Erving Gofjman

CHARAKTERYSTYKA INSTYTUCJI TOTALNYCH

Cz pracy E, Goffmana The Characteristics of Total Institutions opublikowanej pierwotnie w Symposium on Preventive and Social Psychiatry" 1957, nr 15 - 17. Tumaczenia dokonano na podstawie: A. Etzioni (red.): A Sociological Reader on Complex Organizations. Holt, Reinhart and Winston, Inc., New York 1969, s. 312 - 338.

Charakterystyka instytucji totalnych

1S1

Przedmiotem tych rozwaa 'bd organizacje spoeczne (zakady, placwki), powszechnie zwane instytucjami, w ktrych prowadzi si regularni okrelony rodzaj dziaalnoci. [...] Kada z nich pochania cz czasu i zainteresowania swych czonkw i stwarza im jak gdyby odrbny wiat; krtko mwic: kada instytucja dy do ograniczania swych, czonkw. W naszym, zachodnim spoeczestwie moemy wyodrbni pewn klas instytucji, ktre stwarzaj wiksze ograniczenia ni inne. Ich ograniczajcy lub totalny charakter symbolizuj czsto fizyczne bariery uniemoliwiajce kontakt ze wiatem zewntrznym: zamknite drzwi, wysokie mury, 2asieki z drutu kolczastego, strome brzegi lub woda, otwarta przestrze itd. Nazywam je instytucjami totalnymi (total institutions). Chciabym tu rozway ich ogln charakterystyk l . Rozwaaniom tym nadaem wprawdzie form analizy opartej na badaniach, ale w rzeczywistoci s one czysto spekulatywne. Dla wygody, chciabym podzieli instytucje totalne wystpujce w naszym spoeczestwie na pi grup. Do pierwszej nale instytucje powoane do opieki nad osobami niedonymi i nieszkodliwymi; s to domy starcw, przytuki dla ociemniaych, ebrakw, sierot itd. Grup drug stanowi zakady opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego troszczenia si o siebie a zarazem cho nie z ich winy niebezpiecznymi dla spoeczestwa; s to sanatoria przeciwgrulicze, szpitale psyKategoria instytucji totalnych wystpuje od czasu do czasu w pimiennictwie socjologicznym pod rnymi nazwami; jej najlepsz, chocia tylko czciow charakterystyk zawiera nie doceniony artyku Howarda Rolanda Segregated Communities and Mental Health, zamieszczony w Mental Health Publication of the American Association for Advancement of Science" 1939, nr 9. Wstpny zarys tez niniejszego artykuu zosta przedstawiony w Third Group Processes Proceedings pod red. Bertrama Schaffnera, 1957.
1

chiatryczne i leprozoria. Trzecia obejmuje ten typ instytucji totalnych, ktrych zadaniem jest ochrona spoeczestwa przed szkodzeniem mu w sposb wiadomy. W tym przypadku nie dobro osb poddanych ograniczeniom jest bezporednim celem dziaania instytucji: ich przykadem s wizienia, zakady poprawcze, obozy dla jecw wojennych i obozy koncentracyjne. Do grupy czwartej nale instytucje, ktre s p o w ' do realizacji okrelonych zada technicznych i maj charakter czy? strumentalny. Nale do nich: koszary wojskowe, okrty, internaty, <JLU/._ pracy, osady kolonistw, due majtki z punktu widzenia mieszkajcej w ich pomieszczeniach suby itd. Wreszcie do grupy ostatniej nale instytucje przeznaczone dla osb. ktre dobrowolnie wycofay si z czynnego ycia, oraz miejsca kontemplacji religijnej: opactwa, klasztory, zakony itd. Powyszy wykaz instytucji totalnych nie jest wprawdzie dokadny ani wyczerpujcy, ale samo ich wyliczenie moe stanowi empiryczny punkt wyjcia dla sformuowania opisowej definicji tego pojcia. Sdz, e formuujc na tej podstawie wstpn definicj instytucji totalnych bd mg rozwaa ich ogln charakterystyk bez popadania w tautologie. Zanim jednak na podstawie przy toczonych cech sprbujemy zarysowa oglny profil tej charakterystyki, musimy zwrci uwag na pewn osobliwo. Ot adna z cech. ktre zostan tu wyselekcjonowane, nie jest wyczn waciwoci instytucji totalnych ani nie jest wsplna im wszystkim. To, co jest im wszystkim wsplne i swoiste, polega na tym, e kada z nich w znacznym stopniu posiada szereg cech stanowicych atrybuty organizacji totalnych. W dalszym cigu wic mwic o ich cechach wsplnych" bd mia na myli to sabsze sformuowanie, ktre, jak sdz, mona logicznie obroni.

CECHY ORGANIZACJI TOTALNYCH

Podstawow cech wspczesnych spoeczestw jest rozdzia miejsca spania, zabawy i pracy. Przebywamy w tych miejscach z odmiennymi osobami, podlegamy odmiennym autoryteto-m i rnym planom dziaania. Zasadnicz cech instytucji totalnych jest przeamanie barier, ktre oddzielaj zwykle te trzy dziedziny ycia. Po pierwsze, cale ycie ich mieszkacw toczy si w jednym i tym samym miejscu i podlega tej samej, jedynej wadzy. Po drugie, we wszystkich fazach codziennej dziaalnoci ich czonkowie pozostaj w bezporednim towarzystwie duej liczby innych czonkw. Wszyscy oni traktowani s jednakowo, musz pracowa razem i wykonywa te same czynnoci. Po trzecie, cay ich dzie jest

152

E. Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

153

cile zaplanowany, tak e jedna czynno w wyranie przewidzianym czasie przechodzi w drug. Plan ten narzucony jest z gry przez system formalnych rozporzdze, a jego przestrzegania pilnuje zesp nadzorcw. Wreszcie, po czwarte, poszczeglne czynnoci s przymusowe i stanowi cz jednego planu oglnego, ktrego celem jest realizacja oficjalnych zada danej instytucji. Oczywicie, niektre spord tych cech instytucji totalnych wystpuj take w innych miejscach i organizacjach. Np. nasze wielkie instytucje handlowe, przemysowe i owiatowe coraz czciej urzdzaj dla swoich pracownikw kawiarnie i bary. prowadz dla nich kantory drobnych usug i orodki rekreacyjne dla spdzania czasu wolnego od pracy. Ale cho jest to tendencja prowadzca do organizacji totalnej, korzystanie z wielu tych urzdze jest tu dobrowolne i zwraca si baczn uwag, aby nie przenosi na ich teren stosunkw subowych. Podobnie gospodynie domowe lub cae rodziny farmerw pdz ycie wewntrz jednej ogrodzonej przestrzeni, chocia nie s zbiorowo nadzorowani i kierowani ani nie wykonuj poszczeglnych czynnoci w towarzystwie gromady ludzi robicych to samo. Zaspokajanie wielu rnych potrzeb ludzkich poprzez biurokratyczn organizacj zespow ludzi bez wzgldu na to, czy w danych okolicznociach jest to konieczny lub skuteczny sposb organizacji moemy wic uwaa za gwn cech instytucji totalnych. Mona z tego wyprowadzi szereg wanych konsekwencji. Tam, gdzie podstawowym stosunkiem jest nie kierowanie ani okresowa kontrola, jak to ma miejsce w wielu relacjach pracodawca pracownik, lecz raczej nadzorowanie, moliwe jest uruchamianie caych zespow ludzi w okrelonym czasie pray uyciu wzgldnie maej iloci personelu nadzorczego, ktry ogranicza si do pilnowania, aby kady wykonywa to, czego si od niego wymaga i co mu jasno wytumaczono. Jest to skuteczne zwaszcza w sytuacji, gdy wykroczenie jednej osoby bdzie najprawdopodobniej wyranie widoczne na tle ustawicznie sprawdzanej ulegoci innych. Nie chodzi nam tu o rozstrzygnicie, co wysuwa si na plan pierwszy: dua grupa rzdzonych czy nieliczny zesp nadzorcw; wane jest, e kada z tych grup zostaa stworzona dla drugiej. W instytucjach totalnych wystpuje wic zasadniczy podzia na du grup jednostek yjcych wewntrz nich i majcych ograniczone kontakty ze wiatem zewntrznym, nazywanych umownie podwadnymi" (inmates), i nieliczn grup ich nadzorcw, nazywanych zwykle personelem" (sfa/f), pracujcych najczciej przez 8 godzin w cigu doby i spoecznie zintegrowanych ze wiatem zewntrznym 2 . Kada z tych grup ocenia
2

czonkw drugiej grupy na podstawie ciasnych i wrogich stereotypw. Personel uwaa, e podwadni s zatwardziali, zdradzieccy i spiskuj, ci natomiast przypisuj personelowi pogardliwo, wywyszanie si, despotyzm i nikczemno. Personel czuje si wyszy i prawy, natomiast podwadni, przynajmniej w niektrych przypadkach, uwaaj si za niszych, sabszych, ndznych i winnych 3. Przemieszczenia (ruchliwo) midzy tymi warstwami s bardzo ograniczone, dystans spoeczny jest tu bowiem szczeglnie duy, a czsto wrcz oficjalnie nakazany. Nawet rozmowy midzy przedstawicielami jednej i drugiej grupy prowadzone s z okrelon intonacj gosu. Ograniczenia kontaktw wzmacniaj przypuszczalnie antagonistyczne stereotypy 4 . W rezultacie powstaj i istniej obok siebie dwa i~ne wiaty spoeczne i kulturalne. Maj one wprawdzie oficjalne punkty kontaktu, ale poza tym s dla siebie nawzajem mao przenikanie. Jest rzecz charakterystyczn, e sama instytucja i jej nazwa s do tego stopnia utosamiane zarwno przez personel, jak i podwadnych z personelem, e gdy ktra z tych grup mwi o celach lub interesach ..instytucji" ma na myli (podobnie jak ja sam) cele i interesy personelu. Jedn z najwaniejszych cech instytucji totalnych jest podzia na personel i podwadnych, inn powizanie z prac. W normalnych instytucjach naszego spoeczestwa wadza obowizujca w miejscu pracy koczy si z chwil pokwitowania przez pracownika odbioru wypaty; sposb wydawania pienidzy poza prac zaley bowiem od jego wasnego uznania. Mechanizm ten utrzymuje wadz zakadu pracy w cile okrelonych granicach. Fakt, e cay dzie podwadnych instytucji totalnych jest w peni z gry zaplanowany, oznacza, e zaplanowany jest rwnie pewien sposb zaspokajania ich wszystkich podstawowych potrzeb. Inaczej mwic: instytucje totalne przejmuj odpowiedzialno" za podwadnych i musz im zapewni to wszystko, co uwaa si za istotnie niezbdne". Wynika std, e niezalenie od tego, jak wielkie bd tu zachty do' pracy, nie bd one miay tego znaczenia strukturalnego, jakie maj na zewntrz.

soneli'T'rn r , ' ' g ^ h przypadkach, gdy perw" f H wewntrz zakadu, jego czonkowie odczuwaj, wyranie nieSZ r a z fakt w d u v r n T Z e C W n i i a ' . k t r yr my b ** P o d d a W a < o - ** 2 ycte ZlZe U K i a inStVtUCJi POr I t o T L e S e l d I J Manne - W t y m w 2 gl,dzie P S pr^! Rad SSL i T i's Struggle for Status w: American e u c a n Journal of Sociology" 1957, vol. LXII s 359 " t e g 2agadniellia r the P ^ 2 2 -TS! P - S. Kirson Weinburg: Aspects of X l Z " ^ r e W : " A m e r i c a * 'mal of Sociology 1942, vol XLVir,

956

20)

tyCh

c z e

Binarny charakter instytucji totalnych ukaza mi Gregory Bateson. Dowodzi

Utrzymuje to L. E. Ohin: op, cit., 5. 20.

