzi zarwno literackie, jak i polityczne wywieraj wpyw na realny wiat. Definiuj nie tylko sposoby wypowiadania si lub dziaania, ale rwnie reimy intensywnoci tego, co postrzegalne. Sporzdzaj mapy widzialnego, wytyczajc trajektori midzy tym, co widzialne, a tym, co moliwe do powiedzenia, relacj midzy sposobami istnienia, postpowania i mwienia. Definiuj stopnie percepcyjnej {sensible) intensywnoci, rodzaje postrzee i zdolnoci cia. Wadaj wic w ten sposb przecitnym czowiekiem, tworzc przeskoki, otwierajc derywacje i modyfikujc sposoby, prdkoci oraz trajektorie, zgodnie z ktrymi odpowiada on na istniejce warunki, reaguje na sytuacje i rozpoznaje swoje wasne obrazy. Rekonfiguruj map tego, co postrzegalne, podwaajc funkcjonalno gestw i rytmw przystosowanych do naturalnych cykli produkcji, reprodukcji i podporzdkowania. Czowiek jest zwierzciem politycznym, poniewa jest zwierzciem literackim, ktre pozwala potdze sw zmieni jego naturalne" przeznaczenie. Owa literacko" to zarwno warunek, jak i efekt cyrkulacji wypowiedzi we waciwym sensie" literackich. Mog one zawadn ciaami i odcign je od ich przeznaczenia tylko o ryle, o ile same nie s ciaami - w sensie organizmw - ale niby-ciaami {quasi-corps), blokami sw cyrkulujcymi bez prawowitego ojca, ktry oddaby je uprawnionemu adresatowi. Nie produkuj rwrnie zbiorowych cia. Raczej wprowadzaj w wyobraonych ciaach zbiorowych linie pkni i odcielenienia {des-

Jacques Rancie re incorporation). Jak wiemy, zarwno rzdzcy, jak i teoretycy dobrego rzdu, mieli zawsze obsesj na punkcie deklasacji" 9 (teclassemenfY towarzyszcej cyrkulacji pisma. Podobnie w XIX w. obsesj pisarzy we waciwym tego sowa znaczeniu" byo denuncjowanie literackoci, ktra wykraczaa poza instytucj literatury i zmieniaa kierunek literackiej produkcji. Prawd jest, e cyrkulacja tych niby-cia wpywa na modyfikacje zmysowej {sensible) percepcji tego, co wsplne, na relacje midzy tym, co wsplne, a jzykiem, oraz na odczuwaln (sensible) dystrybucj przestrzeni i zawodw. Tworz w ten sposb niepewne i zmienne granice wsplnot, ktre zabieraj gos w celu zakwestionowania dystrybucji rl, terytoriw i jzykw. Krtko mwic, przyczyniaj si do formowania politycznych podmiotw, ktre podaj w wtpliwo zastany sposb dzielenia tego, co postrzegalne. Ale zbiorowo polityczna nie jest wanie organizmem czy wsplnotowym ciaem. Droga do uksztatowania politycznej podmiotowoci nie wiedzie przez identyfikacj wyobraeniow, ale przez literackie" odcielenienie 10 . Nie jestem pewien, czy pojcie utopii dobrze zdaje spraw z tej pracy. Jest to sowo, ktrego zdolno definicyjna zostaa cakowicie poarta przez jego waciwoci konotacyjne. Mieci si w nich zarwno szalone wyobraenie totalitarnej katastrofy, jak i co dokadnie przeciwnego nieskoczone otwarcie na moliwoci, ktre nie poddaj si adnemu totalizujcemu
" Autor posuguje si tu terminem deklasacja" nie tyle w socjologicznym znaczeniu obnienia pozycji spoecznej jednostek lub grup w strukturze klasowej, ile raczej na okrelenie zjawiska zacierania si podziaw midzy kategoriami (klasami) porzdkujcymi rzeczywisto. Jak w wielu innych miejscach gra jednak na wieloznacznoci uytego pojcia, w polskiej wersji pojawia si wic termin jak najbliszy oryginaowi, gdzie rwnie wystpuje w cudzysowie [przyp. J.S.].
10

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

107

domkniciu. Z punktu widzenia, ktry nas interesuje - czyli w odniesieniu do rekonfiguracji tego, co oglnie dostrzegalne {sensible commun) sowo utopia ma dwa sprzeczne znaczenia. Utopia jest nie-miejscem, kracowym punktem polemicznej rekonfiguracji tego, co postrzegalne, w ktrym odrzuca si to, co powszechnie uznane za pewnik. Ale jest rwnie konfiguracj dobrego miejsca, nie-polemicznego sposobu dzielenia wiata postrzegalnego, gdzie to, co robimy, widzimy i mwimy, doskonale si do siebie dopasowuje. Utopie i socjalizm utopijny funkcjonoway, opierajc si na tej dwuznacznoci: z jednej strony jako uniewanienie odczuwalnych warunkw ycia, na ktrych opieraa si naturalno dominacji, z drugiej jako obietnica takiego stanu rzeczy, w ktrym idea wsplnoty przyjmie adekwatne dla siebie formy penej inkluzji, przez co nie dojdzie ju wicej do podwaania relacji midzy sowami a rzeczami, stanowicego istot polityki. W ksice La Nuit des proletaries analizowaem pod tym wzgldem spotkanie inynierw utopii z robotnikami. To, co proponowali inynierowie saintsimonici, to nowe, realne ciao wsplnoty, w ktrym linie kolejowe i szlaki wodne wytyczone w rzeczywistym wiecie zastpoway iluzj budowan przez sowa i zadrukowane kartki papieru. Robotnicy natomiast wcale nie przeciwstawiali utopii praktyce, ale skupiali si na przywrceniu tej pierwszej jej nierzeczywistego" charakteru, uwidocznieniem jej istoty jako montau sw i obrazw sucego rekonfiguracji tego, co widzialne, dajce si pomyle i moliwe. Fikcje" sztuki i polityki s wic raczej heterotopiami ni utopiami".
" Ranciere znw czyni aluzj do myli Foucault, ktry wykorzysta medyczny termin heterotopia", oznaczajcy przemieszczenie organu wewntrznego poza jego normaln lokalizacj, na okrelenie jednoczenie mitycznej i realnej konstytucji wiata, w ktrym yjemy. Por. M. Foucault, Des eipaces autres, Architecture Mouvement Continuite" Octobre 1984 [przyp. J.S.].

Wicej pisaem na cen temat w ksice Lei Notns de l'histoire (Paris

199z),

io8

Jacques Raticiere

Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka

109

5. O SZTUCE I O PRACY W CZYM PRAKTYKOWANIE SZTUKI JEST I NIE JEST WYJTKOWE W PORWNANIU Z INNYMI ZAJCIAMI W hipotezie wymarzania postrzegalnego "kluczowyjest zwizek midzy praktyk artystyczn a sposobami jej przejawiania si, w tym szczeglnie wformie pracy. Jak ze swojej strony widzi pan ten zwizek (jako relacj wykluczenia, odrnienia, obojtnoci. ..)? Czy moemy mwi o dziaaniu ludzkim" w oglnoci i wczy w to praktyki artystyczne, czy te s one wyjtkowe iv porwnaniu z innymi? W pojciu wytwarzania postrzegalnego" moemy przede wszystkim zauway tworzenie wsplnego wiata postrzegalnego, wsplnego domostwa, poprzez splatanie si wielu ludzkich dziaa. Ale idea dzielenia postrzegalnego" implikuje co wicej. Wsplny" wiat nie jest nigdy prostym ethos, wsplnym miejscem powstaym przez sedymentacj pewnej liczby powizanych ze sob dziaa, Jest zawsze polemiczn dystrybucj sposobw istnienia i zawodw" w obrbie tego, co moliwe. Z tego punktu widzenia moemy zada pytanie o relacj midzy zwyczajnoci" pracy i artystyczn wyjtkowoci". Tutaj znw warto zwrci si do Platona, aby waciwie sformuowa problem. W trzeciej ksidze Pastwa tych, ktrzy paraj si mimetycznym naladownictwem, potpia on nie tylko z powodu faszywego i nietrwaego charakteru wytwarzanych obrazw, ale rwnie zgodnie z zasad podziau pracy, ze wzgldu na ktry s oni z definicji skazani na podwjne istnienie. Robi dwie rzeczy na raz, podczas gdy zasad dobrej organizacji wsplnoty jest to, e kady wykonuje tylko jedn rzecz t, do ktrej przeznaczya go jego natura". W pewnym sensie wszystko jest tu ju powiedziane: idea pracy nie

jest przede wszystkim ide okrelonej aktywnoci, procesu materialnej transformacji. Dotyczy ona dzielenia tego, co postrzegalne": zasadniczy problem polega na wynikajcej z braku czasu" niemoliwoci robienia drugiej rzeczy". Ta niemoliwo" jest konsekwencj przyjmowanej przez Platona korporacyjnej koncepcji wsplnoty. Traktuje on prac jako konieczn relegacj pracownika do prywatnej czasoprzestrzeni jego zajcia i wyklucza go przez to z udziau w tym, co wsplne. Kto uprawia mimetyczne naladownictwo, wprowadza zaburzenie w tym podziale: jest czowiekiem podwjnym, pracownikiem, ktry wykonuje jednoczenie dwie rzeczy. Najwaniejsze jest jednak, by moe, towarzyszce temu wprowadzanie prywatnej" zasady pracy na scen publiczn. Naladownictwo buduje scen tego, co wsplne, uywajc do tego rodkw, ktre powinny suy do utrzymania kadego na jego wasnym miejscu. Ta rewizja zasad dzielenia wiata postrzegalnego jest nawet bardziej szkodliwa ni niebezpieczestwo wynikajce z mnoenia pozorw osabiajcych dusz. Praktyka artystyczna nie jest wic poza prac, ale zostaje raczej uformowana z przemieszczonej widzialnoci. Demokratyczne dzielenie postrzegalnego czyni z pracownika istot rozdwojon w sobie. Wydobywa wytwrc z jego" miejsca domowej przestrzeni pracy daje mu czas", aby uczestniczy w publicznych dyskusjach i czyni z niego deliberujcego obywatela. Podwojenie mimetyczne dziea w przestrzeni teatralnej uwica i wizualizuje t dwoisto. Z platoskiego punktu widzenia wykluczenie mimetycznego naladownictwa idzie w parze z tworzeniem wsplnoty, w ktrej praca ma swoje" miejsce. Podstawow fikcj, ktra ksztatuje przedstawieniowy reim sztuk, jest denie do ustabilizowania wyjtku twrczoci artystycznej, poprzez przypisanie jej do pewnej techne. Komunikuje to dwie rzeczy: po pierwsze, sztuka imitacji jest pewn

