^ " ^ > j -

Alain Touraine Solidarno. Analiza ruchu spoecznego

1980-1981

historia Solidarnoci

Seria idea solidamoici prezentuje prace z zakresu socjologii, filozofii, nauk politycznych oraz historii idei, ktrych g w n y m motywem jest fenomen solidarnoci W jej ramach ukazuj si zarwno nowe tytuy, jak \ niepublikowane dotychczas w Polsce prace wspczesnej humanistyki Podseria historia Solidarnoci zawiera wydawnictwa z czasu narodzin ruchu spoecznego oraz zwizku zawodowego Solidarno, a take anatizy ukazujce konsekwencje zmian spoecznych w Polsce i Europie rodkowo-Wschodniej. W ramach podserH teoria spoeczna publikowane s prace, ktre wychodz, naprzeciw dzisiejszym niepokojom zwizanym z kryzysem spoeczestwa obywatelskiego I kondycj demokracji. W ten sposb chcemy zaprezentowa polskim czytelnikom rnorodno krytycznych perspektyw, ktre obecne s we w s p czesnym dyskursie dotyczcym ycia publicznego, oraz da impuls do alternatywnych sposobw mylenia o zmianie spoecznej.

Sodanw Aiuli ivcbtt poecaejo

980-19*

W podseri historia Solidarnoci ukazay si dotychczas: Jadwiga Staniszkis SJtmoograniczajca $i rewolucja

Jda letttwnoid

stor. SoOd^noici

ta0r)

, .p^,,.

SOLIDARNO. ANALIZA RUGH SPOECZNEGO 1 9 8 0 - 1 9 8 1

Alain Touralne

'

Jan Strzelecki. Francois Dbel, Michel Wieviorka

Wsppraca Grayna Gsicka, Jadeusz Chabiera, Anna Kruczkowska, Ireneusz Krzemiski, Pawe Kuczyski. Anna Maiiichrjiak. Magorzata Melchior, Krzysztof Nowak,. ' Wodzimierz Pakw. prota Reczek

Przeoy Andrzej Krasiski Seria idea solidarnoci Rada naukowo-programowa: Barbara Fatyga, uniwersytet Warszawski Maran Krl Uni wersytet Warszawski Sawomir Magala, Uniwersytet Erazma, Rotterdam Elbieta Matynia. New School for Social Research, Nowy Jork David Ost, Hobart and William Smith Colleges, Genewa, Nowy Jork Jadwiga Staniszkis, Polska Akademia Nauk, Warszawa Tomasz Szkudlarek,Uniwersytet Gdaski Redakcja naukowa serib lacek Kotan, Europejskie Centnim Solidarnoci, Gdask

Posowiem opatrzy Pawe KuczysW

H # 4 8 .;
Europejskie Centrum Solidarnold Gdansk 2010

1908523*000000

- tf,;

Dedykujemy t ksfk robotnikom I technikom, czonkom Solidarnoci^ ktrzy wraz t nami przeprowadzili te badania: Bogusawowijanowi. Januszowi, Krystynie, ' " Marianowi, Mirosawowi, Pawowi Teresie, Zbigniewowi i Zenonowi-zGdaska . : --i' . - : .", Franciszkowi, Henrykowi janowi, Jzefowi, > Krystianowi, Mirosawowi, Stanisawowi,. Stanisawowi l Wadysawowi-z Katowic , ' . '. ',-

<-.'' -;. ". < -r

L

Andrzejowi, Eugeniuszowi. Grzegorzowi, Jerzemu, ' Kazimierzowi, Krystynie, Stanisawowi, Tadeuszowi, Teresie f Wacawowi -Warszawy ' -.,.' Boenie, Ewie, Janowi, Kazimierzowi, Luizie. Krzysztofowi, Mieczysawowi, Tadeuszowi I VVIeslawowi < - ze Szczecina Alojzemu,Andrzejowi, Annie,Annie, Ewie, Genowefie, Kazimierzowi!Ryszardowi-odzi -,,--_ -

> .;'

Andrzejowi, Bogumile^ Edmundowi, Henrykowi, Jozefowi, Romanowi, Ryszardowi.Tomaszowi (Zdzisawie-Wrocawia

Spis treci

'if C Mt' ''HWM*..

:

98 |

Dziabnie Zwizkowe i dziabnie narodowr Dziaanie zwizkowei dziaanie demokratyczne. Dziaa nie demokratyczne 1 dziabnie narodowe

ilSB V; +HK.K

ii :? 21 2" !

Podzikowania Przedmowa do pierwszego polskiego wydania Przedmowa do drugiego polskiego wydania Wprowadzenie

' ; ' . < ( r':,. ;

'' 'mm i mm j. "'i*' HI

) f { l ['

Ruch spoeczny i uwolnienie spoeczestwa Aneks. O naturze ruchw masowych w krajach komunistycznych Europy rodkowej w ? I Rozdzia ul. Samoogranlczanie si ruchu Ograniczenia na l
118 i Zagroeni zewntrzne Partia Koci Kryzys gospodarczy

100. I 101'1
104 | 109 |

'$imw
i
t
M W

1201 123 1
125 1

CZ PIERWSZA. RUCH

j.

Rozdzia 1.1956-1968-1980. Opr przeciwko wadzy komunistycznej w Europie rodkowej Dwa wyjanienia Historia krajw komunistycznych Europy rodkowej Rewizjonizm Rok 1956 61 Rok 1968 - Praska Wiosna 6? : Sytuacja w Polsce 7! : Wnioski Rozdziau. Klasa-nard-demokracja 73 . Narodziny ruchu
73 '. 76 ! SO : 31 87 : 94 , 93 >

mm '^fl .;

SlV'l V E' L !

126 1 126 I 130 1 135 1

Dziaanie ograniczone
Idea a moliwoci Eksperci Radykaowie i umiarkowani

141 I CZ DRUGA, UWOLNIENIE SPOECZESTWA 143 1 Rozdzia iv. Ewolucja ruchu 143 ) Rok walki 146 I Trzy teorie ewolucji Solidarnoci 156 I Samorzdno 165 I Przejcie do dziaania politycznego? 172 ( Rozdziay. Dziaacze analizuj swoje dziaanie 172 I Autoanaliza 175 I Gdask 176 I Porozumienia Gdaskie 180 i Uwolni przedsibiorstwo 184 I Napicia wewntrzne 188 I Wolne wybory

Robotnicy, intelektualici, papie Sierpie 1980 Trzy wymiary Dziaanie klasowe i obrona ekonomiczna W imi narodu Wszechobecna demokracja Jedno ruchu

192 1 192 1 195 1 199 1 201 1 204 1 208 1 209 1 211 1 216 1 219 1

Na lsku

m
> -

L'

, _

' _\, . ,
T

Zbuntowana wsplnota robotnicza

{ ' : ;-

Zarzdzanie przedsibiorstwem < Wadza robotnicza Triumf.radykaw" Zerwanie i wycofanie

261 1
267 I

cf."t.

; Wrocaw

' . \

'

"'

t'

h M

264 1 ;

1 'a'j

Nacjonalizm 1 robotnkay soDdaryzni ; .Prawdziwi Polacy' -. Dziaania rozwane; -

Szczecin'

'"

Warszawa
Prawa robotnikw Potrzeba czynu ' Demokracja przemysowa

ft

2691

Zwizkowcy 1 politycy Nieosigalny kompromis . Przeznaczenie . -'" 1 V "

5?

. -Ml
. t i s S

v>.l

i .*"\ } ' 276 1

1

271.1

Wnioski

223 J' CZE TRZECIA. W STRON ZERWANIA 225 226 229 232 235 | Rozdzia vi. Problem wadzy | Zjazd i denia polityczne | Demokracja wewntrzna | Punkt zwrotny . | Piciu przywdcw
Andrzej Gwiazda Marian Jurczyk , Jan Rulewski Zbigniew Bujak Lech Wasa '

-.

.. < . -.

, . - i
-.'$

Wnioski --. _> , ' . . ''' 284 J; Rozdzia yut, Opr _'.-' . - r -, ., , | 284 [. Przekraczanie ogranicze? -v: Odmowa konfrontacji , . '< -286| E . 289J , Ruch; demokratyczny czy walka rewolucyjna? l Przekonania " .;" ' - .-*; l. 292 | '-''
, v

235 l 236 | 238 I 239 1 240 |

, <-3

-i

297. t Zakoczenie Koniec spoeczestwa komunistycznego 309 1 Posowie (Pawe Kuczyski): . 326 J Bibliografia prac wykorzystonych w rozdziale 1 1 331 I Indeks) '5 \ .

242 | Reforma gospodarcza 244 | Jesie 1981 __.-. 250 1 Rozdzia vii. Radykalizm i duch kompromisu 250 1 Blaski i cienie 254 !
2 5 4

" 7 "

I , :

;. 4 '-4
1

,3L

d
Populizm Trzedstople Zwrot

^S 1 ^58 |

- ~-
' 1
i ;*

4 -X tl!

IV-

A
II

PODZIKOWANIA .

*.-.*:
, C

J:

J-

iij

" A 3
I,

Gdy Michel Wievlorka i FrancoisDubet*Wrzystajc z wydatne} pomocy Richarda Stawiarsklego z F D T (Confederation rrancalse democratique du travail), udali si w kwietniu 1981 roku do " Polski w celu nawizania pierwszych kontaktw; spotkallsf od' razu z gorcym poparciem ze strony Solidarnoci. Mamy wielki . dug wdzicznoci wobec Bronisawa Geremka l Andrzeja Wlet Iowieyskiego, ekspertw Sotidarnod zje} ra . Orodkiem Prac Spoeczno-Zawodowych: Take Lech Wasa " wrozmowie z rwminfe szczdzi sw zachty do podjcia prac, Z drugiej strony Uniwersytet Warszawski rektor profesorHenryk Samsonowicz,- dziekan Wydziau Filozofii i Socjologii. profesor Jerzy Szacki i nasi koledzy i Instytutu Socjologii zawarli z L'cole des hautes dtudes en sciences sociales umow, ktrej .: zawdziczamy pomylny przebieg naszych prac. Licznymi radami wspomaga nas takie profesor Jan Szczepaski, pose na Sejm i czonek Rady Pastwa, adna z tych osb nie ponosi! oczywicie odpowiedzialnoci zazawartew tym opracowaniu tezy,?ktrymi nie mogU zapozna5l "paed Jego opublikowaniem. . . ZesppoUkich badaczy, kierowany przez Jana.Strzelecdego, bral udzia we wszystkich, etapach badafL Wyraamy wielk wdzicznotyra naukowcom.fetrych'riazwiskafigurujna kardetytuowejkMikiigor^ z wyjtkowym okresem w iycu Ich kraju, pomoga im w iydu osobistym l zawodowym, -'i~ r ?-y'<-r* - - --. -^_ f Badania bardzo sprawnie zorganizowaa Dorota Reczelcj bez nie) nie dalibymy sobie rady. Badacze francuscy korzystali

H.4*:~.

12

POZHKO*NI*

5MCKOWAH

z kompetentnej pomocy tumaczy, przede wszystkim J o a ^ j Rutkowskiej, Wojciecha Maczkowskiego. Ewy K o o d z i e j ^ i Marka Siwakowskiego. -.;-U Prac zespow badawczych umoliwia pomoc licznych dzia4 czy zwizkowych i szefw przedsibiorstw. Wielu rozmwcw' z partii i Kocioa, przedstawicieli ycia gospodarczego, prasjri Solidarnoci Wiejskiej dyskutowao z utworzonymi przez n a r zespoami dziaaczy. Serdecznie dzikujemy im za wspprae&j Take przywdcy Solidarnoci powicili wiele czasu naszym zespoom badawczym. Pragniemy wyrazi szczegln wdzicz^ no Zbigniewowi Bujakowi, Andrzejowi Gwiedzie, Adamowi*, Michnikowi, profesorowi Romualdowi Kukoowiczowl, panonjC;,; Januszowi Balenkowskiemu i Jerzemu Kropiwnickiemu, a take,*? takim dziaaczom opozycji politycznej Jak panowie Leszek Mozut- skt i Andrzej Czuma. -. - f, .-', Zestrony francuskiej przeprowadzenie tych bada umoliwiy*; dotacje Generalnej Delegatury do spraw Bada Naukowych \ i Technicznych, przyznane nam w przyspieszonym trybie dziki?S. wczesnemu Sekretarzowi Stanu do spraw Bada Naukowych Pierre'owi Aigrain. L'Ecole des hautes etudes en sciences sociales / oraz La Maison des sciences de l'homme przyczyniy si do zor^A ! ganizowania w Paryu w lipcu 1981 roku seminarium rudziaem " polskich i francuskich naukowcw. Moglimy dziki niemu wyko- ^ rzysta wiedz takich znawcw interesujcej nas problematyki jak \ Krzysztof Pomian, Aleksander Smolar, Jerzy Strzelecki I Bernard Guetta, a take dziennikarzy z agencji AFP i ANSA. . - . | Trud zada administracyjnych w toku trwajcych niemal role : tS badan w,n na siebie Daniele Monmarte, Jacqueline Salouadji, Claue Lusson, Monique Mathieu i Beatrice Prunaux-Cazer. / a a ^ ; S *
a r a t e r i n t e

I -.u

umysowi, technicy i inynierowie.s wic bardziej ich autorami ni obiektami. Same podzikowania nie s wic w tym wypadku wystarczajce. Ta im - tym wszystkim, ktrych Imiona figuruj na pocztku pracy, jest ona dedykowana, Od pierwszych dni mieli wiadomo, ie podjte badania maj nie tylko walor poznawczy, ale mog by pomocne w ich dziaaniach, stwarzajc paszczyzn oraz okazj do refleksji I swobodnej dyskusji. Niektrzy z nich przeywaj teraz dramatyczne chwile; wszyscy s przepenieni smutkiem, gorycz i gniewem. ywimy mimo wszystko nadziej, e ksika ta, ktra nie wiadomo kiedy i jak do nich dotrze, pomoe im dochowa wiernoci podjtym przez nich dziaaniom. My, ktrzy z nimi pracowalimy, moemy im dzi powiedzie, ze s chlub robotniczego wiata, godnymi synami swej Ojczyzny i e reprezentuj jedn z najszczytniejszych postaci demokracjL Mimo ciosw, ktre na nich spadaj, ich przykad pozostanie natchnieniem dla rych wszystkich, ktrzy pragn, aby - jak powiedzia jeden z robotnikw Ursusa-ludzie przestali by biern mas, stajc si podmiotami wasnej historii.. Uwaga-, Francuscy autorzy tej ksiki poczuwaj si do obowizku wyranego stwierdzenia, e ich polscy koledzy, ktrzy nie mogli zapozna si z tekstem przed jego publikacj, nie mog ponosi odpowiedzialnoci za wyraone w ksice opinie. 1982

^ '

i o ' o ^

n e j

, c o o ^ ^

^badaiachczo n kowieSo.id a r n oci,robotn i C y.pr a c 0 w^

"J

'JfcTB

'.'-%

lv

PRZEDMOWA. DO. PIERWSZEGO POLSKIEGO WYDANIAV

/-its

' '" 'JA

j ";Vjj!{

* '"i*

Pija
.MI

: iii

'i-'ljl

if

Prezentowana ksika, rezultat pracy polskich 1 francuskich, badaczy, ukazaa si drukiem na pocztku 1982 roku, tu po wprowadzeniu stanu wojennego i wyjciu spod prawa Soli- darnoci. Koczya si tale Wprowadzenie stano wojennego w Polsce jawi si wic nie tylko )ako jeszcze jedno zwycistwo Jl ^represyjnego pastwa, lecz rwnie jako najgbsza i definitywna poraka totalitarnej partii, koniec spoeczestwa komunistycznego {przejcie do otwartej konfrontacji midzy wadza a spoeczestwem, pomidzy przemoc pastwa a ruchami spoecznymi". Konkluzja ta, odbiegajca od pesymizmu, jaki " w tym okresie przejawiaa wikszo obserwatorw, nie zostaa . zakwestionowana przez wydarzenia. Dziaalno Solidarnoci nie okazaa si jeszcze jednym powstaniem -wielkim tragicznym i beznadziejnym- w historii Polski; dzi, siedem lat pniej, rzeczywisto przekracza nawet nasze oczekiwania*Ten men zarazem zwizkowy, demokratyczny inarodowy/musia ponie jakie poratki i ofiary: tak wialnie bya mczeska mier ksidza Popieuszki; represje polityczne bezprecedensowy kryzys gospodarczy zniechciy wielu do dziaania, jak zawsze istniay napicia pomidzy strajkujcymi zaogami fabryka strategami otaczajcymi Was 1 Innych przywdcw. Solidarnojest jeaV n ak obecna w wiadomoci Polakw i caego wiata, a dojcie d wadzy Gorbaczowa i pocztki pierestrojK a zwaszczagtastnosU ukazay w spektakularny spdsyslboi porak radzieckiego

E.*

t 'i

'45

16

modelu.ktrego przywdcy pastw Ukadu Warszawskiego by lliw i W ipedst a wlcielami.Jelichod X iostronykonfl 1 ktu 2 , 9 8 l Lku to nie Solidarno. lecz PZPR i kierowane przez ni pastwo w aeglnie niekorzystnej sytuacji. Na caym wiecie totalU urn 1 autorytarne pastwa, utosamiajce si z histori, klas spoeczn bd narodem, s w rozkadzie. Birmaczycy wystp, przeciwko socjalistycznemu reimowi Ne Wina. ktry gnbi ich przez dwadziecia lat ten bunt rwnie zosta zduszony przez wojsko, ale zudzenia podtrzymywane przez system rozwiay si. Rzd algierski, okrelajcy si jako rewolucyjny i narodowy, pozwalajcswojej armii zabija setki modych manifestantw na ulicach Algieru i innych miast, pokaza, e jest niczym wicej jak zwyk dyktatur wojskow. W ogromnych Chinach porzuca si socjalistyczne hasa. Nie do obalenia wydaj si tylko - ale na jak dugo?-dyktatury szalecw w Rumunii i Korei Pnocnej oraz na Kubie, trzymajcej si uparcie swojego tropikalnego stalinizmu. W i98iroku patrzylimy na Solidarno oczami Polski; dzisiaj trzeba j widzie oczami wiata, polski ruch by bowiem zwiastunem 1 pocztkiem nowego renesansu, xx wiek charakteryzowa si dominacj pastw dyktatury wojskowej bd rewolucyjnej, kierujcych si agresywnym nacjonalizmem bd ide wyzwolenia narodowego. Bya to potna reakcja na dugotrwae panowaniezachodnich buruazji. skupionych wok londyskiego City, a potem wok amerykaskiego imperium finansowo-przemy* sowego. Ale to, co pocztkowo byo rewolucj i wyzwoleniem, przerodzio si niebawem - wobec braku lub likwidacji si spoecznych zdolnych przeciwstawi si pastwu - w systemy totalitarne bd autorytarne. W tej sytuacji Zachd, zrzuciwszy z siebie odium kolonializmu, znw sta si - jak powiedzia ankietowany gonuk z Katowic - jedyn czci wiata, gdzie spoeczestwo est mezaiezne od pastwa i gdzie dobrobyt, wolno polityczn ' ^ ^ p o e c i n , udao si pogodzi ze sob lepiej ni * * * * * mdziej. nawet jeli nadal istniej tam due o t a y

PHMDMOWA OO PIERWSZEGO POlSKItGO WYDANI*

17

ndzy, uciskane mniejszoci, a welfare state niewystarczajco jeszcze chroni najmniej uprzywilejowanych. Polska, naleca ze wzgldu na swoj histori i kultur do tego zachodniego wiata, a jednoczenie silnie zwizana z radzieckim imperium, moga zdoby si na najpotniejszy odruch buntu i wyraz nadziei - buntu przeciw wadzy imperiw i nadziei na odrodzenie si spoeczestw, ich podmiotowoci, otwartej dyskusji i wolnoci. Podkrelajc wag i znaczenie Solidarnoci jako przykadu, jednoczenie nie wolno nam - z punktu widzenia socjologa-historyka - traktowa tego ruchu jako niezmiennego i ponadczasowego przejawu ducha polskiego narodu czy te demokracji. Ta ksika jest bowiem ankiet przeprowadzon 2 czonkami Solidarnoci na temat przyczyn, ktre umoliwiy powstanie ruchu spoecznego o takim znaczeniu, nieporwnywalnego z tym, co wydarzyo si w roku 1956. Nasza konkluzja - nie tak oczywista, jak by si zdawao - gosi, e sytuacja w Polsce wymagaa .totalnego ruchu spoecznego", to znaczy poczenia akcji zwizkowej oraz walki o wolne zwizki zawodowe z ruchem na rzecz demokracji i narodowym powstaniem. Zbieno ta bya niezbdna ze wzgldu na specyficzny, monolityczny charakter przeciwnika - ustroju antydemokratycznego, niechtnego robotnikom i podporzdkowanego obcemu mocarstwu. Ale rwnoczenie zbieno nieatwa, o czym wiadcz wydarzenia okresu poprzedzajcego rok 980, a take w pewnym stopniu sytuacja po 1981. Nawet wtedy moglimy zaobserwowa narastanie nacjonalizmu do obcego rewindykacjom spoecznym; podobnie w 1968 roku intelektualistom zabrako poparcia robotnikw czy w 1970 robotnikom - poparcia intelektualistw. Koci, czy raczej episkopat, mimo e dziaacze, nawet niewierzcy, stale odwoywali si do jego autorytetu, nie zawsze mia te same cele co Solidarno, C wic stao si spoiwem tego, co tak atwo dawao si dzieli? Przede wszystlrffpjghtcydowame i inteligencja

IS
w t t t D M o w 0 0 PIERWSZEGO POLSKIEGO WVOANIA

19

rstki ludzi; P o strajkach w Ursusie i Radomiu KOR postanowi zeloczy robotnikw I intelektualistw i z kontaktw t y c h ( umocnionych wizi pomidzy Was i katolickimi intelektu, alistami narodzia si Solidarno. Sprzyjajcym czynnikiem bya rwnie wzgldna tolerancja wprowadzona przez Gierka; rumuscy grnicy zbuntowali si take, ale zostali zwycieni i deportowani, a ich akcja nie znalaza odzewu ze strony opinii publicznej, skutecznie zdawionej. Powrmy jednak do naszego pocztkowego spostrzeenia. W1956 roku imperium radzieckie rozszerzao swoj dominacj, mimo e sukcesja po Stalinie zapocztkowaa pewien kryzys, ktry trwa a do objcia najwyszej wadzy przez Breniewa. W1980 radziecki system jest ju osabiony: sprzeczno pomidzy politycznym I militarnym ekspansjonizmem oraz sukcesami odniesionymi w kosmosie a nieskutecznym zarzdzaniem gospodarczym i spoecznym, prowadzcym do ndzy I zduszenia ycia kulturalnego, staa si nie do zniesienia. Imperium wchodzi w faz kryzysu i rozkadu: na peryferiach podbite kraje odrzucaj jego wadz, w centrum za rodzi si przekonanie, e musi si ono dalej przeobrazi, by mc Istnie i prowadzi polityk wielkiego mocarstwa. Ksika trafiajca dzisiaj do polskiego czytelnika jest wynikiem bada, ktrych metoda odpowiada naturze badanego zjawiska. Czy mona zrozumie tylko z zewntrz dziaanie zbiorowe, ktre kwestionuje i odrzuca zastan sytuacj, ujawnia to, co byo ukrywane bd nierozpoznane, 1 zachowujc yw wiadomo aktualnych ogranicze - Jadwiga Staniszkis okrelia to jako samoograniczajc si rewolucj- zarazem gosi otwarcie 1 bez przemilcze zasady, a przede wszystkim przekonania, jakimi si k.eruje? KJedy polityka polega tylko na jak najsprawniejszym wykorzystywaniu zmiennych 1 nieprzewidywalnych warunkw wntrznych ekonomicznego lub politycznego rynku, mona S * : ! f * a ^ . niekiedy nawet odwoa si do teoriig.er.JesU natomiast zbiorowe dziaanie (ruch spoeczny)
g3

potrafi narzuca wasne przekonania i zwalcza przemoc, ktrej podlega, trzeba si stara zrozumie w jak najbardziej bezporedni sposb wanie samo dziaanie! W tym bowiem momencie tojiie historia tworzy ludzi, "lecz ludzie'tworz wasn histori i ich dziaanie jest przeciwiestwem praktyki w rozumieniu marksistowskim, to znaczy aktywnoci sucej historycznym prawom, dziejowej koniecznoci. Dlatego wanie ksika ta przedstawia wyniki interwencji socjologicznej: dugotrwaej pracy prowadzonej z szecioma grupami robotnikw i technikw z Warszawy, Gdaska, Szczecina, Katowic, odzi i Wrocawia, jej celem byo skoni dziaaczy Solidarnoci do refleksji nad ich dziaalnoci, proponujc im pewne hipotezy, ktrymi mogli si posugiwa, sprawdzajc, czy odpowiadaj one ich wasnym analizom sytuacji. Te bowiem byy, rzecz jasna, ujmowane w innych kategoriach, bardziej konkretnych, nastawionych raczej na aktualn sytuacj i natychmiastowe decyzje, jakich ona wymaga, ni na cele oglne, realne, lecz bardziej odlege. Nigdy dotd ta metoda, ktr przedtem stosowalimy do bada nad ruchem studenckim, ruchem antynuklearnym, ruchem regionalnym i narodowym, strajkiem robotniczym i akq" rewolucyjnych intelektualistw w jednym z krajw muzumaskich, nie trafia na tak podatny grunt. Nigdy te dystans pomidzy wiadomoci uczestnikw ruchu a proponowanymi przez naukowcw analizami nie okaza si tak niewielki. Tote nasze badania nigdy nie byy blisze swojego praktycznego celu: temu, aby prezentujc dziaajcych, wspiera ich dziaalno i co za tym idzie - szanse demokracji. Badania te byy prowadzone przez ekip francusk i polsk, a ksik przedstawiajc ich wyniki przygotowali bezporednio Francois Dubet, M ichel Wleviorka oraz piszcy te sowa ze strony francuskiej i Jan Strzelecki ze strony polskiej. Nie mogaby ona powsta bez wspuczestnictwa modych polskich naukowcw i ich gbokiego pragnienia, aby w ramach dowiadczenia

MaaMOitu.oonEnRZECKxsccaoincAMiA

13

Enaes3wi ^ ^ j ^ ^ g t i *5e2a pesz::

Gsaw I z kootaiaw i :y Wasa; i katolickimi in:

M a r t i ^ = t ^ ^ = ^ pnrwaiKa p n I ai, a l c5xrt22S3, *& aSzja * ^ zs^aza odzewa ze strony op*o "swicEiSj. RjwiBrr;.-jedsak do naszeg

p-ccfcwegp sposrzEffia. W19S5 reku imperium ndriectfe n a s s m s * ^ d o a o a e i s i s o e salmesfa po Stalinie. zspoczaEwei pewien kryzys, ktry trwa a do objcia nafrj T2SZE1 t-iry przez Brensa. WigSo radziecki system jest js csLbSoey-. sprzeczno pos;dzy politycznym i m 0 i tamym ^spssspcziDem oraz scktesar odniesionymi w kosmosie a cescseczsyni zarzsdzaxiers gospodarczym i spoecznym, pmwazcymdo ndzy i zduszenia ycia kulturalnego, staa si
gjp tfu 7rj-dp?rg Iir;ji in HJ i vethntbi w Erze fayzysu i r o z k a d n :

m peryferiach podbne kraje odrzucaj jego wadz, w centrum' za rodzi si przekoEaisfg,eEmsi si ono dalej przeobrazi, by mc tstse i prowadzi polityk wielkiego mocarstwa. Ksika traSajca dzisiaj do polskiego czytelnika jest wynikiem bzd, ktrych mexia odpowiada naturze badanego zjawiska. CzyooiiHZit>2ffii3ety!ko22CTf*nat^^ kwestiOOTqe i odrzeca zastan sytuaq'e, ujawnia to, co b y o i krywane bd nierozpoznane, i zachowujc yw wiadomo^ aktualnych ogranicze - Jadwiga Staniszkis okrelia to jako \ anoognmazaca si relacj-zarazem gosi otwarde i bez j ^^^^P^edewsrystkimprzekonania.jakimisll w S t ^ Polityka pcteg, tylko na jak najsprawniejszym'i S S ^
n

potrafi narzuca wasne przekonania izwalcza przemoc, ktrej podlega, trzeba si stara zrozumie w jak lujbardzfej bezporedni sposbwaniesamo dziaanie; W tym bowiem momencie tonie historia tworzy ludzi, leer ladzie tworz wasn histori i ich dziaanie jest przeciwiestwem praktyki w rozumientuniarksisrowskun,tozrac-aktpivnosash^ dziejowej koniecznoci. Dhattgo wanie ksika ta przedstawia wyniki interwencji socjologicznej: dugotrwaej pracy prowadzonej z szecioma grupami robotnikw i technikw z Warszawy. Gdaska, Szczecina. Katowic, odzi i Wrocawia, jej celem byo skoni dziaaczy Solidarnoci do refleksji nad ich dziaalnoci, proponujc im pewne hipotezy ktrymi mogli si posugiwa, sprawdzajc, czy odpowiadaj one ich wasnym analizom sytuacji. Te bowiem byy, rzecz jasna, ujmowane w innych kategoriach, bardziej konkretnych, nastawionych raczej na aktualn sytuacj i natychmiastowe decyzje, jakich ona wymaga, ni na cele oglne, realne, lecz bardziej odlege. Nigdy dotd ta metoda, ktr przedtem stosowalimy do bada nad ruchem studenckim, ruchem antynuklearnym, ruchem regionalnym i narodowym, strajkiem robotniczym i akcj rewolucyjnych intelektualistw w jednym z krajw muzumaskich, nie trafia na tak podamy grunt Nigdy te dystans pomidzy wiadomoci uczestnikw ruchu a proponowanymi przez naukowcw analizami nie okaza si tak niewielki Tote nasze badania nigdy nie byy blisze swojego praktycznego celu: temu, aby prezentujc dziaajcych, wspiera ich dziaalno i co za tym idzie - szanse demokracji. Badania te byy prowadzone przez ekip francusk i polsk, a ksik przedstawiajc ich wyniki przygotowali bezporednio Francois Dubet, Michel Wieviorka oraz piszcy te sowa ze strony francuskiej i Jan Strzelecki ze strony polskiej. Nie mogaby ona powsta bez wspuczestnictwa modych polskich naukowcw i ich gbokiego pragnienia, aby w ramach dowiadczenia

>

,Ub POlityra

^ nmku. mona !

^ ^ ^ - ^ ^ o r o w e d z u a n i e (ruch s p o e c z n a

_i

JO

PR:tOMOSV*DO

w'*

zawt.

obornikw, jakie umoliwio powsta^ listw i robol

clka. pomoc,-,- , , . , . , -?T/ , Lechem Wales* na czele oraz Polskiej Akademj] p R j NauUUniwer^tetu Warszawskiego, Dzisiaj nasze myli kieruj si przede wszystkim ku osobie Jana Strzeleckiego, Dla nas. przybyych z Francji, by on zywy^ obrazem Polski ktra chcielimy pozna i zrozumie. Przywi$ tany do tego kraju, ktrego obieca swojemu ojcu nie porzuciw adnych okolicznociach i ktrego z naraeniem ycia bronlfl podczas Powstania Warszawskiego, kierujcy si soqalisty! nymi przekonaniami, a zarazem bezwarunkowo wierny ideom wolnoci myli i demokracji, by czowiekiem p niezomnych zasadach, jednoczenie niezwykle umiarkowanym. Wprowadzi nas w samo sedno tych bada, ktre stanowiy dla niego rwnie; wany moment jego ycia, a w ktre zaangaowa si i jako nakoV wiec, i jako dziaacz, przeywajc je jednoczenie jako osobist; przygod duchow. Niepokojco brutalna mier odebraa nam jego osob, ale nie jego obecno, trwajc rwnie w mylach'\ i dziaaniu Polakw. Teraz. Janie, ta ksika, wydana w Twoim* jzyku, wraca do tych. do ktrych naley. Poniewa nie moesz ju^ osobicie przekazajej wrece Polakw, niech mnie bdzie wolno 'i ; zrobi to wTwoim imieniu i w dowd prawdziwej solidarnoci z ta historyczn akcj, ktr Polacy i Ty sam podjlicie w imi v^.^n^eza.eznosd.wolnosdisprawiecu^ w mu* godnoci w s z a c h ludzi na caym w i e c T

PRZEDMOWA DO DRUGIEGO POLSKIEGO WYDANIA

Alain Touraine 1989

Udostpnienie tej ksiki, opublikowanej we Francji w 1982 roku, szerokiej polskiej publicznoci zamyka czas jej dotychczasowej szczeglnej egzystencji. Prezentowane tu Wyniki bada, prowadzonych w duej mierze przez zesp polski, s w Polsce niemal niedostpne. Prawda jest taka, ze nieoficjalne, z odwag przygotowane pierwsze polskie wydanie tej ksiki byo si rzeczy niedoskonae, co w efekcie doprowadzio do bardzo ograniczonej dystrybucji. Jestem bardzo wdziczny wszystkim, ktrzy - po latach przeszkd i trudnoci finansowych - umoliwiaj wydanie zapisu wiadectw dotyczcych najwaniejszych momentw historii Polski, a zatem take historii Europy. Moja rola jest tu ograniczona i sprowadza si do przypomnienia, jak wana dla wielu z nas - dla mnie szczeglnie - bya ta ksika zarwno ze wzgldu na sam temat, jak i na zastosowan w badaniach metod interwencji socjologicznej, ktra wykrystalizowaa si pod koniec lat siedemdziesitych. Jest niemal paradoksem ukazanie si tej ksiki dzisiaj, w zupenie innej sytuacji historycznej ni ta, w ktrej bya ona przygotowywana i pisana. Mielimy zbyt mao czasu na obchody trzydziestej rocznicy Porozumie Gdaskich z 1980 roku, a ci. ktrzy uczestniczyli w tym wielkim ruchu, dzi nie utosamiaj si z organizacjami zwizkowymi i politycznymi, ktre nosz jego imi. Polska, podobnie jak Francja, Niemcy i wszyscy czonkowie Unii Europejskiej, stana teraz w obliczu kryzysu gospodarczego

:-
PRZEDMW*00DHUGieCPOUKIEOWYANW

23

ale ksika ta przenosi nas ^ , nansw ^ [ ^ a bvta pobielona na dwie .tfMjfl E czasu, *f. 7 d o m i a c j Zwitku R a d ^ e c k ^ (ilegteg0 aoW3aS , Polska ^ i : , l t o n o m i ni inne kraje. Tu mu-fcfag wchowujc jednakwtksz. ^ ^ sameg0 p0CZtkuus6^ si szeroki ruch opozycyW ^ ^ w i g 6 8 r o k u ; powstania] by porwnywany do ruc u * ^ Musimy ^^1 Wg-ch, a take w ^ ^ modszych^ M nowo praywolywac tamte otohonosi, dzi trudne do wyobraenia. ^ Ksika ta. musz to przypomn.ec, jest jedyn, ktra z o s t a j p J przygotowana na podstawie badan poprowadzonych, w polskich przedsibiorstwach oraz spotka z dziaaczami S o J ^ darnoci. To, co w niej istotne, a co nie odnosi si ani do opowielc^ o szczeglnym momencie historii Polski, ani do oglnej a n a Q z | | oporu wobec wadzy sowieckiej, wie si z zaangaowaniem socjologii w sprawy spoeczne, w prace badawczo-intepretacyjS/ij1 nad ruchem solidarnociowym. We wszystkich badanych przez i nas grupach studiowalimy i dyskutowalimy nasze, z dftofcjl; f ograniczone, hipotezy, szczeglnie te odnoszce si do relacji 4 midzy zwizkiem zawodowym a ruchem odnowy narodowej w oglno,. Porwnywali.y teorie Jerzego, Grzegorza i Jzefa, ktrzy nie byli przywdcami Dolitvr7nwn,;. , V irmimr o u t y c z n y m i am naukowcami, ale cztonkamt naszej airay rB, , '. i g ^y i zarazem pracownikami przedsibiorstwrai w ktrych micjowala si nasza praca P -asibirstw, b Zamiast szuka zewntrznych, P^czyn okrelajcych z b i t e j mwe dziaania, p r ^ , ^ ' * b i w ^ ^ ^ **"* r a l i m y s i zrozumie, w jaki^sposb ^IT*
n a h

- ronie i rriob> [ , ' ny kowej. spoecznej i ryjiih,^ ^wno wni - fl i zwizM a k ni Podjty cel wymaga ' epodl ego d n , * Chciaem dowodni ^ ^ 4 . ^ " odowej. " ' ' b a r d z i e j w ^ ^ ^ ^ i a n ^ ^ ^ ^ r u ^ '^Podmiocie,^ ^ y t u u j e s i c ^ ^ ^ natury

jego przeciwnikw i ogranicz^ Jakie nft^paclaja^ Powstaa optymistyczna wizja, w ktrej odrzuca si myl e posiadacze wadzy we w s z y s t k ^ wrunt ycia tych, nad ktrymi t wadz sprawuj, J)sfaoezenfe rodzi ona widomozdolnoc^ korzyci materialne, aleWanie budowanie siebie fakoaktywriego podmiptti, szukanie w sobie ucielenieniazbiorowej aktywnoci. f^Q%M^^i^,^o0aSf^6:!Viii^nl^ W badaniach: nad ruchem narodowowyzwoleczym czy pniej w odniesieniu do femintemu>wychodzio odpomysu^iowiekbardziej mi rw^ noei szans ^gnlenowegprodzaju yda spoecznego^ tpolitykL Sowiecka dominacja bya cika w skutkach i przyzyma si do powstania bardzo waznychruciw spoecznych w rnychtaa~ jach, dlatego uwaaem, e konieczne i moliwe jestzastosowanie tej metody/ktrej gwn wad sta si czas trwania i cigy rozwj ruchu Solidarnoci, obejmujcy dziaanisystemu dominacji ze WszystSmi aspektami y c i a L , W ^ ^ Europie rodkowej i Wschodniej, Prawda jest taka, e na ruchspoeczny nnay wpyw rne; zynnikksia {sabocipizedwnik, lecz takie rodzaj panujcych warunkw ekonomicznych, ale to, co byo waznljszei t rodzca si zdolnoMezenia obrony konkretnychludzkich celw z walk 0gmeiio^dyi5^#peomegp : -. Nasza praca bya uatwiona, mielimyfa sob narodziny Solidarnoci,Jjnaqev kOR, spoeczny fuch cile czcy cele ekonprjMCneidemokratyczne i narodowe. Jednak: injgfacja celw zaamaa si w poqwfe;8_rpku, kldy to utworzy si w ruch zwizkowym prd bardziej narodowy populistyczny, czasem nawet antysemicki W duym stopniu sukces S o H d a m M w y j a ^ ga StajuszMs nazywa *sam by to ruch rewolucyjny; prowadzcy d o przejcia wadzy I przygotowujcy dekujce starcie. By moe bardziej agresywna polityka mogaby zapewni wikszy opr ruchu wobec

PRZEDMOWA 0 0 OWClCCO POLSKIEGO WYDANIA

PRZEDMOWA D O DRUGIEGO POLSKIEGO WYDANIA

zamachu stanu z 1981 roku. To jednak z pewnoci osabn by wiadomo jednostki, ksztatowanie siebie jako wpj n 'j| podmiotu, czyli wszystko to, co powodowao, e S o l l d a r ^ stawaa si ruchem wzorcowym, ktrego h i s t o r y c z n a ^ przekraczaa Prask Wiosn i wstrzsy 1956 roku, szczeg w Budapeszcie. '''"!$Solidarno wpisuje si w wielkie ruchy wolnociowe xxiffl ku: na czele z Gandhim, Mandela, Martinem Lutherem Kingje?. rdowo nawizuje za do dziewitnastowiecznych Zty^Jjj spoecznych i politycznych, ktre budoway legitymizacj dla{&$ postpu oraz poprawy warunkw pracy i ycia. ' '*-.-ffl Chc podkreli, e nawet jeli nasza ksika nie odnosjfl si do polityki francuskiej, to przycigaa uwag, wskazujca! Solidarno jako ruch nowatorski i wzorcowy. Towarzyszyy tnit! starania Francois Mitterranda i jego ministra spraw zagranicznych by nie wywoywa napi w stosunkach z ZSRR i tym samym rii wstrzymywa pomocy dla Solidarnoci. W.ramach solidarnoci! z ruchem konstytuuj si we Francji zwizki intelektualistw^ zwaszcza Confederation francaise democratique du trayaih (CFDT) - tworzce tak zwan drug lewic, majc wsparciem oddolne i bdc w opozycji do oficjalnej wadzy. Polityka prgj miera Michela Rocarda zrodzia w caym kraju ruch solidarnoci ktry rozrasta si, zyskujc poparcie chilijskich demokratw oraz ofiar zamachu stanu generaa Pinocheta. ^ .' 'i^j Zoony efekt wielu przemian, represje, ucielenione przeil zabjstwo ksidza Popieuszki, wychodzenie z sowieckiego systemu, wreszcie szukanie nowego miejsca w strukturach^ Zachodu- to wszystko spowodowao, e polska polityka odesza'! ^deaowzrodzonychprzezSolldarno. Wejcie Polski doUnff

25

wyzwoli nowe impulsy do dziaa zwizkowych i polityki, ktre odzwierciedl ducha roku 1980/1981 Chciabym tu jeszcze raz wyrazi wdziczno caemu dziesicioosobowemu zespoowi polskich naukowcw, z ktrymi skutecznie I z wielk przyjemnoci pracowaem. Szczeglnie wspominam zawsze Jana Strzeleckiego, wielk osobowo polskiego ycia intelektualnego, z ktrym blisko wsppracowaem przez cay czas trwania naszych bada. Jeli chodzi o mnie, to otrzymaem od Polski wiele gestw szacunku i gbokiej przyjani, jest jednak rzecz, ktra sprawia mi rado najwiksz - to odpowied na zakoczenie naszych bada jednego z czonkw grupy z Wrocawia Po spenieniu toastu przyjani zapytaem go; Jakiej chciaby pan Polski w przyszoci?*. Na co on odpowiedzia: Takiej, jak bya nasza grupa, w ktrej wsplnie pracowalimy dla naszych najwikszych ideaw". Pragnbym, by cae moje ycie zawodowe i intelektualne byo rwnie szczliwe jak w roku 1981, ktrego wiksz cz spdziem w Polsce wrd polskich naukowcw i czonkw grup badawczych i ktry zakoczy si dla mnie na kilka dni przed ogoszeniem stanu wojennego. Alain Touraine 2010 PS Chciabym zauway, e wszystkie dokumenty wypracowane w trakcie tych bada s przechowywane l dostpne w Polsce.

^ ^ 2 ^ ^

KoayzostaypokonanpamioSolidarnoci^

dzi, k i e d , S

WPROWADZENIE

' KK

.*,JM

i Ksika ta ukazuje si w par miesicy po zamachu stanu j z 13 grudnia 1981 roku, po aresztowaniu tysicy czonkw Solidarnoci i po pierwszych aktach oporu polskich robotnikw I wystpujcych przeciwko likwidacji Ich wolnociowego ruchu. Napisalimy j zmyl o tych wszystkich polskich socjologach ' I robotnikach, z ktrymi j przygotowalimy, a o losie ctrych ' nie mamy teraz bezporednich wiadomoci. Po to, by okaza im nasz przyja i podziw, wystarczyby, by moe, protest wobec zniszczenia tylu nadziei i tak wielkiej odwagi - potpienie przez nas zamachu stanu. Postanowilimy jednak zachowa wiernie ton i tre, ktre nasza ekipa badaw1 cza, zoona z Polakw i Francuzw, zdecydowaa si wsplnie nada tej ksice. Nie moemy bowiem zadowoli si protestem I przeciwko represjom; mamy obowizek przyczyni si do lepI szego poznania tego, co wadza wojskowa stara si zniszczy Po pierwsze dlatego, e jedynie nasz zesp mia mono proI' wadzi pogbione badania socjologiczne na temat Solidarnoci za jej zgod I z aktywnym udziaem jej dziaaczy. Stosowana przez nas metoda - interwencja socjologiczna - czyni dziaaczy ' i zaproszonych rozmwcw autorami analizy. Zgromadzone t ' drog materiay maj warto dokumentu historycznego, ktry i zobowizuje nas do moliwie pogbionej analizy. Po wtre, nie wystarczy tylko solidaryzowa si z tymi, ktrzy s dzi atakoI wani; trzeba to czyni ze znajomoci rzeczy, z szacunkiem dla 1 Ideaw i uczu tych, ktrych pragnie si broni. Trudno unikn ! przypisywania innym wasnego sposobu rozumowania. Niekiedy

im
28 t WPOW*DZENie

- - - -t. " wiara w uniwersalno naszych wasnych zachowa i opi 0 |[ wywouje sprzeciw, znaczn ie czciej za prowadzi do powanych nieporozumie. Czy mona popiera dziaanie Solidarnoci, jeil| zaciera si rnice midzy wiadomoci narodow Polakw' a formami nacjonalizmu we Francji lub gdy nie chce si zrozumie, e przywizanie do religii katolickiej jestzasadrifcz cech waJkf robotniczej w Polsce? i,,' ' Pragniemy, by ta ksika pozwolia usyszeautentyczny go Solidarnoci, nie tylko ten z oficjalnych owiadcze. Analizujemy zatem dyskusje, Jakie przeprowadzili z namJ aktywni czonkowie Solidarnoci, oraz ich przemylenia. : ,i.(

WPROWAOMNII

29

--

W.

stn Z T r ? n y m l meZ rei"* W * * , si ze u w r t e P T n ' a W***hgo * 44 roku. Inn.

' olnMd I d o p a l i , . , , T " ? * " " * *> poszanowania poraenia s suszne, e robotnicza

2. Ksika ta nie stara si przedstawi historii szesnastu mte-, sicy przemian spoecznych w Polsce; celem, jaki sobie stawia, jest zrozumienie natury, funkcjonowania i ewolucji jednego. z najpowaniejszych w skali jednego kraju ruchw spoecznych koca xx wieku. - . _ : $,. Trzy zasadnicze pytania stany przed nami w toku tych bada. Najwaniejsze z nich dotyczy natury ruchu: Solidarno jest zwizkiem zawodowym, ale oczywicie jest rwnie czym wicej. Jest ruchem robotniczym w fabrykach i dzi stawia czoo represjom wanie w miejscach pracy. Jest jednak rwnoczenie ruchem narodowym i form walki o demokratyzacj spoeczestwa. Wielu komentatorwz zewntrz stara si sprowadzi tert nich do Jednego z jego wymiarw: dla niektrych jest to walka ysto robotnicza, oywiona Ideaami socjalizmu, z n i e k s z t a

wiadomo klasowa jest w Solidarnoci rwnie silna jak przywizanie do osoby papiea i e ten ruch wyzwolenia narodowego stara si wprowadzi najbardziej rozwinite formy demokracji przedstawicielskiej. Trzeba przeto stara si wyjani, dlaczego i w jaki sposb te trzy porzdki dziaania, zwizkowy, demokratyczny oraz narodowy, splataj si w Solidarnoci, czynic z niej to, co mona nazwa totalnym ruchem spoecznym, dcym do przeksztacenia wszystkich dziedzin ycia publicznego. Drugie pytanie jest mniej oczywiste, ale rwnie silnie podwaa potoczne wyobraenia: czy Solidarno jest ruchem-zbiorowym zrywem, jak to przedstawilimy wyej, czy te jest narzdziem rekonstrukcji caego spoeczestwa, jego instytucji, a nawet tych si ekonomicznych i spoecznych, ktre byyby zdolne wej z nim w konflikt? Tradycja przyzwyczaia nas przeciwstawia pojcie ruchu pojciu instytucji. Mamy skonno wyobraa sobie wielki ruch spoeczny jako ruch rewolucyjny, to znaczy taki, ktry dy do przejcia wadzy, a nawet - jak sdz niektrzy - do narzucenia wadzy absolutnej, niezbdnej do obalenia przywilejw, do odparcia wewntrznych i zewntrznych wrogw i do obrony interesw ludu. Zgodnie z takim pogldem przywizywanie znaczenia do instytucji i do zasad prawnych jest wyrazem stanowiska umiarkowanego, a nawet konserwatywnego. Solidarno, ktra w cigu paru miesicy przycigna ogromn liczb blisko dziesiciu milionw zwolennikw, nigdynie dya do przejcia wadzy, wrcz przeciwnie, troszczya si o reformy instytucjonalne, pragna powoa na dyrektorw przedsibiorstw ludzi kompetentnych i sprawnych, domagaa si wolnoci prasy i zniesienia cenzury. Wspomagaa take proces organizowania si chopw, ktrych interesy w okresie trudnoci zaopatrzeniowych mogy kolidowa z interesami robotnikw. Ten ruch masowy dziaa tak. jakby by zgromadzeniem ustawodawczym, z najwiksz trosk o przestrzeganie norm prawa. W jaki sposb te dwa rodzaje dziaa cz si w Solidarnoci?