154

E. Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

WIAT PODWADNYCH
PROCES DEGRADACJI

155

W instytucjach tych bowiem inne czynniki determinuj postaw wobec tego podstawowego elementu naszego ycia, jakim jest praca. Instytucje totalne wymagaj od swych podwadnych i nadzorcw pewnego niezbdnego dostosowania si. W niektrych z nich nie trzeba w ogle pracowa lub jedynie bardzo niewiele; podwadni nie nawykli do ycia bezczynnego nudz si wtedy straszliwie. W innych przypadkach, gdy troch pracowa trzeba, ale w niezwykle wolnym tempie, podwadni otrzymuj niewielk, zwykle symboliczn zapat w postaci tygodniowych porcji tytoniu lub prezentw gwiazdkowych, co niektrych z nich zwaszcza psychicznie chorych skania do kontynuowania pracy. W niektrych instytucjach totalnych, w rodzaju kolonii robotnikw lenych na odludziu czy marynarzy na statkach handlowych, relacj ze wiatem moliwych zakupw podtrzymuje si przez przymusowe oszczdzanie"; zaspokajanie wszystkich podstawowych potrzeb jest tu bowiem zorganizowane przez instytucj, a zarobki wypaca si dopiero po zakoczeniu sezonu i rozwizaniu umowy o prac. Niekiedy, oczywicie, w instytucjach totalnych trzeba pracowa duej ni 8 godzin w cigu doby; bodcem jest wwczas najczciej nie nadzieja nagrody, lecz groba surowej kary. System taki wpywa zawsze demoralizujco na ludzi, dla ktrych najwaniejsza jest praca {work-oriented). Okazuje si take, e poza tym, i instytucje totalne pozostaj w niezgodzie z podstawow dla naszego spoeczestwa zasad wic prac z pac, s one sprzeczne take z innym fundamentalnym elementem spoeczestwa z rodzin. Czsto ycie rodzinne przeciwstawia si yciu w samotnoci, w rzeczywistoci jednak wikszym przeciwiestwem ycia w rodzinie moe by ycie w zuniformizowanej gromadzie. Trudno bowiem nazwa yciem domowym ycie tych, ktrzy je i spa musz w tym samym miejscu, w ktrym pracuj wraz z grup swych wsptowarzyszy. Fakt, e czonkowie personelu instytucji totalnych podtrzymuj w okrelonym stopniu sw integracj ze spoecznoci zewntrzn i unikaj wszehobejmujcych zakusw tych instytucji, ma nieraz zwizek z tym. e ich rodziny czsto mieszkaj na zewntrz. [...] Instytucje totalne wywouj szczeglne zainteresowanie socjologw; s one bowiem hybrydami spoecznymi, czcymi elementy spoecznoci mieszkacw z elementami organizacji formalnej- Oprcz tego istniej, niestety, rwnie inne powody, aby si nimi interesowa. S one bowiem zakadami przymusowego przeksztacania osobowoci. I^ada z nich swoicie eksperymentuje na naturze", zwykle brutalnie, aby wykaza, co mona uczyni z ludzkim Ja. Zarysowawszy niektre cechy podstawowe instytucji totalnych moemy przej do rozpatrzenia ich z dwch specyficznych punktw widzenia: z -perspektywy wiata podwadnych i wiata personelu.

Charakterystyczn cech podwadnych jest to, e wchodz do instytucji ju jako osoby w peni uksztatowane przez rodowisko macierzyste (home world), w ktrym przed przyjciem do> instytucji byli wczeni w krg codziennych czynnoci i mieli pewien sposb ycia s . Warto wic przyjrze si kulturze lub jak mona by powiedzie w terminologii psychiatrycznej manifestacjom kulturalnym nowicjusza instytucji i zwrci szczegln uwag na to, co z niego zrobi instytucja totaLna. Niezalenie od trwaoci struktury jego osobowoci, jest ona zawsze czci wikszej wspierajcej j caoci osadzonej w jego rodowisku spoecznym, ktra obejmuje krg dowiadcze potwierdzajcych w pewnym stopniu jego moliwe do zaakceptowania wyobraenia o sobie oraz techniki obronne stosowane w przypadkach konfliktw, zwtpienia i klski. Instytucje totalne nie zastpuj tak uksztatowanej kultury podwadnych wasn oryginaln kultur. Nie dokonuje si w nich bowiem ani akulturacja, ani asymilacja, lecz co bardziej ograniczonego. Instytucje te nie d waciwie do przeforsowania kultury wasnej, lecz wytwarzaj i podtrzymuj swoiste napicie midzy rodowiskiem macierzystym podwadnego' a wiatem instytucji, ktre wykorzystuj jako narzdzie kierowania luzmi. Peny sens, jaki ma dla podwadnego znajdowanie si w" czy wewntrz" instytucji, wie si cile ze specyficznym znaczeniem, jakie ma dla niego wyjcie" czy znalezienie si poza ni". Nowicjusz przychodzi do instytucji z uksztatowan ju w pewien sposb osobowoci i powizaniami ze rodowiskiem, ktre pozwalay jej istnie. Wizi te zostaj przecite ju w pocztkowych fazach pobytu w instytucji, kiedy to jego osobowo zostaje poddana systematycznemu, cho czsto niezamierzonemu procesowi degradacji (mortification). W jzyku jednej z najstarszych naszych instytucji totalnych nazywa si to procesem poniania, zniewaania osobowoci. Ich wynikiem s radykalne zmiany w przekonaniach i postawie moralnej prowadzce do liczenia si przede wszystkim z interesem wasnym i postaw najwaniejszych w nowej sytuacji osb. Procesy deprywaeji osobowoci, w ktrych jest ona systematycznie zniewaana, s w naszych instytucjach totalnych powszechne. Nastpuje

porach chla 7, Z' fy

syste,:-atycLie p H Z T ^ ^

WyCEy Z t e j l i S t y Sier0CiCe l P r z y t u k i d l a

"**

SmOZa

<

n a w e t

** ^ u c j e

t e staraj* s * j

'

156

E. Goraan

Charakterystyka instytucji totalnych

157

dziki nim usunicie elementw warunkujcych identyczno podwadnego; pozbawia si go bowiem przedmiotw, z ktrymi mgby si utosamia. Typowym przykadem jest tu przechowywanie jego rzeczy osobistych w magazynie, do ktrego nie ma dostpu. Zwraca si mu je dopiero wwczas, gdy opuszcza on instytucj. Namiastk tego, co zostao mu odebrane, s przedmioty, ktre otrzymuje z instytucji; s one takie same dla duej grupy podwadnych i regularnie odbierane przez instytucj. Efektem tego jest standaryzacja i depersonalizacja. Ograniczona zostaje rwnie niezbdna dla osobowoci jednostki separacja od wsptowarzyszy. Podwadnych zmusza si te do wykonywania czynnoci infra dignitatem. Zawieszone zostaj ich plany rodzinne, zawodowe i edukacyjne, a ich miejsce zajmuje sytuacja napitnowania. Zakazane zostaje korzystanie ze rde pobudzajcych wyobrani, ktre w dawnym rodowisku umoliwiay rozadowywanie napi. Zbiorowa realizacja codziennych zaj wedug narzuconego z gry planu pozbawia ich moliwoci swobodnej decyzji. Ograniczone lub cakowicie uniemoliwione zostaje korzystanie z wielu kanaw komunikowania si ze wiatem zewntrznym. Na porzdku dziennym jest ublianie w rnej formie. Nieustannie wymusza si wyrane okazywanie szacunku personelowi. Efekt ycia w tych warunkach potguje jeszcze widok analogicznego upokarzania wsptowarzyszy. Istniej rne oficjalne uzasadnienia tych atakw na osobowo, W szpitalach psychiatrycznych uzasadnia si je koniecznoci ochrony pacjenta przed nim samym i przed innymi pacjentami. W wizieniach racj jest troska o bezpieczestwo" i sprawiedliwy wymiar kary. Instytucje religijne uzasadniaj to baamutnymi teoriami, w myl ktrych dusza odczuwa ma potrzeb oczyszczenia si przez pokut i umartwianie ciaa. Wszystkie te racjonalizacje s racjonalizacjami tylko do pewnego stopnia; u ich podstaw ley czsto po prostu denie do kierowania dziaalnoci duych grup ludzi na maej przestrzeni przy najmniejszym nakadzie rodkw. U podoa procesu socjologicznej deprywacji osobowoci znajdujemy szczeglny system wadzy, ktry charakteryzuj trzy cechy, wsplne wszystkim instytucjom totalnym. Po -pierwsze, wadza ma tu charakter grupowy (echelon). Kady czonek personelu ma prawo karania kadego podwadnego. Ukad ten podobny jest do tego, ktry w niektrych miasteczkach amerykaskich daje wszystkim dorosym prawo napominania i dania drobnych usug od wszystkich dzieci, kiedy nie ma przy nich rodzicw. Kady dorosy w naszym spoeczestwie podlega zwykle bezporednio jednemu zwierzchnikowi w miejscu pracy lub wadzy wspmaonka w domu. Jedyn wadz grupow, z ktr si styka, jest policja. Kontakty z ni poza przypadkami naruszenia przepisw drogowych s jednak rzadkie.