no

Jacques Ranciere

Dzielenie postrzeganego. Estetyka i polityka

ni

umiejtnoci techniczn, a nie kamstwem. Przestaje by pozorem, po drugie jednak, w tym samym czasie przestaje by te przemieszczon widzialnoci pracy jako dzieleniem postrzeganego. Imitator nie jest ju istot rozdwojon, ktrej naley przeciwstawi tak organizacj miasta, gdzie kady robi tylko jedn rzecz. Sztuka imitacji moe wpisa waciwe sobie hierarchie w zasadniczy podzia sztuk wyzwolonych i sztuk mechanicznych. Estetyczny reim sztuki zakca t konfiguracj przestrzeni. Nie tylko podaje w wtpliwo samo mimetyczne podwojenie, aby ustanowi immanencj myli w zmysowo postrzegalnej materii. Kwestionuje rwnie zneutralizowany status techne - ide techniki jako narzucenia bezwadnej materii formy zrodzonej w myli. Znaczy to, e wydobywa rwnie na wiato dzienne podzia z a w o d w , ktry podtrzymuje konfiguracj dziedzin aktywnoci. To ta wanie operacja teoretyczna i polityczna jest sednem Listw o estetycznym wychowaniu czowieka Schillera. Z ta Karnowskiej definicji sdu estetycznego jako sdu pozbawionego pojcia- czyli dokonanego bez podporzdkowania danych naocznych pojciowej determinacji Schiller wydobywa podzia polityczny, ktry jest stawk w caej sprawie: podzia na tych, ktrzy dziaaj, i tych, ktrzy si podporzdkowuj, na klasy wyksztacone posiadajce moliwo ujcia yciowego dowiadczenia w caociowym wymiarze, i klasy dzikie, uwizione we fragmentarycznoci pracy i dowiadczenia zmysowego {sensible). Pastwo estetyczne" Schillera, zawieszajc opozycj midzy aktywnym intelektem a pasywn zmysowoci (sensibilite), chce przy pomocy idei sztuki zburzy ide spoeczestwa ufundowanego na opozycji midzy tymi, ktrzy myl i decyduj, a tymi, ktrzy s skazani na prac materialn. Z a w i e s z e n i e negatywnej wartoci pracy stao si w XIX w. afirmacj jej wartoci pozytywnej jako formy zbiorowego

urzeczywistniania myli oraz budowania wsplnoty. Dokonao si to dziki przeksztaceniu zawieszenia wpisanego w pastwo estetyczne" w pozytywn afirmacj w o l i estetycznej. Romantyzm ogosi, e samym celem mylenia jest to, aby kada myl staa si postrzegaln materi, a wszelka materia myl. W ten sposb sztuka urasta ponownie do rangi symbolu pracy, antycypujc cel - zatarcie opozycji - ktrego praca nie jest jeszcze w stanie osign dla siebie samej i sama przez si. Ale robi to o ryle, o ile jest p r o d u k c j , czyli tosamoci procesu materialnej realizacji i aktu prezentowania przez wsplnot sobie samej jej wasnego sensu. Produkcja, czc w jednym pojciu tradycyjnie przeciwstawiane terminy wyrabiania i widzialnoci, utwierdza si jako zasada nowego sposobu dzielenia postrzeganego. Wyrabia ifabnquer) znaczyo zamieszkiwa prywatn i mroczn czasoprzestrze biologicznej pracy. Produkcja wcza w akt wyrabiania dodatkowy element: wydobywanie czego na wiato dnia, definiowanie nowego stosunku midzy r o b i e n i e m i w i d z e n i e m . S z t u k a antycypuje prac, poniewa realizuje jej zasad: przeksztacenie postrzegalnej zmysowo materii w prezentowanie si wsplnoty sobie samej. Teksty modego Marksa, ktre czyni z pracy gatunkow istot czowieka, mogy powsta tylko na bazie estetycznego programu niemieckiego idealizmu, ujmujcego sztuk jako proces przeksztacenia myli w zmysowe dowiadczenie wsplnoty. Ten pocztkowy program jest punktem oparcia dla awangard" lat 20. XX w.: znie sztuk jako odrbn aktywno, odda j pracy - czyli yciu wypracowujcemu swj wasny sens. Nie chc przez to powiedzie, e nowoczesna waloryzacja pracy jest jedynym skutkiem pojawienia si nowego sposobu mylenia o sztuce. Z jednej strony mylenie w sposb e s t e t y c z n y to znacznie wicej ni mylenie o sztuce. Jest to mylenie zwizane z dzieleniem postrzeganego. Z drugiej - nale-

112

Jacques Rndere

y przemyle sposb, w jaki sztuka uprawiana przez artystw zostaa zdefiniowana przez podwjny awans pracy. Bya to, po pierwsze, ekonomiczna promocja pracy jako fundamentalnej dziaalnoci czowieka, po drugie, walka proletariatu o wyprowadzenie pracy z jej nocy - przeamanie jej wykluczenia ze sfery widzialnej i z jzyka wsplnoty. Trzeba obudzi si z dogmatycznej drzemki, w ktrej w absurdalny sposb przeciwstawia si sobie estetyczny kult sztuki dla sztuki i rosnc potg robotniczej pracy. Sztuka moe uzyska status wyjtkowej aktywnoci tylko jako praca. Krytycy wspczeni Flaubertowi w sposb lepszy ni dwudziestowieczni demaskatorzy wskazuj to, co czy kult jzyka z niem prac: Flaubertowski esteta kruszy ska. Sztuka i produkcja mogy zosta utosamione ze sob wczasach rewolucji bolszewickiej, poniewa wywodziy si z tej samej zasady - nieustannego dzielenia tego, co postrzegalne i z tej samej waciwoci dziaania, ktre otwiera widzialno w tym samym momencie, w ktrym wyrabia przedmioty. Kult sztuki zakada rewaloryzacj moliwoci zwizanych z sam ide pracy. Jest to jednak w mniejszym stopniu odkrycie istoty dziaalnoci ludzkiej, a w wikszym rekompozycja widzialnego pejzau, zmiana relacji midzy wytwarzaniem, istnieniem, widzeniem i mwieniem. Niezalenie od specyfiki ekonomicznych obiegw, w ktre wczaj si praktyki artystyczne, nie s one wyjtkiem" w porwnaniu z innymi praktykami. Przedstawiaj raczej i rekonfiguruj sposoby ich dzielenia. Przeoy Jan Sowa

JACQUES RANCIERE

REWOLUCJA ESTETYCZNA I JEJ SKUTKI SPLOTY' AUTONOMII I H E T E R O N O M I I

Pod koniec pitnastego Listu o estetycznym wychowaniu czowieka Schiller przedstawia pewien paradoks i skada obietnic. Owiadcza, e czowiek tam tylko jest penym czowiekiem,
' Wystpujce w oryginale sowo employment (w podtytule uyte w liczbie mnogiej), jak wskazuje Mark Robson w zamieszczonym niej tekcie (zob. s. 159, przyp. 30), odsya do bada his topograficznych Haydena White's, a zatem w przekadzie powinno by oddane jako u wtkw i en ie", fabularyzacja" lub - co byoby najbardziej trafne, biorc pod uwag ponisz argumentacja Ranciere'a, ale niedopuszczalne w polszczynie zawtkowienie". White w swojej koncepcji podkrela wag wyobrani historycznej, ktra na podstawie archiwum historii buduje pewn opowie, nieroszczc sobie absolutnego prawa do czysto empirycznego badania i adekwatnego przedstawienia tego, co byo" (to, zdaniem White'a, jest nie tyle niemoliwe, ile raczej naiwne). Budowanie opowieci to kadorazowo naoenie pewnej fabuy lub wtku na przeszo, przy wykorzystaniu odpowiednich tropw, doborze bohatera, intrygi i gatunku (romanca, satyra, tragedia, itd.), a wic nadanie badaniom historycznym dyskursywnego charakteru. Dla zrozumienia intencji zawartej w poniszym studium rewolucji estetycznej wane mog by sowa samego White's ze wstpu, ktrym opatrzy angielskie wydanie ksiki Ranciere'a pod wymownym tytuem Les Noms de l'histoire. Essai depoique du savoir [Imiona historii. O poetyce wiedzy]: [Zdaniem] Ranciere'a nowoczesne badanie historii musi by naukowe w rym sensie, i prbuje sta si systematycznym poszukiwaniem tego, co utajone (ukryte i nie do zobaczenia) w zjawiskach

Jlrt

Jacques Ranciere

Rewolucja estetyczna i jej

skutki.

u?

gdzie gra", i zapewnia nas, e ta paradoksalna teza udwignie [...] cah/ gmach sztuki estetycznej i trudniejszej jeszcze sztuki ycia"1. Moemy przeformuowa t myl w nastpujcy sposb: iscnieje specyficzne dowiadczenie zmysowe - ro, co estetyczne ktre obiecuje zarwno nowy wiat Sztuki, jak i nowe ycie dla jednostek i wsplnoty. To twierdzenie i t obietnic mona rozumie na wiele sposobw. Moemy powiedzie, e wirtualnie definiuj one iluzj estetyczn" jako rodek suc)' jedynie zamaskowan iu rzeczywistoci, w ktrej struktura sdu estetycznego dyktowana jest przez dominacj klasow. Nie sdz, by ten sposb podejcia nalea do najbardziej owocnych. Moemy te, przeciwnie, powiedzie, e
(czy te pod nimi lub za nimi), ktre manifestuj istnienie przeszoci. [...] Historia musi raczej konstruowa swoje przedmiot)' badania w taki sposb, w jaki w psychoanalizie niewiadome musi by skonstruowane jako przedmiot bada na podstawie jego skutkw symptomatycznych lub w fizyce elektrony musz by ustanowione na bazie ladw, ktre zostawiaj w komorze pcherzykowej, nie za przez bezporedni obserwacj. Psychoanaliza i fizyka nie mog udawa, e znajduj swoje przedmioty badania ju uksztatowane i wyczekujce spojrzenia bezosobowego obserwatora - nie inaczej jest w przypadku historii" <H. "White, Rnderet Revisionism, w: J. Ranciere, The Names of History On the Poetics of Knowledge, prze. H. Melehy, Minneapolis-London 1994, s. 8-9). W myl tego Ranciere przedstawia w tekcie, niczym w powieci, dwie powizane dragi fabuy, osnowy czy te, jak bd to przekada, sploty wtkw w pewn intryg wtkw, ktre przeplataj si, jego zdaniem, w opowieci o nowoytnej estetyce, piszc jej rne scenariusze, a ostatecznie okazuj si ze sob nierozerwalnie zwizane [przyp, M.K.]. F. Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu czowieka, prze. J. Prokopiuk, w: Listy o estetycznym wychowaniu czowieka i inne rozprawy, Warszawa 1972, s. 104 (przekad nieznacznie zmodyfikowany). W oryginale: er ist nur da ganz Mensch, wo erspielt, co mona rwnie przekada jako ram jest tylko penym czowiekiem, gdzie si bawi", jak czyni PtokopiuL Modyfikuje przekad, tak by pozostawa w zgodzie z polsk terminologi uywan w odniesieniu do niemieckiej tradycji estetycznej, od Kanta i Schillera po Gadamera, jak rwnie ze wzgldu na kwestie, ktre porusza Ranciere [przyp. M.K.].
1

