Najsynniejsze aplikacje

Stabilizator 723
Jednym z niewielu ukadw scalo nych, opracowanych we wczesnych la tach siedemdziesitych, a produkowa nych nieprzerwanie do dzi jest stabiliza tor napicia o oznaczeniu 723. Ukad ten zosta opracowany przez amerykask firm Fairchild i produkowa ny jako A723. Szybko inne zachodnie firmy zaczy produkowa odpowiedniki ukadu 723 (L123, SC723, SFC2723, TBA281, MIC723, NE550), a z czasem ukad ten pojawi si take w krajach bloku socjalis tycznego, produkowany m.in. przez czes k Tesl jako MAA723, a w Polsce przez CEMI jako UL7523. Dzi, pomimo upywu tylu lat, kostka nadal jest produkowana przez liczne zna ne firmy i to pomimo pojawienia si wie lu najrniejszych konkurencyjnych stabi lizatorw scalonych. Co zadecydowao o sukcesie ukadu 723? By moe, jak czsto bywao w elekt ronice, czciowo stao si to za spraw przypadku. By moe przyczyn bya dob ra reklama, ktra dotara do wikszoci konstruktorw. Moe powodem bya wy jtkowa uniwersalno? W kadym razie trzeba wiedzie, e nie bya to pierwsza i jedyna jaskka na rynku stabilizatorw monolitycznych. W pocztkowym okresie obecnoci na rynku opisywanej kostki, istniay i nawet cieszyy si znaczn popularnoci nieco inne stabilizatory konkurencyjnych firm, majce podobne parametry. W kadym razie kostka 723 przetrwaa do dzi. Czy to znaczy, e jest to jaka rewela cja, ktr naley stosowa w jak najwik szej iloci nowo opracowywanych urz dze? Nie! Jak si za chwil okae, kostka ma rzeczywicie przyzwoite parametry (jak na swj wiek), ale wcale nie jest ad n rewelacj. Dzi w zasilaczach do popu larnego sprztu z reguy stosujemy trzy kocwkowe stabilizatory rodzin 78XX i 79XX. Niemniej jednak kostk 723 warto za prezentowa w dziale Najsynniejsze ap likacje nie tylko ze wzgldu na jej dugo wieczno, ale i na fakt, e do dzi moe by ona wykorzystywana w wielu, przede wszystkim nietypowych zastosowaniach. Aby wykorzysta ukad w nietypowych zastosowaniach, nie wystarczy pozna klasyczne schematy aplikacyjne, podawa

N AJS YNNIEJSZE

A PLIKACJE
ne w licznych ksikach i w katalogach trzeba dokadnie zrozumie budow we wntrzn tej w sumie do prostej, ale niewtpliwie ciekawej i uniwersalnej kos tki. Niebagatelne znaczenie ma fakt, e ukad ten jest powszechnie dostpny, czasem mona go kupi na giedzie za miesznie nisk cen 20...30groszy (zwaszcza plsk wersje UL7523 lub czes k MAA723). Ukad 723 by i jest produkowany zar wno w dziesicionkowej obudowie metalowej z 10 wyprowadzeniami, jak i w typowej 14nkowej plastikowej obudowie DIL, a ostatnio take w maej obudowie plastikowej SMD. Numery wy prowadze dla obu wersji podane s na rysunku 2 , gdzie przedstawiony jest szczegowy schemat wewntrzny. Obecnie zdecydowanie czciej spotyka ne s kostki w plastikowej 14nkowej obudowie DIL, dlatego numery koc wek podane na wszystkich pozostaych rysunkach dotycz tej wersji. Przy projektowaniu druku naley prze widzie miejsce pod typow 14nkow kostk w obudowie DIL. Ukad w okrgej obudowie metalowej mona bez trudu wlutowa w tak przygotowane otwory

Budowa wewntrzna i parametry

Na rysunku 1a pokazano blokowy schemat wewntrzny ukadu 723. W wie lu przypadkach nie trzeba zna szczego wego schematu wewntrznego, wystar czy ten schemat blokowy.