30

WPROWADZENIE

Jj

, Wreszcie brutalne przerwanie dziaa Solidarnoci s t a w J przed nami trzecie pytanie; na pocztku swego istnienia potrafi si ona sama ogranicza tak dalece, e w porozumieniu p o d D i nym w wyniku strajkw w sierpniu 1980 roku uznaa kierowni ^' rol partii w pastwie oraz nienaruszalno midzynarodowy!/ sojuszw Polski. Czy jednak stopniowo nie dawaa si ona vvd U ga w walk o wadz? Czy robotnicy zainteresowani gwni r rewindykacjami zwizkowymi nie dali si prowadzi radykalny*1 intelektualistom - elementom antysocjalistycznym, jak ichoknir la partia- prcym ku coraz to bardziej totalnemu odrzuceniu reimu, a wic i ku nieuchronnej konfrontacji? Niektrzy sdz i I e starcie zwizku z rzdem sparaliowao kraj i e zatem take'! 'l Solidarno ponosi cz odpowiedzialnoci za zaostrzenie!' kryzysu gospodarczego, majcego spowodowa nieunikniony JT wstrzs polityczny. Takie oskarenia byway czsto wysuwane 'li w stosunku do Unii Ludowej w Chile i mog te by rozwaane Z w wypadku Polski. Trzeba je jednak odrzuci. . J ^ I T ^ ^ ^ Z W J 2 k U *****> w Polsce nigdy nie 'U byy bezposredmo zagroone; nie byo w kraju chaosu, nie byo M w e t " 7 ^ h manifestacji przed rzdowymi gmachami; , | e prasa codzienna, radio i telewlria , 7 " ' 1 J w rekach narrti LA Z Pozostaway przez cay czas { bezpieczestwajeli^rl""*d racji ni bezporedniego n a Z u i nie uciekay si do rodkw ostrzej ostrzegawcze w skali caego kraS W0 skle

wraowoziwe

31

'

* < Alicj i sub " ^ ^

id

'*e* t

hra'UJCych' ktre n ' g d y i krtkotrwae strajki

3. Ksika ta dotyczy przedsibiorstw I H Qziaiaa zakadowego. W swej istotnej tTeici y ruch u szczebla rez szes'du grup badawczych zloioJT^^ "ltaty pracy zakadowych. ^ h z d z i a a j organizacji

Dlaczego zdecydowalimy si pracowa na poziomie podstawowych ogniw organizacji, podczas gdy Solidarno stworzya imponujc liczb dokumentw, biuletynw fabrycznych i regionalnych oraz deklaracji rozpowszechnianych przez agenqe prasow AS czy przez tygodnik Solidarno"? Dlaczego zamiast bada raczej cao ruchu, skupilimy uwag na czci jego przywdcw krajowych i regionalnych? Ot dlatego,e w ruchu spoecznym jego uczestnicy nie stanowi biernej masy kierujcej si doranymi interesami, ktrym dopiero przywdcy nadaj programowy ksztat, wypracowujc zarazem strategi polityczn. Przeciwnicy Solidarnoci czsto twierdzili, e w odrnieniu od robotnikw -zwykych zwizkowcw, przywdcy zwizku byli. agitatorami politycznymi. Suchajc dziaaczy niszego szczebla, mona si byo atwo przekona, e takie oskarenie jest bezpodstawne; we wszystkich naszych grupach badawczych i we wszystkich odwiedzanych przez nas zakadach pracy wielkie problemy dotyczce wolnoci politycznych, niepodlegoci, kierowania gospodark czy Sprawiedliwoci spoecznej byy wszdzie rwnie nieustannie obecne jak na obradach Komisji Krajowej Solidarnoci. Mona nawet powiedzie, e sprzeciw w dolnych ogniwach by bardziej bezporednio wyraany ni na wyszych szczeblach hierarchii, gdzie troska o przebieg negocjacji i wiadomo zewntrznych zagroe skaniay do wikszej ostronoci. Ujmujc spraw gbiej, przykad Solidarnoci przekonywajco wykazuje bdno mniemania, jakoby najbardziej wyzyskiwane i uzalenione grupy spoeczne mogy jedynie ujawnia i zaostrza Istniejce sprzecznoci uciskajcego je systemu, zadaje kam przekonaniu, e nie mog si same od niego uwolni i nie s zdolne samodzielnie przemyle i zorganizowa dziaania wyzwolecze. Ta stara teza goszona przez Lenina w broszurze Co robi? (zreszt rycho zakwestionowana przez powstanie rad robotniczych w Petersburgu w 1905 roku) suy usprawiedliwieniu panowania Ideologw i przywdcw politycznych nad masami uczestnikw

ruchu spoecznego; odrzucaj j zarwno czonkowie, jak przy. wdcy Solidarnoci. , . Przykad Solidarnoci uwypukla bdy i niebezpieczestwa w tezy. Czonkowie zwizku s nie tylko wiadomi ucisku, jakiemu zostali poddani; maj rwnie pozytywn wiadomo wasnej wartoci i wasnych uprawnie; jako wytwrcy sprzeciwiaj si niekompetentnym i skorumpowanym kierownikom przedsibiorstw; w imi wiadomoci narodowej i historii Polski odrzucaj zaleno; w imi prawdy domagaj si wolnoci sowa i informacji. Ich ruch nie jest mechaniczn reakcj na ucisk, ktry sta si nie do zniesienia; wyraa idee, wybory, zbiorow wol. Stoczniowcy z Wybrzea i grnicy z Grnego lska s lepiej opacani ni wikszo polskich pracownikw; nie s biedni, s to pracownicy, ktrych poziom wyksztacenia jest stosunkowo wysoki; pragn by informowani, interesuj si problemami ekonomii i modernizacji aparatu produkcji oraz metod wytwarzania, s bliscy technikom i modszym inynierom, niejednokrotnie s lepiej od nich wynagradzani. Nie daj si ponosi nagym przypywom gniewu, ich zachowanie nie przypomina nigdy zachowania tumu; nie podaj lepo za wskazaniami przywdcw czy hase. Przeciwnie, stanowi ogniwo wielkiej tradycji zwizkowej, robotnikw zwizanych ze swymi warsztatami pracy i z robotnicz kultur, dumnych ze swojej dziaalnoci, a take ze swego sztandaru, ktry daj do powicenia i przed ktrym w dni witeczne wystawiaj honorowe warty. Podobnie przeywaj narodow zaleno, nie dopuszczajc poczucia, e s skolonizowani i wykorzenieni (dotyczy to nawet tych licznych, ktrzy z ziem wschodnich, zajtych przez Zwizek Radziecki, zostali przesiedleni na ziemie zachodnie odebrane Niemcom). Cho ich narodowe pastwo jest zalene 1 zagroone, maj niezwykle silne poczucie przynalenoci i wiadomoci narodowej, poczucie rwnie silne jak to, Jakie niegdy mieli poznascy chopi skutecznie

WPROWADANI

33

walczcy o utrzymanie si na swej ziemi i o powiksz szenie swych woci mimo pruskiej kampanii usiujcej ich zgermanizowa i wywaszczy. Dziaacze Solidarnoci nie d tylko do zerwania krpujcych ich wizw, ich dziaanie jest afirmacj zasad i wartoci; maj wol i wiadomo tego. e s twrcami wasnej historii. Bez egzaltacji mwi o swym ruchu, cho s przekonani o jego wyjtkowym znaczeniu, wiedz te dobrze, e wiat na nich patrzy. ywic przekonanie, e mog liczy wycznie na wasne siy, rwnoczenie s wiadomi, e ich walka ma dla innych walor przykadu. < Poznanie Solidarnoci musi budzi przekonanie - i ta ksika pragnie si do tego przyczyni - e ludzie nie s niewolnikami praw historii ani koniecznoci materialnych, e s wspautorami swej historii poprzez tworzenie kultury, poprzez walki spoeczne i walk o kontrol nad przemianami zachodzcymi wyciu zbiorowym, przede wszystkim wyciu narodu. By moe niektrzy postawi nam zarzut, e zbytnio identyfikujemy si z przedmiotem naszych bada, e nie zachowujemy wobec niego dostatecznego dystansu czy obiektywizmu. Trzeba stanowczo odrzuci ten zarzut. Czytelnik przekona si bez trudu, e zbyt wysoko cenimy Solidarno, by mwic o jej wielkoci i o jej wyzwoleczym dziele, pomija milczeniem saboci a nawet negatywne strony jej dziaa. Mamy te nadziej, i czytelnik uprzytomni sobie, e ci, ktrzy mwi o ruchu spoecznym, nie wnikajc w ideay i uczucia oywiajcych go ludzi, ci wanie nie s obiektywni, gdy nie przyswajaj istoty tego, o czym staraj si mwi. Solidarno bya nie tylko si spoeczn i polityczn, ktra odmienia bieg historii w Polsce, Bya i jest ruchem, zbiorow wol, ktrej znaczenie przekracza osignite rezultaty. Protesty i nadzieja wyzwolenia upoledzonych nigdy nie urzeczywistniaj si w peni; historia kryje w sobie zawsze rozleg stref cienia, mimo to jednak tak wielkie poruszenie zbiorowe jak Solidarno

34

WPROWUMENIC

II
WMQVHAOHMII ! 35

utwierdza nas w przekonaniu, e denia spoeczne tych, ktrzy s zniewoleni, nigdy si cakowicie nie zaamuj przed praw e m 'S; narzuconym przez wadcw. Pami zbiorowa ludw przywouje jasne chwile, rozwietlajce noc niewoli. wiato Solidarnoci rzuca blask na nas wszystkich. Czy trzeba o niej mwi w czasie przeszym? Czy za wier wieku modzi Polacy bd o niej wiedzie rwnie mao, jak dzi wiedz modzi Wgrzy o rewolucji, ktra rozgorzaa w ich kraju w padzierniku 1956 roku? Czy wszystkie poruszenia masowe w komunistycznej Europie rodkowej, w Polsce, w Czechosowacji czy na Wgrzech, s z gry skazanymi na przegran buntami zniewolonego spoeczestwa przeciw wszechwadzy rzdzcych? Czy w rodku Europy nic innego nie pozostaje do zrobienia jak bi gow w mur? Zamach stanu z 13 grudnia zdaje si o tym wiadczy, ale istnienie i dziaalno Solidarnoci dowodz czego wrcz przeciwnego. Polska nie przeya powstania, ale prb odbudowy spoeczestwa demokratycznego; Solidarno nie rzucia si na druty jak zrozpaczony wizie; chciaa od wewntrz zmieni polskie spoeczestwo, narzucajc sobie pewne ograniczenia; ten ruch masowy nie spali si w marzeniach o niemoliwej do urzeczywistnienia przygodzie, pozwoli Polakom przez setki dni y innym yciem, odzyska mow, poszukiwa prawdy zarwno o gospodarce, jak i o historii. Mogo si wydawa, e spoeczestwa poddane systemowi totalitarnemu s ju tylko swoim wasnym cieniem; Solidarno pokazaa, e Polska yje, ma wyobrani, pamita. Ju teraz nic nie zdoa ukry tej oczywistoci: choby aparatowi ucisku udao si przesoni prawd o yciu spoecznym, nie przestanie ono istnie i wypowiada si wasnym jzykiem, ktry nie ma nic wsplnego z nowomowa; wiadomo narodowa zadaje kam oficjalnym wypowiedziom, poszukiwanie prawdy odcina s. od ideologii, ktra okrela si jako naukowa, ale przestaa

ju sama w siebie wierzy. Wysiki totalitarnej wadzy zmierzajce do narzucenia spoeczestwu swojego Jzyka i swoich idei poniosy klsk. Pokonany ruch Solidarnoci pokazuje jeszcze raz, e partia-pastwo przeksztacona w parti-policj jest jeszcze bardziej obca potrzebom i nadziejom narodu zniewolonego czasowo przy uydu siy wojskowej. 4. Ksika niniejsza przynosi wyniki interwencji socjologicznej, to znaczy bada przeprowadzonych wedug metody opracowanej na potrzeby studiw nad ruchami spoecznymi. Wiosn 1981 roku w Gdasku, Katowicach i Warszawie, a potem jesieni w Szczecinie, odzi i Wrocawiu zostay sformowane grupy dziaaczy o moliwie najbardziej zrnicowanym skadzie. Wybrane miasta stanowiy gwne centra ruchu. Badania nie mogy pomin dwu wielkich portw batyckich ani obu czci lska, stanowicych najwaniejsze orodki przemysowe Polski. d, jako stolica przemysu tekstylnego i miejsce marszu godowego w lecie 19 81, interesowaa nas ze wzgldu na opinie licznie tu zatrudnionych kobiet. Warszawa narzucaa si zarwno dlatego, e jednym z orodkw, w ktrych narodzi si ruch, byy zakady Ursus, jak i z uwagi na to, e region Mazowsze sam sytuowa si na czele najbardziej radykalnego skrzyda Solidarnoci. Z pocztku grupy te spotkay si z rnymi rozmwcami z partii, aparatu gospodarczego, Kocioa, prasy, opozycji politycznej, a take z przywdcami Solidarnoci; nastpnie po przemyleniu tych dyskusji dziaacze z pomoc socjologw wypracowali pierwsz wstpn analiz swej dziaalnoci. Potem socjologowie przedstawili im wasne hipotezy, sprawdzajc jak s przyjmowane, aprobowane, odrzucane lub modyfikowane w toku wsplnych spotka roboczych. Trzy pierwsze zespoy miay mono odby wsplne spotkania w Warszawie; na jesieni spotkalimy si z nimi znowu, przed podjciem pracy z trzema nowymi zespoami.

:36

WPBOWAOZENIF

W kadym z zespow badania prowadzone byy p r ^ szan francusko-poisk ekip. Skad ich by nastpujcy: Gdask
Grayna GSICKA

^ : *

Szczecin
Tadeusz CHABIERA
Francois DUBET

Pawe KUCZYSKI KraysztofNOWAK Michel WIEVIORKA Katowice TadeUSZ CHAB1ERA

Francois DUBET

Wodzimierz PANKW

Jan STRZELECKI Warszawa

. Anna KRUCZKOWSKA Ireneusz KRZEMISKI

Magorzata MELCHIOR

Wodzimierz PANKW Alain TOURAINE

Jan STRZELECKI d Grayna GSICKA Anna KRUCZKOWSKA

Ireneusz KRZEMISKI

Wrocaw
Pawe KUCZYSKI . Magorzata MELCHIOR Krzysztof NOWAK Alain TOURAINE

AnnaMATUCHNIAK Michel WIEVIORKA

To gwne rdo danych zostao nastpnie uzupenionej krtkimi dyskusjami z czonkami i przywdcami Solidarnoci' z Krakowa i Nowej Huty, z Bielska-Biaej i Lublina. Mielimy rwnie liczne spotkania z innymi przywdcami Solidarnoci I jej ekspertami, a take z innymi socjologami. Badania rozpoczy si w kw.etniu, a zostay zakoczone w listopadzie 1981 roku. j

Rozdzia 1 1956-1968-1980 OPR PRZECIWKO WADZY KOMUNISTYCZNEJ W EUROPIE RODKOWEJ

DWA WYJANIENIA

^1

i "
;;,;,

Po inwazji na Czechosowacj mogo si wydawa, e ruch opozycyjny w komunistycznej Europie rodkowej nie ma adnej przyszoci. W Polsce osamotnieni intelektualici s w 1968 roku poddani brutalnym represjom, a strajki na wybrzeu batyckim w 1970 roku zostaj krwawo stumione. Robotniczy protest, ktry wybucha w 1976 roku w Ursusie i Radomiu, wiadczy wprawdzie o sile powszechnego niezadowolenia, ale nie wydaje si zapowiada rychej spoecznej i politycznej kontrofensywy, A jednak w 1980 roku na Wybrzeu wybucha najbardziej masowy i dugotrway z dotychczasowych spoecznych protestw sprzeciw wobec wadzy komunistycznej, wobec jej autokratyzmu, wobec klski jej polityki gospodarczej 1 jej uzalenienia od zagranicy. Represje, ktre dzi, tj. w 1982 roku, spadaj na ten ruch, nie mog przesoni prawdy o zasadniczej wymowie: klasa robotnicza wystpuje przeciwko tym, ktrzy przemawiaj w jej imieniu; masowy ruch przybiera posta demokratyczn przeciwko

"

40

cKtRVWiA.RUCM

'

panoszeniu si arbitralnoci i biurokracji; nard odwouje s i e j do swej historii i swejreligiinie po to, by narzuci fanatyzm czy " przeladowania, ale po to, by odzyska wolno. Niezalenie od tego, jak potocz si dalsze losy Polski, Solu darno osigna to, co niemal wszyscy poza Polsk uwaali za nieosigalne; doprowadzia do przyjcia przynajmniej na pewien czas tego, co wydawao si nie do przyjcia. Zniszczenie jej dorobku wymagaoby represji daleko bnrtalniejszych i bardziej dugotrwaych ni te, ktre nastpiy po rewolucji w Budapeszcie czy po Praskiej Wionie. Trzeba wic umiejscowi Solidarno w historycznym cigu walk spoecznych i politycznych w krajach wschodnich, a raczej - zawajc to pojcie do Czechosowacji, Wgier, NRD i Polski - w krajach Europy rodkowej, poddanych po ostatniej wojnie wpywom ZSRR. To odwoanie si do przeszoci powinno pokaza pewne wsplne rysy historii tych krajw w ostatnich trzech dziesitkach lat; przede wszystkim jednak powinno uwypukli i pozwoli lepiej zrozumie oczywist nowo polskiego ruchu zapocztkowanego strajkami z sierpnia 1980 roku. < W ostatnich atach zaczto posugiwa si pojciem totalitaryzmu przy definiowaniu spoeczestw komunistycznych, Przyjo si ono nawet we Francji, gdzie dugo odrzucano t myl i niechtnie czytano ksiki Hannah Arendt, nie chcc uzna moliwoci zaliczenia do tej samej kategorii hitlerowskich Niemiec i stalinowskiego Zwizku Radzieckiego. Przez dugi czas niemal zupenie brakowao analiz na temat demokracji ludowych. Zastpoway je dwuznaczne stwierdzenia o istnieniu dystansu midzy .deaem a rzeczywistoci, midzy socjalizmem realnym a socjalizmem prawdziwym. Ten bardzo abstrakcyjny punkt widzenia, d "go lansowany przez Les Temps modernes mimo wszystko rnvTutif ^ ? , * * ktrzy kolejne % * Z . t " m a C Z y * * * ***** Pozoci, ^'"o^Stahna.ewentualniezacofaniem, nierwnociami
M tIe ia W0Ci m ch

K02MMII mt-im-ma spoecznymi, majcymi by wycznie dziedzictwem okresu przedwojennego.

I 4

Pojcie totalitaryzmu przynosi niewtpliwy postp w stosunku do tych powierzchownych wyjanie; pozwala uzna trwae istnienie okrelonego typu wadzy. Zamiast gubi si W poszukiwaniu szczeglnych i przypadkowych przyczyn, termin ten pozwala Okreli rwnie wyranie, jak to niegdy zrobi Montesquieu, oglny charakter reimu totalitarnego, ktry nie jest zwykym despotyzmem, ale hegemoni despotycznej wadzy nad caym yciem spoecznym, wcieleniem si tej wadzy w arbitralny system biurokratyczny, podporzdkowaniem ogu stosunkw spoecznych, w szczeglnoci stosunkw klasowych, wielkiej Caoci, bdcej zarazem Jedynoci. ksiciu-partii, a najczciej ksiciu-pierwszemu sekretarzowi. Pojcie totalitaryzmu wydawao si ncce przy opisie spoeczestw krajw wschodnich w okresie rozprzestrzeniania si takiego obrazu spoeczestw zachodnich, ktry redukowa je do obrazu klasy panujcej i mechanizmw przekazywania przywilejw. Opisujc jedne i drugie spoeczestwa, intelektualici zawiedzeni porakami i wynaturzeniami ruchw socjalistycznych czy rewolucyjnych skaniali si do przekonania, e zarwno na wschodzie, jak i na zachodzie ad spoeczny wspiera si w sposb absolutny na interesie l przemocy, nie pozostawiajc miejsca dla spoecznego aktora, innowacji, publiczne] debaty i negocjowanych przemian. Uznali spoeczestwo za jednowymiarowe, jak mwi Herbert Marcuse, majc na myli t Zwizek Radziecki, i Stany Zjednoczone. Myl ta, niezalenie od tego, czy przedstawia si Jako marksistowska, postmarksistowska czy nlemarksstowska, pobudzaa niekiedy do rewolty, ale nie pozwalaa uzna rzeczywistej roli konfliktw spoecznych, a tym bardziej zdolnoci poddanych do zniesienia narzuconego Im ucisku. Ten pesymizm da o sobie zna w okresie, w ktrym wszystko wydawao si podporzdkowane

zasadzie rozwoju gospodarczego oraz decyzjom przywdco* i ekonomiczn^hipolitycmych.steruHcycht^rozwojem.MoW? jestookresie.wktrymsocjaldemokracjapojednawczoprzysj' sowuje^do wadzy kapitau, a d ktrzy mieni si rzecznifc^ wyzwoleczej rewolucji, zachowuj si czoobitn.e wobec p r * ^ wdcwimperium radzieckiego, mordujcych, d e p o r t u j c y ^ i skazujcych dziaaczy robotniczych, intelektualistw i miliony j zwykych ludzL > pojcie totalitaryzmu jest tylko w pewnych granicach przy. , datne do zrozumienia obecnej historii PolskL Samo pojawienie si Solidarnoci nakazuje powcigliwo w posugiwaniu si ' nim. Zreszt i Hannah Arendt jest ostrona, mwic w swej . analizie o Hitlerze i Stalinie, a nie obejmujc swoimi rozwaaniami Zwizku Radzieckiego po 1953 roku. Co si tyczy Polski, to jak zrozumie niezwyke wydarzenia, ktre si rozegray w tym kraju, bez uprzytomnienia sobie, e nigdy, wyjwszy krtki okres ostatnich lat panowania Stalina od 1949 do 1953 roku, nie istniao tu spoeczestwo totalitarne? Byo one oczywicie podporzdkowane wszechwadzy partii narzucajcej swj polityczny monopol i usiujcej zdominowa cae yrie spoeczne, a wic partii w swych deniach totalitarnej. Jednak spoeczestwo polskie waciwie nigdy nie dao si cakowi cie podporzdkowa. Przede wszystkim dlatego, e polsko uksztatowana w czasach, gdy przez ponad wiek nie istniao pastwo narodowe, opiera siznaczenie bardziej na w i a domoci narodowej i poczuciu odrbnoci kulturowej ni na instytucjach czy wadzy politycznej. Jest to w znacznej mierze zasug oporu Kocioa, od dawien dawna utosamianego' z polskoci, a take intelektualistw, czsto wywodzcych si ze szlachty ktrzy czuli si odpowiedzialni za rozwj kultury i za przetrwanie narodu. P 0 r o ku i 9 5 6 i po powrocie Gomuki vt hvr l ^ < rycho zaczyna by poddawany nowym naciskom; ogromna wikszo
t a M a k C e P t 0 W a n y P r z e z W , a d c

*C2ZlAlt n*-i*sa~t2

1 13

chopw zostaje zwolniona od przymusowej kolektywizacji, a Intelektualici mog niemal bez ogranicze uczestniczy w midzynarodowym yciu naukowym i kulturalnym. Ta wzgldna autonomia spoeczestwa w stosunku do parnijcej wadzy jest sprzeczna z wizja spoeczestwa totalitarnego, Polska ma zawsze dwa oblicza: kraj realny nigdy nie daje si przesoni przez kraj oficjalny; ycie intelektualne nigdy nie daje si podporzdkowa panujcej ideologii; realizm socjalistyczny, mimo brutalnoci, z jak usiowano go narzuci, pozosta jedynie krtkotrwaym, le wspominanym epizodem; przede wszystkim jednak swat robotniczy nie uzna nigdy za swoje instytucji, ktre przemawiay w jego imieniu, a zwaszcza nie uzna zwizkw 2awodowych stanowicych cz aparatu pastwowego. Wanie w opr spoeczestwa przeciwko absolutnej wadzy sprawia, e wydarzenia w Polsce tak bezporednio dotycz nas wszystkich. Dowodz one na przykadzie tej czci wiata (podobnie jak w naszej wykazay to ruchy zrodzone na uniwersytetach, od Berkeley po Nanterre, w latach 1964-1968], e najwysza pora wyrzec si zaprawionego rezygnacj i gorycz pesymizmu wraz z jego antyhumanistycznymi racjonalizacjami. To nie historia tworzy ludzi; wrcz przeciwnie - poprzez konflikty, poprzez swj stosunek do kultury i si wyobrani - ludzie tworz histori, zawsze otwart na nowe moliwoci, mimo e to, co ludzie tworz, nieraz ulega przemocy. Po tym zastrzeeniu ograniczajcym posugiwanie si pojciem totalitaryzmu trzeba z kolei rozpatrzy uwanie inn pokrewn interpretacj omawianych zjawisk, ktra wynika bardziej bezporednio z obserwacji. Wedug tego pogldu historia krajw wschodnioeuropejskich stanowi rig kolejnych cyklw, po ktrych sytuacja wraca do punktu wyjcia, W niemale regularnych odstpach czasu wybuchaj sprzecznoci pomidzy podwjnie obcym panowaniem a yciem narodu, wcznie z funkcjonowaniem caej gospodarki. Zrazu niezdolna

J ' l iI
do negocjowania wadza jest bezradna; wydaje sie, e i w s ^ j l zmieniona pod naciskiem klasy robotniczej, ktr r z e k o ^ reprezentuje; rycho jednak podejmuje negocjacje, s t a r a ? . ; j. ograniczy swoj porak i stopniowo odzyskuje stracony terenu przywracajc swoj hegemoni. W wypadku, gdy partia traj fi zdolno odzyskania utraconej pozycji, interweniuje Arjrii^ ] Czerwona, ale pa zgnieceniu opozycji partia. Jak to uczyni na , Wgrzech Kdar po 1956 roku, podejmuje reformy, utwierdzajc * | ponownie swoje panowanie, ' <<: 7M Zrozumienie interpretacji polega na uchwyceniu i zdefinio-l waniu sprzecznoci, ktra stanowi gwne rdo cyklicznych:"*] konfliktw midzy spoeczestwem a wadz. Najlepiej poinft-vJ mowany i wiadomy przedstawiciel tego pogldu, Francois Fejtj| definiuje je jako przeciwiestwo midzy narzuconym modelem.[ sowieckim a narodowymi drogami do socjalizmu lub * prociej - kierunkami przemian gospodarczych i spoecznych. :, Fejt przypisuje szczeglne znaczenie wielkim procesom z koca ery stalinowskiej, zwaszcza procesowi Slanskiego, wk i dzc w nim proces samego Gottwalda i caej Czechosowackiej " drogi do socjalizmu, drogi bardzo realnej w kraju, gdzie po woj* i nie partia komunistyczna - w przeciwiestwie do Wgier czy Polski - bya silna i gdzie zdobywajc wadz w 1948 foku, po-, suya si nie tylko bezporedni presj, ale rwnie Instytucjami przedstawicielskimi. Rzeczywicie, konflikt midzy tyra, co narodowe, a tym, co obce, ma zasadnicze znaczenie i Fejt ma w peni racj, pamitajc zawsze o tym, e wschodnio-: h europejskie reimy komunistyczne zostay narzucone przez Armi Czerwon na caym tym terytorium, ktre faktycznie uznano za stref panowania sowieckiego i no ! e z v a o k ! T l i Z U , C S , i d a m 0 " i e m o n a *y* si SZtyW7Z ; 2StW' P 0 W r 0 t u d 0 d a - e g o panowania. Ju '2arWn W ^ ^ dolski, jak Wgier, zaamani

ROZDZIALI: 19S-196-I?80

45

p a e cr r

e j

^^s

****** Z****** -

si nadziei po 1956 roku nie towarzyszy powrt do poprzedniego typu zniewolenia. Kdr, dawna ofiara Rkosiego, nie by bynajmniej jego kontynuatorem,a w Polsce ostatnich lat rzdw Gomuki nie istniaa moliwo powrotu ani do przymusowej kolektywizacji wsi, ani do przeladowania Kocioa, ani nawet do narzucenia posuchu intelektualistom. Totalitarny zamys wadzy jest niezmienny, i w tym sensie w cigu caej historii pozostaje taki sam, ale formy oporu przeciwko jego panowaniu zmieniaj_Si, w miar jak wadza usiuje, niekiedy z pewnym powodzeniem, w innych wypadkach bezskutecznie, opiera si raczej na osigniciach gospodarczych ni na wiernoci zasadom ideologicznym. Policja polityczna jest wszechobecna i zawsze gotowa do interwencji, ale wzrasta znaczenie problemw wewntrznych, zwaszcza gospodarczych, co zasadniczo zmienia charakter spoecznych ruchw opozycyjnych. Coraz trudniej jest oddzieli walk o narodow niezaleno od wewntrznych konfliktw spoecznych i gospodarczych, W historii spoecznej Polski od 1953 do 1980 roku najistotniejszy jest proces formowania si rnych roszcze spoecznych i narodowych, co w konsekwencji nadaje rosnce znaczenie wewntrznym problemom spoecznym. Solidarno jest na pocztku ruchem robotniczym, nawet jeli jej cele spoeczne s nierozdzielnie zwizane z walk o niezaleno narodow i o demokracj. Zachowujc dystans wobec obu wariantw tezy o cakowitym obezwadnieniu spoeczestwa przez totalitarny i obcy ucisk, trzeba zwrci uwag na tez przeciwn, bronion przez dobrze poinformowanych obserwatorw, biorcych za punkt wyjcia proces modernizacji spoeczestwa polskiego. Zgodnie z tym pogldem Polska i inne kraje, jak Wgry, a by moe nawet Zwizek Radziecki, jest na swj sposb wczona w wielki ruch prowadzcy ku sekularyzacji i racjonalizacji, charakteryzujcy wspczesne spoeczestwa przemysowe. Zachodniej rewolucji przemysowej rodzcej nowoczesne spoeczestwo towarzyszya

CISCfMWKZA.RUCH

przemoc- podobnie industrializacja komunistyczna opieraa s i 1 1 na przemocy ekonomicznej, wojskowej i ideologicznej, p 0 C j J . ,.j | kowo nie pozostawiajc niemal zupenie miejsca na racjonalne JJ H mylenie gospodarcze ani na niezaleno nauki i sztuki; jednake - B powoli, przez kolejne kryzysy, pragmatyzm dochodzi do g o s ^ ;'j. I technicy zaczynaj zastpowa ideologw, a coraz liczniejsze * dziedziny dziaalnoci spoecznej uzyskuj pewien zakres Juni^'?l cjonalnej autonomii, co w rezultacie prowadzi do utwierdzenia si \ swoistego, nieuznanego formalnie, ale rzeczywistego pluralizmu V politycznego. " " ', Takie przedstawienie sprawy, do bliskie oficjalnej ideologii epoki Gierka po 1970 roku, zostao najszerzej rozwinite przez soqologa Jana Szczepaskiego; na emigracji przyjmuje je takie \ Aleksander Matejko, podobne myli mona znale nawet w nie- . ktrych tekstach Leszka Koakowskiego, gwnego intelektualnego ) przywdcy obecnych kontestatorw. Szczepaski mwi o sabnie- 1 ciu doktrynerstwa i nastawienia ideologicznego", a nawet wrcz ^ ,0 stopniowej demokratyzacji w obrbie bloku radzieckiego" Zna- * czenie tej koncepcji jest tym wiksze, e odpowiada ona oczeklwaniom czci opozycjonistw z 1956 roku oraz wczesnych rad robotniczych. Krytyka polityki gospodarczej, zdominowanej przez ideologi, tak jak krytyka arbitralnych decyzji, czsto odwoywaa si do realizmu. Zakada on z kolei moliwo ograniczenia panowania partii nad caoci ycia spoecznego nie na rzecz konkurencyjnych si politycznych, ale w imi uznania racjonalnych kryteriw w wewntrznym yciu gospodarczym 1 naukowym. Inni ekonomici, jak Edward Lipiski czy Czesaw Bobrowski, ktrych biografie s odmienne od biografii Szczepaskiego, wysunli ju

-w OZDZIAl I: 19S6-I868-I9B0

47

woniej, bow,956n,ku,propozyqe zapowiadajce koncept

ktor Pniej rozwin ten ostatni. Jeszcze w latach 1980 1.1981
C20nk W,e Par1

-Trzl^T*

' *ak Stefa ^tko* s k i

^tralnMakw.cepremierMieczysawRakowsHbromp^gldal

e kryzys zwizany z pojawieniem si Solidarnoci powinien doprowadzi do reformy gospodarczej typu wgierskiego, to znaczy do wikszej autonomii w kierowaniu yciem gospodarczym przy zachowaniu politycznej hegemonii partii. Jednakie wszyscy reformatorzy pokadajcy nadziej w ewolucji zmierzajcej ku spoeczestwu, w ktrym sabn napicia, w ktrym by moe nawet wygasaj konflikty ideologiczne, co kadoby kres pstremu starciu midzy Wschodem a Zachodem, musz przyzna, e bieg historii nie potwierdzi ich przewidywa-W latach "56, '68, "70 i '80, a wic waciwie bezustannie, wybuchaj w Polsce namitnoci polityczne, ktre bynajmniej nie ograniczaj si do postulatu racjonalizacji ycia gospodarczego wbrew arbitralnym decyzjom politycznym. W tym sensie wicej racji maj rzecznicy tezy o cyklicznych nawrotach: wszystkie ruchy, nawet te, ktre maj zdolno samoograniczania si, opieraj si na wbli zasadniczej zmiany, s aktami odrzucenia systemu, przynale wic do wielkiej, zrnicowanej i nie zawsze zgodnej rodziny ruchw masowych i wsplnotowych wystpujcych przeciwko narzuconej si industrializacji, rodzcej nowe formy wyzysku i przemocy. Masowy ruch ludowy odwoujcy si do poczucia swej kulturalnej i narodowej tosamoci, bronic rwnoczenie swoich interesw materialnych, odrzuca despotyzm owiecony i taki, ktry si jako owiecony przedstawia. W Polsce ten ruch wsplnotowy przybra posta demokratyczn, a nie integrystyczn czy fundamentalistyczn, jak w innych krajach, zwaszcza w krajach muzumaskich. Ale pod pewnym wzgldem bliszy jest tym ostatnim ni powcigliwym nadziejom elit racjo nalistycznych, umiarkowanie liberalnych. Teza o modernizowaniu si spoeczestwa jest suszna o tyle, o ile mwi e konflikty spoeczne w Polsce s konfliktami spoeczestwa industrialnego, w ktrych gwna rola przypada robotnikom, zwaszcza z wielkich zakadw pracy. Chodzi o konflikty spoeczne, ktre nie s bezporednim nastpstwem ani okresu midzywojennego, ani

.CJSSCIW*

SUCM

drugiej wojny wiatowej, ani te dramatycznego okresu b e * ^ rednio po zakoczeniu wojny. Robotnicy nie marz 0 p o w r o ^ do kapitalizmu, czujc odpowiedzialno za cay nard, takie j I tego, e komunistyczna Polska przyznaa robotnikom centralne l miejsce w spoeczestwie.

"i

OJWlAl I; m * - i - l 0

HISTORIA KRAJW KOMUNISTYCZNYCH EUROPY RODKOWEJ

l'

Zarwno teza o konflikcie narodowym, jak i ta, ktra mwi o modernizacji spoeczestwa, nawietlaj - kada na swj sposb - wane aspekty ycia krajw komunistycznych Europy rodkowej, ale nie daj zadowalajcego obrazu tworz. cych si w tych krajach wielkich ruchw protestu, a zwasz* I, cza ich ewolucji. Konflikty robotnicze, ktre doprowadziy do i powstania Solidarnoci, narosy w onie spoeczestwa industrialnego, ale jego rozwj gospodarczy by narzucony brutalnymi i nieskutecznymi metodami i co wicej, dokonywa si w kraju poddanym obcemu panowaniu. Poza tym teza 0 modernizacji spoeczestwa odpowiada nie tyle celom dziaaczy robotniczych, ile nadziejom niektrych przywdcw bliskich elitom kierowniczym, a zapewne take czci kadry kierowniczej i technicznej uksztatowanej po roku 1956. t Trzeba zatem przyjrze si bliej naturze i dynamice ruchw -1 spoecznych, ktre tylekrowstrzsayyciemtychspoeaestw,I ; Wsplne ,est im to, e wszystkie s jednoczenie ruchami demo: ^cznymUrtmi poczucia narodowego przed zalenoci od ich rawlT,' ?
M r a Z e m ucteW

- * ' e < "alki robotnikw

sprzecznoci, to dlatego, te w cigu ostatniego wierwiecza nastpuje powolny i niecigy, ale przecie cay czas manifestujacy si wyranie proces zbliania si i zespalania tych rnych komponentw. To szczeglne poczenie wanie doprowadzio w Polsce do funkcjonowania przez pewien czas spoeczestwa, w ktrym istnieje masowa organizacja przeciwstawiajca si hegemonii partii i w ktrym Koci, a cile: episkopat, zajmuje stanowisko porednie, cho blisze Solidarnoci, troszczc si o warunki zapewniajce przetrwanie narodowego pastwa i o utwierdzenie bytu narodowego. poczynajc od wielkich ruchw z 1956 roku na Wgrzech i w Polsce, poprzez Prask Wiosn a do polskiego ruchu z 1980 roku, dokonuje si zmiana. Miejsce pocztkowego rozziewu midzy odgrn rewizjonistyczn krytyk, podjt gwnie przez intelektualistw, a oporem narodu przeciwko narzuconej wadzy zajmuje coraz bardziej zintegrowany ruch, ktry krystalizuje si wok da ekonomicznych l rozszerzajc swe postulaty, przeksztaca si w walk z panowaniem partii nad caoci ycia spoecznego. W wyniku tej znamiennej przemiany pojawia si Solidarno, ruch radykalniejszy od innych, wyraajcy bardziej globalny sprzeciw, ale rwnoczenie nieskory do uciekania si do przemocy, bardziej samoograniczajcy si i samokontrolujcy, rnicy si arw no od wybuchw rewolucyjnego sprzeciwu, jak dotychczasowych krytyk goszonych przez intelektualistw, ruch stale troszczcy si o nieprzekraczanie trudno uchwytnych granic tego, co byoby nie do przyjcia dla radzieckich przywdcw. W cigu tego trzydziestolecia gwne irda sprzeciwu maj zrazu charakter ideologiczny, potem dotycz polityki gospodarczej, by na koniec przenikn do wiadomoci robotniczej, okrelonej przez materialne warunki pracy l sytuacj yciow robotnikw. Ale walka robotnicza manie tylko ekonomiczny charakter,nie zadowala si czciowymi zmianami czy tei rewidowaniem linii Ideologicznej i polityki gospodarczej; broni spoeczestwa przed

* *

Sam

ch

fcrm przymusu 1 tych samych

50

CZCCIWSZA.flUCH

'j 1
SOJDriAl. 1 1 3 M . - l > - ; 9 8 3

wadz, opierajc si na przekonaniu o zasadniczym konflikt * pomidzy tym pierwszymi a rzdzcymi. Spotkanie r e w l n d y ^ < gospodarczych z postulatami narodowymi daje pocztek dem*. kratycznej walce o wyzwolenie yda spoecznego, o uwolnienie ' kolejnych dziedzin tego yda spod panowania partii, co prowad "j w wyniku wewntrzne} dynamiki tego ruchu do dania wszelka [ wolnoci politycznych. Zmuszajc parti do uznania niezalenoci jj najwaniejszych dziedzin yda spoecznego, Solidarno posz^ p duo dalej ni jakikolwiek z dotychczasowych ruchw: stworzya < wolne zwizki zawodowe, dya do zapewnienia wolnod prasy,'l walczya o samorzd gospodarczy, ktry mia przede wszystkim ~", pooy kres opiece" partii nad decyzjami ekonomicznymi. 'i Po latach, w ktrych nad caoci ycia spoecznego panuje '; partia opierajca si na swym potnym popleczniku, kontestacja | pocztkowo rozwija si na szczytach hierarchii spoecznej, czsto wrd niedawnych zwolennikw wadzy. Po klsce ruchu z 195 X roku krytyk podejmuj menaderowie pragncy uniezalenij }1 ycie gospodarcze d wpywu ideologw i biurokratw. Jed-j nak tylko w Polsce, poczwszy od 1970 roku, walk organizuj \ robotnicy jako klasa spoeczna. Take tylko w Polsce, poczwszy } od 1976 roku, intelektualici, ktrzy odwrcili si od brutalnie j zgniecionego w 1968 roku rewizjonizmu, staj po stronie robot-'Jj nikw 1 pomagaj im przygotowa zwyciskie wystpienie z lata I 1980 roku.

1 51

REWIZJONIZM
W roku 1956 na Wgrzech i w Polsce kontestacja zaczyna si a grze, mimo e wielkie kryzysy polityczne w tych krajach z o s t a j poprzedzone wybuchami buntw robotniczych w Berlinie, PJl* nie i Poznaniu. W p 0 | s k l m P a d z i e r n i k U i t a k J a k , w w g i e r s k j m , centraln rol odegrali intelektualici i studenci. Zapleczem ruchu opozycyjnego b y o w W a r s z a w i e P o p r o s t u . a w B u d P a p e S 2 c i e K l b

Petofiego. Rnica w porwnaniu z dominujc rol klasy robotniczej w Solidarnoci, w tworzeniu zwizku zawodowego, jest tak uderzajca, e trzeba tu przypomnie sytuacj spoeczn w krajach wschodnich, zwaszcza w Polsce, w ostatnich latach stalinizmu. Przed definitywnym utwierdzeniem si w 1949 roku systemu stalinowskiego Polska przeya dziesi lat agonii. Poczynajc od 1939 roku, kraj - podzielony midzy hiderowsk Rzesz i Zwizek Radziecki - jest obiektem systematycznej akcji wyniszczajcej. Z gr jedna pita Polakw ginie w wyniku wojny: s to straty dwukrotnie wysze od tych, jakie dotkny Jugosawi, zajmujc drugie miejsce na licie ofiar wojny, a piciokrotnie wysze od strat Zwizku Radzieckiego, rwnie przecie niezmiernie dotkliwych. Jawnie deklarowanym celem polityki hitlerowskiej w Generalnej Guberni byo zniszczenie narodu polskiego. Ze szczegln zajadod podjto eksterminacj ydw polskich, ale i Polacy mieli by pozbawieni swej narodowej tosamoci, swego terytorium, swego jzyka i mieli zosta rozproszeni. Z najwiksz zadekoi niszczono inteligencj, ktra identyfikowaa si z narodem, odziedziczywszy po szlachrie,z ktrej si czsto wywodzia, silne poczurie narodowej godnoci. Po stronie radzieckiej prowadzona bya rwnolegle polityka niszczenia inteligencji i ywotnych si kraju: masowe egzekucje oficerw, wywoenie i mordowanie dziaaczy ydowskiego Bundu. Ju w okresie dogorywania hitlerowskiej potgi wojska radzieckie bezczynnie przyglday si. jak po drugiej stronie Wisy w zamienionej w ruiny Warszawie trwa masakra modych onierzy Armii Krajowej. Nieco wczeniej zawsze saba Komunistyczna Partia Polski bya pierwsz ofiar tej wyniszczajcej akcji. W1938 roku Stalin nakaza Kominternowl jej rozwizanie, a gwnych jej przywdcw cign do ZSRR i wymordowa W momencie koca wojny Armia Ludowa i PKWN, kierowany przez komunistw, ktrzy schronili si w Moskwie, staj si gwnymi siami nowej wadzy. Potpiona zostaa mimo swej przewaajcej liczebnoci

52

c s c PIERWSZA, RUCH

'I:
(

Armia Krajowa; partie socjalistyczna i ludowa zostay r o Z g r o . mione. podzielone, czciowo wcielone do partii rzdzcej, ktdr^ jj tak jak winnych krajach demokracji ludowej staje si faktycz^ f parti jedyn. Grupa kierownicza, ktra skupia w swych rkach j ca wadz, zwaszcza po eliminacji Gomuki i odrzuceniu .poj. f skiej drogi do socjalizmu", reprezentuje znikom cz ludnoci ') Kraj. dodatkowo przeywajcy dotkliwe skutki masowych prze- 'l mlcszcze ludnoci, pogra si w milczeniu, zamyka si wzycS prywatnym wypenionym doranymi zabiegami ekonomiczny^ Taki obraz sytuacji, w ktrej zapanowa w Polsce system komunistyczny. Jest prawdziwy, ale nie jest peny. Niektrych spord 'l tych, co przeyli wstrzsy wojenne, a nie chcieli powraca wstecz, ' ku dawnemu spoeczestwu i ku niesprawiedliwemu i niena- K widzonemu systemowi politycznemu, pocigaa nowa wadza [' - nie z racji tego, co sob reprezentowaa, ale dlatego, e inna |, rzeczywisto nie istniaa, e w pierwszych latach dyktatura nie h bya jeszcze bezwzgldna i totalna, a przede wszystkim dlatego, Z6 {, 1 stwarzaa Jedyn moliw perspektyw odbudowy ycia narodul f Nikt lepiej od Czesawa Miosza nie przedstawi racji, jakimi [i kierowali si intelektualici w pierwszym powojennym okresie. f Nie poprzesta on na oskareniu o cynizm, prno i brak cha- j , rakteru tych, ktrzy wyparli si swej osobowoci i stali si p r o p * gatorami stalinowskiegoreimu;zanim nie wybra wolnoci, sam ] podziela nadziej na takie odrodzenie ycia narodowego i wie ] dobrze. Jak pozbawiony powagi by w zawieszony wspoecznej | \ prni wiat intelektualny, ktry zniszczyy wojenne wydarzenia J Jeszcze silniej odczuwa uczucia narodowe, zawsze ywe zwaszcza pod obcym panowaniem. Pisarz chce y w Polsce, bo tu s jego , czytelnicy, inynier chce odbudowa polskie fabryki, naukowiec ' ara si, by (ego kraj zaj nalene mu miejsce w midzynarodowym yciu naukowym i intelektualnym. Przystpowanie Intelektualistw i modych robotnikw do partii nie zawsze byo tylko J pMamem s i k<">iecznoci, deniem do kariery czy hipokryzj* :

i:

i:

*CaoZWLt;5-lM-lM0

5J

Byway te wybory dobrowolne, a nawet entuzjastyczne, cho rwnoczenie narzucone przez narodowy los. W latach 1949-1953, gdy nacisk dyktatury stalinowskiej partii osiga najwiksze nasilenie, a nawetdo roku 1956, w sumieniach pojawia si rozdwojenie i wielu intelektualistw ucieka si, jak to nazywa Miosz, do bycia ketmanem (termin zapoyczony od Arthura de Gobineau z jego opisu Persji), to znaczy dokonuje cakowitego oddzielenia zachowa manifestowanych na zewntrz, konlormistycznych i bezwzgldnych, od sfery ycia prywatnego, w ktrej ukrywaj si prawdziwe przekonania i uczucia. Obuda pokrywa lk I nienawi. Mimo wielkich reform l zniszczenia dawnych klas posiadajcych .ludno caego kraju bya ogarnita jednym uczuciem: potnej nienawici, Nienawidzili chopi dostajcy ziemi; nienawidzili robotnicy I urzdnicy masowo wstpujcy do Partii, nienawidzili czonkowie legalnej partii socjalistycznej, ktra otrzymaa nominalny udzia w rzdach; nienawidz pisarze zabiegajcy o wydanie ich rkopisw. Ten rzd nie by wasny; Istnienie swoje zawdzicza bagnetom obce] armii" [Miosz l953an6o). Intelektualici zapatrzeni byli w przyszo majc -zgodnie z Ich nadziejami - przywrci narodowi jedno, w ktrej inteligencja* nie byaby oddzielona przepaci od chopw i robotnikw, ktrymi bd to pogardzano, bd ich idealizowano, w ktrej zniesione byoby duszne panowanie wacicieli majtkw ziem* skich i fabryk. Wielu inteligentw, przynajmniej do 1968 roku, nie wyrzeko si nadziei, e przeywane wstrzsy, jakkolwiek by byy

Intttlssnd | e s t s p f l c i i n dla Eoropy WschodnWI kJitgoru sthxn< w uwokim p o t u d wyfatofcl kuitunlnd1 ob|iwMWrt ) w ku .1 rotwlint t c h o p wtanyrt pre im ra nlwwlwiyvli ZIUCIMI* u kulturalne tar*"'' P""*"" kijowego wynika M sljhoicl prwmy*i l nuhj imrtnoM wrvwy prdiicbfc>rcow wwMwy rednie). ImtU^iKl *ayi uintumu t * i iwreAra. l f l ' " ' , f I pnystMcI* InteMitualMd tunowM u k i w n * ccW inlri^mU d V<*rti n.lrM ponadto untdnlcy I wlvksioS< prjrownlkAw tmiytlowych-

54

cnicpituwnA . w

bolesne, przynios jednak spodziewane efekty. Ale a y w ^ byy ich oczekiwania, tym gwatowniejszy narasta w nich g i e w na rwnie bruUlnych, co nieudolnych przywdcw p o l i t y ^ y ^ ktrzy dawili wolnoci obywatelskie, eksploatowali robot m . kw i bez skrupuw okamywali spoeczestwo. To wanie cf komunici nowej daty, Inteligenci 1 robotnicy, odegrali gwn roi w polskim i wgierskim Padzierniku.

