Aleksander Krawczuk

Ksigozbir DiGG 2009

Ksika ta nie jest powieci o ostatniej krlowej Egiptu, jakich ju tyle napisano. Jest po prostu historyczn relacj, cile i wiernie podajc tylko to, co przekazay rda. O Kleopatrze jako kobiecie mwi one raczej niewiele; znakomicie natomiast charakteryzuj epok oraz szereg ciekawych postaci, z ktrymi krlowa stykaa si w sytuacjach bardzo dramatycznych. Cho ksika wystrzega si wszelkich ubarwie, tragizm losw Kleopatry - wielko ambicji i niko rodkw politycznych wystpuje z ca ostroci. Jednake sabo pastwa bya spadkiem po poprzednich generacjach wadcw, a zwaszcza po ojcu Kleopatry; za jego te panowania w sprawy Egiptu po raz pierwszy bezporednio wkroczyli ludzie, ktrzy pniej mieli odegra tak decydujc rol w yciu krlowej: Cezar i Antoniusz. Tote opowie naley rozpocz od przedstawienia dziwnych przypadkw krla Ptolemeusza z przydomkiem Fletnista.

CZ PIERWSZA

BOSKO I AFERY OJCA KLEOPATRY

GROBOWIEC TA-IMHOTEP O wy wszyscy sdziowie i uczeni, wszyscy moni i znamienici, wszyscy ludzie, ktrzy kiedykolwiek wejdziecie do tego grobu, zblicie si i posuchajcie dziejw mojego ycia! Urodziam si w dziewitym dniu miesica chojak, gdy dziewity rok panowa krl Egiptu Grnego i Dolnego, wadca obu krajw, Bg Kochajcy Ojca, Bg Kochajcy Siostr, syn boga Re, pan diademu, Ptolemeusz; yje on wiecznie, ukochany przez Ptaha i Izyd. W pierwszym dniu miesica epifi, w dwudziestym trzecim roku panowania tego wadcy, ojciec wyda mnie za m. Moim panem zosta prorok boga Ptaha, pisarz w domu ksig boga, prorok Domu Wschodu, kapan czystoci bogw w Memfis, prorok wszystkich bogw i bogi Egiptu Grnego i Dolnego, oko krla Egiptu Grnego, ucho krla Egiptu Dolnego, drugi po krlu przy ustawianiu kolumny ded, bero krla w wityniach, ksi namiestnik boga Geb, kapan odczytujcy zamiast boga Tota, kapan powtarzajcy dzieo boga Chnuma, kapan patrzcy wprost na wielkiego boga - arcykapan w Memfis, Pszereni-ptah, syn Petubastisa, ktry nosi te same tytuy. Trzykrotnie zachodziam w ci i za kadym razem rodziam nie chopca, lecz dziewczyn. Prosilimy wic o syna wity, cudowny i askawy majestat boga Imhotepa, ktry jest synem Ptaha. Wysucha naszych baga, zlitowa si nad paczem. Objawi si we nie arcykapanowi. Rzek: - Ka, aby wykonano pikne prace w przybytku Anchtaui, gdzie spoczywa moje dao! Gdy tylko arcykapan si zbudzi, upad przed majestatem boga. Zaraz te wyda rozkazy kapanom i rzemielnikom. Poleci, aby wykonali w przybytku pikne prace. On sam dopeni obrzdu oywienia posgu boga i zoy wielk ofiar z wszelkich dobrych rzeczy. Zapaci rzemielnikom i ucieszy ich serca. A nagradzajc to bg sprawi, e zaszam w ci i wydaam na wiat syna. Urodzi si on w dniu pitnastym miesica epifi, o godzinie smej, w szstym roku panowania krlowej, wadczyni obu krajw, Kleopatry, ktra oby ya wiecznie i cieszya si zdrowiem. Byo to wanie wito wspaniaego boga Imhotepa, ktry jest synem Ptaha. Radowali si wszyscy mieszkacy Memfis. Chopiec otrzyma imi Imhotep, przydomek za Petubastis. Zmaram w szesnastym dniu miesica mechir, w szesnastym roku maestwa. M mj, prorok Ptaha i Ozyrysa, arcykapan Pszereni-ptah, zaprowadzi mnie do krainy Zachodu. Dopeni nade mn wszystkich obrzdw, nalenych osobom znamienitym. Wyprawi mi pikny pogrzeb i uoy do snu w swoim grobie za Rakotis. Tak opowiadaa o swym yciu kobieta imieniem Ta-imhotep. Napis wyryto na jej grobie prastarymi znakami egipskimi. Jak byo zwyczajem w wielu krajach staroytnego wiata, wszystkie daty podane zostay wedug

lat panowania krlw. W przeliczeniu na nasz sposb rachuby lat biografia Ta-imhotep tak by si przedstawiaa: Urodzia si w roku 72 p.n.e. Wysza za m za Pszereni-ptaha, arcykapana w miecie Memfis, w roku 58, a wic majc zaledwie czternacie lat. Jednake w staroytnoci, a zwaszcza w krajach Wschodu, dziewczta niemal z reguy wczenie staway si onami i matkami. Taimhotep daa mowi trzy crki, potem za, w roku 47 lub 46, upragnionego syna. Wkrtce wszake zmara - w roku, jak si zdaje, 42, liczc lat trzydzieci. Pochowano j w Aleksandrii; bo w napisach egipskich Rakotis oznacza wanie to miasto. Jednake najbardziej osobista i najciekawsza jest druga cz napisu Taimhotep. Zmara zwraca si wprost do swego ma, ktry pozosta przy yciu: - O mj bracie, o mj mu i przyjacielu, kapanie boga Ptaha! Pij, jedz, upajaj si winem, oddawaj si rozkoszom mioci! Baw si caymi dniami! Id za gosem swego serca dniem i noc. Nie pozwl, aby jakakolwiek troska miaa dostp do ciebie. Bo i czyme s owe lata, ktrych nie przeywa si na ziemi? Zachd to kraj smutku i gbokiej ciemnoci; jego mieszkacy spoczywaj we nie. Nie zbudz si, by oglda swych braci. Nie ujrz swych matek i ojcw. Ich serca zapomniay o onach i dzieciach. Brak mi wody ycia, ktra jest pokarmem kadej istoty. Pynie ona tylko dla tych, co s na ziemi. Pragn, cho woda jest tu koo mnie. Nie wiem ju w ogle, gdzie si znajduj, odkd zstpiam do tej doliny. Podaj mi wody pyncej! Powiedz mi: Oby zawsze bya nad wod! Obr moj twarz ku pnocnemu wiatrowi! Wtedy dopiero moje serce ochodzi si w swym cierpieniu. mier przyzywa kadego. Pjd! - oto jest imi mierci. I natychmiast id ku niej, cho serca dr z lku. Nie zna jej aden bg i aden czowiek. Wielcy s tak samo w jej rku, jak i mali. Nikt nie zdoa osoni swych ukochanych przed jej przeklestwem. Chtniej ni samotnego starca zabiera syna z obj matki. Wszyscy trwonie modl si do niej, ona jednak ku nikomu nie obraca swej twarzy. Nie przyjdzie do tego, kto j wzywa. Nie wysucha tego, kto j chwali. Czytajc te sowa mona snu takie przypuszczenia: Po mierci ony, ktra daa mu jedynego syna, arcykapan Pszereni-ptah znalaz si w sytuacji delikatnej. Pamici zmarej winien by smutek i aobn zadum. Z drugiej jednak strony pragn usprawiedliwi przed samym sob, e wci jeszcze nc go uroki ycia. Mia zreszt pewne do nich prawo, jako mczyzna w sile wieku. Pomoga arcykapanowi odwieczna mdro jego ludu. Prastare pieni podsuny mu roztropne wyjcie; odpowiadao ono zarwno powadze alu, jak te uwodzicielskim podszeptom ludzkiego serca. W usta zmarej ony woy myli z poematu zwanego Pieni harfiarza. Powsta on dwadziecia wiekw przed czasami Pszereni-ptaha, lecz przepisywano go czsto; dotrwa te a do naszych czasw, i to w rnych wersjach. Oto tre jednej z nich: Pokolenia mijaj jedno za drugim. Nowe wci zajmuj miejsce odchodzcych, i tak jest od czasu przodkw. Bogowie, ktrzy yli niegdy,

spoczywaj w swoich piramidach. Znakomici zmarli take pochowani s w swoich grobowcach. Z domw, ktre niegdy wzniesiono, nie ma ju ladu. Zobacz, co stao si z tymi, ktrzy je budowali! Syszaem sowa Imhotepa i Hor-dedefa, ktre ludzie wci powtarzaj. Gdzie s obecnie ich domy? Rozpady si ciany, ladu po nich nie ma, jak gdyby nigdy ich nie byo. Z tamtego wiata nikt nie powraca. Nikt nie opowie, jak wygldaj zmarli i czego potrzebuj. Nikt wic nie uspokoi naszych serc, pki sami nie powdrujemy tam, dokd oni ju poszli. Dlatego nieche bujnie rozkwitaj twoje pragnienia! Nieche twoje serce zapomni o pogrzebowych obrzdach, ktre i tak zostan dokonane! Id za twymi podaniami, pki y bdziesz. Mirr nama gow i przyodziej si delikatnym ptnem lnianym, ktre przepaja cudowny, boski zapach. Pomnaaj wszystko, co tylko ci raduje, niech twoje serce tylko tym yje. Speniaj na ziemi wszelkie yczenia, jak kae ci serce, pki nie przyjdzie dzie aoby. Albowiem Ozyrys nie wysucha jkw rozpaczy, pacz nie zbawi czowieka od grobu. Baw si, baw si bez przerwy! Pamitaj, e nikomu nie jest dane zabra z sob swej wasnoci! A z tych, ktrzy odchodz, nikt nie wraca! Bdem wszake byoby mniema, e tylko Pszereni-ptah powtarza smtne myli Pieni harfiarza. Podobne skargi i ale spotyka si czsto w egipskich napisach grobowych. Oto co mwi kapan boga Amona, dostojny Neb-neteru, ktry odszed do krainy Zachodu prawie tysic lat przed Taimhotep: Kres ycia to smutek. Braknie ci wszystkiego, co dotychczas byo wok. Pustka stanie si twoj wasnoci. Bdziesz trwa bez wiadomoci. Zwiastuj dzie, ale dla ciebie nie zajanieje on nigdy. Wzejdzie soce, ale ty bdziesz pogrony we nie i w niewiedzy. Bdziesz pragn napoju, cho stoi on tu obok. A przecie w pesymizm jest czym zdumiewajcym, wanie w Egipcie; w kraju, gdzie sprawy zmarych stawiano zawsze na pierwszym miejscu. Powicano im jaki ogrom prac ludzi ywych! Dla faraonw wznoszono piramidy i kuto gbokie komory w skalnych cianach, lecz nawet niezbyt zamoni zdobywali si na grobowce trwae i pikne. Tym, ktrzy odeszli, ofiarowywano stosy cennych przedmiotw, a zwoki ich poddawano mumifikacji. Rozwin si skomplikowany i kosztowny rytua pogrzebowy. Dopeniano go zawsze, nikt bowiem nie omieliby si odmwi tej posugi swym bliskim. I oto, jakby niezalenie od owego kultu zmarych, jakby nic w tym samym kraju, wci odzyway si gosy rozpaczy i zwtpienia. Woay one, e mier jest kresem wszystkiego; jedyne wic, co czowiek moe i powinien uczyni, to wycisn rado istnienia do ostatniej kropli - bo potem czeka go tylko noc i nico1.
1

Najnowszy przekad napisu Ta-imhotep da E. Otto, Die biographischen Inschriften der gyptischen Sptzeit, Leiden 1954, s. 190194. Na tym przekadzie oparta jest podana w tekcie parafraza, w ktrej dokonano pewnych skrtw, m. in. w tytulaturze arcykapana. Tekst napisu podaje jako dat mierci Ta-imhotep rok 16. Gdyby mia to by szesnasty rok panowania Kleopatry, tj. 35 p.n.e., Ta-imhotep przeyaby swego ma o lat sze. Tymczasem, jak wynika z dalszej czci napisu, to m przey on.

KARIERA PSZERENI-PTAHA Osdzajc rzecz po ludzku, naley usprawiedliwi arcykapana Pszereniptaha, e poleci ktremu z podwadnych pisarzy uoy epitafium tej treci. Dostojnik zapewne mniema, e odtrcajc ziemskie radoci postpiby wrcz niezbonie, okazaby bowiem niewdziczno samemu bogu Ptahowi, ktry obsypywa go wszelkimi askami ju od pierwszych chwil ycia. Wielkim darem byo przede wszystkim to, e Pszereni-ptah przyszed na wiat w witym miecie Memfis. Dalej: urodzi si w znakomitej rodzinie, w ktrej godno arcykapana bya dziedziczna. Od kilkunastu pokole przechodzia ona z ojca na syna - oczywicie, jeli wyrazi na to zgod krl ziemi egipskiej. Ale wadca by tak samo askaw dla chopca - tak, jeszcze dla chopca! - jak i jego boski opiekun. Tote Pszereni-ptah, gdy czyni potem przegld swego ycia, wspomina z dum: U boku mego ojca yem lat trzynacie. Wwczas krl Ptolemeusz, Bg Kochajcy Ojca, Bg Kochajcy Siostr, Nowy Dionizos, Syn Soca, rzek: - Pszereni-ptah winien obj wysok godno arcykapana w Memfis! Gdy wkadaem ozdob wowej korony na gow krla, miaem lat czternacie. Byo to w dniu, w ktrym obj on w swe posiadanie Egipt Grny i Dolny oraz dokona wszystkich nalenych obrzdkw w komnatach, gdzie obchodzi si wito Trzydziestego Roku. To ja przewodziem tajemnym ceremoniom. To ja pouczaem, jak ma si odby powicenie Krla -Boga. Dziao si to w dniu narodzin Soca. Udaem si wtedy do paacu krla nad brzegiem wielkiego morza, na wschd od Rakotis. Krl Egiptu Grnego i Dolnego, pan obu wiatw, Nowy Ozyrys, otrzyma koron w swym paacu. Zaraz potem przeszed do wityni Izydy. Ofiarowa tam wiele kosztownych darw. Gdy wyjeda z przybytku, zatrzyma swj rydwan i wasnorcznie woy na moj gow pikny wieniec ze zota, zdobiony mnstwem drogich kamieni. Otrzymaem godno proroka, krl za wysa pismo do wszystkich miast, stolic okrgw, ogaszajc: - Mianowaem Pszereni-ptaha, arcykapana Memfis, moim prorokiem! Wszystkie witynie Egiptu Grnego i Dolnego miay corocznie oddawa mi cz swych dochodw. Krl przyby do Memfis w dniu witecznym. Przypyn na swym okrcie i uda si najpierw w gr, a potem w d rzeki; chcia bowiem obejrze miasto z obu stron. Gdy tylko okrt przybi do brzegu, pospieszy do wityni. Towarzyszyy mu jego kobiety i dzieci, a wszystko byo przygotowane do obchodu wita. Uczci wszystkich bogw, ktrzy mieszkaj w Memfis.
Dlatego naley chyba rozumie, e chodzi o szesnasty rok maestwa. Fragmenty Pieni harfiarza przytoczono wedug tumaczenia angielskiego w Ancient Near Eastern Texts, wyd. K. B. Pritschard, Princeton 1955, s. 467. Liczne fragmenty teje pieni, lecz wedug innej wersji, podaje T. Andrzejewski, Dusze boga Re, Warszawa 1967, s. 43-49.

Pszereni-ptah mia suszne powody, aby upamitni te wydarzenia. Chyba aden z jego przodkw nie obj godnoci arcykapana w tak modym wieku. Zazwyczaj, jak byo te w innych wityniach, przechodzio si kolejno stopnie nisze. Potomkowie starych rodw kapaskich wstpowali w gr oczywicie szybko, ale i tak do szczytw hierarchii dochodzili na og jako ludzie dojrzali. Czternastoletni chopiec na czele wielkiej wityni, jednej z najwaniejszych i najbogatszych w kraju, by zjawiskiem raczej wyjtkowym. Arcykapani Ptaha odgrywali ogromn rol wrd kapanw obu Egiptw, Grnego i Dolnego. Mieli nawet ambicje, by widziano w nich zwierzchnikw wszystkich wity. Powaga bowiem Memfis sigaa czasw, kiedy wanie w tym miecie znajdowaa si stolica kraju. W pradawnych wiekach, w trzecim tysicleciu p.n.e., w pierwszym okresie wietnoci Egiptu, faraonowie kilku dynastii rezydowali w Memfis; swoje olbrzymie grobowce, piramidy, budowali na skraju pobliskiej pustyni. Byo wic zrozumiae, e opiekuna stolicy, boga Ptaha, usiowano uczyni naczelnym bstwem caego kraju. Kapani memficcy nauczali: - Ptah stworzy wszystko swoj myl i powoa do istnienia swoim sowem. Cokolwiek jest, pochodzi od niego. On uksztatowa bogw, zaoy miasta, osadzi bogw w ich witych miejscach. On ustanowi ofiary i ugruntowa przybytki. Uczyni ciaa bogw na podobiestwo tego, co odpowiadao ich sercom. Moc jego jest wiksza od mocy wszystkich innych bogw. Jednake pozostae orodki religijne nie godziy si z wyszoci Ptaha. Byy bstwa, ktre miay wrd ludu wicej czcicieli, byy te bogatsze witynie. Co prawda, take w Memfis posiadano wito, ktra przycigaa rzesze pielgrzymw z dalekich okolic, czynic wicej dla rozpowszechnienia kultu Ptaha ni uczone wywody teologw. Oto tu obok gwnego przybytku znajdowa si w Memfis zesp budynkw wok obszernego dziedzica. By to paac byka Apisa. Wielbiono go jako wcielenie istoty samego Ptaha, a nawet jako jego syna, cho bg ten zawsze by przedstawiany w postaci ludzkiej. Goszono te, e zmary Apis utosamia si z bogiem Ozyrysem. Tote oddawano mu cze korn i gorc. W dniach wit wyprowadzano byka poza obrb przybytku w uroczystej procesji. Chry chopice pieway wzniose hymny religijne, a nieprzejrzane tumy szalay z radoci. Przybywano nawet spoza Egiptu, aby zasign rady Apisowej wyroczni. Szcztki zdechego byka balsamowano z najwiksz pieczoowitoci, jak krlewskie. Mumi skadano na wieczny spoczynek w granitowym sarkofagu, w jednym z korytarzy podziemnego cmentarzyska. W roku 332 wkroczy do Egiptu Aleksander Wielki, krl macedoski. Niemal pierwszym czynem zdobywcy byo zoenie hodu witemu zwierzciu. Co wicej, krl postanowi uczci Apisa igrzyskami na wzr grecki. Prcz zawodw sportowych odbyy si take popisy piewakw i poetw. Dla dodania im blasku sprowadzono znakomitych artystw z samej Hellady. Pospieszyli chtnie, zarwno z obawy przed krlem, jak i dla miego grosza. Oczywicie wszyscy ci pieniarze i wirtuozi zdawali

sobie spraw, e bior udzia w komedii szczeglnie aosnej. Piknem helleskiego wiersza czcili czworonone bydl, ktre leniwie przeuwao pasz na kolumnowym dziedzicu, podliwie rozgldajc si za swym krowim haremem. Jednake czynniki miarodajne wyjaniy artystom, e tego upokorzenia wymaga racja stanu. Nie ma za ofiary, ktrej by nie poniosy rodowiska twrcze dla celu tak wzniosego. Rzecz dziwna: popisy przed bykiem istotnie symbolizoway wczesn racj stanu. Aleksander pragn uchodzi za wyzwoliciela Egiptu spod panowania Persw. Wanie dlatego okazywa szczeglny szacunek miejscowym zwyczajom, witociom i wierzeniom. Zgodzi si rwnie na to, e w memfickiej wityni kapani przyodziali go w strj faraonw, a moe nawet koronowali wedug prastarego obrzdu. Bya to polityka mdra i dalekowzroczna, godna czowieka, ktry rozpocz now epok w dziejach wiata. W kilkanacie lat potem zwoki zdobywcy Wschodu spoczy w tej samej wityni boga Ptaha w Memfis; dopiero pniej przeniesiono je do Aleksandrii. Tymczasem za jeden z byych wodzw wielkiego krla, Ptolemeusz, uczyni sobie z Egiptu wasne krlestwo. Odtd przez prawie trzy wieki panowali nad tym krajem jego potomkowie. Wszyscy nosili imi Ptolemeusz. W ich yach pyna krew macedoska i grecka. Dwr, armia i administracja posugiway si jzykiem greckim. W Aleksandrii, stolicy kraju, przewaaa ludno pochodzenia greckiego. Krlowie otaczali szczegln opiek greckich poetw i uczonych. Nie szczdzili te pienidzy, by zgromadzi tutaj ca spucizn helleskiej literatury. Z drugiej wszake strony Ptolemeusze bardzo przezornie naladowali przykad Aleksandra. Dokadali stara, by wzbudzi w miejscowej ludnoci przekonanie, e s prawowitymi nastpcami faraonw. Szczeglnie zaleao krlom na dobrych stosunkach z kapanami, ktrzy posiadali ogromne wpywy wrd prostego ludu. Z tego to powodu Ptolemeusze gorliwie, a nawet wrcz ostentacyjnie opiekowali si wityniami. Odnawiali je, rozbudowywali, upikszali. Dokoczyli te budowy wielu przybytkw, ktre zaczli wznosi jeszcze faraonowie przed setkami lat. Przedstawiciele ptolemejskiej dynastii nosili tytuy wzorowane na faraoskich; chtnie godzili si, by ludno egipska oddawaa im cze bosk, jak dawnym wadcom; wielu przyjo podwjn koron Egiptu z rk arcykapana w Memfis. Ptolemeusz, ktrego koronowa Pszereni-ptah, by dwunastym z kolei wadc tego imienia. Ceremonia, jak stwierdza arcykapan, odbya si w dniu narodzin Soca, czyli w dniu przesilenia wiosennego, pod koniec marca. Wiadomo za skdind, e by to rok, wedug obecnej rachuby lat, 76 p.n.e. Uroczysto, o ktrej Pszereni-ptah mwi z tak dum, miaa jednak, w porwnaniu z koronacjami poprzednimi, pewne cechy niezwyke. Przede wszystkim: dotychczas wszystkie te obrzdy odbyway si w samym Memfis. W tym jednak wypadku, jak wyranie zaznacza arcykapan, ceremoni przeniesiono do miasta nad wielkim morzem, na zachd od Rakotis, to jest do paacu w Aleksandrii.

Natomiast wbrew temu, co zdaje si wynika ze sw arcykapana, Ptolemeusz XII koronowa si nie od razu po objciu wadztwa nad Egiptem Grnym i Dolnym. Naprawd rzdzi on od lipca roku 80. A wic uroczystej koronacji wedug rytuau faraonw dokonano z czteroletnim opnieniem! Jednakowo decyzja, gdzie i kiedy ma si dopeni obrzdek, naleaa wycznie do krla. To byy sprawy polityki, o ktrych Pszereni-ptah mg w ogle nie myle. Wystarcza mu zaszczyt, e wanie on, i to jeszcze w wieku chopicym, wkada wow koron na gow monarchy. Miary jego szczcia dopeniay dochody ze wity. Tote w napisie na swym grobie stwierdza skromnie: Byem wielkim czowiekiem. Opywaem we wszelkie bogactwa, a miaem rwnie pikny harem. Jak wynika z tego napisu, Pszereni-ptah zmar liczc lat 49; by to jedenasty rok panowania krlowej Kleopatry, czyli rok 41 p.n.e. A wic arcykapan przey swoj on Ta-imhotep prawdopodobnie tylko o rok. Niezbyt dugo mg postpowa za jej radami: - Pij, jedz, upajaj si winem, oddawaj si rozkoszom mioci! Baw si caymi dniami! Id za gosem swego serca dniem i noc! Std wanie rodz si wtpliwoci, czy jeszcze za jego ycia zdoano wykona epitafium dla tej, ktra wyprzedzia go tak niewiele. Tre jego zna na pewno. Natomiast piecza nad sporzdzeniem musiaa spoczywa w innych rkach. Wynika to zreszt ze wzmianki pod sam koniec napisu nagrobkowego Ta-imhotep: Pisarz, rzebiarz i uczony, prorok Horusa, Imhotep, syn zmarego proroka Chaapa, wykona ten napis. By to, jak si zdaje, brat Ta-imhotep. Dziwnie wic brzmi owe skargi i rady zmarej ony, skierowane do ma, ktry ju spieszy do niej, na Zachd, do krainy smutku i gbokiej ciemnoci. PRZYDOMKI KRLA PTOLEMEUSZA Modziutki arcykapan wkada podwjn koron faraonw na gow czowieka znacznie starszego od siebie, w roku bowiem 76 p.n.e. Ptolemeusz liczy lat co najmniej trzydzieci. Jak si ju rzeko, wstpowa on na tron jako dwunasty z kolei wadca tej dynastii, ktr zaoy Ptolemeusz, towarzysz i wdz Aleksandra Wielkiego. Oficjalnie jednak w wczesnym Egipcie krlw okrelano nie liczb porzdkow, lecz rozrniano ich przy pomocy przydomkw kultowych. Ptolemeusze, z wyjtkiem dwch pierwszych, przybierali je zaraz po objciu rzdw lub te w cigu panowania. Wzorem wic poprzednikw take Ptolemeusz XII doczy do swego imienia piknie brzmice nazwania tronowe. Jeli wszake jego przodkowie zadowalali si zwykle jednym lub dwoma, on przybra sobie a trzy. Arcykapan Pszereni-ptah przytoczy je wszystkie z nalenym szacunkiem. Tak samo czyniono w kadym dokumencie, urzdowym lub prywatnym, ktry sporzdzano w Egipcie. Tego wymagay

wadze. Tytuy bowiem nie tylko uatwiay rozrnianie wadcw i datowanie wydarze, ale te przydaway krlom nimbu boskoci. Naley przyzna, e swoje przydomki Ptolemeusz XII dobra starannie. Dla wspczesnych, a zwaszcza dla mieszkacw stolicy, ich wymowa bya przejrzysta. A wic: dlaczego krl nazwa si Theos Filopator, czyli Bg Kochajcy Ojca? To szczeglne podkrelanie uczu synowskich tumaczyo si zarazem prosto i nieoczekiwanie. Ptolemeusz XII by dzieckiem nielubnym; jego matk bya jedna z naonic krla Ptolemeusza IX. Syn z nieprawego oa dosta si na tron Egiptu tylko skutkiem dramatycznych wydarze, ktre pooyy kres gwnej linii wielkiego rodu. Nic wic dziwnego, e nowemu wadcy ogromnie zaleao na podkrelaniu, e jednak jest latorol dynastii i podtrzymuje cigo krlewskiej krwi. Wspomniane wydarzenia miay przebieg nastpujcy: W roku 80 rzdy nad Egiptem obj dwudziestoletni Ptolemeusz XI. Mia on panowa wsplnie z krlow Berenik, kobiet znacznie starsz; bya ona zarazem jego kuzynk i macoch. Mimo to modziutki wadca musia j polubi. Tak yczy sobie wczesny dyktator Rzymu, Sulla; a przed rozkazami ze stolicy Imperium korzyli si wwczas wszyscy, nawet monarchowie niby to niezaleni. Zreszt Sulla da tego raczej z przychylnoci dla modego Ptolemeusza, ktry od lat przebywa poza granicami swego kraju, ostatnio w samym Rzymie; dyktator pragn przy pomocy maestwa wprowadzi go z powrotem do Aleksandrii, na tron ojcw. Usun bowiem Berenik mona by tylko si. Wydawao si, e zwizek lubny bdzie kompromisem korzystnym dla obojga. Byo jednak do przewidzenia, e poycie i wsprzdy pary tak niedobranej nie uo si dobrze. Oboje byli zbyt ambitni i pragnli caej wadzy. Ju po dziewitnastu dniach maestwa Ptolemeusz XI zamordowa swoj on, i to podobno wasnorcznie. Zabjstwa w rodzinie Ptolemeuszw zdarzay si czsto, poddani za przyjmowali je do obojtnie. Jednake w tym wypadku reakcja bya bardzo gwatowna. Ofiara zbrodni, krlowa Berenika, cieszya si sympati mieszkacw stolicy, morderca natomiast by znienawidzony od samego pocztku, odkd tylko jego okrt przybi do portu Aleksandrii. Widziano w nim, i nie bez racji, wadc narzuconego przez Rzym. Tote w miecie natychmiast wybuchy rozruchy. Rozjuszony tum wdar si do paacu, wycign krla i zmasakrowa go w budynku gimnazjonu. Gdy rozwcieczony motoch pastwi si nad skrwawionymi zwokami, zapewne tylko niewielu uwiadamiao sobie, e w tak ndzny sposb ginie ostatni prawowity przedstawiciel krlewskiej dynastii. Wnet jednak przyszo otrzewienie. Tron by pusty. Co gorsza, nie bardzo wiedziano, kogo na nim osadzi. Wszyscy za zdawali sobie spraw, e jeli szybko nie znajdzie si nastpca, krajem mog zawadn Rzymianie. W takim wypadku Egipt staby si jeszcze jedn prowincj Imperium; a los poddanych Rzymu nie by godny pozazdroszczenia. Zapewne, Ptolemeusze wyzyskiwali ludno kraju nad Nilem w sposb twardy. Gospodarka pastwowa wyranie podupadaa, zwaszcza w ostatnich dziesicioleciach. Jednake - z tego zdawano sobie spraw powszechnie - moneta wycinita

przez machin krlewskiej biurokracji ostatecznie w duej czci pozostawaa w kraju. Natomiast w razie przejcia pod rzymskie panowanie ucisk podatkowy staby si jeszcze sroszy, cay za pienidz szedby do skarbu obcego pastwa oraz do kies rzymskich namiestnikw, bankierw, przedsibiorcw. Aleksandryjczycy - a raczej wielcy tamtejsi panowie, ktrzy mieli pienidze i wpywy - zaczli rozglda si gorczkowo, komu by ofiarowa koron. Prcz potomstwa w linii eskiej pozostali jeszcze dwaj synowie Ptolemeusza IX i jego naonicy. Obaj przebywali wwczas w Syrii. Do nich to zwrcono si z prob, by objli osierocone krlestwo. Bracia oczywicie zgodzili si skwapliwie. Starszy zosta krlem Egiptu jako Ptolemeusz XII; modszy natomiast otrzyma wysp Cypr, ktra od dawna wchodzia w skad ptolemejskiej monarchii. Przyjmujc do swych tytuw okrelenie Bg Kochajcy Ojca nowy krl zaznacza w sposb wyrany, e uwaa si za prawowitego czonka dynastii. W jego sytuacji byo to zrozumiae i konieczne. Zapewne niewielu mieszkacw Egiptu pamitao, e ju przed ptora wiekiem inny Ptolemeusz, czwarty w kolejnoci, obra sobie taki sam przydomek. W tamtym wszake wypadku okolicznoci byy odmienne, mona by rzec bardziej prozaiczne: Ptolemeusz IV nazwa si Kochajcym Ojca jeszcze za ycia swego rodziciela. Wystawiao to dobre wiadectwo nie tyle uczuciom, ile przezornoci syna. Ptolemeusz XII da rwnie, by go czczono jako Boga Kochajcego Siostr. Take ten przydomek mia pewien sens polityczny. Owa bowiem zamordowana krlowa Berenika, tak droga mieszkacom stolicy, bya jego przyrodni siostr. A wic Ptolemeusz XII pragn wystpowa jako jej spadkobierca i najbliszy krewny. W ten sposb obraca na swoj korzy sympati, ktr Berenika cieszya si wrd rzesz ludnoci. Wolno jednak przypuszcza, e poza Aleksandri inaczej rozumiano znaczenie przydomka: po prostu jako wyraz uczu krla do jego ony. Wkrtce bowiem po objciu wadzy Ptolemeusz polubi swoj rodzon siostr; zwaa si ona Kleopatra Tryfena. Maestwa pomidzy rodzestwem zdarzay si w Egipcie ju w czasach faraonw, i to zarwno wrd panujcych, jak te w domach ludzi prostych. W zwykych rodzinach powodem zawierania takich zwizkw byy, jak si wydaje, najczciej wzgldy majtkowe. Usprawiedliwienia jednak i wzorw szukano nawet w religii, a raczej: rzutowano w wiat bogw zwyczaje w rodzinach ludzi. Izyda bya siostr i on Ozyrysa, bg za ziemi Geb polubi bogini nieba Nut, swoj siostr. Natomiast przyczyny, dla ktrych faraonowie, a potem Ptolemeusze czynili onami siostry, rodzone lub przyrodnie, byy gwnie polityczne. Obawiali si mianowicie, e ksiniczka krwi krlewskiej wydana za m za kogo z arystokracji rozszerzy krg ewentualnych pretendentw do tronu. Podobnie byoby podsycaniem nadmiernych ambicji, gdyby wadca bra sobie za on dziewczyn ze zwykego domu. Z dynastycznego punktu widzenia trudno odmwi pewnej susznoci takiemu postpowaniu. Pod wzgldem za biologicznym praktyka maestw wewntrz tej samej rodziny, kontynuowana przez kilka pokole, moga kry w sobie pewne niebezpieczestwa.

Wydaje si wszake, e Ptolemeusz XII ponad te dwa politycznorodzinne przydomki wyej stawia trzeci czon swego tytuu: Nowy Dionizos (czy te, jak chc niektrzy, Mody Dionizos; greckie neos mona rozumie dwojako). Oznacza on, e krl jest wcieleniem greckiego boga, ktry symbolizowa zarwno ekstatyczn rado ycia, jak i zwycistwo nad mierci. Dionizos bowiem opiekowa si winem i teatrem, a swych wyznawcw prowadzi przez wtajemniczenia ku yciu wiecznemu. Dlatego te od dawna przyjmowano, e w panteonie bstw egipskich odpowiednikiem Dionizosa jest Ozyrys, cudownie zmartwychwstay maonek Izydy, pan wiata tych, ktrzy odeszli do krainy Zachodu. Rwnie wspomniany wyej Ptolemeusz IV Filopator by gorcym wielbicielem Dionizosa; tym gortszym, e sam pisywa tragedie. Propagowa jego kult w caym swym pastwie nawet rodkami administracyjnymi; opornych, ktrymi byli zwaszcza ydzi, przeladowa bardzo surowo. Niejak podstaw dla twierdzenia, e stosunek do Dionizosa jest miernikiem obywatelskiej lojalnoci, stanowia stara legenda, wedug ktrej rd Ptolemeuszw wywodzi si wanie od tego boga. W istocie jednak pod pokrywk uroczystoci religijnych w paacu krlewskim odbyway si zwyke orgie. Ptolemeusz XII mia zainteresowania nie tyle religijne, ile artystyczne. Jego poprzednik sprzed ptora wieku ugania si po marmurowych posadzkach komnat za ledwie przyodzianymi dziewcztami, ktre kryy si za kolumnami niby lene bachantki. Obecnie natomiast, w tyche przepysznych salach, odbyway si przedstawienia sztuk teatralnych i wystpy chrw. Nie byoby w tym nic zego i gorszcego, gdyby nie fakt, e chrom przygrywa na flecie sam monarcha, Bg Kochajcy Ojca, Bg Kochajcy Siostr, Nowy Dionizos, umiowany przez Ptaha i Izyd. Szyderczy i zoliwy lud Aleksandrii rycho znalaz waciwy przydomek dla wadcy. Zwano go krtko i po prostu Auletes; co si tumaczy - Fletnista. KSITA SYRYJSCY Niestety, drczce sprawy polityki nie pozwalay krlowi i za pragnieniem serca i oddawa si tylko rozkoszom artystycznym. Nieraz trzeba byo zaniedbywa flet i chry, bo tego wymagao dobro pastwa. Z kadym za rokiem owe wielkie problemy staway si kopotliwsze, a nawet grone. W gruncie rzeczy wszystko sprowadzao si do jednej kwestii. Tron dali Ptolemeuszowi XII mieszkacy Aleksandrii. Ale czy senat i lud rzymski uznaj ten fakt, ktry dokona si bez ich wiedzy i zgody? Czy przejd obojtnie nad tym, e zamordowano w Egipcie krla, ktry mia panowa z aski Rzymu? Na szczcie dla nowego wadcy Sulla, ktry popiera modego Ptolemeusza XI, odszed ze sceny dziejowej. Zrzek si wszystkich swych urzdw w roku 79, osiad w willi nad morzem, ale ju w roku nastpnym zmar na atak serca. Potem Rzymianie byli zajci gwnie wewntrznymi

sprawami swego pastwa. Ze stolicy Imperium nie przychodzia adna wiadomo, jakie stanowisko zajmuje senat wobec wydarze egipskich. Ptolemeusz nie otrzyma choby tylko poredniego dowodu oficjalnego uznania, jakkolwiek z ca pewnoci zabiega o to bardzo usilnie. Co prawda nie byo te wyranych oznak niechci. Tak wic Ptolemeusz XII panowa, cho nie by legalnym dziedzicem tronu. Postpowa jednak ostronie. Czeka i nie spieszy si z koronacj. Odkada j przez cztery lata. Wreszcie, ju w roku 76, postanowi dokona ceremonii. Znalaz si jednak w pewnym kopocie: dotychczasowy arcykapan boga Ptaha w Memfis zmar i przenis si do smutnej krainy Zachodu. Wobec tego krl musia powoa na t wysok godno witynn jego syna, Pszereni-ptaha, cho liczy on lat zaledwie czternacie. Koronacja odbya si nie w Memfis, lecz w samej Aleksandrii. Stao si tak chyba dlatego, e krl pragn doda jej blasku i rozgosu. Memfis leao w gbi kraju, natomiast portowa Aleksandria miaa szerokie kontakty z caym wiatem. Skde jednak, po czteroletniej zwoce, w popiech? Skd dbao, by o ceremonii wiedziano nie tylko w Egipcie? Z pewnoci spowodoway to wieci z Syrii. Znaleli si tam pretendenci do tronu egipskiego. I to pretendenci, ktrzy mieli lepsze prawa ni Fletnista. On by synem naonicy krla Ptolemeusza IX; natomiast w Syrii jeszcze ya jego rodzona siostra, Selene, kolejna ona trzech monarchw z rodu Seleucydw. Jej dwaj synowie byli obecnie prawowitymi spadkobiercami obu dynastii. A wic Ptolemeusz XII przywdzia koron, i to z wielkim rozgosem, gdy tylko dowiedzia si o roszczeniach ksit syryjskich. Mia nadziej, e odbierze im ch do dalszych stara. Myli si bardzo. Modzi ludzie chyba nie traktowali powanie aleksandryjskiej ceremonii, ktr tak si szczyci czternastoletni arcykapan Pszereni-ptah, skoro w roku 75 wyjechali do Rzymu, aby tam dochodzi swych praw do Egiptu. Zabiegali o nie tym gorliwiej, e ju od kilkunastu lat znaczna cz Syrii znajdowaa si w rku Armeczykw. Stosunki w Rzymie byy dobrze znane w wczesnym wiecie. Tote ksita nie jechali z prnymi rkami; wieli olniewajce skarby, aby przekupstwem przecign na swoj stron co wpywowszych ludzi. Siedzieli nad Tybrem a dwa lata. Wydali moc pienidzy, lecz nie osignli niczego. Senat nie udzieli im nawet posuchania. W wczesnej sytuacji byo to zreszt zrozumiae. Rzym nie chcia si angaowa w przedsiwzicie groce komplikacjami politycznymi i wojskowymi, bo wci jeszcze toczyy si walki z powstacami w Hiszpanii, a w Azji Mniejszej rozpocza si, wanie w roku 75, wojna z krlem Pontu Mitrydatesem. Co rwnie wane, w senacie i w zgromadzeniu ludowym trway zacieke spory dwch stronnictw: optymatw i popularw. Ich przywdcy zawistnie udaremniali sobie wzajem wszelkie inicjatywy. Jeliby Rzym opowiedzia si po stronie ksit syryjskich, w konsekwencji musiaby im udzieli poparcia wojskowego. Bo gdyby nawet Fletnista ulk si i ustpi z tronu, nie wiadomo, jak zachowaby si

burzliwy lud Aleksandrii; jeszcze pamitano o losie Ptolemeusza XI, krla dziewitnastodniowego. Kt jednak - rozwaano w Rzymie - miaby obj dowdztwo wyprawy, ktra na pewno przyniesie olbrzymie bogactwa, uzyskane zarwno legalnie, jak te drog rabunku? Skoro kto mgby na tej sprawie zyska, niech nikt nie zyska! Wreszcie ksita zrezygnowali z pobytu w stolicy Imperium. Zrozumieli, e zabiegaj o aski politykw, ktrzy umiej tylko bra pienidze i obiecywa. Wyruszyli z powrotem do swego kraju w roku 73, gdy w Italii wybucho powstanie niewolnikw pod wodz Spartakusa; byo oczywiste, e w obliczu tego niebezpieczestwa nikt w Rzymie nie zajmie si kwesti, komu naley si tron Egiptu: synom siostry Ptolemeusza IX, czy te synowi jego i naonicy. Jeden z ksit, Antioch, mia w drodze powrotnej przykr przygod. Wiemy o niej dziki wzmiance w mowie sdowej, ktr w kilka lat pniej wygosi Cyceron. Sprawa to godna poznania, obrazuje bowiem jaskrawo, czym byli dla Rzymian wadcy pastw ociennych. Antioch obra drog przez Sycyli. Przyjecha do Syrakuz, gdzie rezydowa namiestnik wyspy, Werres. Ten natychmiast uzna, e nadarza si niezwyka okazja: ogromne skarby trafiaj wprost do jego prowincji, niemal do rk samych. Wysa do szczodre dary dla potrzeb domowych ksicia i jego orszaku: oliw, wino, pszenic. Wyda te przyjcie. Sal przyozdobi okazale, a na st wyoy sporo piknych naczy srebrnych. Ksi wyszed przekonany, e Werres przyj go jak si godzi i z kolei zaprosi namiestnika do siebie. Pokaza swoje srebra, a niemao te naczy zotych, zdobionych wietnymi klejnotami. By wrd nich take czerpak do wina, cay wyrnity w jednym kamieniu; uchwyt mia ze zota. Werres bra do rki kade naczynie, chwali, podziwia - i natychmiast po zakoczeniu uczty zacz przemyliwa, jak by te skutecznie ksicia ograbi. Najpierw posa do z prob o wypoyczenie najpikniejszego naczynia; rzekomo pragn pokaza je swoim grawerom. Ksi zgodzi si jak najchtniej. Potem znowu prosi o w czerpak z klejnotu; niby to chcia go lepiej ogldn. I ten przedmiot otrzyma. Ksita przywieli do Rzymu wiecznik z drogocennych klejnotw, roboty cudownej, aby zoy go w kapitoliskiej wityni Jowisza. Poniewa przybytek nie zosta jeszcze ukoczony, postanowili zabra wiecznik z powrotem do Syrii; dopiero potem, gdy posg Jowisza byby ju powicony w gotowej wityni, zamierzali ofiarowa bogu ten olniewajcy dar przez posw. Dziwnym sposobem doszo do uszu Werresa, e to Antioch wiezie w wiecznik. Sam bowiem ksi stara si, by nikt o tym nie wiedzia. Nie z powodu jakich obaw lub podejrze; po prostu pragn, aby tylko nieliczni ujrzeli dar wczeniej, nim stanie si to udziaem caego ludu rzymskiego. Ot Werres zacz prosi i baga, eby ksi posa mu wiecznik do domu. Zapewnia, e ogldnie arcydzieo sam tylko i nie pozwoli, by spojrza na nie ktokolwiek. Antioch ustpi. Jego ludzie zanieli okryty wiecznik do siedziby namiestnika. Gdy zrzucili zasony, Werres zawoa z zachwytem: - Oto dar prawdziwie krlewski! Dar godny Kapitelu!

Blask bowiem bi od wiecznika, artyzm za roboty szed w zawody z kosztownoci materiau. A patrzc na rozmiary, rozumiao si od razu: to dzieo nie ludziom ma suy, lecz bogu w jego wityni. Wreszcie ludzie Antiocha osdzili, e Werres do si napatrzy, chcieli wic skarb zabra. Namiestnik zaprotestowa: - Musz jeszcze si porozkoszowa tym cudem! Rozkaza im odej. Sudzy powrcili do Antiocha z prnymi rkami. Ksi najpierw niczego si nie obawia. Ale mija dzie jeden, dzie drugi, dni kilka - wiecznika nikt nie odnosi. Ksi posya z prob, by z aski swojej rzecz odda. Werres poleca przyj pniej. To zaczyna wyglda dziwnie. Znowu id wysannicy. Werres odsya ich z niczym. Wreszcie ksi sam staje przed namiestnikiem i uprzejmie prosi o zwrot kosztownoci - a ten wystpuje z daniem, by wiecznik pozosta u niego jako dar. Antioch odpowiada: - Nie mog tego uczyni. Zbyt lkam si boga i ludzkiego osdu. Na to Werres zaczyna najokropniej grozi swemu gociowi. A gdy stwierdzi, e i t drog niczego nie zyska, nagle rozkazuje, by ksi natychmiast, jeszcze przed noc, opuci granice prowincji. Powouje si na rzekome doniesienia, e wraz z Antiochem przybyli na Sycyli piraci! Przed ogromnym zbiegowiskiem ludzi na rynku Syrakuz ksi paka i przywoywa na wiadkw wszystkich bogw, wszystkich mieszkacw. Woa: - Werres zabra mi wiecznik z drogich kamieni, ktry mia sta na Kapitolu jako pomnik mojej przyjani dla ludu rzymskiego. Nie chodzi mi o inne naczynia ze zota i klejnotw. aosna i godna potpienia jest grabie tylko tej witoci! TESTAMENTY I AZYLE Niepowodzenia Syryjczykw w staraniach o tron egipski sprawiy wielk rado Ptolemeuszowi Fletnicie. Na razie jego panowanie zostao uratowane. Odprawienie z niczym obu ksit stanowio te poredni wskazwk, e w najbliszej przyszoci Rzymianie nie podejm adnych krokw w sprawie Egiptu. Jednake rado krla nie bya zupena. Tymczasem bowiem, jeszcze w roku 74, przyszo grone ostrzeenie: Rzym czsto zwleka, lecz nigdy nie zapomina! W roku tym Rzymianie zajli krain ssiadujc z Egiptem od zachodu: Cyrenajk, czyli dzisiejsz Libi. Aneksja ta nie bya bezpodstawna. Rzymianie dziaali na mocy testamentu krla Cyrenajki, ktry umierajc w roku 96, a wic przed dwudziestu dwu laty, zapisa im swoje pastwo. Testament tego rodzaju nie by czym wyjtkowym. Ju poprzednio dwaj inni krlowie postpili podobnie; bo chocia akt taki wydaje si dziwny, wynika z pewnych racjonalnych przesanek. Rozgaszajc, jaka bdzie ich ostatnia wola, krlowie zdobywali poparcie i zaufanie Rzymian a do kresu ycia; co za stanie si potem, byo im obojtne - zwaszcza jeli nie mieli potomstwa. Zapewne te owi wadcy byli przekonani, e

wczeniej lub pniej wszystkie kraje zostan wchonite przez Imperium, jako e ku temu nieuchronnie zmierza cay proces historyczny. Cyrenajk ju raz ofiarowano Rzymianom w testamencie, przed kilkudziesiciu laty. Wtedy wszake tego dziedzictwa nie przyjli; zreszt i obecnie dugo zwlekali. Dla Fletnisty sprawa cyrenajska bya potrjnie wana. Po pierwsze, kraj ten graniczy z Egiptem. Po drugie, zawsze podlega Ptolemeuszom. Po trzecie wreszcie, i to byo najistotniejsze, niedugo po aneksji Cyrenajki zaczy kry zowieszcze pogoski: W posiadaniu Rzymian znajduje si testament, sporzdzony przez ostatniego prawowitego krla Egiptu, przez Ptolemeusza XI; w dokumencie tym swoim spadkobierc mianuje on - lud rzymski! Tego testamentu nikt nigdy nie oglda. Twierdzono jednak uporczywie, e istnieje i bdzie okazany w stosownej chwili. Powoywano si te na fakt nastpujcy: Zaraz po mierci Ptolemeusza XI senat wyprawi posw do Fenicji, do Tyru. Ci przejli zoone tam pienidze zmarego krla. A wic wywodzio wielu - testament nie tylko jest faktem, lecz nawet jego wano zostaa uznana przez senat; na razie zabrano pienidze, lecz przyjdzie te kolej na Egipt! Wszystko to brzmiao wysoce prawdopodobnie. Rzecz bowiem moga tak wyglda: Dyktator Sulla, wysyajc dwudziestoletniego chopca z Rzymu do Aleksandrii, zada wynagrodzenia w zamian za swoje poparcie. Jednake przyszy wadca wielkiego kraju na razie nie posiada niczego. Mg odwdziczy si Sulli tylko testamentem, w ktrym swoje dziedzictwo oddawa ludowi rzymskiemu. Gdy Ptolemeusz XI podpisywa ten dokument, spodziewa si zapewne, e bdzie y dugo, moe nawet lat kilkadziesit; a do tego czasu wiele zmienioby si w Rzymie i na Wschodzie. Zreszt i tak testament obowizywaby tylko w razie bezpotomnej mierci krla. Wszystko wic razem nie wygldao zbyt gronie i powanie. Tymczasem, jak bya o tym ju mowa, wypadki szybko potoczyy si ku katastrofie. Modziutki monarcha zgin w dziewitnastym dniu swego panowania. Zmar bezpotomnie, a z nim wygasa te prawowita linia dynastii. Testament natomiast pozosta! W Rzymie nigdy nie wydano oficjalnego owiadczenia w sprawie testamentu. Wszystko wic, co wiedzia szerszy og, sprowadzao si do plotek, przypuszcze, niejasnych ostrzee; a w wypowiedziach osb miarodajnych czasem pobrzmieway pogrki, e naleaoby zaj si t spraw. Z drugiej za strony objcie cyrenajskiego spadku w przeszo dwadziecia lat po zgonie krla, ktry go pozostawi, pouczao, jak nierychliwe, ale te niespodziewane bywaj poczynania rzdu Imperium. Jest zrozumiae, e w tej sytuacji Ptolemeusz XII, tak niepewnie siedzcy na tronie, usilnie zabiega o przychylno swych poddanych; pragn, by widzieli w nim krla dobrego i sprawiedliwego. Chodzio przede wszystkim o kapanw, jako e posiadali oni wielkie wpywy wrd ludu. Najprostszym za, a doranie nic nie kosztujcym sposobem

zjednania sobie kapaskiej yczliwoci byo hojne szafowanie prawem azylu. Od prawiekw pewne witynie w Egipcie cieszyy si szczeglnym przywilejem: kto znalaz si w ich obrbie, nie podlega wadzom pastwowym, choby nawet cigay go one jako przestpc, dunika, zbiegego niewolnika lub chopa. Dla kadej wityni posiadanie prawa azylu byo niezmiernie podane, jako e zwikszao jej powag i przysparzao dochodw. Korzystajcy bowiem z azylu byli wprawdzie bezpieczni od krla i urzdnikw, podlegali natomiast kapanom; za gocin musieli paci prac. Pierwsi Ptolemeusze odnosili si niechtnie do instytucji azylw. Uwaali, i susznie, e uszczuplaj one ich wadz. Byo przecie oczywiste, e pomnaanie liczby azylw miaoby niepodane skutki dla funkcjonowania gospodarki pastwowej i dla autorytetu administracji. Tote w pocztkach dynastii tylko najwiksze i najczcigodniejsze przybytki zachoway dawny przywilej. Pniej ulego to zmianie. Kapani rnych wity usilnie zabiegali o cenne prawo, krlowie za, zwaszcza w chwilach trudnych dla siebie, udzielali go coraz hojniej. witynia, ktra uzyskaa przywilej, zamieszczaa tekst krlewskiego edyktu u granic swego okrgu. Zwyczajowa formua wstpna napisu gosia: Kto nie ma sprawy, niech nie wchodzi! W ten sposb kapani zabraniali wstpu nie tylko urzdnikom i prywatnym osobom, cigajcym zbiegw. Zastrzegali si rwnie, e przyjm tylko tych bagalnikw, ktrych uznaj za odpowiednich. Zdarzay si bowiem i takie wypadki, e do przybytkw wdzieray si gromady ndzarzy lub nawet rozbjnikw. Ci niezbyt podani gocie korzystali z nietykalnoci, a prcz tego domagali si dachu nad gow i poywienia. Tak wic przywilej azylu bywa dla gospodarzy obosieczny. Wydaje si, e aden z dotychczasowych wadcw Egiptu nie szafowa prawem azylu tak szczodrze, jak wanie Ptolemeusz XII, ktry jednoczenie zwalnia kapanw danej wityni, jak to zreszt czynili ju jego poprzednicy, od wszelkich podatkw i wiadcze. Zachowao si, na pewno nie przypadkowo, kilka nada tego krla, i to z krtkiego okresu, a dotycz one wity nie najwikszych: W roku 75 Fletnista uprzywilejowa wityni Izydy w miecie Ptolemais. W roku 70 podobnie wyrni wityni teje bogini w miecie Teadelfia. W roku 69 a dwie witynie, i to w tym samym miasteczku, w Euhemerii: boga Amona oraz boga Suchosa, przedstawianego z paszcz krokodyla. BSTWO KROKODYLE Euhemeria i Teadelfia to miejscowoci pooone na wschodnim skraju oazy Fajum. Biorc cile, nie jest to oaza, lecz rodzaj szerokiej doliny, przez ktr pynie odnoga Nilu, uchodzca do jeziora zwanego w staroytnoci Moeris. Cay ten okrg nalea do najyniejszych w Egipcie, co zawdzicza ogromnym pracom nawadniajcym. Przeprowadzili je

najpierw faraonowie dynastii XII, w dwudziestym i dziewitnastym wieku przed nasz er. Potem, gdy kanay ulegy zaniedbaniu, wielkich robt dokonali tu pierwsi Ptolemeusze. W zamierzchych czasach, przed tysicami lat, bagniska Fajum roiy si od krokodyli. Stanowiy one postrach, ale zarazem przedmiot nabonej czci mieszkacw tych okolic. Nic wic dziwnego, e kult krokodyla - do powszechny w Egipcie - wanie tu by szczeglnie ywy i trway; wypywa on zarwno z panicznego lku przed gronym zwierzciem, jak i z przekonania, e uosabia ono bosko yciodajnych wd nilowych. Egipska nazwa boga -krokodyla brzmiaa zapewne Sobek; natomiast Grecy zamieszkali w tym kraju zwali go, jak ju bya mowa, Suchos. Wielbiono go zreszt take pod innymi imionami, bo czono jego wit istot z rnymi bstwami; take z Horusem i z bogiem soca Re. W Euhemerii cze odbieraa para, a moe nawet trjca krokodyli. Jednake gwny przybytek kultowy w oazie, cel wielu pielgrzymek, znajdowa si w miecie Szedek. Wanie dlatego Grecy nazwali je Krokodilopolis; pniej oficjalnie otrzymao imi Arsynoe, od ony i siostry Ptolemeusza II. Jak wygldaa tu w praktyce suba przy krokodylim bogu, opisuje Strabon. By to grecki podrnik i uczony, ktry zwiedza Egipt w latach 25-19 p.n.e., a wic niedugo po mierci Kleopatry. Oto relacja Strabona o miecie Arsynoe: Maj tam w stawie witego krokodyla, osobno hodowanego; jest oswojony przez kapanw. ywi go chlebem, misem i winem. Te pokarmy wci przynosz odwiedzajcy. Nasz gospodarz nalea do wybitnych osobistoci miasta. On to pokazywa nam tamtejsze witoci, nad staw za przyszed niosc od stou placek, pieczone miso, kubek wina. Zwierz zastalimy lece przy brzegu. Podeszli do kapani. Otworzyli mu paszcz, jeden za woy najpierw ciasto, potem miso, a wreszcie wla wino. Krokodyl zaraz zesun si do wody i przepyn na drug stron. Tymczasem zjawi si kto inny. Kapani biegiem obeszli jezioro, odnaleli krokodyla, i znowu dali mu, co przyniesiono. Gospodarz Strabona by oczywicie Hellenem; zreszt cae Fajum byo gsto zasiedlone przez ludno napywow. Mona by sdzi, e w czowiek, znamienity i wyksztacony, zanis krokodylowi ofiar tylko po to, by z umiechem pobaania pokaza swemu gociowi, jakim to dziwacznym obyczajom religijnym hoduj Egipcjanie. Tak jednak nie byo. Hellenowie przejli od miejscowej ludnoci wierzenia i kulty; na rwni z ni skadali da zwierzcym bstwom. Najlepiej wiadcz o tym dwa napisy, znalezione w ruinach miasta Arsynoe; oba pochodz z pocztkw wieku I p.n.e. Gosz one, e byli efebowie powicaj takie to a takie miejsca wielkiemu, wielkiemu bogu Suchosowi. By dobrze uwiadomi sobie wymow tych dedykacji naley przypomnie, e efebat by czysto hellesk organizacj modziey w celu utrzymania jzykowej i kulturalnej odrbnoci; zwizki efebw, a nawet byych efebw, istniay w kadej greckiej miejscowoci. Jednake pradawne bstwa egipskie podday sobie take te instytucje. Tak wic Ptolemeusz XII Fletnista dajc przywilej azylu wityni Suchosa spenia na pewno pobone yczenia wszystkich mieszkacw

oazy, zarwno Hellenw, jak i Egipcjan. Nastpne jednak lata pokazay krlowi, e prawdziwe bstwo krokodyle, i to takie, przed ktrego arocznoci nie ma azylu, gdzie indziej zamieszkuje. EGIPSKIE PLANY CEZARA Spraw testamentu Ptolemeusza XI publicznie poruszono w Rzymie dopiero w roku 65. Marek Krassus, bogaty przedsibiorca i finansista, a jednoczenie ambitny polityk, wysun wwczas projekt, by rozpocz ciganie podatkw z Egiptu, jak to czyniono w kadej prowincji. Pozornie Krassus podnosi t spraw powodowany trosk o dobro Rzeczypospolitej; w roku 65 piastowa godno cenzora, a do kompetencji tego urzdu naleao take zawiadywanie majtkiem pastwa. Ale waciw przyczyn dbaoci o dochody skarbu odsoni bystrym obserwatorom fakt inny: oto rwnoczenie niejaki Gajusz Juliusz Cezar wszcz za porednictwem swych przyjaci agitacj, by to jemu powierzono misj przeksztacenia Egiptu w now prowincj. W Rzymie nie stanowio tajemnicy, e Cezar naley do wsppracownikw Krassusa. By wwczas stosunkowo modym czowiekiem, liczy lat co najwyej 37, ale ju zyska sobie saw szerok, cho nie najlepsz. Wanie z pocztkiem roku 65 rozeszy si pogoski, e Cezar przygotowywa wesp z Krassusem oraz zrujnowanym arystokrat Katylin miay zamach stanu. Banda ich ludzi miaa zamordowa obu konsulw i co wybitniejszych senatorw. Potem Krassus zostaby obwoany dyktatorem, Cezar za naczelnikiem jazdy; tak tradycyjnie nazywano zastpc dyktatora. Zamach, powiadano, nie doszed do skutku tylko dlatego, e w ostatniej chwili stchrzy - Krassus; bo Cezar nie mia adnych skrupuw. Z drugiej wszake strony Cezar cieszy si wrd mas du sympati. Czciowo pyna ona std, e by blisko skoligacony z Gajuszem Mariuszem, zmarym przed przeszo dwudziestu laty przywdc stronnictwa popularw. Niektrzy wic upatrywali w Cezarze spadkobierc tych idei, ktre oywiay wielki ruch polityczny, zapocztkowany jeszcze przez Grakchw: denie do demokratyzacji ustroju, do ukrcenia przewagi senatu, do odrodzenia warstwy rednio zamonego chopstwa. Mylono si ogromnie. Cezar wprawdzie widzia jasno, jak wszyscy ludzie rozsdni, e ustrj Rzeczypospolitej jest zgniy; jeli jednak myla wtedy o jakichkolwiek reformach, to chyba tylko o takich, ktre dayby mu pienidze i wadz. Pienidzy potrzebowa gwatownie, hulaszczy bowiem tryb ycia wtrci go w milionowe dugi. Chyba najwicej wydawa na kobiety. Opowiadania, czsto przesadzone, o miostkach Cezara, o jego zabawach i orgiach oczywicie nie przyczyniay mu przyjaci wrd ludzi powanych. A stronnictwo optymatw gotowe byo uczyni wszystko, by w zarodku zdusi karier czowieka, ktry cieszy si sympati i poparciem popularw. Projekt, by uczyni Egipt prowincj, moe i miaby pewne szanse powodzenia, gdyby wysunli go inni ludzie. Ale ju same nazwiska