to twierdzenie i ta obietnica byy a nadto prawdziwe i e dowiadczylimy rzeczywistoci tej sztuki ycia" i tej gry" rwnie silnie w totalitarnych prbach uczynienia ze wsplnoty dziea sztuki, jak w codziennym zes te ryzowanym yciu liberalnego spoeczestwa i jego komercyjnej rozrywce. Mimo e ro podejcie moe si wydawa karykaturalne, jestem przekonany, e w istocie jest waciwsze. Sednem jest to, e ani twierdzenie, ani obietnica nie byy pozbawione skutkw. W gr wchodzi tu nie wpyw" myliciela, lecz skuteczno oddziaywania pewnego splotu wtkwsplotu, ktry dokonuje przeksztacenia w podziale form naszego dowiadczenia. Splot ten znalaz wyraz w dyskursach te o te tyczny cli i w postawach praktycznych, w sposobach indywidualnego postrzegania i w instytucjach spoecznych - muzeach, bibliotekach, programach edukacyjny eh, ale take w wynalazkach reklamowych. Moim celem jest prba zrozumienia tego, co stanowi zasad jego skutecznoci oraz jego rozmaitych anty te tycznych mutacji. Chodzi o pytanie: jak pojcie estetyki" jako specyficznego dowiadczenia moe jednoczenie prowadzi do idei czystego wiata sztuki i idei samozniesienia sztuki wyciu, do tradycji awangardowego radykalizmu i estetyzacji codziennej' egzystencji? W pewnym sensie cay problem tkwi w rym niewinnym spjniku. Schiller mwi, e dowiadczenie esreryczne udwignie gmach sztuki i sztuk ycia. Caa kwestia polityki estetyki" - innymi sowy, estetycznego reimu sztuki - zaley od tego niewielkiego poczenia. Estetyczne dowiadczenie jest rzeczywistym dowiadczeniem o tyle, o ile jest dowiadczeniem owego i". Na nim opiera si autonomia sztuki, w takiej mierze, w jakiej zostaje poczona z nadziej zmieniania ycia". Zagadnienie to byoby cakiem prosre, gdybymy mogli zwyczajnie powiedzie - cakiem naiwnie e pikno sztuki musi by uniezalenione od wszelkiego rodzaju upolitycznienia lub te bardziej uczenie - e rzekoma auronomia sztuki

nS

Jacques Rancie re

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

119

maskuje jej zaleno od dominacji. Niestety, nie sposb tego uczyni. Schiller mwi bowiem, e popd gry" - Spieltrieb odbuduje zarwno gmach sztuki, jak i gmach ycia. Robotnicy toczcy boje w latach 40. XIX w. wyrywaj si z kola dominacji przez lektur nie popularnej i walczcej, lecz wysokiej" literatury. Mieszczascy krytycy w latach 60. XIX w. potpiaj Flaubertowsk postaw sztuki dla sztuki" jako ucielenienie demokracji. Mallarme chce odseparowa istotny jzyk" poezji od mowy codziennej, a jednak twierdzi, e to poezja daje wsplnocie spoiwo", ktrego jej brak. Rodczenko fotografuje radzieckich onierzy lub gimnastykw z gry, co zgniata ich ciaa i ruchy, aby w ten sposb skonstruowa powierzchni egalitarnej rwnowartoci sztuki i ycia. Adorno mwi, e sztuka musi by cakowicie samowystarczalna, aby lepiej ujawnia skaz niewiadomoci i demaskowa kamstwo sztuki zautomatyzowanej. Lyotard utrzymuje, e zadaniem awangardy jest izolowanie sztuki od wymogw kulturowych, tak by moga tym surowiej powiadcza heteronomi myli. Lisr t moemy przedua ad infinitum. Wszystkie te pozycje ujawniaj ten sam splot wtkw wicy si z i", ten sam wze czcy ze sob autonomi i heteronomi. Rozumienie polityki" waciwej dla estetycznego reimu sztuki oznacza rozumienie tego, jak autonomia i hetetonomia s rdowo powizane w Schillerowskiej formule3. Moemy
' Rozrniam trzy reimy sztuki (regimes of art). W reimie etycznym dziea sztuki nie maj adnej autonomii. S ogldane jako obrazy, w stosunku do ktrych naley zada pytanie o ich prawd i skutki wywierane przez nie na etos jednostek i spoecznoci. Pastwo Platona dostarcza doskonaego modelu tego reimu. W reimie przedstawieniowym dziea sztuki nale do sfery imitacji, a w ten sposb nie podlegaj ju prawom prawdy lub zwyczajnym reguom uytecznoci. S nie tyle kopiami rzeczywistoci, ile sposobami narzucania formy na materi. Jako takie poddane s zbiorowi wewntrznych norm: hierarchii gatunkw, waciwemu doborowi rodkw wyrazu do tematu, odpowiednioci midzy sztukami, etc.

to podsumowa w trzech punktach. Po pierwsze, autonomia stawiana na scenie przez estetyczny reim sztuki nie jest autonomi dziea sztuki, ale autonomi sposobu egzystencji. Po drugie, dowiadczenie estetyczne" jest dowiadczeniem heterogenicznoci, takim, e dla podmiotu tego dowiadczenia jest ono rwnie wyzbyciem si pewnej autonomii. W kocu, po trzecie, przedmiot tego dowiadczenia jest estetyczny" o ryle, o ile nie jest - lub przynajmniej jest nie tylko sztuk. Oto ksztat tej potrjnej relacji, ktr Schiller usta' nawia w tym, co skonny jestem nazwa scen pierwotn" estetyki. ZMYSOWO (SENSORIUM) BOGINI Pod koniec pitnastego listu Schiller stawia siebie i swoich czytelnikw w obliczu przykadu wolnoci w zjawisku"4, grecReim estetyczny 7. kolei obala t normatywno i stosunek midzy form i materi, na ktrym jest oparra. Dziea sztuki definiowane s reraz jako takie, przez fakt przynaleenia do specyficznego orodka zmysw [ttnsorium), ktry wyrnia si jako wyjtek od normalnego reimu tego, co postrzegalne, prezentujcego nam bezporedni odpowiednio myli i zmysowej marerialnoci. Zob. bardziej szczegowe ujcie rych kwestii w: J. Rndere, Dzielenie dostrzegalnego, w niniejszym tomie. ' Wolno w zjawisku" (niem. Freiheit in der Erscheinung) to Schillerowski termin stojcy u podstaw jego filozofii pikna. Poczone zostaj w nim . dwa przeciwstawne z punktu widzenia Kantowskiej Krytyki czystego rozumu (ale nawizujce do rozwaa Kanta zawartych w trzeciej Krytyce) aspekty: wolnoci niezdeterminowanie, nalece do sfery noumenalnej, oraz zjawisko i wystpujca w nim przyczyn o wo, przynalene sferze fenomenw. Pikno, zdaniem Schillera, stanowi wolno naocznie przedstawion w zjawisku, nie tyle brak determinacji, ile determinacj wewntrzn, wolno wasnej natury, heautonomi przynalen przedmiotowi. Podstaw moliwoci pikna", jak czytamy w synnej formule Schillera, jest zawsze i wszdzie wolno w zjawisku" (F. Schiller, Istota pikna (fragment z listu do Krnera z tzw. Listw Kalliasa), prze. M. Siemek, w: M. Siemek, Fryderyk Schiller, Warszawa 1970, s. Z03 (Myli i Ludzie); zob. rwnie F. Schiller,

no

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki...

121

kiego posgu znanego jakoJunona Ludovisi. Rzeba cechuje si zawieraniem si w sobie samej" i przemieszkuje sama w sobie", jak przystao boskoci, z waciwymi jej rysami: bezczynnoci", zdystansowaniem wobec wszelkiej troski lub obowizku, wszelkiego zamiaru i zdecydowania. Bogini jest bogini, poniewa nie nosi ladu woli ani celu. Oczywicie przymioty bogini s rwnie tymi, ktre nale do samego posgu. Tym samym posg, paradoksalnie, zaczyna przedstawia to, co nie jest niczyim dzieem, co nigdy nie byo przedmiotem niczyjej woli. Innymi sowy, ucielenia jakoci tego, co nie jesr dzieem sztuki. (Zauwamy mimochodem, e w przypadku formu takich jak to jest" bd to nie jest" dzieo sztuki, to jest" bd to nie jest fajka" trzeba odtworzy ich scen pierwotn, jeli chcemy uczyni z nich co wicej ni wywiechtane frazesy). Podobnie widz, ktry wobliczu wolnoci w zjawisku" dowiadcza wolnej gry tego, co estetyczne, korzysra z autonomii bardzo szczeglnego rodzaju. Nie jest to autonomia wolnego Rozumu, poskramiajcego anarchi wrae. To zawieszenie tego rodzaju autonomii. Idzie tu o autonomi cile zwizan z wyzbyciem si wadzy. Stoi przed nami uosobienie wolnoci w zjawisku", niedostpne, nieosigalne dla naszej wiedzy, naszych celw i pragnie. Przez t posta, ktrej nie moe w aden sposb posi, podmiotowi zostaj przyobiecane nowe wiaty. Bogini i widz, wolna gra i wolno w zjawisku, 5 zosraj uchwycone razem w specyficznym orodku zmysw ,
Listy o estetycznym wychowaniu czowieka, dz. cyc, s. 138, przypis (list XXIII) [przyp. M.K,]. ' W oryginale sensorium, co przekadam jako orodek zmysw" lub zmysowo". W sowie tym i w jego Ranciere'owskim uyciu naley oczywicie sysze nie tyle sens anatomiczny i odniesienie do ogu wrae zmysowych i koordynujcego je orodka w ukadzie nerwowym (cho i to znaczenie tu pobrzmiewa), iie raczej sens Kantowskiego zmysu wsplnego z Krytyki wadzy sdzenia, ktrego wymaga ludzka wspnotowo

uniewaniajcym opozycj aktywnoci i biernoci, woli i oporu. Autonomia sztuki" i obietnica polityki" nie s przeciwstawne. Autonomia jest autonomi dowiadczenia, nie za dziea sztuki. Innymi sowy, mona powiedzie, e praca sztuki partycypuje w zmysowoci {sensorium) autonomii o tyle, o ile nie jest dzieem sztuki. To niebycie dzieem sztuki" natychmiast przyjmuje nowy sens. W przypadku wolnoci w zjawisku posgu mamy do czynienia ze zjawiskiem tego, co nie byo zamierzone jako sztuka. Jest to zjawisko formy ycia, w ktrym sztuka nie jest sztuk. Zawieranie si w sobie" greckiego posgu okazuje si samowystarczalnoci" zbiorowego ycia, ktre nie ulega tozdarciu na oddzielne sfery aktywnoci, tj. samowysrarczalnoci wsplnoty, w ktrej sztuka i ycie, sztuka i polityka, ycie i polityka nie s od siebie oddzielone. Taki wanie, jak si czsto przypuszcza, by lud grecki, ktrego autonomia ycia jest wyraona wzawieraniu si w sobie rzeby. Nie rozwaamy tu, czy
i dzielenie dowiadczenia i ktry jako taki jest warunkiem zarwno poznania, jak i moralnoci. Powizanie sensorium ze zmysowoci" w sensie filozoficznym przywouje rwnie analogi (tylko analogi) z Karnowskimi apriorycznymi formami zmysowoci", czy szerzej, apriorycznym uposaeniem formal no-kategoria!nym podmiotu poznajcego. W przypadku tej analogii naley jednak pamita, e u Ranciere'a dzielenie postrzegalnego okrelajce orodek zmysw bd zmysowo nie ogranicza si do aktywnoci poznawczych, a sens, jaki nadaje mu autor, odnosi si przede wszystkim do praktycznego ycia we wsplnocie, a zwaszcza do kwestii dostrzeenia" moliwoci zmiany w unormowanych i ustalonych relacjach spoecznych czy estetycznych wzorcach. Nowe sensorium, za ktrym opowiada si autor w dalszej czci tekstu, to zatem nowa zmysowo, nowy orodek zmysw, niepoddany ju tradycyjnym formom widzialnoci i niewidzialnoci oraz myleniu w kategoriach przedstawieniowych. Zob. rwnie Jacques Rancierc, Od polityki do estetyki?, w niniejszym tomie, 1.1. W miejscach, w ktrych w przekadzie oddaj ten termin jako zmysowo", dla jasnoci sygnalizuj jego oryginalne brzmienie w nawiasie [przyp. M.K.].