ROK 1 9 5 6

KOZDZlA 1: W M - I 9 6 - 1 9 0

55

f.

STpodstawteJwladzy'da,epocztekerupc,i

Nfe mieli jednak tyle siy, aby zarwno w Polsce. Jak na We> grzech zachwia panowaniem stalinizmu. W spoeczestwie tak bliskim modelowi totalitarnemu zmiana moga przyj jedynie & z wszechwadnego centrum. Rozam w komunistycznej elicie wadzy stworzy sytuacj, w ktrej Intelektualici, inteligencja, :( a na koniec cae spoeczestwo mogo zamanifestowa swoj wol wyzwolenia si spod biurokratycznego panowania" (Fejt, w: Kende, Pomfan 1978:38). mier Stalina w 1953 roku i walki o sukcesj po nim osabiy wadz przywdcw w krajach satellc kich. Z kolei tajny raport Chruszczowa na xx Zjedzie KPZR w hi tym 1956 roku da pocztek ruchom rewolucyjnym w tych krajach. Na Wgrzech nowi przywdcy radzieccy w czerwcu 1953 odsu nli od wadzy Rikosiego i poparli Nagya; wprawdzie decyzja t zostaa zmieniona w kwietniu 1955 roku, ale Moskwa nie pozwala Rikosiemu rehabilitowa Rajka, straconego w padzierniku 1949 roku. Te polityczne zmiany osabiaj wszdzie gwne narzdzie partii komunistycznych - policj polityczn. Na Wgrzech GerS nie jest ju wstanie odbudowa tej siy; w Polsce Bierut, a potem " Ochab sami przygotowuj powrt do wadzy Gomuki. Ten kryzys wcemralnych orodkach wadzy wywouje w krajach zalenych

hi'

PT

: >

Cho prawd jest, ze wystpienie poznaskich robotnikw i represje, jakie na nich spady, poprzedziy i przygotoway polski Padziernik, to jednak naley przyj, e istotn rol odegrao tu dziaanie intelektualistw o pogldach rewizjonistycznych, poniewa to oni pierwsi i w sposb bezporedni zakwestionowali istniejcy system wadzy politycznej. Racje ich dziaania byy przede wszystkim moralne: pooy kres panowaniu kamstwa i lku. Wgierski pisarz Cyula Hy pisa 22 wrzenia 1956 roku: .Moim zdaniem problem najwikszej wagi [...] to problem prawdy. Najlepsi pisarze komunistyczni - po tylu trudnociach, tylu wielkich bdach, po gwatownej walce wewntrznej - zdecydowali, e nigdy, pod adnym pozorem, nie bd pisa kamstw" [cyt za: BroUe,,Marie, Nagy 1966:167). ywioowa reakcja tych, ktrych Mikls Molnir nazywa elit sentymentaln", wybucha w momencie, gdy otwieraj si wizienia i wychodz z nich skazacy, ktrzy ocaleli z wielkich procesw. W Warszawie mody Krzysztof Pomfan, przywdca modziey komunistycznej na uniwersytecie, uywa tych samych sw, co wgierski pisarz: intelektualici chc y w prawdzie i uczciwoci. Ich dziaanie nie zwalcza partii skupiajcej w swych rkach cao wadzy, lecz wywiera presj na orodek kierowniczy osabiony wydarzeniami w Moskwie. Dziaania te id w dwu kierunkach: w sposb najbardziej widoczny objawiaj si w rewizjonizmie, w krytyce stalinowskiej wadzy, arbitralnoci politycznego realizmu socjalistycznego, cicego nad caym yciem intelektualnym i artystycznym; ale poza t ograniczon krytyk wychodzc z krgw partyjnych coraz dononiej brzmi gos tych intelektualistw, ktrzy przemawiaj w imieniu narodu, w imieniu skazanych na milczenie szerokich mas spoeczestwa. Std wypywa niejasno i dwuznaczno tego protestu intelektualistw, niekiedy wahajcych

sie

przed zerwaniem z przeszoci. Kazimierz Brandys, d a W l ) y ,; stalinowiec opisuje w Obroni Grenady historie awangardo^ \ go zespou teatralnego, ktremu doktor Faul nakazuje w y ^ . \ wianie sztuk ndznych, ale zgodnych z kanonami realizmu SQ, \ cjalistycznego. Gdy wreszcie powiay inne wiatry, zesp m 0 g } ''J zagra dotychczas zabronion ani Majakowskiego, w zwj^ i' ku z czym Brandys pisze: .Wiedzieli, e mimo ogromnych strat ' przecie ocaleje co, co przerasta kadego z nich, co bdzie si\ i odradza 1 nigdy nie zostanie zaprzepaszczone" - zdanie, w k& \ ! rym wielu dopatrywao si rozgrzeszenia epoki stalinowskiej, i Protesty intelektualistw maj niekiedy bardzo elitarny cha-;, rakter. Numer specjalny Les Temps modernes" z lutego-marc *' 1957 roku, powicony polskiemu socjalizmowi, daje wyraz tej 1 tendencji. Francuski redaktor numeru, Marcel Peju, we wprofi' wadzeniu zadowala si zbyt atwo stwierdzeniem, e prezentom' wane teksty pokazuj, czym powinien by, czym moe by dzi .'i i czym jutro bdzie komunizm uwolniony od stalinizmu" - sd,Lj ktry rycho historia z ca bezwzgldnoci zakwestionowa \ fa; ale rwnie same te teksty s dla czytelnika enujce przez" JT to, ze intelektualici mwi w nich tak wiele o sobie, a tak mao o swym spoeczestwie, o wyzysku robotnikw i wydziedzi- : chopw, o winiach politycznych i o przeladowaniu , 'j

y:Sadenc,i 'p**ndbSS P^rzewegierscy,ktny, J fi! - rc z n i c ^ S ^ ^ ^ ^ ^ e jmanifestacii;] i,; ' o c z n ^ stracenia Rajka. kt^ V W tym C 2 a s i e r e d a ^buPetfiegoorazfo i' ^ hasa w WeCZOrem 22 P-^ddzie rewolucji ! Padziernika, a wic

fabrykami, tj. zniesienia nomenklatury, a nawet domagajc si wolnych wyborw i wycofania wojsk radzieckich. Od samego pocztku rewizjonizm nie ma szans. Nagy, bdcy jego rzecznikiem jako szef swego pierwszego rzdu i bezporednio po jego upadku, nie zdoa nigdy zapanowa nad ruchem, ktry go wynis do wadzy, ale ktry pragn rwnoczenie uwolnispoeczestwo od podporzdkowania partu. Nagy chcia jeszcze wtedy stworzy demokraq'e ludow wyranie rn od spoeczestwa typu radzieckiego, wychodzc od rozszerzonej koncepq'i Frontu Ludowego. W swoich Pamitnikach z rozbrajajc szczeroci wyraa nadziej na zapanowanie ustroju uwolnionego od bonaparrystycznego zwyrodnienia, gdzie lud pracujcy sprawowaby rol kierownicz. Pragn polityki neutralistycznej, odwoujcej si przy tym do ideaw humanizmu. Jest jednak zupenie bezsilny wobec konfliktu midzy kryzysem politycznym i ideologicznym na szczytach hierarchii a wyzwoleniem potnych, dotd skazanych na milczenie si narodowych i spoecznych; dlatego te jake pusto brzmi jego wielkie sowa niezdolne okiezna rozptany ywio! Rycho sam Nagy zostaje nim porwany; rozczarowuje rewolucjonistw, ale rwnoczenie doprowadzony zostaje do zerwania z Moskw, gdy w ogarnitym rewolucj Budapeszcie ogasza wystpienie Wgierz Ukadu Warszawskiego, za co zapaci yciem. Intelektualici, dziaacze i funkcjonariusze komunistyczni, cywilni i wojskowi,lctrzy zaczynali od rewizjonizmu, teraz rzucaj si w wir rewolucji i niekiedy znajduj w niej mier; ich los wiadczy o niemoliwej do pokonania przepaci dzielcej krytyk zrodzon wewntrz reimu od buntu kwestionujcego ten reim 1 zaleno kraju. To, co byo rewolucj na Wgrzech, w Polsce ograniczyo si do zapanowania klimatu rewolucyjnego; komunistyczni przywdcy zdoali tu stopniowo przygotowa powrt do wadzy Gomuki; krwawe tumienie robotniczych wystpie w Poznaniu 28 czerwca '956rokuosabio parti ale kierownictwo pastwa znalazo do

^ n i e dalej od p o s t I l a t ' eWlZJOnizm * W midzy w,ad J' " - Staraj si? odtworzy f^^nietylkoobai^ a . I " ? a ( W s P | not narodow, domaUke udajc zapewienIa o 2 " ^ W k o s , e W>Farkasa. ale r b0tnikom opywu na zarzdzanie y-

ernaStOPUnktOVVyapelPo,itechniki ia

j'

ty
58
S

CZACH*-

CH

iry by podczas demokratycznej nocy z 19 na 20 p a d z i e r n j k ? 6rokuoprzesi presji radzieckiej! udaremni zamach * , / 195 przygotowywany przez grup natolisk, czyli stalinowsk. A l e /. w obu krajach istota systemu wadzy powodowaa take odd z i e -! lenie wystpujcych na najwyszym pitrze systemu politycznego * napi od rewindykacji spoecznych i narodowych wysuwanych j przez szerokie rzesze ludnoci. ,: Na Wgrzech interwencja armii radzieckiej-pierwsza (24 p a [ dziernika), a zwaszcza druga C 4 listopada) - nadaa walce naro; ; dowej pierwszorzdne znaczenie. Nawet rady robotnicze uznaa jej pierwszestwo. W Polsce wiadomo narodowa pozwolia 1. przywdcom wytrzyma radziecki nacisk. W obu wypadkach ', ruch narodowy nie byljedynie nacjonalistycznym odruchem,b^ przede wszystkim wyrazem woli i nadziei na spoeczne wyzwo-c lenie, zarwno polityczne, jak gospodarcze i kulturalne, spod^ wpywu si zewntrznych, ktrych przywdcy krajowi s brutala! nym, cho niesprawnym narzdziem. Opracowany n Politechiil nice, jeszcze 18 padziernika, tekst mwi: .Uwaamy, e sojusz ze Zwizkiem Radzieckim, Chinami i krajami demokracji ludosJ wej powinien stanowi podstaw naszej polityki zagranicznej i gospodarczej. Ten sojusz nie moe jednak w adnym wypadku > kwestionowasuwerennoci krajw sojuszniczych ani ograniczaj j} ich swobody w wyborze drg wiodcych do socjalizmu". Stanowisko to szybko radykalizowao si pod wpywem sytuacji rewo-^ lucyjnej, ale nacjonalizm, bardzo silny przed wojn na Wgrzech 1 w Polsce, odegra w ruchu narodowym z 1956 roku zupenie marginaln rol. Gdy za chodzi o dopatrywanie si w tych wyda-s f o Z l l ^ Z tk:!b T "*"**
S t a W n e t 0

OZMIM i, tSS-tU-Q

59

" * * * tego rodzaju s nazbyt

m o n a

"owilizagro i e d fh

^r~^
Cnia

'

b y

* M o uwaa za cos ' *

L c h

e,iminaC

'

k t

^ "*" :

Czy udzia robotnikw w polskim i wgierskim Padzierniku by zapowiedzi Solidarnoci? Bardziej rzuca si w oczyto.co dzieli te dwa ruchy, nito,co je do siebie upodabnia. Bez wtpienia wszystkie robotnicze bunty miay przyczyny ekonomiczne, ktre szybko nabieray wymowy politycznej, gdy w gospodarce upastwowionej posunicia gospodarcze, takie jak brutalna podwyka cen, bdy planowania czy narzucanie dodatkowych, niewynagradzanych godzin pracy, s rwnoczenie decyzjami politycznymi. Oprcz rysw wsplnych wszystkim rewindykacjom i buntom robotniczym istnieje zasadnicza rnica midzy pocztkow faz tych ruchw, polegajc na tym, e od zarania ruchy te s rozdarte przez dwie przeciwstawne tendencje: albo stanowi totalne odrzucenie reimu, albo s rewizjonistyczne w tym znaczeniu, e ci, ktrzy nimi kieruj, d do bardziej racjonalnego zarzdzania przemysem i powrotu do prawdziwego socjalizmu. w rozbrat dwch tendencji w onie ruchu robotniczego stanowi przeciwiestwo Solidarnoci, ktra jest orodkiem oporu caego spoeczestwa przeciwko politycznemu i spoecznemu panowaniu partii oraz obron autonomii przedsibiorstw. W kraju komunistycznym, gdzie nie jest moliwa dziaalno czysto zwizkowa, skoro pracodawca jest zarazem panem i wadc wszystkich i wszystkiego, owa wspzaleno walk spoecznych, politycznych i narodowych moe krystalizowa si lub nie wok problematyki pracy. Ot w 1956 i w 1968 roku klasa robotnicza nie odegraa roli takiego orodka krystalizacji zarwno na Wgrzech, jak i w Polsce czy w Czechosowacji. Od samego pocztku robotnicy odrzucaj reim, jego przywdcw i ich uzalenienie od zagranicy. W Pilznie w 1953 roku robotnicy opanowali ratusz, palc portrety Stalina i Gottwalda. W Berlinie. 16 czerwca tego roku manifestacja robotnicza domaga si odejcia Ulbrichts i wolnych wyborw w zjednoczonych Niemczech. W obu wypadkach buntu robotniczego nie sposb oddzieli od kryzysu politycznego, ktremu daa pocztek mier Stalina. Poznascy

OtIAt):ms-lfc-Mso rohotniev podnosztat P * * 0 P 0 * " * * C e \ a , e * ^ ^ ^ T u i e p o ^ ^ d z i e K ^ Y V m o m e n a e g d y Ochab przwotowujo powrt Gomuki do wadzy. IVMJe, A nawet perskie rady robotn.cze me s wy,*. sem typowej walH kUsovwj. Nad cabin krtkim ywotem - od ^ padziernika do 9 stopad J 1956 roku - rad robotniczych na W^rwch ciaiy otwcn& wdiieckiej interwencji wojskowej. Rady a^wk^w^k^oii^rpneksmcajsiwregionalnert^ ludw* WfflKl stolicy przywdcy rady robotnicze} wielkiego Budaoesrtu w gtwne wysiki koncentruj na negocjacjach i Kidimn. a na* * okupantami w celu zminimalizowania strtjj spomNtomnixh wojskowa, interwencj. Oczywicie problematyka samorsadurobotniczegonie znika, czsto nawet przybiera tak sam posta, -jakiej pojaw si w 1981 roku w Polsce: jako rodek pojwalaiaa* uwolni przedsibiorstwo od wszechwadzy partii i nomenklatury, przy czym towarzyszy temu wiadomo wyranego rozdaelenia funkqi zwizkw zawodowych majcyds zadanie iwindykacyjne od rad robotniczych jako organu zaradzania czy sprawowania kontroli nad zarzdzaniem. Byo jednak tetnozlhvc, gdy rewolucja wznosia si i upadaa, aby rady robotnicze stay si czym innym ni przede wszystkim orodkami politycznego i narodowego oporu. W Polsce bierze gor tendencja przeciwna, reprezentowana prze*rewizjonistycznienastawionych ekonomistw walczcych t bdami zarzdzania. Wykorzystujc akcj robotnicz. saraj si oni rozszerzy wyzwolony od zalenoci od partit obszar i otworzy moliwoci dziaania przed nowymi gospod o m , pastwowych przedsibiorstw. Ustawa z 19 listopada

1 61

I
li

prowadzona bya przez nielicznych komunistw, walczcych wewntrz partii o zdobycie w niej wpyww*. Trzeba byo i mona byo wtedy walczy o kontrol nad aparatem. Walka robotnicza w 1956 roku ma przede wszystkim charakter polityczny, zarwno gdy idzie o zrewoltowane doy spoeczne, jak i strategie odgrne. Nie moe si jeszcze wtedy utworzy prawdziwie spoeczny ruch o politycznych konsekwencjach, do czego dojdzie w Polsce wier wieku pniej. Wtedy byam walka bezporednio polityczna, a rola, jak w niej odegrali robotnicy, zwaszcza z wielkich zakadw pracy, tumaczy si tym, e byii oni si o podstawowym znaczeniu dla wadz realizujcych program industrializacji i uwaajcych si za rzecznika proletariatu.

ROK 1968 - PRASKA WIOSNA

U schyku 1956 roku drogi Wgier i Polski zdaj si prowadzi w przeciwnych kierunkach. Pokonanym Wgrom narzuca swj rzd okupant, a gwni przywdcy rewolucji zostaj straceni uwizieni lub zmuszeni do emigracji. W Polsce, przeciwnie, rodz si wielkie nadzieje; chopi nie s ju przymuszani do kolektywizaqi. Koci z uwolnionym prymasem przestaje by przeladowany, intelektualici mog si swobodnie wypowiada i na nowo nawizywa kontakty z krajami zachodnimi, podejmuj dziaalno rady robotnicze, a caa ludno ula Gomuce, widzc w jego powrocie zerwanie ze stalinizmem. Bardzo szybko jednak oba kraje zaczynaj si do siebie upodabnia. Ofiara stalinowskiego procesu - Kdr- nie po to zostaje wyniesiony przez Chruszczowa do wadzy, by kontynuowa polityk Rkosiego, Z jednej strony podejmuje polityczn pacyfikacj kraju - owiadcza, e ci, co nie s przeciwko nam.s z nami*. Z drugiej strony przystpuje do gbokich przeksztace w dziedzinie metod zarzdzania gospodark. W Polsce x kolei okres otwarcia nie trwa dugo. Ju w 1957 rady robotnicze zostaj

PU

ft2TS^!n^0?

M dWy2ie Z2 9 Bsto

^ 2 ~ ? ^ ^ y l n ^-o a przedsibior, jak

P*a 957 dziel

15

62

" A ' ,wCM

ROZDZIALI; W56-19SJ-JJ80

63

p^por^dko^nez^omzawodowym, co praktycznie 0 2 n a < sm-Wcigulatszeidziesitychnas.lasitwardykurswpo,^ a awetwideologii, doprowadzajc wiosn 1968 roku do brufef nego stumienia rozruchw studenckich, do gwatownej karnpanii nacjonalistycznej i antysemickiej, w wyniku ktrej znaczna wikszo polskich intelektualistw pochodzenia ydowskiego zostaje zmuszona do emigracji. jeli w polowie lat szedziesitych oba kraje wydaj si do siebie do podobne, to dlatego, e z gr dziesi lat po mierci Stalina nie sposb ju wszystkich systemw komunistycznych Europy Wschodniej nazwa stalinowskimi. Nie s ju one bezporednio zwizane z osob oraz dziaalnoci despoty i jego wity, chocia pozostaj nadal podporzdkowane panowaniu ZSRR. Sytuacja tych krajw jest porednia, nie okrela jej w sposb peny rola satelitw, nie stote spoeczestwa typu komunistycznego. Naley wtpi, by systemy te mogy si osta, gdyby zostay przeprowadzone wolne wybory; ale jest te coraz bardziej faszywe L S wT 0 dT C i W S U W i e n i e W n k h W a d l * spoeczestwu; skoro zawiody zarwno nadzieie na nnlifv^ . ' a " u n a r o d o w iakiz.brnaiysiesuiinowS^^ ' ^onomi>
e g MarcRakovskimaracje kiedv^ ,n eC SPeCZestWemMeEuropyWschodniej,rtJevb ; p o d k r e l a .eanalizujc y Wladom czestwa szczeglnego typu yni, i s to spoeWyrazemzasadniczegow,

wadza ustali- r C S T " " 5 0 ^ i n d u S t r i a l i ^ ' -

czne, wewntrz tych krajwjes r P ' , n e C Z y W i s t 0 c i S Pbiem W ekonomicznych.T endec ^ ^ * y w a n a do prow Czechosowacji krain n - ' ^ P u i e 7 ,
rezerw wiejskiej sity rohn T
a

^ y c h J e s ^ ^

* a n e * *vr,

'

P,atnl

ego.w zrost

gospodarczy gwatownie si zaamuje. W partii i w koach kierowniczych dojrzewa idea reformy gospodarczej. Propozycje Oty 5ika, odpowiedzialnego za gospodark w kierownictwie komunistycznym, zostaj przyjte i jeszcze za czasw Novotnego staj si oficjalnym programem partii i rzdu. Przypisuj one pierwszoplanowe znaczenie przeksztaceniom metod zarzdzania przedsibiorstwami, powikszajc wpywy kadry technicznej i ograniczajc bezporedni dyktat partii w yciu gospodarczym. Reforma gospodarcza nakada nowe zadania na zwizki zawodowe i na zespoy pracownicze, ktrym zapewnia moliwo wpywania na zarzdzanie przedsibiorstwem. To nowe nastawienie jest zgodne z polityk radzieck, ktra za czasw Chruszczowa zmierza do przyznania dziaaczom gospodarczym wikszej autonomii w stosunku do partyjnych biurokratw i ideologw. Wgry podejmuj reform gospodarcz w 1968 roku. Partia oczyszczona z elementw opozycyjnych jest ju w stanie kontrolowa i prowadzi dzieo odtworzenia aktora obywatelskiego, czyli kierownikw przedsibiorstw, inaczej mwic: warstwy zarzdzajcej, obdarzonej autonomi, lecz rwnoczenie podporzdkowanej. Odwrotnie w Polsce, autonomia spoeczestwa i jego opr, to znaczy dziaanie si zorganizowanych, czy bd to chopi, Koci czy intelektualici, skania Gomuk do skoncentrowania si w krtkim czasie na zadaniu ujarzmienia spoeczestwa przez parti. Oznacza to powrt do polityki gospodarczej, stanowicej zwyk pochodn stosunku si wewntrzpartyjnego centrum, bez liczenia si z racjonalnymi kryteriami ekonomicznymi W Czechosowacji reforma ekonomiczna prowadzi do kryzysu Politycznego w onie kierownictwa (co byo jeszcze do uniknicia w 1956 roku), rodzc od gry" ruch wyzwolenia spoecznego, Podobnie jak dwanacie lat wczeniej w Polsce i na Wgrzech. %darzenia czechosowackie przynale do dwch epok: do, k oca okresu stalinowskiego i do czasw poststalinowskichj

wr
64

cnstp<* *-

w,o

*<BZIU; 19M-196S-1M0

65

w ktrych - w wyniku uprzemysowi .zmian spol^ J * nowe problem waciwe vwchodiiloeurop^ K industrialnymspoaaestwomkomunisryanymPraskaWio^ stanowi z jednej strony wielki ruch spoecznego i kulturalna wyzwolenia przeciwstawiajcy si narzuconej wadzy; z drugistronywspierasienanowych siach zrodzonych z przeksztaca gospodarczych i spoecznych, ktre zachodz w obrbie wyf^j jcego si nowego typu spoeczestwa. ; ' ,-| Nieobecno wielkiego, masowego ruchu protestu w Czecha, " sowacji w 1956 roku tumaczy si w znacznej mierze brakiem wizi pomidzy intelektualistami a robotnikami. Wizi te nawi zujsidopierowatrnosfenerewolucyjneji968roku,azwaszc2a ' po radzieckiej inwazji, W latach 1967-1968 nie kto inny jak waidfl intelektualici prowadz ofensyw. Na iv Zjedzie Zwizku Pisa-: rzy Ludvfk Vaculik wystpuje pierwszy z mow oskarycielsk ^ przeciwko polityce partii i w obronie demokracji, a Kare Kosik wychodzi poza krytyk samej polityki, mwic: .racje r o z u m u j niep.dporzadkowanenabzomsumieniastajsiracjami czysto utylitarnymi i technicznymiradami\*t*J . L acywilizacja^sij^^ i ich czysto technicznej | o g i k r ziT ,'f^ n i e w o I m k i e m 07 an K u n d e r a niepokj wobec faktu, e literatu wyraa raeska europejski charakter. " i sowacka trac swj Wzburzenie to zaostrza kry^. . twie politycznym, niezdolnymi ' ^ K t n i e m w kierownicspoeczestwa, ani ycze pr^?^* anf oczekiwa 0 c podejmujeatakprzeciwkoN^ 6w radzieckich. Ota Sk

w Pashva r : ^ i emrP . to zmiana ta nn jednak zmiany polityczne p o cy <*ji1 i Polecz"ej. Szybko 4 s a wic oywienie opinii p u b ^ ' ** o! w

y " i k u C 70Z ' " , Z a c | P r a ^ P!awiaj si

dania prawdziwych wolnoci politycznych, to znaczy wolnych wyborw, w ktrych rywalizowaaby wiksza liczba partiL W Cze chosowacji odywa wielka tradycja demokratyczna, sigajca czasw Tomasza G. Masaryka. Zdenk Mtynif pisze w zwizku z tym: Wystarczyo zachwianie tymi strukturami prowadzce do pewnych kluczowych przemian oraz na pewien czas paraliujce niepewnoci pozostae ogniwa mechanizmu dyktatorskiego" rMlynaf i9,8ia:87). Ale ta ograniczona zmiana wyzwala .szeroki, demokratyczny ruch spoeczny o wyranym, czsto decydujcym czynniku moralnym" T mwi ten sam autor. Ten wielki i tak szybko przekroczony dystans dzielcy odgrny rewizjonizm od spoecznego ruchu, rwnoczenie kulturalnego, politycznego, narodowego i moralnego, stawia w jednymszeregu wydarzenia Praskiej Wiosny i Padziernika na Wgrzech. W obu wypadkach hegemonia narzucona spoeczestwu - nie tylko pastwu - przez parti zostaje zakwestionowana, co pociga za sob radzieck interwencj wojskow, wadza partii jest bowiem filarem wspierajcym ca konstrukcj systemu i przywdcy radzieccy nie mog tolerowa sytuacji, w ktrej partia staje si bezsilna i poddana wpywom spoeczestwa, zamiast trzyma je w ryzach. v Co natomiast odrnia wydarzenia czechosowackie z 1968 roku od wgierskich z 1956, to rola problemw gospodarczych oraz ruchu robotniczego w obu ruchach narodowych, jest prawd, e w Czechosowacji, tak jak na Wgrzech i w Polsce, rady robotnicze zaczynaj si formowa pno. Pierwsze powstaj w maju, a rozwj ich nastpuje dopiero po interwencji radzieckiej z 22 sierpnia, a zwaszcza w cigu zimy 1968/1969. Wprawdzie rady te odegray rol polityczn i udzieliy schronienia Przywdcom partii po jej sierpniowym tajnym zjedzie, ale w porwnaniu z radami wgierskimi, a nawet polskimi, rady czechosowackie byy znacznie bardziej pochonite problematyk gospodarcz. Rozwijay si one przy poparciu zwizkw

66

CS PIERWSZA. RUCK

I
zawodowych oraz wikszoci dyrektorw przedsibiorstw. Dwie trzecie z ich czonkw stanowi technicy i inynierowie Rwnoczenie rady te speniaj wan funkcj polityczn, trzymajc si wiernie programu dziaania przyjtego przez parti 5 kwietnia 1968, ktrego odnony rozdzia nosi tytu: Socjalizm nie moe si oby bez ducha przedsibiorczoci*. Nadzwyczajny Zjazd 22 sierpnia podtrzymuje to samo nastawienie. W kwe- stii rad robotniczych Zjazd stwierdzi: .Materialne zainteresowanie poszczeglnych zespow pracowniczych jako wyraz oglnego ducha socjalistycznej przedsibiorczoci moe by wykorzystane w rnych odpowiednich organach samorzdu przedsibiorstw; gdyby rady pracownicze umiay poczy bez-^ poredni interes pracownikw z szerszymi interesami przedsibiorstwa i caego spoeczestwa, to dostarczyyby trwaej podstawy i dynamizmu produkcji, czynic j kompetentn 1 kwalifikowan tak w sensie technicznym, jak I operacyjnym". Co prawda, niektre rady, jak na przykad rada w zakadach KD ?. im. W. Piecka w Pradze, miay odmienn, bardziej samorzdn koncepcj. Wszdzie jednak wida myl wyraon przez przewodniczcego rady pracowniczej zakadw Skoda w Pilznie; .trzeba dy do tego, by socjalistyczny zakad przemysowy , dziaa na podobnej zasadzie, jak prywatny przedsibiorca". Nie, naley pochopnie dopatrywa si w tym tendencji technokra^ tycznych; chodzi tu raczej o poszukiwanie drg pozwalajcych godzi interes robotnikw z obron racjonalnych zasad gospo-"' darowania przeciwko arbitralnym decyzjom politycznym. Nie* podobna oddziela problematyki samorzdowej od roli polj-( tycznej rad w okresie przebudzenia si narodowych aspiracji bezporednio po obcej interwencji; owo domaganie si racjonalizaqi decyzji gospodarczych wiadczy o tym, e robotnicy byli i nie tylko gotowi broni swych praw, ale e pragnli odbudowa gospodark oraz cae obywatelskie spoeczestwo. W rynV samym okresie reforma wgierska stawia sobie ten sam cel,

OIDZ1AL1: 5-lS6-19l0

67

ale rekonstrukcji gospodarki dokonuje odgrnie, pod kontrol partii, przeciwstawiajc si wszelkim deniom do politycznej demokratyzacji. W przeciwiestwie do tego rady czeskie (na Sowacji byy one nieliczne], wychodzc od robotniczej akcji rewindykacyjnej, zmierzaj do - zgodnie z intenq'ami Oty Sika - odrodzenia gospodarki przez jej uwolnienie od politycznej kurateli. Sprawa ta nie miaa znaczenia w 1956 roku w Budapeszcie, a w Polsce w tym samym czasie miaa znaczenie drugorzdne; dopiero w 1981 roku staa si w Polsce spraw centraln. SYTUACJA W POLSCE To przypomnienie wielkich wystpie masowych i politycznych z 1956 i 1968 roku jest pomocne do okrelenia ram, w ktrych rozwija si dziaalno Solidarnoci w Polsce w latach 1980-1981. Rnice pomidzy ni a wgierskim Padziernikiem czy Prask Wiosn s oczywiste. Solidarno prowadzi sw dziaalno w fabrykach i unika gwatownych star z wadzami pastwowymi; nie kwestionuje polskich sojuszy. Inaczej na Wgrzech w 1956 roku: tam dziaania ograniczone do rewizji systemu politycznego i ideologicznego uwolniy potny ruch masowy, ktry zakwestionowa podstawy wadzy. Doprowadzio to do interwencji Armii Czerwonej. W Czechosowacji w roku 1968 dystans dzielcy poczynania na wyszych szczeblach hierarchii od ruchu oddolnego by znacznie mniejszy. Krytyka odgrna dotyczya bowiem przede wszystkim polityki gospodarczej partii i rzdu, a szerokie rzesze ludnoci pociga nie tyle ruch narodowy, ile oglna atmosfera liberalizacji. dania robotnikw, przekonania demokratyczne i poczucie narodowe zbliaj si ku sobie. Podobnie jednak jak w 1956 roku na Wgrzech, kierownictwo polityczne kraju traci panowanie nad sytuacj. Dubek, tak jak w padzierniku 1956 Nagy w Budapeszcie, daje si wcign w poczynania daleko odbiegajce

"ZESC PiHMrSA. UCH OWZ*ltttK-i

W n w

od spokojnego programu uchwalonego przez parti na wi 0 $ n , Z tej przyczyny ten wiemy poplecznik polityki radzieckiej ^ , staje obalony przez wkroczenie wojsk Ukadu Warszawskie Tragiczny koniec Praskiej Wiosny nie powinien przesania nam rnic dzielcych wydarzenia wgierskie od czechosowac. kich. Odlego midzy odgrn krytyk a daniami masowymi bya znacznie mniejsza w Czechosowacji, nie byo te wcale pr^. tym typowo rewolucyjnego klimatu ani ducha powstaczego. Sytuaqa w Polsce W1980 roku wydaje si odwrcona w stosunku do 1956, a nawet 1968 roku. Inicjatywa nie wychodzi od " intelektualistw ani od czci politycznego kierownictwa, ale od ^ robotnikw. Intelektualici zabieraj gos gwnie w charaktei ekspertw w subie zwizku. Z drugiej strony ruch nie ma ' zupenie charakteru rewolucyjnego, a jego dziaania polityczne;, s tylko przedhieniem akcji zwizkowej. Jak wytumaczy te i zasadnicz zmian, pozwalajc na uformowanie si spocz- ' nego ruchu robotniczego, ktry wyraajc daleko idce dania demokratyczne i narodowe, jednoczenie nie wykracza poza r a n j | ' ktre sobie wyznaczy, nie chce zniszczy partii, ale - uwalniajc kolejne dziedziny ycia od jej dyktatu - uwolni spoeczestwo? Pierwszego wyjanienia dostarcza gospodarcza sytuacja Polski. Nigdzie, w adnym innym kraju komunistycznym Europy rodkowej klska polityki przemysowej i rolnej rzdu nie jesttak jaskrawo widoczna. Dotkliwe i powszechne braki idce w parze ',. z powanym zachwianiem rwnowagi paraliuj system produkqi, a izolacja wadzy w spoeczestwie sprawia, e czysto polityczne kryteria coraz bardziej ci na decyzjach gospodarczych. Brak kompetencji oraz korupcja uwypuklaj i pogbiaj irytaqe spoeczestwa obserwujcego zaamywanie si kolejnych program*] Inwestycyjnych. W wiecie robotniczym, odczuwajcym na was-. nej skrze realia gospodarcze, narasta niezadowolenie. Nawet najlepiej zarabiajce grupy zawodowe, jak na przykad grnicy. r ,. ^trzegaj wyzysk, jakiemu s poddani, ze warunki pracy, brak tt "

69

higieny i bezpieczestwa pracy, a take fikcyjno oficjalnych danych, bdy polityki inwestycyjnej i organizacji produkcji. Ta liczna klasa robotnicza z biegiem lat ulegaa przemianom. jednej strony modzi robotnicy nie maj ju tych perspektyw Z awansu spoecznego, jakie otwieray si przed wykwalifikowanymi robotnikami zaraz po wojnie, gdy wielu z nich objo funkcje kierownicze w fabrykach, centralnej administracji i aparacie partyjnym. Z drugiej strony przemys wchon pracownikw przybyych ze wsi, cigle blisko zwizanych z tradycjami wiata wiejskiego, przywizanych szczeglnie do praktyk religijnych. Obecno w wiecie przemysowym tych tradycji kulturalnych w niektrych regionach, zwaszcza na lsku i w miastach wybrzea batyckiego, wzmocniona zostaa jeszcze przez napyw przesiedlecw z terytoriw wschodnich przyczonych do Zwizku Radzieckiego, wiat robotniczy skupia w sobie cao problematyki narodowej, cierajc si rwnoczenie stale w yciu zawodowym z wadz polityczn. Partia, sprawujca najwysz wadz, decyduje zarwno o polityce gospodarczej narodu, jak i o warunkach pracy robotnikw w ich zakadach pracy. Podporzdkowane pastwu i dyrekcjom przedsibiorstw zwizki zawodowe nie mog wyraa w sposb niezaleny da robotnikw. Na te trwae przyczyny niezadowolenia i nieufnoci wobec wadz politycznych i gospodarczych nakadaj si jeszcze reakcje na krwawe represje, jakie dotkny manifestacje robotnicze.Te, ktre rozegray si w Poznaniu 28 czerwca 1956 roku, pochony wiele dziesitkw ofiar; w czasie strajkw n a Wybrzeu w grudniu 1970 roku, w Gdasku przed Stoczni im. Lenina, a zwaszcza przed stacj Gdynia-Stocznia, jak te w Szczecinie, zabitych byo znacznie wicej. Jedn z pierwszych manifestacji tajnego zwizku zawodowego Stoczni im. Leninabyo upamitnienie ofiar represji * grudnia 1970 roku. Klasa robotnicza staje si coraz bardziej nieugita w swej ekonomicznej, kulturalnej, politycznej i narodowej postawie wobec wadzy politycznej.

wc>i^ rimT^ '

"DZlM.|:M5-lw.,,

Gdy chodzi o rewizjonistycznie nastawionych intelektu,,, ' stw, trac oni wpywy lub zmieniaj swoje przekonania, W ,' ! szo z nich szybko rozczarowuje si do Gomuki; niektrzy s i * radykalizuj. Jak na przykad modzi wwczas Jacek Kuro i Ra^j Modzelewski, ktrzy zostaj uwizieni po napisaniu listu otwartego do partii oskarajcego panowanie nowej Wsy", by posuy si terminem Milovana Dilasa; inni, jakfilozof Leszek Koakom i ski, otwarcie kwestionuj sens socjalizmu. Ten ostatni - w tekcie, ktry zdoby znaczny rozgos - zapowiada na pocztku, t zamierza w nim okreli, co to jest socjalizm, po czym dugo rozwodzi si nad tym, czym on w polskiej rzeczywistoci nie jest; a w zakoczeniu stwierdza, e na temat tego, czym jest socjalizm^, da si powiedzie tylko tyle... e jest dobr rzecz. i Reakcja antydemokratyczna, nacjonalistyczna i antysemick, > podjta przez grup partyzantw" kierowan przez generaa Moczara, doprowadza do eliminacji duej czci rewizjonistycznych Intelektualistw, reformatorw i liberaw, a zwaszcza wfeffl intelektualistw ydowskiego pochodzenia. Robotnicy nie udzielili poparcia represjonowanym na wiosn 1968 roku studentom i intelektualistom, d za nie poprali robotnikw z Wybrzea i odzi w latach 1970-1971. To, ze intelektualici przestaj odgrywa sw] v tradycyjn rol, okae si zjawiskiem trwaym, gdy take w 1980 roku wysze uczelnie nie znajd si w centrum rozgrywajcych si wydarze, jednym z pierwszych, ktry wskaza na koniec rewizjonizmu, by Adam Michnik, zwracajc rwnoczenie uwag ; na zmierzch tego, co nazywa neopozytywizmem grupy Znak, ktli podobnie jak rewizjonici liczya na reformy odgrne. Michnik." wezwa intelektualistw do zachowania postawy niepokornej, do obrony praw czowieka i niesienia pomocy rodowiskom ' robotniczym. Wreszde. niezalenie od racji, ktre wyznaczaj centraln rolj luaae robotniczej, a zmniejszaj rol intelektualistw, trzeba tu : POdkre& P ^ e n O* oglny charakteryzujcy spoeczestwo ,

71

f
In

polskiej, najpeniej nawietlony przez socjologa Stefana Nowaka. Polacy czuj si zwizania bliskimi, z rodzin i przyjacimi, s bardzo przywizani do Polski; natomiast instytucje spoeczne te i polityczne uwaaj za obce swoim wartociom i potrzebom. Midzy yciem prywatnym a poczudem narodowym rozciga si iec spoeczna i polityczna prnia. Spoeczestwo zazwyczaj W myli i dziaa realistycznie w ramach istniejcego stanu, ale obca mu jest myl, e reprezentuj je przedstawidele wadzy czy e naley przyjmowa ofkjalnielansowane zalecenia. Ma poczucie, e oficjalne enuncjacje nie s sformuowane w jego wasnym jzyku. Niemal wszyscy doszukuj si w nich pewnych informacji, ale poza funkcjonariuszami partii tylko bardzo nieliczni s gotowi szuka w nich myli wartych dyskusji, aprobaty czy odrzucenia. Dygnitarze mog znale posuch jedynie wtedy, gdy odwouj si do interesu narodowego lub gdy staraj si rozmawia .jak Polak z Polakiem" _ WNIOSKI '

Do roku 1956, a w Czechosowacji nawet do roku 1968 yrie polityczne krajw komunistycznych Europy rodkowej przygniata sprzeczno midzy wadz totalitarn - narzucon w wyniku podziau Europy i rozszerzenia w ten sposb strefy wpyww radzieckich - a aspiracjami narodowymi spoeczestw. Panowanie totalitarne z samej swojej natury wyklucza uznanie istnienia jakichkolwiek konfliktw wewntrznych. Dlatego opr w tego typu systemach nie prowadzi do formuowania da, ale wyraa si w zewntrznej albo wewntrznej emigracji. Po mierd Stalina t xx Zjedzie w samym centrum wadzy podnosz si zrazu nieliczne gosy intelektualistw przyjmujcych postaw rewizjonistyczn; jednake wobec rosncej sabod politycznego kierownictwa partii opozycja spoeczestwa wzmaga si Izaczyna atakowa pozycje, na ktrych okopaa si wadza.

\-r

CZCSC PtERWSM. *

U C H

wier wieku pniej sytuacja w Polsce radykalnie s i e ^ . , nix W wyniku kolejnych kryzysw totalitarne panowanie p a ^ , zaczyna sabn. Nawetsami przywdcy szukaj prawomocno^ systemu wadzy n ie w ideologii, lecz w dziaaniach g o s p o d a r c e I Przeladowani, wczeni w szeregi wadzy, doskonalcy S W o j ,, kwalifikacje zawodowe czy stojcy u boku mas rewizjonj^ ' znikaj. Wzmacniany bdami ekonomicznymi ruch robotnicy podejmuje dzieo przywrcenia spoeczestwu ycia i ograni! czenia hegemonii partii. Ju wczeniej zostay wyrwane spod j | ' wpywu niektre wane dziedziny, ale Solidarno chce uwolni kluczowe sfery dziaania: organizacje zwizkowe, kierownictwo1 przedsibiorstw, rodki masowego przekazu, a by moe takg.1 I polityczny system przedstawicielski.. Wadza jest w defensywie;!' niekiedy nawet wydaje si cakiem bezsilna. Po wierwieczu , buntw i sprzeciww podjte zostaje w tej czci wiata zadanie odrodzenia ycia spoecznego, wychodzce od dou, z krytyM > polityki gospodarczej, ktrej klska traktowana jest jako wiav". dectwo klski systemu politycznego, Ruch ten nie odwouje si '!' do przeszoci ani do wzorw obcych; jest gboko zakorzeniony'-,"' we wspczesnym spoeczestwie polskim, take w istniejcych 7 politycznych i gospodarczych formach organizacyjnych. - *' i w realizm nie agodzi jednak radykalizmu prowadzonej walkt r Na Wgrzech w 1956 roku spoeczestwo usiuje wyzwoli si, / . spod stalinowskiego panowania; w 1968 roku w Czechosowacji, | w dgu jednej wiosny przeywa zudzenie wyzwolenia; w Pojsce V ' w 1980 roku siy spoeczne skupione wok ruchu robotniczego ; r ' podejmuj zadanie odzyskania przestrzeni spoecznej l wyzwo{.! lenia si spod dominacji wadzy politycznej, osabionej klsk 'J swej polityki gospodarnej, ' * f
>'f

Rozdzia II KLASA- NARD - DEMOKRACJA

i
NARODZINY RUCHU
1 : ' - ' "

Na pocztku lat siedemdziesitych siy opozycji s rozproszone i osabione; w sierpniu 1980 roku skupiaj si one wSolidarnoci lub popieraj nowy zwizek, ktry ju w pierwszych tygodniach istnienia pozyskuje niemal wszystkich pracownikw. Robotnicy, intelektualici, papie Jak wytumaczy t radykaln zmian? Wysuchanie wypowiedzi czonkw Solidarnoci pozwala wyodrbni rne skadniki ich dziaa i powiza je ze sob. Dopiero jednak zapoznanie si z przebiegiem strajkw na Wybrzeu i poprzedzajcych je akcji pozwala sformuowa pierwsze hipotezy i wyodrbni czynniki, ktre w ogniu gorcych dni strajkowych stopi si w jedn cao. Trzy podstawowe zmiany okrelaj sytuacj Polski w tych latach. Po pierwsze, odwrcenie si sytuacji gospodarczej. Po roku 1970 Polska przeywa eufori wielkiego programu inwestycji przemysowych; urzeka on nawet banki zachodnie, zdajc si zapowiada podniesienie stopy yciowej i koniec niedostatku. Tym zamierzeniom gospodarczym towarzyszy wikszy pragmatyzm i tolerancja oraz zelenie politycznej i ideologiczne. Presji partii na spoeczestwo. Po roku 197S przychodzi jednaK

* -if

74

CZiC

PltHWSZA. ROCH

p M

**

> w

wMllt(B(]

zaamanie: okazuje si, e inwestycje byy le pomylane i 41 przeprowadzone, ciar dugw zagranicznych staje si m i a d rwnoczenie utrzymuje si nada! absurdalny system cen i J J " organizaqi produkcji. Znw przyszo gospodarcza kraj u j ^ zagroona; z krytyki nieudolnego zarzdzania i korupcji rodz g dania robotnicze, w ktrych wyraaj si interesy caego najtjj Po drugie, intelektualici po brutalnych represjach w 1968 roku porzucaj postawy rewizjonistyczne, przestaje ich interesowa krytyka partii przeprowadzana w imi bardziej sprawiedliwej koncepcji socjalizmu; zamiast atakowa szczyty hierarchii spo* ecznej, zwracaj si ky jej podstawom. Najpierw pomagajc skazanym i represjonowanym po buntach w Ursusie i Radomiu w 1976 roku, nastpnie tworzc pisma robotnicze i uczestniczc w organizowaniu wolnych zwizkw zawodowych na Wybrzeu
i l s k u . . . . > , A ..