Krassusa i Cezara pobudzay do przeciwdziaania wszelkie ugrupowania zachowawcze, a nawet umiarkowane. Wskazywano, e gra obu tych politykw jest przejrzysta: Obiecuj wielkie zyski dla skarbu pastwa, a wic porednio take dla wszystkich obywateli. Spodziewaj si, e dziki temu atwo przeforsuj ustaw. Ale w istocie rzeczy w razie jej przyjcia najwicej sami by skorzystali! Zagarn bowiem przy okazji urzdzania nowej prowincji wszystkie majtnoci krla Egiptu. Obrabuj witynie. Wycisn kady grosz z ludzi zamonych. Przywaszcz sobie miliony. A dysponujc niezmierzonymi bogactwami Egiptu ci dwaj stan si groni dla Rzeczypospolitej. Nad Nilem zamiast Ptolemeuszw panowa bdzie dynastia Krassusw i Cezarw. Oby nie zapanowaa rwnie nad Tybrem! Byo oczywiste, e nage zainteresowanie si Krassusa testamentem sprzed lat pitnastu - tak, tyle ju lat upyno od mierci Ptolemeusza XI, zmasakrowanego przez swoich poddanych! -ma take podoe raczej osobiste. Oto Krassus ju od dawna rywalizowa z Pompejuszem. Ten wielki wdz wanie od roku 66 walczy na Wschodzie, w Azji Mniejszej, gromic krla Mitrydatesa. W roku 65 przyczy do Imperium dwie krainy nad Morzem Czarnym: Pont i Bityni. Wydawao si wic Krassusowi, e zawadnicie Egiptem, choby pokojowe, zrwnoway chwa militarnych sukcesw Pompejusza. Optymaci, ktrzy zawsze mieli przewag w senacie, wystpili z niesychan gwatownoci przeciw projektowi. Kwestionowali przede wszystkim jego podstaw prawn. Zapytywali: - Jak waciwie przedstawia si sprawa owego testamentu? Gdzie jest on zoony? Jaka jest jego wiarygodno? Dlaczego rzecz ta dotychczas nie bya przedmiotem jawnej i oficjalnej debaty senatu? Dlaczego wszystko wci opiera si na jakich domysach, poszlakach, niedomwieniach? C atwiejszego, jak przedstawi dokument i zbada jego autentyczno! Potem dopiero mona by si zastanawia, czy w ogle pastwo przyjmie ofiarowany mu spadek. Zajcie pienidzy, ktre Ptolemeusz XI zoy w Tyrze, to sprawa zupenie odrbna. Krassus i Cezar traktuj to wszystko jako pewne, oczywiste, zaatwione. Prawo jednak wymaga, by zachowa waciwy porzdek postpowania! Niewtpliwie tej to treci pytania i zarzuty wytoczy obu projektodawcom Cyceron, wwczas jeden z najwpywowszych senatorw. Wsawiy go przede wszystkim mowy sdowe w kilku wielkich procesach o charakterze politycznym. To wanie Cyceron przed kilku laty oskara Werresa, owego namiestnika Sycylii, ktry tak bezczelnie obrabowa ksicia Antiocha. W roku 65 Cyceron piastowa urzd pretora. Cho nie pochodzi z rodziny arystokratycznej, coraz wyraniej przechyla si na stron optymatw. Jednake dusz opozycji przeciw poczynaniom Krassusa i Cezara by drugi cenzor roku 65, Kwintus Katulus. Obra on tak taktyk: aby sparaliowa dziaalno kolegi, sprzeciwia si w ogle wszystkim jego posuniciom i rozporzdzeniom. Obaj wic bez przerwy wiedli jaowe spory na posiedzeniach senatu, ktry przysuchiwa si turniejom wymowy nie bez zoliwej radoci. Ostatecznie cenzorowie roku 65 nie byli w stanie

dokona nawet tego, co naleao do podstawowych obowizkw ich urzdu: nie sporzdzili ani listy senatorw, ani te spisu obywateli. Wreszcie, po kilkumiesicznej szarpaninie, obaj zrzekli si swej godnoci. PROJEKT RULLUSA Krassus i Cezar wycofali swj pierwotny plan zawadnicia Egiptem, samej jednak myli nie poniechali. Wystpili z ni znowu pod koniec roku 64. Tym razem obaj politycy przygotowali rzecz i mielej, i roztropniej. Dziaali z ukrycia. Ich nazwiska byy wymieniane tylko wrd innych. Sprawa za Egiptu skromnie ukryta, jawia si wycznie jako jeden z elementw przedsiwzicia, obejmujcego cae Imperium: W grudniu roku 64 trybun ludowy Rullus przedstawi projekt nowej ustawy rolnej. Przewidywaa ona przeprowadzenie wielkiego osadnictwa na ziemiach, ktre zakupi pastwo. Fundusze na zakup ziemi miano uzyska sprzedajc wszystkie domeny i ruchomoci, ktre Rzeczpospolita uzyskaa w jakikolwiek sposb po roku 88, a co do ktrych nie podjto dotychczas adnych decyzji. Ca t ogromn akcj kierowaaby komisja dziesiciu, powoana specjalnym trybem. Kady wprawny polityk bez trudu odczytywa istotn tre i cel projektu Rullusa. Przecie do owych nabytkw, ktre Rzeczpospolita uzyskaa po roku 88, zaliczy by naleao rwnie Egipt - przyjmujc oczywicie, e Ptolemeusz XI sporzdzi odpowiedni testament; ale w pewnych koach uchodzio to za rzecz niewtpliw lub dajc si atwo sfaszowa. Komisja wic, opierajc si na tym prawdziwym czy te faszywym testamencie, mogaby zaj i wystawi na sprzeda wszystkie posiadoci i cay prywatny majtek krla Egiptu. Czyli miaaby te same uprawnienia i moliwoci, ktre przed dwoma laty chcieli uzyska, cho pod innym pozorem, Krassus i Cezar. A byo z gry do przewidzenia, e ci dwaj wejd w skad komisji jako pierwsi. Rullus dziaa gwnie z ich inicjatywy i za ich pienidze. I tak samo jak poprzednio atwo byo zmiarkowa, e ostrze ustawy zwraca si przeciw Pompejuszowi. Skoro bowiem komisja przejaby wszystkie posiadoci i majtki, uzyskane przez pastwo po roku 88, to rwnie i te, ktre Pompejusz zdoby w trakcie swych kampanii wschodnich; a wanie ostatnio przyczy on do Imperium jeszcze jedn prowincj, Syri. Jemu wic miay przypa w udziale trudy i znoje wojowania, prawdziwe natomiast korzyci ze zwycistw zagarnliby politycy spokojnie knujcy intrygi w stolicy. Podobnie jak poprzednio, w roku 65, rwnie tym razem przeciw machinacjom wystpi Cyceron. W dniu l stycznia roku 63 obj on urzd konsula, ktry uzyska gwnie dziki poparciu ze strony optymatw. Tote wiernie strzeg ich interesw. Atakujc projekt Rullusa Cyceron woa przed senatem: - Cel, do ktrego przedtem dono skrycie, obecnie usiuje si zdoby podstpem, niby mury przy pomocy podkopw. Owa bowiem komisja dziesiciu na pewno podejmie twierdzenie, wci podtrzymywane przez wielu; a mianowicie, e na mocy testamentu krla Egipt sta si wasnoci ludu rzymskiego. A wic przekaecie Aleksandri ludziom, ktrzy staraj

si o ni potajemnie, cho przecie dalicie im odpraw, gdy dziaali otwarcie! Na bogw niemiertelnych - z czym waciwie mamy tu do czynienia? Czy to spiski rozbjnikw, czy te rojenia pijanych? Plany ludzi mdrych, czy te pobone yczenia optacw? W mowie nastpnej, wygoszonej przed zgromadzeniem ludowym, Cyceron zaj si szerzej tym zagadnieniem: - Tekst ustawy jake podstpnie zataja spraw Aleksandrii i Egiptu! Jak gboko j ukrywa, jak niepostrzeenie oddaje komisji dziesiciu! Bo kt z was nie wie, e wielu gosi: skutkiem testamentu krla Egipt stanowi wasno ludu rzymskiego? Ot ja, konsul tego ludu, nie tylko wstrzymuj si tu od sdu, ale nawet nie wyjawi, jakie jest w tej materii moje zdanie. Wydaje mi si bowiem, e jest to rzecz zbyt powana, trudno wic o niej nie tylko decydowa, lecz nawet si wypowiada. Widz, e jest kto, kto potwierdza fakt sporzdzenia testamentu. Wiem rwnie, e senat wyrazi zgod na przyjcie dziedzictwa, poniewa po mierci Ptolemeusza XI posa ludzi do Tyru, eby odebrali zoone tam przeze pienidze. Rozumiem wreszcie, e wszyscy zgadzaj si na jedno: czowiek, ktry obecnie posiada ten kraj, nie jest ani rodu, ani ducha krlewskiego. Z drugiej wszake strony syszy si i takie gosy: - Nie ma w ogle adnego testamentu! Lud rzymski nie powinien tak postpowa, by czynio to wraenie, e poda wszystkich krlestw. A jeli istotnie zajmiemy Egipt, ludno Italii masowo wyemigruje do tego kraju, bo ziemia tam doskonaa i obfituje we wszystko. A wic o rzeczy tak doniosej i spornej bdzie decydowa Rullus i jego komisja? Jeli zechce przypodoba si ludowi, to przysdzi mu spadek. Czyli, na podstawie swojej ustawy, sprzeda Aleksandri, sprzeda Egipt, sam bdzie sdzi, arbitrem, panem wspaniaego miasta i ziem urodzajnych! W kocu okae si nawet, e jest po prostu krlem tego przebogatego pastwa. Ale, by moe, nie przypisze sobie tak wiele wadzy. Moe nie bdzie a tyle poda? W takim jednak wypadku zawyrokuje, e Aleksandria jest wasnoci obecnego krla, czyli odsdzi j ludowi rzymskiemu. Jakim prawem? Cyceron i optymaci wygrali spraw. Moe nie tyle dziki wymowie konsula, ile skutkiem tej okolicznoci, e masom ludu rzymskiego w gruncie rzeczy cakiem nie zaleao na ziemi i osadnictwie. Najwygodniej bowiem yo si w samej stolicy. Pienidz, chleb i rozrywki otrzymywao si tutaj bez adnego wysiku, po prostu sprzedajc swoje gosy monym panom w czasie wyborw i obrad zgromadzenia ludowego. Projekt Krassusa i Cezara upad po raz drugi. Spraw testamentu i zajcia Egiptu znowu odoono. Ptolemeusz XII utrzyma si na tronie, cho w Rzymie, jak stwierdzi to autorytatywnie sam konsul, uwaano go za bkarta i fletnist. Dalsza przyszo miaa pokaza, e taki obrt rzeczy przynis korzy przede wszystkim - Cezarowi.

JUDEA I EGIPT Wiadomoci o politycznych rozgrywkach w Rzymie natychmiast docieray do Aleksandrii, gdzie oczekiwano na nie z niepokojem i w napiciu. I to nie tylko na dworze krlewskim. Przecie od tego, jak do projektu Krassusa, czy te Rullusa, ustosunkuje si senat i zgromadzenie ludowe, zalea los caego kraju. Wynik gosowania w miecie nad Tybrem mg z dnia na dzie zmieni sytuacj milionw ludzi w delcie i dolinie Nilu. Znaczna cz bardzo rozbudowanej administracji krlewskiej znalazaby si bez pracy. Rzymianie bowiem na pewno wprowadziliby swoje urzdzenia i nowych ludzi. Nie wiadomo te byo, jak potraktowaliby przyszli panowie spraw majtkw witynnych i przywilejw azylu. Nawet prosty chop, uciskany i poniewierany, od nowej wadzy mg si obawia tylko gorszego; cigano by z niego wiksze daniny i wymagano ciszych robocizn. Tak wic lata od roku 65 byy w Egipcie okresem trwonej niecierpliwoci. A tymczasem nowe niebezpieczestwo zagrozio od wschodu. W roku 64 Pompejusz, ktry poprzednio zwycisko przeszed krainy Azji Mniejszej, stan w Damaszku. Syria miaa odtd stanowi, jak si ju rzeko, now prowincj Imperium. Ostatni przedstawiciele rodu Seleucydw stracili resztki swego dziedzictwa. Byo to zarazem ostrzeeniem dla krla Egiptu. Dynastia bowiem Seleucydw zacza panowa prawie rwnoczenie z ptolemejsk. Seleukos, jej zaoyciel, by towarzyszem broni Ptolemeusza I i, jak on, jednym z wodzw Aleksandra Wielkiego. Krlestwo przez niego utworzone pocztkowo rozcigao si na ogromne przestrzenie. Obejmowao nawet cz Indii. Potem posiadoci Seleucydw stopniowo si kurczyy, a wreszcie obecnie rzymskie legiony zajy bez walki ich szcztek. Pomidzy Ptolemeuszami a Seleucydami nigdy nie byo szczerej przyjani. Obie monarchie czsto toczyy ze sob wojny, zwaszcza o Palestyn. Teraz jednake na dworze aleksandryjskim musiano snu smtne refleksje nad grobem syryjskiej pastwowoci: Spord wszystkich krlestw, ktre przed prawie dwustu pidziesiciu laty powstay na gruzach wiatowej monarchii Aleksandra Wielkiego, pozosta jeszcze tylko Egipt ptolemejski. Ale jego obecne trwanie trudno nazwa bytem pastwa rzeczywicie suwerennego i niezalenego. Rzym wci odmawia uznania krlowi. Pono istnieje w nieszczsny testament, podstawa zakusw zawadnicia krajem. Co prawda senat jest, jak na razie, przeciwny temu, Pompejusz za zachowuje wobec senatu lojalno. Dowiadczenie wszake uczy, e koalicje polityczne w Rzymie s nader zmienne. Pompejusz moe w kadej chwili doj do wniosku, e najlepiej postpi, jeli sam zajmie si kwesti egipsk i sprztnie innym politykom przedmiot tylu ich zabiegw. Nie czekajc na upowanienie ze strony senatu pod jakim pozorem pomaszeruje z Damaszku na poudnie, wprost na Egipt. Kt go powstrzyma? Egipt jest niemal bezbronny, Judea za, leca na drodze z Syrii, saba i wewntrznie skcona.

Tego rodzaju rozwaania doradcw sprawiy, e Ptolemeusz postanowi zjedna sobie za wszelk cen przychylno wielkiego wodza. Wiosn roku 63 zjawili si w Damaszku egipscy posowie. Przywieli dar prawdziwie krlewski: szczerozoty wieniec wartoci pono czterech tysicy talentw. Wnet potem Pompejusz wyruszy z Damaszku. Wkroczy do Palestyny. Zamierza opanowa bogat stolic Arabw Nabatejczykw, Petr; leaa ona na poudnie od Morza Martwego. Jednake w trakcie marszu wdz wmiesza si w spr o tron Judei, ktry ju od lat wiedli dwaj bracia z rodziny Hasmoneuszw, Hirkan i Arystobul. Plan wyprawy uleg zmianie; Pompejusz najpierw skierowa si ku Jerozolimie, majc u swego boku Hirkana. Miasto zaj bez walki, lecz ludzie Arystobula zamknli si w ogromnym czworoboku zabudowa witynnych; bronili si tam przez trzy miesice. Zdobyto wityni szturmem w jesieni roku 63; zgino wwczas okoo dwunastu tysicy ydw. Wadc Judei Pompejusz uczyni Hirkana, ale mocno okroi granice jego kraju. Judea, jak si zdawao, stracia na zawsze wszelkie znaczenie i nawet byt samodzielny; Hirkan bowiem, ktremu odmwiono tytuu ksicia, zosta poddany pod nadzr namiestnika Syrii. W czasie oblenia Jerozolimy Ptolemeusz pomaga Rzymianom wprawdzie tylko porednio, lecz bardzo wydatnie. Utrzymywa cay korpus jazdy w armii Pompejusza, 8000 ludzi i tyle koni; dostarcza ywnoci, paszy, pienidzy. Gdy za Jerozolima pada i sprawy Judei zostay uoone, prosi wodza, by odwiedzi Aleksandri. onierzom przesa odzie, a kas wojskow wspomg znaczn sum. Pompejusz bra wszystko, co tylko krl ofiarowywa, lecz nie zobowizywa si do niczego. Nie przyj nawet zaproszenia do Aleksandrii. Postpi susznie. Gdyby bowiem przyby do stolicy obcego pastwa jako go, daby do zrozumienia, e oficjalnie uznaje tamtejszego wadc. Gdyby natomiast zbrojnie wkroczy do Egiptu i zoy krla z tronu, przekroczyby swe uprawnienia, poniewa senat dotychczas nie powzi w tej sprawie adnej decyzji. Wdz zreszt uwaa, e ju do czasu powici Wschodowi. Spieszno mu byo do Rzymu. Pragn odby triumfalny wjazd, a potem w spokoju zaywa zasuonej chway, wywierajc mony wpyw na sprawy Imperium. Niedaleka przyszo miaa okaza, jak zudne byy owe plany. W kadym razie Pompejusz porzuci pierwotny zamiar podboju Nabatejczykw i wnet opuci Palestyn. Prby zjednania sobie Pompejusza kosztoway krla Egiptu bardzo duo. W rezultacie za wszystko pozostao po dawnemu. Zmieniy si tylko nastroje wrd ludnoci. To ona gwnie ponosia ciary darw, ktre krl tak hojnie skada wodzowi. A przecie - widzia to nawet prosty wyrobnik - owe daniny poszy na nic; Rzym nadal zachowywa kamienne, nieprzeniknione oblicze. Jaki by sens dalszego utrzymywania krla, ktry dla wiata zewntrznego nie by krlem? W opinii ludnoci bardzo te zaszkodzia Ptolemeuszowi pomoc, ktrej udzieli wojskom rzymskim przy zdobywaniu jerozolimskiej wityni. Szczeglnie oburzeni byli ydzi; w Egipcie liczono ich co najmniej kilkaset tysicy, najwicej w Aleksandrii. Ci woali:

- Przybytek Jahwe zosta zbezczeszczony! Pompejusz wszed do miejsca najwitszego ze witych, gdzie wstp ma tylko arcykapan, i to tylko w dniu wielkiego wita. Cz winy i przeklestwa spada na krla, bo to on tak hojnie karmi i odziewa onierzy bluniercy! Ale rwnie Grecy i rodowici Egipcjanie nie byli zachwyceni tym, e ich wadca pomg Rzymianom usadowi si w Palestynie. Pamitano bowiem dobrze, e za pierwszych Ptolemeuszy Palestyna podlegaa Egiptowi. Kapani za jeszcze potrafili odczytywa prastare napisy faraonw na cianach wielkich wity. Sawiy one zwycistwa odnoszone przez egipskie zastpy przed wielu wiekami nie tylko na ziemiach Palestyny, lecz znacznie dalej na pnoc, a u brzegw Eufratu. Obecnie te same krainy dostay si pod wadanie cudzoziemcw zza morza, egipski za pienidz i zboe jeszcze si do tego przyczyniy! Tak wic krl Ptolemeusz XII, Nowy Dionizos, mia przeciw sobie: popularw w Rzymie; ydw w Aleksandrii; patriotw w Egipcie. A do tego wszystkiego musia si martwi, by witym zwierztom nie staa si krzywda; bo i to mogo przybra charakter sprawy politycznej, jak pokazao pewne wydarzenie. ZGON WITEGO KOTA Wanie w owych latach, gdy wrd poddanych Ptolemeusza narastao niezadowolenie, do Aleksandrii przyby mody Grek z Sycylii, czowiek oczytany, pilny badacz przeszoci. Nazywa si Diodor. Do stolicy Egiptu wybra si niewtpliwie dla studiw w tamtejszej sawnej bibliotece. Przystpowa bowiem do pracy nad ogromnym dzieem, w ktrym pragn zamkn ca histori ludzkoci, od czasw najdawniejszych, mitycznych, a po sobie wspczesne. Wikszo uczonych upatrywaa kolebk cywilizacji wanie w Egipcie, tote zamierzche dzieje tego kraju miay zaj godne miejsce w ksigach Diodora. Aleksandria olnia modego historyka, cho i jego ojczysta wyspa posiadaa wiele miast piknych i bogatych, jak choby Syrakuzy lub Akragas. Przede wszystkim zachwycio Diodora samo pooenie stolicy Egiptu. Z woli Aleksandra Wielkiego zbudowano j na stosunkowo wskim przesmyku pomidzy morzem a jeziorem, ktre poczono z odnog Nilu kanaem. Tu przed wybrzeem leaa wysepka Faros; usypano ku niej szerok grobl z wielkich gazw, zwan Heptastadion. W ten sposb powstay dwa znakomite porty: Wschodni, zwany te Wielkim, i Zachodni, czyli Eunostos. Cae miasto otaczay potne mury. Zabudowa od pocztku rozwijaa si planowo, wzdu sieci ulic, przecinajcych si pod ktem prostym. Gwna arteria, ktra biega przez cae miasto, ze wschodu na zachd, miaa dugoci okoo czterdziestu stadiw, czyli okoo szeciu i p kilometra, szerokoci za 100 stp, a wic okoo czterdziestu metrw. Po obu jej stronach wznosiy si wspaniae witynie i budowle; ale okazaych gmachw nie brako te w innych rejonach. Paac krlewski zajmowa wschodni cz miasta, koo maego pwyspu Lochias. By to olbrzymi kompleks budynkw, rozrzuconych wrd parkw i ogrodw. Kady bowiem Ptolemeusz stara si przyda okazaoci swej siedzibie.

Diodor bardzo sobie chwali klimat miasta. Latem wiay tu stae wiatry pnocne, tak zwane etezje. Przynosiy one miy chd od morza, proste za i szerokie ulice otwieray im dostp do wszystkich dzielnic. Zainteresowao pisarza, ilu mieszkacw liczy miasto. Zapyta o to urzdnikw prowadzcych spisy ludnoci. Ci odpowiedzieli, e samych wolnych zamieszkuje w Aleksandrii ponad trzysta tysicy. Nie wiadomo jednak, czy liczba ta obejmuje te kobiety i dzieci. Nie ma rwnie adnych danych, ilu byo niewolnikw. Ale nawet postpujc ostronie, naley przyj, e Aleksandria moga mie prawie milion staych mieszkacw. Bya wic zapewne najwikszym miastem caego wczesnego wiata. Diodora gwnie pocigay egipskie zabytki, wierzenia, obyczaje. Od razu zwrci uwag na powszechny tutaj kult zwierzt. Mwi o tym tak: Egipcjanie otaczaj pewne zwierzta czci szczegln, i to nie tylko za ich ycia, lecz rwnie po mierci; zwaszcza koty, ichneumony, psy, spy, ibisy, wilki, krokodyle i jeszcze inne. Dla kadego gatunku wyznaczaj dziaki ziemi, z ktrych dochody id na wyywienie zwierzt i opiek nad nimi. W razie choroby dziecka Egipcjanin lubuje, e po wyzdrowieniu zetnie jego wosy i ofiaruje bogom tyle zota i srebra, ile one wa. Pienidz w skadaj wanie opiekunom witych zwierzt. Ci dla spw kraj miso, woaj dononym gosem i kawaki rzucaj w powietrze nadlatujcym ptakom. Kotom natomiast oraz ichneumonom drobi do mleka chleb albo posiekane ryby nilowe. Tak samo przyrzdzaj innym gatunkom zwierzt odpowiednie poywienie. Opiekunowie bardzo si szczyc swoim zajciem, jakby sprawowali najgodniejsz sub bo. Wdruj po miastach i wsiach, a maj swoje szczeglne odznaki. Wida wic ju z daleka, jakimi opiekuj si zwierztami. Kto ich spotyka, pada na ziemi i pokon oddaje. Gdy wite zwierz umiera, owijaj je w delikatne ptno lniane, paczc bij si po piersi i zanosz padlin do miejsc balsamowania. Tam namaszczaj j olejkiem cedrowym oraz innymi pachnidami, ktre su do konserwacji zwok, potem za ukadaj w sarkofagu. Jeli kto umylnie zabije takie zwierz, winien jest mierci, chyba e chodzi o kota lub ibisa; w takim bowiem wypadku musi umrze niezalenie od tego, czy zabi z rozmysu, czy te przypadkowo. Tum znca si nad sprawc straszliwie. A dzieje si to czsto bez wyroku sdowego! Obawa przed kar jest tak wielka, e kady, kto dostrzee zwierz zdeche, ju z daleka staje, krzyczy i zapewnia wrd jkw: Znalazem je martwe! A oto przykad, ktry pokae, jak gboko zakorzeniona jest wiara w nietykalno zwierzt i jak bezwzgldnie zabiega si o cze dla nich: Byo to w czasie, gdy Rzym jeszcze nie uzna krla Ptolemeusza za przyjaciela, a lud Aleksandrii usilnie si stara, by zyska sobie przychylno przybyszw z Italii i trwoliwie unika wszystkiego, co by mogo da powd do skargi lub wojny. Ot zdarzyo si wanie wtedy, e pewien Rzymianin zabi kota. Wok domu sprawcy natychmiast zbieg si tum. Nie pomogy proby wysokich urzdnikw, wysanych na miejsce wypadku przez krla. Nawet powszechny wwczas lk przed Rzymem nie zda si na nic. Cho czowiek ten zabi kota przypadkowo, nic nie

uchronio go od kary. A wiem o tym nie ze syszenia, lecz byem naocznym wiadkiem wydarzenia, kiedy przebywaem w Egipcie. Tyle Diodor. Jednake, pomimo zabicia witego kota i zlinczowania sprawcy, wojna z Rzymem nie wybucha. Przeciwnie - wbrew wszelkim oczekiwaniom nastpi gwatowny zwrot w rzymskiej polityce w stosunku do Egiptu. TRIUMWIROWIE I EGIPT Latem roku 60 otrzymano w Aleksandrii wiadomo wprost przeraajc. Odbieraa ona wszelk nadziej, by Rzym kiedykolwiek uzna Ptolemeusza za prawowitego wadc Egiptu. Oto jednym z dwch konsulw na rok przyszy, 59, wybrany zosta - Cezar! Dotychczasowe poczynania Cezara kazay przypuszcza, e jednym z pierwszych jego posuni po objciu urzdu bdzie utworzenie z Egiptu nowej prowincji. Byo wtpliwe, czy optymaci zdoaj si przeciwstawi temu, bo konsulem z ich ramienia wybrano niezbyt energicznego Marka Bibulusa. Natomiast Pompejusz, jak dotd zawsze niechtny Krassusowi i Cezarowi, obecnie zachowywa si dziwnie powcigliwie, zrazi si bowiem do optymatw i senatu. Dopiero w roku 59, ju w trakcie konsulatu Cezara, okazao si, e ci trzej - Pompejusz, Krassus, Cezar - zawarli tajne porozumienie: nie stanie si nic w Rzeczypospolitej, co by nie odpowiadao ktremukolwiek z nas. Porozumienie to przeszo do historii pod nazw pierwszego triumwiratu. Zaraz z pocztkiem swego urzdowania Cezar przedstawi projekt ustawy rolnej, ktry by w znacznym stopniu powtrzeniem dawnych pomysw Rullusa. Istniaa wszake pewna zasadnicza rnica: oto tym razem ustawa nawet porednio nie wspominaa o Egipcie, o przejciu tej krainy i majtku krla. Mimo gwatownej opozycji Marka Bibulusa i czci senatorw ustawa przesza. Byo to pierwszym konkretnym dowodem istnienia triumwiratu, a zarazem okazaniem jego potgi. Poczonym bowiem siom i wpywom trzech politykw nikt nie mg sprosta w Rzymie. Oba stronnictwa, popularw i optymatw, objawiy swoj aosn nico. Tylko nieliczni mieli do odwagi cywilnej, aby jawnie i uporczywie broni dawnych ideaw. Do tych nalea przede wszystkim mody Marek Katon. Brak wzmianki o Egipcie w nowej ustawie rolnej wyjani si szybko, jeszcze wczesn wiosn roku 59. Cezar zwrci si do senatu i zgromadzenia, by uznano Ptolemeusza XII nie tylko za krla Egiptu, lecz rwnie za sprzymierzeca i przyjaciela ludu rzymskiego. Uzasadniajc wniosek przypomnia zasugi, jakie krl pooy dla armii Pompejusza, gdy ta walczya w Judei. O testamencie Ptolemeusza XI nikt nie wspomnia ju ani sowem. Wniosek zosta przyjty, a tekst przymierza rzymskoegipskiego uroczycie zoono w archiwum na Kapitolu. Po jedenastu latach, gdy Cezar przyby do Aleksandrii i zetkn si z Kleopatr, caa ta sprawa miaa jeszcze odegra pewn rol. Tak wic Ptolemeusz Fletnista osign to, o co daremnie zabiega od lat dwudziestu, wanie dziki czowiekowi, ktry dotychczas usiowa

pozbawi go wszystkiego. Sytuacja paradoksalna. Jakim sposobem mogo doj do niej? Suszniej chyba byoby zapyta: za jak cen doszo? W Rzymie mwiono o tym gono: Ptolemeusz wypaci - albo przyrzek wypaci - zawrotn sum szeciu tysicy talentw, czyli rwnowarto rocznych dochodw ze swego krlestwa. Cz owych pienidzy Cezar musia przekaza Pompejuszowi, lecz i to, co mu pozostao, byo milionow fortun. Ze swoich dawnych dugw ju si oczyci dziki rabunkom w Hiszpanii Dalszej, gdzie sprawowa namiestnictwo w roku 61. Obecnie wic mg spokojnie przemyliwa, jak zuytkowa wielki pienidz, uzyskany od krla, by rodzi on dalszy pienidz. Natomiast dla Ptolemeusza ten wysiek finansowy okaza si nadmierny. Jego skarb, jak si zdaje, nie posiada adnych rezerw, bo przecie ju w latach poprzednich duo kosztoway dary dla Pompejusza i utrzymywanie jego jazdy. Tote obecnie krl, by nasyci zachanno Cezara, musia zaciga poyczki. Najzasobniejszymi bankierami wczesnego wiata byli finansici i przedsibiorcy w samym Rzymie. Dochodzili oni do ogromnych fortun wyzyskujc ludno prowincji. Jeden z owych milionerw, Rabiriusz Postumus, otworzy kredyt wadcy Egiptu. Rozumowa susznie, e robi dobry interes: dziki Jego pienidzom Ptolemeusz uzyska zatwierdzenie swego tytuu i panowania, stanie si w peni wypacalny, procent za od poyczki, bardzo wysoki, sowicie wynagrodzi minimalne ryzyko. Tak wic nie tylko triumwirowie zarabiali na kopotach krla Egiptu. Cezar zreszt, naley to przyzna, nie by maostkowy w sprawach pieninych. Skoro ju wzi swoj cz od Ptolemeusza, gotw by dopuci do interesu take inne osoby. Szczeglnie zaleao mu na Cyceronie. Dotychczas ci obaj, jak pamitamy, byli sobie niechtni. W roku 65 Cyceron zwalcza projekt Krassusa i Cezara, by uczyni z Egiptu prowincj, a w roku 63 jako konsul ostro atakowa i utrci projekt ustawy rolnej Rullusa. W tyme roku 63, gdy wykryto drugi spisek Katyliny, Cyceron najwydatniej przyczyni si do zgadzenia jego uczestnikw; nie byo za tajemnic, e Cezar i Krassus naleeli - podobnie jak poprzednio do cichych przyjaci sprzysienia. Mimo to Cezar obecnie wyciga rk do zgody. Czyni to, poniewa szanowa Cycerona jako czowieka wielkich talentw umysowych. Docenia te jego wpywy w senacie. Tote porednio dawa do zrozumienia, e Cyceron mgby uda si do Egiptu jako pose, ktry oficjalnie przekae krlowi radosn wiadomo. Takie poselstwo byo nie tylko zaszczytne, lecz i zyskowne. Zgodnie bowiem ze zwyczajem krlowie obsypywali darami zwiastunw dobrej nowiny. Cyceron powanie roztrzsa t propozycj, mia jednak wtpliwoci natury etycznej. Pisa do swego przyjaciela: Doprawdy pragn, i to pragn od dawna, zobaczy Aleksandri i reszt Egiptu. Chciabym te oderwa si od ludzi, ktrzy do ju mnie maj, aby powrci wtedy dopiero, gdy nieco zatskni do mnie. Lecz w obecnej sytuacji - i gdyby wysali mnie wanie wiadomi ludzie -wstydz si. C

bowiem powiedz na to nasi optymaci, jeli w ogle jeszcze jacy zostali? Rzekn zapewne, e do zmiany zdania skonia mnie nagroda. A pierwszy stwierdzi to nasz przyjaciel Katon, ktry sam wart jest dla mnie tyle, ile sto tysicy innych. A c powie o nas historia za lat szeset? Znacznie bardziej lkam si jej osdu ni gadania ludzi, ktrzy yj obecnie! Ostatecznie wic Cyceron nie przyj oferty. Nie pojecha do Egiptu. Odtrci rwnie wszystkie inne propozycje Cezara ktre zapewniay mu honorowe i cakiem intratne misje w rnych prowincjach. Postpi bardzo nieroztropnie; taki jest osd historii po dwch tysicach lat. IZYDA W RZYMIE Obaj konsulowie, ktrzy objli urzd po Cezarze i Bibulusie, byli cile zwizani z triumwirami; mieli czuwa, by w pastwie wszystko nadal dziao si zgodnie z wol trzech. Aulus Gabiniusz ju od dawna nalea do bliskich przyjaci Pompejusza, a Pizon by ojcem Kalpurnii, ktr Cezar polubi przed kilku miesicami. W dniu l stycznia roku 58 nowi konsulowie, jak kaza zwyczaj, skadali bogom ofiar za pomylno Rzeczypospolitej i swego urzdu. Niespodziewanie doszo do gwatownych rozruchw. Przed otarzem na Kapitolu, gdzie konsulowie i kapani zabijali zwierzta, aby z ich wntrznoci odczyta wol bogw, zbiegy si tumy posplstwa. day, krzyczc i groc, by na tyme Kapitolu odbudowa otarze bstw egipskich, Izydy i Sarapisa, niedawno zburzone z polecenia senatu. W pewnej chwili wygldao na to, e uroczysty obrzd trzeba bdzie przerwa. Mimo to konsulowie nie ustpili; szczeglnie twardy by Gabiniusz. Wydarzenie to, jak chyba adne dotychczas, okazao opinii, e egipskie wierzenia licz coraz wicej wyznawcw wrd rzymskiego ludu. Bystrzy obserwatorzy mogli ledzi oznaki tego procesu ju dawniej, od lat kilkudziesiciu. Oto na monetach wybijanych w rzymskiej mennicy pojawiay si zdumiewajco czsto - obok gwnych, oficjalnych wyobrae - pewne symbole drobne i dyskretne: kwiat lotosu, skorpion, krokodyl, piramidy. Wiele takich symboli wystpowao zwaszcza od okresu dyktatury Sulli. Mona byo dostrzec na monetach: sistrum, czyli wity instrument muzyczny Izydy, rodzaj grzechotki; sistrum i kwiat lotosu; krokodyla lub hipopotama - by wymieni tylko znaki najoczywiciej wice si z Egiptem. Wszystko to wiadczyo, e w wielkiej mennicy pastwowej, ktra zatrudniaa tysice ludzi, niewolnikw i wolnych, znajduje si sporo czcicieli egipskiej bogini, gorliwie propagujcych kult swej pani. A ilu byo ich gdzie indziej? Wrd suby w domach prywatnych, wrd sklepikarzy, skrybw, rzemielnikw? Izyda przybya do Italii znad Nilu dziki ywym kontaktom handlowym i politycznym obu krain; droga jej niewtpliwie wioda przez Grecj i poudniow Itali. Cze Izydy szerzya si wrd warstw niszych z dwch powodw. Przede wszystkim dziaaa na wyobrani, zwaszcza kobiet, egzotyka obrzdw. Po drugie, udzia w ceremoniach i misteriach

dawa ufno, e osignie si ywot wieczny w krainie Zachodu, gdzie krluje Ozyrys, podstpnie zabity przez Seta, a opakiwany i odnaleziony przez Izyd; wskrzeszony wada nad zmarymi. Czym bya Izyda dla wyznawcw, jakie przypisywano jej zasugi i moce, wymownie przedstawiaj greckie hymny, jakich sporo zachowao si w rnych krainach; s to z reguy parafrazy utworw egipskich. Oto tre hymnu z przedsionka pewnej wityni w oazie Fajum; pochodzi on z czasw Ptolemeusza Fletnisty lub Kleopatry: Dawczyni bogactw, krlowo bogw, wszechwadna, Losie Szczsny, Izydo wielkiego imienia, sprawczyni wszystkiego, co istnieje! O wszystkim pomylaa, by zapewni ludziom ycie i ad. Ustanowia prawa, aby porzdek panowa; umiejtnoci wynalaza, aby ycie miao ksztat dobry. Stworzya pikny kwiat wszelkich owocw. Dziki Tobie istnieje niebo i ziemia, wiew wichrw i sodkie promienie soca. Twoja moc sprawia, e por jesienn fale Nilu wystpuj z brzegw i rwca woda rozlewa si na cay kraj, aby podw nie brako. Ile tylko ludw yje na nieogarnionej ziemi - Hellenowie, Trakowie, barbarzycy - wszystkie wysawiaj Twoje pikne, czcigodne imi, lecz w swoim ojczystym jzyku kady zowie Ci inaczej: Syryjczycy i Lidowie przywouj Ci jako Astarte, Artemid, Anaj, Leto; Trakowie jako Matk Bogw; Hellenowie jako Her i Afrodyt, jako dobr Hesti, jako Rej i Demeter; Egipcjanie za jako Jedyn, bo wszystkie owe boginie, tak rnie nazywane, s Tob Jedyn. Pani, nie zaprzestan opiewa Twej mocy, niemiertelna zbawicielko, wiele imion majca, wzniosa Izydo, ktra ocalasz od wojen miasta i ich ludno. Ci, co w wizieniach na mier oczekuj; co nie pic cierpi ble straszliwe; co na morzu pyn w czas gronej burzy, gdy gin ludzie i ton okrty - ci wszyscy znajd ocalenie, bagajc Ci, by zjawia si pomocna. Wysuchaj moich modw, Pani potnego imienia, oka mi ask, uwolnij od wszelkiej troski! Hymn drugi, pniejszy, zachowa si jako napis na wyspie ios; jest to rodzaj monotonnej litanii: Jam jest Izyda, pani wszelkiej ziemi. Jam ustanowia ludziom prawa i zasady, ktrych nikt nie zdoa zmieni. Jam jest najstarsz crk Kronosa. Jam jest on i siostr krla Ozyrysa. Jam jest, ktra wschodzi w gwiedzie boskiego Psa. Dla mnie zbudowano miasto Bubastis. Jam oddzielia ziemi od oceanu. Jam pokazaa drogi gwiazdom, socu i ksiycowi. Jam wynalaza eglug. Jam daa sprawiedliwoci jej si. Jam poczya mczyzn i kobiet. Jam sprawia, e kobiety nosz pd do dziesitego miesica. Dziki mnie dzieci kochaj rodzicw. Ja karz tych, ktrzy nie szanuj ojca i matki. Wraz z bratem mym Ozyrysem pooyam kres ludoerstwu. Jam pokazaa ludziom misteria. Jam nauczya wykonywa podobizny bogw. Jam ustanowia boe przybytki. Jam obalia tyranw. Ze mnie jest mio mczyzn do kobiet. Dziki mnie sprawiedliwo jest moniejsza od zota i srebra, a prawda ma swoje pikno. Jam wynalaza umowy maeskie. Z pewnoci takie same hymny i litanie odmawiano te w czasie naboestw w Rzymie.

Wedug tradycji, ktra utrzymywaa si wrd wyznawcw Izydy nad Tybrem przez wieki, pierwsza gmina powstaa w stolicy Imperium za czasw Sulli. Jest moliwe, e jak rol w jej organizowaniu odegra Ptolemeusz XI. Jak pamitamy, w mody ksi przez pewien czas bawi w Rzymie, a w roku 80 z woli Sulli wyjecha do Aleksandrii; tam polubi Berenik, po dziewitnastu dniach zamordowa j i sam zgin. Wadze rzymskie z wielk niechci obserwoway szerzenie si kultu, ktry znajdowa wyznawcw gwnie wrd niewolnikw i posplstwa. Dlatego to usiowano rozprawi si z Izyd niszczc jej otarze. Na prno. Najlepiej dowodz tego fakty z lat nastpnych: W roku 53 senat ponownie zarzdzi zburzenie przybytkw Izydy w Rzymie, nawet kaplic prywatnych. W trzy lata pniej, w roku 50, przystpiono do usuwania wityni Izydy i Sarapisa. Jednake aden rzemielnik nie chcia przyoy rki do tego niezbonego dziea. Wwczas konsul Emiliusz Paulus porwa siekier i pierwszy wbi j w bram przybytku. I to nie zdao si na nic. Zburzone miejsca kultu wci odbudowywano. Izyda bya potniejsza od konsulw. Jak zobaczymy, potrafia te bra pomst na konsulach. w rok 58, ktry w Rzymie rozpocz si od gronego wystpienia wyznawcw egipskiej bogini, w samym Egipcie rwnie obfitowa w niezwyke wydarzenia. SPRAWA CYPRU Latem roku 58, a wic w kilkanacie miesicy po sukcesie, jakim byo uznanie przez Rzym, Ptolemeusz XII straci swoje krlestwo. Sta si wadc bez ziemi. Jak mogo doj do tego? Przez lat ponad dwadziecia Ptolemeusz dziaa w przekonaniu, e wszystko zaley od aski Rzymian. Coraz sroej wyzyskiwa ludno, aby mie rodki na zjednywanie sobie aski panw wiata. Owszem, udziela pewnych przywilejw kapanom i wityniom w nadziei, e porednio wpynie to na lojalno Egipcjan. Z drugiej jednak strony takie posunicia krla, jak pomoc dla Rzymian przy zdobywaniu Judei, musiay rani dum wszystkich mieszkacw Egiptu, zarwno Grekw, jak te ydw i autochtonw. Wci bowiem ywa bya wiadomo, e kraj nad Nilem to wielkie pastwo; ma ono prawo nie tylko do penej niezalenoci, lecz take do wadztwa nad ziemiami ociennymi, nad ktrymi niegdy panowali faraonowie, a jeszcze nie tak dawno pierwsi Ptolemeusze. Katastrofa zdarzya si, gdy wiosn roku 58 aleksandryjczycy dowiedzieli si o losie krlestwa cypryjskiego. Wyspa ta zawsze stanowia cz monarchii Ptolemeuszw. W roku 80, gdy powoano Ptolemeusza XII na tron Egiptu, rwnoczenie oddano Cypr jego modszemu bratu; oczywicie nosi on take imi Ptolemeusz. Jednake w fatalny testament Ptolemeusza XI dotyczy tak samo Egiptu, jak i Cypru. Zabiegajc przez dwadziecia lat o uznanie dla siebie, Fletnista nigdy nie porusza sprawy swego brata. Czyni to oczywicie z pobudek egoistycznych; nie chcia komplikowa wasnej sprawy przez wyciganie jeszcze tamtej kwestii.

Take w roku 59, gdy kupi od Cezara uznanie oraz otrzyma tytu sojusznika i przyjaciela ludu rzymskiego, nie domaga si, by w traktacie wspomniano choby sowem o Cyprze. Pozostawi brata jego losowi. Tymczasem w pierwszych miesicach roku 58 trybun ludowy Klodiusz przeprowadzi w Rzymie ustaw, ktra postanawiaa: Cypr wcieli si do Imperium jako now prowincj; prywatny majtek krla wyspy przejdzie na rzecz skarbu Rzeczypospolitej i posuy, by sfinansowa osadnictwo bezrolnych. Ustaw przygotowano oczywicie za wiedz triumwirw, zwaszcza Cezara. Chcia on w ten sposb wymaza z pamici ludu fakt, e w roku poprzednim zdradzi swj dawny program i doprowadzi do uznania Ptolemeusza XII. Ale take Klodiusz mia osobiste cele na oku. Przed dziewiciu laty, w roku 67, wpad na wschodzie w rce piratw. Ci zadali wysokiego okupu. Krl Cypru, do ktrego Klodiusz zwrci si o pomoc, ofiarowa tylko dwa talenty. Gdyby nie flota Pompejusza, jeniec piratw zginby marnie. Stronnictwo optymatw krytykowao ustaw Klodiusza. Woano, e dzieje si krzywda krlowi Cypru, ktry by wiernym sprzymierzecem Rzymu, podobnie jak jego przodkowie. I oto teraz, bez adnej swej winy, zostanie pozbawiony wszystkiego! Wystawi si go niemal na sprzeda, razem z jego purpur krlewsk, z berem i diademem! Jednake protesty nie zday si na nic. Zwolennicy Klodiusza odpowiadali, e krl jest przyjacielem faszywym, w istocie bowiem popiera wrogw Rzymu i piratw. Byy to twierdzenia nie do udowodnienia, lecz i nie do odparcia. Klodiusz, bardzo zoliwie, dokaza jeszcze czego innego: z jego inicjatywy zgromadzenie ludowe wyznaczyo na wykonawc ustawy Marka Katona. Jako jeden z filarw stronnictwa optymatw by on zdecydowanym przeciwnikiem zajmowania wyspy. Katon broni si i wymawia, lecz ostatecznie musia ustpi przed wol ludu. Powierzajc mu misj pozornie tak zaszczytn, argumentowano: - Tylko Katon, czowiek prawy, daje gwarancj, e skarby cypryjskie znajd si w Rzymie nienaruszone! Wystawiao to wiadectwo rwnie dobre Katonowi, co ze wszystkim innym politykom. Jednake korupcja i cynizm doszy ju w Rzymie do tego stopnia, e traktowano tego rodzaju wypowiedzi zupenie powanie. Wyjazd Katona z Rzymu wiosn roku 58 by ciosem dla optymatw. Ciosem tym dotkliwszym, e na krtko przed Katonem, w dniu 20 marca, opuci stolic inny wybitny senator - Cyceron. Nie udawa si on jednak w adnej misji urzdowej. Cyceron ucieka, grozia mu bowiem surowa kara, i to rwnie za spraw Klodiusza. Trybun ten postawi wniosek, by odsdzi od ognia i wody, a wic wykluczy ze spoecznoci, kadego, kto skaza na mier obywatela bez przewodu sdowego. Byo jasne, e wniosek godzi gwnie w Cycerona, ktry w roku 63 przeprowadzi egzekucj stronnikw Katyliny. Jake musia aowa wielki mwca, e nie podj si owego posowania do Egiptu, ktre przed kilkunastu miesicami proponowa mu Cezar! Z kocem marca take Cezar opuci Itali. Mia sprawowa przez lat pi namiestnictwo dwch prowincji: dzisiejszych pnocnych Woch i

poudniowej Francji; wychodzc z tych terenw zamierza dokona podboju caej Galii Zaalpejskiej, czyli krainy pomidzy Atlantykiem a Renem. Pienidze, uzyskane od krla Egiptu, odgryway w tych planach pewn rol: miay pomc w sfinansowaniu kampanii wojennej. W wczesnym wiecie wszystko byo z sob zwizane, nawet losy ludw tak odlegych, jak Egipcjanie i Galowie. Katon nie pojecha wprost na Cypr. Zatrzyma si na wyspie Rodos i stamtd prowadzi pertraktacje z nieszczsnym krlem. Przede wszystkim ostrzeg go, by nie usiowa stawia zbrojnego oporu. Ostrzeenie byo nader wskazane, bo Katon nie dysponowa ani jednym onierzem; przydzielono mu tylko wonych. Rwnoczenie penomocnik Rzymu przyobiecywa, e jeli wszystko dokona si spokojnie, uczyni Ptolemeusza kapanem Afrodyty w cypryjskim miecie Pafos. Krl oczywicie odrzuci ten wtpliwy zaszczyt. By wstrznity i upokorzony. Pocztkowo zamierza pozbawi Rzymian zdobyczy, na ktr liczyli; chcia zaadowa wszystkie swoje ruchomoci na okrty i zatopi je na penym morzu. Odstpi jednak od tego planu obawiajc si, e rozwcieczeni Rzymianie powetuj sobie strat na mieszkacach wyspy; zagarn ich majtnoci, ludno za sprzedadz handlarzom niewolnikw. Pozostaa krlowi jedna tylko forma protestu: mier. Popeni samobjstwo za pomoc trucizny. Tak zeszed ze wiata ostatni wadca Cypru z dynastii, ktra panowaa tu ponad dwiecie lat. Wnet potem, latem tego roku 58, na Rodos, gdzie wci jeszcze Katon mia swoj kwater, przyby okrt z Aleksandrii. Na jego pokadzie znajdowa si Ptolemeusz Fletnista, rodzony brat tragicznie zmarego krla. Ale nie zjawia si on po to, by interweniowa, choby tak pno. Ptolemeusz XII ucieka ze swego kraju; jego bowiem poddani zareagowali na wie o wypadkach cypryjskich mocniej i godniej ni on sam. RADY KATONA Krl, gdy tylko stan na wyspie, wysa do Katona z prob, by zechcia go odwiedzi. Tak si godzio. Monarcha, nawet bez ziemi, by monarch, namiestnik za tylko urzdnikiem, w tym zreszt wypadku nie najwyszej rangi. Jednake Katon odpowiedzia, e nie moe opuszcza domu, bo wanie wzi rodki przeczyszczajce; jeli krl ma jak piln spraw, to chtnie powita go u siebie. Rad nierad Ptolemeusz stawi si w siedzibie namiestnika. Tu czekao go dalsze upokorzenie. Katon nawet nie wyszed mu naprzeciw. Po prostu siedzia dalej na swoim naczyniu. Gdy krl stan w drzwiach pokoju, pozdrowi go uprzejmie, jak by mia przed sob kogo z dobrych znajomych. Go by wstrznity. C za prostak z tego Rzymianina! Ale zarazem z jak godnoci si zachowuje! Gdy rozpoczli rozmow o sprawach polityki, Ptolemeusz nie tai swoich zamiarw na przyszo, natomiast mniej jasno tumaczy, jakie to powody skoniy go do opuszczenia stolicy. Przecie w Aleksandrii nie doszo do otwartego powstania przeciw wadcy. Owszem, panowao pewne wzburzenie. Wszystkie organizacje i zwizki gwatownie protestoway z

powodu zajcia Cypru przez Rzymian. Domagano si, by krl zada zwrotu tej wyspy jako integralnej i odwiecznej czci monarchii; jeliby za Imperium nie respektowao owych historycznych praw Egiptu, naleaoby wypowiedzie traktat o przyjani, zawarty rok temu. Krl mwi o tym z prawdziwie witym oburzeniem. Jake to? Egipt, tak saby, miaby samowolnie zrywa traktat sojuszniczy? C za bezczelno, co za szalestwo! atwo przecie przewidzie, jaka byaby reakcja mocarstwa-przyjaciela. Krl Egiptu musiaby podzieli los swego brata na Cyprze. On, Ptolemeusz, nigdy nie dopuci do tego! Przez dwadziecia lat zabiega o zawarcie traktatu, a teraz miaby niszczy dzieo ycia? I to pod presj motochu oraz tajnych organizacji? Pod adnym warunkiem! Wanie dlatego porzuci swoj stolic. Wprawdzie jego yciu nie grozio bezporednie niebezpieczestwo, musi jednak pokaza posplstwu, kto rzdzi naprawd. Owszem, wrci do Aleksandrii, ale wprowadzony przez Rzymian. Nieche wszyscy ujrz na wasne oczy, kto jest rzeczywistym gwarantem jego wadzy! Na dnie tych krtych wywodw tkwio oczywicie zwyke tchrzostwo. Fletnista dobrze pamita o losie swego poprzednika, zmasakrowanego przez lud Aleksandrii. Uciek wic, gdy tylko dostrzeg pierwsze oznaki niepokoju. Ku zdumieniu krla Katon nie pochwali jego postpowania. Namiestnik wywodzi: - C za pomys, lekkomylnie porzuca spokojne bytowanie! Krl wida nie zdaje sobie sprawy, co czeka go obecnie, ile wysikw, zabiegw, kosztw. Jeli bowiem pragnie, by Rzym faktycznie udzieli pomocy, musi zjedna sobie ludzi wpywowych. A gdyby nawet sprzeda cay Egipt, i tak nie wystarczy pienidzy, by nasyci aroczno rzymskich wielmow. Lepiej wic poniecha myli o podry do Rzymu. Najroztropniejsze, co mona obecnie uczyni, to poeglowa z powrotem do Aleksandrii i doj jako do porozumienia z poddanymi. W takim wypadku on Katon, gotw byby suy porednictwem. Krl zdawa si przyznawa suszno owym radom. Jednake po rozstaniu si z Katonem zmieni zdanie, podobno za namow przyjaci. Odpyn z Rodos, lecz nie do Aleksandrii. Jego okrt eglowa w kierunku zachodnim, ku Italii. SARAPIS Rok 58, tak obfitujcy w wydarzenia polityczne w Rzymie i w Aleksandrii, by rwnie wany dla osobistego ycia Pszereni-ptaha, arcykapana w Memfis; wtedy to bowiem polubi on czternastoletni Taimhotep. Skoro uczynio si wzmiank o Memfis, nie od rzeczy bdzie objani pewne imi, ktre ju raz wystpio w toku opowieci. Chodzi o Sarapisa. Jak pamitamy, z pocztkiem roku 58 wybuchy w Rzymie rozruchy z powodu zburzenia otarzy jego oraz Izydy. Zostao poprzednio przedstawione, kim bya bogini; natomiast kult Sarapisa i sama istota tego

boga s mniej znane, dla nas za nieobojtne, bo cile wi si wanie z Memfis. Zmary byk Apis - o tym bya mowa - stawa si jednoci z bogiem Ozyrysem. Jego zwoki balsamowano i skadano na wieczny spoczynek w korytarzach podziemnego cmentarzyska. Znajdowao si ono nie przy wityni, i nawet nie w samym Memfis, lecz ju na pustyni, nieco na zachd od miasta, z dala od pl uprawnych. Owe, by tak rzec, katakumby zaczli budowa faraonowie w XIV wieku p.n.e. lub moe nawet nieco wczeniej. Nad nimi w czasach pniejszych powstaa witynia powicona Ozyrysowi-Apisowi, a wic jakby wsplnej istocie wszystkich witych bykw, ktre odeszy. Pod koniec wieku IV p.n.e. kult owego bstwa przejli Grecy. Pocztkowo zwali go Osorapisem, wnet jednak rozpowszechnia si w wiecie helleskim inna forma tego imienia: Sarapis lub Serapis. W gruncie rzeczy kult zawdzicza swoj wielko decyzji tylko jednego czowieka. By nim Ptolemeusz I, zaoyciel dynastii. Krl pragn, by Sarapis sta si wsplnym bstwem obu ludw monarchii, Grekw i Egipcjan; by suy jako wi religijna oraz symbol jednoci pastwa. Dlaczego wybr pad wanie na Sarapisa, mona si tylko domyla; w kadym razie wiele wiadczy, e dla Ptolemeusza najwaniejsze byy wzgldy polityczne: religia miaa wspiera racj stanu. Krl szed t sam drog, co przed nim Aleksander Wielki, gdy czci byka Apisa, a po nim pniejsi Ptolemeusze, gdy koronowali si jako faraonowie w Memfis. Sarapis oczywicie musia ulec pewnemu przeobraeniu, jeli Grecy mieli go przyj i wielbi. Zerwano wi, czc boga ze witym bykiem, natomiast zaczto go przedstawia jako brodatego mczyzn w sile wieku. W kulcie za i w modach czono Sarapisa z wielu helleskimi bstwami: z Zeusem, ojcem bogw i ludzi; z Plutonem, panem podziemi; z Asklepiosem, dobrym uzdrowicielem; z Dionizosem, ktry zwycia mier. W memfickim przybytku Sarapisa cze odbierao rwnie kilka innych bstw. Przede wszystkim Izyda; dalej Imhotep, dla Grekw Asklepios; Hathor-Astarte, czyli grecka Afrodyta - by wymieni tylko najwaniejsze. Przez cae wieki do Serapeum cigali pielgrzymi. Skadali ofiary bogom i jego towarzyszom. Prosili, by objawi we nie swoj wol i rad. Zabiegali o opiek w yciu przyszym. Bagali o uzdrowienie. Niektrzy wizali si lubami i yli tu jako dobrowolni winiowie - sudzy boga, na podobiestwo pniejszych mnichw chrzecijaskich. Wrd barwnego, rnojzycznego tumu nie brako te szarlatanw: tumaczy snw, samozwaczych lekarzy, kuglarzy. Rozbijali swoje budy przerni kramarze i rzemielnicy, byy zajazdy i domy noclegowe. Sami kapani nie zdoaliby utrzyma porzdku nad t zbieranin, tote w pobliu znajdowa si posterunek policji. Sta on na granicy pustyni i pl uprawnych, w wityni Anubisa, boga o psim pysku, stra cmentarzysk. Std do Serapeum prowadzia aleja dugoci ponad kilometra. Po obu jej stronach leay wielkie, kamienne sfinksy. Byo ich ponad czterysta, lecz ju w czasach Kleopatry wikszo z nich zostaa zasypana przez piasek niemal po gowy.