Po drugie, wadza stosuje tu sankcje za wykroczenia przeciw bardzo licznej grupie zachowa wystpujcych stale i stale podlegajcych karze 6 . Notorycznie stosuje si sankcje za niewaciwy ubir, zachowanie, wspycie spoeczne, obyczaje itd. W wizieniach obostrzenia rozciga si mog a do wymuszania milczenia podczas posikw, a w klasztorach do dania okrelonego wyrazu oczu podczas modlitwy. Trzeci cech wadzy w instytucjach totalnych jest fakt, e za wykroczenia w jednej dziedzinie stosuje si sankcje take w innych dziedzinach. Dlatego np. kto, kto nie okazuje podanego entuzjazmu dla sportu, moe by do tego nakoniony przez tego, kto wyznacza mu miejsce do spania lub rodzaj pracy. czc te trzy cechy wadzy w instytucji totalnej dostrzeemy, e wytwarza ona wok podwadnego sie przymusu, osdu i presji, spod ktrych nieatwo jest mu si wymkn. System ten podwaa obowizujc w naszym spoeczestwie zasad, w myl ktrej kady dorosy ma prawo decydowania o swoich stosunkach z innymi ludmi. Wywouje te pizeraenie i poczucie radykalnej degradacji w hierarchii wieku. Reguy obowizujce w wiecie zewntrznym s wystarczajco elastyczne, a jednostka na tyle skonna do przestrzegania ich w oparciu o dyscyplin wewntrzn, e ma pewno, i inni rzadko bd mie powody, aby j karci. Nie musi wic nieustannie czuwa w oczekiwaniu niespodziewanej krytyki czy sankcji. W instytucji totalnej natomiast istniej liczne, specyficzne i rygorystycznie przestrzegane przepisy, wskutek czego podwadni yj w cigym lku przed ich amaniem i stale obawiaj si konsekwencji. Pragnienie pozostawania z dala od kopotw" oznacza stae napicie uwagi i moe prowadzi do powstrzymywania si od integracji spoecznej ze wsptowarzyszami w celu uniknicia konfliktw, jakie mogyby z niej 7 wynika . Naley te podkreli, e degradacja, jaka ma by udziaem podwadnego, moe go spotka w przejaskrawionej formie ju podczas pierwszych dni pobytu w instytucji w postaci wprowadzenia, zwanego czasem powitaniem, w trakcie ktrego personel lub starsi podwadni wyjaniaj" noPrzecig czasu, w jakim pracownik pracuje sam, bez nadzoru, moe by faktycznie uznany za miar jego zarobkw i statusu, w organizacji. Por. Elliot Jacques: The Measurement of Responsibility: A Study of Work, Payment and Individual Capacity. Cambridge 1956, Tak wic, o ile dugo czasu odpowiedzialnoci" (time-span o/ responsibility) jest wskanikiem pozycji, to dugo okresu swobody (span of freedom) stanowi miar nagrody za t pozycj. Czasem personel popiera te tendencje podwadnych do separowania si, polewaz zmniejsza to niebezpieczestwo zorganizowanego oporu przeciw rygorom instytucji. Charakterystycznym tego przykadem jest zachcanie podwodnych do osobistego organizowania swego czasu".
5

158

E. Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

159

wicjuszowi jego miejsce i funkcje 8 . Czci tego- v:stpnego rytuau {rile de passage) bywa obdarzanie epitetami w rodzaju reks". ,.wycior" itp., przez co starsi koledzy daj do zrozumienia, e jest nie tylko jednym z nich, lecz wrd nich nawet kim gorszym.
SYSTEM PRZYWILEJW
i

W procesie degradacji podwadny, na drodze oficjalnej i nieoficjalnej, dowiaduje si o istnieniu systemu przywilejw. W instytucjach totalnych, po zachwianiu osobowoci nowicjusza przez akcje restrykcyjne, gwny nacisk przenosi si na przeksztacanie jego jani w oparciu o ten system. Oto trzy gwne cechy systemu przeksztacania: Po pierwsze, zasadnicze wymagania dotyczce postpowania podwadnych okrelaj regulaminy wewntrzne, stanowice wzgldnie jasny, skodyfikowany zbir nakazw i zakazw. Wyznaczaj im one cise ramy dziaania. Wspomniana tu procedura przyjmowania do instytucji, w ktrej nowicjusz zostaje odcity od dotychczasowego rodowiska i elementw podtrzymujcych identyczno jego osobowoci, jest rodzajem mechanizmu wczania go w ycie przebiegajce wedug wewntrznych regu instytucji. Po drugie, w zamian za posuszestwo w dziaaniu i myleniu personel przyznaje podwadnym nieliczne, cile okrelone nagrody i przywileje. Naley podkreli, e nie s to jakie specyficzne nagrody, lecz rzeczy dobrze znane podwadnym z ich dowiadcze w normalnym wiecie, gdzie s one czym zgol zwyczajnym. Tam, na zewntrz, nie zastanawiajc si nad tym jednostka najczciej moga decydowa swobodnie np. o iloci cukru lub mleka uytego do' kawy czy te o tym, kiedy zapali papierosa. Wewntrz moe si ta okaza niemoliwe albo wymaga wielu zabiegw. Ukazanie podwadnemu moliwoci odzyskania choby kilku dawnych swobd peni w tej sytuacji rol reintegrujc, poniewa wie go ponownie z caym utraconym wiatem i agodzi skutki opuszczenia go i utraty wasnego Ja. Podwadny, zwaszcza w pocztkowym okresie pobytu w instytucji, ca swoj uwag powica tym nagrodom a do obsesji. W przypadkach skrajnych jest w stanie cay dzie powici na obmylanie sposobu ich uzyskania lub y w oczekiwaniu nadejcia godziny ich planowego rozdzielania. By moe najwaniejsz cech kultury wiata podwadnych jest wanie organizowanie ycia wok tych drobnych przywilejw, ktrych czowiek z zewntrz, nawet jeli sam to przey, nie potrafi w peni dos Analogiczne zjawiska w obozach koncentracyjnych opisuje Elie A. Cohen w Human Behaviour in the Concentration Camp (Jonathan Cape 1954, s. 120). W beletrystyce sposb witania nowicjuszek w zakadzie poprawczym dla dziewczt opisuje Sara Norris w The Waywrd Ones (New York 19&2, s. 31 - 341.

ceni. Sytuacja ta prowadzi niekiedy do wspaniaomylnego dzielenia si nagrod; najczciej jednak wywouje skonno proszenia o papierosy, sodycze, gazety itd. Jest przeto zrozumiae, e staym tematem rozmw podwadnych s wyimaginowane uczty, jakie urzdz po wyjciu, i opowiadania na temat sposobu spdzenia ostatnich dni pobytu w instytucji i pierwszych dni po jej opuszczeniu. Przepisy i przywileje wewntrzne wymagaj jako swego funkcjonalnego uzupenienia istnienia trzeciego elementu w systemie przywilejw: kar, ktre s represjami za przekraczanie przepisw. Jeden typ kar polega na okresowym lub trwaym pozbawieniu przywilejw lub zawieszeniu prawa do ich nabywania. W oglnoci, kary stosowane w instytucjach totalnych s z reguy surowsze od kar znanych podwadnym z normalnego wiata. W instytucjach, ktrych struktura opiera si na przyznawaniu nielicznych, atwych do kontrolowania przywilejw o duym znaczeniu, wielk rol peni ich pozbawienie. Warto wic uprzytomni sobie teraz kilka specyficznych cech systemu przywilejw. Po pierwsze, w instytucjach totalnych kary i przywileje s specyficznym dla nioh sposobem organizowania ycia. W wiecie normalnym kary. o ronym stopniu surowoci, stosuje si powszechnie wobec zwierzt i dzieci. Ten behawiorystyczny model warunkowania nie jest jednak obecnie zbyt szeroko stosowany wobec osb dorosych, poniewa ewentualne niestosowanie si do wymaganych wzorw pociga za sob nie bezporedni i okrelon kar, lecz inne szkodliwe skutki porednie. Naley rwnie podkreli, e przyznawanie przywilejw nie jest warunkiem niezbdnym dziaania instytucji, wyrazem pobaania czy wartoci sam w sobie, lecz oznacza jedynie brak deprywacji lub nadziej podwadnego, e nie bdzie jej musia doznawa. Pojcia kar i przywilejw nie mona tu wic mierzy miar ,, cywiln". Po drugie, sam proces wydobywania si spod wadzy instytucji totatnej jest tu wczony w system przywilejw. Jedne zachowania licz si na niekorzy podwadnych, tzn. prowadz do przeduania czasu pobytu (lub nie skracaj go), a inne mog go skrci. Po trzecie, przywileje i kary s tu wczone w stacjonarny system pracy. W miejscach pracy i wypoczynku istniej rne, cile okrelone rodzaje i poziomy przywilejw. Przenoszenie podwadnych z jednego miejsca na drugie odbywa si szybko i jest widoczne dla wszystkich; mechanizm ten polega na przyznawaniu nagrd lub karaniu zalenie od stopnia wsppracy z personelem. Zmieniaj si tu podwadni, nie system. Istota tego systemu polega wanie na czeniu wzgldnie malej liczby przywilejw z okrelonym, racjonalnie, uzasadnionym celem i na wyranym uwiadamianiu zalenoci midzy nimi wszystkimi czonkom insty-

161)

E, Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

161

tucji. Najwaniejszym skutkiem tej operacji jest uzyskanie wsppracy osb, ktre czsto maj powody, aby jej odmawia'. Z systemem przywilejw wi si bezporednio pewne typowe procesy spoeczne, ktre peni donios rol w yciu instytucji totalnych. Wytwarzaj one pewien argon, w ktrym ich czonkowie opisuj wane wydarzenia w ich swoistym wiecie. Czonkowie pei-sonelu, zwaszcza niszych szczebli, znaj ten jzyk i posuguj si nim w kontaktach z podwadnymi; w rozmowach z przeoonymi lub z ludmi z zewntrz uywaj jednak jzyka normalnego. W tym specyficznym argonie podwadni okrelaj funkcje i funkcjonariuszy, gromadz wiedz o swym zakadzie oraz informacje o yciu innych, podobnych instytucji totalnych. Wrd personelu i podwadnych znane te jest zjawisko rozrbki (messing up), wystpujce w szpitalach psychiatrycznych, wizieniach i w wojsku. Jest to proces zoony, ktry obejmuje angaowanie si w dziaalno zakazan, fakt przyapania na niej oraz poniesienie czego w rodzaju nalenej kary. Rozrbka implikuje zwykle zmian statusu podwadnego w systemie przywilejw, co okrela si pojciem dosta kopa" (getting busted). Typowymi przy kad ami rozrbki s: bjki, pijastwo, usiowanie samobjstwa, niezdanie okrelonych egzaminw, hazard, niesubordynacja, homoseksualizm, bezprawne opuszczenie instytucji i uczestnictwo- w zbiorowych buntach. Personel tumaczy z reguy tego typu wykroczenia zoliwoci, nikczemnoci lub anormalnoei" winowajcy; w istocie jednak nale one do zestawu przyjtych form dziaania w instytucji, chocia taka sama rozrbka moe powsta z zupenie rnych powodw. Nieoficjalnie, zarwno podwadni, jak i personel mog w danym, konkretnym przypadku rozumie, e rozrbka jest sposobem zamanifestowania przez tych pierwszych swego niezadowolenia z aktualnych warunkw, ktre obie grupy, na mocy milczcego porozumienia, mog odczuwa jako niesprawiedliwe 1 0 . Moe ona by rwnie sposobem opniania przeniesienia do innej grupy, do ktrej bronicy si nie chce nalee n . W instytucjach totalnych wystpuje rwnie system, ktry mona nazwa systemem wtrnego przystosowania. Obejmuje on techniki, ktre
> wietn charakterystyk tego wiata na przykadzie stanowego szpitala psychiatrycznego znajdujemy u Ivana Belknapa w Human Problems of a State Mental Hospital. New York 1956, S. 164. Iq Por. np. Morris G. Caldwell: Group Dynamics in the Prison Community w: Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science" 1956, vol. 46, s. 656. t Rozrbki peni szereg interesujcych ubocznych funkcji spoecznych. Po pierwsze, agodz surowo rygorw tam, gdzie awans w hierarchii starszestwa jest jedyn drog awansu w systemie przywilejw. Po drugie, degradacja jako kara za rozrabianie .prowadzi do kontaktw starych, uprzywilejowanych podwadnych z nowymi, nie uprzywilejowanymi. Umoliwia to przepyw informacji o systemie i ludziach.