75

Gwna rola przypada tu Komitetowi Obrony Robotnikw. Ju samo jego powstanie wiadczyo o zbienoci rnych nurtw; nurtu czerwonych" z Jackiem Kuroniem, Adamem Michnikiem, Janem Lityskim, Henrykiem Wujcem i innymi, oraz grupy bar-, dziej nacjonalistycznej, skupionej wok pisma Gos" z Piotrem Naimskim i Antonim Macierewiczem, KOR by miejscem spotkania socjalistw rnych odcieni/jak Edward Lipiski, Ludwik Cohn, Jan Jzef Lipski, Wacaw Zawadzki, z tymi, ktrzy wyszli z krajowego ruchu oporu, jak Jzef Rybicki czy ksidz Jan Ziej. Niegdy stalinowski pisarz, Jerzy Andrzejewski, spotyka si tu z gon aktork Halin Mikoajsk. Dziki dziaaniu KOR-u i innych ugrupowa z dawna od siebie oddzieleni robotnicy i intelektualici odnajduj si i jednocz swe wysiki Robotnikom pozwala to_ przygotowa akcj niepomiernie szersz od protestu z 1976 roku, a intelektualistom wyj z izolacji.

fct

Wreszcie znacznie wzrasta rola Kocioa i rodowisk kalekich. Nie chodzi tylko o rozszerzenie wpyww Klubw Inteligencji Katolickiej, miesicznika Wi" stanowicego

spowiednik tego, czym jest we Francji .Esprit", czy krakowskiego .Tygodnika Powszechnego". Podstawowe znaczenie mia tu fakt wyboru 16 padziernika 1978 roku polskiego papiea k a r d y n a a Karola Wojtyy, znanego z demokratycznych prze^ kna i ze swych powiza z ruchem robotniczym. Gdy w 1979 roku Jan Pawe n odwiedza swj kraj, cay nard czuje, ie nadszed moment, w ktrym moe wzi swj los we wasne rce. polsk przygniata rozdwik midzy spoeczestwem a wadz, niemal jednomylne jest poczucie jej obcoci jako utrzymujcej s l wycznie wskutek ukadu si midzynarodowych. Chopi czuj si tolerowani, ale yj na marginesie ycia spoecznego i s skazani na archaiczne metody produkcji; robotnicy dotkliwie odczuwaj panowanie piramidy kierownikw podporzdkowanych reguom zupenie obcym logice produkcji; intelektualici s cakowicie obojtni wobec ideologii oficjalnej, w ktr ju nawetsami przedstawiciele partii nie wierz. Siy spoeczne, ktre odczyy si od wadzy, d do cakowitego uwolnienia si od niej, aby poza ni odtwarza ycie spoeczne i narodowe, unikajc w miar monoci otwartego konfliktu zarwno z wadz, jak z jej potnym sojusznikiem. Wyrwa si z obowizujcych konwencji, z pozorw i absurdw, wrci do rzeczywistoci, uywa sw, ktre maj sens, powrci do nauczania prawdziwej historii narodu, racjonalnie zarzdza przedsibiorstwami - takie byby najgbsze aspiracje spoeczestwa, zmuszonego do tego, by si czu obco we wasnym kraju, by nie y wasnym yciem. Pozostawa jednak znaczny dystans dzielcy oywienie nielicznych grup od powszechnego poczucia obcoci spoeczestwa w stosunku do wadzy. Ten dystans mg by znacznie atwiej zniesiony przez masowy ruch spoeczny wypeniajcy pust przestrze instytucjonaln mz Przez stopniowe, powolne postpy pragmatyzmu. W sierpniu 1980 roku prnia spoeczna nagle wypenia si treci i Polska aje si sob.

76

CZE PIERWS2A. RUCH

RO*DZ,,U,.KUS*.NAMO.OWOK|!ACJA

77

Sierpie 1980

Sierpniowe strajki stanowiy wydarzenie powoujce do y c ( a Solidarno nie tylko dlatego, e uzyskaa ona wtedy p r a W c istnienia, ale take dlatego, e wszystkie charakterystycznery^ ruchu wystpuj ju w czasie aktu jego narodzin. W cig teg0 lata walka robotnicza nabiera demokratycznego i narodowego charakteru, doprowadzajc do zawarcia porozumie z Gdaska, Szczecina i jastrzbia, ktre okrelaj rwnie granice dziaaSolidarnoci, Idea wolnych zwizkw zawodowych ju uprzedn wisiaa w powietrzu, ale dopiero w czasie strajku gdaskiego staje si gwnym celem ruchu. Jeszcze 15 sierpnia chodzi tylko o podwyk pac, I dyrekcja Stoczni im. Lenina godzi si je podnie o 2000 zotych; Wasa zapowiada zakoczenie strajku. W rym momencie nastpuje zwrot, Wielu robotnikw domaga si kontynuacji strajku w imi solidarnociz innymi zakadami regionu, ktre nie uzyskay podobnych korzyci. Niektrzy wahaj si i opuszczaj teren zakadu, ale wielu zostaje i Wasa owiadcza: Musimy kontynuowa strajk solidarnociowy a do wsplnego zwycistwa". Tego samego dnia motorniczy tramwajw, solidaryzujc si ze wspln walk, odrzucaj proponowan im podwyk o 2100 zotych, co stanowi prawie poow ich wynagrodzenia. 16 sierpnia tworzy si Midzyzakadowy Komitet Strajkowy (MKS), zoony z dziewitnastu delegatw reprezentujcych 388 zakadw pracy. W sobot i w niedziel, 17 sierpnia, delegaci ustalaj list swoich postulatw. Na pierwszym miejscu figuruje danie wolnych zwizkw zawodowych. Ta pierwsza wersja w porwnaniu do podpisanej pniej wsplnie z Mieczysawem Jagielskim wydaje si bardziej radykalna, gdy domaga si wolnych wyborw w caym kraju o r a Z zupenego zniesienia cenzury. Najbardziej politycznie nastawieni , dziaacze, Bogdan Borusewicz i Andrzej Gwiazda, argumentuj wwczas za wikszy umiarkowaniem.

wydarzeniach sierpniowych dominuje duch robotniczy w I wizkowy. Rycho jednak daje si sysze intelektualistw. dzi-kJ mu rysuje si konfiguracja si spoecznych (aktorw) tworzcze solidarno. Dziaacze zgrupowani wok KOR-U i Ropcio s h i otrzaskani w wielu bojach, 20 sierpnia szedziesiciu dwch ju intelektualistw Warszawy, wrd ktrych wielu ma wiatowy rozgos, niektrzy s czonkami partii, wystpuje z apelem popierajcym wolne zwizki zawodowe. daj w nim uznania Midzyzakadowego Komitetu Strajkowego 1 przestrzegaj rzd przed prb Uycia siy: Historia nie wybaczy tym, ktrzy sign do innego rozwizania". 22 sierpnia Bronisaw Geremek i Tadeusz Mazowiecki przybywaj do gdaskiego MKS-U Z popierajcym go listem, Delegaci prosz ich, by w swym poparciu poszli dalej 1 udzielili swej pomocy w rozpoczynajcych si negocjacjach z rzdem. 24 sierpnia formuje si komisja ekspertw wspomagajca MKS, Prcz Bronisawa Geremka i Tadeusza Mazowieckiego w jej skad wchodz Bohdan Cywiski z miesicznika katolickiego Znak", ekonomici Tadeusz Kowalik i Waldemar Kuczyski, socjolog Jadwiga Staniszkis oraz Andrzej Wielowieyski z w K-U. Obok nich dziaaj inni intelektualici; wielu z nich to czonkowie lub sympatycy KOR-U, inni, jak Jan Strzelecki, reprezentuj bardziej umiarkowan postaw. Eksperci bezporednio nie uczestnicz w negocjacjach, przygotowuj teksty i dokumenty, odgrywaj rol doradcw politycznych, spotykaj si z ekspertami rzdowymi Zgodne opinie wiadkw mwi, e eksperci rnych odcieni byli zaskoczeni radykalizmem pierwszych propozycji MKS-U i e uywali swego wpywu, aby skoni MKS do wikszego umiarkowania. Taknawizuje si midzy zwizkowcami i intelektualistami wsppraca, ktra bdzie wcigu nastpnych miesicy trwa 1 rozwija S W w pozostaych MKS-ach. W tym samym czasie w Szczecinie rozwj ruchu przebiega podobnie, korzysta on take z poparcia intelektualistw udzielajcych swej pomocy w negoqacjach uczcych si w Stoczni im. Warskiego. Intelektualici,zajmujcy

I ca*ei"fWrty"

<**

~ ^mokwtvane, radykalne lub miarkowane, ^ 4

'vii

ozoaMitMSA.^.ft^,^ - J

i;

u 2 S t n y si manifestacja upamitniajc* 0 * J^e^narodowychdoruchurobptnlc^b^ dewspoibstfr^ib^^ ^robotnfczePrzepiataMsi^narodowynii,WodpoWI^y na nadawan przez goniki w stoczni po oficjalnych przemwili m&MidzyrmwdwkTobotmcy piewaj Boie, C O ^ & % B I B J | S czerwony sztandarnarodowyzastpuje aerwonflag,Wszys^ chowali w pamici obraz robotnikw suchajcych na WcaS ach mszy odprawianej w stoczni lub przed jej bram. Na prz&,[ prowadzonym w trakcie naszych bada spotkaniu grupy robooift kw z Gdaska z ksidzem Henrykiem Jankowskim, proboszczemj ssiednie) parafii, dziaacze podkrelaj, jak wielkie znaczenie dlaj twierdzenia narodowej tosamoci ruchu miay w tych trudnycft ] I ?--chwilach przekonaniareligijne,SamWasa przemawia jako Polaki jakokatolikijako robotnik. Chocia od samego pocztku stra|to|j icy daj wyraz swej toaamoscinarodowej i religijnej, s t a n ^ sto hierarchii kodelnej i episkopatu w cigu ostatniego tygodni; "Tferoogo budzi w nich * * " " ' ^straeeni.Wnedywf 2 2 , " ^ ^ a J o r d y n a S t e t o Wyszyski chdi
00
s

'J m U wezwania do uroiani-PodobnieJakklarujejicroJaekijimow * cig tych sierpniowych dni, tak tei rysuj ri, ^ KoscW* =" jesion rzecznikiem sprawynarodowej anqwfact^^ czynnik agodzcy, zrodzony ze wiadomoci cicego nadM- ~ ^ . , - -, ^, sk zagroenia zewntrznego..

' ' ^ ^ n i a i o s t a j ^ T r ^ ^ ^ ^ ^ I n e strajkowi &arj e Cteprew<;ew ^^Kaczm3rev^ ^ 2 4 sierpnia .bfefcjtf

Midzy t7 a 23 sierpnia nfe przestejcwzi^BWn^Jjac>V nie tylko w Stoczni im, Lenina,ale bd^wca^krahxWdnitt, rozpoczcia negocjacji asystujetao^cdtelegauKrepraseito ' jcych szeset zakadw pracy: pierwszy hiufe^Solklainos^ jna nakad czterdziestu tysicy egzemplarzyW dgJiaasui a n i ukae si czternacie numerw. Robotnicy i& ustpuj." ^ i zmuszaj wicepremiera Jagielskiego dp pngbyda do stocznL* " Rozpoczynaj si twarde negocjacje trwajce do 30 sierpniaZapisay si one trwale w pamtczbio^pwe|.Wszyscypamta|:. *v u obraz delegacji rzdowej przechwizajcejpirat^^ robotnikw. W wielkiej sali Stoczni im. Leninanegocjatorzy / -,'rzdowi siedz pod statu Lenina z Jednej strony, emblematami Solidarnoci i krzyem z drugiej; S polskim ericm porodku. Goniki przekazuj cao obrad robotnikom, ktrzy Je: oklaskuj lub milczeniem wyraaj sw dezaprobat, Wasa t Jego , r przyjaciele okazuj si gronymi talykanprzyptea^domiat przeciwnika. Jagielski cofa si imudpjarokToliueudawa^do " Warszawy, by Informowa rzd o pizcplegu negoxJa>ft]Powar mienie dotyczce 21 postuiatwKBtaj p ^ i s a i ^ sierpni*, Jagielski przed kamerami povtaria podpis^ '_ aS e czym odprowadzony przez Wale^ppusztSnc^c.K ^*^ ^ ,wybuch radoci, z y ^ s z c i d a . W a e ^ 5 r t ^ ^ n ^ ^ ', 0 na rkach, owiadcza.ic trzeba kobtynuOW^^^JP * fft _ porozumienia zostay dotrzymane^ praftdd^poroanto^4 podobne do gdaskiego tostalo podpisane W Ssaccintep?*. J^kalBarcibvys^^
s 2

"vi m poprzednio,towartysm

*u tysicy robotnikw lski a czwartego wadza podpis^u nimi porozumienie w Jastribt drpn osal w>

00 J cruew*****" dzia* poJitycwU^W*^" ^f"*

1 te

'J i <*<* W ^ r a A I | \

su
Si
M

W pofowi sferpnJ^tfrajJwftyW * *'f I * * by n i e p ^ : rzyy U'; krwaw repteiletgrudnh V/70 roku; dwa tygodnie pfc niej nard, reprmntwiny pnez robotnik/w wkikkh z a j ^ , nitw pracy, ofrru swo|e idanla gospodarcze, p o l i t y ^ i narodowe; partia f rzd fe/ >I^ a Porozumienia zostaj p ^ pisane, przy czym radziecka Interwencja wojskowa nfe wydaje

podporzd^e-^" Imperialistycznemu pa&awu.zdanfa go^padarcz, p&stutety dtmokratyont i walka narodowa miayby 5 K rozdzieli? Charakterystyczne dla spoeczestwa przemysowego problemy spoeczne mieszaj si tu ze spraw rzeer/j ^ t e j nfezatenoicl narodu. Postulaty demokratyczne zmierzaj do uwolnienia przestrzeni poirtyczn*j, w obrbie ktrej dziaania majowe f narodowe mogyby si spotka I poczy wok problematyki samostanowienia. By zrozumie Solidarpoiev trzeba najpierw zda sobie Jasno spraw z owej jednoci da spoecznych, politycznych i narodowych. Dziaanie klasoweobrona ekonomiczna Solidarno" jest zwizkiem zawodowym, jednym z tych, ktre reprezentuj pracownikw polskich w Midzynarodowej Organizacji Pracy. Rodzcy si w sierpniu 1980 roku ruch nie zbuntowa si przeciwko autokratycznej wadzy czy obcemu panowaniu* Aczkolwiek te problemy nie byy obce wiadomoci strajkujcych, ich gwnym celem pierwszym z postulatw przyjtych w porozumieniach z Gdaska, Szczecina t jastrzbia byo uznanie wolnych zwizkw zawodowych. Od pocztku istnienia Solidarno dziaa przede wszystkim w zakadach pracy. Odrnia to w sposb oczywisty polski ruch od tych, ktre go poprzedziy na Wgrzech w 1956 czy w Czechosowacji w 968 roku. Czy jednak dziaanie zwizkowe jest dziaaniem klasowym, wy nie jest to jedynie forma zastpcza, ktr na szczeblu zakadw pracy przybiera walka z polityczn i gospodarcz wszechwadz partu? We wszystkich naszych zespoach badawczych, czerninie za w Katowicach I Gdasku, okrelenia dziaan^cj zwizkowej nader czsto ujmowano w kategoriach walki klasowej, nawet wtedy, gdy dziaacze nie posuguj si takir " Krzykiem. Dla grnikw gwne zadanie zwizku polega

TRZY WYMIARY '\ . 1 W krajach komunistycznych partfa-pastwo jest rwnoczenie panem ycia politycznego I pracodawc niemal wszystkich za-\ erudnionych, bdc zarazem sama podporzdkowana centralnej wadzy imperium, ,T Std trzy oblicza wszystkich ruchw aspoecznych wystpujcych przeciwko totalitarnej wadzy. W krajach kapttilk ' tycznych Europy Zachodniej f Ameryki Pnocnej problemy", spoeczne, we waciwym sensie tego sowa, rodz dziaanie j rnych grup spoeczno-zawodowych, a w ostatecznym ra-L dtunku caych klas siecznych. Problemy te pozostaj w Ctt*7 in. uwagi, uniezaleniajc 8 | jednoczenie coraz bardziej, od kwestii n a r o d y , 4 0 jej znaczenie zmalaa Dotyczy f J '

*yzwolv...

2J? ^r

,L ?

k r a , 3 c h

, a , i ? m Cz

" * dawnejwch form yrl

- k t r e niedawno 1

p a f t , e tomwnI * * * niepodzi.Jnle w l a h ^ ^ T udajce pastwem, partie, ktre an*

:J

82

cuiCnavtn*-**"

W ':

ROZDZIA II. KlASA-NARGO-OtMGMUlCM

na przeciwstawianiu sie pracodawcy"; w Gdasku za M (chory sztandaru Solidarnoci) w takich sowach p r z e ^ wia swj udzia w sierpniowych strajkach: -Uczestniczy w wydarzeniach 1970 roku; byem obecny w tumie, g d y J cioek wzywa do pjcia do pracy. Osobicie uczestniczy}^ w manifestacji przed Prezydium Rady Narodowej. P r z e y j em to wszystko znowu, bojc si, eby nie skoczyo si to & j < samo jak kiedy' i zby nie byo zabitych kolegw. Ale chciaem, t bymy osignli cele, o ktre walczylimy w 1970 roku, o p ^ szenie warunkw pracy, o to, eby skoczy z monotonn praq od rana do wieczora, po ktrej idzie si do knajpy. Aby praca nie bya przymusem, o ktrym zapomina si, pijc i wydajc to, co si zarobio. Czsto szlimy do pracy nie na osiem, ale na szesnacie godzin, rwnie w sobory f niedziele. Chciaem, eby prci bya lepiej zorganizowana, bo bardzo czsto stawiano nam terminy niemoliwe do dotrzymania. Musielimy pracowa dzie i noc, czterdzieci, pidziesit godzin pod rzd, zanim mona byo pj do domu. Przy czym nie bya to praca dobrze patna. Czsto trzeba byo bardzo ciko pracowa I dostawao si za to grosze. O to walczylimy, o popraw warunkw dla wszystkich robotnikw w caej Polsce*. Sowo .wyzysk" pojawia J si czsto w rozmowach z robotnikami na lsku. ' Podstawowym zadaniem wolnych zwizkw zawodowych powinna by obrona pracownikw przed pracodawc, Uzyskanie dla nich lepszych warunkw pracy 1 wynagrodzenia," a take obrona robotnikw przed arbitralnoci, niekompetencj i korupq'a ich zwierzchnikw. Grnicy maj szczeglnie" siln wiadomo, e na nich opiera si caa produkcja kraju; o wgla, jego wydobycia i przetworzenia zaamaoby si y * f gospodarcze kraju. Tote, jakkolwiek niewtpliwe lepie) patni od innych grup zawodowych, czuj si oni poddani brutalny'! metodom i warunkom pracy, w ktrych lekceway si I naraa t fcft zdrowie i ycie.

83

Ten jeyk niczym nie rni si od jzyka robotnikw wielich przedsibiorstw zachodnich, poddanych prawu wydajk noci i z y s ^ Czy trzeba si temu dziwi? Kraje socjalistyczne i kapitalistyczne rni si, a nawet s przeciwstawne pod ^gldem metod przeprowadzania zmian spoecznych i procesw uprzemysowienia, ale w tej mierze, w jakiej jedne i drugie przynale do tego samego rodzaju spoeczestw przemysowych, wystpuj w nich te same podstawowe ukady klasowe, przeciwstawiajce pracownikw - z ich si, kwalifikacjami, dowiadczeniami i ich grupow solidarnoci - organizatorom i kierownikom narzucajcym wydajno, dyktujcym warunki 1 rytm pracy, system wynagrodze, tym, ktrzy ich wyzyskuj. W tej ostatniej sprawie robotnicy podobnie jak inni skar si, ze sposb obliczania pacy jest niezrozumiay, w czym widz dowd, e nie opaca si ich za wykonan prac, e s okradanL Polscy robotnicy nie stawiaj kierownikom ycia gospodarczego tych samych zarzutw, ktre podnosz robotnicy krajw kapitalistycznych: oskaraj ich raczej o brak kompetencji i o korupcj ni o kierowanie si motywami zysku; z drugiej strony t sam krytyk co robotnicy na Zachodzie kieruj pod adresem swoich bezporednich przeoonych, a wic tych, od ktrych zale warunki pracy i wynagrodzenia, ktrych wadzy s bezporednio poddani. W Polsce, tak jak gdzie indziej, ruch robotniczy umie uznawa wsplnot interesw wszystkich pracownikw i stawia j wyej ni partykularne sprawy poszczeglnych zakadw pracy. Widzielimy, jak w Gdasku w sierpniu 1980 roku stoczniowcy wyrzekli si znacznych korzyci materialnych, gdy pracownicy 'nnych zakadw w tym miecie poprosili ich o poparcie swoich roszcze. Ale to dziaanie klasowe nie jest jedyn posta a obrony interesw robotnikw. Obok ofensywnej Istnieje tl <2e - w ramach tego dziaania - strona defensywna. Pracownl< y s take konsumentami, dotkliwie odauwajcymi braki

,.jj
84
I cltSC PIERWSZA-"CH
OZOZIA11: KLS-N*RO-IJEMOKSACaA

, biurokratyczny system rozdziau dbr, w ktry, j ^ i protekcjonizm, wyudzenie i naduywanie w p l y t ^ J s l decydentw politycznych zaley tak rozdzia m t e s j ^ g zawodowy awans. Pracownicy potrzebuj wic obrony frjj v wszechmoc tych, ktrzy podaj si za ich reprezentanta a troszcz si gwnie o wzmocnienie swej wadzy i s ^ przywilejw. ',. ' ' - ^ A zatem Solidarno pociga ludzi ju nie tylko mobiliwaniem ich do klasowej walki, ale take tym, e szukaj w ; n ^l obrony przed biurokracj, naduywaniem wadzy i nieuczciwo; d. Jeden z grnikw opowiada, ze ktrego dnia. wrciwszy' wieczorem do robotniczego osiedla, w ktrym zamieszkuje,, zasta swych ssiadw gboko wzburzonych. Suby miejsce" zaczy rozkopywa ogrdki pracownicze, by przeprowadzi na tym terenie lini kanalizacyjn. Ssiedzi, rwnie ci, ktrzy go nie znali, skoro dowiedzieli si, e jest dziaaczem zwizkowpi, i prosili, by domaga si w urzdzie dzielnicowym przerwania robt Rzeczywicie architekt dzielnicowy napotkany w urz dzie miejskim przestraszy si nowej wadzy, udao si zniiepiiS' decyzj i ocali ogrdki:' .. T ..,-.- . - zi W miar jak pogbiaj si braki, coraz czciej dziaacze S lidarnoci s proszeni o zdobywanie dla zag produktw y^dawczego opowiada, e milicja na wiadomo o awantur?;v w hotelu robotniczym godzi si interweniowa pod warunfeniit e towarzyszy jej bdzie przedstawiciel zwizku. Sprawy kradziey czy rozboju wpywaj do zwizku, ktry, cho nie b a r t * t, kopotania, podejmuje si je zaatwi, posiada bowiem zauftni* ,' ludzi, nieufnych wobec wszystkich inicjatyw organw oficjatych, zwaszcza instancji partyjnych. Tak wic walk pracowni* E L - T T T ''u P r a C d a w c o m "Penia obrona porzdnych
d Z m i ,nd

85

nodowych, ubra czy papierosw. Inny czonek zespou b i 1 ff

wadz tych porzdnych ludzi" do wniosku, e zdemaskodopro' i winowajcy powinni zawtsn na suchej gazi, co nie ma wani wiele wsplnego z celem wolnych zwizkw zawodowych ani z wol polepszenia warunkw pracy. Z jednej strony pracownicy walcz z klas rzdzc, ktra take - i przede wszystkim _ zawadna pastwem; z drugiej strony caa ludno zwalcza system gospodarczy, ktry w jej przekonaniu jest niesprawiedliwy, sucy umacnianiu przywilejw tych, ktrzy maj monopol wadzy i informacji. Pki fala entuzjazmu i nadziei pchaa ruch naprzd, dziaania klasowe i wola uwolnienia pracownikw przewaay i przesaniay nieufno oraz masowe niezadowolenie. W okresach trudniejszych pojawia si niebezpieczestwo totalnego odrzucenia wadzy w imi ludu, co moe prowadzi do coraz bardziej irracjonalnych zachowa, ktrych ofiara mogaby si sta pierwszego dnia sama Solidarno, jako e sytuacja zmusza j do speniania pewnych zada uprzednio zastrzeonych dla partii. Niezadowolenie mas odwouje si niekiedy do dow przeciwko wszystkim przywdcom, take przeciwko intelektualistom, i czasem przybiera posta agresywnego nacjonalizmu. wiadomo klasowa i niezadowolenie mas cz si ze sob wskutek silnego poczucia nierwnoci spoecznych i pogbiania si ich w Polsce socjalistycznej. Wymowne tego dowody przynosi ankieta przeprowadzon przez Stefana Nowaka*. Badania przeprowadzone na prbce ludnoci w 1961 i w 1975 zawieray pytanie dotyczce nierwnoci spoecznych jako rde niezgody. Rnice materialne i spoeczne rozmaitego typu s zdaniem respondentw gciej rdem konfliktw w 197S ni w 1961 roku:

lentnymi. Pogarszajca si sytuacja

*ws)l francuskiej, opublikowane) we m n l u & t w p r U

s d

*w**

86

erase PIERWSZA, BUCH 87

Rnice pac i kwalifikacji Rnice wyksztacenia Stanowisko kierownicze i wykonawcze w przedsibiorstwie Pracafizycznai umysowa ,

W przeciwiestwie do tego rnice przekona politycznych i religijnych odgrywaj coraz mniejsz rol jako rdo niezgody. Take pochodzenie spoeczne nie ma tu wikszego znaczenia; Zaostrzenie si wiadomoci klasowej wynika po czci z poczucia coraz mniejszej ruchliwoci spoecznej. Dawno miny czasy, gdy dziaacze robotniczy za porednictwem partii awansowali na stanowiska kierownicze. Teraz funkcjonariusze partyjni i rzdowi coraz zazdroniej broni swych pozycji i swych przywilejw, zamykajc przed robotnikami drogi awansu, jak to pokazuje Akte sander Matejko (1974:110-112). wiadomo robotnicza i ludo# wystpuje take wewntrz samej Solidarnoci, wyraajc si w staej nieufnoci w stosunku do przywdcw i ekspertw, ktrzy nie s robotnikami. Nawet wobec dziaaczy KOR-u, ktrych zasadnicza rola sprzed 1980 roku jest w peni uznawana, utrzf muje si pewna nieufno i nie mogliby oni liczy na bezwzgldne oparcie, gdyby zagraao im niebezpieczestwo. Nie wynika w z rnic pogldw midzy doami a tymi osobami, ale z p r s ^ nania, e przynaleno do klasy robotniczej, zwizane z ^ dowiadczenia i stosunki spoeczne w zakadzie pracy S t a n o dla wikszoci fundamentaln gwarancj dziaania w obroni

pracownikw. Wreszcie wypada doda, e niezatrudnienl nW nie mog by czonkami Solidarnoci, co stawia poza ruchem ogromn wikszo ruchu studenckiego. W sytuacji wielkich zagroe, jak na pnykad nazajutrz pa wypadkach bydgoskich w marcu 1981 roku, w penych napicia dniach poprzedzajcych podpisanie Porozumienia Warszawskiego, zaniepokojeni dziaacze zwracaj si ku wielkim zakadom przemysowym,'myl o rym, by w nich wanie utworzy orodki ruchu oporu. Podobnie w sierpniu 1968 roku tajny Zjazd Komunistycznej Partii Czechosowacji odby si w jednej z wielkich fabryk stolicy Czech. Dlatego postanowilimy prowadzi nasze badania wraz z dziaaczami zakadowymi. Zwizek Solidarno jest w szerszym znaczeniu ruchem robotniczym, zrodzonym ze wiadomoci klasowej i jednoczenie z obrony warstw upoledzonych przeciwko uprzywilejowanym i biurokratom, jednake to dziaanie ekonomiczne i owa walka klasowa s nieodczne od dziaa zupenie innego rodzaju, od walki o wyzwolenie narodowe. W imi narodu W wielonarodowej i uprzemysawiajcej si Europie rodkowej ju przed pierwsz wojn wiatow solidarno klasowa 1 wiadomo narodowa zaczy ciera si, zwalcza lub wzajemnie przenika. W Polsce Ra Luksemburg, gwny teoretyk i organizator internacjonalistycznej walki robotniczej, bya szczeglnie nieufna wobec polskiego nacjonalizmu. Ale w rym samym 1892 roku, w ktrym zostaa utworzona Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy, powstaa take Polska Partia Socjalistyczna Jzefa Pisudskiego. Po wskrzeszeniu pastwa polskiego, Po kampanii Pisudskiego przeciwko armii rosyjskiej i po zamachu stanu Marszaka w 1926 roku wzrasta coraz bardziej dystans "ldzy poczuciem narodowym a walk klasow prowadzon H teraz przez parti komunistyczn. Wojna stworzya nowe

UiV>V fi*"**- r

ROZDZIA II- KUS-MAROO-DEMOKHA

podziay wrd tych, ktrzy walczyli z hitleryzmem, j e d n i Pt boku Armii Czerwonej, inni w szeregach zwizanej ~ ^ ^de londyskim Armii Krajowej, w ktrej katolicy i socjalici * noczyli si w walce z narodowym wrogiem. Od i 9 4 5 rok u p 0 C * wprawdzie jest niezalena, ale jej suwerenno jest ogranicz,, ogranica Cay nard ma staleyw staleiyw wiadomo tego, ze wadza poi p o li tiyt cy^ nmllril n A r l T l ^ i ) l l Europy FITV\r*IF i S zostaa narzucona w wyniku podziau e w i s. t o c i e ^ r.m,ioHnradzieckieeo -_".J przynaley do radzieckiego imperium.Nowe imperium. Nowe instvturi instytucje, a zwfe^. cza nowy sposb rzdzenia gospodark nie byy (lub nie byy ^ kowicie) odrzucane przez wszystkich. Nawet jednak tych, ktrzy czsto z entuzjazmem uczestniczyli w odbudowie kraju kierowanego przez wadz komunistyczn, nie opuszczaa wiadomo nieprzekraczalnych barier narzuconych suwerennoci narado* wej przez sytuacj geopolityczn.

89

Wydarzenia z 1956 roku jasno wykazay, e interes robotnikw i poczucie narodowe zespalaj si z sob i prowadz do odrzucenia wadzy politycznej, ktra w powszechnym przekonaniu ponosi odpowiedzialno za upadek gospodarki, za deptanie zasad demokracji i poddanie kraju obcej zalenoci. Dlatego te nie ulega wtpliwoci, e robotnicy w peni podzielaj uczucia Wasy, gdy mwi on: Interes polskiego narodu bdzie sta wyej ni wasny interes* Nadrzdno problematyki narodowej wynika z faktu, e funkcjonowanie spoeczestwa polskiego, zarwno organizacja jego ycia gospodarczego, jak i wadza polityczna, w opinii wikszoci opiera si na przynalenoci do bloku radzieckiego, cile: do organizacji Ukadu Warszawskiego. Nie chodzi tu bynajmniej o zwizki ideologiczne ani nawet o system gospodarczy, bo uczestnictwo Polski w RWPG nie przeszkadza jej by znacznie bardziej zaduon w krajach zachodnich ni w krajach bloku radzieckiego. Podstawowa zaleno Polski od bloku jest zalenoci polityczn i wojskow. wiadomo narodowa przybiera dwie odmienne postacie Brak suwerennoci pastwa polskiego podtrzymuje rozdzia

i<;dzy spoeczestwem polskim a jego pastwem, rozdzia, m ktry powsta w dugim okresie braku pastwa narodowego' poczucie narodowe jest wiadomoci zbiorowej tosamoci kulturalnej, uformowanej wok jzyka, praktyk religijnych i historii narodowej. Wadza komunistyczna nie zagraaa samemu jzykowi, ale zuboaa go, eliminujc literatur emigracyjn z obiegu czytelniczego. Dziaacze Solidarnoci zaprosili i owacyjnie przyjli Czesawa Miosza, dajc tym dowd przywizania do wybitnych i przepojonych duchem wolnoci dzie tworzonych przez Polakw, ktrzy odrzucili podporzdkowanie si stalinizmowi. Przed Polakami ukrywano ich wasn histori; programy szkolne najczciej pomijay okres midzywojenny, a oficjalne informacje faszoway prawd polskim ruchu oporu, o charakterze okupacji radzieckiej, zwaszcza o masakrze tysicy oficerw polskich w Katyniu, a take o rzeczywistych okolicznociach przejcia wadzy przez parti komunistyczn. Jednym z pierwszych zada podjtych przez Solidarno byo utworzenie grupy roboczej powoanej do rewizji szkolnych podrcznikw historii; krakowscy nauczyciele w czasie spotkania z nami owiadczyli, e nie stosuj si do oficjalnych programw i staraj si da dzieciom peen obraz historii i literatury narodowej. Faktem najistotniejszym jest jednak obecno Kocioa i religii katolickiej w polskiej wiadomoci narodowej oraz w dziaaniu Solidarnoci. W tym punkcie niezrozumienie Polakwprzez opini zachodni jest najbardziej uderzajce. Czy w czasie paryskiej manifestacji popierajcej Solidarno nazajutrz po wojskowym zamachu stanu nie dao si sysze ze strony pewnych grup okrzykw atakujcych ksiy i papiea na rwni z Jaruzelskim i Breniewem? Byoby wszelako bdem zadowoli si stwierdzeniem nierozdzielnoci okrele katolik 1 Polak. W stosunku Solidarnoci do Kocioa cz si trzy odczucia. Po pierwsze, utosamienie praktyk religijnych i poczucia narodowego. Grnicy

lscy dziki swemu przywizaniu do wiary katolicka 0 D si dugotrwaemu obcemu panowaniu i zaleno o d p ^ J J i protestanckich przedsibiorcw i mistrzw. Potem, g d y ^ komunistyczne usioway narzuci im pozdrowienie , r a e p r J ! uparcie odpowiadali na to tradycyjnym Szcz Boe". R ^ T ' wie si tu nierozdzielnie z yciem prywatnym i wiadomoci narodow, podczas gdy yciem publicznym wada partia, ^ Zana za obc narodowi i interesom ludu. Ksia s uwaani ta naturalnych przywdcw wsplnoty; nigdy jej nie opucili w jej: walce z narzuconym z zewntrz panowaniem. Drugie odczucie zostao najlepiej wyraone przez Adama Michnika Ten historyk, ekspert Solidarnoci i jedenz przywdcw KOR-u przypomnia, e podobnie jak Leszek Koakowski przez dugi czas by ateist i antyklerykaem. Gdyby jak powiada,iy, we Francji w pocztkach X X wieku, uczestniczyby w walce z klerykalizmem, byby za rozdziaem Kocioa i pastwa. Ale, dodaj nie mona porwnywa sytuacji demokracji z sytuacj t o t # taryzmu. W tej ostatniej Koci stanowi si oporu przeciwko wadzy absolutnej, odgrywa wic istotn rol w utwierdzaniu demokracji, nawet wwczas, gdy w sferze kultury pozostaje konserwatywny, co zreszt utwierdza jego wpyw na ludno, Ta rola Kocioa staa si widoczna w czasie dugotrwaych star z wadz prymasa Wyszyskiego, ktre prymas przypaci internowaniem w latach 1953-1956. Osobowo papiea Jana Pawa 1 1 utwierdza ten obraz Kocioa jako siy demokratycznej- Kardynaa Wojty uwaano zawsze za demokrat; jego wybr i wizyta w Polsce byy przeywane jako wyraziste wzmocnienie si polskiego narodu w jego oporze wobec potgi pastwa. Jeden 2 gwnych ekspertw Solidarnoci, Bohdan Cywiski, okrel Koci polski jako Koci Juliana Apostaty, przeciwstawiaj* go Kocioowi Konstantyna. Poczwszy od Konstantyna, Koci triumfujcy zaczyna identyfikowasi z pastwem, natomiast* asw Juhana Apostaty jest pn przedmiotem atakw pafoW*

kt s

re usiuje go zniszczy. Powinien wic jak najcilej zwiza i % ludem, szerokimi masami spoeczestwa. Wreszcie Koci to take episkopat, inaczej mwic, sia polityczna niezwizana ani z wadz komunistyczn, ani z Solidarnoci- Dy do ochrony nadrzdnych interesw narodowych, ic take przetrwania pastwa narodowego, troszczc si a W rwnoczenie o rozszerzenie swych wpyww na spoeczestwo. Zaufanie do episkopatu jest wielkie, ale dziaacze Solidarnoci czsto le wspominaj polityczn rol Kocioa, ktry nawouje do umiarkowania i osabia w oczach wielu mobilizacj si ludowych. W wielu naszych zespoach, zwaszcza w Katowicach i Gdasku, padaj nawet wypowiedzi antyklerykalne: pki lud jest biedny i zniewolony. Koci jest silny, bo on jeden moe go broni, gdyby Jud by wolny i szczliwy, uwolniby si spod tego uciliwego patronatu. Co wicej, mwi si, e ksia, wiedzc o tym, podtrzymuj tradycyjne uzalenienie ludu po to, by utrzyma swoje wpywy, stanowice rodzaj kontrwadzy. Wobec ksidza Jankowskiego zesp gdaski przybiera postaw pen serdecznoci i szacunku; wszyscy widz w Kociele wyraz uczu wsplnoty narodowej i ideau sprawiedliwoci Lecz gdy go ju nie ma, ton ulega zmianie. Zaraz pojawiaj si wypowiedzi krytyczne pod adresem Kocioa, Janusz stawia sobie pytanie, czy w toczcej si walce Koci, jako sia autonomiczna, .nie uzyska wikszych korzyci ni my", z kolei Mirosaw, stwierdziwszy, e jest czowiekiem wierzcym, opowiada, e ksidz z jego parafii sprzedaje rodki piorce dostarczane mu przez midzynarodowe organizacje charytatywne lub za ksiki religijne bierze ceny trzykrotnie wysze od nominalnych; Jan przytacza Podobne przykady i dodaje: .Szczerze mwic, czsto w historii ofiar Kocioa byo spoeczestwo". Wedug Bogusawa Koci stanowi czynnik przeciwdziaajcy *ake politycznej, gdy ta si zaostrza i radykalizuje; Koci wska^ uje wtedy na rzeczywiste granice, ktrych nie wolno przekracza.

Nie 4jm.il? wic pozycji w i c e j dziaanie spo C C 5 n e tyanym, ale oddziauje w r/yslo politycznej perspektyw J * Inttrety s od^bne od Interesw Solidarnoci; w | a d y Q;**> fakt. e uzyska pozwolenie na budw? kociow i p r a v v 0 J renia nauczania HJgli wszkoach. Pawe precyzuje t e n p r * .Koci reprezentuje inny punkt widzenia ni my, d i a t e g 0 wywiera wpyw stabilizujcy" Ruch jest autonomiczny w s t o s u j do Kocioa, zwaszcza gdy wgr wchodzi walka o dotrz y r n a n | e Porozumie Gdaskich. Bardzo wyranie manifestuje si wola utrzymania niezalenoci zwizku od Kocioa oraz niech do jego bezporedniej Ingerencji w sprawy polityczne. Niech t podziela zreszt sam episkopat. Wasa, chocia jest tym spord przywdcw Soli, damocl, ktry najczciej podkrela swe przekonania religijno, pierwszy przeciwstawia si koncepcji chadeckiej, bdc rzecznikiem niezalenoci zwizku. Nie mona wic utosamia religii ze wsplnot tradycjonalistyczn, a jeszcze mniej z odruchemludowego konserwatyzmu. Powszechne odczucia doskonale streci jeden z dziaaczy warszawskich, mwic: Krzy stanowi warto duchow, ktra nas Jako nard okrela. Zawsze pragnlimy by podmiotem i twrcami naszego narodowego ycia, a nie biern mas robotnicz. To, co si tu stao, wynika z uprzytomnienia sobie, e jestemy traktowani Jak przedmioty; wanie Koci rozbudzi w nns t wiadomo", Koci ze swej strony bardzo jasno okreli) stanowisko w komunikacie konferencji episkopatu, w ktrym zaznacza, e wadza powinna szanowa cao prawa: prawo wyznawania Boga, to znaczy wolno religijn, prawo do znonych warunkw egzystencji, prawo do prawdy, prawo do penej znajomoci historii swego kraju, prawo do p r z e s z o prawo do pracy, prawo do sprawiedliwych zarobkw, prawo do J?, * S ' 9 ' p r a V V 0 d 0 Pwladanla niezalenego priedstr S o l i I T l ^ T d W 0 l n y c h w f c P M w zawodowych. Soju S ^ r n o c j I Kocioa dokonuje sie poprzez ruch spoeczny we

BOJfOZ.MII; * l A 5 A - M o . . o t l W w | i M : j A

9J

wsplnej walce o uwolnienie spoeczestwa spod totalitarne, go uCiSku part. Podczas gdy Solidarno jest ruchem spoecznym ra tworzonym przez robotnicze masy, w dziaalnoci Kocioa a zjawia si przede wszystkim poczucie odpowiedzialnoci; Iza interesy I przetrwanie narodowego pastwa. Czynnikiem dominujcym w ruchu bya zawsze wiadomo narodowa oparta na poczuciu tosamoci kulturowej i jednoczenie na woli demokratyzacji, co wyrazio si w uznaniu przez Solidarno za wito narodowe dnia 3 maja, dla upamitnienia liberalnej Konstytucji z 1791 roku. W miar jednak, jak przybliay si zagroenia i narastay trudnoci, wzmagay si odruchy nacjonalistyczne bardziej agresywne, okrelone w wikszym stopniu przez niech do wroga ni przez afirmacj wasnej tosamoci. Wrogo do Rosji i Zwizku Radzieckiego zawsze Istniaa, ale manifestuje si znacznie silniej jesieni 1981 roku ni w pierwszej fazie naszych bada. Opiera si ona nie tylko na przeciwstawieniu zachodniego modelu spoeczestwa- w ktrym spoeczestwo obywatelskie jest oddzielone od pastwa-modelowi azjatyckiemu" zapewniajcemu pastwu totaln wadz nad spoeczestwem, jest rwnie odrzuceniem pana, ktremu si Jest poddanym. Przypomnijmy, e Polacynigdynie zapomnieli tego, co przecierpieli pod okupacj niemieck; to wspomnienie nienawici doprowadza niektrych nie tyle do denia ku starciu z potnym przeciwnikiem, ile do przekonania, etostarcie jest nieuniknione i e trzeba by przygotowanym na zwizan z nim grob. Polacy s przewiadczeni, e inwazja radziecka wywoaaby gwatowne starcia z ludnoci, ktra nie zniosaby lej z bezsilnym alem, jak Czesi w 1968 roku. Nacjonalizm ten doprowadza radykaw do coraz ostrzejszej krytyki ostronej polityki Wasy, do odrzucenia jego umiarkowania, w ktrym dopatruj si zbytniej ulegoci wobec szantaiu stosowanego w stosunku do narodu polskiego przez pastwo radzieckie i jego armi. Nacjonalizm ten wyraa si take

 <

I I*!"" " " , ,.iu <le eto .prawdziwych Polnkw* coraz barfc,,, ^nyl^nlccicrtUlwienle|Udnoid.przytbczoJ3 "S.klcnny^^^kc^wonarnychZnrwnowp,^

UC

ROIDUAUhmiSA-KAROO-MMOMUCJ*

95

M44 **.* P W * " ' nPyw"<- wiadomo n a r o d o w a mocno wlswna * aspiracjami demokratycznymi, ale w abn^ fcizc tawodu I zniechcenia ludnoci pojawiaj si take reak* nacjonalistyczne wrogie wszystkiemu, co obce I mniejszoci! W sumie uczucia narodowe, cho podstawowe dla wszystka Jednomylnie 1 Intensywnie przeywane przez nasze zospoty badawcze, rzadko bywaj oddzielane od sprawy obrony p r a w robotniczych i demokratyczne! woli. W zespoach tych panuje przekonanie, te walka spoeczna I walka o demokracj tworz podstawy ruchu zobowizanego do stawiania ida narodowych, ktrych nic naley wysuwa na plan pierwszy ze wzgldu M najtrudniejsze do przezwycienia przeszkody midzynarodowe. Solidarno jest ruchem wyzwolenia narodowego, alestti jej opiera si na woli stworzenia niezalenych zwizkw zawodowych Ina walc* o rozprzestrzenienie demokracji wszdzie, przede wszystkim za w zakadach pracy. Wszechobecna demokracja Dziaanie klasy i ruch wyzwolenia narodowego w wielu krajach poczy}? si wok walki zbrojnej kierowanej przez scentrato wan parti lub przez sztab podporzdkowujcy masowy ruch wymogom walki wyzwieczej. W Polsce, w kraju, ktremu nan m- zosta model radzieckiej rewoluqi. && pouczenie dokoiw si wsposob jak najdalszy od tego modelu, w imi demokracji aczy w l m , prau-a obywateli i pracownikw do swobodnego

^boai swych przedstawicieli i do bezporedniego decydowania iwoich sprawach wszdzie tam. gdzie to Jest moliwe. Dziaanie 0 "v^/kowc nie odwouje si do walki klasowej typurauitarnego, lc przeciwnie, do uznania praw pracownikw. Solidarno i-rodita si w Gdasku w czasie strajku, ktry doprowadzi do porozumie z Gdaska, Szczecina i Jastrzbia, zawierajcych pierwszym punkcie danie uznania wolnych zwizkw zawow dowych. Z drugiej strony wyraajce si w Solidarnoci denia narodowe s nie tyle wyolbrzymieniem narodowego ducha, ile vvynikiem woli spoeczestwa, by oddzieli si od pastwa,by jako obywatele zyska swobod wybierania i kontrolowania swoich przedstawicieli, a takie zapewni sobie dostp do informacji oraz mono swobodnego organizowania si. - - .. . .. Z pojciem demokracji wi si dwa przeciwstawne wyobraenia: pierwsze - wyobraenie niezalenego ludu suwerena, traktowanego jako monolityczne ciao, drugie- wyobraenie swobd pozwalajcych mniejszociom wypowiada si i organizowa, Pierwsze wyobraenie z coraz wiksz si dawao o sobie zna w Rewolucji Padziernikowej, doprowadzajc w kocu do terroru; bardzo rzadko mona je napotka u dziaaczy Solidarnoci. Natomiast drugie jest stale w Solidarnoci dominujce; dta jej dziaaczy demokracja i wolno s nierozdzielne od wolnoci obywatelskich, a w szczeglnoci od prawa do tworzenia nowych wizji porzdku spoecznego: idzie o autonomi rnych sektorw ycia spoecznego poddanych dotychczas hegemonii partii. Trzeba, aby sdziowie byli niezaleni, ale trzeba take, by o wyborze dyrektorw przedsibiorstwa decydoway ich kompetencje i poszanowanie praw pracownikw, a nie ich przynaleno do nomenklatury. Wolno prasy zwizkowej uwaa si za postulat o' podstawowym znaczeniu na tej samej zasadzie, co dostp Solidarnoci do telewizji. Nie byo takiego momentu, w ktrym obrona Interesw robotniczych byaby oddzielona od sprawy przywrcenia wolnoci obywatelskich. Jak broniono by

96

aitcnunnzA-KKM

^M-a*.*^^^

praw robotniczych bez wolnych zwizkw zawodowy^, by to bya wolno zwizku zawodowego, gdyby , c g 0 g l o $ * dociera do wszystkich? Uprawnfenla'JnstyrucJe'Uprawo s sowami stale ty^ nymizdCn,okn.^.Cdy zbiera sicSoKdarno^-cy to na S Z c t 4 b l | i zakadu, regionu, czy kraju - przestrzegane s z naj w i k drobiazgowocl wszelkie reguy 1 procedury, nawet kos-^ przeduania obrad. Solidarno obdarzya Polakw tym,C) stanowi podstaw wszelkie/ demokracji; prawem gosowania^ kandydata wedle wasnego wyboru. Zaufanie do wybranych prze siebie przedstawicieli towarzyszy zawsze woli ustanowienia ba, spoecznej demokracji, Std w szczeglnoci wypywa nieufno do ekspertw mimo uznania Ich wanej roli;-zanucsi im,e nie zostali wybrani, a take to, e sami nie s robotnikami. Taka demokracja Jest wyranie utosamiana z Zachodem; ni, zmfennie syszy si deklaracje o przynalenoci Polakw do tej rodziny pastw szanujcych podstawowe wolnoci, w ktrych s wolne wybory i mog zmienia rzdy, w ktrych Istnieje niezalene sdownictwo i wolno prasy, Polacy nie pragn bynajmniej powrci do wiata kapitalistycznego; nie Interesuj Ich dyskusje na temat wasnoci przedsibiorstw. Chc natomiast zajq naturalne Ich zdaniem miejsce pord narodw, ktre zakrelaj granice swej wadzy pastwowej i chroni prawa jednostek. Sowo komunizm" Jest odrzucone przez dziaaczy Solidarnoci; podobnie zdecydowanie odrzucaj oni sowo socjalizm* w tej sfera, w jakiej oznacza ono socjalizm realny, to znaczy taki, jaki panuje w Polsce czy Zwizku Radzieckim; ale cz dziaaczy akceptuje to pojcie, jeli kojarzy si ono z wolnociami obywatelskimi i z prawami pracownikw do zarzdzania swoimi zakadami pracy Wrcimy do tego tematu przy omawianiu ewolucji Solidarnoci m wiosn , 9 f l l r i ( U i tJ . f a z y ( ) r / y p , y w u zainteresowania problematyk samorzdu. Wypada Jednak podkreli, te 8 Si0m wi "l* e S|9- * Pooeniem kresu Ingerowaniu partii

97

^sprawypr^^iblorstworazzwprowadzeniem otwartych ^ sunkw spoecznych midzy z jednej strony kierownikami prwd ^biorstw.ko^P^^y^^^^^ymi.alebdcyrnii^ ordownikami racji produkcyjnych, a z drugiej strony- z , ' ^mi zawodowymi, bronicymi interesw robotnikw, ale rwnoczenie troszczcymi si o interes oglnonarodowy i swobod zbiorowych negocjacji Czy w Solidarnoci dochodzi take do gosu inna, mniej otwarta koncepcja demokracji, podsycajca agresywny nacjonalizm i w swej obronie interesw materialnych zwrcona przeciw wszystkim silniejszym i lepiej usytuowanym? Ot nie. W adnym z zespow, z ktrymi pracowalimy, nie spotkalimy l z ide demokracji egalitarnej, surowej, odwoujcej si do s hasa ocalenia publicznego, odmawiajcej woinod wrogom wolnoci. Mielimy natomiast do czynienia stale z koncepcj demokracji nie tyle instytucjonalnej, ile opartej na zasadach moralnych. Oto, co mwi jeden z uczestnikw zespou warszawskiego; Zmiany gospodarcze musz pocign za sob zmiany polityczne, gdy korupcja wie si z systemem politycznym. Jednopartyjny system rodzi korupcj". Potpienie wadzy komunistycznej nie wynika z samych tylko zasad, ale Z oburzenia, jakie wywouj przywileje, protekcjonizm i cynizm przywdcw. Std pynie wezwanie do wszystkich ludzi uczciwych, majcych wasne przekonania, ludzi z zasadami, szanujcych prawa innych, wystarczajco odwanych, by wystpowa w obronie robotnikw 1 w obronie narodu. Argumentacja ludzi z Solidarnoci nigdy nie jest czysto polityczna. Tym bardziej nie odwouje si nigdy do pseudonaukowych kategorii, takich jak Prawa historii ray wymagania rozumu, jest to argumentacja ^Oralna, przeciwstawiajca uczciwo korupcji, jawno zwizkowych obrad sekretnym decyzjom partit, szczero dziaaay ptactwu biurokratw z aparatu. Solidarno ma poczucie, e lel sia nie wynika jedynie z liczby czonkw, ale z przekona

C M milt

u,:rt

ii

OZDJlAllhKWJA-HA.OO-OtMOMACA

99

katdeio z nidi. We wwystklch zespoach kady z ucz Cst

JEDNO RUCHU Solidarno zrodzia si w momencie, gdy w Gdasku I w StQ^ dnie doszo do powizania robotniczych da, narodowym aspiracji oraz dania demokracji I swobd politycznych. Wbt. sposb te elementy sic cz? Mwi o tym wypowiedzi djfeljjl Dziaanie zwizkowe I dziaanie narodowe 2le wynagradzani, zmuszani do pracy w nledopaconych godzinach nadliczbowych, w wyczerpujcych warunkach, zwaszcza w systemie czterobrygadowym, yjcy w zych warunkach mieszkaniowych I, co wicej, niedoywieni grnicy lscy czufr si ofiarami podwjnego wyzyskuj wyzysk gospodarczy potguje na pl kolonialna eksploatacja; grnik lski jest Polakiem, ktry produkuje dobra wzbogacajce obcego protektora; tak jak on sam jest wyzyskiwany, cala Polska jest eksploatowana. Czyi wgiel, ktry z takim trudem wydobywa, nie jest sprzedawany do krajw zaprzyjanionych, gwnie do ZSRR, po cenach, Jak mwi plotki, niszych ni koszt jego wydobycia? By moe to poczucie wyzysku opiera si na nieznajomoci mechanizmw gospodarczych I wielu rozmwcw naszego katowickiego zespou umczyo zebranym, t e sprawa nie jest wcale fak prosta 1 e trzeba bra tu pod uwag cao wymiany handlowej z krajami RWPC. jednak nie zmienia to faktu: robotnicza wiadorao wyzysku i wiadomo narodowa s - u grnika* lskich - ze sob dle powizane. Ci, ktrych si uwaao z* pupilw derka, tym silniej podkrelaj to powizanie, e W r ^ w Innych stronach Polski oskarani o uprzywilejowanie ekonomiczne.
' pv

Dlatego te zesp lski po dugiej dyskusji z jednym zregioalnych przywdcw Solidarnoci przyjmuje jego rozumowanie: wycznie zwizkowa postawa moe prowadzi do korporacjom^ u , ktry znalazby typowy wyraz w systemie organizacji wedug poszczeglnych bran, gdy tymczasem organizacja Solidarnoci jest regionalna. Problemy partykularne maj swoje znaczenie, a le nie mog kierowa dziaaniem. Jan mwi tale Problemy dotyczce Polski s nadrzdne, tote organizacje branowe musz by podporzdkowane regionom" Rwnie w zespole gdaskim w sposb bardzo wyrany wiadomo robotnicz wie si ze wiadomoci narodow. Pracownicy portowi, dobrze poinformowani o ruchu towarw, a zwaszcza stoczniowcy z Gdaska i Gdyni, wielokrotnie wytykaj nlerwnoprawno stosunkw z ZSRR, odbijajcych si fatalnie na toku pracy I yciu przedsibiorstw. wiadomo robotnicza przybiera tu nieco Inn posta ni u grnikw lskich, wrd ktrych dominuje poczucie wyzysku i wycieczenia. Na Wybrzeu jest to raczej wiadomo zawodowa, poczucie dumy robotnikw wysoko kwalifikowanych, ktrzy w systemie gospodarczym uwaanym przez nich za kolonialny nie mog wykaza si swymi moliwociami, co w dodatku odbija si na ich zarobkach. Na lsku, podobnie jak w Gdasku, dziaanie robotnicze I dziaanie narodowe splataj si ze sob w deniu do wyzwolenia sil produkcyjnych i wiata pracy; jest to rwnoczenie denie do wyzwolenia narodowego. Do tego docza si inny czynnik spajajcy wiadomo robotnicz z pozytywn" wiadomoci narodow. Od trzydziestu lat lscy grnicy stawiaj opr tym, ktrzy neguj ich religi, a wic i przynaleno narodow. Atakuj zatem nieludzki czterobrygadowy system pracy czy Przymusowe godziny nadliczbowe zarwno dlatego, e widz w nim form wyzysku, jak i dlatego,e utrudnia im uczestniczenie * niedzielnej mszy.