Serapeum memfickie miao swego gronego konkurenta: wielk i wspania wityni tego boga pod sam Aleksandri, w Rakotis; wznieli j ju pierwsi Ptolemeusze. Stamtd kult Sarapisa rozpowszechni si po wielu krajach, nawet bardzo odlegych. Zawsze jednak towarzyszya mu Izyda; dlatego te na Kapitolu stany otarze ich obojga. W GOCINIE U POMPEJUSZA W Rzymie pocztkowo wszystko ukadao si pomylnie dla Fletnisty. Krla bez ziemi otoczy opiek sam Pompejusz. Odda mu do dyspozycji swoj will nad Jeziorem Albaskim, nieco na poudnie od miasta. Rycho te znaleli si bankierzy, chtnie udzielajcy poyczek. Szy one zarwno na utrzymanie dworu, jak i na kupowanie senatorskich gosw. Chodzio o to, by zjedna dla sprawy jak najwicej ludzi wpywowych. atwo, z jak otwierano krlowi prawie nieograniczone kredyty, bya oznak dobrze wrc. Gdyby bowiem nie ywiono nadziei, e senat zgodzi si okaza pomoc, aden bankier nie ryzykowaby w tym interesie ani grosza. A czym wicej finansistw inwestowao swoje kapitay w sprawie Ptolemeusza, tym silniejsze byy z ich strony naciski na poszczeglnych politykw. Do najofiarniejszych wierzycieli nalea Rabiriusz Postumus, zasuony dla krla i przedtem. Monarcha ufnie patrzy w przyszo. Jeli wspomina rady Katona, to chyba tylko po to, by podrwi sobie z poczciwego mdrca na nocniku. Ale gdyby lepiej zna rzymskie stosunki, odczuwaby pewien niepokj. Po pierwsze, jego gospodarz Pompejusz nie by wwczas w Rzymie wszechmocny. Porozumienie z Krassusem i Cezarem ju si rozpado. Sam Pompejusz by przedmiotem wciekych atakw trybuna Klodiusza i przez wiele miesicy prawie w ogle nie opuszcza domu; tak ba si band swego wroga. Klodiusz oczywicie dziaa z poduszczenia Krassusa lub Cezara, a moe nawet ich obu. Natomiast wielk korzy z takiego obrotu spraw odnis Cyceron; w roku 57 zgromadzenie ludowe pozwolio mu powrci. Stao si to z inicjatywy Pompejusza oraz konsula Lentulusa, ktrzy chcieli w ten sposb dokuczy Klodiuszowi. Byo zrozumiae, e w tej sytuacji Pompejusz chtnie wyjechaby ze stolicy i podj si odpowiedzialnej misji, aby znowu przysporzy sobie sawy i pienidzy. Egipt zdawa si by wymarzon okazj. Z wojskowego punktu widzenia wprowadzenie krla do Aleksandrii nie nasuwaoby trudnoci. Chodziy nawet pogoski, e to zaufani ludzie Pompejusza, jego agenci w Aleksandrii, namwili krla do wyjazdu z Egiptu; wdz pono z gry zakada, e to on osadzi go z powrotem na tronie. Jednake Pompejusz, nazbyt dumny i pewny siebie, wprost nie zabiega o powierzenie egipskiej misji. Oczekiwa, e sam senat zwrci si do z prob, by askawie zaj si t spraw. Tymczasem wnet si okazao, e Aleksandria nci wielu. Jednym z owych chtnych okaza si sam konsul roku 57, Lentulus. Jemu to wanie, latem tego roku, senat zleci, by za kilka miesicy, gdy obejmie namiestnictwo Cylicji, udzieli pomocy Ptolemeuszowi. Cho Pompejusz jawnie przemawia za wyznaczeniem

Lentulusa, skrycie jednak, przez swoich przyjaci, zabiega o cofnicie tej uchway. Tymczasem za jeszcze jeden czynnik skomplikowa trudn spraw: oto do Italii przybyli posowie z Aleksandrii. AFERA SKRYTOBJSTW Gdy Ptolemeusz opuszcza Aleksandri, ksiniczka Berenika, najstarsza z jego dzieci, liczya okoo dwudziestu lat, a Kleopatra zaledwie jedenacie; urodzia si bowiem w roku 69. Trzecia crka, Arsynoe, bya jeszcze modsza. Synw mia Ptolemeusz tylko dwch. Obaj nosili oczywicie jego imi; starszy przyszed na wiat w roku 61, modszy za zapewne w 58. Niespodziewana ucieczka krla wprawia ludno stolicy w wielkie zakopotanie. Przez pewien czas nikt nie wiedzia, jakie s losy i zamiary monarchy. Porednio doprowadzio to nawet do zamieszek w niektrych rejonach kraju. Koo miasta Herakleopolis chopi umczeni samowol urzdnikw - czy te upiestwami bandy rozbjnikw - grozili porzuceniem pracy i siedzib. Gdy wreszcie si zorientowano, e krl jest w Italii, jego plan sta si oczywisty: Fletnista pragnie powrci przy rzymskiej pomocy, aby odtd wada nie ogldajc si na swych poddanych. Przywdcy aleksandryjscy postanowili unicestwi ten zamiar, pozbawiajc monarch w ogle praw do tronu. Krlow obwoano Berenik. Naleao te przeciwdziaa poczynaniom Ptolemeusza w Rzymie i otworzy oczy tamtejszym politykom na sytuacj w Egipcie: krl jest znienawidzony, bo wyzyskiwa i ciemiy swych poddanych; ci zachowaj pen lojalno w stosunku do Imperium, jeli nie bdzie ono miesza si do ich spraw wewntrznych. Katon ostrzega Ptolemeusza, e postpuje lekkomylnie liczc na pomoc Rzymian; adne bowiem skarby nie wystarcz, by zadowoli ich chciwo. Ale c dopiero rzekby o naiwnoci aleksandryjczykw! Wyprawili oni do Italii poselstwo liczce ponad sto osb, spord wszystkich stanw i ugrupowa. Przewodzi tej poselskiej wyprawie filozof Dion. Aleksandryjczycy zapewne sdzili, e ich wysannicy zdoaj przekona rzymski senat i lud swoj wymow, postaw, rzeczowoci argumentacji. Takie nadzieje wiadczyy o karygodnej nieznajomoci stosunkw w stolicy Imperium. Tote lekcja, ktr otrzymao poselstwo, bya brutalna. Okrt z Aleksandrii zawin do portu Puteoli w Zatoce Neapolitaskiej. Bya to gwna brama, przez ktr Rzym kontaktowa si z krajami Wschodu. Zaledwie posowie zeszli na brzeg, wpadli w rce zbirw opaconych przez krla i jego wierzycieli. Ci ostatni wspdziaali z Ptolemeuszem jak najgorliwiej. Gdyby bowiem krl straci prawo do tronu, oni musieliby si poegna z poyczonymi mu pienidzmi. Skrytobjcy uprztnli wielu aleksandryjczykw ju w porcie, wielu te po drodze i w Rzymie. Cz posw w popochu zawrcia do ojczyzny, niektrych za krl przekupi. Najtrudniej byo poradzi sobie z Dionem. Cho filozof,

odznacza si odwag i sprytem, tote zrcznie unika wszelkich zasadzek. Zamieszka u dwch braci, ktrzy niegdy byli jego uczniami w Aleksandrii. Sprawa nabraa rozgosu, jakkolwiek przeraeni posowie ani nie rozwijali akcji politycznej, ani te nie omielili si da, by wadze wszczy ledztwo. Jednake pewien trybun ludowy wyzyska afer morderstw, by obnay nieudolno i korupcj senatu. Wezwano Diona do zoenia zezna; ale filozof nie zdoa dosta si do budynku obrad, a w jaki czas potem pad ofiar skrytobjstwa. W cigu roku 56 odbyy si dwa procesy sdowe przeciw rzekomym sprawcom zamordowania Diona. W obu jako obroca wystpowa Cyceron, oba te zakoczyy si uwolnieniem oskaronych. Szczeglnie ciekawie przedstawia si proces drugi; mia on bogate to polityczne i obyczajowe. Oskarony, Celiusz, nalea niegdy do grona kochankw Klodii. Bya ona siostr znanego nam trybuna; tego, ktry w roku 58 doprowadzi do wygnania Cycerona, potem za molestowa Pompejusza. Klodia syna z urody i rozpusty. Bez pamici kocha si w niej przez dugie lata poeta Katulus; najpikniejsze wiersze miosne, jakie kiedykolwiek napisano w jzyku aciskim, natchno uczucie do kobiety, ktr powszechnie uwaano niemal za prostytutk. Klodia, gdy Celiusz odszed od niej, poprzysiga zemst. Podstawieni przez ni ludzie zoyli oskarenie tej treci: Celiusz poyczy od Klodii znaczn sum i przekupi niewolnika w domu, w ktrym zamieszkiwa Dion; t drog filozof zosta zamordowany; Celiusz zamierza pniej otru take Klodi. Cyceron atwo wykaza, e oskarenie jest zmylone i nie oparte na adnych dowodach. Mwca zreszt woa gono przed trybunaem sdowym: - Czowiek, ktry naprawd przyczyni si do mierci Diona, nie tylko nie lka si skutkw swej zbrodni, lecz nawet przyznaje si do niej - bo jest krlem! Ale take krl musia si liczy z opini publiczn. Tote gdy odbyway si procesy, Ptolemeusza ju nie byo w Rzymie. Z kocem roku 57 wyjecha do Azji Mniejszej. Zamieszka w Efezie, w sawnej wityni Artemidy. Okrg ten od niepamitnych czasw posiada przywilej azylu. Wadca, ktry tak hojnie szafowa nim we wasnym kraju, z pokor musia ze korzysta na obczynie. WITYNIA W EDFU W tyme czasie, to jest pod koniec roku 57, w Egipcie Grnym, w dolinie Nilu, odbya si wielka uroczysto religijna. Ukoczono tam, w miejscowoci Edfu, budow wityni Horusa. Syn Izydy i Ozyrysa, sok nad uskrzydlon tarcz soneczn, pogromca Seta, by od prawiekw symbolem jednoci kraju i wadzy krlewskiej; wicej, by tosamy z kadym panujcym, ywym Horusem. Prace nad wityni rozpoczto w Edfu przed prawie dwustu laty, w roku 237. Odtd kolejno kady Ptolemeusz przyczynia si do uwietnienia

przybytku. Ogromny kompleks zabudowa stopniowo rs i bogaci si w ozdoby. Utrzymany by od pocztku, w caym planie i w szczegach, w stylu wycznie rodzimym. Kto nie obznajmiony z histori budowli tylko z trudem by odgad, e witynia powstawaa w epoce, gdy Egiptem rzdzili obcy. Wszystko bowiem posiada tu jednolicie archaiczny charakter, bez adnych naleciaoci greckich. Egipskie s zarwno gwne elementy architektury: pylony, grube mury, cikie kolumny, jak te zdobnictwo: paskorzeby, malowida, napisy hieroglificzne. Rzecz to paradoksalna: witynia w Edfu, jeden z najlepiej zachowanych pomnikw stylu staroegipskiego, zawdzicza swe powstanie dynastii najedcw. Za kres prac w Edfu uznano ceremoni osadzenia bramy z drzewa cedrowego, zdobionej brzem; dekoracje dodawano jednak i w wiele lat pniej. Na wieczn rzeczy pamitk wyryto na wejciowym pylonie napis, ktry gosi - i gosi do dzi - e stao si to w dniu pierwszym miesica chojak (5 grudnia), w dwudziestym roku panowania krla Ptolemeusza, Nowego Ozyrysa, i jego siostry, krlowej Kleopatry Tryfeny. A przecie faktycznie w Egipcie panowaa wwczas Berenika! Ptolemeusza w ogle nie byo w kraju! Skde wic takie datowanie? Nie ulega wtpliwoci: kapani odpowiedzialni za ukoczenie budowli, ignorowali to, co si stao w Aleksandrii. Dla nich prawowitym wadc by nadal tylko Ptolemeusz XII. Mogli zreszt bezpiecznie uwieczni ten napis, bo tylko niewielu Grekw znao tajemnic hieroglifw. A wic polityka krla, jego usilne zabiegi o pozyskanie sobie kapanw, przyniosa chocia taki rezultat. MOWIE BERENIKI Tymczasem aleksandryjczycy gorczkowo starali si umocni wadztwo swej pani. Zwyczaj nie pozwala kobiecie panowa samej, naleao wic znale ma dla Bereniki. A musia to by zarazem ksi, w ktrego yach pynoby nieco krwi ptolemejskiej. Tego wymagao poczucie wiernoci dla dynastii, wci ywe w wyszych warstwach. Najpierw zwrcono si do ksicia Antiocha w Syrii. By to ten sam, ktry w roku 75 wraz z bratem wyjecha do Rzymu i daremnie zabiega o tron Egiptu, a w drodze powrotnej zosta ograbiony przez namiestnika Sycylii, Werresa. Antioch by wci ksiciem bez ziemi, poniewa, jak pamitamy, Syria staa si w roku 64 rzymsk prowincj. Propozycja z Aleksandrii otworzya przed ksiciem wspaniae perspektywy, tote przyj j radonie. Jednake nie by mu pisany tron faraonw i Ptolemeuszy; zmar mierci naturaln, przygotowujc si do podry. Nastpny kandydat pochodzi rwnie z Syrii i z rodziny Seleucydw. I on chtnie polubiby Berenik, ale namiestnik prowincji zabroni mu opuszczania granic kraju. Owym namiestnikiem by Aulus Gabiniusz; ten wanie, ktry jako konsul musia z pocztkiem roku 58 tumi w Rzymie rozruchy wyznawcw Izydy. Wyszukano wreszcie jakiego modego czowieka, ktry rzekomo nalea do bocznej linii obu rodw, Seleucydw i Ptolemeuszy. Sprowadzono go do paacu. Przyszy monarcha wnet objawi si jako

zwyky prostak. Obyczaje mia godne targowiska, tote otrzyma przydomek kybiosaktes, czyli handlarz ryb solonych. Przeraona Berenika kazaa go udusi ju po kilkunastu dniach poycia. Dopiero pod koniec roku 56 zjawi si kto odpowiedni: ksi Archelaos. Jego ojciec przed laty suy w armii Mitrydatesa, krla Pontu, a potem przeszed na stron Rzymian. Z aski Pompejusza Archelaos sprawowa godno arcykapana Wielkiej Matki Bogw w jednej ze wity Azji Mniejszej. Ale ceremonie religijne i zarzdzanie majtkami przybytku nie daway dostatecznego ujcia energii i ambicjom modego ksicia. Tote na wie, e Rzymianie przygotowuj wypraw przeciw Partom, znalaz si w wojsku namiestnika Syrii. Tutaj zwiza si przyjani z modym oficerem jazdy, Markiem Antoniuszem, a jednoczenie wszed w kontakty z wysannikami Egipcjan, ktrzy wci szukali ma dla swej krlowej. Przekona ich, e jest synem samego krla Mitrydatesa, ktry z kolei by spowinowacony z Ptolemeuszami; wynikao std, e Archelaos spenia warunki i moe polubi Berenik. Tymczasem Gabiniusz dowiedzia si o tych pertraktacjach. Uwizi Archelaosa, lecz po niedugim czasie zwrci mu wolno. Dlaczego? Czy namiestnik zosta przekupiony? A moe prowadzi gr podwjn? Moe wanie dy do tego, by sytuacja w Egipcie skomplikowaa si jeszcze bardziej? Nie wykluczone take, e za Archelaosem wstawi si Antoniusz. W kadym razie byy arcykapan dotar do Aleksandrii. Polubi krlow i zacz wada u jej boku. Dla Ptolemeusza Fletnisty, ktry siedzia w przybytku Artemidy w Efezie, byo to dotkliwym upokorzeniem. Wydawao si bowiem, e w Egipcie bdzie panowa niedawny suga Wielkiej Matki Bogw, natomiast arcykapanem Artemidy w Efezie zostanie - jeli zgodz si Rzymianie - byy krl Egiptu. KSIGI SYBILLISKIE Z pocztkiem stycznia roku 56 wydarzya si rzecz niezwyka i zowrebna: piorun uderzy w posg Jowisza w jego przybytku na Grze Albaskiej, niedaleko Rzymu. Uznano to, jak zawsze w podobnych wypadkach, za wyraz woli boga. O wyjanienie zwrcono si do ksig sybilliskich. Kolegium kapaskie, ktre miao je pod swoj piecz, rzekomo znalazo tak odpowied: Jeli krl Egiptu przybdzie z prob o pomoc, nie odmawiajcie mu przyjani. Nie stawiajcie jednak na jego usugi wojska, bo narazicie si na wiele trudw i niebezpieczestw. Byo oczywiste, e ustami Sybilli przemawia ugrupowanie niechtne podejmowaniu powanej akcji w Egipcie, ta bowiem przyniosaby ogromne korzyci temu, kto j poprowadzi. Powszechnie wiedziano, e wyrocznia jest tylko chwytem w rozgrywkach stronnictw, stosowanym zreszt od dawna i w rnych sprawach. Nikt jednak nie mia odwagi owiadczy tego publicznie, miaek bowiem zostaby okrzyczany jako bezbonik. Poza tym odsunicie kwestii egipskiej byo wikszoci senatorw na rk.

Debaty toczyy si bez koca. Wci wysuwano nowe koncepcje. Lentulus, ktremu przed kilku miesicami powierzono misj wprowadzenia Ptolemeusza na tron, ju wyjecha do swej prowincji, do Cylicji w Azji Mniejszej. Tam niecierpliwie oczekiwa na ostateczn uchwa. Przychylny mu Cyceron co kilka dni wysya listy do owej dalekiej, grskiej krainy. Nie mg jednak, ku swemu szczeremu alowi, poda adnych wiadomoci pocieszajcych. Jak zawikana bya sytuacja, ile krzyowao si pogldw, jak podstpnie zwalczay si ugrupowania, najlepiej pokae fragment jednego z listw: Hortensjusz, ja i Lukullus jestemy zdania, e naley ustpi wyroczni co do niewysyania wojsk, inaczej bowiem rzecz nie przejdzie. Ale z drugiej strony stawiamy wniosek, by utrzyma uchwa senatu, ktra Tobie zlecaa wprowadzenie krla do jego kraju. Krassus natomiast uwaa, e naley wysa trzech penomocnikw, w ich liczbie Pompejusza. Take Bibulus chciaby wyznaczy trzech, ale tylko spord tych, ktrzy nie sprawuj urzdw. Id za nim rni senatorowie, byli konsulowie, z wyjtkiem Serwiliusza; bo ten jest w ogle przeciwny przywracaniu krla do wadzy, oraz Wolkacjusza, ktry podtrzymuje pogld, by misj powierzy Pompejuszowi. To zwiksza podejrzenia, e Pompejusz miaby ochot na Egipt. Jednake pniej odebrano nadziej take Pompejuszowi. Kiedy bowiem stan wniosek, by to on wprowadzi krla do Aleksandrii, wdz natychmiast owiadczy, e dla dobra Rzeczypospolitej gotw jest podj si tego zadania nawet bez wikszych si zbrojnych, skoro ich uycia zabrania wyrocznia. Senat wszake odrzuci wniosek, a dobre chci Pompejusza skwitowa grzecznym owiadczeniem: - Nie wolno naraa na niebezpieczestwo ma tak zasuonego! Potem spraw egipsk usuny nieco w cie inne wydarzenia. Najpierw awanturnicze poczynania Klodiusza w miecie, a w kwietniu roku 56 zjazd triumwirw w miejscowoci Luka. Cezar, Krassus i Pompejusz odnowili tam porozumienie z roku 60 i rozgraniczyli swoje strefy wpyww. Cezar mia nadal sprawowa namiestnictwo Galii, dla Pompejusza za i Krassusa przewidziano konsulat na rok 55; potem pierwszy z nich zarzdzaby Hiszpani, a drugi Syri. Taki obrt spraw zawid nie tylko Ptolemeusza w Efezie, lecz rwnie jego rzymskich wierzycieli, zwaszcza Rabiriusza Postumusa. Utopili w krlu mas pienidzy, a nie byo adnych widokw ich odzyskania, jako e skrypty dune zawieray klauzul: naleno zostanie zwrcona po powrocie krla do kraju. Z biegiem czasu okazao si jednak, e nowe porozumienie trzech miao, z punktu widzenia Ptolemeusza, take swoje dobre strony. T przede wszystkim, e zwikszyo wpywy Pompejusza. Wprawdzie nie mg on osobicie wyprawi si na Wschd, bo czeka go konsulat, zdoa wszake poprowadzi rzecz inn drog. Sprawi, e Gabiniuszowi przeduono namiestnictwo Syrii jeszcze na rok 55, a jednoczenie zachci go, by zaj si Egiptem. W pertraktacjach pomidzy Gabiniuszem a Ptolemeuszem poredniczy Rabiriusz. Porczy on namiestnikowi, e w nagrod otrzyma od krla skromn sum dziesiciu tysicy talentw.

Gabiniusz wiele ryzykowa. Dziaa bez upowanienia senatu, a wbrew wyroczni sybilliskiej. Nic wic dziwnego, e przez pewien czas waha si i zwleka. Powiadano, e ostatecznie przekona go i pchn do czynu oficer jego sztabu, wspomniany ju Marek Antoniusz. Wyprawa wyruszya z Syrii w marcu roku 55. Jako pretekst podano, e wybrzeom syryjskim grozi niebezpieczestwo ze strony floty Bereniki i Archelaosa. Twierdzono te, e morze pene jest piratw, ktrym udzielaj poparcia i schronienia obecni wadcy Egiptu. MAREK ANTONIUSZ O bitnoci wojsk egipskich Rzymianie mieli sd waciwy. Najtrudniejszym wic zadaniem bya nie walka, lecz dotarcie do nadgranicznej twierdzy Peluzjum i jej opanowanie; droga bowiem ku niej prowadzia od Gazy wzdu wybrzea przez okolice piaszczyste i bezludne. Przodem, na czele jazdy, posuwa si Marek Antoniusz. Dziaa szybko i skutecznie, co w duej mierze zawdzicza pomocy ydowskiego dostojnika imieniem Antypater. Zorganizowa on dostawy ywnoci i wody, a gdy jazda Antoniusza bezradnie stana przed murami Peluzjum, odda jeszcze walniejsz przysug: doprowadzi do poddania si zaogi, ktra przewanie skadaa si z ydw. Bramy Peluzjum, a wic i caego Egiptu, stany otworem. Co prawda zaoga omal nie przypacia swej kapitulacji yciem; Ptolemeusz bowiem, idcy gwnym korpusem Rzymian, zada wycicia w pie wszystkich onierzy. Odstpi od tego tylko wobec stanowczej postawy Antoniusza. W samym Egipcie Rzymianie posuwali si podzieleni na dwa korpusy. Archelaos usiowa stawia opr. Wyprowadzi wszystkich mczyzn przed Aleksandri i rozkaza kopa umocnienia. Ale tumy mieszczan zaraz si rozeszy do domw, doradzajc krlowi yczliwie, aby wykonanie robt zleci odpowiednim przedsibiorstwom. Mimo to jakie oddziay, zapewne gwardii, pozostay wierne. Gdzieniegdzie doszo do drobnych potyczek. Przekazano dwie wersje o mierci Archelaosa. Wedug jednej, wpad w rce Gabiniusza i zosta natychmiast umiercony. Wedug innej, poleg na polu bitwy, Antoniusz za rozkaza przyodzia jego zwoki w krlewsk purpur i godnie pochowa. Jeli to prawda, trudno si wstrzyma od uwagi: gdyby to Antoniusz mg przewidzie, e dokadnie za lat dwadziecia pi powtrz si w tyche okolicach podobnie tragiczne wypadki; wwczas jednak rola Archelaosa przypadnie - Antoniuszowi. Natomiast wszystkie rda zgodnie podaj, e Berenika zostaa zgadzona z rozkazu swego ojca. Reszta krlewskiej rodziny wysza cao z katastrofy. Najstarsz z rodzestwa bya obecnie Kleopatra, liczca lat czternacie. Niektrzy powiadali, e mimo tak modego wieku ksiniczka zwrcia na siebie uwag Antoniusza, mczyzny ju zbliajcego si do trzydziestki. Dziewczta na poudniu rozwijaj si szybko, Antoniusz za zawsze syn z wraliwoci na wdziki niewiecie. W tym jednak wypadku chodzi chyba tylko o romantyczny pomys staroytnych autorw, rzutujcych wstecz pocztki mioci, ktra pniej staa si tak gona. Z

pewnoci natomiast ogromne wraenie wywara na Antoniuszu stolica Egiptu, jako e umia on ceni uroki wielkomiejskiego ycia. Jego ojciec zmar stosunkowo modo. Nie zostawi po sobie majtku, cho pochodzi z rodziny arystokratycznej, a w cigu swej kariery nie gardzi te naduyciami; pomawiano go nawet o tajne wspdziaanie z piratami. Matka Marka, Julia, naleaa do rodu Juliuszw i bya spokrewniona z Cezarem. Wysza za m po raz drugi - i znowu wnet owdowiaa. Jej m, uczestnik spisku Katyliny, zosta w roku 63 stracony w wizieniu za spraw Cycerona. Tak wic Marek wychowywa si bez mskiej opieki i korzysta z wszelkich dobrodziejstw nadmiernej swobody. By postawny i przystojny, peen pomysw, mia szerokie grono przyjaci; powszechnie uchodzi za jednego z przywdcw zotej modziey. Brakowao mu tylko pienidzy. Tote nurza si zarwno w orgiach, jak i w dugach. Polityk natomiast niezbyt si interesowa, susznie rozumujc, e bez majtku kariery nie zrobi. Tylko przez krtki czas nalea do otoczenia Klodiusza, owego tak aktywnego trybuna ludu. Wreszcie, drczony i cigany przez wierzycieli, Antoniusz wyjecha do Aten, niby to dla studiw nad filozofi i wymow. Wnet jednak porzuci ciche miasto uniwersyteckie i poeglowa ku Syrii. Chodziy bowiem wieci, e przygotowuje si wyprawa przeciw Partom - ta wanie, w ktrej, jak pamitamy, chcia wzi udzia take Archelaos. Do wyprawy nie doszo, natomiast trzeba byo tumi powstanie w Judei; wwczas to Antoniusz pozna Antypatra, co bardzo si przydao w czasie kampanii egipskiej. Mimo szczerych chci Gabiniusz i Antoniusz nie mogli dugo bawi w Aleksandrii, w Syrii bowiem doszo do rozruchw. Rzymski korpus opuci Egipt, ale dla ochrony krla pozostawiono kilka kohort, zoonych przewanie z onierzy germaskich i celtyckich. W roku 54 Gabiniusz powrci do Italii, aby domaga si prawa odbycia triumfu. Natomiast Antoniusz nawet nie wstpi do miasta, w ktrym obiegliby go wierzyciele. Prosto ze skwarnej, pustynnej Syrii przerzuci si daleko na zachd, do lesistej Galii, i wstpi do walczcej tam armii Cezara. AFERA RABIRIUSZA Gdy tylko Fletnista zasiad na tronie, rano zabra si do dziea wyciskania pienidzy ze swych poddanych; musia bowiem wyrwna zobowizania zacignite w czasie trzech lat pobytu na obczynie. Najpilniejsze byy pretensje Gabiniusza: dziesi tysicy talentw! Jednym z pierwszych posuni Ptolemeusza byo wymordowanie wielu najwybitniejszych osobistoci. Osign przez to dwa cele: przykadnie ukara zwolennikw Bereniki, skonfiskowane za majtki obrci na czciowe zaspokojenie wierzycieli. Ale zebranie sumy tak ogromnej naleao traktowa jako operacj dugofalow. Tote krl uzna, e najsuszniej bdzie przekaza spraw w dowiadczone rce Rabiriusza Postumusa. Obrotny czowiek interesu otrzyma nominacj na urzd diojketesa, czyli ministra finansw. Obywatel Rzymu sta si poddanym i

sug egipskiego monarchy. Nawet strj zmieni: zrzuci tog, przywdzia szatki greckie. Rabiriusz przystpi do pracy bardzo sprawnie. Pomaga mu sztab zaufanych ludzi, sprowadzonych z Italii, niewolnikw i wyzwolecw. Mieli cign z ludnoci nie tylko 10.000 talentw dla Gabiniusza, ale take wierzytelnoci samego Rabiriusza; nie sposb okreli, jak wielkie byy to sumy. Przy okazji m ten ima si rwnie ubocznych interesw. Tak na przykad eksportowa do Italii papirus, ptno lniane, wyroby ze szka, a wic najbardziej typowe produkty egipskie. Wszystko szo dobrze. Na skargi ludnoci Rabiriusz nie zwaa, bo przywyk do nich ju od lat w innych krajach, gdzie rozwija swoj dziaalno. Niespodziewanie jednak spokojn prac poborcw przerwao wtargnicie onierzy krla. Urzdnikw Rabiriusza, z nim samym na czele, wtrcono do wizienia. Skonfiskowano na rzecz skarbu cay owoc wielomiesicznej zapobiegliwoci. Nie do na tym. W wizieniu obchodzono si z diojketesem wrcz brutalnie, raz po raz groc, e za chwil odbdzie si egzekucja. Potem, rwnie niespodziewanie, uwolniono lichwiarza z ciemnicy. Polecono mu natychmiast opuci granice Egiptu. Wyjeda jako ndzarz w achmanach - a przecie niedawno wkracza tu peen zbonych nadziei, niemal jako gospodarz i waciciel kraju! Tymczasem w roku 54 Rzym przey kilka dni trwogi skutkiem gronego wylewu Tybru. Woda zalaa niej pooone dzielnice, wiele domw ulego zniszczeniu i sporo ludzi utracio ycie. Powszechnie widziano w tym kar bo za sprzeciwienie si zaleceniom Sybilli w sprawie Egiptu. Tote gniew ludnoci obrci si przeciw czowiekowi, ktry omieli si zbrojnie wprowadzi Fletnist na tron i przez to sprowadzi tak straszne nieszczcie na miasto. Namiestnik Syrii, Gabiniusz, sta si przedmiotem nienawici najszerszych mas. Z ca pewnoci podsycali t nienawi wyznawcy Izydy i Sarapisa, dobrze pamitajcy, jak to w dniu l stycznia roku 58 tene Gabiniusz sprzeciwi si odbudowie otarzy bstw egipskich. Namiestnik powrci do miasta chykiem, noc, i przez kilka dni w ogle nie opuszcza domu. Mimo to musia stan przed sdem, gdzie wdary si te tumy ludu, dne rozerwania go na strzpy. Przekupieni sdziowie uwolnili oskaronego; tylko z trudem uciekli, bo lud gotw byby ich take pozabija. Jednake druga rozprawa doprowadzia do skazania Gabiniusza; mia zwrci skarbowi pastwa dziesi tysicy talentw, a poniewa nie posiada takiej sumy, poszed na wygnanie. W caej tej sprawie moralnie skompromitowa si take Cyceron, ktry w pierwszym procesie oskara Gabiniusza, i to bardzo ostro, w drugim natomiast, ulegajc naciskom ze strony Pompejusza, wystpi w jego obronie. Rabiriusz, oskarony o wspdziaanie z namiestnikiem Syrii, podzieli jego los; wnet bowiem po powrocie do ojczyzny i jego pozwano przed sd. W swoj katastrof finansow wcign wielu Rzymian. Owiadczy bowiem, e jako bankrut nie moe wywiza si z tego, co winien towarzyszom w interesach i wierzycielom.

Fletnista, omielony tymi wydarzeniami, nie spaca ju w ogle swych dugw. Pod koniec roku 54 Cyceron pociesza jednego z przyjaci, ktry uda si do wojsk Cezara w Galii w nadziei dojcia tam do majtku: Chcesz szybko powrci do domu z pienidzmi. Zupenie jakby mia przedstawi wodzowi weksel do zapaty, a nie list polecajcy! Nie przyszo ci do gowy, e nawet ci, ktrzy wybrali si do Aleksandrii z wekslami, dotychczas nie uzyskali tam ani grosza! DOBRE SOWO O FLETNICIE Krl Ptolemeusz XII, Nowy Dionizos, Bg Kochajcy Ojca, Bg Kochajcy Siostr, zmar prawdopodobnie pod koniec maja roku 51, a wic w trzydziestym roku panowania. Wydaje si, e w ostatnich miesicach, przynajmniej od marca, wsprzdzia z nim najstarsza crka, Kleopatra; wynika to z datacji w niektrych dokumentach. Testament krla by gotw od dawna, a jego tre nie stanowia tajemnicy. Nauczony smutnym dowiadczeniem Ptolemeusz stara si z gry usun wszelkie wtpliwoci co do swej ostatniej woli. Sporzdzi dokument w dwch egzemplarzach. Jeden z nich wysa do Rzymu, z prob o zoenie w tamtejszym archiwum pastwowym, ale z pewnych wzgldw pozosta on na razie w rku Pompejusza. Egzemplarz drugi przechowywano w Aleksandrii. Wykonawc testamentu monarcha mianowa lud rzymski, oddajc pod jego opiek swj kraj i rodzin. Cho oznaczao to rezygnacj nawet z pozorw samodzielnoci, skdind mogo suy jako chwyt obronny, utrudniajc rzymskim machinatorom ewentualne prby zawadnicia Egiptem. Na swoich nastpcw krl wyznaczy starszego syna, Ptolemeusza XIII, ktry liczy wwczas lat dziesi, oraz starsz crk Kleopatr, dziewczyn osiemnastoletni; bya ona sidm tego imienia w dynastii. Mieli panowa wsplnie, a wic oczywicie jako maestwo. Zapewne nikt nie egna szczerymi zami odchodzcego wadcy. Dla wasnej rodziny by on przede wszystkim zabjc crki, Bereniki. Lud Aleksandrii wprawdzie swego czasu powoa go na tron, potem wszake widzia w nim tylko tyrana, si narzuconego przez Rzymian. Dla poddanych za w reszcie kraju by i pozosta tylko ciemizc, ktry wysysa kady grosz, aby zaspokoi chciwo swych rzymskich poplecznikw. Szczodrobliwoci dla wity i nadawaniem przywilejw azylu krl zyska co najwyej neutralno niektrych kapanw. Wreszcie w oczach Rzymian by po prostu typowym despot wschodnim: tchrzem w obliczu silniejszych, tyranem wobec bezbronnych. Moe wic tylko czonkowie paacowego chru i orkiestry aowali monarchy prawdziwie? Historycy dawni i dzisiejsi zawsze i nieodmiennie wypowiadali o Ptolemeuszu XII sdy jak najsurowsze. Czy mona by rzec co na jego obron? Chyba to tylko: W wczesnej sytuacji zapewne nie widzia adnego wyjcia i ratunku ani dla siebie, ani dla krlestwa. Egipt mg egzystowa jedynie jako satelita Rzymu. A w takim ukadzie tylko i wanie sabo dawaa szans przetrwania. Imperium pozwalao na wegetacj wycznie takich pastw,

ktre w adnych okolicznociach nie mogyby sta si grone. Jedyne wic, co naprawd interesowao Ptolemeusza, to utrzymanie zyskownej posady krla z aski Rzymu - dla siebie i swego potomstwa, jak tylko da si najduej, pki moloch mocarstwowej zachannoci nie pochonie wszystkiego. Aby to osign, nie cofa si przed niczym. Przekupywa, knu intrygi, mordowa nawet najbliszych. Walczy o byt. Natomiast programowo nie prowadzi adnej dziaalnoci politycznej godnej tego imienia. Po c uprawia polityk, skoro jest si bezsilnym pionkiem? Jako gwne i najwaniejsze zajcie pozostawaa wic gra na flecie. W czasach, kiedy nie ma si najmniejszego wpywu na bieg naprawd znaczcych wydarze, najlepszym sposobem pogodzenia si z losem jest wyszukanie czego, co mile odpra, nikomu nie szkodzi, nie budzi adnych podejrze. Mona gra na flecie, ukada wiersze lub eseje filozoficzne, hodowa kury lub re, uprawia wdkarstwo, studiowa histori staroytn; tu oczywicie mamy na myli Klaudiusza, nim zosta cesarzem. Lecz Kleopatra, kobieta, miaa szersze zainteresowania i mielsze ambicje.

CZ DRUGA

KLEOPATRA I CEZAR

WITY BYK BUCHIS

W samych pocztkach swych wsprzdw z ojcem, a wic w marcu roku 51, Kleopatra udaa si w dalek podr na poudnie, w gr dugiej doliny Nilu. Dokonywaa inspekcji kraju oraz odbieraa hod od poddanych. Krlowa odwiedzia take Teby, ktre przed wielu wiekami, gdy Egipt faraonw przeywa okres politycznej wietnoci, syny jako stolica pastwa, ogromna i wspaniaa. Potne witynie boga Amona, zbudowane przez dawnych wadcw, w czasach Kleopatry wci jeszcze stay; ich ruiny nawet dzi zdaj si urga pochodowi tysicleci. Ale ju Kleopatra ogldaa witynie tylko jako pomniki minionej chway miasta, dumnie wznoszce si ponad mizernymi domkami. Wok przybytkw boga wci snuy si rzesze kapanw i pielgrzymw, ale w Tebach nie byo ani paacw, ani nawet okazalszych budynkw. Strabon, ktry zwiedza te strony mniej wicej trzydzieci lat po Kleopatrze, twierdzi wrcz, e znalaz tylko osiedla na wzr wiejskich. Co byo przyczyn ruiny miasta? W cigu wielowiekowej historii spado na Teby wiele ciosw. Najsroszych jednak zniszcze miasto doznao okoo roku 85 - a wic zaledwie pokolenie przed czasami Kleopatry! - gdy po cikich walkach stumiono tu grone powstanie; nie pierwsze zreszt w tych okolicach, bo Egipt Grny nie raz usiowa wyzwoli si spod panowania Ptolemeuszy. Jeli wic krlowa wnet po wstpieniu na tron odwiedzia Poudnie, to podr taka miaa swoj szczegln wymow polityczn; tym bardziej za miao j wzicie udziau w ceremonii religijnej ku czci jednego z bstw tamtejszych. Nieco za Tebami, dalej w gr Nilu, leao miasteczko Hermontis, niewielkie, lecz szeroko znane. Jego bg opiekuczy zwa si Mont. Wyobraano go z gow sokoa; pierwotnie by zapewne symbolem wojowniczoci i mstwa faraonw. Potem zaczto czy Monta z bogiem soca Re i z Amonem, patronem pobliskich Teb. Bstwo sokole niemal stracio wasn osobowo; uksztatowaa si trjca Mont - Amon - Re. Ale rwnoczenie rosa w Hermontis inna wito, tylko tam przebywajca: a mianowicie szerzya si cze byka Buchisa; stanowi on na poudniu odpowiednik memfickiego Apisa. l jak Apis uchodzi w pewnym sensie za wcielenie boga Ptaha, tak te w Buchisie widziano i wielbiono yw posta caej tamtejszej trjcy. Gdy tylko zdychaa jedna wito, kapani wyszukiwali now; Buchis by niemiertelny. Zwoki oczywicie mumifikowano, cho nie tak pieczoowicie jak Apisowe. Mona by nawet rzec, e w Hermontis postpowano bardzo oszczdnie, nie usuwano bowiem wntrznoci, lecz po prostu zalewano je mas ywiczn. Zachowao si cmentarzysko Buchisw. Groby najstarsze pochodz z czasw tu przed przybyciem do Egiptu Aleksandra Wielkiego, ostatnie za z lat, gdy panowa rzymski cesarz Dioklecjan, a wic z koca III wieku nowej ery. Wynika std, e kult byka w Hermontis powiadczony jest na przestrzeni przeszo szeciu wiekw; ale jego pocztki s oczywicie duo

starsze. Na okres ostatnich Ptolemeuszy przypada rozkwit przybytku; Kleopatra za, jak si wydaje, uczcia wito w sposb szczeglny. Nowy Buchis, gdy tylko wynaleli go kapani, najpierw odwiedza Teby; wraz z nim prowadzono tam jego matk, odtd uroczycie nazywan wielk krow, ktra urodzia boga Re. Z Teb przewoono oba zwierzta do Hermontis na barce, ktrej towarzyszyy liczne okrty. Po najduszym yciu kadego byka sporzdzano napis grobowy - sporo z nich zachowao si do dzi - oznaczajc na nim dokadnie rok i dzie ceremonii wstpienia z przybytku tebaskiego do staej siedziby. Zwyczajowa formua gosi, e uczestniczy w niej kadorazowy wadca kraju. W wikszoci wypadkw atwo stwierdzi, e tak by nie mogo, bo dana osoba przebywaa wwczas w innych stronach, czsto bardzo odlegych. Natomiast rzecz przedstawia si odmiennie, wanie gdy chodzi o Kleopatr; take formua jest mniej stereotypowa. Tote wydaje si prawdopodobne, e uroczysto w dniu 22 marca roku 51 odbya si wielce podniole, poniewa rzecznej flocie, wiozcej witego byka z Teb do Hermontis, przewodzia sama krlowa2. MEDYCYNA I MAGIA Mimo zniszcze, o ktrych bya mowa powyej, Teby nieprzerwanie cieszyy si wrd Grekw szerok saw, jako wielki przybytek prastarej mdroci egipskiej. Tamtejszym kapanom przypisywano zarwno biego w wielu naukach, jak te posiadanie tajemnej wiedzy. Opowiada o tym, i to bardzo ciekawie, wstp do pewnego traktatu medycznego. Jego autor, niejaki Tessalos, y - jeli wierzy sowom wprowadzajcym - w czasach cesarza Augusta, czyli mgby pamita Kleopatr. Moe jednak dzieko jest nieco pniejsze? Kwestia to nie najistotniejsza. Prawdziwie wany jest natomiast fakt, e historia Tessalosa daje ywy, bezporedni wgld w wierzenia wwczas powszechne. Wypyway one z gbokiego przekonania, e bstwo moe objawi czowiekowi rzeczy niezwyke, a nawet da mu klucz do cudotwrczych umiejtnoci; drog za do bstwa znaj kapani egipskich wity. Oddajmy gos Tessalosowi: W Azji dobrze opanowaem gramatyk; posiadem j lepiej od tamtejszych nauczycieli. Postanowiem wic wycign dalsze korzyci ze swej wiedzy. Poeglowaem do miasta, ktre wabi i przyciga wszystkich, do Aleksandrii. Pienidzy mi nie brakowao, uczszczaem wic na wykady najznakomitszych filozofw, a kady z nich wychwala zarwno mj zapa do studiw, jak i atwo przyswajania sobie wiadomoci. Szczeglnie pilnie przykadaem si do medycyny dialektycznej; paaem wprost niewiarogodn dz zgbienia tej nauki. A gdy zblia si czas powrotu do ojczyzny, zaczem te prowadzi poszukiwania w bibliotekach; w medycynie byem wtedy do zaawansowany. Natrafiem
Sprawa wsplnego panowania Ptolemeusza XII i Kleopatry oraz jej bytnoci w Hermontis jest wci dyskutowana. Zob. o tym ostatnio uwagi H. De Meulenaere, Chronique d Egypte, XLII 84, R. 1967, s. 300-305.
2

wreszcie na ksik, spisan przez faraona Nechepso; traktowaa ona o dwudziestu czterech sposobach leczenia ciaa w kadej chorobie za pomoc kamieni i rolin, ale z uwzgldnieniem znakw zodiaku. Wielko tej myli wprost mnie oszoomia. Wnet jednak odkryem, e ksik nazwa by naleao prnym omamem krlewskiej niewiedzy. Zastosowaem bowiem recepty, tak wychwalane przez autora, i poniosem poraki za kadym razem. To niepowodzenie wydao mi si czym gorszym od mierci. Byem zrozpaczony. Bo rzeczywicie: lepo ufajc dzieku Nechepso w licie do rodzicw chepiem si znajomoci niezwykych recept; zawiadomiem te, e powrc, gdy dowiadcz, jak dziaaj. Powstaa wic taka sytuacja: w Aleksandrii nie mogem duej przebywa z powodu artw, na jakie pozwalali sobie moi koledzy (rzecz to naturalna, e kade miae przedsiwzicie wywouje zawi); z drugiej za strony nie spieszno mi byo do domu, bom widzia, e nie wywi si z piknych obietnic. W tym stanie rzeczy ruszyem w podr po Egipcie, gnany wci naprzd dem ranicym dusz. Poszukiwaem bowiem sposobu realizacji owych nadziei, ktre tak lekkomylnie zaczem ywi w zwizku z traktatem faraona; a gdyby si to nie powiodo, byem gotw popeni samobjstwo. Syszaem gos wewntrzny, zapewniajcy, e nawi kontakt z bstwami. Dlatego bez ustanku wznosiem rce ku niebu, pokornie proszc niemiertelnych, by obdarzyli mnie - drog wizji, snu lub natchnienia - tak ask, ktr mgbym si szczyci powrciwszy do Aleksandrii i ojczyzny. Przybyem wreszcie do Teb. Jest to najstarsza stolica Egiptu, pena wity. Tam osiadem na duej, gwnie ze wzgldu na uczonych kapanw, biegych w rnych umiejtnociach. Czas szed naprzd, a z nim umacniaa si przyja pomidzy mn i kapanami. Tote pewnego razu omieliem si zwrci do nich z zapytaniem, czy znaj jakie sposoby magii czynnej. Wikszo oburzya si. Ale jeden z nich, budzcy szczeglne zaufanie powag obyczajw i podeszym wiekiem, nie zawid moich oczekiwa. Owiadczy, e ma moc sprowadzania wizji przy pomocy miski napenionej wod. Ktrego dnia poprosiem owego kapana, by uda si ze mn na przechadzk po najbardziej opuszczonej czci miasta. Zaszlimy a do lasku, w ktrym panowaa gboka cisza. Tam nagle rzuciem si twarz na ziemi przed mym towarzyszem, rzewnie paczc, i objem go za nogi. On, osupiay, zapyta, co ley mi na sercu. Odpowiedziaem: - Moje ycie jest w twoich rkach. Musz, koniecznie musz nawiza czno z bstwem! Jeli nie speni si to pragnienie, mier sobie zadam! Kapan podnis mnie z ziemi i pocieszy bardzo yczliwie. Przyrzek, e przychyli si do mojej proby. Jednoczenie zaleci, bym od tej chwili poci przez trzy dni. Wzruszony do gbi serca t zapowiedzi ucaowaem jego rce i dziki czyniem; zy pyny mi z oczu potokiem. Takie jest bowiem prawo natury, e niespodziewana rado wywouje wicej ez ni smutek. Niecierpliwo mego oczekiwania sprawia, e trzy dni postu wyday mi si dugie jak trzy lata. Nadszed wreszcie kres. Wyszedem z domu o

wicie i pospieszyem, by pozdrowi kapana; on tymczasem przygotowa czyst izb, a w niej wszystko, czego potrzeba do prby. Ja ze swej strony przezornie przyniosem papirus i atrament, eby zapisa, co usysz; ale zachowaem to w tajemnicy. Kapan zapyta, z kim wolabym rozmawia: ze zjaw czowieka zmarego, czy te z bogiem. Odpowiedziaem: - Z bogiem Asklepiosem. I od razu dodaem, e uwieczyby swoj yczliwo zezwalajc mi pozosta z bogiem sam na sam. Przysta i na to, cho bardzo niezadowolony; wyraz twarzy dobrze to okazywa. Nastpnie poleci, bym usiad twarz zwrcony ku tronowi, na ktrym miao zjawi si bstwo. Przywoa Asklepiosa moc tajemnych zakl i wyszed zamykajc drzwi na klucz. Ja za zostaem niemal unicestwiony na duszy i na ciele - tak cudowny ujrzaem widok. adne bowiem sowo ludzkie nie potrafi odda ani rysw twarzy, ani te blasku boej istoty. Asklepios podnis praw rk, pozdrowi mnie i tak si ozwa: - Szczsny Tessalosie! Dzi bg okazuje ci ask, lecz niebawem ludzie bd ci czcili jak boga, gdy dowiedz si o twym zwycistwie. Pytaj, o co chcesz. Ja odpowiem ci z serca na wszystko. Niemal e nie byem w stanie mwi, bom nie wada sob, olniony piknem boga. Wreszcie przemogem si i zapytaem: - Dlaczego poniosem porak, gdym stosowa recepty krla Nechepsa? Asklepios odrzek: - Nechepso by czowiekiem mdrym. Posiad wszystkie moce magii. Nie otrzyma jednak z ust boych adnego z tych sekretw, ktre tobie odsoni. Dziki swej przyrodzonej bystroci Nechepso poj pokrewiestwo kamieni i rolin z gwiazdami, lecz nie potrafi okreli ani chwil, ani te miejsc, w ktrych naley zbiera zioa. A przecie wzrost i przemijanie wszystkich podw pr roku jest uzalenione od wpywu gwiazd! KLEOPATRA I SYNOWIE BIBULUSA W drugim roku panowania Kleopatry i jej brata-ma, jesieni roku 50, wydarzya si klska. Wylew Nilu nie osign zwykego poziomu. yciodajne wody nie pokryy wszystkich pl uprawnych i nie zostawiy urodzajnego namuu. Lud widzia w tym dowd boego gniewu oraz zapowied nieszcz. Pewne za byo, e marne zbiory spowoduj gd i droyzn. Najwyszy przybr rzeki przypada na wczesn jesie, potem wody stopniowo opaday; pierwsze plony znoszono do spichlerzy wiosn. Trzeba wic byo zakada, e wiosna roku 49 okae si cika, zarwno dla ludnoci, jak i dla modej pary krlewskiej, odpowiedzialnej za losy kraju. A tymczasem jeszcze w roku 50 w Aleksandrii doszo do wypadkw, ktre na arenie politycznej mogy mie nastpstwa nawet zgubniejsze od tych, jakimi saby wylew Nilu grozi yciu gospodarczemu. Namiestnictwo prowincji Syrii sprawowa wtedy Marek Bibulus - ten sam, ktry przed dziewiciu laty piastowa konsulat wesp z Cezarem i

stanowczo, cho daremnie, sprzeciwia si poczynaniom swego kolegi; take i temu, e za cen szeciu tysicy talentw Cezar doprowadzi do uznania Fletnisty za krla Egiptu. Obecnie, jako namiestnik Syrii, Bibulus mia do czynienia z Partami, ktrzy zagraali od wschodu, zza Eufratu. Dlatego te postanowi wzmocni swoje legiony oddziaami z Egiptu. Tam bowiem wci jeszcze przebywali onierze, ktrych, jak pamitamy, przed piciu laty pozostawi Gabiniusz dla ochrony wprowadzonego przez siebie krla. Zadomowili si oni doskonale w kraju nad Nilem. Wielu poenio si i zaoyo rodziny. Prowadzili ycie wygodne, bo nie zbywao na atwych dochodach. Dwr zabiega o ich przychylno, jako e stanowili niezawodn podpor wobec zmiennych nastrojw ludnoci. Czasem upili monych, niekiedy za tumili rozruchy opornego chopstwa. Szeregi ich wci wzmacniali wszelacy otrzykowie i niewolnicy, uciekajcy z granic Imperium. Byo bowiem wiadome, e kto zgosi si tutaj do suby wojskowej, ma zapewniony azyl i bezkarno. Rzd egipski z zasady nie wydawa ciganych nikomu. To zrozumiae, e owi gabinianie - tak zwano ich od nazwiska dawnego dowdcy - bardzo niechtnie przyjli propozycj powrotu do rzymskiej prowincji. Bo i c ich tam czekao? elazna dyscyplina, suba obozowa, udzia w wyprawach. Z jakieje racji mieliby rezygnowa z urokw wspaniaego miasta, odchodzi od rodzin, porzuca dobytek? eby wojowa na skwarnych, niezmierzonych pustyniach syryjskich? I to z kim! Samo imi Partw budzio groz. Wanie przed trzema laty, w roku 53, zadali oni druzgocc klsk armii rzymskiej, ktra przekroczya Eufrat. Dowodzi ni Marek Krassus, jeden z triumwirw. Pragn dorwna swym kolegom saw wojenn; ale znakomity finansista nie posiada dowiadczenia strategicznego. Doprowadzi do zguby legiony i siebie samego. Partowie wcignli go w zasadzk i zabili. Zgin wwczas take syn Krassusa, Publiusz; wdow po nim, Korneli, wkrtce potem polubi Pompejusz. Jednake nie tylko te powody wpyway na nastroje gabinianw. Rwnie bowiem wzburzy ich fakt, e wzywajcym by Bibulus: czowiek niegdy tak wrogi Fletnicie, ktry wanie im zawdzicza powrt na tron! Nieszczcie chciao, e misj przywiedzenia onierzy z Egiptu Bibulus powierzy swoim dwom synom. Gdy zjawili si oni w obozie wojskowym, by przekaza rozkaz, doszo do zamieszek. Obu modych ludzi zamordowano. atwo odgadn, e wydarzenie to przerazio Kleopatr. Nawet gdyby nie chodzio o synw namiestnika pobliskiej prowincji, mier rzymskich obywateli wysokiego rodu musiaaby mie powane konsekwencje. Krlowa staraa si dowie, jak wstrznita jest zbrodni: rozkazaa schwyta dwch bezporednich sprawcw i odesaa ich do Syrii, do kwatery namiestnika. Jednake, ku powszechnemu zdumieniu, Bibulus przyj wiadomo o tragedii z niewzruszonym spokojem. Mordercw natychmiast odesa z powrotem do Aleksandrii, a dworowi tamtejszemu zakomunikowa krtko: - Wydanie wyroku w tej sprawie naley do kompetencji nie mojej, lecz senatu.

Jeszcze w wiele lat pniej wspominano, jako przykad prawdziwie stoickiego hartu ducha, e ju nastpnego dnia Bibulus spokojnie, jak zawsze, wykonywa obowizki swego urzdu. NIEURODZAJ Tak wic sprawa zabjstw ucicha. Gabinianie natomiast, ktrzy omal nie stali si przyczyn midzypastwowych komplikacji, przydali si Kleopatrze ju w kilka miesicy pniej, wiosn roku 49. Jak bowiem oczekiwano, niski przybr wd poprzedniej jesieni spowodowa nieurodzaj. Zbiory wiosenne byy marne; znonie wypady tylko w okrgach Egiptu rodkowego, a wic zapewne take w oazie Fajum. Najwicej obaw budzia sytuacja w stolicy. Aprowizacja olbrzymiego miasta zawsze przyczyniaa kopotw, jego za mieszkacy nieraz wystpowali przeciw wadcom. Los Ptolemeusza XI, zmasakrowanego przez tum, by wci gronym ostrzeeniem. Rzd wic ima si rodkw administracyjnych. Ukazao si obwieszczenie, podpisane przez Kleopatr i jej brata-maonka. Przewidywao ono, e zboe, zakupione w Egipcie rodkowym, mona sprzedawa tylko w Aleksandrii; kto by zama ten nakaz, podlega karze mierci. Skutkiem nieurodzaju doszo w niektrych okrgach do powsta, a raczej do przyjcia przez ludno postawy biernego oporu. Chopi opuszczali swoje ziemie i odmawiali wiadcze na rzecz pastwa. Dla przywrcenia porzdku wysyano ekspedycje karne; wwczas to wanie, jak i poprzednio w podobnych wypadkach, gabinianie okazali swoj uyteczno. Tego rodzaju formy oporu stosowano w Egipcie od dawna. Zdarzao si i tak, e ludno, nie mogc cierpie ucisku i zdzierstw, opuszczaa cae rejony; tylko kapani pozostawali w wityniach, aby nie przerywa suby boej. Ci, co odchodzili od pracy na roli, szukali lepszego ycia w miastach, przede wszystkim w Aleksandrii. Wielu przyczao si do band rozbjniczych. Stanowiy one postrach prawie caego kraju. Niektre grasoway bezkarnie przez dugie lata, pustynie bowiem oraz bagniska delty uyczay znakomitych kryjwek. Rozpowszechnianie si rozbjnictwa wiadczyo o nieudolnoci administracji i o wzburzeniu chopstwa, ale zarazem jeszcze pogarszao sytuacj ludnoci. Bandyci wymagali, by kada wie skadaa im daniny, z drugiej za strony pastwo cakiem nie rezygnowao z podatkw i wiadcze. Tak wic mieszkacy wsi i miasteczek musieli paci podwjny haracz. Spadek gospodarczy, jaki moda para otrzymaa po przodkach, by aosny. Regres ekonomiczny zaznacza si w Egipcie ju od kilku pokole. Podupadaa oglna zamono i wyludniay si osiedla. A poniewa skarb krlewski potrzebowa coraz wicej pienidzy, by przekupywa Rzymian, wymagania poborcw nie malay, lecz rosy. W wielu okolicach byo mniej rk do pracy, zabierano jednak chopom wicej ni przedtem. Powstawao bdne koo pogbiajcej si ndzy. Mwi o tym nie tylko dokumenty pisane, lecz nawet wykopaliska archeologiczne; wskazuj one, e w niektrych miejscowociach obszar zajty przez

budynki skurczy si znacznie w porwnaniu do stanu z pocztkw dynastii. Saby wylew Nilu by wydarzeniem oczywicie niezalenym od woli ludzkiej. Takie klski spaday na kraj i za najlepszych wadcw. Dziwi musi co innego: oto, jak zdaje si wynika z rozpaczliwego zarzdzenia Kleopatry i jej brata, w magazynach pastwowych nie byo wwczas adnych zapasw. Spichlerze ogromnego miasta byy cakowicie puste. Dlaczego? Jak mogo doj do tego? Przecie ju od niepamitnych czasw wiedziano w Egipcie, e naley przechowywa cz zboa z lat tustych, aby wyrwna niedobory lat chudych. I za to jednak para wadcw nie ponosia odpowiedzialnoci. Zoyo si bowiem tak, e wanie wiosn roku 49 trzeba byo wysa z Aleksandrii duy transport zboa. Zada tego sojusznik i przyjaciel - Rzym. Sprzymierzeniec w domaga si rwnie, by przynajmniej cz dawnych onierzy Gabiniusza odesza z Egiptu. Wszystko to wizao si z dramatycznym rozwojem wydarze wewntrz Imperium. NIL I RUBIKON W gruncie rzeczy dwr krlewski ledzi z zadowoleniem rozwj sytuacji w Imperium, a zwaszcza pogbiajcy si rozam pomidzy obu czoowymi politykami. Triumwirat bowiem faktycznie przesta istnie z chwil, gdy Krassus zgin z rki Partw w roku 53. Odtd jego dwaj pozostali czonkowie odnosili si ku sobie z nawet nie ukrywan podejrzliwoci; postaw Pompejusza wobec Cezara mona by wrcz okreli jako wrog. Wdz, ktry niegdy nis rzymskie ory legionowe przez wiele krain Wschodu, od Kaukazu po Jerozolim, nie mg cierpie, e zwycistwa Cezara w Galii, za Renem, w Brytanii, przymiewaj blask tamtych triumfw. Tote Pompejusz zbliy si do senatu, ktry, jak wiemy, by niechtny Cezarowi od samego pocztku jego kariery. Skutki tej nowej koalicji rycho si objawiy. Nie przeduono zdobywcy Galii namiestnictwa oraz uniemoliwiono mu powtrne staranie si o konsulat. Pchao to Cezara ku katastrofie. Gdyby bowiem utraci prowincje i legiony, staby si osob prywatn i musiaby stawi czoo gronym procesom. Niektrzy politycy jawnie zapowiadali, e oskar go o rozpoczcie wojny z Galami bez upowanienia senatu. Taki proces zakoczyby si z pewnoci wygnaniem, a wic przekreleniem dziea caego ycia i ruin finansow. Cezar widzia to jasno i wielokrotnie wyciga rk do zgody. Szczerze pragn porozumienia. Gotw by przysta na kady sensowny kompromis. Jednake Pompejusz, czujc coraz silniejsze poparcie senatu, zachowywa si butnie. Z gry odtrca wszelkie prby zaagodzenia sporu. Dla Aleksandrii wszystko to byo raczej pomylne. Rzym bowiem, zajty swoimi kopotami, nie mg si wtrca w sprawy egipskie. Pozostawi kraj nad Nilem jego wasnemu losowi, a w wczesnej sytuacji sabemu pastwu nie chodzio o nic wicej; pragno tylko spokojnej wegetacji.