122

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej

skutki,..

123

p o d o b n a wizja staroytnej Grecji jest suszna, czy nie. Chodzi o zmian w idei autonomii w momencie, gdy zostaje zwizana z ide heteronomii. Pocztkowo autonomia bya poczona z nieosigaln oci" przedmiotu dowiadczenia estetycznego. Nastpnie okazaa si autonomi ycia, w ktrym sztuka nie posiada oddzielnego istnienia - w k t r y m jej wyrwory s w rzeczywistoci auto ekspres j ycia. Wolno w zjawisku", jako spotkanie z heterogenicznoci, ju tutaj nie zachodzi. Przestaje by zawieszeniem opozycji formy i materii, aktywnoci i biernoci, a staje si wytwotem ludzkiego umysu, ktry usiuje przeksztaci powierzchni dowiadczenia zmysowego w now zmysowo {sensorium), bdc zwierciadem jego wasnej aktywnoci. Ostatnie z listw Schillera rozwijaj ten wtek, pokazujc, jak prosty czowiek stopniowo uczy si rzuca estetyczne spojrzenie n a swoje rce i narzdzia lub n a swoje wasne ciao, oddziela przyjemno zjawiska o d funkcjonalnoci jego przedmiotw* 5 . Esteryczna gra staje si tym samym prac estetyzacji. W t e k wolnej gry" zawieszajcej wadz aktywnej formy nad pasywn materi i obiecujcej rwno, o jakiej dotd nie syszano, staje si innym wtkiem, wtkiem, w ktrym forma podporzdkowuje sobie materi, a samowychowanie, ktrego podejmuje si ludzko, jest jej emancypacj z materialnoci, przeksztaca bowiem wiat w jej wasny orodek zmysw. Tak wic scena pierwotna estetyki objawia sprzeczno, ktra nie stanowi opozycji sztuki i polityki, sztuki wysokiej i kultury popularnej lub sztuki i estetyzacji ycia. Wszystkie te przeciwstawienia s szczeglnymi cechami i interpretacjami sprzecznoci bardziej fundamentalnej. W estetycznym reimie sztuki, sztuka jest sztuk w tej mierze, w jakiej jest czym Zob. F. Schiller, Listy o estetycznym wychowaniu czowieka, dz. cyt., s. 165 i n. (Ust XXVII) [przyp. M.K.].
s

innym ni sztuka. Jest zawsze zestetyzowana", co oznacza, i zawsze jest ustanowiona jako forma ycia". Kluczow formu w estetycznym reimie sztuki jest to, e sztuka jest autonomiczn form ycia. Formu t mona jednak odczytywa na dwa rne sposoby: zaakcentowana moe b y autonomia kosztem ycia albo te ycie kosztem autonomii i te linie interpretacyjne mog by sobie przeciwstawione albo mog si ptzecina. " W takich opozycjach i punktach przecicia mona dostrzec wzajemn gt midzy trzema gwnymi scenariuszami. Sztuka moe sta si yciem, Zycie moe sta si sztuk. Sztuka i ycie mog wymienia si swoimi wasnociami. Te trzy scenariusze przynosz trzy konfiguracje estetyki, powizane ze sob w wtki trzech wersji czasowoci. Zgodnie z logik i" kady z nich jest rwnie pewn odmian polityki estetyki czy te tego, co p o w i n n i m y raczej nazwa jej metapolityk" - t o znaczy jej sposobu wytwarzania jej wasnej polityki, proponujcego polityce zmian ukadu jej przestrzeni, rekonfigurujcego sztuk jako kwesti polityczn lub potwierdzajcego siebie jako prawdziw polityk. USTANAWIANIE NOWEGO W I A T A ZBIOROWEGO Pierwszy scenariusz mwi o sztuce stajcej si yciem", W tym przypadku sztuka jest uwaana nie tylko za ekspresj ycia, ale rwnie za form jego samowychowania. Oznacza to, e po zburzeniu dziedziny przedstawieniowej estetyczny reim sztuki dochodzi do porozumienia z etycznym reimem obrazw na dwch frontach. Odrzuca on jego podzia czasw i przesrrzeni, miejsc i funkcji. Ale potwierdza jego podstawow zasad: sptawy sztuki s spawami wychowania. Jako samowychowanie sztuka stanowi ksztatowanie nowego orodka zmys-

124

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

125

w - rego, krry w rzeczywistoci oznacza nowy etos. Doprowadzone do skrajnoci oznacza to, e estetyczne samowychowanie czowieka" uksztatuje nowy zbiorowy etos. Polityka estetyki udowadnia, e jest waciw drog do osignicia rego, do czego na prno dya estetyka sztuki, z jej polemiczn konfiguracj wsplnego wiata. Estetyka bowiem obiecuje niepolemiczne, konsensualne ramy wsplnego wiata. Ostatecznie alternatywa dla polityki okazuje si estetyzacj, rozumian jako ustanowienie nowego zbiorowego etosu. Scenariusz ten po raz pierwszy zosta zarysowany w niewielkim szkicu kojarzonym z Heglem, Hlderlinem i Schellingiem, znanym jako Najstarszy program systemu niemieckiego idealizmu7. Scenariusz przedstawia polityk jako zanikajc w prostej opozycji midzy martwym mechanizmem Pastwa i yw moc wsplnoty ksztatowanej przez potg ywej myli. Powoaniem poezji zadaniem estetycznego wychowania" jest sprawi, by idee stay si zmysowe poprzez uczynienie ich ywymi obrazami, stworzenie odpowiednika staroytnej mirologii, jako tkaniny wsplnego dowiadczenia dzielonego przez elit i zwyky lud. Mwic ich sowami: Mitologia musi sta si filozoficzn, lud musi sta si rozumnym, filozofia za musi sta si mitologicz8 n, aby filozofw uczyni zmysowymi" . Szkic ten nie jest jedynie powiadczeniem zapomnianego marzenia z lat 90. XVIII w. Da bowiem podwaliny nowej idei
Tekst pochodzcy z 1796 lub 1797 r,, ktrego autor nie zosta jednoznacznie ustalony. Schell i ngowi autorstwo tekstu przypisywa na przykad Xavier Tilliette, francuski znawca jego myli i filozofii niemieckiego idealizmu. W dzisiejszych debatach nad tym fragmentem badacze chtniej przypisuj jego autorstwo Heglowi i Hlderlinowi. Hoffmeister szkic ten umieci w tomie zatytuowanym Dokumente zu Hegels Entwicklung {1936), a sporzdzony na jego podstawie przekad polski znale mona w zbiorze G.W.F, Hegel, Pisma wczesne z filozofii religii, prze. G. Sowiski, Krakw 1999, s. 275-277 [przyp. M.K.]. ' Tame, s. 276 [przyp. M.K.).
T

rewolucji. Nawet jeli Marks nie czyta nigdy tego fragmentu, taki sam wtek moemy dostrzec w jego dobrze znanych tekstach z lat 40. XIX w. Nadchodzca rewolucja bdzie jednoczenie spenieniem i uniewanieniem filozofii; nie bdzie ju tylko formaln" lub polityczn", ale ludzk" rewolucj9. Rewolucja ludzkoci jest dziedzictwem paradygmatu estetycznego. To dlatego moe istnie cznik midzy marksistowsk stra przedni i artystyczn awangard lat 20. XX w., jako e obie strony byy zwizane z tym samym programem: konstrukcj nowych form ycia, w ktrych samozniesienie polityki zgadzaoby si z samozniesieniem sztuki. Doprowadzona do tej skrajnoci rdowa logika pastwa estetycznego" ulega o dwrceniu. Wolno w zjawisku polegaa na tym, e zjawisko nie odnosi si do adnej prawdy" lecej za lub ponad nim. Ale kiedy staje si ono wyrazem pewnego ycia, znw odnosi si do prawdy, ktrej daje wiadectwo. W nastpnym kroku ta ucieleniona prawda zostaje przeciwstawiona kamstwu zjawisk. Gdy rewolucja estetyczna przyjmuje ksztat ludzkiej" rewolucji uniewaniajcej rewolucj formaln", rdowa logika ulega wywrceniu. Autonomia bezczynnej boskoci, jej nieosigalno, obiecaa niegdy now er rwnoci. Teraz spenienie tej obietnicy zostaje utosamione z czynem podmiotu, ktry likwiduje wszystkie te zjawiska, ktre byy jedynie marzeniem o czym, co teraz musi mie on w posiadaniu jako rzeczywisto. Jednak nic powinnimy tak atwo zrwnywa scenariusza sztuki stajcej si yciem z nieszczciami absolutu estetycznego", ucielenionego w totalitarnej postaci wsplnoty jako
' Zob. na przykad K. Marks, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstp, prze. L. Koakowski, oraz Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne z FS44 r., prze. K. Jadewski, red. Z. Grabowski, w: K. Marks, R Engels, Dzieli, t. 1, Warszawa i960, odpowiednio: s. 469 i n. i s. 558 [przyp,

M.K.1.

I2

Jacques R n d e r e

Rwolucja

estetyczna i jej

skutki...

127

dziea sztuki10. Ten sam scenariusz mona te wyledzi w trzewiejszych prbach uczynienia sztuki form ycia. Moemy na przykad pomyle o sposobie, w jaki teoria i praktyka ruchu Arts and Crafts czya poczucie wiecznego pikna i redniowieczne marzenie o gildiach rzemielniczych i rkodzielniczych z obaw o wyzysk klasy robotniczej i bieg ycia codziennego, jak rwnie z kwestiami funkcjonalnoci. William Morris by jednym z pierwszych, ktrzy twierdzili, e fotel jest pikny, raczej kiedy zapewnia wygodne miejsce do siedzenia ni wtedy, gdy zaspokaja malownicze fantazje jego posiadacza. Lub te wemy pod uwag Mallarmego, poet, w ktrym czsto widzi si ucielenienie artystycznego puryzmu. Ci, ktrzy tak miuj jego wyraenie ten szalony gest pisania" jako formu nieprzechodnioci" tekstu, czsto nie pamitaj o zakoczeniu tego zdania, wyznaczajcym poecie zadanie odtworzenia wszystkiego ze wspomnie, tak by pokaza, e naprawd jestemy w miejscu, w ktrym mamy by". Rzekomo czysta" praktyka pisania jest zwizana z potrzeb tworzenia form, ktre maj udzia w oglnym przeksztacaniu
Benjaminowski motyw estetyzacji polityki w faszyzmie (zob. W. Benjamin, Dzieo sztuki w dobie reprodukcji technicznej, prze. J. Sikorki, w: Twrca jako wytwrca, wybr i opra. H. Orowski, Pozna 1975, s. 66-105, zwaszcza s. 93-95) zosta w ostatnim czasie podjty na przykad przez Nancy'ego i Lacoue-Labarthe'a w kontekcie procesu konstrukcji nazistowskiego mitu (zob. P. Lacoue-Labarthe, J.-L. Nancy, LeMythe nazi, Paris 1991, s. 49 - kwestia ta pojawia si w ich ksice wielokrotnie, np. fuzja polityki i sztuki, tworzenie polityki jako dziea sztuki") oraz immanentyzacj i wsplnoty (pojcie Nancy'ego) doprowadzajcej do wyniesienia wsplnoty do rangi samotworzcego si i samoksztatujcego dziea sztuki w myl ideologii, ktr mona okreli mianem .narodowego estetyzmu" (national-esthetismr, zob. P. Lacoue-Labarthe, La Fiction du politique, Paris 1987, s. n i ) . Kwesti podmiotu (ludu bd narodu) jako ywego dziea sztuki autorzy ci badali w kontekcie teorii literatury, ktra rozwina si w literaturze i filozofii doby niemieckiego romantyzmu (zob. P Lacoue-Labarthe, J.-L. Nancy, L'Absolu litteraire, Paris 1978) [przyp. M.K.].

