Goffman Erving - Piętno - Rozważania o Zranionej Tożsamości Ok

Erving Goffman
PITNO
R O Z W A A N I A O ZRANIONEJ T O S A M O C I
Przekad: Aleksandra Dzieryska, Joanna Tokarska-Bakir Wstp do wydania polskiego: Joanna Tokarska-Bakir
GWP
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne

Gdask 2005
Recenzja wydawnicza: prof. Ireneusz Krzemiski Tytu oryginau: STIGMA Copyright 1963 by Simon & Schuster, Inc. Copyright for.the Polish edition by Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, sp. z 0.0. Gdask 2003 Wszystkie prawa zastrzeone. Ksika ani adna jej cz nie moe by przedrukowywana, ani w aden inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotograficznie, elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody Gdaskiego Wydawnictwa Psychologicznego.
Spis treci
Wstp do wydania polskiego Et(n)ologia pitna Etnolog plemienia Wraenie normalnoci Etolog gatunku Spoeczestwo jako instytucja totalna Historia naturalna pitna Relacyjna definicja pitna Strategie zarzdzania pitnem Pitno pitna Przedmowa Rozdzia 1 Pitno a tosamo spoeczna . . Rozwaania wstpne Swoi oraz zorientowani Kariera moralna . Rozdzia 2 Kontrola informacji a tosamo osobista Dyskredytowani i dyskredytowalni Informacja spoeczna Widoczno pitna . . Tosamo osobista . Biografia Biograficzni inni . . . Pomijanie pitna . . Techniki kontroli informacji Zakrywanie . . . . . 77 77 79 84 87 100 104 111 132 143 ..... 31 31 52 66 . 9 11 13 16 19 21 25
Wydanie pierwsze w jzyku polskim. Tekst tumaczenia przejrza Pawe J. Kotwica Redakcja merytoryczna: prof. Joanna Tokarska-Bakir Redakcja polonistyczna: Grayna Kompowska, Magdalena Pagiska Korekta: Magorzata ywicka Skad: Piotr Geisler Projekt okadki: Beata Czerepak
27
ISBN 83-89574-74-8
'bSSSS
Druk i oprawa: WDG Drukarnia w;Gdyni sp. z 0,0. ul w. Piotra 12, 81-347 Gdynia, . teL (58) 660-73-10, tel./fax (58) 621-68-51
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z 0.0. ul. Bema 4/1 A, 81-753 Sopot, re I ./fax (58) 551 61 04 e-mail: gwp@gwp.pl, http://www.gwp.pl
Rozdzia 3 Przystosowanie do grupy a tosamo ego Ambiwalencja Zalecenia profesjonalistw , Przystosowanie do grupy Przystosowanie poza grup Polityka tosamoci Rozdzia 4 Ja i jego inny" Odstpstwa i normy Normalny dewiant Pitno a rzeczywisto . . . Rozdzia 5 Odstpstwa a dewiacja . .,
147 148 150 154 157 166
Wstp do wydania polskiego
Et(n)ologia pitna
169 169 173 178
183 191
O Autorze Indeks nazwisk Indeks rzeczowy
193 196
o polskiego czytelnika Pitno Ervinga Goffmana trafia w ponad wier wieku po napisaniu, zapeniajc w myleniu i jzyku luk, z ktrej czytelnik ten nie do koca zdawa sobie spraw, O podobnej luce mwi si post factum, e bya dotkliwa", O jej dotkliwoci mona si wci przekona, obserwujc spitrzanie si nieporozumie i trudnoci towarzyszcych wspczesnej emancypacji rnic - spoecznych, kulturowych, seksualnych. Izolacja polskiej humanistyki w okresie komunistycznym sprawia, e zainicjowany w latach dziewidziesitych dyskurs emancypacyjny znacznie wyprzedzi spoeczn edukacj Polakw, oswajanie si z elementarnymi aspektami pitna spoecznego, w jzyku Goffmana okrelanymi jako jego kontrolowanie (controlling), ukrywanie (hiding) czy pomijanie (passing). W polskim dyskursie o rnicy nadmiar" w pewnym sensie wyprzedzi brak", w rezultacie czego rozmaite ponowoczesne strategie zarzdzania pitnem (stigma managment) zamiast na empatyczn krytyk natrafiaj dzi na obojtno, arogancj albo wrcz otwart wrogo. Skutki tego odczuwa bdziemy dopty, dopki nie odrobimy lekcji, jak zaleca w swej ksice Erving Goffman. Mimo upywu lat z gr trzydziestu pojcia pitna wci nie mona rozwaa w oderwaniu od tej pionierskiej pracy, bo cho naley ono do sw najstarszych, przez nikogo chyba nie zostao tak gboko sproblematyzowane. Nikt te nie wydar ze tyle, ile ten niezdyscyplinowany kanadyjski orygina, ktry - za nic majc wszelkie ograniczenia - tropi jego przejawy wszdzie, gdziekolwiek si znajdoway, czy to w dziedzinie psychologii, socjologii, etno- czy etologii.
Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci
Etnolog plemienia
Etnologi przywoano tu nie bez powodu: swoj metod badawcz skromnej, naturalistycznej obserwacji" Goffman okrela czasem mianem etnograficznej1. Trudno rozstrzygn, czy bardziej chodzio mu o obserwacj uczestniczc spod znaku Bronisawa Malinowskiego, czy o wiadomie kultywowan blisko ze szko chicagowsk. Wane, e w rezultacie wymkn si spod wadzy fatalizmu, ktry sprawia, i kada wiedza zaczynajca si od jakiego zaoenia koczy si naturalnie na tym samym zaoeniu (Kierkegaard). Jego prace, blisze monografiom etnograficznym ni socjologicznym2, oywia duch naukowego odkrycia, rozpoczynajcego si - jak to kiedy sformuowaa Maria Ossowska - od konstatacji, e mona pyta o wszystko, e z wszystkiego mona robi zagadnienie, i e mona pyta natarczywie dalej, chocia inni s ju zaspokojeni"3. Przedmiotem takiej analizy u Goffmana moe si sta byle odruch najzwyklejszej spoecznej dziaalnoci"4, czy to bdzie znaczce chrzknicie, rozrba w wizieniu, czy rytuay maeskie. Z podobnej pasji obserwatorskiej powstaway najwaniejsze ksiki XX wieku, 5 poczynajc od Sposobw posugiwania si ciaem i Salutations par 6 le rire et par les armes Marcela Maussa, a koczc na przenikliwych studiach Mary Douglas i gstych opisach" Clifforda Geertza. O Goffmanie napisano kiedy, e jest wielkim etnologiem, jego plemieniem jest ludzko, jego orodkiem zainteresowania bezporednie stosunki ycia codziennego, jego metod obserwacji poczenie naturalistycznych bada terenowych z rozlegymi lekturami w dziedzinie historii, biografistyki, nauk spoecznych i literatury
piknej"7. Studia Goffmana - czy dotycz one midzyludzkiego teatru zachowa w miejscach publicznych {The Presentation of Self in Everyday Life; Behaviour in Public Places. Notes on the Social Organization of Gatherings), codziennych rytuaw (Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour), czy te tresury, jakiej jednostka poddawana jest w wizieniu, szpitalu psychiatrycznym lub w zakadzie poprawczym (Asylums. Essay on the Social Situation of Mental Patients and Other Inmates3), s oparte na wyprbowanej strategii pisarstwa etnograficznego, jak jest Verfremdungseffekt, efekt obcoci9. W powcigliwej, formalnej analizie Goffmana ujawnia si geniusz obserwacyjny porwnywalny ze zdolnociami dawnych powieciopisarzy.
Wraenie normalnoci
W sposb, ktry powrci u Anthon/ego Giddensa i innych, Goffman nicuje relacje i obnaa zbiorowe determinanty ycia jednostkowego. W analizie, ktra staa si asumptem do rozwaa Giddensa o nowoczesnej tosamoci10, pisze o roli rutyny w budowaniu zbiorowego poczucia bezpieczestwa. W trakcie codziennych sytuacji ludzie utwierdzaj si nawzajem w bezpieczestwie ontologicznym. Na to poczucie skadaj si indywidualne kompetencje kulturowe, egzekwowane w sytuacjach publicznych. Uczestnik tych sytuacji musi si wystrzega najmniejszych uchybie w etykiecie, a jeli ju takowe
1 E. Goffman, Relations in Public. Microstudies of the Public Order, London and New York 1971, s. 6. 2 Zob. J. Szacki, Sowo wstpne do: E. Goffman, Czowiek ui teatrze ycia codziennego, przel. H. Datner-Spiewak i E piewak, Warszawa 1981, s. 9-10. 3 M. Ossowska, O pojciu godnoci [w;] idem, O czowieku, moralnoci i nauce. Miscellanea, red. M. Ofierska i M. Smol, Warszawa 1983, s. 514. 4 E. Goffman, Frame Analysis. An Essay on the Organization of Experience, New York 1974, s. 5. 5 [W:] M. Mauss, Socjologia i antropologia, pad. U. Krl, Warszawa 1973. 6 Journal de Psychologie" 1922,
G. E. Swanson, Strategie Interaction Erving Goffman's, recenzja w: American Journal of Sociology", 79(4) (stycze 1974), s. 1004, cyt. za: J. Szacki, Sowo wstpne do: E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, przel. H. i P. piewakowie, Warszawa 1981, s. 17. 8 Fragment w przekadzie pol.: E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, przel, Z. Zwoliski [w:] W. Derczyski, A. Jasiska-Kania i J. Szacki (red.), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975, s. 150-177. 9 Por. jego klasyczne zastosowanie: H. Miner, Rytuay cielesne u Nadrenia, prze. J. Mirtksztym [w:] M. Buchowski (red.), Amerykaska antropologia postmodernistyczna, Warszawa 1999, s. 31-37. 10 A. Giddens, Nowoczesno i tosamo, /o i spoeczestwo w epoce pnej tosamoci, przet. A. Szulycka, Warszawa 2001, s. 79-80.
1O
Pitno, Rozwaania o zranionej tosamoci

11
11
mu si przydarz, musi umie gestem lub okrzykiem zasygnalizowa, e cigle sprawuje nad sob swobodn kontrol" i e nie dzieje si z nim nic, co mogoby zagrozi jemu albo zbiorowoci12. Zachowanie kadego czowieka na spoecznej scenie jest efektem dugotrwaego treningu, a swoboda - skutkiem lar! pracy woonej w wytwarzanie pozoru. Jak zauwaa Goffman, niemal kada czynno, ktr jednostka swobodnie wykonuje, niegdy wymagaa od niej wielkiej koncentracji woli. Chodzenie, przechodzenie przez ulic, mwienie penymi zdaniami, zakadanie spodni z dugimi nogawkami, wizanie butw, dodawanie liczb w supkach - wszystkie te rutynowe czynnoci, ktre pozwalaj na naleyte zachowanie, stanowi umiejtnoci nabyte, sprawnoci, przy ktrych pocztkowo oblewa czowieka zimny pot" 1 3 . Opanowane do perfekcji maniery ciaa, wyczucie czasu i miejsca, kolejno, etykieta i natenie zachowa - wszystko to skada si na niezbdne, cho sabo wyodrbnialne wraenie normalnoci. To niezbdne zudzenie, sygnalizujce, e mona bezpiecznie, zwracajc tylko powierzchown uwag na stabilno otoczenia, kontynuowa wykonywanie danej czynnoci"14, zapewnia czowiekowi nadwyk uwagi, konieczn do sprawnego funkcjonowania w wiecie. Wraenie normalnoci trzeba nieustannie pielgnowa. Dziki niemu jednostka odbudowuje swj Reizschutz, pancerz ochronny, bdcy z kolei warunkiem podejmowania i przeprowadzania jakichkolwiek regularnych dziaa, na ktrych opiera si reprodukcja systemu. Gdybymy nie mieli owego pancerza zakorzenionego we wraeniu normalnoci, cywilizacja, w czasach pnonowoczesnych naraona na postpujc utrat poczucia bezpieczestwa15, nie byaby zdolna do istnienia.
Etolog gatunku
O wanoci pancerza warunkujcego czerpanie korzyci z wraenia normalnoci najlepiej mona si przekona, obserwujc tych, ktrzy nosz go niewprawnie (cudzoziemcy, ludzie starzy, dzieci) lub s go zupenie pozbawieni (chorzy psychicznie). Na przykad szalestwo to z punktu widzenia obserwatora cig sytuacyjnych niestosownoci w , ktrych uczestnicy zachowuj si tak, jakby dziaali nie we wasnym, ale w cudzym imieniu17. Psychicznie chorzy nie stosuj si do nakazu drobiazgowej kontroli ciaa, nie przestrzegaj konwencji, ktre rzdz rozpoczynaniem, podtrzymywaniem, przerywaniem lub zawieszaniem tego, co Goffman nazywa spotkaniami"18, a w mowie posuguj si tym, co filozofowie okrelaj mianem jzykw prywatnych". Choroba psychiczna, oznaczajca zdaniem badacza nieumiejtno lub niech do przestrzegania podstawowych sytuacyjnych zasad przyzwoitoci, ktrych wymaga codzienne obcowanie z ludmi19, ujawnia przygodno adu spoecznego, ale i przeraenie, jakim przypaca si utrat wiary w apotropaiczn moc tego adu. Gwnym sposobem obcowania ludzi w codziennych interakcjach jest powiadczanie swojej obecnoci", przybierajce dyskretne i nieraz bardzo skomplikowane formy. Jedn z zasadniczych jest dostosowany do okrelonej sytuacji ubir i wygld ciaa. Goffman uwaa, e wygld ciaa jest w istocie skonwencjonalizowanym dyskursem o wysoce normatywnym charakterze. Znaczy to, e gdy znajdujemy si w obecnoci innych, istnieje z reguy obowizek
Zob. np. na temat znacze komunikatu oops!": E. Goffman, Forms of Talk, Oxford 1981, s. 101n. 12 E. Goffman, Relations in Public, op, cit., s. 248n. Ibidem. 14 Ibidem. 15 Zob. Z. Bauman, Tosamo, jaka bya, jest i po co? [w:] A. Jawowska (red,), Wok problemw tosamoci, Warszawa 2001, s. 22: j e l i wczesnonowoczesne poszukiwanie porzdku w imi pewnoci, bezpieczestwa i spokoju stato si zagroeniem dla Freiheit, wolnoci wypowiadania i potwierdzania wasnego ja, to Sicherheit jest pierwsz ofiar pnonowoczesnej emancypacji i dalszego rozkwitu wolnoci jednostki".
11
E. Goffman, Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour, New York 1967, s. 141n. E, Goffman, Behaviour in Public Places. Notes on the Social Organization of Gatherings, New York 1963, s. 25, cyt, za: A. Giddens, Stanowienie spoeczestwa. Zarys teorii strukturacji, prze. S. Amsterdamski, Pozna 2003, s, 62. 18 Spotkanie w terminologii Goffmana jest jednostk zogniskowanej interakcji twarz w twarz, wchodzc w skad zgromadze". Spotkania, zwane te przez Goffmana zaangaowaniem twarzy", s sytuacjami zachodzcymi rutynowo, co ma zasadnicze znaczenie dla opartej na powtarzaniu natury ycia spoecznego, wie bowiem ulotne sytuacje ze spoeczn reprodukcj, a tym samym z trwaoci instytucji, " Cyt. za: A. Giddens, Nowoczesno i tosamo, op. cit.,s. 280.
17
16
12
13
przekazywania jednych informacji i nieprzekazywania innych [...], Aczkolwiek jednostka moe przerwa mwienie, to nie moe zaprzesta komunikowania za porednictwem ciaa [.,.], Paradoksalnie sposobem maksymalnego ograniczenia przekazu informacji o sobie jest pozostanie sob i dziaanie w sposb, jakiego si oczekuje od osb nam podobnych"20. O tym, z jak wanym i trudno kontrolowalnym elementem mamy tu do czynienia, wiadczy istnienie w kadym spoeczestwie rozlegych zapleczy21, w obrbie ktrych mona si rozluni, jako e nie dociera tam zewntrzna kontrola postawy, gestykulacji i stroju. Fakt, e wielu ludzi nawet na takim zapleczu stara si nad sob panowa, nie ulega presji tych aspektw osobowoci, ktre wychodz na jaw w stanie rozlunienia pancerza, Anthony Giddens tumaczy nastpujco: chodzi o to, e samo utrzymanie stanu, w ktrym postrzeganym si jest jako przedmiot zdolny do dziaania, jest elementem tego dziaania". Bardzo w stylu Goffmana byaby w tym miejscu uwaga, i jest to kolejny dowd na to, e o przebiegu dziaa spoecznych rozstrzygaj nie ludzie i ich stany, ale stany i przypisani do nich ludzie22. Autor Pitna uwaa, e w toku swojej historii jednostki i grupy wypracowuj wasny, lokalny wiat - Umwelt - sensw kulturowych, kodw komunikacyjnych, stereotypw reakcji na specyficzne sygna23 y innych uczestnikw spoecznych sytuacji . Umwelt jest rdzeniem wypracowanej i wielkim nakadem kosztw utrzymywanej normalnoci, ktr otacza si jednostka i grupa24. Zapoyczajc to pojcie z bada nad zachowaniami zwierzt, Goffman wystpuje tu w swo25 jej drugiej wanej roli - etologa gatunku . Zwierzta s wraliwe na otaczajcy je wiat z punktu widzenia niebezpieczestw, jakie mog z niego pochodzi. Zakres wraliwoci jest rny u rnych gatunkw. Jedne zwierzta ju z odlegoci paru mil odbieraj
20 21
dwiki, zapachy i ruch Umwelt innych jest bardziej ograniczony" 26 . Gdy ruchem wprawnego etologa Goffman wydobywa niedostrzegalny Umwelt grup, o ktrych pisze - stranikw i winiw, domokrcw i ich klientw, stygmatyzowanych i stygmatyzujcych - nie mwi, e ludzie s zwierztami, ale e podobnie jak zwierzta nosz w sobie wasn grup. Choby uciekali przed ni w odosobnienie albo szalestwo, w przytakujcy lub niechtny im tum wewntrzny" (Bruno Schulz) zawsze bdzie o krok przed nimi.
Spoeczestwo jako instytucja totalna

Z tej konstatacji wynika wybr poziomu, z ktrego badacz obserwuje rzeczywisto: Waciwym przedmiotem bada nad interakcj nie jest jednostka i jej psychologia - pisze Goffman w Interaction Ritual. - Przedmiotem tym jest syntaktyka zwizkw zachodzcych midzy dziaaniami osb znajdujcych si nawzajem w swojej obecnoci". Gdybymy w tym badawczym wyborze widzieli dzi tylko dawny Zeitgeist i strukturaln mod lat szedziesitych, karygodnie uprocilibymy zagadnienie. Swoim zainteresowaniem syntaks i syntagma" badacz deklaruje nieufno do roje o podmiotowej autonomii. [...] natura jednostki, ktr jej przypisujemy i ktr przypisuje sobie 27 sama, wynika z natury jej grupowych zwizkw" - pisze. Intencje aktorw spoecznego teatru zajmuj go tylko ze wzgldu na to, jak zachowania bdce ich nonikami zostan przyjte przez widzw i na podstawie czego aktorzy dowiedz si o tej recepcji. Na wyrazisto jednostki (a zatem na jej zdolno wywierania wraenia) skadaj si - czytamy w Czowieku w teatrze ycia codziennego - dwa zasadniczo odmienne rodzaje symbolicznej dziaalnoci: wraenie, ktre ona przekazuje (gives) i ktre wywouje (gives 2S off)" . Za pomoc obu rodzajw komunikacji jednostka moe umylnie przekazywa o sobie informacje nieprawdziwe, przy czym w pierwszym wypadku czyni to, posugujc si faszem, w drugim
* A. Giddens, Nowoczesno i tosamo, op. cit., s. 175 Pat dalej: rozdz. 3, s. 155-156, 28 E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, op. cit,, s. 36.
27 2
E. Goffman, Behaviour in Public Places, op. cit, s. 35. Za: A. Giddens, Stanowienie spoeczestwa, op. cit., s. 122. 22 Not men [...] and their moments but moments and their men", [w:] E. Goffman, Interaction Ritual, op. cit,, s. 2. 23 E. Goffman, Relations in Public, op. cit., s. 252n. 24 Ibidem. 25 Zob. M. Ossowska, O czowieku, moralnoci i nauce, op. cit., s. 338.
14
15
za - symulacj. Wystp jednostki na scenie spoecznej Goffman okrela jako asymetryczny, bo o ile moe ona z atwoci kontrolowa wasny przekaz, szczeglnie werbalny, o tyle nie ma kontroli nad wraeniem, jakie wywiera. Ponadto, w odrnieniu od niej widzowie s wiadomi zarwno tego, co jest przez jednostk przekazywane intencjonalnie (given), jak i tego, co jest realnie wywoywane (given off). Skrupulatn weryfikacj uprzejmego komunikatu podtrzymujcego relacj go-gospodarz, zawartego na przykad w wypowiedzi Posiek mi smakuje" (okrelanej przez Goffmana mianem obietnicy" towarzyskiej), mona przeledzi w opisie sytuacji odnotowanej w trakcie prowadzonych przez niego na pocztku kariery naukowej badaniach terenowych na Szetlandach: Zona zagrodnika z Szetlandw, podajc gociom z Wysp Brytyjskich tradycyjne potrawy, sucha z miym umiechem uprzejmych zapewnie o tym, jak bardzo smakuje im miejscowa kuchnia, a jednoczenie patrzy, z jak szybkoci go podnosi do ust yk lub widelec, obserwuje zapa, z jakim zajada, traktujc te sygnay jako sprawdzian wypowiedzianego przez niego zdania" 29 . Prb wyrwnania asymetrii w opisywanym procesie komunikacyjnym (brak kontroli nad wraeniem wywoywanym na widzach) byoby z kolei kontrolowanie tempa zjadania posiku przez gocia. Poniewa jednak, stwierdza Goffman, o wiele atwiej jest przejrze cudze wyrachowanie ni manipulowa wasnym zachowaniem, na dusz met obserwator sytuacji (gospodyni) ponownie zdobdzie przewag nad aktorem (gociem) i w ten sposb pierwotna asymetria procesu komunikacyjnego zostanie ostatecznie utrzymana. Na powyszym przykadzie dobrze wida, jak specyficzna warstwa rzeczywistoci naprawd interesuje Goffmana. Mwic jzykiem fenomenologii, interesuje go tylko faktyczno" spoecznego aktorstwa, zagadnienie jak kady wie to, co wie", na czym polegaj oraz jak powstaj niejawne efekty lub ukryte funkcje interakcji"30. Wielokrotnie podkrela te skromny charakter wasnych
oczekiwa; Przedmiotem jego studiw jest spoeczna organizacja dowiadczenia, a nie organizacja spoeczna w ogle: Nie zajmuj si struktur ycia spoecznego, lecz struktur dowiadczenia jednostek w rnych momentach ich ycia. Osobicie uwaam, e spoeczestwo jest pod kadym wzgldem pierwotne, natomiast przeycia jednostek s pod kadym wzgldem wtrne. Niniejsza praca powicona jest wycznie temu, co wtrne" 31 . Czytelnik prac Goffmana odnosi wraenie, e w stosunku do czowieka spoeczestwo odgrywa rol swoistej instytucji totalnej. Cho od reszty wiata nie oddzielaj jej zamknite drzwi, wysokie mury, zasieki z drutu kolczastego, strome brzegi lub woda" 32 , ze zwizku z ni nie mona si wycofa, bo czowiek jest w jednej osobie jej stranikiem i pensjonariuszem. Kto, kto biorc dosownie powiedzenie, e wasne wizienie kady nosi w sobie, chciaby je po prostu otworzy, naraziby si na rychy odwet ze strony rzeczywistoci. Totalno instytucji polega na tym, e i w buncie, i w podporzdkowaniu regulaminowi czowiek bywa rwnie zniewolony. Mwic jzykiem Rejsu, w tym samym momencie jest on i twrc, i tworzywem instytucji, ktra go (re)socjalizuje. Wida to najlepiej na przykadzie procesu stygmatyzacji, ktra stanowi przedmiot ksiki Goffmana Pitno. [...] z zaoenia nie wierzymy, e osoba napitnowana jest w peni czowiekiem. Opierajc si na takim zaoeniu, stosujemy wobec niej rne formy dyskryminacji, przez co skutecznie - nawet jeli czsto niewiadomie - zmniejszamy jej yciowe szanse. Niepostrzeenie konstruujemy wasn teori pitna - ideologi tumaczc niszo napitnowanego i wiadczc o niebezpieczestwie, jakie on sob reprezentuje"33. Podczas gdy jednostka oczekuje nalenego szacunku i uznania, ktre wedug jej zaoe po prostu si jej nale ze wzgldu na niezakwestionowane aspekty jej spoecznej tosamoci, [...] otoczenie odmawia jej zarwno pierwszego, jak i drugiego. W rezultacie jednostka zaczyna odnajdywa w sobie takie cechy, ktre mogyby t
Op. cit., s. 42. S. E. Messinger, H. Sampson, R. D, Towne, Life as Theater, pad. I, Krzemiski, cyt. za: J. Szacki, Sowo wstpne do: E. Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego, op. cit., s. 25.
30
19
31 31 33
E, Goffman, Frame Analysis, op. cit., s.13. E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, op. cit,, s. 150. Patrz dalej; rozdz. 1, s. 35.
16
17
odmow uzasadni. Zaczyna kwestionowa take te swoje atrybuty,

ktre wczeniej uwaaa za niewtpliwe" . W pierwszej czci przytoczenia Goffman unaocznia, jak konstruuje si wizienie", w drugiej - w jaki sposb lustro spoeczne przenosi si do wntrza osoby 35 napitnowanej, ktra uczc si samonienawici (self-hatred ), staje si wasnym stranikiem.
34
Historia naturalna pitna v.

Na pocztek kilka sw o historii sphragis (gr., tac. sigillum 'pie36 cz, znami wypalone, znak') . W przednowoytnej i wczesnonowoytnej Europie pitno spoeczne dotyczyo przede wszystkim osb zajmujcych si tym, co w kulturze chrzecijaskiej tego okresu stanowio tabu. Wizao si wic z rozlewem krwi (onierz, kat, rzenik, fryzjer-balwierz), ze mierci (onierz, kat, grabarz), z nieczystoci (praczka, krawiec, ogrodnik, farbiarz, kucharz), a take z pienidzmi (prawnik, notariusz, kupiec, lichwiarz). Drug grup nosicieli pitna tworzyli ludzie znajdujcy si na samym dole hierarchii spoecznej lub zajmujcy w niej miejsca ambiwalentne, usytuowane midzy kategoriami, a zatem bezproduktywne dla adu: prostytutki, aziebne i aziebni, karczmarze i karczmarki, hazardzici, bani, akrobaci i minstrele, a take wczdzy, ebracy i przestpcy. Trzecia grupa wyklucze wizaa si z rnic etniczn, religijn i spoeczn - obejmowaa ydw, kolorowych, innowiercw, a take osoby niezamne/nieonate oraz ludzi tzw. lunych. Najwczeniejsze redniowieczne i wczesnonowoytne oznaki wykluczenia to farbowane na to wosy prostytutek, heretycko-ydowska rota, czyli czerwone kko z biaym rodkiem, synna ta
ata ydw (Judenfleck), a take dzwonki trdowatych i przypisany i7 im psalm De profundis . O ile zoty jest kolorem godnoci krlewskiej i witoci, o tyle zoto faszywe, czyli barwa ta, w malarstwie europejskim trwale skojarzona z szat Judasza, staje si najbardziej charakterystycznym kolorem haby. W trzeciej wiartce XIII wieku Bertold z Regensburga przestrzega! kobiety, by nie przywdzieway go, o ile nie chc zosta wzite za prostytutki, konkubiny lub ydwki. W XIX wieku skojarzenie to cigle jest obecne - w Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego Sonia Siemionowna zostaje zmuszona do przyjcia tego biletu". W wieku XX, kac nosi ydom t gwiazd, przypominaj je nazici. Im te naley przypisa odnowienie zwizku pitna z pasiast tkanin (pasiak jako strj obozowy, wczeniej - zanikajcy strj wizienny). Z arsenau skojarze kulturowych do dzi zupenie znikno pejoratywne nacechowanie rogatej lub spiczastej czapki czarownic lub ydw (pileus cornatus), a take stroju arlekina, ktrym tyche ydw stygmatyzowano w redniowieczu38. O ile strj mia ostrzega przed moralnym niebezpieczestwem, uosobionym przez napitnowanych, o tyle zadaniem teologii byo opracowywanie uzasadnie dla segregacji. Ksiga Powtrzonego Prawa (28:27,35) bodaj jako pierwszy tekst judeochrzecijaskiego krgu kulturowego czy fizyczn skaz z przeklestwem. Odtd w naturalno-kulturowy zwizek cierpienia-naznaczenia-winy staje si istot pitna. Ju Ksiga Kapaska (21) zakazuje, by ci, ktrzy nosz jakiekolwiek cielesne pitno, zbliali si do sacrum: I rzek Pan do Mojesza mwic: [...] Czowiek z nasienia twego [...], ktry by mia zmaz, nie bdzie ofiarowa chleba Bogu swemu, ani przystpi do suby jego; jeeli bdzie lepy albo chromy; jeli maego nosa, albo wielkiego, albo krzywego; jeli zamanej nogi, jeli rki; jeli garbaty; jeli pyncych oczu; jeli majcy bielmo na oku, jeli wierzb ustawiczny, jeli parchy na ciele, albo wypuky. Wszelki, ktry by mia wad [...] nie przystpi ofiarowa ofiar Panu ani
34 35
Patrz dalej: rozdz. 1, s. 39. Z powodu nieobecnoci zachodniej literatury przedmiotu termin samonienawti" jest sabo rozpoznawalny w jzyku polskim. Na temat jednej z odmian samonienawi&i zob. ksik Sandera L. Gilmana, Jewish Self-Hatred. Anti-Semitism and the Hidden Language of the Jews, Baltimore and London 1986. 36 wietne studium tego tematu znajduje si w ksice R. Mellinkoff, Outcasts. Sign of Otherness in Northern European Art of the Late Middle Ages, 1.1-2, Oxford 1993.
Op. cit., s. 44n. Op. cit., $. 243, przyp. 62. Zob. np. M. Balaban, Historja ydw w Kri Zimierzu 1304-1868, t. 1, s. 85, Krakw 1931.
38
37
8a>
18
19
Bogu swemu [...]; poniewa ma wad, a nie ma plugawi witnice mojej"39. redniowieczna Bibie moralisee dostarcza obszernego wykadu mitologii penalnej, zwizujcej kalectwo z grzechami. Chromego pitnuje si tu jako tego, ktry si nieuczciwie wzbogaci (kuleje, bo dwiga diaba na ramieniu), lepca jako niewidzcego mdroci Boej, guchego jako odmawiajcego Bogu posuchu i tak dalej40. Zestawianie siedmiu grzechw gwnych z chorobami stanowi ulubiony temat literatury redniowiecznej. W Faerie Queene Spencera Chciwo wystpuje w parze z podagr, Zazdro z trdem, Gniew z depresj i paraliem, Rozpusta z chorobami wenerycznymi41. O grzechu mwi si, e jest szpetny, co w praktyce bywa oczywicie czytane na odwrt: grzeszna staje si szpetota. Szansa przeamania automatyzmu powyszych skojarze pojawia si co prawda dziki opowieci o bezgrzesznym, nkanym wrzodami Hiobie, dziki postaci Sugi Boego u Ezechiela, a take, last but not least, Chrystusa ukrzyowanego, od XIV wieku ukazywanego w naturalistycznej mce, ale jest to wyranie za mao, by przeama archaiczn teodyce czc grzech z niedol. Teologia wczesnonowoytna razem z fizjonomik utrwalaj stare skojarzenie pitna cicego na ydach ze zbrodni Kaina i zabjstwem Chrystusa. Podobnie ras czarn czy si z wystpkiem Chama (niekiedy te z Kainem), a homoseksualizm z Sodomitami. Najwicej jednak negatywnych skojarze zwizanych jest z osob Judasza. W cywilizacji chrzecijaskiej Judasz staje si uosobieniem za absolutnego, bieglejszym od samego diaba, na Wschodzie nie bez powodu zwanego Archijud", w ktrym to imieniu spotykaj si i Judasz, i ydzi. Posta Judasza do tego stopnia zrasta si z faszem, e wszystkie jej aspekty uzyskuj moc stygmatyzujc: wyklta zostaje jego sakiewka, ty kolor sukni, ruda barwa wosw, obyczaje (podgldanie, por. judasz" w drzwiach, czy judzenie"),
a nawet drzewo, na ktrym si powiesi. Hab postrzega si na podobiestwo zarazy: cokolwiek znajdzie si w jej pobliu, przechodzi jej miazmatami42.
Relacyjna definicja pitna

Podobn zaraliwoci odznacza si te pitno spoeczne w ujciu Goffmana. Gdy kto, kto w zwykych interakcjach [...] mgby zosta bez trudu zaakceptowany, zostaje nosicielem atwo zauwaalnej, odstrczajcej nas od niego cechy, okoliczno ta zarazem deprecjonuje inne jego waciwoci, ktre mogyby wywrze na nas pozytywne wraenie. Tak osob obcia pitno, zasadniczo modyfikujce nasze antycypacje w stosunku do niej" 43 . Pitno jest zjawiskiem obdarzonym wielk si, nierozcznie zwizan z rnym wartociowaniem tosamoci spoecznych. Jego spoeczne konstruowanie obejmuje dwa zasadnicze skadniki: 1. rozpoznanie rnicy opartej na pewnych wyrniajcych si cechach lub znakach rozpoznawczych, 2. zwizan z tym dewaluacj osoby, ktra je nosi 44 . W ujciu Goffmana i w odrnieniu od potocznego, etymologicznego znaczenia tego sowa pitno jest nie tylko przymiotem nosiciela, ale raczej pewnym typem zwizku midzy samym atrybutem a stereotypem (rozdzia 1, s. 34). Pitnem w tym ujciu staje si relacja midzy przygodnym nosicielem pitna a rwnie przygodnym normalsem (komentarz do tego sowa - dalej). Pitno dotyczy [...] wszechobecnego procesu spoecznego zakadajcego istnienie dwch rl, procesu, w ktrym kada jednostka odgrywa obie, przynajmniej
W micie - pisze Rene Girard - winny jest w takim stopniu konsubstancjalny Ze swoj win, i nie sposb go od niej odrni. Wina ta jawi si jako rodzaj esencji fantastyki, jako atrybut ontologii. W wielu mitach wystarcza nawet sama blisko nieszcznika, aby zarazi wszystko, co go otacza, przekaza zaraz ludziom i zwierztom, zniszczy zbiory, zatru ywno, przepdzi dziczyzn, sia wok niezgod. Wszystko rozpada si pod jego stopami, a trawa ju nie odrasta. Rodzi.klski w tak naturalny sposb, jak drzewo figowe figi. Wystarcza, i jest, kim jest". R. Girard, Kozio ofiarny, przel. M. Goszczyska, d 1987, s. 67. 43 Patrz dalej: rozdz. 1, s. 35. 44 T. F. Heatherton, R. E. Keck, M. R. Hebt, J. G. Huil (red.), The Social Psychology of Stigma, New York-London 2000, s. 3. Praca ta stanowi przegld aktualnego stanu bada na temat pitna z punktu widzenia wspczesnej psychologii spoecznej i nauk pogranicznych.
42
39
Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka z 1599 r. Transkrypcja typu B" oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy: ks. Janusz Frankowski, Warszawa 2000. 40 R. Meinkoff, Outcasts, op. cit., s. 114-115. 41 Ibidem.
20
21
w pewnych zwizkach i w niektrych fazach ycia. Normals i napitnowany to nie osoby, ale raczej pewne perspektywy. Pojawiaj si w sytuacjach spoecznych, podczas kontaktw mieszanych [...]. Atrybuty okrelonej jednostki, ktre nosi ona przez cae ycie, mog spowodowa, i bdzie ona wytypowana, by gra rol hosiciela pitna niemal we wszystkich sytuacjach spoecznych, w ktrych si znajdzie. Sprawia to, e naturalne jest odnoszenie si do niej [...] jak do osoby z pitnem, ktrej sytuacja yciowa stawia j w opozycji do normasw. Jednake pitnujce j atrybuty nie determinuj natury tych dwch rl - normalsa i nosiciela pitna - a jedynie czstotliwo odgrywania ktrej z nich. A skoro w gr wchodz role w interakcji (a nie okrelone jednostki), to nie powinno nas dziwi, i w wielu wypadkach osoba majca jakie pitno prezentuje wszystkie normalne uprzedzenia w stosunku do tych, ktrzy s napitnowani w jaki inny sposb" (patrz dalej: rozdz. 4, s. 181-182). Jak zauwaylimy, w odrnieniu od klasycznych normatywnych uj tego zagadnienia, Goffman konsekwentnie uywa tu neologizmu normals", nie za czowiek normalny". Nie znaczy to, e rezygnuje z perspektywy normatywnej, przeciwnie - stosuje j otwarcie, stara si jednak unikn bdw, przed ktrymi nastpujco ostrzega Dominick LaCapra: pojcia normalnoci lub zwykego postpowania [pozbawione s wystarczajcej mocy objaniajcej lub nawet mog wprowadza w bd], poniewa, jak zdaje si czyni Hannah Arendt [w ksice Eichmann w Jerozolimie, w ktrej pojcie banalnoci za" wykadane byo jako normalny" i zwyczajny"], przesdzaj, do czego s zdolni normalni czy te zwyczajni ludzie - my - i z tego samego powodu prowadz do stereotypizacji i demonizacji tak zwanych perwersji. Innymi sowy zakadaj one zbyt atwo, e my sami wiemy, kim jestemy i czego sami bylibymy w stanie si dopuci. Skaniaj do faszywego oburzenia w stosunku do pewnych pogldw, uczu czy zachowa. A nawet wpywaj ha nas w duo bardziej zasadniczy sposb, odwracajc nasz uwag od potrzeby bardziej precyzyjnych kategorii rozumienia i wyjaniania, 45 a take samowiedzy" .
45
Przeczuwajc jakby zastrzeenia LaCapry, dwa pokolenia wczeniej Erving Goffman konstruuje jzyk, ktry nie reifikuje pynnych relacji spoecznych i starannie odgranicza problematyk pitna od tradycyjnej problematyki psychologii dewiacji. W zwizku z tym nosiciela pitna okrela si tu oksymoronem normalny dewiant" 4 6 , a kontekst, w obrbie ktrego dewiant w dziaa, zostaje okrelony mianem odstpstwa czy te odchylenia 47 . Odstpstwo, w odrnieniu od dewiacji, to kategoria szersza ni relacyjne spoeczne pitno. Naley do niej kady pojedynczy czonek spoeczestwa, ktry nie przystaje do norm spoecznych odnoszcych si do zachowania i atrybutw osobistych". Spoeczne funkcjonowanie odstpcy, na przykad czowieka chorego czy wybitnego, nie musi si wiza z kluczowymi dla relacji pitna procesami psychospoecznymi, takimi jak reidentyfikacja, oglna niepewno relacji spoecznych czy wstyd. Odstpca, cho upoledzony w pewnych zakresach funkcjonowania, w ogle nie musi podlega stygmatyzacji, jak nie podlega jej na przykad osoba wybitna. Pitno to w terminologii Goffmana odstpstwo wice si z tak rnic (ustanowion spoecznie, gdy zanim odmienno moe nabra jakiego znaczenia, musi zazwyczaj zosta kolektywnie skonceptualizowana przez spoeczestwo 48 jako cao "), ktrej konstrukcja odznacza si bardziej represyjnym charakterem.
Strategie zarzdzania pitnem

Pitno, pisze Goffman, jest narzdziem, za pomoc ktrego konstruuje si i jest podtrzymywana hierarchia spoeczna, a dyskurs pitna - jest czci kodeksu moralnego, ktry wykorzystujemy, 49 aby utrzyma ludzi na swoim miejscu" . Odbywa si to za pomoc wyobrae normasw i napitnowanych o tym, kim s we wasnych
46
D. LaCapra, Writing History, Writing Trauma, Baltimore and London 2001, s. 127.
Patrz dalej (rozdz. 4, s. 175): Jeli zatem nosiciel pitna moe by w ogle nazywany dewiantem, lepiej uy okrelenia normalny dewiant". 47 Ang. deviation; aktorem jest deviator (odstpca), w odrnieniu od deviancy (dewiacji), ktrej aktorem jest deviant. 48 Patrz dalej: rozdz. 3, s. 167. 49 Patrz dalej: rozdz. 2, s. 122.
22
23
i cudzych oczach, a take jak powinny wyglda mieszane kontakty midzy obiema grupami. Nawet kiedy jednostce z pitnem mwi si, i jest istot ludzk jak kada inna, informuje si j jednoczenie, e niemdrze byoby ukrywa pitno czy zawie grup, do ktrej naley. Dowiaduje si zatem, e jest taka jak inni, a zarazem e taka nie jest, a wypowiadajcy si nie s zgodni co do tego, z ktrym z tych stanowisk powinna si bardziej identyfikowa. Ta sprzeczno i ironia s jej przeznaczeniem. Jest to zarazem nieustanne wyzwanie dla reprezentantw osb napitnowanych, skaniajce tych profesjonalistw do przedstawiania spjnej polityki tosamoci. Tak motywowani, potrafi oni szybko dostrzec nieautentyczne aspekty proponowanych rozwiza, cho duo wolniej odkrywaj, e autentyczne rozwizanie by moe w ogle nie istnieje"50. Profesjonalistami nazywa Goffman ludzi, ktrzy jako nosiciele pitna, aktywici organizacji skupiajcych innych stygmatyzowanych albo te psychologowie, lekarze bd pracownicy socjalni zgromadzili dowiadczenie o tym, jak y z pitnem. Ludzie ci upowszechniaj rozmaite, sprzeczne ze sob kodeksy postpowania. Najbardziej rozpowszechnion strategi jest asymilacja, milczce przystosowanie. Generalna recepta jest oczywista. Od jednostki z pitnem oczekuje si, aby swoim zachowaniem nie dawaa do zrozumienia, e jej brzemi jest cikie ani e dwiganie go sprawio, i staa si inna ni my [normals!]. Jednoczenie osoba ta musi trzyma si od nas na tak odlego, dziki ktrej bdziemy mogli bezbolenie potwierdzi to przekonanie na jej temat. Inaczej rzecz ujmujc, radzi si jej, aby si naturalnie odwzajemniaa, akceptujc siebie i nas, akceptujc siebie w sposb, w jaki my sami nie bylibymy gotowi jej w peni zaakceptowa. Zudna akceptacja moe w ten sposb by podstaw zudnej normalnoci". I dalej: Ironia takich zalece nie polega na tym, e od nosiciela pitna oczekuje si, aby zachowa cierpliwo, bdc dla innych tym, kim nie wolno mu dla nich by, ale na tym, e takie zawaszczenie reakcji jednostki moe si okaza maksimum tego, czego nosiciel pitna moe oczekiwa w swojej sytuacji. Jeeli w istocie pragnie y tak bardzo, jak to
Patrz dalej: rozdz. 3; s. 168.
moliwe jak wszyscy i by akceptowanym za to, kim naprawd jest, to w wielu wypadkach najsprytniejsza postawa, jak moe przyj, bdzie miaa podwjne dno. Jednostka z pitnem moe czsto zwikszy akceptacj normalsw w stosunku do siebie, zachowujc si spontanicznie i naturalnie, jak gdyby ta warunkowa akceptacja jej osoby (ktrej starannie nie forsuje) bya pena"51. Goffman wnikliwie analizuje skutki asymilacyjnej strategii zarzdzania (managment) pitnem, pytajc o jej zalety dla napitnowanych i o to, jakie korzyci z przestrzegania powyszych zasad dobrego przystosowania bdzie czerpa grupa normalsw. Skoro wytyczne dobrego przystosowania s przedstawiane przez osoby przyjmujce punkt widzenia ogu spoeczestwa, naleaoby zapyta, co dla normalsw oznacza przestrzeganie tych zasad przez napitnowanych. Oznacza to mianowicie, e normals! nigdy nie zauwa niesprawiedliwoci i cierpienia wynikajcych z koniecznoci dwigania pitna. Oznacza te, e normals! nie bd musieli przyzna przed sob, jak ograniczona jest ich taktowno i tolerancja. Oznacza rwnie, e mog pozosta wzgldnie nieskaeni przez intymne kontakty z nosicielem pitna, wzgldnie niezagroeni w swoich przekonaniach tosamociowych. W istocie to wanie z tych znacze wynikaj zasady dobrego przystosowania"52. Drugi generalny wzr kodeksu dobrego przystosowania, odrzucajcy strategie asymilacyjne, eksponuje perspektyw wewntrzgrupow, spod znaku Black, Jewish czy gay pride: Jak si mona spodziewa, profesjonalici przyjmujcy stanowisko wewntrzgrupowe mog zaleca wojownicz i szowinistyczn lini postpowania, a nawet sprzyja ideologii secesyjnej. Przyjmujc t taktyk, nosiciel pitna bdzie w mieszanych kontaktach chwali domniemane szczeglne wartoci i zasugi podobnych sobie osb. Moe si rwnie pyszni pewnymi stereotypowymi atrybutami, ktre mgby atwo ukry. Obserwujemy ydw w drugim pokoleniu, ktrzy agresywnie nasycaj swoj mow ydowskimi idiomami i akcentem, oraz wojujcych gejw obnoszcych si ze swoj odmiennoci w miejscach
51 52
Patrz dalej: rozdz. 3, s. 165-166. Patrz dalej: rozdz. 3, s. 164.
24
25
publicznych. Nosiciel pitna moe rwnie otwarcie kwestionowa na wp ukryt dezaprobat, z jak traktuj go normalsi, oraz dopatrywa si niedocigni w zachowaniu osb pretendujcych do roli zorientowanych [ludzi, ktrzy ze wzgldu na swoje spoeczne usytuowanie, np. zawd, rozpoznaj pitno ukrywane lub pomijane], czyli nieustannie obserwowa dziaania i sowa innych, pki nie zauway choby cienia znaku, e ich akceptacja jest tylko na pokaz" 53 . Podobnie jak byo w wypadku asymilacji, take wspomniane wyej radykalne, separacyjne strategie zarzdzania pitnem poddane s u Goffmana krytyce. Kiedy ostatecznym celem politycznym jest pozbawienie pitna innoci, jednostka moe odkry, e jej wasne wysiki mog upolityczni jej ycie, czynic je jeszcze bardziej odmiennym od normalnego, ktrego jej pierwotnie odmwiono, chocia kolejne pokolenie nosicieli pitna dziki jej wysikom bdzie si mogo cieszy wiksz akceptacj. Ponadto, zwracajc uwag na sytuacj podobnych do siebie osb, jednostka pod pewnymi wzgldami utrwala publiczny wizerunek swojej odmiennoci jako czego rzeczywistego, a wizerunek swoich wsptowarzyszy niedoli - jako tworzcych prawdziw grup. Z drugiej strony, jeeli szuka jakiego rodzaju separacji, a nie asymilacji, moe odkry, e uywa z koniecznoci jzyka i stylu wrogw. Co wicej, przedstawione dania, rewidowane pooenie, zalecane strategie s czci dyskursu ekspresji i uczucia, ktry naley do caego spoeczestwa. Pogarda dla spoeczestwa, ktre j odrzuca, moe by zrozumiana tylko w kategoriach obowizujcej w tym spoeczestwie koncepcji dumy, godnoci i niezalenoci. Krtko mwic, jeli nie istnieje jaka obca kultura, w ktrej moe znale oparcie, to im bardziej jednostka separuje si strukturalnie od normalsw, tym bardziej moe si do nich upodobni si pod wzgldem kulturowym"54. Uywajc sceptycznych kategorii wypracowanych przez Goffmana w Asylums, mona powiedzie, e na autonomi w spoecznej instytucji totalnej" nie ma szans ani ten, kto si przeciw niej buntuje,
53 54
ani ten, kto starcia ze spoeczestwem unika55. Rwnie mae szanse ma te kto, kto stajc si pensjonariuszem doskonaym", jako strategi przystosowawcz wybiera konwersj na religi stranikw. Jak mwi Zygmunt Bauman: Cokolwiek zrobisz, przegrasz. Nic nie zrobisz - tamci wygraj"56. Stosunkowo najlepiej przey w spoecznej opresji moe kto, kto jako sposb radzenia sobie z instytucj totaln wybiera zadomowienie si w niej, kto, mwic bliej angielskiego oryginau, potrafi si w niej osiedli (colonize). Takim ludziom udaje si czasem to, co niemoliwe: w pewnym stopniu potrafi oni skolonizowa t instytucj.
Pitno pitna
O jego ksikach pisano, e s zbiorem obrazkw rodzajowych i ulotnych spostrzee, pozbawionym wikszego znaczenia dla socjologii czy antropologii spoecznej, oraz e sam badacz, cho trudno mu odmwi miana bystrego obserwatora, zawdzicza swe sukcesy bardziej poczeniu inteligencji i artobliwego stylu ni metodycznemu podejciu do analizy spoecznej57. Goffman nie potrzebuje obrony przed podobnymi zarzutami, czciowo zreszt uzasadnionymi, w kadym razie nie potrzebuje obrony innej ni ta, jak zapewniaj mu jego wasne ksiki. Dlaczego kobiety, ktre przebiy si w spoeczestwie patriarchalnym, niechtnie przedstawiaj si jako feministki? Co to jest pitno dobrowolne i dlaczego osoba bezinteresownie je przybierajca drani zarwno normalsw, jak i napitnowanych? Skd si bierze Hassliebe, jak jednostka z pitnem odczuwa w stosunku do grupy osb sobie podobnych? Dlaczego normalsi czasami tak dobrze potrafi wczuwa si w sytuacj napitnowanych, a kiedy indziej tak
5i
Patrz dalej: rozdz. 3, s. 156. Patrz dalej: rozdz. 3, s. 156-157.
E. Goffman, Charakterystyka instytucji totalnych, op. cit., s. 162-164. Z. Bauman, Wieloznaczno nowoczesna, nowoczesnos'c wieloznaczna, przei. J. Bauman, Warszawa 1995, s. 106. 57 Za: A. Giddens, Stanowienie spoeczestwa, op. cit., s. 110 i przyp. 45. Z opini t dyskutuje Anthony Giddens wskazujc, e prace Goffmana s wysoce systematyczne, a jego konkluzje, jakkolwiek wstrzemiliwe, wykraczaj daleko poza mikrosocjologie.
56
26
bezceremonialnie nastpuj im na odcisk? Na te i inne pytania mona znale odpowied w klasycznej ju ksice Goffmana. Dziki wgldowi, jakiego brak innym, poprawniejszym" pracom z tej dziedziny, badaczowi udaje si przywoa atmosfer klaustrofobii towarzyszcej wykluczeniu, a zarazem pokaza ludzk twarz pitna - rnicy, ktra jakkolwiek ranica czy destrukcyjna, jest zarazem czym, co stawiajc jednostce opr, wyciska na niej pitno indywidualnoci, to jest umoliwia jej stanie si kim od pocztku do koca wyjtkowym, a nie jedynie moliwym do odrnienia od tych, ktrzy s do niej najbardziej podobni" 58 . Joanna Tokarska-Bakir
Przedmowa
W cigu ostatnich kilkunastu lat w psychologii spoecznej pojawio si wiele istotnych prac na temat pitna, czyli sytuacji jednostki pozbawionej penej spoecznej akceptacji59. Stan bada uzupeniaj z poytkiem studia kliniczne60, a kategori stygmatyzacji obejmuje si nowe grupy61. W eseju tym 6 2 zamierzam dokona przegldu niektrych prac na temat pitna, szczeglnie prac popularnych, chc bowiem zbada, jaka jest ich przydatno dla socjologii. W pierwszym rzdzie zajm si tu odrnieniem informacji na temat pitna od tych, ktre dotycz innych zagadnie z nim ssiadujcych. Poka, jak w materia mona zwile opisa, posugujc si jednym schematem koncepcyjnym, a take postaram si sprecyzowa jego relacje z problematyk dewiacji. Pozwoli to na wyodrbnienie, a nastpnie zastosowanie szczeglnego zestawu poj, ktre rzutuj na informacj spoeczn - informacj, ktr jednostka przekazuje bezporednio o samej sobie.
Patrz dalej: rozdz. 2, s. 93,
s* Szczeglnie wrd socjologw: E. Lemerr; wrd psychologw: K. Lewin, F. Heider, T. Dembo, R. Barker oraz B. Wright. Zob. zwaszcza: B. Wright, Physical Disability A Psychological Approach, New York 1960, ktry dostarczy! mi wielu cytatw oraz uytecznych odniesie. m Na przykad: F. Macgregor i in., Facial Deformities and Plastic Surgery, Springfield 19J3. 61 Na przykad; C. Orbach, M. Bard, A. Sutherland, Fears and Defensive Adaptations to the Loss of Anal Sphincter Control, Psychoanalytical Review" 1957, XLIV, s. 121-175. 61 Wczeniejsza wersja skrcona jest zamieszczona w: M. Greenblatt, D. Levinson, R. Williams, The Patient and the Mental Hospital, New York 1957, s. 507-510. Pniejsza wersja zostaa zaprezentowana w ramach Maclver Lecture w Southern Sociological Society, Louisville, Kentucky, 13 kwietnia 1962 roku. W trakcie pisania obecnej wersji wspierao mnie Center for the Study of Law nad Society, University of California, Berkeley, w ramach grantu otrzymanego od President's Commitee on juvenile Delinquency.
Droga Panno Loneiyhearts63 Mam szesnacie lat i nie wiem, co mam zrobi, a byabym wdziczna gdyby mi Pani moga powiedzie co zrobi. Kiedy byam ma dziewczynk nie byio tak le, bo si przyzwyczaiam do dzieciakw z ssiedztwa, ktrzy si ze mnie wymiewali, ale teraz chciaabym jak inne dziewczyny mie chopaka i wychodzi z nim w sobot wieczr, ale aden chopak mnie nie chce, bo urodziam si bez nosa - chocia dobrze tacz i mam adn figur a tata kupuje mi adne ubrania. Siedz i patrz na siebie cay dzie i pacz. Mam wielk dziur w rodku twarzy, ktra straszy ludzi a nawet mnie sam, wic nie mog wini chopcw za to, e nie chc si ze mn umawia. Moja mama mnie kocha, ale strasznie pacze, kiedy na mnie patrzy. Co ja zrobiam, eby zasuy na taki okropny los? Nawet jeli zrobiam co zego, to nie zrobiam tego przed pierwszym rokiem ycia a taka si urodziam. Pytaam taty i on mwi, e nie wie, ale e moe zrobiam co w tamtym wiecie, zanim si urodziam, albo e moe ukarano mnie za jego grzechy. Nie wierze w to, bo on jest bardzo dobrym czowiekiem. Czypowinnam popeni samobjstwo? Z powaaniem, Zrozpaczona
I
i:
63
Pseudonim osoby prowadzcej rubryk porad w gazecie. Cyt. za; N. West, Miss Loneiyhearts, New Directions, 1962, s. 14-15 (imitowana pisownia oryginau - ptzyp. red.).
Rozdzia 1
Pitno a tosamo spoeczna
taroytni Grecy, bdcy najwyraniej wzrokowcami, utworzyli termin pitno" na okrelenie znakw cielesnych sygnalizujcych, e ze statusem moralnym ich nosiciela wie si co nadzwyczajnego i ztego zarazem. Znaki te, wycinane bd wypalane na ciele, obwieszczay, e ich nosiciel jest niewolnikiem, przestpc lub zdrajc, osob nieczyst, rytualnie skaon, od ktrej naley stroni, szczeglnie w przestrzeni publicznej. Pniej, w czasach chrzecijaskich, do terminu tego dodano dwie nowe warstwy metaforyczne. Pierwsza odnosia si do cielesnych oznak witoci i aski, przejawiajcych si w formie wykwitw skrnych. Druga, bdca medyczn aluzj do wspomnianej ju aluzji religijnej, wizaa si z cielesnymi objawami zaburze fizycznych. Obecnie termin pitno" jest szeroko stosowany w znaczeniu zblionym poniekd do swego sensu pierwotnego, jednak uywa si go raczej na okrelenie samej haby ni jej cielesnych atrybutw. Inne rodzaje haby te budz zainteresowanie. Badacze nie uczynili dotychczas zbyt wiele, by opisa strukturalne przesanki pitna, i nie zdefiniowali go wystarczajco precyzyjnie. Na pocztku trzeba wic przybliy pewne oglne zaoenia i definicje.
Rozwaania wstpne
Kade spoeczestwo ustanawia wasne sposoby kategoryzowania ludzi, a przedstawicieli poszczeglnych kategorii wyposaa w zestawy atrybutw uchodzcych za ich cechy typowe i naturalne. To,
32
33
jakie kategorie ludzi moemy spotka w spoeczestwie, zaley od ukadw spoecznych, z jakimi mamy w nim do czynienia. Ustalone rutynowe sposoby interakcji w okrelonych ukadach sprawiaj, e kontakt z ludmi, ktrych obecnoci w danym ukadzie moemy si spodziewa, nie wymaga od nas specjalnej uwagi lub namysu. Ju pierwsze wraenia dotyczce spotkanej przez nas obcej osoby najczciej umoliwiaj nam odgadnicie kategorii spoecznej, do ktrej ona naley, oraz zwizanych z ni atrybutw, czyli umoliwiaj przewidywanie jej tosamoci spoecznej {jest toy.okrelenie lepsze ni status spoeczny", poniewa uwzgldnia zarwno cechy osobiste, np. uczciwo, jak i strukturalne, np. wykonywany zawd). Nastpnie przeksztacamy powysze przewidywania w normatywne oczekiwania, w wymagania, ktre stawiamy napotkanemu czowiekowi. Zazwyczaj nie jestemy wcale wiadomi ani faktu istnienia tych wymaga, ani te ich treci, a do momentu pojawienia si pytania o to, czy te wymagania s spenione czy nie. Dopiero w tej chwili moemy zda sobie spraw z tego, e przez cay czas czynilimy pewne zaoenia co do tego, kim bdzie napotkana przez nas osoba. Nasze oczekiwania wobec niej suszniej byoby zatem uzna za okrelony efekt spoeczny, a charakter, ktry w rezultacie przypisalimy jednostce, nazwa pozorn tosamoci spoeczn, przypisan jej warunkowo i z perspektywy przeszoci. Za rzeczywist tosamo spoeczn naleaoby uzna natomiast t kategori spoeczn, do ktrej jednostka naprawd naley, a take faktycznie okrelajce j atrybuty. W zetkniciu z obcym moe wyj na jaw, e ma on jaki atrybut rnicy go od innych czonkw przypisanej mu kategorii, ktry czyni go osob mniej podan spoecznie. " W skrajnych przypadkach z powodu tej cechy w obcy moe by uznawany za osob z gruntu z, niebezpieczn lub sab. W ten sposb przecitny, zdrowy czowiek ulega w naszym umyle swoistej redukcji, stajc si kim naznaczonym i niepenowartociowym. Atrybut, o ktrym mowa, ma charakter pitna zwaszcza wtedy, gdy jego kompromitujce konsekwencje s znaczne. Ow cech mona te okreli mianem uomnoci, wady czy upoledzenia. Atrybut ten ustanawia szczegln
niezgodno midzy pozorn a rzeczywist tosamoci spoeczn. Naley jednak zaznaczy, e istniej rwnie inne rodzaje niezgodnoci midzy wspomnianymi wyej odmianami tosamoci, na przykad takie, za spraw ktrych trafnie zmieniamy przyporzdkowanie jednostki z jednej spoecznie antycypowanej kategorii do innej, czy takie, ktre powoduj zmian naszych ocen na lepsze. Trzeba te zwrci uwag na to, e nie chodzi tu o wszystkie niepodane atrybuty, ale jedynie o te, ktre s niezgodne z naszym stereotypowym przekonaniem na temat tego, jaki powinien by okrelony typ jednostkowy. Terminu pitno" bdziemy zatem uywa na okrelenie atrybutu dotkliwie dyskredytujcego, przy czym naley mie wiadomo, e w tym miejscu przydatny jest tak naprawd jzyk relacji, nie atrybutw. Atrybut, ktry pitnuje jednego posiadacza, moe potwierdza zwyczajno innego, a zatem sam w sobie nie jest ani zaszczytny, ani dyskredytujcy. Na przykad w Stanach Zjednoczonych brak oczekiwanego wyksztacenia u osb pracujcych na niektrych stanowiskach sprawia, e ludzie ci skonni s ukrywa informacje na temat swojej edukacji, podczas gdy na innych stanowiskach to wanie ci nieliczni, ktrzy maj wysze wyksztacenie, bd utrzymywa ten fakt w tajemnicy, w przeciwnym razie mogliby zosta uznani za nieudacznikw i odrzuceni. Chopiec z klasy redniej bez skrpowania odwiedza bibliotek publiczn, podczas gdy recydywista pisze: Nieraz idc do biblioteki publicznej znajdujcej si w pobliu miejsca, w ktrym mieszkaem, zanim w kocu wchodziem do rodka, kilka razy ogldaem si przez rami, aby upewni si, e w pobliu nie stoi nikt, kto mgby mnie zna i widzie, jak tam wchodz64. Podobnie te kto, kto pragnie walczy za swj kraj, moe ukrywa defekt fizyczny czynicy go niezdolnym do suby wojskowej. Ta sama osoba, zniechcona i prbujca si z wojska wydosta, za sukces
T. Parker, R. Allerton, The Courage of His Convictions, London 1962, s. 109.
34
35
moe uzna przyjcie jej do wojskowego szpitala, gdzie z kolei zostaaby zdyskredytowana, gdyby si okazao, e nie cierpi na adn powan dolegliwo65. Pitno okazuje si wic w istocie szczeglnym rodzajem relacji midzy atrybutem a stereotypem. Jednake w zwizku z tym, e istniej atrybuty, ktre praktycznie w caym naszym spoeczestwie maj charakter dyskredytujcy, stwierdzenia tego nie bd dalej rozwija. Termin pitno" i jego synonimy skrywaj w sobie podwjn perspektyw uzalenion od tego, czy nosiciel pitna uwaa, e jego inno jest znana a priori albo te od razu rozpoznawalna dla tych, z ktrymi si styka, czy te przyjmuje, i nie jest ona ani znana, ani natychmiast rozpoznawalna. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z sytuacj osoby zdyskredytowanej, w drugim - dyskredytowanej. Jest to wana rnica, cho zapewne kady nosiciel pitna bdzie mia dowiadczenia zwizane z jednym i drugim typem sytuacji. Zaczn od opisu sytuacji jednostki zdyskredytowanej, a nastpnie przejd do sytuacji jednostki dyskredytowalnej, nie zawsze jednak dokonujc midzy nimi wyranego rozrnienia. Zasadniczo mona wyrni trzy rodzaje pitna. Po pierwsze, brzydot cielesn, czyli rozmaite deformacje fizyczne. Po drugie, wady charakteru przypisywane sabej woli, nieujarzmionym bd nienaturalnym namitnociom, niebezpiecznym lub dogmatycznym przekonaniom oraz nieuczciwoci, o ktrych to wadach wnioskuje si na podstawie takich faktw, jak na przykad zaburzenia psychiczne, pobyt w wizieniu, naogi, alkoholizm, orientacja homoseksualna, bezrobocie, prby samobjcze albo te radykalne zachowania polityczne. Trzeci odmian pitna s grupowe pitna rasy, narodowoci i wyznania, przekazywane z pokolenia na pokolenie i nakadajce jednakow skaz na wszystkich czonkw rodziny66.
We wszystkich jednak odmianach pitna, wcznie z tym, jak pojmowali je Grecy, mona odnale te same waciwoci socjologiczne. Gdy kto, kto w zwykych interakcjach spoecznych mgby zosta bez trudu zaakceptowany, zostaje nosicielem atwo zauwaalnej, odstrczajcej nas od niego cechy, okoliczno ta zarazem deprecjonuje inne jego waciwoci, ktre mogyby wywrze na nas pozytywne wraenie. Tak osob obcia pitno, zasadniczo modyfikujce nasze antycypacje w stosunku do niej. Nas, a take wszystkich tych, ktrzy nie odbiegaj negatywnie od owych pierwotnych antycypacji, bd tu nazywa normalsami. Stosunek, jaki my, normalsi, mamy do osoby noszcej pitno, oraz dziaania, jakie wobec niej podejmujemy, s dobrze znane. To przecie wanie zagodzeniu i zmniejszeniu skutkw naszych reakcji su rozmaite dobroczynne akcje spoeczne. Rzecz jasna, z zaoenia nie wierzymy, e osoba napitnowana jest w peni czowiekiem. Opierajc si na takim zaoeniu, stosujemy wobec niej rne formy dyskryminacji, przez co skutecznie - nawet jeli czsto niewiadomie - zmniejszamy jej yciowe szanse. Niepostrzeenie konstruujemy wasn teori pitna - ideologi tumaczc niszo napitnowanego i wiadczc o niebezpieczestwie, jakie on sob reprezentuje. Przy okazji uzasadniamy te czasami nasz, niech do niego, wynikajc z innych rnic, takich jak na przykad pochodzenie spoeczne67. W codziennych interakcjach posugujemy si charakterystycznymi pitnujcymi okreleniami (np. kaleka, bkart, kre68 tyn ) jako metafor, nie zastanawiajc si nad ich pierwotnym zna69 czeniem . Nieraz opierajc si na tym, e dana jednostka ma jak 70 uomno , jestemy skonni przypisywa jej take najrozmaitsze
65
W zwizku z t kwesti zob.: M. Meltzer, Counter-manipulation through Malingering [w:] A. Biderman, H. Zimmer (red.), The Manipulation of Human Behavior, New York 1961, s. 277-304. 6S Jeszcze niedawno, szczeglnie w Wielkiej Brytanii, status klasy niszej byl wanym pitnem grupowym. Umoliwiao ono karanie dziecka za grzechy ojcw lub przynajmniej przez ich rodowisko, w razie gdyby wyroso ono za bardzo ponad swj stan. Radzenie sobie z pitnem klasowym jest przewodnim tematem angielskiej powieci.
D. Riesman, Some Observations Concerning Marginality, Phylon", 1955, nr II, s. 122. Por. polski repertuar tych okrele, od pogardliwych - pedal", lesba", ydek", tek", bambus", tunel", do przemiewczych w rodzaju kochajcy inaczej" o homoseksualicie lub sprawny inaczej" o upoledzonym umysowo, ktre przedrzeniaj wspczesny jzyk poprawnoci politycznej (przyp. red.). 69 Przypadek dotyczcy pacjentw z zaburzeniami psychicznymi zosta przedstawiony przez T. J. Scheffa w majcej si niedugo ukaza publikacji. 70 W odniesieniu do niewidomych zob.; E. Henrich, L. Kriegel, (red.), Experiments in Survival, New York 1961, s. 152-186, oraz H. Chevigny, My Eyes Have a Cold Nose, New Haven 1962, s. 201.
67 68
36
Pitno. Rozwaania o zranione] tosamoci
37
inne wady, a niekiedy te inne atrakcyjne, cho kopotliwe atrybuty, czsto o charakterze nadnaturalnym, takie jak szsty zmys lub inne ponadnormalne wadze poznawcze71: Niektrzy mog odczuwa pewne opory przed dotykaniem czy prowadzeniem niewidomych, inni natomiast skonni s sdzi, e kto, kto nie widzi, ma te na pewno wiele innych uomnoci. W rezultacie bd oni do niewidomego krzycze, jakby by niedosyszcy, lub podtrzymywa go, jakby by chromy. Osoby wchodzce w kontakt z niewidomymi mog mie wiele przekona wynikajcych z powyszego stereotypu. Zakadajc, e niewidomy czerpie sw wiedz ze szczeglnych kanaw informacji, niedostpnych dla innych, mog na przykad sdzi, e s przez niego odbierani w jaki nadzwyczajny, nadnaturalny sposb72. Obronn reakcj jednostki na jej sytuacj moemy bezporednio przypisywa posiadanej przez ni skazie, a zarwno skaz, jak i ow reakcj postrzega jako kar za co, co ta osoba, jej rodzice czy grupa, do ktrej naley, zrobili kiedy w swoim yciu. Usprawiedliwia73 my w ten sposb, jak traktujemy t osob . Teraz przeniemy uwag z normalsa na osob, w porwnaniu z ktr jest on normalny. Jest z reguy prawd, e czonkowie okrelonej kategorii spoecznej mog si zdecydowanie opowiada za standardami ocen, ktrym sami - wedug opinii wasnej i innych - nie podlegaj. W ten sposb biznesmen moe wymaga kobiecego sposobu bycia od kobiet lub ascezy od mnichw, w adnym wypadku nie utosamiajc si z ktrymkolwiek z tych sposobw zachowania. Zaznacza si tu rnica midzy faktycznym przestrzeganiem jakiej normy a zaledwie jej popieraniem. W takiej sytuacji pojcie pitna zupenie nie ma zastosowania. Pojawia si ono jedynie tam,
Oto wypowied niewidomej kobiety: Poproszono mnie o wzicie udziau w reklamie perfum, przypuszczalnie dlatego, e ze wzgldu na to, i byam niewidom mj zmys wchu wydawa si dla innych ogromnie wyrobiony". Zob.; T. Keitlen, N. Lobsenz, Farewell to Fear, New York 1962, s. 10. 72 A. G. Cowman, The War Blind in American Social Structure, New York 1957, s. 198. 73 Przykady w: F. Macgregor i in., op. cit.
71
gdzie wszystkie strony maj jakie oczekiwania co do tego, e przedstawiciele okrelonej kategorii powinni nie tylko popiera okrelon norm, ale take wciela j w ycie. Zdarza si te, e jednostka nie spenia pokadanych w niej spoecznych oczekiwa, a jednoczenie nie odczuwa z tego powodu specjalnych skrupuw. Odizolowana przez wasne wyobcowanie, chroniona przewiadczeniami o wasnej tosamoci, taka osoba moe si czu istot skoczenie normaln i uwaa, e to wanie my nie jestemy w peni ludzcy. "Wprawdzie jest ona nosicielk pitna, ale nie wydaje si tym faktem ani nadmiernie przejta, ani skruszona. Tak postaw obojtnoci wobec pitna prezentuj historie o menonitach, Cyganach, niepoprawnych rzezimieszkach czy ultraortodoksyjnych ydach. W dzisiejszej Ameryce zanikaj jednak odrbne kodeksy honorowe poszczeglnych grup. Nosiciel pitna dzieli na og z nami przekonania na temat tosamoci; jest to fakt o kluczowym znaczeniu. Jego najgbsze odczucia dotyczce tego, kim jest, podpowiadaj mu, e jest osob normaln, takim samym czowiekiem, jak wszyscy, a zatem osob, ktrej nale si rwne szanse i to, by zostawiono j w spokoju74. (Jakkolwiek to jednak formuuje, opiera swoje roszczenia nie na tym, co w jego mniemaniu naley si wszystkim, lecz na tym, co naley si osobom takim jak on, na przykad osobom w tym samym wieku, tej samej pci, profesji itd.). Kto taki moe cakiem trafnie dostrzega, e niezalenie od tego, co twierdz inni ludzie, tak naprawd nie akceptuj go i nie s skonni utrzymywa 75 z nim partnerskich kontaktw . Ponadto normy, ktre kto taki przejmuje od spoeczestwa, sprawiaj, e doskonale zdaje sobie
Pojcie normalna istota ludzka" mona wywodzi z medycyny lub z tendencji wielkich organizacji biurokratycznych, takich jak pastwo narodowe, do traktowania wszystkich swoich czonkw jako pod pewnymi wzgldami rwnych. Niezalenie od rde tego pojcia to wanie ono dostarcza ludziom podstawowych wyobrae na wasny temat. Interesujce jest to, i w popularnym pisarstwie biograficznym wyonia si konwencja polegajca na tym, e osoba o wtpliwym statusie dowodzi swej normalnoci przez przytaczanie faktu posiadania maonka i dzieci oraz, co osobliwe, przez zawiadczanie o spdzaniu z nimi Boego Narodzenia i wita Dzikczynienia. 75 To, jak ten brak akceptacji widzi kryminalista, przedstawiono w: T. Parker, R. Allerton, op. cit., s. 110-111.
74
38
39
spraw z tego, co bywa uznawane za jego sabo, a to z kolei kae