Rys. 1a. Schemat blokowy kostki 723

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/97

29

Najsynniejsze aplikacje

Rys. 2. Szczegowy schemat wewntrzny ukadu 723

Rys. 3. Schemat blokowy typowego stabilizatora Rys. 1b. Numeracja wyprowadze ukadu pytki wystarczy odpowiednio rozgi nki. Jest to dziecinnie proste nek tych nie trzeba krzyowa. Pomoc b dzie tu porwnanie numeracji nek obu wersji podanej na rysunku 1b. Tabela zawiera najwaniejsze para metry ukadu scalonego. W ukadzie wystpuje zawsze jaki element regulacyjny zazwyczaj jest to tranzystor mocy. Otwiera si on lub przy myka tak, by napicie na wyjciu stabili zatora miao potrzebn warto. eby sterowa prac tego elementu regulacyjnego potrzebne s jeszcze dwa bloki. Jednym z nich jest rdo napicia wzorcowego, zwanego napiciem odnie sienia. Napicie tego rda odniesienia powinno by jak najbardziej stabilne, to znaczy niezalene od temperatury, napi cia zasilania i poboru prdu. Mwic najprociej, napicie rda odniesienia jest na bieco porwnywa ne z napiciem na wyjciu stabilizatora i w zalenoci od wyniku porwnania, element regulacyjny jest otwierany lub przymykany. Dlatego drugim niezbdnym blokiem stabilizatora jest ukad porwnujcy, zwa ny najczciej wzmacniaczem bdu (b du midzy napiciem wzorcowym, a na piciem wyjciowym). Wszystkie wymie nione bloki wystpuj w kostce 723. Przecitnemu elektronikowi moe si wydawa, e stabilizator to stabiliza tor i na tym koniec. W przypadku ukadu 723 jest to pogld bdny. Kostka zawie ra kilka oddzielnych blokw, ktre mog by wykorzystane niezalenie, i w su mie wcale nie musz tworzy stabiliza tora, tylko ukad penicy zupenie inne funkcje. Wanie dlatego dokadnie przyjrzymy si tym oddzielnym blokom, a nie b dziemy ka nacisku na typowe zasto sowania. 1. Ukad wytwarzania napicia odnie sienia. Jak wida na rysunku 1, kostka 723 za wiera rdo napicia odniesienia o war toci 7,15V0,35V. Dla wnikliwego uyt kownika wane jest, e rdo to ma bar dzo dobre parametry, ale tylko przy zasila

Dziaanie ukadu
Z grubsza biorc, zasada dziaania typowego stabilizatora jest nastpujca (patrz rysunek 3): Tabela

Parametry dopuszczalne ukadu 723

Zakres napi zasilania (kocwki 12, 7): 9,5...40V (chwilowo do 50V) Zakres napi wyjciowych: 2...37V Maksymalny prd wyjciowy (kocwki 10, 11): 150mA Maksymalny prd wyjcia napicia odniesienia (n. 6): 15mA Maksymalny prd kocwki 9: 25mA Maksymalne napicie na wejciu 5: 8V (dotyczy tylko kostek niektrych producentw) Maksymalne napicie midzy wejciami 4, 5: 5V Dopuszczalna moc strat (przy temp. otoczenia +25 C): 500...1250mW (zalenie od producenta) Napicie odniesienia (n. 6): typ. 7,15V (6,80...7,50V) Prd spoczynkowy (n. 12): typ. 2,3mA, max 4,0mA