I :,

100

Podobnie w Gdasku, gdy zesp spotyka si 2 k s i Jankowskim, proboszczem kocioa witej Brygidy, ***** niedaleko Stoczni im. Lenina, dla wszystk.ch oczywista j e s t ^ wspzaleno midzy walk robotnicz a praktykami r e l i nymi, w ktrych jednoznacznie manifestuje si polsko. ZenoJ przypomina, jak w czwartym dniu strajku telefonicznie p 0 p r o s i , ksidza o przyjcie do stoczni z kazaniem: kazanie to uznaa .bardzo dojrzae politycznie"; ksidz za - wspomniawszy o ty e dzieli swj czas rwno midzy parafi a stoczni -.opowiada, jak po namyle opar kazanie na temacie praca jako bogosawiestwo a praca jako przeklestwo". Zesp wraz ze swym rozmwc przeywa na nowo historyczne momenty walki i ten fragment spotkania jasno uwypukla nierozerwalne wzajemne zwizki czce problematyk pracy z duchem polskiego katolicyzmu, wiadomo robotnicza lub duma zawodowa czy poczucie wyzysku zespala si ze wiadomoci narodow, okrelon bd przez sprzeciw wobec obcego panowania, bd wyraajc si wafirmacji przekona religijnych. Dziaanie zwizkowe i dziaanie demokratyczne W sytuacji, gdy partia-pastwo ma ambicje totalitarne, wszystko, co dy do zakwestionowania jej kontroli nad jak dziedzin yda, przybiera natychmiast charakter polityczny. Postulat wolnego zwizku zawodowego, lecy u podstaw powstania Solidarnoci, jest wic przez wszystkich uznawany za postulat w swe) istocie polityczny. Zarwno w Gdasku, Warszawie, jak 1 w Katowicach zale* no midzy dziaaniem zwizkowym a dziaaniem politycznym - cho bywa rnie, a nawet przeciwstawnie formuowana -je1 zalenoci oczywist: wydaje sie. konieczna. Zwizana)** 7 t 0 m w l I z Gdaska, z walk o przetrwanie". W * n" w s z * s t k i c h robotnikw Solidarno Jest przede wszys*'*

101

zwizkiem zawodowym, ale wanie po to, by i m b y c . m u s i nieustannie troszczy si o zapewnienie politycznych warunkw swej egzystencji, tych mianowicie, ktre s zagwarantowane porozumieniami z Gdaska, Szczecina, i Jastrzbia, Czonkowie zespow nie przestaj podkrelacie Solidarno nie jest parti polityczn, ale by moga pozosta zwizkiem, musi czuwa nad respektowaniem porozumie, a nawet, jak sdz niektrzy, musi stara si rozszerza pole swych dziaa. Tocz si. jak zobaczymy dalej, namitne dyskusje na temat, czy naley bardziej czy mniej upolitycznia dziaanie, wywiera presj na zniesienie cenzury, na uwolnienie winiw politycznych, niezalenie od tego, za co s uwizieni, a take czy naley sprzyja tworzeniu si grup politycznych. Nikt jednak nie podwaa pewnego minimum zalenoci midzy dziaaniem zwizkowym i dziaaniem na rzecz demokracji. Solidarno jest ze swego powoania aktorem zwizkowym, ale pki jego swoboda dziaania nie jest w peni instytucjonalnie zagwarantowana, musi by rwnoczenie aktorem politycznym walczcym o takie gwarancje. Aby mc by zwizkiem - tumaczy przekonywajco Tadeusz z Warszawy - musimy wzmacnia istniejce instytucje demokratyczne, a take tworzy nowe". Dziaanie demokratyczne i dziaanie narodowe Znaczenie polityczne i znaczenie narodowe dziaania s rwnie od siebie wzajemnie uzalenione, co wyranie wida w czasie spotka zespou z czonkami PZPR. Partia, ktrej przeciwstawia s ' Solidarno, nie ma adnego oparcia w narodzie, a rda jej wadzy s obce. Spotkanie, ktre grupa z Gdaska miaa z delegac i na zjazd PZPR, pokazuje, jak cile dziaanie polityczne zmler jce do demokratyzacji spoeczestwa wie si z dziaaniem * r%cz niezalenoci narodowej, na rzecz polskoci, ktrej parna nl e reprezentuje. Zaproszony rozmwca nie jest bynajmniej

102 f

Ul *** **"

ROZDZIA II; KlAS*-ND-DtMOKACJA

103

L.klmi lWnI.Vlowym. kUiiy by pragniitecfyby to byfo fconh^, 'l Solidarnoci brutalnymi metodami; jest to O.\o^' * ^ owalony naukowiec goszcy potrzeb realizmu p o l i t y ^
ra KaniIM f mn|.|cym sie odby zn par dni zjedzie. fcst t o

wnji zwolennik odnowy, ktry bdzie zapewne

(l/.|j|.iae Sulldarnokl zarzucaj partii jej totalitaryzm parali. 0 d,u ,ch iujcy spueettrtsiwo, n' P K wywodach gocia nastrj staje s l < f wybticliowy. Partia, tumaczy Zenon, nigdy nie repre, jtentowalil prawdziwej woli ludu I w jej szeregach Jest niewielu robotnikw. Janusz Idzie dalej, twierdze, e trzeba przej do wIclopartyjiH'B systemu politycznego, wiedzc zreszt dobrze, li byoby to rwnoznaczne z zerwaniem z Moskw. Cala grupa wyraa gbokie przekonanie, I tr/uba uwolni spoeczestwa tul nacisku paitll-pastwa I te demokratyzacja oznacza rwnie koniec .przymusowej przyjani*. Zebranie koikzy si wielkim wmieszaniem, wszyscy wstaje a goi jest wyprowadzony z rw owagl, gdy* nikt ju nie sucha jego apeli o umiarkowanie. N a koniec Mirosaw podsumowuje spotkanie sowami: Czyi nie lepiej umrze stojc, ni y na kolanach". Mimo swej saboci I iwkljdu partia jest przeszkoda, na drodze demokratyzacji; to ona narzuca cenzur, Jest odpowiedzialna za to, e istniej w kraju w^nlowIcpoltttMUna knebluje wszelka, myl polityczn:
1 ll,,Ut, , U)|cst't0 S' * < f PartU jest narzdziem obcej potgi nlewalajcej Polsk.

W poceniu dziaania narodowego I dziaania demote* yowra wy M ta SSe *,,,., i y d l w s p o c c w s t w j c v v y z , T O | 0 nynv KtncieS *TmWki* " i c ci 4*> >,ob y o b c c panowanie.Me IWi47Ck Ju odJh " " ^ Wo]* nokracjl a alinnacW l <>*h ddcd J ? * ? * ' r c l i 8 " ' d 0 ^eWd wartoci stanw* L * t ^ ^ * * * * * Na P o k a d Staszek x * * y 0 k ^ s " f ^ ^ o l i k l f a k o Polak, mwi, ie rud

jc si spadkobierc najwyszych ideaw Polski, ktra w toku u U e | historii bya narodem przepojonym duchem humanizmu demokracji. Podobnie w Gdasku na spotkaniu tamtejszej grupy ksidzem Jankowskim wikszo uczestnikw uwaa Koci jak formuuje to Jan, .obroc sprawiedliwoci"; z kolei ZbiM/ gniew, streszczajc ten fragment dyskusji, mwi: Jako zwizek Mwodowy przejmujemy od Kocioa zadanie walki o prawa czowieka. Koci dodaje nam si w walce o to, aby czowiek nie sta si automatem". Wiosn loGt dziaanie zwizkowe, dziaanie narodowe i dziaanie na rzecz demokracji s nie tylko ze sob powizane w obrbie ruchu, ale stanowi cile zintegrowan cao i gdyby ktokolwiek kad wycznie nacisk tylko na jeden czy nawet na dwa wymiary ruchu, stawiaby si poza jego nawiasem. Wypowiedzi, ktre podkrelaj tylko obron praw robotniczych, nigdy nie znajduj uznania w naszych zespoach. Podobnie ma si rzecz z dziaaniem czysto politycznym; panuje przekonanie, e wykracza ono poza obszary zainteresowa ruchu 1 grozi jego osabieniem, chocia niektrzy nic wykluczaj moliwoci podejmowania tego typu dziaa. Wreszcie problematyka narodowa, okrelajc horyzont prowadzonej walki, nigdy nie jest rozpatrywana w oderwaniu od jej wymiaru demokratycznego 1 masowego. Leszek Moczulski, ktrego pogldy mona nazwa .nacjonalistycznymi" zaraz po wyjciu z wizienia zgodzi si, wraz z innym przywdc swojej organizacji, spdzi par godzin z zespoem warszawskim. Przywdca KPN bardzo kategorycznie okreli swoje pozycje: wyznaczony cel to niepodlego narodu, Cho nikogo nie przekona, to suchano go z pewn sympati dlatego, e Jego osoba ucielenia walk z politycznym zniewoleniem, zwaszcza dlatego, e w wywodach stara si pogodzi wymiar Mityczny swojego ruchu z jego wymiarem robotniczym. Dyskusja m Mzy stronami bya moliwa w tej mierze, w jakiej nacjonalizm Moczulskiego dopuszcza uyteczno dziaa na rzecz demokracji

104

^'UCH ^ n temat dziaacze zakadowi niszego szczebla wypowiada ^ si w taki sam sposb jak przywdcy krajowi. Nie nw Wi 0 sSye robotniczym, rzadko wspominaj o prawdziwym socjalizmie, jeszcze rzadziej o Polsce cakowicie niezalenej. Chc. aby nad ich yciem nie ciya partia, aby jej wpyw by ograniczony do funkcji pastwowych, a spoeczestwo byo nareszcie wolne. Sdz, te dla odrodzenia kraju potrzebne jest nie tylko istnienie silnego i niezalenego ruchu robotniczego, trzeba take, aby kierownicy przedsibiorstw byli kompetentni i wolni od administracyjnej i politycznej zalenoci, aby wszyscy mogli si wypowiada w rodkach masowego przekazu. Chc wolnych wyborw, najpierw na szczeblu lokalnym, pniej w skali wojewdzkiej i wreszcie krajowej. Program godny podziwu, Nieznana to rzecz, by zwizkowcy robotnicy stawiali przed samorzdami jako najwaniejsze zadanie stworzenie miejsca dla pracodawcw, wiedzc dobrze, e w przyszoci bd mieli z nimi konflikty. Gdy kto chce uwolni spoeczestwo od presji partii-pastwa, musi uzna istnienie gry wspzalenoci i konfliktw spoecznych i odrzuci sytuacj, w ktrej ktokolwiek, zwaszcza on sam, miaby sobie przyznawa prawo przemawiania w imieniu wszystkich. Te sformuowania pochodz nie od Ideologw czy obserwatorw ycia spoecznego. Stale pojawiaj si one w czasie pracy naszych zespow badawczych; powracaj w dyskusjach na temat samorzdw, rodkw przekazu czy wyborw. Ruch spoeczny i program uwolnienia spoeczestwa wzajemnie si uzupeniaj, stanowic rwnoczenie dwa rne aspekty dziaania Solidarnoci; wrd jej dziaaczy s tacy. ktrzy Identyfikuj si raczej z pierwszym, inni z drugim. Dla jednych "^waniejszy jest rozwj ruchu, jego zdolno mobilizacji, sia P^ekona, demokracja wewntrzna; inni zastanawiaj si przede Ws *ystkim nad instytucjami, ktre trzeba odtworzy, nad rozmazaniami politycznymi, ktre trzeba sobie wyobrazi. Cz
te

Sdrodzewyzwolenlanarodowega RUCH SPOECZNY (UWOLNIENIE SPOECZESTWA

Solidarno mobilizuje uczestnikw nie tylko do obrony s w ^ zawodowych interesw; wzywa do znacznie szerszego dziaanakania pracownikw do przeksztacenia wszystkich aspekty ycia. Oto dlaczego Wasa, zapytany o charakter Solidarno), odpowiada, e jest ona czym wicej ni zwizkiem zawodowy czym innym ni partia polityczna - e jest ruchem spoecznym. Wszyscy dziaacze oczekuj od tego zwizku, e bdzie on przemawia w imieniu pracownikw, ale take w imieniu narodu i wolnoci politycznych; std sia mobilizujca odrodzonego ruchu masowego, dotychczas zakazanego, manipulowanego jub dawionego przemoc. W odrnieniu od Praskiej Wiosny, ruch, ktry ogarn Polsk w latach 1980-1981, nigdy, nawet gdy rozcign si na prawie wszystkie kategorie spoeczestwa, nie przesta by ruchem przede wszystkim robotniczym. Fabryki s tym miejscem, z ktrego Solidarno kieruje swoim dziaaniem; zarazem w Solidarnoci wanie jednocz si wszystkie rodzaje walki I wszystkie nadzieje. Jaki jest gwny cel tego ruchu spoecznego? Przejcie wadzy, wprowadzenie dyktatury proletariatu, narzucenie P" rady robotnicze swoich wasnych praw? W adnym wypadWPo pierwsze. Porozumienia Gdaskie, ktre nigdy nie przestay by podstawowym prawem Solidarnoci, otwarcie i^naj W* rownicz rol partii w pastwie; po wtre, dziaacze nfeP to chc si uwolni od ucisku wadzy, by j zdoby dla siebie. Wyswobodzi ycie s p o e c z n e o d totalitarnego pane**"* partii - oto cel, ktry niezmiennie stawia sobie Solidarno. N

TOU""
ROZD2IALII: K U S A - N * R O D - 0 M O K A C M |

l S r P - o - i k 6 w w l c h zwadach pracy.
^

trrvch Solidarno jest przede wszy s t k l m ^ Jt 1 * * d ' a S i e odnosi sie do dziaania politycznego ^ T S l k jak najszybciej powrci do * * *

107

, tacy, ktrzy chcieliby szybko przej do d z i a ^

I czciej w Katowicach, drug w Warszawie i Gdasku. A | e istot Solidamosclokrela zespolenie ruchu spoecznegoI n j ^ uwolnienia spoeczestwa. Centralna pozycja Wasy wynifc miedzy innymi sd, e lepiej ni ktokolwiek inny reprezentuje on. sil ruchu spoecznego, natomiast jego gwni doradcy, Tadeusz Mazowiecki 1 Bronisaw Geremek, pragn przede wszystkim odtworzy swobodnie funkcjonujce instytucje, wprowadzi, (^ mwi drugi z nich, .ciaa poredniczce, uatwiajce negocjacje i mediacje, tak aby stosunki spoeczestwa z pastwem nie ogra niczary si do konfrontacji" Mazowiecki ze swej strony podkrela konieczno stworzenia kontrolujcego zwizku zawodowego* ktry nie ogranicza swych dziaa defensywnych i nie jest zarazem bezporednio obciony zarzdzaniem gospodark. Owe dwie uzupeniajce si koncepcje Solidarnoci uwypuklaj rnic, jaka j dzieli zarwno od ruchu zwizkowego o charakterze czysto negocjacyjnym, jak i od ruchu politycznego dcego do zdobydl wadzy. Pierwsza koncepcja nie wchodzi w gr, gdy od pocztku "yWucza j rozlego obszaru dziaania podejmowanego przez Solidarno Niezmiennie I stanowczo odrzuca ona rwni nig koncepcje - ie jest i nie chce si sta parti polityczna sie w r
y a e

lidarnoci

* toczca sie w niej debata wyraz*

P ^ w Z : ^ " - P a a j c y c h sie. ale P o ^ w X c ^ T y C t e n d e n C i i : * i * kadej z nich, i to * narodowych'!?? 3 " ^ ^ h , Jak demokratycznych ?

dVVCh

i a 2 r'^^^^^iejreformatorskajnteresuj^ \ J ^ t

d w i e

rientac e:

edna d e f e D s y

ianami instytucjonalnymi, ktr mona by nazwa orientacj Lntiofensywn. Pozwala to wyrni wewntrz Solidarnoci cztery gwne tendencje: ,i Tendencja defensywna i wsplnotowa ruchu spoeczego dy do tego, by Solidarno bya ruchem nastawionym a dziaalno w zakadach pracy; czasem jest to tendencja umiarkowana, ale Czasem te bliska rewolucyjnemu ruchowi zwizkowemu; tak bywa zwaszcza na lsku, gdzie silne jest ' przekonanie, e grnicy stanowi w narodzie grup najbardziej produktywn i dlatego mog wywiera skuteczny nacisk na wadz, opierajc si na swojej roli w gospodarce i na zwartoci swych szeregw. Grnicy z Katowic wyobraaj sobie samorzd jako wadz rad robotniczych, zarzdzajcych i rwnoczenie rewolucyjnych. Zesp przybiera czasem ton bardzo radykalny, wrcz gwatowny; czasem wydaje si koncentrowa na problemach zawodowych i doranych roszczeniach ekonomicznych. W obu wypadkach ustosunkowuje si nieufnie do dziaa cile politycznych. z] Inaczej rzecz si ma z robotnikami z Gdaska, a take ze Szczecina, ktrych nie przestaje oywia duch porozumie uzyskanych przez nich w wyniku sierpniowych strajkw z 1980 rokiLUtworzenie wolnego zwizku zawodowego wie si w ich pojciu z uznaniem praw pracownikw oraz z przeksztaceniem stosunkw pracy i mechanizmw decyzyjnych. 3) Tendencja wsplnotowa i defensywna tych, ktrzy myl przede wszystkim o uwolnieniu spoeczestwa od narzuconej mu przez parti zalenoci, przejawia si najczciej w formie bardzo radykalnej, czasem wrcz agresywnej. Hasa skierowanego do mas populizmu, tyle nacjonalistycznego, co robotniaego, nabieraj adunku wojowniczoci grocej otwartym konfliktem narodu z jego wadcami. 4) W przeciwiestwie do poprzedniej, tendencja uwolnienia spoeczestwa w duchu reformatorskim rodzi denie do

108

CZtSC PIERWSZA. *

U C M

O Z D B M . 9 IOASA-MAHOO-OOWKKACJ*

109

stopniowego tworzenia swobodme funkqonuj c y c h , co w rezultacie ma prowadzi do prawdziwej w e w n j * zalenoci, ograniczonej jedynie niezbyt uciliwymi k o n i Z ^ kiami zewntrznymi, podobnymi, jakie kryj sie w p o j i ^ landyzacji. Opozycyjni intelektualici, szczeglnie ci z K o ^ gwnymi reprezentantami tej politycznej i zarazem u n j j ^ wanej orientacji. Natomiast Jana Rulewskiego mona U w a a ^ przedstawiciela odcienia naqonalistycznego, radykalnego i deft, sywnego tej tendencji, jako e zwizani s z ni take ci, ktry* utaro si nazywa.pnwdziwymi Polakami". Trzeba by jedna uwanym w okreleniu jednych umiarkowanymi, a innych rady. kaami. Takie kwalifikaqe s powierzchowne, gdy nieustannie zmienia si tre tych poj. Aby lepiej zrozumie rnice midzy poszczeglnymi stanowiskami, trzeba je odnie do tych poj, ktre okrelaj sam istot Solidarnoci. Jest ona robotniczym ruchem spoecznym i zarazem ruchem uwolnienia spoeczestwa; fest afirmacj wsplnoty spoecznej i narodowej, buntujcej si przeciw narzuconej wadzy, I jest take wol stworzenia na nowo warunkw dla demokracji w yciu gospodarczym, w polityce i w kulturze. Ale spraw najwaniejsz pozostaje zawsze jedno SolidarnoscChojestprawd, e tendencje defensywne i wsplnoto nabieray coraz wikszego znaczenia, w miar jak pogbia 4 yzys.tojednak reformatorska wola negocjacji zawsze bya? ^ ^ n i e p n : e n v a i i a obecn0|c w n , q zw, zk i em( o ^ sJZTl* S o l i d a r n o c L Jakkolwiek problemy uwolnienia z nim cele polityczne przybieray n* -o-v.uuioaaai," ' '* dda,a S i o d *tapT,? " ? **W> Pierwotnych a h 98 r 0 k u t 0 rc P r Z e C i e n i g d S o l i d a r n o n i e r i e Stah -n "e m ' T " P iez nigdyySolidarno nie przesta ^ ich P "* se PrzekonCOVVnikW' "**"* od Powiedziaw? $WyCh czi0^6v -Powiedzia,,,,^
s

ANEKS
0 N

ATURZE RUCHW MASOWYCH

W KRAJACH KOMUNISTYCZNYCH EUROPY RODKOWEJ

P o e cznym opierajcy** i na ich gbokim poffM*

Solidarno podobnie jaklcady inny ruch spoeczny, mona okreli przez natur tych, w imieniu ktrych mwi. rodzaj przeciwnika, ktrego zwalcza, i rodzaj stawki konfliktu. Poprzednie analizy mona streci w nastpujcy sposb: podstaw Solidarnoci jest klasa robotnicza; jej dziaanie jest skierowane przeciw barierom demokracji, przeciwko autokratycznej wadzy partii i opanowanego przez ni pastwa; stawk walki jest forma narodowego istnienia. Partia uwaaa si za czynnik wytwarzajcy silny przemysowo nard o egalitarnym ksztacie spoecznym; roszczenie to nie byo zwykym pozorem. Polska komunistyczna w porwnaniu do przedwojennej jest bardziej zintegrowana spoecznie i kulturalnie; obserwatora francuskiego uderza tu sabo przedziaw pomidzy podstawowymi kategoriami zawodowymi. Ale Solidarno przynosi zupenie inne wyobraenie o jednoci narodowej: dziki temu ruchowi spoeczestwo osiga samowiadomo i zdolno oporu wobec aparatu kierujcego parti i pastwem. Szeregowi czonkowie partii s blisi czonkom Solidarnoci (jedna trzecia z nich naleaa do partii) ni Partyjni przywdcy. Byoby jednak bdem uwaa tych ostatnich za zwykych agentw radzieckich. Ich podporzdkowani wymaganiom radzieckich zwierzchnikw towarzyszy czsto przekonanie, e dziaaj w imi dobra narodu polskiego. Wyznaj to dziaacze Solidarnoci, mimo e widz w nich

rzeczywistych wadcw spoeczestwa i gospod a r k i wei Walka Solidarnoci jest w rwnym stopniu s p 0 t e Q > narodowa. Wprowadmy nastpujce terminy: 2 a s a d a H moci (symbol 1 - J**fl t o k r e s l e n i e aktor, p ^ S bie samego, zasada opozyqi (symbol O - opposition) t0oL sienie przeciwnika, a zasada caoci (symbol T - t o t a } . ^ okrelenie stawki, o ktr spieraj si dwaj przeciwna/J erny teraz wyobrazi sobie Solidarno jako ruch spo eo * w nastpujcy sposb:

ROZDZlUI.KU5A-M*00-DtMOK*aA

U 1

demokraci

przeciwnik Waiowy

przeszkoda na drodze do demokracji

Inny wektor dziaania Solidarnoci jako ruchu uwolnienia spoeczestwa w ten sam sposb okrela cel walki. Chodzi o nard polski, o spoeczestwo, stawiajce czoo wadzy. Ale odmienna jest zasada tosamoci. W tym wypadku Solidarimienh? n e C Z n i k i e r a d e m o k r a c ' i f P r a w obywatelskich i wid. W adz monon" T ^ ' ' P^ywHeJe klasy rzdzcej oraz jej
rn0CI H W ktra p r S I * c s i l n i * P<*iaone stawk W klaS0Wy WeZfcZ* ""* sPoeczny hegemonii part w em a e d z i a a n i a * wlcksTvn. ' ' wedle jednego wektor* nad

Rnice midzy Solidarnoci a wielkimi ruchami masowymi, ktre po zakoczeniu epoki stalinowskiej wstrzsny komunistyczn Europ rodkow, zarysuj si janiej, gdy okrelimy, tak jak zrobilimy to wyej, czynniki konstytutywne kadego z ruchw. Demokracja bya gwnym celem ruchu w Czechosowacji w 1968 roku. Dokonujce si na szczytach partyjnej hierarchii zmiany stworzyy przestrze umoliwiajc dziaanie opinii publicznej: prasa, pisarze, studenci i intelektualici odegrali gwn rol w Praskiej Wionie, ktra bya bardziej ruchem wyzwolenia spoeczestwa ni ruchem spoecznym w cisym tego sowa znaczeniu. Nard czeski i sowacki poto,by wprowadzi demokracj, zwalcza klas rzdzc, ktra zawadna wszystkimi formami wadzy. Praska Wiosna demokracja T

^ob 0 i!d! zini r informacji f y d a *P"**>'

k,asowe a w e d i e drv

**"tokdrmu

'

^wkraGjM

nard

poeciwnik Masowy

tsa

CXCtCKMSA-JWCH

Po radzieckiej Inwazji kierunek oporu zmienia si truje w wielkich zakadach przemysowych, gdz, e J \ rady robotnicze. Kategorie klasowe stanowi p o d s t * ^ * a kategorie narodw* okrelaj w sposb oczywisty pra^**** gdy obce wojska okupuj kraj narzucaj podporzdko^**** rozkazom rzd. ^"di
Czefki* rady robotnicze

*oz^lItnASA_oo_oiMo^

UJ

^lownailustracjznajdujemywwieikich p r o c ^ h h .litoistom- Ale konflikty wybuchay wyra n j e w e w n , t t , nyC istynych aparatw zarwno w 1956 roku. jak poprL komun w 1943 roku, w czasie schizmy jugosowiaskiej. To odwo ni0 jywanfe si do zasad socjalizmu przeciwko jego stalinowskie! postaci wiadczy o tym, i e pole dziaania pozostaje okrelone terminach klasowych, aczkolwiek nie byo to dziaanie jednej w klasy przeciwko Innej, ale jednej metody sprawowania wadzy w obrbie tej samej klasy przeciwko innej metodzie. W wypadku titoizmu podstaw, dziaania okrelaj racje narodowe I dawny szef ruchu oporu Tito reprezentuje nard oraz rwnoczenie parti, ktra tene ucielenia, przeciwnika natomiast okrelaj nie tylko racje narodowe, ale take spoeczne co znajduje potwierdzenie w idei samorzdowej wysunitej przez wadze Jugosowiaskie po zerwaniu z Moskw.
Schizma Ttty

Ruch masowy w 1 9 63 oraz w 1980-1981 ma wspln zasad b o c z c i wspln paszczyzn polityczna, na ktrej zwalcza ^ p r a d w n H a . a l e poza tym ma take dwa rne, uzupeni* ^easpekty.Rnicatkwiwt^.ewPradze^rokun.ch u ^ u e m a spoeczestwa poprzedza dziaanie ruchu robota-

r i f

Tf^dyWCdaskufna1^n1chroboticzyrozwija
nard przeszkoda na drodze

jako rewizjonista
Cdoprawdz J ^ * ' ' ^ p r z e r i ^ e PW stalinowskie." T nia byway a s t 0 L

V
lderDwai

<3ynienia z

chami okrelonymi

da demokracji

V n , ' P r a kon treli ty odwouj W i M c e m u dziedzictwem . t e rewizjonistyczne dzia*'

reZlm p r a w d a

W" roku 1956 w Budapeszcie i Warszawie, czy to w Klubie Petfi ""ego, czy na amach Po prostu" stawka walki okrelona , 6 S w ktegoriach rewizjonistycznych; podejmuje si krytyk W i n u n i c h , : . t_ J . . . . . . ,. . omunistycznej wadzy, ale cigle jeszcze w imi zasad komStyczn

* * * . ^stenuiar m ' n o w a n e P " ^ ruchy prawdziwie naro Przeciwko stalinowskiemu terrorowi, cKgo

y c h lb marksistowskich. W odrnieniu od schizmy

dstaw dziaania wyznaczaj Ui racje demokratyczne,

It

II*

(MCM

*vnrtnua.i, ^ ^^ools t )* p o * " ^

0 to

IlS

anie

^Spoeczestwo dochodzi do gosu j * ^ - f d . - soha konflikt z itouEtan^

*"*W3 ruch a rnawra i p ^

^ | ! ^ r t o t D n ^ i ^ ' c x n e j t d a d T > ' w E u n > p i e r t ^ 25 fdiiaJaObydw ruchy okrelaj jZT* . ^.CatrwditaciObjTh saws3o.aeJsSn9l'

gaijpt-Wrj=*ol556

Qrorag

I2KT

W sarnie, poczynajc od 1936 poprzez 1968 a do 1980 retet stawka konfliktu rozszerza si i staje si coraz bardziej caociowa. Zrazu chodzi o zreformowanie wadzy w imi tyds samych zasad, na ktrych si ona opiera; potem dochodz da gosu aspiraqe demokratyczne, przeciwstawiajce si acfcraqi, odpowiedzialnej za gboki kryzys gospodarczy I a trzymanie si stalinowskiego typu kontroli opinii publico* T*e w P o l s c e w J980 roku formuje si ruch spoeczny ^teczniepotenyi wszechstronny, by przejawiaa si w nfc ^-'n-niacaegospoeczenstwa oze wydawa si zaskakuj to. e ruchy o ograniczony

*otwartykonni^. p<*- & * f

S b l e Pe ograniczenia i dziki temu t r * *

L^oach rzesz spoeczestwa, a nie kontrastujcych g ^ M 1 ^ ^ ^ h i e r a r c h spoteawj-Ponadata bardzie} rocb ssna^ ^ t n e n i a . c m bardziej wiania wszystkie eteaemybs,^ ^ q i . podczas gdyrewizjonizmby prdzej ery paaej doanod o 0 3 3 -any p n P ' W t * " ^ rwania z resaem radrtafca. jrlrystanow margmes taana Solidarnoci j by w pefai kas1 0 1 o w a n y w jeh* "? * Przeciwstawiajce si totalitarnej wadzy rschy masowe w komunistycznej Europie rodkowej bez watpiecia barda ss od siebie rni, ale w sumie tworz pewien paradygmat: faidy 1 nich stanowi szczegln posta ukadu tych samych eeoentw konstj-mrywnych. aden nie |est wycznie ruchea Kasowym, walk o demokracj czy walk o niezawiso narodow; wszystkie maj te trzy wymiary. Ruchy, ktrym brak owej wielowymiarowoci, s bezsilne. Nigdzie na wiecie nie powstay tak potne ruchy spoeczne. Na Zachodzie dynamizm ruchu robotniczego wyczerpuje si. dajc si bd to wcign w gr x systemami, bd to zajmujc si utrzymaniem osignitych zdobyczy; w Trzecim wiecie ruchy nacjonalistyczne sprowadzaj si najczciej do wskich grup rzdzcych. Natomiast wielkie strajki robotnicze wybuchaj w krajach komunistycznych, gdy tu daje si najdokadniej odczu ciar przyspieszonej akumulacji Rwnoczenie w Europie rodkowej ruch robotniczy sprzymie173 si z prdami demokratycznymi W krajach tych wolnoci bywaj bardzie} lub mniej ograniczane, lecz nigdy tak dalece jak w czasach stalinowskich- Wreszcie kraje bolenie przezywaj swoje podporzdkowanie Zwizkowi Radzieckiemu, ktry w niczym nie przypomina potnego, wspaniaego i bogatego T*1"1-ZSRR uwaany jest za kraj zacofany, autokratycznienzo y. zmilitaryzowany. Wszystko to sprawio, ie w tej czci

116

cztSCPtWW*- '

,u CH

wiata mog* sie zrodzi ruchy o najbardziej wszechstro^ charakterze. kompletnym m Solidarno jest jest ruchem V ^ W i n j ^ Solidarno rud zintegrowanym ze wszystkich tych globalnych ruchw , ecznych.

R0

z d z i a t III

SAMOOGRANICZANIE S I RUCHU

Zarwno ci wszyscy, ktrzy od sierpnia 1980 roku ledziu histori Solidarnoci, jak i jej dziaacze, ktrzy wypowiedzieli si na ten temat W naszych zespoach badawczych, podkrelaj, e ruch przejawia niezwyk zdolno kontrolowania swych wasnych dziaa. Czy nie uderza dyscyplina tego ruchu, mimo e ma on ywioowy oglnonarodowy charakter i e przeciwstawia si partii w coraz wikszym stopniu obezwadnionej i wewntrznie rozdartej? By t samokontrol zrozumie, trzeba odwoa si do paradoksu charakteryzujcego dziaania ruchu. Z jednej strony ze wzgldu na swe aspiracje, stawk i si Solidarnoci nie dy do czciowych ulepsze systemu, z drugiej jednak dziaacze zdaj sobie spraw, e caociowe zakwestionowanie systemu natrafia na przeszkody zwizane przede wszystkim z midzynarodow sytuacj Polski. Solidarno jest wic zmuszona liczy si z rozdwikiem midzy jej aspiracjami a moliwociami ich urzeczywistnienia. W tym rozdziale nie mamy zamiaru zastanawia si nad natur tych ogranicze ani nad systemem radzieckiego panowania. Pogniemy natomiast pokaza, w jaki sposb ruch uwzgldnia dnienie tych ogranicze, jak stara si je modyfikowa i nie ^TOrzystywa nigdy caej swojej siy. Sowem: co to oznacza.
C So,id o

a m o jest, jak to okreli Jacek Kuro, ruchem samo-

^ " I c z a j c y m si? Napicia tego samoograniczenfa pojawiaj

cu

t e w yciu ruchu: jak, nie ryzykujc otwartego konfliktu,

U 8

I CH*K**-*UCM mieiszy ograniczenia, a z drugiej strony - j a k

ro

BOZDZIUllllSAMOOCRiWiczANIHMjRu^u
ni

119

roSdnieniaruc^TondyskusJinatente^;^

|a ekspertw jest powana, zmiema si w miar, j a k % kryzys gospod 3 1 ^ i narasta osabienie partiL ^* jednak wbrew utartym pogldom bdne jest mnieni ^ w Solidarnoci wystpuje podzia na tych. ktrzy j | * z koniecznoci uznania ogranicze, i tych, ktrzy nie ^ z tak koniecznoci, gdy w istocie kady dziaacz P a e y ^ sprzeczno midzy cinieniem ruchu i rozpoznaniem jego ^
si

OGRANICZENIA Zagroenia zewntrzne istnienie i trwajcy z gr rok rozwj Solidarnoci jest swego rodzaju .cudem", jak to okreli Krzysztof Pomian (19813-18). Cud ten tumaczy on przede wszystkim wzgldami niemajcyai zwizku z natur Solidarnoci, a mianowicie decyzjami przywdcw radzieckich i polskich, sytuacj midzynarodow itp.AIesaiB Solidarno ma take wpyw na okrelenie takiego pola dziaii ktre byoby do przyjcia dla przeciwnikw, a dziaacze nigdy* zapominaj o istnieniu zewntrznego zagroenia. Od pieiW* godzin strajku robotnikom towarzyszy niepokj. Dziaacze nie rozumuj nigdy tak, jakby istniaa swobd przestrze dziaania i jakby wolno Solidarnoci nie bya M na^dZr0Wa<--MaJemysobiesPraw^e|eStdmyJalS ramv T " * " " * S y s t e m u politycznego oraz w okre* dzie lak 2
1da

4 W s t ^ r e m y S l *o*- - A * Andrzej t%
* Publicznie " ^
iasn

T' * r o z P o z n a granice dziaania i dobrze * * * wiadomo ograni-

Przekroaenia. W i T 3 2 t e m U ' z e n i e chodzi w gr J w * 0 ^ W 'Clezoznichw y r a n i e s t w ie r dz3,ente^

odwaa sojuszy, a dziaacze z Gdaska sdz wrcz, e .wystpowanie z Ukadu Warszawskiego byoby szalestwem'. Nawet ci. Ktrzy s najdalsi od sympatii do ZSRR, otaczaj opiek pomniki j -oby onierzy Armii Czerwonej, naruszane przez nieznanych sprawcw lub przez prowokatorw. Jeszcze w maju 1981 roku wielu dziaaczy nie pochwala bynajmniej -antysocjalistycznych' emblematw, z ktrymi obnosz si studenci w czasie manewrw wojsk Ukadu Warszawskiego czy po licie z pogrkami, ktry Biuro Polityczne PZPR otrzymao od partii radzieckiej. Groba radziecka nie stanowi wic w powszechnym mniemaniu niebezpieczestwa tylko dla Solidarnoci, dotyczy bowiem caej Polski. Wobec faktu, e istniejce ograniczenia s okrelone przede wszystkim w kategoriach zagroenia i podporzdkowania zewntrznego, dziaacze, z ktrymi pracowalimy, wzbraniaj si przed wzywaniem do otwartej walki o wyzwolenie narodowe; polskie uczucia narodowe nie przybieraj postaci czystego nacjonalizmu politycznego. Hasa nacjonalistyczne w cisym tego sowa znaczeniu, a wic takie, ktre wysuwaj na pierwszy plan walk ze Zwizkiem Radzieckim, s na wiosn 1981 roku prawie niespotykane, a akty wrogie wobec ZSRR W postaci rysunkw czy karykatur s bardzo nieliczne i najczciej uwaane za prowokacj albo wyczyny marginesowych grupek. Sabo politycznego nacjonalizmu, lekcewacego istnienie ograniczenia, pokazuje najlepiej - odbyte w trakcie naszych bada - spotkanie warszawskiego zespou dziaaczy z przywdc KPN Leszkiem Moczulskim, ktry wanie opuci wizienie dziki akcji Solidarnoci.prowadzonej w imi wolnoci przekona. Odwaga przywdcy KPN znajduje uznanie, ale nikt nie jest skonny podziela jego pogldu, e trzeba si bi o .Trzeci fceczpospolit Polsk*. Wiedzielimy zawczasu, e dyskusja z rym rozmwc jest moliwa, ale istnieje zasadniczy dystans midzy Mo ulskim a zespoem; ten ostatni liczy si ze stosunkiem sil 1 uz <iaje ograniczenia, ktre KPN nazbyt pochopnie gotowa jest

CZtSPItlwHA.MCH

ROZDZIA |ll: 5AMOOGRANICZAN. 51* U C M U

Ul

iekccway. Podobnie przebiegao spotkanie z e S p o l u , z Andrzejem Czum, ktry take objawia pewnego r o d z a j * h Zi wy S kalizm. Nacjonalistyczne ^ uczucia ', Ss kk ii c ^ ch grniradykalizm.^ ^dlolcigranicwyznaczajcychpoiedz.a.an.asoiid^^ Partia .

i7n."wpuw . * #

w stosu ku

" f ;SR,R n,e w*5

Zasada .kierowniczej roli partii" jest uznana za zwieczeni,, radzieckiego panowania nad Polsk, stanowi zatem ogranicz, nie, ktrego nie mona lekceway, Jest to jasne take dla akty. wistw partyjnych. Gdy zwracajc si do dziaaczy Solidarnoci, powouj si oni na niebezpieczestwo zagranicznej internen' cjl. nie jest to traktowane jako zwyky szanta. Tak na przykad jeden z delegatw na zjazd partii w czasie spotkania z zespoem gdaskim przypomnia, e niezalenie od stosunku do partii prawdziwe niebezpieczestwo ma charakter midzynarodowy I e Solidarno nie powinna zbytnio osabia tej siy polity, nej, ktra mimo wszystko chroni Polsk przed niepohamowanymi zakusami radzieckiej przyjani", To samo rozumowanie reprezentuje inny, zaproszony przez katowicki zesp dziaacz partyjny, ktry bez adnego sprzeciwu ze strony audytorium tumaczy, e wisi nad nami katastrofa, nie wolno nam dopro1 wadzi do upadku partii, gdy wtedy wiadomo co cignlibymy sobie na gow", z tej samej przyczyny czonek Prezydium Solidarnoci Bogdan Us we wrzeniu 1980 roku wezwa dziaaay Solidarnoci do nieopuszczania szeregw partii, by jej zbytnio nie osabia Wydaje sie. e wikszo dziaaczy podziela przekonanie i niezalenie od gbokiej wrogoci wobec paru' Powie g S W o j e p r a g n ) e n l e i % s i ? z ^ ^ i i U S a t JT!ne osraniaanle si Solid*** * I ^ ^ n l e - d a n i e w o l n o d zwizkowej, jest w i p * *

,ewatpliwy p o sfer polityki. Dziaacze nie przecz, rzeczpn e wolny zwizek zawodowy jest wanym faktem politycznym su, systemie, w ktrym polityka zmierza do opanowania wszystkich Ldzin ycia. Rwnoczenie jednak w sierpniu 1980 roku Solidarno uznaje .kierownicz rol partii". Dziaacze wyraaj w tym | przestrzegania zasad, ktre sami przyjli i o ktrych czsto w0 usz przypomina bardziej radykalnym masom czonkowskim. m Owa samokontrola, do wiadomie przeywana przez dziaaczy z naszych grup, kontrastuje z wybuchami ywioowego gniewu w czasie grudniowych strajkw w Gdasku, Gdyni i Szczecinie 1970 roku, gdy robotnicy wyszli z zakadw na ulice, by atakowa siedziby komitetw partyjnych. Naley dobrze rozumie paradoksaln postaw robotnikw, ktrzy powtarzaj czsto, e trzeba przystosowa si do wadzy partii, uwaajc j rwnoczenie za gwnego przeciwnika. W czasie spotka naszych zespow z przedstawicielami partit nieustannie dochodzi do gosu ta mieszanina wrogoci i gotowoci akceptacji. Liczni dziaacze Solidarnoci przypominaj histori partii, sprowadzonej w taborach armii radzieckiej i osadzonej pod wojskow oson po rozgromieniu antyhitlerowskiego oporu w kraju. Wielu te wspomina rozczarowania gomukowskiego okresu zakoczonego masakr z 1970 roku, za co ponosz zreszt odpowiedzialno ludzie czsto pozostajcy jeszcze przy wadzy. Pami o tym jest obecna w dyskusjach z aktywistami partyjnymi; maj one czsto bardzo gwatowny przebieg. Dziennikarz Trybuny Ludu* w czasie spotkania z zespoem gdaskim wypowiada si o strajkujcych jako o gospodarczych sabotoystach i chuliganach, broni krlujcej za Gierka .propagandy sukcesu" 1 wyznaje swoj instynktown wrogo wobec wol"ych zwizkw zawodowych. Mimo to dziaacze nie wyrzucaj g 0 z a (,r7 -wl; hamujc swj gniew, staraj si mu tumaczycie " i e maj na celu ani odsunicia od wadzy partii, ani zamknicia Jl Vuny Ludu". Chc tylko uczciwego dziennikarstwa i uczciwej
r

II. S*MOOCBH. CI A Wt uc

S U C H U

partii. W * * * przypominaj nawet e Solidarno S nzur swej wasnej prasy, gdy nie mona P r z e ^ U c n ^ c i P ^ . . c o s.ezywnie po doba". U d e r z a , , ^ LeumiarkowaniatychreakcjUw.ad^cyotym.edziaC dze Kujsi sta n n p umienie n
cieniasa nieprzekraczaln przeszkod, ktr kady czuje i s l a f t

123

ieW^

- ? i - r7

*S

si przycza zasad dziaania, gdy jak mwi Janusz z C d a n ^ Wolno polega na tym, bymy sami wyznaczali i uznawali g^. "nice swych moliwoci, a nie pozwolili je sobie narzuca'. Wie!u odczuwa to samoograniczanie si jako swojego rodzaju dobro, wolne wyrzeczenie, ale wszyscy s Jednomylni w rym, 4 e ie wolno doprowadzi do otwartej walki. .Trzeba mie wyczucie sytuacji i tego, co waciwe, a eonie' - mwi jeden z dziaaczy z Gdaska, dodajc przy tym, e liberalizacje, mona urzeczywistni krok za krokiem, unikajc ostrych konfliktw. W praktyce jest to trudne w spoeczestwie, ktrego ewolucja zdaje si dokonywa tylko poprzez gwatowne kryzysy. Sta wiadomo istnienia granic i konieczno nieprzekraczania ich uwaa si za warunek przetrwania ruchu, ktry pragnie unikn losu rewolucji budapeszteskiej z 1956 roku. jeli dziaacze akceptuj tosamoograniczenie, to dlatego, e czuj za sob racje historii; sdz, e fala liberalizacji rozcignie si take na ZSR. Uczestniczcy w naszych pracach dziaacze s ludmi umiarkowanymUle nie s wystudzeni; maj wiadomo uczestniczenia w walce o tak wielkiej skali i tak susznej, e kompromis nie jest u rwnoznaczny z odwrotem. Wadza partii jest zatem rwno-

i kompromisw objawia si natura Solidarnoci jako sfty 0jcc "ajcej z dotychczasowym porzdkiem i jednoczenie bd. *ej ruchem umiarkowanym, ograniczonym. Wasa i wikszo C tywdcw Solidarnoci ucieleniaj najlepiej ten paradoksalny charakter ruchu, wzywajc do generalnej rozprawy z istniejcym porzdkiem spoecznym, politycznym i narodowym, a jednoczenie do poszukiwania rozsdnego kompromisu. Ta strategia ^magaa zrcznoci l spokoju; przez z gr rok Solidarno wykazywa pod tym wzgldem godn podziwu umiejtno.