nie maj na celu bezporedniego sprzeciwiania si kierownictwu personelu, lecz umoliwiaj podwadnym uzyskanie (na drodze nieoficjalnej) zakazanych oficjalnie gratyfikacji bd gratyfikacji oficjalnie dozwolonych niedozwolonymi rodkami. Techniki te polegaj na wykorzystywaniu rnych kruczkw, haczykw, pobaliwoci, sabostek, interesw, tajemnic itp. Najbardziej s one rozwinite w wizieniach, ale znajduj si rwnie na porzdku dziennym w innych instytucjach totalnych 1 2 . Wan ich funkcj jest wytwarzanie w podwadnym przekonania, e nadal pozostaje sob i zachowuje pewien ochronny dystans wobec instytucji. Wtrna adaptacja staje si wic niekiedy jakby punktem oparcia dla Ja, schronieniem dla duszy 3 . Wystpowanie wtrnej adaptacji pozwala przypuszcza, e grupa podwadnych wytworzy specyficzny kodeks i rozwinie rodki nieoficjalnej kontroli spoecznej, suce zapobieganiu moliwoci przekazania personelowi informacji o stosowanych sposobach wtrnej adaptacji. W wyniku tego moemy oczekiwa pojawienia si wrd podwadnych klasyfikacji opartej na kryterium bezpieczestwa. Wyrnieni zostan zatem z jednej strony kapusie", szuje", i mitusy", a z drugiej swoje chopaki" I 4 . Warto doda, e tam, gdzie nowicjusze mog by wykorzystani w systemie wtrnej adaptacji np. dla powikszenia liczby czonkw jakiej frakcji lub jako obiekty seksualne bywaj na pocztku w ramach powitania" traktowani wyrozumiale i przymilnie i nie doznaj szczeglnych upokorze iS. W systemie tym powstaje rwnie hierarchia kuchenna, czyli czciowe, z reguy nieoficjalne uwarstwienie podwadnych w zalenoci od stopnia dostpu do korzystania z artykuw zakazanych. Powstaj take typologie wyodrbniajce osoby szczeglnie wpy16 wowe na czarnym rynku . Gwnym czynnikiem ponownej integracji osobowoci jest system przywilejw. Do tego samego celu, cho innymi drogami, prowadz take
12 Por. np. Norma S. Hayner and Ellis Ash: The Prisoner Community as a Social Group w : American Sociological Review" 1939, vol. 4, s, 364 i n a s i ; por. take Caldwell: op. cit., s. 650 - 651. 13 Por. np. obszerny opis walki, jak podjli koledzy Melville'a dla obrony przed ostrzyeniem brd wedug wymaga regulaminu marynarki wojennej. Melville: White Jacket. New York b. d., s. 333 - 347. 14 Por. Donald Clem mer: Leadership Phenomenon in a Prison Community w: Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science" 1938, vol. 28, s. 868. 15 Por. Ida Ann Harper: The Role of Fringer" in a State Prison for Women w: Social Forces" 1952, vol. 31, S. 53-60. Problem ten analizuje w cytowanej pracy E. A. Cohen opisujc role. prominentw" w obozie koncentracyjnym; jego specyfik W szpitalach psychiatrycznych opisuje I. Belknap (op. cit., s. 189), a w warunkach wiziennych Donald Clemmer w The Prison Community (Boston 1940, s. 277 - 279, 298 - 309). Por. take N. S. Hayner: op. cit., s. 367 oraz M. G. Caldwell: op. cit., s. 651 - 653.

11 Elementy teorii socjologicznych

162

E. Goffman

Charakterystyka Instytucji totalnych

163

inne czynniki. Jednym z nich jest uwolnienie od obowizkw ekonomicznych i spoecznych, ktre w szpitalach psychiatrycznych czsto jest traktowane jako cz procesu leczniczego. W wielu przypadkach jednak, zamiast integrowa dezorganizuje ono osobowo. Wiksz rol w procesie odbudowy osobowoci peni bratanie si, dziki ktremu ludzie pochodzcy z odlegych warstw spoecznych wzajemnie si wspieraj i wytwarzaj wsplne kointrobyczaje {counter-mores) dla przeciwstawienia si systemowi, ktry zmusza ich do ycia w odosobnieniu i dzielenia wsplnego losu w zuniformizowanej wsplnocie 17 . Wydaje si, e nowicjusz czsto na pocztku ma faszywe wyobraenie, podobne do> tego, jakie ywi personel o charakterze podwadnych, i dopiero pniej przekonuje si, e wikszo jego kolegw to zwykli, przyzwoici ludzie, a stereotypowe opinie na temat ich natury" czy przestpczoci s nieprawdziwe i nie mog by podstaw oceny zachowania jego wsptowarzyszy 1S. Jeli podwadni s osobami oskaronymi przez personel i spoeczestwo o popenienie jakiej zbrodni przeciw spoeczestwu, w wyniku czego znaleli si w zakadzie, to nowicjusze czasem by moe zupenie niewinni z pocztku podziela mog poczucie winy swych kolegw, a nastpnie przyj ich wietnie opracowane techniki obrony przed tym uczuciem. Poczucie powszechnej niesprawiedliwoci oraz rozgoryczenie wiatem za murami potguje si i pozostawia trwae lady w moralnoci podwadnych.
TECHNIKI ADAPTACYJNE

Proces degradacji i system przywilejw, ktre tu rozwaalimy, s przykadem warunkw, do ktrych nowicjusz musi si w pewien, sposb przystosowa. S one wprawdzie uciliwe, ale istniej sposoby stawiania im czoa. Poddany w toku wewntrznych przemian stosuje rne sposoby adaptacji, rn taktyk w rnych momentach, a niekiedy oscyluje midzy rnymi taktykami rwnoczenie. Po pierwsze, moe przyj taktyk wycofania si z sytuacji. Przestaje si wwczas interesowa czymkolwiek poza tym, co go bezporednio otacza, i nie zwraca uwagi na obecno innych. Tak radykalne odcicie si od wspdziaania z otoczeniem jest doskonale znane z praktyki psychiaW sprawie solidarnoci wrd suchaczy uczelni wojskowych por. Sanford M. Dornbusch: The Military Academy as an Assimilating Institution w: Social Forces" 1955, vol. 33, s. 318. ' 1B Interesujcy przykad takiej rewizji i zmiany sposobu oceniania u winiw politycznych {conscientous objectors) w wyniku ich dowiadcze z przebywania razem z winiami kryminalnymi znajdujemy u Alfreda Hasslera w Diary of a Self-Made Convict. Chicago 1954, s. 74. 117. Jednym ze rde wrogowoci pacjentw szpitali psychiatrycznych do personelu jest przekonanie, e oni sami oraz wielu innych pacjentw to ludzie bardziej normalni ni inni.
17

trycznej, gdzie nazywa si je regresj". Ten sam typ adaptacji stanowi nerwica wizienna" i infantylizm wizienny", a take pewne odmiany ostrej depersonalizacji" znane z obozw koncentracyjnych. Nie sdz jednak, aby mona byo rozstrzygn, czy te sposoby adaptacji tworz stadia tego samego wycofania si o rnym stopniu nasilenia czy te mamy tu do czynienia z typowymi niecigymi plateau wczenia si. Z drugiej strony, biorc pod uwag sil nacisku potrzebn do zmiany takiej postawy podwadnego oraz ograniczony zesp rodkw, jakimi obecnie dysponujemy, bdziemy musieli niejednokrotnie uzna, e jest to nieodwracalny kierunek adaptacji. Po drugie, mona prz\'j taktyk buntu. Podwadni wiadomie prowokuj wwczas wadze instytucji i odmawiaj wszelkiej wsppracy z personelem 19 . Przyjmuj postaw zdecydowan i bezkompromisow, a niekiedy wykazuj te wysokie buntownicze morale, W wikszoci duych szpitali psychiatrycznych, gdzie duch ten jest szczeglnie silny, ustawia si stra. Jest rzecz interesujc, e w wielu przypadkach trwaa i nieprzejednana negacja instytucji totalnej zmusza do nieustannego liczenia si z jej struktur organizacyjn, a wic, paradoksalnie, do gbokiego angaowania si w jej sprawy. Podobnie sprawa wyglda wwczas, gdy same instytucje totalne stosuj rne sposoby amania krnbrnych podwadnych (np, lobotomi 2(l w szpitalach psychiatrycznych lub supek" w wojsku). W takim ukadzie musz one na swj sposb okaza buntownikowi tyle samo zainteresowania, co on im. Trzeba tu na koniec doda, e znana postawa gotowoci jecw wojennych do buntu jest typow krtkotrwa faz reakcji wystpujc w pocztkowym okresie ich pobytu w obozie. Pniej przeksztaca si ona w postaw wycofania si lub inn technik adaptacyjn. Po trzecie, jednym z typowych sposobw przystosowania w wiecie instytucji totalnych jest zadomowienie (colonization). Wycinek wiata zewntrznego', jaki stwarza instytucja, zostaje wwczas utosamiony przez podwadnych z caoci. Staraj si oni zbudowa sobie w ramach moliwoci stwarzanych przez instytucj stabiln, dajc wzgldne za21 dowolenie egzystencj . Dowiadczenia wiata zewntrznego przekonuj, e warto y nawet wewntrz" instytucji, dziki czemu znika napicie midzy tymi dwoma wiatami, krzyujc zamiary instytucji, ktrych racj bytu jest odczuwana przez ludzi sprzeczno midzy nimi. Jest rzecz
" Analiz postawy oporu", odmowy" (the resisters) przeprowadzi Edgar H, Schein w The Chinese Indoctrination Program for Prisoners of War (Psychiatry" 1956, vol. 19, s. 160-161). :u Por. I. Belknap: op. cit., s. 192. ' O tych, ktrzy stosuj t taktyk w szpitalach psychiatrycznych, mwi si niekiedy, e s kuracjuszami instytucjonalnymi" lub, e cierpi na chorob szpitaln".