30

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/97

Najsynniejsze aplikacje
niu ukadu napiciem nie mniejszym od 9,5V (9,5...40V). Przy mniejszym napiciu zasilania parametry s radykalnie gorsze. Wydawaoby si, e picioprocentowa dokadno napicia odniesienia 7,15V to adna rewelacja. W rzeczywistoci, dla konstruktora nie jest wane, jaki jest roz rzut wartoci tego napicia, czyli czy rdo daje 6,9V, czy 7,4V wane jest natomiast na ile to napicie jest stabilne. Konstruktorom ukadu 723 udao si uzyska bardzo dobr stabilno tempe raturow tego napicia: typowo wynosi ona 0,003%/C, maksymalnie dla nielicz nych kostek jest wiksza i moe siga do 0,015%/C. To znaczy, e przy zmianie temperatu ry, powiedzmy o 30C, napicie odniesie nia zmieni si tylko o: 30C x 0,003%/C = 0,09% Dla napicia 7,15V daje to zmian tyl ko o 7,15V x 0,09% = 6,435mV Jak wida, jest to bardzo dobra stabil no takich zmian napicia nie sposb wykry nawet 3,5cyfrowym multimet rem, a tym bardziej miernikiem wska zwkowym! Kostka 723 (choby jej stary krajowy odpowiednik UL7523) jest wic bardzo tanim, bardzo dobrym rdem napicia wzorcowego. Warto jeszcze wiedzie, e warto tego napicia niewiele zmienia si z upy wem czasu: po 1000 godzinach pracy nie powinna zmieni si wicej ni 0,1%. Dziki zastosowaniu stabilnej diody Zenera oraz wzmacniacza wyjciowego, z opisywanego bloku (czyli z kocwki Vref) mona pobiera prd do 15mA bez pogorszenia si stabilnoci tego napicia wzorcowego. Przy projektowaniu konkretnego uka du wykorzystujcego wietne rdo od niesienia kostki 723 naley zwrci baczn uwag na stabilno rezystorw uywanych w obwodach dzielnikw. Bardzo czsto okazuje si, e znakomite parametry rda odniesienia s cakowi cie niewykorzystane wskutek zastoso wania najtaszych rezystorw wglo wych, majcych duy wspczynnik temperaturowy (kilkakrotnie wikszy ni wspomniane 0,003%/C). Dlatego w ukadach precyzyjnych koniecznie trzeba tu stosowa dobre rezystory me talizowane o tolerancji 1%. 2. Wzmacniacz bdu. Kostka 723 zawiera w sobie wzmac niacz operacyjny o przyzwoitych para metrach. Cz modych Czytelnikw moe nie wie, co to jest wzmacniacz operacyjny. Szczegy nie s wane: wzmacniacz ten porwnuje napicia na obu swoich we jciach i jego wyjciu napicie wzrasta lub opada, w zalenoci od rnicy na pi na obydwu wejciach. Poniewa na picie odniesienia wynosi 7,15V, a napi cie wyjciowe moe by ustawione w zakresie 2...37V, dla dopasowania na pi wejciowych wzmacniacza bdu stosuje si odpowiednio dobrane dzielni ki rezystorowe. Jak pokazuje rysunek 2, wzmacniacz bdu jest bardzo prosty, bo w zasadzie skada si tylko z dwch tranzystorw (TA i TB). Jednak dziki zastosowaniu obci enia w postaci rda prdowego, wzmocnienie napiciowe jest znacznie wiksze, ni wzmocnienie prdowe uy tych tranzystorw. Napicie wyjciowe wzmacniacza bdu dostpne jest na kocwce nr 13 (oznaczanej Kompensacja Czstotli woci). W zasadzie jest to szczliwy przypadek w ukadzie typowego sta bilizatora nie ma potrzeby wyprowadza nia na zewntrz tego punktu. Wypro wadzenie to pojawio si tylko ze wzgldu na konieczno kompensacji czstotliwociowej tego wzmacniacza ze wzgldu na due wzmocnienie ca ego ukadu pracujcego w roli stabiliza tora (i ze wzgldu na pewne przesuni cia fazowe), stabilizator mgby si wzbudza, czyli zamienia si w gene rator. Zapobiega temu kondensator