mu choby przelotnie podziela opini, i faktycznie nie jest w stanie sprosta stawianym mu wymaganiom. "W tej sytuacji musi si pojawi wstyd, wynikajcy z jednej strony z tego, e ktr z wasnych cech uznaje on za habic, z drugiej za strony - z atwoci wyobraania sobie siebie w oderwaniu od tej wanie cechy. w rozdwik midzy tym, kim jest Ja, a oczekiwaniami, jakie stawia ono sobie, bdzie z duym prawdopodobiestwem wzmacniany bezporedni obecnoci normaisw, nierriniej jednak samoponianie i nienawi do siebie pojawiaj si take wtedy, gdy jedynym towarzyszem jednostki jest lustro: Kiedy w kocu wstaem z ka [...] i nauczyem si na nowo chodzi, pewnego dnia wziem lusterko rczne i poszedem si przejrze do duego lustra. Poszedem tam sam. Nie chciaem tego zrobi w czyjejkolwiek obecnoci... nie chciaem, eby wiedzia, jak si czuem, kiedy zobaczyem si po raz pierwszy. Nie wydaem adnego dwiku, adnego wrzasku, nie krzyczaem ze zoci, kiedy si zobaczyem. Czuem si po prostu otpiay. Ten w lustrze nie mg by mn. W rodku czuem si jak zdrowa, zwyczajna, szczliwa osoba - zupenie nie jak ta w lustrze! Kiedy jednak zwrciem twarz do lustra, patrzyy z niego na mnie moje wasne oczy, gorejce ze wstydu [...]. Skoro nie zapakaem ani nie wydaem adnego dwiku, tym bardziej niemoliwe byo, bym porozmawia o tym z kimkolwiek innym, a zmieszanie i panika, jakie ogarny mnie w rezultacie mojego odkrycia, zostay we mnie w tym momencie uwizione i musiaem sam stawia im czoa przez bardzo dugi czas76. Raz po raz zapominaem, co ujrzaem w lustrze. Obraz ten nie mg po prostu przedosta si do mojego wntrza i sta si nieodczn czci mnie. Czuem si tak, jakby nie miao to ze mn nic wsplnego, jakby to bya tylko maska. Ale to nie bya maska,
ktr kto nakada na siebie dobrowolnie, by innych wprowadzi w bd co do swojej tosamoci. Tak jak to si dzieje w bajkach, moj mask woono mi bez mojej wiedzy i bez pytania o zgod. W rezultacie to ja byem najbardziej skonfundowany. Patrzyem w lustro poraony, nie rozpoznajc w nim siebie. W miejscu, gdzie powinien si znajdowa farciarz, ktrym si czuem, romantyczny, szalony farciarz, przed ktrym wszystkie drzwi stay otworem, zobaczyem obc, ma, godn poaowania, odraajc posta i twarz. Im duej na ni patrzyem, rym bardziej moja twarz stawaa si obolaa i zawstydzona. To bya tylko maska, ale t mask miaem nosi przez cale ycie. Bya tam, bya tam, bya naprawd. Kade z tych spotka byo dla mnie jak cios obuchem. Za kadym razem pozostawiay mnie one odrtwiaym, oszoomionym i bez czucia, dopki moja przemona i uporczywa iluzja dobrostanu i osobistego pikna znw mn nie zawadna, pozwalajc zapomnie o nieistotnych realiach i czynic mnie na powrt nieprzygotowanym i wystawionym na ciosy
77
Odsania si tu najwaniejszy rys sytuacji yciowej osoby napitnowanej. Jest ni co, co czsto, cho nieprecyzyjnie, okrela si mianem akceptacji. Jednostka oczekuje nalenego szacunku i uznania, ktre wedug jej zaoe po prostu si jej nale ze wzgldu na niezakwestionowane aspekty jej spoecznej tosamoci. Tymczasem otoczenie odmawia jej zarwno pierwszego, jak i drugiego. W rezultacie jednostka zaczyna odnajdywa w sobie takie cechy, ktre mogyby t odmow uzasadni. Zaczyna kwestionowa take te swoje atrybuty, ktre wczeniej uwaaa za niewtpliwe. Jak osoba z pitnem zachowuje si w tej sytuacji? W niektrych wypadkach moe ona podj bezporedni prb korekty tego, co uchodzi za obiektywn podstaw jej upoledzenia. I tak na przykad
76
K. B. Hathaway, The Little Locksmith, New York 1943, s. 41; cyt. w; B. Wright, op. cit., s. 157,
11 Ibidem, s. 46-47. Oglne analizy zagadnienia odczu niechci do samego siebie znale mona w: K. Lewin, Resolving Social Conflicts (cz III), New York 1948; A, Kardiner, L. Qvesey, The Mark of Oppresion: A Psychological Study of the American Negro, New York 1951; oraz E. H. Erikson, Childhood and Society, New York 1950.
40
41
osoba majca jaki znieksztacenia fizyczne moe si podda operacji plastycznej, niewidomy - operacji wzroku, analfabeta moe podj edukacj, a homoseksualista - psychoterapi. (Tam, gdzie taka poprawa jest moliwa, czstym jej skutkiem nie jest nabycie statusu normalsa, a tylko zmiana tosamoci z kogo posiadajcego okrelon skaz w kogo, kto ma za sob korekt wspomnianej skazy). W tym miejscu naley te zwrci uwag na to, e osoba z pitnem atwo moe pa ofiar rozmaitych oszustw, oferujcych moliwo poprawy mowy, wybielenia skry, rozcignicia ciaa, odmodzenia, uzdrowienia przez wiar i nabycie pewnoci siebie w rozmowie. Niezalenie od tego, czy w gr wchodz rzeczywiste umiejtnoci czy oszustwo, rozpaczliwe, czsto sekretne wysiki, podejmowane przez udzi w celu pozbycia si pitna, s najlepszym dowodem ich determinacji; informuj zarazem, jak bolesna musi by dla nich sytuacja, ktra doprowadzia do sigania po takie skrajne metody. Oto przykad: Pani Peck [pionierka pracy socjalnej na rzecz niedosyszcych w Nowym Jorku] opowiadaa, e pocztkom jej pracy towarzyszy zastp znachorw i szukajcych atwego zarobku szarlatanw, ktrzy w Stowarzyszeniu [na rzecz niedosyszcych] dostrzegli wietny teren oww - idealne miejsce do promowania magnetycznych czapeczek, gwizdkw, inhalatorw, urzdze do masau, magicznych olejkw, balsamw i innych niezawodnych rodkw na nieuleczalne wady suchu. Reklamy takich oszustw (a do lat dwudziestych XX wieku, kiedy Amerykaskie Towarzystwo Medyczne podjo si zbadania podobnych ofert), umieszczane w prasie codziennej, a nawet w powanych magazynach, ze wszystkich stron atakoway niedosyszcych78. Osoba z pitnem moe rwnie prbowa poprawi swoj sytuacj niebezporednio, podejmujc wysiki w celu opanowania tych dziedzin aktywnoci, ktre uchodz za niedostpne dla kogo z okrelon
7S
uomnoci. Przykadem moe by chromy, ktry uczy si (bd uczy si na nowo) pywa, jedzi, gra w tenisa, pilotowa samolot, lub niewidomy, ktry osiga mistrzostwo w jedzie na nartach i wspinaczce grskiej 79 . Do katuszy przeywanych w trakcie opanowywania tych umiejtnoci mog oczywicie doj trudy pniejszej ich prezentacji, gdy na przykad chopcu przykutemu do wzka inwalidzkiego uda si ruszy z jak dziewczyn na parkiet i wykona co w rodzaju parodii taca 8 0 . Osoba ze wstydliw odmiennoci moe w kocu zerwa z tak zwan rzeczywistoci i obstawa przy wasnej, niekonwencjonalnej interpretacji swojej spoecznej tosamoci. Nosiciel pitna bdzie te prawdopodobnie czerpa ze swojego pitna drugorzdne zyski" w postaci usprawiedliwie dla wszelkich niepowodze, ktre z rnych innych wzgldw stan si jego udziaem: Przez lata uznawano blizn, zajcz warg czy zdeformowany nos za uomnoci bardzo kopotliwe ze wzgldu na ich znaczenie w nawizywaniu relacji spoecznych i emocjonalnych. Z uomnoci takiej pacjent czyni uniwersaln wymwk, przypisujc jej wszystko, co w jego yciu byo niedobrego, niesatysfakcjonujcego, co przeduao si nad miar i czyo z nieprzyjemnymi spoecznymi obowizkami. Uzalenia si od tego nie tylko jako od rozsdnej wymwki pozwalajcej unikn rywalizacji, ale jako od czego chronicego go przed wszelk odpowiedzialnoci spoeczn. Kiedy podobny czynnik zostanie usunity w wyniku operacji chirurgicznej, pacjent zostaje pozbawiony mniej lub bardziej akceptowalnej ochrony emocjonalnej, ktr czynnik ten mu zapewnia, i wkrtce ku swojemu zdumieniu i przykroci odkrywa, e ycie nie obchodzi si askawie nawet z tymi, ktrzy maj normalne", nieoszpecone twarze. Pacjent nie jest przygotowany do
F. Warfield, Keep Listening, New York 1957, s. 76. Zob. rwnie: H. von Hentig, The Criminal and His Victim, New Haven 1948, s. 101.
79 T. Kehlen, N. Lobsenz, op. cit., s. 117-129, 137-149. Zob. rwnie: H. Chevigny, op. cit.,%. 85-86. 80 E. Henrich, L. Kriegel, op. cit., s. 49.
42
43
radzenia sobie z t sytuacj bez pomocy swojej uomnoci", tote moe sign po bardziej skomplikowane, cho w sumie zblione wzory zachowania, takie jak neurastenia, histeria, hipochondria czy ostre stany niepokoju81. Doznawane cierpienia jednostka moe te postrzega jako zamaskowane bogosawiestwo, szczeglnie w kontekcie szeroko rozpowszechnionych wyobrae o zwizku zachodzcym midzy cierpieniem a yciow mdroci: Dopiero teraz, z dala od dowiadcze szpitalnych, mog doceni wszystko, czego si nauczyam [pisze matka trwale upoledzona przez polio]. Bo to nie byo tylko cierpienie, to bya rwnie nauka przez cierpienie. Wiem, e moja wraliwo na ludzi wzrosa i si pogbia, e ci, ktrzy s blisko mnie, mog liczy na to, i skieruj ca moj uwag, umys i serce na ich problemy. Nie nauczyabym si tego, biegajc po korcie tenisowym82. W konsekwencji osoba zmagajca si ze skutkami pitna moe zmieni swoj ocen ogranicze normalsw. Podstaw do wycignicia takiego wniosku jest nastpujce wiadectwo osoby cierpicej na stwardnienie rozsiane: Zarwno zdrowe umysy, jak i zdrowe ciaa mog by kalekie. To, e ludzie normalni" mog si porusza, patrze i sucha, nie znaczy, e widz czy sysz. Mog by naprawd lepi na sprawy, ktre zakcaj ich szczcie, i kompletnie gusi na cudze apele o yczliwo. Kiedy o nich myl, nie czuj si ani troch bardziej kaleki czy niepenosprawny ni oni. By moe mog w jakim niewielkim stopniu sta si tym, co otworzy im oczy na pikno otaczajcego wiata, na takie rzeczy jak ciepy ucisk doni, ludzki gos, ktry stara si doda otuchy, wiosenny powiew
wiatru, muzyka, ktrej mona posucha, przyjacielskie skinienie gowy. Ci ludzie s dla mnie wani i czuj, e mog im pomc 8 3 . Oraz wiadectwo niewidomego pisarza: Nasuwao to natychmiast myl, e jest wiele okolicznoci, ktre duo skuteczniej ni lepota mog pomniejsza satysfakcj z ycia. Ten kierunek mylowy wyda mi si zdrowy i poyteczny. W tym wietle moemy na przykad dostrzec, e uomno w postaci niezdolnoci do przyjcia ludzkiej mioci, mogca niemal cakowicie wymie satysfakcj z ycia, jest tragedi duo wiksz ni lepota. Jednake kto, kto cierpi na podobne schorzenie, zazwyczaj nawet nie wie, e je ma, i z tego samego powodu nie moe sobie wspczu jako choremu 84 . A take wiadectwo osoby chromej: Podczas gdy ycie toczyo si daej, dowiadywaam si o wielu, wielu rnych rodzajach niepenosprawnoci, nie tylko tej fizycznej, i zaczam zdawa sobie spraw, e sowa kalekiej dziewczyny z powyszego fragmentu [sowa przepenione gorycz] mogyby rwnie dobrze zosta wypowiedziane przez mode kobiety, ktre nigdy nie potrzeboway kul, kobiety, ktre czuy si gorsze i inne ze wzgldu na brak urody, niemono posiadania dzieci, bezradno w kontaktach z innymi ludmi albo te z wielu innych powodw 8 5 . Rozwaane do tej pory reakcje normalsw i nosicieli pitna ksztatoway si przez dugi czas, w sytuacji braku kontaktw midzy obu wymienionymi grupami 8 6 . Niniejsza ksika dotyczy jednak kontaktw mieszanych, tych wanie momentw, gdy nosiciel pitna
WY. Baker, L. H. Smith, Facial Disfigurement and Personality, Journal of the American Medical Association", 1939, nr CXII, s. 303. F. Macgregor i in., op. cit., s. 57, 82 E. Henrich, L. Kriegel, op. cit., s. 19.
81
E. Henrich, L. Kriegel, op. cit, s. 35. H. Chevigny, op. cit., s. 154. F. Carling, And Yet We Are Human, London 1962, s. 23-24. 86 Omwienie tego problemu w: G. W. Allport, The Nature of Prejudice, New York 1958.
94 85
83
44
45
i normals znajduj si w tej samej sytuacji spoecznej, to znaczy w swojej bezporedniej fizycznej wsplobecnoci - czy to w sytuacji rozmowy, czy tylko wspuczestnictwa w jakim niezorganizowanym zgromadzeniu. Ju sama antycypacja takich kontaktw moe oczywicie skania normasw i nosicieli pitna do takiego zorganizowania sobie ycia, aby podobnych spotka unika. Przypuszczalnie bdzie to miao wiksze konsekwencje dla napitnowanego, poniewa to na niego z reguy spada wiksza cz zabiegw w tej dziedzinie. Pani Dover, mieszkajca z jedn ze swych crek, przed oszpeceniem [amputacja poowy nosa] bya kobiet niezalen, ciep i przyjazn, lubic podre, zakupy oraz odwiedzanie swoich licznych krewnych. Znieksztacenie twarzy pocigno za sob wyran zmian jej trybu ycia. Przez pierwsze dwa czy trzy lata rzadko wychodzia z domu crki, wolaa pozostawa w swoim pokoju lub siedzie w ogrdku za domem. Byam zrozpaczona"- mwia. Zostaam wyczona z ycia"87. Bez pouczajcych informacji zwrotnych uzyskiwanych w codziennych interakcjach z innymi samoizolujca si jednostka moe sta si podejrzliwa, przygnbiona, wroga, nerwowa i zdezorientowana. Mona tu przytoczy opini Sullivana: wiadomo wasnej niszoci oznacza, e czowiek nie moe si pozby chronicznego uczucia najgorszego rodzaju niepewnoci, a to oznacza niepokj, a nawet - jeli uzna, e zazdro jest gorsza od niepokoju - co jeszcze gorszego. Obawa, e mona zosta zlekcewaonym ze wzgldu na jak pojedyncz cech, oznacza, i nasz kontakt z ludmi bdzie trwale podszyty niepewnoci. Niepewno ta nie wywodzi si z jakich tajemniczych i ukrytych rde, jak to si dzieje w wypadku wikszoci naszych lkw, ale z czego, o czym jednostka wie, e nie moe
tego naprawi. Oznacza to fatalny w skutkach mankament samowiadomoci, gdy Ja danej osoby nie jest w stanie ukry ani te wykluczy wyranego komunikatu: Jestem gorszy, tote ludzie nie bd mnie lubi, a ja nie mog czu si wrd nich pewnie
38
Kiedy normalsi i napitnowani naprawd si ze sob zetkn, zwaszcza w trakcie rozmowy, odbywa si jedna z podstawowych rozgrywek socjologicznych. To wanie wtedy obie strony konfrontuj si z przyczynami i skutkami pitna. Napitnowana jednostka moe zda sobie spraw z tego, e odczuwa niepewno co do tego, w jaki sposb my, normalsi, okrelimy j i przyjmiemy89. Dla zilustrowania tej sytuacji moemy tu zacytowa badacza upoledze fizycznych: Niepewno statusu osoby uomnej utrzymuje si w wielu interakcjach spoecznych, oprcz tych zwizanych z zatrudnieniem. Zawierajc znajomo, niewidomi, chorzy, niesyszcy, chromi nie mog by pewni, z jak reakcj si spotkaj, czy zostan zaakceptowani, czy te odrzuceni, a do chwili, gdy kontakt faktycznie zostanie nawizany. W takiej sytuacji s na przykad: nastoletni jasnoskry Murzyn, imigrant z drugiego pokolenia, 90 osoba spoecznie mobilna oraz kobieta pracujca w zawodzie 91 wykonywanym gwnie przez mczyzn .
87
F, Macgregor i in.,- op. eil., s. 91-92.
H, S. Perry, M. L. Gawe, M. Gibbon (red.), Clinical Studies in Psychiatry, New York 1956, s. 14S. 89 R. Barker (The Social Psychology of Physical Disability, Journal of Social Issues" 1948, nr IV, s. 34) sugeruje, e osoby napitnowane yj na spoteczno-psychologicznej granicy", nieustannie stawiajc czota nowym sytuacjom. Zob. te: F. Macgregor i in., op. c. s. 87, gdzie pojawia si sugestia, e ludzie powanie zdefotmowani fizycznie mog odczuwa mniejsze wtpliwoci na temat tego, jak zostan odebrani w interakcjach z innymi ni osoby zdeformowane w sposb mniej widoczny. ,0 W oryg. SMP - social mobil person. SMP to kto przechodzcy z jednej warstwy spoecznej do drugiej, z jednego szczebla drabiny spoecznej na inny, np. dziecko z biednej rodziny, ktre zostaje po latach adwokatem. Potocznie nazwanie kogo SMP jest w USA komplementem. Autorowi chodzi o klasyczny problem nuworysza/prowincjusza, ktry nie znajduje akceptacji w swoim nowym wyszym" otoczeniu (przyp. red.) " R. Barker, op. dt., s. 33.
88
46
47
Niepewno ta nie wynika jedynie z tego, e napitnowana jednostka nie wie, do ktrej z licznych kategorii zostanie przypisana, ale w wypadku, gdy przypisanie to jest korzystne, niepewno pynie take ze wiadomoci, e inni mog dan osob definiowa przez jej pitno: I zawsze to czuj w obecnoci ludzi niekaranych - e kiedykolwiek s dla mnie mili, yczliwi, to tak naprawd cay czas patrz na mnie jak na kryminalist i nic wicej. Dla mnie jest ju za pno, eby si jakkolwiek zmienia, ale nadal dotkliwie odczuwam fakt, e jest to ich jedyne podejcie i e s zupenie niezdolni do zaakceptowania mnie jako kogo innego ni tylko jako przestpc 92 . W nosicielu pitna narasta zatem poczucie niepewnoci wynikajcej z tego, co inni naprawd" o nim myl. Ponadto w kontaktach mieszanych osoba z pitnem bdzie prawdopodobnie czua, i jest w stanie cigej gotowoci 9 3 , e musi by czujna i musi stale ocenia wraenie, jakie wywouje. Dotyczy to takich sytuacji, w ktrych - wedug nosiciela pitna - inni czuj si swobodnie. Osoba z pitnem bdzie te prawdopodobnie odczuwa, e nie podlega zwykemu schematowi interpretacji codziennych zdarze. Zdaje sobie spraw, e nawet drobne osignicia mog zosta uznane za przejaw jej nadzwyczajnych zdolnoci. Przykadem jest wyznanie recydywisty: Wiesz, to jest naprawd niesamowite, e czytasz takie ksiki. Jestem naprawd zdumiony. Pomylabym raczej, e interesuj ci thrillery, pozycje sensacyjne, tego typu ksiki. A ty tu czytasz Clauda Cockburna, Hugha Klare'a, Simone de Beauvoir i Lawrences Durrella!".
M 92
Ten, kto to powiedzia, wcale nie uwaa! swojej uwagi za obraliw. Myl, e by po prostu szczery, mwic mi, jak bardzo si myli. Kiedy jeste kryminalist, wanie z tak protekcjonalnoci ze strony niekaranych czsto si spotykasz. Kto by przypuszcza - mwi. - Pod pewnymi wzgldami jeste zupenie normalnym czowiekiem!". Ja nie artuj, to sprawia, e mam ochot wydusi ich wszystkich po kolei 94 . Kolejny przykad dotyczy osoby niewidomej: To, co kiedy byo dla niego najzwyklejsz czynnoci - nonszalanckie przechadzanie si po ulicy, znalezienie ziaren grochu na talerzu, zapalenie papierosa - przestaje by zwyke. Staje si osob niezwyczajn. Jeeli wykonuje to z finezj i pewnoci siebie, budzi ten sam rodzaj zadziwienia, ktry wzbudza magik wyjmujcy krliki z kapeluszy95. Jednoczenie drobne niepowodzenia lub przypadkowa niestosowno zachowania mog zosta, w odczuciu jednostki, zinterpretowane jako bezporedni wyraz jej odmiennoci zwizanej z pitnem. Na przykad byli pacjenci szpitali psychiatrycznych obawiaj si niekiedy angaowa w ostre wymiany zda z maonkami czy pracodawcami ze wzgldu na to, jak moe zosta odebrany taki przejaw emocji. Podobny problem maj w zblionych sytuacjach osoby opnione umysowo: Zdarza si, e gdy osoba o niskich zdolnociach intelektualnych ma problemy, to s one mniej lub bardziej automatycznie przypisywane jej uomnoci psychicznej", podczas gdy u osoby o normalnej inteligencji" podobna trudno nie byaby uwaa96 na za jakikolwiek symptom .
' 4 T. Parker, R. Allerton, op. cit., s. 111. H. Chcvigny, op. cit., s. 140. 96 L. A. Dexter, A Social Theory of Mental Deficiency, American Journal of Mental Deficiency", 1958, nr LXII, s. 923. Inne studium osoby psychicznie upoledzonej, przedstawiajce j jako stygmaryzowan [w:] S. E. Perry, Some Theoretical Problems of Mental Deficiency and Their Action Implications, Psychiatry", 1954, nr XVII, s. 45-73.
T. Parker, R. Alteon, op. eft., s. 111. Wicej o tym szczeglnym rodzaju samowiadomoci w: S. Messinger i in., Life as Theatre: Some Notes on the Dramaturgie Approach to Social Reality, Sociometry", 1962, nr XXV, s. 98-110.
93
48
Pitno a tosamo spoteczna
49
Kolejny przykad dotyczy dziewczyny majcej jedn nog. Przywouje ona swoje dowiadczenia zwizane z uprawianiem sportu: Kiedy tylko upadaam, pojawiay si tumy kobiet gdaczcych i lamentujcych jak stado kwok, ktrym zabrano pisklta. Byo to mie z ich strony i patrzc na to z dzisiejszej perspektywy, doceniam ich trosk, ale wtedy miaam im to za ze i bardzo zawstydzao mnie to, e si wtrcay. Uwaay, e powodem mojego upadku nie byo zwyke ryzyko towarzyszce jedzie na wrotkach - aden patyk czy kamie. To byo z gry przesdzone, e upadn, bo byam biedn, bezradn kalek 97 . Nikt nie krzycza, e zrzuci mnie niebezpieczny, dziki ko co, nawiasem mwic, rzeczywicie si wydarzyo. Byo to jak okropne, upiorne przypomnienie czasw, gdy jedziam na wrotkach. Wszyscy dobrzy ludzie zgodnie biadali: Biedactwo, co za okropny upadek!" 9 8 . W sytuacji, gdy uomno osoby z pitnem jest widoczna podczas pierwszego kontaktu (zazwyczaj wzrokowego) - a zatem wedug wprowadzonego wczeniej rozrnienia jest to osoba zdyskredytowana, nie za dyskredytowalna - bdzie ona najprawdopodobniej czu, e jej obecno wrd normalsw naraa j na naruszanie jej prywatnoci 9 9 , czego dowiadcza moe najdotkliwiej, gdy dzieci po 100 prostu si na ni gapi . Ten dyskomfort mog spotgowa nieznajomi, ktrzy uwaaj, e maj prawo do inicjowania z nosicielem pitna rozmw, w ktrych wyraaj to, co przez jednostk jest odbierane jako niezdrowa ciekawo na temat jej stanu, lub w ktrych ofiaruj 101 pomoc, niepotrzebn bd niechcian . Jak si wydaje, istniej pewne klasyczne schematy tego typu konwersacji: Moja droga, w jaki
sposb si TEGO nabawia", Brat mojego dziadka TO mia, wic myl, e dobrze znam twj problem", Wiesz, ja zawsze mawiam, e TACY ludzie s bardzo rodzinni i zajmuj si swoimi biednymi dziemi", Powiedz mi, w jaki sposb radzisz sobie z kpiel?". Ukryte znaczenie owego zagadywania jest takie, e osoba z pitnem jest stale naraona na zaczepki ludzi, ktrzy uwaaj, e maj do tego prawo - bardzo zreszt wtpliwe - ze wzgldu na wspczucie, jakie we wasnym przewiadczeniu ywi wobec nosiciela pitna. Biorc pod uwag to, czego napitnowana jednostka moe dowiadczy, gdy nawizuje mieszany kontakt spoeczny, naley zauway, e moe ona na wyrost reagowa defensywnie. Ilustruje to przypadek z wczesnych bada nad niemieckimi bezrobotnymi w okresie Wielkiego Kryzysu. Oto sowa 43-letniego kamieniarza: Ile trudu i upokorze wie si z etykietk bezrobotnego. Kiedy wychodz z domu, spuszczam oczy, bo czuj si od wszystkich gorszy. Gdy id ulic, wydaje mi si, e nie mog si rwna z przecitnym obywatelem, e wszyscy wytykaj mnie palcami. Instynktownie unikam jakichkolwiek kontaktw. Dawni znajomi i przyjaciele z lepszych czasw nie s ju tak serdeczni, jak kiedy. Kiedy si spotykamy, witaj mnie obojtnie. Ju nie czstuj mnie papierosem, a ich oczy zdaj si mwi: Nie jeste tego wart, nie pracujesz' >I02 Dobr ilustracj podobnych odczu moe by te wiadectwo kalekiej dziewczyny: Kiedy [...] zaczam sama wychodzi na ulice naszego miasta [...], odkryam, e gdy tylko musiaam przej obok trojga czy czworga dzieci stojcych razem na chodniku, zawsze wrzeszczay na mnie, jeeli byam akurat sama [...]. Czasami nawet biegy za mn, krzyczc i namiewajc si. Byo to co, czemu nie umiaam stawi czoa, i wydawao mi si, e tego nie znios [...]. Przez
W. Y. Baker, Out on a Limb, New York [b.a.w.], s. 22. Ibidem, s. 73. 99 Ten motyw jest dobrze opisany w: R. K. White, B. A. Wright, T. Dembo, Studies in Adjustment to Visible Injuries: Evaluation of Curiosity by the Injured, Journal of Abnormal and Social Psychology", 1948, nr XLIII, s. 13-28. 100 Na przykad; E. Henrich, L. Kriege!, op. cit,, s. 184. 101 Zob. B. Wright, op, cit, The Problem of Sympathy, s. 233-237.
98
97
102 S. Zawadski, P. Lazarsfeld, The Psychological Consequences of Unemployment, Journal of Social Psychology", 1935, nr VI, s. 239.
50
51
jaki czas te spotkania na ulicy napaway mnie prawdziwym lkiem przed wszystkimi nieznajomymi dziemi [...]. Pewnego dnia nagle zdaam sobie spraw, e staam si tak podejrzliwa i lkliwa w stosunku do wszystkich nieznanych dzieci, e podobnie jak zwierzta wyczuwajce, kto si ich boi, tak samo i one to o mnie wiedziay, i nawet te najagodniejsze i najbardziej sympatyczne z nich prowokowaam do zaczepek wasnym lkiem i wycofaniem103. Bywa i tak, e zamiast obawia si tych, ktrzy j drcz, jednostka napitnowana podchodzi do mieszanych kontaktw z wyzywajc arogancj, ale take wwczas moe prowokowa okrelone reakcje zwrotne. Osoba z pitnem oscyluje niekiedy midzy kuleniem si ze strachu a arogancj, przechodzc od jednego do drugiego i demonstrujc w ten sposb, jak atwo zwyka interakcja twarz w twarz moe si wymkn spod kontroli. Sugeruj zatem, e napitnowana jednostka - przynajmniej ta napitnowana w sposb widoczny - bdzie miaa szczeglne powody, by uwaa, i mieszane kontakty prowadz do nerwowej i chaotycznej interakcji. Jeeli tak jest, to mona podejrzewa, e my, normalsi, rwnie bdziemy uwaa te sytuacje za niepewne. Bdziemy odbiera nosiciela pitna jako jednostk albo zbyt agresywn, albo te nazbyt zahamowan. W obu tych wypadkach sami bdziemy popada w przesad, doszukujc si we wasnych dziaaniach mnstwa niezamierzonych znacze. Moemy uwaa, e przekraczamy dopuszczalne granice, gdy bezporednio okazujemy wspczucie, lecz jeli naprawd zapomnimy, e okrelona jednostka ma jak uomno, to bdziemy prawdopodobnie stawia jej niemoliwe dania lub bezmylnie upokarza jej wsptowarzyszy niedoli. Moemy przeczuwa, e nosiciel pitna zdaje sobie spraw z kadego potencjalnego rda dyskomfortu wynikajcego z naszej obecnoci. Moemy rwnie przeczuwa, i wie on, e jestemy tego
wiadomi, a nawet e zdaje sobie spraw z naszego stanu wiadomoci na temat tej jego wiedzy. W tym momencie sytuacja prowadzi do nieskoczonej licytacji wzajemnego uznania, ktr dziki Meadowskiej psychologii spoecznej umiemy rozpocz, ale ktrej nie potrafimy skoczy. Uwzgldniajc to, co osoby z pitnem oraz my, normalsi, wnosimy do mieszanych sytuacji spoecznych, mona zrozumie, e nie wszystko bdzie szo gadko. Bdziemy z pewnoci prbowa si zachowywa tak, jak gdyby nosiciel pitna naprawd cakowicie przystawa do jakiego typu osobowego, naturalnie dla nas dostpnego w danej sytuacji, niezalenie od tego, czy wymaga to traktowania go jak kogo lepszego lub gorszego, ni si nam wydaje. Jeli nie jest moliwe przyjcie adnej z tych postaw, moemy prbowa zachowywa si tak, jakby nie by on osob, lecz kim nieobecnym, komu nie naley si uwaga. Nosiciel pitna z kolei bdzie si prawdopodobnie do tych strategii dostosowywa, przynajmniej na pocztku. W konsekwencji uwaga uczestnikw przestaje si skupia na waciwych obiektach interakcji. Pojawia si wwczas samowiadomo oraz wiadomo innego, co znajduje wyraz w patologii interakcji - w zakopotaniu104. Zostao to opisane w przypadku osoby niepenosprawnej fizycznie: Niezalenie od tego, czy na upoledzenie reaguje si otwarcie i nietaktownie, czy te (co czstsze) nie czyni si do niego adnego wyranego odniesienia, tre wzajemnego kontaktu jest nazbyt zdominowana przez wzmoon, zawon wiadomo tego stanu rzeczy. Towarzyszy temu zazwyczaj, jak opisywali moi informatorzy, jeden lub wicej znanych przejaww dyskomfortu i poczucia niezrcznoci sytuacji: ostrone napomknienia, naga tabuizacja zwyczajnych sw, odwrcony wzrok, sztuczna 105 wesoo, przymusowa gadatliwo, niezrczna powaga .
104 Omwienie w; E. Goffman, Alienation from Interaction, Human Relations", 1957, nr X, s. 47-60. 105 F. Davis, Deviance Disavowal: The Management of Strained Interaction by the Visibly Handicapped, Social Problems", 1961, nr IX, s. 123; zob. te: R. K. White, B. A. Wright, T. Dembo, op. cit., s. 26-27.
K. B. Hathaway, op, cit. [w:] S. Richardson, The Social Psychological Consequences of Handicapping. Nieopublikowany referat wygoszony podczas dorocznego zjazdu Amerykaskiego Towarzystwa Socjologicznego, Washington, 1962, s. 7-8.
103
52
53
W sytuacjach spoecznych z udziaem osoby noszcej znane lub

zauwaone pitno bdziemy przypuszczalnie stosowa kategoryzacje nieprzystajce do danej sytuacji - i zarwno my, jak i ta osoba bdziemy prawdopodobnie odczuwa zakopotanie. Nierzadko dochodzi oczywicie do istotnych odchyle od tego punktu wyjcia. A skoro jednostka z pitnem czciej ni my bdzie stawiana w takich sytuacjach, z pewnoci stanie si bardziej biega w radzeniu sobie z nimi.
pojawia, gdy niepimienni wchodz ze sob w interakcje. Z nieekspresywnych i zagubionych jednostek, jakimi czsto si wydaj w wikszej spoecznoci, zmieniaj si w osoby mylce i wyraajce uczucia; wypowiadaj si rwnie w kategoriach instytucjonalnych. Korzystaj przy tym z caego uniwersum reakcji. Tworz i rozpoznaj symbole prestiu i haby. Oceniaj istotne sytuacje w kategoriach swoich wasnych norm i w swoim wasnym dialekcie. Ich wzajemne stosunki trac mask yczliwego przystosowania 106 . Inny przykad dotyczy osoby niedosyszcej: Pamitam, jakie to byo odprajce przebywa w Szkole Nitchie z ludmi, ktrzy traktowali wad suchu jako rzecz naturaln. Teraz chciaem pozna ludzi, ktrzy traktowaliby aparaty suchowe jako oczywisto. Jakie to by byo uspokajajce, mc dostosowa gono w moim aparacie, nie martwic si, czy ktokolwiek patrzy. Na chwil przesta myle o tym, czy wida przewd na moim karku. Jakim luksusem byoby mc powiedzie do kogo na gos: O Boe, siada mi bateria!" 1 0 7 . "Wrd swoich jednostka z pitnem moe traktowa swoj uomno jako podstaw do organizowania sobie ycia. Jednake musi si w tym celu wycofa do niepenego wiata. Moe w nim rozwin swoj nieweso opowie o tym, dlaczego jest nosicielem pitna. Przykadem takiego postpowania s wyjanienia upoledzonych umysowo, majce usprawiedliwi ich przyjcie do instytucji dla podobnych im osb: Daem si wcign do gangu. Pewnego wieczoru obrabialimy stacj benzynow i zapay mnie gliny. Ja tu nie pasuj.
Swoi oraz zorientowani

Sugerowaem wczeniej, e moe istnie rozbieno midzy pozorn a rzeczywist tosamoci spoeczn jednostki. Niezgodno ta, gdy jest znana bd oczywista, zaburza tosamo spoeczn tej jednostki, co skutkuje odciciem jej od spoeczestwa oraz od niej samej, tak e staje si ona osob zdyskredytowan, stojc naprzeciw nieakceptujcego j wiata. W niektrych wypadkach - jak w sytuacji osoby, ktra si urodzia bez nosa - jednostka moe stwierdzi, e jest jedyna w swoim rodzaju, a cay wiat jest przeciwko niej. Jednak w wikszoci wypadkw jednostka odkrywa, e istniej wspczujcy jej ludzie, gotowi przyj jej punkt widzenia na wiat i dzieli z ni poczucie, e jest istot ludzk, i to zasadniczo" normaln, pomimo pewnych pozorw oraz jej wasnych wtpliwoci. Bdziemy rozpatrywa dwie kategorie takich ludzi. Pierwsza grupa wspczujcych to oczywicie ci, ktrzy nosz to samo pitno. Wiedzc z wasnego dowiadczenia, co to znaczy, cz z nich bdzie dawa jednostce wskazwki dotyczce zawodowych" chwytw oraz stanowi jej grup wsparcia. Nosiciel pitna moe si do niej zwrci, by uzyska wsparcie moralne oraz poczu, co to znaczy by wrd swoich, czu si swobodnie oraz by akceptowanym jako osoba, ktra tak naprawd nie rni si od innych. Oto przykad zaczerpnity z bada nad ludmi niepimiennymi: Istnienie odmiennego systemu wartoci wrd tych osb przejawia si we wsplnotowym charakterze zachowania, ktre si
106 H. Freeman, G. Kasenbaum, The Illiterate in America, Social Forces", 1956, nr XXXIV, s. 374. 107 F. Warfield, op. cit., s. 60.
54
Pitno. Rozwaania o zranione] tosamoci
55
Wiesz, ja tutaj w ogle nie powinienem trafi. Jestem epileptykiem, nie powinienem tutaj by, z tymi wszystkimi ludmi. Moi rodzice mnie nienawidz i zamknli mnie tutaj. Mwi, e jestem szalony. Nie jestem szalony, ale nawet gdybym by, to nie jest miejsce dla mnie, z tymi ludmi gorszego gatunku108. Z drugiej strony jednostka moe stwierdzi, e opowieci wsptowarzyszy niedoli j nudz i e cae to skupianie si na historiach o okruciestwie, na wyszoci grupowej, na opowieciach o oszustach, krtko mwic - na problemie, jest jedn z wikszych kar za jego posiadanie. Za tym skupieniem si na problemie stoi oczywicie perspektywa, ktr od podejcia normalsa rni jedynie to, e koncentruje si na jednym wycinku rzeczywistoci. Wydaje si, e wszyscy mamy skonno do identyfikowania ludzi za pomoc takich charakterystyk, ktre s dla nas wane lub ktre naszym zdaniem maj znaczenie oglne. Gdyby kto zapyta, kim w pniejszych latach swojego ycia by Franklin D. Roosevelt, to prawdopodobnie uzyskaby odpowiedz, e trzydziestym drugim prezydentem Stanw Zjednoczonych, a nie - e by czowiekiem cierpicym na polio. Wiele osb wspomniaoby oczywicie o polio, traktujc to jednak jako informacj dodatkow i uznajc za interesujce, e pomimo swojej uomnoci udao mu si wywalczy drog do Biaego Domu. Gdyby natomiast osoba kaleka usyszaa imi Roosevelta, to prawdopodob109 nie w pierwszej kolejnoci pomylaaby o jego polio . W badaniach socjologicznych nad osobami z pitnem zainteresowanie skupia si zazwyczaj na tym, jakiego rodzaju zorganizowane
,os R. Edgerton, G. Sabagh, Front Mortification to Aggrandizement; Changing Self-Concepts in the Careers of the Mentally Retarded, Psychiatry", 1962, nr XXV, s. 268. Szersza analiza takich niewesoych opowieci" w: E, Goffman, The Moral Career of the Mental Patient, Psychiatry" 1959, nrXXII.s. 133-134. 109 F. Carling, op. cit.,s. 18-19.
ycie zbiorowe prowadz osoby z danej kategorii (jeli w ogle jakie prowadz). Mona w tym miejscu niewtpliwie sign po do obszerny katalog typw formacji grupowych i typw funkcjonowania grup. Istniej wady wymowy, ktrych osobliwo najwyraniej zniechca do jakiegokolwiek formowania grup 110 . Na granicy gotowoci do tworzenia grup s byli pacjenci szpitali psychiatrycznych - wzgldnie niewielu z nich jest obecnie skonnych wspiera kluby zdrowia psychicznego, mimo e kluby te nosz niewinne nazwy pozwalajce ich czonkom spotyka si pod przykrywk zwyczajnoci 1 1 1 . Kluby samopomocy tworz osoby rozwiedzione, starsze, otye, fizycznie upoledzone 112 , a take majce ileostomi i kolostomi 1 1 3 . Tworzy si te kluby rezydentw, w rnym stopniu dobrowolne, dla byych alkoholikw i byych narkomanw oraz stowarzyszenia, takie jak AA, dostarczajce czonkom caociowej doktryny i niemale sposobu na ycie. Dziaalno tych stowarzysze jest czsto zwieczeniem wieloletnich wysikw ze strony rnie sytuowanych osb oraz grup. Stanowi one wzorcowe obiekty w badaniach nad ruchami spoecznymi114. S te sieci wzajemnych zobowiza tworzone przez byych skazacw z tego samego wizienia lub zakadu poprawczego, czego przykadem moe by niejawna spoeczno uciekinierw z francuskiej kolonii karnej w Gujanie
E. Lemert, Social Pathology, New York 1951, s. 151. Oglnego przegldu dostarcza H. Wechsler, The Expatient Organization: A Survey, Journal of Social Issues", 1960, nr XVI, s. 47-53. Wrd nazw s m.in.: Recovery Inc., Search, Club 103, Fountain House Foundation, San Francisco Fellowship Club, Center Club. Studium jednego z takich klubw znajduje si w: D. Landy, S. Singel, The Social Organization and Culture of a Club for Former Mental Patients, Human Relations", 1961, nr XIV, s. 31-41. Zob. te: M. B. Palmer, Social Rehabilitation for Mental Patients, Mental Hygiene", 1958, nr XLII, s. 24-28. 112 Zob.: W. Y. Baker, op. cit., s. 158-159. 113 D. R. White, / have an ileostomy... I wish I didn't. But I have learned to Accept it and Live a Normal, Full Life, American Journal of Nursing", 1961, nr LXI, s. 52: Kluby dla osb z iteostomi i kolostomi istniej obecnie w szesnastu stanach oraz w Dystrykcie Kolumbii, jak rwnie w Australii, Kanadzie, Anglii i Poudniowej Afryce". 114 p_ "Garfield (op. cit., s. 135-136) opisuje uroczysto nowojorskiego ruchu osb z zaburzeniami suchu, ktra odbya si w 1950 roku, w obecnoci wszystkich kolejnych pokole przywdcw, jak rwnie przedstawicieli kadej, pierwotnie samodzielnej organizacji. Moliwy byl zatem peen przegld historii ruchu. Komentarze na temat midzynarodowej historii ruchu w: K. W. Hodgson, The Deaf and their Problems, New York 1954, s. 352.
1.1
1.0
56