Koci W historii Solidarnoci niewiele byo momentw tak wielkiego napicia jak podczas kryzysu bydgoskiego, w kocu marca 1981 roku. Szeroki zasig powszechnego strajku stanowicego protest przeciwko policyjnej prowokacji w Bydgoszczy wykaza, do jakiego stopnia partia jest bezsilna. Wielu jej aktywnych czonkw bierze udzia w strajkiuPoza grob interwencji radzieckiej nic ju nie moe zagrozi Solidarnoci Dlaczego negocjatorzy ze strony Solidarnoci, znalazszy si raz jeszcze w obliczu tej groby, rezygnuj z nowego wezwania do strajku generalnego? Zapewne gray tu rol racje, o ktrych mwilimy przed chwil, a mianowicie oglna wiadomo ograniczania swej dziaalnoci jednake to odwane cofnicie si, ktre w nastpstwie wywoa napicia w zwizku, nie moe by wytumaczone bez uwzgldnienia powcigliwej roli Kocioa, ktry troszczc si o przetrwanie narodu, dziaa tak, by nie zagrozia mu adna obca interwencja. Koci po roku 1956 wiedzia dobrze, czego partia dzierg a wadz nie jest w stanie tolerowa. Bronic narodowej ^samocl, Koci ma rwnoczenie jasn wiadomo granic

n?wo.r

SZk

*^

t r Z e b a

P^zwyciy, i granic, ktrej

b a r d ^ s ^

Nce n i k i T ' " itom Prom|Syzaw!lr!VVad3:0ne

erane w

Taklth0nymPrZeCiWn,kiem'
S darnoci

moe zosta ujta jako p ^ n l e m a l do ostatecznych ff***

- k t r e powinny sobie wyznacza wszelkie dziaania. Ten a rzecz umiarkowania wywierany przez Koci ujawni

n a c i s k si

^tniej chwili. W tej serii k r y ^ *

S jasno w czasie spotkania zespou dziaaczy warszawskich

J^cWrtfSzr Romualdem Kukoowiczem, doradca SoIidarn o d & episkopatu. Koci, identyfikujc si ze spraw ^ * * k . yndcaae wszelch naqonal.styrznych n a m i t n o i Q L p " * * * ukorzenienia i siy polskoci, ktra przetrwaa c z ^ ^ ^ ijnyted sze lat systemu radzieckiego, s cigle tak y ^ it btotny proWem nie tkwi w tym, jak zdoby wadz, aj e ^ by unikn katastrofy, jak byoby zniknicie pastwa polskj Kukoowia tumaczy, e episkopat popiera Solidarno, *{<?* w zwizku wyraz de narodu, ale rwnoczenie ma stafei^ wiadomo niebezpieczestwa obcej Interwencji. Dziaa episkopatu okrela w znacznie wikszej mierze troska o zacfc. wanie bytu narodowego ni problem typu spoeczestwa, ktre naley wywalczy czy zbudowa Kukoowicz, ktry do igSiroicn mia znaczne wpywy, nie jest rzecznikiem tendencji klerykalnej anichrzecijasko-demokratycznej w Solidarnoci: swoj role wid w przypominaniu, e Solidarno musi mie wiadomo ogranicze i niebezpieczestw i nie powinna wystawia na niebezpieczestwo egzystencji narodu.
z

R O Z D Z I A nt

amania.Tak byo na przykad w czerwcu podczas dysk a temat ukarania winnych za wypadki bydgoskie. Wobec wi Jej wzajemnej nieufnoci Solidarnoci i wadzy Koci stan, sfc zapewnienie obu stronom oraz opinii publicznej gwarancja ^varte ukady bd dotrzymywane i przyczyni si W t e l s p o . sb do utrzymania dziaa w moliwych do przyjcia granicach.
0f7e

Kryzys gospodarczy Groba radziecka i uznanie kierowniczej roli partii kmnttmstycznej okrelaj granice moliwoci dziaania; Koci nieustannie o nkh przypomina. Ale take zaostrzanie si kryzysu gospodarczego narzuca ograniczenia dziaaniu Solidarnoci pragncej utrzyma swe dania w moliwych do zaakceptowania ramach. Odpowiedzialno za kryzys spada oczywicie na parti, na katastrofalny stan systemu zarzdzania, skandale i indolenqe, za ktre ponosi ona win. Wielu, zwaszcza w Gda sku i Katowicach, sdzi take, e Polska jest w ten czy w inny sposb ograbiana przez Zwizek Radziecki. Dyskusje na temat spraw gospodarczych pocigaj za sob zawsze gwatowne oskarenia caego systemu wadzy. Dziaacze maj rwnoczenie jednak poczucie, e w tej dziedzinie nie wszystko jest moliwe; sytuacja jest tak powana, ie nie wystarczy zmieni kilku przywdcw - potrzebne jest tu wspdziaanie wszystkich. Tote wezwania o wspprac i o zrozumienie powagi sytuacj i, z ktrymi zwracaj si przedstawidete wadz wojewdzkich z Gdaska i Katowic znajduj posuch u dziaaczy naszych zespow z tych miast Czuj si oni niezmiennie Myn si zdoln zmobilizowa nard do odbudowy polskiej gospodarki. Spotkanie zespou warszawskiego z ekonomist Glu <*iem stwarza okazj do uprzytomnienia sobie, e dziaania Praw ekonomicznych uderzaj nie tylko w dominujc biurokracj. *z take kieruj si przeciw pewnym zabezpieczeniom, zktrych kor *ystaj robotnicy w krajach .realnego socjalizmu". Dziaacze

Pra Par tygodni po sprawie bydgoskiej wielu dziaaczy katowao zbyt umiarkowane stanowisko Kocioa i jego nadmierny wpyw na Was i otaczajcych go doradcw. W tym ****** "miera kardyna Wyszyski, ktry by symbolem
UnXSm U m i a r k o w a n

y p y w t a k i c h ' l A f) a k K * P *'** "ko)owicz czy Cywiski. agodzca m n'ej bbezporedni wpyw na SolidarnoN ez redni W wyprymas P P' rCybtSkUP , Z e f G I e m s i e nadaW3 doowi lini bard P - ***& Wiekien Pastora,na tejnowej o r i ^ '' bardziej niezalen; cr barda e " ^ Miazku jest I"T ' l bezporednio oddziauj) ' 3 if^-_, ^W *****!.' " J 1 * " - . P o J t o t o S * , 1 6 ^ T i s c h n e r - Episkopat d a * * * * ^^^gdynegS^^P^muJcnaprobstron c ac ' ienatrafiajanapraeszk()dytrudnedo

** ^ r ^ T " "
n i e

dzy zwbzfr'

legaiZmfanie

'

a w o b e

c wadzy. Stosunki nu>

raez d z i a a c z

3 t a k 0 w a n i

' ***WsCy K a >

126

CK "WSZ dUCH

[^

uprzytamniaj sobie, cho niektrym przychoda t e trzeba bdzie pogodzi si z bezrobociem, a fau ^ X podwyk cen. Nie tyle nawet przywdcy, e 2 w y k J i e * Pcw mwi o .prawach" ekonomicznych. Oto jak formui^^S to z Warszawy: Jako Solidarno znajdujemy si w Jerjy 0 sytuacji, gdy po raz pierwszy w historii ruchu z a ^ * * * ! zwizek bdzie musia uczestniczy w zwalnianiu p r a ^ ^ i zaakceptowa bezrobocie". Wida oto, jak dziaa) ^"'k*5* zwizkowe obcione zostaj tematami oglniejsz konfliktu klasowego midzy pracownikiem a pracodawc ^ kwestia odbudowy zniszczonej gospodarki kraju. "^ Zrazu kryzys gospodarczy stanowi barier ogranicza) dania zwizku. Jednake od lata 1981 kryzys przybiera by rozmiary, e paszczyzna konfliktu przesuwa si na obszar l ' temu gospodarczego, ktrego reforma staje si coraz bardzS naglca. Problem wadzy, ktry nie mg by otwarcie postawta w kategoriach politycznych, zostaje przeniesiony w dziedzin, gospodarki. TU za partia jest zbyt saba, by sama mc narzuci

bard

ZTJ^T' k t r e 8 0 W W y m i a r a e P 0 , i t y r a y'"'n^ovyy I I 1

iW0Stetn!ejchwi,iunikn s iej! ^^^apnesuwaf si ?M Paszczyzn gospodarcz.

DZI

Hl-n-SU Gr

^AN,E OGRANICZONE
. .

ba radziecka he ^ granice dziaa'^T^* P a r t U ' kryzys gospodarczy typ "^ktrychrurt , a r n 0 C i ' , a k i e sa -* ednak mechanizmy, kiadonofc t y c h ^ J 1 "^ogranicza? Od jakiego momennl
ac ,dea,af Samo

ziej lub mniej wyrany, lecz coraz boleniejszy dwik,, * J. dzyS wymiaspiracj am iakonlecz n ociami.zkt6r ymisl) , priaaeze 2 "zych zespow badawczych maj p r o i e k t j w o , osadniczych zmian, ale maj rwnie wiadomo, ze trzeba samemu ogranicza te zamysy. Dotyczy to zarwno ekspertw a y przywdcw, jak i zwykych dziaaczy z naszych zespow kady byby gotw to wygasza wojownicze deklaracje, to znw w z y W a do rozwagi. Gboka wiadomo ogranicze nigdy nie tumi wielkich aspiracji; dziaacze yj jak gdyby na dwch oddzielonych od siebie poziomach - na poziomie pragnie i na poziomie moliwoci; z wielkim trudem przychodzi im pokierowa wynikajcymi std napiciami. Solidarno zrodzia si w walce z totalitarnymi zakusami pastwa i cigle mona w niej znale lady wewntrznego rozdarcia, ktre opisywali Buhakow, Kundera, Miosz czy Zinowiew. Na przykad Zenon z Gdaska, czonek Puchu: Modej Polski, ktry przynalec do ugrupowania politycznego, w pewnym sensie wyamuje si z uznanych powszechnie ogranicze, rwnoczenie jako zwizkowiec wzywa robotnikw swojego zakadu do zachowania spokoju i do cisego przestrzegania Porozumie Gdaskich. Uwaa te, e zwizek powinien w pewnej mierze cenzurowa swoj pras. Nie jest to zachowanie niekonsekwentne ani wewntrznie sprzeczne; dwoista natura Solidarnoci wyraa si tutaj w paszczynie indywidualnej. Zycie na dwch poziomach ujawnia si w czasie roboczych spotka wszystkich naszych szeciu zespow badawczych. Zebrania bez rozmwcw z zewntrz pozwalaj na dawanie penego wyrazu aspiracjom. Syszy si wtedy takie wypowiedzi, jakby nie istniaa konieczno ograniaania si ruchu. Ataki na Parti s czsto gwatowne; cay skonstruowany przez komunistyczn wadz system jest odrzucany jako obcy. totalitarny 1 niesprawny. Stale obecne jest poczucie gbokiego antagonizmu m M*y Solidarnoci a wadz; jest ono tym silniejsza w czasie,

n osabia czy obezwadnia ruch?

"o.iwoici znacz * S C '

ehie

gram nlinvw
I W

lharm

w =h osign stan trwtf Umiesi Ccy przeywa on w &&

ru

123

CSCrRW5ILWKH

KKDZIALMI: :ttmooa

^awKnau

129

w ktrym prowadzilimy badania, partia hamuje W P r 0 w a , 11 wzvcie porozumie z Gdaska. Szczecina i Jastrzbia albo albnZ wycie w* je sabotuje. Ponadto dziaacze ma/ wiadomo kry z y s u 7 J travv-i parti, sadza, e bezpowoywania si n a radzieckie n i X j pieczenstwo byaby byaby cakowicie cako*vicie niezdolna mezaoina do ao dziaania. dziaania. j .-ronia T rozumowaniem w tut.,.. = Mamy tu do czynienia z rozumowaniem w kategoriach a ^ racji, z rozumowaniem wewntrznym, ktre przybiera p o s t a d okrelonej linii politycznej. Gdy dziaacze spotykaj si z j ^ ^ crfonJdempartii-oedacejprzecivvnikiemSolidarnosci-atakuja go albo za jego przekonania polityczne, albo za przynaJenodo aparatu propagandowego czy administracyjnego, albo prdzej czy pniej w dyskusji pojawia si problem uznania przez obfe strony ogranicze; we wszystkich tych spotkaniach pojawia si w kocu ton bardziej pojednawczy. Z reprezentantami wadz wojewdzkich dyskutowane s techniczne rodki suce poprawie sytuaqi ekonomicznej, zwaszcza najbardziej naglcej sytuacji ywnociowej. Spotkania z przedstawicielami partii kocz si uznaniem koniecznoci wspistnienia z PZPR. W tym wypadku przejcie od poziomu aspiracji do poziomu moliwoci wyraa si w myli o sojuszu ludzi .rozsdnych" przeciwko .twardogfawynf. Tymi rozsdnymi s po obu stronach ci, ktrzy uznaj istnienie granic dziaania. N a przykad dziaacze warszawscy snuj projekt* sojuszu z szeregowymi czonkami partii przeciwko aparatowi; ci zwykli czonkowie przynale do spoeczestwa, podczas gdy aparat podlega decyzjom Moskwy. Oczywicie nigdy nie ma w tych spotkaniach wielkiej wylewnoci, gdy granicz ze stanem *## Przebiegaj one tak. jak midzy ludmi, ktrzy si nie znosz, , WeZ- * mus** y razem. Na og zreszt stwierdz ^ k o n f l i k t u koczy te zebrania. M dWCh ziom nvJ?*? P h objawia si w ambiwalee C h na U k , e byts S ^>* ^ na p o k a d pr* 1 p f e r l reyPOraniJmye * o k a z a swa. si? * * ***** >*** Protestacyjnego, po czym p H * - '

woali drugi strajk, by nie doprowadza napija do ostaflnych granic Dziaacze z Katowic przekonujco przedsta^ . j , stan swych uczu w tym momencie. Byli oni z jednej n y rozczarowani, e ruch me doprowadzi do ostatecznego rtzstrzygnicia. do prby si za pomoc strajku generalnego. I drugiej Strony odczuwali oni ulg, gdy uniknito w ten spoS6b katastrofy, ktrej grob wszyscy dostrzegali. Znamienne jest tutaj stanowisko Andrzeja Gwiazdy, przedstawione przez niego zespoowi gdaskiemu. Odegra on, jak to sam tumaczy, wan rol w innym kompromisie zawartym - co stanowio specjalno Solidarnoci - w ostatniej chwili, w listopadzie 1980 roku, w czasie kryzysu zwizanego z rejestracj zwizku, uwaa bowiem, e trzeba liczy si z tym, co rzd moe zaakceptowa w ramach uwarunkowa ideologicznych i zagranicznych. Uwaa take za suszny kompromis zawarty w czasie sprawy bydgoskiej, gdy Solidarno uzyskaa w nim zobowizania rzdu, e bdzie poszukiwa winnych oraz osigna zgod na powstanie zwizku rolnikw. Gwatownie natomiast krytykuje Was i jego doradcw za form tych porozumie i za niejawny, kuluarowy sposb ich negocjowania. W jego pojciu zwizek sprzeniewierzy si tu swym wasnym zasadom i przyj .bolszewicki* sposb postpowania. Ponadto uwaa, e nie naleao zapowiada strajku generalnego, wiedzc, e w ten sposb ustawia si poprzeczk za wysoko i zwizek bdzie zmuszony zrezygnowa z tego projektu. Dlatego Gwiazda sdzi, e naleao jednak zrobi strajk, choby tylko jednogodzinny, by nie pozwoli partii na przejcie do ofensywy, i pokaza, e Solidarno nie ustpuje z zajtego stanowiska. Postawy Gwiazdy " l e m o i n a nazwa ani tward, ani umiarkowan; po prostu 2aIe *y mu na tym. by nie powiksza dystansu istniejcego "jMzy bojowymi aspiracjami a przyjtymi ograniczeniami. dzi zgodno dziaa podejmowanych na dwch rnych Poziomach.

<--

130

QK2*lWt SAMOOOI MUQj

'

^^.xm

131

Eksperd Eksperci odegrali dua.rolwgrze o dopuszczalne g r a n k * , ^ ktra okrelia radykalne irwnoczenie umiarkowane stj^** 1 Solidarnoci Jura s d intelektualici, ktrych p r z e d s t ^ * * jako zastraszonych doradcw, paraliujcych rewolucyjn e ^ robotnikw? Trzeba przede wszystkim odrni, chobyZ^ nieco arbitralny podzia, ekspertw w sensie cisym, stawiq^ do dyspozycji zwizku swoje naukowe kompetenqe, najczcfctj w dziedzinie prawa i ekonomii, od ekspertw, bardziej zreszt znanych i wpywowych, odgrywajcych rol doradcw politya. nych. Znaczenie tych ostatnich jest tym wiksze, ze wpywaj on, na okrelenie dopuszczalnych granic dziaania, ktre nigdy tk maj charakteru obiektywnego, ale zale od ich uznania przez dziaajcych ludzi. Gdy Bronisaw Geremek i Tadeusz Mazowiecki 22 sierpnia 1980 roku przybywaj do Gdaska z listem popierajcym ruch, podpisanym przez 62 warszawskich intelektualistw, przywdcy strajku prosz ich o wczenie si do prac przygotowujcych negocjacje. Wydaje si, e do szybko uformoway si trzy grup? ekspertw, kolejno wspomagajcych zwizek; grupa majca poparcie episkopatu, skupiona wok profesora Kukoowicza, grupa umiarkowanych, bliska Klubom Inteligencji Katolickiej, z Geremkiem, Mazowieckim i Wielowieyskim, oraz grupa czonkw KOR-U, z Kuroniem, Michnikiem i Lityskim. To zrnicowane nastawienie wystpuje czsto w gronach doradcw poszczeglnych MKZ- w.

Ewolucja opozycyjnej myli politycznej po masakrach i97" roku wskazuje na to, e intelektualici i grupy nastawione wrogo do systemu nie sdzili bynajmniej, by nadszed cza* podjcia walki, ktrej bezporednim celem byoby obaleni istniejcego porzdku politycznego. Wielu z nich k * 1 * i e systemowi politycznemu nie udao si zrealizowa w ^

^ totalitarnych zamierze i e zosta zmuszony do pozop i e n i a pewnych marginesw swobody intelektualista ^ ^ d o m o c i narodowej, wyraajcej sie poprze Koci dzio to z kolei do wniosku, e dziaania o ograniczonym \jjegu s moliwe. Na przykad Leszek Koakowski odrzuca alternatyw? milczenie albo totalna rewolucja. Nie znaczy to oCyv/icie, e opozycyjni intelektualici wierz w dobry komun t e f f l oy w dobrych przywdcw. Z okazji protestw przeciwko nianie Konstytucji w 197S roku i przeciwko represjom po rozruchach w Radomiu w 1976 roku zarysy strateg samoograD i a a jcej si waM precyzuj si wraz z powstaniem KOR-U J Ropcio. Chodzi tu o obron wolnoci, o odwoywanie si do prawa i do postanowie z Helsinek, o udzielenie konkretnej pomocy robotnikom, a nie bezporedni walk o zmian natury systemu wadzy. Te dziaania wydaj si prowadzi bardziej do wzmocnienia oporu spoeczestwa ni do walki politycznej. Teksty gwnych przywdcw tych grap opozycyjnych, zwaszcza Michnika i Kuronia, wyranie okrelaj t ostron I ograniczon strategi. Totalistyczna natura wadzy skania j do uznawania kadego najmniejszego sprzeciwu za atak na jej wewntrzne i midzynarodowe podstawy. Wbrew tej praktyce opozycjonici bronili si przed niemal automatycznym wypychaniem ich na scen walki politycznej. Strategia ta jest oczywicie wyraniejsza w postawach intelektualistw opozycyjnych bliskich Kocioowi, z KIK-U, a take tych, ktrzy pozostali jeszcze czonkami partii, jak niektrzy uczestnicy Konwersatorium .Dowiadczenie i Przyszo" (DiP). Rnymi drogami i wychodz; c l z odmiennych, a niekiedy przeciwstawnych zaoe, eksperci rnych rodowodach w cigu tych lat zmierzaj - jaksi ^daje - razem do wypracowania zasad samoograniczajce] * walki, zasad pozwalajcych unikn katastrofy wgierskiej " echosowackiej, odrzucajc jednoczenie model rewoluqi 'inowskiej, na ktrym partia opiera swoje panowanie. N.e

132

CZESCMW A '" U C M

ma ju mowy o przeciwstawieniu prawdziwego S O c | -socjalizmowi realnemu* , -. * Wbrew utartym pogldom, wedug ktrych i n t e I e . radykalizowallwiadomowalczcychrt.botnikow.w^J 1 w sierpniu 1980 roku eksperci byli rzecznikami u
m i a r k o

adykaowie i umiarkowani

budzili wiadomo, e dziaaniom trzeba w y z n a - p o granie* Wikszo- ekspertw wydaje si znacznie b a r J ' umiarkowana od ogu duo radykalniejszych robotnikw
pr

wanie bardzo modych, Definiujc t strategi samoogranfc^ ktra nie stawia partii przed grob utraty wadzy i wyrzeka ' krokw bdcych nie do przyjcia dla Zwizku Radziecki^ Kuro pisa we wrzeniu 1980 roku: Czy mona dynamizmowi ruchu narzuca ograniczenia? Tak, jest to konieczne, ale moe to uczyni tylko taki program dziaania, ktry zapewniajc ruchowi warunki rozwoju, miaby stale przed oczami jego ograniczenia" (.Biuletyn Informacyjny KOR* wrzesie 1980). Nie s to deklara^e obliczone na stworzenie faszywych pozorw; towarzyszyy int okrelone dziaania. W czasie kryzysu zwizanego z rejestracj zwizku w ostatnich dniach padziernika 1980 roku Kuro i eksperci w wikszoci przeciwstawili si decyzji przeniesienia obrad gdaskiego MKZ-U do Stoczni im. Lenina, sdzc e byoby to uznane za krok zaostrzajcy napicie. Z kolei w listopadzie, w czasie tzw. sprawy Naroniaka, Kuro i jego przyjaciele udaj si do Huty Warszawa, wzywajc robotnikw do zaniechania akcji strajkowej. W cigu caego 1981 roku eksperci uwaani najbardziej radykalnych podejmuj podobne dziaania. wlad ne ^
e

7r

0la

5 ?

H n i k n i C i a *townego wybuchu, a take upf

P s uw ekspertw okrela wiadomo ogn*' 6 '

m e C h a n i Z m WP r O W a d Z C y C hd

'

Dziaacze Solidarnoci zostaj 19 marca pobici przez milicje czasie gdy staraj si przedstawi swe deklaracje Radzie grodowej w Bydgoszczy. Oglnokrajowy strajk ostrzegawczy ogoszony przez Solidarno na 25 marca odnosi sukces, ale strajk generalny przewidziany na 31 marca zostaje w ostatniej chwili odwoany przez delegacj Solidarnoci z Was na czele. Decyzja ta doprowadza do podpisania Porozumie Warszawskich, ktre wywouj w zwizku ostr krytyk. Po kryzysie bydgoskim zaczyna si wyranie rysowa rozwarstwienie przeciwstawiajce radykaw i umiarkowanych w onie Solidarnoci, a zwaszcza w grupie przywdcw i ekspertw. Rozwarstwienie to jednak nie jest tak wyrane, jak by si mogo z pozoru wydawa, gdy nikt nie zapomina o istniejcych ograniczeniach, ale te nikt nie wyobraa sobie, by zwizek mg si rozwija, nie wywierajc silnej presji na wadz. Najdalszy od pozycji Kuronia, ktry - jak wiemy - wzywa do rozwagi, jest Mazowiecki, uchodzcy za umiarkowanego. Sdzi on jednak, e trzeba nieustannie naciska na rzd, bo kade cofnicie si daje mu okazj do uszczuplenia zdobyczy Solidarnoci, i e tylko pod grob strajku dotrzymuje on Porozumie Gdaskich. Obaj oni od wrzenia 1981 roku bd zgodnie popiera kompromis w sprawie samorzdu. Take w pracy naszych zespow rysuje si Unia podziau midzy radykalnymi a umiarkowanymi. Jest ona jednak, podobn e jak na szczycie hierarchii, do pynna, a to dlatego, e dziaacze - jak na przykad ci z Katowic - uwaaj si przede Ws zystkim za zwizkowcw i maj poczucie niejasnoci gran 'c midzy tym, co zwizkowe, a tym, co polityczne. Take jtego, e w wewntrznym yciu Solidarnoci nie wykrystaliz way si wyranie zorganizowane tendencje.Mimo to 1stnie i e poczucie w e w n t r z n e g o konfliktu I n a lsku grnicy

134

I enscPiEnwsM-*1"* przeciwstawiaj .radykalny* MKZ Katowice u m i a r y MKZ-owi jastrzbie. "* Radykalizmowi politycznemu niekoniecznie od P owi ada ^ kalizm zwizkowy. Jan z Katowic jest radykaem w , * J tycznym.bdcrwnoczenie bardziej u m i a r k o w a n a , , ^ czyinie zwizkowej, natomiast inny dz.aacz z tego ^ J Henryk, jest bardziej radykalny w swych roszczeniach z * , ^ wych, a agodniejszy w dziedzinie polityki. Inni dzia a(Se z t e | grupy, jak Mirosaw/uwaaj si za stosunkowo umiarkowanych w swych dziaaniach zarwno zwizkowych, jak i p o l i t y c e podczas gdy Jzefjest radykalny na obydwu polach. Wydaje si, e zasadniczym kryterium zrnicowania jest wyobraenie o przeciwniku, to znaay o PZPR. Ujawnia si to szczeglnie wyranie w aasie dyskusji na temat sprawy bydgoskiej. Radykaowie z Katowic, wrd nich Krystian, sdz, e Wasa popeni bd, odwoujc strajk generalny, i widz w tym pierwsze cofnicie si zwizku. Od tego momentu partia przesza do ofensywy w rodkach masowego przekazu/opierajc si na podpisanym porozumieniu, a poszukiwanie winnych za wydarzenia bydgoskie zostao rycho umorzone; nie naleao wic ustpowa przed szantaem obcej interwencji. Ci dziaacze krytykuj te tajny charakter negocjacji i przypominaj, e 90% robotnikw byo gotowych podj strajk generalny, cho kady z nich zdawa sobie spraw, e moe si on przeksztaci w powstaniec k o W umiarkowani myl, e porozumienie z 31 marca byo suszne, wystarczyo pokaza si zwizku poprzez strajk ostrzega*-

JMMDZlAt im SAMOOOIANICZ., S) < ^

1J5

W.

saw za

C" Pastwa

iK Podejmuje argument episkopatu: nie naleao nara:

"I to nletlT 8 0 ^ m l e r t e l n e niebezpieczestwo. Um^J" ^ ; C U t ^ - j na uwadze zewnetnnegeo^ ^wmoi?iaPodel-waychdziaian;wierzaon^ 'moliwoci cignicia kompromisu z parti i * * '#

. u i y c ie siy w Bydgoszczy byo prowokacj partyjnych twarA 2o^ c h s k i e r o w a n P r z e d w k 0 Partyjnym umiarkowanym. Ci Ze] radykalni w Solidarnoci nie s wcale mniej zbuntowani od "yen; po P r o s t u s d z ' e I s t n i e ' e s a n s a n a kompromis z wadz, w co nie wierz radykaowie. Po wrzeniu 1981 to rozwarstwienie wewntrzne przybiera posta przeciwiestwa midzy .pragmatykami" a fundamental*, stami* Pierwsi, za przykadem Wielowieyskiego, uwaaj,e nie naley wprost kwestionowa kierowniczej roli partii, trzeba natomiast stara si wykorzysta wszystkie moliwoci, ktre stwarza Konstytucja. Mwi si wic o odtworzeniu ycia publicznego w Polsce"; odwouje si do Porozumie Gdaskich i do realizmu zarwno ruchu, jaki wadz. Teksty publikowane przez pragmatykw" po zjedzie mwi o partnerach Porozumie. Przypominaj o grobie zewntrznej oraz o tym, e utworzenie partii politycznych stwarzaoby niebezpieczestwo rozamu w samym zwizku. Z tym umiarkowanym nastawieniem mog si jednak czy dalej idce propozycje, jak na przykad wezwania do wolnych wyborw na szczeblu lokalnym, ktre nieuchronnie musiayby wykaza brak poparcia spoecznego i bezsi partii. .Fundamentalici* za wykazuj, e system polityczny jest nieprawomocny, a partia nie moe by autentycznym partnerem spoeczestwa i zwizku. Domagaj si kategorycznie pluralizmu politycznego i .urzeczywistnienia ideaw, o ktre od przeszo stu lat walcz robotnicy* Ale po podkreleniu tych zasad .fundamentalici* dodaj, ie .w obecnej sytuacji nie moe by mowy o obaleniu partii" oraz *e Solidarno nie walczy o zdobycie wadzy i nie chce sta si a P "i polityczn". Inaczej mwic, cho sowa s zdecydowane, konkretne propozycje s bardziej umiarkowane, ' " R a d ykaowie" i umiarkowani", a pniej .fundamentaliki " i pragmatycy" ilustruj nie tyle ostre rozwarstwienie, ile ^naczaj obszar problemw, w obrbie ktrego poruszajsi ^afccze, Na przykad we wrzeniu 1981 roku uczestnicy 1 Zjazdu

 S PIERWSZA, RUCH

OZDZtM. III: SAMOOGAMIC2N,E

BUCMU

117

Solidarnoci krytykuj wadze zwizku za zawarcie p o r o , w sprawie samorzdu, ktre jest w ich pojciu krokie* J * Alerwnoczenie567gamipr Z edwko6o2 j azdw y r a a W o ^ zaufania do wadz zwizku. Wadza Wasy zostaje atwf J * a jednak Mieczysaw Gil, przewodniczcy zakadowej o r g a n J * zwizkowej w Hucie im. Lenina, zostaje pozbawiony s t a W za to, e popiera przewodniczcego zwizku. W obliczu teg0 paraliujcego systemu podwjnego przymusu narasta w doach zwizkowych silne poczucie nieufnoci w stosunku do przyw^. cw i do ekspertw. Czy jednak mona powiedzie, e doy^ radykalne albo fundamentaliscyczne, a eksperci umiarkowani i pragmatyczni i e zasadnicze rozwarstwienie oddziela doyod gry zwizkowej, robotnikw od intelektualistw? Na pewno nie. jeszcze bardziej faszywe byoby przeciwne przekonanie, * spontanicznie umiarkowany og przeciwstawia si radykalnym intelektualistom. > : Adam Michnik jest Jednym z radykalnych intelektualistw, najgwatowniej atakowanych przez pras partyjn i radzieck. Rwnie dziaacze stworzonego do celw bada zespou gdaskiego ywi pewn nieufno w stosunku do tego polityka, podejrzewanego o lekcewaenie dopuszczalnych granic dziaania. Nieufno pochodzi te std, e naley on do intelektualistw, ktrzy maj, jak si sdzi, zbyt duy wpyw na dziaaczy robotniczych. Tymczasem wanie Michnik na spotkaniu z tym zespoem opisuje dokadnie system przymusw, w ktrym dziaaj wszy* a intelektualici rni si tym tylko, e staraj si Janiej o tych Prymusach mwi. Nie godzi si on na traktowanie Polski Jato kraju podbitego i zniewolonego. Nie jest ona w sytuacji Ukrainy oy utwy, g d y p o s i a d a w a s n e p a . s t w o _ m a p r o s t a n l e j e s t 10 Pnstwosuwerenne.alesamojegolstnianiesprawia.c-ruch^ J J * dc, straceni". D z i a a l n o SoMarnQd m o e s j ? r o ^ S Z T ^^wobecnejchwi.inienaruszalnych .1* h ^%naimniejoprzecenlanlenl meneli

rfdeckiej. ale pki nie ma innego porzdku jataski podzia* l a t a jest nie do podwaenia, chyba e Pacyfik wystpi z brze&vl.:. .W obrbie tych granic musimy budowa swj wasny Lin"' Rol ekspertw jest pomaga w rozwizywaniu .kwadratury koa", wynikajcej z tego, e oglna wola wyzwolenia natrafia a granice, ktrych istnienie wszyscy uznaj, ale o ktrych nie ^domo, gdzie dokadnie przebiegaj. Na tym polega, wedug Michnika, problem psychologiczny Polakw, a take na tym. .aby si nie da zwariowa*, jzyk Michnika, jak jzyk wielu innych dziaaczy, peen Jest formu opartych na sprzecznociach i dowcipnych zwrotw, ktre wygrywaj te sprzecznoci. Michniksdzi. te w najbliszym czasie nie naley tworzy partii opozycyjnych, gdy dla Rosjan stanowioby to wyzwanie". Mwi take,e proponowa rozwizanie KOR-u (istotnie rozwie si on we wrzeniu), nie tylko dlatego, i e po powstaniu Solidarnoci straci on racj bytu, ale take dlatego, eby odebra przeciwnikowi pretekst do niebezpiecznych atakw. Cele ruchu musz by z koniecznoci ograniczone: .Wygrywamy to, co mamy do wygrania, i niech nas nie obchodzi to, e kto moe nas nazwa ugodowcami". Mwi tak czowiek zaliczany do .radykalnych doradcw" - i ktry jest nim w pewnej mierze, skoro uwaa, e konflikt z wadz musi nabra charakteru totalnego, cho rwnoczenie twierdzi, e sytuacja nakazuje zachowa jak najwiksz rozwag. Michnik okrela zatem granice, w obrbie ktrych Solidarno powinna nieustannie broni tego, co osigna. Ale nie chce tych granic przekracza. W miar upywu czasu Solidarnoci coraz trudn i Jest by totalnym ruchem spoecznym i zarazem ruchem samoograniczajcym si. Rwnowaga midzy jednym i drugim n a w a l a si atwa do osignicia w pierwszych miesicach, teraz owieje si, ilekro Solidarno dochodzi do osuteanych r! 8 >mc, I si cofa. Partia i gospodarka s w takim kryzysie, e nie S W s t a " I e stawi wyczuwalnego oporu, co czsto otwiera przed rucl * m niebezpiecznie woln przestrze. W sytuacji, w ktrej

138

cttten*** *UCM coraz trudniej wyznaczy granice dziaa, mnoyc sfe cjonali S tyczneapeIe1niekotroIowanem^eg o d ^H maj poczucie, e ruch jest cora z ^ nie'biorc/dziaacze I 0'bezwladniony, gdy wystpujce w nim tendencje r ^ J * " iumiark 0 waneprzesi3J4 S icciera,aleprzecinaj sJeina j^
na

BozoAiin;MMOow.ACZAWSinjCHu J - demokracj majc walor przykadu. Odwoywanie Ao zasad wypenia pust przestrze otwierajc si miedzy *?Dt ruchu a ograniczeniami, jakie Solidarno napotyka i jakie ^ma sobie narzuca* lednak bardzo rzadko dziaacze utosamiaj ruch^yacaje -wyznawanymi przeze wartociami: nie chc oddziela zasad * i t w j k w dziaania. Osoby ucieleniajce najpeniej si przekona czuj si? nawet niekiedy nieswojo w ruchu, gdy ten wdaje > w kompromisy i negocjacje. Dotyczy to Anny Walentynowicz. sl takie w pewnej mierze Andrzeja Gwiazdy. Ale nie istniej albo prawie nigdy si nie ujawniaj postawy przeciwne, traktujce ruch w sposb czysto instrumentalny czy taktyczny. A Wasa, a M v y rucn J ' n . t * r - U : - *^o/-nrA n n l i t v r r n a i nrni*i<fT\rtri o a n n*-~ in^i. cho uosabia zrczno polityczn i umiejtnoci negocjacyjne, nie przestaje przypomina zasad ruchu, ktry powinien rozwija ve aspiracje swe aspiracje i i wzmaga wzmaga swe swe potenqame potencjalne sity. siy. Kucn Ruch jest jest iskazany i trudne zadanie godzenia swych de i moliwoci. nat

139

br^Ti^^^'^^aneprzezludzizSoIidani^

na siebie. ' Dziaacze, z ktrymi pracowalimy, oraz spotkani prze* ^ przywdcy przejawiaj ogromn si przekona, znajduje wyraz zarwno w wypowiedziach, jak w dziaaniach rucha Wie! z nich zdaje sobie spraw, e sytuacja stwarza wielkie, moie nawet miertelne zagroenie, mimo to rzadko mona usysze wypowiedzi przesadne czy wojownicze: mwi si raczej 0 wartociach i zasadach, o poczuciu odpowiedzialnoci, o uczciwoci i moralnoci. Zwyko si przypisywa ten ton wpywowi katolicyzmu. Nam si wydaje, e te przekonania wynikaj bardziej bezporednio z charakteru podejmowanych dziaa wwarunkach braku rwnowagi midzy aspiracjami i projektami z jednej strony a wiadomoci ogranicze z drugiej. Na przykadzie poczucia narodowego mona najlepiej zobaczy, jak pod wpywem wiadomoci ogranicze dokonuj si zmiany w pogldach. Nleznajdujcy w istniejcych warunkach ujcia naq'onalizm polityczny przeksztaca si w afirmacj przynalenoci narodowej, wyraajc si w silnym poczuciu wsplnoty, w nierozerwalnym zwizku pojcia spoeczestwa z pojciem narodu; problematyta narodowa zawiera w sobie zawsze treci ludowe i demokratyczne, czsto nawet populistyczne, na przykad u Wasy, ktry m*I o polskich wartociach 1 polskiej kulturze. Wielu obserwatorw zwrcio uwag? na spokj i wytrwao, z jakimi Polacy zn trudnoci gospodarcze. Silne poczucie zbiorowej odpowiedzia inttumaczy.dlaczegotakrzadkiesincydentywkolejkach.Nawet

d e l S , * * a0 t h w e - N i e *gc bezporednio budo*** dem0kratynne upolityc2n 0(d2iaLeWSwolmk^

Cz druga Uwolnienie spoeczestwa

Rozdzia IV
EW

OLUCJA RUCH

ROK WALKI
Podpisane W Gdasku porozumienia okrelaj Solidarno jako ruch niezarnierzajcy peni roli partii politycznej*, ale rwnoczenie jako si wyzwalajc spoeczestwo, ktra .musi mie realn moliwo publicznego opiniowania kluczowych decyzji determinujcych warunki ycia ludzi pracy*. Solidarno zamierza rwnie zapewni poszanowanie odmiennych przekona i swotody ich goszenia. Cho zwizek nie kwestionuje przynalenoci Polski do Ukadu Warszawskiego ani jej powiza ze Zwizkiem Radzieckim, zwalcza wszechwadz partii i jej hegemoni nad spoeczestwem. Jak w cigu pierwszego roku istnienia Solidarnoci zespala si w niej zadanie wyzwolenia spoeczestwa zdziaaniem ruchu spoecznego? W pierwszych miesicach rne sfery dziaa s ze sob bardzo silnie zintegrowane. W caej Polsce mno si strajki wymierzone zarwno przeciwko kierownikom przedsibiorstw, jak przeciwko wadzom politycznym i administracyjnym, hamujcym powstawanie zwizku. Podstawowe orientcje ruchu pozwalaj m u Przyciga do siebie wszystkie grupy zawodowe, nauczyl i , pracownikw suby zdrowia i wymiaru sprawiedliwoci... Pr wadzy niechccej uzna niezalenego zwizku rolnikw Sabnie z w i z e k ten zostaje zarejestrowany w maju 1981 roku.

- | ' V*V UHVW' W^

Ruch odnosi corax to nowe sukcesy tak w sensie u m a c n i zwizku w zakadach pracy, Jak I dziki cofaniu sie P a r t l l S uwalnia wikszo winiw politycznych, czujc. e j e j , * * nad spoeczestwem Jest coraz powszechniej kwestion 0w I odrzucana. Przywdcy z epoki Gierka zostaj odwoana J"* pierwszy sekretarz partii, Stanisaw Kania/oddaje hod o f i ^ represji przed powiconym Ich pamici pomnikiem w Gdafei? Wyzwalanie si spoeczestwa f cofanie si partii r y s u ) q s i wyraniej, e pod grob strajkw zaamuj si usiowania W r a . by pooy kres tej ewolucji. Tak wanie byo w listopadzie i980 roku, gdy sd warszawski zmuszony zostaje do zatwierdzenia statutu Solidarnoci bez zmian, ktre usiowa wprowadzipodobnie koczy si wiele lokalnych konfliktw. Solidarno^ w tym czasie ruchem silnie zintegrowanym, utosamiajcym si coraz peniej z caym spoeczestwem polskim, zarwno wskutek swej liczebnoci, jak dziki zdolnoci powizania problematyki wolnego zwizku zawodowego z demokratycznymi i narodowymi aspiracjami caego spoeczestwa. Mimo to jednak ruch pozostaje zawsze wiadomy granic swych dziaa, wynikajcych z trudnoci gospodarczych i z niebezpieczestwa radzieckiej Interwencji. Wobec tego wyzwoleczego naporu partia nie jest w stanie przyj Jednolitej linii politycznej i szamoce si to w jedn, to w drug stron. Raz po raz zmieniaj si przywdcy: we wrzeniu 1980 roku Kania zajmuje miejsce Gierka na stanowisku pierwszego sekretarza; Jagielski, uwaany za silnego czowieka, znika; w lutym >98i, po Pikowskim, miejsce premiera zajmuje Jaruzelski. W niszych ogniwach postpuje dezintegracja partii; wielu dziaaczy i opuszcza, wielu te wstpuje do Solidarnoci 1 daje wyraz swej nieufnoci do partyjnego kierownictwa. Z trudnoci przechodz kandydatury czonkw Biura Politycznego na delegatw na M Partii, ten za wybiera odnowiony w 80% Komitet Centrala Aktywiciopowladajcy si za odnow partii i za porozumienia Solidarnoci tworz tak zwane struktury poziome", natu*

'

dowi" organizuj grupy, jak na przykad Forum Katowickie ,aula marksistowsko-leninowsk ortodoksj i . p n ; y j a n V09' yj marcu 1981 w czasie kryzysu bydgoskiego Solidarno ilSt 'a szczyt swej siy, ale rwnoczenie dalsze postpy ruchu Sl kaj si? n a b a r i e f ' k t r e | p r z e k r o c z e n i e mogoby sprowa]Z miertelne niebezpieczestwo. Po tym kryzysie zwi 2 e k ontymiuie s w e dziaania,w ktrych coraz wikszego znaczenia obiera problematyka samorzdu pracowniczego, rozumiana P3 pienie do uwolnienia przedsibiorstw od kurateli partii. Od kwietnia zaczyna dziaa sie" tj. porozumienie dziaaczy samorzdowych stworzone przez przedstawicieli siedemnastu wielkich zakadw pracy. Pniej inna, bardziej radykalna i o bardziej robotniczym charakterze sie" zostanie utworzona przez zwizkowcw z odzi i Lublina, Obok zwizku powstaj samorzdy zakadowe, ktre swe zadanie widz w wyborze nowych kierownikw przedsibiorstw oraz w udziale w rozwizywaniu najpilniejszych problemw zwizanych z kryzysem. Ruch przedstawia obraz do umiarkowany w okresie niepewnoci po mierci kardynaa Wyszyskiego, w czasie gdy partia jest zaabsorbowana przygotowaniami do lipcowego ix Zjazdu.
M

Najwaniejsza faza naszej interwencji socjologicznej w Gdasku, Warszawie i Katowicach przypada wanie na okres wzgldnego uspokojenia: Wydaje si, e sytuacja jest ustabilizowana, rady pracownicze utwierdzaj sw pozycj, a przygotowujca si do zjazdu partia wydaje si wzmacnia, co wpywa wyranie na zelenie radzieckiego nacisku. Od lipca jednak, w r a z z zaostrzaniem si kryzysu gospodar

ego, walka zwizkowa zaczyna przybiera posta buntu.