kompensujcy. Kondensator taki mo na doczy na dwa sposoby: midzy kocwki 13 i 4 potrzebna po jemno wynosi 100pF midzy kocwk 14 a mas potrzeb na pojemno wynosi 1nF. Kondensator kompensujcy zawsze jest potrzebny w ukadzie stabilizatora. Natomiast przy nietypowym wykorzys taniu wzmacniacza bdu nie zawsze jest konieczny, czasem mona go nie stosowa. W kadym razie wyjcie wzmacniacza w postaci kocwki 13, cho dostpne, jest bardzo rzadko wykorzystywane w praktyce. Przyczyn jest midzy innymi fakt, e jakiekolwiek zewntrzne obcie nie doczone do tego punktu zmniejsza wzmocnienie wzmacniacza bdu. Dlate go nawet w nietypowych zastosowa niach zazwyczaj wyjciem jest jedna z kocwek tranzystora regulacyjnego (nka 10 lub 11). Dla praktyka bardzo wane jest zrozu mienie ogranicze moliwoci opisywa nego wzmacniacza bdu. Przede wszys tkim chodzi o zakres dopuszczalnych na pi wejciowych i wyjciowych. Napicia podawane na wejcia wzmacniacza bdu nie powinny by ni sze ni 1,8V. Przy niszych napiciach tranzystory tworzce ten wzmacniacz mog w ogle nie pracowa. Napicia wejciowe wzmacniacza b du w zasadzie mogyby by wiksze, na wet niemal rwne napiciu zasilajcemu (podawanemu na kocwk 12). Ale tu tkwi pewna puapka! Przy zwikszaniu napicia na wejciach wzmacniacza b du, jednoczenie zmniejsza si zakres je go napicia wyjciowego. Jeli na przy kad kostka zasilana jest napiciem 12V, a napicia na wejciach wzmacniacza bdu wynosiyby, powiedzmy 10V, wte dy napicie na wyjciu wzmacniacza (czy li na kocwce 13) mogoby si zmienia jedynie w zakresie od okoo 9,4 do okoo 11,5V. Przyczyna ley po prostu w tym, e napicie na kolektorze tranzystora oznaczonego TB na rysunku 2, nie moe przecie spa poniej jego napicia bazy o wicej ni 0,6V, nawet przy nasyceniu tego tranzystora. To jest oczywiste, ale czsto bywa przeoczane przez nie wprawnych konstruktorw. Drogi Czytelniku, eby ustrzec si te go bdu, pracuj z moliwie niskimi napi ciami na wejciach wzmacniacza bdu (nki 4 i 5) zalecany zakres wynosi 1,8....7,15V. Ukady 723 niektrych wy twrcw maj ukad wewntrzny nieco inny, ni pokazuje rysunek 2, i wtedy wy stpuje dodatkowe ograniczenie na na picie wejciowe wzmacniacza bdu napicie na wejciach 4 i 5 nie moe by wiksze ni 8V! Ukad 723 jest naprawd bardzo uni wersalny, ale pomijanie opisanego wa nie ograniczenia (na napicie wyjciowe, w zalenoci od napi wejciowych wzmacniacza bdu), czsto staje si przyczyn kopotw i bdnego, lub na wet braku jakiegokolwiek dziaania. Doty czy to zarwno wykorzystania kostki do budowy nietypowych stabilizatorw, jak i urzdze o innym przeznaczeniu. 3. Tranzystor wyjciowy. Do wyjcia wzmacniacza bdu do czone s dwa tranzystory (TC i TD), z kt rych drugi ma kolektor i emiter wypro wadzone na zewntrz przez kocwki 10 i 11. W zasadzie ten tranzystor jest gw nym tranzystorem regulacyjnym i on za myka si lub otwiera, utrzymujc waci we napicie na wyjciu stabilizatora. W tranzystorze tym podczas przepywu prdu obcienia, wydziela si moc strat w postaci ciepa. Przy temperaturze oto czenia wynoszcej +25C w ukadzie sca lonym mona wydzieli co najwyej 1W takiej mocy strat temperatura pytki krzemowej wyniesie przy tym okoo +150C. Przy wikszej mocy strat tempe ratura struktury bdzie jeszcze wiksza, co doprowadzi do szybkiego nieodwracal nego uszkodzenia ukadu w przeciwie stwie do wikszoci wspczesnych trzy