164

E. Goffman

Charakterystyka Instytucji totalnych

165

charakterystyczn, e jednostka, ktra stosuje t taktyk zbyt otwarcie, jest przez towarzyszy oskarana, e czuje si w instytucji jak w domu" lub, e nigdzie nie byo jej tak dobrze, jak tu". Nawet personel moe traktowa ten sposb wykorzystywania instytucji z mieszanymi uczuciami, wyczuwajc, e dobroczynne moliwoci sytuacji zostay tu w pewien sposb naduyte. Zadomowieni mog te sami czu si zobowizani do rezygnacji z osobistego zadowolenia; dzieje si tak jednak tylko wtedy, gdy suy to wzmocnieniu kontrobyczajw podtrzymujcych solidarno podwadnych. Niektrzy z nich musz koniecznie narozrabia tu przed przewidywanym zwolnieniem; dostarczaj w ten sposb mimowolnie argumentw na rzecz przeduenia swego pobytu. Trzeba te lkzy si z tym, e wysiki zmierzajce do uczynienia ycia w instytucjach totalnych bardziej znonym mog zwiksza atrakcyjno i prawdopodobiestwo pojawiania si zjawiska zadomowienia. Czwartym sposobem adaptacji do warunkw ycia w instytucji totalnej jest konwersja. Podwadny-konwertyta wydaje si przejmowa wszystkie pogldy kierownictwa lub personelu instytucji i stara si gra rol podwadnego doskonaego. W odrnieniu od zadomowionych, ktrzy przy uyciu dostpnych im ograniczonych rodkw staraj si uzyska dla siebie maksimum moliwej swobody, konwertyta przyjmuje postaw bardziej zdyscyplinowan, moralistyczn. Stara si zyska opini czowieka, ktrego regulaminowy entuzjazm jest zawsze do dyspozycji personelu. Niektrzy Amerykanie przebywajcy w chiskich obozach jecw wojennych przyjli postaw pro i w peni zaakceptowali wiatopogld komunistyczny 2 S . Take niektrzy onierze staraj si podlizywa i nieustannie zarabiaj na awans". W wizieniach odpowiada im grzeczny Jasio". Dugoletni winiowie niemieckich obozw koncentracyjnych przejmowali niekiedy sownictwo, sposoby wypoczywania, maniery, agresywno oraz styl ubioru gestapowcw i wypeniali funkcje kapo z wojskow sumiennoci 2 3 . W szpitalach psychiatrycznych wystpuj dwa rne sposoby konwersji: jeden waciwy nowo przyjtym, ktrzy mog liczy na zwolnienie po odpowiedniej walce i przystosowaniu si do obrazu, jaki maj o nich psychiatrzy, i drugi, obserwowany u chronicznych pacjentw izolatek pomagajcych pielgniarzom w obsugiwaniu pacjentw innych izolatek. Przejmuj oni ubir i zwyczaje pielgniarzy i przestrzegaj ich surowiej ni tamci.
M Por. E. H. Schein; Op. cit., s. 167-169. Por Bruno Bettelheim: Individual and Mass Behaviour in Extreme Situations w Journal of Abnormal and Social Psychology" 1943, vol. 38, s. 447-451. Trzeba tu doda, e w obozach koncentracyjnych zjawiska zadomowienia i konwersji czsto wystpuj jednoczenie. Por. E. A. Cohen: op. cit., s. 200 - 203, gdzie autor opisuje rol kapo.

Istotna rnica midzy instytucjami totalnymi polega na tym, e jedne, np. nowoczesne kliniki psychiatryczne, statki handlowe, sanatoria przeciwgrulicze i obozy prania mzgw", oferuj podwadnym moliwo ycia wedug modelu uznawanego za idealny przez personel (jego obrocy twierdz, e ley on w najlepiej pojtym interesie samych zainteresowanych), podczas gdy inne, np. pewne obozy koncentracyjne i niektre wizienia, nie formuuj oficjalnie adnego okrelonego modelu, ktry mgby suy podwadnym jako kryterium oceny samych siebie. Omwione fcu techniki adaptacyjne s przykadem logicznych sposobw czy linii postpowania; niektrzy podwadni jednak posuwaj si tu chyba za daleko. Wikszo podwadnych w wikszoci instytucji totalnych stosuje bowiem taktyk zimnej kalkulacji. Polega ona na oportunistycznej kombinacji rnych elementw adaptacji wtrnej: konwersji, zadomowienia i lojalnoci wobec wsptowarzyszy, zalenie od okolicznoci. Daje ona najwicej szans na ewentualne wyjcie % instytucji bez szkd fizycznych i psychicznych 2 ^ Typowym przykadem tej taktyki jest stosowanie si do kontrobyczajw, kiedy si jest z kolegami, a nieprzestrzeganie ich i ulego w sytuacjach sam na sam z personelem 2S . Stosujcy t taktyk skonni s podporzdkowa stosunki z kolegami postawie unikania kopotw". Gotowi s podj si bezinteresownie rnych dziaa, a niekiedy nawet zerwa stosunki ze wiatem zewntrznym na tyle, by uzna kulturow rzeczywisto instytucji za prawdziw, nigdy jednak nie posuwaj si do przyjcia taktyki penego zadomowienia. Przedstawiem tu tylko niektre sposoby przystosowania si podwadnych do rygorw instytucji totalnych. Wszystkie one su zmniejszeniu rozbienoci midzy rodowiskiem naturalnym a wiatem instytucji. Niekiedy jednak rodowisko, z ktrego podwadny przyszed do instytucji, uodpornio go na jej ponur rzeczywisto. Nie musi on wwczas wprowadza adnych zmian w dotychczas stosowanych schematach adaptacji. Niektrzy np. pacjenci szpitali psychiatrycznych pochodzcy z dow spoecznych, ktrzy cae dotychczasowe ycie spdzili w sierocicach, zakadach poprawczych lub wizieniach, traktuj szpital jako jeszcze jedn instytucj totaln, gdzie mona stosowa techniki adaptacyjne wyprbowane i udoskonalone w innych instytucjach totalnych. Zimna kalkulaPor. E. H. Schein: op. cit., s. 165-166, gdzie opisuje tych, ktrzy zawsze daj sobie rad"; oraz Robert J. Lifton: Home by Ship: Reaction Patterns of American Prisoners of War Repatriated from. North Korea w: American Journal of Psychiatry" 1954, vol. 110, s. 734. n W instytucjach totalnych dwulicowo ta jest, oczywicie, zjawiskiem powszechnym. W szpitalu psychiatrycznym typu stanowego, badanym przez autora, nawet nieliczni elitarni pacjenci, leczeni indywidualnie i majcy w zwizku z tym najwicej przesanek, aby akceptowa stosowan wobec nich terapi, skonni byli dzieli si uwagami na temat najlepszych, ich zdaniem, metod psychoterapii jedynie
M

166

E. G off man

Charakterystyka instytucji totalnych

167

cja" nie oznacza dla nich koniecznoci zmiany dotychczasowej moralnoci, lecz jest taktyk, ktra staa si ju ich drug natur". We wczesnym okresie istnienia niemieckich obozw koncentracyjnych zawodowi kryminalici wykazywali podobn odporno na warunki ycia w nowym rodowisku, a niekiedy znajdowali nawet pewne zadowolenie w tym, e mogli tam zbratani przebywa wraz z winiami politycznymi, wywodzcymi si z klas rednich 2 *. Modzi Szetlandczycy zacigani do suby w angielskiej marynarce handlowej take nie czuli si zbyt pokrzywdzeni cikimi warunkami ycia na statku, gdy ich ycie na wyspach jest nawet cisze. Przeciw atakom instytucji totalnych uodporni mog rwnie gbokie i silne przekonania religijne lub polityczne, a niekiedy ten sam skutek wywiera nieznajomo jzyka; w tym ostatnim przypadku personel rezygnuje zwykle z wysikw reformatorskich i zwalnia podwadnych nie mwicych jego jzykiem od niektrych rygor w " . [...]
WNIOSKI

Instytucje totalne czsto utrzymuj, e celem ich dziaania jest resocjalizacja rozumiana jako restytucja dziaania mechanizmw samoregulujcych u podwadnych tak, aby z wasnej woli chcia postpowa zgodnie z normami ukadu spoecznego, do ktrego wraca po wyjciu z zakadu aB . W rzeczywistoci jednak postulat ten rzadko jest realizowany, a nawet w przypadkach, gdy u podwadnego nastpuj trwae zmiany, nie s one tymi, do ktrych dy personel. Trwaej resocjalizacji nie zapewniaj z wyjtkiem moe instytucji religijnych, ktre mog si w tym wzgldzie poszczyci du skutecznoci ani metody reformatorskie, ani reaa strykcyjne . Nie ma wtpliwoci, e taki stan rzeczy jest skutkiem moliwoci wtrnej adaptacji, istnienia kontrobyczajw, tendencji do czew bardzo wskim gronie zaufanych. Por. take komentarz Bicharda Clowarda na temat raportu o sposobach, w jaki dezerterzy ukrywaj przed kolegami chci powrotu" do jednostki (Session 4 of Neu; Perspectives for Research on Juvenile Delinquency" pod red, Helen L. Witmer i Ruth Kotinsky. US Department of Health, Education and Welfare, ,,Childrens Bulletin'' 1955, zwaszcza s. 902), 26 Por. B. Bettelheim: op, cit., s. 425. 87 E. H. Schein (op. cit., s. 165) twierdzi w zwizku z tym, e Puertorikaczykom i innym nie znajcym jzyka angielskiego jecom wojennym w Chinach dano spokj i pozwolono wykonywa rne prace gospodarcze i usugowe. 88 Interesujce jest przekonanie, e personel powinien by waciwie ukadem samoregulujcym, tzn. e kady czonek personelu z chwil, gdy znajdzie si w instytucji, powinien podziela ideay innych grup kierownictwa. Powinno mu wystarcza wyuczenie si obowizujcej w nich procedury. 28 Najsilniejszym argumentem jest chyba fakt readaptacji byych jecw wojennych, poddawanych procesowi prania mzgu". Por. Lawrence E. Hingle, Jr. i Ha-

nia rnych technik przystosowawczych i zimnej kalkulacji". Mona wic przypuszcza, e podwadny zaraz po opuszczeniu instytucji znacznie korzysta z praw, ktrym ycie w instytucji nadawao tak wag, nie zastanawiajc si nad tym i zapominajc wiele z tego ycia. Poczucie niesprawiedliwoci, rozgoryczenia i wyobcowania, tak charakterystyczne dla jego niedawnych dowiadcze i tak wyranie znaczce okrelone stadia ksztatowania si jego moralnoci, stopniowo sabnie, nawet wtedy, gdy pozostawia trwae pitno. Wanych rzeczy o instytucjach totalnych dowiadujemy si analizujc to, co eks-podwadny zachowuje ze swoich dowiadcze w instytucji. Wejcie do instytucji oznacza czsto dla nowicjusza co, co prowadzi do zmiany jego pozycji (proactive status). Nie tylko jego wzgldna pozycja spoeczna w instytucji jest radykalnie rna od tej, jak zajmowa na zewntrz, lecz take - jak bdzie si mia okazj przekona, gdy (jeli w ogle) wyjdzie na zewntrz po powrocie do normalnego spoeczestwa jego pozycja spoeczna nigdy ju nie bdzie taka, jak przed pobytem w instytucji. Tam, gdzie proces ten jest wzgldnie podany, jak to ma miejsce np. w przypadku absolwentw szk oficerskich, elitarnych zakadw naukowych, czoowych seminariw duchownych itd., trwaa zmiana jest korzystna. Kultywuje si wwczas jubileuszowe spotkania wychowankw oraz poczucie dumy ze swojej szkoy". Kiedy jednak, jak to bywa najczciej, jest ona niekorzystna, np. na skutek pobytu w wizieniu lub szpitalu psychiatrycznym, czsto mwimy o napitnowaniu", a dawni podwadni instytucji usiuj zatrze swoj przeszo i przej nad ni do porzdku" 30 .
WIAT PERSONELU