Kleopatrze i jej doradcom byo do obojtne, kto zwyciy w sporze, Pompejusz czy Cezar. Pierwszy z nich, str testamentu Fletnisty, uwaa si za wykonawc ostatniej woli zmarego krla i za opiekuna jego dzieci. Cezar za rwnie odnosi si do Ptolemeuszy przyjanie - odkd wzi owe miliony przed dziesiciu laty. Jednake z samym pocztkiem roku 49 zaczy napywa do Aleksandrii wieci budzce niepokj: W Italii rozptaa si wojna domowa. Cezar przekroczy rzeczk Rubikon. Szybko maszeruje na poudnie pwyspu. Pompejusz wycofuje si, bo nie ma w Italii dostatecznych si. Bdzie usiowa przeprawi si za Adriatyk. Rzymski konflikt zbrojny postawi przed dworem aleksandryjskim problemy kopotliwe. Byo jasne, e kada z walczcych stron zada pomocy - Egipt za, to oczywiste, pragn zachowa neutralno i roztropnie czeka na ostateczny wynik bratobjczych zmaga. Cicha nadzieja podpowiadaa, e przeciwnicy wzajem wykrwawi si i wyniszcz, a wreszcie Imperium zachwieje si w swych posadach i runie. Wwczas dopiero Ptolemeusze, jak i inne pastwa uzalenione, mogliby myle o odzyskaniu niezawisoci, a nawet o rewindykowaniu tych ziem, ktre niedawno oderwaa rzymska zaborczo: Cyrenajki i Cypru. Takie to zapewne myli i zbone pragnienia lgy si w umysach co mielszych politykw - moe i samej Kleopatry? - cho nikt nie odway si jawnie ich wypowiada. Tymczasem za wypadki rozwijay si coraz dramatyczniej. KLEOPATRA I SYN POMPEJUSZA Pompejusz wraz z senatem znalaz si w Grecji i Macedonii w pocztkach marca roku 49. Nie zamierza przerywa walki. Przeciwnie. Zewszd ciga ludzi, okrty, pienidze. Cho chwilowo utraci stolic i Itali, by dobrej myli i pewny ostatecznego zwycistwa. Utwierdza go w tym przekonaniu take fakt, e wschodnie prowincje, ktre mia w swym rku, byy bardzo bogate i ludne. Do wszystkich krain tego obszaru poszy z kwatery Pompejusza naglce dania. Zwracano je zarwno do namiestnikw prowincji, jak te do pastw i ludw zaprzyjanionych, a niby to wolnych. Przede wszystkim pomylano o Egipcie. Do Aleksandrii przyby starszy syn naczelnego wodza, tego samego imienia, Gnejusz Pompejusz. Nie wiadomo, czego si domaga, pewne jest natomiast, co uzyska. Odpyn na czele pidziesiciu okrtw wojennych; na ich pokadach znajdowao si piciuset jedcw, wybranych spord gabinianw (tym razem nie omielili si stawi oporu!); ponadto transportowce wiozy adunek zboa. Wolno jednak przypuszcza, e mody Pompejusz pocztkowo da wikszych posikw. Zdumiewa, e kraj wielki i bogaty, jakim by Egipt, da tak niewielu onierzy - i to waciwie nie swoich, lecz dawnych ludzi Gabiniusza, o ktrych Rzym upomina si ju poprzednio. Rodowitych Egipcjan nie wysano w ogle. To prawda, e Rzymianie nie mieli wysokiego wyobraenia o walecznoci wojsk tego kraju, lecz w owym

okresie gdzie indziej nie postpowali tak wstrzemiliwie; brali wszystkich i wszystko, bo nawet niezbyt dzielni suyli jako stra, odwody, wiolarze. Zachowaa si wzmianka u jednego z autorw staroytnych, u Plutarcha, e Kleopatra mile wspominaa Gnejusza Pompejusza, zdoaa bowiem go uwie. Byoby to wystarczajcym wyjanieniem faktu, dlaczego udzia Egiptu w wojnie przeciw Cezarowi przedstawia si tak skromnie. Oczarowany Pompejusz przyjmowa ze zrozumieniem tumaczenia krlowej, e w obecnej chwili, gdy skutkiem nieurodzaju gro rozruchy godowe, Egipt nie moe si oby bez strw adu. Oboje prowadzcy pertraktacje byli bliscy sobie wiekiem; on liczy lat 25, ona za 20. Tradycja zgodnie utrzymuje, e Kleopatra nigdy nie bya klasyczn piknoci; o tym trudno dzi sdzi, poniewa nie posiadamy jej wiernego wizerunku. Ta sama tradycja rwnie jednogonie twierdzi, e krlowa miaa wiele wdziku, byskotliwy intelekt, du wiedz; rozmawiaa swobodnie w kilku jzykach, a gos jej by bardzo melodyjny. Kleopatra uwaaa te - dowioda tego wielokrotnie - e cele polityczne mona osiga wielu sposobami, nie tylko przez dyskusje w sali konferencyjnej. Wielu antycznych pisarzy daje do zrozumienia, e Kleopatra odznaczaa si nader gorcym temperamentem. atwo zby wzmianki o niemoralnoci krlowej krtkim stwierdzeniem, e to wymysy i oszczerstwa jej wrogw, celowo ukute, aby zohydzi wadczyni Egiptu w oczach opinii publicznej. Ale z drugiej strony naley pamita, e Aleksandria zawsze syna jako stolica wybujaego erotyzmu, paac za krlewski, siedziba rnych Nowych Dionizosw, wieci miastu piknym przykadem. Zreszt - nie ma znaczenia, ilu kochankw przewino si przez oe Kleopatry. Wane jest natomiast, e nigdy nie bya ona niewolnic swoich namitnoci, gdy chodzio o wielkie sprawy. Flotylla egipska, ktr mody Pompejusz przywid z Aleksandrii, pozostawaa pod jego rozkazami. Jednake naczelne dowdztwo nad ca flot, operujc na Adriatyku i w Zatoce Joskiej, sprawowa znany nam dobrze Marek Bibulus, od lat miertelny wrg Cezara. Liczya ona cznie ponad piset okrtw, zgromadzonych z rnych krain Wschodu. Tej potdze Cezar na morzu nie mg niczego przeciwstawi. A jednak owa imponujca koncentracja okazaa si cakowicie daremna! Pn jesieni roku 49 Cezar przeprawi si z Italii na wschodnie wybrzea Adriatyku; wyldowa pod Dyrrachium, na wybrzeach dzisiejszej Albanii. Rozpocz si nowy rozdzia wojny domowej. KLEOPATRA WYGNANA W peni lata roku 48 flota egipska powrcia z Morza Adriatyckiego do portu Aleksandrii. Wszystkie okrty, ktre pozostaway pod rozkazami Bibulusa, rozpierzchy si natychmiast, gdy przysza wiadomo, e Pompejusz ponis klsk w bitwie ldowej pod Farsalos, w Grecji pnocnej. Eskadra egipska przypyna z powrotem nie uszczuplona. Nie dokazaa wielkich rzeczy, ale nie poniosa te strat, i to byo najwaniejsze. Okrty

stany w porcie, ich za zaogi, moe nawet nim zeszy na brzeg, posyszay niezwyke nowiny: Wojna domowa rozgorzaa rwnie w samym Egipcie, pomidzy maesk par krlewskiego rodzestwa. Ptolemeusz XIII wypdzi swoj siostr i on. Kleopatra ucieka do Palestyny. Tam zebraa wojska i ruszya z powrotem ku Egiptowi. Krl i jego doradcy stoj obecnie u granic kraju, koo granicznej twierdzy Peluzjum, zamykajc drog Kleopatrze. Taki obrt spraw chyba nikomu w Aleksandrii nie wydawa si szczeglnie zaskakujcy. Wanie domowe, zbrodnie i nawet wojny zdarzay si czsto w dynastii Ptolemeuszy, pomimo praktyk maestw rodzinnych. Rnica lat pomidzy Kleopatr a jej mem-bratem bya do znaczna. Ona bya ju kobiet, on za dopiero chopcem trzynastoletnim. Pocztkowo opiek nad obojgiem mia sprawowa triumwirat paacowy: eunuch Potejnos, nauczyciel retoryki Teodot, dowdca wojsk Achillas. Jednake Kleopatra wnet dosza do wniosku, e jest ju osob doros i moe samodzielnie podejmowa decyzje. Oczywicie nie byo to na rk trzem dostojnikom; sdzili oni, e maj przed sob jeszcze dugie lata rzdw, nim Ptolemeusz dojdzie do penoletnoci. Konflikt wic pomidzy Kleopatr a trzema opiekunami by nieunikniony. Doszukiwanie si, ktra ze stron ponosia w tej sytuacji wiksz win, nie ma chyba sensu. Poprzez antyczn literatur dotary do nas pogoski, e caa odpowiedzialno za wojn domow spada na krlow, ktra bya nazbyt ambitna i dya do usunicia, czy te nawet do zgadzenia swego brata. Jake jednak doj, czy pogoski te nie byy puszczane w obieg przez stronnictwo przeciwne, pragnce w ten sposb podburzy lud przeciw wadczyni? Przed trzydziestu dwu laty, o tym pamitano dobrze, modziutki Ptolemeusz XI zamordowa swoj on, starsz od siebie krlow Berenik; zapaci za to yciem. Teraz, jeli by wierzy pogoskom, zbrodnia miaa si powtrzy; ofiar byby kilkunastoletni chopiec, morderczyni za jego starsza siostra. Wydarzenia lat pniejszych pokazay, e Kleopatra byaby zdolna do takiego czynu bez adnych waha. Nawet wspczeni, nawet mieszkacy Aleksandrii nie orientowali si w splocie intryg paacowych. Bezporednie wic okolicznoci rozamu w panujcej rodzinie nigdy nie bd znane. Nie jest te jasne, dlaczego Kleopatr wypdzono, zamiast j zgadzi - jak doradza zwyky rozsdek i jak postpowali w podobnych wypadkach poprzedni Ptolemeusze. A moe Kleopatra przezornie ucieka, gdy tylko si zorientowaa, e traci wpywy i yciu jej grozi niebezpieczestwo? Poddani przyjli do obojtnie wiadomo o upadku siostry i maonki krla. Widocznie nie cieszya si ona zbytni popularnoci. Zreszt, trzeba to przyzna, wypadki ostatnich lat nie mogy zjednywa jej sympatii. Zaledwie przed kilku miesicami krlowa na oczach dworu zabiegaa o wzgldy modego Pompejusza. atwo wic byo woa wrogom Kleopatry, e to ona wysaa Rzymianom pidziesit okrtw wojennych i zboe, cho w kraju sytuacja jest tak cika. Goszono zapewne, e wadczyni

zupenie nie chodzi o dobro ludu, lecz tylko o aski potnego sprzymierzeca; usiuje bowiem kontynuowa zgubn polityk Fletnisty. Niewtpliwie te Kleopatra miaa przeciw sobie onierzy gabiniaskich, a wic najwiksz si wojskow w kraju. Przecie po zamordowaniu synw Bibulusa to ona odesaa sprawcw zabjstwa do namiestnika Syrii. Chyba jej rwnie przypisywano odpowiedzialno za wyprawienie piciuset jedcw do armii Pompejusza. Tote gabinianie dochowali niezomnej wiernoci modemu krlowi, zawsze za wystpowali z ogromn nienawici przeciw Kleopatrze. Dokd waciwie ucieka krlowa? Gdzie i u kogo szukaa pomocy? W jaki sposb zdoaa j uzyska? Na te pytanie rda prawie nie udzielaj odpowiedzi. Pewne jest, e usiowaa wedrze si z powrotem do Egiptu od strony Palestyny, a wic chyba w tamtych okolicach zbieraa wojska; moe u Arabw Nabatejczykw, a moe w maych ksistwach na pograniczu Syrii, gdzie zawsze byo sporo awanturnikw. Siy, z ktrymi cigna na Egipt, nie mogy by mae, skoro doradcy krla uznali, e naley zastpi im drog na czele prawie caej armii, u samych granic kraju. Przez wiele dni wojska obu stron bezczynnie stay naprzeciw siebie na piaszczystym wybrzeu morskim: ale ju sza ku nim grona fala, pchnita przez huragan, ktry rozszala si w dalekiej Grecji, na polach pod Farsalos. UCIECZKA SPOD FARSALOS Cezar rozgromi wielk, lecz nieskadn armi Pompejusza w pnocnej Grecji, w bitwie pod Farsalos. By to skwarny dzie letni roku 48. Ju dobrze po poudniu, gdy rozstrzygny si losy zmaga, a ludzie Cezara wdzierali si do obozu, Pompejusz dosiad konia i w otoczeniu tylko czterech ludzi popdzi galopem przez rwnin, prosto przed siebie. Mrok spyn na ziemi, potem zapada noc, oni za cwaowali w zupenym milczeniu. Nikt nie mia odwagi odezwa si ni sowem, rozumiejc, jak gorzkie s myli wodza. Przez trzydzieci cztery lata Pompejusz tylko zwycia. Gromi nieprzyjaci w Italii, w Afryce, w Azji, w Judei. Oczyci z piratw cae morze, od kracw zachodnich po wschodnie. Czciy jego imi ludy Kaukazu i Pirenejw. Los, bezlitosny i zawistny, zgotowa mu upokorzenie klski dopiero u schyku ycia. Jeszcze przed kilku godzinami Pompejusz by wodzem olbrzymiej armii, jednym z panw Imperium. Obecnie ukrywa si przed pocigiem jak zbiegy niewolnik. Po drodze doczali do uciekajcych inni rozbitkowie z toncego okrtu wojsk Rzeczypospolitej. Zebrao si okoo trzydziestu ludzi. O wicie zbliyli si do murw Larisy. Jej mieszkacy woali z murw, e dadz schronienie. Jednake Pompejusz rozkaza pdzi dalej, bez odpoczynku; wida obawia si, e zdradzieccy Grecy wydadz go zwycizcy. Jadc wzdu rzeki Penejos zapucili si w jej przeom pomidzy skaami Ossy i Olimpu. Byli miertelnie zmczeni i spragnieni, nie mieli za nawet kubkw, by zaczerpn wody; zote i srebrne zastawy stoowe pozostay w namiotach pod Farsalos, ku radoci zdobywcw. W pewnej

chwili Pompejusz zsiad z konia, pooy si na ziemi i pi ustami prosto z rzeki, jak najndzniejszy pastuch. Noc spdzili w chacie rybaka, niedaleko ujcia Penejosu do morza. O pierwszym brzasku Pompejusz wsiad do niewielkiej dki rzecznej; towarzyszyo mu tylko kilku ludzi. Niewolnikom, ktrzy dochowali wiernoci do ostatniej chwili, poleci uda si do Cezara; zapewni, e nie spotka ich tam nic zego. d posuwaa si wzdu wybrzey bardzo wolno. Byo oczywiste, e tym sposobem nigdzie nie zajad. Niespodziewanie jednak dostrzegli w oddali okrt transportowy. Zaczli go wzywa krzyczc i wymachujc paszczami. Kapitanem statku by pewien Rzymianin; cho nie rozmawia on nigdy z Pompejuszem, z widzenia zna go doskonale. Ostatniej nocy mia sen, o ktrym wanie opowiada swoim ludziom: - Pokaza mi si Pompejusz jak ywy. Ale nie w tej dumnej postawie, jak tak czsto podziwiaem u niego. Nie, wyda mi si czowiekiem zamanym i upokorzonym. Podobno w teje chwili ktry z marynarzy zawoa: - Od ldu d rzeczna! Tamci krzyc co, wymachuj paszczami, daj znaki! Pompejusza i jego towarzyszy przyjto na statku z wielk gocinnoci. Usugiwa wodzowi, pozbawionemu suby, jeden z byych pretorw; on to zdejmowa mu sanday i obmywa nogi. U wybrzey Macedonii, koo miasta Amfipolis, stano na kotwicy przez ca noc. Pompejusz przywoa miejscowych dostojnikw. Zada od nich pienidzy i wyda rozkaz, aby wszyscy modzi ludzie prowincji stawili si celem zoenia przysigi. Czyby myla o organizowaniu nowej armii? Ale tymczasem zameldowano, e legiony Cezara s ju blisko. Trzeba byo natychmiast pyn dalej. KORNELIA Po dwch dniach okrt przybi do wyspy Lesbos. Tu, w miecie Mitylene, przebywaa ona Pompejusza, Kornelia, i jego modszy syn Sekstus. Kornelia wicie wierzya, e lada dzie usyszy radosn wie o zwycistwie nad Cezarem; poprzednie bowiem doniesienia mwiy o sukcesach pod Dyrrachium. Tymczasem wysannik Pompejusza by tak przygnbiony i strudzony, e zapomnia nawet o zwykym pozdrowieniu. Wykrztusi tylko kilka sw: - Pompejusz jest na cudzym statku. Spiesz si, eby go zobaczy! Kornelia zemdlaa. Gdy wrcia do zmysw, pobiega co tchu ku przystani. W objciach Pompejusza znowu zemdlaa. Paczc wyrzekaa potem, e to ona winna jest nieszczciu, bo przynosi przeklestwo losu. Jej pierwszy m, Publiusz Krassus, zgin z rki Partw, drugi za, ktry niedawno rozkazywa piciuset okrtom, teraz ucieka, przygarnity przez obc zaog. Zawodzia:

- Powinnam bya umrze jeszcze przed Krassusem. A najsuszniej bym uczynia, gdybym popenia samobjstwo zaraz po jego mierci, jak chciaam. Caa rodzina przeniosa si na statek. Cho uciekajcym spieszno byo dalej, przeciwne wiatry przez dwa dni trzymay ich przy wyspie; ale w tym czasie doczyo do nich kilka okrtw. Flotylla poeglowaa na poudnie wzdu wybrzey azjatyckich, zatrzymujc si tylko dla uzupenienia wody i ywnoci. U poudniowych wybrzey pwyspu napotkano eskadr okrtw wojennych oraz grono senatorw. Potem, ju u brzegw Cylicji, odbya si wielka narada wojenna. Dotychczasowa ucieczka miaa jedno tylko haso: szybciej i dalej. Obecnie naleao wyznaczy cel zasadniczy. Sytuacja - o tym dowiadywano si stopniowo - nie bya beznadziejna: trzon floty wojennej pozosta prawie nienaruszony, tak samo utrzymay si niektre formacje wojsk ldowych. Ale siy te znajdoway si daleko. Gdzie ich szuka, jak do nich dotrze? Pompejusz ju poj swj zasadniczy bd strategiczny i przyznawa: - Naleao szuka rozstrzygnicia nie na ldzie, lecz na morzu. A ja daem si wcign w gb Grecji i przyjem bitw tam, gdzie nie miaem poytku z floty. Na pytanie natomiast, gdzie zwrci si obecnie, Pompejusz dawa odpowied zaskakujc: chcia i wprost do Partw! Jego rozumowanie nie byo pozbawione racji, ktre mona by tak uj: To prawda, e wschodnie mocarstwo stanowi grob dla Rzymu. Przed piciu laty w walce z Fartami zgin Marek Krassus i jego syn Publiusz. Ale tylko Partowie mog dostarczy wojsk dla rozprawienia si z Cezarem. Oczywicie nie uczyni tego za darmo. Na pewno zadaj niektrych prowincji azjatyckich, czyli tych wanie, ktre Pompejusz niedawno przyczy do Imperium. Na razie mona im te ziemie odstpi, aby upomnie si o nie w stosownym czasie, gdy wojna z Cezarem zakoczy si zwycisko. Jednake projekt wodza spotka si z ywym oporem otoczenia. Wikszo po prostu baa si Partw. Szczeglnie ostro zwalcza ten pomys Teofanes, Grek, od lat niejako urzdowy historyk wielkich czynw Pompejusza. Wywodzi on: - To nonsens powierza swoje ycie perfidii krla Partw, skoro najdalej za trzy dni moemy by u wybrzey Egiptu. Krl Ptolemeusz, jeszcze dziecko, winien ci wdziczno za opiek nad jego ojcem, a jego dwr jest nam na pewno yczliwy. Egipt to kraj bogaty. Bez trudu otrzymamy tam ywno, okrty, pienidze. Zreszt - jake oddawa w rce Partw Korneli, skoro zabili oni jej tecia i ma? Te argumenty wyday si suszne. Poeglowano wic najpierw na wysp Cypr; stamtd miano zwrci si ku Syrii i nastpnie wzdu wybrzey pyn na poudnie, do Egiptu. Jednake w czasie postoju w cypryjskim miecie Pafos dowiedziano si, e w Antiochii, gwnym miecie Syrii, osiadli tam obywatele rzymscy wystpili przeciw Pompejuszowi. Uzbroili si i zapowiedzieli, e nie wpuszcz go do portu. Ogosili te, e nie przyjm tych stronnikw pokonanego wodza, ktrzy schronili si w

pobliskich krainach. Wszystko to wypywao nie z wrogoci do Pompejusza, lecz po prostu z lku przed Cezarem; bo wszdzie ju wiedziano, e zwycizca nadciga z piorunujc szybkoci. Naleao wic pyn wprost do Aleksandrii. A tymczasem jak zorientowano si dopiero na Cyprze, w Egipcie gorzaa wojna domowa. Opowiadano, e krl Ptolemeusz stoi pod Peluzjum naprzeciw wojsk swej siostry Kleopatry. Ale nie byo ju wyjcia, nie byo odwrotu; meldowano, e okrty Cezara pyn wprost ku Cyprowi! Pompejusz wzi pienidze od rzymskich kupcw i przedsibiorcw, dziaajcych na wyspie. Uzbroi take i wsadzi na okrty ich ludzi, prawie dwa tysice mczyzn. Na czele tej maej floty skierowa si ku Peluzjum. RADA KRLEWSKA Pompejusz oczywicie uwaa, e prawowitym wadc Egiptu jest modziutki Ptolemeusz, a nie jego siostra, wygnana z kraju Kleopatra. Bo i c by zyska, gdyby zwrci si do krlowej bez ziemi? Musiaby wraz z ni dopiero zdobywa Aleksandri! A tymczasem on potrzebowa pomocy natychmiast. Dlatego to maa flota zatrzymaa si na kotwicy niedaleko Peluzjum i wybrzea, gdzie sta obozem Ptolemeusz XIII. Udali si tam wysannicy i bezzwocznie otrzymali audiencj. Ich przemwienia przed majestatem trzynastoletniego wadcy byy zwize: - Los jest zmienny. Rwno przed dziesiciu laty ojciec twj utraci tron i musia tua si po obczynie. Zawita wtedy do Rzymu, gdzie gocinnie przyj go Pompejusz, ktry poda mu pomocn do i sprawi dziki swym wpywom, e odzyska wadztwo. Twj ojciec wysoko ceni przyja, ktra zawizaa si wwczas. Dlatego to wykonawc swego testamentu wyznaczy lud rzymski, egzemplarz za dokumentu przechowuje Pompejusz. Obecnie nadarza si sposobno, by wywiza si z dugu wdzicznoci. Pompejusz prosi o przyjcie go w Aleksandrii oraz o wspomoenie ywnoci, okrtami, pienidzmi. Pamitaj, e siy i zasoby, ktre stoj do naszej dyspozycji, s mimo poraki wci ogromne; niestety, rozmieszczono je w krainach std odlegych. Gdy tylko tam si znajdziemy, wszystko ulegnie zmianie. Ty za zaskarbisz sobie wdziczno nie tylko Pompejusza, lecz take caego ludu rzymskiego! Po zakoczeniu posuchania poproszono wysannikw, by zaczekali na odpowied krla. Rzymianie swobodnie przechadzali si po obozie, gdzie ich przybycie wywoao sensacj. Wrd tumu onierzy rej wodzili gabinianie. Niejeden z nich przed laty walczy pod rozkazami Pompejusza, obecnie wic ciekawie wypytywa: - Jak waciwie doszo do klski? Jaki jest obraz sytuacji? Co zamierza uczyni wdz, dotychczas nie pokonany przez nikogo? Wysannicy nie ograniczali si do opowiadania o bitwie i ucieczce. Klsk starali si przedstawi niemal jako planowany wybieg strategiczny. Co wicej, wrcz wzywali dawnych onierzy rzymskich, obecnie na subie egipskiej, by dochowali wiernoci swemu pierwszemu wodzowi. Wie o tym, co si dzieje w obozie, natychmiast dotara do rady, rozpatrujcej spraw Pompejusza, i wywara wielkie wraenie. Moe

wanie ta wiadomo zawaya na ostatecznym wyniku debaty? W jej bowiem przebiegu dochodziy do gosu rne racje i pogldy. Jednym z pierwszych mwcw by Akoreos, arcykapan z Memfis; pod tym imieniem, ktre jest chyba znieksztaceniem jakiego tytuu egipskiego, kryje si zapewne Pszereni-ptah, m Ta-imhotep. Domaga si on, by sprawiedliwie uznano zasugi Pompejusza dla rodziny krlewskiej. Natomiast inni mwcy proponowali, by Pompejusza nie przyjmowa i nie udziela mu pomocy. Reprezentowali wic pogld, suszny i zrozumiay, e wojna domowa jest wewntrzn spraw rzymsk, a Egipt powinien zachowa cis neutralno. Wreszcie zabra gos eunuch Potejnos. Zaatakowa ostro postaw arcykapana. Argumentowa cynicznie, lecz przekonywajco. W sto lat pniej rzymski poeta Lukan odtworzy jego przemwienie, moe na podstawie wiarogodnych danych. Miao by tej treci: Wadca winien zawsze sta po stronie losu i bogw, to znaczy powaa tych, ktrym si wiedzie, gardzi za ludmi w niedoli. Sprawiedliwo bowiem i korzy to pojcia odlege od siebie jak gwiazdy i ziemia, a rne jak ogie i woda. Autorytet rzdu upada, gdy tylko zaczyna on kierowa si zasadami sprawiedliwoci. Przyczyn ruiny wielu zamkw bya uczciwo jego panw. Kada wadza jest znienawidzona przez poddanych, to oczywiste i wiadome. C wic stanowi jej puklerz i bro? Swoboda popeniania zbrodni! A zwracajc si wprost do swego pana Potejnos wywodzi: - Pompejusz, krlu, po prostu gardzi twoim modym wiekiem. Sdzi, e nie odwaysz si odepchn go od wybrzey swego kraju. Dla nas natomiast jedno jest oczywiste: musimy broni Egiptu przed inwazj rzymsk. Co bowiem nie naleao do Pompejusza w czasie wojny, nie stanie si take zdobycz zwycizcy Pompejusza. Wdz, ju odtrcony przez wiat cay, nie ma gdzie ucieka. Szuka narodu, ktry by razem z nim poszed w przepa. A przed kim ucieka Pompejusz? Nie tylko przed Cezarem! Lka si tych senatorw, ktrzy s teraz erem spw na polach Farsalos. Obawia si ludw, ktre krwi skpa, a take krlw, ktrym wszystko pogry w topieli swej klski. Skoro nikt ju nie chce go przyj, prbuje naszego kraju - bo jeszcze go nie zgubi! Naley dobrze ocenia siy i zasoby swego krlestwa. Upadajcy Pompejusz przygniata Rzym cay. Jak wic jego podpor moesz sta si ty, panie? Czy potrafisz wskrzesi onierzy, polegych pod Farsalos? Pragniesz, by wojna wdara si w nasze granice? Przedtem nie bralimy w niej udziau, lecz przystpimy do obozu Pompejusza, gdy ju cay wiat go opuci? Jakiejkolwiek zreszt treci byy przemwienia doradcw, wiadomo, e wysannicy Pompejusza usiuj przecign onierzy na jego stron, musiaa podziaa jak grom; przydaa wakoci argumentom skrzyda radykalnego. Mistrz retoryki, nauczyciel krla, Teodot, wysun wwczas tezy, ktre szy dalej ni wywody Potejnosa: - Odprawi Pompejusza z niczym? To rwnie dla nas niebezpieczne, jak przyj go i otoczy opiek. Bo jeli udzielimy mu pomocy, cigniemy sobie na kark Cezara. Jeli natomiast go nie wpucimy, bdziemy mie

dwch wrogw: tego, ktry nas znienawidzi jako odtrcony, i tego, ktry bdzie zmuszony duej ciga swego przeciwnika. Najwaciwiej wic postpimy, jeli sami zadecydujemy o wyniku rzymskiej wojny domowej. Tak, to my przechylimy szal zwycistwa na stron Cezara. Dokonamy tego po prostu usuwajc Pompejusza. W ten sposb zyskamy wdziczno Cezara, a raz na zawsze uwolnimy si od obaw przed Pompejuszem. Z punktu widzenia egipskiej racji stanu by to pogld jak najsuszniejszy. Jakime bowiem sposobem Ptolemeusz, ktry walczy przeciw swej siostrze, miaby jeszcze stawi czoo Cezarowi, idcemu trop w trop za ciganym? Krl znalazby si w kleszczach: z jednej strony wojska Kleopatry, a z drugiej armia rzymska. Byo do przewidzenia, e w takiej sytuacji Cezar natychmiast porozumiaby si z Kleopatr i uzna j za wadczyni kraju. Egipcjanie mieliby jeszcze inne wyjcie: mogli uwizi Pompejusza i wyda go Cezarowi. W takim wypadku zdjliby z siebie wszelkie odium, Cezar natomiast znalazby si w sytuacji niezmiernie kopotliwej. Jednake, jak to czsto bywa z politykami, ktrzy pragn przypodoba si silniejszemu, rzd przesadzi w swej gorliwoci. MIER POMPEJUSZA Wykonanie postanowie rady zlecono Achillasowi. Ten ze swej strony dobra sobie Septimiusza, dowdc gabinianw, oraz Salwiusza; obaj oni niegdy walczyli pod rozkazami Pompejusza, teraz wic mieli pomc we wcigniciu go w zasadzk. Na pokadzie okrtu wodza zgromadzili si wszyscy dostojnicy, towarzyszcy mu w ucieczce. Gdy dostrzeono ma d, zbliajc si od ldu, zapanowao przykre zdziwienie. Jake to? W ten sposb przyjmuje si znamienitego gocia? Od razu te podniosy si gosy, e nie ma na co czeka, lepiej odpywa od razu. Tymczasem dka ju podpywaa. Septimiusz podnis si i krzykn po acinie: - Salve imperator! Achillas przemwi po grecku. Prosi, by wdz raczy zej do odzi. Tumaczy: - Chcielimy wysa trjrzdowiec, ale tu mielizny, nie podpynie do brzegu! W teje chwili zwrcono uwag, e niektre okrty krlewskie zapeniaj si ludmi, na brzegu za staj w szyku oddziay zbrojnych. Czy s to przygotowania do honorowego przyjcia, czy te do zdradzieckiego ataku? Ale o ucieczce nie mogo ju by mowy. Jakakolwiek jej prba staaby si, by moe, pretekstem do rzezi. Pompejusz postanowi zej do odzi. Ucaowa paczc Korneli. Towarzyszyo mu dwch oficerw oraz wyzwoleniec Filip i wierny niewolnik Scytas. Gdy ju zstpowa do odzi, Achillas za wyciga ku niemu rk, wdz jeszcze zwrci si ku swoim i zacytowa po grecku sowa poety Sofoklesa:

- Ktokolwiek wkracza do domu tyrana, jego jest niewolnikiem, choby wolny przyszed! Pynli ju dusz chwil, lecz nikt nie przemwi do Pompejusza ni sowem. On sam przerwa milczenie. Zwrci si do Septimiusza: - Wydaje mi si, e bylimy kiedy towarzyszami broni? Tamten tylko kiwn gow. Wdz zaniecha prb podtrzymywania rozmowy. Zaj si odczytywaniem tekstu greckiej mowy, ktr przygotowa na audiencj u krla. Wybrzee byo ju blisko. Kornelia, ktra pilnie obserwowaa, co dzieje si na odzi, odetchna. Do miejsca, gdzie miaa przybi dka, tumnie spieszyli dworzanie; czynio to wraenie, e Rzymian czeka nalene przyjcie. Wdz podnis si z awy, wsparty o rk Filipa. W teje chwili Septimiusz wbi mu miecz w plecy. Zaraz potem obnayli or Salwiusz i Achillas. Pompejusz nie wyrzek ani sowa. Gow oburcz zasoni tog i przyjmowa ciosy gucho jczc. Na jego okrcie podnis si straszliwy krzyk. Nikt ju nie czeka na rozkazy. Natychmiast podniesiono kotwic. Sprzyjajcy wiatr uratowa przed pocigiem. Pompejusz zgin dokadnie nazajutrz po dniu swoich urodzin, kiedy to ukoczy lat 69. Jego gow odcito i zaniesiono krlowi. Zwoki dugo leay na piasku; gromadzia si przy nich ciba ciekawskich. Wyzwoleniec Filip czuwa tam bez przerwy. Gdy uczynio si luniej, obmy je morsk wod i odzia w swoj tunik. Nigdzie wok nie byo drzewa. Wreszcie znalaz na wybrzeu uomki rybackiego czna. Uoy z nich skromny stos pogrzebowy. Pomaga mu przy tym jaki starszy czowiek, ktry przed laty suy w Pompejuszowych legionach. RELACJA CEZARA Zgodnie z czst w staroytnoci manier Cezar, piszc pamitniki, mwi o swych czynach i losach tylko w osobie trzeciej. Miao to przyda relacji cech obiektywizmu. Jednake ten stylistyczny zabieg jest raczej powierzchowny. Obie opowieci, zarwno pierwsza o wojnie z Galami, jak te druga o wojnie domowej, s niezwykle osobiste i stronnicze. Najlepiej to unaoczni, a zarazem zbliy tamte wypadki, jeli odpowiednie fragmenty Cezarowej relacji sparafrazujemy w osobie pierwszej. Oto co mwi on pod koniec trzeciej ksigi Wspomnie o wojnie domowej: W Azji zatrzymaem si tylko na kilka dni. Gdym bowiem usysza, e widziano Pompejusza na Cyprze, od razu wywnioskowaem, e obierze drog ku Egiptowi; przecie z tamtejszym dworem krlewskim czyy go cise zwizki, kraj za mg suy jako rdo zaopatrzenia. Dlatego i ja pospieszyem do Aleksandrii. Miaem przy sobie: jeden legion, ktry towarzyszy mi ju od Tesalii; drugi, ktry przyzwaem z Grecji; omiuset jedcw; dziesi okrtw rodyjskich i kilka azjatyckich. W obu legionach byo cznie trzy tysice dwustu ludzi. Reszta onierzy nie zdoaa dotrze na czas. Byli wyczerpani skutkiem ran, trudw, ogromu drogi. Jednake pokadaem ufno w sawie dokonanych czynw i nie

wahaem si podj wyprawy mimo si tak szczupych. Uwaaem, e kade miejsce bdzie dla mnie rwnie bezpieczne. O mierci Pompejusza dowiedziaem si ju w Aleksandrii. Tam te, gdym tylko zstpi z okrtu, usyszaem wielki krzyk onierzy egipskich, ktrych krl pozostawi w miecie jako garnizon. A wok mnie powstao natychmiast grone zbiegowisko, poniewa rozkazaem nie przed sob rzgi liktorskie. Tum woa, e to ujma dla majestatu wadcy. Po umierzeniu tego niepokoju zdarzay si jeszcze w nastpnych dniach rozruchy, gdy tylko zbieraa si ciba; wielu za naszych onierzy zamordowano na ulicach rnych dzielnic miasta. Gdy zameldowano mi o tych wypadkach, natychmiast wydaem rozkaz, by cignito dwa legiony z Azji; uformowano je poprzednio z byych onierzy Pompejusza. Ja sam z koniecznoci musiaem pozosta na miejscu. Zatrzymyway mnie bowiem etezje, dmce z pnocnego zachodu; s to wiatry wielce niesprzyjajce dla kadego, kto pragnie wypyn z Aleksandrii. Tymczasem zajem si zaagodzeniem sporu pomidzy krlem i krlow. Uwaaem to za swj obowizek, tym bardziej e wanie za mojego konsulatu zawarto sojusz z Ptolemeuszem ojcem. Oznajmiem wic w Aleksandrii jaka jest moja wola: krl i jego siostra powinni rozpuci swoje wojska, spory za rozstrzyga nie orem, lecz prawem przed moim obliczem. Z powodu modocianego wieku chopca sprawami pastwa zawiadywa jego wychowawca, eunuch imieniem Potejnos. Najpierw ali si on i oburza, e oto cudzoziemiec wzywa krla, by stan na rozpraw sdow. Pniej znalaz w otoczeniu monarchy ludzi, ktrzy chtnie pomogli w wykonaniu planu. Potajemnie przyzwa wojsko z Peluzjum do Aleksandrii, a dowdc wszystkich si zbrojnych mianowa Achillasa. Podbechtywa go obietnicami, a krl czyni to samo. Listownie i przez porednikw pouczono Achillasa, jak ma postpowa. W swym testamencie Ptolemeusz ojciec jako nastpcw wyznaczy starszego syna i starsz crk. W tyme testamencie wadca zaklina lud rzymski na wszystkich bogw i na wszystkie traktaty, ktre zawar z nami, aby tak wanie si stao. Jeden egzemplarz testamentu przesano do Rzymu, by zoy go w archiwum; ale z powodu nawau spraw pastwowych nie mona byo dokona tego formalnie, egzemplarz wic pozosta w domu Pompejusza. Tekst drugi, opiecztowany, znajdowa si w Aleksandrii. W trakcie narad staraem si najusilniej, jako wsplny przyjaciel i rozjemca, doprowadzi do pogodzenia si pary krlewskiej. Niespodziewanie przysza wiadomo, e cae wojsko egipskie posuwa si w kierunku Aleksandrii. Siy moje byy tak szczupe, e pod adnym warunkiem nie mgbym wystpi z nimi do bitwy przed murami miasta. Pozostawao tylko jedno wyjcie: musiaem trzyma si w zajtej dzielnicy miasta i czujnie ledzi, jakie s zamiary Achillasa. Wydaem rozkaz, by wszyscy onierze trwali w zbrojnym pogotowiu. Krla natomiast zachciem, aby wysa do Achillasa najpowaniejszych ludzi ze swego otoczenia i przez nich

przekaza tamtym swoj wol. Krl wyprawi Dioskoridesa i Serapiona. Obaj oni poprzednio posowali do Rzymu i cieszyli si duym autorytetem u Ptolemeusza ojca. Gdy tylko wysannicy stanli przed obliczem Achillasa, ten natychmiast rozkaza uwizi ich i zabi. Nie chcia nawet sysze i wiedzie, w jakiej sprawie przybyli. Jeden z posw, raniony, zosta wyniesiony przez swoich jako martwy i tak si uratowa. Drugi ponis mier. Po tym wypadku dooyem stara, aby zatrzyma krla w swoim rku, jako e imi monarchy cieszyo si du powag wrd jego poddanych. Pragnem take, aby ta wojna uchodzia za dzieo garstki przestpcw, a nie krla. Si Achillasa nie wolno byo lekceway - ani pod wzgldem liczby ludzi, ani ich rodzaju, ani te znajomoci rzemiosa wojskowego. Mia pod broni dwadziecia tysicy onierzy. Byli to przede wszystkim gabinianie, ktrzy ju przejli aleksandryjski sposb ycia i rozwizo, zapomnieli za o dyscyplinie i nawet o imieniu ludu rzymskiego; poenili si, wikszo z nich miaa dzieci. Doczya do nich zbieranina rozbjnikw piratw z Syrii, Cylicji i krain pogranicznych. Nie brako te wielu skazanych na mier oraz wygnacw. RELACJA HISTORYKA Tak wic brzmi opowie Cezara - jasno, zwile, logicznie. Jej spokojna rzeczowo budzi zaufanie sama przez si. Przebieg wypadkw przedstawia si w tym ujciu zrozumiale i naturalnie: Cezar przybywa do Aleksandrii z niewielkimi siami, wnet po mierci Pompejusza. Dokadnej daty tekst nie podaje, wiadomo jednak skdind, e stao si to w pierwszych dniach padziernika (wedug wczesnego kalendarza). Od samego pocztku wdz spotyka si z wrog postaw ludnoci. Wysya wic rozkaz, by do Aleksandrii skierowano z Azji Mniejszej dwa legiony. Sam nie moe opuci miasta z powodu przeciwnych wiatrw. Usiuje zaagodzi spr pomidzy krlewsk par. Jednake jego pokojowe wysiki udaremnia opiekun modego krla, Potejnos. Spod Peluzjum ciga on do Aleksandrii wojska pod wodz Achillasa, ktry prze do walki tak zdecydowanie, e nawet posw nie chce wysucha. W tej sytuacji Cezar roztacza nadzr nad krlem i sposobi si do obrony czci miasta. Wszystkie te wydarzenia rozegray si w stosunkowo krtkim czasie: od pocztku padziernika do pierwszych dni listopada roku 48. Jednake po pewnej rozwadze relacja pozornie tak bezstronna i przekonywajca zaczyna nasuwa niejakie wtpliwoci, a przynajmniej pytania, pomija bowiem milczeniem sprawy istotne. A wic: Co dziao si w cigu tego miesica z Kleopatr? Gdzie przebywaa: czy w stolicy, czy te nadal u granic Egiptu, pod Peluzjum? Dlaczego Cezar nie wspomina ni sowem, jak odniosa si krlowa do jego prb zaagodzenia konfliktu? Wynika std, e naley skonfrontowa relacj Cezara z innymi rdami. Najobszerniejszy opis tych samych wypadkw podaje Kasjusz Dion. y

on wprawdzie dwa wieki pniej, jednake zasuguje na zaufanie, opiera si bowiem na znacznie wczeniejszych, wartociowych dokumentach, pamitnikach i kronikach. W wikszoci wypadkw, gdzie mona to sprawdzi, historia Rzymu w ujciu tego autora (piszcego po grecku) wydaje si wysoce wiarygodna. Ot o przybyciu Cezara do Aleksandrii i o pierwszym okresie jego tam pobytu Kasjusz Dion przekazuje nastpujce dane: Cezara przerazia wiadomo, e Pompejusz pynie do Egiptu. Obawia si, e pokonany wdz zajmie ten kraj i skrzepi swe siy; tote od razu ruszy w pocig, lecz nie zdoa dopa Pompejusza ywego. Popyn wic miao ku Aleksandrii, cho mia z sob tylko niewielu ludzi, jako e znacznie wyprzedzi swoje wojska. Dotar do miasta nim jeszcze krl Ptolemeusz powrci tam spod Peluzjum. Poniewa w Aleksandrii panowao wielkie wzburzenie z powodu ostatnich wydarze, Cezar nie odway si zej na ld; jego okrt stal na kotwicy. Wdz czeka, pki nie ujrza gowy i piercienia Pompejusza, przysanych przez krla. Dopiero wwczas przybi do brzegu. Wyszed poprzedzany przez liktorw, co lud przyj bardzo wrogo; tote Cezar by zadowolony, gdy wreszcie znalaz si w krlewskim paacu. Niektrym legionistom napierajcy tum odebra bro; z tego powodu reszta ich znowu udaa si na okrty; stay one na kotwicy, pki nie przypyna reszta floty. Patrzc na gow Pompejusza Cezar paka i gorzko biada. Przypomina, e zmary by jego ziciem; wylicza wszystkie przysugi, jakie niegdy wzajem sobie wywiadczyli. A co do zabjcw Pompejusza, to nie tylko e nie poczuwa si do jakiejkolwiek wobec nich wdzicznoci, ale jeszcze gwatownie ich oskara. Gow rozkaza ozdobi, dobrze spreparowa i pochowa. To by zasugiwao na uznanie, natomiast jego hipokryzja susznie wydaje si mieszna. Przecie od samego pocztku Cezar z wszystkich si poda caej wadzy, a Pompejusza nienawidzi jako przeciwnika i rywala. Dziaa na jego niekorzy rnymi sposobami; wywoa wojn, by go pogry i wysun si na pierwsze miejsce, a do Egiptu przyby dla cakowitego jego zniszczenia, jeli by jeszcze by przy yciu. W przekonaniu, e po mierci Pompejusza nikt ju nie stawi mu czoa, wdz zatrzyma si w Egipcie na czas duszy. Zbiera pienidze i jednoczenie rozsdza spr pomidzy Ptolemeuszem a Kleopatr. Ludno bya bardzo wzburzona tym uciskiem i zdzierstwami. Najbardziej oburzao j to, e ofiar upiestw paday nawet witynie; a naley pamita, e spord wszystkich ludw wanie Egipcjanie wyrniaj si religijnym fanatyzmem; zdarza si, e na tym tle wiod walki nawet pomidzy sob, maj bowiem rne wierzenia. Prcz tego Egipcjanie obawiali si, by pani ich nie zostaa Kleopatra, ktra wywieraa ogromny wpyw na Cezara. Wszystko to doprowadzio do wybuchu zaburze. A jeli chodzi o Kleopatr, rzecz tak si przedstawiaa: Najpierw dochodzia swych praw przed Cezarem przy pomocy porednikw. Potem, gdy dowiedziaa si, jak bardzo jest podatny na wdziki niewiecie, zwrcia si do z prob:

- Poniewa przyjaciele nie reprezentuj moich spraw w sposb lojalny, uwaam, e powinnimy spotka si osobicie. Bya pikna i promienna urokiem modoci. Miaa czarujcy gos, potrafia wdzicznie przestawa z kadym. Rozkosz byo i patrze na ni, i sw jej sucha. Nic dziwnego, e atwo ujarzmiaa kadego - nawet mczyzn ju sytego mioci i posunitego w latach. Gdy pozwolono jej stawi si przed obliczem dyktatora, przybraa si i przygotowaa bardzo starannie - tak by zachowujc powag majestatu jednoczenie budzi wspczucie dla losu wygnanej. Do miasta i paacu wlizgna si skrycie, noc, w tajemnicy przed Ptolemeuszem i jego ludmi. Cezar uleg natychmiast, gdy tylko j ujrza i gos usysza. Od razu, jeszcze przed witem, posa po Ptolemeusza. Usiowa pogodzi rodzestwo; niedawny sdzia Kleopatry przeistoczy si w jej obroc. Chopiec natomiast wpad we wcieko. Skoczy w tum dworzan z krzykiem, e zosta zdradzony. Zdj nawet diadem z gowy i cisn nim o posadzk. Powstao ogromne zamieszanie. Ludzie Cezara usunli krla si, lecz Egipcjanie wci si burzyli. Atakowali paac od ldu i od morza. I chybaby go zdobyli, bo Rzymianie nie mieli do si do obrony, gdyby w ostatniej chwili przeraony Cezar nie wyszed atakujcym naprzeciw. Stan w bezpiecznym miejscu i gono woa, e speni wszystkie ich dania. Pniej dyktator wystpi przed zgromadzeniem ludu Aleksandrii. W obecnoci Kleopatry i Ptolemeusza odczyta testament ich ojca. Bya w nim mowa, e rodzestwo winno y razem, jak to jest egipskim zwyczajem, i wsplnie krlowa, a lud rzymski ma sprawowa nad nim opiek. Nastpnie Cezar owiadczy: - Jako dyktator reprezentuj lud rzymski. Tote moim obowizkiem jest wykona wol ich ojca. Oboje wic osadzi na tronie. Natomiast modszemu rodzestwu, ksiniczce Arsynoe i drugiemu Ptolemeuszowi, ofiarowa wysp Cypr. By bowiem wwczas w takiej obawie, e nie tylko nie uszczkn niczego z posiadoci egipskich, ale jeszcze przyda z tego, co naleao do Imperium. Wtedy dopiero przyszo uspokojenie. Ale nieco pniej znowu wybuchy rozruchy, ktre nawet przeksztaciy si w wojn. Stao si to tak: Majtkiem krlewskim zawiadywa eunuch Potejnos. To gwnie on podburza Egipcjan. y wic w cigym lku, by nie pocignito go do odpowiedzialnoci, i z tego powodu skrycie porozumia si z Achillasem, ktry wci sta pod Peluzjum. Spisek stopniowo ogarn cae wojsko. onierze bowiem uwaali, e to upokarzajce sucha rozkazw kobiety, a podejrzewali, e Cezar da wadz obojgu wycznie dla uspokojenia mas, z czasem za tylko Kleopatr uczyni krlow. Byli przekonani, e poradz sobie z rzymsk zaog. Ruszyli na Aleksandri z wielkim impetem. Cezar ulk si zarwno ich liczby, jak te dzielnoci. Wyprawi wic posw do Achillasa, jednake w imieniu nie swoim, lecz rzekomo Ptolemeusza. Polecili oni wodzowi, by natychmiast przerwa wszelkie dziaania. Lecz Achillas przejrza, od kogo pochodz rozkazy. Nie tylko wic nie zastosowa si do polecenia, ale jeszcze zacz gardzi Cezarem

jako tchrzem. Zwoa wiec onierski, na ktrym wychwala Ptolemeusza, ostro za atakowa Cezara i Kleopatr. W kocu zacz podburza onierzy przeciw posom, cho obaj oni byli Egipcjanami. Czyni to rozmylnie: chcia zwiza swych ludzi wsplnot zbrodni i w ten sposb zmusi ich do nieubaganego prowadzenia wojny. RELACJA ANEGDOTYCZNA Plutarch przyszed na wiat cay wiek po wojnie domowej pomidzy Cezarem a Pompejuszem. y dugo, lat prawie osiemdziesit, a od wczesnej modoci do ostatnich dni oddawa si rnorodnym studiom, gwnie filozoficznym. Jego liczne pisma, wypeniajce dzi wiele tomw druku, to przewanie eseje i traktaty etyczne, religijne, literackie. Zainteresowania moralnoci s uderzajce nawet w pracach pozornie historycznych. Biografie bowiem sawnych Grekw i Rzymian Plutarch pisa nie tylko w celu zblienia swoim wspczesnym wielkich postaci dziejowych, ale take dla pokazania, w jaki to sposb osobowo jednostki wpywa na losy spoeczestw wanie poprzez cechy swego charakteru. Plutarch wic nie dba o pene odtworzenie wypadkw, w ktrych uczestniczyli jego bohaterowie. Bardziej ni wielkie wydarzenia dziejowe zajmuj go drobne szczegy anegdotyczne, jeli tylko mog posuy jako ciekawy rys portretowy lub pogldowa lekcja moralnoci. Pisarz ukada biografie w oparciu o dobry materia rdowy, lecz korzysta ze swobodnie. W kadym yciorysie jest sporo przemilcze, uproszcze, a nawet zwykych pomyek, zwaszcza chronologicznych. Wszystkie zalety i wady tej biografistyki wystpuj take w ksidze powiconej Cezarowi. Opis za wydarze w Aleksandrii moe stanowi w tym wzgldzie przykad pouczajcy. Oto tre relacji: Cezar przyby do stolicy Egiptu ju po mierci Pompejusza. Odwrci si od Teodota, gdy ten przynis gow zabitego, i paka, ale przyj jego piercie. Bardzo yczliwie wzi pod swoj opiek stronnikw Pompejusza, ktrzy przebywali w Egipcie i zostali uwizieni przez krla. Do swoich za przyjaci w Rzymie napisa: Dla mnie osobicie najwikszym i najsodszym owocem zwycistwa jest fakt, e wci mog ratowa rodakw, ktrzy przeciw mnie walczyli. Istnieje pogld, e wojn w Aleksandrii, niesawn i bardzo ryzykown, cign na siebie bez adnej koniecznoci, lecz po prostu powodowany mioci do Kleopatry. Inni jednak twierdz, e wojn wywoali ludzie krla, zwaszcza eunuch Potejnos, wwczas bardzo wpywowy; to on wypdzi Kleopatr, zgadzi Pompejusza, obecnie za knowa przeciw Cezarowi, ktry podobno spdza wtedy cae noce przy kielichu; czuwa, bo lka si zamachu na swe ycie. Zreszt Potejnos zachowywa si wrcz nieznonie. Sowem i czynem prowokowa Cezara, stale go obraajc. Legionistom wydziela ywno pod i stch, a jeszcze im dogadywa: - Bdcie zadowoleni, bo jecie z cudzego! Do stou krlewskiego podawa naczynia drewniane i gliniane, twierdzc, e Cezar wzi wszystko, co ze zota i srebra. Doradza te

wodzowi, by jak najszybciej opuci Egipt i zaj si wielkimi sprawami, ktre na czekaj. Zapewnia: - Gdy wrcisz do nas pniej, przyjmiemy ci z radoci. Cezar odpowiedzia na to: - Z wszystkiego, czego mi brak, najmniej potrzebuj egipskich doradcw. Wnet potem dyktator potajemnie wezwa do siebie Kleopatr, przebywajc poza stolic. Krlowa wzia z sob tylko Apollodora, rodem z Sycylii. Popyna odzi. Do paacu zbliya si ju o zmroku. Nie byo sposobu, eby wej niepostrzeenie; wlizna si wic do worka pocielowego i wycigna si w nim na dugo; Apollodor przewiza go rzemieniem i tak bezpiecznie przenis przez bram; dotar do samego pokoju Cezara. Pono ten pomys Kleopatry niezmiernie mu si spodoba; dziewczyna wydaa mu si mia i zaradn. Potem usidlia go take dalsza rozmowa, prowadzona przez ni z wielkim wdzikiem. Wszystko to sprawio, e usiowa pogodzi siostr z bratem; odtd oboje mieli znowu panowa wsplnie. Dla uczczenia tego porozumienia urzdzono uroczyste przyjcie. By za w otoczeniu Cezara jego osobisty fryzjer, tchrz wrcz niezrwnany; strach kaza mu wci bada, podsuchiwa, wszy, ledzi. Wanie on zwiedzia si, e Achillas i Potejnos przygotowuj zamach na Cezara. Natychmiast donis o tym wodzowi, jeszcze w czasie uczty. Cezar, uprzedzony, obstawi sal zbrojnymi i zabi Potejnosa. Achillas wszake zdoa uciec i wnet zgotowa Cezarowi cik wojn; Rzymianin bowiem musia broni si w ogromnym miecie na czele garstki swoich przeciw wielkiej potdze. CO KLEOPATRA KOCHAA PRAWDZIWIE Jak to si czsto zdarza u Plutarcha, podany przeze obraz wypadkw zawiera powany bd chronologiczny. Chodzi o mier Potejnosa. Niewtpliwie, wygldaoby to bardzo dramatycznie: w czasie uroczystej uczty ku czci pogodzonej pary krlewskiej Cezar, niemal w ostatnim momencie, dowiaduje si o gronym spisku; legionici natychmiast obnaaj miecze i otaczaj stoy; zdrajca Potejnos, miertelnie ranny, wali si na marmurow posadzk broczc krwi; tylko Achillas wyrywa si dziki swej szaleczej odwadze z elaznego piercienia stray. W rzeczywistoci jednak, jak to powiadcza sam Cezar, Achillasa w ogle nie byo w paacu, od pocztku bowiem sta z wojskiem pod Peluzjum, a Potejnos znosi si z nim tylko przez wysacw. Owszem, rzymski wdz kaza zabi Potejnosa, gdy na jaw wyszy jego knowania; nie jest wykluczone, e jak rol odegra w tym balwierz Cezara; moliwe take, i zgadzono go w czasie uczty - wszystko to jednak stao si nieco pniej, gdy wojna bya ju w penym toku. Natomiast zasuguje na wiar Plutarchowa opowie o spotkaniu Cezara z Kleopatr, potwierdza j bowiem relacja Diona. Istnieje co prawda pomidzy obu wersjami pewna drobna rozbieno: wedug Diona inicjatywa wysza od Kleopatry, podczas gdy Plutarch utrzymuje, e to

dyktator wezwa krlow. Ale nie jest to sprawa najistotniejsza wobec faktu, ktry uzna naley za cakowicie pewny: Kleopatra wykazaa wwczas odwag wrcz zdumiewajc. Z ca wiadomoci ryzykowaa swym yciem. Omielia si niemal samotnie przyby do miasta i wej do paacu, gdzie na kadym kroku czyhali jej miertelni wrogowie. Przecie, gdyby zostaa schwytana czy to w porcie, czy te przez strae budynku, zgadzono by j szybko i cichaczem - a nikt nigdy nie byby w stanie odgadn, co si z ni stao. Jeli krlowa odwaya si na czyn niemal szaleczy, to chyba dlatego, e sprawy jej przedstawiay si le. Widocznie Cezar zdecydowanie przechyla si na stron Ptolemeusza i jego doradcw. Bo i z jakieje racji miaby postpowa inaczej? Kleopatry nie zna i bya mu ona zupenie obojtna. Natomiast Ptolemeusz i jego ludzie ju si zasuyli, ju okazali swoj dobr wol! Cezar mg oficjalnie twierdzi co innego, byo jednak faktem, e mier Pompejusza bya dla darem wspaniaym, wrcz opatrznociowym. Wszystko to Kleopatra widziaa z ca jasnoci. Tote jedyn szans ratunku upatrywaa w osobistej rozmowie z dyktatorem. Ale decydujc si na ni dowioda zarazem, e wadz ceni prawdziwie nad ycie. Wanie ta miaa wyprawa do aleksandryjskiego paacu daje klucz do zrozumienia poczyna Kleopatry take w wielu pniejszych, przeomowych momentach. Krlow kieroway zawsze i nade wszystko ambicja i dza wadzy; dlatego te, gdy wreszcie przegraa, musiaa popeni samobjstwo. BITWA O PORT WSCHODNI Skromno i roztropno zarazem kazay Cezarowi twierdzi, e cho sytuacja w Aleksandrii staa si bardzo grona, pozosta w miecie, poniewa nie pozwoliy mu wypyn przeciwne wiatry, etezje. Jak zreszt mgby poda inn przyczyn - on, m stanu, konsul i dyktator, wadca Rzymu? Byo przecie nie do pomylenia, by w swym pamitniku owiadczy bez adnych obsonek: - Pozostaem dla Kleopatry. W wypadku bowiem mojego wyjazdu byaby ona naraona na miertelne niebezpieczestwo. Dla niej wic stawiem czoo wojskom Achillasa, cho wydawao si, e zmiad one garstk naszych za pierwszym uderzeniem. Dla niej te zaniedbaem sprawy Imperium, cho moi wrogowie znowu skupiali swe siy i przystpowali do walki w rnych prowincjach. Jednake pomimo tak przezornej wstrzemiliwoci Cezara waciwy powd wojny aleksandryjskiej by od samego pocztku znany powszechnie. Co wdz wstydliwie przemilcza, to uzupenili postronni obserwatorzy wypadkw, ich za wiadectwa przetrway wieki dziki ksigom Kasjusza Diona i Plutarcha. Przekazali oni nawet, jak widzielimy, pewne szczegy drobne, a nie obojtne. A wic to przede wszystkim, e Cezar mia zy w oczach, gdy ujrza gow Pompejusza. To zreszt bardzo mskie, e w swej relacji nie wspomnia on ni sowem, jak zareagowa na widok tak wstrzsajcy. Natomiast spraw posw

wyprawionych do Achillasa potraktowa nazbyt skrtowo z mniej chwalebnych powodw. Podaje mianowicie, aby zohydzi Egipcjanina, e rozkaza on zamordowa wysannikw na miejscu i nawet nie wysucha, z czym przybywaj. Byoby to postpowanie wrcz zdumiewajce. Tote Kasjusz Dion na pewno wiarygodniej przedstawia dramatyczne wydarzenie: Achillas od razu przejrza plan Cezara; zwoa wiec onierski i tam dokona zamachu na ycie posw - porednio, przy pomocy swych ludzi, ktrych podburzy; chcia cilej zwiza ich ze sob przez t zbrodni. Jak rozwijay si wypadki, gdy wojska Achillasa wkroczyy do Aleksandrii? Tu znowu wypada odda gos najpierw samemu Cezarowi. On to bowiem, pomimo wszelkich zastrzee, jest rdem najciekawszym i najbardziej bezporednim: Achillas, ufny w przewag swoich wojsk, gardzi ma liczb moich onierzy. Zaj ca Aleksandri prcz obsadzonej przeze mnie dzielnicy. Pierwszym impetem usiowa wedrze si do naszej kwatery, lecz rozstawione po ulicach kohorty odpary uderzenie. W tym samym czasie walczono te w porcie; ta bitwa trwaa bardzo dugo. Tak wic jednoczenie na wielu ulicach toczyy si walki bardzo rozcignitymi siami, nieprzyjaciel za, idc ogromn mas, usiowa take zaj okrty wojenne. Byo wrd nich pidziesit poprzednio wysanych Pompejuszowi; po bitwie pod Farsalos powrciy one do kraju - same trji piciorzdowce, przysposobione i wyposaone we wszystko niezbdne do eglugi. Prcz tego w porcie stay inne jeszcze okrty, w liczbie dwudziestu dwch, ktre zawsze tam si znajduj jako stra Aleksandrii. Nieprzyjaciel mia nadziej, e jeli zajmie te okrty, pozbawi mnie floty; bdzie panowa w porcie i na morzu, a wic odetnie nam dostawy ywnoci i dopyw posikw. Walczono z niesychan zaciekoci. Byo to zrozumiae. Jedna bowiem ze stron spodziewaa si, e ta bitwa da jej szybkie zwycistwo, druga za jasno widziaa, e od wyniku starcia zaley wszelka szansa ratunku. W kocu my bylimy gr. Rozkazaem wwczas podpali wszystkie okrty w porcie, a take te, ktre stay w stoczniach. W aden bowiem sposb nie mgbym ich broni, majc tak szczupe siy. Nastpnie od razu przewiozem onierzy na Faros. Jest to bardzo wysoka wiea na wyspie, imponujce dzieo architektury; swoj nazw wzia od wyspy. Ta za ley na wprost Aleksandrii i wanie dziki niej powsta znakomity port. Poprzedni bowiem krlowie zatopili w morzu na przestrzeni dziewiciuset krokw ogromne gazy; w ten sposb poczyli wysp i ld wsk drog niby mostem. Na Faros s domy Egipcjan i cae osiedle wielkoci miasta. Jego mieszkacy rabuj jak piraci wszystkie okrty, ktre zbocz ku nim ze swego kursu skutkiem pomyki lub burzy. Wbrew tym, co trzymaj wysp, okrty nie mog wpywa do portu, bo przejcie jest wskie. Tote gdy nieprzyjaciel zajty by walk, wysadziem onierzy na Faros, zajem j i umieciem tam zaog. Dziki temu okrty mogy bezpiecznie dostarcza mi zboa i posikw. Rozesaem bowiem do wszystkich wok prowincji z daniem przysania pomocy.