ludzkiego domostwa, tak e wytwory poety zostaj w rym samym zdaniu porwnane zarwno do ceremonii ycia zbiorowego, takich jak sztuczne ognie podczas Dnia Bastylii, jak i do prywatnych ornamentw gospodarstwa domowego. Nie przez przypadek w Kaniowskiej Krytyce wadzy sdzenia znaczce przykady postrzegania estetycznego wzite s z malowanych dekoracji, ktre byy wolnym piknem" o tyle, o ile nie przedstawiay adnego tematu, a tylko przyczyniay si do zadowolenia, jakie dawao miejsce przeznaczone do kontaktw towarzyskich1'. Wiemy, jak dalece transformacje sztuki i jej widzialnoci byy powizane z kontrowersjami na temat ornamentu. Polemiczne programy proponujce zredukowanie wszelkiej ornamentyki na przykad propozycja Loosa'2 - lub wychwalajce jej autonomiczn moc znaczeniow na sposb Riegla i Worringera" odwoyway si do tej samej podstawowej zasady: sztuka jest przede wszystkim
" Zob. I. Kant, Krytyka wadzy sdzenia, prze. J. Gaecki, Warszawa 1964, s. 257 i n. [przyp. M.K.]. " Adolf Loos (1870-1933) - austriacki architekt i pisarz, autor ksiki Ornament und Verbrechen (wydana w 1908, przedrukowana w pimie Le Corbusiera L'Esprit nouveau" 1920) [przyp. M.K.]. ''Alois Riegl (18581905) austriacki historyk sztuki, czonek szkoy wiedeskiej. W Stiifragen. Grundlegungen zu einer Geschichte der Ornamentik (Berlin 1893) rozwaa ornament jako istorn form sztuki i postulowa porzucenie deterministycznej (na przykad Taineowskiej) wizji historii sztuki i pojcia dekadencji na rzecz traktowania twrczoci artystycznej wszystkich spoeczestw bez wartociujcych zaoe. Wilhelm Worringer (i88r-1965) - niemiecki historyk sztuki, kontynuator idei Riegla, autor m.in. Formprobeme der Gothik (1927). Twierdzi, e praktyka artystyczna rozwizuje problemy, ktre sama przed sob stawia, na przykad sztuka gotycka w myl tego nie jest nieudolna, jak twierdzia klasyczna myl estetyczna, lecz wyraa odpowiednio midzy intencj artystyczn i ksztatowaniem formy i materii sprzecznoci, wstrzsy i nadzieje czowieka redniowiecznego. O sztuce tej Worringer mwi w sowach, ktre ptzypominaj estetyczne manifesty wspczesnego mu Bretona: wzbija si ku wiatu nadrea I nemu i wykraczajcemu poza poznanie" [przyp. M.K.].

[28

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

129

kwesti zamieszkiwania we wsplnym wiecie. To dlatego te same dyskusje na temat ornamentu mogy wspiera idee tak malarstwa abstrakcyjnego, jak wzornictwa przemysowego. Pojcie sztuki stajcej si yciem" nie propaguje w prosty sposb demiurgicznych projektw nowego ycia". Wpleciony jest w nie take wtek wsplnej czasowoci sztuki, ktry mona podsumowa w prostej formule: nowe ycie potrzebuje nowej sztuki. Sztuka czysta" i sztuka zaangaowana", sztuki pikne" i sztuki stosowane" w takim samym stopniu uczestnicz w tej czasowoci. Oczywicie rozumiej j i wypeniaj na bardzo odmienne sposoby. W roku 1897 Mallarme, piszc swj Rzut komi, chcia, by ukad wersw i wielko znakw na stronie odpowiadaa formie jego idei upadkowi kostki do gry. Kilka lat pniej Peter Behrens zaprojektowa lampy i koty, znak firmowy i katalogi dla AEG. C mog mie ze sob wsplnego? Odpowied tkwi, jak sdz, w pewnej koncepcji projektowania (design). Poeta pragnie zastpi przedstawieniow tematyk poezji projektem oglnej formy, sprawi, by wiersz by niczym choreografia lub rozwijajcy si wachlarz. Nazywa te oglne formy typami". Inynier-projektant chce stworzy przedmioty, ktrych forma pasuje do ich uycia, i ogoszenia reklamowe, ktre daj na ich temat precyzyjne informacje, bez handlowych ubarwie. I on nazywa owe formy typami". Myli o sobie jako o artycie, w takiej mierze, w jakiej podejmuje prby stworzenia kultury ycia codziennego, ktra jest bardziej na czasie z postpem produkcji przemysowej i wzornierwa artystycznego ni z ustalonym porzdkiem handlu i drobnomieszczaskiej konsumpcji. Jego typy s symbolami wsplnego ycia. Ale takimi s rwnie typy Malarmego. S czci budowy projektu- ponad poziomem ekonomii monetarnejekonomii symbolicznej, ktra pokazaaby zbiorow sprawiedliwo" lub wspaniao", celebrowanie ludzkiego

miejsca zamieszkania zastpujcego wymare ceremonie tronu i religii. Niezalenie od tego, jak bardzo oddaleni mog si wydawa poeta symboliczny i Rmkcjonalistyczny inynier, podzielaj oni myl, e formy sztuki powinny by formami zbiorowego wychowania. Zarwno produkcja przemysowa, jak i twrczo artystyczna oddaj si czynieniu czego innego, ni czyni tworzeniu nie tylko przedmiotw, ale i orodka zmysowoci, nowego sposobu dzielenia postrzegalnego. KSZTATOWANIE YCIA SZTUKI Tak przedstawia si pierwszy scenariusz. Drugi stanowi schemat ycia stajcego si sztuk" lub ycia sztuki". Mona nada mu nazw, posikujc si tytuem ksiki francuskiego historyka sztuki Elie Faure, L'Esprit des formes [Duch form]' 4 : ycie sztuki jako rozwj serii form, w ktrych ycie staje si sztuk. Jest to w rzeczywistoci wtek Muzeum, rozumianego nie jako budynek i instytucja, lecz jako sposb uczynienia ycia sztuki" widzialnym i zrozumiaym. Wiemy, e narodziny takich muzew okoo roku 1800 sprowokoway zacieke dyskusje. Ich przeciwnicy argumentowali, e dziea sztuki nie powinny by odrywane od ich otoczenia, ich fizycznej i duchowej gleby, ktra je zrodzia. Od czasu do czasu ta polemika odywa a do dzi: muzea potpiane s jako mauzolea powicone kontemplacji martwych ikon, oddzielone od ycia sztuki. Inni natomiast twierdz, e muzea musz by pustymi powierzchniami, tak by ogldajcy mogli stan w obliczu dziea samego w sobie, niezmconego rozgrywajc si dzi kulturalizacj i uhistorycznieniem sztuki.

Zob. E. Faure, Histaire de l'art; l'esprit desformes, oprac. M. Courtois, Paris 1991 (pierwsze wyd. 1917) [przyp. M.KJ.

I30

Jacques Rancierc

Rewolucja estetyczna i jej

skutki...

131

Sdz, e obie strony s w bdzie. Nie istnieje opozycja midzy yciem i mauzoleum, pust przestrzeni i uhistorycznionym artefaktem. Od samego pocztku scenariusz muzeum sztuki by scenariuszem kondycji estetycznej, w ktrej Junona Ludovisi jest nie tyle dzieem mistrzowskiego rzebiarza, ile yw form", wyraajc zarwno niezaleno wolnoci w zjawisku", jak i ywotnego ducha wsplnoty. Nasze muzea sztuk piknych nie pokazuj czystych okazw sztuk piknych. Pokazuj uhistorycznion sztuk: Fra Angelica midzy Giottem i Masacciem, zestawiajc ide florenckiego ksicego przepychu z zapaem religijnym; Rembrandta midzy Halsem i Vermeerem, przedstawiajc holenderskie ycie domowe i miejskie, gwatowny rozwj mieszczastwa itd. Wystawiaj na pokaz czasoprzestrze sztuki jako tak liczne momenty wcielenia myli. Ustanowienie ram tego wtku byo pierwszym zadaniem dyskursu zwanego estetyk" i wiemy, jak Hegel, po Schellingu, je dokoczy". Zasada tych ram jest prosta: wasnoci dowiadczenia estetycznego zostaj przeniesione na samo dzieo, przez co neutralizacji ulega rzutowanie ich w nowe ycie i uniewaniona zostaje rewolucja estetyczna. Duch form" staje si odwrconym obrazem estetycznej rewolucji.
" Zob. G.W.E Hegel, Wykady o estetyce, prze. J. Grabowski, A. Landman, objanieniami opatrzy A. Landman, t. 13, Warszawa 1964. Wewstpie do drugiej czci wykadw, zatytuowanej Rozwinicie ideau w poszczeglne formy abstrakcyjnej) pikna Hegel przedstawia konceptualizacj rozwoju idei pikna w konkretnych formach sztuki, bdcych przedmiotem jego rozwaa w tej czci. Podkrela przy tym, e jest rzecz obojtn, czy ruch naprzd w tym rozwoju [seil, procesie samorozwijania si ideau pikna] uwaa bdziemy za wewntrzny ruch idei w sobie samej, czy te za ruch formy, w ktrej idea nadaje sobie istnienie. Obie strony s bezporednio zwizane jedna z drug" (tame, t. 1, s. 480-481). Zob. rwnie tene, Encyklopedia nauk filozoficznych, prze. .F, Nowicki, Warszawa 1990 561-562, s. 561-564 [przyp. M.KJ.

Przepracowanie to obejmuje dwa gwne posunicia. Po pierwsze, rwnowano aktywnoci i biernoci, formy i materii, ktra charakteryzowaa dowiadczenie estetyczne", okazuje si statusem samego dziea sztuki, teraz ustanowionym jako tosamo wiadomoci i niewiadomoci, woi i braku woli. Po drugie, ta tosamo przeciwiestw jednoczenie przydaje dzieom sztuki historycznoci. Polityczny" charakter dowiadczenia estetycznego zostaje jak gdyby odwrcony i szczelnie zamknity w historycznoci posgu. Rzeba jest yw form. Ale znaczenie zwizku midzy sztuk i yciem ulego zmianie. Posg, zdaniem Hegla, jest sztuk nie tyle dlatego, e stanowi wyraz zbiorowej wolnoci, ile raczej z tego powodu, i wyznacza dystans midzy yciem zbiorowym i sposobem, wjaki moe si ono wyraa. Grecki posg jest dzieem artysty, wyraajcym ide, ktrej jest on wiadomy i niewiadomy jednoczenie. Chce ucieleni ide boskoci w postaci kamienia. Ale tym, co moe wyrazi, jest tylko ta idea boskoci, ktr moe poczu i ktr moe wyrazi kamie. Autonomiczna forma posgu ucielenia bosko tak, jak byli w stanie w najlepszym razie poj Grecy- to znaczy pozbawion wewntrznoci. Nie ma znaczenia, i w tym scenariuszu ograniczenie artysty, jego idei i jego ludu, jest rwnie warunkiem sukcesu dziea sztuki. Sztuka jest ywa, pki wyraa myl niejasn dla niej samej w materii, ktra si jej opiera. yje o tyle, o ile jest czym innym ni sztuk, o ile jest przekonaniem i sposobem ycia. Wtek ducha form prowadzi do dwuznacznej historycznoci sztuki. Z jednej strony tworzy on autonom iczne ycie sztuki jako ekspresji historii, otwartej na nowe rodzaje rozwoju. Gdy Kandinsky twierdzi, e w abstrakcyjnej ekspresji tkwi wewntrzna konieczno, ktra oywia impulsy i formy sztuki prymitywnej, trzyma si kurczowo ducha form i przeciwstawia jego dziedzictwo akademizmowi. Z drugiej strony wtek ycia sztuki pociga za sob werdykt o mierci. Posg jest

3i

Jacques R n d e r e

Rewolucja estetyczna i jej

skutki.