NORMY M I D Z Y L U D Z K I E

Wikszo instytucji totalnych peni najczciej funkcj zbiornicy odpadw", chocia jak wczeniej wspominaem, opinii publicznej przedstawiaj siebie jako organizacje, ktrych zasady dziaania s szczegowo
rold G. Wolff: Communist Interrogation and Indoctrination of Enemies of the State" w : Archives of Neurology and Psychiatry" 1*56, vol. 76, s. 174. 30 Jak twierdzi R. Cloward (op. cit, s. 80 - 83) jednym z wanych bodcw, jakimi dysponuje personel wobec podwadnych w celu skonienia ich do posuszestwa jest moliwo stosowania pewnych ulg agodzcych ciar napitnowania". Nadzorcy poszczeglnych budynkw wiziennych rnog stara si wykorzysta moliwo wczenia" podwadnych w czynne spenianie obowizkw wanie poprzez ukazywanie im moliwoci honorowej rehabilitacji" {honourable discharge). Kierownicy szpitali psychiatrycznych mog wykorzystywa denie pacjentw do odzyskania czystego konta", wyjcia w charakterze wyleczonych i moliwo udzielenia im osobistych rekomendacji.

168

E. Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

169

i celowo opracowane, suc za narzdzie skutecznej realizacji oficjalnie uznanych i goszonych celw. Wspomniaem rwnie, e jednym z czsto oficjalnie podawanych zada jest denie do uformowania podwadnych wedug okrelonych wzorcw. Gwnym zatem przedmiotem troski i codziennych wysikw ich personelu jest zacieranie sprzecznoci midzy tym, co jej funkcjonariusze musz mwi, a tym, co robi ona faktycznie. Okazuje si wic, e istot pracy personelu, organizujc jego> wiat, jest specyficzna praca nad ludmi. Nie jest to ten rodzaj pracy, jak wykonuj urzdnicy lub pracownicy usugowi; personel instytucji ma wprawdzie take do czynienia z przedmiotami i wytworami, ale s nimi ludzie. Ludzie s tu materiaem, z ktrego si co wytwarza, a wic nabieraj poniekd charakteru przedmiotw nieoywionych. Podobnie jak wyprodukowanie w fabryce jakiego artykuu musi pozostawi lad na papierze, wskazujcy, kto i co z nim zrobi, co jeszcze naley zrobi i kto ponosi za niego ostatnio odpowiedzialno, tak i przedmiotom-ludziom przechodzcym, powiedzmy, przez poszczeglne ogniwa w systemie szpitala psychiatrycznego musi towarzyszy acuch dokumentw informacyjno-diagnostycznych, w ktrych szczegowo opisuje si, co pacjentowi ju zaaplikowano i kto by ostatnio za niego odpowiedzialny. Podczas caego pobytu, poczwszy od przyjcia do zakadu a po dokument okrelajcy miejsce, w ktrym znajduje si jego grb, wiele rnych komrek i funkcjonariuszy wpisuje swoje adnotacje do teczki jego dokumentw, ktre istniej i funkcjonuj w biurokratycznej machinie szpitala jeszcze dugo po jego fizycznej mierci. Niekiedy odnotowuje si nawet nieobecno na poszczeglnych posikach i noclegach, aby mona byo na bieco wprowadza poprawki do rachunku. Istniej rwnie inne, dobrze znane podobiestwa midzy obrbk ludzi" a obrbk rzeczy. Niektre procesy obrbki ludzi, podobnie jak praca przy wydobyciu gazu, w fabrykach lakieru czy w zakadach chemicznych, gdzie zawsze musimy liczy si z pewnym ryzykiem, s przynajmniej w przekonaniu personelu szczeglnie niebezpieczne. W szpitalach psychiatrycznych personel twierdzi, e pacjenci mog czasem bez powodu" uderzy i pokaleczy kogo z obsugi. Zaog wizie dla odmiany cigle przeladuje widmo rozruchw lub buntu a i , a personel sanatoriw przeciwgruliczych i zakadw dla trdowatych nieustannie obawia si zaraenia tymi gronymi chorobami. Wspomniane podobiestwa midzy obrbk rzeczy i obrbk ludzi sprawiaj, e gwnych czynnikw determinujcych wiat dziaania per'i R. Cloward: op. cit s. 82.

sonelu i stanowicych jego istot naley upatrywa w tym, e przedmiotami pracy personelu s tu wanie ludzie. Jest rzecz oczywist, e aby mc wykorzystywa czowieka przez czas duszy, musi si zaspokaja potrzeby fizjologiczne jego organizmu. Tu take sytuacja jest podobna do tej, z jak mamy do czynienia w przypadku przedmiotw nieoywionych. Musimy np. regulowa temperatur magazynu niezalenie od tego, czy znajduj si w nim ludzie czy rzeczy. Jednak ludzie uwaani s prawie zawsze za cele same w sobie, co znajduje wyraz w powszechnych zasadach moralnych spoeczestwa, w ktrych dziaa instytucja totalna. Prawie zawsze wic w stosunku do materiau ludzkiego konieczne jest respektowanie pewnych norm technicznie zbdnych. Przestrzeganie zasad midzyludzkich naley do obowizkw" instytucji i jest prawdopodobnie jedn z rzeczy, jakie ona zapewnia podwadnemu w zamian za pozbawienie go wolnoci. Z tej racji suba wizienna ma obowizek udaremniania usiowania popenienia przez winia samobjstwa i zapewnienia mu penej opieki lekarskiej, nawet jeli w niektrych przypadkach wymaga to odroczenia daty jego egzekucji. [...] Drug wan okolicznoci, z ktr personel musi si liczy, jest fakt, e podwadni zwykle maj stosunki i pewn pozycj spoeczn w wiecie zewntrznym. (Wie si to, oczywicie, ze wspomnian ju koniecznoci respektowania przez instytucj pewnych praw podwadnych jako osb). Nawet w przypadku pacjentw umysowo chorych, pozbawionych wikszoci praw cywilnych i przymusowo umieszczonych w zakadzie, trzeba wykona mnstwo biurokratycznej roboty. Prawa, ktrych taki pacjent zasta pozbawiony, s zwykle przekazywane jego krewnym, komitetowi opieki spoecznej lub dyrektorowi danego szpitala. Ludzie ci lub organizacje staj si wwczas osobami prawnymi, a zgoda ich w wielu rnych sprawach staje si niezbdna. Instytucja przejmuje wtedy zaatwianie spraw, ktrymi dotychczas zajmowa si sam podwadny; ubezpieczenia, podatki, zabezpieczenie jego wasnoci, emerytury, dywidend, rachunki za dentyst, regulowanie zobowiza prawnych zacignitych przez niego przed przybyciem do instytucji, wyraanie zgody na udostpnienie wynikw bada psychiatrycznych towarzystwom ubezpieczeniowym lub adwokatom, zezwalanie na wizyty osb spoza jego rodziny itd. Wszystkie te sprawy, nawet jeli chodzi tylko o przekazanie decyzji w jakiej kwestii penomocnikom prawnym podwadnego, musz przechodzi przez instytucj. Obowizek przestrzegania przez personel okrelonych norm i praw we wszystkich tych sprawach egzekwuj nie tylko bezporedni przeoeni, rone kontrolujce organizacje istniejce poza instytucj i sam materia ludzki", lecz take rodziny podwadnych. Te ostatnie stanowi dla personelu osobny problem, poniewa o ile samych podwadnych moe on nau-

170

E. Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

171

czy, jak cen trzeba paci za wysuwanie osobistych da, o tyle krewni s pod tym wzgldem bardziej krnbrni i daj dla podwadnych wiadcze, o ktre ci nie wayliby si prosi. Rozliczne sytuacje, w ktrych podwadnych trzeba traktowa jako cel sam w sobie, oraz znaczna liczba i rnorodno podwadnych sprawiaj, e personel staje wobec klasycznego dylematu ludzi rzdzcych innymi. Instytucja totalna dziaa podobnie jak pastwo, jej personel przeywa wic udi-k podobn do tej, jaka trapi kierownikw rzdu. W niektrych przyp,adkach moe by tak, e respektowanie jednych norm moe we wasnym interesie podwadnego wymaga powicenia innych i wie si z trudnym wyborem rnych celw. Dla przykadu: aby podwadnemu o skonnociach samobjczych uniemoliwi popenienie samobjstwa, konieczne moe si okaza trzymanie go pod staym nadzorem lub nawet zwizanie go i umieszczenie w ciasnym zamknitym pomieszczeniu. Albo: aby uniemoliwi czowiekowi psychicznie choremu drapanie swdzcych krost, trzeba mu skrpowa rce, a pacjenta, ktry nie chce przyjmowa pokarmu, trzeba niekiedy dokarmia przemoc. W sanatoriach przeciwgruliczych, dla przyspieszenia wyleczenia, konieczne jest ograniczenie pacjentom swobody wyboru czasu i sposobu wypoczywania 32 . Szereg nowych problemw powstaje w sytuacji, gdy jeden podwadny ma prawo do tego, aby by traktowany wedug norm odmiennych a podanych przez drugiego. Jeli np. brama szpitala psychiatrycznego ma by otwarta dla tych, ktrzy maj pozwolenie wychodzenia do miasta, to innych pacjentw, ktrym skdind mona by spokojnie pozwoli przebywa na terenie okalajcym budynki, trzeba zamkn w celach. Rwnie jeli z terenu szpitala jest swobodny dostp do stowki i skrzynki pocztowej, trzeba uniemoliwi przebywanie na nim pacjentw pozostajcych na cisej diecie i tych, ktrzy pisuj listy nieprzyzwoite lub zawierajce pogrki. Obowizek respektowania przez personel pewnych norm midzyludzkich w stosunku z podwadnymi jest sam w sobie problemem, jak bya o tym mowa wyej, ale istnieje take zesp problemw specyficznych, zwizanych ze staym konfliktem midzy nakazami szacunku dla czowieka a skutecznoci dziaania instytucji. Oto znamienny przykad: dobra osobiste jednostki s wan czci tworzywa, z jakiego ksztatuje
Szczeglnie przekonywajce materiay, wykazujce e sanatoria Przeciwgrulicze s instytucjami totalnymi, zawiera praca Juliusa A. Rotha z Komisji Rozwoju Czowieka na Uniwersytecie w Chicago. Niektre jej twierdzenia *}** s l w jego artykuach w American Sociological Review": What is an Acttottv? M vol. 14, s. 54 - 56 oraz Ritual and Magic in the Control of Contagion 1957, vol. ? j s. 310-314.