W innych czciach miasta walki nie przyniosy rozstrzygnicia. Ciasnota utrudniaa stronom wzajemne wyparcie si z pozycji, niewielu te byo zabitych. Zajem najwaniejsze punkty i w cigu nocy dobrze je umocniem. W mojej dzielnicy miasta znajdowa si paac krlewski, w ktrym przebywaem od pocztku, a take przylegajcy do teatr; stanowi on jakby zamek, a wiody ze przejcia i ku paacowi, i ku stoczniom. W nastpnych dniach jeszcze rozbudowaem fortyfikacje; miay one suy za przedmurze, aby nieprzyjaciel nie mg nas zmusza do walki wedug swej woli. Tymczasem modsza crka zmarego krla, ksiniczka Arsynoe, opucia paac i przesza na stron Achillasa. Odtd wesp z nim przewodzia dziaaniom wojennym; ywia nadziej, e po zwycistwie zajmie miejsce krlowej. Wnet jednak powsta spr pomidzy ni a Achillasem, kto ma wydawa rozkazy. To znowu sprawio, e oboje stali si jeszcze szczodrobliwsi dla onierzy, bo oboje pragnli zjedna sobie ich przychylno hojnoci. Tak miay si rzeczy po tamtej stronie. Potejnos za wci wysya z paacu swych zaufanych do Achillasa, zachcajc go, by walczy niezomnie. Tych ludzi wykryto i schwytano. Potejnosa zabiem. Podobnie jak poprzednia relacja Cezara, rwnie ta wymaga pewnych dodatkowych wyjanie, i to a w trzech punktach. A wic przede wszystkim - wyspa Faros. Kto czyta powyszy szkic wydarze, jest przekonany, e Cezar obsadzi ca wysp. Jednake z dalszego przebiegu dziaa wojennych, wynika jasno, e Rzymianie pocztkowo zajli tylko wschodni cypelek Faros. Co prawda bya to pozycja strategicznie najwaniejsza, tam bowiem wznosia si wysoka wiea, czyli latarnia morska, strzegca wejcia do portu wschodniego. Natomiast waciwa wyspa, do wyduona, gdzie znajdowao si osiedle, pozostaa nadal w rku nieprzyjaci; dziki temu panowali oni nad portem zachodnim. Kwestia druga wie si ze wzmiank o poarze. Wdz przyznaje, e wznieci go umylnie, nie mia bowiem do ludzi, by obsadzi okrty i stocznie. Ot niektrzy pniejsi pisarze staroytni podaj, e ogie pochon cz sawnej biblioteki aleksandryjskiej. By to najwikszy ksigozbir w wiecie antycznym; zawiera prawie cay dorobek literatury greckiej, zgromadzony dziki hojnoci Ptolemeuszy. Jednake owe twierdzenia o poarze biblioteki s pne i niezbyt jasne. Poniewa za wiadomo dobrze, e jeszcze przez siedem wiekw, a do przyjcia Arabw, w ksigozbir aleksandryjski nadal uchodzi za niezmiernie bogaty, jest moliwe, e rzecz sprowadza si do pomyki: ogie wzniecony przez Cezara wprawdzie strawi jakie zwoje papirusowe, pomieszczone jednak nie w samej bibliotece, lecz w przybrzenych skadach. Sprawa trzecia jest chyba najciekawsza. Oto kademu czytelnikowi relacji Cezara musi nasun si pytanie: Ludno Aleksandrii wystpowaa przeciw Rzymianom zdecydowanie wrogo. Jednake cz ludnoci znalaza si w obrbie rzymskich umocnie, w pobliu paacu i teatru. Dlaczego mieszkacy tej dzielnicy zachowywali si biernie? Jakim sposobem garstka kilku tysicy ludzi

Cezara zdoaa utrzyma w ryzach masy, ktre na pewno trzeba liczy na dziesitki tysicy? Gdyby one powstay, Rzymianie zostaliby zmieceni w cigu kilku godzin. Ale nie powstay! Czym to wyjani? Odpowied jest stosunkowo prosta. Dzielnic, ktra znalaza si w rku Cezara, zamieszkiwali gwnie ydzi. Ci za odnosili si do rzymskiego wodza yczliwie, poniewa widzieli w nim wroga i pogromc Pompejusza. Tego Pompejusza, ktry przed laty zdoby jerozolimsk wityni i omieli si wkroczy do miejsca najwitszego ze witych. Cezar, ktry go pokona, jawi si jako sprawiedliwy mciciel i wykonawca boego wyroku. Mona wic rzec bez przesady: przyjazne ustosunkowanie si ydw ocalio Cezara i Kleopatr w chwilach najbardziej krytycznych. Dziwnym wyrokiem losu nierozwany krok Pompejusza sprzed lat pitnastu obecnie ratowa ycie temu, ktry pchn go ku zgubie. ARSYNOE I GANIMEDES Tekst Wojny domowej, czyli pamitnikw Cezara, koczy si na krtkiej wzmiance o zdemaskowaniu i zabiciu Potejnosa. Autor niewtpliwie zamierza kontynuowa opowie, lecz sztylety spiskowcw w dniu 15 marca roku 44 pooyy kres jego yciu i dzieu. Zachowaa si natomiast relacja Kasjusza Diona, ktra przedstawia spraw Arsynoe i Ganimedesa nieco obszerniej: Ganimedes, eunuch, zdoa przeprowadzi Arsynoe na stron egipsk; Rzymianie zreszt nie pilnowali ksiniczki zbyt czujnie. Aleksandryjczycy od razu uznali j za krlow i walczyli z tym wiksz otuch, e mieli obecnie przywdczyni z rodu Ptolemeuszw. Po tym wypadku Cezar lka si, by Potejnos z kolei nie wykrad samego krla; dlatego zabi eunucha, monarch za strzeg bardzo surowo, nie zachowujc ju adnych pozorw. To rozjtrzyo Egipcjan, ktrych szeregi wci rosy, gdy Rzymianie nie otrzymywali adnych posikw z zewntrz. Cezar, przywiedziony do ostatecznoci, usiowa wpyn na ludno i jako j uagodzi. Wyprowadzi Ptolemeusza na miejsce, z ktrego dobrze byo go sycha i wida; rozkaza, by gono obwieci co nastpuje: e nie dzieje mu si adna krzywda; e pragnie zakoczenia wojny; e osobicie przyczyni si do zawarcia ukadu. Gdyby Ptolemeusz powiedzia to z wasnej woli, zapewne przekonaby stron przeciwn, by zaniechaa walki. Poniewa jednak powszechnie przypuszczano, e wszystko to zarzdzi Cezar, nie ustpiono. Nieco pniej doszo do konfliktu wrd stronnikw Arsynoe. Ganimedes zdoa j namwi, by zabia Achillasa jako zdrajc, ktry spowodowa klsk w czasie bitwy o port wschodni. Potem on sam przej naczelne dowdztwo nad wojskiem. Najpeniejszy wszake obraz walk w stolicy Egiptu daje nie Kasjusz Dion, lecz mae dzieko aciskie, zatytuowane Wojna aleksandryjska. Zachowao si ono jako dodatek do pism Cezara, ale z ca pewnoci nie od niego pochodzi. Uoy je, rzecz to oczywista, kto wspczesny wypadkom, prawdopodobnie nawet naoczny ich wiadek, by moe ktry

z oficerw rzymskich. Wymienia si dzi rne nazwiska, najczciej Aulusa Hirtiusa; dokoczy on, jak wiadomo, Cezarowe wspomnienia o wojnie z Galami; ale sprawa nie jest pewna i autorstwo pozostaje wtpliwe. Dzieko rozpoczyna si od przypomnienia wysikw obronnych Cezara w pierwszych dniach oblenia. Dowiadujemy si, do ktrych to krain dyktator zwrci si z wezwaniem o pomoc, jakie prowadzi prace fortyfikacyjne: niektre miejsca rozkaza umocni, w innych natomiast wyburza cae domy. Gwnym celem wysikw Cezara byo odcicie od reszty miasta dzielnicy poudniowej, lecej nad kanaem nilowym; stamtd bowiem mgby czerpa sodk wod oraz pasz dla koni; ale tego celu nigdy nie osign. Autor w peni docenia take energi mieszkacw Aleksandrii. O tym pisze nastpujco: Swoje sprawy prowadzili zdecydowanie. Nie pozwalali sobie na adne wahania. Do wszystkich krain, ktre le w granicach krlestwa, wyprawili posw dla przeprowadzenia poboru. Zwieli do miasta due iloci broni i machin oraz cignli mnstwo ludzi. Zaoyli wielkie warsztaty patnerskie. Uzbroili dorosych niewolnikw, a bogaci panowie ywili ich i wypacali od. Ta masa wojsk zostaa podzielona i strzega obwarowa w rejonach odlegych. Natomiast kohorty dowiadczonych onierzy stay w gotowoci w centrum miasta, aby kadej chwili spieszy z pomoc odcinkom zagroonym. Wszystkie ulice i przejcia zamknito potrjn barykad z kostki kamiennej; wysoko barykad wynosia nie mniej ni 40 stp. Niej pooone czci miasta umocniono wieami wysokoci dziesiciu piter. Prcz tego skonstruowano ruchome wiee o tylu pitrach. Podkadano pod nie koa, sznury przyczepiano do zwierzt pocigowych i tak przesuwano je po prostych ulicach w rne strony. Miasto niezwykle bogate i zasobne dostarczao wszelkich rodkw, a mieszkacy wykazywali wiele pomysowoci i sprytu. Wszystko, co tylko widzieli u nas, tak zrcznie naladowali, e wydawao si, i to nasi wzoruj si na ich dzieach. Ale take sami przez si aleksandryjczycy dokonywali licznych wynalazkw. Tym sposobem jednoczenie i nasze obwarowania atakowali, i swoich bronili. A przywdcy ich w czasie wszystkich narad i wiecw wci powtarzali: - Rzymianie powoli zaczynaj traktowa nasz kraj niby swoj wasno. Przed niewielu laty Gabiniusz wkroczy tutaj na czele wojsk. Przed kilku miesicami usiowa si schroni Pompejusz. Obecnie zjawi si Cezar i jego legiony. mier Pompejusza cakiem nie odwioda go od zamiaru, by zatrzyma si tu na duej. Jeli go nie przepdzimy, nasze krlestwo rycho stanie si rzymsk prowincj. Musimy dokona tego jak najszybciej, pki Cezar, odcity od swoich przez burzliw por roku, nie otrzyma wikszych posikw zza morza. Tymczasem powsta spr pomidzy Achillasem, ktry przewodzi dawnemu korpusowi wojsk, a ksiniczk Arsynoe. Oboje wzajem knuli przeciwko sobie intrygi, poniewa kade z nich pragno zagarn ca wadz. Eunuch Ganimedes sprawi, e Arsynoe uprzedzia Achillasa. Zamordowaa go i odtd rzdzia samodzielnie. Dowdztwo nad wojskiem

obj Ganimedes. Sta si on jeszcze hojniejszy dla onierzy, ale caoci spraw kierowa z rwn gorliwoci, co i poprzednik. BITWA O WOD Prawie pod ca Aleksandri - kontynuuje swoj opowie autor Wojny cign si podziemne podkopy i kanay, wiodce a z Nilu. Rozprowadzaj one sodk wod do prywatnych domw; bo pync nimi oczyszcza si z czasem i mty osiadaj na dnie; z niej to korzystaj waciciele budynkw oraz ich domownicy; natomiast czerpana wprost z Nilu jest tak mulista i brudna, e powoduje wiele chorb. Posplstwo z koniecznoci musi zadowala si wod rzeczn, jako e w caym miecie nie ma ani jednego rda. Gwny kana doprowadzajcy znajdowa si w tej czci miasta, ktr trzymali wrogowie. Nasuno to Ganimedesowi pomys, e mona by naszych odci od wody. Jego plan znalaz uznanie, tote nie zwlekajc przystpi do prac wielkich i mudnych. Zamkn kanay we wszystkich opanowanych przez siebie dzielnicach. Nastpnie rozkaza czerpa bez przerwy wod morsk przy pomocy k i machin. T wci wylewano z miejsc wyszych ku naszym pozycjom. Sprawio to, e w pobliskich budynkach zaczto dobywa wod stopniowo coraz bardziej son. Nasi zdumiewali si: skd taka zmiana? Sami sobie nie wierzyli; bo ich koledzy, stojcy zaog w dalszych punktach, twierdzili, e maj wod tego samego rodzaju i smaku, co przedtem. Zaczli wic wzajem porwnywa i prbowa; wwczas dopiero poznali, jak bardzo wody rni si pomidzy sob. Wkrtce doszo do tego, e woda z miejsc bliszych pozycjom egipskim bya w ogle nie do picia, ta za z dalszych stawaa si z kadym dniem coraz bardziej zepsuta. Fakt ten usun wszelkie wtpliwoci. Zapanowao przeraenie. Wszystkim wydawao si, e stoj przed ostateczn katastrof. Jedni woali: - Czemu Cezar jeszcze zwczy z rozkazem zaadowania si na okrty? Inni znowu panicznie bali si odwrotu. Bo przecie nie mona by ani ukry przygotowa do ucieczki, jako e obie strony dzielia wska przestrze, ani te schroni si na statki, gdyby nieprzyjaciel naciska i ciga. Bya za w dzielnicy Cezara znaczna liczba jej staych mieszkacw. Nie wyrzucono ich z domw, poniewa jawnie udawali, e nam sprzyjaj. Ale kto zna ten lud i jego charakter, nie wtpi, e jest on zdolny do wszelkiej zdrady. Cezar umierza strach naszych sowami trzewego rozumowania. Wywodzi: Kopic studnie na pewno znajdziemy sodk wod, bo maj j z natury wszystkie wybrzea. Gdyby jednak tutejsze okazay si odmienne, to przecie moemy swobodnie eglowa po morzu. Nasi wrogowie nie posiadaj floty, wic kt nam przeszkodzi, gdybymy nawet co dzie wysyali okrty po wod - czy to na zachd, czy te na wschd? Nigdy tak si nie stanie, eby przeciwne wiatry jednoczenie przerway eglug w dwch rnych kierunkach. Natomiast niech nikt nie myli o ucieczce!

Niech zapomn o tym zarwno ci, ktrzy najwyej ceni wasn godno, jak i ci, ktrzy chcieliby tylko ycie ratowa. Obecnie z wielkim trudem powstrzymujemy frontalne natarcie na nasze umocnienia. Jeli je opucimy, nie sprostamy atakujcym ani liczb onierzy, ani obronnoci pozycji. Zaadowanie si na okrty zajoby sporo czasu i byoby bardzo trudne; zwaszcza e dokonywaoby si nie wprost z ldu, lecz przy pomocy odzi. A tymczasem nieprzyjaciele potrafi dziaa szybko, doskonale za znaj wszystkie przejcia i budynki. Jeli sukces doda im ducha, uprzedz nas i zajm wysze miejsca, przecinajc drog odwrotu ku okrtom. Dlatego poniechajcie owej myli! Musicie postawi sobie jeden tylko cel: zwycistwo! T mow skrzepi wszystkich. Nastpnie poleci oficerom, aby porzucili inne prace i zajli si tylko dopilnowaniem kopania studni. Robt nie wolno byo przerywa nawet w nocy. Zabrano si do tego z ogromnym zapaem. W cigu jednej nocy znaleziono wielk obfito sodkiej wody. W taki to sposb w niedugim czasie zdoano unicestwi pracochonne machinacje nieprzyjaci. PRZYBYWA LEGION 37 Po bezkrwawej bitwie o wod nastpio, wedug relacji autora Wojny, inne dramatyczne wydarzenie, ktre mogo przynie Rzymianom klsk, zakoczyo si jednak ich sukcesem: W dwa dni pniej (to jest w dwa dni po znalezieniu sodkiej wody w studniach przybrzenych) okrty transportujce legion 37 przybiy do ldu nieco na zachd od Aleksandrii. Formacja ta skadaa si z byych onierzy Pompejusza. Namiestnik Azji, Domicjusz Kalwinus, zaraz po otrzymaniu rozpaczliwych wezwa Cezara zaadowa na okrty ludzi, zapasy zboa, uzbrojenie, machiny wojenne i wyprawi ca t flotyll do Egiptu. Nie moga ona zawin do samego portu Aleksandrii, bo przez wiele dni bez przerwy wiay przeciwne wiatry. Na szczcie wybrzea w tamtej okolicy znakomicie nadaway si do zakotwiczenia. Po pewnym czasie, gdy ludzie zaczli cierpie skutkiem braku sodkiej wody, zawiadomili Cezara wysyajc may okrt. Wdz postanowi zorientowa si osobicie, co by naleao czyni dalej. Popyn ku miejscu postoju legionu 37 na czele caej swej floty. onierzy jednak nie zabra, nie chcia bowiem ogaaca umocnie. W miejscowoci Chersonez wysadzi wiolarzy na ld, aby postarali si o wod. Niektrzy z nich rabujc odeszli nieco dalej od okrtw. Tych zagarna jazda nieprzyjaciela. Gdy aleksandryjczycy dowiedzieli si od pojmanych, e sam Cezar przewodzi flocie, a nie ma ze sob onierzy, uznali to za wspania, przez los zesan okazj. Natychmiast obsadzili zbrojnymi wszystkie swoje okrty, ile ich tylko posiadali sposobnych do eglugi, i zastpili drog Cezarowi, ktry ju powraca. Byy dwa powody, dla ktrych Cezar nie chcia w tym dniu stacza bitwy. Po pierwsze, na jego okrtach nie byo onierzy. Po drugie, do spotkania doszo ju po dziesitej godzinie dnia; a naleao przypuszcza, e noc bdzie sprzyja tym, ktrzy lepiej znaj okolic. On za nie miaby

sposobu zachcania swoich - bo jaka to moe by zachta, gdy nie widzi si nawet, kto dzielny, a kto tchrzliwy? Dlatego te wdz cign swoje okrty ku ldowi, w miejsce, do ktrego, jak sdzi nieprzyjaciel nie odway si przystpi. Jeden okrt rodyjski na prawym skrzydle floty Cezara stan dalej od gwnych si. Gdy spostrzeg to nieprzyjaciel, nie zdziery. Z wielkim impetem ruszyy tam cztery okrty kryte i kilka bezpokadowych. W tej sytuacji Cezar nie musia pomoc Rodyjczykom, eby nie dozna habicej poraki na oczach wszystkich. W bitwie Rodyjczycy stawali bardzo dzielnie. Zreszt w kadym dotd starciu wyrniali si umiejtnociami eglarskimi i odwag; w tej za potrzebie wzili na siebie cay ciar, obawiajc si, e w razie klski gwnie ich by winiono jako sprawcw. Ostateczny wynik walki by dla nas niezwykle pomylny. Zdobyto jeden czterorzdowiec, zatopiono drugi, dwa ogoocono z zag; na pozostaych okrtach zabito wielu onierzy. Gdyby noc nie przerwaa bitwy, Cezar zawadnby ca flot wroga. Wiatr by wprawdzie przeciwny, ale bardzo agodny; tote Cezar zdoa przyholowa do Aleksandrii okrty transportujce legion 37. Ta klska ogromnie przygnbia nieprzyjaci. Musieli przyzna, e pokonaa ich nie tylko odwaga onierska, ale i lepsza znajomo sztuki eglarskiej - a wanie pod tym wzgldem zawsze uwaali si za niezrwnanych. Lkajc si obecnie ataku od strony morza przystpili do prac zabezpieczajcych w swoim porcie. Ley on po zachodniej stronie wyspy Faros i grobli czcej j z miastem; zwie si Eunostos. Port wschodni, zwany te Wielkim, znajdowa si, jak bya ju mowa, w rku Cezara. Tymczasem Ganimedes zapewni w czasie jednego z wiecw, e nie tylko zastpi stracone okrty nowymi, ale nawet jeszcze powikszy ich liczb. I oto wszyscy od razu nabrali wielkiej ufnoci i nadziei w swe siy. Przystpili do naprawy starych okrtw, pracujc bardzo starannie i z ogromnym zapaem. Chocia dotychczas postradali w porcie i w stoczniach ponad sto okrtw wojennych, to jednak miao podjli myl wystawienia nowej floty. Wiedzieli bowiem doskonale, e Cezar nie otrzyma posikw i ywnoci, jeli zdobd przewag na morzu. Byli to zreszt urodzeni eglarze, osiedli w miecie nadmorskim, wywiczeni codzienn praktyk od dziecistwa; zrozumiae wic, e szukali ratunku w tej umiejtnoci, ktra bya im niemal przyrodzona. Mieli te na uwadze, jakie sukcesy odnosz dziki maym cznom, ktre przepyway do naszego portu kanaami pod grobl; uczyniy one wiele dotkliwych szkd. Tak wic nieprzyjaciele zabrali si do budowy floty. Imali si takich rodkw: U wszystkich uj Nilu stay dotychczas okrty stranicze dla poboru ca, w ukrytych za stoczniach krlewskich znajdoway si stare okrty, od lat ju nie uywane do eglugi. Ot owe okrty stranicze zewszd cignito do Aleksandrii, stare za zreperowano. Nie byo wiose. Zdejmowano wic dachy z portykw, gimnazjonw, budynkw pastwowych: erdzie miay suy jako wiosa. Cz oporzdzenia zdobywano dziki wrodzonej przemylnoci, cz za uzyskiwano z zasobw miasta. Zreszt - nie przygotowywano si do dalekiej eglugi, lecz

czyniono to, co nakazywaa konieczno. Wiedziano z gry, e bitwa toczy si bdzie w samym porcie. Tak w cigu kilku dni wbrew powszechnemu mniemaniu stana flota zoona z 22 czterorzdowcw i 5 piciorzdowcw. Doczono do niej wiele mniejszych jednostek bez pokadw. Wyprbowano w porcie, czego mona spodziewa si po kadym z tych okrtw. Obsadzono je zdatnymi onierzami i pod kadym wzgldem przygotowano do walki. Cezar mia mniej okrtw wojennych, bo cznie 34. Wrd nich byo tylko 10 cztero- i kilka piciorzdowcw. Wdz jednak ufa dzielnoci swych onierzy. Tote kiedy zorientowa si, jakimi siami rozporzdza nieprzyjaciel, przygotowa si do stoczenia bitwy. BITWA W PORCIE ZACHODNIM Wreszcie nasza flota opyna wysp Faros i stana naprzeciw nieprzyjaciela. Na skrzydle prawym Cezar umieci okrty rodyjskie, na lewym za pontyjskie. Odlego pomidzy nimi wynosia okoo czterystu krokw; uznano, e tyle wystarczy do manewrowania. Za pierwsz lini wdz rozstawi jako wspomoenie reszt statkw; wyznaczy te, ktrym jednostkom walczcym maj one towarzyszy. Aleksandryjczycy bez zwoki uszykowali swoj flot. Na front wysunli dwadziecia dwa okrty; pozostae, jako wsparcie, trzymay si w tyle. Wypyno te duo maych odzi i czen. Zaopatrzono je w ogniowe pociski i agwie, a to w nadziei, e sama ich mnogo, wrzask zag, niebezpieczestwo poaru, napdz naszym sporo strachu. Pomidzy flotami cigny si mielizny, w ktrych otwierao si tylko jedno przejcie, i to wskie. Zaliczaj te mielizny ju do obszaru Afryki; tak bowiem powiadaj, e poowa Aleksandrii naley do Afryki, poowa za do Azji. Zarwno nasi, jak te nieprzyjaciele dugo wyczekiwali, kto pierwszy zapuci si w to przejcie. Byo bowiem oczywiste, e ci, co tam wejd, bd mieli trudnoci z rozwiniciem szyku swych okrtw, a take z wycofaniem si, gdyby rzecz sza le. Okrtami rodyjskimi dowodzi Eufranor. Jego wielkoduszno i odwaga kazayby porwna go raczej z naszymi ludmi, a nie z Grekami. Rodyjczycy powierzyli mu komend wanie z powodu jego powszechnie znanych umiejtnoci eglarskich oraz sawy dzielnoci. Gdy zwrci on uwag, e Cezar zwczy, zawoa: - Obawiasz si, e jeli twoje okrty pierwsze wejd w mielizny, trzeba bdzie podj walk, nim zdoamy rozwin ca flot. Ot t spraw powierz nam, Rodyjczykom! Na pewno nie zawiedziemy twego zaufania. Wytrzymamy natarcie, pki reszta floty nie przepynie za nami. Bo haniebne to i aosne, e oni tak jawnie tam si przechwalaj! Cezar gorco go pochwali i da znak rozpoczcia bitwy. Gdy cztery okrty rodyjskie wyszy za mielizny, natychmiast otoczyy je i zaatakoway okrty przeciwnika. Jednake Rodyjczycy, jak przyrzekli, odparli natarcie. Zdoali si rozwin, bardzo zrcznie i umiejtnie. Ich znajomo rzemiosa eglarskiego bya zdumiewajca. aden okrt nie obrci si bokiem do nieprzyjaciela, aden nie utraci swych wiose, lecz

za kadym razem przodem stawa ku atakujcym. Tymczasem nadpyna reszta naszych. Wtedy dopiero brak miejsca z koniecznoci sprawi, e trzeba byo odstpi od zasad sztuki. Los bitwy zalea teraz tylko od dzielnoci walczcych. W caej Aleksandrii nie byo nikogo, ani z naszych, ani te z mieszkacw, kto by nie przerwa wwczas pracy lub walki i nie spieszy na najwysze dachy. Stamtd patrzc na przebieg starcia prosili bogw niemiertelnych o zwycistwo dla swoich, modlc si i skadajc luby. W bitwie tej zdobylimy jeden piciorzdowiec nieprzyjaciela oraz jeden dwurzdowiec wraz z jego wiolarzami i zbrojnymi. Zatopilimy trzy okrty. My natomiast nie stracilimy ani jednego. Pozostae okrty nieprzyjaciela szybko wycofay si w gb portu, w stron miasta. Bronili ich z mola oraz z nadbrzenych budynkw; skutkiem tego nie moglimy podej bliej . BITWA NA FAROS I NA GROBLI Cezar uzna, e taka sytuacja - odrzucenie nas od grobli - nie powinna si ju powtrzy, i postanowi za wszelk cen zdoby ca wysp Faros oraz grobl, ktra czy j z miastem. Grobla ta, suca zarazem za molo, zwie si po grecku Heptastadion, mierzy bowiem siedem stadiw, czyli okoo dziewiciuset krokw. Nasze umocnienia w miecie byy ju w wikszej czci gotowe; wdz wic osdzi, e moemy sobie pozwoli na to, by jednoczenie atakowa wysp i broni pozycji na ldzie. Podjwszy t decyzj wsadzi na czna i odzie dziesi kohort legionistw oraz tylu lekkozbrojnych, ilu dao si wybra spord jedcw galijskich. Aby za odcign uwag i siy obrocw, uderzy rwnoczenie z dwch stron. Przyobieca du nagrod kademu, kto pierwszy postawi nog na wyspie. Tamci pocztkowo odpierali z powodzeniem ataki na obu odcinkach. Ludno walczya z dachw, onierze za stali na samym wybrzeu, do ktrego nie sposb byo przybi, tak wydawao si niedostpne. Ciasnych przej pomidzy pyciznami strzegy ich odzie i pi okrtw wojennych, operujc zrcznie i ruchliwie. W kocu nasi rozeznali si w tych miejscach i wyprbowali, gdzie s mielizny. A gdy tylko garstka naszych stana na brzegu, za nimi posza reszta i mocno uderzya na paski odcinek. Faryjczycy natychmiast rzucili si do ucieczki. Wycofali si z portu wyspy, ich za okrty przybiy do brzegu; cay tum ruszy, by dalej walczy z budynkw. Ale i tam nie mogli si utrzyma, chocia owe budowle niewiele si rni od miejskich: wysokie i poczone ze sob wiee tworzyy jakby mur, nasi za przyszli bez drabin, bez faszyny i w ogle nie przygotowani do prac oblniczych Wszelako strach odbiera ludziom rozum i rozsdek. Ci sami, ktrzy dopiero co dufnie mniemali, e sprostaj nam w walce terenie rwnym i otwartym, obecnie, przeraeni ucieczk swoich i mierci nielicznych, nie wytrwali w murach wysokich na trzydzieci stp! Poprzez grobl rzucili si w morze i wpaw pynli ku miastu, od ktrego dzielio

ich okoo omiuset stp. Wielu z nich nasi schwytali i zabili. Liczba jecw wyniosa okoo sze tysicy. Cezar pozwoli onierzom na zupienie domw, a potem rozkaza je zburzy. Umocni natomiast may fort przy grobli i obsadzi go zaog. Uciekajcy nie pozostawili tam stray; trzymali jednak drugi most i fort u przeciwnego koca grobli, od strony miasta. Nastpnego dnia Cezar przypuci szturm na tamte umocnienia. Widzia jasno, e majc w swym rku oba mosty uniemoliwi nieprzyjacielowi dokonywanie wypadw przez przejcia pod nimi i czynienie szkd w naszym porcie. Zaog aleksandryjsk wnet przegnano pociskami i strzaami z okrtw; wyparto j ku miastu. Most i fort obsadziy trzy nasze kohorty, bo tylko tyle dopuszczaa szczupo miejsca; reszta staa w pogotowiu na okrtach. Wdz rozkaza zabarykadowa czoo fortu od miasta, a przejcie pod ukiem mostu zasypa kamieniami. T drug prac doprowadzono do koca, tak e adna d nie moga przepyn spodem; natomiast wznoszenie barykady dopiero zaczto. Niespodziewanie wojska aleksandryjskie wystpiy z miasta i stany na szerokim placu przed mostem. Jednoczenie do grobli zbliyy si ich odzie, ktre poprzednio wysyali popod mostami dla podpalania naszych transportowcw. Tak wic my walczylimy z fortu i z grobli, nieprzyjaciel za z owego placu i z okrtw koo grobli. Cezar, cakowicie pochonity bitw, zagrzewa onierzy do walki. Tymczasem z naszych okrtw wojennych wybieg na grobl tum wiolarzy i marynarzy. Niektrzy przyszli po prostu z ciekawoci, ale inni chcieli wzi udzia w starciu. Najpierw wic odpdzali okrty nieprzyjaciela od grobli kamieniami i pociskami z proc; wydawao si nawet, e nie bez skutku. Ale gdy garstka aleksandryjczykw stana na grobli nieco dalej, od otwartego boku naszych, ci, jak przyszli bezadn gromad, tak samo bez porzdku zaczli wycofywa si ku swoim okrtom. Podnieceni tym nieprzyjaciele coraz liczniej wychodzili na grobl i ostro napierali. Rwnoczenie zaogi naszych okrtw zaczy usuwa kadki i odpycha si od krawdzi grobli, eby nieprzyjaciel nie wdar si na pokady. Wszystko to spowodowao zamieszanie wrd onierzy trzech kohort, stojcych na mocie od strony miasta. Za sob syszeli krzyki bezadnie uciekajcych, a przed sob mieli wojska, race chmur pociskw. Lkali si, by nieprzyjaciel nie zaszed od tyu i by nie odpyny nasze okrty, bo to uniemoliwioby odwrt. Tote pozostawili dopiero co rozpoczte obwarowania i szybkim krokiem pucili si ku okrtom. Cz zdoaa dosign statkw najbliszych, ale te wnet zatony skutkiem przecienia. Cz zatrzymaa si, nie wiedzc co czyni i gdzie si obrci; tych wyrnli cigajcy. Inni szczliwie dotarli do okrtw, ktre jeszcze stay na kotwicy; tylko ci wyszli bez szwanku. Nieliczni, zdecydowani na wszystko, dopynli wpaw do swoich. Cezar do ostatniej chwili zachca naszych, by trwali na mocie i przy obwarowaniach. By wic naraony na takie samo niebezpieczestwo, jak pozostali. Ale gdy spostrzeg, e wszyscy si wycofuj, i on schroni si na swj okrt. Za nim wdara si na pokad taka ciba, e nie byo moliwoci

nawet odepchnicia statku od wybrzea. Przewidujc, co si stanie, Cezar skoczy w morze i wpaw dopyn do dalszych okrtw. Stamtd wysya ku swoim odzie i tak uratowa wielu. Jego za okrt, nadmiernie obciony, zaton wraz z wszystkimi. W tej bitwie zgino legionistw okoo czterystu, wiolarzy za i marynarzy nieco wicej. Aleksandryjczycy dobrze umocnili fort przy mocie i ustawili tam sporo machin wojennych. Wydobyli te z morza kamienie i odtd znowu mogli swobodnie wysya odzie przejciem pod ukiem mostu. Tak mona odtworzy przebieg dramatycznych zmaga o Faros i o grobl na podstawie relacji Wojny aleksandryjskiej. Inne rda staroytne, cho zaledwie wspominaj o tych wypadkach, podaj jednak nieco barwnych szczegw o tym, jak uratowa si Cezar. Tak wic wedug Swetoniusza wdz przepyn okoo dwustu krokw, i to tylko przy pomocy prawej rki, lew bowiem trzyma wysoko, by nie zamoczyy si wane dokumenty; skraj za swego purpurowego paszcza schwyci zbami, eby nie dosta si w rce wrogw. Kasjusz Dion przedstawia rzecz nieco inaczej. I on wprawdzie zapewnia, e Cezar cay czas dziery w lewej rce swoje dokumenty, stwierdza jednak wyranie, e wdz zrzuci swj paszcz, bo przeszkadza mu w pyniciu i stanowi dobry cel dla pociskw nieprzyjaciela. Paszcz ten Egipcjanie wyowili i zawiesili go przy pomniku zwycistwa, ktry stan w miejscu bitwy. UWOLNIENIE KRLA Autor Wojny zapewnia ze szczeglnym naciskiem, e poraka w bitwie nie przygnbia rzymskich onierzy. Przeciwnie, pobudzia ich do tym zacieklejszego szturmowania pozycji wroga. Zachty Cezara nie byy potrzebne; naleao raczej powstrzymywa legionistw od nazbyt niebezpiecznych wycieczek. Tak wic - brzmi dalej opowie - nieprzyjaciele doszli do wniosku, e powodzenie umacnia Rzymian, klska za wzmaga ich waleczno. Nie widzieli sposobu zakoczenia tej wojny z jak korzyci dla siebie. Ostatecznie zdecydowali si wyprawi posw do Cezara. Stao si to, o ile mona odgadn, albo z inicjatywy przyjaci krla, pozostajcych pod nasz stra, albo nawet po uzyskaniu osobistej aprobaty modego monarchy; bo niewtpliwie porozumiewali si z nim przy pomocy tajnych wysacw. Oficjalne poselstwo zwrcio si do Cezara z prob, aby uwolni krla i zgodzi si na jego przejcie do swoich. Wysuwano takie argumenty: - Caa ludno ma ju do panowania dziewczyny i okruciestw Ganimedesa, tote gotowa jest uczyni wszystko, co rozkae krl prawowity. Jeli wstawiennictwo naszego wadcy pozyska nam zaufanie Cezara, nikt ju w Aleksandrii nie bdzie si obawia kapitulacji. Wdz dobrze zna ten lud faszywy, ktry zawsze co innego myli, co innego za okazuje. Rozumowa jednak tak: Skoro sami prosz o ask, mona postpi wobec nich wspaniaomylnie, a dla nas z poytkiem. Jeli bowiem przypadkiem

rzeczywicie chc tego, co gosz, to krl pozostanie nam wierny. Jeli natomiast, co bardziej odpowiada ich naturze, oszukuj i po prostu pragn mie krla u siebie, by przewodzi on dalszym dziaaniom, to przecie bdzie pikniej i honorowiej walczy z monarch ni ze zbieranin cudzoziemcw i zbiegw, ktrym rozkazuje dziewczyna i eunuch. Wezwa wic Ptolemeusza i zwrci si do ze sowami zachty: - Przede wszystkim musisz dba o dobro krlestwa. Oszczdzaj swoje wietne pastwo, bo ju je okaleczya szpetota poarw i ruin. Najpierw przywied swoich poddanych do opamitania. Zastanw si, jak ich ratowa. Dochowaj wiernoci ludowi rzymskiemu i mnie samemu, skoro z takim zaufaniem wysyam ci do nieprzyjaci! Mwic to trzyma prawic krla w swojej prawicy. Tak rozstawa si z tym dorastajcym ju chopcem. Lecz umys krla by dobrze uksztatowany w szkole bezczelnego oszukiwania. Nie odstpi wic od obyczajw swego ludu. Z paczem baga Cezara, eby go nie puszcza od siebie. Woa: - Cae krlestwo nie jest dla mnie tyle warte, co mono patrzenia na ciebie! Wzruszony Cezar ukoi pacz chopca i odpowiedzia: - Jeli naprawd tak mylisz, wnet si spotkamy! Tak go poegna. On za, niby ko wycigowy wypuszczony na stadion z zamknicia, z takim zapaem j prowadzi wojn przeciw Cezarowi, e owe zy w czasie rozmowy pyny, jak si zdaje, tylko z radoci. Wielu wyszych oficerw Cezara, wielu jego przyjaci i onierzy nie ukrywao swej satysfakcji z takiego obrotu sprawy. Powiadali: - Wdz postpuje stanowczo zbyt agodnie. Dobrze wic, e tak go oszuka ten chopiec! Jak gdyby Cezar uczyni to powodowany tylko agodnoci, a nie po bardzo rozwanym namyle! Jednake aleksandryjczycy, cho mieli ju swego krla, wnet stwierdzili, e ani sami nie stali si przez to silniejsi, ani te Rzymianie sabsi. Zreszt nawet ich wani onierze podmiewali si z chopicego wieku Ptolemeusza i jego mikkoci. Wszystko to bardzo dranio aleksandryjczykw. Widzieli jasno, e sprawa nie posuwa si naprzd. Tymczasem po miecie rozeszy si pogoski, e nadchodz wielkie posiki dla Cezara, drog ldow z Syrii i Cylicji; on sam jeszcze o tym nie wiedzia. W tej sytuacji nieprzyjaciel postanowi przede wszystkim odci nas od dostaw ywnoci, ktre szy morzem. Rozstawiono szybkie okrty na wschd od Aleksandrii, koo Kanopos, i cierpliwie oczekiwano flotylli naszych transportowcw. Cezar, gdy mu zameldowano o tym, rozkaza natychmiast przygotowa i obsadzi wszystkie nasze okrty. Dowdc mianowa Tyberiusza Nerona. Na morze wyszy te okrty rodyjskie pod wodz Eufranora. Bez niego nie stoczono dotychczas adnej bitwy morskiej, a wszystkie byy dla nas zwyciskie. Wszelako los zazwyczaj gotuje nieszczsny kres wanie tym, ktrych obsypywa najwikszymi dobrodziejstwami; tote obecnie mia surowo obej si z Eufranorem. Dopynito do Kanopos. Okrty obu stron stany w szyku i wnet stary si ze sob. Eufranor jak zwykle pierwszy ruszy do walki. Zdruzgota i zatopi czterorzdowiec nieprzyjacielski. Potem puci si w pocig za

innym okrtem. Jednake reszta naszych nie do szybko podaa za nim, okrt wic Eufranora zosta zewszd otoczony. Nikt nie pospieszy mu z pomoc. Wszyscy zapewne byli przekonani, e obroni go, jak zawsze dotd, dzielno i szczcie. A moe po prostu inni myleli tylko o sobie? Tak zgin Eufranor na swoim czterorzdowcu - on, ktry w tej bitwie sam jeden spord wszystkich dobrze walczy! Na tej pochwale dzielnego Eufranora autor Wojny koczy opis bitwy morskiej pod Kanopos. Nie dowiadujemy si nawet, jaki by ostateczny wynik starcia. Mogoby si zdawa, gdyby dosownie bra ostatnie zdanie przytoczonego ustpu, e bitwa bya niekorzystna dla Rzymian. Tymczasem inne rda podaj, e Cezarowi udao si zabezpieczy poczenia morskie; dostawy ywnoci nie zostay przerwane. Swetoniusz za stwierdza wyranie, e okrty rzymskie odniosy zwycistwo dziki swemu dowdcy, Tyberiuszowi Neronowi. Wynikaoby std, e autor Wojny mwic o bitwie pod Kanopos odsoni swoje osobiste sympatie i animozje; by niewtpliwie bliskim przyjacielem Eufranora, sawi go wic i wywysza nawet kosztem Tyberiusza. Wypada w tym miejscu przypomnie, e w Tyberiusz Neron, wyszy oficer w armii Cezara, by ojcem tego Tyberiusza, ktry w szedziesit lat pniej zosta cesarzem rzymskim. ODSIECZ By ju, wedug wczesnego kalendarza, luty lub marzec roku 47. Walki trway prawie od p roku, lecz nie day adnej ze stron zdecydowanej przewagi. Czas by najwyszy, by obleni otrzymali pomoc. Wojska Cezara, cho wzmocnione legionem 37, bardzo si wykruszyy w cigych utarczkach na ldzie i na morzu. Na szczcie owe pogoski, ktre ju wczeniej dotary do mieszkacw Aleksandrii, okazay si prawdziwe. Nadcigaa odsiecz dla obrocw paacu; wyruszya z Syrii i Cylicji, posuwaa si drog ldow wzdu wybrzey palestyskich. Co najdziwniejsze, nie byy to wojska rzymskie! W skad rnojzycznego wojska wchodziy oddziay syryjskie, fenickie, arabskie, greckie, ydowskie; Rzymian rodowitych byo tam niewielu. Mieszkacy krain i miast, lecych pomidzy Eufratem a Pwyspem Synajskim, sali pomoc przede wszystkim po to, by zaskarbi sobie wdziczno pana Rzymu, ale pewn rol odgrywa te moga powszechna w tamtych stronach niech do Egipcjan. Organizatorem i wodzem wyprawy take nie by Rzymianin. Zwa si Mitrydates. Przyszed na wiat w Pergamonie, sawnym miecie Azji Mniejszej. Pyna w nim krew iraska i grecka, po matce za nawet celtycka. Jako chopiec wychowywa si na dworze krla Pontu, ktry nosi to samo co on imi, Mitrydates; obie bowiem rodziny, pontyjsk i pergamosk, czyo pokrewiestwo. Krl Pontu toczy z Rzymem trzy wojny; w trzeciej utraci swj kraj i uciek na Krym, gdzie, opuszczony przez wszystkich, popeni samobjstwo. Natomiast jego mody podopieczny, Mitrydates z Pergamonu, pogodzi si z rzymskim panowaniem. Gdy wybucha w Imperium wojna domowa, znalaz si w

obozie Pompejusza, jak wszyscy na Wschodzie. Po jego klsce tym gorliwiej zabiega o aski zwycizcy. Od razu przyczy si do Cezara i w pocigu za Pompejuszem przyby do Aleksandrii jesieni roku 48. Widocznie umia zyska zaufanie wodza, bo gdy tylko rozpoczy si walki, Cezar wanie jego wyprawi z zadaniem sprowadzenia odsieczy. Mitrydates okaza si sprawniejszy od wszystkich rzymskich przyjaci dyktatora. Tote autor Wojny, tak oddany Cezarowi, nie szczdzi najpochlebniejszych sw, ilekro wspomina o ksiciu z Pergamonu. Natomiast zupenym milczeniem pomija tene autor zasugi Antypatra z Judei. Przyczy si on do korpusu Mitrydatesa wiodc tysic piciuset zbrojnych. Jako pierwszy wdar si na mury twierdzy Peluzjum, a pniej, gdy wojska szy przez Egipt, przeciga na ich stron osadnikw ydowskich. Antypater wic postpowa podobnie jak przed omiu laty, kiedy to pomaga Gabiniuszowi wprowadzi na tron Ptolemeusza Fletnist. Mitrydates nie pomaszerowa z Peluzjum wprost na Aleksandri, w takim bowiem wypadku musiaby ustawicznie forsowa kanay i bagniska. Obra drog okrn, dusz, ale za to atwiejsz. Posuwa si wzdu wschodniej odnogi Nilu a ku miejscu, gdzie rozgaziaj si ramiona rzeki, a wic ku wierzchokowi Delty. Tam przeprawi si na drug stron w okolicach miasta Memfis i cign ku Aleksandrii wzdu odnogi zachodniej. Po drodze odpar wojska egipskie. Wiadomo o tym natychmiast dotara i do Ptolemeusza, i do Cezara. Obaj szybko wyruszyli z Aleksandrii, rozumiejc, e losy wojny zale od tego, czy odsiecz zdoa poczy si z obleganymi. Krl wyprawi si w gr Nilu na okrtach, Cezar natomiast szed ldem. Mimo to wyprzedzi Ptolemeusza i w por spotka si z Mitrydatesem. MIER KRLA Ptolemeusz zaoy swj obz w miejscu z natury obronnym. Z jednej strony pyna w pobliu odnoga Nilu, z drugiej rozcigay si bagniska, z trzeciej za umocnienia szy przez strome, wysokie wzgrza. Tak wic atakujcy mogliby podej tylko pod jeden bok obozu. Pomidzy obu stanowiskami, krla i Cezara, cign si wski kana o urwistych brzegach. Ptolemeusz ustawi nad nim jazd i wybranych z piechoty; mieli powstrzyma Rzymian, gdyby ci prbowali przeprawy. Jednake germascy jedcy Cezara znaleli brd i przedostali si na drug stron w miejscu, gdzie brzegi byy nisze. Tymczasem legionici cili drzewa nadbrzene, ktre padajc signy koronami poza kana. Pokryto owe kadki gami i ziemi, tak e wojsko przeszo po nich bez trudu. Niespodziewany atak przerazi nieprzyjaci; masa ich od razu rzucia si do ucieczki. Na prno. Tylko niewielu dotaro do swego obozu; wikszo bowiem wycito w pie. Po tym wietnym sukcesie Cezar uzna, e dziaajc szybko wznieci popoch w szeregach przeciwnika. Ruszy prosto na obz. Ujrza jednak, e broni go zarwno potne obwarowania, jak te samo pooenie, na waach za stoi gsta ciba zbrojnych. Doszed wic do wniosku, e jego

onierze, zmczeni drog i walk, nie mog od razu atakowa. Rozkaza rozbi obz w niewielkiej odlegoci od stanowisk nieprzyjaciela. Dnia nastpnego wszystkimi siami zaatakowa i wnet zdoby may fort, zbudowany w ssiedniej wiosce, a poczony z obozem egipskim dwoma ramionami obwarowa. Cezar rzuci na w fort dlatego wszystkie swoje siy - cho byo oczywiste, e mona go zdoby nawet sab formacj! aby przerazi nieprzyjaciela nagoci sukcesu, a potem od razu przystpi do szturmu na obz gwny. I rzeczywicie: nasi onierze tym samym impetem, z jakim cigali wycofujcych si z fortu, dotarli do obwarowa obozowych i zaczli ich dobywa ze straszliw zaciekoci. Dostp mieli z dwch tylko stron: od tej, ktra bya otwarta, i od tej, gdzie pozostawao nieco miejsca pomidzy waem a Nilem. Ale te na obu tych odcinkach byo najwicej obrocw, i to doborowych. Atakujcy od strony rzeki byli naraeni na pociski i z wau, i z okrtw, ktrych wiele stao na rzece, tu przy brzegu. Cezar widzia jasno, e nasi dali z siebie wszystko, jednake z powodu trudnych warunkw walki niewiele doka. Ale i zauway te, e wysza cz egipskiego obozu jest niemal ogoocona z ludzi; zapewne sdzili oni, e ich odcinek jest nie do zdobycia, tote zbiegli w d, ku placowi boju. Wdz natychmiast rozkaza trzem kohortom, aby obeszy stanowiska nieprzyjaciela i uderzyy od gry. Nasi, gdy tam dotarli, znaleli niewielu obrocw, sami za walczyli zaciekle. Egipcjanie, przeraeni krzykiem i szczkiem ora z rnych stron, popadli w popoch; ich strach jeszcze pobudzi naszych. Zdobyli wyszy obz, a zbiegajc stamtd kadli nieprzyjaci pokotem. Wielu, uciekajc przed rzezi, skakao z wau ku rzece. Pierwsi, ktrzy si na to odwayli, zostali przywaleni w fosie, za to nastpni mieli drog atwiejsz. Wiadomo, e krl uciek z obozu i schroni si na okrt, ktry jednak wnet zaton, obciony cib ratujcych si wpaw. Ptolemeusz zgin. To lakoniczne zdanie Wojny o mierci modego wadcy naley jednak uzupeni informacjami, ktre podaj inni autorowie staroytni. S one rwnie nader zwize, czciowo za sprzeczne. Plutarch twierdzi po prostu, e okolicznoci mierci Ptolemeusza okryte s tajemnic. Inni natomiast utrzymuj, e jego ciao znaleziono po bitwie w mule rzecznym, a rozpoznano je dziki zocistej zbroi, ktr Cezar poleci pniej pokaza ludowi Aleksandrii, jako dowd swego cakowitego zwycistwa. WOLA ZWYCIZCY Cezar wraca do Aleksandrii nie t okrn drog, ktr maszerowa na spotkanie Mitrydatesa. Teraz szed wprost ku miastu, i to ku tym dzielnicom, ktre trzyma nieprzyjaciel. Ufa, e mieszkacy, przeraeni wieci o klsce i mierci krla, nie bd ju myle o stawianiu oporu. By tego pewny tak bardzo, e wysun si przed gwny korpus armii na czele jazdy. Stao si, jak przewidywa. Tumy wylegy mu naprzeciw. Wszyscy rzucali bro i schodzili z umocnie, ktrych bronili z takim uporem przez wiele miesicy. Obecnie, przybrani w szaty bagalnikw, prosili tylko o

lito. Nieli te ze sob w wielkiej procesji wszelkie witoci i przedmioty kultu; tak bowiem zwykli czyni w chwilach klsk lub uroczystoci. A wic Cezar wkroczy do miasta i do dzielnicy przy paacu krlewskim, gdzie tak dugo wytrzymywa oblenie, wprost przez pozycje nieprzyjaciela. Swoi witali go z entuzjazmem. By to dzie 27 marca roku 47 p.n.e. Wkrtce potem dyktator obwieci, co postanawia o przyszoci Egiptu. Wielu Egipcjan i Rzymian spodziewao si, e kraj ten, tak oporny i bogaty, stanie si now prowincj Imperium. Przecie takie plany omawiano w Rzymie ju przed laty, a wysuwa je nie kto inny, lecz wanie Cezar! Skoro za Egipcjanie okazali ostatnio, jak nienawidz Rzymian, nie byo adnych powodw, by jeszcze oszczdza ich byt pastwowy. Tymczasem zwyciski wdz postpi z askawoci wrcz zaskakujc. Stwierdzi przede wszystkim, e testament Ptolemeusza XII nadal obowizuje lud rzymski, a wic i jego samego, reprezentanta tego ludu. Nieszczsna mier modego krla, Ptolemeusza XIII, zmusza oczywicie do wprowadzenia pewnych zmian w postanowieniach testamentu. Wspwada z Kleopatr bdzie, jako m, jej brat modszy, liczcy lat dziesi. Natomiast ksiniczka Arsynoe, ktra walczya przeciw siostrze, opuci Egipt i uda si do Rzymu. Zgodnie z obietnic sprzed kilku miesicy Cypr powraca znowu pod bero Ptolemeuszw. Jaka bya przyczyna owej wyrozumiaoci Cezara wobec kraju, w ktrym omal nie postrada ycia? KLEOPATRA I WOJNA Autor Wojny aleksandryjskiej wspomina o Kleopatrze tylko w jednym miejscu: Cezar po swym zwycistwie odda krlestwo modszemu synowi Ptolemeusza i starszej jego crce Kleopatrze, ktra dotrzymaa mu wiernoci i pozostaa pod ochron jego wojsk. A wic anonimowy pisarz zachowuje takie samo dyskretne milczenie na temat poczyna i roli krlowej w czasie kilkumiesicznego oblenia, jakie cechowao te relacj Cezara. Jednake jest oczywiste, e Kleopatra nie moga by tylko biernym widzem dramatycznych wypadkw, ktre rozgryway si wok. Wojna rozptaa si przecie o ni wanie, z jej przyczyny i o jej spraw. W dniach, gdy garstka Rzymian z najwyszym wysikiem odpieraa ataki dziesitkw tysicy mieszkacw Aleksandrii oraz onierzy Achillasa i Ganimedesa, z pewnoci trwoya si nie o przyszo krlowania, lecz po prostu o ycie. Z jakime przejciem musiaa ledzi zmienne perypetie krwawych zmaga na ulicach i w porcie. Oczekiwaa, jak wszyscy, wiadomoci o odsieczy. Lkaa si, gdy Cezar przedsibra nazbyt miae wyprawy: do portu zachodniego, gdzie omal ycia nie straci, na pwysep Chersoneski po legion 37, wreszcie w gb kraju, po korpus Mitrydatesa. e takie musiay by reakcje Kleopatry, jest niewtpliwe i zrozumiae. Wolno jednak posun si dalej i zapyta, czy w pewnych momentach krlowa nie wczaa si czynnie do rnych rozgrywek i intryg

politycznych; bo przecie zmagania obu stronnictw w Aleksandrii toczyy si nie tylko zbrojnie, wok barykad ulicznych i na okrtach. Pytania, ktre tu si nasuwaj, musz pozosta bez odpowiedzi, a to ze wzgldu na brak jakichkolwiek rde i choby tylko porednich wskazwek. Postawi je mimo to naley. A wic: Jakie byo stanowisko Kleopatry wobec ucieczki jej siostry, Arsynoe, do obozu nieprzyjaci? Czy fakt ten by dla niej cakowitym zaskoczeniem? A moe przeciwnie - wiedziaa o wszystkim ju z gry, zachowaa jednak milczenie przed Cezarem lub nawet skrycie pomoga siostrze w wydostaniu si z paacu, i to w cakowitej tajemnicy zarwno przed Rzymianami, jak i przed sam Arsynoe? Nie byoby w tym nic dziwnego, bo przecie pozbywajc si w ten sposb siostry kompromitowaa j w oczach rzymskiego wodza i od razu usuwaa z drogi ewentualn rywalk do tronu. Pod wzgldem ambicji obie crki Ptolemeusza nie rniy si niczym. Walczc o wadz zdolne byy do kadej zbrodni. Arsynoe dowioda tego, gdy w sporze z Achillasem o przywdztwo usuna go skrytobjczo. Tote gdy Cezar postanowi po swym zwycistwie, e ksiniczka opuci Egipt i uda si do Rzymu, by tam zdobi jego pochd triumfalny, narazi j wprawdzie na upokorzenie, ale w istocie uratowa dziewczynie ycie. atwo bowiem odgadn, jaki byby jej los, gdyby pozostaa w Aleksandrii, na asce siostry. A mier Potejnosa? By od pocztku wrogiem Kleopatry, nieprzejednanym i podstpnym, waciwym sprawc jej wygnania. Krlowa na pewno dokadaa wszelkich wysikw, by go zdemaskowa, a moe i oczerni przed Rzymianami. Cezar twierdzi, e zabi Potejnosa, poniewa schwyta jego tajnych wysannikw do Achillasa i na jaw wyszy wszystkie knowania. Nie ma powodu podawa tego w wtpliwo. Wolno natomiast zastanawia si, jaki by udzia Kleopatry w wykryciu poczyna Potejnosa. Cezar i jego ludzie nie orientowali si w tajemnicach paacu. Nie znali miasta, jego mieszkacw i zwyczajw. Bez czynnej pomocy przyjaci Kleopatry z pewnoci nie atwo by si poapali w grze Potejnosa. Jest nawet moliwe, e jakie dowody przeciw niemu krlowa po prostu sfingowaa. Pozostaje wreszcie sprawa uwolnienia modego Ptolemeusza i odesania go przez Cezara na stron aleksandryjsk. Trudno sobie wyobrazi, by w tak wanej kwestii dyktator nie zasiga rady Kleopatry; przecie chodzio o jej brata, ma, wspwadc! I znowu powstaj podejrzenia podobne do tych, ktre wi si z ucieczk Arsynoe. Krlowa chyba przewidywaa, e na wolnoci Ptolemeusz zdradzi spraw Rzymian - i wanie tego pragna! Cezara mogy wzruszy i zwie zy chopca. Ona jednak, kobieta i aleksandryjka, wychowana wrd dworskich intryg i zbrodni, zapewne mylaa pniej o tej scenie tylko z ironicznym umiechem. Mimo to nie wyprowadzia wodza z bdu. Kto wie, moe nawet ordowaa za Ptolemeuszem i namawiaa Cezara, by mu zaufa. I czynia susznie, ze swego punktu widzenia. Chciaa raz na zawsze pozby si uciliwego towarzysza ycia. W dniu 23 czerwca roku 47, a wic prawie dokadnie w trzy miesice po zakoczeniu wojny aleksandryjskiej, Kleopatra powia syna. Otrzyma on

oczywicie imi Ptolemeusz; mia by pitnastym przedstawicielem dynastii. Ciekawsze jest drugie jego imi: Cezar. Z aski swej matki chopiec nosi pniej jeszcze dwa pikne przydomki: Bg Kochajcy Ojca, Bg Kochajcy Matk. Ale lud Aleksandrii zawsze zwa go po prostu i krtko - Kaisarion, czyli Cezarek. W trzy lata potem, ju po mierci dyktatora, jego bliski przyjaciel Marek Antoniusz oficjalnie owiadczy przed senatem, e Cezar uzna dziecko Kleopatry za swoje. Co prawda w kilkanacie lat pniej ukazao si w Rzymie pisemko, ktre gwatownie przeczyo, by to Cezar by ojcem egipskiego krlewicza. Jednake pisemko zostao zredagowane ju w tym okresie, gdy urzdowa propaganda usiowaa przedstawi Kleopatr jako wroga Rzymu; a wic wielkie racje polityczne nakazyway walczy z pogldem, e dyktator mg kiedykolwiek ulec wdzikom krlowej Egiptu. Jeli jednak nie Cezar, to kt miaby by ojcem Ptolemeusza Cezara? Chyba nie brat i m Kleopatry, Ptolemeusz XIII, z ktrym toczya ona wojn od wiosny roku 48! Ani tym bardziej jej drugi brat, Ptolemeusz XIV, ktrego polubia z woli Cezara wiosn roku 47, gdy liczy co najwyej jedenacie lat. Jak wynika z dat i faktw, wojenny zgiek i podstpne intrygi paacowe nie przeszkadzay rozwojowi romansu. Rozpocz si on w chwili, gdy ku zdumieniu dyktatora moda dziewczyna wylizna si z pocielowego worka; a nie skoczy si nawet wwczas, gdy pod koniec marca roku 47 szczk broni umilk na ulicach Aleksandrii. CEZAR I KLEOPATRA WIOSN ROKU 47 Po ustanowieniu w ten sposb wszystkich spraw, Cezar wyruszy do Syrii. Autor Wojny aleksandryjskiej kadzie to zdanie bezporednio po informacji, e dyktator osadzi na tronie Kleopatr i jej modszego brata. A wic czytelnik dzieka ma obraz jasny: Cezar odnis zwycistwo, da Egiptowi rzd gwarantujcy lojalno wobec Rzymu, po czym natychmiast wyjecha. Przytoczone zdanie koczy opis wydarze w Aleksandrii. Mowa nastpnie o sprawach w innych krainach: w Azji Mniejszej, Ilirii, Hiszpanii. Wszdzie tam, a take w Afryce i w samej Italii, rzeczy przybieray obrt niepomylny dla Cezara. Najniebezpieczniejsza sytuacja powstaa w Azji Mniejszej: Farnaces, syn krla Mitrydatesa, usiowa odzyska dawne wadztwo ojca. Byoby wic zrozumiae, e na skutek gronych wieci dyktator spiesznie wyrwa si z Egiptu, gdzie i tak bez istotnej potrzeby straci wiele cennych miesicy i ruszy przez Syri ku Azji Mniejszej. Czy jednak Cezar rzeczywicie nagle opuci kraj, w ktrym przey dni niezwyke, walczc i miujc? Czy autor Wojny, powodowany szacunkiem dla wodza, nie przemilcza pewnego epizodu? Cyceron wiosn roku 47 przebywa w Brundyzjum, portowym miecie Italii. Czeka tam na wiadomoci ze Wschodu rwnie niecierpliwie, jak wszyscy mieszkacy Imperium. Poniekd pogodzi si ju z dyktatorem;

uwaa nawet, e obecnie jego powrt do Rzymu byby wskazany. A tymczasem doniesienia z Egiptu przychodziy skpo i z wielkim opnieniem. Ostatni list Cezara, jaki dotar do Italii, datowany by jeszcze z grudnia roku 48. Z kocem kwietnia lub z pocztkiem maja roku 47 dowiedziano si wprawdzie, e walki tam ju wygasy, jednake Cyceron zoliwie zauway w licie do swego przyjaciela: On, zdaje si, tak trzyma Aleksandri, e nawet wstyd mu pisa o tych rzeczach. Zdanie to byo umylnie sformuowane dwuznacznie. Dopiero w dniu pitym lipca Cyceron pisze: Bya pogoska, pocztkowo niezbyt pewna, e Cezar opuci Aleksandri. Potwierdziy to potem wszystkie inne doniesienia. Poniewa listy z Egiptu do Rzymu szy prawie miesic, wnioskowa by naleao, e Cezar wyjecha z Aleksandrii w pocztkach czerwca. I rzeczywicie. Wiadomo z notatki w pewnej kronice, e stan on w syryjskiej Antiochii dokadnie w dniu 28 czerwca. A wic wszystkie dane wskazuj, e pomidzy zakoczeniem wojny a wyjazdem dyktatora z Egiptu miny ponad dwa miesice! Jest oczywiste, e wydanie zarzdze nie wymagao tak wiele czasu. C wic czyni Cezar przez tyle dni, gdy w wielu krajach niecierpliwie oczekiwano jego powrotu? Dlaczego autor Wojny nie wspomnia o tym dugim okresie ni sowem? Wyrczyli dyskretnego pisarza inni. Informuj oni, e owe dwa miesice Cezar spoytkowa dla odbycia wraz z Kleopatr podry w gr Nilu, a po odlege kresy poudniowe; towarzyszya obojgu flota czterystu statkw i odzi; gwnym celem byo zwiedzenie wielkich zabytkw egipskiej przeszoci; Cezar i Kleopatra pynli na jednym okrcie. Patrzc na archeologiczn map Egiptu mona z du pewnoci oznaczy zasadnicze etapy tej wspaniaej wycieczki, naukowej i miosnej zarazem. Sporo bowiem pomnikw egipskiej architektury i rzeby dotrwao do naszych czasw prawie w tym stanie, w jakim ogldali je Cezar i Kleopatra; a nawet po tych, ktre w cigu dwudziestu wiekw ulegy zniszczeniu, pozostay wyrane lady lub dokadne opisy. Ani czas, ani te adna moc ludzka nie mogy przynie znaczniejszego uszczerbku ogromowi piramid. Trwaj one do dzi, tak samo niewzruszone i w tym samym ksztacie, jak wwczas, gdy u ich stp stan dyktator i krlowa. Aby jednak ogldn piramidy, naleao zatrzyma si w Memfis. Tu z pewnoci wita dostojn par arcykapan Pszereni-ptah; ten sam, ktry przed prawie trzydziestu laty, jeszcze jako chopiec, koronowa ojca Kleopatry, Ptolemeusza Fletnist. Obecny rok by w jego yciu podobnie szczsny i pomylny, jak tamten. Nie tylko dlatego, e miasto zaszczycili odwiedzinami krlowa i rzymski dostojnik. Pszereni-ptah jeszcze bardziej radowa si tym, e niedawno ukaza mu si we nie syn boy, Imhotep, i przyobieca da upragnionego syna, jeli w jego przybytku zostan wykonane pikne roboty; ona arcykapana bya ju w ciy.