115
57
Francuskiej, istniejca podobno w Ameryce Poudniowej . Bardziej tradycyjn form tego rodzaju zrzesze s krajowe sieci zaznajomionych" (take osb zaznajomionych porednio), ktre tworz, jak si wydaje, na przykad niektrzy przestpcy lub homoseksualici. Pewne rodowiska miejskie zawieraj te zalki instytucji usugowych dla prostytutek, narkomanw, homoseksualistw, alkoholikw oraz innych grup noszcych pitno. Instytucje te s niekiedy wsplne dla rnego typu osb pozostajcych poza nawiasem spoeczestwa, a niekiedy nie. W obrbie miastia istniej wreszcie dojrzae spoecznoci rezydenckie: etniczne, rasowe czy religijne, charakteryzujce si wysokim stopniem koncentracji osb stygmatyzowanych pitnem grupowym lub stygmatyzowanych jako grupa. Podstawow jednostk organizacyjn (w przeciwiestwie do wielu innych formacji grupowych nosicieli pitna) jest w nich rodzina, a nie pojedyncza osoba. Mamy w rym miejscu niewtpliwie do czynienia z czsto spotykanym chaosem pojciowym. Termin kategoria" jest cakiem odpowiedni i mona go zastosowa do kadego ogu, w tym wypadku do grupy osb noszcych okrelone pitno. Znaczna cz takich osb moe rwnie dobrze okrela og uczestnikw swojej kategorii terminem grupa" lub jego ekwiwalentem, takim jak my" czy nasi ludzie". Osoby spoza danej kategorii mog podobnie - uywajc terminw grupowych - desygnowa tych, ktrzy s wewntrz niej. W takich wypadkach jednake nosiciele okrelonego pitna czsto nie bd czci tej samej grupy. Nie bd mieli ani zdolnoci do zbiorowego dziaania, ani stabilnego i uznawanego wzoru wzajemnej interakcji. Okazuje si, e przedstawiciele okrelonej kategorii pitna bd mieli tendencj do czenia si w mae grupy spoeczne, w ktrych wszyscy czonkowie wywodz si z danej kategorii. Grupy takie cechuj si rnym stopniem oglnego zorganizowania. Okazuje si rwnie, e kiedy jeden przedstawiciel danej kategorii przypadkowo wejdzie w kontakt z innym jej przedstawicielem, to obaj mog by skonni do modyfikacji swojego wzajemnego
traktowania w przekonaniu, e nale do tej samej grupy". Istnieje ponadto wiksze prawdopodobiestwo, e bdc czonkiem danej kategorii, jednostka wejdzie w kontakt z innym przedstawicielem tej kategorii, a nawet w wyniku tego kontaktu nawie z nimi relacj. Kategoria moe zatem funkcjonowa po to, aby umoliwia swoim czonkom tworzenie grup i relacji; og przedstawicieli tej kategorii nie tworzy jednak z tego powodu grupy. Jest to subtelno pojciowa, ktr bdziemy niekiedy pomija w dalszych rozwaaniach. Niezalenie od tego, czy okrelone pitno suy za podstaw rekrutacji czonkw jakiej zintegrowanej rodowiskowo grupy, osoby z pitnem bd skonne wspiera reprezentujcych je ludzi i instytucje. (Co ciekawe, w jzyku angielskim nie ma odpowiednich sw, aby trafnie okreli klientel, zwolennikw, fanw, poddanych czy stronnikw takich reprezentantw). Nalecy do danej kategorii mog na przykad mie do dyspozycji odpowiednie suby czy grupy wpywu, ktrych zadaniem jest forsowanie ich spraw w prasie lub rzdzie. Pod tym wzgldem wystpuj midzy nimi rnice polegajce na tym, e jedni mog by reprezentowani przez nosiciela tego samego pitna, ktry naprawd rozumie istot problemu (jak w wypadku osb guchych, niewidomych, alkoholikw, ydw), a inni przez kogo spoza grupy, jak w wypadku byych skazacw i osb 116 upoledzonych umysowo . (Grupy dziaajce na rzecz tej samej kategorii osb napitnowanych mog niekiedy sta wobec siebie w nieznacznej opozycji, odzwierciedlajcej czsto rnic midzy grupami kierowanymi przez nosicieli pitna a tymi, ktrymi zarzdzaj normalsi). Charakterystycznym zadaniem takich reprezentantw jest przekonywanie opinii publicznej, aby stosowaa agodniejsz nazw na okrelanie danej kategorii: Postpujc zgodnie z tym przewiadczeniem, pracownicy Ligi (Nowojorska Liga na rzecz Niedosyszcych) uzgodnili, e bd uywa wycznie takich poj, jak: niedosyszcy", uszkodzony
116 Na przykad zob.: H. Chevigny, op. cit., rozdz. 5, gdzie przedstawiono sytuacj osb niewidomych.
1,5
Opisane w: F. Poli, Gentleman Convicts, London 1960.
' ; ' :
58 Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci Pitno a tosamo spoeczna 59
such", utrata suchu", e wyeliminuj termin guchy" ze swoich rozmw, korespondencji i innych zapisw, ze swojego nauczania i wystpie publicznych. Zadziaao. W Nowym Jorku stopniowo zaczto powszechnie uywa nowego sownictwa. 117 Nadchodzia era poprawnego" mylenia . Typowym zadaniem reprezentantw jest wystpowanie w roli rzecznikw przed rozmaitymi audytoriami, zoonymi z normalsw oraz nosicieli pitna. Przedstawiaj oni pvinkt widzenia osb z pitnem, a gdy sami nale do tej grupy, staj si ywym przykadem sukcesu yciowego w peni zgodnego ze standardami normalsw, s bohaterami przystosowania, publicznie nagradzanymi za udowadnianie, e jednostka noszca dane pitno moe by dobrym czowiekiem. Nosiciele okrelonego pitna czsto sponsoruj rnego rodzaju publikacje dajce wyraz wsplnym odczuciom, wzmacniajce i stabilizujce u czytelnika poczucie realnoci jego grupy i przywizania do niej. "W publikacjach tych jest formuowana ideologia czonkw grupy: ich skargi, aspiracje, pogldy polityczne. S tu przytaczane imiona dobrze znanych przyjaci i wrogw gtupy, wraz z informacjami majcymi potwierdza dobro lub podo tych ludzi. Drukowane s take opowieci o sukcesach, historie bohaterw przystosowania, ktrzy wytyczyli nowe obszary akceptacji przez normalsw. S tu odnotowywane okrutne opowieci, niedawne i historyczne, na temat drastycznie zego traktowania osb z pitnem przez normalsw. Umoralniajce przykady pojawiaj si w formie biografii i autobiografii, bdcych ilustracj podanego kodeksu zachowania nosicieli pitna. Publikacje takie su rwnie jako forum do prezentowania pewnych rnic opinii co do tego, jak najlepiej radzi sobie z sytuacj osoby z pitnem. Jeli uomno jednostki wymaga od niej stosowania specjalistycznego sprztu, jest on tutaj'reklamowany i oceniany. Czytelnicy tych publikacji tworz rynek zbytu dla ksiek i broszur, ktre prezentuj podobny profil.
Naley podkreli, e - przynajmniej w Ameryce - bez wzgldu na to, jak maa i le prosperujca byaby dana kategoria ludzi noszcych okrelone pitno, punkt widzenia jej czonkw bdzie prawdopodobnie w jaki sposb publicznie prezentowany. Mona zatem powiedzie, e Amerykanie noszcy pitno maj skonno do obracania si w wiecie okrelanym przez odpowiedni literatur, jakkolwiek byliby niewyksztaceni. Jeli nie czytaj ksiek na temat sytuacji osb takich jak oni, to przynajmniej czytaj gazety i ogldaj filmy; a jeli nawet tego nie robi, to suchaj lokalnych przedstawicieli gtupy, gono wyraajcych swoj opini. Wikszo osb z pitnem ma zatem dostp do intelektualnie opracowanej wersji swojego punktu widzenia. Trzeba w tym miejscu zamieci komentarz na temat osb, ktre zostaj reprezentantami okrelonej kategorii nosicieli pitna. Zaczynajc jako kto, kto nieco mielej wyraa swoje pogldy, jest troch bardziej znany lub ma nieco lepsze powizania ni wsptowarzysze niedoli, osoba z pitnem moe w pewnym momencie odkry, e dziaanie w ruchu zajmuje cay jej dzie, e staa si profesjonalist". T kocow tez ilustruje sytuacja osoby niedosyszcej: W 1942 roku prawie kady dzie spdzaam w Lidze. W poniedziaki zajmowaam si szyciem w Jednostce Czerwonego Krzya. We wtorki pracowaam w biurze, piszc na maszynie, archiwizujc i obsugujc w razie koniecznoci central telefoniczn. W rody po poudniu asystowaam lekarzowi w nalecej do Ligi klinice przeciwdziaania guchocie przy Szpitalu Otolaryngologicznym na Manhattanie - byo to zajcie, ktre szczeglnie lubiam: rejestrowaam dzieci cierpice na katar, ropne zapalenie uszu, rne infekcje oraz pochorobowe objawy dziecicych przypadoci potencjalnie prowadzce do guchoty. Dzieci te dziki wykorzystaniu nowej wiedzy, lekw i technik otolaryngolo- gicznych prawdopodobnie nie bd musiay dorasta z wat w uszach. W czwartki po poudniu uczestniczyam w zajciach czytania z ust dla dorosych, organizowanych przez Lig, po ktrych wszyscy gralimy w karty i pilimy herbat. W pitki pracowaam nad Biuletynem". W soboty robiam kakao
' " F. Warfield, op. dfc, s. 78.
6O
61
i kanapki z past jajeczn. Raz w miesicu braam udzia w zebraniu Women's Auxiliary, grupy wolontariuszek zorganizowanej w 1921 roku przez pani Wendell Phillips i inne zainteresowane dziaalnoci spoeczn ony otolaryngologw, w celu zbierania datkw, promowania uczestnictwa w Lidze oraz spoecznego jej reprezentowania. Robiam na Halloween upominki dla szeciolatkw i pomagaam wydawa obiady dla starszych osb w wito Dzikczynienia. Pisaam boonarodzeniowe apele o datki, pomagaam adresowa koperty i przykleja znaczki. Wieszaam nowe zasony i naprawiaam stary st pingpongowy. Byam opiekunem na walentynkowej potacwce dla modziey i obsugiwaam stragan na bazarze wielkanocnym118. Mona doda, e w momencie, gdy osoba z okrelonym pitnem osignie wysok pozycj zawodow, polityczn czy finansow - od rodzaju grupy zaley, jak wysoka jest ta pozycja - to najprawdopodobniej zostanie jej narzucony nowy rodzaj kariery, mianowicie reprezentowanie swojej kategorii. Jednostka odkrywa, e jest zbyt wybitna, aby unikn bycia przedstawian przez swoich jako jedna z nich. (Sabo danego pitna mona zatem mierzy tym, jak wybitny moe sta si przedstawiciel danej kategorii i nadal nie podlega takim naciskom). W zwizku z tym rodzajem profesjonalizacji zwraca si niekiedy uwag na dwie sprawy. Po pierwsze, przywdcy bdcy nosicielami pitna, czynic ze swojego pitna zawd, s zobowizani do wchodzenia w stosunki z przedstawicielami innych kategorii - wyamuj si zatem z zamknitego krgu osb swojej kategorii. Zamiast opiera si na swojej kuli, zaczynaj gra ni w golfa i w ten sposb przestaj - w kategoriach spoecznego uczestnictwa - by reprezen119 tatywni dla tych, ktrych reprezentuj .
Po drugie, osoby zawodowo prezentujce punkt widzenia swojej kategorii mog do tej prezentacji systematyczne wprowadza jakie skrzywienia tylko dlatego, e s dostatecznie zaangaowane w problem, eby o nim pisa. Chocia kada kategoria pitna bdzie prawdopodobnie reprezentowana przez zawodowcw przyjmujcych rne linie postpowania, a moe nawet wspierajcych publikacje opowiadajce si za rnymi programami dziaania, to jednak w obrbie danej kategorii istnieje ciche jednogone porozumienie, e sytuacja jednostki z okrelonym pitnem jest warta uwagi. Niezalenie od tego, czy pisarz podchodzi do pitna powanie, czy traktuje je pobaliwie, musi je zdefiniowa jako co, o czym warto pisa. Ten minimalny stopie porozumienia, nawet gdy nie ma innej zgody, pomaga podtrzymywa wiar w pitno jako podstaw samookrelenia. I w tym miejscu znw przedstawiciele nie s reprezentatywni, gdy reprezentacja nie moe pochodzi od tych, ktrzy do swojego pitna nie przywizuj wagi, czy od tych, ktrzy s niewyksztaceni. Nie mam zamiaru sugerowa tutaj, e jedynie profesjonalici przypominaj publicznie nosicielom pitna o ich sytuacji yciowej. Istniej te inne przypomnienia. Za kadym razem, gdy osoba noszca okrelone pitno skupi na sobie uwag, amic prawo, wygrywajc lub odnoszc sukces w innej postaci, lokalna spoeczno moe to po plotkarsku odnotowa. Wydarzenia te mog nawet sta si wiadomoci w mass mediach. W kadym razie osoby dzielce pitno opisanej jednostki staj si nagle dostpne dla normalsw znajdujcych si w ich bezporednim otoczeniu, ponadto sawa lub niesawa otaczajca opisan osob w pewnym niewielkim stopniu przenosi si take na nie. Sytuacja nosicieli pitna atwo prowadzi zatem do tego, e zaczynaj oni y w wiecie powszechnie znanych bohaterw i ajdakw ich pokroju, za ich zwizek z tym wiatem jest nieustannie podkrelany przez najbliszych towarzyszy (normalsw i nie tylko), ktrzy informuj jednostk o tym, w jakim pooeniu si znalaza jedna z podobnych jej osb. Omwiem dotychczas jedn grup osb, od ktrych jednostka z pitnem moe oczekiwa jakiego wsparcia: tych, ktrzy nosz to samo pitno i s z racji tego definiowane oraz same siebie definiuj
118 F. Warfield, op. cit., s. 73-74. Zob. te: rozdz. 9, s. 129-158, w ktrym zawarto swego rodzaju wyznanie dotyczce ycia podobnego profesjonalisty". Opis ycia osoby po amputacji, ktrej pitno stao si profesj w: H. Russell, Victory in My Hands, New York 1949. 119 Przywdcy tacy od pocztku mog by rekrutowani spord tych czonkw kategorii, ktrym ambicje i zdolnoci pozwalaj porzuci zwykle ycie czonkw kategorii. Powoduje to powstanie czego, co K. Lewin (pp. cit., s. 195-196) nazwa przywdztwem z peryferii".
62
63
jako osoby tego samego rodzaju. Drug grup mona nazwa - zapoyczajc pojcie uywane niegdy przez homoseksualistw - zorientowanymi. To normalsi, ktrych szczeglna sytuacja sprawia, e zostaj wtajemniczeni w sekretne ycie jednostki z pitnem i s wobec niego yczliwi. Zorientowani to jednostki do pewnego stopnia akceptowane, przyjmujce swego rodzaju dobrowolne czonkostwo w klanie. S to ci nieliczni, przed ktrymi jednostka majca jak uomno nie musi odczuwa wstydu czy si kontrolowa, wiedzc, e mimo swojej saboci bdzie akceptowana. 'Oto przykad ze rodowiska prostytutek: Prostytutka, a szczeglnie cali girl, pomimo tego, e szydzi z przyzwoitych obywateli, jest w kulturalnym spoeczestwie osob o zwikszonej wraliwoci i znajduje po godzinach schronienie wrd artystycznej bohemy, pisarzy, aktorw i niedoszych intelektualistw. Tam moe zosta zaakceptowana jako osoba niekonwencjonalna, nie bdc jednoczenie osobliwoci 120 . Zanim normals stanie si zorientowanym i przyjmie punkt widzenia osb noszcych okrelone pitno, musi niekiedy przej jakie odmieniajce go dowiadczenie osobiste, na temat ktrego istnieje wiele relacji literackich 1 2 1 . A po tym, jak yczliwy normals odda si do dyspozycji nosicieli pitna, musi czsto czeka na uprawomocnienie swojej osoby jako dobrowolnego czonka grupy. Ja" nie tylko musi zosta grupie zaoferowane, ale musi rwnie zosta przez grup zaakceptowane. Czasem jednak rozstrzygajcy krok wydaje si by inicjowany przez normalsa. Przykadem tego jest nastpujca sytuacja: Nie wiem, czy mog to zrobi, czy nie, ale pozwlcie, e opowiem o pewnym incydencie. Zostaem kiedy przyjty do grupy
czarnych chopcw mniej wicej w moim wieku, z ktrymi chodziem na ryby. Na pocztku, kiedy zaczem si do nich przycza, okreleniem Murzyn" posugiwali si w mojej obecnoci bardzo ostronie. Stopniowo, gdy chodzilimy na ryby coraz czciej, zaczli przy mnie artowa i nazywa si nawzajem czarnuchami". Prawdziwa zmiana polegaa na uyciu przez nich sowa czarnuch" w artach, po poprzedniej niemonoci posugiwania si sowem czarnuch" w ogle. Pewnego dnia podczas pywania jeden chopiec popchn mnie z udawan przemoc i powiedziaem do niego: Nie wciskaj mi tu tej gadki czarnuchw". On odpowiedzia: Ty skurczybyku", umiechajc si od ucha do ucha. Od tej chwili wszyscy moglimy uywa sowa czarnuch", ale stare kategorie zmieniy si cakowicie. Nigdy, do koca ycia, nie zapomn tego uczucia w odku po tym, jak uyem sowa czarnuch" bez adnych ogranicze 122 . Osob zorientowan jest rwnie kto, kogo wiedza wynika z pracy w instytucji zaspokajajcej potrzeby nosicieli okrelonego pitna lub instytucji zwizanej z dziaaniami podejmowanymi przez spoeczestwo wobec tych osb, czyli na przykad pielgniarki i fizykoterapeuci. Mog oni wiedzie wicej na temat danego typu protezy ni pacjent, ktry musi si nauczy jej uywa tak, aby zminimalizowa swoje upoledzenie. Osobami zorientowanymi s czsto goje pracujcy w ydowskich sklepach spoywczych, heteroseksualni barmani w barach dla homoseksualistw, a take pokojwki luksusowych 123 prostytutek . Policjanci, majc nieustannie do czynienia z przestpcami, rwnie mog sta si osobami zorientowanymi, co potwierdza opinia pewnego przestpcy, e [...] w rzeczywistoci policja to jedyni ludzie, pomijajc innych kryminalistw, ktrzy akcep124 tuj ci takim, jakim jeste" .
120 j , Stearn, Sisters of the Night, New York 1961, s. 181. 121 N. Mailer, The Homosexual Villain [w:] Advertisements for Myself, N e w York 1960, s. 200-205, dostarcza modelowego wyznania opisujcego podstawowy cykl fanatyzmu, owiecajcego dowiadczenia i w kocu - wyrzeczenia si uprzedzenia przez publiczne jego skrytykowanie. Zob. te: wstp A. Wilsona do F. Carling, op. cit., w ktrym mona znale rozwaania Wilsona na temat jego redefinicji osb niepenosprawnych.
122 123 124
R. Birdwhistell [w:] B. Schaffner, (red.) Group Processes, New York 1956, s. 171. C. H. Rolph, (red.), Women on the Streets, London 1955, s. 78-19. T. Parker, R. Allerton, op. cit., s. 150.
64
65
Innym typem osb zorientowanych s jednostki powizane z nosicielem pitna w strukturze spoecznej. Relacja ta powoduje, e spoeczno traktuje obie osoby pod pewnymi wzgldami jak jedno. Zatem lojalny maonek pacjenta szpitala dla umysowo chorych, crka byego winia, rodzic osoby kalekiej, przyjaciel niewidomego oraz rodzina k a t a 1 2 5 - wszyscy oni musz dzieli cz dyskredytacji nosiciela pitna, z ktrym s powizani. Jedn z reakcji na ten los jest przyjcie go i ycie w wiecie pitnujcych powiza. Naley doda, e osoby nabywajce w opisany wyej sposb jaki stopie pitna mog by z kolei zwizane z innymi osobami, ktre rwnie nabywaj jak cz napitnowania - na zasadzie skaenia poredniego. Problemy, przed ktrymi staj osoby z pitnem, rozchodz si wic falowo, przy czym kolejne fale s coraz mniej intensywne. Przykadu dostarcza kolumna porad w gazecie: Droga Ann Landers, jestem dwunastoletni dziewczynk, ktra jest wykluczana ze wszystkich wsplnych zaj z rwienikami, poniewa mj tata jest byym winiem. Prbuj by mia i przyjazna wobec wszystkich, ale to nic nie pomaga. Dziewczyny w szkole powiedziay mi, e ich mamy nie chc, eby zadaway si ze mn, poniewa to le wpynie na ich reputacj. O moim tacie le napisali w gazetach i pomimo tego, e odsiedzia swoje, nikt tego nie zapomni. Czy jest co, co mog zrobi? Jestem bardzo samotna, bo to nic miego cay czas by samemu. Moja mama prbuje mnie zabiera ze sob w rne miejsca, ale ja chc by z osobami w moim wieku. Prosz o jak rad WYRZUTEK126. Oglnie rzecz biorc, tendencja do rozprzestrzeniania si pitna z nosiciela na osoby blisko z nim zwizane jest powodem, dla ktrego takich relacji zwykle si unika, a jeli ju istniej, to si je zrywa.
Osoby dobrowolnie przyjmujce pitno s wzorem normalizacji 127 , pokazujc, jak daleko normalsi mogliby si posun w traktowaniu napitnowanego tak, jakby nie mia swojego pitna. (Normalizacj naley odrni od normifikacji, czyli wysikw ze strony nosiciela pitna, aby przedstawi siebie jako osob zwyczajn, cho niekoniecznie robic przy tym ze swojej uomnoci tajemnic). Moe te doj do wytworzenia si swoistego kultu nosiciela pitna - w sytuacji, gdy niechtnej wobec pitna reakcji normalsw zostanie_przeciwstawiona przychylna reakcja zorientowanych. Osoba przyjmujca pitno dobrowolnie moe w istocie sprawi, e zarwno nosiciel pitna, jak i normals bd si czuli niekomfortowo. Ze wzgldu na to, e osoba taka zawsze jest gotowa nosi ciar, ktry w rzeczywistoci nie jest jej, moe ona uosabia wybr moralny postrzegany przez innych ludzi jako zbyt trudny. Z drugiej strony, traktujc pitno jako rzecz neutraln - do ktrej naley podchodzi bezporednio i bezceremonialnie - wystawia siebie oraz nosiciela pitna na niezrozumienie ze strony normalsw, ktrzy mog.widzie w tym zachowanie obraliwe 1 2 8 . Relacja midzy nosicielem pitna a jego dublerem", czyli osob, ktra si z nim silnie solidaryzuje, bywa nieatwa. Osoba majca okrelon uomno czuje, e w kadej chwili moe nastpi powrt do typowych rl i to w momencie osabionej samoobrony oraz wzmoonej zalenoci od drugiej osoby. Prostytutka zatem mwi: Chc najpierw zobaczy, jak nam wyjdzie udawanie chyba o propozycj staego zwizku]. Tumaczyam bymy byli maestwem i si pokcili, to by mi to Powiedzia, e by tego nie zrobi, ale mczyni tacy [tzn. chodzi mu, e gdywypomnia. s 1 2 9 .
Z drugiej strony jednostka z pitnem dobrowolnym moe odkry, e musi znosi wiele typowych deprywacji przypisanych grupie, do
125 126
J. Atholl, The Reluctant Hangman, London 1956, s. 6 1 . Berkeley Daily.Gazette", 12 kwietnia 1 9 6 1 .
127 Myl ta pochodzi z: C. G. Their Husbands1 Mental Illness, 128 w wypadku niewidomych nion, Social Problems", 1956, 129 J. Stearn, op. cit., s. 99.
Schwartz, Perspectives on Deviance - Wives' Definitions of Psychiatry", 1957, nr XX, s. 2 7 5 - 2 9 1 . zob.: A. G o w m a n , Blindness and the Role of the Companr IV, s. 6 8 - 7 5 .
66
67
ktrej dobrowolnie przynaley, a zarazem e nie moe sobie pozwoli na podwyszon samoocen, bdc powszechn obron przed takim traktowaniem. Ponadto, podobnie jak nosiciel pitna w stosunku do niej, jednostka taka moe wtpi, czy w ostatecznym rozrachunku jest rzeczywicie akceptowana przez grup, do ktrej z wasnej woli naley 130 .
131 ;
Kariera moralna
Osoby noszce pitno czsto maj podobne dowiadczenia zwizane z uczeniem si swojego pooenia oraz dowiadczeniem zblionych zmian w koncepcji siebie. Maj podobn karier moraln, ktra jest zarwno przyczyn, jak i skutkiem zaangaowania w analogiczny cig osobistych przystosowa. (Naley wyranie odrni histori naturaln kategorii osb noszcych okrelone pitno od historii naturalnej samego pitna - historii jego rde, rozprzestrzeniania si i zaniku zdolnoci jakiego atrybutu do bycia w okrelonej spoecznoci pitnem, jak na przykad rozwd w spoecznoci ameryka132 skiej wyszej klasy redniej) - Jedn z faz tego procesu socjalizacji jest ta, w ktrej osoba z pitnem poznaje i uwewntrznia stanowisko normalsw, nabywajc w ten sposb przekonania tosamociowe szerszej spoecznoci i oglne pojcie na temat tego, jak by to byo nosi okrelone pitno. W kolejnej fazie jednostka si uczy, e nosi dane pitno, oraz poznaje, tym razem szczegowo, jakie s tego konsekwencje. Koordynacja w czasie i wzajemne oddziaywanie tych dwch wstpnych faz kariery moralnej tworz wane wzorce, bdce podstaw do dalszego rozwoju oraz rodkiem umoliwiajcym rozrnienie dostpnych dla nosiciela pitna karier moralnych. Mona wyrni cztery takie wzorce.
Peen zbir tych moliwoci jest dobrze zbadany w: Plaint of a Gentille Intellectual, [w:] C. Brossard (red.), The Scene Before You, New York 1955, s. 87-91. 131 Na temat okrelenia kariera moralna" zob.: E. Goffman, The Moral Career of the Mental Patient [w.] idem, Asylums, New York 1961 (przyp. red.). I3 Ta ostatnia uwaga wskazuje na historyczny" charakter ksiki; rozwd jest ju codziennoci w spoeczestwie amerykaskim (przyp. red.).
110
Pierwszy dotyczy osb z pitnem wrodzonym, socjalizowanych do swojej niekorzystnej sytuacji nawet wtedy, gdy poznaj i przyswajaj standardy, ktrych nie mog speni133. Na przykad sierota uczy si, i normalne i naturalne jest to, e dzieci maj rodzicw, nawet gdy jednoczenie si dowiaduje, co znaczy nie mie rodzicw. Po spdzeniu pierwszych szesnastu lat ycia w instytucji moe pniej pomimo to czu, e naturalnie wie, jak by ojcem dla swojego dziecka. Drugi wzorzec wywodzi si ze zdolnoci rodziny (i w duo mniejszym stopniu najbliszego ssiedztwa) do ustanawiania siebie samych kloszem ochronnym dla swoich dzieci. Dziecko z wrodzonym pitnem moe by starannie trzymane pod takim kloszem za pomoc kontroli przepywu informacji. Nie docieraj do niego poniajce definicje, natomiast udostpnia si te spord obowizujcych w spoeczestwie koncepcji, ktre pozwalaj dziecku postrzega siebie jako penowartociow, zwyk istot ludzk, majc normaln tosamo, jeli chodzi o podstawowe kwestie, takie jak wiek i pe. Moment ycia jednostki, w ktrym rodzina nie bdzie ju moga jej duej ochrania, jest rny w zalenoci od klasy spoecznej, miejsca zamieszkania czy rodzaju pitna, ale w kadym wypadku, gdy w kocu nadejdzie, stanie si rdem dowiadczenia moralnego. Na przykad pjcie do szkoy publicznej jest czsto opisywane jako zdarzenie, ktre uczy, czym jest pitno. Dowiadczenie to nadchodzi niekiedy bardzo gwatownie, pierwszego dnia szkoy, przybierajc form wymiewania, dokuczania, ostracyzmu i bjek134. Co ciekawe, im bardziej upoledzone" jest dziecko, tym bardziej prawdopodobne, e zostanie wysane do szkoy specjalnej dla osb jemu podobnych - i tym pewniej bdzie nagle musiao stawi czoa opinii, jak na jego temat ma spoeczestwo. Bdzie si mu mwi, e wrd swoich jego ycie bdzie atwiejsze. Dowie si zatem, e grupa, do ktrej w swoim mniemaniu naleao, nie jest t waciw
Omwienie tego wzorca mona znale w: A. R. Lindesmith, A. L. Strauss, Social Psychology, New York [b.d-1, s. 180-183. 4 pr2ykJad podobnego dowiadczenia niewidomej osoby mona znale w: R. Criddle, Love Is Not Blind, New York 1953, s. 21; dowiadczenie kara jest opisane w: H. Viscardi, Jr., A Man's Stature, New York 1952, s. 13-14.
133
68
69
i e w rzeczywistoci naley do gorszej grupy. Naley doda, e

w sytuacji, gdy osobie naznaczonej pitnem od dziecistwa uda si przebrn przez wczesne lata szkolne i zachowa jeszcze resztki zudze, to pierwsze randki czy szukanie pracy czsto staj si chwil prawdy. W niektrych wypadkach nadejcie tego momentu jest zwizane jedynie ze wzmoonym prawdopodobiestwem przypadkowego odkrycia: Myl, e pierwszy raz uwiadomiam sobie swoj sytuacj i poczuam gboki smutek wynikajcy z tej wiadomoci pewnego dnia, zupenie zwyczajnie, gdy kilkoro z nas, nastolatkw, wybrao si na cay dzie na pla. Leaam na piasku i sdz, e moi koledzy myleli, e pi. Jeden z chopakw powiedzia: Bardzo lubi Domenik, ale nigdy bym si nie umwi z niewidom dziewczyn". Nie przychodzi mi do gowy adne uprzedzenie sprawiajce, e byby tak cakowicie odrzucony 135 . W innych wypadkach dowiadczenie to jest bardziej zwizane z nieustann konfrontacj z uprzedzeniami, jak sugeruje ofiara poraenia mzgowego: Prcz jednego niezwykle bolesnego wyjtku, tak dugo, jak pozostawaam pod ochronn opiek ycia rodzinnego czy toku studiw i nie korzystaam z praw przysugujcych mi jako dorosemu obywatelowi, siy spoeczestwa byy yczliwe i nie budziy we mnie niepokoju. Dopiero po studiach, szkole biznesowej i wielu typach ksztacenia uzupeniajcego, podczas ktrych pracowaam jako wolontariusz nad projektami na rzecz lokalnej spoecznoci, napotykaam czstokro przeszkody w postaci rozmaitych redniowiecznych uprzedze i przesdw, obowizujcych w wiecie biznesu. Szukanie pracy byo dla mnie jak stanie przed plutonem egzekucyjnym. Pracodawcy byli zszokowani, e miaam czelno stara si o prac 1 3 6 .
Przykadem trzeciego wzorca socjalizacji jest osoba, ktra nabywa pitno w pniejszym okresie ycia lub dopiero wtedy dowiaduje si, e zawsze bya osob dyskredytowaln. Pierwsza sytuacja nie wie si z radykaln reorganizacj wizji wasnej przeszoci, druga jak najbardziej tak. Jednostka na dugo przed tym, zanim musiaa spojrze na siebie jak na osob uomn, dowiedziaa si wszystkiego na temat normalsw i nosicieli pitna. Bdzie ona przypuszczalnie miaa szczeglny problem z redefinicj siebie i jest wielce prawdopodobne, e wyksztaci si u niej dezaprobata wobec wasnego Ja. Kiedy przed kolostomi czuem w autobusie lub metrze smrd, bardzo si irytowaem. Mylaem sobie, e ludzie s okropni, e si nie kpi lub e powinni byli przez podr pj do toalety. Mylaem, e moe wydzielaj taki odr po czym, co zjedli. Potwornie si irytowaem. "Wydawao mi si, e s ohydni, brudni. Oczywicie przy byle okazji zmieniaem miejsce, a jeli nie mogem tego zrobi, czuem odraz. Jestem wic naturalnie przekonany, e modzi ludzie myl to samo o mnie, jeli mierdz 1 3 7 . Chocia istniej z pewnoci przypadki jednostek, ktre dopiero w dorosym yciu odkrywaj swoj przynaleno do napitnowanej grupy lub to, e ich rodzicw charakteryzuje jaka zaraliwa skaza moralna, to jednak chodzi tu raczej o przypadki fizycznych uomnoci, ktre si pojawiaj w pniejszym yciu: Ale nagle ktrego ranka obudziam si i odkryam, e nie mog utrzyma si na nogach. Po prostu zachorowaam na polio. Byam jak mae dziecko wrzucone do duej, czarnej dziury i byam pewna tylko tego, e bez pomocy si z niej nie wydostan. Okazao si, e edukacja, lektury oraz rodzicielski trening, ktre przez dwadziecia cztery lata otrzymywaam, nie uczyniy ze mnie osoby, potraficej teraz co dla siebie zrobi. Byam taka
135
E. Henrich, L. Kriegel, op. cit., s. 186, 6 Ibidem, s. 156. .
C. Orbach, M. Bard, A. Sutherland, op. cit., s. 165.
70
71
jak wszyscy - normalna, ktliwa, wesoa, pena planw - i nagle co si wydarzyo! Co si wydarzyo i staam si obca. Byam bardziej obca dla siebie ni dla kogokolwiek innego. Nawet moje sny mnie nie rozpoznaway. Nie wiedziay, na co powinny mi pozwala - i kiedy chodziam w nich na imprezy czy potacwki, to zawsze istniao jakie dziwne zastrzeenie, ograniczenie - nie mwiono o nim ani nie wspominano, ale pomimo tego byo obecne. Zaczam nagle odczuwa bardzo kopotliwy mentalny i emocjonalny konflikt kobiety yjcej podwjnym yciem. To byo nierzeczywiste i wprawiao mnie w zakopotanie, i nie mogam si powstrzyma od rozmylania na ten temat 1 3 8 . Szczeglne zadanie poinformowania traccej sprawno osoby o tym, kim bdzie si musiaa sta, bdzie w takiej sytuacji prawdopodobnie naleao do lekarzy. Czwarty wzorzec reprezentuj osoby, ktre pierwotnie poddano socjalizacji w obcym rodowisku (niezalenie od tego, czy znajduje si ono poza terytorium zamieszkiwanym przez okrelone spoeczestwo normalsw, czy te w jego obrbie) i ktre nastpnie musz si nauczy innego sposobu ycia, uznawanego przez ich otoczenie za suszny i prawdziwy. Naley doda, e gdy jednostka uzyskuje nowe, obcione pitnem Ja w pniejszym yciu, to niepokj, ktry budz jej nowi znajomi, moe powoli ustpowa miejsca niepokojowi odczuwanemu w stosunku do dawnych. Znajomi z okresu po napitnowaniu mog widzie j po prostu jako osob uomn. Znajomi sprzed nabycia pitna s natomiast przywizani do jej dawnego wyobraenia i mog nie by w stanie traktowa jej ani z formalnym taktem, ani ze zwyk pen akceptacj. Moim zadaniem, jako niewidomego pisarza przeprowadzajcego rozmowy z przyszymi klientami na temat swojego produktu literackiego, byo sprawi, aby ludzie, z ktrymi przyszedem si
spotka, poczuli si swobodnie i nieskrpowanie, czyli inaczej ni zazwyczaj. Co dziwne, odkryem, e duo atwiejsze byo to w przypadku osb, ktrych nigdy wczeniej nie spotkaem. Moe dlatego, e obcy nie przeywali adnych zwizanych ze mn reminiscencji, do ktrych musieliby si odnie, zanim mona byo przej do interesw, nie byo zatem adnego nieprzyjemnego kontrastu z teraniejszoci139. Niezalenie od tego, do ktrego wzorca zalicza si kariera moralna jednostki z pitnem, to ta faza dowiadczenia, w ktrej dowiaduje si ona o posiadaniu pitna, bdzie szczeglnie interesujca, gdy w tym momencie zostanie ona prawdopodobnie zmuszona do nawizania nowych relacji z innymi nosicielami tego pitna. W niektrych wypadkach jedyny kontakt, jaki jednostka bdzie miaa z nimi, jest przelotny, niemniej wystarczajcy, aby zobaczya, e istniej ludzie do niej podobni. Gdy Tommy przyszed pierwszy raz do kliniki, byli tam dwaj inni mali chopcy, kady z wrodzonym brakiem ucha. Kiedy Tommy ich zobaczy, praw rk sign powoli do wasnego brakujcego ucha, po czym obrci si z szeroko otwartymi oczami do ojca i powiedzia: Jest jeszcze inny chopiec z takim uchem jak moje
"140
W wypadku jednostki, ktra niedawno staa si upoledzona fizycznie, wsptowarzysze niedoli, bardziej ni ona dowiadczeni w radzeniu sobie ze swoj uomnoci, zo jej prawdopodobnie specjaln seri wizyt, aby przywita j wrd swoich i poinstruowa, jak radzi sobie ze sob - fizycznie i psychicznie: Waciwie pierwszy raz uwiadomiem sobie, e istniej mechanizmy przystosowania, porwnujc si z dwoma innymi pacjentami, ktrzy byli ze mn w Szpitalu Otolaryngologicznym.
139 138
N. Linduska, My Polio Past, Chicago 1947, s. 177.
140
H. Chevigny, op. cit., s. 136. F. Macgregor i in., op. cit., s. 19-20.
72
7 3
Odwiedzali mnie, gdy leaem w ku, i poznaem ich cakiem dobrze. Obaj byli niewidomi od siedmiu lat. Byli w mniej wicej tym samym wieku - nieco po trzydziestce - i obaj mieli wysze wyksztacenie 141 . W licznych sytuacjach, w ktrych stygmatyzacja jednostki jest zwizana z przyjciem jej do instytucji zamknitej, takiej jak wizienie, sanatorium czy sierociniec, wiele z tego, czego si dowiaduje o swoim pitnie, zostanie jej przekazane podczas wyduonego, bliskiego kontaktu z tymi, ktrzy si staj jej wsptowarzyszami niedoli. Jak wczeniej sugerowaem, gdy jednostka po raz pierwszy si dowie, kogo musi obecnie akceptowa jako nosiciela podobnego pitna, bdzie prawdopodobnie odczuwa co najmniej pewn ambiwalencj. Poniewa ci inni bd nie tylko jawnie stygmatyzowani (nie bd zatem podobni do normalsa, za jakiego sama siebie uwaa), ale mog ponadto mie inne atrybuty, z ktrymi jednostce trudno si utosami. To, co moe si skoczy gbok identyfikacj z grup, zaczyna si czasami od wzdrygnicia. Przykadem jest sytuacja niewidomej dziewczyny, wieo po utracie wzroku, podczas wizyty w Latarni", bezporednio po opuszczeniu szpitala: Moje pytania dotyczce psa przewodnika byy uprzejmie pomijane. Inny widzcy pracownik zacz mnie prowadzi, aby wszystko mi pokaza. Odwiedzilimy bibliotek brajlowsk, sale lekcyjne, sale klubowe, gdzie si spotykali niewidomi czonkowie grup muzycznych i aktorskich, sal rekreacyjn, gdzie przy szczeglnych okazjach niewidomi tacz z niewidomymi, krgielni, gdzie niewidomi graj, stowk, gdzie si zbieraj, aby wsplnie je, ogromne warsztaty, w ktrych niewidomi zarabiaj na utrzymanie, robic mopy i szczotki, tkajc dywany, wyplatajc krzesa. W miar jak przemieszczalimy si z sali do sali, syszaam szuranie ng, ciszone gosy, stukanie lasek. By to bezpieczny, odseparowany wiat niewidomych - wiat zupenie inny, jak
zapewni mnie pracownik socjalny, od tego, ktry wanie opu- ' ciam, [...] Oczekiwano, e docz do tego wiata. e zrezygnuj ze swojego zawodu i bd zarabia na ycie, robic mopy. Latarnia" bardzo chtnie nauczyaby mnie robi mopy. Miaam spdzi reszt ycia, robic mopy z innymi niewidomymi, jedzc z innymi niewidomymi, taczc z innymi niewidomymi. Dostawaam mdoci ze strachu, w miar jak obraz ten rysowa si w mojej gowie. Nigdy wczeniej nie spotkaam si z tak destruktywn segregacj 142 . Biorc pod uwag ambiwalencj wpisan w przywizanie jednostki do jej pitna, atwo zrozumie jej wahania dotyczce tego, czy udzieli grupie poparcia, oraz czy identyfikowa si z ni i z uczestnictwem w niej. Bd nastpoway cykle afiliacji, w ktrych jednostka bdzie akceptowaa szczeglne okazje do wewntrzgrupowego uczestnictwa lub, po uprzedniej akceptacji, bdzie je odrzucaa 1 4 3 . Odpowiednie oscylacje pojawi si rwnie w przekonaniach dotyczcych natury wasnej grupy oraz natury normalsw. Na przykad dorastanie (wraz z grup rwienikw z liceum) moe przynie wyrany zanik identyfikacji z wasn grup i wyrany wzrost identyfikacji z normalsami 1 4 4 . W tych przesuniciach uczestnictwa i przekona odnale mona dalsze fazy kariery moralnej jednostki. Zwizek nosiciela pitna z nieformaln spoecznoci oraz z nieformalnymi organizacjami tworzonymi przez podobne do niego osoby bdzie zatem decydujcy. Zwizek ten bdzie na przykad wyranie wyznacza rnic midzy osobami, ktrych inno w bardzo niewielkim stopniu zapewnia poczucie przynalenoci do nowej
141
H. Chevigny, op. cit., s. 35.
142 T. Keitlen, N. Lobsenz, op. eh., s. 37-38. Opisu pocztkw identyfikacji hospitalizowanego pacjenta cierpicego na polio z jego niepenosprawnymi towarzyszami dostarcza: N. Linduska, op. (it., s. 159-165. Fikcyjnego opisu ponownej rasowej identyfikacji dostarcza: J. W. Johnson, The Autobiography of an Ex-Coloured Man, New York 1960, s. 22-23. 143 Oglne przedstawienie tego problemu znale mona w: E. C. Hughes, Social Change and Status Protest, Pylon", stycze-marzec 1949, s. 58-65; oraz E. C. Hughes, Cycles and Turning Points [w:] Men and Their Work, New York 1958. 144 M. Yarrow, Personality Development and Minority Group Membership [w:] M. Sklare, The Jews, New York 1960, s. 468-470.
74
75
grupy, a takimi osobami, jak na przykad przedstawiciele rnych mniejszoci, ktre odkrywaj, e s czci dobrze zorganizowanej spoecznoci z dugimi tradycjami - spoecznoci, ktra stanowczo domaga si lojalnoci i wkadu, definiujcej swojego czonka jako kogo, kto powinien by dumny z tej przynalenoci i kto nie bdzie dy do zmiany statusu. W kadym razie niezalenie od tego, czy napitnowana grupa jest wyodrbniona, czy nie, roztrzsanie historii naturalnej i kariery moralnej jednostki z pitnem jest moliwe przede wszystkim w odniesieniu do jej grupy przynalenoci. Patrzc wstecz na wasn karier moraln, jednostka moe wyrni i retrospektywnie przetwarza dowiadczenia, ktre jej zdaniem wpyny na to, e nabraa obecnych przekona i zachowa wobec osb swojego rodzaju, a take wobec normalsw. Wydarzenie yciowe moe mie zatem podwjny zwizek z karier rnoraln: po pierwsze, jako bezporednia, obiektywna podstawa rzeczywistego punktu zwrotnego145, a dalej (i co jest atwiej wykaza) - jako rodek sucy usprawiedliwieniu aktualnie zajmowanej pozycji. Dowiadczeniem czsto wybieranym dla tego drugiego celu jest to, przez ktre wieo napitnowana jednostka poznaje, e dojrzali czonkowie grupy s cakiem podobni do zwykych ludzkich istot: Kiedy [jako moda- dziewczyna, schodzca na drog rozpusty i majca po raz pierwszy spotka swoj opiekunk] skrciam w Czwart Ulic, odwaga ponownie mnie opucia i ju miaam uciec, kiedy Mamie wysza z restauracji po drugiej stronie ulicy i ciepo si ze mn przywitaa. Portier, ktry podszed do drzwi, odpowiadajc na nasz dzwonek, oznajmi, e panna Laura jest w swoim pokoju i wprowadzi nas do rodka. Zobaczyam urodziw kobiet w rednim wieku, ktra w niczym nie przypominaa okropnego stworzenia z moich wyobrae. Przywitaa mnie mikkim, kulturalnym gosem, a wszystko, co byo z ni
zmazane, tak wymownie wskazywao na jej predyspozycje do macierzystwa, e instynktownie rozejrzaam si dookoa, szukajc dzieci, ktre powinny si trzyma jej spdnicy146. Innym przykadem jest homoseksualista wspominajcy, jak doszo do tego, e zmieni orientacj: Spotkaem mczyzn, z ktrym chodziem do szkoy. [...] On oczywicie by gejem i przyj za naturalne, e ja te nim byem. Zaskoczyo mnie to i byem pod wraeniem. Zupenie nie pasowa do popularnego wyobraenia homoseksualisty. By dobrze zbudowany, mski i schludnie ubrany. Bya to dla mnie nowo. Pomimo e byem cakowicie gotw przyzna, i midzy mi czyznami moe istnie mio, to jednak ci rzucajcy si w oczy homoseksualici, ktrych spotykaem, zawsze wzbudzali we mnie pewn odraz ze wzgldu na swoj prno, afektowany sposb bycia, nieprzerwan paplanin. Osoby takie, jak si okazao, stanowiy jedynie ma cz homoseksualnego wiata, cho najbardziej widoczn [...]147. Chroma dziewczyna ma podobne obserwacje: Gdybym miaa wybra jedn grup dowiadcze, ktre w kocu przekonay mnie o wadze tego problemu [kwestii obrazu wasnego Ja], a take o tym, e sama .musz toczy walk o identyfikacj, byyby to incydenty sprawiajce, e uwiadomiam sobie w gbi serca, i osoby kalekie mog by charakteryzowane na podstawie innych cech ni tylko ich fizyczna uomno. Udao mi si zobaczy, e paralitycy mog by urodziwi, czarujcy, brzydcy, uroczy, gupi, genialni - zupenie jak wszyscy inni ludzie, i odkryam, e jestem w stanie nienawidzi lub kocha pa148 ralityka pomimo jego kalectwa .
Koncepcj punktw zwrotnych", momentw przeomowych w yciu jednostki, E. Goffman rozwinie w swojej kolejnej ksice: Interaction Ritual. Essays on Face-to-Face Behaviour, New York 1967.
145
146 147
>48
Madeleine. An Autobiographys, New York 1961, s. 36-37. E Wildeblood, Against the Law, New York 1959, s. 23-24. F. Carling, op. cit., s. 21.
76
Pitno, Rozwaania o zranione] tosamoci
Dodajmy, e gdy jednostka wraca myl do momentu odkrycia, i osoby z jej pitnem s istotami ludzkimi jak wszyscy inni, moe przypomnie sobie tu inne dowiadczenia: to, jak jej znajomi z czasw, gdy jeszcze nie niosa pitna, nie uznawali za ludzi tych, ktrych ona do tego czasu nauczya si postrzega jako osoby majce pene prawa. I tak moda dziewczyna, wspominajc swoj prac w cyrku, widzi po pierwsze, e nauczya si tego, i jej wsppracownicy nie s dziwolgami, a po drugie - e jej przyjaciele z czasw, gdy jeszcze nie pracowaa w cyrku, boj si o ni, poniewa musi podrowa autobusem razem z innymi czonkami trupy 149 . Innym punktem zwrotnym - jeli nie pierwotnie, to w retrospektywie - jest jakie dowiadczenie izolujce, sprawiajce, e jednostka staje si niezdolna do normalnego ycia (czsto jest to okres hospitalizacji), postrzegane pniej jako czas, w ktrym moga przemyle swj problem, dowiedzie si wicej o sobie, odnale si w swojej sytuacji i doj do nowego rozumienia tego, co jest wane i o co warto w yciu zabiega. Naley doda, e za punkty zwrotne uznaje si retrospektywnie nie tylko osobiste dowiadczenia, lecz take dowiadczenia innych. Na przykad czytanie literatury, z ktr identyfikuje si okrelona grupa, moe samo w sobie by dowiadczeniem odczuwanym i uznawanym za reorganizujce: Nie wydaje mi si, aby zbyt daleko idce byo stwierdzenie, e Chata Wuja Toma bya sprawiedliwym i prawdziwym obrazem niewolnictwa. Niezalenie jednak od tego, ksika ta otworzya mi oczy na to, kim i czym jestem, a take uwiadomia mi, za kogo jestem uwaany w moim kraju. W istocie pozwolio to mi 150 okreli moje pooenie .
Rozdzia 2
Kontrola informacji a tosamo osobista
Dyskredytowani i dysfcredytowalni
dy istnieje rozbieno midzy rzeczywist a pozorn tosamoci spoeczn jednostki, jest moliwe, e my, normalsi, dowiemy si o tym, zanim nawiemy z t jednostk kontakt, lub zdamy sobie z tego spraw w chwili, gdy osoba ta pojawi si przed nami. Jest to osoba zdyskredytowana i gwnie takimi zajmowaem si do tej pory. Jak ju wspomniaem, prawdopodobnie nie bdziemy otwarcie wskazywa na to, co jest w niej dyskredytujce. Jednak nasz wysiek woony w podtrzymywanie tej pozornej nieuwagi moe sprawi, e sytuacja stanie si napita, niepewna i dwuznaczna dla kadego z uczestnikw relacji, a szczeglnie dla nosiciela pitna. Jedn z gwnych yciowych moliwoci nosiciela pitna jest praca nad tym, by wrd normalsw zachowywa si tak, jakby jego widoczna odmienno bya w rzeczywistoci nieistotna i niezauwaona. Kiedy jednak odmienno ta nie jest widoczna od razu, a inni nie dowiedzieli si o niej wczeniej (lub przynajmniej jednostka nie bywa wiadoma.tego, e si o tym dowiedzieli) - a zatem gdy jednostka jest osob dyskredytowaln, a nie zdyskredytowan - wwczas dochodzimy do drugiej istotnej ewentualnoci w jej yciu. Problemem nie jest tu radzenie sobie z napiciem wytworzonym podczas kontaktw spoecznych, lecz raczej odpowiednie
C Clausen, I Love You Honey But the Season's Over, New York 1961, s. 217. J. W. Johnson, op. cit., s. 42. Opowiadanie Johnsona, jak rwnie inne tego typu, jest przykadem.mitotwrstwa stanowicego literackie przetworzenie i uporzdkowanie wielu przeomowych dowiadcze moralnych i punktw zwrotnych dostpnych nosicielom pitna.
150
78
Pitno. Rozwaania o zranione) tosamoci
79
kierowanie informacjami na temat swojej uomnoci. Ujawni czy nie ujawni? Powiedzie czy nie powiedzie? Zdradzi si czy nie? Kama czy nie kama? I w kadej z takich sytuacji pojawiaj si pytania: komu, jak, kiedy i gdzie. Na przykad gdy pacjent szpitala psychiatrycznego przebywa wrd dorosych czonkw swojej rodziny, to albo spotyka si z uprzejmym traktowaniem, jak gdyby by umysowo zdrowy, podczas gdy wiadomo, e istniej co do tego pewne wtpliwoci (nawet jeli on sam nie ma adnych), albo te jest uznawany za chorego psychicznie, nawet jeli wydaje mu si, i jest to nieuzasadnione. Jednake dla byego pacjenta problemem moe by co zupenie innego. Nie chodzi o to, e musi on stawi czoa uprzedzeniom na swj temat. Rzecz raczej w tym, e musi si zmierzy z sytuacj, w ktrej ludzie niewiadomi jego stanu zaakceptuj go, pomimo e maj uprzedzenia wzgldem osb takich jak on. Gdziekolwiek taki czowiek si pojawi, bdzie swym zachowaniem faszywie potwierdza oczekiwania innych, e znaleli si w towarzystwie kogo przez nich podanego (a mianowicie osoby psychicznie bez skazy, takiej jak oni sami), cho mog odkry, i tak nie jest. wiadomie bd mimowolnie byy pacjent szpitala psychiatrycznego ukrywa informacje na temat swojej prawdziwej tosamoci spoecznej, przyjmujc i akceptujc traktowanie oparte na faszywych domniemaniach wobec jego osoby. W niniejszych rozwaaniach skupiam si wanie na tej drugiej kwestii: na zarzdzaniu nieujawnionymi i dyskredytujcymi informacjami na temat Ja, jednym sowem - na pomijaniu pitna. Ukrywanie korzystnych faktw, czyli pomijanie odwrotne, oczywicie rwnie si zdarza, lecz tu nie 151 bierzemy tego pod uwag .
Informacja spoeczna
Najbardziej znaczca informacja w badaniach nad pitnem, informacja na temat jednostki, ma pewne charakterystyczne wasnoci. Dotyczy ona jej mniej lub bardziej staych cech, w przeciwiestwie do nastrojw, uczu czy intencji, ktre mog u danej osoby wystpowa przelotnie 152 . Informacja ta, jak rwnie komunikujcy j znak, jest refleksyjna i uosobiona, co oznacza, e jest ona przekazywana przez t sam osob, ktrej dotyczy, oraz przez ekspresj ciaa w bezporedniej obecnoci tych, ktrzy s jej odbiorcami. Informacj majc wszystkie powysze waciwoci bd tu okrela jako spoeczn. Niektre znaki komunikujce informacj spoeczn mog by regularnie i niezmiennie dostpne oraz rutynowo poszukiwane i odbierane. Znaki te mona nazwa symbolami. Informacja spoeczna przekazywana przez jakikolwiek pojedynczy symbol moe jedynie potwierdza to, co inne znaki mwi nam o jednostce, oraz niepotrzebnie i bezproblemowo uzupenia nasz wizerunek danej osoby. Przykadem tego s niektre przypinane do ubrania znaczki, wiadczce o przynalenoci do klubw towarzyskich, podobnie jak (w pewnych kontekstach) obrczki. Jednake informacja spoeczna przenoszona przez symbol moe da podstawy szczeglnym roszczeniom do prestiu, specjalnej godnoci czy podanej pozycji klasowej - roszczeniom, ktre inaczej mogyby nie zosta przedstawione, a gdyby zostay przedstawione inaczej - mogyby nie by automatycznie spenione. Taki znak jest powszechnie zwany symbolem statusu, cho bardziej trafny byby tu moe termin symbol prestiu". Ten pierwszy byoby lepiej odnosi do pewnego rodzaju ustabilizowanej pozycji spoecznej. Symbolom prestiu przeciwstawi mona symbole pitna, czyli znaki, ktre szczeglnie skutecznie zwracaj uwag na deprecjonujc
131 Przykady odwrotnego pomijania: H. E. R. Cules", Ghost-Writer and Failure" [w:] P. Toynbee (red.), Underdogs, London 1961, s. 30-39. Jest wiele innych przykadw. Znalem lekark, ktra staraa si nie posugiwa zewntrznymi symbolami swojego statusu, takimi jak specjalne samochodowe tablice rejestracyjne dla lekarzy. Jedynym dowodem jej profesji byt identyfikator noszony w portfelu. Bdc wiadkiem wypadku, w ktrym pomoc medyczna bya ju ofierze udzielana lub w ktrym nie mona byo ju pomc, po ocenie sytuacji z pewnej odlegoci odchodzia, nie ujawniajc swoich kompetencji. Mona powiedzie, e wcielaa si w rol zwykej kobiety - udawaa kogo, kim nie bya.
O rnicy midzy informacj o nastroju a innymi rodzajami informacji pisze G. Stone, Appearance and the Self [w:] A. Rose, Human Behaviour and Social Processes, Boston 1962, s. 86-118; oraz E, Goffman, Czowiek w teatrze ycia codziennego. Warszawa 1981.
152
80
81
rozbieno obu tosamoci, rozbijajc to co byoby inaczej spjnym, caociowym obrazem, i redukujc konsekwentnie nasz ocen danej jednostki. Przykadami takich znakw s ogolone gowy kolaborantek podczas drugiej wojny wiatowej, jak rwnie nawykowy bd jzykowy, w wyniku ktrego kto naladujcy sposb bycia i ubierania si klasy redniej raz po raz uywa jakiego sowa w zym kontekcie lub nieprawidowo je wymawia. Poza symbolami prestiu i symbolami pitna istnieje jeszcze znak, ktry ma faktyczn lub oczekiwan tendencj do rozbijania spjnoci obrazu (jednak w rym wypadku w kierunku pozytywnym, podanym przez jednostk), nie tyle jednak przez ustanowienie nowego roszczenia, co poprzez wywoanie powanych wtpliwoci co do susznoci pozornego wizerunku. Mwi tu o dezidentyfikatorach, takich jak poprawna angielszczyzna wyksztaconego Murzyna z Pnocy odwiedzajcego Poudnie 1 5 3 czy turban i wsy noszone przez niektrych Murzynw z miejskich klas niszych 1 5 4 . Kolejny przykad zosta zaczerpnity ze studiw nad niepimiennoci: Tam, gdzie zatem nastawienie na realizacj okrelonego celu jest wyranie oczekiwane lub konieczne i istnieje due prawdopodobiestwo, e zdefiniowanie jakiej osoby jako niepimiennej bdzie dla niej przeszkod w osigniciu tego celu, niepimienny moe prbowa uchodzi za pimiennego. [...] Popularno zerowych soczewek w cikich, rogowych oprawach w badanej grupie moe by postrzegana jako prba naladowania stereotypu biznesmena/nauczyciela/modego intelektualisty, a czciej nawet szanowanego muzyka jazzowego155. Nowojorski znawca zwyczajw wczgw podaje jeszcze inny przykad:
Aby mc czyta ksik na stacji Grand Central albo Penn Station po sidmej trzydzieci wieczorem trzeba albo nosi okulary w rogowej oprawie, albo wyglda na czowieka wyjtkowo zamonego. Kada osoba wygldajca inaczej jest naraona na czujny wzrok miejscowych sub porzdkowych. Z drugiej .strony wydaje si, e osoby czytajce gazet nigdy nie wzbudzaj zainteresowania i nawet najbrudniejszy wczga moe siedzie na Grand Central ca noc, nie bdc niepokojonym, jeli bdzie cay czas czyta gazet 1 5 6 . Prosz zauway, e w powyszej dyskusji o symbolach prestiu, symbolach pitna i dezidentyfikatorach rozwaane byy znaki, ktre rutynowo komunikuj informacje spoeczne. Naley odrni owe symbole od znakw krtkotrwaych, ktre nie zostay zinstytucjonalizowane jako noniki informacji. Jeli znaki te podnosz presti jednostki, mona je nazwa zdobytymi punktami. Gdy dyskredytuj niejawne roszczenia, moemy je nazwa wpadkami. Niektre znaki niosce informacje spoeczne, obecne przede wszystkim z innych wzgldw, maj jedynie marginaln funkcj informacyjn. S to takie symbole pitna, jak: blizny na nadgarstkach, ktre ujawniaj, e jednostka jest niedoszym samobjc; lady po ukuciach na rkach narkomanw; kajdanki na przegubach rk skazacw w transporcie 1 5 7 lub podbite oczy pokazywane publicznie przez kobiety, jak sugeruje autor zajmujcy si prostytucj: Na zewntrz wizienia, w ktrym si teraz znajduj, byabym z tym ugotowana. Wiesz, jak to jest: policja widzi lask z podbitym okiem i dochodzi do wniosku, e ona co kombinuje. [...] Potem koo niej wsz. I wtedy: Bach! Jeste przymknita 158 . Z kolei inne znaki s przez czowieka tworzone wycznie w celu komunikowania informacji spoecznej, jak w wypadku insygniw
153 G. J. Fleming, My Most Humiliating Jim Crow Experience, Negro Digest", 1954, nr VI, s. 67-68. 154 B. Wolfe, Ecstatic in Blackface, Modern Review", 1950, nr III, s. 204. 155 H. Freeman, G. Kasenbaum, op, cit., %. 372.
15< 157 158
E. Love, Subways Are For Sleeping, New York 1957, s. 28, A. Heckstall-Smith, Eighteen Months, London 1954, s. 43. T. Rubin, In the Life, New York 1961, s. 69.
mm
82 Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci Kontrola informacji a tosamo osobista 83
wojskowych. Naley doda, e znaczenie znaku moe na przestrzeni czasu ulec redukcji, w skrajnym wypadku stajc si kwesti marginaln, nawet gdy informacyjna funkcja dziaania nie zmienia si lub jej znaczenie wzrasta. Ponadto znak, ktry wydaje si obecny z powodw nieinformacyjnych, moe by niekiedy przygotowany z premedytacj wanie po to, aby peni funkcj informacyjn, jak w wypadku starannie planowanych i zadawanych sobie ran, w celu powstania blizn wiadczcych o udziale w pojedynku. Znaki przekazujce informacje spoeczne rni si midzy sob w zalenoci od tego, czy s wrodzone, czy te nie - i jeli nie s, to od tego, czy raz zastosowane staj si integraln czci danej osoby. (Kolor skry jest wrodzony; pitno lub okaleczenie s stae, ale nie wrodzone. Ogolona gowa skazaca nie jest ani cech wrodzon, ani sta). Co waniejsze, niestae znaki stosowane wycznie w celu komunikowania informacji spoecznych mog by uywane wbrew woli informatora lub za jego zgod. Kiedy si je wykorzystuje wbrew niemu, s zazwyczaj symbolami pitna 159 . Konieczne bdzie pniej rozwaenie symboli pitna stosowanych dobrowolnie. Symbole, ktre oznaczaj co dla jednej grupy, mog dla innej znaczy co innego, kiedy desygnatem jest ta sama kategoria, ale inaczej charakteryzowana. Na przykad naszywki na rkawach, ktrych noszenia wymagaj wadze wizienne od skorych do ucieczki
winiw 160 , mog dla stranikw oznacza co - oglnie rzecz biorc - negatywnego, bdc jednoczenie dla ich posiadacza powodem do dumy w oczach wspwiniw. Mundur oficerski w niektrych budzi dum i jest noszony przy kadej moliwej okazji, podczas gdy dla innych oficerw weekendy s czasem, kiedy mog ubiera si zgodnie z wasnymi preferencjami, czyli po cywilnemu, i uchodzi za cywili. Podobnie jest z obowizkiem noszenia w miecie szkolnej czapki czy tarczy, co moe by przez niektrych uczniw postrzegane jako przywilej (jak rwnie z obowizkiem noszenia munduru podczas przepustki przez zwykych onierzy lub inne osoby noszce jaki rodzaj munduru). Zawsze bd osoby odczuwajce, i przekazywana w ten sposb informacja spoeczna jest rodkiem sprawowania nad nimi kontroli i utrzymania dyscypliny, gdy nie s na subie - lub gdy s poza terenem jednostki czy szkoy 161 . W dziewitnastowiecznej Kalifornii brak warkocza u Chiczyka oznacza dla mieszkacw Zachodniej Pkuli pewien stopie akulturacji, cho wrd samych Chiczykw by znakiem deprecjonujcym, sugerujcym, e osoba taka odbya kar wizienia, gdzie obowizkowo obcinano warkocz. Tak wic bardzo si przez pewien czas opierano przed utrat warkocza162. Znaki przekazujce rozmaite informacje spoeczne rni si oczywicie pod wzgldem wiarygodnoci. Rozszerzone naczynia krwionone na policzkach i nosie, nazywane niekiedy stygmatami ylnymi, mog by i s postrzegane jako wskazujce na naduywanie alkoholu. Jednake abstynenci mog mie rozszerzone naczynia
160 Zob. G. Dendrickson, F. Thomas, The Truth About Dartmoor, London 1954, s. 55, oraz E Norman, Bang to Rights, London 1958, s. 125. Uycie tego typu symbolu jest dobrze przedstawione w: E. Kogon, The Theory and Practice of Hell, New York [b.d.J, s. 41-42, gdzie wyszczeglniano znaki stosowane w obozach koncentracyjnych do identyfikowania winiw politycznych, recydywistw, kryminalistw, wiadkw Jehowy, elementw niezaradnych", Cyganw, ydw, zdrajcw rasowych" [tzw. Aryjczykw", ktrzy sypiali z tzw. podluclmi - przyp. red.], obcokrajowcw (zgodnie z narodowoci), ograniczonych umysowo i tak dalej. Niewolnicy na rzymskim targu niewolnikw byi czsto znakowani zgodnie z narodowoci - zob.: M. Gordon, The Nationality of Slaves Under the Early Roman Empire [w:] M. I. Finley, (red.), Slavery in Classical Antiquity, Cambridge 1960, s. 171. 141 T. H. Pear, Personality, Appearance and Speech, London 1957, s. 58. 162 A. McLeod, Pigtails and Gold Dust, Caldwell, Idaho 1947, s. 28. Niekiedy noszenie warkocza miao rwnie znaczenie religijno-historyczne; zob. s. 204.
W swoich American Notes, pisanych na podstawie podry z 1842 roku, w rozdziale na temat niewolnictwa Dickens przytacza kilka stron cytatw z lokalnych gazet na temat zaginionych i odnalezionych niewolnikw. Dowody tosamoci zawarte w tych ogoszeniach dostarczaj penego zbioru znakw identyfikacyjnych. Po pierwsze, istniej wzgldnie stale cechy ciaa, ktre w odpowiednim kontekcie mog niekiedy dostarczy czciowej lub penej pozytywnej identyfikacji: wiek, pe, blizny {bdce wynikiem ran postrzaowych i citych, wypadkw i chosty). Podaje si rwnie przyjte imi, zazwyczaj oczywicie tylko pierwsze. Wreszcie czsto przytacza si symbole pitna, szczeglnie wypalone inicjay i przycite uszy. Symbole te komunikuj spoeczn tosamo niewolnika, ale w odrnieniu od elaznych obrczy wok! szyi !ub nogi przekazuj rwnie informacj bardziej szczegow, a mianowicie - do kogo dany niewolnik naley. Wadze miay zatem dwa problemy w zwizku z zatrzymanym Murzynem: musiay rozstrzygn, czy byl on zbiegym niewolnikiem, czy te nie, a jeli by, to do kogo nalea.
159
84
85
krwionone z innych wzgldw fizjologicznych, wzbudzajc w ten sposb nieuzasadnione podejrzenia, z ktrymi musz sobie radzi. Naley poruszy jeszcze jedn, ostatni kwesti zwizan z informacj spoeczn. Dotyczy ona informacyjnego charakteru relacji towarzyskiej w naszym spoeczestwie. By z kim" oznacza pojawia si w jego towarzystwie podczas pewnych okazji spoecznych, chodzi z nim po ulicy, siedzie z nim przy jednym stoliku w restauracji i tak dalej. Problemem jest to, e w pewnych okolicznociach tosamo spoeczna osb, z ktrymi jednostka przebywa, moe by* wykorzystana jako rdo informacji na temat tosamoci spoecznej tej jednostki, przy zaoeniu, e jest ona taka sama, jak jej towarzysze. Skrajna jest nastpujca sytuacja z krgw przestpczych: osoba poszukiwana przez policj moe skazi wizerunek kadego, kogo si z ni widuje, naraajc go tym samym na aresztowanie. (O kim, na kogo wydano nakaz aresztowania, mwi si zatem, e ma osp" i e jego przestpcza dolegliwo jest zaraliwa") 163 . W kadym razie analizujc to, jak ludzie zarzdzaj informacjami na swj temat, naley uwzgldnia take sposb, w jaki radz sobie z sytuacjami bycia widzianym w towarzystwie innych osb.
Widoczno pitna
Tradycyjnie kwestia pomijania pitna wie si z jego widocznoci", to znaczy z tym, na ile skutecznie pitno moe komunikowa, i jednostka jest jego nosicielem. Na przykad byli pacjenci szpitali psychiatrycznych czy nieonaci przyszli ojcowie s do siebie w pewnym stopniu podobni. Ich skaza nie jest widoczna od razu, podczas gdy lepota u niewidomych jest atwo dostrzegalna. Czynnikiem, ktry o tym decyduje, jest wanie widoczno" pitna. Mona z pewnoci powiedzie, e tosamo spoeczna jednostki - tak jak przejawia si ona w codziennym yciu jednostki i jak jest dowiadczana przez wszystkich ludzi, z ktrymi osoba ta si wwczas styka
'"
Zob. D. Maurer, The Big Con, New York 1949, s. 298.
- ma dla niej olbrzymie znaczenie. Konsekwencje wynikajce z prezentacji tej tosamoci ogowi spoeczestwa w trakcie codziennych kontaktw mog by niewielkie w poszczeglnych wypadkach, ale ich suma moe mie wielk wag. Ponadto zwyczajowo dostpne informacje na jej temat s dla niej podstaw przy podejmowaniu decyzji co do taktyki, jak powinna przyj w zwizku ze swoim pitnem, bez wzgldu na to, jakie ono jest. Tak wic jakakolwiek zmiana sposobu, w jaki jednostka zmuszona jest si prezentowa, z tych wanie wzgldw bdzie znamienna, i wanie to przypuszczalnie naprowadzio Grekw na ide pitna. Jeli wic pitno innych staje si dla nas oczywiste najczciej dziki zmysowi wzroku, termin widoczno" nie jest moe wcale tak bardzo mylcy. W istocie jednak bardziej trafny byby oglny termin dostpno percepcji", a jeszcze lepiej - oczywisto". Jkanie si jest w kocu bardzo widocznym" defektem, ale przede wszystkim ze wzgldu na such, a nie wzrok. Jednake zanim mona bdzie bezpiecznie stosowa pojcie widocznoci, nawet w zweryfikowanym znaczeniu, naley odrni je od trzech innych poj, z ktrymi jest czsto mylone. Po pierwsze, widoczno pitna trzeba odrni od wiedzy o nim. Kiedy pitno jednostki jest bardzo widoczne, ju samo wejcie w kontakt z innymi spowoduje, i bdzie im ono znane. Ale to, czy inni wiedz o pitnie jednostki, bdzie zaleao, oprcz jego obecnej widocznoci, od jeszcze jednego czynnika, a mianowicie od tego, czy inni co ju wiedzieli na temat jednostki. Ich wiedza moe si opiera na plotkach lub wynika z dawniejszych kontaktw, podczas ktrych pitno byo widoczne. Po drugie, naley odrni widoczno od jednej z jej szczeglnych podstaw, a mianowicie od natarczywoci pitna. Kiedy pitno jest natychmiast dostrzegalne, pozostaje nadal kwestia tego, jak bardzo zakca ono przebieg interakcji. Na przykad jeli podczas spotkania biznesowego jaki uczestnik porusza si na wzku inwalidzkim, jest to widoczne, ale przy stole konferencyjnym ju duo atwiej jest nie zwraca na to uwagi. Z drugiej strony kto z wad wymowy, kto z wielu wzgldw jest duo mniej niepenosprawny ni osoba na wzku inwalidzkim, nie moe praktycznie otworzy ust,
86
87
nie niszczc zarazem neutralnoci relacji. Za kadym razem, kiedy