133

autonomiczny o tyle, o ile wola, ktra go tworzy, jest heteronomiczna. Kiedy sztuka nie jest ju sztuk, znika. Gdy tre myli jest przejrzysta dla siebie samej i gdy adna materia nie stawia jej oporu, to sukces ten oznacza koniec sztuki. Kiedy artysta czyni dokadnie to, co chce stwierdza Hegelpowraca do zwykego skadania znaku rozpoznawczego na papierze lub ptnie. Wtek tzw. koca sztuki" nie stanowi po prostu osobistej teoretyzacji Hegla. Wie si cile z wtkiem ycia szruki jako ducha form". Ten duch jest heterogenicznym postrzegalnym", tosamoci sztuki i nie-sztuki. W tym splocie wtkw, kiedy sztuka przestaje by nie-sztuk, przestaje rwnie by sztuk. Poezja jest poezj, mwi Hegel, tak dugo, jak proza jest mieszana z poezj. Gdy proza jest tylko i wycznie proz, nie ma ju heterogenicznego postrzegam ego. Deklaracje i umeblowanie ycia zbiorowego s ju tylko deklaracjami i umeblowaniem ycia zbiorowego. Tak wic formua sztuki stajcej si yciem zostaje uniewaniona: nowe ycie nie potrzebuje nowej sztuki. Przeciwnie, specyfik nowego ycia jest to, i nie odczuwa potrzeby sztuki. Caa historia form sztuki i polityki estetyki w estetycznym reimie szruki moe by przedstawiona jako zderzenie tych dwch formu: nowe ycie potrzebuje nowej sztuki; nowe ycie nie potrzebuje szruki. METAMORFOZY SKLEPU Z OSOBLIWOCIAMI W tej perspektywie jako kluczowy problem pojawia si kwestia, jak ponownie okreli wag heterogenicznego posrrzegalnego". Dotyczy to nie tylko artystw, ale rwnie samej idei nowego ycia. Cae zagadnienie fetyszyzmu towarowego" musi by jak sdz ponownie przemylane z tego punktu widzenia: Marks musi udowodni, e w towarze tkwi sekret, e w towarze zaszyfrowany jest punkt heterogen i cznoc i

w stosunkach ycia codziennego. Rewolucja jest moliwa, poniewa towar, niczym Junona Ludovisi, ma podwjn natur jest dzieem sztuki, ktre wymyka si, gdy chcemy je schwyta. Jest tak dlatego, e opowie o kocu sztuki" okrela konfiguracj nowoczesnoci jako nowego sposobu dzielenia postrzegalnego (partition of the perceptible), bez adnego punktu h ete ragen icz no ci. Racjonalizacja rnych sfer aktywnoci staje si w ten sposb odpowiedzi zarwno na stare hierarchiczne porzdki, jaki na rewolucjestetyczn.Caehaso polityki reimu estetycznego moe by zatem wysowione w nastpujcy sposb: uratujmy heterogeniczne postrzegane". S dwie drogi jego ratowania, kada z nich pociga za sob specyficzn polityk, z waciwym jej zwizkiem midzy autonomi i heteronomi. Pierwsza stanowi scenariusz szruki i ycia dokonujcych wymiany swoich waciwoci", charakreryzujcy ro, co w szerokim sensie moemy nazwa poetyk romantyczn. Czsto uwaa si, e romantyczni poeci angaowali si w sakralizacj sztuki i artysty, jednak w istocie jest to zafaszowany obraz. Zasady romantyzmu" naley raczej poszukiwa w zwielokrotnieniu czasowoci sztuki, ktre czyni jej granice przenikalnymi. Zwielokrotnienie jej linii czasowoci oznacza komplikacj i ostatecznie pozbycie si prostych scenariuszy sztuki stajcej si yciem lub ycia stajcego si sztuk wraz z towarzyszcym temu kocem" sztuki oraz zastpienie ich scenariuszami utajenia i reaktualizacji. Jest to brzemi 16 Schleglowskiej idei progresywnej poezji uniwersalnej" . Nie
Poezja romantyczna, to progresywna poezja uniwersalna. Jej przeznaczeniem jest nie tylko ponownie zjednoczy wszystkie odrbne gatunki poezji, nie tylko skojarzy poezj z filozofi i retoryk; pragnie ona te i powinna raz miesza, a raz stapia poezj z proz, genialno z krytyk, poezj kunsztown z poezj samorodn; oywia poezj, czyni j spraw towarzysk i spoeczn... [... ] Tylko poezja romantyczna potrafi sta si zwierciadem caego otaczajcego wiata, wizj czasw na miar eposu. [...] Jedynie gatunek romantyczny jest czym wicej anieli rodzajem, sta16

134

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki...

ty

oznacza ona adnego prostego marszu postpu. Na odwrt, romantyzowanie" dzie przeszoci oznacza traktowanie ich jako elementw metamorficznych, upionych i budzcych si, podatnych na rnorakie reaktualizacje, zgodnie z nowymi liniami czasowoci. Dziea przeszoci mog by traktowane jako formy dla nowych treci lub te surowe materiay dla nowego ksztatowania. Mog podlega ponownemu spojrzeniu, ponownemu umieszczeniu w ramach, ponownemu odczytaniu, ponownemu wykonaniu. To wanie dlatego muzea dokonyway egzorcyzmw na sztywnym wtku ducha form", wiodcym do koca sztuki", i pomogy stworzy ramy dla nowej widzialnoci sztuki prowadzce do nowych praktyk. Artystyczne zerwania staj si moliwe rwnie dlatego, e muzeum zaoferowao zwielokrotnienie czasowoci S2tuki, pozwalajc na przykad Manetowi sta si malarzem nowoczesnego ycia przez namalowanie na nowo Velazqueza i Tycjana. Ta wieloczasowo oznacza rwnie przenikano granic w sztuce. Okazuje si, e bycie materi sztuki ma pewnego rodzaju metamotficzny status. Dziea przeszoci mog zapa w sen i przesta by dzieami sztuki, mog zosta przebudzone i rozpocz nowe ycie na rne sposoby. Zdaj zatem do kontinuum metamorficznych form. Zgodnie z t sam logik zwyke przedmioty mog przekracza granice i wstpowa do dziedziny artystycznych pocze. Mog ro czyni tym atwiej, e to, co artystyczne, i to, co historyczne, jest dzi ze sob powizane, tak i kady przedmiot moe by wyjty z jego sytuacji zwykego uycia i postrzegany jako poetyckie nowic zarazem sztuk poetyck; w pewnym bowiem sensie romantyczna jest lub powinna by wszelka poezja" (F. von Schlegel, Zfragmentwkrytycznych [tzw. Athenaeums-Fmgmcnti], prze. J. Ekier, w: Pisma teoretyczne niemieckich romantykw, wybr i opra. T. Namowicz, Wroclaw 2000, fiagm, 116, s. 106-208) [przyp. M.K.].

ciao noszce lady swojej historii. W ten sposb argument koca sztuki" moe zosta obalony. W roku mierci Hegla Balzac ogosi powie Jaszczur. Na pocztku powieci bohater, Rafael, wchodzi do sal wystawowych ogromnego sklepu z osobliwociami, w ktrym stare rzeby i obrazy pomieszane s ze staromodnymi meblami, przyrzdami i sprztami gospodarstwa domowego. W miejscu tym, pisze Balzac, ten ocean mebli, wynalazkw, md, dzie, szcztkw tworzy dla bezkresny poemat"' 7 . Akcesoria ze sklepu stanowi rwnie mieszanin przedmiotw i epok, dzie sztuki i przyborw. Kady z tych przedmiotw jest niczym skamielina, noszc zapisan na swoim ciele histori epoki i cywilizacji. Nieco dalej Balzac zauwaa, e wielkim poet nowej epoki nie jest poeta w tym sensie, w jakim zwyklimy rozumie to sowo: nie jest nim Byron, lecz Cuvier, przyrodnik, ktry mgby zrekonstruowa puszcze ze skamieniaych ladw i cae rasy gigantw z rozsypanych koci. W salach wystawowych romantyzmu moc Junony Ludovisi zostaje przeniesiona na zwyky przedmiot ycia codziennego, ktre moe sta si obiektem poetyckim, tkanin hieroglifw, szyfrem historii. Stary sklep z osobliwociami stanowi na rwni muzeum sztuk piknych i muzeum etnograficzne. Uniewania argument prozaicznego uycia lub utowarowienia. Jeli na kocu sztuka staje si towarem, to towar staje si na kocu sztuk. Stajc si przestarzaym, niedostpnym dla codziennej konsumpcji, jakikolwiek towar lub swojski przedmiot zaczyna by dostpny dla sztuki, jako ciao noszce w sobie szyfr historii i przedmiot bezinteresownej przyjemnoci". Jest ponownie, w nowy sposb, zestetyzowany. Heterogeniczne postrzegalne" jest wszdzie. Proza ycia codziennego staje si olbrzymim fantastycznym poematem. Kady przedmiot
17

Prze. Tadeusz eleriski-Boy [przyp. M.K.].

136

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki.

137

moe przekroczy granice i zapeni na nowo estetyczne dowiadczenie. Wiemy, co byo nastpstwem tego sklepu z osobliwociami. Czterdzieci lat pniej moc Junony Ludovisi zostanie przeniesiona na warzywa, kiebasy i sprzedawcw z Les Halles przez Zol i impresjonistycznego malarza, ktrego wymyla, Claude a Lantiera, w Le Ventre de Parts. Pniej nadejd, pord wielu innych, kolae Dada lub surrealizm, pop-art albo nasze dzisiejsze wystawy towarw poddanych recyklingowi lub pokazy wideoklipw. Najbardziej wyrniajca sie metamorfoza Balzakowskiego magazynu to oczywicie okno staromodnego sklepu z parasolami w Passage de TOpera, w ktrym Aragon rozpoznaje marzenie o niemieckich syrenach. Syrena z Wieniaka paryskiego take jest Junon Ludovisi, niedostpn" bogini obiecujc, poprzez swoj niedostpno, nowy, zmysowy wiat. Benjamin rozpozna j na swj wasny sposb: pasa przestarzaych towarw skada obietnic przyszoci. Ze swojej strony doda jedynie, e pasa musi zosta zamknity, uczyniony niedostpnym, aby obietnica ta moga by dotrzymana. W romantycznej poetyce przenikania si sztuki i ycia obecna jest zatem pewna dialektyka. Poetyka sprawia, i wszystko jest w stanie odgrywa rol tego, co heterogeniczne, rol niedostpnego postrzegalnego {unavailable sensible). Sprawiajc, e to, co zwyke, staje si niezwyke, sprawia rwnie, e niezwyke sraje si zwyczajne. Z tej sprzecznoci czyni rodzaj polityki - lub metapolityki - siebie samej. Ta metapolityka jest hermeneutyk znakw, Prozaiczne" przedmioty staj si znakami historii, krre musz zosra odszyfrowane. Tak wic poeta staje si nie tylko przyrodnikiem lub archeologiem, badajcym skamieliny i odkrywajcym ich poetycki potencja. Jest rwnie swego rodzaju symptomatologiem, zagbiajcym si w ciemn, spodni stron lub niewiadomo spoeczeri-