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/97

31

Najsynniejsze aplikacje
a) Tu naley przypomnie, e podawana numeracja dotyczy kostki w typowej obu dowie plastikowej ukad w dziesicio nkowej obudowie metalowej nie daje moliwoci dostpu do wspomnianej dio dy Zenera nie ma po prostu odpowied nika nki 9. Rysunek 4 pokazuje tylko kilka moli wych sposobw doczenia tranzystorw zewntrznych. Rozumny konstruktor ma tu szerokie pole do popisu i moe wyko rzystywa kostk naprawd w najrniej szy sposb, doczajc odpowiednio ele menty zewntrzne, niekoniecznie tran zystory. W tym miejscu naley wspomnie, e stosujc rozumnie ukdy wedug rysun ku 4b, a zwaszcza 4c, mona zbudowa stabilizator typu Low Drop Out, czyli sta bilizator mogcy pracowa przy bardzo maej (rzdu kilkudziesiciu miliwoltw) rnicy napi midzy wejciem a wy jciem tego stabilizatora typowe stabili zatory mog pracowa tylko przy spadku napicia na stabilizatorze wikszym od 2V. Jest to bardzo cenna zaleta, i wanie stara kostka 723 moe by dobr alterna tyw w stosunku do scalonych stabiliza torw typu LowDropOut, ktre pki co, nadal s drogie. Przykad takiego stabili zatora pokazany jest w dziale Elektronika 2000 w tym numerze EdW. Aby nie naci si na przykre niespo dzianki, trzeba przy tym stale pamita o wspomnianych wczeniej ogranicze niach napicia wyjciowego, zalenie od napicia na wejciach wzmacniacza b du. Wanie ze wzgldu na te ogranicze nia nie mona podcza tranzystora wy jciowego tak, jak pokazuje rysunek 5,

b)

Rys. 6. Zasada dziaania obwodu ograniczenia prdu jcia wzmacniacza bdu. Tranzystor ten przeznaczony jest do realizacji ogranicze nia prdu wyjciowego. Ide pokazuje rysunek 6. Gdy spadek napicia na rezystorze szeregowym RSC, umieszczonym w obwodzie wyjcio wym stabilizatora, przekroczy napicie progowe tranzystora (czyli 0,55...0,7V), wtedy tranzystor ten otworzy si i prze jmie prd rda prdowego (reprezento wanego na rysunku 6 przez rezystor RA) zasilajcego baz tranzystorw wy jciowych i tym samym nie pozwoli na wzrost prdu, niezalenie od zmian ob cienia. Nawet przy zwarciu obcienia nie popynie wikszy prd, bo obwd ograniczenia obniy napicie na wyjciu tego wzmacniacza nawet a do zera tranzystory wyjciowe TC i TD nie bd si mogy bardziej otworzy, i prd stabi lizatora nie bdzie mg wzrosn powy ej wartoci wyznaczonej stosunkiem napicia UBE tranzystora TE i wartoci niewielkiego rezystora RSC wczan midzy nki 2 i 3. Warto maksymalnego prdu, czyli prdu ograniczania wyraa si prostym wzorem: UBE Im ax = RSC Jak z tego wida, maksymalna war to prdu jest wyznaczona przez rezys tancj RSC. W praktyce prosty jest tylko wzr na papierze: wraz ze zmianami temperatury zmienia si warto napicia UBE tranzys tora (okoo 2,2mV/C), a tym samym znacznie zmienia si warto maksymal nego prdu stabilizatora Rysunek 7 udowadnia, e s to zmia ny znaczne. Podana na tym rysunku tem peratura, to temperatura struktury, a nie temperatura otoczenia. Jak wspomniano wczeniej, ju przy mocy strat ukadu scalonego rzdu 1W temperatura struk tury z atwoci osiga grn dopuszczal n granic +150C. W tym miejscu wi

c)

Rys. 4. Sposoby doczenia tranzysto rw zewntrznych kocwkowych stabilizatorw, kostka 723 nie ma zabezpiecze termicznych uniemoliwiajcych jej uszkodzenie. Wzrost temperatury wywoany znaczna moc strat jest te niekorzystny ze wzgl dy na zmian niektrych parametrw, nie tylko wartoci napicia odniesienia. Dlatego w wielu zastosowaniach wyko rzystuje si dodatkowe zewntrzne tran zystory mocy. Kostka nagrzewa si wtedy nieznacznie, i jej parametry zmieniaj si w pomijalnym stopniu. Jeli bdziesz wy korzystywa ukad 723 do precyzyjnych za stosowa, nie zapomnij o tym fakcie! Teraz kolejna wana sprawa. Genial nym posuniciem konstruktorw ukadu scalonego byo wyprowadzenie na ze wntrz obudowy nie tylko emitera i ko lektora tranzystora regulacyjnego, ale i wprowadzenie dodatkowej diody Zene ra (6,2V) doczonej do emitera. Dostp do tych trzech punktw (kocwki 9, 10 i 11) umoliwia najrniejsze wykorzysta nie wewntrznego tranzystora regulacyj nego, a co waniejsze, pozwala docza i rnie wykorzystywa dodatkowe tran zystory zewntrzne rnego typu.