si odezwie, bdzie wprowadza innych w zakopotanie. To wanie mechanizmy interakcji opartej na komunikacji werbalnej bezustannie kieruj uwag na defekt, wci dajc szybkich i klarownych komunikatw, ktre to dania nie mog zosta spenione. Mona tu doda, i ta sama uomno moe mie rny stopie natarczywoci. Na przykad niewidoma osoba z bia lask daje cakiem widoczne wiadectwo tego, e nie widzi, cho w tym przypadku mona niekiedy odwrci uwag od raz dostrzeonego symbolu pitna oraz od jego znaczenia. Niezdolno osoby niewidomej do skierowania twarzy w kierunku oczu swoich wsprozmwcw jest ju zdarzeniem, ktre cigle na nowo narusza rytua komunikacyjny i wci zakca mechanizmy informacji zwrotnej w interakcji werbalnej. Po trzecie, widoczno pitna (jak rwnie jego natarczywo) naley oddzieli od moliwoci wystpienia czego, co nazwa mona jego percepcyjnym zagszczeniem. My, normalsi, wytwarzamy pewne koncepcje (ugruntowane obiektywnie lub te nie) dotyczce sfery dziaalnoci yciowej, z ktrej jednostka moe zosta wykluczona w pierwszym rzdzie poprzez swoje pitno. Na przykad w sytuacjach towarzyskich ludzka brzydota wywiera pierwszy i podstawowy wpyw, zagraajc przyjemnoci, ktr moglibymy czerpa z towarzystwa brzydkiej osoby. Uznajemy jednak, e taki stan nie powinien mie adnego wpywu na kompetencje jednostki do samodzielnego dziaania, cho moemy j oczywicie dyskryminowa wycznie ze wzgldu na nasze odczucia zwizane z jej ogldaniem. Brzydota jest zatem pitnem, ktre zagszcza si w sytuacjach kontaktw spoecznych. Inne pitna, na przykad cukrzyca 1 6 4 , s uznawane za niemajce adnego istotnego wpywu na kwalifikacje jednostki do interakcji twarz w twarz. Prowadz nas one do dyskryminowania jej przede wszystkim w takich kwestiach, jak przydzia zada w pracy, za na bezporedni interakcj spoeczn wpywaj tylko wtedy, gdy napitnowana jednostka prbuje na przykad
utrzyma swoj odmienno w tajemnicy i nie jest pewna, czy temu podoa, lub gdy inni obecni znaj jej stan i dokonuj bolesnych wysikw, aby nie czyni do niego aluzji. Midzy tymi dwoma skrajnymi przykadami zagszczenia mieci si wiele innych stygmatw postrzeganych jako posiadajce istotny wpyw na rne dziedziny ycia. Na przykad osoba z poraeniem mzgowym moe by nie tylko postrzegana jako uciliwa w komunikacji twarz w twarz, ale rwnie wzbudza wtpliwoci co do tego, czy potrafi samodzielnie wykonywa powierzone jej zadania. Kwesti widocznoci naley zatem oddzieli od innych spraw: od tego, czy atrybut jest innym znany, od jego natarczywoci oraz zagszczenia percepcyjnego. Nadal nie rozpatrzono jednak ukrytego zaoenia, e wiksza liczba ludzi jest w jaki sposb zaangaowana w jego obserwowanie. Jak si dalej okae, w gr wchodzi mog specjalici od odkrywania tosamoci, a ich wyszkolenie moe sprawi, e od razu zauwa co, co jest niewidoczne dla laikw. Lekarz, ktry widzi na ulicy mczyzn z czerwonymi odbarwieniami rogwki i wyszczerbionymi zbami, wie, e spotyka kogo, u kogo wyranie uwidaczniaj si dwa objawy Hutchinsona i kto jest prawdopodobnie chory na syfilis. Jednake inni, bez medycznego wyksztacenia, nie zauwa nic niepokojcego. Tak wic oglnie rzecz biorc, zanim zaczniemy mwi o widocznoci pitna, musimy sprecyzowa zdolno dekodujc tych, z ktrymi styka si nosiciel pitna.
Tosamo osobista
Aby gruntownie rozway sytuacj osoby dyskredytowalnej oraz problem ukrywania i ujawniania pitna, konieczne byo najpierw zbadanie waciwoci informacji spoecznej oraz widocznoci owego pitna. Zanim przejdziemy dalej, musimy wzi pod uwag, i to w znacznym stopniu, jeszcze jeden czynnik, czynnik identyfikacji - tym razem nie w sensie psychologicznym, lecz kryminologicznym. Jak dotd analiza spoecznej interakcji midzy nosicielem pitna a normalsem nie wymagaa, aby osoby zaangaowane w kontakt
A Reluctant Pensioner, Unemployed Diabetic [w:] P. Toynbee, (red.), op. s. 132-146.
164
cit.,
88
89
mieszany znay si osobicie przed interakcj. Wydaje si to sensowne. Zarzdzanie pitnem jest pochodn czego w spoeczestwie podstawowego, a mianowicie stereotypizacji czy te profilowania naszych oczekiwa normatywnych dotyczcych zachowania i charakteru. Klasycznymi obiektami profilowania s klienci, Azjaci lub kierowcy mijanych samochodw, czyli przelotnie spotykani obcy ludzie, bdcy przedstawicielami bardzo szerokich kategorii spoecznych. Istnieje popularne wyobraenie, i w bezosobowych kontaktach z nieznajomymi ludzie s szczeglnie podatni na reakcje stereotypowe, jednak w miar, jak osoby nawizuj ze sob bliszy kontakt, podejcie to sabnie i jego miejsce zajmuj stopniowo: sympatia, zrozumienie oraz realistyczna ocena cech osobistych165. Podczas gdy taka skaza jak znieksztacenie twarzy moe zrazi nieznajomego, osoby bliskiej raczej nie bdzie ju ona odstrcza. Mona zatem uwaa, e zarzdzanie pitnem ma miejsce gwnie w sferze ycia publicznego, w kontaktach midzy nieznajomymi lub zaledwie znajomymi, czyli mieci si na jednym kracu kontinuum, ktrego drugim biegunem jest intymno. Idea takiego kontinuum jest niewtpliwie w pewnym stopniu suszna. Wykazano na przykad, e oprcz technik radzenia sobie z nieznajomymi, osoby fizycznie niepenosprawne mog rozwin specjalne techniki przechodzenia poza wstpn uprzejmo i zdystansowanie, ktrych prawdopodobnie dowiadcz. Mog prbowa przej na paszczyzn kontaktw bardziej osobistych, a wtedy rzeczywicie ich defekt przestanie by czynnikiem decydujcym. Jest 166 to proces mudny, ktry Fred Davis nazywa przeamywaniem . Ponadto, z dowiadcze osb z pitnem cielesnym wynika, i normalsi, z ktrymi maj oni regularny kontakt, stopniowo si uodporniaj na ich uomnoci, jest wic nadzieja, e w kocu wytworzy si co w rodzaju rutyny normalizacji. Przytoczy tu mona przykad osoby niewidomej:
S zakady fryzjerskie, w ktrych jestem obecnie przyjmowany z pewnym spokojem, i oczywicie hotele, restauracje i budynki uytecznoci publicznej, do ktrych mog wej bez obaw, e co si stanie; kilku motorniczych i kierowcw autobusw mwi mi teraz po prostu Dzie dobry", kiedy wsiadam ze swoim psem, kilku znajomych kelnerw obsuguje mnie z tradycyjnym brakiem zainteresowania. Naturalnie, moja najblisza rodzina dawno przestaa si o mnie niepotrzebnie zamartwia, tak samo jak wikszo moich bliskich przyjaci. Do tego stopnia wpynem na edukacj wiata, ktry mnie otacza167. Podobne chronienie si" moe przypuszczalnie wystpowa w odniesieniu do caych kategorii osb z pitnem: sklepy usugowe znajdujce si niekiedy w bezporedniej okolicy szpitali dla umysowo chorych mog sta si miejscami, w ktrych panuje dua tolerancja dla osb przejawiajcych zachowania psychotyczne; ludzie przebywajcy w ssiedztwie niektrych szpitali wypracowuj zdolno spokojnego traktowania osb ze znieksztaceniami twarzy, poddawanych przeszczepom skry; mieszkacy miasteczka, w ktrym jest zlokalizowana szkoa dla niewidomych, przyzwyczajaj si do widoku niewidomych uczniw, ktrzy poruszaj si, trzymajc si uprzy noszonej przez instruktorw kierujcych do nich takie komendy, jakie kierowaliby do psa-przewodnika16S. Pomimo dowodw potwierdzajcych powszechne przekonania na temat pitna i zayoci naley dalej uwzgldnia fakt, e zayo nie musi redukowa pogardy 169 . Na przykad normalsom mieszkajcym w pobliu osiedli osb napitnowanych ze wzgldu na przynaleno etniczn udaje si czsto cakiem zrcznie podtrzymywa swoje uprzedzenia. Jednake waniejsze jest tutaj spostrzeenie, i konsekwencje tworzenia wielu moliwych zaoe na temat
165
Tradycyjne przedstawienie tego tematu w: N. S. Shaler, The Neighbor, Boston 1904. ' " R Davis, op. dt., s. 127-128.
H. Chevigny, op. eh., s. 75-76. T. Keitlen, N. Lobsenz, op. est., s. 85. 169 Na dowd tego, e nieupoledzone dzieci na obozie letnim wraz z upywem czasu nie s bardziej skonne do akceptacji wspuczestnikw upoledzonych fizycznie zob.: S. Richardson, The Social Psychological Consequences of Handicapping. Praca niepublikowana, s. 7.
168
167
&'
90 Pitno, Rozwaania o zranionej tosamoci Kontrola informacji a tosamo osobista 91
jednostki s wyranie obecne w naszych stosunkach z osobami, z ktrymi pozostajemy w trwaej, bliskiej i wyjtkowej relacji. W naszym spoeczestwie mwienie o kobiecie jako o czyjej onie oznacza umieszczenie tej osoby w kategorii, ktra co prawda w danym momencie moe mie tylko jednego przedstawiciela, jednak jest to wci kategoria, a dana osoba jest jedynie jej reprezentantem. Unikalne, majce swe rdo w przeszoci cechy tej osoby mog powierzchownie wpywa na nasze z ni relacje, mimo to w centrum znajdzie si wiele spoecznie standaryzowanych oczekiwa, ktre mamy wobec zachowania i natury tej osoby jako egzemplifikacji kategorii ona", na przykad e bdzie si zajmowaa domem, zabawiaa naszych znajomych i rodzia dzieci. Bdzie dobr albo z on w odniesieniu do standardowych oczekiwa, jakie inni mowie w naszej grupie rwnie maj w stosunku do swoich on. (Z pewnoci mwienie o maestwie jako o relacji w kadym wypadku wyjtkowej byoby tutaj nie na miejscu). Zatem niezalenie od tego, czy wejdziemy w interakcje z nieznajomymi, czy te z bliskimi, odkryjemy, e macki spoeczestwa bez skrpowania zagbiaj si w ten kontakt, nawet tu wskazujc nam nasze miejsce. Znajd si z pewnoci osoby, od ktrych nikt nie wymaga, by dzieliy pitno jednostki czy powicay jej czas, okazujc takt i trosk, i z tego wanie powodu atwiej im bdzie zaakceptowa t jednostk ni osobom zobligowanym do cigego z ni kontaktu. Przechodzc od rozwaania sytuacji osb zdyskredytowanych do sytuacji osb dyskredytowalnych, moemy znale wiele dodatkowych dowodw na to, e zarwno bliscy jednostki, jak i nieznajomi bd zraeni jej pitnem. Bliscy mog sta si wanie tymi, przed ktrymi najbardziej chce ona ukry co wstydliwego. Sytuacj t ilustruje przykad homoseksualistw: Chocia homoseksualista zazwyczaj zaprzecza, i jego skonno jest chorob, warto odnotowa, e jeli si z kimkolwiek konsultuje, to najprawdopodobniej wanie z lekarzem. Prawdopodobnie jednak nie bdzie to jego lekarz rodzinny. Wikszo badanych staraa si ukrywa swoj orientacj przed wasn
rodzin. Nawet ci, ktrzy publicznie zachowuj si wzgldnie otwarcie, bardzo uwaaj, by nie wzbudzi podejrze w krgu rodzinnym 170 . Ponadto, podczas gdy jedno z rodzicw moe dzieli z drugim jego mroczny sekret, dzieci mog zosta uznane nie tylko za ryzykownych powiernikw tej informacji, ale rwnie za istoty tak delikatnej natury, e wiedza tego rodzaju mogaby im powanie zaszkodzi. Przykadem jest przypadek rodzica hospitalizowanego w szpitalu dla psychicznie chorych: Wyjaniajc chorob ojca modszym dzieciom, prawie wszystkie matki prbuj ukrywa rzeczywist sytuacj. Dziecku mwi si albo e ojciec jest w szpitalu (bez dalszych wyjanie), albo e jest w szpitalu, gdy cierpi na jak fizyczn dolegliwo (bl zba, problemy z nog, bl brzucha lub bl gowy) 171 . [Wypowied ony pacjenta szpitala dla umysowo chorych] yj w przeraeniu - zupenym przeraeniu - e jacy ludzie zaartuj sobie na ten temat wobec Jima [ich dziecka] I72 . Mona doda, e istniej pewne pitna na tyle atwe do ukrycia, e w bardzo niewielkim stopniu pojawiaj si w relacji jednostki z nieznajomymi i dalszymi znajomymi, wywierajc wpyw gwnie na bliskich. Dobrymi przykadami s: ozibo, impotencja i bezpodno. Prbujc zatem wytumaczy fakt, i alkoholizm nie wydaje si dyskwalifikowa mczyzny do zawarcia maestwa, pewien badacz sugeruje: Moliwe jest rwnie, e okolicznoci zalotw lub harmonogram picia mog tak zmniejszy widoczno alkoholizmu, e nie
G. Westwood, A Minority, London 1960, s. 40. M. R. Yarrow, J. A. Clausen, P. R. Robbins, The Social Meaning of Mental Illness, Journal of Social Issues", 1955, nr XI, s. 40-41. Ta praca dostarcza wielu uytecznych informacji na temat zarzdzania pitnem. 172 Ibidem, s, 34.
171
170
92
93
jest on czynnikiem mogcym wpywa na wybr partnera. Dopiero blisza interakcja maeska moe nastpnie wydoby ten problem w formie rozpoznawalnej dla wspmaonka173. Ponadto bliscy mog zacz odgrywa szczegln rol w tym, jak osoba dyskredytowa na zarzdza sytuacj spoeczn, tak e nawet tam, gdzie jej pitno nie ma wpywu na ich akceptacj, bdzie ono oddziaywa na ich obowizki wzgldem tej osoby. Zamiast zatem wyobraa sobie kontinuum relacji (z kategoryzowaniem i skrywaniem z jednej strony i otwartym, skupionym na kadym poszczeglnym przypadku podejciem - z drugiej), lepiej moe myle o strukturach, w ktrych kontakt z osob z pitnem realnie zachodzi i si stabilizuje. Trzeba tu wymieni ulice i spotykanych na nich nieznajomych, powierzchowne relacje zwizane ze wiadczeniem usug, a take miejsce pracy, ssiedztwo czy scen domow. Naley rwnie zauway, e w kadym przypadku mog wystpi charakterystyczne rozbienoci midzy pozorn a rzeczywist tosamoci spoeczn, oraz e podejmowane bd charakterystyczne wysiki, aby poradzi sobie z t sytuacj. Bez wzgldu na to, czy nosiciel pitna jest nam znany osobicie, czy te nie, fakt ten ma wpyw na cay problem zarzdzania pitnem. Prba opisania, na czym dokadnie ten wpyw polega, wymaga jednak jasnego sformuowania dodatkowego pojcia tosamoci osobistej" 1 7 4 . Fakt, e w niewielkich, trwaych krgach spoecznych kady czonek znany jest innym jako osoba szczeglna czy wyjtkowa,
spotyka si z powszechn aprobat. Termin wyjtkowy" bywa przedmiotem ekscytacji pocztkujcych badaczy spoecznych, ktrzy usiuj nada mu warto czego penego ciepa i twrczego, czego, co nie wymaga dalszej analizy, przynajmniej przez socjologw. Termin ten zawiera jednak pewne istotne przesanki, ktre naley tu omwi. Jedn ze spraw zwizanych z pojciem wyjtkowoci jednostki jest wyobraenie pozytywnego wyrnika lub identyfikatora, takiego jak na przykad fotograficzny wizerunek jednostki w umysach innych czy wiedza o jej szczeglnym miejscu w okrelonej sieci pokrewiestwa. Interesujcym przykadem s Tuaregowie z Afryki Zachodniej, u ktrych mczyni zakrywaj twarze, pozostawiajc tylko ma szpar na oczy. W tej kulturze najwyraniej twarz nie jest podstaw osobistej identyfikacji, lecz jest ni budowa ciaa i wygld zewntrzny 1 7 5 . Do wizerunku, ktry tu omawiam, mona dopasowa tylko jedn osob. Dopasowanie to bdzie zawsze aktualne. Co ciekawe, czsto te cechy, ktre wystpuj u wszystkich ludzi (np. odciski palcw) - a wic cechy wiadczce o podobiestwie - pozwalaj te na odrnienie poszczeglnych jednostek. Po drugie, chocia wikszo faktw dotyczcych danej jednostki bdzie prawdziwa rwnie w odniesieniu do innych, to peen zestaw informacji nie bdzie dotyczy nikogo poza ni. Pozwala to odrni t osob od innych ludzi. Taki zbir informacji moe by niekiedy zwizany z nazwiskiem (np. w wypadku akt policyjnych), kiedy indziej - z postaci (np. kiedy poznajemy wzr zachowania kogo, kogo znamy z widzenia, ale nie wiemy, jak si nazywa), a czsto zarwno z nazwiskiem, jak i z postaci. Po trzecie, wanie to, co odrnia jednostk od wszystkich innych, jest sednem jej istnienia, jej gwnym i centralnym aspektem, sprawiajcym, e jest ona od pocztku do koca wyjtkowa, a nie jedynie moliwa do odrnienia od tych, ktrzy s do niej najbardziej podobni.
175 Informacje te zawdziczam niepublikowanej pracy Roberta Murph/ego On Social Distance and the Veil.
173 E. Lernen, The Occurence and Sequence of Events in the Adjustment of Families to Alcoholism, Quarterly Journal of Studies on Alcohol", I960, nr XXI, s. 683. 174 Rozrnienie miedzy tosamoci osobist a tosamoci roli jest zaprezentowane jasno w: R. Sommer, H. Osmond, L. Pancyr,"Problemsof Recognition and Identity, International Journal of Parapsychology", 1960, nr II, s. 99-119, gdzie postawiony jest problem tego, jak si je ustanawia czy obala. Zob. te: E. Goffman, Czowiek w teatrze..., op. cit. Idea osobistej tosamoci jest rwnie wykorzystana przez: C. Rolph, Personal Identity, London 1957 oraz E. Schachtel, On Alienated Concepts of Identity, American Journal of Psychoanalysis", 1961, nr XXI, s. 120-121, pod nazw papierowa tosamo". Pojcie tosamoci legalnej czy prawnej blisko koresponduje z pojciem tosamoci osobistej, oprcz pewnych sytuacji (jak poinformowa mnie Harvey Sacks), np. adopcji, w ktrych tosamo prawna jednostki moe zosta zmieniona.
94
95
Za tosamo osobist uwaam tylko dwa pierwsze pojcia: pozytywne wyrniki lub identyfikatory oraz unikaln kombinacj faktw z ycia jednostki, ktra czy si z jednostk wanie za pomoc tych identyfikatorw. Tosamo osobista wie si zatem z zaoeniem, e jednostk mona odrni od wszystkich innych i e do owej tosamoci doczy mona cigy zapis faktw spoecznych, ktrego powstawanie mona porwna do przygotowywania porcji waty cukrowej. Podobnie jak do waty przyklejaj si jej kolejne warstwy, tak i do tego zapisu mona docza wci nowe fakty biograficzne. Trudne do przyjcia jest natomiast to, e tosamo osobista moe odgrywa i odgrywa ustrukturyzowan, zrutynizowan i zestandaryzowan rol w organizacji spoecznej, wanie ze wzgldu na to, e kada jednostka jest jedyna w swoim rodzaju. Proces osobistej identyfikacji mona wyranie zaobserwowa w dziaaniu, przyjmujc za punkt odniesienia nie ma grup, ale du bezosobow organizacj, tak jak administracja pastwowa. Standardow praktyk organizacji tego typu jest obecnie oficjalna rejestracja sposobu identyfikacji kadej osoby, z ktr ma ona do czynienia, co oznacza, e stosuje ona pewien zestaw wyrnikw wyodrbniajcych tak oznakowan osob od innych jednostek. Jak sugerowano wyej, wybrany wyrnik sam w sobie jest do standardowy: niezmienne atrybuty biologiczne (np. pismo odrczne czy fotograficznie potwierdzony wygld), moliwe do odnotowania i niezmienne fakty (np. akt urodzenia, imi i numer ubezpieczenia spoecznego). Ostatnio, dziki zastosowaniu analiz komputerowych, nastpi postp w uywaniu jako identyfikatorw cech mowy i pisma, co prowadzi do wykorzystania w ten sposb drugorzdnych, ekspresywnych cech zachowania, podobnie jak czyni to specjalici przy powiadczaniu autentycznoci obrazw. Co waniejsze, Social 176 Security Act z 1935 roku zapewnia, e niemal kady pracownik bdzie mia wasny numer identyfikacyjny (do ktrego bdzie mona doczy pen histori zatrudnienia), czyli schemat identyfikacji,
ktry ju przysporzy wielu kopotw rodowiskom przestpczym. W kadym razie, gdy taki identyfikator bdzie ju ustalony, mona doczy do niego informacje na temat danej osoby w miar udostpniania nowego materiau, tworzc w ten sposb odpowiednio uporzdkowane dossier. Mona oczekiwa, e znaczenie identyfikacji osobistej obywateli dokonywanej przez pastwo bdzie wzrasta, chociaby ze wzgldu na doskonalenie mechanizmw, dziki ktrym dane na temat jednostki bd atwiej dostpne dla upowanionych osb i bd obejmoway wicej informacji o charakterze spoecznym, na przykad fakt otrzymywania dywidendy od posiadanych akcji spek. Due zainteresowanie budz dziaania ciganych przez prawo osb, ktre usiuj przyj nieswoja tosamo osobist lub pozby si tej oryginalnej, co przejawia si w prbach znieksztacania linii papilarnych czy niszczenia publicznych rejestrw aktw urodzenia. W konkretnych sytuacjach problemem staje si zazwyczaj wasne imi i nazwisko, poniewa ze wszystkich identyfikatorw wydaje si ono najpowszechniej stosowane, a jednoczenie najatwiej podlegajce manipulacji. Uznanym i prawnie wskazanym sposobem zmiany imienia jest dokonanie tego przez udokumentowany akt, ktrego zapis jest dostpny w publicznym rejestrze. Zachowuje si w ten sposb cigo, pomimo pozornej zmiany177, na przykad wtedy, gdy kobieta zmienia nazwisko na mocy aktu maestwa. W show-biznesie zmiana imienia i nazwiska jest powszechna wrd wykonawcw, ale rwnie tutaj informacja o poprzednich danych bdzie prawdopodobnie dostpna, a nawet powszechnie znana, tak samo jak w wypadku pisarzy majcych pseudonimy. Dziedziny, w ktrych zmiana imienia i nazwiska moe nastpi bez oficjalnej adnotacji, s zwizane z nielegaln dziaalnoci (np. prostytucja, dziaalno przestpcza bd rewolucyjna). Pozostaje jeszcze kwestia zakonw katolickich. Jakiekolwiek zajcie niosce ze sob zmian imienia (odnotowan lub nie) z pewnoci wie si z istotnym zerwaniem okrelonej relacji midzy jednostk a jej starym wiatem.
174
Amerykaska ustawa o ubezpieczeniu spoecznym (przyp. red.).
Por. C. Rolph, Personal Identity, op. cit., s, 14-16.
"
96 Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci Kontrola informacji a tosamo osobista 97
Naley stwierdzi, e niektre zmiany imienia i nazwiska, takie jak te dokonywane przez osoby pragnce unikn poboru do wojska 1 7 8 czy goci motelowych, s wyranie zwizane z legalnym aspektem identyfikacji osobistej, podczas gdy inne, na przykad te dokonywane przez czonkw mniejszoci etnicznych, dotycz kwestii tosamoci spoecznej. Jeden z badaczy zauwaa, e niektrych piosenkarzy mona przypisa do obu tych kategorii: Typowa tancerka rewiowa zmienia imi prawie tak czsto jak fryzur, aby pozosta w zgodzie z aktualn mod sceniczn, z przesdami obowizujcymi w show-biznesie, a w pewnych wypadkach po to, aby unikn pacenia skadek zwizkowych 1 7 9 . Mona doda, i zawodowi przestpcy stosuj dwa szczeglne rodzaje zmiany imienia i nazwiska: pseudonimy, uywane tymczasowo, cho nieraz wielokrotnie, aby unikn osobistej identyfikacji, oraz ksywy", czyli przezwiska nadawane w rodowisku przestpczym i noszone przez cae ycie, ale uywane tylko przez czonkw nalecych do tej spoecznoci lub osoby zorientowane. Imi i nazwisko jest wic bardzo powszechnym, ale niezbyt pewnym rodkiem ustalania tosamoci. Kiedy sd musi si zaj kim, kto ma du motywacj do faszywej autoprezentacji, bdzie oczywicie szuka innych pozytywnych wyrnikw. Oto przykad zaczerpnity z prawodawstwa angielskiego: [...] tosamo osobista jest w sdach potwierdzana nie przez odniesienie do imienia i nazwiska, a.nawet nie gwnie przez bezporednie zeznania, ale poszlakowo, przez dowody na podobiestwo bd rnic w cechach osobistych180.
. Naley w tym miejscu ponownie poruszy kwesti informacji spoecznej. Rozwaane wczeniej uosobione znaki, zarwno prestiu, jak i pitna, wchodz w zakres tosamoci spoecznej. Jasne jest, e trzeba odrni je wszystkie od dokumentw, ktre jednostki nosz przy sobie w celu potwierdzenia osobistej tosamoci. Dokumenty te s powszechnie uywane w Anglii i Ameryce, zarwno wrd rodowitych mieszkacw, jak i obcokrajowcw. Karty rejestracyjne i prawa jazdy (zawierajce odciski palcw, podpisy i niekiedy fotografie) s uznawane za niezbdne 1 8 1 . Razem z tymi identyfikatorami jednostka moe przy sobie nosi dokumenty potwierdzajce jej wiek (np. modzie, ktra chce naby alkohol lub odwiedzi miejsca, gdzie uprawia si hazard), licencje zezwalajce na podjcie chronionego lub niebezpiecznego zajcia, zezwolenia na pobyt poza koszarami i tak dalej. Informacja ta jest czsto uzupeniana przez zdjcia rodzinne, wiadectwa odbytej suby wojskowej, a nawet fotokopie dyplomw akademickich. W ostatnim czasie dostpne stay si take informacje na temat stanu zdrowia posiadacza dokumentu oraz pojawiy si argumenty przemawiajce za powszechnym wykorzystaniem tych danych. Ministerstwo zdrowia 1 8 2 rozwaa wprowadzenie medycznych kart identyfikacyjnych dla kadego. Bezwzgldnie wymagane byoby noszenie ich przy sobie. Karta zawieraaby informacje dotyczce szczepie, grupy krwi waciciela oraz wszelkich chorb (takich jak hemofilia), o ktrych w razie uczestnictwa tej osoby w wypadku lekarze powinni wiedzie natychmiast. Jednym z celw wprowadzenia tej karty jest wspomaganie szybkiej pomocy w nagych wypadkach i uniknicie niebezpieczestwa podawania ludziom szczepionek, na ktre mog by uczuleni 183 .
'" W latach szedziesitych wizao si to z odmow udziau w interwencji USA w Wietnamie (przyp. red.). I7 ' A. Hartman, Criminal Aliases: A Psychological Study, Journal of Psychology", 1951, nr XXXII, s. 53. 180 C. Roiph, Personal Identity, op. cit., s. 18.
181 yy Wielkiej Brytanii obywatele nie s obecnie zobligowani do noszenia przy sobie dokumentw tosamoci, chocia obcokrajowcy i kierowcy - tak. Obywatele brytyjscy mog rwnie w pewnych okolicznociach odmwi udzielenia policji informacji na temat tego, kim s. Zob.: C. Rolph, Personal Identity, op. cit., s. 12-13. Dotyczy Wielkiej Brytanii. The San Francisco Chronicie", 14 kwietnia 1963; informacj t podano za The London Times".
183 182
98
99
Mona by doda, e ronie liczba miejsc pracy, w ktrych od pracownikw wymaga si noszenia w widocznym miejscu lub przy sobie pracowniczej karty identyfikacyjnej ze zdjciem. Sens stosowania rozmaitych rodkw identyfikacji jest oczywicie taki, e nie dopuszczaj one do najmniejszego bdu czy niejasnoci, demaskujc naduycie symboli nioscych spoeczn informacj. A zatem bardziej trafny ni symbol tosamoci" byby moe termin dokument tosamoci". (Porwnajcie na przykad dosy niepewn podstaw spoecznej identyfikacji tosamoci ydowskiej ze wzgldu na wygld, gesty czy gos) 1 8 4 . Nawiasem mwic, tylko w wyjtkowych sytuacjach caa ta dokumentacja oraz doczone do niej informacje dotyczce faktw spoecznych s przedstawiane osobom uprawnionym do kontrolowania tosamoci (w odrnieniu od symboli prestiu i pitna, ktre z wikszym prawdopodobiestwem zostan udostpnione szerszemu ogowi). Poniewa informacje na temat tosamoci osobistej maj najczciej form, ktra pozwala na ich cise udokumentowanie, mona ich uywa jako zabezpieczenia na wypadek potencjalnie faszywego przedstawienia tosamoci spoecznej. Zatem od wojskowych mona wymaga noszenia dokumentw tosamoci potwierdzajcych ich uprawnienia, ktrych rzekomym dowodem jest noszony przez nich mundur i insygnia. Karta identyfikacyjna studenta zapewnia bibliotekarza, e student ten ma prawo wypoycza ksiki z biblioteki i wchodzi midzy regay, tak samo jak jego prawo jazdy moe wiadczy o tym, e osign wiek uprawniajcy go do spoywania alkoholu w lokalach publicznych. Rwnie karty kredytowe wiadcz zewntrznie o tosamoci osobistej, co jest przydatne przy decydowaniu o przyznaniu lub odmwieniu kredytu; dodatkowo dowodz tego, e jednostka naley do kategorii spoecznej, ktra umoliwia jej wzicie kredytu. Mczyzna udowadnia, e nazywa si Hiram Smith, aby zawiadczy, i jest lekarzem, rzadko natomiast pokazuje, e jest lekarzem, aby udowodni, i jest Hiramem Smithem. Podobnie jednostki, ktrym na podstawie ich przynalenoci do
grupy etnicznej odmawiano wstpu do niektrych hoteli, mogy by z t grup identyfikowane z powodu swojego nazwiska, tak wic tutaj rwnie element osobistej biografii jest wykorzystywany do kategoryzowania. Oglnie rzecz biorc, biografia przywizana do udokumentowanej tosamoci moe naoy wyrane ograniczenia na wybrany przez jednostk sposb autoprezentacji. Przykadem moe by sytuacja niektrych brytyjskich byych pacjentw szpitali psychiatrycznych, ktrzy nie mog uchodzi za zwykych kandydatw do pracy, poniewa ich legitymacje ubezpieczenia spoecznego nie s w odpowiednich miejscach podstemplowane 1 8 5 . Mona tu doda, i sam akt ukrywania osobistej tosamoci moe by stygmatem wskazujcym na kategori spoeczn: ciemne okulary zakadane przez przedstawicieli mietanki towarzyskiej ujawniaj przypuszczalnie - lub przez pewien czas ujawniay - spoeczn kategoryzacj kogo, kto chce pozosta incognito, a bez okularw zostaby rozpoznany. Kiedy dostrzee si ju rnic midzy symbolami spoecznymi a dokumentami tosamoci, mona si przyjrze szczeglnej pozycji werbalnych stwierdze, ktre wiadcz jzykowo (a nie tylko ekspresywnie) o spoecznej i osobistej tosamoci. Kiedy jednostka nie ma wystarczajcej dokumentacji, aby otrzyma podan usug, moe prbowa stosowa zamiast tego owiadczenia werbalne. Grupy i spoeczestwa rni si oczywicie w swoich przekonaniach co do tego, jak wiele wiadectw tosamoci naley przedstawi w rnych sytuacjach spoecznych. Jak podaje pewien indyjski pisarz: W naszym spoeczestwie mczyzn zawsze okrela zajmowane przez niego stanowisko, tak wic bardzo skrupulatnie przestrzegamy, by o nim informowa. Na przyjciach w Delhi obserwuj, jak ludzie sami dodaj t informacj, kiedy osoba przedstawiajca ich j pominie. Pewnego dnia w domu zagranicznego dyplomaty w Delhi przedstawiono mi modego czowieka bez
184
L. Savitz, R. Tomasson, The Uentiftability of Jews, American Journal of Sociology" 1959, nr LXIV, s. 468-475.
153
E. Mills, Living with Mental Illness; A Study In East London, London 1962, s. 112.
100
101
wzmianki o zajmowanej przez niego oficjalnej pozycji. Natychmiast si ukoni i doda: Z ministerstwa X, a z ktrego Pan jest departamentu?". Kiedy odpowiedziaem, e nie nale do adnego, wydawa si zaskoczony faktem, e w ogle mnie tam zaproszono, skoro nie zajmowaem adnego stanowiska186.
Biografia
Niezalenie od tego, czy biografia jednostki istnieje w umysach jej bliskich, czy te figuruje w aktach personalnych organizacji, i czy dokumentacj swojej osobistej tosamoci osoba ta nosi przy sobie, czy te jest ona gromadzona w aktach, jednostka ta jest istot, na temat ktrej mona utworzy rejestr. Spenia ona warunki, by by przedmiotem biografii187. Chocia przedstawiciele nauk spoecznych czsto wykorzystywali biografi, zwaszcza jako histori kariery yciowej, to jednak mao uwagi powicali zasadniczym cechom tego pojcia, moe poza stwierdzeniem, e biografie s bardzo podatne na konstrukcj retrospektywn. Rol spoeczn, jako pojcie oraz formalny element spoecznej organizacji, zbadali dogbnie, ale biografii - nie. Pierwszym zaoeniem, ktre naley uczyni, jest to, e jednostka moe tak naprawd mie tylko jedn biografi, co gwarantuj raczej prawa fizyki ni prawa spoeczestwa. Przyjmuje si, e wszystko, co jednostka zrobia i moe zrobi, zawiera si w jej biografii (jak ilustruje to motyw doktora Jekylla i pana Hyde'a), nawet jeeli musimy wynaj specjalist od biografii, czyli prywatnego detektywa, aby uzupeni brakujce fakty i poczy ze sob te znane. Niezalenie od tego, jak wielkim kto jest ajdakiem, bez wzgldu na to, jak faszywa, tajemnicza lub niejednolita jest jego egzystencja lub jak czsto zaczyna od nowa, fakty zwizane z jego dziaalnoci nie mog by sprzeczne czy te niepowizane ze sob. Zauwacie, e ta
absolutna pojedynczo ycia stoi w wyranej sprzecznoci z wieloci Ja, ktre mona w jednostce odkry, patrzc na ni z perspektywy roli spoecznej (w ktrej, jeli jednostka dobrze sobie poradzi z rozdzieleniem roli od publicznoci, moe cakiem zrcznie przybiera rne formy Ja oraz do pewnego stopnia utrzymywa, e nie jest ju tym, kim bya). Przy takich zaoeniach na temat natury tosamoci osobistej wyania si czynnik, ktry stanie si w tej pracy istotny - stopie powizania informacyjnego midzy poszczeglnymi danymi a jednostk. Majc do dyspozycji wane fakty spoeczne na temat danej osoby (takie jak te, ktre si zapisuje w nekrologu), rozwamy, jak zbliona bd odlega od siebie bdzie para faktw w zalenoci od tego, ile osb znajcych jeden fakt bdzie znao rwnie drugi. W oglnym ujciu pytanie brzmi: Jeeli zaoy, e istnieje pewien zbir istotnych faktw spoecznych na temat jednostki, to jak okreli znajomo tych faktw przez osoby, ktre znaj tylko niektre z nich? Naley odrni faszyw prezentacj spoeczn od faszywej prezentacji osobistej. Biznesmen z wyszej klasy redniej, ktry chcc si wyrwa na weekend z codziennej roli, zakada mniej elegancki strj i wyjeda do taniego orodka wczasowego, dokonuje faszywej prezentacji spoecznej. Kiedy za zamelduje si w motelu jako pan Kowalski, prezentuje si faszywie w sferze osobistej. Jednak niezalenie od tego, czy w gr wchodzi tosamo spoeczna czy osobista, mona rozrni prezentacj majc na celu udowodnienie, e jest si tym, kim si tak naprawd nie jest, od prezentacji nastawionej na udowodnienie sytuacji odwrotnej. Oglnie rzecz biorc, normy odnoszce si do tosamoci spoecznej, jak wczeniej zakadano, odnosz si do rnego rodzaju rl lub profilw, ktre pozwalamy przyjmowa okrelonej jednostce - osobowoci spoecznej, jak mawia Lloyd Warner188. Nie spodziewamy si, e zawodowym bilardzist okae si kobieta czy filolog klasyczny, ale nie dziwi nas ani nie wprawia w zakopotanie fakt, e
188 W. L. Warner, The Society, the Individual, and His Mental Disorder, American Journal of Psychiatry", 193 7, nr XCIV, s. 278-279.
C. Chaudhuri, A Passage to England, London 1959, s. 92. Jestem bardzo wdziczny Haroldowi Garfinkelowi, ktry zapozna mnie z terminem biografia" w takim znaczeniu, w jakim stosowany jest w tej ksice.
187
,8S
102
103
jest nim woski robotnik czy pochodzcy z miasta Murzyn. Jednake