stwa, by rozszyfrowa przekaz wyryty na ciele zwykych rzeczy. Nowa poetyka daje ramy nowej hermeneutyce, przyjmujc na siebie zadanie czynienia spoeczestwa wiadomym jego wasnych sekretw, pozostawiajc haaliw scen politycznych da i doktryn i zanurzajc si w gbiny tego, co spoeczne, by odkrywa zagadki i fantazje skryte w intymnej rzeczywisroci ycia codziennego. To w momencie nastania takiej poetyki towar moe by przedstawiany jako fantasmagoria: rzecz na pierwszy rzut oka wygldajca trywialnie, ale przy bliszym spj rzen iu okazujca si tkank hieroglifw i ukadank teologicznych kruczkw. NIESKOCZONE PODWOJENIE? Marksowska analiza towaru stanowi t cz romantycznego splotu wtkw, ktta zaprzecza kocowi sztuki" jako homogenizacji postrzegalnego wiata. Moglibymy rzec, e Marksowski towar wyskakuje z Balzakowskiego sklepu. To dlatego feryszyzm rowarowy mg pozwoli Benjaminowi wyjani struktur Baudelaire'owskiej obrazowoci za pomoc topografii paryskich pasay i postaci fldneura. Baudelaire bowiem wczy si nie tyle po samych pasaach, ile w wtku sklepu jako nowego orodka zmysowoci, jako miejsca wymiany midzy yciem codziennym i rzeczywistoci sztuki. Explicans i explicandum s czciami tego samego poetyckiego splotu wtkw. To dlatego tak dobrze do siebie pasuj; by moe zbyt dobrze. Wanie to, w szerszym planie, jest udziaem dyskursu Kulturkritik w jego rnych postaciach - dyskursu, ktry utrzymuje, e mwi prawd o sztuce, o iluzjach estetyki i ich spoecznej podbudowie, o zalenoci sztuki od pospol i tej kultury i utowarowienia. Ale same procedury, za pomoc ktrych dyskurs ten prbuje zdemaskowa to, czym sztuka i estetyka s naprawd, najpierw zostay uksztatowane na see-

ij8

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki,.

139

nie estetycznej. S postaciami tego samego poematu. W krytyce kultury mona si doszukiwa e pis tern o logicznego oblicza romantycznej poetyki, racjonalizacji jej sposobw wymiany znakw sztuki i znakw ycia. Kulturktik chce rzuci na wytwory romantycznej poetyki spojrzenie odczarowanego rozumu. Ale samo to odczarowanie jest czci romantycznego ponownego zaczarowania, ktre ad infinitum poszerzyo zmysowo sztuki {sensorium of art) jako pole przestatzaych przedmiotw, w ktrych zaszyfrowana jest kultura, rozszerzajc rwnie w nieskoczono dziedzin fanrazji, ktre maj zosta odszyfrowane, a take nadajc ksztat procedurom tej deszyfracji. W ten sposb romantyczna poetyka opiera si entropii koca sztuki" i jej odestetyzowania". Ale jej wasnym procedurom ponownej estetyzacji zagraa inny rodzaj entropii. S naraone na niebezpieczestwo swojego wasnego sukcesu. Niebezpieczestwem w tym przypadku jest nie to, e wszystko staje si prozaiczne. Chodzi o ro, e wszystko staje si artystyczne e proces wymiany, przekraczania granic, osiga punkt, w ktrym granice staj si cakowicie zamazane, gdzie nic, niewane jak byoby prozaiczne, nie wymyka si dziedzinie sztuki. To wanie ma miejsce, gdy wystawy sztuki prezentuj nam jedynie kolejne przypadki podwojenia przedmiotw konsumpcji i komercyjnych filmw wideo, etykietujc je wanie jako takie, zakadajc, e artefakty te oferuj radykaln krytyk utowarowienia ju przez sam fakt, e s dokadnym podwojeniem towarw. Ta nieodrnialno okazuje si nieodrnialnoci waciw dla samego krytycznego dyskursu, skazanego albo na uczestniczenie w etykietowaniu, albo na potpianie go ad infinitum przy zaoeniu, e zmysowo {sensorium) sztuki i zmysowo {sensorium) ycia codziennego s niczym innym, jak wieczn teprodukcj spektaklu", w ktrym dominacja jest zarwno odzwierciedlona, jak i zanegowana.

Niedugo po tym z kolei samo potpienie staje si czci gry. Interesujcym przykadem tego podwjnego dyskursu jest niedawna [2000-2001] wystawa zaprezentowana najpierw w Stanach Zjednoczonych jako Let's Entertain [Zabawiajmy], nastpnie we Francji jako Beyond the Spectacle [Poza spektaklem], Paryska wystawa rozgrywaa si na trzech poziomach: po pierwsze, prowokacja w stylu pop wymierzona w wysok kultur; po drugie, Guy Deborda krytyka rozrywki jako spektaklu oznaczajcego tryumf wyalienowanego ycia; i, po trzecie, utosamienie rozrywki" z pojciem gry" Deborda jako antidotum na pozr". Spotkanie midzy woln gr i wolnoci w zjawisku zostao zredukowane do konfrontacji midzy stoem bilardowym, stoem do pikarzykw i karuzel oraz neoklasycystycznymi popiersiami Jeffa Koonsa i jego ony. ENTROPIE AWANGARDY Gdy przygldamy si tego typu skutkom, zachca nas to do sformuowania drugiej odpowiedzi na dylemat odestetyzowania sztuki chodzi o alternatywn drog ponownego potwierdzania heterogenicznego postrzeganego". Jest ona dokadnym przeciwiestwem pierwszej. Utrzymuje, i lepa uliczka sztuki tkwi w romantycznym zamazywaniu obecnych w niej granic. Argumentuje za potrzeb separacji sztuki od form estetyzacji zwyczajnego ycia. Mona si tego domaga wycznie na rzecz samej sztuki, ae mona rwnie stawia tego typu danie w imi jej emancypacyjnej mocy, W obydwu przypadkach u podstaw stoi to samo fundamentalne danie: zmysowoci {sensorta) musz zosta od siebie oddzielone. Pierwszy manifest przeciwko kiczowi, na dugo przed zaistnieniem samego sowa, moemy odnale w Pani Bovary Flauberta. Caa fabua powieci w rzeczywistoci opiera si na rozrnieniu midzy artyst a jego postaci, ktrej gwn zbrodni

140

Jacques Rancie te

Rewolucja estetyczna i jej

skutki.

141

jest pragnienie wniesienia sztuki w swoje ycie. Ona, chcca zestetyzowa swoje ycie, czynica ze sztuki kwesti yciow, zasuguje na mier dosownie. Okruciestwo pisarza staje sie surowoci filozofa, kiedy Adorno wysuwa cen sam zatzut pod adresem odpowiednika pani Bovary - Strawiskiego, muzyka, ktry uwaa, e w kompozycji dostpny jest wszelki rodzaj harmonii iub dysharmonii, i miesza klasyczne akordy z nowoczesnymi dysonansami, jazzem i prymitywnymi rytmami w celu wzbudzenia podniecenia u swojej mieszczaskiej publicznoci. Odczuwamy nadzwyczajny patos w tonie fragmentu Filozofii nowej muzyki, w ktrym Adoino stwierdza, e niektre akordy dziewitnastowiecznej muzyki salonowej nie s ju syszalne, chyba e - jak dodaje - wszystko jest oszustwem"18. Jeli te akordy s nadal dostpne, jeli nadal mog by syszane, to polityczna obietnica sceny estetycznej okazuje si kamstwem, a droga do emancypacji zostaje utracona. Niezalenie od tego, czy chodzi o poszukiwanie samej sztuki, czy emancypacji przez sztuk, scena pozostaje ta sama. Na scenie tej sztuka musi wyrwa si z tetytotium zesteryzowanego ycia i nakreli now lini podziau, ktrej nie wolno przekracza. Pozycji tej nie naley po prostu przypisywa awangardowemu upieraniu si ptzy autonomii sztuki. Albowiem ta autonomia okazuje si w rzeczywistoci podwjn heteronomi. Jeli pani Bovary musi umrze, Flaubert musi znikn. Najpierw musi uczyni t zmysowo (sensorium) literatury podobn zmysowoci (sensorium) tych rzeczy, ktre
'" Zob. T.W. Adorno, Filozofia nowej muzyki, prze. F. Wayda, Warszawa rg74, s. 70, W polskim przekadzie w zdaniu, o ktre chodzi Ranciereowt ( Wenn nicht alles trgt, schliet er heute bereits die Mittel der Tonalitt, also die der gesamten traditionellen Musik, aus") pominity zosta wymowny pocztek, wraz z ktrym brzmiaoby ono nastpujco: [Jeli nie jest tak, i wszystko jest oszustwem], [wjszysrko wskazuje na to, e analogiczny zakaz uniemoliwia ju dzi uycie rodkw tonalnoci, czyli rodkw caej muzyki tradycyjnej" [przyp. M.K.].

nie odczuwaj: kamykw, skorup lub drobin kurzu. Aby to uczyni, musi sprawi, by jego proza bya nieodrnialna od prozy jego postaci, prozy ycia codziennego. W ten sam sposb autonomia muzyki Schjnberga, tak jak sko n cep tua lizo wa j Adorno, jest podwjn heteronomi: aby zdemaskowa kapitalistyczny podzia pracy i upikszenie utowarowienia, musi poprowadzi ten podzia pracy jeszcze dalej, tak by by jeszcze bardziej techniczny, bardziej nieludzki" ni wytwory kap i talis rycznej produkcji masowej. Ale ta nicludzko sprawia z kolei, e skaza tego, co zostao wyparte, objawia si i rozrywa doskona techniczn organizacj dziea. Autonomia" awangatdowego dziea sztuki staje si napiciem midzy dwiema hetetonomiami, midzy wizami, ktre utrzymuj Odyseusza przy maszcie, i pieni syren, przed ktr broni si, zatykajc sobie uszy. Tym dwm pozycjom moemy take nada imiona pary Greckich bstw Apolla i Dionizosa. Opozycja midzy nimi nie jest po p tos tu konstrukcj z filozofii modego Nietzschego. Jest dialektyk ducha fotm" w ogle. Estetyczne utosamienie wiadomoci i niewiadomoci, logos i pathos, moemy interpretowa dwojako. Albo duch form to logos, ktry wytycza swj szlak przez swoj wasn nie przejrzysto i opr materiaw, tak by sta si umiechem posgu lub wiatem ptna to wtek apoliski. Albo te jest utosamiony z pathos, ktry tozrywa formy doxa i czyni sztuk zapisem mocy bdcej chaosem, radykaln innoci. Sztuka na powierzchni dziea dokonuje inskrypcji immanencji patosu w logosie, tego, co nie do pomylenia, w myli. To wtek dionizyjski. Oba stanowi wtki heteronomii. Nawet doskonao greckiego posgu w Heglowskiej Estetyce jest form nieodpowiednioci. To samo tyczy si, nawet w jeszcze wikszym stopniu, doskonaej konstrukcji Schnberga. Aby sztuka awangardowa" pozostaa wierna obietnicy sceny estetycznej, musi ka coraz

142

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki...