ona swoje Ja, z drugiej jednak strony w momencie, kiedy staje si ona podwadnym instytucji, atwo manipulowania ni przez personel wzrasta proporcjonalnie do1 stopnia jej wywaszczenia. Tak wic niezwyka sprawno, z jak oddziay szpitali psychiatrycznych przystosowuj si do obsugi zmieniajcej si z dnia na dzie liczby pacjentw, wynika z faktu, e przychodzcy i odchodzcy nie maj ze sob adnych rzeczy osobistych ani prawa decydowania o tym, gdzie bd umieszczeni. Co wicej, utrzymywanie w czystoci ich odziey i szybkie jej czyszczenie jest moliwe wanie dlatego, e mona j wrzuca do jednego worka i po praniu przydziela nie wedug wasnoci, lecz wedug przyblionych rozmiarw. Podobnie, jeli personel chce mie pewno, e wszyscy wychodzcy na spacer bd odpowiednio ubrani, kae im ustawi si w szereg i uda do magazynu, w ktrym przechowuje si ich okrycia; po powrocie na oddzia wystarcza z tych samych wzgldw zdrowotnych powtrzy t czynno i pozostawi t skolektywizowan odzie w magazynie. Niekiedy nawet organy, podobnie jak rzeczy osobiste, mog kolidowa z zasad sprawnego dziaania instytucji; musz by wwczas usunite. Np. dla utrzymania w czystoci gw podwadnych i zapewnienia moliwoci atwego rozpoznawania ich wacicieli najlepsze jest ostrzyenie ich ,,na zero", chocia pogorszy to ich aparycj. Z .analogicznych powodw w niektrych szpitalach psychiatrycznych uznano za konieczne usuwanie zbw notorycznym gryzoniom", wycicie macicy lesbijkom i dokonanie lobotomii tym, ktrzy stale urzdzaj bjki. Rwnie chosta stosowana wobec onierzy jako forma kary jest przykadem sprzecznoci midzy interesami organizacji a nakazami norm midzyludzkich' 3 . Jednym 2 argumentw uywanych przez oficerw marynarki na rzecz stosowania kar cielesnych byo twierdzenie, e mona je egzekwowa natychmiast. Ponad to, nie zabieraj one cennego czasu i trwaj tylko do ostatniego uderzenia. Stosowanie innych kar sprawiaoby kopot i powodowao du strat czasu, a take niepotrzebne wyolbrzymianie ich znaczenia przez marynarzy. Stwierdzilimy ju, e obrbka ludzi rni si od innych rodzajw pracy m. in. tym, e podwadni przed przybyciem do instytucji zajmowali pewn pozycj i mieli okrelone stosunki w spoeczestwie. Trzeba te przestrzega w stosunku do nich pewnych norm midzyludzkich. Inne rnice daj zna o sobie wwczas, gdy podwadni maj prawo wychodzenia poza teren instytucji; ponosi ona bowiem wwczas okrelon odprwiedzialno za ich ewentualne wykroczenia. Jest wic zrozumiae, e wizyty takie s przez instytucje totalne widziane niechtnie. Inna, by
Melville: op. cit., s. 139.

172

E. Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

173

moe najwaniejsza rnica midzy obrbk ludzi a innymi rodzajami pracy polega na tym, e poprzez stosowanie grb, nagrd i perswazji mona ludzi-przedmioty uczy i wydawa im polecenia, ktre wykonuj sami. Czas, w ktrym mona ufa, e bd wykonywali nakazane im dziaania bez nadzoru, jest oczywicie w rnych przypadkach rny, ale, jak wynika z obserwacji szpitali psychiatrycznych, nawet w skrajnych przypadkach schizofrenii katatonicznej jest on do znaczny. Podobn zdolno posiadaj jedynie najbardziej skomplikowane urzdzenia elektroniczne. Materia ludzki, mimo i nigdy nie moe by tak oporny jak przedmioty nieoywione, moe - dziki monoci rozumienia i wykonywania polece personelu przeszkadza mu o > wiele skuteczniej ni rzeczy martwe. Przedmioty nieoywione nie s w stanie celowo i wiadomie przeszkadza, chocia w niektrych momentach reagujemy tak, jakby byy do tego zdolne (zoliwo rzeczy martwych"). Z tych wzgldw w wizieniach i co lepszych" oddziaach szpitali psychiatrycznych stranicy i pielgniarze musz by przygotowani na ewentualno zorganizowanych prb ucieczki. Musz oni te nieustannie reagowa na zaczepki, prowokacje, usiowania wmwienia" im czego i inne prby sprawiania im kopotu. Wywouje to u nadzorcw stay lk, ktrego nie usuwa nawet wiadomo, e winiowie lub pacjenci zachowuj si tak jedynie dla ochrony poczucia wasnej godnoci lub dla zabicia nudy 3 4 . Nawet stary i saby pacjent ma w tym wzgldzie niesamowite moliwoci; np. trzymajc po prostu rce w kieszeniach i napinajc je sterczcymi kciukami, moe skutecznie udaremni prb rozebrania go pnzez pielgniarza. Trzeci, ogln waciwoci materiau ludzkiego, rnic go' od innych przedmiotw i stanowic specyficzny problem, jest fakt, e wbrew staraniom personelu, aby zachowa moliwie najwikszy dystans, moe on sta si przedmiotem sympatii, a nawet gbszego uczucia. Stale istnieje wic niebezpieczestwo odkrycia u podwadnych cech ludzkich. Gdy tak si dzieje, naraanie podwadnych na trud i niewygody sprawia przykro tym czonkom personelu, ktrzy darz ich uczuciem. Jeli jednak podwadny narusza reguy obowizujce w instytucji, fakt, e by dotd traktowany po ludzku, moe wywoa u czonkw personelu silne poczucie urazy za wykroczenie przeciw moralnoci ich wiata. Oczekujc racjonalnej reakcji" ze strony rozumnyoh stworze, personel moe poczu si dotknity, zniewaony i sprowokowany brakiem takiej reakcji. Uwaa on bowiem, e musi stara si zachowa twarz nie tylko wobec tych,
Problem niezmiernie trudnej roli stranikw poruszaj L. W. McCorkle i R. K o m w Re socialization within Walls w : The Annales" 1954, nr CCXCII1, s. 93 - 94 oraz Gresham M. Sykes w The Corruption of Authority and Rehabilitation w: Social Forces" 1956, vol. 34, s. 257-262.
34

ktrzy sprawdzaj jako produktw jego pracy, lecz take wobec samych produktw. Fakt, e podwadni mog wzbudzi sympati personelu, prowadzi do zjawiska zwanego cyklem zaangaowania" (involvement cycle). Wystpuje ono niekiedy w naszych instytucjach totalnych. Po wstpnym okresie pobytu w instytucji, kiedy przestrzega si dystansu wobec podwadnych, wskutek czego trudno dostrzec ich powszechn deprywacj i kopoty, niektrzy spord czonkw personelu uwiadamiaj sobie, e nie widz powodw, dla ktrych nie mieliby si angaowa uczuciowo wobec niektrych podwadnych. Zaangaowanie takie naraa ich jednak na bl z powodu zachowa podwadnych oraz ich cierpie; moe te prowadzi do zagroenia postawy dystansu wobec podwadnych zajmowanej prze2 innych czonkw personelu. Zaangaowany uczuciowo czonek personelu moe wwczas doj do przekonania, e jest spalony" i wycofa si do pracy biurowej, dziaania w jakiej komisji czy do innych zaj formalnych. Po takim wycofaniu si i odciciu od niebezpieczestw wynikajcych z bezporednich kontaktw z podwadnymi moe jednak z czasem doj do przekonania, e pozostawanie w pracy biurowej nie ma sensu i obj ponownie porzucon funkcj. W ten sposb cykl kontaktw i wycofywa moe si powtarza. Biorc pod uwag fakt, e personel ma obowizek respektowania pewnych norm midzyludzkich wobec podwadnych, oraz to, e jego czonkowie mog traktowa podwadnych jako istoty rozumne i odpowiedzialne, ktre mog by obiektami autentycznego uczucia, bdziemy mogli uwiadomi sobie to, na ktrym pojawiaj si szczeglne trudnoci w procesie obrbki ludzi. W szpitalach psychiatrycznych np. prawie zawsze znajduj si pacjenci, ktrzy postpuj nielogicznie i wbrew wasnemu oczywistemu interesowi. Pij np, wod, ktr wpierw sami zanieczycili, bij gow o cian, rozrywaj sobie szwy po lekkich operacjach, wrzucaj do muszli klozetowych protezy dentystyczne, bez ktrych nie mog je, po czym musz miesicami czeka na wykonanie nowych, lub tuk okulary, bez ktrych nie mog si porusza. Aby uniemoliwi im te jawnie autodestrukcyjne poczynania, konieczne moe si okaza zastosowanie wobec nich przemocy fizycznej. Personel musi wic aby przeszkodzi podwadnym w szkodzeniu samym sobie zyska opini surowego i brutalnego. Jest mu wwczas co jest zreszt zrozumiae niezwykle trudno panowa nad swymi uczuciami.
KLIMAT MORALNY

Spenianie specyficznych czynnoci i warunkw zwizanych z obrbk ludzi wyznacza personelowi zakres jego codziennej dziaalnoci. Dziaalno ta musi jednak przebiega w okrelonym klimacie moralnym. Na