normy okrelajce osobist tosamo nie dotycz zakresu dopuszczalnych kombinacji atrybutw spoecznych, lecz raczej pewnego rodzaju kontroli informacji, ktr jednostka moe si odpowiednio posugiwa. To, e ma ona tak zwan mroczn przeszo, jest kwesti z zwizan z jej tosamoci spoeczn. Sposb, w jaki postpuje z informacjami na temat owej przeszoci, jest kwesti osobistej identyfikacji. Dziwna przeszo (oczywicie nie dziwna sama w sobie, ale dziwna dla kogo, kto zna obecn tosamo spoeczn jednostki) to jeden rodzaj niestosownoci. Zupenie innym moe by odgrywanie przez jednostk roli przed tymi, ktrzy nie znaj jej przeszoci lub nie s o niej przez jednostk informowani. Pierwsza sytuacja ma zwizek z reguami dotyczcymi tosamoci spoecznej, druga odnosi si do regu zwizanych z tosamoci osobist. Obecnie w rodowiskach klasy redniej jest najwyraniej tak, e im wicej faktw zwizanych z jednostk nie zgadza si z tym, czego oczekuje opinia publiczna, tym bardziej jednostka jest zobowizana do dobrowolnego ujawniania informacji o sobie, mimo e cena, ktr zapaci za sw szczero, moe by proporcjonalnie wiksza. (Z drugiej strony to, e jednostka ukrywa jakie informacje o sobie, ktre w naszym przekonaniu powinna ujawni, nie daje nam prawa do zadawania jej pyta zmuszajcych j do wyjawienia faktw lub rozmylnego kamstwa. Kiedy zadajemy takie pytanie, pojawia si podwjne zakopotanie: nasze -wynikajce z nietaktownego zachowania, oraz jej - wynikajce z tego, e co ukrywa. Dana osoba moe si rwnie czu le z powodu postawienia nas w sytuacji, w ktrej czujemy si winni tego, e j zawstydzamy). Wyglda na to, i prawo do powcigliwoci przysuguje tylko tym, ktrzy nie maj nic do ukrycia 1 8 9 . Wydaje si rwnie, e aby radzi sobie ze swoj osobist tosamoci, jednostka musi wiedzie, komu musi udzieli wielu informacji, a komu bardzo niewielu, mimo e w kadej sytuacji moe by zobowizana do powstrzymywania si od wypowiedzenia
kamstwa wprost. Wynika z tego, e musi ona rwnie mie w gowie przygotowane dokadne wyjanienie faktw na temat obecnego i dawnego ycia, ktre jest zobowizana ujawni innym 1 9 0 . Naleaoby teraz rozway zwizek midzy tosamoci osobist a spoeczn oraz sprbowa omwi niektre najbardziej jawne powizania midzy nimi. Konstruujc czyj tosamo osobist, korzystamy oczywicie z jej spoecznej tosamoci, a poza tym ze wszystkiego, co moe si z t jednostk wiza. Oczywiste jest rwnie to, e moliwo osobistego zidentyfikowania jednostki pozwala nam organizowa i czy informacje na temat jej tosamoci spoecznej. Jest to proces, ktry moe zmieni nieco znaczenie cech spoecznych, ktre przypisujemy jednostce. Mona przypuszcza, e fakt posiadania ukrytej, dyskredytujcej uomnoci nabiera wikszego znaczenia, gdy osoby, przed ktrymi jednostka si jeszcze nie odkrya, nie s dla niej obce, lecz s przyjacimi. Odkrycie si narusza nie tylko obecn sytuacj spoeczn, ale rwnie ustalone relacje; nie tylko obecny wizerunek jednostki, ktry inni znaj, ale rwnie ten, ktry bd zna w przyszoci; nie tylko pozory, ale rwnie reputacj. Pitno oraz prby jego ukrycia lub zaradzenia mu staj si czci osobistej tosamoci. Std si bierze nasza wzmoona skonno do zachowa niestosownych, kiedy nosimy mask 1 9 1 lub jestemy z dala od domu; std skonno niektrych osb do anonimowego publikowania sensacyjnych materiaw lub publicznego wystpowania przed niewielk, zamknit widowni, przy zaoeniu, e nie spowoduje to odkrycia si przed wiksz publicznoci. Pouczajcy przykad takiej sytuacji zosta niedawno opisany w zwizku z Towarzystwem Mattachine, organizacj pracujc na rzecz przedstawienia i poprawy sytuacji homoseksualistw, wydajc w ramach swojej dziaalnoci czasopismo. Okazuje
Por. z kodeksem panujcym na Dzikim Zachodzie, wedug ktrego czyja przeszo i prawdziwe imi i nazwisko byty definiowane jako prawowita wasno prywatna. Zob. np.: R. Adams, The Old-Time Cowboy, New York 1960, s. 60.
189
Na temat spoecznych ram pamici zob.: F. C. Bartlert, Remembering, Cambridge 1961. 191 Nie tylko bandyci i czonkowie Ku-Klux-Klanu nosz maski, aby unikn rozpoznania. W czasie ostatnich przesucha przeprowadzanych przez Wydzia Karny Stanu Waszyngton byym narkomanom pozwolono zeznawa z zasonit gow - nie tylko w celu uniknicia publicznej identyfikacji, ale rwnie po to, by unikn odwetu.
190
10 4
105
si, e praca biura w budynku publicznym moe mie charakter publiczny, a pracownicy zachowuj si przy tym w taki sposb, e inni lokatorzy budynku pozostaj niewiadomi tego, kto i w jaki sposb funkcjonuje w ich otoczeniu.
Biograficzni inni
Tosamo osobista, podobnie jak tosamo spoeczna, wprowadza podziay wrd otaczajcych jednostk ludzi. Mowa przede wszystkim o podziale na tych, ktrzy wiedz o pitnie, i tych, ktrzy o nim nie wiedz. Ci pierwsi znaj osobist tosamo jednostki. Wystarczy tylko, e j zobacz lub usysz jej imi, aby te informacje uruchomi. Dla niewiedzcych o pitnie jednostka jest kim zupenie obcym, osob, z ktr nie wi adnej osobistej biografii. . Jednostka, o ktrej pitnie wiedz inne osoby, moe by tego wiadoma lub nie. Inni z kolei mog zna lub nie stan wiadomoci jednostki na temat ich wiedzy o jej pitnie. Ponadto, mimo przekonania, e inni nie wiedz o istnieniu jej pitna, jednostka nigdy nie moe by tego do koca pewna. Poza tym, jeeli ona wie, e inni s wiadomi jego istnienia, to musi - przynajmniej w jakiej mierze - zdawa sobie spraw ze stanu ich wiedzy; jeli jednak nie jest tego wiadoma, to moe zna inne dotyczce ich fakty. Wszystko to moe si okaza istotne (oprcz tego, jak duo wiedz lub nie wiedz inni), jako e problemy jednostki w zarzdzaniu swoj spoeczn i osobist tosamoci bd si znacznie rniy w zalenoci od tego, czy przebywajcy z ni ludzie wiedz o jej pitnie, a jeeli wiedz, to czy jest ona tego wiadoma. Kiedy jednostka przebywa wrd osb, dla ktrych jest kim zupenie obcym, z punktu widzenia jej bezporednio widocznej tosamoci spoecznej wielk niewiadom jest dla niej to, czy inni zaczn budowa jej osobist tosamo (a przynajmniej zapamitaj jej okrelony sposb zachowania w tym kontekcie), czy moe zupenie powstrzymaj si od gromadzenia i porzdkowania swojej wiedzy na ten temat, co jest charakterystyczne dla sytuacji w peni anonimowych. Zauwacie, e kiedy ulice duych miast zapewniaj
anonimowo osobom zachowujcym si stosownie, jest to anonimowo biograficzna. W odniesieniu do tosamoci spoecznej praktycznie nie istnieje co takiego jak cakowita anonimowo. Mona doda, e za kadym razem, gdy jednostka docza do organizacji lub spoecznoci, nastpuje wyrana zmiana w strukturze wiedzy (jej rozpowszechniania i charakteru) na temat tej osoby, a wic zmieniaj si rwnie okolicznoci, zwizane z kontrol informacji192. Na przykad kady byy pacjent szpitala psychiatrycznego musi sobie uwiadomi, e w szpitalu pozna osoby, z ktrymi by moe trzeba si bdzie przywita publicznie poza szpitalem, co moe doprowadzi osob trzeci do zapytania: Kto to by? Co chyba waniejsze, byy pacjent musi stawi czoa wasnej niewiedzy na temat zorientowanych, czyli osb, ktre mog go osobicie zidentyfikowa i bd wiedziay (cho on nie bdzie tego wiadomy), i jest on w rzeczywistoci byym pacjentem szpitala psychiatrycznego. Terminem kognitywne rozpoznanie bd nazywa postrzeganie identyfikacji jednostki jako osoby majcej okrelon tosamo spoeczn albo osobist. Rozpoznawanie tosamoci spoecznych jest dobrze znan form ochrony wielu instytucji usugowych. Mniej znany jest fakt, e rozpoznawanie tosamoci osobistych funkcjonuje na co dzie w niektrych organizaq'ach. W bankach na przykad oczekuje si od kasjerw rozwinicia umiejtnoci rozpoznawania swoich klientw. W brytyjskich krgach przestpczych istnieje funkcja zwana czujk". Penicy j czowiek zajmuje posterunek na ulicy, w pobliu wejcia na teren dziaalnoci przestpczej. Znajc osobist tosamo nieomal kadego przechodnia, moe ostrzec wspl193 nikw o nadejciu podejrzanej osoby . Wrd osb, ktre maj okrelone informacje na temat biografii jednostki (czyli tych, ktre wiedz o jej' pitnie)j bdzie istniaa mniejsza grupa tych, ktrzy pozostaj z ni w pewnej relacji towarzyskiej" - powierzchownej lub przyjacielskiej, rwnorzdnej bd
1,2 Analiza przypadku kontroli informacji na temat Ja w: J. Henry, The Formal Structure of a Psychiatric Hospital, Psychiatry", 1954, nr XVII, s. 139-152, a szczeglnie s. 149-150. , M Opis funkcji czujki" mona znale w: J. Phelan, The Underworld, London 1953, s, 175-186.
106
107
nie. Nie tylko wiedz o niej, ale rwnie znaj j osobicie. Ludzie maj prawo i obowizek odpowiedzie na ukon lub pozdrowienie czy te pogawdzi z ni, gdy znajd si w tej samej sytuacji spoecznej, ustanawiajc w ten sposb spoeczne rozpoznanie. Bd oczywicie sytuacje, w ktrych jednostka obejmie spoecznym rozpoznaniem kogo, kogo nie zna osobicie, lub te sama zostanie rozpoznana przez tak osob. W kadym razie powinno by jasne, e kognitywne rozpoznanie jest po prostu aktem postrzegania, podczas gdy spoeczne rozpoznanie oznacza udzia jednostki w procesie komunikacji. Nawizywanie znajomoci spoecznych lub osobista znajomo rnych osb musz by wzajemne, cho oczywicie jedna czy nawet obie znajce si osoby mog tymczasowo o tym powizaniu zapomnie, tak samo jak jedna lub obie mog by wiadome istniejcego midzy nimi zwizku, ale tymczasowo zapomnie niemal wszystko na temat osobistej tosamoci drugiej strony 194 . Jeli jednostka prowadzi ycie takie, jakie zazwyczaj wiedzie si na wsi (bez wzgldu na to, czy mieszka w miasteczku czy w duym miecie), niewiele bdzie osb, ktre tylko o niej syszay. Ci, ktrzy wiedz o jej istnieniu, prawdopodobnie bd zna j osobicie. Z drugiej strony wydaje si, e termin sawa" odnosi si do sytuacji polegajcej na tym, e krg ludzi, ktrzy znaj dan jednostk (szczeglnie ze wzgldu na jej wyjtkowe i godne pozazdroszczenia osignicia lub stan posiadania), moe by bardzo duy, o wiele wikszy ni krg tych, ktrzy znaj j osobicie. Sposb traktowania jednostki ze wzgldu na jej tosamo spoeczn jest czsto wzbogacany o dodatkowe powaanie i pobaliwo w wypadku, gdy jest to osoba sawna z powodu swojej tosamoci osobistej. Podobnie jak mieszkaniec maej miejscowoci, kto sawny zawsze zostanie rozpoznany w miejscu, w ktrym robi zakupy. Ju sam fakt, e jest si kognitywnie rozpoznawanym przez nieznajomych w miejscach publicznych, moe by rdem satysfakcji, co potwierdza mody aktor:
194 Szersze omwienie nawizywania znajomoci i rodzajw rozpoznania w: E. Goffman, Behavior in Public Placess, New York 1963, s. 112-123.
Kiedy staem si nieco bardziej znany i ktrego dnia byem w doku, naprawd mwiem do siebie: Chyba pjd na spacer i dam si rozpozna195. Ten rodzaj przypadkowych, niewielkich dowodw aprobaty jest przypuszczalnie jednym z powodw, dla ktrych poszukuje si sawy. Ten sam fakt nasuwa take przypuszczenia, dlaczego, gdy czowiek stanie si ju sawny, zaczyna si czasem kry przed wasn saw. Kwesti jest tutaj nie tylko natarczywo reporterw, owcw autografw i ciekawskich, ale rwnie fakt, i wicej dziaa zostaje zasymilowanych z biografi jako wydarzenia godne odnotowania publicznego. Dla osoby sawnej ucieczka tam, gdzie ma szans by sob", moe oznacza znalezienie spoecznoci, ktra nie zna jej biografii. W takim miejscu jej zachowanie, wpywajce jedynie na jej tosamo spoeczn, moe nikogo nie interesowa. Z kolei jednym z aspektw bycia na fali jest dziaanie umoliwiajce kontrol nad przesankami tworzcymi biografi, zwizane jednak z tymi obszarami ycia, ktre zazwyczaj jej nie kreuj. W codziennym yciu zwykej osoby bd dugie okresy, w ktrych zwizane z ni wydarzenia nie zostan przez nikogo zapamitane. Formalnie bd one czci jej biografii, ale pozostan nieaktywne. Jedynie powany wypadek lub bycie wiadkiem zabjstwa mog stworzy w cigu owych martwych okresw momenty, ktre si znajd we wspomnieniach kreujcych przyszo jednostki zarwno w jej wasnej pamici, jak i w pamici innych. (Alibi jest w rzeczywistoci prezentowanym fragmentem biografii, ktre w zwyczajnych okolicznociach nie staoby si czci biografii aktywnej). Z drugiej strony osoby, ktrych biografi spisano, a w jeszcze wikszym stopniu czonkowie rodziny krlewskiej (skazani na to od urodzenia), uznaj, e dowiadczyy w yciu niewielu martwych okresw, bdcych nieaktywn czci ich biografii. W rozwaaniach o sawie przydatne moe si okaza rwnie omwienie na temat tego, czym jest za sawa lub niesawa, pojawia195 Wypowied Anthon/ego Perkinsa w: L. Ross, The Player-lll, The New Yorker", 4 listopada 1961, s. 88.
108
Kontrola informacji a tosa mo osobista
109
jce si tam, gdzie istnieje krg osb znajcych negatywne fakty z ycia jednostki, nieznajcych jej jednak osobicie. Oczywist funkcj zej sawy jest kontrola spoeczna. Pierwsz jej odmian jest formalna kontrola spoeczna, sprawowana za porednictwem funkcjonariuszy i instytucji majcych za zadanie wyszukiwa w wikszej grupie osoby, ktrych akta i reputacja sprawiy, e s podejrzane, a nawet poszukiwane przez prawo. Na przykad podczas bada w szpitalu psychiatrycznym poznaem pacjenta, ktry mia przepustk umoliwiajc mu'wychodzenie na miasto, majc jednoczenie na swoim koncie molestowanie dziewczynek. Gdyby wszed do ktregokolwiek z okolicznych kin, prawdopodobnie zostaby zauwaony przez kierownika i zmuszony do wyjcia. Krtko mwic, mia zbyt z saw, aby chodzi do kina w okolicy. Znani przestpcy maj ten sam problem, ale na duo wiksz skal. W wielu zawodach wane jest ustalanie osobistej tosamoci ludzi, z ktrymi mamy kontakt. Na przykad ochroniarze w sklepach maj nierzadko obszerne rejestry wygldu profesjonalnych zodziei wraz z ich modus operandi Tworzeniu osobistej tosamoci moe w istocie zosta przypisana jej wasna okoliczno spoeczna, jak w wypadku tak zwanego okazania podejrzanego wiadkom przez policj. Dickens, opisujc spoeczne mieszanie si winiw i odwiedzajcych w londyskim wizieniu, podaje kolejny przykad, nazywany pozowaniem do portretu". Polega on na tym, e nowy wizie jest zobowizany do siedzenia na krzele, podczas gdy stranicy zbieraj si wok i przygldaj mu si, utrwalajc sobie jego wizerunek w pamici, aby go pniej rozpozna196. Funkcjonariusze, ktrych zadaniem jest sprawdzanie potencjalnej obecnoci osb o zej sawie, mog dziaa w wikszej grupie ludzi, zamiast w poszczeglnych placwkach publicznych. Tak jest w wypadku policyjnych detektyww, ktrych zasig dziaania obejmuje cae miasto, ale ktrzy nie staj si przez to sami czci spoecznoci mieszkacw miasta. Innym wariantem kontroli spoecznej jest
nieformalny nadzr, w ktrym uczestniczy caa spoeczno. W tym wypadku mona zauway, e sytuacja osoby sawnej jest bardzo podobna do sytuacji czowieka okrytego niesaw. Moliwe jest, e ludzie znajcy pitno jednostki (niebdcy jednoczenie przez ni znani) tworz du grup, obejmujc nie tylko tych, ktrych praca polega na ustalaniu jej spoecznej tosamoci. (W istocie terminy sawa" i niesawa" sugeruj, e wiksza spoeczno musi mie jakie wyobraenie jednostki). Nie ulega wtpliwoci, e mass media odgrywaj tu rol przewodni, umoliwiajc przemian osoby prywatnej w publiczn. Kolejn kwesti jest to, e publiczny wizerunek jednostki (dostpny ludziom nieznajcym jej osobicie) bdzie si z koniecznoci troch rni od wizerunku tworzonego przez jednostk w bezporednich relacjach z tymi, ktrzy j znaj. Wizerunek publiczny wydaje si wykreowany na podstawie niewielu dotyczcych jej faktw, ktre mog by prawdziwe i ktre s odpowiednio wyolbrzymione oraz udramatyzowane. Fakty te traktuje si nastpnie jako peny obraz tej jednostki. Skutkiem tego moe by szczeglny rodzaj stygmatyzacji. Obraz siebie kreowany przez jednostk w yciu codziennym przed tymi, z ktrymi si zazwyczaj spotyka, moe zosta znieksztacony przez potencjalne oczekiwania (yczliwe lub nieyczliwe), wykreowane przez jej wizerunek publiczny. Zdarza si to zwaszcza wtedy, gdy jednostka nie jest ju zaangaowana w istotne wydarzenia i musi wszdzie stawia czoa temu, e jest odbierana jako kto, kto utraci dawn tosamo. Sytuacja taka wydaje si rwnie prawdopodobna, gdy jednostka zdobywa rozgos w zwizku z przelotnym, niecharakterystycznym, przypadkowym wydarzeniem, ktre naraa j na publiczn identyfikacj, nie dajc jej adnego dodatkowego prawa 197 do korzystania z dobrych stron sawy . Wniosek pyncy z powyszych rozwaa jest taki, e sawni i zniesawieni mog mie wicej wsplnego ze sob ni ludzie,
K. Dickens, Klub Pickwicka, prze. W. Grski, Warszawa 1987.
197 W dziedzinie prawa wysiki jednostki, aby pozosta zwykym obywatelem tub odzyska ten status, doprowadziy do unormowania kwestii prawnych zwizanych z prywatnoci. Odpowiednie odniesienie mona znale w: M. Ernst, A. Schwartz, Privacy: The Right to Be Let Alone, New York 1962.
110
111
ktrych kierownicy sali w restauracjach czy autorzy kolumn plotkarskich nazywaj nikim". Niezalenie bowiem od tego, czy tum chce okaza jednostce mio czy nienawi, moe si zachowywa inaczej ni zazwyczaj. (Ten rodzaj braku anonimowoci naley skontrastowa z typem opartym na tosamoci spoecznej, jak w sytuacji jednostki z deformacj fizyczn, odczuwajcej, e ludzie si na ni nieustannie gapi). Zarwno zniesawieni kaci, jak i sawni aktorzy uznaj za wskazane wsiadanie do pocigu na stacji, na ktrej nikt si ich nie spodziewa, czy noszenie przebrania198. Jednostki mog si nawet zapa na tym, e aby uciec przed wrogo nastawion uwag publiczn, uywaj podstpw, ktre wykorzystyway ju wczeniej w swojej biografii, by unikn publicznych hodw. W kadym razie w biografiach oraz autobiografiach ludzi sawnych i zniesawionych mona atwo znale informacje na temat zarzdzania tosamoci osobist. Jednostk postrzega mona zatem jako centralny punkt w relacji do kontinuum osb, od tych ledwie wiadomych jej istnienia, a po znajcych j osobicie, z ktrych kada moe mie inn ilo informacji na jej temat. Powtrz, i mimo tego, e dziki codziennym zajciom jednostka stale si kontaktuje z osobami, ktre znaj j w inny sposb, rnice te bd zazwyczaj moliwe do pogodzenia. W istocie jaki rodzaj pojedynczej struktury biograficznej bdzie zachowany. Relacja mczyzny z szefem i jego relacja z dzieckiem mog by na tyle rne, e by moe nie bdzie on mg bezproblemowo odgrywa roli pracownika, penic w tym samym czasie funkcj ojca. Gdyby jednak podczas spaceru ze swoim dzieckiem spotka szefa, mgby si przywita i przedstawi. Ani dziecko, ani szef nie musieliby wwczas radykalnie przeorganizowywa swojej osobistej tosamoci, poniewa wiedz nawzajem o swoim istnieniu i odgrywanych przez siebie rolach. Dobrze ugruntowana etykieta kurtuazyjnej prezentacji" zakada w istocie, e osoba, w stosunku do ktrej
pozostajemy w relacji roli, pozostaje w innego rodzaju relacjach z innymi typami osb. Zakadam zatem, e pozornie przypadkowe kontakty z ycia codziennego mog jednak konstytuowa jaki rodzaj struktury, przywizujcej jednostk do jednej biografii, i dzieje si to pomimo wieloci Ja, na ktre pozwala owej jednostce jej rola oraz podzia otaczajcych j ludzi.
Pomijanie pitna
Jeeli jednostka ma jak pitnujc przypado, ale nikt (nawet ona sama) o tym nie wie - jak jest w przypadku kogo z niezdiagnozowanym trdem czy nierozpoznanymi agodnymi atakami epilepsji wwczas oczywicie takie pitno nie interesuje socjologa, chyba e potraktuje je jako mechanizm kontrolny prowadzcy do poznania podstawowych199 lub obiektywnych implikacji stygmatu. Sytuacja, w ktrej pitno jest zupenie niewidoczne i znane tylko jego nosicielowi oraz nieujawniane nikomu innemu, rwnie jest tematem wzbudzajcym niewielkie zainteresowanie w badaniach nad pomijaniem pitna. Trudno oczywicie oszacowa, jak czste s podobne sytuacje. Rwnie jasne powinno by to, e gdyby pitno byo zawsze od razu widoczne dla wszystkich osb, z ktrymi jednostka ma kontakt, budzioby mniejsze zainteresowanie, cho ludzie byliby do pewnego stopnia zaciekawieni tym, jak bardzo jednostka moe si odci od kontaktw z otoczeniem i nadal mie moliwo swobodnego funkcjonowania w spoeczestwie, a take kwesti taktu i jego braku oraz kwesti samoponiania. Oczywicie te dwie skrajne sytuacje, w ktrych o pitnie wiedz wszyscy bd nie wie o nim nikt, nie obejmuj bardzo wielu innych moliwoci. Po pierwsze, istniej wane pitna, takie jak te naznaczajce prostytutki, zodziei, homoseksualistw, ebrakw i narkomanw, ktre wymagaj od nosicieli, by je skrupulatnie ukrywali przed jedn grup osb - policj, a jednoczenie systematycznie
1,9 W sensie wprowadzonym przez Lemerta [w;] idem, Social Pathology, op. cit., s. 75 i nastpne.
Zob.: J. Atholl, op. cit., rozdz. 5. Informacje o sawnych osobach unikajcych kontaktw w: J. Bainbridge, Garbo, New York 1961, szczeglnie s. 205-206. Informacje o wykorzystywaniu peruk przez gwiazdy filmowe majce wasne wosy w: L. Lieber, Hollywood's Going Wig Wacky, This Week", 18 lutego 1962.
198
112
113
ujawniali je przed innymi, mianowicie przed klientami, wsptowarzyszami, dilerami, paserami i tym podobnymi 200 . Niezalenie zatem od tego, jak rol odgrywaj wczdzy w obecnoci policji, musz oni czsto przedstawia swoj rzeczywist sytuacj gospodyniom domowym, aby otrzyma darmowy posiek (mog by nawet zmuszeni do ujawniania swego statusu przechodniom, poniewa posiki te, zwane z oczywistych wzgldw dobroczynnoci na pokaz 201 , s serwowane w dobrze widocznych miejscach). Po drugie, nawet wtedy, gdy jednostka mogaby utrzyma niewidoczne pitno w tajemnicy, odkryje ona, e zaye relacje z innymi, potwierdzane w naszym spoeczestwie przez wzajemne wyznania dotyczce niewidocznych uomnoci, doprowadz w kocu do tego, e albo wyjawi bliskiej osobie swoj sytuacj, albo bdzie si czua winna, e tego nie zrobia. W kadym razie niemal wszystkie dyskretne kwestie, ktre bywaj trzymane w wielkiej tajemnicy, s jednak komu znane i w zwizku z tym rzucaj cie. Istnieje rwnie wiele sytuacji, w ktrych pitno jednostki powinno by dobrze widoczne, gdy tymczasem okazuje si, e tak do koca nie jest. Po zbadaniu sprawy odkrywamy, e od czasu do czasu jednostka bdzie moga ukry krytyczne informacje na swj temat. Moe si na przykad wydawa, i chromy chopiec zawsze bdzie si jako taki prezentowa, podczas gdy nieznajomi mog w danym momencie przypuszcza, e mia on wypadek, ktry spo202 wodowa jedynie tymczasow uomno . Podobnie niewidoma osoba wprowadzona do ciemnej takswki przez przyjaciela moe przez moment czu, e kierowca nie dostrzega jej uomnoci203, lub te niewidomy mczyzna siedzcy w ciemnych okularach w ciemnym barze moe by uznany przez kogo nowo przybyego za osob widzc204. Czowiek, ktremu amputowano obie rce i wstawiono
w ich miejsce metalowe protezy, siedzc w kinie, moe wywoa przeraenie napastliwej kobiety, ktra - prbujc wzi go za rk - chwyci metalow protez 205 . Murzyni o ciemniejszym odcieniu skry nigdy publicznie nieukrywajcy swego pitna, mog sobie uwiadomi, e piszc listy lub telefonujc, kreuj swj wizerunek, ktry pniej poddany zostanie negatywnej weryfikacji. Wiedzc, jak wiele jest moliwych do zaistnienia sytuacji midzy cakowit skrytoci z jednej strony i pen jawnoci z drugiej, mona sdzi, e ludzie dokonujcy udanej i dobrze zorganizowanej prby pominicia pitna staj przed problemami, z ktrymi w takim czy innym momencie musz si zmierzy rzesze ludzi. Ze wzgldu na liczne korzyci pynce z tego, e jest si uznanym za normalsa, prawie wszyscy, ktrzy maj moliwo pominicia swojego pitna, zrobi to rozmylnie przy jakiej okazji. Co wicej, pitno jednostki moe si wiza z kwestiami, ktrych wyjawianie obcym moe by uznane za niestosowne. Byy wizie moe na przykad nadmiernie eksponowa swoje pitno tylko wskutek nadmiernego zaufania do przygodnie poznanych osb, wyjawiajc im w rozmowie fakty na swj temat bardziej osobiste, ni uzasadniaaby to ich relacja. Konflikt midzy szczeroci a stosownoci bdzie czsto rozwizany na korzy tej drugiej. Wreszcie, kiedy pitno ma zwizek z czciami ciaa, ktre osoby uwaane za normalne musz zakrywa w miejscach publicznych, wtedy pomijanie pitna jest nieuniknione, niezalenie od tego, czy jest to podane czy nie. Kobieta po mastektomii czy norweski przestpca seksualny ukarany kastracj s zmuszeni do tego, by prezentowa si faszywie prawie w kadej sytuacji, poniewa tak jak wszyscy zakrywaj czci ciaa, ktre stanowi ich pitno. Kiedy jednostka - w wyniku sprzyjajcych okolicznoci bd intencjonalnie - pomija swoje pitno, moe doj do jej dyskredytacji, gdy jakie dotyczce jej fakty wyjd na jaw i stan si oczywiste nawet dla tych, ktrzy ustalaj tosamo spoeczn tej jednostki wycznie na podstawie informacji dostpnych kademu nieznajomemu
Zob. T. Hirshi, The Professional Prostitute, Berkeley Journal of Sociology", lipiec 1962, s. 36. M I E. Kane, The Jargon of the Underworld, Dialect Notes", 1927, nr V, s. 445. . 202 F. Davis, Po/o in the Family: A Study in Crisis and Family Process, praca doktorska, University of Chicago 1958, s. 236, m Ibidem, s. 124. 2(M S. Sigma, Second Sight, New York 1959, s. 101.
200
205
H. Russell, op. cit., s. 124.
114
115
w danej sytuacji. (Tak ujawnia si jedna z odmian tego, co nazywamy wstydliwym incydentem). Jednak ten rodzaj zagroenia dla pozornej tosamoci spoecznej nie jest z pewnoci jedynym niebezpieczestwem. Oprcz tego, e dziaania jednostki mog zdyskredytowa jej aktualne aspiracje, najwaniejszym nieprzewidzianym wypadkiem zagraajcym jednostce pomijajcej swoje pitno jest sytuacja, w ktrej zostanie ono odkryte przez osoby mogce zidentyfikowa j osobicie i wczy w zbir informacji na temat jej biografii pewne fakty niedajce si pogodzi z jej obecnymi roszczeniami. Wtedy to, incydentalnie, taka osobista identyfikacja ma silny wpyw na tosamo spoeczn. To wanie jest podstaw rnych rodzajw szantau. Pierwszym z nich jest zmowa, polegajca na zaaranowaniu jakiego zajcia, ktre w krtkim czasie moe si sta podstaw do szantau. (Naley odrni zmow od wpdzania w puapk, praktykowanego przez detektyww w celu zmuszenia przestpcw do ujawnienia staych praktyk kryminalnych, a zarazem kryminalnej tosamoci). Inny rodzaj szantau polega na tym, e ofiara musi kontynuowa jak lini postpowania ze wzgldu na groby ze strony szantaysty, e w przeciwnym razie ujawni on pewne fakty. W. I. Thomas przytacza przykad prawdziwej sytuacji: policjant nie pozwala prostytutce zmieni przynoszcego zyski zajcia, systematycznie dyskredytujc j, gdy 206 usiuje ona podj prac wymagajc od niej dobrej reputacji . Istnieje jeszcze szanta, ktrego celem jest chronienie siebie - i jest to by moe jego najwaniejsza odmiana. Szantaysta, zamierzenie lub nie, unika susznej kary, poniewa zmuszenie go do jej poniesienia skutkowaoby zdyskredytowaniem poszkodowanego. Domniemanie niewinnoci do momentu udowodnienia winy" zapewnia duo mniejsz ochron niezamnej ciarnej ni nieonatemu przyszemu ojcu. Jej wina jest oczywista ze wzgldu na trudn do ukrycia zmian wygldu. On nie ma adnych widocznych oznak ojcostwa, a jego wspuczestnictwo trzeba
udowadnia. Aby jednak dostarczy takich dowodw, o ile pastwo nie przyjmuje na siebie inicjatywy w ustalaniu ojcostwa, niezamna matka musi ujawni sw tosamo oraz niestosowne zachowanie seksualne przed wiksz grup ludzi. Jej niech do podjcia takich krokw sprawia, e ojcu jej dziecka, jeeli zechce, jest do atwo zachowa anonimowo i pozorn niewinno
;207
Naley w kocu wymieni szanta klasyczny, w ktrym szantaysta uzyskuje zapat, poniewa grozi ujawnieniem takich faktw na temat przeszoci lub teraniejszoci jednostki, ktre mogyby cakowicie zdyskredytowa jej aktualnie podtrzymywan tosamo. Naley zauway, e kady klasyczny szanta zawiera w sobie elementy trzeciego typu, poniewa odnoszcy sukces szantaysta, poza uzyskaniem oczekiwanych korzyci, unika rwnie wicej si z tym kary. Z punktu widzenia socjologii szanta jako taki moe nie by zbyt istotny 2 0 8 . Waniejsze jest rozwaenie rnych rodzajw zwizkw czcych jednostk z tymi, ktrzy mogliby j szantaowa, gdyby chcieli. W tym miejscu widzimy, e osoba pomijajca pitno prowadzi podwjne ycie oraz e informacyjne powizania biografii dopuszczaj rne warianty tego podwjnego ycia. Kiedy dyskredytowalny fakt na temat jednostki dotyczy przeszoci, bdzie ona zainteresowana nie tyle oryginalnymi rdami dowodw i informacji z nimi zwizanych, ile osobami, ktre pewne informacje ju zgromadziy i mog przekaza je dalej. Kiedy dyskredytowalny fakt jest czci aktualnego ycia, jednostka musi zabezpieczy si nie tylko przed przekazywaniem informacji dalej, ale rwnie przed tym, by nikt nie zapa jej na gorcym uczynku, jak opowiada pewna cali girl:
208
The Unadjusted Girl, Boston 1923, s. 144-145.
E. Clark, Unmarried Mothers, New York 1961, s. 4. Wiadomo, e wiele osb ukrywa rozmaite sekrety, dziwi wiec, i szanta nie jest bardziej powszechny. Sankcje prawne s oczywicie surowe, co sprawia, e praktyka ta ma tak niewielu adeptw, niemniej jednak nadal wymaga wyjanienia fakt, dlaczego kary za to przestpstwo s tak dotkliwe. By moe zarwno rzadko tego aktu, jak i zwizane z nim kary, s wyrazami niesmaku, ktry ywimy dla pracy wymagajcej od nas konfrontowania niechtnych osb z mocno dyskredytujcymi faktami na ich wasny temat, wykorzystujc te wiedz przeciwko ich interesom.
208
207
116
117
Zdemaskowanie byo moliwe bez aresztowania, cho jednakowo bolesne. Zawsze szybko rozgldam si po pokoju, wchodzc na imprez" - powiedziaa. Nigdy nic nie wiadomo. Raz wpadam prosto na swoich dwch kuzynw. Byli z par cali girls i nawet nie kiwnli mi gow. Zaryzykowaam, majc nadziej, e bd zbyt zajci chronieniem siebie, eby zastanawia si nade mn. Zawsze mylaam, co bym zrobia, gdybym wpada na mojego ojca, poniewa on dosy czsto krci si w okolicy"209. Jeeli w przeszoci lub teraniejszoci jednostki istnieje co dyskredytujcego, to wydawaoby si, e jej niepewno bdzie wprost proporcjonalna do liczby osb, ktre znaj sekret. Im wicej osb o nim wie, tym bardziej naraony jest na ujawnienie. Std dla kasjera bankowego bezpieczniejszy moe by flirt z koleank ony ni pjcie na wycigi. Niezalenie od tego, jak wiele osb zna tajemnic jednostki, mamy tutaj do czynienia ze zwykym podwjnym yciem obejmujcym kontakty z tymi, ktrzy myl, e dobrze j znaj, oraz tymi, ktrzy rzeczywicie j znaj. Naleaoby to porwna z sytuacj jednostki, ktra prowadzi podwjnie podwjne ycie, poruszajc si w dwch krgach osb, niewiadomych istnienia drugiego krgu i majcych wasn, odmienn biografi tej jednostki. Mczyzna majcy romans, o ktrym wie kilka osb {nawet spotykajcych si z t par), prowadzi zwyke podwjne ycie. Gdyby jednak wraz z partnerk zacz zawiera znajomoci z osobami, ktre nie byyby wiadome ich romansu, jego ycie staoby si podwjnie podwjne. Niebezpieczestwem wpisanym w podwjne ycie pierwszego typu jest szanta lub zoliwe ujawnienie tajemnicy. Niebezpieczestwo zwizane z drugim typem - by moe wiksze - polega na mimowolnym wyjawianiu sekretu, poniewa adna z osb znajcych t par nie bdzie si staraa zachowa tajemnicy, niewiadoma, e maj oni co do ukrycia. Moje dotychczasowe rozwaania dotyczyy obecnego ycia danej jednostki i jej sekretw zagroonych przez co, co inni ludzie wiedz
J. Steam, op. dt., s. 96-97.
na temat jej przeszoci lub te ciemnych stron jej teraniejszoci. Naley teraz spojrze na jej podwjne ycie z innej perspektywy. Kiedy jednostka opuszcza jak spoeczno po tym, jak przebywaa w niej przez kilka lat, zostawia po sobie osobist identyfikacj, czsto z doczon do niej uporzdkowan biografi zawierajc zaoenia co do prawdopodobnej przyszoci tej osoby. W swojej obecnej spoecznoci jednostka rwnie bdzie tworzy w umysach innych osb wasn biografi, swj potencjalnie peny portret, zawierajcy opis tego, kim bya kiedy, a take obraz jej przeszoci. Midzy tymi dwoma zestawami informacji na temat jednostki moe oczywicie nastpi rozdwik. Wyksztaci si wwczas co na ksztat podwjnej biografii i zarwno ci, ktrzy znali dan osob kiedy, jak i ci, ktrzy znaj j teraz, myl, e znaj j w peni. Luki w biografii s czsto uzupeniane przez sam jednostk, ktra dostarcza dokadnych i adekwatnych informacji na temat swojej przeszoci osobom spotykanym na obecnym etapie ycia. Czyni to rwnie osoby z jej przeszoci, ktre uaktualniaj wasne biografie tej jednostki dziki wiadomociom oraz plotkom na jej temat. Takie uzupenienie jest atwiejsze, gdy obecny wizerunek jednostki nie dyskredytuje dawnego, a take kiedy ten dawny wizerunek nie dyskredytuje nadmiernie tego obecnego - jak oczywicie dzieje si zazwyczaj. Krtko mwic, kiedy w biografii jednostki bd istniay pewne luki, ale nie bd one dyskredytujce. Podczas gdy badacze doceniaj wpyw, jaki deprecjonujca przeszo wywiera na teraniejszo jednostki, nie przykadali dotychczas wystarczajcej wagi do wpywu depreqonujacej teraniejszoci jednostki na osoby znajce jej wczeniejsz biografi. Nie uznano w dostatecznym stopniu faktu, e dla danej jednostki istotne znaczenie ma zachowanie dobrego wizerunku w pamici tych, wrd ktrych ju nie przebywa, mimo i fakt ten zgrabnie wpisuje si w tak zwan teori grup odniesienia. Klasycznym przykadem jest tu sytuacja prostytutki, ktra pomimo e przystosowaa si do swoich miejskich zaj oraz rutynowych kontaktw z nimi zwizanych, boi si spotka kogo z miasteczka, z ktrego pochodzi, poniewa z pewnoci rozpoznaby, czym si obecnie zajmuje, i przekazaby t
118

210
119
informacj do domu . Nasze sentymentalne zainteresowanie tymi,

z ktrymi nie cz nas ju rzeczywiste zwizki, jest jedn z sankcji za podjcie potpianego zajcia, co ilustruje komentarz Parka, e to wczdzy, a nie bankierzy unikaj zamieszczenia swojego zdjcia w prasie, a ich skromno wynika z obawy przez rozpoznaniem przez kogo znajcego ich z domu. Istniej w literaturze pewne sugestie dotyczce naturalnego cyklu pomijania pitna 2 1 1 . Cykl ten moe si rozpocz niewiadomym pomijaniem, o ktrym pomijajcy wasne pitno nigdy si nie dowiaduje, chocia je stosuje. Po nim nastpuje niezamierzone pomijanie, o ktrym - ku swemu zaskoczeniu - jednostka w pewnym momencie si dowiaduje. Kolejne etapy to: pomijanie dla zabawy, pomijanie podczas odbiegajcych od codziennej rutyny sytuacji, takich jak wakacje czy podr, pomijanie podczas rutynowych codziennych zaj, na przykad w pracy czy w instytucjach usugowych. Ostatnim etapem jest zniknicie" pitna - cakowite jego pominicie we wszystkich sferach ycia, kiedy tajemnica znana jest jedynie pomijajcemu. Mona zauway, e podejmujc prb wzgldnie penego pominicia pitna, jednostka niekiedy wiadomie organizuje swj wasny rytua przejcia - jedzie do innego miasta, zaszywa si na kilka dni w pokoju z wybranymi wczeniej i przywiezionymi ze sob ubraniami oraz kosmetykami, a nastpnie wyania si jak motyl wyprbowujcy nowe skrzyda 2 1 2 . W kadej fazie moe oczywicie nastpi przerwanie cyklu i powrt do punktu wyjcia.
Zob. Street-Walker, New York 1961, s. 194-196. Pomimo obfitoci materiau beletrystycznego, a nawet kilku autentycznych historii prostytutek, istnieje bardzo mato informacji na temat jakiegokolwiek rodzaju strczycieli. Zob. C. Maclnnes, Mr. Love and justice, London 1962, oraz J. Murtagh, S. Harris, Cast the First Stone, New York 1958, rozdz. 8 i 9. Wielka szkoda, poniewa prawdopodobnie nie ma innego mskiego zajcia, ktre byoby tak wstydliwe. Dzienny rozkad zaj strczyciela musi by peen unikw, jeszcze nieopisanych. Co wicej, tylko z najwikszym trudem mona taktownie powiedzie strczycielowi wprost, na czym polega jego zajcie. Jest to zatem dobra okazja do zebrania materiau na temat zarwno zdyskredytowanych, jak i dyskredytowalnych. 211 Zob. H. Cayton, S. Drake, Black Metropolis, London 1946, s. 159-171. Jestem wdziczny za udostpnienie mi niepublikowanej pracy Gar/ego Marxa. 212 Przykad Murzyna udajcego biaego w: R. Lee, / Passed for White, New York 1955, s. 89-92, oraz przykad odwrotny w: J. H. Griffin, Black Like Me, Boston 1960, s. 6-13.
2,0
Mwienie o takim cyklu z jakkolwiek pewnoci nie jest w tym momencie moliwe. Naley rwnie stwierdzi, i niektre dyskredytujce atrybuty wykluczaj kocowe fazy cyklu. Mona jednak przynajmniej szuka rnych staych punktw w procesie pomijania pitna i dostrzec, e stopie pomijania moe by rny - od chwilowego i niezamierzonego z jednej strony, do klasycznego i cakowitego rozmylnego pomijania pitna - z drugiej. Sugerowano wczeniej, e na proces edukacji nosiciela pitna skadaj si dwie fazy: uczenie si punktu widzenia normalsow oraz nauka, e jest on z tej perspektywy zdyskwalifikowany. Kolejna faza obejmuje przypuszczalnie nauk radzenia sobie z tym, jak inni traktuj osob, jak moe si w ich oczach okaza. Interesuje mnie obecnie jeszcze jedna faza, mianowicie uczenie si pomijania pitna. Tam, gdzie odmienno jest wzgldnie niewidoczna, jednostka musi si nauczy tego, e w rzeczywistoci moe polega na swojej skrytoci. To, jak j widz inni, musi zgbia ostronie, nie moe jednak zakada, e ich wiedza jest wiksza, ni jest w istocie. Cho pocztkowo si wydaje, e inni wiedz wszystko to, co ona wie, w kocu jednostka dochodzi do wniosku, i wcale tak nie jest. Stwierdzono na przykad, e palacze marihuany z czasem si przekonuj, i bdc na haju", mog przebywa w towarzystwie osb, ktre dobrze ich znaj, a mimo to nie odkrywaj ich stanu. Jest to wiedza, ktra najwyraniej pomaga przeksztaci si z palacza okazjonalnego w palacza regularnego 2 1 3 . Istniej rwnie zwierzenia dziewczt, ktre straciwszy dziewictwo, przegldaj si w lustrze, aby zobaczy, czy wieo nabyte pitno jest widoczne, i dopiero po jakim czasie zaczynaj wierzy, e w rzeczywistoci wcale si nie zmieniy 2 1 4 . Mona przytoczy tu analogiczny przykad dowiadczenia mczyzny po jego pierwszym stosunku homoseksualnym: Czy to [pierwsze dowiadczenie homoseksualne] ci pniej mczyo?" - zapytaem.
213 214
H. Becker, Marihuana Use and Social Control, Social Problems", 1955, nr III, s. 40. H. M. Hughes (red.), The Fantastic Lodge, Boston 1961, s. 40.
120
121
Och nie, martwiem si tylko, e kto si o tym dowie. Baem si, e moja matka i tata bd to mogli pozna, patrzc na mnie. Ale zachowywali si jak zawsze i znowu zaczem si czu pewnie i bezpiecznie" 215 . Mona stwierdzi, e w zwizku ze swoj tosamoci spoeczn jednostka majca jak ukryt odmienno, wykonujc czynnoci znajdujce si w jej dziennym lub tygodniowym rozkadzie zaj, przebywa w trzech moliwych typach miejsc. Bd to miejsca niedozwolone lub zakazane, gdzie osobom noszcym pitno takie jak to, ktre ukrywa, nie wolno przebywa, a jego odkrycie oznacza usunicie takiej osoby. Jest to czsto sytuacja tak nieprzyjemna dla kadej ze stron, e wie si z ni niekiedy cicha wsppraca, w ramach ktrej intruz si w jaki sposb maskuje, a pozostali to akceptuj, chocia kada ze stron ma wiadomo, i druga wie o obecnoci intruza. W innych publicznych miejscach nosicieli okrelonego pitna (kiedy zostanie ju ono ujawnione) traktuje si ostronie, a niekiedy z niechci - jakby mona je byo akceptowa, podczas gdy w rzeczywistoci nie kwalifikuj si oni do akceptacji. Istniej w kocu miejsca na uboczu, gdzie osoby z pitnem si demaskuj i stwierdzaj, e nie musz ukrywa swojego pitna ani zbytnio si troszczy o odwracanie od niego uwagi. W niektrych sytuacjach rdem tej swobody jest wybr towarzystwa osb noszcych to samo lub podobne pitno. Mwi si na przykad, e wesoe miasteczka staj si dla swoich fizycznie upoledzonych pracownikw 216 wiatem, w ktrym ich pitno jest stosunkowo nieistotne . Czasem takie wyodrbnione miejsca tworzy si odgrnie, skupiajc w nich noszce to samo pitno jednostki wbrew ich woli. Mona doda, e niezalenie od tego, czy jednostka wchodzi do tego miejsca dobrowolnie, czy nie, bdzie w nim prawdopodobnie panowa atmosfera szczeglnej pikanterii. Jednostka z pitnem wrd swoich towarzyszy bdzie si moga zachowywa bez skrpowania, a take odkryje, e znajomi, ktrych uwaaa za normalsw,
w rzeczywistoci s tacy jak ona. Jednak poniszy cytat sugeruje, e jednostka bdzie naraona na atw dyskredytacj w sytuacji, gdy w tym miejscu pojawi si znajomy normals. Siedemnastoletni Amerykanin pochodzenia meksykaskiego zosta przez sd skierowany do szpitala dla umysowo upoledzonych. Nie zgadza si z t opini, twierdzc, e nic mu nie dolega, i e chce i do aresztu dla modocianych przestpcw, ktry cieszy si wikszym szacunkiem. W niedziel rano, par dni po przybyciu do szpitala, zabierano go wanie do kocioa z kilkoma innymi pacjentami. Niefortunnym zbiegiem okolicznoci jego przyjacika przysza tego ranka do szpitala ze swoj koleank, eby odwiedzi swojego chorego braciszka, i zmierzaa wanie w jego kierunku. Kiedy j dostrzeg, dziewczyna go jeszcze nie zauwaya, a on nie zamierza na to czeka. Odwrci si i uciek tak szybko, jak tylko mg, a dogonili go pracownicy szpitala, ktrzy myleli, e wpad w sza. Kiedy pytano go pniej o to zachowanie, wytumaczy, e jego przyjacika nie wiedziaa o tym, i by w tym miejscu dla gupkw", i e nie mg znie wstydu, wynikajcego z tego, e jest pacjentem 217 tego szpitala . Rewir prostytutki jest dla niej takim samym zagroeniem: Dowiadczyam wanie tego aspektu ich sytuacji spoecznej, kiedy si znalazam na drogach dla powozw w Hyde Parku [stwierdza badaczka spoeczna]. Opuszczony wygld tych cieek i oczywiste zamiary kadej kobiety, ktra nimi chodzia, nie tylko okazyway wszystkim, co ja tu robi, ale rwnie sprawiy, e uwiadomiam sobie, i teren ten by zarezerwowany dla prostytutek - byo to miejsce pooone dla nich na uboczu, i udzielao swojej aury kademu, kto zdecydowaby si tu wej [...] 218 .
217 218
215 214
J. Stearn, op. cit., s. 150. H. Viscardi,Jr., A Laughter in the Lonely Night, New York 1961, s. 81.
R, Edgerton, G, Sabagh, op. cit., s. 267. C. H. Ralph, Women on the Streets, op. cit., s. 56-57.
122
123
Podziat wiata spoecznego jednostki na miejsca zakazane, publiczne i na uboczu ustala cen, ktr musi ona zapaci za ujawnienie lub ukrycie swojej sytuacji, a take wag tego, czy jej pitno jest znane bez wzgldu na stosowane przez ni strategie informacyjne. Przestrze, w ktrej yje jednostka, jest podzielona przez jej tosamo spoeczn, lecz take przez jej tosamo osobist. Istniej miejsca, w ktrych, jak to si mwi, jednostka jest lub moe by znana osobicie tylko niektrym z obecnych albo osobom sprawujcym nad nimi kontrol (hostessie, maitre d'botel, barmanowi itp.). W kadej z tych sytuacji obecno jednostki w tym miejscu bdzie pniej moliwa do wykazania. Po drugie, istniej miejsca, w ktrych spotkanie kogo, kto zna jednostk osobicie, jest bardzo mao prawdopodobne i w ktrych moe ona zachowa anonimowo i nie budzi niczyjego zainteresowania (wyjtkiem s rne nieprzewidziane sytuacje, w jakich mog si znale sawni i zniesawieni, rozpoznawani przez wiele osb nieznajcych ich osobicie). To, czy dla osobistej tosamoci jednostki jest krpujce przebywanie w miejscu, w ktrym bywaj osoby znajce j osobicie, bdzie si oczywicie zmienia wraz z okolicznociami (szczeglnie istotne jest to, z kim jednostka przebywa). Wiemy, e przestrze, w ktrej yje jednostka, bdzie podzielona na rne obszary w zalenoci od tego, jakie nieprzewidziane wypadki wpywajce na zarzdzanie jej spoeczn i osobist tosamoci wi si z kadym z nich. Moemy zatem przej do rozwaa nad niektrymi problemami zwizanymi z pomijaniem pitna oraz konsekwencjami takich dziaa. Rozwaania te bd si czciowo pokrywa z ludow mdroci. Opowiadane ku przestrodze historie, odnoszce si do nieprzewidzianych wypadkw zwizanych z pomijaniem pitna, s bowiem czci kodeksu moralnego, ktry wykorzystujemy, aby utrzyma ludzi na swoim miejscu. Osoba pomijajca swoje pitno znajduje si czasem w nieprzewidzianych sytuacjach, w ktrych musi ujawni dyskredytujce informacje na wasny temat. Na przykad gdy ona pacjenta szpitala psychiatrycznego prbuje odebra zasiek dla swego bezrobotnego ma czy te pozostajcy w zwizku z mczyzn homoseksualista, chcc ubezpieczy dom, stwierdza, e musi wyjani, dlaczego
wybra takiego, a nie innego beneficjenta219. Osoba taka cierpi rwnie na skutek pogrania si, czyli presji, by brn coraz dalej i dalej w kamstwo, chcc zapobiec odkryciu jej pitna 220 . Same techniki adaptacyjne jednostki mog urazi uczucia innych oraz wywoywa nieporozumienia 221 . Wysiki jednostki, aby ukry pewne uomnoci, mog sprawi, i bdzie ona uwydatnia (bd udawa, e to robi) inne saboci, takie jak: niezrczno (np. gdy niedowidzca osoba, udajc, e widzi, potyka si o stoek lub wylewa na siebie napj), nieuwaga, upr, sztywno lub dystans (np. gdy osoba niedosyszca, zagadnita przez kogo niewiadomego jej uomnoci, nie odpowiada na pytanie), senno (np. gdy nauczyciel bierze agodny atak epilepsji swojego ucznia za chwilowe zamylenie)222, pijastwo (np. gdy mczyzna z poraeniem mzgowym odkrywa, e jego sposb poruszania si jest zawsze le interpretowany)223. Ponadto ten, kto pomija swoje pitno, ryzykuje, e dowie si, co inni naprawd myl o ludziach jemu podobnych. Dzieje si tak zarwno wtedy, gdy nie wiedz, e maj do czynienia z napitnowan osob, jak i wtedy, gdy nie s tego wiadomi jedynie z pocztku, ale dowiaduj si o tym w toku interakcji i gwatownie zmieniaj sposb postpowania. Jednostka stwierdza, e nie wie, na ile informacja na jej temat jest powszechna, co jest problemem za kadym razem, gdy przeoony lub nauczyciel jest o pitnie poinformowany z obowizku, natomiast inne osoby - nie. Jak wczeniej sugerowano, jednostka moe si sta obiektem rozmaitego typu szantau ze strony osb znajcych jej sekret i niemajcych wystarczajco dobrego powodu, aby zachowa milczenie na ten temat. Temu, kto pomija wasne pitno, moe si take przydarzy klasyczne i kluczowe dowiadczenie polegajce na byciu zdemaskowanym podczas interakcji twarz w twarz, kiedy zdradzi go wasna
Przykad podany podczas rozmowy przez Evelyn Hooker. Przykad ukrywania faktu przyjcia wspmaonka do szpitala psychiatrycznego w: M. R. Yarrow, j . A. Clausen, P. R. Robbins, op. cit., s. 42. 221 Na temat niesyszcych, ktrzy wyksztacili w sobie przystosowawcze" zle maniery i snobizm zob.: R. G. Barker i in., Adjustment to Physical Handicap and Illness, New York 1953, wyd. popr., s. 193-194. 222 S. Livingston, Living With Epileptic Seizures, Springfield 1963, s. 32. 223 E. Henrich, L. Kriegei, op. cit., s. 101 i 157, s. 83.
220 219
1 24
125
sabo, ktr prbuje ukry, albo przez wspobecnych lub te na skutek innych, niemajcych zwizku z obecnoci ludzi okolicznoci. Przykadem jest sytuacja czowieka, ktry si jka: My, jkajcy si, mwimy tylko wtedy, gdy jestemy do tego zmuszeni. Musimy ukrywa nasz defekt i czsto robimy to tak skutecznie, e nasi bliscy s zdumieni, gdy w chwili nieuwagi, nagle wypowiadamy sowo, beczc, plujc, wykrzywiajc twarz i krztuszc si, a wreszcie spazm mija i otwierarriy oczy, aby ujrze, jakiego spustoszenia dokonalimy224, Epileptyk cierpicy na powane ataki choroby jest bardziej skrajnym przypadkiem. Moe on odzyska przytomno i odkry, e przed chwil lea na ulicy, nie panujc nad sob, jczc i rzucajc si w konwulsjach. Jest to dyskredytacja jego zdrowia psychicznego, ktr tylko w niewielkim stopniu agodzi fakt, e nie by on podczas tego wydarzenia cakiem przytomny225. Mona doda, e kada napitnowana grupa zdaje si dysponowa wasnym zbiorem opowieci przestrzegajcych przed kopotliwym zdemaskowaniem oraz e wikszo czonkw tej grupy moe prawdopodobnie przytoczy przykady podobnych sytuacji z wasnego dowiadczenia. Pomijajca swe pitno osoba moe wreszcie stwierdzi, i jest zmuszona do odkrycia kart przez osoby, ktre poznay jej tajemnic i maj teraz zamiar skonfrontowa j z jej faszyw postaw. Sytuacja taka moe by nawet formalnie zinstytucjonalizowana, jak w wypadku stanicia przed komisj psychiatryczn czy wezwania do sdu: Doreen, prostytutka pracujca na Mayfair , mwi, e pokazywanie si w sdzie jest w tym chyba najgorsze [w prostytucji]. Otwierasz drzwi, a wszyscy na ciebie czekaj i patrz na ciebie.
227
Trzymam gow spuszczon i nigdy nie ogldam si na boki. A potem mwi te okropne sowa: Bdc pospolit prostytutk..." - i czujesz si okropnie, cay czas nie wiedzc, kto patrzy na ciebie z tyu sali. Mwisz winna" i wychodzisz stamtd tak szybko, jak moesz227. Obecno wsptowarzyszy niedoli (bd osb zorientowanych) moe by przyczyn innych nieprzewidzianych wypadkw zwizanych z pomijaniem pitna, poniewa te same techniki, ktrych jednostka uywa do ukrycia pitna, mog ujawni tajemnic osobie znajcej stosowane przez ni sztuczki, przy zaoeniu, e swj rozpozna swego. Czemu nie pjdziesz do krgarza?" - spytaa [znajoma]. Dr Fletcher mwi mi, e leczy jednego z jego pacjentw z guchoty". Serce zaomotao mi w piersiach. Co miaa na myli? Mj tata jest guchy" - wyjawia. Rozpoznam niedosyszc osob wszdzie. Ten twj mikki gos. I ta sztuczka z urywaniem zda tak, aby si nie koczyy. Tata cigle tak robi" 228 . Te nieprzewidziane zdarzenia pomagaj wyjani wspomnian wczeniej ambiwalencj, ktr jednostka moe odczuwa podczas konfrontacji z innymi ludmi swego pokroju. Jak pisze Wright: [...] osoba, ktra pragnie ukry sw uomno, bdzie dostrzega sztuczki ujawniajce t uomno u innej osoby. Co wicej, bdzie ona prawdopodobnie mie jej za ze owe sztuczki, gdy pragnc ukry wasn uomno, chce rwnie, aby inni skrywali swoje. Zatem to wanie osoba niedosyszca, starajca si ten fakt ukry, bdzie za na star kobiet, ktra przykada do do
C. H. Rolph, Women on the streets, op. cit., s. 24. Oglne przedstawienie problemu zob.: H. Garfinkel, Conditions of Succesful Degradation Ceremonies, American Journal of Sociology", 1956, nr LXI, s. 420-424. 228 F. Warfield, Cotton In My Ears, New York 1948, s. 44, cyt. za: B. Wright, op. cit., s. 215.
226
224
C. van Riper, Do You Stutter?, New York 1939, s, 601 [w:] H. von Hentig, op. eft., s. 100. 125 S. Livingston, op. cit., s. 30 i nastpne. 226 Mayfair - luksusowa dzielnica w Londynie (przyp. red.).
126
127
ucha. Ostentacyjnie okazywana uomno innych jest dla niej zagroeniem, poniewa wzmaga poczucie winy (wynikajce z tego, e czuje pogard dla czonkw swojej wasnej grupy) oraz zwiksza prawdopodobiestwo jej demaskacji. Osoba taka wolaaby nierzadko ukradkiem dostrzec tajemnic drugiej osoby i zawrze dentelmesk umow, e obie strony bd gra swoje role, ni sprawi, aby druga osoba zakwestionowaa jej kamufla poprzez ujawnienie wasnego229. Kontrola informacji dotyczcych identyfikacji ma szczeglny wpyw na zwizki z innymi. Zwizki te mog wymaga spdzania czasu razem, a im wicej jednostka spdza go z innymi, tym wiksza szansa, e zdobd oni dyskredytujce j informacje. Ponadto, jak ju wspomniano, kada relacja obliguje uczestniczce w niej osoby do wymiany pewnej iloci intymnych faktw na temat Ja, jako dowodu zaufania i oboplnego zaangaowania. Bliskie relacje, w ktrych jednostka pozostawaa, zanim zacza mie co do ukrycia, zostaj zatem naraone na szwank, poniewa automatycznie pojawia si w nich niedobr dzielonych informacji. Nowe zwizki powstae po napitnowaniu sprawi prawdopodobnie, e jednostka poczuje, i ukrywanie faktw nie jest fair. W niektrych sytuacjach zagroeniem mog by take bardzo przelotne relacje, poniewa nawet podczas niezobowizujcej konwersacji midzy nieznajomymi mona poruszy temat pewnych ukrytych uomnoci, na przykad gdy ona bezpodnego mczyzny musi odpowiada na pytania dotyczce tego, ile ma dzieci, a poniewa ich nie ma - musi si tumaczy, 230 dlaczego tak jest . Fenomen pomijania pitna zawsze ma zwizek ze stanem psychicznym pomijajcego. Po pierwsze, zakada si, i musi on z koniecznoci paci wysok cen, ktr jest niepokj wynikajcy z tego, e prowadzone przez niego ycie moe w kadej chwili ulec zniszczeniu. Przykadem jest stwierdzenie ony pacjenta szpitala dla psychicznie chorych:
m 230
[...] i przypumy, e po tym, jak George wyjdzie, wszystko bdzie szo dobrze, a wtedy kto rzuci mu to w twarz. To by zniszczyo wszystko. yj w strachu, e to si stanie, w cigym strachu231. Myl, e dogbne badania nad osobami pomijajcymi pitno pokazayby, i nie zawsze odczuwaj one taki niepokj, i e nasze potoczne pogldy na natur ludzk mog by bardzo mylce. Po drugie, zakada si czsto (co potwierdzaj dowody), e pomijajcy wasne pitno bdzie si czu rozdarty midzy dwiema relacjami. Z jednej strony w nowej grupie bdzie si czu w pewnym stopniu wyobcowany, gdy jest mao prawdopodobne, aby w peni si zidentyfikowa z postaw jej czonkw wzgldem tego, kim moe si on okaza 232 . Jednoczenie bdzie przypuszczalnie czu, e nie jest lojalny wobec siebie, i bdzie sob gardzi. Uczucie to pojawia si w sytuacji, w ktrej czowiek taki nie bdzie mg reagowa na obraiwe uwagi czonkw kategorii, do ktrej pozornie naley, kierowane pod adresem ludzi, z ktrymi jest rzeczywicie zwizany przez swoje pitno. Dzieje si tak szczeglnie wtedy, gdy jednostka uzna, e jeli nie wczy si w obmawianie, narazi si na niebezpieczestwo. Potwierdza to relacja osoby dyskredytowalnej: Kiedy artowano na temat pedaw", musiaem si mia ze wszystkimi, a kiedy mwiono o kobietach, musiaem wymyla wasne podboje. Nienawidziem siebie w takich momentach, ale wydawao mi si, e nic innego nie mog zrobi. Cae moje ycie 233 stao si kamstwem . Ten ton gosu uywany niekiedy [przez przyjaci] w odniesieniu do starych panien szokowa mnie, poniewa czuam, e jestem oszustk, udajc, e mam status kobiety zamnej, a faktycznie
231
B. Wright, op. cit,, s. 41. Vera Vaughan [w:] P. Toynbee (red,), op. dt., s. 126.
232
"3
M. R. Yarrow, J. A. Clausen, R. R. Robbins, op, cit., s. 34, D, Riesman, op. cit., s. 114. R Wildeblood, op. c/r., s. 32.
128
129
bdc w stanie, na ktry ludzie w zwizkach maeskich patrzyli krzywo. Czuam si rwnie do pewnego stopnia nieuczciwa w stosunku do moich niezamnych koleanek, ktre nie rozmawiay o tych kwestiach, ale przyglday mi si z pewn ciekawoci oraz zazdroci, e miaam dowiadczenie, ktre w rzeczywistoci nie byo moim udziaem 234 . Po trzecie, zakada si - najwyraniej trafnie - e osoby pomijajce pitno bd wiadome takich aspektw sytuacji spoecznej, z ktrymi inni si nie licz i na ktre nie zwracaj uwagi. To, co dla normalsw jest niewymagajc zastanowienia rutyn, moe si sta problemem dla dyskredytowalnych 2 3 5 . Z problemami tymi nie zawsze mona sobie poradzi na podstawie przeszych dowiadcze, poniewa wci pojawiaj si nowe, nieprzewidziane okolicznoci, ktre sprawiaj, e dotychczasowe mechanizmy ukrywania staj si bezuyteczne. Osoba z ukryt uomnoci musi wic zdawa sobie spraw z sytuacji spoecznej i analizowa jej ewentualnoci. Jest bardzo prawdopodobne, e jednostka ta bdzie wyobcowana z atwiejszego wiata, w ktrym najwyraniej yj otaczajce j osoby. To, co dla nich jest tem, dla niej jest spraw pierwszoplanow. Mody, prawie niewidomy mczyzna podaje taki przykad: W czasie, kiedy udao mi si utrzyma Mary w niewiadomoci co do tego, e miaem kiepski wzrok, bylimy na wielu randkach - zdylimy wypi dwa tuziny gazowanych napojw i trzy razy wybra si do kina. Wykorzystaem kad sztuczk, jakiej si kiedykolwiek nauczyem. Kadego ranka zwracaem szczegln uwag na kolor jej sukienki, a potem utrzymywaem moje oczy, uszy i szsty zmys w gotowoci, starajc si rozpoznawa kadego, kto mgby by Mary. Nigdy nie ryzykowaem. Jeeli nie byem pewny, to witaem t osob, kimkolwiek by bya, z du poufaoci. Pewnie myleli, e jestem wariatem, ale mnie to nie obchodzio. Zawsze w nocy w drodze do kina i z kina
trzymaem j za rk, a ona, nie wiedzc o tym, prowadzia mnie, tak e nie musiaem wyczuwa krawnikw i schodkw 236 . Chopiec cierpicy na przypado zwan wraliwym pcherzem, niebdcy w stanie oddawa moczu w obecnoci innych i chccy utrzyma swoj odmienno w tajemnicy, uwiadamia sobie, e musi knu, planowa i zachowywa ostrono w sytuacjach, w ktrych inni mog po prostu zachowywa si zwyczajnie: Kiedy w wieku dziesiciu lat pojechaem do internatu, pojawiy si nowe trudnoci i trzeba byo znale nowe sposoby radzenia sobie z nimi. Oglnie rzecz biorc, problem polega na tym, e nie mogem odda moczu, kiedy chciaem, lecz wtedy, gdy byem w stanie to zrobi. Uwaaem za stosowne ukry moj uomno przed innymi, poniewa najgorsze, co si moe przytrafi chopcu w szkole podstawowej, to jakakolwiek odmienno. Chodziem wic z nimi do szkolnej toalety, cho nic tam nie nastpowao, prcz tego, e coraz bardziej zazdrociem kumplom swobodnego zachowania, a nawet wspzawodnictwa w tym, jak wysoko na cian mog nasika. (Miaem ochot si przyczy, ale kiedy kto mnie wzywa do rywalizacji, ja zawsze wanie skoczyem"). Wykorzystywaem rne fortele. Jednym z nich byo proszenie o wyjcie podczas lekcji, kiedy toalety byy puste. Innym byo korzystanie w nocy ze schowanego pod kiem nocnika, kiedy wszyscy inni chopcy w sypialni spali lub przynajmniej, gdy byo ciemno i nikt mnie nie widzia 237 . O podobnej ostronoci moemy si dowiedzie z wypowiedzi jkajcego si, ony pacjenta szpitala psychiatrycznego oraz z wypowiedzi homoseksualisty: Mamy wiele pomysowych sztuczek, dziki ktrym maskujemy lub minimalizujemy nasze zacinanie si. Jestemy wyczuleni na
234 235
Vera Vaughan [w:] P. Toynbee, op. cit., s. 122. W tym miejscu znowu chc podzikowa H. Garfinkelowi.
236 237
R. Criddle, op. cit., s. 79. N. O. Goe [w:] P. Toynbee, op. cit., s. 150.
130
131
pewne dwiki i sowa, ktre s trudne do wymwienia, niefortunne, takie, ktrych chcielibymy si szybko pozby. Omijamy je, kiedy tylko moemy, wstawiajc na ich miejsce takie, ktrych si nie obawiamy, lub pospiesznie zmieniajc myl, a w kocu nasza wypowied staje si zawia jak spaghetti na talerzu 238 . Ukrywanie pitna staje si czsto duym ciarem. Aby nie zdradzi przed ssiadami, w jakim szpitalu znajduje si m [po tym, jak zawiadomia ich, e jest on w szpitalu w zwizku z podejrzniem raka], pani G. musi pdzi do swojego mieszkania, aby odebra poczt, zanim jej ssiedzi jak zwykle zrobi to za ni. Musiaa przesta chodzi na drugie niadanie z kobietami z ssiednich mieszka, aby unikn ich pyta. Zanim wpuci do swojego mieszkania goci, musi pozbiera wszelkie lady zwizane ze szpitalem, i tak dalej 239 . Wysiek zwizany z oszukiwaniem mojej rodziny i przyjaci stawa si czsto nie do zniesienia. Musiaem uwaa na kade swoje sowo i na kady gest, na wypadek, gdybym si zdemaskowa240. Podobn analiz sytuacji mona zaobserwowa wrd pacjentw z kolostomi (sztucznym odbytem): Nigdy nie chodz do lokalnych kin. Jeeli ju id do kina, to wybieram duy kompleks jak Radio City, gdzie jest wicej siedze i mog zaj miejsce na kocu, skd mog pobiec do azienki, 241 gdy mam gazy . Kiedy jad autobusem, to na wszelki wypadek starannie wybieram miejsce. Siadam na kocu lub niedaleko drzwi 242 . W takich sytuacjach moe by potrzebna specjalna koordynacja czasowa. Jest to zatem cige ycie na uwizi (syndrom Kopciuszka)
- dyskredytowalna osoba trzyma si blisko miejsca, w ktrym moe poprawi swoje przebranie oraz odpocz od koniecznoci jego noszenia. Oddala si ona od tego punktu jedynie na tak odlego, z ktrej moe wrci, nie tracc kontroli nad informacj na swj temat. Poniewa irygacja jest w kolostomii podstawowym zabezpieczeniem na wypadek przepenienia i jest zarazem dziaaniem naprawczym o duym znaczeniu emocjonalnym, pacjenci z kolostomi czsto uzaleniaj podre i kontakty spoeczne od czasu i efektywnoci tego zabiegu. Podr odbywaj zwykle na takie odlegoci, jakie mog przeby w przerwie midzy domowymi irygacjami, a kontakty spoeczne dopasowuj do okresw midzy irygacjami, ktre ich zdaniem zapewniaj maksymaln ochron przed przepenieniem czy gazami. Mona zatem uzna, e pacjenci yj jak na smyczy, ktra jest tylko tak duga, jak okres midzy irygacjami243. Naley jeszcze rozway ostatni kwesti. Jak stwierdzono wczeniej, dziecko z pitnem moe pomin je w sposb szczeglny. Rodzice mog je trzyma pod kloszem domowej akceptacji i niewiedzy na temat tego, kim bdzie si musiao sta. Zatem od chwili wkroczenia w wiat zewntrzny bdzie ono niewiadomie pomija swoje pitno, przynajmniej wtedy, gdy nie jest od razu widoczne. W tym momencie rodzice staj przed podstawowym dylematem dotyczcym tego, jak wielu informacji mog dziecku udzieli, i niekiedy zwracaj si do lekarzy po wskazwki 2 4 4 . Jeeli dziecko jest informowane o swoim pitnie w wieku szkolnym, uznaje si, e moe nie by wystarczajco silne psychicznie, aby to znie, a ponadto moe rwnie nietaktownie ujawni fakty na swj temat tym, ktrzy nie powinni o nich wiedzie. Z drugiej strony zbyt dugie trzymanie dziecka w niewiedzy spowoduje, e nie bdzie ono przygotowane na to, co je spotka. Ponadto istnieje rwnie groba, e o swojej
238
C. van Riper [w:] H. von Henrig, op. cit., s. 100. M. R. Yarrow, J. A. Clausen, P. R. Robbins, op, cit., s. 42, iw R W wlldeblood, op. cit., s. 32. 241 C. Orbach i in., op. cit, s. 164. 2 * Ibidem, s. 164.
239
143 24
Ibidem, s. 159. ** Punkt widzenia lekarza na problem kontroli informacji w przypadku dziecicej epilepsji w: S. Livingston, Should Epilepsy Be Publicized, 1963, s. 201 -210.
1 32
133
sytuacji dowie si od obcych, ktrzy nie maj adnego powodu, aby zrobi to delikatnie - czego wymaga konstruktywna i optymistyczna prezentacja faktw.
Techniki kontroli informacji