143

wikszy nacisk na heteronomi, na ktrej wspiera si autonomia. NIEPOWODZENIE WYOBRANI? Ta wewntrzna konieczno prowadzi do innego rodzaju entropii, ktry zadanie autonomicznej awangardowej sztuki czyni podobnym do zadania polegajcego na dawaniu wiadectwa czystej autonomii. Doskonaym pizykadem tej entropii jest estetyka wzniosoci" Jeana-Francois Lyotarda". Na pierwszy rzut oka jest to radykalizacja dialektyki sztuki awangardowej; w rzeczywistoci wykrzywia si jednak w odwrcenie swojej wasnej logiki. Awangarda musi bowiem bez koca kreli lini podziau oddzielajc sztuk od kultury towarw, bez koca dokonywa inskrypcji zwizku sztuki z heterogenicznym postrzegalnym". Ale musi to czyni w celu nieskoczonego uniewaniania oszustwa" samej obietnicy estetycznej, w celu demaskowania zarwno obietnic rewolucyjnego awangardyzmu, jak i entropii estetyzacji towaru. Awangarda nosi brzemi paradoksalnego obowizku dawania wiadectwa odwiecznego uzalenienia ludzkiej myli, ktra czyni wszelk obietnic emancypacji uud. Ta Lyotardowska argumentacja przybiera posta radykalnego odczytania na nowo Krytyki wadzy sdzenia Kanta, rekonstrukcji estetycznego orodka zmysw, z pozycji, ktra implicite odrzuca wizj Schillera - jest pewnego rodzaju przeciwn scen pierwotn. Cay obowizek" sztuki nowoczesnej zostaje przez Lyotarda wyprowadzony z Karnowskiej analizy wzniosoci jako radykalnego dowiadczenia niezgodnoci, w ktrym syntetyczna wadza wyobrani ponosi porakwdo"Zob. J.-F. Lyotard, Lccons sar l'analytique da sublime, Paris 1991 oraz tene, Wznioso i awangarda, cnA. M. Bieczyk, Teksty Drugie" 1996, nr 2-3, s. 173-189 [przyp. M.K.].

wiadczeniu nieskoczonoci ustanawiajcej przepa midzy cym, co zmysowe, i tym, co ponadzmysowe. W analizie Lyotarda jest to definicja przestrzeni sztuki nowoczesnej jako manifestacji tego, co nieprzedstawialne, utraty trwaej relacji midzy tym, co zmysowe, i tym, co poznawalne". Jest to twierdzenie zgoa paradoksalne: po pierwsze dlatego, e w ujciu Kanta wznioso nie definiuje przestrzeni sztuki, lecz wyznacza przejcie od dowiadczenia estetycznego do etycznego; i, po drugie, poniewa dowiadczenie dysharmonii midzy Intelektem 10 i Wyobrani zmierza ku odkryciu wyszej harmonii - autopercepcji podmiotu jako czonka ponadzmysowego wiata Rozumu i Wolnoci. Lyotard chce przeciwstawi Kantowsk przepa, wic si ze wzniosoci, Heglowskiej estetyzacji. Ale musi zapoyczy od Hegla jego pojcie wzniosoci jako niemoliwoci ustanowienia odpowiednioci midzy myl i jej zmysow prezentacj. Musi zapoyczy z wtku ducha form" zasad przeciw-konstrukcji sceny pierwotnej, tak by moliwe stao si przeciwne odczytanie wtku ycia form". To pomieszanie nie jest oczywicie przypadkow dezinterpretacj. Jest sposobem na to, by zablokowa rdowy szlak prowadzcy od estetyki do polityki i by narzuci na tym skrzyowaniu drg obejcie prowadzce od estetyki do etyki. W ten sposb opozycja midzy estetycznym reimem sztuki a reimem przedstawieniowym moe by przypisana do zwykej opozycji sztuki zwizanej z tym, co nieprzedstawialne {art of ike unrepresentable) i sztuki przedstawieniowej. Nowoczesne" dziea sztuki musz zatem sta si etycznymi wiadkami nieprzedstawialnego. Jednak, cile rzecz biorc, to w reimie przedstawieniowym moemy W oryginale Reason, co jednak odczytuje i przekadam, zgodnie z tradycja, terminologiczn przyjt w polskich tumaczeniach pism Kama, ktre s tu kontekstem rozwaa, jako intelekt" - ra intelekt ze swoj prawidowoci zderza si z wyobrani [przyp. M.K.].
M

144

Jacques Rndere

Rewolucja estetyczna i jej skutki,

145

odnale tematy nieprzed stawie 10 we, to znaczy te, w przypadku ktrych nie mona w aden sposb dopasowa formy i materii. Utrata trwaej relacji" midzy tym, co poznawalne, i niepoznawalnym nie jesr utrat mocy wizania {power of relating) jest zwielokrotnieniem jej form. W estetycznym porzdku sztuki nic nie jest nieprzedstawialne". Wiele napisano na temat tego, e Holocaust jest nieprzedstawialny, e pozwala jedynie na wiadectwo, nie za na sztuk. Ale twierdzeniu temu przeczy dzieo samych wiadkw. Na przykad zoone ze zda wsprzdnych pisarstwo Primo Leviego lub Roberta Antelme uwaa si za najczystszy sposb dawania wiadectwa nazistowskiej dehumanizacji. Ale ten parataktyczny styl, polegajcy na zestawieniu maych percepcji i dozna, by jedn z gwnych cech rewolucji lirerackiej XIX w. Krtkie zapisy na pocztku ksiki Anrelme'a L'Espece humaine [Rasa ludzka] 1 ', dajce opis latryn i organizacji miejsca w obozie Buchenwald, odpowiadaj tym samym wzorcom, co opisy podwrza Emmy Bovary. Podobnie film Shoah Claude'a Lanzmanna uwaano za dajcy wiadectwo nieprzedstawialnego. Ale tym, co Lanzmann przeciwstawia przedstawieniowej fabule amerykaskiej serii relewizyjnej The Holocaust", jest inna fabua filmowanarracja dzisiejszego ledztwa, rekonstruujca zagadkow i wymazan przeszo, ktrej pocztkw mona si dopatrywa w Rosebud" Orsona Wellesa z Obywatela Kane a. Argument nieprzedstawialnoci" nie pasuje do dowiadczenia praktyki artystycznej. Zaspokaja raczej pragnienie tego, iby byo co nieprzedstawiainego, co nieosigalnego, by mc wpisywa w praktyk artystyczn konieczno okrnej drogi etycznej. Etyka nieprzedstawiainego moe by nadal odwrcon form estetycznej obietnicy.

Mona odnie wraenie, e krelc te entropiczne scenariusze polityki estetyki, przedstawiam pesymistyczny pogld na te kwestie. Bynajmniej nie to jest moim celem. Nie da si zaprzeczy, e na wiele sposobw dochodzi dzi do gosu pewna melancholia zwizana z losem sztuki i jej politycznym zaangaowaniem, zwaszcza w moim kraju, Francji. Atmosfera jest przepeniona deklaracjami o kocu sztuki, kocu obrazu, panowaniu komunikacji i reklamy, niemoliwoci szruki po Owicimiu, nostalgi za rajem urraconym wcielonej obecnoci, oskareniem o estetyczne utopie dajce pocztek totalitaryzmowi lub utowarowieniu. Nie byo moim celem przyczanie si do tego lamentujcego chru. Przeciwnie, sdz, e moemy zdystansowa si wobec tego panujcego dzi nastroju, jeli zrozumiemy, e w koniec sztuki" nie stanowi nieszczsnego przeznaczenia nowoczesnoci", lecz odwrotn stton samego ycia sztuki. W takiej mierze, w jakiej formua estetyczna od samego pocztku wie sztuk z nie-sztuk, ustanawia ycie sztuki midzy dwoma zanikajcymi punktami: sztuk stajc si jedynie yciem lub sztuk stajc si jedynie sztuk. Powiedziaem, e doprowadzony do skrajnoci" kady z tych scenariuszy pociga za sob swoj wasn en tropi, swj wasny koniec sztuki. Ale ycie sztuki w estetycznym reimie sztuki polega wanie na wahadowym tuchu midzy jednym scenariuszem a drugim: grajc autonomi przeciw heteronomii i heteronomi przeciwko autonomii, grajc jednym poczeniem midzy sztuk i nie-sztuk przeciwko innemu takiemu poczeniu. Kady z tych scenariuszy obejmuje pewn metapoliryk: sztuka odrzucajca hierarchiczne podziay postrzega rtego i ksztatujca wspln zmysowo {sensorium); lub sztuka zastpujca polityk jako konfiguracja postrzegao ego wiata; lub sztuka stajca si pewnego rodzaju spoeczn hermeneutyk; lub nawet sztuka stajca si, w jej odosobnieniu, straniczk

' Zob. R. Antelme, LEsphce humaine, Paiis 1957 [przyp. M.K.].

146

Jacques Rndere

obietnicy emancypacji. Kad z tych pozycji da si utrzyma i kada z nich miaa swoj realizacj. Oznacza to, e w polityce estetyki" jest pewna nie rozst rzyga noc. Istnieje meta polityka estetyki, ktta ksztatuje moliwoci sztuki. Sztuka estetyczna skada obietnic politycznego spenienia, ktrej nie moe dotrzyma, i rozkwita, opierajc si na tej dwuznacznoci. To dlatego ci, ktrzy chc odizolowa j od polityki, trafiaj jak kul w pot. Z tego samego powodu ci, ktrzy pragn speni jej polityczn obietnic, skazani s na melancholi. Przeoy Maciej Kropiwnicki

MARK ROBSON E S T E T Y C Z N E "WSPLNOTY JACQUES'A RANCIERE'A

1. 2 POWROTEM" DO ESTETYKI Po raz kolejny jestemy wiadkami powrotu" do kwestii estetyki. Nie mam oczywicie na myli tego, e krytyka powraca do pyta, czym jest dobra lub za sztuka. Niewielu z nas, zajmujcych si studiami nad literatur, wyjwszy godne uwagi wyjtki, takie jak Harold Bloom, odkryo na nowo t Leavisowsk' potrzeb klasyfikacji twrczoci artystycznej w celu identyfikacji tych elementw, ktre warte s wczenia do tradycji, na przykad ze wzgldu na ich wielko. Coraz bardziej widoczny stawa si raczej ruch (wstecz) ku filozoficznym pytaniom z krgu estetyki1. ' Frank Raymond Leavis (1895-1978)-wpywowy brytyjski krytyk literacki, ktry od lat 30. do 60. XX w. uczy kolejne pokolenia lireraturoznawcw elaznych zasad swojej wizji krytyki, wyraanych zwaszcza w kierowanym przez niego pimie o wymownym tytule Scrutiny": podstaw krytyki literackiej jest ocena i wartociowanie, literatura angielska to moralne centrum szkolnych list lektur, a obrona jzyka i dziedzictwa literackiego przed zakusami kultury masowej jest czym absolutnie koniecznym [przyp. M.K.]. 1 Wrd wielu przykadw, ktre mona by tu przytoczy, zob, From an Aesthetic Point of View: Philosophy, Art and the Senses, red. P. Osborne,

rdo tekstu: Ranciere Jacques, Rewolucja estetyczna i jej skutki. Sploty autonomii i heteronomii, w: tego, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, prze. M. Kropiwnicki, J. Sowa, Korporacja halart, Krakw 2007, s. 115-146