174

E. Golfraan

Charakterystyka instytucji totalnych

175

personelu spoczywa przecie obowizek przezwyciania wrogoci podwadnych, reagowania na ich dania i w ogle zaatwiania wszelkich ich spraw w ramach oglnego programu dziaania instytucji. Zadaniem jego jest rwnie obrona instytucji i jej oficjalnych celw zarwno przed podwadnymi, jak i przed ludmi z zewntrz. Bezporednie kontakty personelu z podwadnymi przybieraj jednak czsto form nagabywania" lub da ze strony podwadnych i uzasadniania koniecznoci stosowania uciliwych restrykcji ze strony personelu. Tak np. wygldaj na og interakcje personelu z podwadnymi w szpitalach psychiatrycznych. Co wicej, przyznawanie przywilejw lub wymierzanie kar przez personel formuowane jest na og w oficjalnej terminologii uznanych celw instytucji, choby podwadni lub nisi funkcjonariusze przekadali je natychmiast na znany im jzyk systemu przywilejw. Na gruncie dowiadcze z podwadnymi, za ktrych personel ponosi odpowiedzialno, buduje on co w rodzaju teorii natury ludzkiej, okrelajcej sposb postpowania z tymi obiektami. Teoria ta jest zwerbalizowan racjonalizacj zasad dziaania w tym rodowisku. Wskazuje ona subtelne sposoby zachowania dystansu midzy personelem a podwadnymi, przedstawia stereotypowy obraz podwadnych i uzasadnia traktowanie ich zgodnie z tym stereotypem 3 S . Z reguy definiuje ona dobre" i ze" postpowanie podwadnych, okrela formy rozrbek" oraz uzasadnia wychowawcz rol kar i przywilejw. Wojskowi stworzyli teori uzasadniajc zaleno midzy dyscyplin a posuszestwem w czasie bitwy, okrelajc cechy waciwe mczynie, moment kiytyczny" (breaking point) onierza oraz rnice midzy chorob psychiczn a symulowaniem. W wizieniach trwa obecnie interesujcy spr midzy zwolenikami psychiatrycznej interpretacji genezy przestpstwa a tymi, ktrzy tumacz je niedostatkami natury moralnej. W klasztorach wymyla si teorie wyjaniajce rda siy i saboci ducha oraz sposoby jej przezwyciania. Szczeglnie pouczajcy w tym wzgldzie jest przykad szpitali psychiatrycznych. Czonkowie ich personelu uwaaj si bowiem za doskonaych znawcw natury ludzkiej i s przekonani, e do ich obowizkw naley stawianie diagnozy i wydawanie zalece w oparciu o ich wasn filozofi natury ludzkiej. Z tej racji w podstawowych podrcznikach psychiatrii znajdujemy rozdziay powicone psychodynamice" i psychopatologii", w ktrych spotykamy uroczo bezporednie okrelenia istoty" natury ludzkiej.
Na podstawie recenzji Everetta C. Hughesa z pracy Leopolda von Wiese Sptlese (American Journal of Sociology" 1955, vol. LXI, s. 182). Podobny zespl zagadnie obejmuje to, co obecnie okrela si mianem etnopsychologii", z tym ze podstawow jednostk jest tu nie instytucja, lecz kultura.

Wiedzc, e kierowanie podwadnymi uzasadnione jest z reguy realizacj celw lub funkcji stanowicych ide danego zakadu oraz, e czci tych celw s normy midzyludzkie, moemy spodziewa si, e przedstawiciele wolnych zawodw wynajci oficjalnie do wypeniania tych funkcji bd jednak niezadowoleni, uwaajc e instytucja wykorzystuje ich w charakterze niewolnikw" dla nadawania urzdowej sankcji systemowi obowizujcych w niej przywilejw i e nie mog wykonywa w niej swych waciwych obowizkw. Narzekanie to naley do klasycznych skarg personelu. Rwnoczenie cz personelu, ktra musi utrzymywa stae kontakty z podwadnymi i na ktrej spoczywa gwny ciar podtrzymywania dziaalnoci instytucji, odczuwa sprzeczno zada, ktre musi wypenia. Musi bowiem zmusza podwadnych do posuszestwa si, a jednoczenie stwarza pozory, e respektuje normy midzyludzkie i realizuje oficjalne cele instytucji, [...]
RNICE MIDZY INSTYTUCJAMI TOTALNYMI

Instytucje totalne rni si take nastawieniem duchowym, z jakim wstpuj do nich nowicjusze. Na jednym biegunie jest to wejcie wymuszone, jak w przypadku osb skazanych na wizienie, pobyt w szpitalu psychiatrycznym lub przydzielonych d.o suby na statku. Zaakceptowanie przez podwadnych modelu doskonaego podwadnego jest tu najmniej prawdopodobne. Na przeciwnym biegunie znajduj si instytucje religijne, przyjmujce tylko tych, ktrzy wierz w swoje powoanie lub wydaj si najodpowiedniejsi i najpowaniejsi w swych zamiarach. W tych przypadkach najczciej wystpuje konwersja; neoficie wystarcza wwczas wskaza najskuteczniejsze sposoby ujarzmiania samego siebie. Porodku znajduj si instytucje w rodzaju wojska, gdzie podwadni s wprawdzie do suby zmuszani, ale mog by jednoczenie przekonani, e jest to uzasadnione, gdy ostatecznie suy ich wasnym interesom. Instytucje totalne rni si zatem sposobem rekrutacji, ktra moe by dobrowolna, pdobrowolna lub przymusowa. Innym czynnikiem rnicym instytucje totalne jest stopie ich przenikalnoci, czyli stopie wzajemnego oddziaywania norm spoecznych wewntrz instytucji i norm obowizujcych w otaczajcym je spoeczestwie, ktry decyduje o stopniu rozbienoci midzy tymi wiatami 3 6 . Zagadnienie to, nawiasem mwic, umoliwia nam zbadanie pewnego ro~
cile mwic, kada waciwie instytucja totalna ma wok siebie pprzenikaln powok"; zawsze bowiem istniej takie normy, ktre s respektowane zarwno wewntrz niej, jak i na zewntrz, a nieprzenikalnoe dotyczy jedynie pewnych specyficznych wartoci i zachowa.
M

176

E. Goffman

Charakterystyka instytucji totalnych

177

dzaju dynamiki wzajemnych stosunkw midzy instytucj totaln a spo.eczestwem, ktre j popiera lub toleruje. Nieprzenikalno instytucji totalnych uderza n a s szczeglnie w procedurze przyjmowania nowicjuszy. Proces deprywacji i uniformizacja przecina i niweluje wwczas rnice spoeczne midzy nimi. Sw. Benedykt dawa opatom nastpujc r a d : ,,Nie czy rnicy midzy osobami w klasztorze. Nie kochaj nikogo bardziej od innych, j e l i nie p r z e w y s z a ich dobrymi czynami lub posuszestwem. Nikogo spord szlachetnie urodzonych nie w y n o nad t e go, kto poprzednio by niewolnikiem, jeli nie ma ku t e m u innej racji". Nowo p r z y j t y kadet szkoy wojskowej dowiaduje si, e dyskusje na t e m a t zamonoci i pochodzenia s zakazane" i e od kadeta jest wprawdzie bardzo niski, nie wolno m u jednak p r z y j m o w a pienidzy z d o m u " 3?. Niekiedy take jak to delikatnie sugeruje w swych pamitnikach pewna bya z a k o n n i c a 3 8 w instytucji nie obowizuje rnicowanie ludzi wedug wieku, j a k t o m a miejsce w n o r m a l n y m spoeczestwie: Gabriela zaja miejsce, ktre odtd miaa z a j m o w a j u stale: trzecie pord czterdziestu nowicjuszek. Zostaa trzeci pod w z g l d e m stars z e s t w a w grupie, g d y j a k o trzecia zostaa zapisana w ksidze w owym dniu, przed niespena tygodniem, kiedy przed nowo w s t p u j c y m i otworzyy si drzwi klasztoru. Od tamtej chwili jej czas metrykalny przesta si liczy i rozpocz si jej czas suby boej, jedyny ; jaki mia si liczy". Niwelujc rnice wniesione z z e w n t r z instytucja totalna tworzy w a s n y system wj^rnie i zmusza do jego respektowania. W t y m sensie w i c najsurowsza instytucja totalna, jest najbardziej demokratyczna; pewno traktowania w niej wszystkich podwadnych tak samo- moe b y dla nich faktycznie z a r w n o rdem oparcia, jak i deprywacji. Niezalenie jednak od stopnia r a d y k a l n o c i instytucji totalnej zawsze istniej granice m o l i w y c h przetasowa, poza ktrymi musi ona przynajmniej w stopniu, w jakim jest t o konieczne d o zaatwiania r n y c h spraw i p o to, aby b y tolerowan przez spoeczestwo r e s p e k t o w a zasady zrnicowania obowizujce w otaczajcym j spoeczestwie. Nie ma wic, jak si wydaje, w naszym, zachodnim spoeczestwie takiej instytucji totalnej, ktra by cakowicie ignorowaa problem kwaterowania swych podwadnych w zalenoci od pci. W klasztorach, ktre w y d a j si nie uwzgldnia zrnicowania spoeczno-ekonomiczne go w normalnym spoeczestwie, w rzeczywistoci pracami p o r z d k o w y m i i gospodarczymi obarcza si zakonnikw pochodzcych ze wsi, a w i c podobnie, jak
57

w naszych szpitalach psychiatrycznych, w ktrych integracja obejmuje faktycznie tylko ludzi o takich samych zarobkach, a grupy porzdkowe skadaj s i prawie wycznie z M u r z y n w 3 9 . B y moe w a n i e j s z y m od twierdzenia, e instytucje totalne rni si stopniem oglnej przenicalnoci n o r m obowizujcych n a zewntrz, jest fakt, e ich podatno n a przenikanie rnych norm jest rna. Najwaniejsze rnice midzy instytucjami totalnymi ujawnia jednak obserwacja losw jej podwadnych p o powrocie d o spoeczestwa. Poniew a z reguy ix>zjedaj si oni do rnych odlegych miejscowoci, przet o rnice m i d z y nimi okrela stopie podtrzymywania wizi strukturalnych z instytucj i midzy sob m i m o tego oddalenia. N a jednym k r a c u tej skali mona umieci absolwentw seminarium b e n e d y k t y skiego, ktrzy nie tylko podtrzymuj n a d a l nieoficjalne stosunki ze swoj instytucj, lecz t a k e uwaaj, e rodzaj ich zajcia i pozycja zostay przesdzone do koca ycia przez fakt ich poprzedniej' przynalenoci do niej. To samo odnosi si d o byych winiw, ktrych pobyt w wizieniu pchn na d r o g przestpcz i wczy w w i a t podziemia, z ktrym z w i zali swe dalsze losy. Na przeciwnym kocu tej skali widzimy onierzy suby czynnej, ktrzy w czasie jej trwania przebywali w jednych koszarach, ale zaraz po zwolnieniu z wojska wtopili si w cywilne ycie i wzbraniaj si przed uczestniczeniem w spotkaniach z kolegami z tej samej jednostki. Podobn p o s t a w zajmuj d a w n i pacjenci szpitali psychiatrycznych, starannie u n i k a j c y wszystkich osb i sytuacji, ktre mogyby ich wiza ze szpitalem. Midzy t y m i skrajnociami funkcjonuje system old-boyw, absolwentw szk p r y w a t n y c h i w y s z y c h uczelni, polegajcy na wzajemnej pomocy i w y r w n y w a n i u szans yciowych kolegom z uczelni.
33 Wydaje si, e w kadym zakadzie (instytucji) role najwysze i najnisze s najbardziej podatne na przenikanie norm obowizujcych poza instytucj; wzgldna niepodatno na przenikanie wydaje si cechowa gwnie osoby zajmujce stanowiska rednie w hierarchii instytucja.

S. M. Dornbusch: op. cii., s. 317. 3 3 Kathryn C. Hulme: The Nuns Story. Boston 1956, s. 22 - 23.