Jak sugerowaem wczeniej, spoeczna tosamo jednostki .dzieli otaczajcych j ludzi i miejsca, w ktrych przebywa.'Na podzia ten wpywa rwnie - cho w inny sposb - jej tosamo osobista. To wanie te punkty odniesienia naley stosowa, studiujc codzienny rozkad zaj osoby z pitnem, gdy przemierza drog do swojego miejsca pracy, miejsca zamieszkania, miejsca, gdzie robi zakupy, i miejsc, w ktrych odpoczywa. Najistotniejszym pojciem jest tutaj rozkad dnia, gdy to wanie on wie jednostk z poszczeglnymi sytuacjami spoecznymi. Rozkad ten analizuje si ze szczeglnej perspektywy. Badajc, na ile jednostka jest osob zdyskredytowan, poszukuje si stale napotykanych ogranicze, z ktrymi musi si zmierzy, by uzyska spoeczn akceptacj. Sprawdzajc, w jakim stopniu jest dyskredytowalna, szuka si nieprzewidzianych wypadkw, ktrym musi stawi czoa, zarzdzajc informacjami na swj temat. Na przykad jednostka ze zdeformowan twarz moe oczekiwa (jak wczeniej wspomniano), e stopniowo przestanie szokowa osoby ze swojego ssiedztwa i uzyska niewielki stopie akceptacji. Elementy stroju noszone w celu czciowego ukrycia tego znieksztacenia bd tu odnosiy mniejszy skutek ni w tych czciach miasta, w ktrych jednostka jest nieznana i traktowana gorzej. Mona teraz rozway te z powszechnych technik, ktre stosuje jednostka z ukrytym defektem, zarzdzajc najistotniejszymi informacjami na swj temat. Jedn ze strategii bdzie oczywicie ukrywanie lub eliminacja znakw, ktre si stay symbolami pitna. Zmiana imienia i nazwiska 245 jest tego typowym przykadem . Inny dotyczy narkomanw:
245
[O kampanii antynarkotykowej w Nowym Orleanie] Gliny zaczy zatrzymywa narkomanw na ulicach i oglda ich rce w poszukiwaniu ladw naku. Gdy je znajdowali, zmuszali narkomana do podpisania owiadczenia, w ktrym przyznawa si do swojej kondycji, tak e mg by sdzony na podstawie prawa dotyczcego narkomanw. Obiecywano mu wyrok w zawieszeniu, gdyby przyzna si przez sdem do winy i umoliwi wprowadzenie nowego prawa. Narkomani poszukiwali na swym ciele y, w ktre mogliby si wku poza obszarem rk. Jeeli wadze nie mogy znale na ciele danej osoby ladw naku, zazwyczaj puszczay j wolno. Jeli je znalazy, zatrzymyway j na siedemdziesit dwie godziny i prboway skoni do podpisania owiadczenia246. Naley zauway, e akcesoria majce uatwia ycie niektrym niepenosprawnym, rekompensujce ich uomnoci, staj si, co zrozumiae, symbolami pitna. Pojawi si wic ch ich odrzucenia. Przykadem jest jednostka z pogarszajcym si wzrokiem, ktra unika noszenia dwuogniskowych okularw, poniewa mog one sugerowa jej podeszy wiek. Jednak taka strategia moe si oczywicie kci ze stosowaniem rodkw majcych wyrwnywa moliwoci niepenosprawnych. Z tego powodu denie do tego, aby sprzt korygujcy sta si niewidoczny, bdzie penio podwjn funkcj. Sytuacja niedosyszcego jest przykadem stosowania owych niewidocznych korektorw: Ciotka Mary [niedosyszca krewna] wiedziaa wszystko na temat wczesnych receptorw suchowych, niezliczonych odmian trbki akustycznej. Miaa ilustracje ukazujce to, jak receptory takie wbudowywano w kapelusze, ozdobne grzebienie, flaszki, piersiwki, laski, ukrywano je w porczach foteli, w wazonach na stole w jadalni, a nawet w mskich brodach 247 .
246 247
Zob. L Broom, H. P. Beem, V. Harris, Characteristics of 1107 Petitioners for Change of Name, American Sociological Review", 1955, nr XX, s. 33-39.
W Lee, Junkie, New York 1953, s. 91. F. Warfield, Keep Listening, op. cit., s. 4L
134
135
Bardziej aktualnym przykadem s dwuogniskowe soczewki, w ktrych nie wida linii ich czenia. Czasem ukrywajc symbole pitna, jednostka stosuje jednoczenie dezidentyfikator, czego przykadem s praktyki Jamesa Berr/ego, pierwszego w peni profesjonalnego kata w Anglii. "Wtpliwe jest, aby ktokolwiek zamierza kiedykolwiek uy w stosunku do Berr/ego przemocy, jednak na ulicach spotyka si z takimi reakcjami, i bardzo dba o to, aby unikn rozpoznania, kiedy tylko byo to moliwe. W jednym z wywiadw powiedzia, e podczas wielu podry do Irlandii ukrywa na ciele sznur i pasy, aby nie zdradzia go torba Gladstones, ktra bya rwnie wyran oznak jego fachu, jak maa czarna torba dla wiktoriaskiego lekarza. Jego poczucie izolacji i niech ze strony wszystkich napotykanych osb mog prawdopodobnie wyjania niezwyk sytuacj, kiedy to jego ona i synek towarzyszyli mu w podry do Irlandii na egzekucj. Wyjanienie przez niego udzielone, byo takie, e zrobi to w celu ukrycia swojej tosamoci, gdy - jak susznie przypuszcza - nikt nie pomylaby, e czowiek prowadzcy za rk dziesicioletniego chopca jest ka248 tem, ktry idzie wanie powiesi morderc . Mamy tu do czynienia z tym, co w literaturze szpiegowskiej nazywa si przykrywk", a w innym jej rodzaju okrela jako przysug maesk, ktrym to terminem nazywa si sytuacj, gdy homoseksualista i lesbijka tumi wasne skonnoci i bior ze sob lub. Zdarza si, e pitno zostanie nadane komu podczas pobytu w instytucji, ktra - po tym, jak j opuci - przez pewien czas wci go dyskredytuje, sprawujc nad nim rodzaj kontroli. W takiej sytuacji mona si spodziewa szczeglnego cyklu pomijania pitna. N a przykad w pewnym szpitalu dla psychicznie chorych 2 4 9 odkryto, e pacjenci stajcy si na nowo czci spoecznoci normalsw czsto
planowali, jak w pewnym stopniu pomija swoje pitno. Pacjenci, ktrzy zmuszeni byli kontaktowa si z rehabilitantem, pracownikiem socjalnym czy agencj zatrudnienia, czsto rozmawiali midzy sob na temat nieprzewidzianych sytuacji, w ktrych si mog znale, oraz standardowej strategii radzenia sobie z nimi. Podejmujc pierwsz prac, musieliby poinformowa o swoim pitnie pracodawc, a moe rwnie kadrowego, natomiast nisze szczeble organizacji i wsppracownicy mogliby by trzymani w niewiedzy. Jak wczeniej wspomniano, pacjenci mogli czu, e wizaoby si to z jakim stopniem niepewnoci, poniewa nigdy nie byliby pewni, kto wie o ich pitnie, a kto nie, i jak dugo bdzie trwaa niewiadomo tych drugich (tj. nic niewiedzcych). Pacjenci uwaali, e po szeciomiesicznym okresie zatrudnienia (czyli czasie wystarczajco dugim, aby zaoszczdzi troch pienidzy i uwolni si spod opieki szpitala) naley rzuci prac i na podstawie takiej historii zatrudnienia poszuka zajcia gdzie indziej, tym razem ufajc, e w nowym miejscu pracy pobyt w szpitalu psychiatrycznym mona ukry przed wszystkimi osobami 2 5 0 . Inn strategi osb pomijajcych pitno jest prezentowanie symboli swoich pitnujcych uomnoci jako oznak czego innego, co jest mniej dyskredytujce. Okazuje si na przykad, e osoby niedorozwinite umysowo prbuj niekiedy uchodzi za pacjentw szpitali psychiatrycznych, poniewa to drugie jest postrzegane przez 1 spoeczestwo jako mniejsze z o " . Podobnie niedosyszcy moe si umylnie zachowywa tak, by stworzy wraenie, i jest marzycielem, osob duchowo nieobecn, obojtn lub znudzon. Zdarza si nawet, i udaje, e si le czuje albo pi, i w zwizku z tym nie moe odpowiada na ciche pytania. Takie cechy bd zachowanie uzasadniaj to, e dana osoba czego nie usyszaa, wic nikt nie bdzie przypuszcza, e jest gucha 2 5 2 .
J. A. Atholl, op. cit., s. 88-89. Zob. studium autora na temat szpitala w. Elbiety w "Waszyngtonie, przedstawione czciowo w; E. Goffman, Asylums, New York 1961.
249
248
250 O tym, jak czsto ten zabieg jest przez byych pacjentw stosowany, wiadczy; M. Linder, D. Landy, Post-Discharge Experience and Vocational Rehabilitation Needs of Psychiatric Patients, Mental Hygiene" 1958, nr XLII, s. 39. 251 R, Edgerton, G. Sabagh, op. cit., s. 268. 252 F. "warfield, Cotton in My Ears [w:] B. Wright, op. cit., s. 23-24. Oglnego zestawienia dostarcza E. Lernen, Social Pathology, op. cit, s. 95, pod hasem, faszywe tole".
136
137
Strategi bardzo czsto stosowan przez osoby dyskredytowalne

jest radzenie sobie z zagroeniami przez podzia otaczajcych ich ludzi na du grup tych, ktrym nie mwi si nic, oraz ma grup tych, ktrym mwi si wszystko i na ktrych mona polega. Wczaj oni do swojej maskarady te osoby, ktre zwykle stanowiyby najwiksze zagroenie. W wypadku bliskich zwizkw, istniejcych ju w momencie nabycia pitna, jednostka moe natychmiast uaktualni relacj dziki cichej, poufnej rozmowie. Moe w wyniku tego zosta odrzucona, ale utrzyma swoj reputacj osoby postpujcej uczciwie. Co ciekawe, ten rodzaj zarzdzania informacjami jest czsto zalecany przez lekarzy, szczeglnie gdy to oni musz jako pierwsi poinformowa jednostk o jej pitnie. Zatem lekarze, ktrzy odkrywaj przypadek trdu, mog sugerowa, aby tajemnica ta pozostaa midzy lekarzami, pacjentem i jego najblisz rodzin 2 5 3 , oferujc dyskrecj w celu zapewnienia dalszej wsppracy ze strony pacjenta. "W wypadku relacji nawizanych po napitnowaniu, kiedy min moment, w ktrym jednostka powinna bya si przyzna, moe ona zainscenizowa wyznanie swojej tajemnicy, czynic to z takim adunkiem emocji, jakiego wymaga jej wczeniejsze milczenie, a potem zda si na lask innych, jako kto podwjnie zdemaskowany - po pierwsze jako osoba odmienna, a po drugie jako czowiek nieuczciwy i niegodny zaufania. Istniej wspaniae zapisy takich po254 ruszajcych scen , a wraz z nimi pojawia si potrzeba zrozumienia wielu wywoywanych przez nie sytuacji, w ktrych winy s zapomniane i przebaczone. Pomylny rezultat takiego wyznania wymaga oczywicie, by ukrywajcy pitno zbada uprzednio, czy ujawnienie prawdy nie spowoduje cakowitego zerwania relacji z ludmi, wobec ktrych to pitno ma by ujawnione. Naley zauway, e jednostka noszca pitno jest niemale skazana na takie sceny. Nowo poznane osoby atwo si mog zniechci, zanim relacja zostanie
nawizana. Cena za szczero na samym pocztku znajomoci moe by wysoka, czsto zatem si jej unika. Jak ju stwierdzono, osoba, ktra ma moliwo szantaowania osoby z pitnem, moe rwnie czsto pomc jej utrzyma tajemnic. Co wicej, szantaysta prawdopodobnie bdzie mie wiele powodw, aby tak postpi. I tak kierownicy hoteli w kurortach czsto prowadz polityk prywatnoci, ktra chroni niewiernych maonkw, od czasu do czasu zatrzymujcych si w takich miejscach. Strczyciele wykazuj niekiedy podobn trosk: Mczyni ci [strczyciele] wynajmowali pokoje w szacownych hotelach na pierwszym pitrze nad holem, tak aby ich klienci mogli korzysta ze schodw, nie bdc widziani przez windziarzy czy recepcjonistw 255 . Podobnie zachowyway si ich podopieczne: Jeeli klienci s ludmi znaczcymi, dziewczyny nie bd ich zbyt chtnie identyfikoway lub wymieniay ich nazwisk w rozmowie, nawet midzy sob 2 5 6 . Podobnie pisze si o roli fryzjera zatrudnionego w luksusowym domu publicznym: Naprawd by kim wicej ni artyst. By szczerym przyjacielem kadej dziewczyny w domu. Charlie" sucha zwierze, ktre rzadko syszeli inni, i dawa duo zdroworozsdkowych rad. Co wicej, w swoim wasnym domu na Michigan Avenue odbiera poczt dla dziewczyn, ktre ukryway swoje zajcie przed rodzin i przyjacimi. Jego dom by miejscem, w ktrym dziewczyny mogy si spotyka z krewnymi niespodziewanie odwiedzajcymi Chicago 257 . Innych przykadw dostarczaj pary maonkw, z ktrych jedno naley do napitnowanej kategorii, a drugie nosi pitno dobro-
B, Roueche, A Lonely Road, Eleven Blue Men, New York 1953, s. 122. Scena miedzy ciarn prostytutk i niewiedzcym o jej pitnie mczyzn, ktry chce j polubi w: G. Dendrickson, F. Thomas, op. cit,, s. 134; zbeletryzowana scena midzy pomijajcym swoje pitno Murzynem a bia dziewczyn, ktr chce polubi w: J. W Johnson, op. cit., s. 204-205.
254
253
255
J. Stearn, op. cit., s. 13. "< H. Greenwaid, The Call Girl, New York 1958, s. 24. 257 Madeleine, op, cit., s, 71.
138
139
wolnie. Twierdzi si na przykad, e towarzyszka ycia alkoholika

bdzie mu pomaga w ukrywaniu jego saboci. Zona mczyzny z kolostomi bdzie mu pomaga upewni si, czy nie czu od niego nieprzyjemnego zapachu 2 5 8 ; ponadto moe pozostawa w domu i przyjmowa wszelkie telefony czy dzwonki do drzwi, tak aby irygacja moga przebiega bez zakce f...]" 2 5 9 . M kobiety udajcej, e dobrze syszy, pomaga jej nastpujco: By przemiym czowiekiem i od momentu, w ktrym si w sobie zakochalimy, instynktownie wiedzia, jak pomc mi ukrywa saboci i tuszowa bdy. Mia czysty, donony gos. Wydawao si, e nigdy go nie podnosi, ale zawsze syszaam, co mwi, a przynajmniej pozwala mi myle, e tak jest. Kiedy bylimy w towarzystwie, uwaa na to, jak mi idzie, i gdy zaczynaam si plta, on dyskretnie pomaga mi nie zgubi si w konwersacji 260 . Naley doda, e bliscy nie tylko pomagaj dyskredytowalnej osobie w jej maskaradzie, ale mog rwnie peni t funkcj bez jej wiedzy. Mog w istocie odgrywa rol ochronnego klosza, pozwalajc jednostce sdzi, i jest bardziej akceptowana jako normals, ni tak jest w rzeczywistoci. Bliscy jednostki bd zatem bardziej wiadomi jej odmiennoci i wynikajcych z niej problemw ni ona sama. Przekonanie, e zarzdzanie pitnem dotyczy tylko nosiciela pitna oraz osb z zewntrz, jest tu z pewnoci niezgodne z prawd. Co interesujce, osoby, ktre nosz okrelone pitno, mog czsto polega na wzajemnej pomocy w jego pomijaniu, co jest kolejnym dowodem na to, e ci, ktrzy mog najbardziej zagraa tajemnicy, czsto okazuj si najbardziej pomocni. Na przykad kiedy jeden homoseksualista zaczepia drugiego, moe si to odby tak, e normalsi nie s wiadomi tego, i wanie dzieje si co nadzwyczajnego.
Jeeli przyjrzymy si bardzo uwanie i wiemy, na co zwraca uwag w gejowskim barze, zaczynamy dostrzega, e niektre osoby najwyraniej komunikuj si ze sob bez sw, jedynie za pomoc spojrze - ale nie tych przelotnych, ktre zwykle wymieniaj midzy sob mczyni 261 . Taki sam rodzaj wsppracy mona spotka wrd nosicieli pitna, ktrzy znaj si osobicie. Na przykad byli pacjenci szpitali psychiatrycznych, ktrzy poznali si w trakcie pobytu w tej instytucji, mog taktownie nie ujawnia tego faktu poza szpitalem. Czasami, kiedy jedna z tych osb jest akurat w towarzystwie normalsw i spotka na ulicy inn, mog si min, ignorujc si wzajemnie, jak gdyby si nie znay. Jeli takie osoby si przywitaj, mog to zrobi dyskretnie, nie wyjaniajc, jak si poznay, a jednostce, ktrej sytuacja jest bardziej delikatna, przyznaje si prawo do nadania ksztatu temu wzajemnemu rozpoznaniu, a take wynikajcej z niej wymianie towarzyskiej. Byli pacjenci szpitali psychiatrycznych nie s tu oczywicie odosobnieni: Profesjonalna cali girl kieruje si kodeksem regulujcym jej stosunki z klientami. Do zwyczaju naley na przykad to, aby nigdy w aden sposb nie okazaa, e rozpoznaa swojego klienta, gdy spotyka go w miejscu publicznym, chyba e on pierwszy j przywita262. W sytuacji, gdy zabtako tego rodzaju dyskrecji, mona si niekiedy spodziewa, e zdyskredytowana jednostka zechce zdyscyplinowa niedyskretn osob, co ilustruje Reiss w swojej pracy na temat modocianych przedsibiorcw, cytujc informatora: Id ulic ze swoj sta dziewczyn, kiedy ten gej, z ktrym raz byem, mijajc nas, gwide na mnie i krzyczy: Hej, sodziutki".
258
C. Orbach i in., op. dt., s. 163. Ibidem, s. 153. 260 p Warfield, Keep Listening, op. dt., s. 2 1 .
259
161 E. Hooker, The Homosexual Community, 14 sierpnia 1961, s. 8, niepublikowana praca przedstawiona na Czternastym Midzynarodowym Kongresie Psychologii Stosowanej w Kopenhadze. Struktura takiej wymiany spojrze jest zoona, wie si z wzajemnym kognitywnym rozpoznaniem spoecznej (ale nie osobistej) tosamoci; cz si z tym rwnie intencje seksualne, a niekiedy take cicha umowa. 161 G. Greenwald, op. dt., s. 24,
140
141
[.,.] i byem wcieky, wic poszedem do chopakw, zaczailimy si na niego i stuklimy go tak, e aowa, e si urodzi [...] nie pozwol na co takiego ze strony pedaa.263 Naley si spodziewa, e dobrowolne utrzymanie rnego rodzaju dystansu bdzie strategicznym dziaaniem osb pomijajcych pitno, przy czym osoba dyskredytowalna bdzie wykorzystywa bardzo podobne mechanizmy jak zdyskredytowana, ale z nieco innych wzgldw. Ograniczajc prby nawizania bliskiej relacji lub cakowicie z nich rezygnujc, jednostka moe unikn wynikajcego std zobowizania do ujawniania informacji. Utrzymujc dystans, nie bdzie musiaa spdza z inn osob zbyt wiele czasu. Postpuje tak dlatego, e - jak wczeniej stwierdzono - im wicej czasu si z kim spdza, tym wiksze jest prawdopodobiestwo nieprzewidzianych zdarze, w trakcie ktrych ujawniane s tajemnice. Przykadami, ktre to potwierdzaj, s wypowiedzi on pacjentw szpitali psychiatrycznych, radzcych sobie z pitnem. Ale ze wszystkimi naszymi pozostaymi znajomymi urwaam kontakty [po tym, jak wymienia piciu, ktrzy znali pitno jej ma]. Nie powiedziaam im, e si wyprowadzam i odczyam telefon, nie mwic o tym nikomu, tak e nie wiedzieli, jak si ze mn skontaktowa264. W biurze z nikim za bardzo si nie zaprzyjaniam, poniewa nie chc, aby ludzie wiedzieli, gdzie jest mj m. Myl, e gdybym si z nimi zbytnio zaprzyjania, zaczliby zadawa pytania i mogabym si wygada, wic po prostu myl, e lepiej jeli o Joe wie tak mao osb, jak to tylko moliwe265. Utrzymujc fizyczny dystans, jednostka moe rwnie ograniczy skonno innych osb do tworzenia jej osobistej identyfikacji.
Przebywajc w miejscu, gdzie ludzie rzadko pozostaj na stae, moe ona ograniczy ilo staych dowiadcze, w ktre s zaangaowani inni. Jeli to miejsce pobytu jest odcite od jej poprzedniego miejsca zamieszkania, moe wprowadzi do swojej biografii niecigo: intencjonalnie - jak niezamna dziewczyna w ciy, jadca do innego stanu, aby urodzi dziecko, lub te pochodzcy z maego miasteczka homoseksualista, jadcy do Nowego Jorku, Los Angeles czy Parya, aby mc funkcjonowa wzgldnie anonimowo; bd te nieintencjonalnie - jak pacjent szpitala psychiatrycznego, ktry z ulg odkrywa, e miejsce, w ktrym go umieszczono, znajduje si daleko za miastem, jest zatem w pewnym stopniu odcity od swoich zwykych kontaktw. Zostajc w domu i nie odbierajc telefonu ani nie otwierajc drzwi, dyskredytowalna jednostka moe si wycofa z wikszoci tych kontaktw, w ktrych jej haba mogaby zosta wczona do znanej innym biografii266. Naley rozway teraz ostatni moliw sytuacj, eliminujc wszystkie pozostae. Jednostka moe si mianowicie dobrowolnie ujawni, radykalnie przeksztacajc w ten sposb swoje pooenie - przestaje wtedy by osob, ktra musi zarzdza informacjami na swj temat, a staje si kim, kto musi sobie radzi z nieatwymi okolicznociami spoecznymi. Z osoby dyskredytowalnej zmienia si w osob zdyskredytowan. Kiedy osoba z ukrytym pitnem wyjawi informacje na swj temat, moe si oczywicie zaangaowa w jedno z omawianych wczeniej dziaa adaptacyjnych dostpnych dla osoby, ktrej pitno jest innym znane, co czciowo tumaczy polityk samodemaskacji. Jedn z metod ujawnienia takich informacji jest dobrowolne noszenie przez jednostk symbolu pitna, dobrze widocznego znaku, ktry obwieszcza jej uomno, gdziekolwiek si ona znajduje. S na przykad osoby niedosyszce, ktre nosz aparat suchowy bez ba267 terii , albo czciowo niewidomi posugujcy si skadan bia lask czy te ydwki noszce naszyjnik z gwiazd Dawida. Naley
u i
A. J. Reiss, Jr., The Social Integration of Queers and Peers., Social Problems", 1961, nr IX, s. 118, " M . R., Yarrow, J. A. Clausen, P. R. Robbins, op. cit s. 36. 265 Ibidem,
166 Przykad dotyczcy ukrywania ciy 2 nieprawego oa podany jest w: H. M. Hughes, op. cit., s. 53 i nastpne. U7 R. Barker i in., Adjustment to Physical Handicap and Illness, op. cit,, s. 241.
142
Kontrola informacji a tosamo' osobista
143
zaznaczy, e niektre symbole pitna, takie jak znaczek Rycerzy Kolumba, wskazujcy, i osoba, ktra go nosi, jest katolikiem268, nie s prezentowane bezporednio w celu ujawnienia pitna, ale maj zawiadcza raczej o przynalenoci do organizacji, ktrym si takiego znaczenia nie przypisuje. Trzeba te wzi pod uwag, e wszelkiego rodzaju radykalne inicjatywy rwnie mog ten mechanizm wykorzystywa, poniewa jednostka, ktra z wasnej woli nosi okrelone symbole, zapewnia o swym odciciu od spoecznoci normalsw. Przykadem jest zachowanie i wygld odamu nowojorskich ydw. Do Obgehitene Yiden, ydw Obrocw", nale tak zwani ultraortodoksyjni ydzi, ktrzy nie tylko przestrzegaj Shulhan Aruch w kadym najdrobniejszym szczegle, ale s nader skrupulatni i gorliwi w swych praktykach. Wypeniaj wszystkie przykazania i nakazy z najwiksz dbaoci. Ludzi ci s otwarcie identyfikowalni jako ydzi. Nosz brody i/lub specjalne tradycyjne stroje wycznie po to, by zewntrznie identyfikowano ich jako ydw: brody, aby wizerunek Boga by na ich twarzach", tradycyjne ubrania, aby mogli si powstrzyma od kadego z moliwych grzechw"269. Cech symboli pitna jest to, e s nieustannie widoczne. Napitnowana jednostka moe take stosowa mniej surowe sposoby ujawniania si, czemu su na przykad tak zwane celowe wpadki (np. gdy niewidoma osoba w obecnoci nowo przybyych specjalnie robi co niezdarnie, aby w ten sposb poinformowa ich o swoim pitnie). Istnieje rwnie ceremonia ujawnienia - formua, za pomoc ktrej jednostka przyznaje si do swojej uomnoci, mwic o tym. Zakada ona jednoczenie, e normalsi przejd nad tym do porzdku
1 268 ^ Stanach Zjednoczonych do czasu prezydentury Johna Kennedyego katolicyzm nalea do okolicznoci stygmatyzujcych. Kennedy, ktry byl katolikiem, zmieni postrzeganie wyznawcw tej religii. Podobne zmiany, nieco pniejsze, obserwowa mona w Wielkiej Brytanii, tradycyjnie usposobionej antypapistowsko*. Zob. na ten temat niedawny artyku w The Economist", 7 kwietnia 2005 (przyp, red.). 209 S. Poll, The Hasidk Community of Williamsburg, New York 1962, s. 25-26.
dziennego i nie bd musieli udawa, e nic nie zauwayli. Zatem yd albo pacjent szpitala psychiatrycznego w rozmowie z nieznajomym czeka na odpowiedni moment i spokojnie mwi: Bdc ydem, uwaam..." albo Bdc w tej kwestii osob kompetentn, jako pacjent szpitala psychiatrycznego mog powiedzie, e...". Sugerowano wczeniej, e nauka pomijania pitna jest jedn z faz procesu socjalizacji napitnowanej jednostki, a zarazem punktem zwrotnym w jej karierze moralnej. Pragn stwierdzi, i jednostka z pitnem moe zacz odczuwa, e powinna przesta si ukrywa, jeeli siebie akceptuje i szanuje. Zatem po mudnej nauce ukrywania pitna jednostka moe si zacz tego ukrywania oducza. W tym miejscu dobrowolne zdjcie maski wpasowuje si w karier moraln, jest symbolem jednej z jej faz. Naley doda, e w publikowanych autobiografiach nosicieli pitna ta faza kariery moralnej jest zwykle opisywana jako ostatnia, dojrzaa, wiadczca o dobrym przystosowaniu, jako tak zwany stan aski, ktry sprbuj przeanalizowa pniej.
Zakrywanie
Dotychczas wyranie odrnialimy sytuacj osoby zdyskredytowanej, ktra musi sobie radzi z napiciem, od sytuacji osoby dyskredytowalnej, ktra musi kontrolowa przepyw informacji na swj temat. Nosiciele pitna stosuj jednake tak technik przystosowawcz, ktra wymaga od badacza poczenia tych dwch sytuacji. Wie si to z rnic midzy widocznoci a natarczywoci pitna. Faktem jest, e osoby, ktre s gotowe przyzna si do swego pitna (w wielu wypadkach dlatego, e jest ono innym znane lub natychmiast dostrzegalne), mog mimo to czyni wielkie wysiki, aby zmniejsza jego znaczenie. Celem jednostki jest redukcja napicia, to znaczy uatwienie sobie i innym odwrcenia uwagi od pitna oraz podtrzymanie spontanicznego zaangaowania w oficjaln tre interakcji. Jednake rodki wykorzystywane do realizacji tego zadania s bardzo podobne do tych stosowanych przy ukrywaniu pitna. W niektrych wypadkach s nawet identyczne, poniewa to, co
1 44
145
ukrywa pitno przed osobami niezorientowanymi, moe rwnie