Nawyka do niedostatecznego zaopatrzenia ludno odauwa j**** n i e m a l zupeny jego brak; mimo wielogodzinnego wyczeWan|

a ludzie nie mog zdoby podstawowych produktw

Koblemy zaopatrzenia w ywno wysuwaj si na cwo

a,a

* zwizkowych. W lipcu dochodzi do marszw godowych

j46

tzttoo*-

uww

""'

ROZOZ1*UvtwOLUCM(tua<u

147

w Kutnie, odzi i w innych miastach. 3 i 4 sierpnia W a r s l l i i miejscem wielkich manifestacji bdcych p r o t e s t e m p 7 > pogarszajcym si warunkom ycia. ^ Wydaje si, e z ix Zjazdu partia wychodzi w z m ^ ^ rwnie, e Kania pewniej si czuje od chwili, gdy ^ ^ si oprze presji ZSRR, nie ustpujc przed pogrkami z a w a ^ lidp radzieckieo kierownirh ^ . . ^"S w czerwcowym licie radzieckiego kierownictwa do p o i ^ Wybrany bezporednio przez Zjazd, okrela on centrysty ^ lini polityczn, zachowujc podobny dystans do .tward^T wych* i do liberaw". Nabrawszy na nowo si, partia podejm ofensyw przeciwko Solidarnoci/potwierdzajc swj monopol w dziedzinie rodkw masowego przekazu, nakazujc areata want naq'onalistycznych dziaaczy KPN i opierajc si wprowadzeniu samorzdu pracowniczego w wielkich zakadach pragr wykazujc szczeglnie bezkompromisowe stanowisko w kotiflfc. de o wybr dyrektora w przedsibiorstwie LOT. W odpowiedzi na t tward postaw rwnie Solidarno usztywnia swe stanowisko. Z jednej strony denie do wyzwolenia spoeczestwa w coraz wikszej mierze utosamia si z domaganiem si wotayti wyborw na szczeblu lokalnym, z daniem dostpu do rodkw masowego przekazu oraz uzyskania wpywu na reform systemu gospodarczego, ktrej projekt jest przedmiotem dyskusji wSejmlt Z drugiej strony potguj si nastroje nacjonalistyczne i poparcie udzielane dziaaczom KPN. Rwnoczenie mno si w *' nych miastach starcia midzy milicj a dziaaczami narodowymi

razu na zapewnienie istnienia wolnego zwizku zawodo' c S t * potem rozciga si na problemy zwizane zarzdzaniem * e g 0 ' , h i o r s t w a m i i z caoksztatem dziaa dziaa eosrvw=,,.._L gospodarczych. a r e s z c i e wej w sfer dziaa politycznych w cisym tego b? T wa znaczeniu, stwarzajc w ten sposb coraz bardziej globalne runki obrony wolnoci zwizkowy eh. W istocie obrady Komisji lejowej Solidarnoci wiadcz o przyspieszonej ewolucji zmiej c e j w kierunku dziaa politycznych, co w lecie 1981 roka doprowadza do wysunicia dania wolnych wyborw, a zatem do bezporedniego zakwestionowania hegemonii partii w pastwie. Zdrugiej strony zwizek przechodzi od afirmacji wyznawanych sad i swej niezalenoci do dziaa bardziej pragmatycznych, M ograniczonych trudnociami gospodarczymi i grob radzieckiej Interwencji. Ruch, z pocztku zdobywczy, stopniowo staje si defensywny. Uczestnicy strajku, ktrzy w kocu sierpnia 1980 roku ledzili z entuzjazmem przebieg publicznie prowadzonych negocjacji pomidzy Jagielskim i Was, pitnacie miesicy pniej s przytoczeni wiadomoci oglnego kryzysu spoeczestwa i gospodarki. Dlatego te byoby w rwnym stopniu bdne jednostronne wskazywanie na przybr nastrojw rewolucyjnych w ruchu Ina jego denia do zdobycia wadzy, jak mwienie wycznie o tym, e zasady pragmatyzmu bior gr. Podwjna ewolucja Solidarnoci prowadzi raczej do rozdzielenia podstawowych orientaqi podejmowanych dziaa. Przywdcy zwizku prowadzakcje o coraz bardziej politycznym charakterze, podczas 8V dziaacze organizacji zakadowych wycofuj si na pozycje c raz bardziej defensywne. Optymizm tych. ktrzy cigle wierz w nowe zdobycze zwizku, przeciwstawia si pesymizmowi tych, Przywidz rosncy dystans oddzielajcy gwnodowodzcych Poddziaw.
Na d

TRZY TEORIE EWOLUCJI SOLIDARNOCI

Histori Solidarnoci okrelaj: jej dynamika wewntrzna, ewolucja postawy jej przeciwnika oraz zmiany oglnej sytuacji.Z H y Solidarno* samej swej natury jest skonna coraz ba*M padnosipoziom da niezalenie od zmian w jej ogM'i"n Postpowania. Walka o wyzwolenie spoeczestwa nast* "
101

Pocztku swojego istnienia Solidarno jest w peni swa w n o oywiajcych j wielkich ambicji, jak i ogranicze

ma zar

148

CZCSC MUGA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA,

ROZDZIAIV; EWOLUCJA UCHU

149

narzucanych Jej dziaalnoci. Po roku wida efekty d w o ) . rodzaju zmianj Solidarno wydaje si ignorowa wia*. 8 o ograniczenia, a rwnoczenie jest mniej t r i u m f u j , ^ N przybiera w coraz wikszym stopniu posta o d p o w i e gospodarczy polityczny kryzys. Odniesione p r Z e j r i l c h * cesy fstotnie zachcaj go do rozszerzenia zasigu p o d e J k * wanych dziaa, ale jednoczenie pokazuj postp U j cy ^ szybciej rozkad partii. W sierpniu 1980 bya ona jeszcze zdolna do jawnych negocjacji; na wiosn 1981 organizuje wielk p r o . wokacj I zasania si grob interwencji; w tym samym czasie stara si unikn lub opni reform przedsibiorstwa l cale] gospodarki. Na jesieni, w przededniu Zjazdu Solidarnoci, p a r . tia zaczyna kry si za plecami wojska. Generaowie wchodz do rzdu; wojskowe grupy operacyjne zajmuj miejsce bezradnych wadz lokalnych. ' ' . - . . Dziaacze 1 dolnych, 1 najwyszych ogniw ruchu, gdy przychodzi im przedstawi" przysz perspektyw dziaa, silniej podkrelaj teraz nowe, stawiane przed sob cele. Rwnoczenie w konkretnych dziaaniach skupiaj si coraz bardziej na bezporedniej obronie wasnych interesw i wchodz w otwarte konflikty z wadz nie dlatego, ze atakuj bardziej wprost jej orodki, ale dlatego, e coraz czciej przechodz do akcji dzikich". Zrazu dominujcy j w naszych zespoach badawczych obraz ruchu ustabilizowanego, j wspierajcego si na trwaych zasadach I jednolitej strategii,stopniowo ustpuje miejsca Innej koncepcji,zgodnie z ktr dziaania i ruchu wznosz si etapami na coraz wyszy poziom, zmierzajc do coraz peniejszego wyzwolenia spoeczestwa. Z kolei Jesieni koncepcj t zastpuje wizja Solidarnoci jako ruchuj ktry z samej swojej natury powoany jest do radykalnego przeciwstawienia si komunistycznej wadzy, ale ze wzgldu na ograniczenia zewntrzne zamyka si w granicach postawy coraz bardzW defensywnej. Te trzy teorie, zgodnie z przyjtym w zespol zwyczajem, nazwiemy Imionami tych, ktrzy je s f o r m u j " '

r l a Jerzego [Inyniera z Warszawy] ujmuje w sposb styny ewolucj Okrela j j przede przede wszystwszystlistyczny ewolucj Solidarnoci. ioiiaarnosci.UKresia ni" , i _,.,i37knwa: S o l i d a r n o intenv*>nim<...,.... ''"""t alno zwizkowa; Solidarno interweniuje w sprawy kil d a W n C czy narodowe o tyle, o Ile dotycz one problemu Pmapracownikw w duchu Porozumie Gdaskich. Solidar^T^winna coraz bardziej rozszerza t zwizkow obron wnikw, a wic wkracza w dziedzin polityki 1 interesu ""udowego, ale tylko w tej mierze, w jakiej zazbiaj si one "d ialalnocl zwizkow w cisym tego sowa znaczeniu. Jerzy 1 dstawla sw teori w postaci schematu, ktry bywa pomocny ^dyskusjach take w innych naszych zespoach. 3
13

zwizek

demokracja

nard

rozproszenie zakresu dziaa zwizkowych

Kr

150

OZDZI*IV:WOlUcJABUCMu

15

Teoria ta uznaje pierwszestwo dziaalnoci z w i 2 k o w innychformdziaania, a take pierwszestwo ruchu s p o e ^ stosunku do szerszej akcji na rzecz wyzwolenia s P o h c ^ > w Zdradza ona pewnnieuftiowstosunkudodziaaicisle^ cznych, Jerzy przypomina, e szeregowi czonkowie *% zwizani z Solidarnoci jako zwizkiem zawodowym, z a o w ! skutecznie broni pracownikw 1 w zakadzie p r a c y ( , * czestwie, zarwno w dziedzinie produkcji, jak i k o n s u m ^ ^ teoria zyskuje z pocztku szerokie poparcie w samej Wa r s 3 w i ' oraz winnych zespoach,zapewne dlatego, t e jest bliska p r o s t e J koncepcji trzech czynnikw wystpujcych w Solidarnoci. Naw dziaacze najbardziej upolitycznieni s przekonani, e ich ruch jest przede wszystkim ruchem robotniczym, silnie zwizanym z zakadami pracy. Myl e wszelka dziaalno powinna wychodzi od zawodowej f gospodarczej podstawy ruchu, wydaje si wszystkim zgodna z duchem Porozumie Gdaskich, z tym, co uformowao oblicze Solidarnoci, W okresie ywioowego rozwoju ruchu niemal wszyscy jego uczestnicy zgadzaj si z pogldem, e Solidarno powinna si ogranicza i nie wkracza w pewien typ spraw politycznych i narodowych. b] Niemal rwnoczenie wysunita zostaje inna teoria, nazwana przez nas teori Grzegorza, od imienia technika z zespou warszawskiego. Obrazowi ruchu skoncentrowanego na dziaalnoci zwizkowej Grzegorz przeciwstawia wyobraenie ruchu, ktry osigajc kolejno coraz wyszy poziom, zmierza do dziaa coraz bardziej politycznych i oglnonarodowych. Wedug niego Porozumienia Gdaskie wyzwoliy ruch zwizkowy, prowadzone nastpnie, zwaszcza od wiosny 1981 roku, dziaama koncentruj si na problematyce samorzdowej, to znaczy na wyzwoleniu przedsibiorstw, Charakter polskiego syste" gospodarczego zmusza jednak do przejcia od spraw p r * * * blorstwa do problematyki, ktra dotyczy caoci gospodarki- * - " w Przedsibiorstw wymaga bowiem zasadniczej * " *

j,rrzef, zniesie'- -v"~" v 6".Mpieniegogo* ka rynkow, zapocztkowania racjonalnego systemu cen * P o d a r d e S o iidarno, po dokonaniu rekonstrukcji systemu poliWreSp:, bdzie musiaa podj dziaania zmierzajce do odzys0 ^ " a e c z y w s t e j niepodlegoci kraju.

samorzd w przedsibiorstwie niezalene zwizki zawodowe

Teoria ta nie jest cakowicie przeciwstawna w stosunku do poprzedniej, gdy i ona przypisuje najwiksze znaczenie konkretnym dziaaniom typu zwizkowego. Take w krajach zachodnich dziaania zwizkowe nie ograniczaj si do stawiania da praco wniczych, zmierzajc do wprowadzenia w przedsibiorstwach takiego czy innego typu demokracji przemysowej, interweniuj wic w caoksztat polityki gospodarczej. Zachodnie zwizki zawodowe nie s z tej racji oskarane o upolitycznienie". 0 ile jednak jerzy mwi o ruchu jako takim, o tyle Grzegorz okrela jego ewplucj, ktra prowadzi do wyzwolenia spoeczestwa. Solidarno musi s t w o r z y nowe stosunki midzy dyrekcj
a

Pracownikami w przedsibiorstwach, musi umoliwi prze-

Prowadzenie reformy gospodarki, doprowadzajc zwaszcza do korzenia drugiej, gospodarczej izby sejmu, w ktrej mogaby!
Uz

yska znaczne wpywy.

Tak wic teoria Grzegorza, cho umiarkowana, przesuwa punku ^ k c i rozwaa z ruchu spoecznego na ruch wyzwolenia

152

CZE i t DRUGA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA

ROZDZtAt IV. EWOLUCJA RUCHO

1SJ

spoeczestwa. Zobaczymy dalej, jak zesp war S Z a W s , kutowa nad tymi dwoma wysunitymi przez j e g 0 u e s ' ^ s teoriami i jakim modyfikacjom ulegaj w toku tych dyl stanowiska poszczeglnych uczestnikw oraz caoci Z e s "*" Te dwie teorie zostay rwnie przedstawione w Gdasku ^ natychmiast stay si reprezentatywne dla dwu wy s t p u j J * w tym zespole tendencji: teoria pierwsza dla tendencji S c a zwizkowej, druga - dla politycznej. W zespole katowickim teo5* Jerzego atwo zyskuje aprobat, przybiera jednak bardziej rad kaln posta ni w Warszawie. Dziaania grnikw s nastawione na obron interesw robotnikw, ale silna wiadomo klasowa skania ich zawsze do podkrelania sprzecznoci midzy j W e . resami klasy robotniczej, w szczeglnoci pracownikw kopal a systemem zarzdzania, ktry w imi korzyci aparatu I klasy rzdzcej wyzyskuje robotnikw ze szkod dla podstawowych interesw caego narodu. Jesieni teoria Jerzego przestaje ju odpowiada przekonaniu ogu dziaaczy, Problematyka samorzdu pracowniczego traci na znaczeniu. Podstawowe pytanie, ktre si teraz narzuca, brzmi: czy dziaania Solidarnoci powinny trzyma si cile sfery gospodarczej, czy te powinny obj swym zasigiem cale ycie spoeczne? ' c) W tym czasie pojawia si we Wrocawiu teoria Jzefa, wysunita rwnoczenie w odzi przez Andrzeja, a take przez kilku czonkw zespou w Szczecinie. Podczas gdy zesp wrocawski na podstawie przedstawionych schematw dyskutuje koncepcje Jerzego i Grzegorza, Jzef, technik pracujcy w biurze projektw, proponuje odwrci ich rozumowanie. Solidarnoci nie powinno si okrela na podstawie jej wyjciowych zaoe, ale jej ostatecznego celu: niepodlegoci kraju, Uznanie wolnych zwizkw zawodowych jest niemoliwe bez demokracji politycznej, ta za skazana jest na obumieranie dopM dopki Polacy nie decyduj o swych wasnych sprawach, n'e

nionych instytucji demokratycznych, ktre udao jtAA u P r a S jy^o Solidarnoci W jej wewntrznym yciu. Pods t f s ^ ^ e g o r z wyobraa sobie dziaalno Solidarnoci 'aA* tpstwa odrbnych etapw, Jzef i inni sdz, e
v

" p 0 S i U " a l e y u ) m o w a c a , o c i o w o ' c n i oni uznaj, iz te ditia 3 hle narzuca pewne granice, dziaa stopniowo, liczc *eba sobie wntrznym przymusem. Jzef, podobnie jak Moczulski,
tr

osta n a *

poi

Al% ,1 L.f ktrego wpywem zdaje si pozostawa, nie jest zdecydotctremist; mwi stosunkowo mao t raczej stawia

vtania, ni wygasza stanowcze sdy, zyskuje jednak aprobat ^ s z c i czonkw zespou/twierdzc, e ewolucj ruchu naley rozpatrywa, wychodzc od oglnych jego celw i w ich wietle widzie szczegowe zadania ruchu, a nie odwrotnie; przyjcie takiego pogldu oznacza zasadnicze przesunicie punktu cikoci dziaania (ruchu). Zrazu bya to paszczyzna iwizku zawodowego, potem przedsibiorstwa, teraz ruch wkracza w sfer polityki. Tendencje nacjonalistyczne zaczynaj dominowa w ruchu spoecznym. Skoro ostatecznym celem jest niepodlego, wolne wybory stanowi moment przeomowy; w tym momencie - jak mwi jeden z czonkw zespou wrocawskiego - Solidarno rozpadnie si na kilka rnych ugrupowa politycznych, zachowujc nadal swe klasyczne funkcje zwizkowe. Przejcie od jednego ruchu spoecznego do pluralistycznego systemu spoecznego bdzie oznacza zwycistwo Solidarnoci. Koncepcja zastpienia ruchu spoecznego dziaaniami na rzecz g o l e n i a spoeczestwa jest tu doprowadzona do ostatecznych "sekwencji. Po zwycistwie ruch powinien sam si rozwiza, 'ejsce wszechogarniajcego zwizku ma zaj wielo wyborw J tycznych, stanowicych podstaw demokracji. Pocignie to moi n i e u c n r o n n y padek PZPR, ktra w wolnych wyborach uzyska: wedug jednych 30%, wedug innych 10%, a wedug Winnych tylko 1% gosw.

154

miC

DHUCA. UWOLNItNIt SPOttCZfSTWA

ROZOZtAlWtWOlUOARuCHu

155

wmorMd pracowniczy wolne zwizki zawodowe PZPft

b':

Przechodzc od pierwszej do trzeciej teorii, atwo dostra* jak obraz wasny Solidarnoci jako ruchu spoecznego zmieniaj przybierajc posta siy, ktra wyzwala cae spoeczestwo Jfl ma cakowitego zerwania cigoci midzy tymi wyobraeniami. Jzef zdaje sobie spraw z tego, e przypyw de niepodlegociowych jest moliwy tylko dziki podjtej przez Solidarno mobilizacji si robotniczych, , . We Wrocawiu, odzi i Szczecinie (na jesieni 1981 roku) niktnie kwestionuje pogldu, e Solidarno jest przede wszystkim zwizkiem zawodowym i e podstaw jej dziaania s i powinny by zakady pracy, ale coraz wicej robotnikw i technikw z naszych zespow badawczych podkrela, e ich problemy zawodowe i gospodarcze wynikaj z politycznej f narodowej zalenoci od partii, ktra Jedyne oparcie ma poza polskimi granicami, Nic nie wskazuje na to, by problematyka zwizkowa bya dla nich mniej wana od innej i by problemy narodowe byy istotniejsze od spoecznych, Prawd jest jednak, e im bardziej pogbia si kryzys i przypiesza si rozkad partii, tym janiej Solidarno zdaje sobie spraw, e mimo wysikw zmierzajcych do samoogranfczania si nie zdoa unikn postawienia problemu wadzy; faktycznie Istnieje on od samego pocztku, gdy nie sposb zawzi konflikt" I sprowadzi go do jednej dziedziny. A to z tej prostej przyczyny.* P^dwniknlezadowalasiepanowanlemnadwybranymisferam1 2yclaspoecznego,stanowl bowiem si totalitarn, ktrazsaiu!

z a do tego, aby podporzdkowa wszystko swej mier **ci ^wno pras. Jak zarzdzanie gospodarcze, zarwno M^' ^siek, jak oglnonarodowe interesy. rob tnia r ych kolejnych interpretacji naley wycign wniosek, ^acze Solidarnoci, koncentrujcy si zrazu na celach ograiedZl3 eh, da" si stopniowo wcign w dziaania polityczne, "'^"nowali z samoogranlczania, ktre pozwalao unikn ZreZy ^redniego starcia z wadz, i e w ten sposb dziaacze ci bWP LeszyK wasn klsk? Taki wniosek jest nie do przyjcia, P rtecz mu materiay z dyskusji w szeciu zespoach badawczych. W V n W i naszych bada wykazay, e nieprawdziwe jest mniemanie, iakoby S czonkw Solidarnoci stawia sobie ograniczone cele wizkowe, podczas gdy upolitycznieni intelektualici w kierwiiictwie ruchu zepchnli go z waciwej mu paszczyzny dziaania. Odwrotne twierdzenie byoby blisze prawdy, ale i ono take jest nie do przyjcia, W rzeczywistoci nie ma adnej rnicy midzy dolnymi i grnymi ogniwami Solidarnoci i dyskusje prowadzone midzy dziaaczami zakadowymi w Szczecinie czy Wrocawiu nie rni si od tych, ktre tocz si w Komisji Krajowej w Gdasku, gdy na wszystkich poziomach mona stwierdzi nierozerwalny zwizek wiadomoci narodowej, demokratycznego ducha i gotowoci obrony praw pracowniczych. Podobnie w partii istnieje poczucie cisej zalenoci midzy panowaniem nad gospodark, monopolem wadzy politycznej i uzalenieniem od Zwizku Radzieckiego. Jest faktem, e Solidarno ewoluuje, ale sama jej Istota nie ulega zmianie. Zmiana polega na tym, e sukcesy Solidarnoci i towarzyszcy m ^ s w partii coraz bardziej bezporednio stawiaj zwizek P T C e d problemami zarzdzania oraz przetrwania k r a j " . k t o r e ^runkuj jednoczenie moliwo istnienia zwizku. Czy jest p ^ c 1 W a S y t U a c K w ktrej ruch skupiajcy dziesi milionw Pn c u " ' J 6 * n i e m a normalnego dostpu do rodkw masowego azu Czy mona pogodzi si z faktem, e monopol decyzji

 w y
1S6
CZE ORUCA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA ROZDZIA IV; IWOUCJA RUCHU |

157

zastrzeony jest dla partii, do ktrej ogromna wikszo- ] 04 odnosi si wrogo, ktra zatem nie ma monoci s p r a ^ %V llla wadzy i zapewnienia posuchu swym decyzjom gospod * 3 Samo istnienie Solidarnoci, niezdolno P r z y s t o s o w a partii do takiej sytuacji, wynikajca z jej totalitarnych a h ' niepowodzenie montowanych przez ni prowokacji - te w i ^ czynniki stawiaj wszystkie dziaajce w Polsce siy zbij, *** przed centralnym problemem stosunku spoeczestwa i wirt Problem ten istnia od pierwszych dni, by widziany po' ^ kowo jako wymg stworzenia odrbnej od partii siy, w kt Y spoeczestwo mogoby si wypowiedzie wobec wadzy i p r J ciwko niej. Rycho jednak stao si jasne, e przede Wszystkim naley uwolni ycie publiczne, zmusi parti do przywrcenia instytucji demokratycznych I stworzy neutralne przestrzenie gdzie mona by byo kierowa si racjonalnymi zasadami tech nicznymi i gospodarczymi po to, by nie doszo do konfrontacji, ktrej pragna unikn wikszo dziaaczy i przywdcw Solidarnoci. Jej ewolucja przebiega wic w obrbie przyjtych ram dziaania; nie daje si ona cakowicie ponie biegowi wydarze; kieruje si zrazu sw wewntrzn dynamik, ktra modyfikuje ukad stosunkw midzy czynnikami skadajcymi si na cao jej dziaa. Na kadym z kolejnych etapw wystpuje podobna rnorodno w sposobie interpretacji oglnych zada stojcych przed Solidarnoci, podobne rnice zda midzy umiarkowanymi a radykaami, kadorazowo usytuowane w okrelonym polu sporu, w zgodzie z przyjtymi celami. Dziaania Solidarnoci, pozostajc wierne oglnym zasadom, przybieraj odmienne postaci, w zalenoci od sytuacji, z ktr ruch si zderza.
We

s 1 5

l by zagwarantowane przez reformy instytuez w o , n o informac i

jtfW* " * S i e P^ ) organizacji. Godzi alne-PZPR, ktra *-/ nigdy nie i-" f-ednioWPzriw"~ -ograniczaa a si do kieosr p,bzP , s t v v e n l ) dc do objcia sw hegemoni wszystr0 i>ni 3 * * rf in ycia spoecznego. Solidarno nie moe wic dZlC *"* na swym pierwszym zwycistwie, w miar jednak pI e P *!rmui dalsze inicjatywy, natyka si bezporednio na l k? ' - kiego rodzaju przymusy: jeden wynika z presji radziecdW0 'I ' l 2 kryzysu gospodarczego, ktrego rozmiary przyczyWC '' "w znacznym stopniu do rozptania walk robotniczych "^rf 11980 roku. Ograniczenia te, narzucajce si z ca oczy^stoci, sprawiaj, e wspwystpujce w Solidarnoci trzy "odstawowe-tendencje autonomizuj si. podlegajc wasnej Lice rozwoju. Zespoy dziaaczy s w peni wiadome niebezpieczestwa rozamu w ruchu, poszukuj wic nowej zasady jegojednoci; usiowania te i trudnoci, ktre trzeba na tej drodze przezwyciy, pokazuje nastpujcy schemat

SAMORZDNO
Powstanie wolnych zwizkw zawodowych nie mogo nfe mle politycznych I gospodarczych konsekwencji. IsW
|en

kompromis

15S

CgSCWUGA-

awCKSXtUt

SPOUCZESTW A

ROZDZWLIV.IWOIUCJAIIUCHU

159

Co trzeba zrobi aby unikn sytuaqi. w ktrej ^ Oow przeksztaciyby si? w walk 0 niepodleg oc iHZ^**** ze spoeczna celami ruchu; aby typowo polity a n e **$ tych. ktrzy nawizujc do oskare partii, sam} JrDi azywaft si .elementami antysocjalistycznymi-, , e feo( ^ si od mas robotniczych, jak ma miejsce w wypadku ^ ^ J aby unikn ograniczania si do zarzdzania spraw 0 W a n ' przez robotnikw, co zredukowayby wpywy S o l i d a n , ^ " najbardziej bojowych, wielkich zakadw pracy? Historyczny kompromis z parti stanowi pierwsze z nar jcych sirozwiza.Ona take odczuwa skutki kryzysu gospo. darczego i pragnaby przystpi do reformy gospodarczej. Wicepremier Mieczysaw Rakowski i czonek Biura Politycznego Kazimierz Bardkowski uchodz za gwnych przedstawideli tego realistycznego nurtu, opartego na wzorze wgierskim, dcego do utwierdzenia panowania partii przy rwnoczesnym posueniu si Solidarnori dla pooenia kresu katastrofalnym metodom zarzdzania. Rozwizanie to, od dawna zalecane przez DIR W ktrym wan rol odgrywa Stefan Bratkowski, skupiajce czonkw partii, katolikw i niezalenych intelektualistw, nigdy nie zyskao prawdziwego poparcia w naszych zespoach badawczych. Co najwyej nieliczni, szczeglnie w Gdasku/yczyliby sobie cakowitej przemiany partii, to jednak trudno sobie wyobrazi Dziaacze nie ywi niechd do zwykych czonkw partii, z ktrych wielu naley take do Solidarnoci, jej przywdcw darz jednak gbok wrogoci. Sdz, e naley dy do pewnej rwnowagi si midzy Solidarnoci a par* ti; nie wierz w moliwo osignicia, nawet przy medN Kocioa, politycznego porozumienia midzy tymi siami, fft* s przekonani, e totalitarna w swej istocie partia nie moei dusz met uzna autonomii spoeczestwa w stosunku wadzy.

0 musi w sobie i dziki sobie odnale sposoby ia i wzmocnienia jednod ruchu. Narzucajce si tn >va 8 trtf y i n i e j rozwizanie mona skrtowo przedstawi Vyra - s p o s b : trzeba uzna uwarunkowania geopolit 0 ra* * " ^ k t r y c h przypomniay pogoski o interwencji radziecS Udarn

ne>

nvuip hvdeoskiei oraz w czerwcu m li-is

i radzieckiej do partii polskiej; trzeba take, aby dziaalnod ^iazkowej Solidarnoci towarzyszy niezbdny do wycignicia !*j-u z kryzysu bezporedni udzia w zarzdzaniu yciem gospojoym. Solidarno nie moe si da ponie ani odruchom nacjonalizmu, ani dziaaniom czysto politycznym, ani pokusom nastawionej" rewolucyjnie dziaalnod rad robotniczych. Musi ona kojarzy si ruchu spoecznego ze zorganizowanym dziaaniem na rzecz odbudowy gospodarki. Te dwa cele dobrze si ze sob godz, gdy pierwszym warunkiem odrodzenia gospodarki i powrotu do racjonalnych zasad ekonomicznych jest wyeliminowanie partii z przedsibiorstwa. Dziaanie zwizkowe i dziaanie na rzecz demokracji musz si wic zbiega nie po to, by doprowadzi do cakowitej przebudowy spoeczestwa, ale po to, by moga si uda niezbdna reforma przedsibiorstwa i caej gospodarki. Koncepcja samorzdu stanowi wic paszczyzn spotkania dziaania zwizkowego i politycznego. W toczcych si w Solidarnoci dyskusjach wewntrznych w maju i czerwcu 1981 roku najwaniejszym tematem nie jest H sprawa uznania praw zwizkowych, zapewnionych od 1980 r ku; nie jest to take sprawa zagroenia ze strony przeciwnika; tematem tym jest samorzd pracowniczy. Wiele zakadw pracy, "kacia sie" wielkich przedsibiorstw, decyduje si powoa morzdy zakadowe, niemajce nic wsplnego z martwymi J a m i lotniczymi, z ktrymi wizane w t95& roku nadzieje a Wl10 s i e rozwiay. W Sejmie otwiera si debata nad ustaw o s J^orzdzie; wybuchaj konflikty tam. gdzie, jak na przykad edsi< b * 'rstwie LOT, zaogi chc same wybiera dyrektorw.

160

{SOROCA.UWOINIENICSPO

CZENSTVVA OZMIMIVjtwOLUej* JCHU I

Co dokadnie oznacza pojcie samorzdu, kt ko/arzy zarwno z reformami przeprowadzonymi t>o ""^ s i ? w Jugosawii, jak i z koncepcjami lansowanymi w e Fn ^"^ CFDT? W Polsce ci, ktrzy mwi o samorzdzie, m a j n C i i r P ^ ze wyzwolenie zarzdzania przedsibiorstwemspod' "* "**' partii I nomenklatury. Wychodzc z tego zaoenia, JednT^ ozarzdzaniu sprawowanym przez robotnikw, inni-prrJ! 1 ^ - myl pragmatycznie o raq'onalnosci ekonomicznej. DyskJ" o samorzdzie nie ma charakteru teologicznego. Jest praktyca, przez co naley rozumie wol zerwania z dotychczasowymi metodami zarzdzania. Przedsibiorstwa byy nfemal zupenie pozbawione samodzielnoci. Nawet najwiksze z nich stanowiy integraln cz zjednocze przemysowych, byy wic zarzdzane przez ministerstwo i podporzdkowane systemowi cen ustalanych w sposb nieliczcy st rachunkiem ekonomicznym. Tak wic dyrektor - ktry w niczym nie przypomina prawdziwego szefa przedsibiorstwa - nie mia moliwoci dokonywania w fmi korzyci gospodarczych czy racji technicznych wyborw midzy dostawcami czy klientami, midzy asortymentami czy metodami produkcji. Co prawda po 1956, a zwaszcza po 1970 roku przestanoprzy rekrutacji dyrektorw bra pod uwag wycznie zasady nomenklatury i zaczto troch bardziej liczy si z technicznymi komp^ tencjami kandydatw. Mimotojednak dla Inynierw, technikw I robotnikw, a take zapewne w znacznym stopniu dla samy* dyrektorw, sposb funkcjonowania i tryb podejmowania decyzji gospodarczych byy zupenie niezrozumiae. Omwienie ryc spraw znajdujemy w znakomftym artykule Krzysztofa Porni^ (Kende, Pomian a978J. Wedug niego w Polsce decyzje inwesty 3 <tf ne nie opieraj si na rachunku ekonomicznym; to*** * W* o politycznym w p l y w i e tega k t 0 uzyskuje na nie f u n d " * l ' dygnitarz lokalnynaprzykadp/erwszy sekretarz wojewoda J'mlasta.zabiegao wielk inwestycj w przemyle cikim, tW

161

z niego wan osobisto, podczas gdy uruchomienie w ^ m a y c h zakadw produkujcych dobra konsumpcyjne ,esP " wnia prestiu i nie powiksza zakresu wadzy tego, kto " " ^ d z a do ich powstania. Wszyscy s przekonani, e samod dlznacza zerwanie z gospodark, w ktrej nie decyduj kry"*- ekonomiczne. To zerwanie jest pojmowane w dwojaki sposb: ElM erwsze, chodzi o zapewnienie kierownikom przedsibiorstw 90 P faody dziaania i umoliwienie im dokonywania racjonalnych zborw; po drugie, poddanie funkcjonowania przedsibiorstw Itontroli pracownikw, po to zwaszcza, by wyeliminowa marnotrawstwo, korupcj i arbitralno decyzji, strefy niepewnoci* utrzymujce si i rozszerzajce wskutek scentralizowanego systemu zarzdzania gospodark. W Solidarnoci, zarwno w naszych zespoach, jak i na poziomie krajowym czy regionalnym, tocz si oywione dyskusje, w ktrych cieraj si pogldy przypisujce wiksze lub mniejsze znaczenie jednemu z tych dwch aspektw samorzdu pracowniczego. Dla jednych istota sprawy polega na powoaniu menaderw kompetentnych, uczciwych, troszczcych si o racjonalne funkcjonowanie przedsibiorstw, a zatem rwnie zdolnych wyprowadzi kraj z kryzysu gospodarczego. Zwizeknie powinien wtrca si do zarzdzania; powinien ogranicza si do obrony interesw pracownikw - tym bardziej, im bardziej racjonalnie urzdzane jest przedsibiorstwo. W przeciwiestwie do tego inni Wad nacisk na kluczow rol rad robotniczych. To one powinny okrela polityk przedsibiorstwa, a dyrektor ma si do niej osowa. Stanowi one wadz ustawodawcz przedsibiorstwa, Podczas gdy dyrektor sprawuje wadz wykonawcz. Na lsku * m przypi su j e si rol robotniczej wadzy. Organy samorzdu ' t l ! e m a l e utosamiane z samym zwizkiem zawodowym,
On

bd B ' W y r a a si( ? w h a l e s t r a J k u czynnego: robotnicy tytlo d U k W a ' a i e S a m l b d w y l c z n y m i dysponentami 0r5! nych w czasie strajku produktw. Jeli wytwarzaj

a}lepiBlunA--

u^>

^*gr
C a GBX* WOlMBfX SXJECZiSTWA OZDZ1AI rt. BHUKM UCHU

163

tratorr. bd je sami sprzedawa rolnikom a l b o ^ produfcy ywnociowe. Jeli, powiadaj grnicy, zrobiZ*** wny strajk w sobot. wydobyty tego dnia w g i e , przezrZ*^' ' M zakup lekarstw albo mleka dla dzieci. Inna koncejaj^ riwnie, kadzie nacisk na wyrane rozgraniczenie ro|j n ^ i roi organu samorzdu, w ktrym Soudarno z a c h o i ^ dominujcy wpyw, ale w ktrym byyby take reprezentowZ zakadowy komitet partii oraz pozostajce pod wpjyw,,, ^ Zwizek Socjalistycznej Modziey Polskiej i zwizki branoWreszcie porednie miejsce midzy tymi dwoma koncepcjami zajmuje koncepcja trzecia, najbardziej liczca si z aktualna sytuacj polskich przedsibiorstw ze wzgldu na to, e pragnie ona przyzna organom samorzdu gwn rol w prowadzenia polityki spoecznej przedsibiorstwa. Pozwolioby to odebra komitetom partii wpyw zapewniajcy jej wadz, a powierzy j ciaomreprezentujcympracownikw, uznajc, e te ostatnie nie mog w obecnych warunkach wzi w swoje rce polityki gospodarczej przedsibiorstw. Ta porednia formua kontroli u strony zwizku odpowiada pogldom Wasy i Mazowieckiego, Wszyscy odrzucaj zgodnie myl o wspzarzdzaniu. Zwizek nie moe i nie chce dzieli odpowiedzialnoci za zarzdzanie gospodark, skoro ta jest bezporednio podporzdkowana instancjom politycznym, ministerstwom f odpowiednim wydziaom Komitetu Centralnego. Solidarno nie ma zamiaru ani dziets? wadz, ani zagarnia jej dla siebie. Nie przestaje okrela si jat ruch spoeczny, jako sia opozycyjna wobec wadzy i jako rucn oporu wobec zewntrznego przymusu dcego nad t w b * Problematyka samorzdowa niezalenie od tego, jak P^ biera posta, wie cile w obrbie Solidarnoci jej c h a r a njchu spoecznego z deniami do wyzwolenia spoeczest^ W^ncas^dpewnaniejednoz^czno.aletakesiarnobiH^ " M to U u z g o d , ^ przeciwstawnych J n W F * " " * ^^'^^mawystarczajcsispoeanipo''^

wolno przedsibiorstwom, ale nie jest jej celem ^jjpe*"' w 4 a d z y partii wasn wadz; cel ten to zapewnieir^^ft dziaania przedsibiorstwa, a w konsekwencji i* ^ spoeczestwa obyi c wanej sfery funkcjonowania ^ " e g o . Tote wszyscy dziaacze zakadaj, e przyjdzie im ** t t I S , a ^j^cpomidzydziaalnoazwizkowaaktywnym ^ ^ f c t w e n i w samorzdzie gospodarczym. Redaktor pisma BaeS '. k , jan Lityski, mwi nam nawet, e w Solidarnoci Jfe *iasirozwaa,kogo naley skierowa w t, a kogo w tamt lak wszyscy, wita z zadowoleniem to rozdzielenie funkcji ^ a a za normalne, e mog powstawa konflikty midzy iazkiem a organami samorzdu reprezentujcymi interesy przedsibiorstwa. Myl t podkrela nie bez pewnej przesady prezes Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich Stefan Bratkowd Wadzie on nacisk na konieczno stworzenia prawdziwej wadzy ekonomicznej w przedsibiorstwie, a w konsekwencji okrelenie rnych typw wasnoci kapitau. Ten skrajny menaderyzm nie jest przekonywajcy zarwno dla zwizkowcw, jak dla przywdcw partii. Jeli idzie o Solidarno, problematyka samorzdu nie jest zwizana z oglnym modelem zarzdzania ca gospodark; chodzi ru tylko - ale nie jest to bynajmniej mao -opooenie kresu wszechwadzy partii w przedsibiorstwie, podobnie jak Porozumienia Gdaskie uwolniy zwizki zawodowe ^zalenoci od niej. w miar zaostrzania si kryzysu gospodarczego dziaania karnoci w coraz wikszym stopniu obejmuj dziedzin ^Podarki, cho zwizek nie uwaa si za odrbn si ekoIc zn; w S w e j w a s n a o c e n j e pozostaje zawsze ruchem *ncI C ! n y I n , d e m o k r a t y c z n y m i narodowym, ktrego rola w yciu
j

SOSpOd;

sa tw ^ P 8 "a eliminowaniu panowania partii, a zatem 'tWorzi Qr7eniU W lnej akio P"* 1 ". w k t o r e i mogliby si pojawi ekon od' ^ miczni, popierani przez zwizek, ale wystarczajco 680 " - l e t n i , by mc nawet wchodzi z nim w konflikt

,e

ROZDZIA IV. CWOIUC JA RUCHU

165

164

Wobectefsytuaqi nasze zespoywtoku dyskusji wyp,, przyuctalesogologwkoncepcjSoiidamoidiiJcilez^J^ z ruchem na rzecz samorzdu, ktra stanowiaby k o n t y ^ Solidarnoci I po osigniciuprzez t ostatni celu, ktrym b y ? uwolnienie zwizkw zawodowych. Takie ujcie nie suge^ bynajmniej, aby jeden rodzaj ruchu zosta zast p i o n y pnfn wprost przeciwnie, znaczy to, e ten sam ruch przeszed w foj' faz swojego rozwoju, rozcigajc dziaania zwizkowe na obszar ycia gospodarczego, nie tracc przy tym charakteru ruchu spoecznego: rwnoczenie - zwizkowego, demokratycznego i narodowego. Kryzys bydgoski przypieszy to przejcie od Solidarnoci ido Solidarnoci II. Problematyka samorzdowa pozwolia Solidarnoci odnale rwnowag zachwian gwatownymi sporami wewntrznymi. Wbrew tym, ktrzy chcieli przygotowywa si do bezporedniego starcia politycznego, wysuniecie problemw samorzdu potwierdzao konieczno kontynuowania pracy zwizku w niszych jego ogniwach, w zakadach pracy, ale rwnoczenie nakazywao przejcie do bardziej bezporedniego ataku na system zarzdzania, a wic take na polityk gospodarcz wadzy. Mona zatem powiedzie, e Solidarno li oznacza jak gdyby zmian szczebla dziaa ruchu, ktry dostosowujc si do nowych warunkw, pozostaje wiemy swym celom l swym motywacjom. Taka ewoluqa ruchu nie przynosi samych tylko pozytywny* efektw. Wzrastajce znaczenie problematyki samorzdowej oznacza osabienie akcji masowej, gdy ten temat nie ma* mobilizujcej, porwnywalnej z t, jak uruchamiaa walk 5 o niezaleno zwizku zawodowego. Solidarno anga*")* * terazwdziaanlap0rednie,ktrych gwny cel tonie tyleobtf^ Interesw robotniczych, Ile tworzenie instytucji s p o e c z n y ^ PnyWad w Gdasku dziaacze szybko wychodz poza I * * * matykq S a m o ^ ^liajc si do koncepcji dziaa wjfrtf*

kolei w Katowicach idea samorzdowa interpre' ^tegoriach czynnej obrony interesw robotnikw pfl |ity^ towana)651 ^ ^ T y ) k o w Warszawie silniejsze s denia do p^eciwk" fensyvVIiej i defensywnej strony koncepcji samorzdu. poczenia j a . po jjtycznych i rwnoczenie poszukiwania ^"instytucjonalnych, zdolnych oddali niebezpieczestwo ^ r e d n i e j konfrontacji Solidarnoci i partii.
nych

ZEJCIE DO DZIAANIA POLITYCZNEGO?

inujca w maju 1 czerwcu tematyka samorzdowa w listopadzie 1981 wyranie traci na znaczeniu. Mao si o niej mwi na spotkaniach zespow badawczych w odzi, a we Wrocawiu i Szczecinie wie si ona tylko z najbardziej umiarkowan tendencj w ruchu. Dzieje si tak by moe dlatego, e we wrzeniu Sejm uchwala kompromisow ustaw o samorzdzie pracowniczym, zaakceptowan przez Was, ale le przyjt przez innych przywdcw Solidarnoci, zwaszcza w punktach, ktre dotycz wyborw dyrektorw przedsibiorstw. Odtd koncepcja samorzdu jest traktowana nie jako nowa zdobycz, ale jako nowy kompromis, rwnie niezadowalajcy jak wiosenne Porozumienia Warszawskie, a nawet bardziej, bo tymczasem pogbi *? kryzys, nastpi dalszy rozkad partii i dziaacze SoUdarnos a m czu fe si tym kryzysem obezwadnieni. Nie ma mowy dnych marzeniach o zdobyciu wadzy. Z jednej strony panuje S ? C n a n i e ' e r o b o t n i c y . tak jak caa ludno, s pochonici n a j m e n n y m i p r o b l e m a m i bytowymi. Z drugiej strony nie ulega iSZe W t p l i w o c i z e *spor ' > doszo do penego kryzysu wadzy, CZestWo ni e u c J zaufanie tylko do Solidarnoci. Ruch zatem nnie n i u s i Pozap| rozszerzy dziaania samorzdowe, wyj S1< bi nejfa ^ ? rstwa, aby zaj si instytucjami wadzy lokalcl l G Cat Ci i n s t tuc i Prze" ' y ) politycznych, co oznacza - narzur P wadzi wolne wybory. Mwic o Solidarnoci iri,

166

I cs ono. uwoiNiewt spouczErtsTw* mj-limy wanie o tych nowych tendencjach. Maj 0 e n a cele wyranie polityczne: swobod informacji, a zwasz* *" malny dostp Solidarnoci do telewizji, otwarte listy kanaS" " ^ w wyborach wadz lokalnych przeniesionych na luty , 9 ^ 3 t W utworzenie drugiej izby Sejmu, zoonej z Przedsuwicjen 0 ^ nych si spoecznych i gospodarczych, powoanie spoecznej "** gospodarczej stanowicej zesp ekspertw, ale upowanij do podejmowania wanych inicjatyw; wreszcie, w swoim cza ^ przeprowadzenie wolnych wyborw do Sejmu.