IMHOTEP W SNACH OBJAWIONY Bg, ktry okaza tak ask arcykapanowi, mia niezwyk przeszo: Dwadziecia siedem wiekw przed czasami Kleopatry y czowiek z krwi i koci, imieniem Imhotep. By doradc faraona Dosera; w miejscowoci Sakkara, niedaleko Memfis, wznis dla swego wadcy wielki grobowiec, ktry wzbudzi podziw wspczesnych. Stoi on do dzi; ze wzgldu na ksztat zwany jest piramid schodow i stanowi form przejciow od dawnych grobowcw do waciwych piramid; zbudowany za jest nie z cegy, jak to praktykowano w Egipcie do tego czasu, lecz z ociosanych gazw kamiennych. W nastpnych wiekach sawa Imhotepa wci rosa. W oczach potomnych uchodzi za mdrca i mistrza wielu umiejtnoci. Kady pisarz, nim zabra si do malowania znakw na papirusie, strca ku jego czci kilka kropel wody z miseczki. A jeszcze pniej zaczto czy Imhotepa z bogiem Ptahem, wynalazc i opiekunem rnych rzemios. Doszo wreszcie do tego, e uznano Imhotepa za syna Ptaha, a wic take boga, cho nigdy nie zapomniano imion jego miertelnych rodzicw. Do rzemios zaliczano wwczas take medycyn; jeli si zastanowi, nie bez racji. Imhotep wic by rwnie patronem lekarzy oraz bogiem uzdrowicielem; w epoce pniejszej by nim nawet przede wszystkim. Do jego wityni koo Memfis, niedaleko znanego nam ju Serapeion, cigay rzesze pielgrzymw i chorych. Przybytki Imhotepa powstay take w innych miejscowociach Egiptu; jego wyznawcw spotkalimy ju w Tebach. Gdy do Egiptu przybyli Grecy, wnet doszli do wniosku, e Imhotep (jego imi zmienili na Imutes) to po prostu wcielenie ich boga uzdrowiciela, Asklepiosa; czcili go rwnie gorliwie jak autochtoni. Wyznawcy Imhotepa-Asklepiosa czsto spdzali noce w jego wityniach, on za ukazywa si im w snach, udzielajc rad, objawiajc swoj wol, a nawet przeprowadzajc zabiegi lecznicze. Istnieje zbyt wiele wiadectw osb, ktre widziay boga i zostay cudownie uleczone, by wszystkie je odrzuca jako faszerstwo. Naley raczej przyj, e kapani poddawali chorych hipnozie lub te stosowali narkotyki i w ten sposb dokonywali operacji. Prawdopodobnie w czasach Ptolemeuszw powsta traktat w jzyku egipskim, sawicy wielko i dobrodziejstwa boga. Nieco pniej pewien Grek, osiady, jak si wydaje, w Memfis, postanowi przetumaczy dzieko na swj jzyk ojczysty, by chwaa Imhotepa szerzya si po caym wiecie. Jednake, jak wyznaje autor w przedmowie, czciowo zachowanej na zwoju papirusowym, napotyka due trudnoci: Nieraz zabieraem si do pracy nad przekadem. I oto, gdy byem ju w penym toku pisania, wanie wielko zadania powcigaa mj zapa. Bo tylko bogowie, a nie ludzie miertelni, mog opiewa czyny bogw! Tak wic wci odkada wykonanie zbonego zamiaru. Trwao to przez trzy lata. Tymczasem za, czytamy dalej, zaczy si dzia rzeczy dziwne: W cigu owych trzech lat moja matka bardzo cierpiaa od febry, zesanej przez boga. Zrozumielimy wreszcie, cho pno, co naley

uczyni, i stanlimy przed nim z baganiem o ratunek. On za, jako e jest askawy dla wszystkich, objawi si chorej w nie i uzdrowi j przy pomocy prostych lekw. Podzikowalimy naszemu zbawcy skadajc zwyczajowe ofiary. Wkrtce potem niespodziewanie chwyciy mnie nage ble prawego boku; nie zwlekajc pospieszyem do opiekuna ludzkoci. On za, znowu powodowany litoci, jeszcze skuteczniej okaza swoj szczegln dobro. Bya noc. Spao wszystko, co yje, prcz istot cierpicych. Mnie trawia gorczka. Wiem si w konwulsjach, drczony dusznoci i kaszlem, ktrych przyczyn by w bl w prawym boku. Gowa mi ciya; miertelnie umczony ju zapadaem w sen. Matka moja siedziaa tu obok, nie pozwalajc sobie nawet na chwil wypoczynku. Cierpiaa razem ze swym dzieckiem; zreszt z natury bya czuego serca. Wwczas to, zupenie nagle, ujrzaa zjaw; a nie by to ani sen, ani nocna mara, bo oczy miaa wci otwarte - cho, co prawda, nie moga obserwowa wszystkiego z cakowit jasnoci, jako e boska zjawa napenia j przeraeniem. Zobaczya samego boga lub te jego sug. Bya to istota wzrostem o wiele przewyszajca czowieka, przyodziana w szaty delikatne i byszczce; w rce lewej trzymaa ksik. Poprzestaa tylko na zbadaniu mnie od stp do gowy dwa lub trzy razy, a potem znika. Gdy matka wrcia do zmysw, zacza mnie budzi, cho sama wci draa. Ku swemu zdumieniu stwierdzia, e gorczka zupenie odesza i e cay spywam potem. Zoya wwczas hod bstwu objawionemu. Potem wytara mnie i wnet poczuem si lepiej. Ju zaczynaa opowiada mi o cudownym wydarzeniu, gdym j ubieg i sam dokadnie zdaem spraw z wszystkiego, co widziaa. To bowiem, co ona ogldaa jako rzeczywisto, mnie jawio si jako sen, ktry niby to niem... PODR W GR NILU Bawic w Memfis Kleopatra i Cezar z pewnoci odwiedzili wszystkie wiksze witynie miasta i okolicy; byli wic w przybytku Imhotepa, Ptaha, byka Apisa. Skadajc hod witemu zwierzciu Cezar naladowa przykad Aleksandra Wielkiego; miao si wkrtce pokaza, e ju przemyliwa, by i za przykadem zdobywcy wiata. Take Serapeion musiao goci dostojn par; krlowie Ptolemeusze bywali tam czsto, niektrzy nawet wielokrotnie. Nastpny wany etap podry na poudnie stanowia oaza Fajum. Niegdy, prawie dwadziecia wiekw przed czasami Kleopatry, faraonowie dynastii XII budowali tam swoje paace, witynie, piramidy; jak pamitamy, oaza bya te orodkiem kultu boga Suchosa -krokodyla. Za Kleopatry dawne zabytki architektury mogy jeszcze prezentowa si okazale, dzi jednak pozostay z nich tylko nike szcztki. W przeciwiestwie bowiem do innych rejonw Egiptu, gdzie budowano przewanie z kamienia, w Fajum najczstszym materiaem bya glina, i to niewypalana.

Wska i duga dolina Nilu pomidzy skalistymi krawdziami pusty, zwana Egiptem Grnym, usiana bya po obu stronach wspaniaymi monumentami architektury i rzeby. Wszdzie bowiem znajdoway si witynie przernych bstw, wadcy za i poboni wyznawcy z pokolenia w pokolenie rozbudowywali je i upikszali. Gdyby podrni zatrzymywali si w kadym zaktku, godnym zwiedzenia, musieliby na to przeznaczy miesice i lata. Niektrych jednak miejscowoci nie sposb byo pomin. Do takich naleao przede wszystkim Abydos. Bya tam pochowana, wedug egipskich wierze, jedna z najwitszych relikwii: gowa boga Ozyrysa, zabitego i powiartowanego przez Seta, a zmartwychwstaego dziki onie i siostrze, Izydzie. Dlatego to Abydos stao si scen wielkich ceremonii religijnych i celem licznych pielgrzymek. W dawnych wiekach zarwno faraonowie, jak te zwykli miertelnicy zabiegali, by mie tutaj swoj kaplic lub drugi grb, choby i pusty; wierzono, e dziki szczeglnej asce boej uatwi to zmartwychwstanie w dalekiej krainie na zachodzie, gdzie krluje Ozyrys. Jednake w czasach ostatnich Ptolemeuszw wietno Abydos naleaa ju do przeszoci. Nie wznoszono tu nowych budowli i nawet nie odnawiano starych. Ale i tak to, co nagromadziy wieki, budzio podziw. Natomiast Dendera, leca na poudnie od Abydos, nabraa blasku wanie za Ptolemeuszw i dziki tej dynastii. Hathor, pani mioci, taca i muzyki, miaa tam wielk wityni; jej restauracj i rozbudow ukoczono przed dziesiciu laty, gdy panowa Fletnista, ale drobne prace, zwaszcza dekoracyjne, trway tu jeszcze za cesarstwa rzymskiego. Grecy oczywicie utosamiali Hathor ze swoj Afrodyt - cho w niektrych miejscowociach przedstawiano j z krowim pyskiem lub wprost jako krow i widziano w niej opiekunk cmentarzysk. Byo te miasto, gdzie oddawano cze krowie Hesis, wcieleniu Hathor oraz Izydy. Gdy Hesis zdychaa, wyprawiano jej wspaniay pogrzeb, podobnie jak Apisowi lub Buchisowi. Zachowao si pismo, w ktrym kapani prosz ministra finansw, by wyda sto talentw mirry dla zabalsamowania zwok witej krowy; ponaglaj go nawet, poniewa, jak twierdz, nie bdzie mona sprowadzi nowej Hesis, pki ta nie zostanie pochowana. Jednake wszystkie witynie, ktre Kleopatra i Cezar podziwiali w dotychczasowej podry, ustpoway ogromem i wspaniaoci przybytkom Amona w Tebach. O nich bya ju mowa. A take o tym, e Kleopatra bawia w Tebach w pierwszym roku swego panowania, gdy odprowadzaa witego byka Buchisa do Hermontis. Obecnie zawitaa tu po raz drugi. Na zachodnim brzegu Nilu rozcigao si w Tebach miasto zmarych. U stp stromej krawdzi pustyni stay witynie ku czci faraonw, ktrych mumie spoczyway w grobach kutych daleko w gb skay. Jedna z najpikniejszych wity powicona bya bogini Hathor - krowie, a powstaa za pierwszych Ptolemeuszy. Jednake szczegln uwag zwiedzajcych zwracay tutaj, wwczas i potem, dwa olbrzymie posgi, wysokoci prawie dwudziestu metrw. Oba przedstawiay faraona Amenofisa III siedzcego na tronie i strzegy wejcia do jego wityni. Grecy natomiast twierdzili, e to pomniki legendarnego ksicia Etiopw

Memnona, ktry zgin pod Troj z rki Achillesa; dlatego te zwali je kolosami Memnona. Trudno orzec z pewnoci, czy ju za czasw Kleopatry dzia si dziw, ktry pniej, w pierwszych wiekach cesarstwa, ciga ku kolosom rzesze turystw. Pierwsze bowiem wiadectwo o tym dziwie zawdziczamy Strabonowi, ktry - jak ju mwilimy - zwiedza Egipt nieco pniej, bo po 25 latach. Pisze on: S dwa kolosy. Jeden stoi cay, natomiast grna cz drugiego runa skutkiem wstrzsu ziemi. Utrzymuj, e ta cz posgu, ktra pozostaa na tronie, w kadym dniu raz tylko wydaje dwik jakby od lekkiego uderzenia. Ja sam, gdy bawiem w tamtych okolicach wraz z Eliuszem Gallusem oraz mnstwem jego przyjaci i onierzy, usyszaem gos; bya to mniej wicej pierwsza godzina dnia. Nie potrafi jednak okreli, czy doby si on z podstawy kolosu, czy z niego samego, czy te zosta umylnie spowodowany przez kogo ze stojcych wok. A skoro przyczyna nie jest jasna, lepiej wierzy we wszystkie inne ni w to, e wyday go gazy . Wszelako sceptycyzm Strabona nie by uzasadniony. Zachoway si do naszych czasw dziesitki napisw wyskrobanych na gazach posgu. Wszystkie one mwi zgodnie, po grecku i po acinie: syszaem Memnona! Przyczyna cudu bya chyba do prosta: od wstrzsu ziemi pky kamienie w rodku i rankiem, gdy temperatura zmieniaa si gwatownie, uchodzce powietrze powodowao dziwny dwik. Pync dalej na poudnie Cezar i Kleopatra mogli odwiedzi w Hermontis byka Buchisa. Przybytek znalaz ask w oczach krlowej, bo pniej rozkazaa wznie tutaj kaplic dla maonki boga Monta. Paskorzeby kaplicy przedstawiay w sposb realistyczny, jak bogini rodzi syna swemu mowi. Nabiera to szczeglnej wymowy, jeli przypomnie, e Kleopatra bawia w Hermontis w ostatnich miesicach ciy. Moe wic kaplica jest wypenieniem lubu, zoonego na intencj szczliwego rozwizania? W kadej miejscowoci, do ktrej przybija okrt, dostojn par witay tumy ludnoci, zachowujc ustalony porzdek i hierarchi stanw; znamy j z rnych dokumentw. Obok wadz na czele mieszkacw ustawiali si zawsze kapani; nastpnie Grecy sucy w armii lub do suby zobowizani, z pewnoci w penym rynsztunku; dalej rodziny Grekw; jeszcze dalej ludzie rnego pochodzenia, nie bdcy staymi mieszkacami; dopiero za nimi cisn si prosty lud, czyli egipscy chopi i niewolnicy. Jednake krlowa bya nie tylko gow pastwa, lecz rwnie ywym bogiem, wcieleniem Izydy. Wszdzie wic odbieraa cze bosk, na rwni z najwikszymi witociami. Jej skadano ofiary, ku niej wznosiy si kadzidlane dymy, mody i pieni kapanw. W mrokach ogromnych przybytkw krlowa janiaa wyniesiona wysoko ponad tum miertelnikw. A w sercu Rzymianina, ktry po raz pierwszy w swym yciu oglda hody skadane czowiekowi-bogu, rodzia si myl: czy nie byoby suszne przyda swej wadzy podobnego nimbu?

RZYMSKI GARNIZON Cezar wyjecha, Kleopatra pozostaa sama; bo przecie jej dziesicioletniego brata nikt nie traktowa powanie. A wic wreszcie osigna cel, do ktrego tak uparcie dya od lat! Co prawda, za spenienie ambitnych marze o niepodzielnym wadaniu zapacia wysok cen. Kilkumiesiczna wojna zrujnowaa stolic i gospodark egipsk, ktra i przedtem, bya o tym mowa, nie przedstawiaa si kwitnco. Aleksandryjczycy uwaali, e Kleopatra panuje z woli obcego mocarstwa, a utrzymuje si przy wadzy dziki stacjonowaniu w kraju wojsk cudzoziemskich. Poza Aleksandri byo moe inaczej. Ludno odnosia si do wszelkich zmian w stolicy raczej obojtnie, bo jej losu w niczym nie poprawiao, czy rzdzi Ptolemeusz XIII, czy te Kleopatra i Ptolemeusz XIV. Jest te prawdopodobne, e religijna polityka krlowej, objawiajca si w szczeglnym kulcie bogini Izydy, zyskiwaa jej pewn sympati wrd rodowitych Egipcjan, nie mwic ju o kapanach. W Egipcie Cezar pozostawi trzy legiony. Byy one staym przypomnieniem klski i sam swoj obecnoci mogy podsyca nienawi ku krlowej; stanowiy te znaczne obcienie dla skarbu pastwa. Powody wszake, dla ktrych dyktator wyznaczy im kwatery nad Nilem, byy wane. Autor Wojny aleksandryjskiej pisze o tym bez adnych obsonek, starannie jednak unikajc imienia Kleopatry: Cezar pragn wzmocni wadz krlw, ktrzy nie mogli cieszy si mioci swych poddanych, skoro zachowali dla przyja, a nie mieli te za sob autorytetu dugoletnich rzdw. Sdzi rwnie, e bdzie odpowiada powadze i godnoci naszego Imperium, aby wadcy ci czuli si bezpieczni wanie dziki garnizonowi - jeli pozostan wierni; ale by tene garnizon mg ich powciga, gdyby okazali si nielojalni. Dowdc legionw w Egipcie Cezar mianowa niejakiego Rufiona. By to syn jego wyzwoleca, a wic czowiek, ktry w spoecznej hierarchii sta tylko o szczebel wyej od niewolnika. Wielu Rzymian byo zdania, e ta nominacja jest przejawem niesychanej arogancji dyktatora. Od wiekw, odkd istniaa rzymska republika, byo niezomnym zwyczajem, e nawet poszczeglnymi legionami dowodzili obywatele z najwyszych warstw spoecznych. Take krlowa moga czu si uraona wyborem wanie Rufiona. Lecz Cezar wiedzia, co czyni. Rufion nalea do jego domu, do familii. Z osob patrona czyy go, jako wyzwoleca, wizy tak cise, e nie mogo by mowy o nielojalnoci. Niskie pochodzenie spoeczne dowdcy wykluczao z gry niebezpieczestwo, e bdzie on usiowa prowadzi wasn polityk. Natomiast gdyby w bogatym Egipcie, na czele a trzech legionw, stan kto o dobrym nazwisku, cieszcy si osobist powag i wpywami w stolicy, mona by si obawia, e zechce on samodzielnie decydowa o rnych sprawach; mgby nawet, w pewnych okolicznociach, wszcz wojn przeciw Cezarowi, ktry sam da dobry przykad, jak wyzyska komend nad kilku legionami, by sign po wadz nad caym Imperium. A co do Kleopatry, to wanie skromny

domownik by najbezpieczniejszym strem jej poczyna. Arystokrata rzymski zapewne miao podnosiby oczy na krlow lub staby si przedmiotem zakusw z jej strony. Syn wyzwoleca pozostawa poza wszelkimi podejrzeniami. Ostatecznie wic samodzielne krlowanie, o ktre Kleopatra zabiegaa tak usilnie, okazao si zudne. C to bowiem za niezaleno, skoro trzeba si liczy z dowdc obcej armii we wasnym kraju? Przedtem gwn przeszkod w nieskrpowanym rozkoszowaniu si wadz by Potejnos, wychowany na dworze i na swj sposb niewtpliwie oddany krajowi i dynastii. Obecnie za naleao zwaa, by nie urazi Rufiona, Rzymianina, mylcego tylko o interesach swego pastwa i patrona. KLEOPATRA I TRIUMF CEZARA W Egipcie byo wiele do zrobienia. Naleao zaleczy rany wojny, uzdrowi gospodark, przywrci zaufanie ludnoci do wadczyni. Wydaje si jednak, e Kleopatra zgoa nie mylaa o tych sprawach. Ponad wszystkie swe obowizki i zadania stawiaa jedno pragnienie: utrzyma zwizek z Cezarem! Bo jake inaczej wytumaczy fakt, e ju w rok po rozstaniu si z dyktatorem opucia krlestwo i poeglowaa ku dalekiej Italii - do Rzymu - aby pozosta tam prawie dwa lata? Po wyjedzie z Aleksandrii Cezar dokona wielkich czynw. Jeszcze w roku 47 rozgromi w Azji Mniejszej Farnacesa; jego pastwo na Krymie otrzyma Mitrydates z Pergamonu, ktry tak si zasuy sprowadzajc odsiecz; co prawda niedugo radowa si swym wadztwem, wkrtce bowiem zgin z rki wrogw. Potem dyktator na krtko powrci do Rzymu. Wnet znowu si wyprawi, tym razem do Afryki, gdzie staa silna armia wierna senatowi. Pokona j, po dugiej kampanii, dopiero wiosn roku 46. Do Rzymu wjeda jako triumfator. Mwic cile, odby a cztery triumfy, w czterech rnych dniach jednego miesica. Najpierw, i to najwietniej, triumfowa z powodu zdobycia Galii w latach 58-50. Przywdca powstania Galw, Wercyngetoryks, szed w pochodzie zwycizcy, a potem zosta uduszony w podziemnym wizieniu; tak nakazywa zwyczaj. Lud zachwyca si niezwyk iluminacj: wieczorem, gdy Cezar wstpowa na Kapitel, drog owietlay lampy na grzbietach soni. Triumf nastpny, egipski, wzbudzi mieszane uczucia. Radowano si, e najwspanialsze miasto wiata musiao si ugi przed garstk rzymskich onierzy, lecz powszechn lito budzia ksiniczka Arsynoe; sza przed rydwanem razem z Ganimedesem, jak niewolnica. Take Achillas i Potejnos uwietniali pochd, bo niesiono ich podobizny. Mimo upokorzenia ksiniczka i tak powinna uwaa si za szczliw, jako e nie spotka jej los Wercyngetoryksa: pozostaa przy yciu. Natomiast, jak si zdaje, Ganimedesa uduszono. Wanie w czasie tego pochodu legionici wymiewali w zoliwych przypiewkach romans Cezara i Kleopatry. Byo bowiem odwiecznym zwyczajem rzymskim, e w dniu triumfu onierze mog drwi jak chc ze swego wodza. U podoa tego obyczaju tkwi chyba pewien zabobon:

dokuczajc triumfatorowi odcigano od niego zawi bogw. Nie zachoway si piosenki o dyktatorze i krlowej, lecz sdzc po treci i tonie podobnych utworw, ktre znamy z fragmentw, musiay by bardzo dosadne. Na ksztat wiersza: on swoich pilnujcie, mieszczanie, bo ysego wiedziem gacha! Ludnoci podobao si, e Cezar, cho stojcy na zawrotnych wyynach sawy i potgi, z humorem przyjmowa arty. Mona natomiast wtpi, czy rwnie wielkodusznie zniosaby je Kleopatra. Triumf trzeci, wicony z powodu pokonania Farnacesa, utkwi w pamici widzw gwnie dziki ogromnej tablicy, na ktrej wypisane byy tylko trzy sowa: Veni - Vidi - Vici. Tak wanie zawiadomi Cezar senat o swym zwycistwie w Azji Mniejszej. Wreszcie w triumfie czwartym, afrykaskim, najciekawsze byo to, o czym wdz stara si nie uczyni najmniejszej wzmianki. Bo cho nie stanowio tajemnicy, e w Afryce Cezar odnis zwycistwo nad wojskami rzymskimi, oficjalnie powodem triumfu byo pokonanie krla Numidii Juby. Poniewa krl popeni samobjstwo, w pochodzie na Kapitol prowadzono jego maego synka, rwnie imieniem Juba. Darowano mu ycie; wychowywa si w Italii, otrzyma rzymskie obywatelstwo, a w dwadziecia lat pniej spadkobierca Cezara osadzi go na tronie Mauretanii i da mu za on crk Kleopatry. Kto wie, czy wanie afrykaska kampania Cezara nie przyspieszya przyjazdu do Rzymu pani Egiptu. Oto zaczy kry plotki, e w czasie tej wojny dyktator upodoba sobie ksiniczk Eunoe; bya ona crk krla Mauretanii Boguda. Kleopatra zapewne pragna sprawdzi, czy naley powanie traktowa ten romans. Natomiast niezbyt j obchodzio, e Cezar jest czowiekiem onatym. Jego maonka, Kalpurnia, cho wci jawnie zdradzana, kochaa swego ma wiernie i szczerze. Rnia si bardzo od pa z wczesnego towarzystwa rzymskiego, ktre czsto zmieniay mw, a jeszcze czciej kochankw. KLEOPATRA I WENUS RODZICIELKA Oficjalnym celem wizyty Kleopatry w Rzymie byo zawarcie traktatu sojuszniczego pomidzy obu pastwami. Dlatego te do stolicy Imperium krlowa przybya wraz ze swym bratem, mem i wspwadc, Ptolemeuszem XIV; liczy on wwczas lat co najwyej dwanacie. Zreszt obawiaaby si pozostawi go w Egipcie, cho stacjonoway tam rzymskie legiony; jej wrogowie mogliby wykra chopca, obwoa go jedynym krlem i znowu doprowadzi do wojny. Kleopatrze towarzyszy te jej jednoroczny synek; nikt nie wtpi, e to dziecko Cezara, lecz oficjalnie o tym milczano. Krlewsk rodzin przyjto z nalenymi honorami. Dyktator odda jej na siedzib will pooon w parku na prawym brzegu Tybru, wic nieco za miastem, na wzgrzu Janiculus. Egipska para monarsza stana w Rzymie latem roku 46, ju po uroczystociach triumfalnych. Przyjazd by z gry tak wyznaczony, aby Kleopatra nie musiaa oglda pochodu, ktrym jej gospodarz i umiowany

wici zwycistwo nad Egiptem. Ujrzaaby wwczas swoj siostr Arsynoe w kajdanach, czym zapewne bardzo by si uradowaa; jednake z oczywistych wzgldw politycznych i kurtuazyjnych chciano oszczdzi krlowej tych widokw. Ju samo zjawienie si Kleopatry musiao wywoa w stolicy Imperium due wraenie i na pewno byo komentowane niechtnie. Czeg to bowiem nie opowiadano o aleksandryjskim romansie Cezara! Jak wiee byy w pamici ludu onierskie arty i piosenki! Natomiast wrcz skandalem staa si uroczysto w dniu 26 wrzenia tego roku. Cezar, ktry ju od lat sprawowa godno najwyszego kapana, dokona wwczas otwarcia wityni, zbudowanej jego kosztem dla Wenus z przydomkiem Rodzicielka. Wedug prastarej legendy rd Juliuszw, a wic Cezara, wywodzi si wanie od niej, pani mioci. Wzniesienie wityni dyktator lubowa na polach Farsalos, przed stoczeniem bitwy z wojskami Pompejusza. Jeden z pniejszych historykw tak o tym opowiada: Skadajc ofiar o pnocy wzywa Marsa i Wener, matk swego rodu, i lubowa jej, e jeli mu zwycistwo przyniesie i jeli dziki niej swoje cele osignie, to w dowd wdzicznoci wybuduje jej w Rzymie wityni. Gdy byskawica spadajca z nieba od strony obozu Cezara zgasa nad obozem Pompejusza, zwolennicy Pompejusza twierdzili, e co wietnego uzyskaj od nieprzyjaci; przeciwnie Cezar tumaczy to w ten sposb, e przez swe uderzenie zgasi saw Pompejusza. Dopenienie lubu byo oczywicie rzecz zbon, zgodn z tradycj, witobliw. C wic wywoao zgorszenie? Oto w wityni, tu obok posgu samej bogini, stana pikna, zota statua Kleopatry. A wic wadczyni obcego pastwa, z ktrym tak niedawno toczono wojn, Cezar podnis niemal do godnoci bstwa! Co skonio dyktatora do tak miaego manifestowania swych uczu? Przecie zdawa sobie spraw, jakie zgorszenie wywoa apoteoza kobiety, o ktrej wszyscy wiedzieli, e jest jego kochank. Najsuszniejsze wydaje si takie tumaczenie: Kleopatra bya matk Cezarowego syna. Ona wic, ktra w swoim kraju utosamiaa si z Izyd, miaa w Rzymie odbiera cze wesp z bogini Wenus, bo rwnie daa sw krew boskiemu rodowi Juliuszw. W jakie dwa miesice po powiceniu przybytku Wenus Rodzicielki, pn jesieni roku 46, Cezar musia wyjecha z Italii. Czekaa go nowa kampania wojenna, tym razem w Hiszpanii. KLEOPATRA I MONARCHIA WIATOWA Na Pwyspie Pirenejskim zebray si zastpy nieprzyjaci Cezara pod wodz obu synw Pompejusza, Sekstusa i Gnejusza. Tego ostatniego Kleopatra poznaa przed trzema laty, gdy przyby do Aleksandrii, aby domaga si pomocy w wojnie przeciw Cezarowi. Mody czowiek uleg wwczas, jak powiadano, wdzikom krlowej; sta si pord wybitnych Rzymian pierwsz jej ofiar i opuci stolic Egiptu wiodc tylko 50 okrtw oraz garstk onierzy. Obecnie walczy, aby pomci mier ojca.

Mimo wyjazdu Cezara Kleopatra pozostaa w Rzymie, nie powrcia do swego krlestwa. Spodziewaa si zapewne, e kampania potrwa krtko i lada dzie przyjdzie wiadomo: veni, vidi, vici. Tymczasem dziaania w Hiszpanii przecigay si na wiele miesicy. Do decydujcej bitwy pod Mund doszo dopiero wiosn roku 45. Pokonani synowie Pompejusza zdoali uciec. Wprawdzie Gnejusz zgin wkrtce potem, modszy jednak, Sekstus, mia jeszcze dziaa i walczy przez wiele lat. Ale nawet po rozgromieniu przeciwnikw Cezar nie mg od razu powrci do Rzymu. Najpierw musia uporzdkowa sprawy Hiszpanii, krainy bardzo bogatej i ludnej. Na ziemi Italii stan dopiero we wrzeniu roku 45, a triumfalny wjazd do Rzymu odby w padzierniku. Rozka wic trwaa ponad dziewi miesicy. Cezar wreszcie mia cae Imperium w swym rku! Rzdzi nim, jako doywotni dyktator, samowadnie i niepodzielnie. Obecnie, po uporaniu si z opozycj wewntrzn, mg zwrci si ku jeszcze mielszym planom na przyszo. Kleopatra odgrywaa w nich rol wan, poniekd nawet kluczow. Zapewne jeszcze w czasie kampanii hiszpaskiej Cezar listownie rozwija przed ni swoje olniewajce pomysy. W kadym za razie wnet po powrocie dyktatora stay si one gone i niemal jawne. W najbliszej przyszoci Cezar zamierza poprowadzi wielk wypraw na Wschd. Najpierw pragn podbi Dacj, krain lec na pnoc od dolnego Dunaju, czyli dzisiejsz Rumuni. Nastpnie ruszyby za Eufrat, przeciw Partom, ktrzy ju od wielu lat niepokoili wschodni granic Imperium. Po zwyciskim zakoczeniu tych kampanii powstaoby olbrzymie pastwo, sigajce od Atlantyku po Indie. Byoby ono nawet rozleglejsze od monarchii Aleksandra Macedoskiego sprzed trzech wiekw, ta bowiem nie obejmowaa krain Zachodu. Oczywicie ustrj imperium wiatowego musiaby rni si bardzo istotnie od tego, jakim rzdzi si Rzym republikaski. Byo bowiem nie do pomylenia, aby w pastwie tak ogromnym nadal obowizyway te prawa i nadal funkcjonoway tylko te formy organizacyjne, ktre wyrosy z potrzeb Rzymu -miasta. Cezar zreszt nie kry si z tym wcale, e ustrj republiki uwaa nie tylko za przestarzay, lecz wrcz za martwy. Mwi wprost: - Rzeczpospolita to nazwa bez ciaa! Tylko monarchia, uksztatowana na wzr wschodni, odpowiadaaby planom i ambicjom dyktatora. Tote mnoyy si oznaki, e pragnie on, by obwoano go krlem. Jako polityk zrczny i cyniczny zamierza tak pokierowa spraw, by to pozornie sam lud zwrci si do z baganiem o woenie na skro diademu. Jednake lud, ktry zawsze i wszdzie jest znacznie roztropniejszy, ni wydaje si to rzdzcym, okazywa w tej mierze dziwn opieszao, a nawet niech, cho nie brako mu podniet i wskazwek ze strony przyjaci Cezara. on krla miaa zosta prawowita wadczyni, w ktrej yach pyna krew starej dynastii, Kleopatra. Pani Egiptu zasiadajc na tronie obok Cezara reprezentowaaby wschodnie i greckie krainy wiatowej monarchii. Ich za dziecko, Ptolemeusz Cezar, byoby prawdziwie dziedzicem tradycji i potgi wszystkich ludw Wschodu i Zachodu.

Mimo tych planw Cezar nie zamierza rozwodzi si z Kalpurni. Dlatego te, jak to wyzna pniej jeden z jego najbliszych przyjaci, opracowa dokadny projekt ustawy, ktra zezwalaaby mu na poligami w celu podzenia potomstwa. Ustawa ta pozwoliaby jednoczenie na legalne usynowienie dziecka ju zrodzonego z Kleopatry. Mona by si dziwi, czemu Kleopatra przebywaa tak dugo poza granicami swego pastwa, ktre po ostatnich wstrzsach potrzebowao troskliwej opieki. W wietle jednak tych wszystkich planw jej pozorny brak zainteresowania dla biecych spraw Egiptu wydaje si zrozumiay. Skoro miaa zosta krlow i pani wiata, moga na razie, dla tak wielkiego celu, zaniedbywa los jednego kraju. Zreszt Egipt, a zwaszcza Aleksandria, zyskayby bardzo wiele na utworzeniu monarchii wiatowej. Jej bowiem stolic, o tym ju si mwio, zostaaby Aleksandria. Czyli ta Aleksandria, w ktrej niedawno odbywa triumf rzymski wdz, zajaby miejsce Rzymu, Egipt za Italii! Tak dokonaoby si zwycistwo bezkrwawe a zupene, paradoksalna zmiana rl. Wszystko to nazwa by mona marzeniami fantastw. Tak patrzymy na to po dwudziestu wiekach, wiedzc ju, jak potoczyy si dalsze wypadki. Jednake wwczas, w cigu owych niezwykych dni, gdy cae Imperium leao u stp Cezara, plany przedstawiay si w innym wietle, ich realizacja wydawaa si moliwa i bliska. Sama Kleopatra traktowaa je powanie. Pewna za opieki Cezara, zachowywaa si ju jako krlowa i pani, i to nawet wobec najznakomitszych Rzymian. Dowiadczy tego take Cyceron. KLEOPATRA I CYCERON Nienawidz krlowej. Ammonios, ktry rczy za spenienie jej obietnic, wie dobrze, e mam pene prawo po temu. Bo przecie prosiem j o pomoc w sprawach zwizanych z nauk i odpowiadajcych mojej godnoci. Mgbym o tym mwi nawet na wiecu. Stwierdziem te, e Sara (prcz tego, e jest to po prostu ajdak) zachowuje si wobec mnie bezczelnie. Tylko raz widziaem go w moim domu. Zapytaem grzecznie, czego potrzebuje, on za odrzek: Szukam Attyka! A o tym, jak pysznie zachowywaa si sama krlowa, gdy przebywaa w ogrodach za Tybrem, nie potrafi myle bez prawdziwego blu. Aeby oceni, ile pasji kryje si w tych sowach, naley przypomnie, e pochodz one z listu Cycerona pisanego ju w kilka miesicy po wyjedzie Kleopatry z Rzymu; czas jednak, jak wida, nie zagodzi urazy. Samo wydarzenie, o ktrym Cyceron mwi oglnikowo, zapewne przedstawiao si tak: W cigu roku 45, a moe z pocztkiem 44, Cyceron odwiedzi krlow w jej willi, powodowany przezorn zapobiegliwoci. Pragn osobicie przedstawi si kobiecie, ktra cieszya si tak wielkimi wzgldami dyktatora. Jako pretekst do odwiedzin posuya proba o jak rzadk ksik, konieczn do uzupenienia traktatu filozoficznego, nad ktrym wtedy pracowa; krlowa mogaby poleci, by sprowadzono j z biblioteki aleksandryjskiej, gdzie byo niemal wszystko, co kiedykolwiek napisano w

jzyku greckim. W czasie audiencji Kleopatra askawie przychylia si do proby senatora i rozkazaa jednemu ze swych dworzan, Ammoniosowi, by dopilnowa jej wykonania. Ten jednak, mimo przyrzecze, z niczego si nie wywiza! Inny za czowiek z orszaku krlowej, Sara, gdy wstpi do domu Cycerona, pyta nawet nie o gospodarza, lecz o jego przyjaciela, o Attyka. W owym okresie Cyceron rzeczywicie wiele czyta i pisa. W Rzymie nie istniao ju prawdziwe ycie polityczne, ktre dotychczas najbardziej go interesowao. Obecnie decyzje zapaday nie na posiedzeniach senatu i nie na zgromadzeniach ludowych, lecz w pokojach prywatnej willi dyktatora. Jego wyzwolecy znaczyli wicej od dostojnikw pastwowych. Trudno si dziwi, e w tej sytuacji czowiek ambitny i wyksztacony szuka pociechy w studiach literackich i filozoficznych, w naukach mdrcw sprzed wiekw. Pragn jednak, by ta dziaalno umysowa okazaa si rwnie przydatna spoecznie. Pisa: Kiedy nareszcie staem si wolny zupenie albo przynajmniej w duej mierze od trudnych zaj obrocy i od obowizkw senatora, zwrciem si za twoj, Brutusie, gorc zacht ku tym zainteresowaniom naukowym, jakie przetrway w mojej duszy, chocia biece wydarzenia odsuway je na dalszy plan. Zainteresowania te, przez dugi okres zaniedbane, odyy we mnie na nowo. A poniewa pojcia i zasady wszelkich umiejtnoci, ktre dotycz susznego postpowania, zawarte s w nauce mdroci zwanej filozofi, przeto umyliem sobie nauk t jasno przedstawi po acinie. Sowa te pochodz ze wstpu do dziea, ktre nosi tytu Rozmowy tuskulaskie. Jego bowiem sceneri jest willa Cycerona w Tuskulum, pooona niedaleko od Rzymu, na stokach Gr Albaskich. Zbierali si tam czsto jego przyjaciele, jak Marek Brutus, Trebatius, Kurtius, bywa te m crki, Dolabella. Fikcyjne rozmowy w Tuskulum o podstawowych zagadnieniach filozofii praktycznej przedstawi Cyceron w piciu ksigach. Jest zupenie moliwe, e wanie w trakcie pracy nad tym dzieem zwrci si do krlowej z prob o sprowadzenie z Aleksandrii traktatu ktrego z dawnych mylicieli; w istocie bowiem Rozmowy s tylko parafraz i spopularyzowaniem pogldw rnych szk greckich. Pierwsza rozprawa Tuskulanek dotyczy zagadnienia niemiertelnoci duszy. Cyceron broni pogldu, e mier ciaa nie jest jeszcze kresem istnienia caej osobowoci czowieka. Natomiast w sowach jego rozmwcy przebija mniemanie, podzielane przez wielu, e mier to zo, prowadzi bowiem do nicoci. W dalekim Egipcie to samo smutne twierdzenie miaa wkrtce powtrzy w swym napisie grobowym Ta-imhotep, ona arcykapana Pszereni-ptaha. IDY MARCOWE I KLEOPATRA W dniu 15 kwietnia roku 44 Cyceron pisa w licie do swego przyjaciela Attyka: Ucieczka krlowej nie jest mi przykra. A nieco pniej, w dniu 11 maja tego roku, zapytywa go:

Chciabym dowiedzie si czego wicej o krlowej, a take o tym Cezarze. Tymczasem Kleopatra oraz w Cezar, czyli jej synek, byli ju w Egipcie. Nad Tybrem bowiem, gdzie zamieszkiwali przez prawie dwa lata, nie byo dla nich miejsca. Duszy pobyt w Rzymie mgby nawet grozi obojgu wielkim niebezpieczestwem, poniewa brako potnego opiekuna. Przyszy pan wiatowej monarchii, przyszy m i wspwadca Kleopatry, osun si martwy na posadzk sali posiedze senatu w dniu 15 marca. Sztylety spiskowcw zaday mu dwadziecia trzy rany. Zabjcom, wrd ktrych znalazo si wielu przyjaci dyktatora, przewodzili Marek Brutus i Gajusz Kasjusz. Zamordowali Cezara, aby ratowa Rzeczpospolit, czyli jej dotychczasowy ustrj. A wrd powodw, ktre skaniay spiskowcw do szybkiego dziaania, poczesne miejsce zajmowaa sprawa Kleopatry: uczucie, jakim darzy j dyktator, oraz obawa, e w niedalekiej przyszoci stanie si wadczyni Imperium, ktrego stolic bdzie Aleksandria. Tak wic idy marcowe byy rwnie w jakim stopniu dzieem Kleopatry - cho godziy w jej najywotniejsze interesy. Dla krlowej Egiptu mier Cezara oznaczaa nie tylko przekrelenie wszystkich planw, pozornie tak fantastycznych, a przecie ju przygotowywanych do realizacji. Obecnie chodzio o ratowanie samego stanu posiadania, a moe nawet ycia. Kleopatra wiedziaa, e w Rzymie ma wielu wrogw, zwaszcza wrd senatorw. Ilu to z nich urazia swym dumnym postpowaniem! Cyceron nie stanowi wyjtku. We wasnym za kraju, gwnie w Aleksandrii, rwnie musiaa si liczy z nieprzyjaznym nastawieniem czci ludnoci. Stay tam take trzy legiony rzymskie: czy bd one ochron, jak za czasw Cezara, czy te posu do wykonania rozkazu, ktry w kadej chwili moe przyj z Rzymu: usun krlow, a kraj jej wcieli do Imperium jako now prowincj? Nienawidzcy Kleopatry Rzymianie mogliby atwo przeprowadzi ustaw, nawizujc do projektw dyskutowanych jeszcze za ycia jej ojca. Jeden tylko fakt mg pociesza Kleopatr: oto w samym Rzymie sytuacja nie bya jasna. Spiskowcom wydawao si, e wystarczy zgadzi dyktatora (nazywali go tyranem), aby wszystko powrcio do dawnego stanu, ktry w ich mniemaniu by pen wolnoci. Tymczasem wnet si pokazao, e istniej ugrupowania wierne zamordowanemu, senat za nie bardzo wie, co czyni. W czasie pogrzebu Cezara, w dniu 20 marca, doszo do gronych zamieszek. W niebezpieczestwie znaleli si zabjcy dyktatora; wkrtce potem musieli opuci Itali. Cyceron, wwczas przebywajcy poza Rzymem, dowiedzia si o ucieczce Kleopatry dopiero w poowie kwietnia; wynika std, e krlowa nie wyjechaa z miasta bezporednio po idach marcowych. Jest zreszt zrozumiae, e mimo wszelkich grb zatrzymaa si jeszcze czas jaki, aby obserwowa rozwj wypadkw. Jednake uroczystoci pogrzebowe zgotoway jej przykr niespodziank. Antoniusz odczyta na forum testament zmarego. Cezar wyznacza gwnym spadkobierc i uznawa za syna - Gajusza Oktawiusza, wnuka swej siostry, liczcego lat dziewitnacie. Natomiast rzeczywisty syn dyktatora, trzechletni wtedy Ptolemeusz Cezar, nie zosta w ogle wymieniony!

Z kadym dniem stawao si oczywistsze, e w Imperium rozgorzeje wojna domowa - wojna o dziedzictwo po Cezarze. Ju mona byo wskaza gwne siy, ktre wystpi przeciw sobie. Byli przede wszystkim zabjcy Cezara i zwolennicy senatu. Byli tacy, ktrzy udawali wierno dla dawnego ustroju, ale radzi by sami zaj miejsce dyktatora. By wreszcie jego modziutki syn z adopcji, Gajusz Oktawiusz, zwany odtd Oktawianem. Cho pocztkowo lekcewaony przez wszystkich, traktowa swoje dziedzictwo powanie. Nie byo co zwleka. Naleao wraca do Egiptu i przeczeka burz.

CZ TRZECIA

ANTONIUSZ I KLEOPATRA

KLEOPATRA I SYNOWIE CEZARA Ostatni znany nam dokument egipski, w ktrym wystpuje formua: za panowania Kleopatry i Ptolemeusza, Bogw Kochajcych Ojca, wystawiony zosta w miejscowoci Oksyrynchos w dniu 26 lipca roku 44. A wic wwczas modziutki brat i m krlowej, Ptolemeusz XIV, by jeszcze przy yciu - lub te jeszcze nie wiedziano o jego mierci. W kadym razie odszed on ze wiata ywych do smutnej krainy Zachodu w cigu roku 44, zapewne w lecie; mia wwczas lat co najwyej czternacie. W staroytnoci twierdzono, e Kleopatra kazaa go otru. Jakkolwiek oczywicie niesprawdzalne, jest to wysoce prawdopodobne. W wczesnej sytuacji mody Ptolemeusz stanowi grob. W kadej chwili ktre z ugrupowa w Rzymie - albo te w samej Aleksandrii - mogo zada, by krlowa ustpia z tronu i wadz przekazaa mowi. Ale nawet wstrzymujc si od obarczania jej odpowiedzialnoci za mier chopca wolno stwierdzi z cakowit pewnoci: Ptolemeusz XIV zmar wanie wtedy, gdy byo to na rk jego siostrze i onie. Natychmiast po aobnych uroczystociach Kleopatra przybraa sobie nowego wspwadc, jako e wedug uwiconych tradycj zasad dynastii kobieta nie moga sama zasiada na tronie. Zreszt nawet gdyby taka zasada nie istniaa, w danym wypadku powoanie drugiego krla odpowiadaoby wanie Kleopatrze; zosta nim syn jej i Cezara. Jako monarcha otrzyma tytuy: Ptolemeusz Cezar, Bg Kochajcy Ojca, Bg Kochajcy Matk. Drugi z tych przydomkw tumaczy si sam przez si. Pierwszy natomiast rwna si proklamowaniu przed caym wiatem: to Ptolemeusz, a nie Oktawian, jest synem Cezara. Ptolemeusz XV by ostatnim mskim przedstawicielem starej dynastii. W linii eskiej reprezentoway j jeszcze tylko Kleopatra i Arsynoe. Krlowa czujnie ledzia poczynania siostry, ktra - oczywicie - wci przebywaa poza granicami Egiptu, w Italii lub w Azji Mniejszej; bo i Arsynoe mogaby sta si narzdziem w rku wrogw, jak ju raz przedtem, w czasie wojny aleksandryjskiej. Zapewne wkrtce po koronacji wykonano wielk paskorzeb na poudniowej, zewntrznej cianie przybytku bogini Hathor w Dendera. Paskorzeba zachowaa si do dzi. Przedstawia krlow i jej syna przed bogami; w rodku widnieje posta pani wityni. Niestety, wyobraenia krlewskiej pary nie s portretami, lecz tylko konwencjonalnymi obrazami w stylu staroegipskim; e chodzi o Kleopatr i jej syna, a nie inne osoby z dynastii ptolemejskiej, rozpozna mona jedynie dziki napisom hieroglificznym. Tego rodzaju rzeby i malowida niewtpliwie ozdobiy wwczas take inne witynie Egiptu. Wadczyni kontynuowaa w ten sposb mdr polityk, ktr rozpocza ju w pierwszym roku panowania. Manifestowaa przywizanie do bstw miejscowych, aby zbliy si do mas swoich poddanych; oni bowiem byli jedyn si, na ktr mogaby liczy w razie katastrofy politycznej.

Tymczasem sytuacja w Imperium komplikowaa si niemal z kadym dniem. Wojna domowa bya ju faktem. Jesieni roku 44 i wiosn nastpnego z oglnego chaosu wyoniy si dwa wielkie stronnictwa: W prowincjach wschodnich umacniali si zabjcy Cezara pod wodz Gajusza Kasjusza i Marka Brutusa. Gosili wierno senatowi, a zbierajc siy do rozprawy z przeciwnikami srogo uciskali ludno prowincji. W Italii doszo jesieni roku 44 do otwartego rozamu pomidzy senatem a Markiem Antoniuszem; ten, pokonany wiosn roku 43 przez wojska senatu pod wodz modego Oktawiana, uciek za Alpy, do Galii. Natomiast Oktawian, dotychczas powolny senatowi, zaraz po zwycistwie zrzuci mask. Zacz prowadzi wasn polityk. Latem roku 43 zada, by wybrano go konsulem, cho mia dopiero dwadziecia lat. Senat musia ustpi, bo Oktawian mia za sob wojsko. Stao si oczywiste, e adoptowany syn Cezara pragnie obj cae dziedzictwo po nim: nie tylko nazwisko i majtek, lecz take miejsce w pastwie. Wielkie ambicje i szybka kariera modzieca, ktry mieni si synem tego czowieka, co i jej syn, nie mogy radowa Kleopatry. Ale na razie bya to sprawa daleka. W roku 43 nikt jeszcze nie mg przewidzie, czy Oktawian utrzyma si na powierzchni, mia bowiem wielu wrogw, jawnych i ukrytych: Antoniusza, senat, zabjcw Cezara. KLEOPATRA I DOLABELLA Z natury rzeczy krlow Egiptu najbardziej interesoway wydarzenia nie w dalekiej Italii, lecz w krajach ssiednich. Tutaj take toczyy si walki pomidzy kilku stronnictwami Rzymian; byo nie do pomylenia, by na uboczu tych zmaga pozostawiono bogaty kraj nad Nilem, tym bardziej e stay w nim a cztery legiony: trzy Cezara i czwarty zoony z gabinianw. Ju z pocztkiem roku 43 stawili si u Kleopatry wysannicy Gnejusza Dolabelli. By to mody polityk, niegdy oficer Cezara, do nie tak dawna zi Cycerona. Po mierci dyktatora w cigu kilku miesicy wielokrotnie zmienia pogldy, w zalenoci od tego, co wydawao si rokowa szybsz karier. Najpierw przysta do zabjcw Cezara. Potem opowiedzia si za Antoniuszem. Nastpnie manifestowa swoj wierno dla sprawy senatu. Wreszcie wyprawi si na Wschd, aby obj namiestnictwo Syrii, wyznaczone mu poprzednio. W drodze objawi si znw jako wrg zabjcw dyktatora. Jednego z nich, Treboniusza, zdradziecko zamordowa; odcit gow onierze zabawiali si jak pik. Senat ogosi Dolabell wrogiem ludu, on za poczyna sobie coraz okrutniej; rabowa miasta i sposobi si do wojny z Kasjuszem, ktry tymczasem zaj Syri. Cztery legiony, stojce w Egipcie, byyby dla ambitnego polityka cennym wspomoeniem. Zwrci si do krlowej z prob o ich przysanie; chcia take okrtw. Naleao oczekiwa, e Kleopatra, tak bliska Cezarowi, nie odmwi poparcia czowiekowi, pragncemu pomci jego mier. I rzeczywicie. Krlowa zgodzia si na wszystko. daa jednak w zamian, by Dolabella uzna jej syna za prawowitego wadc Egiptu. Wprawdzie legalna pozycja Dolabelli bya wwczas adna, ale w razie zwycistwa jego sowo wiele by wayo.