uatwi sytuacj tym, ktrzy o nim wiedz. I tak dziewczyna, ktra najlepiej si porusza na swojej drewnianej nodze, kiedy jest w towarzystwie uywa kul lub zgrabnej, lecz wyranie sztucznej koczyny 270 . Bd ten proces nazywa zakrywaniem. Wielu z tych, ktrzy rzadko prbuj pomija pitno, czsto prbuje je zakrywa. Jeden rodzaj zakrywania wymaga od jednostki, aby troszczya si o standardy przypadkowo kojarzone z jej pitnem. Zatem niewidomi, ktrzy maj niekiedy znieksztacenia twarzy w okolicach oczu, dokonuj midzy sob rozrnienia wanie na tej podstawie. Ciemne okulary, noszone niekiedy, aby da dobrowolne wiadectwo lepoty, mog by jednoczenie zakadane, by ukry zeszpecenie. Jest to przypadek ujawniania lepoty przy jednoczesnym ukrywaniu szpetoty. Niewidomi maj z pewnoci wystarczajco duo oznak swojego stanu, bez dodawania do tego czynnikw natury kosmetycznej. Nie przychodzi mi do gowy nic, co jeszcze bardziej pogbioby tragiczn sytuacj niewidomego, ni uczucie, e w walce o odzyskanie wzroku przegra nie tylko t walk, ale rwnie straci swj zdrowy wygld 271 . W zwizku z tym, e niewidomy moe sprawia wraenie osoby niezdarnej, moe si on stara odzyska sprawno motoryczn - atwo, gracj i biego we wszystkich tych ruchach, ktre wiat wi272 dzcych postrzega jako normalne" . Drugi z kolei typ zakrywania (pokrewny temu pierwszemu) jest zwizany z wysikami majcymi na celu ograniczenia eksponowania tych uomnoci, ktre s najbardziej identyfikowane z pitnem. Na przykad osoba niedowidzca, ktra wie o tym, e obecni znaj jej odmienno, mimo wszystko moe unika czytania, poniewa, aby to uczyni, musiaaby zbliy ksik na odlego kilku
centymetrw, a to, w jej mniemaniu, mogoby zbyt raco wskazywa na jej lepot 273 . Naley zaznaczy, e ten typ zakrywania jest wanym aspektem technik asymilacyjnych, stosowanych przez czonkw mniejszociowych grup etnicznych. Celem takich dziaa, jak zmiana imienia czy ksztatu nosa, nie jest wycznie pomijanie pitna. Maj one rwnie sprawi, by znany innym atrybut by rzadziej zauwaany, poniewa atwiej jest wwczas podtrzymywa niewymuszony brak zainteresowania pitnem. Najbardziej interesujcym sposobem zakrywania jest chyba ten zwizany z organizowaniem sytuacji spoecznych. Jak ju wspomniaem, to, co koliduje bezporednio z procesem i mechanizmami komunikacji, narzuca si nieustannie w interakcji i rzeczywiste odwrcenie od tego uwagi jest trudne. Std te napitnowane osoby, szczeglnie te niepenosprawne fizycznie, musz niekiedy pozna struktur interakcji po to, by si dowiedzie, w jaki sposb zmieni swoje zachowanie, aby ich pitno byo mniej natarczywe. Na podstawie ich wysikw moemy zatem pozna cechy interakcji, ktre w innym wypadku uznalibymy za zbyt oczywiste, aby je zauway. Na przykad osoby niedosyszce ucz si mwi tak gono, aby - w opinii suchaczy - byo to odpowiednie w danej sytuacji. Ucz si take, jak by w cigej gotowoci, w razie gdyby musiay poradzi sobie z tymi momentami interakcji, ktre wymagaj dobrego suchu (jeli maj si odpowiednio zachowywa): Aby chroni swj sekret, Frances opracowaa wyszukane techniki radzenia sobie z cisz w czasie obiadu, przerwami podczas koncertw, meczy pikarskich, potacwek itd. Lecz techniki te sprawiay tylko, e jej niepewno rosa, co prowadzio z kolei do tego, e bya ostroniejsza i w zwizku z tym jeszcze bardziej niepewna. Zatem bezwzgldnie przestrzegaa tego, aby podczas proszonego obiadu: (1) siedzie obok kogo z dononym gosem; (2) krztusi si, kaszle lub dostawa czkawki, gdy kto zwraca si bezporednio do niej; (3) przej inicjatyw
270 271 272
W. Y. Baker, o/>. f., s. 133. H. Chevigny, op. cit., s. 40-41. Ibidem, s. 123.
273
R. Criddle, op. cit., s. 47,
1 46
w rozmowie, poprosi kogo o opowiedzenie historii, ktr ju syszaa, zadawa pytania, na ktre znaa odpowiedzi274. W podobny sposb niewidomi ucz si niekiedy patrze bezporednio na mwicego. Mimo e nie wie si to z widzeniem, pomaga jednak niewidomemu unikn gapienia si w przestrze, zwieszania gowy lub wysyania niewiadomie innych sygnaw zerwanego kontaktu 275 .
Rozdzia 3
Przystosowanie do grupy a tosamo ego
tej pracy podjto prb odrnienia tosamoci spoecznej od osobistej. Oba rodzaje tosamoci mog by jednak lepiej zrozumiane, gdy si je ze sob zestawi i porwna z czym, co Erikson i inni nazwali ego lub tosamoci odczuwan, mianowicie z subiektywnym znaczeniem wasnej sytuacji jednostki oraz jej cigoci i charakteru, ktre jednostka nabywa w wyniku rnorodnych dowiadcze spoecznych 276 . Tosamoci spoeczna i osobista jednostki budz zainteresowanie innych i s dla nich podstaw do tworzenia definicji tosamoci. W wypadku tosamoci osobistej wspomniane zainteresowania i definicje mog si pojawi jeszcze przed narodzinami jednostki i trwa po jej mierci, a zatem mog istnie nawet wtedy, gdy jednostka nic nie czuje, a tym bardziej nie ma poczucia tosamoci. Z drugiej strony tosamo ego jest przede wszystkim kwesti subiektywn, refleksyjn, musi wic by odczuwana przez jednostk, 277 ktrej tosamo rozwaamy . Jeli zatem przestpca posuguje
V l n
Na podstawie: F, Warfield, Cotton in My Ears, cyt. za: B. Wright, op. tit,, s. 49, H. Chevigny, op. dt., s. 51.
" Termin tosamo Ja" byby w tym miejscu trafny, ale jego rozwinicie - termin samoidentyfikacja" - jest powszechnie stosowany w odniesieniu do czego innego, mianowicie samej jednostki tworzcej swoj osobist tosamo przez dokumentacj lub wiadectwo, 177 Trjczlonowa typologia tosamoci wykorzystana w tym eseju nie precyzuje sensu zwrotu identyfikowa si z", ktry ma dwa powszechnie znane znaczenia; uczestniczy zastpczo w sytuacji osoby, ktrej niekorzystne pooenie wzbudzio sympati, oraz przyswaja sobie cechy innych osb, formujc wlasns) tosamo ego. Wyraenie by identyfikowanym z" moe owe znaczenia psychologiczne posiada, a ponadto odnosi si do spoecznej kategorii osb, ktrych domniemany charakter jest przypisywany sobie przez dana jednostk jako cze jej wasnej spoecznej tosamoci.
148
Pitno, Rozwaania o zranione] tosamoci
Przystosowania do grupy a tosamo ego
149
si pseudonimem, to odcina si w tym momencie od swojej osobistej tosamoci, Kiedy jednak zachowuje przy tym oryginalne inicjay lub jak inn cz swojego prawdziwego imienia i nazwiska, to daje w ten sposb wyraz poczuciu swojej tosamoci 278 . Jest oczywicie tak, e jednostka tworzy swj wizerunek z tych samych materiaw, z ktrych inni wczeniej konstruuj jej spoeczn i osobist identyfikacj, jednake korzysta ze znacznej swobody wobec tego, co ksztatuje 279 . Pojcie tosamoci spoecznej umoliwio nam analiz napitnowania. Pojcie osobistej identyfikacji pozwolio nam rozway rol kontrolowania informacji w radzeniu sobie z pitnem. Dziki pojciu tosamoci ego moemy si przyjrze temu, co jednostka moe odczuwa w zwizku z pitnem i radzeniem sobie z nim. To z kolei prowadzi nas do tego, by powici szczegln uwag dobrym radom, ktre otrzymuje.
jako guchych, a osoby niedowidzce nigdy nie uznaj siebie za niewidomych2*0. To wahanie identyfikacji jednostki jest najbardziej widoczne w jej zwizku z osobami bardziej napitnowanymi bd te w separacji od nich. Z takim rodzajem hierarchizowania, w ktrym jednostka zdradza sw grup, czy si kwestia sojuszy spoecznych, a mianowicie to, czy wybierze przyjaci, sympati i maonka z wasnej grupy, czy te spoza niej. Niewidoma dziewczyna wyraa t kwesti tak; Raz - kuka lat ternu - mylaam, e duo bardziej wolaabym si umwi z mczyzn widzcym ni z niewidomym. Ale od czasu do czasu chodz na randki i powoli moje odczucia na ten temat si zmieniy. Ceni to, e niewidomi rozumiej innych niewidomych, i teraz mogabym szanowa niewidomego dla jego wasnych zalet i cieszy si ze zrozumienia, ktre mgby dla mnie mie 281 . Niektrzy moi przyjaciele widz, a niektrzy s niewidomi. Wydaje mi si, e tak powinno by. Nie mog zrozumie opierania relacji midzyludzkich na tego typu podziaach282. Mona przypuszcza, e im bardziej jednostka jest zwizana z normalsami, tym mniej bdzie postrzega siebie w kategoriach pitna, cho zdarzaj si sytuacje, w ktrych prawdziwe wydaje si srwierdzenie odwrotne. Niezalenie od tego, czy nosiciel pitna jest blisko zwizany ze swoj grup, czy te nie, mona zaobserwowa u niego ambiwalencj tosamoci w chwili, gdy zaobserwuje, e osoby z tym samym pitnem zachowuj si stereotypowo, ostentacyjnie ub aonie, prezentujc przypisywane im negatywne atrybuty. Taki widok moe wzbudzi w danej jednostce odraz, poniewa wyznaje ona przecie w kocu normy spoeczestwa. Jednak jej spoeczna i psychologiczna
Ambi Walencja
Wiemy, e napitnowana osoba, uznana w naszym spoeczestwie za nosiciela pitna, nabywa standardy identyfikacji, ktre stosuje wobec siebie, mimo e nie moe ich speni. Jest wic nieuniknione, e bdzie w stosunku do wasnego Ja odczuwa pewn ambiwalencj, Pewne przejawy tej ambiwalencji zostay ju opisane przy omawianiu waha identyfikacji oraz czcego jednostk z innymi napitnowanymi zwizku, do ktrego si przyznaje. Mona przytoczy jeszcze inne jej przejawy, Napitnowane jednostki maj tendencj do hierarchizowania nosicieli tego samego pitna w zalenoci od tego, jak bardzo jest ono widoczne i narzucajce si. Do tych osb, ktrych pitno jest bardziej jawne, mog mie zatem taki stosunek, jaki normalsi maj do niej. Niedosyszcy w adnym razie nie postrzegaj wic siebie
'i
A. Hartman, op. cit., s. 54-55, " ' Istnieje na przykad dobrze znana tendencja polegajca na rym, e dana osoba ocenia presti swojego -jcia wyej ni osoby zatrudnione gdzie indziej, i
zio Na przykad zob.: R. Criddle, op. cit., s, 44-47. 2! E. Heinrich, L. Kriege!, op. cit., s. 187.
m
Ibidem, s. 188.
150
1 51
identyfikacja z tymi, ktrzy te normy naruszaj, wi j z przedmiotem jej odrazy, przemieniajc wstrt we wstyd, a nastpnie sprawiajc, e wstydzi si ona swego zawstydzenia. Krtko mwic, osoba taka nie moe ani zaakceptowa swojej grupy, ani jej odrzuci 283 . ("Wyraenie troska o wewntrzgrupowe oczyszczenie" stosowane jest do opisywania dziaa osb napitnowanych, zmierzajcych nie tylko do znormalizowania wasnego zachowania, ale rwnie do poprawy zachowania innych osb w grupie) 284 . "Wydaje si, i szczeglnie wyran form tej ambiwalencji jest proces upodabniania si, czyli zbliania si jednostki do niepodanego wizerunku nosicieli tego samego pitna podczas przebywania z kim normalnym 285 . Naley si spodziewa, e taka ambiwalencja tosamoci bdzie si wyraa w sposb zorganizowany w pisanych, mwionych, pokazywanych oraz prezentowanych w jakikolwiek inny sposb wypowiedziach przedstawicieli grupy. I tak w publikowanych oraz przedstawianych na scenie dowcipach na temat napitnowanych mona znale szczeglny rodzaj ironii. Karykatury, dowcipy i opowieci pokazuj w sposb niepowany sabo stereotypowego przedstawiciela danej kategorii, nawet jeli jednoczenie ten plbohater potrafi jawnie przechytrzy normalsa majcego duo wyszy status 286 . " W powaniejszych wypowiedziach bohaterowie reprezentujcy nosicieli pitna mog ukazywa podobn ambiwalencj, ujawniajc lub wskazujc na podobn samoalienacj.
Zalecenia profesjonalistw
Sugerowano ju, e jednostka z pitnem definiuje siebie jako osob niernic si od adnej innej istoty ludzkiej, podczas gdy jednoczenie ona sama i otaczajcy j ludzie definiuj j jako kogo
odmiennego. Znajc t podstawow wewntrzn sprzeczno nosiciela pitna, mona zrozumie, e uczyni on jaki wysiek, aby rozwiza swj dylemat, choby to rozwizanie miao polega jedynie na znalezieniu ideologii, ktra nada sens jego sytuacji. We wspczesnym spoeczestwie oznacza to, e jednostka bdzie nie tylko prbowaa sama taki kodeks stworzy, ale - jak ju sugerowano - pomog jej profesjonalici, niekiedy pod pretekstem opowiadania historii swojego ycia lub tego, jak poradzili sobie z trudn sytuacj. Kodeksy, ktre przedstawia si jednostce z pitnem (wprost lub porednio), dotycz zazwyczaj pewnych standardowych kwestii. Sugerowany jest podany wzr odkrywania i zakrywania pitna. (Na przykad byym pacjentom szpitali psychiatrycznych zaleca si czasem, aby staranie ukrywali swoje pitno przed zwykymi znajomymi, ale byli na tyle pewni wasnego zdrowia psychicznego i do tego stopnia wierzyli, e ich dawne uomnoci miay medyczne, nie za moralne podoe, aby ujawni prawd o sobie przed wspmaonkiem, bliskimi przyjacimi i pracodawcami). Innymi standardowymi kwestiami s: sposb radzenia sobie z sytuacjami draliwymi; wsparcie, ktre jednostka powinna zapewnia swojej grupie; waciwy sposb bratania si z normalsami; typy uprzedze wobec nosicieli tego samego pitna, na ktre jednostka powinna przymyka oko i takie, ktre powinna otwarcie atakowa; stopie, w jakim powinna si prezentowa jako osoba tak samo normalna, jak kada inna, oraz stopie, w jakim powinna zachca do troch innego traktowania siebie; fakty o podobnych do niej ludziach, z ktrych powinna by dumna; a take formy .stawiania czoa wasnej odmiennoci, w ktre powinna si zaangaowa. Pomimo e kodeksy czy metody postpowania proponowane osobom z okrelonym pitnem bd si midzy sob rni, istniej pewne argumenty, nawet najbardziej sprzeczne, co do ktrych istnieje bardzo oglna zgoda. Napitnowan osob niemal zawsze si ostrzega przed podejmowaniem prb cakowitego pomijania pitna. ("W kocu zalecanie takiej taktyki w oficjalnych publikacjach moe by trudne, chyba e kto si przyznaje do tego anonimowo). Jest ona rwnie zazwyczaj ostrzegana przed pen akceptacj
Zob, j.-P. Sartre, Anti-Semite and Jew, New York 1958, s 102 i nastpne. M. Seeman, The Intellectual and the Language of Minorities, American Journal of Sociology", 1958, nr LXFV, s. 29, m Interesujcy epizod, w ktrym niedowidzca moda osoba spotyka niewidom dziewczyn? przy stoisku charytatywnym i ma mieszane uczucia, odnotowano w: R. Criddle, op. cii., s. 71-74. 286 Zob. na przykad: j . Burma, Humor as a Technique in Race Conflict, American Sociological Review", 1946, nr XI, s. 710-715.
M
11(1
152
153
i przyswojeniem negatywnych postaw innych wobec siebie, a take przestrzegana przed minstrelizacj 287 . Polega to na tym, e osoba napitnowana, aby przypochlcbi si innym, prezentuje przed normalsami peen zestaw zych cech przypisywanych osobom takim jak ona, odgrywajc w yciu rol bazna: Dowiedziaam si rwnie, e kaleka musi uwaa, by nie zachowywa si inaczej, ni ludzie si po nim tego spodziewaj. Oczekuj oni przede wszystkim, e kaleka bdzie osob uomn; e bdzie niepenosprawny i bezradny, e bdzie od nich gorszy. Stan si podejrzliwi i niepewni, jeli kaleka tyci: oczekiwa nie speni. Jest to do dziwne, ale osoba niepenosprawna musi gra rol kaleki, tak jak wiele kobiet musi dostosowa si do tego, czego spodziewaj si po nich mczyni - staj si stereotypowymi kobietami. Rwnie Murzyni musz si czsto zachowywa jak klauni przed wysz" bia ras, tak aby czarny brat nie wzbudzi w biaym strachu. Znaam kiedy karlic, ktra bya tego naprawd smutnym przykadem. Bya bardzo mala, miaa mniej wicej cztery stopy wzrostu. Bya osob znakomicie wyksztacon, jednake w obecnoci innych ludzi stawaa si niezwykle ostrona, aby nie by niczym wicej ni karlem i gra rol gupka - z tym samym sztucznym miechem i szybkimi, miesznymi ruchami, tak charakterystycznymi dla baznw z krlewskich dworw w redniowieczu. Tylko wrd przyjaci moga zdj blazesk czapk i odway si by kobiet, jak bya naprawd; inteligentn, smutn i bardzo samotn
28S
by czu niesmak wobec tych wsptowarzyszy niedoli, ktrzy nie robic w zasadzie ze swojego pitna tajemnicy, jednoczenie starannie je zakrywaj, oraz pokazuj, e pomimo pewnych pozorw s niezwykle sprawni umysowo, bardzo wielkoduszni, trzewi, mscy, zdolni do cikiej, fizycznej pracy i uprawiania wyczerpujcych dyscyplin sportowych, krtko mwic - e s kulturalnymi dewiantami, osobami tak samo sympatycznymi jak my, wbrew reputacji swojej grupy 290 . Powinno by jasne, e takie zalecane kodeksy zachowania dostarczaj nosicielowi pitna nie tylko podstawy i polityki dziaania, nie tylko instrukcji, jak traktowa innych, ale rwnie recept na stosowne traktowanie siebie samego. Nie stosowa si do kodeksu oznacza by osob, ktra oszukuje sam siebie i jest na niewaciwej drodze. Przestrzeganie go za oznacza, e jest si kim prawdziwym i wartociowym - te wartoci duchowe cz si, tworzc co, co bywa nazywane autentycznoci 291 . Mona w tym miejscu wspomnie, jakie mog by skutki tego zalecenia. Po pierwsze, rady dotyczce osobistego zachowania zachcaj niekiedy osob z pitnem do tego, by stal si krytykiem spoeczestwa i obserwatorem ludzkich relacji. Mog j doprowadzi do tego, e nie bdzie oceniaa od razu przypadkowych interakcji spoecznych, lecz analizowaa je, szukajc oglnych motyww, zasad, ktre nimi rzdz. Dziki temu moe si sta wiadoma sytuacji, podczas gdy wspobecni normalsi s w ni zaangaowani spontanicznie, s wewntrz sytuacji, ktra jest dla nich tem zoonym z kwestii nieabsorbujcych ich uwagi. To rozszerzanie wiadomoci nosiciela pitna jest wzmacniane, jak wczeniej sugerowano,
Z drugiej strony jednostka z pitnem jest zazwyczaj przestrzegana przed normifikacj lub deminstrelizacj289 . Jest zachcana do tego,
Na temot ydw zob.: J.-P. Sartre, op. cit., s. 95-96; na temat Murzynw zob.: A, Broyard, op. cit.; na temat intelektualistw zob.: M. Seaman, op. cit.; na temat Japoczykw zob.; M. Grodzins, Making Un-Americans, American Journal of Sociology", 1955, nr LX, s. 570-582. 2 " Naley zaznaczy, e cho literatura na temat autentycznoci zajmuje si tym, w jaki sposb jednostka powinna si zachowywa, jest wiec moralisryczna, to jednak jest prezentowana pod pozorem chodnej, neutralnej analizy, gdy autentyczno ma prowadzi do realistycznego ukierunkowania si na reeczywisro. Literatura ta jest obecnie najlepszym rdem neutralnej analizy kwestii zwizanych z identyfikacja.. Krytyczne komentarze w; S. D. Rinder, D. T. Campbell, Varieties o/ hmutbencUy, Phylon", 1952, nr IV, s. 270-275.
290
Termin pochodzi z: A. Broyard, Portrait of ihn lutiiillieiilie Negro, Commentary", 1950, nr X, s. 59-60, Wie si z tym wiadoma prba penego odgrywania roli, nazywa^ na niekiedy personifikacj. Na temat Murzynw udajcych Murzynw ob. B. Wolfe, oj, tit., s. 203, 288 F. Carling, op. eh., s. 54-55. 289 K. Lewin, op. cit., s. 192-193, stosuje tutaj termin negatywny szowinizm"; A. Broyard, op, cit., s. 62, stosuje termin inwersja roli", Zob. rwnie: J.-P. Sartre, op. cit., s. 102 i nastpne.
287
154
15 5
przez jego szczegln wraliwo na sytuacje akceptacji i demaskacji, ktrych normalsi bd mniej wiadomi 2 9 2 . Po drugie, rady udzielane nosicielowi pitna odnosz si czsto dosy otwarcie do tej czci jego ycia, ktr uznaje on za najbardziej prywatn i wstydliw. Jego najgbiej skryte rany s dotykane" i badane w sposb kliniczny, jak tego chce obecna moda intelektualna 2 9 3 . Burzliwe debaty dotyczce sytuacji osobistych mog by prezentowane w formie zbeletryzowanej, wraz z fundamentalnymi kryzysami wiadomoci, jakie im towarzysz. Fantazje na temat ponienia oraz triumfu nad normatsami mog przybiera atrakcyjn form i stawa si oglnodostpne. To, co najbardziej prywatne j wstydliwe, staje si elementem wsplnotowym, poniewa najgbsze uczucia nosiciela pitna staj si treci publicznych wypowiedzi przedstawicieli jego kategorii. Skoro zatem to, co jest dostpne dla nosiciela pitna, jest z koniecznoci dostpne rwnie dla nas, w prezentacjach tych praktycznie nie mona unikn poruszania kwestii zdemaskowania i zdrady, mimo e ich ostateczny efekt mgby by pomocny nosicielom pitna.
powinno to by zaskoczeniem, skoro o tym, kim jednostka jest lub kim mogaby by, decyduje miejsce zajmowane w strukturze spoecznej przez podobne jej osoby. Jedn z takich grup jest og osb cierpicych razem z jednostk. Jej rzecznicy utrzymuj, e wanie ta grupa jest prawdziw grup jednostki, do ktrej ona w sposb naturalny naley 2 9 4 . Wszystkie pozostae kategorie i grupy, do ktrych jednostka z koniecznoci rwnie naley, nie s z istoty rzeczy uznawane za jej prawdziwe rodowisko. Prawdziw grup jednostki s zatem ludzie, ktrych dotyka prawdopodobnie to samo cierpienie, gdy nosz takie samo pitno, czyli ta kategoria osb, ktra rnoe j dyskredytowa. Charakter, ktry wspomniani rzecznicy przyznaj jednostce, zaley od jej stosunku do podobnych sobie osb. Jeeli zwraca si w kierunku swojej grupy, jest lojalna i autentyczna. Jeli si od niej odwraca, jest poda i gupia 2 9 S . To z pewnoci wyrana ilustracja podstawowego socjologicznego motywu; natura jednostki, ktr jej
Przystosowanie do grupy
Mimo e proponowane tu filozofie yciowe, owe recepty na ycie s przedstawiane jak gdyby z osobistego punktu widzenia nosiciela pitna, to po analizie staje si jasne, e nie s one oparte na dowiadczeniach poszczeglnych osb. Tym, co je oywia, s grupy, rozumiane jako zbir jednostek bdcych w podobnej sytuacji. Nie
M 1 jest to tylko jeden z aspektw generalnej tendencji nosicieli pitna do tego, by stawia czoa ciqglemu ocenianiu swojego ycia, czego normalsi by moe nic musz robi. Zatem o osobie z pitnem, ktra zakada rodzin i zdobywa prac, mwi si niekiedy, e zrobia co ze swoim yciem", a o kim, kto zawiera maestwo z nosicielem pitna, mwi si, e zmarnowa sobie ycie". To wszystka jest w niektrych sytuacjach wzmacniane, kiedy jednostka staje si spraw" lub podopiecznym" dla pracownikw socjalnych lub innych urzdnikw spoecznych i utrzymuje ten swj status przez reszt ycia. Opinia pewnej niewidomej osoby na ten temat w; H. Chevigny, op, eh., s. 100, M5 Ostatnie prace Jamesa Baldwina dostarczaj wielu informacji na temat Murzynw. H. Chevigny, op, eh., podaje dobry przykad dotyczcy niewidomych.
194 Std na przykad K. Lewin, op. cit., moe rozwaa fenomen, ktry nazywa samoniennwici, i nic powodowa adnych niejasnoci, minio e przei ten termin rozumie on nie nienawi jednostki do samej siebie (co postrzega jako czsty skutek samonienawici), ale nienawi do grupy, do ktrej pitno j przypisuje. 2,5 Pogld, e napitnowana jednostka powinna by lojalna w stosunku do swojej grupy, jest wyraany rwnie przez zawodowych badaczy spoecznych. Na przykad; D. Riesman, Marginalily, Conformity, and Insight, Pylon", i 953, nr III, s. 251252, opisujc to, e kady - socjolog, Amerykanin czy profesor - moe ulec pokusie akceptowania komplementw na swj temat, ktre s obraz dla jego grupy, podaje tak histori: Ja sam przypominam sobie, e powiedziaem kiedy prawniczce, e nie bya tak ostra i agresywna, jak inne Portias, ktre znalem, i ubolewam, e przyja to jako komplement i przystaa na zdrad swoich koleanek". Z punktu widzenia socjologii powinno by jasne, i jednostka w rnych sytuacjach spoecznych odkryje rne roszczenia co do tego, ktra z jej wielu grup jest t prawdziw. Inne kwestie s mniej jasne. Dlaczego na przykad jednostkom, ktre zapaciy ju znaczn cen za swoje pitno, powinno si mwi, by nie ukryway go - moe zgodnie z regu, e im mniej zdobye dotychczas, tym mniej powiniene prbowa zdoby? I jeli ponienie z okrelonym pitnem jest zte obecnie lub w przyszoci, to dlaczego wanie nosiciele pitna powinni by bardziej ni ci, ktrzy go nie maj?, odpowiedzialni za prezentowanie i narzucanie sprawiedliwego stanowiska i poprawienie losu caej kategorii napitnowanych? Jedr.a odpowied jest oczywicie taka, e osoby z okrelonym pitnem powinny lepiej zna swoj sytuacj, co zakada interesujc relacj midzy wiedz a moralnoci. Lepszym wytumaczeniem jest by moe to, e osoby z okrelonym pitnem s czsto przez siebie oraz przez tiormalsw uznawane za powizane ze sob w przestrzeni i czasie w jedn spoeczno, ktrej czonkowie powinni si wzajemnie wspiera.
. : i
1 56
Pitno, Rozwaania o zranione) tosamoci
157
przypisujemy i ktr przypisuje sobie sama, wynika z natury jej grupowych zwizkw. Jak si mona spodziewa, profesjonalici przyjmujcy stanowisko wewntrzgrupowe mog zaleca wojownicz i szowinistyczn lini postpowania, a nawet sprzyja ideologii secesyjnej. Przyjmujc t takryk, nosiciel pitna bdzie w mieszanych kontaktach chwali domniemane szczeglne wartoci i zasugi podobnych sobie osb. Moe si rwnie pyszni pewnymi stereotypowymi atrybutami, ktre mgby atwo ukry. Obserwujemy ydw w drugim pokoleniu 296 , ktrzy agresywnie nasycaj swoj mow ydowskimi idiomami i akcentem, oraz wojujcych gejw obnoszcych si ze swoj odmiennoci w miejscach publicznych. Nosiciel pitna moe rwnie otwarcie kwestionowa na wp ukryt dezaprobat, z jak traktuj go normalsi, oraz dopatrywa si niedocigni w zachowaniu osb pretendujcych do roli zorientowanych", czyli nieustannie obserwowa dziaania i sowa innych, pki nie zauway choby cienia znaku, e ich akceptacja jest tylko na pokaz 297 . Problemy zwizane z postaw radykaln s dobrze znane. Kiedy ostatecznym celem politycznym jest pozbawienie pitna innoci, jednostka moe odkry, e jej wasne wysiki mog upolityczni jej ycie, czynic je jeszcze bardziej odmiennym od normalnego, ktrego jej pierwotnie odmwiono, chocia kolejne pokolenie nosicieli pitna dziki jej wysikom bdzie si mogo cieszy wiksz akceptacj. Ponadto, zwracajc uwag na sytuacj podobnych do siebie osb, jednostka pod pewnymi wzgldami utrwala publiczny wizerunek swojej odmiennoci jako czego rzeczywistego, a wizerunek swoich wsptowarzyszy niedoli - jako tworzcych prawdziw grup. Z drugiej strony, jeeli szuka jakiego rodzaju separacji, a nie asymilacji, moe odkry, e uywa z koniecznoci jzyka i stylu wrogw, Co wicej, przedstawione dania, rewidowane pooenie, zalecane strategie s czci dyskursu ekspresji i uczucia, ktry naley
Chod; o ydw urodzonych ju w USA, czyli dzieci ydowskich imigrantw (przyp, red.). 2,7 Na temat wojowniczych reakcji niektrych pacjentw ze znieksztaceniami rwarzy zob.; R Macgregor i in., op. dt., s. 84. Zob. te: C. Greenberg, Self-Haired and Jewish Chauvinism, Commentary", 1950, nr X, s. 426-433.
294
do caego spoeczestwa. Pogarda dla spoeczestwa, ktre j odrzuca, moe by zrozumiana tyko w kategoriach obowizujcej w tym spoeczestwie koncepcji dumy, godnoci i niezalenoci. Krtko mwic, jeli nie istnieje jaka obca kultura, w ktrej moe znale oparcie, to im bardziej jednostka separuje si strukturalnie od normalsw, rym bardziej moe si do nich upodobni pod wzgldem kulturowym.
Przystosowaniepoza grup
Wasna grupa jednostki moe zatem dostarcza wskazwek do kodeksu zachowania, ktry profesjonalici zalecaj teje jednostce. Od osoby z pitnem da si rwnie, aby spojrzaa na siebie z punktu widzenia grupy normalsw oraz caego spoeczestwa. Chc w pewnej mierze rozway cie rzucany przez ten drugi punkt widzenia. Jzyk tego stanowiska, inspirowany przez normalsw, jest nie tyle polityczny, jak w poprzednim wypadku, co psychiatryczny. rdem retoryki jest wyobraenie higieny umysowej. O kim, kto postpuje wedug zalece, mwi si, e jest dojrzay i dobrze si przystosowa, O tym, kto tego nie robi, mwi si, e jest osob sab, ograniczon, defensywn, z niedostatkiem zasobw wewntrznych. Z czym si wie takie stanowisko? Jednostce radzi si, aby postrzegaa siebie jako penowartociow istot ludzk, tak jak kada inna - jako istot, ktra w najgorszym wypadku okazuje si wykluczona z czego, co w ostatecznym rozrachunku jest tylko jedn z dziedzin ycia spoecznego. Z tego punktu widzenia jednostka ta nie jest typem ani kategori, ale istot ludzk; Kto powiedzia, e kaleki s nieszczliwe? One czy ty? Tylko dlatego, e nie mog taczy? Kada muzyka i tak musi kiedy zamilkn. Tylko dlatego, e nie mog gra w tenisa? Czsto soce zbyt mocno grzeje! Tylko dlatego, e trzeba im pomaga porusza si w gr i w d po schodach? Czy jest co innego, co wolaby robi? Polio nie jest smutne, jest tylko cholernie
158
Pilno, Rozwaania o zranionej tosamoci
1 59
uciliwe - oznacza, e nie moesz ju mie napadw zoci, wbiec do pokoju i zatrzasn drzwi kopniakiem. Kaleka" to okropne sowo, Ono kategoryzuje! Ono oddziela Jest zbyt intymne! Jest protekcjonalne! Budzi we mnie odraz, tak jak robak wydostajcy si z kokonu 298 . Skoro schorzenie jednostki samo w sobie nie jest niczym istotnym, nie powinna si go wstydzi ani te innych ludzi, ktrzy na takie schorzenie cierpi. Nie powinna si rwnie kompromitowa prbami jego ukrycia. Z drugiej strony poprzez cik prac i uporczywe samoksztacenie jednostka powinna wypenia zwyke standardy tak dokadnie, jak to moliwe, przerywajc jedynie wtedy, gdy pojawia si kwestia normifikacji, czyli gdy jej wysiki mogyby sprawi wraenie, i prbuje zaprzeczy swojej odmiennoci. (Ta bardzo cienka granica jest oczywicie wyznaczana rnie przez rnych profesjonalistw, ale ze wzgldu na t niejednoznaczno tym bardziej wymaga profesjonalnego opracowania). A poniewa normalsi rwnie maj swoje problemy, nosiciel pitna nie powinien si czu zgorzkniay, uraony czy litowa si nad sob. Naley mie wesoy i otwarty sposb bycia. Metoda postpowania z normalsami jest logicznym nastpstwem powyszego. Zdolnoci, ktre nosiciel pitna nabywa, radzc sobie z mieszan sytuacj spoeczn, powinny by wykorzystane, by pomc innym w podobnej sytuacji. Normalsi naprawd nie maj zych intencji, Kiedy krzywdz, to dlatego, e nie wiedz, jak postpowa. Powinno si im zatem taktownie doradza, jak maj si dobrze zachowywa. Na lekcewaenie, afronty i nietaktowne uwagi nie powinno si odpowiada tym samym. Nosiciel pitna nie powinien zwraca na nie uwagi lub te powinien podj prb penej zrozumienia reedukacji normalsa, pokazujc mu punkt po punkcie, spokojnie i delikatnie, e wbrew pozorom osoba z pitnem jest mimo wszystko penowartociowym czowiekiem. (Jednostka jest pochodn spoeczestwa w tak penym
sensie, e spoeczestwo moe polega na tym, i ci, ktrzy s najmniej akceptowani jako jego normalni czonkowie i najmniej nagradzani przez przyjemno atwej spoecznej interakcji z innymi, dostarcz deklaracj, wyjanienie i uznanie dla wewntrznej natury zwykego czowieka. Im bardziej jednostka z pitnem odbiega od normy, w tym bardziej nadzwyczajny sposb moe by zmuszona przejawia standardowe Ja subiektywne, by inni dali si przekona, e takowe w istocie posiada; tym bardziej intensywne mog by dania jej otoczenia, by modelowo wyraaa to, co zwyczajna osoba powinna na swj temat odczuwa). Kiedy osoba z pitnem odkrywa, e normalsi maj problemy z ignorowaniem jej uomnoci, powinna sprbowa im pomc, wiadomie redukujc napicie 2 9 9 . W tych okolicznociach nosiciel pitna moe na przykad prbowa przeamywa lody, otwarcie odnoszc si do swojej uomnoci w sposb, ktry pokazuje, e jest on obiektywny i potrafi przyj swj stan bez trudu. Oprcz rzeczowoci zaleca si rwnie poczucie humoru: No i by jeszcze ten numer z papierosem. Zawsze mona si byo troch pomia. Kiedykolwiek wchodziem do restauracji, baru czy na imprez, wycigaem paczk szlugw, ostentacyjnie j ' otwieraem, braem jednego, zapalaem, siadaem wygodnie i zadowolony si nim zacigaem. To prawie zawsze przycigao uwag, Ludzie si gapili i prawie syszaem jak mwi: Ojej! To cudowne, co on moe zrobi z par protez", Jeli kto to komentowa, umiechaem si i mwiem: Jest jedna rzecz, o ktr nigdy nic musz si martwi. O poparzenie sobie palcw". To oklepane, wiem, ale na pewno przeamuje lody...300.
Prb oglnej analizy tego typu napicia i jego redukcji mona znale w: E, Goffman, Fun in Games, New York 1961, s. 48-J5. m H, Russell, op. eh., s. 157; cyt. za: B. "Wright, op. eil., s, 177; zob, te H. Russell, op. (it., s. 151. Naley zaznaczy, e ten, kto prbuje przeama lody, moe oczywicie by postrzegany jako wykorzystujcy sytuacje do granic moliwoci, na co wskazywali autorzy. Przykad w: I. Levin, A Kiss Before Dying, New York 1953, s. 178-179. O tak - rzeki Kingship - rzeczywicie jest biedny. Zada sobie trud wspomnienia o tym dokadnie trzy razy tamtej nocy. I ta przyduga anegdota, ktr opowiedzia, o tej kobiecie, dla ktrej szya jego matka, c>
OT
2M
N. Linduska, op. '{., s.
16-165,
1 60
Przystosowanie do grupy a tosamo ogo
161
Nieco wyrafinowana pacjentka, ktra miaa na twarzy blizn na skutek zabiegu upikszajcego, uznawaa za efektowne, eby wchodzc do pokoju penego ludzi, powiedzie artobliwie: Wybaczcie ren trd" 301 . Twierdzi si rwnie, e osoba z pitnem moe uznawa, e w mieszanym towarzystwie przydatne jest odnoszenie si do swojej uomnoci (a take swojej grupy) w jzyku, ktrym si posuguje, gdy jest wrd swoich, oraz w jzyku stosowanym na jej okrelenie przez normalsw. W ten sposb proponuje wsplobecnym normnlsum tymczasowy status zorientowanych. Innym razem moe uzna, e odpowiedni bdzie ceremonia demaskacji, i wprowadzi swoj uomno jako temat powanej rozmowy, majrjc nadziej, i w ten sposb obecni nie bd czuli, e musz ukrywa swoje zainteresowanie jej uomnoci. Poczucie tego mczyzny, ofiary wypadku, i jako osoba nie jest rozumiany, w poczeniu z zakopotaniem osoby nieposzkodowanej, przebywajcej w jego obecnoci, tworzy napit, nieprzyjemn sytuacj, ktra prowadzi dalej do ich rozdzielenia. Aby zagodzi to Spoeczne napicie i zyska wiksz akceptacj, poszkodowana osoba moe nie tylko by skonna zaspokaja ciekawo wyraan przez osoby nieposzkodowane [...], ale rwnie sama zainicjowa rozmow na temat tego urazu [-..p02.
- Co zego jest w tym, e jego matka zajmowaa si szyciem? - Nic, Mario, nie ma w rym nic zego. Chodzi o ro, jak o tym wspomnia, tnk mimochodem, tak bardzo mimochodem. Wiesz kogo mi przypomnia? Jest raki mczyzna w klubie, ktry ma chor nog, troch kuleje. Za kadym razem, kiedy gromy w golfa, mwi: Wy chopcy idcie przodem. Stary kuternoga was dogoni. Wiec wsiyscy id;) wyjtkowo powoli i kady czuje si podle, kiedy z nim wygra". Majqc moliwo przeamania lodw, moe samemu sobie udowodni, e kontroluje t sytuacj (E, Henrich, L. Kricgel, op. cii., s. 14J): Myl, ze spoeczestwo nie jest odpowiedzialne za to, aby Zrozumie osoby z poraeniem mzgowym, jest to raczej nasz ohmviqzek, aby tolerowa spoeczestwo oraz w imi rycerskoci przebacza mu oraz bawi si jego szaicsrwcm. Uznaj to za honor wtpliwy, chocia -zabawny. Uspokojenie poruszonych brjd ciekawskich osb, zanim zda, skomplikowa sytuacj, stawia niepenosprawnego w roli nadrzdnej w stosunku do agitatorw i przyczynia si do ludzkiej komedii. Lecz jest to co, czego trzeba si bardzo dugo uczy". "" F. Macgregor i in., op. eil., s. 8.5. '<" R. K. White, B. A. Wright, T. Dembo, op. cit., s. 16-17,
Rekomendowane s rwnie inne sposoby pomagania normasom, aby byli w stosunku do jednostki taktowni. Na przykad w wypadku znieksztace twarzy naley si zatrzyma, wchodzc do pomieszczenia, w ktrym odbywa si spotkanie, aby przyszli uczestnicy tej sytuacji mieli szans na ochonicie: .57-lcini mczyzna, ktremu twarz jest w znacznym .stopniu znieksztacona, prowadzcy firm zajmujc si nieruchomociami, powiedzia: Kiedy mam spotkanie z nowym klientem, staram si sta w pewnej odlegoci, skierowany twarz do drzwi, tak eby osoba wchodzca miaa wicej czasu, aby mnie zobaczy i przyzwyczai si do mojego wygldu, zanim zaczniemy rozmawia"303. Jednostce z pitnem radzi si rwnie, aby zachowywaa si tak, jakby wysiki normalsw, aby uatwi jej sytuacj, byy skuteczne i doceniane. Nieproszone zainteresowanie, wspczucie i oferowana pomoc, mimo e nosiciel pitna czsto postrzega je jako naruszenie prywatnoci i arogancj, powinny by taktownie akceptowane: Jednak pomoc nie jest tylko problemem tych, ktrzy j ofiarowuj. Jeli kaleka chce, eby lody zostay przeamane, musi doceni warto pomocy i pozwoli ludziom j oferowa, Wiele razy widziaam, jak znika obawa i zakopotanie w oczach ludzi, gdy wycigaam do po wsparcie i czuam ycie i ciepo pynce z pomocnych doni, ktre przyjmowaam. Nie zawsze jestemy wiadomi, jak bardzo moemy pomc, akceptujc wsparcie, i e w ten sposb moemy stworzy podstaw do nawizania kontaktu304, Chory no polio przedstawia podobn sytuacj: Kiedy ssiedzi dzwoni do moich drzwi w czasie nieycy, aby zapyta, czy nie potrzebuj czego ze sklepu, to mimo e jestem
" I-'. Macgregor i in., op. eil., s. HS. 1,M KCar!iiig,op.d/. 1 s, 67-68.
iiiMiiipiwn-wumii
16 2
Przystosowanie d o g r u p y a tosamo ego
163
przygotowany na zl pogod, prbuj wymyli jak rzecz, zamiast odrzuci wielkoduszn ofert. Uprzejmiej jest zaakceptowa pomoc, ni j odrzuci, prbujc udowodni nie-
ktre inni uznaj za nieodpowiednie dla niego. Oto jak niewidomy autor opisuje konsternacj, jak wywoa u hotelowego fryzjera: W zakadzie si uciszyo i zrobio powanie, kiedy zostaem wprowadzony i praktycznie przeniesiony na fotel przez umun-
Podobnie uwaa osoba po amputacji: Wiele osb po amputacji pozwala sobie pomc, ab)' pomagajcy poczuli si lepiej z tego powodu. To sprawia, e ludzie s mniej skrpowani, ni mogliby by, gdyby wci stawia opr-3"6. Pomimo e taktowna akceptacja niezdarnych prb pomocy ze strony normalsw moe by dla nosiciela pitna ciarem, da si od niego jeszcze wicej. Mwi si, e jeeli dana osoba rzeczywicie dobrze si czuje ze swoj innoci, to akceptacja ta bdzie miaa natychmiastowy wpyw na normalsw, sprawiajc, e atwiej bdzie im czu si z t osob swobodnie w sytuacjach spoecznych. Krtko mwic, jednostce z pitnem radzi si, aby akceptowaa siebie jako normaln osob ze wzgldu na to, co inni mog w ten sposb zyska (i std porednio take prawdopodobnie ona sama) podczas interakcji rwarz w rwarz. Sposb postpowania inspirowany przez normalsw obliguje zatem nosiciela pitna do rnych sposobw ich ochrony. Wany aspekt tej ochrony zosta jedynie zasugerowany i teraz rozpatrzymy go ponownie. Wiemy, e normalsi w wielu sytuacjach okazuj osobie z pitnem uprzejmo i traktuj jej defekt tak, jakby by nieistotny. Wierzymy te e nosiciel pitna bdzie prawdopodobnie czu, i mimo swej powierzchownoci jest normaln istot ludzk, jak kada inna osoba. Mona si zatem spodziewa, i da si on niekiedy zwie i uwierzy, e jest bardziej akceptowany, ni ma to miejsce w rzeczywistoci. Bdzie wtedy prbowa bra udzia w takich sytuacjach,
durowanego czonka personelu. Sprbowaem jak zwykle zaartowa, e chodz do fryzjera raz na trzy miesice, nawet gdybym tego nie potrzebowa. To by bd. Panujca cisza uwiadomia mi, e nic byem osob, ktra powinna artowa, nawet jeli s to dobre arty 1 0 7 . Podobne uwagi dotycz taca: Ludzie wydawali si troch zszokowani, gdy o tym syszeli. Bo ja poszedem na podwieczorek taneczny do Savoy Plaza. Nie potrafili wytumaczy, dlaczego tak si czuli, i moje owiadczenie, e bardzo dobrze si bawiem i zamierzam to powtrzy przy najbliszej okazji, wydawao si spraw pogarsza. To byo po prostu co, czym niewidomy mczyzna nie powinien si zajmowa [...]. Przypomina to sytuacj nieprzestrzegania w sposb naleyty przepisowego okresu aoby 3 0 8 . Niepenosprawny dodaje kolejny przykad: Ludzie oczekuj nie tylko tego, e bdziesz gra swoj rol. Oczekuj rwnie, e bdziesz znal swoje miejsce. Pamitam na przykad mczyzn w restauracji na wieym powietrzu w Oslo. Jego kalectwo byo znaczne, lecz zostawi on swj wzek inwalidzki, aby wej po raczej stromych schodach na taras, gdzie byy stoliki. Poniewa mia niesprawne nogi, musia si czoga na kolanach i kiedy zacz wchodzi po schodach w ten niekonwencjonalny sposb, kelnerzy popdzili mu na spotkanie. Nie po to, by pomc, ale eby mu powiedzie, e nie mog w tej restauracji
E. Henrich, L Kricgel, op. cii., s. 185. G. Ladieu, E. Hanfninnn, T. Dembo, Evaluation of Help by the Iiijttrstl, Journal of Abnormal and Social Psychology", 1947, nr XLII, s. 182.
306
307
m
H. Clieviyny, op. cii., s. 68. Ibidem, s. 130.
1 64
Przystosowanie rjo grupy a tosamo ego
165
obsugiwa kogo takiego jak on, poniewa ludzie odwiedzaj to miejsce, aby si dobrze bawi i milo spdzi czas, a nie doznawa przygnbienia na widok kalek-10'-'. Moliwo przyapania jednostki z pitnem na tym, e bierze t taktown akceptacj samej siebie zbyt powanie, wskazuje na to, i akceptacja ta jest warunkowa. Jej warunkiem jest to, aby normalsi nie zostali postawieni w sytuacji, w ktrej okazanie akceptacji nie jest atwe lub, co gorsza, jest po prostu bardzo trudne. Od nosicieli pitna taktownie si oczekuje, e bd dobrze wychowani i nie bd naduywa swojego szczcia. Nie powinni testowa granic okazywanej im akceptacji ani czyni z niej podstawy do kolejnych roszcze. Tolerancja jest oczywicie zazwyczaj czci targu. Wyranie wida teraz natur dobrego przystosowania. Wymaga ono, aby nosiciel pitna radonie i bez samowiadomoci akceptowa siebie jako osob zasadniczo tak sam jak kady normals, jednoczenie nie dopuszczajc dobrowolnie do sytuacji, w ktrych normalsi mieliby trudno z werbalnym potwierdzeniem jego akceptacji jako normaIsa. Skoro wytyczne dobrego przystosowania s przedstawiane przez osoby przyjmujce punkt widzenia ogu spoeczestwa, naleaoby zapyta, co dla normalsw oznacza przestrzeganie tych zasad przez napitnowanych. Oznacza to mianowicie, e normalsi nigdy nie zauwa niesprawiedliwoci i cierpienia wynikajcych z koniecznoci dwigania pitna. Oznacza te, e normalsi nie bd musieli przyzna przed sob, jak ograniczona jest ich taktowno i tolerancja. Oznacza rwnie, e mog pozosta wzgldnie nieskaeni przez intymne kontakty z nosicielem pitna, wzgldnie niezagroeni w swoich przekonaniach tosamociowych. W istocie to wanie z tych znacze wynikaj zasady dobrego przystosowania. Kiedy osoba z pitnem przyjmuje postaw dobrego przystosowania, mwi si o niej czsto, e ma silny charakter albo e kieruje si gbok filozofi yciow. By moe dzieje si tak dlatego, e w gbi
duszy my, normalsi, chcemy znale wytumaczenie jej skonnoci i zdolnoci do takiego zachowania. Mona tu przytoczy wypowied osoby niewidomej: Brak wiary w to, e czyja ch, aby i naprzd, moe wypywa z cakiem zwykych motyww, jest tak powszechny, e w obronie przed tym pogldem niemal automatycznie tworzysz racjonalne uzasadnienie swojego zachowania. Tworzysz filozofi". Ludzie wydaj si nalega, aby jak mia, i myl, e artujesz, kiedy mwisz, e nie masz adnej. Wic starasz si, jak moesz, aby ich zadowoli, a take dobrze si przysuy tym nieznajomym, ktrych spotykasz w pocigach, restauracjach czy w metrze, ktrzy chc wiedzie, co daje ci motywacj do ycia - prezentujesz im wasn wersj, jeste czowiekiem niezwykle bystrym, jeli potrafisz sobie uwiadomi, e rzadko sam jeste autorem owej filozofii, ktra w rzeczywistoci jest odbiciem wyobraenia caego wiata na temat lepoty 110 , Generalna recepta jest oczywista. Od jednostki Z pitnem oczekuje si, aby swoim zachowaniem nie dawaa do zrozumienia, e jej brzemi jest cikie ani e dwiganie go sprawio, i staa si inna ni my. Jednoczenie osoba ta musi trzyma si od nas na tak odlego, dziki ktrej bdziemy mogli bezbolenie potwierdzi to przekonanie na jej temat. Inaczej rzecz ujmujc, radzi si jej, aby si naturalnie odwzajemniaa, akceptujc siebie i nas, akceptujc siebie w sposb, w jaki my sami nie bylimy gotowi jej w peni zaakceptowa, Zudna akceptacja moe w ten sposb by podstaw zudnej normalnoci. Tak gboko zatem jednostka musi by uwikana w to podejcie do Ja, ktre jest definiowane jako normalne w naszym spoeczestwie. Tak gruntownie musi by czci tej definicji, by moga realizowa swoje Ja nienagannie, przed obserwujc j w napiciu publicznoci, ktra do jej wystpu przykada miar poniekd zupenie innego przedstawienia. Jednostka moe nawet zosta
F. Carling.op. cii., s. 56.
" " H. Chevigny, op. cii., s, 141-142. Autor posuwa si do stwierdzenia, e takiej filozofii mona oczekiwa rwnie od osb z wrodzona, lepot;}, nie mogcych do koca pozna tego, co tak skutecznie skompensowali.
1 66
1 67
nakoniona do tego, by przyczy si do normalsw w sugerowaniu niezadowolonym czonkom wasnej grupy, i te afronty, na ktre oni s wyczuleni, s tylko wymylone. Jest to oczywicie niekiedy prawdopodobne, gdy na wielu spoecznych granicach sygnay tych afrontw tak skonstruowano, by byty na tyle sabo widoczne, aby wszyscy mogli sie zachowywa, jakby byli w peni akceptowani, co oznacza, e podejciem realistycznym staje si orientacja na oznaki minimalne, by moe niezamierzone. Ironia takich zalece nie polega na tym, e od nosiciela pitna oczekuje si, aby zachowa cierpliwo, bdc dla innych rym, kim nie wolno mu dla nich by, ale na rym, e takie zawaszczenie reakcji jednostki moe si okaza maksimum tego, czego nosiciel pitna moe oczekiwa w swojej sytuacji. Jeeli w istocie pragnie y tak bardzo, jak to moliwe jak wszyscy" i by akceptowanym za to, kim naprawd jest", to w wielu wypadkach najsprytniejsza postawa, jak moe przyj, bdzie miaa podwjne dno. Jednostka z pitnem moe czsto zwikszy akceptacj normalsw w stosunku do siebie, zachowujc si spontanicznie i natutalnie, jak gdyby ta warunkowa akceptacja jej osoby (ktrej starannie nie forsuje) bya pena. Oczywicie to, co jest dobrym ukadem przystosowawczym dla jednostki, moe by jeszcze lepsze dla spoeczestwa. Mona doda, e kopot z granicami jest ogln cech organizacji spoecznych; utrzymanie takiej zudnej akceptacji wymaga dostosowania si wielu osb. Kade wzajemne dostosowanie i oboplna zgoda midzy dwiema jednostkami moe prowadzi do gbokiego zaenowania, jeli jedno z partnerw w caoci zaakceptuje ofert, ktr druga strona wydaje si skada. Kada pozytywna relacja opiera si na ukrytych obietnicach uwagi i wsparcia - gdyby si jednak faktycznie powoano na to zaufanie, relacja ta zostaaby naruszona.
przyjmie odpowiedni lini postpowania (ktrej rodzaj jest uzaleniony od autora wypowiedzi), to pozostanie w zgodzie ze sob i stanie si penowartociowym czowiekiem, bdzie osob doros, pen godnoci i majc szacunek do samej siebie. I rzeczywicie - jednostka zaakceptuje to zaproponowane jej Ja, nawet jeli bdzie ono z koniecznoci staym elementem obcym, gosem grupy, ktry mwi w imieniu jednostki i przez ni. Socjologia twierdzi jednak niekiedy, e kady z nas przemawia z punktu widzenia grupy. Szczeglna sytuacja nosiciela pitna polega na tym, e spoeczestwo mwi mu, e jest czonkiem wikszej zbiorowoci. Oznacza to, i jest normaln istot ludzk, a zarazem jest w pewnym stopniu inny i zaprzeczanie tej odmiennoci byoby nierozsdne, Sama rnica wywodzi si oczywicie ze spoeczestwa, gdy zanim odmienno moe nabra jakiego znaczenia, musi zazwyczaj zosta kolektywnie zdefiniowana przez spoeczestwo jako cao. Jest to wyranie widoczne w wypadku jednego z nowych typw pitna: Urodziwszy si z athetoidalnym typem poraenia mzgowego, bdcym wynikiem urazu centrum kontrolnego mzgu podczas porodu, nie byam wiadoma mojej zaskakujcej, zoonej przynalenoci do okrelonej grupy, do czasu, gdy termin ten sta si popularny i spoeczestwo zadao, abym uznaa swoje okrelone ju przez nie odstpstwo. To byto jak przyczenie si do Anonimowych Alkoholikw. Nie moesz by ze sob szczery, dopki nie odkryjesz, kim jeste, oraz by moe nie rozwaysz, kim w oczach spoeczestwa - jeste lub powiniene by 311 . Jeszcze wyraniejsze jest to w wypadku epilepsji. Od czasw Hipokratesa tych, ktrzy odkrywaj, e cierpi na to schorzenie, spoeczestwo definiuje jako trwale napitnowanych, Do dzi nic sic w tej kwestii nie zmienio, mimo e w gr wchodzi moe nieistotna uomno fizyczna i e wielu specjalistw uywa obecnie terminu
Polityka tosamoci
Zatem zarwno grupa wasna, jak i obca proponuj nosicielowi pitna pewn tosamo ego: pierwsza gwnie w sformuowaniach politycznych, druga - psychiatrycznych. Dowiaduje si on, e jeli
F.. Henrich, L. Kriegcl, op. cit., s, 155.
168
epilepsja" w odniesieniu do nieprawidowoci w postaci atakw tylko wtedy, gdy nie mona dla nich znale adnego konkretnego (i mniej pitnujcego) medycznego wyjanienia-112. To moment, w ktrym medycyna musi si wycofa, za to spoeczestwo moe zacz dziaa w sposb bardziej zdecydowany. Nawet kiedy jednostce z pitnem mwi si, i jest istot ludzk jak kada inna, informuje si j jednoczenie, e niemdrze byoby ukrywa pitno czy zawie grup, do ktrej naley. Dowiaduje si zatem, e jest taka jak inni, a zarazem e taka nic jest, a wypowiadajcy si nie s zgodni co do tego, z ktrym z tych stanowisk powinna si bardziej identyfikowa. Ta sprzeczno i ironia s jej przeznaczeniem. Jest to zarazem nieustanne wyzwanie dla reprezentantw osb napitnowanych, skaniajce tych profesjonalistw do przedstawiania spjnej poliryki tosamoci. Tak morywowani potrafi oni szybko dostrzec nieautentyczne aspekty proponowanych rozwiza, cho duo wolniej odkrywaj, e autentyczne rozwizanie" by moe w ogle nie istnieje. Nosiciel pitna znajduje si zatem na arenie sporw i dyskusji na temat tego, co powinien o sobie myle, czyli dotyczcych jego tosamoci ego. Jednostka jest wic popychana jednoczenie w rnych kierunkach przez profesjonalistw mwicych jej, co powinna robi, a take co powinna myle na temat tego, kim jest, a wszystko to rzekomo dla jej wasnego dobra. Pisanie czy wygaszanie przemwie optujcych za jedn z tycti drg ucieczki" jest samo w sobie rozwizaniem interesujcym, ale niestety niedostpnym dla wikszoci tych, ktrzy potrafi jedynie czyta lub sucha.
Rozdzia 4
Ja i jego inny'
niniejszej pracy omawiam sytuacj napitnowanego oraz jego reakcj na swoje pooenie. Aby wynikajce z tego ramy usytuowa w odpowiednim kontekcie pojciowym, trzeba rozway z rnych punktw widzenia pojcie odstpstwa, bdce pomostem czcym badania nad pitnem z badaniami nad reszt wiata spoecznego.
Odstpstwa i normy
Mona uzna, e najbardziej odpowiednie do stosowanej tutaj analizy s uomnoci rzadkie i dramaryczne. Wydaje si jednak, e egzotyczna odmienno przydaje si najbardziej do uwiadomienia sobie zaoe dotyczcych tosamoci, ktre zazwyczaj s zrealizowane na ryle, e nie zwracamy na nie uwagi. Moliwe jest rwnie mylenie, i grupy powszechnie uznawane za mniejszociowe, takie jak Murzyni czy ydzi, mog by najlepszymi obiektami tego rodzaju analizy. Mogoby to larwo prowadzi do braku rwnowagi w sposobie traktowania tematu. Z punktu widzenia socjologii centraln kwesti dotyczc tych grup jest ich miejsce w strukturze spoecznej. Nieoczekiwane zdarzenia, z ktrymi napitnowani musz si zmierzy w interakcjach twarz w twarz, s tylko czci problemu i czym, czego istoty nie mona w peni zrozumie bez odniesienia do historii, rozwoju politycznego oraz aktualnych metod dziaania grupy. Moliwe jest rwnie ograniczenie analizy do osb posiadajcych tak skaz, ktra utrudnia prawie wszystkie ich sytuacje
" - S. Livingscon, ttji, cii., s. .5, h. 29 1-3CM.
170
Ja i jego inny"
171
spoeczne, prowadzc je do reaktywnego sformuowania znacznej czci wasnej koncepcji siebie, w kategoriach swojej odpowiedzi na to pooenie 313 . Ta praca broni jednak innej tezy. Najszczliwszy z normalsw bdzie prawdopodobnie mia wasn na wp ukryt uomno, ktra bdzie si rzuca w oczy przy okrelonej spoecznej okazji, tworzc wstydliw luk midzy pozorn a rzeczywist tosamoci spoeczn. Zatem osoby bywajce zagroone tylko czasami oraz osoby zagroone stale tworz jedno kontinuum, a ich sytuacj yciow mona analizowa w tych samych ramach. (Std osoby jedynie w niewielkim stopniu odmienne odkrywaj, e rozumiej struktur sytuacji, w ktrej znajduj si osoby z penym pitnem, czsto przypisujc to zrozumienie gbi swojej ludzkiej natury zamiast izomorfizmowi ludzkich sytuacji. Osoby z penym i widocznym pitnem musz si czu szczeglnie ponione, majc wiadomo, i ich sytuacja jest wyranie widoczna i e praktycznie kady bdzie mg wejrze w sedno ich kopotliwego pooenia). Nasuwa si zatem wniosek, e w celu zrozumienia naszej odmiennoci nie naley si zwraca do osb odmiennych, lecz do normalsw. Kwestia norm spoecznych jest z pewnoci najistotniejsza, lecz mniejsz wag naley chyba przywizywa do rzadko wystpujcych odstpstw od tego, co zwyczajne, ni do zwyczajnych odstpstw od tego, co powszechne. Mona przypuszcza, i koniecznym warunkiem ycia spoecznego jest uznawanie przez wszystkich jego uczestnikw zestawu oczekiwa normatywnych, mogcych istnie po czci dlatego, e si je stosuje. Gdy jaka zasada zostanie zamana, zaraz podejmuje si dziaania naprawcze, kadzie si kres szkodliwoci, a sam szkod naprawia, bez wzgldu na to, czy robi to organa kontroli, czy sam winowajca. Jednake normy omawiane w tym tekcie dotycz tosamoci lub bycia, maj zatem szczeglny charakter. Poraka lub sukces w zachowywaniu takich norm ma bardzo bezporedni wpyw na psychiczn integralno jednostki. Jednoczenie zwykle pragnienie
,1J
przestrzegania normy, sama dobra wola, nie wystarczy, gdy w wielu sytuacjach jednostka nie ma bezporedniego wpywu na to, na ile t norm wypenia. Jest to kwestia kondycji jednostki, nie jej woli, kwestia obiektywnej zgodnoci, nie subiektywnej adaptacji. Tylko dziki zaoeniu, i jednostka powinna zna swoje miejsce i na nim pozostawa, w rozmylnym dziaaniu mona znale peny ekwiwalent spoecznego stanu jednostki. Chocia niektre z tych norm (takie jak dobry wzrok i umiejtno czytania i pisania) s zwykle cakowicie poprawnie realizowane przez wikszo czonkw spoeczestwa, istniej te inne normy (np. zwizane z urod) przybierajce form ideaw i tworzce standardy, ktrych niemal kady na jakim etapie swojego ycia nie spenia. I nawet w sytuacjach, w ktrych mamy do czynienia z larwo dostpnymi wzorcami, ich rnorodno skutkuje dyskwalifikacj wielu osb. Na przykad w Ameryce jest tak naprawd tylko jeden typ mczyzny, ktry niczego si nie musi wstydzi: mody, onaty, biay, mieszkajcy w miecie, pochodzcy z pnocy, heteroseksualny protestancki rodzic, majcy wysze wyksztacenie, pene zatrudnienie, odpowiedni wygld, wag i wzrost, i mogcy si poszczyci niedawnymi osigniciami sportowymi. Kady Amerykanin ma skonno do patrzenia na wiat z tej perspektywy - i tylko w takim sensie mona mwi o wsplnym systemie wartoci w Ameryce. Kady mczyzna, ktry nie spenia jakiego z tych oczekiwa, moe postrzega siebie - przynajmniej w pewnych momentach - jako niegodnego, niekompletnego i gorszego. Moe on niekiedy pomija pitno, a kiedy indziej moe si apa na tym, e zachowuje si przepraszajco lub agresywnie w stosunku do tych oglnie znanych aspektw samego siebie, ktre - wedug niego - s prawdopodobnie postrzegane jako niepodane. Oglne wartoci danego spoeczestwa odnoszce si do tosamoci mog nie by w peni zrealizowane przez nikogo, a mimo to rzucaj jaki cie na interakcje, do ktrych dochodzi w codziennym yciu. Ten problem obejmuje nie tylko normy dotyczce nieco statycznych atrybutw statusu. Istotn kwesti jest nie tylko widoczno, ale te natarczywo pitna. Oznacza to, e niepowodzenie w wypenianiu wielu pomniejszych norm, istotnych w etykiecie interakcji
E. Lernen nazwa to wtrnym odstpstwem w: E. Lcmcrr, Social Palliolog^', op. cii., s. 75 i nastpne.
172
Ja i jego inny"
17 3
twarz w twarz, moe mie bardzo duy wpyw na akceptowalno danej osoby. Nie jest zatem zbyt uyteczne zestawianie w tabelach liczby osb, ktre cierpi z powodu swojego pitna. Jak zasugerowa kiedy Lernen, liczba ta bdzie tak wysoka, jak chciaby autor zestawienia-"'1. Kiedy si uwzgldni osoby dobrowolnie noszce pitno oraz tych, ktrzy dowiadczyli sytuacji napitnowania lub jej kiedy dowiadcz (jeli nie z innych powodw, to na pewno ze wzgldu na nadchodzc staro), to rozway trzeba nie to, czy dana osoba dowiadczya napitnowania - poniewa jest to oczywiste - ale raczej to, na ile sposobw. Mona zatem powiedzie, e normy tosamociowe daj pocztek zarwno odstpstwom, jak i konformizmowi, Dwa oglne rozwizania tej normatywnej trudnoci przytoczono wczeniej. Jednym z nich byo to, aby kategoria osb stosowaa si do tej normy, lecz by jej czonkowie definiowali siebie i innych jako grup, ktra nie musi tej normy realizowa i osobicie wprowadza w ycie. Drugie rozwizanie polegao na tym, aby jednostka, ktra nie moe realizowa normy tosamociowej, wyalienowaa si ze spoecznoci stosujcej t norm albo od pocztku nie przywizywaa si do tej spoecznoci. Jest to oczywicie rozwizanie kosztowne, zarwno dla spoeczestwa, jak i dla jednostki, nawet jeli w niewielkim stopniu jest stosowane przez cniy czas. Wyszczeglnione tutaj procesy tworz w sumie trzecie gwne rozwizanie problemu niewypenionych norm. Dziki tym procesom wsplne pole norm moe by potwierdzane daleko poza krgiem tych, ktrzy je w peni realizuj. Jest to oczywicie stwierdzenie dotyczce spoecznej funkcji tych procesw, a nie ich przyczyny czy celowoci. Z t kwesti wie si pomijanie pitna oraz jego zakrywanie, dostarczajce badaczowi szczeglnego zastosowania sztuki kierowania wraeniem - sztuki podstawowej w yciu spoecznym, dziki ktrej jednostka utrzymuje strategiczn kontrol nad swoim wizerunkiem oraz nad wraeniem, ktre inni odbieraj. Wie si
z tym rwnie pewna forma cichej wsppracy midzy normalsami a nosicielami pitna. Odstpca moe sobie pozwoli na to, aby pozostawa przywizanym do normy (poniewa inni dbaj o to, aby uszanowa jego sekret i atwo akceptowa jego odsonicie lub nie zwraca uwagi na dowody, ktre uniemoliwiaj zachowanie tajemnicy). Inni z kolei mog sobie pozwoli na okazywanie taktu (poniewa osoba z pitnem bdzie si dobrowolnie powstrzymywa od dania takiej akceptacji, ktr normalsi uznaliby za niekomfortow).
Normalny dewiant
Naley zatem zauway, e radzenie sobie z pitnem jest ogln cech spoeczestwa, procesem pojawiajcym si wszdzie tam, gdzie istniej normy dotyczce tosamoci. W gr wchodz te same cechy, niezalenie od tego, czy kwesti jest powana uomno, tradycyjnie definiowana jako srygmatyzujca, czy odmienno tak nieistotna, e jej nosiciel czuje si zaenowany, i si jej wstydzi. Mona zatem przypuszcza, i rola normalsa i rola nosiciela pitna s czci jednej zoonej caoci i s zasadniczo jednorodne. Oczywicie, badacze przyjmujcy perspektyw psychiatryczn wskazywali czsto na patologiczne konsekwencje samoponiania, podobnie jak argumentowali, e uprzedzenie w stosunku do stygmatyzowanej grupy moe by form choroby. Skrajnoci te nie zajmoway jednak naszej uwagi, gdy wzory reakcji i adaptacji rozwaane w tej ksice wydaj si zupenie zrozumiae z punktu widzenia zwykej psychologii, Mona przyj po pierwsze, e osoby z rnymi pitnami s w podobnej sytuacji i reaguj w podobny sposb. Zaprzyjaniony aptekarz mgby rozpowszechni niepodan informacj wrd ssiadw, w zwizku z czym osoby poszukujce pewnych specyficznych lekarstw i sprztu medycznego - osoby zupenie rne, ktrych nie czy nic oprcz potrzeby kontrolowania informacji o sobie - z obawy przed ujawnieniem informacji, ktre zamierzaj ukrywa, bd unika aptek w swojej okolicy. Po drugie, mona zakada, e nosiciele pitna oraz normalsi maj t sam mentaln natur i e jest ona standardem koniecznym w naszym spoeczestwie. Zatem osoba, ktra potrafi
314
E. Lernen, Some Aspects of a General Theory of Sociopalhk Behaviour, Proceedings of the Pacific Sociological Soeicrj'", Srare College of Washington, 1948, nr XVI, s, 2.3-24.
1 74
Ja i jego inny"
1 75
gra jedn z rl, ma wystarczajce umiejtnoci do odgrywania drugiej, i prawdopodobnie zdobya jakie dowiadczenie zwizane z takim czy innym pitnem. Co najwaniejsze, samo pojcie wstydliwych rnic zakada podobiestwo najwaniejszych przekona, ktre odnosz si do tosamoci. Nawet jeli jednostka ywi cakiem nienormalne uczucia i przekonania, bdzie prawdopodobnie miaa cakiem normalne troski i stosowaa zupenie zwyczajne strategie, prbujc te anomalie ukry przed innymi, co potwierdza przykad byych pacjentw szpitali psychiatrycznych: Jedn z trudnoci jest stosowne zatrudnienie. Kopotliwe okazuje si midzy innymi ustalenie, jaki rodzaj pracy jest odpowiedni". Pacjenci niekiedy nie potrafi, ale czciej nie chc wytumaczy, dlaczego okrelone zajcie jest dla nich nieodpowiednie lub niemoliwe do wykonywania. Pewien mczyzna w rednim wieku nie potrafi si zmusi do wyjanienia, i tak bardzo boi si ciemnoci, e upar si dzieli sypialni ze swoj ciotk, i w aden sposb nie mgby pracowa w miejscu, skd musiaby zim sam wraca po ciemku do domu. Prbuje swj lk przezwyciy, ale pozostawienie go samego w nocy doprowadza go do stanu psychicznego zaamania. W takim wypadku - i wielu innych - z obawy przed omieszeniem, wzgard czy szorstkim zachowaniem trudno mu wytumaczy prawdziwy powd odmowy czy rezygnacji z proponowanych mu zaj. Mona wtedy atwo przyczepi mu etykiet osoby obawiajcej si pracy czy nienadajcej si do zatrudnienia, co moe by dla niego katastrofalne pod wzgldem finansowym"5. Podobnie dzieje si, gdy starzejca si osoba odkrywa, e nie potrafi sobie przypomnie imion kilku najbliszych przyjaci, i z tego powodu zaczyna unika miejsc, w ktrych moe ich spotka. Zakopotanie, w jakie wprawia j ten fakt, jest nadmierne i zupenie nie przystaje do sytuacji starzejcego si czowieka.
Jeli zatem nosiciel pitna moe by w ogle nazywany dewiantem, lepiej uy okrelenia normalny dewiant, ktrym jest przynajmniej w takim stopniu, w jakim jego sytuacja jest analizowana w prezentowanych tutaj ramach. Istniej bezporednie dowody tej jednoci ja-inny, normals-napitnowany. Wydaje si na przykad, e osoby, ktre nagle stwierdzaj, e zdjto /. nich pitno (np. w wypadku udanej operacji plastycznej), bywaj postrzegane przez siebie i innych tak, jakby zmieniy osobowo, stajc si osobami bardziej akceptowalnymi3"', Podobnie ci, ktrzy nagle nabyli pitno, mog wzgldnie szybko dowiadczy zmiany w dotychczasowej osobowoci 317 . Wydaje si, e te zauwaane zmiany s u jednostki wynikiem znalezienia si w nowej relacji do nieoczekiwanych sytuacji, zwizanych z akceptacj w interakcji twarz w twarz, co w konsekwencji wymaga zastosowania nowych strategii adaptacji. Dodatkowe wane wiadectwa pochodz z eksperymentw spoecznych, w ktrych podmioty wiadomie przyjmuj na siebie pitno (oczywicie na pewien czas) - takie jak czciowa guchota - i odkrywaj, e ich spontaniczne reakcje oraz stosowane mechanizmy mona zaobserwowa u osb rzeczywicie upoledzonych 318 . Naley wspomnie take o innym fakcie. Poniewa zmiana statusu z nosiciela pitna na normalsa jest przypuszczalnie zmian podan, zrozumiae jest, e kiedy nastpi, moe by przez jednostk psychologicznie podtrzymywana. Bardzo trudno jest jednak zrozumie, jak takie osoby, ktre dowiadczaj nagej transformacji z yciowej sytuacji normalsa do sytuacji nosiciela pitna, mog psychicznie t zmian przey, a jednak bardzo czsto im si to udaje. To, e oba typy transformacji mog zosta przez jednostk udwignite a zwaszcza ten drugi - sugeruje, e standardowe zdolnoci oraz trening wyposaaj nas na okoliczno radzenia sobie z obiema moliwociami. Kiedy jednak ju moliwoci te s znane, reszta niestety
lli
E. Mills, op. c/f., s. 10S.
1,k F. Mncgregor i in., op. cii., s. 126-129. 117 Ibidem, s. 110-114. " * L. Meyerson, Experimental Injury: An Approach to the Dynamics of Physical Disability, Journal of Social Issues", 1968, nr IV, s. 68-71. Zob. te: J. H. Griffin, op. cil.
17 6
Ja i jego inny"
177
przychodzi larwo. Jednostka bez trudu si uczy, e jest poza nawiasem lub te e ju poza nim nie jest, cho niedawno bya. Jest to jedynie nowe ustawienie w starych ramach odniesienia i odniesienie do siebie w szczegach tego, co znaa wczeniej u innych. Bolesno nagiego napitnowania moe zatem wynika nie z zakopotania jednostki co do swojej wasnej tosamos"ci, aie z jej zbyt dobrej wiedzy o rym, czym si staa. Ujmujc to z perspektywy czasu, jednostka jest w stanie odgrywa obie role, normalsa i dewianta. Ale trzeba zauway, e nawet w przelotnej spoecznej sytuacji jednostka moe by w stanie panowa nad obydwiema rolami, wykazujc si nie tylko oglna zdolnoci do ich odgrywania, ale rwnie szczegow wiedz i opanowaniem koniecznym do zachowania zgodnie z wymogami roli. Uatwia to oczywicie fakt, e role nosiciela pitna i normalsa s nie tylko komplementarne, lecz wykazuj rwnie pewne uderzajce paralele i podobiestwa. Wykonawcy kadej roli mog si wycofa z kontaktu z drug stron w celu przystosowania si. Kady z nich moe odczuwa, e nie jest przez drugiego w peni akceptowany. Kady z nich moe odczuwa, e jego wasne zachowanie podlega zbyt uwanej obserwacji, i jest to odczucie prawdziwe. Kady moe pozosta we wasnej grupie wycznie po to, aby unikn koniecznoci stawienia czoa problemowi. Ponadto te asymetrie czy rnice midzy rolami s czsto utrzymywane w takich granicach, ktre uatwiaj powszechne zadanie podtrzymania sytuacji spoecznej bdcej w toku. wiadomo roli drugiego musi by wystarczajca na tyle, aby w sytuacji, gdy pewne techniki adaptacyjne nie zostan zastosowane przez jedn osob z pary normals-napitnowany, druga osoba wiedziaa, jak wkroczy i przej jej rol. Gdyby na przykad osoba z pitnem nie przedstawia swojej uomnoci rzeczowo, zadanie to moe wzi na siebie normals. I kiedy normalsi prbuj taktownie pomc napitnowanemu w trudnociach, ktrych rdem jest pitno, moe on zacisn zby i wdzicznie przyj pomoc ze wzgldu na dobr wol stojc za tymi wysikami. Przypadki odgrywania podwjnych rl s powszechnie znane. Na przykad ludzie pomijaj pitno dla zabawy lub na powanie, i to na dwa sposoby: wchodzc do napitnowanej kategorii lub j
opuszczajc, Innym rdem takich przypadkw jest psychodrama. Ta terapia zakada, e pacjenci z zaburzeniami psychicznymi oraz inni bdcy poza nawiasem mog si na scenie zamienia rolami i gra posta normalsa przed kim, kto teraz odgrywa ich wasn rol. I rzeczywicie, s oni w stanie gra normalsa bez wielu podpowiedzi i do kompetentnie. Kpiny, jakie normalsi i napitnowani prywatnie robi na swj temat, stanowi trzecie rdo materiau na poparcie tezy, e jednostka moe jednoczenie panowa zarwno nad rol normalsa, jak i nosiciela pitna, Normalsi, kiedy s wrd swoich, parodiuj napitnowanych. Co waniejsze, widzimy, e nosiciel pitna w podobnych okolicznociach parodiuje zarwno normalsa, jak i siebie. artobliwie odgrywa sceny degradacji z innym napitnowanym, grajcym rol najbardziej niedelikatnego spord normalsw, podczas gdy on sam przez chwil przyjmuje na siebie role komplementarn, by zaraz wybuchn zastpczym buntem. Czci tej smutnej przyjemnoci bdzie niepowane uycie terminw pitnujcych, ktre w mieszanym gronie s zwykle tabu 3 1 9 . Naley w tym miejscu jeszcze raz stwierdzi, i kiedy nosiciele pitna artuj w ten sposb, demonstruj nie tyle jaki rodzaj cigego dystansu do samych siebie, ile bardziej istotny fakt, e nosiciel pitna (jak kady) jest przede wszystkim uczony pogldw innych osb na jednostki takie jak on. Od tych osb rni si przede wszystkim rym, e ma szczeglny powd, by opiera si ponianiu pitna, gdy przebywa w ich obecnoci, i jest szczeglnie uprawniony, by dopuci je do gosu, kiedy ich nie ma. Szczeglnym wypadkiem artobliwego uycia jzyka i stylu, ktrym napitnowani sami si zniewaaj, jest jego stosowanie przez tych, ktrzy reprezentuj grup. Gdy reprezentuj grup przed nornialsami, mog modelowo urzeczywistnia ideay tych normalsw,
"'' N;i przykad w odniesieniu do .Murzynw -/.ob.: J. W. Johnson, op. cii., s. 92, Na temat uycia |>oji;ci;i wari.it, czubek" przez pacjentw z -oburzeniami psychicznymi "'.ob-: I, Belknap, Human Problems of a Slate Mental Hospital, New York 1956, s. 196; am/. J. Kcrkhoff, Ho/ Thin the Veil, New York 1952, s. 152. F. Davis, Deviance Disavowal of>. cil s. 130131, dosrareza przykadw sytuacji osb fizycznie upoledzonych, wskn ujc, e uycie tych terminw w rozmowie z normalsami bdzie znakiem, ic si) oni wtajemniczeni.
178
Pitno. Rozwalania o zranionej tosamoci
Ja i jego inny"
179
gdy s do tego wybrani po czci dlatego, e mog to robi. Jednake gdy si pojawiaj na imprezach towarzyskich wrd swoich, mog si czu szczeglne zobowizani do tego, aby pokaza, i nie zapomnieli o zasadach obowizujcych w grupie ani o swoim w niej miejscu. Zatem bdc na scenie", mog przyj uznany tu sposb mwienia, gesty i ekspresj w artobliwej karykaturze wasnej tosamoci. (Odbiorcy mog si wtedy odci od tego, co jeszcze w pewnym stopniu jest ich udziaem, zidentyfikowa z czym, czyni si jeszcze w peni nie srali). Jednake przedstawienia" te cechuje czsto pewne wyrafinowanie i staranno formy. Co zostao najwyraniej wzite w nawias i podniesione co rangi sztuki. W kadym razie odkrywamy, e ten sam przedstawiciel grupy cigle potrafi zachowywa si bardziej normalnie ni wikszo czonkw jego grupy, ktrzy skaniaj si ku spoecznej normalnoci; przedstawiciel w moe jednoczenie opanowa wicej z miejscowego sposobu mwienia ni osoby ukierunkowane na odmienno napitnowanej grupy, do ktrej nale. Jeli za przedstawiciel nie opanowa tych dwch rl, to stwierdzi, e wywiera si na niego presj, by si tego nauczy.
Mielimy ju z tym do czynienia, gdy bya mowa o sytuacji, gdy pomijanie pitna uchodzio za rodzaj rozrywki, Wszystko to zawierao si ju w stwierdzeniu, i powodem pomijania pitna jest niekiedy zabawa. Osoba, ktra ukrywa pitno bardzo sporadycznie, opowiada czsto o cym wydarzeniu swoim wsptowarzyszom, przedstawiajc to jako dowd gupoty normalsw oraz wiadectwo faktu, e wszystkie ich argumenty dotyczce jej odmiennoci s jedynie racjonalizacjami-520. Osoba pomijajca pitno wraz z przyjacimi wymiewa te bdy identyfikacji i odczuwa swoj wyszo. Podobnie osoby, ktre w danym momencie rutynowo ukrywaj swoj osobist lub zawodow tosamo, mog znajdowa przyjemno w prowadzeniu rozmowy z nic niepodejrzewajcymi normalsami, a do momentu, gdy ci niewiadomie zrobi z siebie gupcw, wyraajc pogldy niemoliwe do goszenia w obecnoci pomijajcego pitno. W takich wypadkach faszywa okazuje si nie osoba odmienna, ale raczej wszyscy ci, ktrzy przypadkowo znaleli si w tej sytuacji i prbuj w niej stosowa konwencjonalne wzorce zachowania. Istniej oczywicie jeszcze bardziej bezporednie przykady, w ktrych zagroona jest sytuacja, a nie osoba. Fizycznie upoledzeni, ktrzy musz przyjmowa wyrazy wspczucia ze strony nieznajomych i znosi ich dociekliwo, mog niekiedy chroni swoj prywatno w sposb niekoniecznie taktowny. Na przykad dziewczyna z jedn nog, naraona na liczne pytania ze strony nieznajomych na temat swojego kalectwa, wymylia gr, ktr nazwala Nogi z Szynk", polegajc na udzielaniu dramatycznie niedorzecznej odpowiedzi na pytanie 321 . Oto relacja innej dziewczyny w rym samym pooeniu, ktra zastosowaa podobn strategi: Denerwoway mnie pytania o to, jak straciam nog, wic wymyliam szablonow odpowied, ktra powstrzymywaa takich ludzi od dalszych docieka: Poyczyam pienidze z firmy udzie322 lajcej kredytw i trzymaj moj nog jako zabezpieczenie!" .
Pitno a rzeczywisto
Dotd argumentowaem, i gwne znaczenie maj rozbienoci midzy pozorn a rzeczywist tosamoci spoeczn; pooyem nacisk na sterowanie napiciem i udzielaniem informacji oraz na to, w jaki sposb jednostka z pitnem moe przedstawi innym swoje niepewne Ja, lone i dyskredytowane. Poprzestanie na takich stwierdzeniach stworzyoby jednak wypaczon perspektyw, sugerujc, c co, co jest duo bardziej chwiejne, jest w rzeczywistoci trwale. Nosiciel pitna i normals s ze sob zwizani. Jeli jeden moe si okaza podatny na zranienie, trzeba si spodziewa, i to samo dotyczy drugiego. Przypisywanie tosamoci jednostkom (zarwno tej dyskredytowalnej, jak i niepodlegajcej dyskredytacji) przez ich otoczenie spoeczne naraa w pewien sposb na ryzyko reputacj tego rodowiska (jak i jego poszczeglnych czonkw), moe si bowiem okaza, e dali si wystrychn na dudka.
,l Zob.: E. Goffmnn, Asylums, op. ci!,, s. 112. ' W. Y. Baker, op. eit., s, 92-94. m E. Henrich, L. Kriege!, op, cit., s. 50.
MH^MHtMMR
lBwmmmumm
1 80
Ja i jego inny"
181
Oto inne krtkie odpowiedzi, ktre kocz niepodane spotkanie: Moje biedaerwo, widz, e stracia nog" - to okazja do riposty: C za nieostrono z mojej strony!"32,1. Istnieje rwnie znacznie mniej delikatna sztuka radzenia sobie w rakich sytuacjach. Wojowniczo nastawieni czonkowie grup bdcych w niekorzystnym pooeniu podczas spotka towarzyskich wymylaj na uytek nieudolnie wyraajcych wspczucie normalsw opowiadanie o sobie i swoich uczuciach, rozwijajc je do momentu, w ktrym staje si oczywiste, i bya zmyleniem. Chodne, nieznehcajce spojrzenie moe uprzedzi spotkanie, zanim zostanie ono zainicjowane, co ilustruj;] wspomnienia karla stosujcego takie agresywne metody: Byli ludzie gruboskrni, gapicy si jak dzikusy, ktre zeszy z gr, by obejrze wdrowny teatr. Byli zerkajcy ukradkiem zza gazety, ktrzy wycofywali si z rumiecem na twarzy, jeli ich na tym zapae. Byli i litociwi, ktrych westchnienia mona byo prawie usysze po tym, jak ci minli. Ale jeszcze gorsi byli ci gadatliwi, ktrych kada uwaga rwnie dobrze mogaby brzmie: Jak si masz, biedny chopcze?". Wyraali to wzrokiem, zachowaniem i tonem gosu. Miatem standardow obron - lodowate spojrzenie. I rak uzbrojony przeciwko innym ludziom mogem si zmaga ze swoim podstawowym problemem: jak wej do metra i uj z niego z yciem
32-1
Std ju tylko jeden krok do sytuacji kalekich dzieci, ktrym udaje si od czasu do czasu pobi kogo, kto si z nich wymiewa, lub sytuacji osb grzecznie, lecz stanowczo wykluczonych z pewnych
ukadw, ktre w ten sam sposb wchodz w te ukady, czsto i z determinacj 325 . Rzeczywisto spoeczna, podtrzymywana przez ulegego czonka okrelonej napitnowanej kategorii oraz uprzejmego normalsa, sama w sobie bdzie miaa wasn histori. Gdy jaki atrybut stopniowo przestaje funkcjonowa jako pitno, jak w wypadku rozwodu czy irlandzkiego pochodzenia, mona zaobserwowa okres, w ktrym wczeniejsza jego definicja jest coraz bardziej atakowana, najpierw by moe na scenie komediowej, a pniej podczas mieszanych kontaktw w miejscach publicznych. W kocu nadchodzi moment, w ktrym atrybut przestaje kontrolowa zarwno to, do czego mona si spokojnie odnie, jak i to, co musi pozosta tajemnic lub od czego z trudem mona odwrci uwag. Podsumowujc, pitno dotyczy nie tyle okrelonej liczby jednostek, ktre mona podzieli na dwie grupy (nosicieli pitna i normalsw), co wszechobecnego procesu spoecznego zakadajcego istnienie dwch rl, w ktrym kada jednostka odgrywa obie, przynajmniej w pewnych zwizkach i w niektrych fazach ycia. Normals i napitnowany to nie osoby, ale raczej pewne perspektywy, Pojawiaj si w sytuacjach spoecznych, podczas kontaktw mieszanych, w rezultacie niezachowywania norm, ktre bd prawdopodobnie wpywa na spotkanie. Atrybuty okrelonej jednostki, ktre nosi ona przez cae ycie, mog spowodowa, i bdzie ona wytypowana, by gra rol nosiciela pitna niema! we wszystkich sytuacjach spoecznych, w ktrych si znajdzie. Sprawia to, e naturalne jest odnoszenie si do niej (tak jak to robiem) jak do osoby z pitnem, ktrej sytuacja yciowa stawia j w opozycji do normalsw. Jednake pitnujce j atrybuty nie determinuj natury tych dwch rl - normalsa i nosiciela pitna - a jedynie czstotliwo odgrywania ktrej z nich. A skoro w gr wchodz role w interakcji (a nie konkrerne jednostki), to nie powinno dziwi, i w wielu wypadkach osoba majca jakie pitno wyranie prezentuje wszystkie
W. Y. Baker, op. cii. [w:] B. Wright, op. cii., s. 212. H. Viscardi, Jr., A Man's Stature [w:] B. Wright, op. cit., s. 214. Podobne techniki stosowane przez mczyzn, ktry zamiast doni mia protezy, zob.: H. Russell, op. cii., s. 122-123.
32,1
n i
n s
Eksperyment przeprowadzony wedug tych wytycznych zosta opisany w: M. Koln, R. Williams, Jr., Situational Pallerning in Inlergroiip Relations, American Sociological Review", 1956, nr XXI, s. 164-174.
182
normalne uprzedzenia wobec tych, ktrzy s napitnowani w inny sposb. Wydaje si, e interakcja twarz w twarz (przynajmniej w spoeczestwie amerykaskim) jest szczeglnie podatna na trudnoci, ktre rozwaano w tej ksice, Wydaje sie rwnie, e zawsze bd istniay rozbienoci midzy pozorn a rzeczywist tosamoci spoeczn i zawsze bd one rodziy potrzeb radzenia sobie z napiciem (u zdyskredytowanych) oraz sprawowania kontroli nad informacjami o sobie (u dyskredytowainych). Gdy pitno jest bardzo widoczne lub narzucajce si, czy te przekazywane przez wizy rodzinne, wynikajce z tego niestaoci interakcji mog mie dominujcy wpyw na tych, ktrym przyznano rol nosiciela pitna, jednake fakt, e wraz z upywem czasu dana cecha przestaje by pitnem i traci zdolno do wywoywania procesu pitnowania, ma wasn histori, ktra jest nieustannie zmieniana przez celowe dziaanie spoeczne. Mona argumentowa, e - jak si zdaje - procesy dotyczce pitna peni ogln funkcj spoeczn - zjednywanie poparcia dla spoeczestwa wrd tych, ktrzy nie s przez to spoeczestwo wspierani - i w tej mierze s przypuszczalnie odporne na zmian. Naley jednak zauway, e wi si z tym dodatkowe funkcje, ktre si wyranie rni w zalenoci od rodzaju pitna. Stygrnatyzacja osb majcych niewaciw przeszo moraln moe najwyraniej funkcjonowa jako rodek sucy formalnej kontroli spoecznej, Stygmatyzacja osb w okrelonych grupach rasowych, religijnych i etnicznych bya najwidoczniej sposobem na usunicie tych mniejszoci z rnych dziedzin rywalizacji, natomiast dewaluacj osb ze znieksztaceniami ciaa by moe mona interpretowa jako 326 ograniczenie liczby ludzi mogcych sta si obiektem zalotw .
Rozdzia 5
Odstpstwa a dewiacja
dy mechanizm wstydliwej innoci uznamy ju za ogln cech ycia spoecznego, moemy zwrci uwag na zwizki, czce badanie tego problemu z kwestiami pokrewnymi, zwizanymi z terminem dewiacja", sowem ostatnio modnym, ktrego pomimo jego uytecznoci troch dotychczas unikaem 327 . Wychodzc od bardzo oglnego wyobraenia grupy jednostek, ktre maj jakie wsplne wartoci oraz stosuj pewien zestaw norm spoecznych, zwizanych z ich zachowaniem oraz osobistymi atrybutami, kadego pojedynczego czonka tej spoecznoci, ktry si do tych norm nie stosuje, moemy okreli jako odstpc (deviator), a jego odmienno - jako odstpstwo (deviation). Nie sdz, aby wszyscy odstpcy mieli ze sob wystarczajco duo wsplnego, by dawao to podstaw do specjalnej analizy; znacznie wicej bowiem ich dzieli, ni czy, czciowo ze wzgldu na wynikajc z ich liczby rnorodno grup, w ktrych odstpstwa mog si pojawi. Mona jednake podzieli ten obszar badawczy na mniejsze odcinki, z ktrych niektre mog by warte zgbienia. Wiadomo, e zajmowanie potwierdzonej wysokiej pozycji w maych, zwartych grupach moe si wiza z uprawnieniem do odstpstwa, a wic i do tego, aby by odstpc. Cech relacji takiego kogo
JM
Za te ostatni:) sugesti jestem wdziczny Dawidowi Matzy.
127 Godne uwagi jest to, e przedstawiciele nauk spoecznych szybko sit przyzwyczaili do uywania pojcia dewiant", zupenie jakby osoby, w stosunku do ktrych ten termin jest stosowany, miay ze sob wystarczajco duo wsplnego, aby mona byo tworzy na ich temat uoglnienia i mwi o nich jak o caoci. Podobnie jak zdarzaj si zaburzenia spowodowane bdami lekarzy (ktre nastpnie przysparzaj im wicej pracy), tak te istniej kategorie osb stworzone przez badaczy spoecznych, bdce pniej obiektem ich analizy.
m m uniiI
1 84
Pitno. Rozwaania o jranionej loisamocl
185
z grup, a take wyobrae grupy na jego temat jest to, e wiedza o jego odstpstwie wcale tych grupowych wyobrae nic niszczy. (Jednake kiedy grupa jest dua, pene przystosowanie, pod wszelkimi wzgldami, wymagane jest take od najwybitniejszych jej czonkw). Czonek grupy, definiowany jako chory, jest w pewnym stopniu w takiej samej sytuacji. Jeli bdzie odpowiednio manipulowa swoim statusem chorego, jego zachowanie moe odbiega od standardw i nie bdzie to minio wpywu ani na niego, ani na jego relacj z grup, Osoby wybitne i chore zarazem mog by zatem odstpcami wanie dlatego, e ich odstpstwo moe by cakowicie pominite, nie prowadzc do reidentyfikacji. Ich szczeglna sytuacja wskazuje na to, e wcale nie s dewiantami - w powszechnym rozumieniu tego sowa-528. W wielu zwartych grupach i spoecznociach istniej osoby, ktre ze wzgldu na swoje czyny czy posiadane atrybuty lub te obie te rzeczy naraz odstpuj od regu i w konsekwencji zaczynaj peni w grupie szczegln funkcj. Staj si one jej symbolem i do pewnego stopnia odgrywaj w niej rol bazna, nawet gdy si im odmawia szacunku nalenego penoprawnym czonkom grupy 329 . Co charakterystyczne, jednostki takie nie podejmuj gry spoecznego dystansu, dowolnie zbliajc si do innych i umoliwiajc im dostp do siebie. Staj si te czsto obiektem uwagi, skupiajc innych wok siebie we wsplnym krgu, cho krg ten pozbawia je po czci statusu uczestnikw. Taka osoba staje si da grupy maskotk, mimo e w pewien sposb kwalifikuje si, aby by jej normalnym czonkiem. Tradycyjnymi przykadami s: wiejski idiota, maomiasteczkowy pijak czy plutonowy bazen, a take grubas nalecy do studenckiego stowarzyszenia. Naley si spodziewa, e w danej grupie znajdzie si tylko jedna taka osoba, gdy wicej nie potrzeba; wiksza ich liczba stanowiaby dodatkowe brzemi dla spoecznoci. Osoba taka moe by nazwana dewiantem wewntrzgrupowym, aby
JM Zoona relacja dewianta do jego gttipy bya ostatnio rozwaana przez L. Coscra, Some Fundions of Deviant Behavior and Normative Flexibility, American Journal of Sociology", 1962, nr LXVIII, s. 172-J81. 1 2 9 jsja I e r n a t [yCn i innych Funkcji dewianta zob.: R. Dcmler, K, Erickson, The Functions ofDeuiance in Groups, Social Problems", 1959, nr VII, s, 98-107,
przypomnie, e jest ona dewiantem w odniesieniu do okrelonej grupy ludzi, a nie jedynie norm, oraz e jej intensywne (nawet jeli ambiwalentne) uczestnictwo w grupie odrnia j od innego dobrze znanego typu odstpcy - grupowego samotnika", to jest kogo, kto nie bdc czonkiem grupy, stale znajduje si w sytuacjach spoecznych z grup. (Gdy dewiant wewntrzgrupowy jest atakowany przez osoby z zewntrz, grupa moe miao przyj mu z pomoc. Kiedy atakowany jest grupowy samotnik, bardziej prawdopodobne jest, e bdzie musia stoczy walk sam). Zauwacie, e wszystkie rozwaane tu typy odstpcw umiejscowione s wewntrz krgu, w ktrym wiele informacji biograficznych na ich temat (pena osobista identyfikacja) jest powszechnie znanych. Sugerowaem, e w maych grupach mona odrni dewianta funkcjonujcego wewntrz od innych odstpcw, gdy (w przeciwiestwie do nich) jego relacja do ycia moralnego przecitnego czonka tej grupy jest wypaczona. Gdybymy chcieli oprcz roli wewntrzgrupowego dewianta rozway jeszcze inne role spoeczne, warto byoby zwrci uwag na te ich rodzaje, ktrych wykonawcy nie yj zgodnie ze zwyk moralnoci, cho nie s uznawani za odstpcw. Gdy przenosimy punkt odniesienia z maych, przypominajcych rodzin grup na te, w ktrych moe wystpowa wiksza specjalizacja rl, dwie z nich szczeglnie wyamuj si z moralnego szeregu. Pierwsz jest rola pastora lub ksidza, zobowizujca go do tego, by by symbolem prawego stylu ycia oraz postpowa bardziej szlachetnie, ni uznaje si to za normalne. Druga to rola urzdnika egzekwujcego prawo, znajdujca wyraz w codziennej rutynie, ktrej treci s znaczce wystpki innych ludzi 3 3 0 . Gdy punkt odniesienia przeniesiemy dalej, z lokalnej spoecznoci, ktrej czonkowie kontaktuj si ze sob bezporednio, na grunt wielkomiejski, wczajc w to take powizane z metropoli orodki wypoczynkowe i mieszkalne, odpowiednie przesunicie znajdziemy te w rnorodnoci i znaczeniu zachowa nonkonformisty cznych.
J.w -Wicej , l a ten temat w; H, Becker, Outsiders, New York 1963, s, 145-163,
186
Pitno. Rozwaania o zranionoj tosamoci
18 7
Szczeglnie istotne jesr tu odstpstwo reprezentowane przez jednostki, ktre dobrowolnie i otwarcie odmawiaj zaakceptowania przyznanego im miejsca w spoeczestwie. Zachowuj si one nonkonformisrycznie i/lub w pewnym stopniu buntowniczo wobec naszych podstawowych instytucji351 - rodziny, systemu klasyfikowania ludzi wedug wieku, stereotypowego podziau rl midzy pciami, legalnego zatrudnienia w penym wymiarze (wicego si z utrzymywaniem jednej, administracyjnie uwierzytelnionej tosamoci osobistej) oraz segregacji na klasy i rasy. S to osoby bez afiliacji, ludzie, ktrzy nigdzie nie przynale. Gdy przyjmuj takie stanowisko same i bez pomocy innych, to mwi si, e s ekscentrykami lub dziwakami. Jeli ich dziaalno jest kolektywna i odbywa si w obrbie jakiego budynku lub miejsca (a czsto polega rwnie na szczeglnych czynnociach), takie osoby mog by nazwane sekciarzami. Jednostki, ktre tworz subspoiecznoci lub rodowiska, mog by nazwane spoecznymi dewiantami, a ich grupa - spoecznoci dewiacyjn 332 . Tworz one pewien szczeglny typ dewiantw, ale nadal jest to tylko jeden ich rodzaj. Jeli miaoby istnie pole badawcze zwane studiami nad dewiacj, to jego rdze tworzyliby przypuszczalnie dewianci spoeczni, tacy jak zdefiniowani powyej. Do tej grupy zostaliby z pewnoci zaliczeni: prosryrurki, narkomani, przestpcy, kryminalici, muzycy jazzowi, czonkowie bohemy, Cyganie, pracownicy wesoych miasteczek, trampowie, pijacy, ludzie show-biznesu, zawodowi hazardzici, ludzie spdzajcy wikszo czasu na play, homoseksualici 3 3 3 oraz zradykalizowani przedstawiciele biedoty miejskiej. S to
ludzie, ktrzy w opinii spoecznej w pewien sposb kolektywnie zaprzeczaj porzdkowi spoecznemu. S postrzegani jako niezdolni do wykorzystania dostpnych moliwoci awansu w rozmaitych dziedzinach uznawanych przez spoeczestwo, okazuj jawny brak szacunku dla osb wyej od nich stojcych w spoecznej hierarchii, nie s poboni, sowem - dowodz poraki spoecznych systemw motywacyjnych. Kiedy rdze spoecznej dewiacji jesr ju ustalony, mona przej do przykadw majcych ju tylko znaczenie drugorzdne. Znajd si wrd nich osadzeni we wsplnocie radykaowie polityczni (ktrzy nie tylko glosuj w sposb odbiegajcy od normy, ale te spdzaj z osobami podobnymi do siebie wicej czasu, ni jest to politycznie uzasadnione), a take ludzie bogaci spdzajcy ycie na podrowaniu, ktrzy nie musz pracowa i przenosz si z jednego miejsca wypoczynkowego do innego. Dalej, ekspatrianci, zatrudnieni lub nie, ktrzy potrafi na ogl da sobie rad bez telegraficznych przeleww pienidzy z domu czy wizyt w biurach American Express. Bd to te niezasymilowani czonkowie rnych grup etnicznych, wychowywani w dwch wiatach: w spoeczestwie, z ktrego pochodz, oraz w spoeczestwie rodzicw, wiadomie rezygnujcy z dostpnych dla nich konwencjonalnych cieek awansu spoecznego, skrywajcy wyniesion ze szkoy publicznej socjalizacj pod czym co wielu normalsw postrzega jako groteskowy kostium religijnej ortodoksji. W tej grupie znajd si take nieonaci i niezamne mieszkajcy w miastach, a take maonkowie, ktrzy nie decyduj si na dzieci, zamiast tego wspierajc organizacje czy grupy
Ogolnq tez zasugerowaa mi Dorothy Smith. ~ Pojcie odchylona spoeczno" nic jest cakowicie satysfakcjonujce, poniewa 'zaciemnia dwie kwestie: czy dana spoeczno jest osobliwa wedug standardw strukturalnych wywiedzionych z analizy struktury zwyczajnych spoecznoci oraz czy czonkowie tej spoecznoci sa spoecznymi dewiantami. Skadajcy si wycznie z mczyzn posterunek wojskowy na niczamieszkanym terytorium jest spoecznoci odchylona, w pierwszym znaczeniu, ale nic musi by spoecznoci spoecznych dewiantw. JJJ Pojcie homoseksualista" jest generalnie stosowane w odniesieniu do kadego, kto angauje si w jawne praktyki seksualne z przedstawicielem wasnej pci, za praktyk taki] nazywa si homoseksualizmem. Takie uycie tego pojcia opiera si na medycznych i prawnych odniesieniach i powoduje zdecydowanie zbyt szerok i heterogeniczn kategoryzacj, by mona j byo tu wykorzysta. Ja odwouj si tylko do jednostek, ktre s czonkami
J3
331
szczeglnej spoecznoci opartej na zrozumieniu, w ktrej przedstawiciele wasnej pci s definiowani jako najbardziej podane obiekty seksualne, a ycie towarzyskie skupia si na zdecydowanym deniu do kontaktu z tymi obiektami. Zgodnie z t koncepcja, istnieje) cztery podstawowe odmiany ycia homoseksualisty: mskie i eskie typy obecne w instytucjach zamknitych oraz mskie i eskie wiaty gejowskie istniejce w centrach miejskich. (W zwizku z tym ostatnim zol). E. Hooker, [praca niepublikowana)). Naley 'zwrci uwag, e jednostka moe by czonkiem gejowskiego wiata, a jednoczenie nic angaowa si w praktyki homoseksualne, tak samo jak moe wykorzystywa gejw, sptzedajac im wasne usugi seksualne, nic uczestniczc spoecznic i duchowo w ich spoecznoci, (W zwizku z ostatnim zob. A. J. Reiss, Jr., o/j. cii.). Jeli pojcie homoseksualista" odnosi si do kogo, kto angauje si w szczeglny rodzaj aktu seksualnego, wtedy pojcie homoseksualny" musi dotyczy kogo, kto uczestniczy w szczeglnego rodzaju spoecznoci.
188
Pitno, Rozwaiania o zranionej tosamoci
189
buntujce si, jakkolwiek by ten bunt by kruchy i krtkotrway, przeciw systemowi opartemu na rodzinie, W niemal wszystkich tych wypadkach mamy do czynienia z demonstracyjnym w pewnym stopniu odrzuceniem instytucji spoecznych, jest tak rwnie w wypadku ekscenrrykw i wyznawcw najrozmaiszych kultw (ang. cultist - sekciarzy), co pozwala nam oddzieli wszystkich wymienionych od odstpcw indywidualnych, czyli tych, u ktrych brak spoecznej afiliacji mniej si rzuca w oczy, hobbystw, ktrzy staj si tak oddani swojemu zajciu, e na relacje spoeczne zostaje im niewiele czasu (np, niektrzy zapaleni kolekcjonerzy znaczkw, tenisici czy mionicy sportowych samochodw). Spoeczni dewianci, tacy jak powyej zdefiniowani, obnosz si ze swoj odmow zaakceptowania przynalenego im miejsca w spoeczestwie. Ten gest buntu z ich strony jest przez jaki czas tolerowany, pod warunkiem, e nie wykracza poza granice ich wsplnoty. Tak samo jak getta etniczne i rasowe, wsplnoty te stanowi schronienie, miejsce, w ktrym pojedynczy dewiant moe otwarcie przyj postaw sprawiajc, e jest co najmniej tak wartociowy, jak kady inny czowiek. Jednake dewianci spoeczni czuj czsto, e nie rylko dorwnuj normalsom, ale e s od nich lepsi, a prowadzone przez nich ycie jest lepsze ni to, ktre wiedliby, gdyby nie byli dewiantami. Dewianci spoeczni stanowi rwnie swego rodzaju wzorzec dla niespokojnych normalsw, zyskujc nie rylko ich zrozumienie, ale te nowych czonkw. (Wyznawcy kultw-sekciarze - oczywicie rwnie zyskuj zwolennikw, ale nacisk kad na program dziaania, nie na styl ycia). Osoby zorientowane rwnie mog si sta wsptowarzyszami. Spoeczno dewiacyjna mogaby teoretycznie peni w spoeczestwie podobne funkcje jak te, ktre peni dewiant wewntrz grupy, dziaajc na jej rzecz, ale - cho wydaje si to moliwe - nikt jeszcze nie udowodni, e jest tak faktycznie. Problem polega na rym, e ogromny obszar, z ktrego pozyskiwani s nowi czonkowie dewiacyjnej spoecznoci, sam w sobie nie jest wyranym systemem, majcym swoje potrzeby i penicym okrelone funkcje, jak jest w wypadku malej grupy, ktrej czonkowie bezporednio kontaktuj si ze sob.
Braem dotychczas pod uwag dwa rodzaje odstpcw: dewiantw wewntrz grupy i dewiantw spoecznych. Naley te wspomnie o dwch ssiadujcych typach kategorii spoecznej. Po pierwsze, s to etniczne i rasowe grupy mniejszociowe 334 , ktrych czonkowie maj wspln histori i kultur (czsto te wsplne pochodzenie narodowe), a czonkostwo w nich jest dziedziczone. S one w stanie da oznak lojalnoci od czci swoich czonkw i maj wzgldnie niekorzystn pozycj w spoeczestwie. Po drugie, istniej czonkowie klasy niszej, ujawniajcy swj status w mowie, wygldzie i sposobie bycia, ktrzy odkrywaj, e w relacji do instytucji spoecznych s obywatelami drugiej kategorii. Staje si teraz jasne, e wszyscy oni - dewianci wewntrzgrupowi, dewianci spoeczni, czonkowie mniejszoci oraz osoby z klasy niszej - prawdopodobnie przy jakiej okazji odkryj, i s nosicielami pitna, niepewnymi tego, jak bd odbierani w interakcji twarz w twarz, oraz reagujcymi na to niekorzystne pooenie z gbokim zaangaowaniem. Dzieje si tak z tego powodu (jeli nie z adnego innego), e niemal wszyscy doroli ludzie maj jaki kontakt z organizacjami i firmami usugowymi (zarwno komercyjnymi, jak i pastwowymi), w ktrych winien obowizywa standard uprzejmego, jednakowego traktowania, nieuwzgldniajcy jakichkolwiek kryteriw poza statusem obywatela. W tych wanie instytucjach bd si jednak spotyka z ostrymi, krzywdzcymi ocenami, majcymi swe rdo w pozornym ideale klasy redniej. Powinno by jednak rwnie jasne, e pena analiza ktrejkolwiek z tych czterech kategorii wykracza daleko poza to, co trzeba rozway przy analizie pitna. Istniej na przykad spoecznoci dewiacyjne, ktrych czonkowie - zwaszcza gdy przebywaj z dala od wasnego rodowiska - nie martwi si spoeczn akceptacj wasnej osoby, w zwizku z czym nie mog by analizowani z punktu widzenia zarzdzania pitnem. Przykadem moe by rodowisko surferw spdzajcych czas na ciepych plaach Ameryki. Mona wrd nich znale starzejcych si ju ludzi, ktrzy nie czuj si jeszcze
m Nowe opracowanie analityczne w: IX. Glass, bwdcn-Qutsiders; The Position of Minorities, New Left Review", zima 1962, nr XVII, s. 34-45,
! 90
gotowi do podjcia pracy; zamiast tego wol surfowa. Nie powinno si rwnie zapomina, e oprcz tych czterech wspomnianych kategorii s jeszcze jednostki bdce w trudnej sytuacji, ktre wcale nie maj pitna, na przykad osoba bdca maonkiem egoisty czy kto, komu nie powodzi si zbyt dobrze, a musi wychowywa czwrk dzieci-'3-', albo te czowiek upoledzony fizycznie (np, majcy lekk wad suchu), co wpywa na jego ycie, mimo e wszyscy, wcznie z nim samym, s niewiadomi, i jest on fizycznie niepenosprawny 336 . Argumentowaem tu, i sytuacja osb z pitnem jest na tyle podobna, e uzasadnia zaklasyfikowanie wszystkich tych osb do jednej grupy. Dokonaem zatem pewnego wyboru, wykorzystujc dane z tradycyjnych dziedzin zajmujcych si problemami spoecznymi, relacjami etnicznymi i rasowymi, spoeczn dezorganizacj, kryminologi, patologi spoeczn oraz dewiacj - wyboru czego, co jest wsplne dla wszystkich tych dziedzin. Owe wsplne element)' mona uporzdkowa na podstawie bardzo niewielu zaoe dotyczcych natury ludzkiej. To, co pozostanie w kadej z tych tradycyjnych dziedzin, mona nastpnie zbada ponownie pod ktem tego, co jest dla niej naprawd specyficzne, nadajc w ten sposb spjno czemu, co obecnie jest wycznie historyczn i przypadkow jednoci. "Wiedzc, co wsplnego maj ze sob takie kwestie, jak relacje rasowe, starzenie si oraz zdrowie psychiczne, mona analizowa rnice midzy nimi. By moe w kadym wypadku wybr padby na utrzymanie starych obszarw formalnych, ale byoby przynajmniej jasne, e na kad z tych kwestii naley patrze z rnych perspektyw i e rozwj ktrejkolwiek z tych spjnych analitycznych perspektyw raczej nie bdzie dzieem ludzi ograniczajcych swoje zainteresowanie wycznie do jednego obszaru formalnego.
O Autorze
Erving Goffman urodzi si w 1922 roku w Manville, w kanadyjskiej prowincji Alberta. Do Stanw Zjednoczonych przenis si w roku 1945, a w 1953 obroni prac doktorsk z socjologii na uniwersytecie w Chicago. Do 1968 roku zajmowa stanowisko profesora socjologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, pniej kierowa Katedr Antropologii i Socjologii na Uniwersytecie Pensylwanii w Filadelfii. Erving Goffman zosta uhonorowany nagrodami Maclver Award w 1961 roku i In Medias Res Award w 1978 roku. Byl czonkiem Amerykaskiej Akademii Nauki i Sztuki. Zmar w 1983 roku. Na ksikowy dorobek Goffmana skadaj si nastpujce pozycje: Czowiek w teatrze ycia codziennego, Encounters, Asylums, Behavior in Public Places, Pitno, Interaction Ritual, Strategic Interaction, Relations in Public, Frame Analysis oraz Gender Advertisements.
,M R Toynbec, of. tit, s. 15 i 17. 336 Pnyktad w: E. Henrich, L Kricgcl, o/r, cii., s. 178-180.
Indeks nazwisk
Adams, R. 102 Allerton, R. 33, 37, 46-47, 63, 134 Allport, G. W 43 Amsterdamski, S. 12 AthoilJ. 64,110 B Bainbridge, J. 110 Baker, W. Y. 42, 48, 55, 144, 179-180 Balaban, M. 17 Baldwin,/. 154 Bard, M. 27, 69 Barker, R. 27, 45, 141 Bartlett, R C. 103 Bauman, Z. 10, 25 Becker, H. 119, 185 Beem, H. P. 132 Belknap, I. 177 Biderman, A. 34 Bigman, 142 Birdwhistell, R. 63 Broom, L. 132 Brossard, C. 66 Broyard,A. 152,150, 153 Campbell, D. T. 153 Carling, R 43, 54, 62, 75, 152, 161, 164 Cayton, H. 118 Chaudhuri, C. 100 Chevigny, H. 35, 43, 47, 57, 71-72, 89, 144, 146, 154, 163, 165 Clark, E. 115 Clausen, C. 76, 91, 123, 127, 130, 140
Cockburn, C. 46 Coser, L. 184 Griddle, R. 67, 129, 145, 149-150 Datner-Spiewak, H. 8-9 Davis, F. 51, 88,112, 177 de Beauvoir, S, 46 Dembo,T.27,48 ) 51, 160,162 Dendrickson, G. 83 Dentler, R. 184 Derczyski, W 9 Dexter, L. A. 47 Dickens, K. 82, 108 Dostojewski, R 17 Douglas, M. 8 Drake, S. 118 Durrell, L. 46
Edgerton, R. 54, 121, 135 Erickson, K. 184 Erikson, E. H. 39, 147 Ernst, M. 109 Finley, M. I. 83 Fleming, G. J. 80 Freeman, H. 53, 80 Garfinkel, H. 100, 125, 128 Gawe, M. L 45 Geertz, C. 8 Gibbon, M. 45 Giddens, A. 9,11-13,25 Gilman, S. L. 16 Girard, R. 19 Glass, R. 189
194
indeks nazwisjc
195
Goffman, E. 7-16, 19-26, 51, 54, 66, 74, 79, 92, 106, 159, 179 Gordon, M. 83 Gowman, A. G. 36, 65 Greenberg, C. 156 Greenblatt, M. 27 Greenwald, H. 137, 139 Griffin, J. H, 118, 175 Grodzins, M. 153
Krzemiski, 1.14 LaCapra, D. 20-21 Ladieu, G. 162 Landy, D. 55, 135 Lazarsfeld, P. 49 Lee, R. 118 Lee, W 133 Lernen, E. 27, 55, 92, 11, 170, 172 Levinson, D. 27 Lewin, I. 159 . Lewin, K. 27, 39, 60, 152, 155 Lieber, L. 110 Linder, M. 135 Linduska,N. 70, 73, 158 Lindwsmith, A. R. 67 Livingston, S. 123-124, 131, 168 Lobsenz, N. 36, 41, 73, 89 Love, E. 81 Palmer, M. B. 55 Pancyr, L. 92 Parker, T. 33, 37, 46-47, 63 Pear, T. H. 83 Perkins, A. 107 Perry, H. S. 45 Perry, S. E. 47 Phelan.J. 105 Poli, E 56 Poll, S. 142
Stone, G. 79 Strauss, A. L. 67 Sullivan, 44 Sutherland, A. 27, 69 Swanson, G. E. 9 Szacki, J. 8-9 Szu Iycka, A. 9 Spiewak, P. 8-9 Thomas, F. 83,136 Thomas, W I. 114 Tokarska-Bakir, J. 7 Towne, R. D. 14 Toynbee, A. P. 78, 86, 126, 128-129, 190 van Riper, C. 124, 130 Viscardi, H.Jr. 67, 120, 180 von Henting H. 40, 124, 130
Hanfmann, E, 162 Harris, S. 118 Harris, V. 132 Hartman, A. 96, 148 Hathaway, K. B. 38, 50 Heatherton, T. F. 19 Hebl, M. R. 19 Heckstall-Smith, A. 81 Heider, F. 27 Henrich, E. 35, 41-43, 48, 68, 123, 149, 160,162, 167, 179, 190 Henry, J. 105 Hirshi, T, 112 Hodgson, K. W. 55 Hooker, E. 123, 139, 187 Hughes, E. C. 73 Hughes, H. M. 119, 141 H u l i J . G . 19
R
Reiss, A. J. 139-140,18 Richardson, S, 50, 89 Riesman, D. 35, 127, 155 Rinder, D. 153 Robbins, P. R, 91, 123,127,130,140 Rolph, C. H. 63, 92, 95-97, 121, 125 Roosvelt, F. D. 54 Rose, A. 79 Ross, L. 107 Roueche, B. 136 Rubin, T. 81 Rssel, H. 60, 113, 159, 180 Sabagh, G. 54, 121, 135 Sacks, H. 92 Sampson, H. 14 Sartre, J.-P. 150, 152-153 Savitz, L. 98 Schachtel, E. 92 Schaffner, B. 63 Scheff, T. J. 35 Schulz, B, 13 Schwartz, A. 109 Schwartz, C. G. 65 Seeman, M. 150, 153 Shaler.N. S. 88 Sigma, S, 112 Singel, S. 55 Sklare, M. 73 Smith, D. 186 Smith, L H. 42 Smoa, M. 8 Sommer, R. 92 Stearn, J. 62, 65, 116, 120, 137
Jasiska-Kania, A. 9 Jawowska, A. 10 Johnson, J. W 76, 136,177
Kane, E. 112 Kardiner, A. 39 Kasenbaum, G. 53, 80 Keitlen, T. 36, 41, 73, 89 Kennedy, J. F. 142 Kerkhoff, J. 177 Kierkegaard, S. 8 Klare, H. 46 Keck, R. E. 19 Kogon, E, 83 Koln, M. 181 Kriegel, L. 35, 41-43, 48, 68,123, 149, 160, 162, 167,179, 190
Macgregor, F. 27, 36, 42, 44-45, 71, 156, 160-161, 175 Maclnnes, C. 118 Mailer, N. 62 Malinowski, B. 8 Marz, D. 182 Maurer, D. 84 Mauss, M. 8 McLeod, A. 83 MeUinkoff, R. 16, 18 Melzer, M. 34 Messinger, S. E. 14, 46 Meyerson, L. 175 Mills, E. 99, 174 Minkszryrn, J. 9 Murphy, R. 93 Murtagh,J, 118
W
Warfiekf, F. 40, 53, 55, 58, 60, 125, 133, 135, 138, 146 Warner, W L 101 Wechsler, H, 55 West, N. 29 Westwood, G. 91 White, D. R. 55 White, R.K. 48,51, 160 Wildeblood, P. 75, 127,130 Williams, R. 27, 181 Wilson, A. 62 Wolfe, B. 80 Wolfe, W 152 Wright, B. A. 27, 38, 48, 51,125-126, 135, 146, 159-160, 180 Yarrow, M. 73,91,123,127,130,140 Zawadski, S. 49 Zimmer, H, 34 Zwoliski, Z. 9
Norman, F. 83
Ofierska, M. 8 Orbach, C. 27, 69, 130, 138 Osmond, H. 92 Ossowska, M. 8,12 Ovesey, L. 39
Indeks rzeczowy nonkonformizm 185-186 normalizacja 65, 88 normals 19-20, 22, 35 normifikacja 65, 152, 158 normy spoeczne 21, 170-173 obietnica towarzyska 14 obserwacja uczestniczca 8 odstpstwa (deviations) 170, 172 ontoogia 19 osoba dyskredytowalna 34, 48, 77, 87,90,92,118,127- -128, 131-132,136, 138, '140141,143, 178, 182 zdyskredytowana 34, 48, 52, 77, 90,92,118,132,139-141, 143, 182 zorientowana 62-65 osobowo 12 personifikacja 152 perwersja/e 20 pitna definicja relacyjna 19, 21 historia 16 kontrolowanie (controlling) 7, 79-84 natarczywo 85-87, 143 ,171 pomijanie (passing) 7, 24, 78, 111-131, 134-135,138, 140, 143, 151, 172,179 odwrotne 78 . uczenie si 119 rodzaje 34 rozprzestrzenianie si 64 ukrywanie (hiding) 7, 24 widoczno 84-87, 143, 171 pitnem zaraanie 90 pitno dobrowolne 25 grupowe 56 klasowe 34 termin 31, 33-37 wrodzone 67 poczucie bezpieczestwa 9-10 przywdztwo z peryferii 60 psychodrarna 177 psychologia 7, 173 spoeczna 19, 27, 51
1 97
Indeks rzeczowy
ambiwalencja 148 tosamoci 149-150 antropologia spoeczna 25 asymilacja 22-23 autoprezentacja 99 faszywa 96
Hassliebe 26 hierarchia spoeczna 16, 21
biograficzni inni 104 ceremonia ujawnienia 142
identyfikacja osobista 94-96, 98,102,105, 114,117,126,140,148, 185 z grup 73 identyfikator 93-95, 97, 98 informacja spoeczna 79, 81-82 techniki kontroli 132
reidentyfikacja21, 184 Reizschutz 10-11 rola normalsa 173, 176, 181 nosiciela pitna 20, 173, 176, 181-182 rytuay maeskie 8 cielesne 9 przejcia 118 codzienne 9-10 samoidentyfikacja 147 samonienawi (self-harted) 16, 155 samoocena 66 samoponianie 111 samowiadomo 51 segregacja 17, 73 sigillum 16 socjalizacja 66, 69-70, 143 socjologia 7, 25, 27, 115, 155, 167, 169 mikrosocjologia 25 sphragis 16 spoeczne ramy pamici 103 status moralny 31 spoeczny 32 stereotyp 19, 33, 36, 80 reakcji 12 stereotypizacja 88 stygmatyzaqa 15, 21, 72, 109, 182 symbole pitna 79-82, 98, 132-135, 142 statusu 79-81, 98 symulacja 14 syndrom Kopciuszka 130 szanta 114-116, 137
deminstrelizacja 152 dewiacja 21, 27, 183, 190 dewiant normalny 173, 175 spoeczny 186-189 wewntrzgrupowy 184-185, 189 dezidentyfikatory 80-81, 134 dyskryminacja 15, 35, 86 E efekt obcoci (Verfremdungseffekt) 9 emancypacja rnic 7 etnologia 7-8 etologia 7, 12 fenomenologia 14
jzyk prywatny 11
kariera moralna 66-76, 143 punkty zwrotne 74, 76 wzorce 66-71 kategoria spoeczna 32, 36 pitna 56, 59 kategoryzacja 31, 52, 92, 99 kodeks honorowy 37 moralny 21, 122 zachowania 153, 157 kognitywne rozpoznanie 105-106 konforminzm 172 kontrola spoeczna 108 M minstrelizacja 152 mitologia penalna 18 N negatywny szowinizm 152
'
grupa etniczna 99, 189 odniesienia 117 spoeczne 56
tabu 16, 177
198
NA RATUNEK
G. Babiker, L. Arnold AUT0AGRESJA. Mowa zranionego ciata
tabuizacja 51 teoria pitna 15, 35 tosamo ego 147-148, 166, 168 nowoczesna 9 osobista 87, 92, 94-95, 98-106, 108, 110, 122, 139, 147-148,186 papierowa 92 prawna 92 roli 92 spoeczna 15,19, 39, 41, 96-97, 101-107,109-110,113-114, 120,122,139,147-148 pozorna 32, 52, 77, 92,170, 178, 182 rzeczywista 33, 52, 77, 92, 170, 178, 182
U Umwelt 12-13 uprzedzenia 20, 68, 78, 89, 151 W wraenie normalnoci 10-11 wywieranie wraenia 13-14, 172 zakrywanie 143-145 zarzdzanie pitnem 88, 92, 138 strategie 7, 21, 23 asymilacyjne 23-24 separacyjne 24 Zeitgeist 13 zudna akceptacja 165 normalno 165
Uszkodzenie wasnego ciata mwi o rozpaczy, udrce i blu. Akt zadawania sobie ran w sp dostowny komunikuje obecno czego niemoliwego do zniesienia i nie dajcego si w w normalny sposb. Autorki definiuj problem autoagresji, analizuj indywidualne i spolt podstawy tego zjawiska oraz - na podstawie wtasnych dowiadcze klinicznych - podaj b; praktyczne wskazwki postpowania w pracy z pacjentem.
Judith Lewis Herman PRZEMOC. Uraz psychiczny i powrt do rwnowagi
Autorka omawia powstawanie dugotrwaego urazu psychicznego i omawia jego psycholog i medyczne konsekwencje. Wykazuje, e pozornie tak odlegfe dowiadczenia, jak przeycia w ne, przemoc fizyczna i seksualna, terror polityczny i maltretowanie w dziecistwie, wywouj; dobne skutki. Wyjania zasady tworzenia si zoonego zespou pourazowego. Proponuje rr skutecznej, dugoterminowej terapii ofiar urazu psychicznego.
Pierwsze wydanie ukazao si pod tytuem SEKS - MIO - PRZEMOC. Autorka, zajmujca si terapi rodzin, podja w swojej pracy prb wyjanienia nierozerwa zwizkw pomidzy mioci i przemoc, ktre pojawiaj si w rodzinie. Odstania problemy ne i bolesne, zwtaszcza tam, gdzie mowa o wykorzystywaniu seksualnym i maltretowaniu chicznym dzieci. Madanes powica uwag zarwno sprawcom przemocy, ofiarom, jak i sa terapeutom, ktrzy znajd tu dla siebie wiele cennych wskazwek.
Cios Madanes PRZEMOC W RODZINIE. Psychoterapia sprawcw i ofiar
355*8
Autorzy analizuj listy samobjcw i rozmowy z tymi, ktrzy niedawno usiowali targn si swoje ycie. Prbuj zrozumie samobjstwo, by stawi czofo najtrudniejszemu wyzwaniu; widzie, kiedy kto bdzie chciaf si zabi, co naley robi, by temu zapobiega. Ksika rakter przegldu i jest adresowana do szerokiej rzeszy czytelnikw - studentw, lekarzy i im pracownikw stuby zdrowia oraz wszystkich tych, ktrzy chc zrozumie zachowania samob
Rory O'Connor, Noel Sheeny ZROZUMIE SAMOBJC
Ksika zawiera testy, dziki ktrym kobiety b d mogy rozpozna nie tylko szkodliwe zach nia mczyzn, z ktrymi ycie niesie ze s o b niebezpieczestwo dowiadczenia przemocy, i wasne. Jest to rwnie publikacja ukazujca rol alkoholu i innych substancji uzaleniaj w zwizkach opartych na kontroli i przemocy. Kobiety, ktre potrzebuj pomocy, m o g w niej le adresy i numery telefonw organizacji i orodkw wsparcia w kadym miecie.
Robert J . Ackerman, Susan E. Pickering ZANIM BDZIE ZA PNO. Przemoc i kontrola w rodzinie
GWP.PL, 81-753 Sopot, ul. Bema 4/1 a, tel.lfax. 58/651 61 04, te. 551 1 '. . '.''' e-mail:.gwp@
sprzeda
wysytkow
Ksigarnia On-line: http://www.gwp.