Rys. 5. Niedopuszczalny ukad pocze i dlatego dodano diod Zenera i kocw k nr 9, ktra umoliwia poczenie, jak na rysunku 4c. 4. Obwd ograniczania prdu. Kostka 723 zawiera dodatkowy tran zystor npn, doczony kolektorem do wy

32

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/97

Najsynniejsze aplikacje
Typowe zastosowania
Dwa najprostsze typowe za stosowania kostki 723 w roli stabilizatora napi wikszych i mniejszych ni 7,15V pokaza no na rysunku 8a i 8b. Nato miast na rysunku 8c pokazano, jak wykona stabilizator o na piciu wyjciowym regulowa nym od 2V do 37V. Oczywicie, prd maksymalny bez zewntr znego tranzystora mocy jest niewielki do kadego z poka zanych ukadw mona doda tranzystor w ukadzie z rysunku 4a albo 4b. Rys. 9. Stabilizator wysokonapiciowy Kolejne rysunku przedsta wiaj rnorodne przykady sta bilizatorw. a) Ukad z rysunku 9 moe pracowa przy napiciach wyszych ni dopuszczal ne napicie pracy stabilizatora (nawet do 250V). Jest to moliwe, poniewa aden z punktw kostki nie jest poczony z ma s taki ukad nazywa si dlatego stabili zatorem pywajcym. W katalogach mo na znale podobny schemat do sta bilizacji napi ujemnych a do 250V. Ukad moe stabilizowa wy sokie napicia, niemniej jednak do puszczalne napicia samej kostki nie mog by przekroczone chodzi tu o spadek napicia na stabilizatorze, b) ktry nie moe by wikszy ni 40V. Rysunek 10 pokazuje bardzo cie kawy ukad stabilizatora napi 2...7V z ograniczeniem prdowym typu fol dback. Ukad ten w normalnych wa runkach pracy ma znaczn wydaj no prdow Imax. Natomiast w przypadku zwarcia wyjcia do ma sy, pyncy wtedy prd jest znacznie mniejszy od prdu maksymalnego Imax. Jest to moliwe dziki zastoso Rys. 10. Stabilizator z ogranicznikiem waniu dodatkowych rezystorw typu foldback w obwodzie ograniczenia prdowe go z tranzystorem TE. Warto dokad nie przeanalizowa dziaanie takiego niach raczej nie stosuje si kostki 723, ukadu, bo moe on si okaza poy tylko znacznie nowsze, trzykocwkowe teczny w praktyce. Na rysunku poda stabilizatory (78XX, 70XX, LM317, no te wzory pozwalajce obliczy LM337, itp.). Jednak kady szanujcy si elektronik potrzebne wartoci rezystorw. Kostk 723 mona te wykorzys powinien zna kostk 723 i potrafi j tywa w zasilaczach impulsowych wykorzysta, take w nietypowy sposb. obecnie powszechnie stosowane s Jest to tym bardziej na czasie, bo prze jednak inne rozwizania zasilaczy im cie na giedach ukad ten czsto mona pulsowych i sposoby podawane kupi po symbolicznej cenie kilkudziesi w starszych katalogach nie maj ju ciu groszy. (red) praktycznego zastosowania. Blisza analiza podanych schema tw na pewno pomoe wykorzysta kostk 723 w jeszcze inny, oryginal ny sposb. Na zakoczenie wypada przypo mnie z ca stanowczoci, e w ty powych wspczesnych urzdze

Rys. 7. Zaleno prdu ograniczania od temperatury struktury da, e prosty ukad ograniczania prdu z tranzystorem jest skuteczny, ale niepre cyzyjny; wida te, e dla osignicia moliwie staych parametrw, struktura kostki powinna mie w miar sta tem peratur. W przypadku, gdy obwd ograniczenia prdu nie bdzie stosowany, wyprowa dzenia numer 2 i 3 naley po prostu pozo stawi niepodczone nie przeszkodzi to w pracy pozostaych blokw.

a)

b)

c)

Rys. 8. Typowe zastosowania

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/97

33