Gotowo i przyrzeczenia Kleopatry omieliy modego wodza. Odwanie wdar si do Syrii, cho wid tylko dwa legiony, jego za przeciwnik, Kasjusz, mia ich a osiem. Krlowa rwnie nie zwlekaa. W marcu wojska z Egiptu wyszy drog ldow ku Syrii. Powiadomiony w por Kasjusz otoczy je ju w Palestynie. Posiada dwukrotn przewag, tote legiony z Egiptu nawet nie prboway walczy i od razu przeszy na jego stron. Tak wic dobre chci krlowej obrciy si wanie przeciw temu, komu chciaa pomc. Lepiej by bowiem byo dla Dolabelli, gdyby owe legiony nadal stacjonoway w Egipcie. Na czele potnej armii Kasjusz pomaszerowa wprost na Laodicej syryjsk, gdzie zamkn si Dolabella. Ten jeszcze nie traci nadziei. Laodiceja bya miastem portowym, a na morzu mia pewne siy; liczy te na obiecan flot egipsk. Kleopatra podobno gotowa bya j wysa, lecz przeszkodziy temu przeciwne wiatry. Natomiast egipski namiestnik Cypru odda swoje okrty Kasjuszowi, oczywicie nie pytajc krlowej o zgod. Latem roku 43 przysza do Aleksandrii wiadomo, e Laodiceja pada. Zdradzili Dolabell wani jego onierze, zdajc sobie spraw z beznadziejnoci pooenia. Oficerowie otworzyli furtk w murach i wpucili oblegajcych. Opuszczony przez wszystkich wdz uprosi onierza swej stray przybocznej, by obci mu gow. Tak zgin trzeci wybitny Rzymianin - po synu Pompejusza i po Cezarze - ktry wszed w porozumienie z Kleopatr. KLEOPATRA I KASJUSZ Jeszcze w czasie oblenia Laodicei Kasjusz zwrci si do Kleopatry z daniem, by przysaa mu pomoc. Postawio to krlow w obliczu trudnego wyboru. Byo powszechnie wiadomo, e sprzyja Dolabelli. Jednake, jak dotd, moga twierdzi, e posiki dla niego poszy bez jej wiedzy i zgody; to nie ona wydaa rozkazy legionom, lecz rzymscy oficerowie! Obecnie, po Kasjuszowym wezwaniu, musiaa opowiedzie si jasno, po ktrej stoi stronie. Odmwi Kasjuszowi? To rwnaoby si deklaracji wrogoci i w razie jego zwycistwa mogoby drogo kosztowa. Przysa mu choby garstk onierzy? To narazi na nienawi ze strony mcicieli Cezara, a take na ogln pogard; bo przecie byaby to zdrada mioci, o ktrej mwi cay wiat. Krlowa znalaza tylko takie wyjcie: pomocy nie daa, zasaniajc si tym, e w Egipcie panuje gd i zaraza; ale, jak widzielimy, nie omielia si wysa okrtw dla obleganego Dolabelli i kazaa gosi, e przeszkodziy temu przeciwne wiatry. Mimo to Kasjusz poczyta odmow za dowd wrogiego nastawienia i wnet po zdobyciu Laodicei zacz si sposobi do marszu na Egipt. Zamierza zaj ten kraj i ukara krlow. Ze strategicznego punktu widzenia plan by suszny. Egipt mgby suy jako spichlerz dla armii Kasjusza i Brutusa, a zawadnicie nim nie nasuwao powanych trudnoci. Kleopatra po odejciu czterech legionw nie dysponowaa wikszymi siami. Bya wprawdzie w Aleksandrii gwardia paacowa, byy rozlokowane po kraju zaogi wojskowe, jednake ich warto bojowa nie wydawaa si znaczna. Pokazaa to wanie wojna

aleksandryjska przed piciu laty, kiedy to garstka onierzy Cezara przez tyle miesicy odpieraa wcieke ataki dziesitkw tysicy ludzi. A mimo to Kasjusz nie wyprawi si na Egipt! Pono w ostatniej chwili otrzyma wezwanie od Brutusa, by skierowa si do Azji Mniejszej. Zdobywca Laodicei zrezygnowa z planu wejcia do Egiptu z wielk niechci. Posucha jednak przyjaciela i zamiast na poudnie pomaszerowa na pomoc. Posuwajc si wzdu poudniowych wybrzey Azji Mniejszej rozprawi si z miastem Tarsos w Cylicji; oboy je ogromn danin w wysokoci tysica piciuset talentw za rzekome sprzyjanie Dolabelli. Aby zebra t sum, mieszkacy wyzbyli si wszystkich kosztownoci; gdy tego nie wystarczyo, wadze zaczy sprzedawa wolnych ludzi: najpierw chopcw i dziewczta, potem kobiety i nawet starcw. Wielu Tarsyjczykw popenio wwczas samobjstwo. Kasjusz wspaniaomylnie darowa reszt grzywny dopiero wtedy, gdy miasto i tak niczego ju nie posiadao. Bya jesie roku 43, gdy Brutus i Kasjusz spotkali si w Smyrnie. Jaka bya przyczyna naglcego wezwania? Czemu Kasjusz zgodzi si odwlec zamiar ukarania Kleopatry? Zasadniczym powodem byy wieci napywajce z Italii. Wiosn tego roku, jak bya o tym mowa, Antoniusz zosta pokonany i uciek za Alpy, do Galii, gdzie jego przyjaciel, Marek Lepidus, sprawowa namiestnictwo. Pniej - wanie wtedy gdy Kasjusz oblega Laodicej -Oktawian wymg na senacie i zgromadzeniu ludowym wybr na konsula. Wszystko to wymagao od Brutusa i Kasjusza zrewidowania programu i taktyki: wrogiem by obecnie nie Antoniusz, lecz Oktawian, syn Cezara! Zapewne w trakcie narad w Smyrnie przyszy z Italii wiadomoci jeszcze groniejsze: Pod naciskiem wojsk Oktawian zawar porozumienie z dotychczasowymi swymi wrogami, z Antoniuszem i Lepidusem. Ci trzej mianowali si triumwirami dla ustanowienia spraw Rzeczypospolitej. Za swoje naczelne zadanie uznali pomszczenie mierci Cezara. Senat i zgromadzenie ludowe posusznie uchwalaj wszystko, czego tylko daj triumwirowie. Zabjcw Cezara ogoszono wrogami ludu. W miecie panuje terror. Ukazay si listy osb wyjtych spod prawa. W roku przyszym armia triumwirw zapewne ruszy na wschd. W toku obrad przewayo zdanie Kasjusza: Triumwirowie nie zdoaj rycho przeprawi si za Adriatyk. Naley wic wyzyska najblisze miesice dla zabezpieczenia sobie tyw. Trzeba ukara te kraje, ktre sprzyjaj cezarianom. Zgodnie z tym postanowieniem Kasjusz wyprawi si na wysp Rodos. Zdoby i ograbi jej gwne miasto. Brutus tymczasem dziaa w Licji, rwnie bezwzgldnie. GD I EPIDEMIA Dlaczego Kasjusz nie zwrci si wwczas przeciw Kleopatrze? Przecie nie byo cienia wtpliwoci, e krlowa nienawidzi zabjcw Cezara; posiadaa te du flot, wiksz ni Licja i Rodos razem wzite, i mogaby

ni wspomaga triumwirw. Czemu wic Kasjusz nie zrealizowa po konferencji smyrneskiej swego wczeniejszego planu? Przede wszystkim - byo ju na to za pno. Nawet szybka i zwyciska kampania egipska wymagaaby, ze wzgldu na rozcigo kraju, sporo czasu, prawdopodobnie kilku miesicy. Dalej: nad Nilem trzeba by pozostawi trzy lub cztery legiony, aby trzymay tamtejsz ludno w ryzach. A tymczasem Brutus i Kasjusz wprawdzie mieli cznie dziewitnacie legionw, ale wszystkie o niepenym stanie liczbowym. Brakowao rekruta, bo przecie w prowincjach wschodnich nie przebywao wielu obywateli rzymskich. Natomiast triumwirowie w Italii mogli powoywa pod bro tylu onierzy, ilu tylko byli w stanie uzbroi i opaci. I jeszcze jedna przyczyna powstrzymywaa Kasjusza przed wkroczeniem do Egiptu: oto w kraju tym rzeczywicie, jak to oficjalnie podawaa Kleopatra, szalay klski elementarne, gd i zaraza. Przez dwa lub trzy kolejne lata, to jest w roku 44, 43, 42, wylew Nilu nie osign poziomu koniecznego dla nawodnienia i uynienia wszystkich ziem uprawnych. Wiadomo o tym nie tylko z owiadcze Kleopatry, ktre mona by uzna za przesadzone i podyktowane wzgldami politycznymi. Wzmianki o klskach w Egipcie w tym okresie zachoway si rwnie u niektrych autorw antycznych. Wreszcie, wspomina o nich napis wyryty na wielkiej pycie granitowej po grecku i po egipsku. Pochodzi on z Teb, a zosta wyryty na rozkaz kapanw boga Amona Re i starszyzny miasta, aby po wieczne czasy gosi zasugi urzdnika krlewskiego imieniem Kallimach. Jak mwi inskrypcja, podnis on Teby ze zniszczenia; kiedy za nastay gd i zaraza, odbierajc wszystkim nadziej ratunku, Kallimach nie szczdzi swego majtku. Ocali od zguby wiele rodzin, a czuwa te nad tym, by kult bogw nie dozna adnych przerw i uszczerbkw. Wiadomo rwnie, e Kleopatra przeprowadzia wtedy w Aleksandrii rozdzia zboa wrd ludnoci. Przy tym rozdawnictwie pominito tylko ydw, co oczywicie wywoao wrd nich wielkie rozgoryczenie. Przecie to wanie oni oddali w ostatnich latach ogromne usugi krlewskiej rodzinie! yd Antypater pomg Gabiniuszowi wprowadzi do Aleksandrii ojca Kleopatry, krla fletnist, bo przecign na jego stron ydowski garnizon w Peluzjum. Tene sam Antypater przyczy si pniej do Mitrydatesa, ktry spieszy Cezarowi z odsiecz; pierwszy wdar si na mury Peluzjum, a w czasie marszu przez Egipt wchodzi w kontakty z ydowskimi osadnikami. W samej za Aleksandrii Cezar i Kleopatra mogli utrzyma si tylko dziki temu, e dzielnic wok paacu zamieszkiwali yczliwi im ydzi. Kleopatra jednak dziaaa jako polityk, ktry nie liczy si zupenie ze sprawami i dugami wdzicznoci sprzed lat. Wane byy tylko wymogi chwili biecej. Zboa w magazynach krlewskich moe by i wystarczyo dla wszystkich, gdyby rozdziela je sprawiedliwie w mniejszych ilociach. Dajc jednak Grekom i Egipcjanom wicej, ydom za nic, zyskiwaa sobie tym gortsz sympati dwch pierwszych grup etnicznych, a na nich to oczywicie zaleao jej najbardziej. Wzniecaa i podsycaa niech

pomidzy ydami a reszt swoich poddanych, co w danej sytuacji uatwiao sprawowanie rzdw. Wadczyni bowiem jawia si jako prawdziwie egipska krlowa, dbaa tylko o swj lud, nieyczliwa za wszystkim obcym. W przyszoci wszake wicher nienawici, rozdmuchiwanej przez Kleopatr, mia doprowadzi do gronych burz w Aleksandrii; ale stao si to ju po jej mierci. FILIPPI Cho gd i zaraza wyniszczyy jej krlestwo, Kleopatra zdoaa latem roku 42 wystawi siln flot wojenn. Sama stana na jej czele. Wypyna, aby nie pomoc Antoniuszowi i Oktawianowi. Ich legiony ju si przeprawiay przez Adriatyk i maszeroway na wschd, ku wybrzeom Macedonii; od strony za Azji Mniejszej w tym samym kierunku zmierzay wojska Brutusa i Kasjusza. Jeli Kleopatra zdobya si na tak wielki wysiek zbrojny, to widocznie skaniay j do tego wane powody. Istotnie. Znajdowaa si w takiej sytuacji, e musiaa szczerze pragn zwycistwa triumwirw - mimo niechci, ktr niewtpliwie darzya Oktawiana. Jakie jednak miaa inne wyjcie? Kasjuszowi narazia si odmow udzielenia pomocy. Wiedziaa doskonale, e przygotowywa on wypraw na Egipt, od ktrej odwiody go tylko naglce wezwania Brutusa. Do Aleksandrii przychodziy te wiadomoci, jak bezwzgldnie ukara Kasjusz te miasta i ludy, ktre w obecnym konflikcie stany po stronie przeciwnej lub choby tylko zajy postaw wyczekujc. O ile wic surowsze ciosy spadyby w razie zwycistwa zabjcw Cezara na kraj Kleopatry! Brutus i Kasjusz byli oczywicie doskonale poinformowani o wszelkich poczynaniach krlowej. Obawiali si, by nie wyniky std due trudnoci. Dlatego te wydzielili szedziesit okrtw oraz najlepszy legion i cz ucznikw. Siy te stany u poudniowego przyldka Peloponezu, Tajnaron. Tam czekay na pojawienie si floty egipskiej, by rozbi j, nim poczy si z triumwirami. Jednake po pewnym czasie dowiedziano si: Egipcjanie wypynli z Aleksandrii, ale jeszcze u wybrzey Afryki rozptaa si grona burza. Wiele okrtw zatono, reszta za zawrcia do macierzystego portu. Krlowa jest powanie chora. Dalsze czatowanie byo ju oczywicie zbyteczne. Flot spod Tajnaron skierowano na inny teatr dziaa wojennych. Tak wic burza i choroba nie pozwoliy Kleopatrze na wzicie czynnego udziau w zmaganiach triumwirw z zabjcami Cezara. Trway one kilka miesicy. Do decydujcej bitwy doszo pod Filippi, u egejskich wybrzey Macedonii. Bitwa rozegraa si, po dugim okresie wyczekiwania i po wielu manewrach taktycznych, w padzierniku roku 42. W gruncie rzeczy byy to dwie bitwy. Pierwsza z nich pozostaa waciwie nie rozstrzygnita, jednake w trakcie walki Kasjusz straci rozeznanie; przekonany, e spotyka go cakowita klska, popeni samobjstwo. W jaki czas potem, w dniu 23 padziernika, stoczono drug bitw. Ta zakoczya si rozgromieniem legionw Brutusa, ktry uciekajc zada sobie mier mieczem.

Tak wic panami Imperium byli obecnie triumwirowie. Nasuwao si pytanie: jak potraktuj oni krlow, ktra nie zdoaa - czy te nie chciaa przyj z rzeczywist pomoc adnej ze stron walczcych? WIOSNA ROKU 41 W dniu 15 marca roku 41 - a wic dokadnie w trzy lata po tragicznych idach marcowych - Kleopatra udzielia posuchania delegacji mieszkacw stolicy. Byli to przedstawiciele tych aleksandryjczykw, ktrzy posiadali uprawne ziemie poza miastem, w rnych okrgach kraju. Delegaci zoyli przed majestatem krlowej skarg tej treci: Dawne przywileje zwalniaj nas od wszelkich wiadcze, jakim podlegaj zwykli rolnicy. Tymczasem obecnie naczelnicy wielu okrgw zupenie na to nie zwaaj, obarczaj nas i uciskaj przernymi daninami w pienidzu i w naturze. Po zbadaniu sprawy ju w miesic pniej, w dniu 13 kwietnia, zosta wydany dekret krlewski. By on skierowany imiennie do naczelnikw poszczeglnych okrgw, a zawiera te zarzdzenie, w jaki sposb naley go poda do wiadomoci publicznej. Do naszych czasw zachowaa si tablica dekretu z miasta Herakleopolis. Leao ono u wejcia do oazy Fajum, a jego bstwem opiekuczym by Harsafes, wyobraany zawsze z gow barana. Oto pocztek napisu: Krlowa Kleopatra, Bogini Kochajca Ojca, i krl Ptolemeusz, ktry jest take Cezarem, Bg Kochajcy Ojca, Bg Kochajcy Matk: naczelnikowi okrgu Herakleopolis pozdrowienie. Wydaj polecenie, aby zaczony dekret, a take ten list krlewski, wyryto na tablicy i po grecku, i w pimie krajowym. Tablica ma zosta wystawiona na widok publiczny zarwno w stolicy okrgu, jak te w wikszych miejscowociach. Niech wszystko si stanie zgodnie z tym rozkazem! Dekret przypomina i postanawia raz jeszcze, e mieszkacy Aleksandrii, uprawiajcy ziemi w rnych okrgach, zwolnieni s na zawsze i cakowicie od wszelkich danin - poza zasadnicz opat na rzecz skarbu pastwa. W ten sposb krlowa staraa si pozyska sobie ludno Aleksandrii, ktra zaledwie przed kilku laty z tak nienawici oblegaa j i Cezara w paacu. Jest rzecz niezmiernie charakterystyczn, e dekret ukaza si wkrtce po bitwie pod Filippi, gdy Kleopatra i jej poddani stali przed wielk niewiadom. Niepokj Kleopatry wyrasta zreszt nie tylko z obaw przed triumwirami. Do Aleksandrii dochodziy suchy, e ju pojawiaj si pretendenci do egipskiego tronu. Ksiniczka Arsynoe, ktr w roku 46 Cezar wid w swoim triumfie, przebywaa obecnie w wityni Artemidy w Efezie. Tamtejsi kapani przyjli j bardzo gocinnie, jak niegdy jej ojca, Ptolemeusza Fletnist. A przecie w czasie wojny aleksandryjskiej Arsynoe ucieka z paacu i stana na czele ludu jako samozwacza krlowa! Co by si stao, gdyby teraz zdoaa dotrze do Egiptu? Lub gdyby triumwirowie jej przyznali diadem i tron!

Inna kopotliwa posta pojawia si w fenickim miecie Arados. Pewien mody czowiek gosi tam, e jest krlem Egiptu, Ptolemeuszem XIII, bratem i maonkiem Kleopatry; tym samym, ktry - wedug oficjalnej wersji - uton wiosn roku 47 w Nilu, gdy jego wojska rozgromi Cezar. Samozwaniec jednak opowiada, e uratowa si z klski; potem y w ukryciu, aby nie spotkaa go mier z rki Kleopatry i Rzymian; obecnie jednak nadesza pora, by wrci do prawdziwego nazwiska, do krlewskiego tytuu i dziedzictwa ojcw! Takie byy sprawy, ktre trwoyy Kleopatr wiosn roku 41. Najwaniejsze za pytanie: co uczyni triumwirowie? - wci pozostawao bez odpowiedzi. W istocie, chodzio tylko o Antoniusza. Po bitwie bowiem pod Filippi zwycizcy rozdzielili si. Oktawian powrci do Italii, by zaj si wewntrznymi problemami Italii, Antoniusz natomiast mia przeprowadzi nowe porzdki na Wschodzie. Dla Kleopatry taki obrt rzeczy by raczej pomylny. Antoniusza znaa dobrze. Po raz pierwszy widziaa go zapewne w roku 55, kiedy bya dziewczynk czternastoletni, on za wkroczy do Aleksandrii jako mody oficer jazdy Gabiniusza, osadzajc na tronie Ptolemeusza Fletnist. W latach 46-44 spotykaa si z nim w Rzymie bardzo czsto, Antoniusz bowiem nalea do najbliszych przyjaci dyktatora. Tak wic krlowa znaa jego sposb bycia, upodobania i sabostki. Oktawiana natomiast nie widziaa chyba w ogle. Ten chuderlawy, zamknity w sobie dwudziestoletni chopiec by zreszt tajemnic nie tylko dla niej. Antoniusz szed przez Azj Mniejsz, jako nowe wcielenie boga Dionizosa. Wszdzie przyjmowano go z najpokorniejsz czoobitnoci, nalen niebianom. On za ucztowa i bawi si. askawie wywysza miasta i krainy, ktre sprzyjay triumwirom, kara za te, ktre okazyway zbytni ulego Brutusowi i Kasjuszowi. Nade wszystko jednak stara si wycisn jak najwicej pienidzy. Wadcy i ksita maych pastewek, ktrych byo sporo w tamtych stronach, spieszyli z hodem i darami, tak samo jak poselstwa wszystkich miast. Nie stawi si tylko przed majestatem boga-triumwira aden wysannik najpotniejszego i najbogatszego krlestwa Wschodu - Egiptu. Kleopatra zachowywaa si tak, jak gdyby w ogle nie zaszo nic nadzwyczajnego! Jak gdyby to triumwir, ustanawiajcy sprawy Imperium, winien pierwszy nawiza kontakty z ociennym, zaprzyjanionym krajem. I rzeczywicie: po pewnym czasie, ale jeszcze teje wiosny roku 41, stan przed krlow osobisty wysannik Antoniusza. POSOWANIE DELIUSA Kwintus Delius by wytwornym arystokrat i politykiem bardzo zrcznym, jakkolwiek wielu pomawiao go po prostu o cynizm. W kadym razie dobrze wiadczy o Antoniuszu, o jego dyplomatycznych umiejtnociach i o znajomoci ludzi, e posa na dwr egipski wanie tego czowieka. Misja bowiem, ktr powierzy Deliusowi, nie bya atwa i przyjemna. Kto mniej taktowny mgby poprowadzi rzecz zbyt twardo, zbyt otwarcie, czego Antoniusz nie chcia. Chodzio mianowicie o

wezwanie Kleopatry, by osobicie stawia si przed triumwirem i wyjania, dlaczego to w czasie ostatniej wojny zachowywaa si biernie. A wic krlowa, ktrej tak niedawno marzyo si, e bdzie u boku Cezara pani caego wiata, obecnie musiaa zdawa spraw ze swych poczyna przed jego oficerem! Oczywicie dla Antoniusza wana bya nie tylko polityczna strona sprawy, lecz rwnie sam fakt, e pikna krlowa wielkiego kraju pokornie stanie przed jego trybunaem i aonie bdzie prosi o wybaczenie - zupenie tak samo, jak dziesitki maych ksitek z Azji Mniejszej i Syrii. Kleopatra zapewne od razu przejrzaa intencje Antoniusza. Moga pod jakimkolwiek pozorem nie zgodzi si na wyjazd, a w takim wypadku wanie wzywajcy znalazby si w kopotliwej sytuacji. Bo albo sam musiaby fatygowa si do Aleksandrii, albo te trzeba by zostawi Egipt wasnemu losowi - a oba te rozwizania nie byyby zbyt korzystne dla triumwira. Wszelako zrczny Delius zdoa przekona Kleopatr, e powinna uda si na spotkanie. Wyznaczono je w Tarsos, w Cylicji, a wic w tym samym miecie, ktre przed dwoma laty Kasjusz doprowadzi niemal do cakowitej ruiny. Delius udzieli te poytecznych wskazwek, w jaki sposb naley postpowa z jego mocodawc. Oczywicie nie powiedzia tego wprost, lecz umiejtnie zacytowa w trakcie ktrej z rozmw wiersze Homera: W sercu ta rada wydaa si jej najlepsza: piknie si przygotowa i pj na Id. Wiersze te pochodz z XIV pieni Iliady, ktra nosi tytu Zeus oszukany. W czasie bowiem wojny trojaskiej Zeus, ojciec bogw i ludzi, sprzyja obleganemu miastu, natomiast jego maonka Hera wszelkimi sposobami wspomagaa Achajw. Gdy wic w jednej z bitew Trojanie bardzo napierali na swych przeciwnikw, Hera obmylia taki podstp: postanowia uda si na gr Id i tam wzbudzi w swym mu pragnienie rozkoszy, a potem zesa na sen sodki; tymczasem za ona mogaby wesprze Achajw. Najpierw wic wykpaa si i namacia ambrozyjsk, piknie pachnc oliw, a potem przywdziaa cudn sukni, wpia w uszy zote kolczyki, zarzucia na wosy delikatny welon. Nie do na tym: od bogini Afrodyty poyczya pas rnobarwnie tkany, w ktrym zaklte byy wszelkie czary miosne: uczucie, podanie, sodko rozmowy, ktra odbiera rozum nawet bardzo roztropnym. Tak wic miaa obecnie postpi Kleopatra. Zamiast jednak poycza od bogini jej pas czarodziejski, sama staa si Afrodyt. Jake za wygldao owo bstwo, ku ktremu spieszya? ANTONIUSZA ROMANSE I MAESTWA W swym ywocie Antoniusza Plutarch tak charakteryzuje triumwira: Postaw mia szlachetn, brod godn, twarz szerok; nos lekko zakrzywiony dodawa mu mskoci i czyni podobnym do Heraklesa, jak go maluj i rzebi. Istnieje zreszt stare podanie, e rd Antoniuszw wywodzi si wanie od Heraklesa, a mianowicie od jego syna Antona. Wydaje si, e sam Antoniusz pragn umocni wiarogodno tej legendy

postaw i ubiorem. Zawsze bowiem, gdy mia si pokaza tumom, przewizywa chiton koo uda, przypasywa ogromny miecz, zarzuca paszcz przez pier na barki. Jest wrcz zdumiewajce, jak bardzo zyskiway mu podziw i sympati mas onierskich wanie te cechy, ktre na og wydaj si prostackie; a wic to, e lubi przechwala si i swobodnie artowa; e przysiada si do ucztujcych; e chtnie jada na stojco przy wojskowym stole. Jego miostki nie byy pozbawione pewnego wdziku, a nawet zjednyway mu przychylno szeregu osb. Czsto bowiem pomaga innym w ich kopotach sercowych, a sam z ca przyjemnoci sucha, jak sobie dowcipkuj z jego przygd. W pocztkach kariery wiele zyska dziki swej hojnoci; rwnie pniej, gdy doszed do szczytw, szczodrobliwo wci przydawaa mu znaczenia, cho mia przeciw sobie tyle wasnych przywar i bdw. Dla Kleopatry, przygotowujcej si na spotkanie z Antoniuszem, szczeglnie interesujce byy oczywicie dzieje jego miostek. O niektrych wiedziaa zapewne jeszcze w Rzymie, nabray bowiem takiego rozgosu, e raczej trudno byoby o nich nie sysze; jak na przykad ten wyczyn, e kiedy jedzi po Rzymie na rydwanie cignionym przez lwy, majc u boku kochank imieniem Cytera. Natomiast Delius, wtajemniczony we wszystkie plotki, intrygi i skandale wczesnego towarzystwa rzymskiego, mg przypomnie i odsoni krlowej sprawki swego mocodawcy mniej znane ogowi. Ju sama historia maestw Antoniusza dostarczaa wiele uciesznego materiau do rozmw. Antoniusz po raz pierwszy oeni si z niejak Fadi, crk wyzwoleca, a wic pochodzc z niskiej warstwy spoecznej. Mona byo z gry zaoy, e jeli on, arystokrata, zdecydowa si na takie maestwo, to tylko dla pienidzy. I rzeczywicie: wiadomo - bya o tym ju mowa - e ojciec Antoniusza nie pozostawi swym dzieciom adnego majtku. Poycie z Fadi nie trwao dugo, lecz wrogowie dugo wypominali Antoniuszowi ten mezalians, nawet w wiele lat po rozwodzie. Nastpnie Antoniusz oeni si ze swoj stryjeczn siostr, Antoni. To drugie maestwo miao epilog skandaliczny. Sam bowiem Antoniusz owiadczy publicznie, przed caym senatem, w ktrym zasiada rwnie jego te: - ona zdradzia mnie z Dolabell. By to ten sam Dolabell, ktry pniej zgin w Laodicei. Midzy obu politykami istotnie nie byo odtd zgody. Nikt jednak nie mg dociec, ani wwczas, ani te potem, czy u podoa konfliktu leao uwiedzenie Antonii, czy te odwrotnie: Antoniusz wymyli t spraw, aby usprawiedliwi swoj jawn nienawi do Dolabelli. Rozwd z drug on przypad na rok 46 lub 45. W kadym za razie w roku 45 Antoniusz mia ju trzeci. Nazywaa si Fulwia i poprzednio bya dwukrotnie zamna. Obaj maonkowie Fulwii zginli mierci gwatown. Pierwszy z nich, Klodiusz, w sawny trybun ludowy, nieprzejednany wrg Cycerona, zosta zabity w bjce ulicznej. Osieroci dwoje dzieci. M drugi, Kurion, przyjaciel i stronnik Cezara, zgin w walce z przeciwnikami dyktatora jeszcze w roku 49. Fulwia bya kobiet bardzo majtn, mona by wic przypuszcza, e i w tym wypadku

Antoniuszowi chodzio przede wszystkim o pienidze. Jednake pewna zabawna historia, ktra wydarzya si jeszcze w roku 45, a wic w pierwszych miesicach maestwa, dowodzi, e tych dwoje czyo jakie uczucie. Rzecz jest cakowicie autentyczna. Bya bardzo gona w Rzymie, a znana jest rwnie dziki Cyceronowi: Cezar przebywa jeszcze w Hiszpanii, porzdkujc jej sprawy po zwyciskim zakoczeniu kampanii przeciw synom Pompejusza. Antoniusz nie bra udziau w tej wyprawie. Pozosta w Rzymie, a mia zamiar ubiega si o urzd konsula na rok przyszy, 44. Dlatego to, aby zebra gosy wrd mieszkacw Galii Przedalpejskiej, wyjecha ze stolicy. Wrci jednak z tej podry wczeniej, ni to zamierza. Zatrzyma si po poudniu przed Rzymem, w zajedzie przy Czerwonych Skaach. Tam si ukrywa i pi do wieczora. Potem na lekkim wzku szybko popdzi do miasta. Wszed do domu z zawinit gow. Odwierny zapyta: - Co ty za jeden? On na to: - Posaniec do pani z listem od Antoniusza. Od razu prowadz go do Fulwii. Wrcza jej list, ona zaczyna czyta, wybucha paczem. Bo te, okazao si pniej, list by bardzo miosny i wzruszajcy. Ju w pierwszych jego sowach Antoniusz zaklina si, e odtd nie bdzie mia nic wsplnego ze swoj kochank, aktork: Rzuciem tamt miostk, cae uczucie przelaem na Ciebie! Fulwia pakaa coraz rzewniej, Antoniusz za, czowiek litociwy, nie mg duej panowa nad sob. Odsoni oblicze i rzuci si w jej objcia. Jednake ten zabawny podstp mia swoje powane konsekwencje polityczne. Suba, jak zwykle, podpatrywaa i podsuchiwaa. W lot rozniosa po miecie, e pan wrci do miasta ukradkiem i w przebraniu, z bardzo wanym listem, a pani rzewnie pakaa. W Rzymie powsta popoch. Podejrzewano, e to jakie tajne wiadomoci i rozkazy od Cezara. Najbardziej obawiano si, e po zwycistwie nad synami Pompejusza dyktator pjdzie w lady Sulli i przeprowadzi proskrypcje, tj. wyjmie spod prawa wszystkich swoich wrogw oraz skonfiskuje ich majtki. Chwile wielkiego strachu przey wwczas nawet Cyceron, sam to przyznaje. Dlatego te pniej z nie ukrywan pasj wypomina Antoniuszowi w miosny arcik. Rzecz wygldaa tak powanie, e zwoano w tej sprawie specjalne zgromadzenie ludowe. Trybun zapyta tam Antoniusza, z jakiego to powodu wrci do miasta w sposb tak niezwyky. Ten odrzek: - Z powodw osobistych. Te sowa wywoay wiele miechu i spronych dowcipw. Fulwia bya z pewnoci bardzo siln indywidualnoci. Pomawiano j o nadmierne ambicje, o dz wadzy, o chciwo. Powszechnie twierdzono, e wywiera zy wpyw na ma. Jednake wszystkie te cechy objawiy si dopiero - jeli wierzy rdom - po mierci Cezara, kiedy to wanie Antoniusz wysun si na jedno z pierwszych miejsc w pastwie, jego za onie marzyy si, by moe, cele tak wielkie, jak do niedawna Kleopatrze. W podry na Wschd Fulwia nie towarzyszya mowi. Pozostaa w Rzymie, aby tam czuwa nad dziemi - z Antoniuszem miaa ich ju dwoje - oraz nad politycznymi i majtkowymi interesami triumwira. Gdyby to moga przypuci e w dalekim Tarsos spotka on Afrodyt!

TARSOS Kleopatra przyjechaa do Tarsos na okrcie, ktrego przd byszcza zotem, agle za janiay purpur. Posrebrzane wiosa rytmicznie uderzay o wod w takt muzyki piszczaek i kitar. Sama krlowa spoczywaa pod zocist altan, przybrana na obraz i podobiestwo bogini Afrodyty. Po obu jej stronach stali chopcy z piropuszami ogromnych, barwnych wachlarzw; wygldali tak, jak zwyko si przedstawia erosy z orszaku pani mioci. Na pokadzie plsay pikne dziewczta, przebrane za boginie morza, Nereidy, i za suebnice Afrodyty, Charyty. Gdy po miecie rozesza si wiadomo, jaki to okrt pynie w gr rzeki - bo Tarsos ley niedaleko ujcia rzeki do morza - nieprzejrzane tumy pospieszyy w stron brzegu. Opustosza nawet rynek, cho wanie zasiada tam na podwyszeniu sam Antoniusz, witany i wielbiony jak bstwo. Tarsyjczycy rzeczywicie mieli za co okazywa mu wdziczno, triumwir bowiem wielkodusznie wynagrodzi ich za postaw wobec Kasjusza. Rozkaza zwolni wszystkich Tarsyjczykw sprzedanych w roku 43 do niewoli, a prcz tego uzna miasto za cakowicie autonomiczne i nie podlegajce jakimkolwiek daninom. Pomys Kleopatry by doskonay nie tylko dlatego, e mg si spodoba Antoniuszowi, ktry niedawno sam wjeda do Efezu jako Nowy Dionizos. Najwaniejsze byo to, e przybycie krlowej przed oblicze triumwira zostao postawione na paszczynie zupenie innej od tej, ktr przewidywano: obecnie chodzio nie o powane spotkanie politykw, lecz o wietn zabaw w bogw. Wadczyni wielkiego kraju na Wschodzie i zwycizca Wschodu wznosili si ponad tum miertelnych, aby wrd blasku i radoci odprawia swoje olimpijskie wesela. Kleopatra usilnie dbaa, aby przez duszy czas utrzyma olniewajce wraenie, jakie musia wywrze triumf Afrodyty, wyaniajcej si z fal morskich. Historyk wspczesny owym wydarzeniom pisze: Gdy przygotowaa uczt dla Antoniusza, wszystkie naczynia na stoach byy zote i zdobione drogimi kamieniami, wykonane za z wielkim kunsztem. ciany byy pokryte kobiercami, tkanymi nimi purpury i zota. Kazaa zacieli dwanacie biesiadnych i zaprosia Antoniusza z tymi przyjacimi, ktrych sam sobie wybierze. Triumwir stan jak wryty na widok tego bogactwa. Krlowa za umiechna si i powiedziaa: - Darowuj ci wszystko, co si tu znajduje! Nastpnego dnia znowu zaprosia go do siebie wraz z przyjacimi i oficerami. Przyjcie za wydaa tak wspaniae, e wczorajsze bogactwa wyday si skromne. I znowu wszystko to darowaa swemu gociowi. Prosia te oficerw, by kady z nich zabra swoje ko biesiadne oraz najpikniejsze naczynia, ktre stay na jego stole. Kiedy za odchodzili, przy kadym znamienitszym Rzymianinie od razu znaleli si tragarze z lektykami. Inni z towarzyszy Antoniusza otrzymali konie ze srebrn uprz, a przed kadym z goci szed do jego domu etiopski chopiec, owietlajc drog pochodni. Na czwarty dzie ucztowania krlowa

sprowadzia re za cen caego talentu. Posadzk sal biesiadnych pokryy patki kwiecia na wysoko okcia; nad nimi rozpostarta bya siatka. MIO I POLITYKA Triumwir, ktry by w gruncie rzeczy do prymitywn natur, atwo poddawa si blaskowi bogactw i urokowi piknej kobiety. Z pewnoci imponowao mu, e obecnie przestaje z krlow, ktra bya kochank, a miaa zosta maonk wielkiego Cezara. Mg zarazem usprawiedliwia si sam przed sob, e zwizek z Kleopatr ma w jego sytuacji due znaczenie polityczne: przyja bowiem i pomoc wadczyni bogatego kraju daway mu - i to bez walki, bez adnych stara i zabiegw - ogromne rodki finansowe i materiaowe. Potrzebowa ich bardzo, bo dugoletnie wojny domowe doprowadziy skarb i gospodark Imperium niemal do ruiny, legiony za day pienidzy, zaopatrzenia, ziemi. Tote Antoniusz patrzy na Oktawiana chyba z pewnym poczuciem wyszoci; adoptowany syn Cezara musia po Filippi wrci do wyniszczonej Italii i tam boryka si z niechci senatu, wrogoci mas, rozwydrzeniem onierzy. Oktawian mia przeprowadzi osadnictwo zwalnianych ze suby legionistw, ale kosztem rugowania z ziemi jej dotychczasowych wacicieli, co mogo doprowadzi do wybuchu zbrojnego powstania. Takim obrotem spraw Antoniusz na pewno by si nie martwi, bo przecie nie nalea do przyjaci Oktawiana. Jego trudnoci i kopoty byy dla czystym zyskiem. Dziki twardej polityce ucisku zebra ju sporo pienidzy na Wschodzie, a przyja z Kleopatr rokowaa jak najlepsze nadzieje. atwo odgadn, e w tej sytuacji triumwir z penym zrozumieniem przyj wyjanienia Kleopatry co do postawy, jak zaja w czasie ostatniej wojny: - Jest rzecz powszechnie wiadom, e Dolabelli, ktry sta po waszej strome, wysaam z Egiptu cztery legiony. Nie moja to wina, e po drodze zagarn je Kasjusz. Chciaam wysa do Laodicei dalsze posiki. Okrty, zaadowane wojskiem i sprztem, ju stay w portach. Niestety, przeciwne wiatry uniemoliwiy wypynicie, a potem byo za pno. Laodiceja pada. Wiadomo take, e Kasjusz domaga si ode mnie pomocy. Nie daam mu jednak ani onierzy, ani te okrtw. Nie otrzyma z Egiptu nawet ziarna zboa! Potem, gdy wasze wojska szy na wschd przeciw Kasjuszowi i Brutusowi, gotowam bya sama spieszy do was na czele wielkiej floty. Okrty ju wypyny. Jednake straszliwa burza zniszczya je i rozproszya, ja za ciko zachorowaam. Trzeba byo wraca do Aleksandrii. Te tumaczenia zostay przyjte i uznane za wystarczajce. Antoniusz, aby ze swej strony da krlowej dowd zaufania, chtnie speni jej drobne yczenia. Rozkaza zabi siostr Kleopatry, ksiniczk Arsynoe. Przebywaa ona w wityni Artemidy w Efezie. Przybytek ten, pradawny i wielce czczony, mia od niepamitnych czasw prawo azylu. Obecnie ludzie triumwira podeptali je bez adnych skrupuw. Dostawili swemu panu nawet arcykapana tej wityni, bo omieli si przyj Arsynoe. Uratowao starca

tylko to, e mieszkacy Efezu bardzo przemylnie zwrcili si z prob o wstawiennictwo do - Kleopatry. Ta oczywicie nie omieszkaa okaza swej askawoci. Obywatele Arados musieli wyda rzekomego brata Kleopatry, samozwaca Ptolemeusza XIII. Z Tyru cignito byego namiestnika Cypru, ktry omieli si bez rozkazu krlowej udzieli pomocy Kasjuszowi. Mona przypuszcza, e gdyby zwycizc okaza si Kasjusz, Kleopatra zapewniaaby go o swej yczliwoci powoujc si wanie na fakt, i z jej to woli flota cypryjska pospieszya mu z pomoc. Po zaatwieniu tych wszystkich spraw politycznych przyszo rozstanie. Kleopatra powrcia z Tarsos do Aleksandrii, Antoniusz natomiast uda si do miast Syrii. W tej prowincji sytuacja bya grona. Ludno ogldaa si na ssiadw zza Eufratu, na Partw. W latach po mierci Cezara w wielu miastach syryjskich umocnili si ksita i tyrani, korzystajcy z partyjskiego poparcia. Obecnie Antoniusz wypar z prowincji wszystkich zwizanych z tamtym wschodnim mocarstwem, z miast za cign wysok danin. Nie powioda si natomiast Rzymianom wyprawa na oaz Palmir, bo mieszkacy jej w por zbiegli. ALEKSANDRIA I PERUZJA O tym, jak krlowa Egiptu podejmowaa w Aleksandrii swego gocia, opowiadano wwczas i potem ze zgorszeniem, uciech, podziwem. Bo te byo o czym mwi. Przyjcia w Tarsos zblady wobec przepychu, jaki Kleopatra roztoczya przed Antoniuszem w swej stolicy. By to nieprzerwany cig uczt, zabaw, polowa; w przerwach prowadzono artobliwe dysputy z filozofami lub uprawiano zapasy i fechtunek w salach gimnazjonu. A kiedy rozkosze paacu, gdzie nocniki byy ze zota, a pery dla dowcipu podobno rozpuszczano w winie, nudziy dostojn par, oboje wychodzili na ulice miasta w przebraniu suby, aby podpatrywa ycie i rozrywki prostaczkw. Zreszt Antoniusz w ogle zrzuci tu rzymsk tog, cik i krpujc ruchy; pokazywa si tylko w lekkim odzieniu greckim. Tak, w upojeniu i zachwycie, upyway miesice zimy i wczesnej wiosny roku 40. Wielu potpiao dug bezczynno triumwira. Tymczasem bowiem w Italii rozptaa si nowa wojna domowa; jej sprawcami i przywdcami byy osoby najblisze Antoniuszowi: ona Fulwia i brat Lucjusz. Stanli oni na czele tych mieszkacw Italii, ktrych dotkny wywaszczenia, przeprowadzane przez Oktawiana. Jednake powstanie nie przybrao tak wielkich rozmiarw, jak si spodziewano; tote Oktawian zdoa zamkn swych przeciwnikw w miecie Peruzja, gdzie wkrtce zacz si sroy gd. Goszono powszechnie, e Fulwia wywoaa zawieruch wojenn w Italii, bo przeraziy j wieci o romansie ma z Kleopatr. Podobno sdzia, e grona sytuacja w ojczynie zmusi go do wyrwania si z obj egipskiej bogini. Jednake powody, ktrymi kierowaa si Fulwia, byy na pewno gbsze, gwnie polityczne. Ambitna kobieta pragna upadku Oktawiana; potem ofiarowaaby wadz nad Imperium swemu mowi i

staaby si pierwsz pani w Rzymie. Gdy zaczynaa wprowadza w ycie swoje plany i podburza mieszkacw Italii, nikt jeszcze nie wiedzia, jak bardzo uwiz Antoniusz w aleksandryjskich sidach. Gdy rozgorzay walki i oblegano Peruzj, posowie obu stron, Fulwii i Oktawiana, wci przybywali do Egiptu; rozpaczliwie wzywano Antoniusza, by wraca natychmiast. Ale on nie odpowiada na bagania i groby; pewnym usprawiedliwieniem dla by fakt, e byy to wanie miesice zimy, kiedy tylko desperaci podejmowali podr morsk. Byo te chyba po myli Antoniusza, e wrzenie w Italii trwao dugo i przybrao tak ostre formy. Zapewne zamierza przyby w odpowiedniej chwili, by pooy kres przelewowi krwi. W ten sposb objawiby ludom Italii i caego Imperium, e tylko on jest ich zbawc i prawdziwym panem. Jednake Antoniusz nie docenia zdecydowania i energii swego modziutkiego, chuderlawego kolegi i przeciwnika zarazem, Oktawiana. Zmusi on wygodzon Peruzj do kapitulacji w lutym roku 40. Ukara surowo jej mieszkacw, Fulwi natomiast wraz z dziemi puci wolno. Wyjechaa do Grecji. List od ony, donoszcy o tym obrocie spraw, Antoniusz otrzyma ju nie w Aleksandrii, lecz w Tyrze, miecie Fenicji. Przyby tam, gdy nadesza wiadomo, e ogromne zastpy Partw przekroczyy Eufrat i szybko wdzieraj si w gb wschodnich prowincji Imperium. Jeden korpus partyjski szed na Azj Mniejsz, drugi zaj Syri, trzeci za skierowa si ku Fenicji i Palestynie. Tyr nie otworzy bram przed Partami. Pooony niemal na wyspie, mg odpiera szturmy nawet przez wiele miesicy. Natomiast nie byo co myle o zorganizowaniu przeciwnatarcia na innych frontach. Antoniusz nie mia odpowiedniej iloci wojsk, miejscowa za ludno, zmczona grabieami Rzymian, raczej sprzyjaa najedcom; spodziewaa si, oczywicie naiwnie, e nowi panowie oka si wzgldniejsi. W obliczu takiej sytuacji Antoniuszowi nie pozostawao nic innego, jak spiesznie pody do Italii, ktra stanowia gwn baz zacigu onierzy; pragn te zlikwidowa skutki wojny peruzyjskiej i porozumie si z Oktawianem. Najpierw zawita do Grecji. Z on spotka si w Atenach. Fulwia bya zaamana i wyczerpana po przejciach tak dramatycznych. M potraktowa j z waciw sobie brutalnoci: omielia si rozpta wojn - i przegraa j, co gorsze! W niedugi czas potem Fulwia zmara w Sykionie. Tymczasem Antoniusz by ju u wybrzey Italii. Chcia wpyn do portu w Brundyzjum, ale wejcia do zasta zamknite przez wojska Oktawiana. Dla obu triumwirw rozpocz si dugi okres manewrw dyplomatycznych. CZTERY LATA ROZKI Gdy Antoniusz opuszcza Aleksandri, Kleopatra bya w ciy. W kilka miesicy potem, lecz jeszcze w cigu roku 40, powia blinita, chopca i dziewczynk.

A tymczasem ojciec blinit zdawa si zupenie nie pamita o egipskim romansie. Zajmoway go wycznie sprawy wielkiej polityki. We wrzeniu roku 40 zawar pod Brundyzjum ugod z Oktawianem. Podzielili Imperium na strefy wpyww. Prowincje na wschd od miasta Skodra w Ilirii (dzisiejsza Szkodra w Albanii) otrzyma Antoniusz, zachodnie natomiast Oktawian; Afryk pozostawiono Lepidusowi, cho jego znaczenie wci malao. Italia miaa stanowi wspln domen trzech, jako e tutaj znajdowaa si stolica i std pochodzia wikszo rekrutw legionowych. Takie rozwizanie sporu poniekd odpowiadao Kleopatrze, cho na pewno chtniej usyszaaby o cakowitym zwycistwie swego ukochanego nad Oktawianem. Byo jednak wane, e podzia Imperium nadal wiza Antoniusza ze sprawami Wschodu, a wic take z Egiptem. Ale rwnoczenie przysza z Italii wiadomo, ktra musiaa wielce przygnbi krlow, matk dzieci Antoniusza: oto dla umocnienia brundyzyjskiego ukadu postanowiono, e dopiero co owdowiay Antoniusz polubi Oktawi, siostr swego wsptowarzysza wadzy. lub odby si w Rzymie jesieni roku 40. Oktawia bya niemal rwieniczk Kleopatry, bo starsz zaledwie o rok; liczya wic lat trzydzieci. Zarwno opisy, jak te zachowane podobizny przedstawiaj j jako kobiet bardzo przystojn, o sympatycznych, regularnych rysach twarzy. Wiadomo te, e bya skromna i cicha, oddana tylko domowi i rodzinie, agodna, yczliwa wszystkim. Moga uchodzi za wcielenie rzymskiego ideau kobiety, ktry krtko ujmuje zwyczajowa formua na grobach matron: Pia pudens pudica - lanam fecit, czyli: Pobona, skromna, wstydliwa - wen przda. Istotnie, trudno o prostsz i wymowniejsz pochwa pani domu. Pierwszy m Oktawii zmar niedawno. Pozostaa z dwojgiem dzieci. Cho o maestwie z Antoniuszem nie ona decydowaa, lecz brat, darzya nowego ma szczerym uczuciem. Rwnie Antoniusz, jak si wydaje, pocztkowo pozostawa pod jej urokiem. Moe wanie dlatego, e pod wielu wzgldami bya przeciwiestwem Kleopatry, zmysowej, doceniajcej przepych i pomysowo zabaw, kuszcej i zdradliwej. Pocztkowo krlowa moga si udzi, e maestwo z Oktawi zawarte dla oczywistych celw politycznych i niejako pod przymusem, stanie si fikcj, gdy tylko Antoniusz powrci na Wschd. Zapewne przypuszczaa, e Oktawia pozostanie w Rzymie, ona za odzyska ojca swych dzieci. Ale moment powrotu dziwnie si oddala. Antoniusz przebywa w Italii przez cay rok 40 i jeszcze przez wiksz cz roku 39. Zmuszaa go do tego zarwno sytuacja w stolicy, ktrej ludno zgoa nie entuzjazmowaa si rzdami triumwirw, jak te konieczno zbierania si do rozprawy z Partami; w Syrii walki z nimi prowadzi tymczasem jeden z jego legatw. Z Rzymu Antoniusz wyjecha dopiero jesieni roku 39; nie sam jednak, lecz z Oktawi; celem za podry byy Ateny. O tym, jak wyglda ich pobyt w tym miecie, mwi jeden z historykw staroytnych: Zatrzyma si przez zim w Atenach razem z Oktawi, podobnie jak przedtem w Aleksandrii z Kleopatr. Przeglda jedynie pisma przychodzce od wojsk, a strj imperatora znw zmieni na skromny ubir prostego czowieka: nosi czworoktny paszcz grecki i obuwie attyckie;

pozostawia drzwi swoje swobodnie dostpne. Podobn prostot stosowa przy wyjciu z domu. Pokazywa si bowiem bez oznak wadzy w towarzystwie dwch przyjaci i tylko z dwoma sucymi, by sucha wykadw profesorskich lub odczytw. St jego by grecki, z Grekami te uprawia wiczenia cielesne i wraz z Oktawi uczestniczy z przyjemnoci w uroczystociach ludowych. Bo take w mioci do niej mocno si pogry, chtny zawsze do stosunkw z kobietami. Ale gdy si zima skoczya, sta si jakby innym czowiekiem. Znowu zmieni strj, a ze strojem i tryb ycia. Nagle u drzwi zaczli si toczy i liktorowie ze znakami, i oficerowie, i onierze ze stray przybocznej. Wszystko pene byo strachu i trwogi. Przyjmowa poselstwa, ktre dotd stosownie do jego rozkazu cierpliwie czekay. Rozsdza sprawy. Okrty cigano na morze i wszystkie inne przygotowania wojenne byy w toku. Wiosn roku 38 Antoniusz by ju w Syrii. Ale tymczasem wojska Partw zostay wyparte za Eufrat przez jego wodza, Wentydiusza. Triumwir zdoby jedno z miast, waciwego za zwycizc odesa do Italii; przy pomocy tego wybiegu pragn zagarn dla siebie ca saw pokonania najedcw. Zim spdzi znowu w Atenach, a potem wrci do Italii. Pomidzy nim a Oktawianem zarysowa si pewien konflikt, zaegnany w roku 37 dziki wstawiennictwu Oktawii. Antoniusz przekaza swemu szwagrowi ponad sto okrtw, a w zamian otrzyma obietnic, e na wojn z Partami otrzyma cztery legiony. Obecnie bowiem Antoniusz marzy o zawadniciu wielk monarchi Wschodu; pragn zrealizowa plan Cezara i ponie rzymskie ory a do Indii. Jesieni roku 37 Antoniusz opuci Itali - by nigdy ju do niej nie wrci. Oktawia towarzyszya mowi, ale tylko do wyspy Korkiry. Antoniusz odesa j do domu zapewne z troskliwoci, aby nie naraa ony na trudy i niebezpieczestwa dalekiej wyprawy. Bya zreszt w ciy; wkrtce miaa urodzi crk, ju drug z tego maestwa. Upyway cztery lata, odkd Antoniusz rozsta si z Kleopatr. Przez cay ten czas zapewne utrzymywali czno listown, ale nawet staroytnym historykom nie byy znane choby fragmenty tej korespondencji. Wiedziano natomiast, e u boku Antoniusza stale przebywa egipski astrolog, przydzielony mu przez krlow. Stawia on horoskopy i udziela rad. Pono przy kadej sposobnoci poucza swego pana: - Jest ci pisany los wietny i wielki, jednake rzuca na cie los Oktawiana. Trzymaj si wic z dala od tego modego czowieka. Twj bowiem duch opiekuczy lka si ducha Oktawiana. Kiedy twj jest sam, raduje si i rozwija, kiedy natomiast przy tamtym, od razu jakby opada i si mu ubywa. SOCE I KSIYC Po czteroletniej rozce Antoniusz spotka si z Kleopatr nie w Egipcie, lecz w Syrii. W ten sposb triumwir zachowywa pozory przyzwoitoci wobec Rzymu i swej ony. Mgby bowiem broni si tak:

- Ze wzgldw politycznych, a zwaszcza z powodu przygotowywanej wyprawy partyjskiej, musiaem przeprowadzi rozmowy z wadczyni najmoniejszego pastwa Wschodu. Jednake stao si to w granicach Imperium, krlowa za wystpowaa po prostu jako sojuszniczka, wezwana do stawienia si przed obliczem rzymskiego urzdnika. Wolno przypuci, ze triumwir wyprawiajc swego posa do Aleksandrii istotnie zamierza ustawi wszystko na paszczynie cile politycznej. Moe wanie takie instrukcje otrzyma Fontejusz Kapiton, bliski przyjaciel Antoniusza, cho czowiek powaniejszy ni Kwintus Delius. Jego zadanie nie byo atwe, krlowa bowiem miaaby wszelkie prawo owiadczy, e poza granice swego pastwa nie wyjedzie. Widocznie wic albo Kapiton poprowadzi rzecz bardzo umiejtnie, albo te sama Kleopatra postanowia uoy sprawy cakiem inaczej ni sobie to planowa Antoniusz. Chciaa sprbowa, czy uda si powtrzy w Syrii to, co przed czterema laty tak piknie powiodo si w Tarsos: usidlenie Rzymianina. Obecnie jednak krlowa nie wystpowaa jak Afrodyta. Nie byo maskarady, przepychu, zabaw. Kleopatra po prostu zabraa ze sob blinita, dzieci Antoniusza, wwczas ju trzechletnie. Istniej staroytne relacje o spotkaniu w Tarsos w roku 41, nie ma natomiast adnego opisu tego, co wydarzyo si w Syrii. Jakie byy powitania, jakie sowa i rozmowy, jakie wyjanienia z obu stron? Znane jest wszake to, co najistotniejsze: Antoniusz podnis dzieci do gry, czyli wedug rzymskich poj i zwyczajw oficjalnie uzna je za swoje. Prawdopodobnie wwczas dopiero blinita otrzymay nowe imiona i przydomki. Chopiec zwa si odtd Aleksander Helios, czyli Soce, dziewczynka za Kleopatra Selene, czyli Ksiyc. Oczywicie nazwania te miay swj sens symboliczny, a nawet wymow polityczn. Naley pamita, e triumwir przygotowywa wypraw na Wschd, przeciw ludowi iraskiemu - jak przed trzema wiekami Aleksander Wielki. A wic imi chopca byo wiadomym nawizaniem do wspaniaej przeszoci, zarazem za ufn zapowiedzi, e wszystko powtrzy si raz jeszcze: Iran zostanie rozgromiony. Ale by take inny aspekt przydomkw: krl Partw mia w swej bogatej tytulaturze rwnie dumne nazwania brat Soca i Ksiyca. Jeli obecnie przejmowaa je rodzina Antoniusza, to zgaszaa tym samym pretensje do wadztwa nad Partami. A patrzc z jeszcze innej strony trzeba docenia wan rol, jak Soce i Ksiyc odgryway w wierzeniach i mitach Egipcjan oraz Grekw. Kleopatra-Izyda i jej m AntoniuszDionizos mogli by, jako bstwa, rodzicami tylko bstw! Skoro bowiem Antoniusz uzna dzieci za swoje, winien by te uczyni ich matk swoj oficjaln maonk. Istotnie, tak postpi, cho nie jest cakiem pewne, czy stao si to ju w Syrii jesieni roku 37, czy te dopiero w latach pniejszych. Ale lub z Kleopatr nie oznacza jeszcze, by Antoniusz musia rozwodzi si z Oktawi. Z rzymskiego bowiem punktu widzenia on Antoniusza pozostawaa tylko Oktawia. Wynikao to std, e obywatel rzymski mg wstpowa w legalne zwizki maeskie tylko z t cudzoziemsk, ktrej kraj czyo z Rzymem tak zwane ius conubii, czyli traktat dajcy obywatelom obu stron prawo zawierania wanych

maestw. Takiego ukadu z Egiptem nie byo. Wobec tego Oktawian i jego siostra mogli po prostu ignorowa obrzdek zalubin pomidzy Antoniuszem i Kleopatr. Dla nich ceremonie te w ogle nie istniay, nie miay adnego znaczenia. Nie przyjmowali ich do wiadomoci i traktowali co najwyej jako jeszcze jeden wybryk czowieka, ktry przebiera si za Heraklesa, za Dionizosa, za posaca z listami, a swoj kochank obwozi na rydwanie zaprzonym w lwy ryczce. Z kolei natomiast dla poddanych Kleopatry i dla ludw Wschodu kwestie prawne zupenie nie wchodziy w rachub. Bogowie i krlowie s ponad wszelkim prawem. Jeli wic dopenili obrzdkw i jeli tak im si podoba, stanowi par maesk. Z czego nie wynikao, by Antoniusz przez polubienie Kleopatry sta si rwnoczenie krlem i panem Egiptu. W tym kraju by on - jeli wolno posuy si nowoytn terminologi ksiciem maonkiem. NADANIA Od ojca swych dzieci Kleopatra otrzymaa w jesieni roku 37 wietne dary; a jeli lub odby si ju wwczas, uzna by je mona za prezenty, ofiarowane przez pana modego. W Syrii krlowa obja we wadanie miasto Chalkis; jego ksi zapaci gow za sprzyjanie Partom. Miao te podlega Kleopatrze kilka miast na wybrzeu Syrii i Fenicji. Staa si rwnie pani wielkich domen prywatnych w Cylicji i na Krecie. Ponadto Antoniusz potwierdzi przynaleno Cypru do Egiptu, przed jedenastu laty ogoszon przez Cezara. cznie wic byy to nadania ogromne, przeprowadzone jednak w ten sposb, e formalnie nie naruszay rzymskiego stanu posiadania na Wschodzie. Antoniusz bowiem przekaza Kleopatrze w zasadzie tylko te ziemie, ktre z jakichkolwiek przyczyn pozostay bezpaskie po ostatnim najedzie Partw; na mocy za porozumienia z Oktawianem triumwir mia pene prawo tak ukada sprawy Wschodu, jak uzna za odpowiadajce interesom Rzeczypospolitej. Zreszt nie tylko Kleopatra odnosia wwczas korzyci dziki szczodrobliwym askom Antoniusza. Byli ludzie, zwaszcza na terenach pogranicznych, ktrzy otrzymali cae ksistwa. Mieli nimi wada jako rzymscy sojusznicy, naprawd za jako wasale Imperium i jego przedmurze. W ten sposb Antoniusz chroni wschodnie prowincje przed najazdem z zewntrz kordonem pastewek hodowniczych; co trzeba oceni jako polityk rozsdn i celow. Wszystkie owe dary i nadania nie zadowoliy Kleopatry. Nawet nie ukrywaa, e pragnie czego wicej. W szczeglnoci zaleao jej na Judei i na Arabii, zwanej wwczas Nabatejsk, a wic na Palestynie z pasem ziem przylegajcych od wschodu. Swoje roszczenia uzasadniaa tym, e za pierwszych Ptolemeuszw Palestyna pozostawaa w egipskim wadaniu; potem dopiero utracono j na rzecz Seleucydw, ktrzy z kolei musieli ustpi z tej ziemi przed powstaczym zrywem ydw. Jednake w tym wypadku Antoniusz okaza mao zrozumienia dla ambitnych da Kleopatry. Nie bez powodw. Jude wada wwczas krl Herod, a krlem uczyni go wanie Antoniusz wraz z Oktawianem; byo to

przed trzema laty w Rzymie; potem Herod wypar z Palestyny Partw i rozgromi wrogie sobie stronnictwo ydowskie. Odebranie Herodowi Judei byoby jaskrawym pogwaceniem umowy i podwayoby zaufanie do nowych porzdkw na Wschodzie. Wydawao si take wtpliwe, czy Kleopatra zdoa poradzi sobie z ydami; dobrze bowiem wiedziano, e ten may lud jest fanatycznie przywizany do swej niepodlegoci i potrafi si broni. Ostatecznie Kleopatra posiada tylko drobn cz Judei, co prawda najurodzajniejsz: miasto Jerycho z okolic, gdzie rozcigay si sawne plantacje krzeww balsamowych. Z woci za nabatejskich Antoniusz przyzna jej pas ziem na wschd od Morza Martwego. Dokona tych nada oczywicie niej pytajc o zgod ani Heroda, ani te Arabw. Byli oni i tak zadowoleni, e trac na rzecz krlowej stosunkowo niewiele. Nie jest zreszt cakowicie pewne, czy nabytki te dostay si Kleopatrze ju w roku 37, czy te w dwa lata pniej. Wiosn roku 36 wielka armia Antoniusza ruszya na wschd, przeciw Partom. Kleopatra towarzyszya jej a do Eufratu. KLEOPATRA I HEROD Zdania wrd nowszych badaczy s podzielone: jedni utrzymuj, e Kleopatra odwiedzia Jerozolim wracajc znad Eufratu latem roku 36, inni za przesuwaj t wizyt w stolicy Judei o dwa lata pniej, na rok 34. Wszelako w obu wypadkach, i to jest najistotniejsze, przebieg jej byby taki sam. Relacj o tym poda historyk ydowski, piszcy po grecku, Jzef Flawiusz. y on o cay wiek pniej, ale opiera si w swym dziele na pracach dziejopisarzy wspczesnych tamtym wydarzeniom, a moe nawet na pamitnikach krla, ktry podejmowa Kleopatr w Jerozolimie Heroda. Naley pamita, e Jzef Flawiusz nalea do przeciwnikw linii politycznej Heroda, czemu czsto daje wyraz w swych ksigach. Natomiast jeli chodzi o stosunek do Kleopatry, podziela bez reszty pogldy i uczucia Heroda, jak w ogle wszyscy ydzi. Oto nakrelona przez Flawiusza charakterystyka krlowej Egiptu: Kleopatra nieustannie podegaa Antoniusza do wrogich wystpie przeciw wszystkim wadcom, usiujc go nakoni, aby im odebra i jej odda ich krainy; miaa za wielki wpyw na niego, poniewa kocha j namitn mioci. Bya chciwa z natury i zdolna do popenienia wszelkiej niesprawiedliwoci. I tak otrua swego pitnastoletniego brata po prostu dlatego, e wiedziaa, i mia odziedziczy krlestwo. Zgadzia rwnie z pomoc Antoniusza siostr Arsynoe, ktra schronia si jako bagalnica w wityni Diany w Efezie. Przed jej grabie nie ostay si ani witynie, ani groby, jeeli powstaa choby najmniejsza nadzieja zdobycia skarbw. adne miejsce wite nie byo w jej oczach tak nietykalne, eby go nie ograbia ze wszelkich ozdb, ani adne nie byo tak pospolite, eby nie wycigaa swych apczywych rk po wszystko, cokolwiek tylko mogo zaspokoi chciwo tej wystpnej kobiety. Sowem - bya tak dalece owadnita dz zbytku i podliwoci, e jeli czego zapragna,

chciaa to posi niepodzielnie. Dlatego ustawicznie nalegaa na Antoniusza, aby innym posiadoci odbiera i jej oddawa. Antoniusz za, twierdzi historyk, sta si do tego stopnia igraszk zachcianek tej kobiety, e wydawao si, i nie tylko pozostawa z ni w bardzo zayych stosunkach, lecz jakby czarem miosnym zniewolony ustpowa jej we wszystkim, czego zapragna. O samej za wizycie w Jerozolimie Flawiusz pisze tak: Kleopatra towarzyszya Antoniuszowi w wyprawie na Armeni, a do Eufratu, skd powracajc wstpia do Apamei i Damaszku, a nastpnie przybya take do Judei. Tu spotkaa si z Herodem, ktry wzi w dzieraw oddan jej cz Arabii jako te dochody z terenw Jerycha. Ziemia ta rodzi balsam, ktry jest najcenniejszym owocem tej krainy i jedynie tutaj ronie, oraz obfituje w pikne lasy palmowe. Kleopatra, zatrzymawszy si tutaj przez pewien czas, czsto stykaa si z Herodem i prbowaa wej z nim w bardziej poufae stosunki, poniewa z natury bya bezwstydna i skonna do lubienych uciech; moe zreszt i czua do niego prawdziw skonno, albo te, co jest prawdopodobniejsze, knua potajemnie podstp, chcc go uczyni gwacicielem. Tak czy owak, wygldao, e jest w nim zakochana. Lecz Herod, ktry ju od dawna patrzy na ni niezbyt askawym okiem, gdy wiedzia, e wszystkim dobrze potrafia da si we znaki, sdzi, i jeli tak bardzo daa si ponie namitnociom, zasuguje na pogard; jeli za ma to by puapka na niego, naley j uprzedzi i ukara. Tote nie da si wzi na lep jej kuszcych swek i radzi si przyjaci, czy majc ku temu sposobno nie powinien jej zgadzi. Tym samym uwolniby od wielu przykroci wszystkich, ktrzy na wasnej skrze jej zo ju odczuli i mogli odczu jeszcze w przyszoci. Wyszoby to na korzy i samemu Antoniuszowi, bo i jemu wiernoci nie dochowa, jeli znalazszy si w trudnym pooeniu lub potrzebie, bdzie na ni liczy. Lecz przyjaciele powstrzymali go od tego zamiaru; tumaczyli mu najpierw, e nie powinien naraa si na oczywiste niebezpieczestwo porywajc si na czyn takiej miary; nastpnie zaklinali go na wszystko, aby niczego nie czyni pochopnie. Antoniusz bowiem nie puci tego pazem, choby go nie wiedzie jak przekonywa, e jest to z korzyci dla niego. Przeciwnie, gdy pomyli, e wydarto mu j gwatem i podstpem, mio jego jeszcze wicej si rozpali. I on sam nie bdzie mia nic na swoj obron, jeli targnie si na kobiet majc tak wysok pozycj, jak adna inna w owym czasie. Te namowy przyjaci, wywodzi dalej historyk, odniosy skutek. Powstrzyma si od grzechu, do ktrego go ncia, i zaniecha te zamiaru zgadzenia rozpustnicy. Ofiarowa krlowej wspaniae dary i towarzyszy jej a do samych granic Egiptu. Jest rzecz oczywist, e w przytoczonej wyej opowieci Jzef Flawiusz idzie bardzo wiernie za jakim rdem przychylnym Herodowi, moe nawet za pamitnikami samego krla. Nienawi Heroda do Kleopatry miaa jeszcze inn przyczyn. Oto krlowa braa udzia w spisku przeciw niemu, jaki uknuto w jerozolimskim paacu; oczywicie dziaaa tylko porednio. Potajemnie udzielaa pomocy ksiniczce Aleksandrze, ktra bya matk ony Heroda, ale nienawidzia

swego zicia z caego serca. Aleksandra, gdy nie powiody si plany i rzecz si wydaa, chciaa uciec do Egiptu. Schwytano j w ostatniej chwili, ukryt w trumnie, ktr wynoszono z paacu. Potem Kleopatra naleaa do tych osb, ktre najgorliwiej oskaray Heroda, e zamordowa swego modziutkiego szwagra, a syna Aleksandry, arcykapana Arystobula. Oskarenie byo prawdziwe, ale Kleopatrze nie chodzio o sam zbrodni, lecz o argument przeciw Herodowi. Splot tych ponurych spraw i intryg nigdy nie zosta wyjaniony do koca. Pewne jest natomiast, e jaka odpowiedzialno obciaa zarwno Heroda, jak te Kleopatr. Tych dwoje niewiele si rnio, jeli chodzi o ambicj i umiejtno posugiwania si wszelkimi rodkami w walce o wadz. KLSKA ANTONIUSZA Antoniusz powrci do Syrii pod sam koniec roku 36. Zatrzyma si wraz ze swym najbliszym otoczeniem w nadmorskiej miejscowoci Leuke Kome, czyli Biaa Wie. Tam, pogrony w pijastwie i ponurych mylach, niecierpliwie wyczekiwa okrtw Kleopatry. Wyprawa bowiem, ktr poprowadzi przeciw Partom, zakoczya si, po pewnych sukcesach na pocztku, druzgocc klsk. W czasie odwrotu Antoniusz straci co najmniej czwart cz swych ludzi: 20.000 pieszych i 4000 jedcw. Wikszo z nich zgina od godu i zimna, gdy z trudem posuwano si przez zanieone gry Armenii. Byo wiele przyczyn klski, ale chyba najcisza odpowiedzialno za to, co si stao, spadaa na wodza naczelnego. Okazao si, e osobista dzielno i brawura nie wystarczaj, by samodzielnie prowadzi wielkie kampanie, a wic takie, ktre wymagaj strategicznych talentw, rozwagi, przenikliwoci. Jednake Antoniusz, rzecz prosta, nawet nie dopuszcza do siebie myli, e to on spowodowa katastrof. W jego mniemaniu sprawc najwikszych nieszcz by zdradziecki krl Armenii, Artawasdes. Tote poprzysig mu zemst. Bl z powodu klski byby moe nieco mniej dotkliwy, gdyby nie wiadomo, e w tyme wanie roku Oktawian rozgromi na Sycylii wojska i flot Sekstusa Pompejusza. By to ten syn Pompejusza Wielkiego, ktry w roku 45 uratowa si po klsce w Hiszpanii. Na Sycylii Sekstus utworzy jakby pastwo pirackie. Caymi latami gnbi wybrzea Italii, najedajc je i grabic; bo dziki swej potnej flocie panowa na wszystkich wok morzach. W trakcie kampanii sycylijskiej Oktawian zdoa te przecign na swoj stron legiony Lepidusa, ktry mia pod swoj wadz Afryk. Odtd wic byo tylko dwch panw Imperium. Naley jednak przyzna, e Oktawian zachowywa si bardzo lojalnie wobec kolegi, ktry znalaz si w tak trudnej sytuacji. Udawa, e w peni wierzy jego oficjalnym doniesieniom o zwyciskim zakoczeniu wyprawy partyjskiej; spowodowa nawet, e senat uchwali z tego powodu naboestwo dzikczynne, cho zakrawao to na ironi.

Kleopatra oczywicie nie opucia ojca swych dzieci. Przyjechaa do Leuke Kome z pienidzmi i zaopatrzeniem przynajmniej dla czci rozgromionej armii. Potem oboje udali si drog morsk do Egiptu. Jednake tym razem pobyt w Aleksandrii trwa bardzo krtko. Ju po dwch lub trzech miesicach Antoniusz by z powrotem w Syrii, otrzyma bowiem ze Wschodu wane wiadomoci: Dotychczasowi sprzymierzecy, krl Partw i krl Medw, popadli w otwarty spr. Chodzio, jak si zdaje, o podzia upw zdobytych na Rzymianach w czasie ostatniej wojny. Krl Medw obawia si rwnie, e jego sojusznik stanie si dziki zwycistwu zbyt potny i moe pozbawi go wadztwa. Wysa wic do Antoniusza tajne propozycje. Zgasza nawet gotowo dopomoenia mu w walce z Partami. Wzbudzio to w kwaterze wodza wielkie nadzieje, Medowie bowiem mogli da wanie ten rodzaj wojsk, ktrego najbardziej potrzebowano: ucznikw i jazd. Ale w czasie owego drugiego pobytu w Syrii, w pierwszych miesicach roku 35, Antoniusz otrzyma te wiadomo o niespodziewanej pomocy, ktra nadchodzi z innej strony; miao mu to przysporzy sporo kopotw. KLEOPATRA I OKTAWIA Oktawia uprosia w Rzymie swego brata, by zezwoli jej wyjecha na Wschd, do ma. Niektrzy powiadali co prawda, e wyrazi on zgod na t podr wanie z niechci do Antoniusza; przewidywa bowiem, jaki bdzie jej przebieg i skutek. Bya to jednak zoliwa potwarz, zmylona pniej. W rzeczywistoci za Oktawian nie tylko pochwali pomys, lecz jeszcze wspomg siostr w przygotowaniach, i to bardzo wydatnie. Dal jej odzie dla wojsk Antoniusza, ktre cierpiay straszliwy niedostatek; da take juczne zwierzta i znaczne sumy pienidzy oraz wybra dary dla wyszych oficerw. Prcz tego wydzieli dwa tysice legionistw i wietnie ich uzbroi; mieli oni stanowi przyboczn gwardi pana Wschodu. Pozornie i formalnie wszystko to byo darem Oktawii. Wiedziano wszake powszechnie, e bez zgody jej brata ani jeden czowiek, ani jeden okrt nie mgby opuci Italii; nie mwic ju o kosztach takiej wyprawy, na ktre nie sta by byo adnej prywatnej osoby. Maa flota Oktawii zatrzymaa si w Pireusie, porcie Aten. Stamtd wyjecha posaniec z listami do Antoniusza; ona zapytywaa, dokd ma si uda z ludmi i sprztem. Posaniec zasta triumwira wanie w Syrii. Wiadomo o wyprawie Oktawii i o jej darach przerazia Kleopatr. Podejrzewaa, na pewno nie bez racji, e rzymska ona pragnie w ten sposb odzyska swego ma. Krlowa rozumiaa te, e w obecnej sytuacji wiele powanych argumentw moe nakania Antoniusza do pogodzenia si z Oktawi: jej stao i cierpliwo, dobra wola, gotowo wybaczenia krzywd i upokorze, nade wszystko za potga jej brata. Jedyne, co ona, Kleopatra, potrafia przeciwstawi planom Oktawii, to byy zabiegi, by jeszcze cilej zwiza Antoniusza z sob. Wedug Plutarcha, ktry moe korzysta z pamitnikw jej przybocznego lekarza, krlowa zacza udawa, e choruje z mioci. Jada bardzo niewiele. W obecnoci Antoniusza czynia wraenie wzruszonej,

gdy za odchodzi, stawaa si smutna i omdlewajca. Czsto pakaa, czsto te, gdy si zblia, usiowaa zy otrze i ukry - oczywicie tak, by to zauway. Ludzie oddani Kleopatrze, lub te przez ni przekupieni (a takich byo sporo w najbliszym otoczeniu Antoniusza), zaczli czyni mu wyrzuty: - Jeste bez serca. Pozwalasz, eby umieraa kobieta, ktra ma ciebie jednego, tylko ciebie. Oktawia zwizaa si z tob dla brata i ze wzgldw politycznych. To oczywiste. Zreszt - moe szczyci si mianem ony. A tymczasem Kleopatra, krlowa, przedstawicielka wielkiej i starej dynastii, wadczyni tylu poddanych, zupenie si nie wstydzi, e wszyscy wok zw j twoj kochank. Nie uwaa, by to uwaczao jej czci i majestatowi. Jest szczliwa, jeli tylko moe patrze na ciebie i y z tob. Gdyby miaa ci straci, umrze z blu. Oktawia musiaa powrci do Rzymu. M nie raczy wyrazi zgody nawet na spotkanie. Brat, uraony tym publicznym afrontem, rozkaza Oktawii, by opucia dom Antoniusza. Ona jednak odmwia kategorycznie. Nadal opiekowaa si w Rzymie wszystkimi sprawami swego ma i nadal wychowywaa jego dzieci; zarwno te, ktre sama z nim miaa, jak te z jego poprzednich maestw. Nie uwiadamiaa sobie, e owa wierna mio wanie szkodzi sprawie Antoniusza w oczach opinii publicznej. Powszechnie bowiem litowano si nad losem odepchnitej ony, oskarano za o gupot i niewdziczno czowieka, ktry nad prawdziwe uczucie przenosi rozpustne rozkosze Kleopatry i jej dworu. TRIUMF KLEOPATRY Okazao si rycho, e plany, ktre roztacza przez swych wysannikw krl Medw, to tylko mirae. Nie mogo by mowy o nowej wyprawie przeciw Partom w roku 35. Antoniusz powrci do Aleksandrii. Wyruszy ze stolicy Egiptu dopiero z pocztkiem roku nastpnego, 34; pomaszerowa na czele armii ku wysokim grom Armenii. Zdoa podstpem pojma krla tej krainy, Artawasdesa, ktrego obwinia o zdradzieckie knowania przed dwoma laty; uwizi take dwch jego synw. Armenia na krtki czas staa si rzymsk prowincj. Jesieni roku 34 Antoniusz wkracza do Aleksandrii. Za jego zgod przygotowano mu tutaj wspaniay triumf, wiernie wzorowany na podobnych ceremoniach rzymskich. Ale wanie to wydawao si wspczesnym faktem niesychanym. Przecie wedug pradawnych zasad wdz mia prawo odbywa triumf tylko w stolicy Imperium, tylko w Rzymie, i to za zgod senatu! Czyby wic naleao przypuszcza, e Antoniusz pragnie przenie stolic do Aleksandrii, jak niegdy zamierza uczyni Cezar? Drugim pogwaceniem odwiecznych zwyczajw byo to, e pochd triumfalny przyjmowaa krlowa obcego pastwa. Kleopatra siedziaa na posrebrzanej trybunie wrd barwnej ciby swych dworzan, a wzdu trasy ustawiy si nieprzejrzane tumy mieszkacw Aleksandrii. Przed tymi widzami maszeroway zwarte szeregi legionistw i jecha na rydwanie wdz naczelny. Wiedziono te, zakut w zote kajdany, krlewsk rodzin

armesk. Nikt z jej czonkw nie pad na twarz przed wadczyni, cho zmuszano ich do tego si. Krl Armenii zwrci si do pani Egiptu jak rwny do rwnej. Jecy przypacili to wielu cierpieniami, a sam Artawasdes, w kilka lat pniej, mierci. Jeszcze w tym samym roku 34 w olbrzymiej sali gimnazjonu odbya si ceremonia wspaniaa i doniosa. Na podwyszeniu zasiedli Antoniusz i Kleopatra; krlowa przyodziana bya w strj bogini Izydy. Na niszych tronach siedziay dzieci: Cezarion, liczcy lat trzynacie; Aleksander Helios i Kleopatra Selene, oboje szecioletni; kilkuletni Ptolemeusz, noszcy przydomek Filadelfos, najmodszy potomek Antoniusza i krlowej. Przed zebranymi przedstawicielami ludu caego kraju zabra gos Antoniusz. Obwieci, e Kleopatra nosi odtd tytu Krlowej Krlw i bdzie panowa wesp ze swym pierworodnym synem nad Egiptem i Cyprem. Stwierdzi oficjalnie, e Kleopatra bya on Cezara, a wic Ptolemeusz Cezar jest ich prawym synem. Wszystko, co dokonywa si obecnie, czynione jest po to, by uwietni pami wielkiego Cezara. Aleksander Helios, ktry wystpi w szacie perskiej i w otoczeniu stray armeskiej, otrzyma Armeni, Medi i Parti. Syn najmodszy, Ptolemeusz Filadelfos, czyli Kochajcy Brata, odziany w szaty macedoskie, mia wada nad egipskimi posiadociami w Syrii i Cylicji oraz sprawowa zwierzchno nad ksitami na zachd od rzeki Eufrat. Wreszcie Kleopatrze Selene oddano Cyrenajk i Libi. Do takich wyyn wietnoci doprowadzia Kleopatra swoj rodzin; ona, ktrej ojciec przez dwadziecia lat na prno zabiega, by Rzym uzna go za krla i przez dwadziecia lat dra, e straci wszystko, bo senat potwierdzi widmowy testament jego poprzednika. SPORY POLITYCZNE I OBYCZAJOWE Wiadomoci o darowiznach na rzecz Kleopatry i jej dzieci dotary do Rzymu zapewne wczesn wiosn roku 33, wywoujc ogromne poruszenie opinii publicznej. Kto wie jednak, czy sam Oktawian nie przyj ich raczej z radoci; posunicia bowiem Antoniusza daway mu wietn bro do rki - wanie przeciw Antoniuszowi! Chodzio o wczesn sytuacj w Italii, ktra tak si przedstawiaa: Ca win za przeprowadzone niedawno wywaszczenia obarczano tylko Oktawiana; uwaano powszechnie, a oczywicie niesusznie, e Antoniusz nie postpowaby z tak bezwzgldnoci. Jeszcze z dawnych lat mia on w Rzymie sporo przyjaci; ludzie za, ktry w ogle go nie znali, sdzili na podstawie opowiada i plotek, e jest to czowiek przystpniejszy ni obecny pan Zachodu, maomwny, skryty, zamknity w sobie. Te nastroje ludnoci Oktawian ostatecznie mgby lekceway, skoro siy zbrojne byy mu wierne. Ale spraw komplikowa fakt, e z kocem roku 33 upywao drugie piciolecie triumwiratu. Oznaczao to, e Oktawian traci wszelk podstaw prawn swoich rzdw. Wobec postawy Antoniusza nie mogo by mowy o odnowieniu godnoci na dalszy okres; co wicej, wadca Wschodu wyranie dawa do zrozumienia, e dojrza ju czas, by

przywrci Rzeczypospolitej jej dawne swobody. Mg sobie pozwoli na takie wypowiedzi; majc bowiem Kleopatr i Egipt patrzy spokojnie w przyszo: nigdy nie zbywaoby mu pienidzy i rodkw, aby wywiera decydujcy wpyw na polityk pastwa. Konsulat za roku najbliszego, 32, mieli sprawowa, zgodnie z uprzedni umow, jego dwaj bliscy przyjaciele: Gajusz Sozjusz i Gnejusz Domicjusz. Oktawian toczy spr z Antoniuszem od pierwszych chwil swej dziaalnoci politycznej. Niech pomidzy nimi narastaa nieustannie. Pierwszy konflikt zaegnao utworzenie triumwiratu w roku 43. Potem musieli si rozprawi z zabjcami Cezara, nastpnie za jeden walczy z Sekstusem Pompejuszem, a drugi z Partami i Armeczykami. Przez pewien czas spory agodzia Oktawia. Obecnie wszake, gdy postronne wojny zostay ju ukoczone, Oktawia za musiaa ustpi miejsca Kleopatrze, ci dwaj stali wprost naprzeciw siebie: sposobili si do walki o panowanie nad wiatem. Tote Oktawian pochwyci sposobno bezwiednie ofiarowan przez Antoniusza jako dar niebios. Oto zdarzya si okazja pokazania, e Antoniusz jest po prostu sug egipskiej krlowej, ktrej oddaje rzymskie ziemie! Oto znalazo si uzasadnienie dla dalszego kierowania sprawami pastwa, ktremu grozi miertelne niebezpieczestwo od Wschodu! Tymczasem Antoniusz nie pozostawa bezczynny. I on usiowa przedstawi swego przeciwnika jako czowieka, ktry postpuje arogancko i samowolnie, depcc wszelkie ukady. W listach prywatnych oraz w mowach wygaszanych publicznie wysuwa powane zarzuty: - Oktawian przed trzema laty bezprawnie zoy Lepidusa z urzdu; ponadto zaj jego dzielnic, Afryk, oraz wcieli do swej armii jego legiony. Po zwycistwie nad Sekstusem Pompejuszem opanowa Sycyli. A tymczasem wszystkie te ziemie naley traktowa jako nasz wspln domen. Oktawian musi ustpi mi poowy swych nabytkw. Musi rwnie odda okrty, ktre mu posaem, gdy walczy z piratami Pompejusza. Przede wszystkim za winien umoliwi pobr rekruta w Italii oraz osadzi na wywaszczonych ziemiach nie tylko swoich weteranw, lecz take moich. Natomiast Oktawian oskara: - Antoniusz faktycznie sta si panem Egiptu, cho kraj ten nie by mu wyznaczony przy podziale stref wpyww. Oszuka krla Armenii, uwizi go i zaku w kajdany, przez co cign na lud rzymski powszechn pogard. Jeli da poowy moich zdobyczy, to i sam powinien da poow tego, co odebra Armeczykom i Partom. Podobno ich pokona przynajmniej tak twierdzi oficjalnie! Nade wszystko jednak Oktawian czyni zarzuty z powodu zwizania si z Kleopatr oraz darowizn na rzecz obcej dynastii. By niezmiernie dotknity tym, e Cezarion zosta publicznie uznany za syna Cezara; to bowiem stawiao pod znakiem zapytania jego, Oktawiana, prawo do dziedziczenia nazwiska i politycznego spadku po dyktatorze. Pisa o tym szczerze w licie prywatnym do Antoniusza; w sprawie Kleopatry otrzyma ode odpowied nacechowan prawdziwie oniersk bezporednioci:

Czemu to tak si zmienie? Czy dlatego, e pi z krlow? Jest moj on. Zreszt - czy teraz dopiero zaczem, czy ju przed dziewiciu laty? A ty niby masz tylko Druzyll? eby taki zdrw by, jeli zaraz, gdy tylko przeczytasz ten list, nie przepisz si z Tertull lub Terentill, z Rufill albo Salwi - a moe z wszystkimi naraz. I c to za rnica, gdzie i z ktr si kochasz? Antoniusz wypomina te swemu koledze sporo grzeszkw obyczajowych: Swoj obecn on, Liwi, zabrae jej mowi, gdy bya ju w ciy daleko posunitej. W domu pewnego senatora zacigne jego on do ssiedniego pokoju, a gdy wyszlicie z powrotem, ona miaa bardzo zarowione uszka i wosy w nieadzie. Rozwiode si ze swoj pierwsz on, Skryboni, poniewa otwarcie si skarya, e konkubina ma u ciebie wiksze od niej znaczenie. Twoi przyjaciele obnaaj matki i dorastajce panny; badaj je i ogldaj, jakby to byy niewolnice wystawione na sprzeda! Kampania tego rodzaju argumentw i wyzwisk przybieraa na sile przez cay rok 33. Ale rwnoczenie uruchomiono te inne dostpne wwczas rodki urabiania opinii publicznej. Zapewne bowiem w tym okresie pojawi si na Wschodzie grecki poemat, rzekome proroctwo Sybilli, goszce nastanie zotego wieku, gdy nad wiatem wada bdzie Pani: wszelkie zo zniknie, ludzie odnosi si bd do siebie przyjanie i z zaufaniem, dni wiecznej pogody i urodzaju nie zakci adna zawierucha. W Rzymie proroctwo to niewtpliwie szerzyli astrologowie i wrbici, majcy swoje powizania z Egiptem; dlatego te w roku 33 zostali oni usunici z granic miasta. Wrogo Oktawiana stawaa si zupenie oczywista, a z drugiej strony sprawa zawadnicia Itali miaa dla Antoniusza decydujce znaczenie, bo tylko stamtd mg bra rekruta. Triumwir przebywa jeszcze w roku 33 w Armenii, prowadzc tam operacje wojskowe; dopiero jesieni tego roku wyda rozkazy swemu legatowi, Kanidiuszowi, by skoncentrowa siedemnacie legionw w Efezie, na wybrzeu Azji Mniejszej. Poszy te rozkazy do wszystkich hodowniczych krlw i miast, by przysali tam okrty, ludzi, ywno. A wic Antoniusz zacz przygotowania jawnie, a nawet ostentacyjnie. Czyni to moe w nadziei, e Oktawian ulknie si i w ostatniej chwili dojdzie znowu do porozumienia, jak ju dwukrotnie poprzednio. Zbrojenia zaczto rwnie w Italii. Obie jednak strony zachowyway jeszcze pozory. Gosiy, e przygotowuj wypraw przeciw obcym ludom, poselstwa za gsto kryy pomidzy gwn kwater Antoniusza a Rzymem. GDZIE JEST RZD LEGALNY? W dniu l stycznia roku 32 godno konsulw w Rzymie objli Gajusz Sozjusz i Gnejusz Domicjusz; obaj, jak si ju rzeko, naleeli do zwolennikw Antoniusza. Domicjusz, czowiek dowiadczony i z natury ostrony, nie owiadcza si zbyt jawnie ze swymi pogldami i zamiarami. Natomiast jego kolega, modszy i bardziej zapalczywy, od razu w pierwszym dniu urzdowania wygosi przed senatem wielk mow

programow. Na wszystkie sposoby wychwala Antoniusza, gwatownie za oskara Oktawiana. Nastroje w senacie byy takie, e wnioski konsulw, ktre oznaczayby zgub Oktawiana, przeszyby bez trudu. On sam nie bra udziau w tym posiedzeniu. Przewidywa bowiem, jak zachowaj si konsulowie, a nie chcia od razu im odpowiada, aby nie doprowadza w warunkach tak niesprzyjajcych do bezporedniej konfrontacji si. Wyjecha wic z Rzymu pod jakim pozorem. Byo jednak w senacie grono ludzi oddanych mu cakowicie, a wrd nich trybun ludowy Noniusz. Ten zrcznie sparaliowa miae zamiary Sozjusza, bo jako trybun mia prawo weta przeciw wszelkim uchwaom. Wkrtce potem Oktawian wrci do stolicy. Zwoa posiedzenie senatu bezprawnie, bo przecie nie piastowa ju adnego urzdu. Jednake dostojnicy stawili si posusznie. Drugim bezprawnym posuniciem Oktawiana byo to, e wszed na sal obrad w otoczeniu przyjaci i onierzy, ktrzy mieli ukryte sztylety; ukryte wszake tak niedbale, by kady mg je dostrzec. Wreszcie, i to byo trzecie pogwacenie prawa, Oktawian zasiad pomidzy obu konsulami. Wygosi dugie przemwienie. Zbija zarzuty stawiane przez Antoniusza i Sozjusza. Broni wszystkich swych posuni politycznych, jako dokonanych tylko dla dobra Rzeczypospolitej. Oskara przeciwnikw o samowol. Nikt z obecnych nie omieli si odpowiedzie, nawet konsulowie. Wwczas, po chwili dugiego milczenia, Oktawian zabra gos po raz drugi. Zapowiedzia, e w najbliszym czasie znowu zwoa posiedzenie senatu; przedstawi wwczas pismo Antoniusza, ktre konsulowie zataili, a ktre w oczywisty sposb wykazuje, jak zgubne dla ojczyzny s plany jego autora. Istotnie, konsulowie posiadali takie pismo, ale nie chcieli odczyta go publicznie. Znajc nastroje w Rzymie zdawali sobie spraw, e moe ono tylko zaszkodzi opinii o Antoniuszu, posuy za antyegipskiej propagandzie, rozptywanej przez Oktawiana; w tym bowiem pimie triumwir domaga si ratyfikacji swych darowizn na rzecz Kleopatry i jej dzieci. Atak konsulw na Oktawiana by oczywicie prb zamachu stanu. Prba nie powioda si gwnie z powodu lkliwoci senatorw oraz energicznych dziaa Oktawiana. W tym stanie rzeczy konsulowie nie widzieli ju ani potrzeby, ani nawet moliwoci dalszego pozostawania w Italii, gdzie nie mieli adnego oparcia w siach zbrojnych. Uznali, e najsuszniej postpi, jeli natychmiast opuszcz Rzym i przenios si na Wschd, do Antoniusza. Tak te uczynili. Wraz z nimi, lub wkrtce potem, wyjechao z Rzymu okoo czterystu senatorw, a wic niemal poowa tego zgromadzenia. Czyli, biorc rzecz cile, rzd pastwa znalaz si na Wschodzie, jak przed siedemnastu laty, kiedy to Pompejusz i senat musieli ucieka z Italii przed naporem wojsk Cezara. Wszystko to zaskoczyo Oktawiana i postawio go w bardzo kopotliwej sytuacji. Owiadczy jednak, aby zachowa pozory: - Konsulowie opucili Rzym za moj zgod i wiedz. Kady, kto zechce, moe spokojnie i w ich lady, bez obawy o ycie lub majtek.

Odtd wic Imperium miao dwa rzdy, rwnie legalne lub - nielegalne: poowa senatu i obaj konsulowie siedzieli w Efezie, druga za poowa i wielu wyszych urzdnikw w Rzymie. EFEZ, SAMOS, ATENY Tymczasem w Efezie zbieray si olbrzymie zastpy Antoniusza, siy morskie i ldowe. Flota liczya osiemset okrtw, wojennych i transportowych; z nich dwiecie daa krlowa Egiptu. Kleopatra wyoya rwnie 20.000 talentw oraz zobowizaa si, e w czasie wojny kraj jej dostarczy ywnoci caej armii. Wreszcie, zim lub wczesn wiosn roku 32, sama przybya do Efezu. Pragna osobicie wzi udzia w decydujcych zmaganiach Wschodu z Zachodem i owiadczaa to jawnie. Jednake spotkaa si z przykr niespodziank: Antoniusz rozkaza, aby powrcia do Egiptu i tam czekaa, jaki bdzie dalszy bieg wypadkw. Tego zdania byli take wszyscy Rzymianie, ktrych tylu zebrao si w Efezie. Suszno takiego stanowiska wydawaa si oczywista. Kleopatra, pozostajc u boku Antoniusza, oddaaby znamienit przysug wanie Oktawianowi, ktry wci gosi; Antoniusz jest niewolnikiem egipskiej krlowej, spenia jej zachcianki i yczenia, gotw byby nawet Rzym podda jej panowaniu! Konflikt od razu przybraby odmienny charakter: nie byby to ju spr pomidzy dwoma Rzymianami, lecz wita wojna Italii przeciw nadmiernym ambicjom wadczyni Wschodu. Jednake Kleopatra bya przede wszystkim kobiet. Racje polityczne, cho tak oczywiste, nie zdoay jej przekona. ywia bowiem obaw, e na scenie znowu pojawi si Oktawia i doprowadzi do zaegnania konfliktu, jak to stao si ju dwa razy poprzednio; ofiar za porozumienia, atwo byo przewidzie, padaby wanie ona, Kleopatra. Twierdzono pniej powszechnie, e krlowa zdoaa przekupi Kanidiusza, jednego z najwpywowszych generaw. Wytoczy on przed Antoniuszem nastpujce argumenty: - Odprawienie Kleopatry byoby posuniciem bardzo niesusznym. Musimy pamita, e to wanie ona najwydatniej przyczynia si do rozbudowy naszych si zbrojnych. Szczeglnie we flocie zaogi egipskie s bardzo liczne. Jeli ich wadczyni odjedzie, na pewno stan si opieszae i obojtne. Naley te wzi pod uwag, e Kleopatra nie ustpuje pod wzgldem energii i umiejtnoci politycznych adnemu z krlw, ktrzy bd walczy w naszej armii. Dziki za tobie nabya duego dowiadczenia w prowadzeniu nawet najtrudniejszych spraw pastwowych; zreszt i przedtem potrafia przez dugi czas dzielnie radzi sobie ze swoim krlestwem. Proby piknej kobiety i argumenty cenionego oficera odniosy skutek. Kleopatra pozostaa. Rycho miao si pokaza, jak zgubne byy tego konsekwencje. Gdyby to Antoniusz posucha yczliwej rady Heroda, krla Judei, ktry zreszt nie stawi si osobicie: - Chcesz zwyciy? Zabij Kleopatr! Wczesn wiosn roku 32 gwna kwatera przeniosa si z Efezu na wysp Samos. Tam spdzano czas bardzo mile, bawic si i ucztujc. Na

wysp cigano nie tylko wojska i zaopatrzenie z podlegych krain Wschodu, ale take aktorw scenicznych. Tote powiadano wwczas: - Wszdzie, jak ziemia duga i szeroka, sycha tylko szczk broni, pacze i jki; ale na Samos rozbrzmiewaj flety i liry, a w przepenionych teatrach piewaj chry! Zespoy aktorskie rywalizoway pomidzy sob o palm pierwszestwa w sztuce, krlowie za i ksita przecigali si wystawnoci uczt i bogactwem darw. Zapytywano powszechnie: - Co te bdzie dzia si po zwycistwie, jakie bd obchody i biesiady, skoro tak wici si pocztek wojny! Potem, zapewne w maju roku 32, dwr i dowdztwo opuciy Samos; poniewa teren przyszych dziaa wojennych znajdowa si mia na zachodzie, przeprawiono si do Grecji waciwej. Antoniusz i Kleopatra stanli w Atenach, gdzie kontynuowano tryb ycia poprzedni: bawiono si, wyprawiano igrzyska, ogldano przedstawienia teatralne. Ateczycy oddawali Kleopatrze cze tak sam, jak przed laty Oktawii. Krlowa ze swej strony rwnie okazywaa askawo mieszkacom sawnego grodu. Lud uchwali dla niej wielkie zaszczyty i wybra delegacj, ktra oficjalnie i uroczycie przekazaa tekst dekretu. Jednym z czonkw delegacji by Antoniusz, jako ju od lat honorowy obywatel ateski; on to przemawia w imieniu miasta przed krlow Egiptu. W tyme czasie zdecydowa si na przeprowadzenie formalnego rozwodu z Oktawia. Wysa te do Rzymu swych ludzi, ktrzy wyrzucili j z domu. Odchodzc Oktawia zabraa ze sob take dzieci Antoniusza i Fulwii - poza synem najstarszym, ktry przebywa wwczas u boku ojca. Podobno pakaa, e staa si jedn z przyczyn wojny. TESTAMENT Oktawian nie otrzymywa od nikogo pomocy finansowej; sam wic musia si troszczy o zebranie rodkw pieninych, koniecznych dla prowadzenia wojny. Wyda surowe zarzdzenia: wolno urodzeni mieli oddawa czwart cz dochodw, wyzwolecy za sm cz caego majtku. Oczywicie wywoao to powszechne niezadowolenie. Zarzucano pniej Antoniuszowi, jako bd najpowaniejszy, e nie wyzyska tego wzburzenia mieszkacw Italii i nie uderzy latem roku 32. Zarzuty nie s suszne, bo Antoniusz nie by wwczas cakowicie gotw; wci jeszcze trway zbrojenia i ruchy jego ogromnych zastpw. Tymczasem na stron Oktawiana przeszli ze Wschodu dwaj wybitni senatorowie: Titius i Munacjusz Plankus. Jeszcze w Efezie doradzali oni usilnie, aby Kleopatr odesa do Egiptu; tym cignli na siebie jej mierteln nienawi i musieli opuci obz Antoniusza. Nie przychodzili z pustymi rkami. Znali wszystkie plany Antoniusza; wiedzieli te, gdzie jest zoony jego testament. Byli wiadkami przy spisywaniu tego dokumentu i zwrcili uwag Oktawianowi, e zawiera on postanowienia wane politycznie. Westalki, straniczki testamentu, pocztkowo odmawiay jego wydania; ustpiy dopiero wwczas, gdy Oktawian zgosi si osobicie.

Postpi on, rzecz oczywista, cakowicie bezprawnie, tak samo jak pniej, gdy publicznie odczyta ten prywatny dokument na posiedzeniu senatu. Tote wielu susznie si oburzao, wywodzc, e nikomu za ycia nie wolno czyni zarzutw z tego, co postanowi w wypadku swej mierci. Z drugiej jednak strony, trzeba to przyzna, pewne punkty testamentu byy wrcz szokujce. Antoniusz prosi midzy innymi, by ciao jego, nawet gdyby zmar w Rzymie, przewieziono do Aleksandrii i tam pochowano obok grobowca Kleopatry. Owiadcza te raz jeszcze, e Cezarion jest synem Cezara; czyni olbrzymie legaty na rzecz dzieci swoich i Kleopatry. Wyzyskujc oburzenie wywoane tymi postanowieniami, Oktawian rozpta dalsz akcj propagandow przeciw Antoniuszowi. Rozpowszechniano rne wieci i plotki, wszystkie przedstawiajce go jako cakowicie zaprzedanego Kleopatrze, niegodnego nawet imienia Rzymianina: Darowa Kleopatrze bibliotek w Pergamonie, liczc dwiecie tysicy ksig. Na jednej z uczt, w obecnoci mnstwa osb, wsta i naciera jej nogi. Pozwoli, by w Efezie nazywano Kleopatr pani. Udzielajc audiencji ksitom i posom czsto przyjmowa miosne liciki od niej, pisane na tabliczkach z onyksu lub krysztau. Pewnego razu prezydowa rozprawie sdowej w Aleksandrii; wanie przemawia obroca, gdy obok budynku znalaz si orszak krlowej, niesionej w lektyce; natychmiast wybiegi z sali i pieszo towarzyszy wadczyni. Jednake w Rzymie wci jeszcze znajdowao si wielu przyjaci Antoniusza. Oni rwnie urabiali opini publiczn, dementujc plotki i pogoski, ktre uwaczay jego czci. Jeden z nich, Geminiusz, wyjecha na Wschd specjalnie po to, by nakoni triumwira do odesania Kleopatry. Krlowa wnet przejrzaa cel przybycia gocia z Rzymu; podejrzewaa ponadto, e bdzie broni sprawy Oktawii. Tote Geminiusz sta si przedmiotem jej nieustannych szyderstw i artw. W czasie przyj sadzano go umylnie na miejscu najpoledniejszym. On jednak dzielnie znosi wszystko, byle tylko znale okazj swobodnego porozmawiania z Antoniuszem. Wreszcie w czasie ktrej z uczt krlowa zapytaa otwarcie, po co przyjecha. Odpar: - W kadej innej sprawie wolabym prowadzi rozmow trzewy. Ale to jedno wiem dobrze, trzewy czy zawiany: wszystko uoy si dobrze, jeli powrcisz do swego krlestwa. Antoniusz zmarszczy brwi, Kleopatra natomiast odrzeka z wdzikiem: - To piknie, e wyznae prawd bez tortur! W kilka dni potem Geminiusz zdoa uciec. Odeszo te sporo towarzyszy Antoniusza, ktrzy nie mogli znie bazenskich artw Egipcjan. Ci, pewni poparcia i wpyww swej pani, kpili nawet z senatorw. Rwnie sama krlowa czyhaa na kade sowo Rzymian, by oczerni ich przed mem. Kwintus Delius - ten, ktry przed laty sprowadzi j do Tarsos - omal yciem nie przypaci pewnego dowcipu. Powiedzia kiedy przy stole: - Nas octem tu poj, a Sarmentus w Rzymie kpie si w falernie!

Sarmentus, jeszcze jako chopiec, by przedmiotem zabiegw Cezara, a wic poniekd rywalem Kleopatry, ktra dobrze pamitaa jego imi. Lekarz krlowej, Glaukon, ostrzeg Deliusa, co mu grozi; ten zdoa zbiec, ale ju w czasie dziaa wojennych. GROBOWIEC KOO WITYNI IZYDY Uporczywe wysiki propagandowe Oktawiana wreszcie przyniosy owoce. Pn jesieni roku 32 zaaranowano wielk manifestacj: caa ludno Italii, wszystkie jej miasta, zoya uroczyst przysig, wybierajc Oktawiana wodzem wojny; za przykadem Italii poszy inne prowincje Zachodu. Przysiga ta stanowia moraln podstaw dalszych poczyna: odebrano Antoniuszowi wszystkie urzdy i godnoci, konsulat za na rok przyszy, 31, powierzono Oktawianowi i jego przyjacielowi Messali. Wreszcie Oktawian dokona uroczystego wypowiedzenia wojny, zachowujc pradawny ceremonia religijny; wojn jednak wypowiedzia nie Antoniuszowi, lecz Kleopatrze. Wyzyska bowiem fakt, e krlowa przebywaa w gwnej kwaterze wschodniej armii. Dzieje zbrojnego konfliktu zostay szerzej opowiedziane w innej ksice, ktra nosi tytu Cesarz August. Tu wic wystarczy tylko wskazanie podstawowych faktw oraz powtrzenie tych scen, ktre dotycz bezporednio Kleopatry. Po dugim okresie manewrw i przeciwposuni doszo do decydujcej bitwy morskiej w dniu 2 wrzenia roku 31, w zatoce pod Akcjum, u wybrzey Epiru. Flota Antoniusza poniosa klsk, jednake cz okrtw zdoaa si wyrwa, uwoc Kleopatr i Antoniusza. Oboje powrcili do Aleksandrii. Poniewa zwycizca posuwa si powoli, mieli sporo czasu, by przedsibra jakie rodki. Mimo to wikszo czasu spdzali na zabawach i ucztach - wwczas to powsta na dworze Zwizek yjcych Niezrwnanie - jakby w przeczuciu, e zagada i tak jest nieuchronna. Prbowali co prawda nawiza rokowania z Oktawianem: czynili to wsplnie, a prcz tego kade z nich z osobna. Bezskutecznie. Oktawian stawia twarde warunki, bo w obecnej sytuacji nie zaleao mu na kompromisie. W Egipcie, mimo klski, panowa spokj. Co wicej: jedno ze rde wzmiankuje, e ludno gotowa bya powsta w obronie krlowej. Jest to zupenie moliwe; gdyby nawet Kleopatra nie bya wrd poddanych zbyt popularna, widmo rzymskiego panowania musiao przerazi wszystkich. Ona jednak - mwi to samo rdo - wzgardzia mioci i oddaniem swoich. Oczywicie postpia susznie. Zdawaa sobie spraw z przygniatajcej przewagi Rzymian. Wiedziaa, e wojna oznacza ruin kraju i z gry ju przekrela jakiekolwiek szanse utrzymania si na tronie jeli nie jej samej, to przynajmniej potomstwa. Obecnie za o to chodzio jej najbardziej. Posaa Oktawianowi swoje bero i diadem, proszc, by uczyni krlem Egiptu jednego z jej synw. Zwycizca podobno zapewni potajemnie, e nie spotka j nic zego; jednake, jak si wydaje, chodzio mu tylko o to, by zawadn wszystkimi skarbami, ktre krlowa mogaby zabra uciekajc albo te zatopi.

Przewidujc najgorsze Kleopatra przygotowaa okrty, ktre w razie ostatecznoci przewiozyby j wraz z rodzin przez Morze Czerwone a ku Indiom. Jednoczenie gromadzia zewszd pienidze i kosztownoci. Badaa te na skazacach dziaanie rnych trucizn, zwaszcza wowych. W dniu l sierpnia Oktawian ju podchodzi pod mury Aleksandrii. Antoniusz wyprowadzi do walki resztki swych si oraz kaza wypyn okrtom. Najpierw zdradzia go flota, potem za oddziay ldowe. Gdy wdz bez armii wraca do paacu, zabiega mu drog suba Kleopatry. Woano, e krlowa zamkna si w ogromnym grobowcu, ktry zbudowano dla niej koo wityni Izydy, i tam popenia samobjstwo. Antoniusz wszed do swego pokoju i zdj pancerz. Do suby i kilku przyjaci rzek ze smutnym umiechem: - Taki to ze mnie wdz, e i kobieta zwycia go odwag! Poprosi wiernego niewolnika, Erosa, aby zgodnie z dawn umow wbi mu miecz w serce. Eros wzi miecz, zmierzy si do silnego ciosu - i zada go sobie. Pad martwy u stp pana. Antoniusz spojrza na z podziwem. Powiedzia: - Dobrze pokaza, jak to si robi! Ale sam wbi sobie miecz nie tak zrcznie - w brzuch, i to za sabo. Upad na ko, obficie broczc krwi. Ale nie straci przytomnoci. Jcza i baga obecnych, aby go dobili. Tymczasem wszyscy si rozbiegli, zostawiajc Antoniusza w konwulsjach, krzyczcego z blu i trwogi. Tak zasta go sekretarz Kleopatry, Diomedes. Oznajmi: - Krlowa jeszcze nie popenia samobjstwa. yje i pragnie ci zobaczy. Potem zwoa niewolnikw, ktrzy na rkach zanieli Antoniusza pod ogromny grobowiec. Ale cika pyta wejciowa bya ju spuszczona. Kleopatra i dwie zamknite z ni niewolnice zrzuciy sznury przez grne okno. Zwizano nimi rannego i kobiety z wysikiem wcigay na gr mczyzn krwawicego i prawie nieprzytomnego. Gdy wreszcie znalaz si we wntrzu, krlowa uoya go na swoim ou i okrya sukniami. Pakaa gorzko, nazywaa go swoim mem i panem. Antoniusz poprosi o wino. Wypi go troch i jeszcze zdoa wypowiedzie kilka sw. Prosi, by nie rozpaczaa i by zaja si przede wszystkim swoimi sprawami. On bowiem uwaa si za szczliwego. Mia wiele piknych chwil. By jednym z najsawniejszych ludzi. Posiad ogromn potg, teraz za umiera godnie - Rzymianin pokonany przez Rzymianina. Zaledwie Antoniusz wyda ostatnie tchnienie, przed pyt grobowca stan wysannik Oktawiana, Gajusz Prokulejusz. Podobno Antoniusz radzi onie, by z ludzi w otoczeniu Oktawiana ufaa wanie i tylko Prokulejuszowi; istotnie, cieszy si on opini czowieka nieskazitelnego. Mimo to krlowa nie wpucia go do wntrza; rozmawiali przez pyt. Ona daa, by Oktawian zapewni jej dzieciom krlowanie, on za wzywa, by pokadaa nadziej w wyrozumiaoci syna Cezara. Wnet po odejciu Prokulejusza przybieg inny przyjaciel Oktawiana, Gallus. Ten rwnie wda si w dug rozmow z krlow. Tymczasem Prokulejusz przystawi drabin do owego okienka, przez ktre wcignito

Antoniusza, i wszed do wntrza. Ktra z niewolnic krzykna do swej pani: - ywcem ci schwytaj! Kleopatra odwrcia si i wycigna sztylet, jakby si chciaa nim przebi. Lecz Rzymianin szybko podbieg, mocno chwyci oburcz i zawoa: - Krzywdzisz siebie i Cezara! Nie mgby okaza swej ludzkoci! To najagodniejszy z wadcw, a ty chcesz, eby widziano w nim okrutnika! Wyj jej sztylet z rki i przeszuka sukni, czy nie ukrya w niej trucizny. Opiek nad Kleopatr Oktawian powierzy swemu wyzwolecowi imieniem Epafrodyt. Mia on pilnie czuwa, by nie dokonaa zamachu na swe ycie; ale jednoczenie przykazano mu, by zachowywa si uprzejmie i dba o wygody krlowej. MIER KLEOPATRY W kilka dni potem odby si wspaniay pogrzeb Antoniusza. Oktawian nie tylko zezwoli na odbycie tej ceremonii, lecz nawet rozkaza dostarczy krlowej wszystkiego, co uzna za potrzebne dla uwietnienia aobnych uroczystoci. Jeszcze w grobowcu, rozpaczajc nad umierajcym Antoniuszem, Kleopatra rozdrapaa swe piersi i twarz. Powstay owrzodzenia i wywizaa si silna gorczka. Ona jednak radowaa si z tego; bo umylia sobie, e pod pozorem choroby cakowicie wstrzyma si od jedzenia i tak rozstanie si z yciem; opowiada to pniej jej przyboczny lekarz. Jednake Oktawian zagrozi, e zabije dzieci Kleopatry, jeli nie przerwie godwki; co poskutkowao natychmiast. W jaki czas potem Oktawian sam odwiedzi krlow. O tym spotkaniu mwi dwie relacje, Plutarcha i Kasjusza Diona. Wbrew pozorom nie s one sprzeczne. Uwzgldniajc obie, mona tak odtworzy przebieg spotkania: Gdy Oktawian wszed do pokoju, krlowa spoczywaa na niskim ou, odziana w lekk tunik, nieuczesana. Natychmiast zerwaa si i przypada mu do ng. Oktawian prosi, by si pooya, i usiad obok. Ostatni raz widzia Kleopatr przed szesnastu laty w Rzymie, gdy bawia tam na zaproszenie Cezara. Ona zapewne nawet nie zwrcia wwczas uwagi na chopca, ktry obecnie by panem jej losw. Krlowa zacza od usprawiedliwie. Wszystkiemu, co si stao, winna jest przemoc i za wola Antoniusza. Ale gdy Oktawian przypomnia pewne fakty, natychmiast zmienia przedmiot rozmowy. W pokoju znajdoway si rzeby i portrety Cezara. Pod rk miaa jego listy. Zacza odczytywa ich urywki, dodajc w pewnych momentach, niby to mimochodem, a przecie znaczco, e s to listy jego, Oktawiana, ojca. A tak si skadao, e czytane fragmenty byy pene najgortszych zakl miosnych. Od czasu do czasu z ust Kleopatry wyryway si, jakby bezwiednie, westchnienia: - I po c mi teraz twoje listy? ... O, gdyby to dane mi byo umrze przed tob!... Ale skoro on jest przy mnie, jeste i ty!

Oktawian siedzia niewzruszony. Wreszcie, nie podnoszc oczu, powiedzia krtko: - Bd dobrej myli. Nie spotka ci nic zego. Kleopatra wrczya mu nastpnie wykaz swych kosztownoci i pienidzy. Ale w tym momencie obecny przy rozmowie intendent krlowej wystpi z zarzutem, e spis nie jest kompletny. Krlowa zerwaa si z oa, porwaa intendenta za wosy i zacza bi go po twarzy. Oktawian rozemia si i powstrzyma ten wybuch wciekoci. Kleopatra zwrcia si do niego z uniesieniem: - Czy to nie straszne? Ty raczye przyj do mnie i porozmawia. Ale moi sudzy maj czelno oskara mnie, em zataia troch ozdb kobiecych! Ot zrobiam to, ale nie z myl o sobie. Chc podarowa te klejnoty Liwii i Oktawii, aby wstawiy si za mn u ciebie! Oktawian odpowiedzia, e w tych sprawach zostawia jej woln rk. Doda, e moe liczy na wiksz wyrozumiao ni si tego spodziewa. Na tym rozmow zakoczono. W jaki czas potem pewien Rzymianin, cichy wielbiciel Kleopatry, zawiadomi j, e wyjazd z Egiptu jest ju bliski. Zabior j wraz z dziemi za trzy dni; rodzina krlewska uwietni triumf zwycizcy. Wwczas krlowa powzia ostateczn decyzj. Rankiem, za pozwoleniem Oktawiana, udaa si na grb Antoniusza. Pakaa przy nim dugo i zoya kwiaty. Skarya si pono, e spord wszystkich nieszcz, jakich doznaa, najcisze byo to, e przez kilka dni musiaa y bez Antoniusza. A oto teraz on, Rzymianin, spoczywa bdzie w ziemi egipskiej, ona za, krlowa Egiptu, znajdzie swj grb w dalekiej Italii! Po powrocie do paacu kazaa przygotowa kpiel, a nastpnie spoya wykwintne niadanie. W tyme czasie do bram paacu przyszed jaki wieniak z koszem. Strae zapytay, co niesie. Chop otworzy kosz, odgarn z wierzchu licie i pokaza pikne figi. onierze podziwiali ich wielko, a on miejc si pozwoli im wzi po kilka. Pniej poszed ku komnatom krlowej. Ta po niadaniu zasiada do pisania listu. Zapiecztowaa go i polecia odda Oktawianowi. Odprawia ca sub i pozostaa tylko z dwiema niewolnicami, tymi samymi, ktre byy ju z ni w grobowcu. Gdy Oktawian rzuci okiem na list, zerwa si i chcia od razu sam biec do pokoju krlowej. List bowiem zawiera prob Kleopatry, by zwoki jej spoczy koo grobu Antoniusza ... Ludzie biegncy przodem zastali drzwi zamknite. Wywayli je si. Ujrzeli Kleopatr lec bez ruchu na zoconym ou. Miaa na sobie wspaniae szaty krlewskie. Jedna z niewolnic, Eiras, osuna si na posadzk u stp pani, druga za, Charmion, saniajc si jeszcze poprawiaa diadem na gowie krlowej. Kto krzykn: - To adnie tak, Charmion? A ona odrzeka, ju pograjc si w mroki mierci, mylc moe tylko o diademie: - Tak najlepiej, bo ona jest potomkiem tylu krlw... I runa martwa na ziemi.

Tajemnic swej mierci te trzy kobiety zabray do grobu. Na lewym ramieniu Kleopatry znaleziono dwa lady jakby od uku, lecz wa w komnacie nie byo; moe zdoa wypezn z pokoju, ktrego drzwi wychodziy na wybrzee? Jeli krlowa zmara, jak twierdzono, od ukszenia kobry, miao to swoje symboliczne znaczenie. Od prawiekw kobra zdobia koron faraonw, bya znamieniem wadzy monarszej; pamitamy, jak chwali si arcykapan Pszereni-ptah, e woy na gow ojca Kleopatry ozdob wowej korony. Lecz kobr czono w kultach egipskich take z bogiem soca Re; goszono, e ukszenie jej zapewnia niemiertelno i bosko. Pogrzeb krlowej by godny ostatniej przedstawicielki wielkiej dynastii, ktra panowaa nad Egiptem przez trzy wieki. Zwoki Kleopatry spoczy obok grobowca Antoniusza, a w pobliu pochowano obie wierne niewolnice. Ptolemeusza Cezara, wwczas liczcego lat siedemnacie, zwycizca rozkaza zgadzi. Chopiec ju ucieka do Indii, ale zawrci z drogi, skutkiem zdrady lub tchrzostwa swego opiekuna. Natomiast dzieci modsze, ktre krlowa miaa z Antoniuszem, wysano do Rzymu; tam opiekowaa si nimi Oktawia. Pniej Kleopatr Selene wydano za m za krla Mauretanii Jub; by to ten sam, ktry jako mody chopiec szed w roku 46 w triumfalnym pochodzie Cezara. Aleksander Helios i najmodszy Ptolemeusz te yli odtd na dworze mauretaskim; nie wiadomo, jakie byy dalsze koleje ich losw. Syn Juby i Selene, a wic wnuk Kleopatry, Ptolemeusz, odziedziczy po ojcu tron, a wesp z matk gorliwie krzewi kult bogini Izydy; zgin w roku 40 z woli cesarza Kaliguli, ktry wczy Mauretani do Imperium. Wspaniay triumf z powodu zwycistwa nad Egiptem Oktawian odby w dniu 15 sierpnia roku 29. W pochodzie przez Rzym na Kapitol niesiono podobizn Kleopatry na miertelnym ou oraz prowadzono trjk jej dzieci. Jednake prawdziwie wiecznotrwaym pomnikiem zwycistwa staa si pie, ktr poeta Horacy uoy wnet po upadku Aleksandrii i mierci krlowej - bo wieci o tych wypadkach dotary do Rzymu niemal rwnoczenie. Wymowniej ni wszelkie dokumenty i wywody historykw pokazuje ona, jak silne byy w spoeczestwie rzymskim nastroje antyegipskie i dlaczego obawiano si Kleopatry; z drugiej wszake strony, cho w pieni brzmi tony radosnej dumy, ostatnie jej sowa s hodem zoonym wielkoci pokonanej. Oto myli i obrazy utworu Horacego: Teraz dopiero mona pi i taczy! Teraz, przyjaciele, trzeba by zoy wspaniae ofiary na stoach bogw! Nie godzio si dobywa z piwnic starego wina, pki szalona krlowa i stado zniewieciaych mczyzn grozili ruin Kapitolu i zgub Imperium. ywia nieposkromione nadzieje, pijana sodkim powodzeniem. Lecz min jej sza, gdy tylko jeden okrt uratowa si z poaru. Zamroczony egipskim winem umys krlowej zadra raony strachem przed Cezarem. W popochu uciekaa od brzegw Italii, a Cezar ciga j jak jastrzb agodne gobie, jak myliwy zajca po zanieonym polu. Pragn zaku w kajdany to zowieszcze monstrum. Ona jednak szukaa szlachetniejszej mierci.

Tote nie ulka si miecza, jak to czyni niewiasty, i nie ucieka na chyych okrtach do dalekich krain. Spokojnie patrzya na zdobycie krlewskiego paacu. Odwana, wzia do rki grone we, aby czarny jad przenikn w jej ciao. Wanie wiadomy wybr mierci dowodzi jej odwagi. Nie pozwolia, dumna, aby wrogie okrty wojenne przewiozy j, niby zwyk miertelniczk, jako ozdob pysznego triumfu. Rzecz dziwna: niemal rwnoczenie z Kleopatr, bo w roku 31 lub 30, zmar te Petubastis, syn arcykapana Pszereni-ptaha i Ta-imhotep, wymodlony przez nich u cudownego majestatu boga Imhotepa, ktry zlitowa si nad paczem i objawi si w nie. Tak wic jednoczenie zesza ze sceny rodzina krlw Egiptu i arcykapanw w Memfis.

KONIEC

Ksigozbir DiGG 2009