Goffman Erving - Piętno - Rozważania o Zranionej Tożsamości Ok

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Goffman Erving - Piętno - Rozważania o Zranionej Tożsamości Ok

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Erving Goffman

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne

147 148 150 154 157 166

Wstp do wydania polskiego

169 169 173 178

O Autorze Indeks nazwisk Indeks rzeczowy

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Pitno, Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Spoeczestwo jako instytucja totalna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

odmow uzasadni. Zaczyna kwestionowa take te swoje atrybuty,

Historia naturalna pitna v.

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Relacyjna definicja pitna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Strategie zarzdzania pitnem

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Patrz dalej: rozdz. 3, s. 165-166. Patrz dalej: rozdz. 3, s. 164.

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Wstp do wydania polskiego

Patrz dalej: rozdz. 3, s. 156. Patrz dalej: rozdz. 3, s. 156-157.

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Patrz dalej: rozdz. 2, s. 93,

Pitno a tosamo spoeczna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

T. Parker, R. Allerton, The Courage of His Convictions, London 1962, s. 109.

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

Pitno. Rozwaania o zranione] tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

spraw z tego, co bywa uznawane za jego sabo, a to z kolei kae

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

Pitno, Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

F, Macgregor i in.,- op. eil., s. 91-92.

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoteczna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna

W sytuacjach spoecznych z udziaem osoby noszcej znane lub

Swoi oraz zorientowani

Pitno. Rozwaania o zranione] tosamoci

Pitno a tosamo spoeczna