ROZDZIA IV: EWOLUCJA KUCHU

167

Grone rozmiary kryzysu gospodarczego narzucaj nagl potrzeb politycznego porozumienia midzy Solidarnoci a p ar . ti; Koci stara si to uatwi. Jednake dziaacze Solidarnoci nie s skorzy do bezporedniego angaowania si w dziaalno polityczn. Nie chc, by Solidarno przeksztacia si w parti polityczn, wystawiajc swych kandydatw w wyborach lokalnych. Solidarno pragnie nada) reprezentowa spoeczestwo wobec wadzy, wzbraniajc si przed podjciem walki politycznej, W miar jednak jak konflikt zaczyna bezporednio dotyczy problemu wadzy politycznej. Solidarno z coraz wikszym trudem utrzymuje sw jedno. Jedynie niewielkie grupy s gotowe przej do akcji politycznej, wielu dziaaczy - przeciwnie - pragnie wycofa si w obszar dziaa zwizkowych, jedni po to, by powici si doranej obronie pracownikw, zwaszcza lei potrzeb bytowych, inni po to, by opierajc si na bazie robotniczej, w ktrej narasta niezadowolenie, stawi czoo manipulacjom partii i rzdu, wybuchajce w tym czasie dzikie strajki w przedsibiorstwach czy caych rejonach wiadcz duo lepiej o nastroje dziaaczy ni deklaracje Mariana Jurczyka czy Jana Rulewski W tej ostatniej fazie dominuje nieufno wobec partii. W* podejrzewa si o to, e torpeduje negocjacje I mnoy prowoW i Pniejsze wydarzenia potwierdziy trafno tych odczu, W re reS) wtedy partia przygotowywaa si do uycia siy I P ' ' w a tecze coraz czciej powtarzaj, e ruch powinien iAP

rozstrzygniecie, dy do niepodlegoci kraju ateczne ^ cznej demokracji, ale rwnoczenie nie przewiduj i &o P 0 , | t y czas\e ani wymuszenia wolnych wyborw, ani tym * nil,b,, . iSi r wania ze Zwizkiem Radzieckim. Majc wiadomo, Z ^ gospodarczy si zaamuje, wycofuj si w podstawowe ^ " n l c h u . odwoujc si do podstawowych racji jego istnienia, ^ " t w i c narzucaj si z rwn si dwa na pierwszy rzutoka 3 z e sob spostrzeenia. Po pierwsze, istnieje niewttwy wzrost de politycznych, ktry osiga szczytowy punkt Pl omencie, gdy Zjazd Solidarnoci opowiada si za wolnymi borami, czyli obaleniem wadzy partii; wzrost ten objawia si te w pomyle strajku czynnego, ktry musiaby prowadzi do powstania w kraju podwjnej wadzy. Po drugie, nie powsta iaden szerszy ruch polityczny, a dziaania maj charakter defensywny i rozwijane s w dolnych ogniwach ruchuAby wytumaczy t pozorn sprzeczno, trzeba przypomnie, e Solidarno nigdy nie bya ruchem politycznym, a to dlatego, e jej zdolno politycznego dziaania bya cise ograniczona zalenoci Polski od Zwizku Radzieckiego, a take kryzysem gospodarczym: stanowia ona raczej zesp przekona, stan wiadomoci ni narzdzie zbiorowego dziaania. Tote jest znacznie bardziej ruchem spoecznym ni organizacj zwizkow. W miar Pogbiania si kryzysu narasta wrogo wobec partii, wzmagaj si groby zewntrzne i rozkad caej gospodarki, Solidarn s odchodzi coraz dalej od roli ruchu wyzwolenia spoeczea sku ' P'a)c si na obronie swoich przekona sformuowanych P zycii d o Panujcego porzdku. Atakujc rosyjsk przemoc au ratyzm i brak kompetencji kierownikw gospodarki, Soli*ledyD " i e W Z y w a d o 2 b r i n e g o oporu, nie manifestuje przed l cyjn a j" w l a d z Partyjnych, nie nawouje do tworzenia rewor a d rob nikov/^ otniczych. Uwaa si za obroc praw robotc< n o dPft * ezalenoci narodowej, ale nigdy nie odchodzi 8 r a m u de okratycznego, odrzucanego tylko przez tych,
oaOSU

CZSJ4fc*t*&*.irWQtittHit VOUCZZdSTWA

ROZ&13M. T: EWOUJCJ RUCHU

169

ktrym demokracja zagraa. Domaga si wyborw """"""i o o - t "/wrow,al sanu ma ga roztopi si w wieloci partii polityczny^ h ^ ** ri do w &fco pojtych zada zwizkowych, 3 bynaim l,e .^k t to, by si przeksztaci w parti i wygra wybory, j ^ Jnie"o 1 0 ze Solidarno wchodzi w coraz ostrzejszy konflikt z p / * * * nie zwalcza jej. aby sama przej wadz i zawadn 0=,^" ^ coraz:Ibardziej stanowczo twierdzi, e tylko r o z w i z a "A*** kratyczne i tylko demokratycznie wybrani przywdcy n T * wydwign kraj z kryzysu. Brak mobilizacji politycznej wyrS si cofniciem si dziaania podejmowanego przez robotnikw ku doranym akq'om defensywnym czy te, jak to byo w leci. ku marszom godowym. Dziaania najbardziej radykalne" nie kieruj si ku grze, ku przejciu wadzy, ale przeciwnie - ku doowi, by tu utwierdzi postawy sprzeciwu. Gdy w roku 1980 mwio si o radykaach, chodzio o KOR, a zwaszcza o tendencj reprezentowan przez Jacka Kuronia. Ten za nie przestawa powtarza, e przeciwnik jest w rozsypce, e zatem Solidarno powinna kontynuowa swoj ofensyw, zarwno dlatego, i odniosa ju rozstrzygajce zwycistwo, jak I dlatego, e na niej ciy gwna odpowiedzialno za cae ycie publiczne. Chocia Kuro by zwolennikiem dziaa rozwanych I uwaa, e za wszelk cen naley zachowa jedno Solidarnoci, jego analizy zdaway si zachca do przejcia do dziaania politycznego. Na dugo przed utworzenie niezalenych zwizkw zawodowych mwi wyranie o tynv*e cele dzfaalnocl musz by polityczne. Aczkolwiek okolcznod przeznaczyy gwn rol ruchowi robotniczemu, to wane je nie narzdzie, ale stojce przed ruchem zadanie - przywr!1 e demokracji I odzyskanie niepodlegoci, przynajmniej takiej, ja ma Finlandia, Natomiast jesieni 1981 sowo radyka" zmienia uj* "^ sens I suy czstokro do okrelania przeciwnikw K u ^ I KOR-u. Radykaami nazywa si usposobionych popu' l s t y

znie prawdziwych Polakw' zniechconych bezIistyC 0 3 i tH " . egocjacjami niedotrzymywanymi przez przeciwnika ^ " ^ i e n i a m i . gotowych natychmiast broni spoecznego P r0flJl w-eg istnienia w otwartym konflikcie z parti uznan za ' ^ ^ r e n t a - W Warszawie radykaowie zagraaj politycznemu < Ce * r l e towi takich ludzi jak Zbigniew Bujak; we Wrocawiu aU T - kierownictwo regionu dolnolskiego. Mona ich przy7 \^liai do najbardziej nacjonalistycznych ywiow w obozie "fcudczykw. Nurt ten jednak nigdy nie dominuje w Solidarnoci fte radykalne odruchy przybieraj najczciej, zwaszcza na lsku, posta defensywnych odruchw klasowych. Wszelako te dwa typy zachowa, mimo dzielcych je znacznych rnic, maj take wsplne cechy: jedne i drugie s niechtne intelektualistom i s przeciwne polityce. Obie postaci radykalizmu nie zmierzaj do przeksztacenia Solidarnoci w parti polityczn, ale pozwalaj jej lepiej uwiadomi sobie polityczne, gospodarcze i wojskowe niebezpieczestwa, zagraajce jej jako ruchowi. W pierwszym okresie swego istnienia Solidarno gosia pewne zasady i precyzowaa wasn koncepcj spoeczestwa; w ostatnich tygodniach broni si przed postpujc militaryzacj wadzy oraz przed kryzysem gospodarczym nioscym grob godu. Dziaacze zajmuj tym bardziej skrajne postawy, im mniej wierz w moliwo osignicia swoich celw. Wpywowi radykaowie zaczynaj wrcz przy t do negocjacyjnych pozycji Wasy. Nawet w wypadku ^spektakularnego aktu, jakim by apel do narodw radzieckie8 imperium, uchwalony pod koniec pierwszej tury Zjazdu Soliarn ci, naley g o rozumie jako wyraz gbokiej wiary dziaasil w Z y W t n e S i y n a r o d u - a bynajmniej niejako ch wtrcania o Z P " b l e m y Polityczne innych pastw. Zamiast wic mwi e iU d wS " d z i a a P r n y c h , trzeba raczej mwi m Ci cza* ^ y s " . o niepokoju i o odrzuceniu masowo opuszP r z e z robotnikw partii, niezdolnej ju do sprawowania

ROZDZIA IV: EWOLUCJA RUCHU

170

cnitpttUO*

UWOlNKMItSPOUCHNSIwA

171

kontro J do kierowania yciem gospodarczym, adit(t)| 8tfa nym! spoecznym. cyj. Aczkolwiek postawy oporu zyskuj na znaczeniu, n f e pomija kwestii rwnoczesnego wkraczania Solidarnoci w T " * dziaa typowo politycznych. W czasie zjazdu Solidarno ^ otwarte wyzwanie partii, uznajc, podobnie zreszt jak 1 0 ^ ^ e podwjna przynaleno jest trudna do przyjcia. Coraz^S' niej konkretyzuje si, w tej czy innej formie, udzia Solidarno J w zbliajcych si wyborach lokalnych. Apel do narodw U j a r 2 , mionych przez Zwizek Radziecki partia uznaje za prowokacje Ten ferment, nad ktrym Wasa wydaje si nie panowa i ktry najwyraniej ogarnia Komisj Krajow, zapowiada konfrontacje Mao kto jednak Jej sobie yczy, a wikszo dziaaczy i przywdcw sdzi, e midzy rozwizaniami proponowanymi przez parti i przez Solidarno nie ma rnic wykluczajcych uzgodnienie. Nastpstwo trzech kolejnych faz, ktre w naszych zespoach badawczych nazwalimy Solidarnoci 1,111 jn, wpisuje si w ogln analiz ruchu, Solidarno zawsze jest rwnoczenie zwizkiem zawodowym, si demokratyczn ruchem narodowym. W kadej z tych faz wiadomie kwestionuje cao zniewalajcego systemu, ale rwnoczenie zdaje sobie spraw, e musi si ogranicza i nie moe przeksztaci si w ruch polityczny. C o natomiast w czasie dzielcym jesie 1980 od jesieni 1981 ulega zmianie, to stosunek si midzy Solidarnoci a parti. W cigu caej tej ewolucji udaje si Solidarnoci godzi wasny dynamizm, pchajcy J do coraz dalszych zdobyczy, * * odtworzenia niezalenych od niej aktorw spoecznych i po'1*)"3' nych. Samorzd stanowi poczenie wpywu zwizku na pi*** meaai T gospodarcze z deniami do wyboru niezalenych *' Podobnie rzecz si ma z bardziej politycznym nastawie^ przejawiajcym si w ostatnich miesfcach: ogranicza si _ do tworzenia wolnej przestrzeni politycznej, k t r * m g i y wypeni rnorodne siy spoeczne. Std bierze si P<*0J

ci, k t r a nie zachowuje si ani jak sia f&ft S 0 l i d a X p r z ' e i c i a wadzy, ani jak rewolucyjny ruch Etyczna d ^ " t e . g } boka rozterka dziaaczy troszczcych ' V * * * ' S t - wolnoci obywatelskich i o funkcjonowanie r? o Z a p e W w demokratycznych, podczas gdy ich przeciwnik ^"'ruie^si do uycia przemocy.

ROZDZIAY: DZIAACZE ANALIZUJ, SWOJE DZIAANIE

173

Rozdzia V DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

AUTOANALIZA Pora teraz przej do najistotniejszej czci naszych bada. Wstpu dyskusje w zespoach badawczych utworzonych w Gdasku, Katowicach i Warszawie oraz uwzgldnienie dokumentw pisanych, a take refleksji i komentarzy intelektualistw pozwoliy nam przeprowadzi analiz mchu. Wewntrzne dyskusje, zwaszcza spotkania zespow z rozmwcami z zewntrz, przyniosy socjologom obfity materia, ktry przedstawiono po opracowaniu dziaaczom. W poprzednich rozdziaach przedstawilimy rezultaty tej fazy bada. Z kolei wypada oceni ich uyteczno: czy opracowana w ten sposb przez socjologw oglna analiza ruchu daje dziaaczom. i obserwatorom instrument pozwalajcy na lepsze poznanie ruchu? Analiza jest przydatna, jeeli otwiera nowe drogi poznania i jeeli pobudza dyskusje, wyaniajc nowe pytania, jeeli p o z ^ lepiej rozumie wydarzenia historyczne i wewntrzne mechanizmy funkqonowania ruchu: zmienia si wic zasada procedury badawczej, ktra polega teraz na przedstawieniu zesporn wsplnie opracowanej oglnej analizy ruchu I na propozycji- a dziaacze j sobie przyswoili. { i Zmieniamy wic tryb postpowania: zespoy maj ?**#. Postaw analityczn wobec swojego ruchu; zachc"1 Pr

dokonuj konwersji", czyli przestawiaj si na ana***** iujc krytyczny dystans wobec toczonych wczeniej !* prZ?y/ dalszej czci naszego opracowania oddamy gos dySkUS ''om, ktrzy nie tyle opowiadaj w naszych zespoach ^iaaC^yCn, jak walczyli i jakimi kierowali si nadziejami, Ue ***"- swoje dziaanie analizie. Jak to bdziemy mieli okazj . p0dd^dzi, robotnicy Gdaska czy Warszawy wypracowuj bez ?tV du niekiedy bardzo oglne wasne interpretacje. "Vwo przestawienie dokonuje si tym atwiej, e odpowiada aekiwari'm dziaaczy; tak jak Solidarno oczekuje, e intelektualici przyjm postaw ekspertw, a nie ideologw czy awangardy politycznej, tak nasze zespoy badawcze oczekuj, e socjologowie nastawi ich na rozwizywanie zada analitycznych, a nie bd si zachowywa jak organizatorzy, ktrzy tylko udzielaj gosu i zbieraj opinie. Socjologowie referuj, przedstawiaj schematy czy tabele, uzasadniaj swoje analizy; dziaacze na to reaguj, przedstawiaj inne schematy 1 tabele, uzupeniaj je lub modyfikuj. Tak ustala si ramowy tryb pracy, w ktrej - wychodzc od oglnej analizy - zespoy wraz z badaczami dochodz krok po kroku do okrelenia znaczcych cech ruchu i tkwicych w nim moliwoci. Proponowany przez socjologw obraz Solidarnoci z jej trzema komponentami stanowi punkt wyjcia podjtej w zespoach dugiej pracy analitycznej, gdy we dug wstpnej hipotezy wysunitej przez badaczy Solidarno lodzia si dziki integracji tych trzech czynnikw w czasie s *rpni0wego strajku w 1980 roku.
m

an J " 2 ' U n i e p r P n u i e si<? dziaaczom, by mwili o swej walce obi/ d y s k u t o w a l i z oponentami i partnerami; proponuje im si 2rywaj d MT* 3 c y 2 formami dyskusji, do ktrej przywykli go J s ' z m i e n i a si klimat panujcy w zespoach, staje si ,r0w skjjf noczenie bardziej refleksyjny; wszyscy dziaacze; sie Badami * * Siawia^ - w tej zupenie dla nich nowej sytuacji. a t a c z a j w now, najistotniejsz faz, w ktrej sami
C]1

!KSCTfiireXDWOTrfftlfSPOECZESTWA '

ROZDZlALVi DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

1 ? $

robotnicy, technicy czy pracownicy umysowi, p 0 b

d Pr

socjologw, dokonuj analizy swego ruchu, cile- ^

**?

ewolucji. Badania nasze przypadaj na wiosn 198! r f ' Z y 'e8o na okres, kiedy ruch ma poczucie siy i nie utraci n " ' ' . ^ porozumienie z parti, ktra nie jest ani tak silna, ani i?'6' " a by nie chcie negocjowa. Solidarno nie jest jedynie ^ etn spoecznym pewnego typu; stawia sobie za cel pne^. ?" caego spoeczestwa. Od zadania obrony zwizku wzn ^ do zadania reformy przedsibiorstw, a pniej do stwrz ^ instytucji demokratycznych- Wszystkie trzy zespoy dzia * stworzone przez badaczy w Gdasku, Katowicach i Warszawi s wiadome tego rozszerzenia pola dziaania i widz, e Solida' noci zaangaowanej na tak rozlegych obszarach bdzie coraz trudniej utrzyma jedno swoich trzech porzdkw dziaania: spoecznego, politycznego i narodowego. Trzeba zdawa sobie spraw, e prowadzone w zespoach dyskusje s czci wielkiej debaty, dziki ktrej Solidarno stara si doj do rozwizania trudnego problemu: jak - rozszerzajc swoje dziaanie - nie utraci jednoci, nie zosta rozerwan pomidzy konkurujce ze sob cele? - ' - ' Posuchajmy najpierw zespou gdaskiego, wyranie utosamiajcego si z sierpniowymi strajkami i z porozumieniami podpisanymi przez Was i wicepremiera Jagielskiego. W czasie pierwszych spotka zesp nieustannie podkrela jedno rnych aspektw ruchu. Jakdokona on redefinicji jednoci w momencie, gdy sytuaq'a w oczywisty sposb zmusza Solidarno do wy)Scl poza Porozumienia Gdaskie? Odmienny problem staje przed lskimi grnikami ze nymi w Katowicach: ich wiadomo klasowa akcentuje^ silniej ni wola odbudowy instytucji; czy potrafi tfJ* J } i postawy sprzeciwu i buntu? Narzuca si hipoteza, e tru n ^ innym przychodzi im znalezienie syntezy rnych celw w momencie gdy Solidarno rozszerza swoje dziaa**

zawie, przeciwnie - moe dlatego, e w stolicy znaczny intelektualistw z demokratycznej opozycji, od czasu l ^ ^ r u c h a c h w Ursusie w czerwcu 1976 rozpocz dziaa gd/P r0Z a c z e z atwoci przyjmuj idee rozszerzenia swojego #>*'W * * i e jak daleko s gotowi pj w tym kierunku i w jaki ^Tzamierzaj zapewni jedno ruchu? Sp0S ficialne dokumenty, biuletyny, przemwienia czy te udzie 'rzez przywdcw wywiady nie pozwalaj wnikn w wel3ne t rzne ycie ruchu, nie ukazuj, w jaki sposb integruje on ^ e skadniki, rozszerzajcego si dziaania, jak czy swj h rakter defensywny z ofensywnym, jak wie rozmach waciwy ruchowi spoecznemu z programem odbudowy instytucji demokratycznych. Pobudzone pytaniami i wypowiedziami badaczy, prowadzone w zespoach dyskusje pozwalaj gbiej wnikn w rozbudow i przeobraenia ruchu.
W VlWS

'GDASK Czonkw zespou z Gdaska okrela przede wszystkim ywa wiadomo, e byli i s nadal w samym centrum walki o historycznym znaczeniu. S autorami ruchu, ktry zrodzi si dziki nim 'ktrego s gwarantami. Tote zesp spontanicznie utosamia S1 S z pierwotnym obrazem ruchu, okrelanym umownie przez dziaaczy i socjologw mianem Solidarno 1, ktrej symbolem yly Porozumienia Gdaskie. W sierpniu 1980 dziaanie robot"ICf' a f i r i nacja narodowa i demokratyczna wola z tym mniejsz U nocia - wizay si ze sob, e wszystkie te denia skupiay S. ) e d n y m o k r e l o n Z\K y m celu. a mianowicie na utworzeniu ZW ,zku zaw PoroT , o d o w e g o . Gdaski zesp nie interpretuje s6b, N j m l e s i e r Pniowych z lata 1980 roku w ograniczony sponi, W y ^ P O m i n a ^ c ' *e zawarte midzy Polakami" porozumieJ "*wito* a | S U n w i a d o m o narodow, grupa obstaje take P^y ich doniosoci politycznej, jak 1 zwizkowej treci.

ROZW*

li l

Nie jestemy ju jednak w roku 1980, a Porozumiem nie s w praktyce dotrzymywane; ruch jest zmuszony!. 0 ^? poziomu swych dziaa. Pogbi si kryzys, w marcu ^ " " S wzmogo si poczucie zagroenia interwencj radziecka ^ T^ si w ruchu napicia wewntrzne. W debatach przeciwsfe " ^ sobie gwnych przywdcw Solidarnoci; Andrzej Gwiazd"3 ^ Rulewski wystpuj z krytyk Lecha Wasy. Jedno Solida* ''z" nie jest ju tak wyrana, a problematyka samorzdu nie p o ^ gdaskiemu zespoowi na osigniecie rzeczywistej Spjn L* Zesp rnicuje si, czasami osiga zgodno pogldw, Q(j ujc si do treci i ducha Porozumie Gdaskich, potem mw zgodno zanika. Jak na tej nowej paszczynie, odmiennej od tej, ktr wyznaczay Porozumienia Gdaskie, zwizek potrafi wiza w integraln cao dziaanie zwizkowe, walk polityczn i afirmacj narodow? Porozumienia Gdaskie Od pierwszej chwili zesp gdaski stawia sobie pytanie; czy moemy by wycznie zwizkiem zawodowym? Czy nie jestemy aktorem politycznym? Jan i Zbigniew nale do tych, ktrzy pierwsi sformuowali odpowied wykorzystywan czsto take przez innych. Solidarno jest zwizkiem zawodowym, musi si jednak angaowa w dziaania polityczne. PW polityczny i gospodarczy kryzys nie zostanie rozwizany, aden zwi0' wiec redniego czy wyszego szczebla nie moe ogranicza.* do aktywnoci w swym zakadzie pracy. Moe w przysz0 Solidarno bdzie moga by prawdziwym zwizkiem wz ^ jcym si na czsto cytowanym przykadzie Szwecji; ale obe trzeba stara si o zapewnienie politycznych warunkw istn e zwizku. W sierpniu 1980 ruch uwolni zwizek zawodowy ^ aktem konstytucyjnym byy Porozumienia Gdaskie. Cho*: o zapewnienie ich respektowania. Dwadziecia jeden po*1

Wybrzea przewidywao uznanie wolnych zwizeh, zagwarantowanie prawa do strajku, uznanie tr ai Lv #> w 0 t i o W y jgdzi, zaprzestania represjonowania za odmienne w0|noci wyP Z e s p 0 gdaski poczuwa si do obrony da ania rtekon ' ^ p 8 o k u N i e d a W i C ej, ale domaga si, by zostay ia 1 9 , o n e B a r dzo dugie spotkanie zespou z Andrzejem t Sierp e ocisp Q^zje do stanowczego potwierdzenia woli wC3 A3 svwai w ~ iazd s mie r.Harkkich. G w i Gdaskich, wszystkich wszystkich porozumie porozumie - ale, ale, iak jak obrony Porozumie riaje,"niczego innego poza nimi. Podobnie jak Gwiazda, wczesny wiceprzewodniczcy Solinoci. zesp wyranie odrnia dziaalno czysto zwizkow od politycznej. Bogusaw sdzi, e trzeba w zakadach pracy prowadzi prac zwizkow, a na poziomie Krajowej Komisji Porozumiewawczej walczy o realizacj dwudziestu jeden sierpniowych postulatw. Janusz za precyzuje aspekt polityczny dziaa KKP i MKZ-W, tworzcych warunki dziaania i wypracowujcych w skali krajowej propozycje pozwalajce nam formuowa opinie wewntrz zakadw pracy". Oglne dziaania polityczne wypracowane na grze powinny schodzi niej, a do zakadw pracy, i ksztatowa aktywno dziaaczy. Konieczno chronienia zdobyczy sierpnia 1980 roku poprzez polityczn presj lt uznawana przez wszystkich, sztuczny jest zatem stereotyp Przeciwstawiajcy radykaw umiarkowanym. Andrzej Gwiazda j^any jest, o czym mu zesp przypomina, za radykaa. Przecie ^ p r z e d zaledwie trzema miesicami publicznie skrytykowa paro* W a c s ' G z y o z nacza to, e chciaby z Solidarnoci zrobi si ^ a P r ! l y c z n ? B y n a i m n 5 e j ; w radykalizmie" Gwiazdy wyraa oszam 6 P r Z e k o n a n i e - z e nie wolno si cofa i trzeba uzyska iej e s t j e ^ a n i e P o rozumie Gdaskich. Gwiazda przypomina, * nistorii n y m Z t y C h ' k t f Z y d o P r o w a d z i U d o najwaniejszych *ate8o T ^ k o m p r o m i s 6 w . s d z i , i jest uwaany za radykaa ^ci g u t ^ c h . o s a b . a "Je dlatego, e on sam chce i za daleko: c dziesiciu miesicy - mwi - nie uzyskalimy adnej
lcUJCeg0

L 7

CZCSC DRUG. UWOLNIENIE SPOECZESTWA

BOZDZ

|AV:DZ

'

i u J A V W U J 0 Z I A U N n E

179

instytucjonalnej gwarancji. Nie oznacza to, e zmieni- zmiklimy". Midzy jego stanowiskiem a stanowiska ^ ' " ^ c nie ma prawie rnicy, gdy nikt, ani Gwiazda, ani ad ****** kw zespou, nie myli powanie o przeksztaceniu SoiJdZCZn' w parti polityczn, ani nawet o tworzeniu w bliskiej pi-JT"^ nowych partii: To nie jest obecnie moliwe" - m 0 W j Z e n T ^ na pewno jego najbardziej kusi takie nastawienie, W tej SD zesp nie wychodzi poza Porozumienia Gdaskie. Wsierpni^'6 roku Andrzej Gwiazda nalega, i to skutecznie, na swych pny\a'l by wrd dwudziestu jeden negocjowanych punktw nieznal i si postulat kwestionujcy kierownicz rol partii. W czerwcu 1 9 8 1 roku zesp gdaski stoi na tym samym stanowisku, co wyraa Jan mwic: Uznajemy kierownicz rol partii". Zbigniew idzie nawet dalej, tumaczc, e partia powinna sprawowa kierownicz role. i reprezentowa aspiracje robotnicze; gdyby dziaaa zgodnieze swym statutem, nie byoby problemu. Ruch uzyska w Gdasku prawo do wolnych zwizkw: na razie zesp nie myli i dalej i stara si o uwolnienie innych spoecznych przestrzeni, Dziaacze pragn realizowa dwa porzdki dziaania. Z jednej strony wysuwa dania dotyczce warunkw pracy, pac, zaopatrzenia, dostpu do mieszka, opieki zdrowotnej; z drugiej strony bronie winiw politycznych, niezalenie od ich przekona/odrzuca cenzur oraz - w szerszej paszczynie - domaga si wolnoci wypowiedzi i zrzeszania si. Nikt nie oddziela tych dwch sfer dziaalnoci, wszyscy uwaaj, e ich zwizek warunkuje sukcesy ruchu, to pozwala mu wywiera presj, ktra powinna - co **** scy uznaj- prowadzi w kierunku narodowej niepodlego** Czy naley przypisywa dziaaniom zwizkowym g w n ' i c w zakadach pracy i pozwoli dziaaniu politycznemu sta wycznie domen wyszych ogniw Solidarnoci? Czy te r a j trzeba odrzuci takie rozgraniczenie i na wszystkich secie ^ organizacyjnych utrzyma powizanie midzy walk sp* a walk o wyzwolenie caego spoeczestwa? Przewaa W '

nie, a to z dwch powodw. Po pierwsze dlatego, i(p ^ ^ a r c z y osabia dziaanie typowo zwizkowe, naka^kry# s g 0 S P n i e wielu da pracowniczych; po wtre dlatego, fj4C*,wieS*e jypowo zwizkowym kryoby si niebezpiecze, fiVV dzi a,anlU j a n a d r 0 g kompromisu z PZPR-em, w co nikt stwo v,kT0C^ierzyi cho niektrzy o tym mwi, W tym zespole, fealnle "'! dni okrelaj si jako zwizkowcy, a inni, mniej liczni, e ^ w dyskusjach nieustannie przejawia si tfl(trym) " ^ ani cisego zwizku tych dwch wymiarw oraz "la "^wszystkiego, co mogoby osabi t integracj - a wic odrzuce1' 1 , , uj.-_t_j:: ^ przejcia do typowo zwizkowych dziaa i wsppracy 0 fak orzejcia do akcji cile politycznej. Siy nastawione 1 parti- jany" 1 . . . . ., . . . alntegracj ruchu zdecydowanie dominuj nad istniejcymi wewntrz zespou rnicami zda. Czy ta stabilno* jest wynikiem samoograniczania, czy te raaej jest wyrazem wyczerpywania si tego aktora spoecznego, ktry maksimum swych moliwoci osign w walce strajkowej w 1980 roku? Dugotrwaa dyskusja zrazu wykazaa, e nie moe tu wchodzi w gr ani zaniechanie presji na wadz polityczn, ani wkroczenie n a drog czysto politycznego dziaania. Janusz i Bogusaw,ktrzy przedtem asto rnili si pogldami, s zgodni co do formuy .demokracji narzuconej", co oznacza, e Solidarno powinna "WBI parti do przyjcia gry demokratycznej, prowadzcej -jak to s u e r u e 8 i Janusz - do wywarcia nacisku na Sejm. Z kolei Zenon domina o tworzeniu klubw politycznych; myl ta podoba si J u uczestnikom, ale Bogusaw i Pawe zaraz przywouj grup 0rZdku t% ' P^ypominajc o ograniczeniach; wprowadzi put0 tyle C z m i e m cni ' system polityczny, a zatem przekroczy Zenon* ' I 8 0 ' C Z w i z e k Radziecki jest gotw tolerowa... Zreszt Wno dziajg!a e n i e stwierdza, e w swoim zakadzie pracy r d 0clpowied owL z i a l n y zwizkowiec, z umiarkowaniem: 4 o kierowcw autobusw i motorniczych jest radykalne.
e

CZE DRUGA UWOLNIENIE SPOECZESTWA

ROZDZIA

V :

DZI*t*CZE ANALIZUJA, SWOJE DZIAANIE

18!

czsto bardzo nacjonalistyczne, skonne do gwato W n y c h oddziaywa wic uspokajajco na najradykalniejszych, s l *****, unikn poczyna niekontrolowanych, ktre mogyby' s ,^ C s i? skoczy. Po raz pierwszy zesp pozwala sobie n a w L ^ * penym gosem nadziei na polityczny pluralizm, n i e z L ^ ' z istniejcymi ograniczeniami dziaania. Szybko jednak " ^ do rzeczywistoci na wezwanie Zenona, ktry zreszt u j ! ? * badaj najbardziej skonny do dziaa politycznych. Epj Zod , daje zespoowi sposobno uprzytomnienia sobie, jak wielb odlego dzieli to, co moliwe, od tego, co podane. Jes Ze wymowniej pokazuje to inny epizod. Na zakoczenie caodziennej pracy analitycznej jeden z socjologw proponuje zespoowi na chwil, dla odprenia, popuci wodze politycznej wyobrani. Co zrobiaby Solidarno w wypad ku gwatownego usztywnienia stanowiska wadz i przejcia wadzy przez partyjnych twardoglowych"? Spontaniczna, jednomylna odpowied nie wywouje waha: generalny oglnopolski strajk - i nagle zesp zaczyna si ju okrela w kategoriach nacjonalistycznych I wyranie antyradzieckich. Tak wic w paszczynie wyobrani wyzwala si myl o niepodlegoci, ktra niewtpliwie okrela horyzont ruchu. Denia zespou gdaskiego nie zatrzymuj si na etapie uzyskania wolnoci zwizkowych. Jego aspiracje s daleko wiksze, ma jednak silnie uwiadamiane poczucie fstnfejcych ogranicze, tote przeywane wewntrz zespou rozdarcie midzy aspiracjami a rzeczywistoci mocno opiera si na tym, co w jego oczach jest najistotniejsze: poszanowaniu Porozumie Gdaskich. Uwolni przedsibiorstwo L U Czy po uwolnieniu zwizku zawodowego, u z y s k a - C J wkracza na drog nowej przestrzeni spoecznego d*l*

uwa, r. ui.iodo j 4 , B U f c " d ( ) t w 0 r z e n i a okrelonego programu dziaania ;is1

Hsiebiorstwa? zesp gdaski najwyraniej nie ie przc .~ ui ...i.---* P z a a n gazowany w t problematyk. Cho wszyscy pl iano^ 0 eglni 'dsJ^ ' " ' 6 la na sobie kryzys gospodarczy, nikt nie czuje
ide

if p" vrt,any oS p 0 darczych. Na spotkaniu z zastpc wojewody ^sprawach g s t w i e r d z a j ( e usiowania wcignicia Solidar^non' ) a n u w s p i n ych ustale i wspzarzdzania s nie do porfwsy5"' - a o b y t o podjcie odpowiedzialnoci za kryzys,
P

^ lhych moliwoci wpywania na kierowanie gospodark. ^Moze wic naleaoby i po innej lin i dy do tego, by Solidarno staa si czynnikiem uruchamiajcym gospodark rwnoleg, opierajc si na bezporednich stosunkach i umow a c h z wykluczeniem wszelkich porednikw. Takie koncepcje pojawiaj si podczas spotkania zespou z przywdc Solidarnoci rolnikw indywidualnych. Mona by na przykad naprawia w stoczni traktory, w zamian za dostawy misa czy kartoflL Wystarczyo jednak opowiadanie Jana o tym, jak kopotliwe dla Stoani im. Komuny Paryskiej byo zabicie i rozdzia tysica kur, b y wszyscy uprzytomnili sobie, e tego typu dziaania dezorganizuj tak prac, jak i produkcj i nie mog stanowi rozwizania kiyzysu gospodarczego. Zdaniem czonkw zespou gdaskiego Solidarno nie powinna zajmowa si bezporednio zarzdzanem anl w formie wspzarzdzania, ani poprzez tworzenie podarki rwnolegej. reszt zesp nigdy nie powica zbyt wiele czasu probiema^ d w e J . Natomiast sprawy wsppracy dyrektorw p^ * i c b l o r s tw ze zwizkami zawodowymi wypywaj na pierway i duycn8dy 2 6 S p 6 p r 2 y i m u i e w swym gronie dyrektora Jednego swoj p r z e d s , Cbiorstw tego rejonu. Bez ogrdek ujawnia on dobrej r o t a W * J e s t z w o , e n n i k i e m efektywnoci, dyscypliny, SVV i<-'Rorl?',,ZdratJza t e n d e n c j e autokratyczne, ale proponuje K^ r d z a i u sojusz Solidarnoci I dyrektorw, zawarty w imi w Prdsi(jbiorstw przeciwko wadzom centralnym oraz
amor

1S2

CU.SC DRUGA- UWOLNICNIE SPOICCZESTWA

ROZDZIA V: U i ' > - " ' *n - . . ...uwit

zbiurokratyzowanym i obezwadniajcym subom i

, _ _ . . . * . A, ~i~*->__
aw

PCani

StyC2 Gdy wspomina o rym, e rada robotnicza ma g 0 zat^ierd2id % stanowisku dyrektora, Zbigniew nie waha si ^^"H , , """* owiad " 'adc2vA * pan dobrym dyrektorem. W sprawach dotyczcych 2e "' est stosunkw przedsibiorstwa tworzy pan wsnln t^^Wi wsplnyfrontz 2a. Gdyby za pojawiy si konflikty wewntrzne, wie si to z ** istot demokracji... Mamy nadziej, e referendum *vypadn^? pana pomylnie".

sty C 2 l l

Wobec tego, e sam zesp niewiele uwagi powiCa'tak w nej sprawie jak samorzd, socjologowie staraj si wprowad ten temat Stawiaj wic zespoowi gdaskiemu pytanie; czy nie naley podj myli wysuwanej przez przewaajc cz& zespou warszawskiego, e ruch po uzyskaniu wolnoci zwizkowych podejmuje walk na szerszej paszczynie, stawiajc sobie nowe cele: uniezalenienie przedsibiorstwa od wpywu partii, a w dalszej fazie by moe take caego ycia gospodarczego? Pocztkowo refleksja zespou dotyczy odrbnoci i wzajemnych stosunkw pomidzy Solidarnoci, radami robotniczymi i dyrektorami przedsibiorstw. Na pocztku dziaacze przypominaj, e ruch rad robotniczych zawdzicza swe istnienie Solidarnoci, ktra stwarza warunki polityczne dla jego rozwoju, nie ulega bowiem wtpliwoci, e - wyraajc si sowami Zbigniewa - rady robotnicze opieraj si na zwizku". Jest to rwnoznaczne z uznaniem penej odrbnoci tych dwch instytucji, ale takz* z pragnieniem, aby ta odrbno nie bya zbyt daleko posunita Jan uwaa, e do rad powinni by wybrani Judzie oddani sprawie i walczcy o istotne postulaty robotnicze"; jest zdania, e SolidarX powinna kontrolowa rady robotnicze, Stopniowo jedna Precyzujesikoncepcjawikszej niezalenoci: rada robom' Jest powoana do reprezentowania interesu prudd&W* Ptoas gdy zwizek broni pracownikw; p o m i ^ L cjonalnod ekonomicznej a daniami pracowniczy* 1 * ^wakonfliktDojrzewa myl o rzeczywistej n J ^

c h od Solidarnoci. Marian zauwaa, e ta nieza(i^obottliCXJo przyjcia pod warunkiem, e take partia nie l # o j e S t fa w funkcjonowanie rad robotniczych. Czym lnger k t o r z y w systemie, w ktrym zarzdzanie przedbdzie staw s i y f D dzie podlega radzie robotniczej? Odpowied sl(.biofstvvewfybrani p r Z ez rad, a nie przez wadz, dyrektorzy jjstpros1^. d z j a } a z g o d n i e z dyrektywami tych rad. Trzeba b?d4 "lvrazme stwierdzi: zesp gdaski nawet wwczas, gdy |edra ywem socjologw podejmuje dyskusje o przedsibiorP j e p ^ a w i a ywszego zainteresowania t spraw i nigdy ^traktuje przedsibiorstwa jako obszaru spoecznych dziaa, ktrym naley zapewni zupen swobod. Temat nomenklatury wogle si tu nie pojawia, jakby przedsibiorstwa regionu gdaskiego nie miay problemu, ktry ma szczeglne znaczenie w ocenie zespou warszawskiego. Temu ostatniemu chodzi w duo wikszym stopniu o przeciwstawianie si kryzysowi poprzez wprowadzanie elementw racjonalnego zarzdzania, a zwaszc z a przez uwolnienie si od dyktatu partii, uwaanej za czynnik zewntrzny w stosunku do przedsibiorstwa. Trzeba skoczy z wtrcaniem si administracji centralnej, ministerstw [zjednocze przemysowych, skoczy z systemem zarzdzania, ktry sprowadza kryzys i rwnoczenie uzalenienie gospodarcze. rcedsibiorstwo powinno mie mono decydowania swej p o ityce gospodarczej, a zwaszcza mc wedug wasnego uznania ksztatowa swoj wymian z zagranic. P Z U m W a n i e t e go typu nie ogranicza si do problematyki SU twa z sze * - nabiera ono sensu dopiero w powizaniu f l e k S } n a t e m a t cae skijj re? r J gospodarki. W grupie gdaw| ta aciw' ' e S t P a k t o w a n a pobienie i zostaje podjta 80s Pr2e2; Podar J a n u s z a - Troszczc si o uwolnienie ycia

*esPl g d ? 8 0 d p a r a l i u i c e g o wpywu instytucji centralnych,

P )awi

ajc T Z a C Z y n a z W o l n a docenia znaczenie nowej stawki Ce s J ^ przed ruchem. Nie uwaa jednak, aby by to

184

; ( s e (WJGA, UWOLNIJ Nit 5POUCZEST WA

R0Z

0ZlAtV:DZIAlACZANALIiUJA5WUj DZIAANIE

JgJ

szczeglnie wany krok naprzd; widzi raczej s k U t k i gospodarczego, narzucajcego tak dziaalno jako I ale przyjmowan bez szczeglnego entuzjazmu. ^ U nlec^,

zwalajce obu zwizkom zasi do negocjacji itv&"ustronie po ^ m i s y j n y pasei" W

pI 0 s a byli tranS

stou? Czy chodzi o to, e branowcy s

1 1

Partii

administracji? Zaproszeni roz-

r d z , e dzi s o wiele mniej zaleni ni niegdy. uS

Napicia wewntrzne
Zesp gdaski nie jest zatem skonny uwaa, e walk rzd moe stanowi czynnik spajajcy rne skadniki dzia"? na wyszym poziomic ni ten, ktry wyznaczay Porozumienia Gdaskie. Ale nie moe te ju duej pozostawa przy ty m
nj

pfif9 ^

p o s o b i e n i do ruchu z sierpnia 1980 roku?

. p o c z t k u , jak mwi, poparli strajk. Czy nie kie-

zmiennym 1 spjnym rozumowaniu, ktre okrelilimy jako Solidarno i; zesp przeywa wzrastajce napicie wewntrzn przeciwstawiajce przede wszystkim tych, ktrzy ograniczaj si do spoecznej koncepcji dziaania, tym, ktrzy byliby skonni nada ruchowi bardziej polityczny kierunek. Co wicej: w czasie trzech kolejnych spotka zesp jako cao przeywa seri wstrzsw prowadzcych do przyjcia przez grup roli aktora zasadniczo zwizkowego, nastpnie aktora zdecydowanie bardziej politycznego, by wreszcie ponownie powrci na wyranie zwizkowe pozycje, zdradzajc przy tym zaniepokojenie i poczucie utraty dawnej siy i jednoci. Pierwszy z tych momentw ujawnia si w czasie spotkania zespou z przywdcami z w i z k u zawodowego marynarzy i pracownikw portowych. Zaproszeni przywdcy zwizkowi, dziaajcy w zwizkach b r a n o w y c h , osabionych, aje nadal aktywnych, chcieli pocztkowo p r z e r w a spotkanie, ale po wyjanieniu celw Ich dziaalnoci, atmosfera stppnlo* si zmienia; obie strony zadaj sobie pytanie, co y *
a y

* e C i e Z ladami 11demokracji? Twierdz, e li przywdcy ode zasada " ' u) s'? * r k s i demokratyzuje. Ze nie maj takiej jak Soll ul szli " I ich ' j e d n o l i t e j struktury w skali krajowej? Twierdz, e :d dar. struktury zaczynaj p o w s t a w a . Przyjmijcie, mwi Jan <ti . takie .Zbigniew, wspln lini postpowania w wanych sprawach, kacie, dodaje Krystyna, e mona mie do was zaufanie i e

Jestecie zwolennikami odnowy, wykacie, proponuje Mirosaw, altruizm, wychodzc poza o b r o n interesw wasnych i swoich czonkw, zaprzestacie zawierania dzielcych nas ukadw z wadz; rywalizujmy w sposb uczciwy i demokratyczny, wwczas bdziemy mogli nawiza skuteczn wspprac. To spotkanie przynosi widoczne rezultaty. Zesp z atwoci sytuuje si w polu dziaa z w i z k w branowych w obronie Interesw ekonomicznych pracownikw w poszczeglnych przedsibiorstwach. ywi nieufno do tych zwizkw w tej miee, w jakiej s one zwizane z wadz, ale sposb, w jaki rozmwcy okrelaj sens swojej dziaalnoci, spotyka si z wielkim gnaniem i z e s p wyraniej ni kiedykolwiek okrela si jako iJJ
amenta

' n i e robotniczy i zwizkowy. Na koniec spotkania Chciabym, aby yczliwa wsppraca Soll" Nazajutrz jednak wszystko si zmienia *
w s t r z J

Jno"
Wal^ iz

Wiadcza:

Ci z i n n

ml

zwizkami zmierzaa do tego, by reprezento "

W faz<

dzieli zwizki branowe 1 Solidarno. Po postawieniu i ^ tw wobec praktyk stosowanych przez zwizki braniow j ^
m w l :

espo}

ereSy r o b o t m k o w

-tkani Nawy'
,1|(! hia

d 4 W n

s o w

c h

przemian: w czasie

Z A d a m e m

' S y ^ j a zmusza nas do odrzucenia tego, co n

. ^

Michnikiem oddala si od wsko pojtej

D o m l n u

i rzetelnego poszukiwania tego, co n a s powinno Jedn zostawmy na pniej wzajemne urazy". Jakie s k " l e C K

Przedt na t o . ,

WeJ

i e teraz problematyka demokracji,

Gm M l c h n |

k musi o d p o w i a d a na stawiane mu pyta-

Ig-

C H I C bRUA UWOlNIf Mit SPOUCZtSTWA

OZDZIAV;OZIALACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

137

Atmosfera nie Jest zbyt pr/ychylna Michnikowi zaciekle broni KOR-U, Inni s wyranie nieufni; Maria ^ ^ baiv si Ingerencji KOR-U W sprawy zwizku, Zb(gni e w f J^ 'a przypominaj przypadek Bogdana Borusewicza, czonk?^"* K0R U ktry zabiega o wybr na delegata na Zjazd Solidarnoci ' * 0 e nigdzie nie pracuje i nic moe reprezentowa r o b o t , ? Postpujc tak, zauwaa Bogusaw, przejmuje si metody dzia 8 partii, ktra narzuca robotnikom swoich przedstawicieli; atak"' 1 te obce ideologie" starajce si przenikn do Solidarno" ! - dotyczy to zarwno KOR-U, jak PZPR-U czy KPN-U, czynavVg Kocioa - jednake w polemice z Michnikiem przyznaje, z e krytykuje Ideologi KOR-U, nie znajc jej dobrze. Owa nieufno wobec KOR-U rzeczywicie opiera si na niedostatecznym poinformowaniu; wynika z obawy przed manipy. lacj, przed tym, aby w Solidarnoci nie pojawiy si mechanizmy waciwe dziaaniom PZPR-U. Nic ma w tym niechci do ideaw demokratycznych, przeciwnie: nieufno ta wynika z denia do wewntrznej demokracji, na co wszyscy s uwraliwieni. Nie przejawiaj si te w trakcie spotkania z Michnikiem tendencje populistyczne 1 niech do intelektualistw; dojd one do gosu w ruchu pniej, zwaszcza po pierwszej turze Zjazdu. Wyjanienia Michnika odnosz wyrany skutek, co wyraa si w stwierdzeniu Zbigniewa: Niektrzy, 1 Ja take, mieli wtpliwoci co do intencji, metod I rodowodu KOR-U..Teraz wiem, e Solidarno wywodzi si z KOR-U. To, co przedtem gosi KOR, obecnie gosimy my > Cay zesp uznaje znaczenie wkadu wniesionego przez KO spotkanie z Michnikiem przywraca rwnowag, praydajc wag skadnikowi demokratycznemu ruchu. Poza Bogusawem zesp zostaje przekonany precz Michnika. ,dc| Zwrot ten jednak jest nietrway, 1 tu dochodzimy do f * ^ aza fazy przeywanego przez zesn zesp gdaski kryzysu: Ju 'Y P^eywanego winfciri lcrvzvsu: Ju* nna*J / ,.. rano Pawe uskara si, e poprzedniego dnia za wiele m* si o polityce. Wyraa ubolewanie, do ktrego P r z y ^

eusaw, e uwaga zespou nie skupia si w dostatecz* ' problemach przedsibiorstwa i ycia codziennego, er/e 3 ej mi " e s z c z e dalej- Poprzedniego dnia oniemielona przez ldZie) jur** ]rtaa, ale dzi zadaje sobie pytanie, jak mona wysul ,ich ika olne s r a w y 11 07 d * To o P PO ** -' 8 y wolowe problemy, 3CZ wa^" o p a t r z e n i e , mieszkania, maj charakter bytowy. W jej el ^ fje pracy skaniaj j do obrony winia politycznego, ZaKa ^'pana Moczulskiego, o ktrym nic nie wie, a rwnoczenie ^odejmuje si adnych dziaa, by skrci wyduajce si fll( P j nei sklepami... I tak zesp znw skupia si na probie]^3i ekonomicznych, cofajc si przed podjciem dyskusji nad proponowanym projektem uwolnienia politycznego. jest jednak peen niepokoju; zesp przey kryzys, przechodzc od nastawienia zwizkowego do politycznego, by z kolei mw powrci do orientacji zwizkowej; to szamotanie si daje zespoowi poczucie, e coraz trudniej przychodzi mu czy obydwa skadniki dziaania. Odbyte i lipca 1981 roku spotkanie z zespoem warszawskim przynioso potwierdzenie tej kruchej jednoci zespou. Pod wpywem dominujcego w zespole warszawskim nastawienia w dyskusji porzucono tematyk zwizkow, by skoncentrowa si ^cznie na problemach politycznych. Pocignity nieuchronn koniecznoci mocy politycznej zesp gdaski traci dawn zwarto i si; ujawniaj si w nim bardzo rne stanowiska. anusz przestaje by rzecznikiem swojej grupy i opowiada si za * laniem politycznym, wyraajc nadzieje,e Solidarno stanie , , ^ a r a n t e m istnienia wielu partii, uruchomionych przez liberals c j y c i a sPoecznego, Zenon przejawia moe wicej realizmu, Wiejej l 0 S t r 6 w n i e Przywizany do systemu wielopartyjnego, c wa n a k ' e t r z e b a n a ) P i e r w uksztatowa przywdcw, wypraPolity^j 8 r a m y ' t r z e b a , aby uformoway si grupy i rodowiska Pow|ad J a k t y w n e . Mirosaw take staje po stronie tych, ktrzy aJ s l < z a ? dziaaniem politycznym w cisym tego sowa
le B

|g

tZCDRUCA.UWOlNffmfTPOLECENSTWA

ROZDZIA V : U Z I R l A < - C n i n i . i U J T J W u j t o i w l A H | E

znaczeniu. Przeciwstawiaj si im Bogusaw 12b' owiadczaj, e marzy im si jedna partia polity^'* 5 *'*% ktra rzeczywicie reprezentowaaby interesy ^ ^ y K khT^' ,a *" > ' syroh " Budzi to wyran dezaprobat zespou warszawskie U ci dwaj kieruj si wzgldami strategicznymi, dodaiar8' ^^ * k prba eliminacji PZPR-U spowoduje interwencj rad ' dziei umiarkowany i skonny do kompromisu jest i . Pawe * ^tBar. dziej ^' uwaa, e og zwykych czonkw partii nie jest zdeprawj^ i w istocie bliski Solidarnoci: Gotowi s walczy o to samT^ my, jest zreszt wrd nich wielu czonkw Solidarnoci". Nie * ju jednomylnoci w zespole gdaskim; od momentu, wlrtW pene uznanie Porozumie Gdaskich przestao by podstawa dyskusji, zesp traci sw jedno. Jan, ktry zawsze w sposb najbardziej zdecydowany w zespole sta na gruncie Porozumie Gdaskich, robi, co moe, aby przeciwstawi si wzrostowf nastrojw politycznych, ktry teraz tak silnie przejawia si w zespole, To, czego jest wiadkiem, przyprawia go o zniechcenie. Bilans tego dnia jest jasny. Zesp nie przeszed ewolucji od Solidarnoci i do Solidarnoci ii. Przey przypyw aspiracji politycznych, ktre mogyby doprowadzi do pozycji okrelonych przez nas jako Solidarno III, to znaczy do przeksztacenia sie. w si dc do liberalizacji ycia politycznego kraju. Ale na to jest jeszcze za wczenie, a zmiany, ktre zachodz, nie prowadz do ujednolicenia postaw i do integracji rnych wymiarw dziaania. Denia te rozstrajaj grup gdask. Wolne wybory Zespgdanski po raz ostatni zbiera si 3 padziernikaju po Zjedzie Solidarnoci, silna fala upolitycznienia oga ^ ruch, a sytuacja gospodarcza znacznie si pogorszya. Jes * ^ ( W Przeddzie jednogodzinnego strajku generalnego, oglos* ^ przez Solidarno zarwno dla poparcia jej da, jak
i

ovvszechnemu niezadowoleniu, ktrego objawy

daUJ
cjyna

' daski jest zaniepokojony. Dziaanie zwizkowe g ZeSP 6 d n j e j s z e ; t r z e b a stosowa si do oglnej linii wytysta e $ i ? ' ' z kierownictwo Solidarnoci; obrona partykulartfonei p r * e s w z a g wcignaby spoeczestwo w swojego nych '""* e c z k do przodu, zaostrzyaby kryzys gospodarczy r d z a i U U a n i z o W a a system produkcji. Zniko to wspaniae 1 liel \t jednoci, ktre oywiao ruch w okresie jego narodzin, naopowiada, jak trzeba byo interwencji przywdcy MKZ-U, Tudaremni strajk w jej zakadzie pracy. Robotnicy s zmnerii i zdemobilizowani, nie kwestionuj polityki Solidarnoci, ale maj poczucie, e jest ona odlega od codziennych spraw, ktre ich interesuj. Zenon uzupenia ten obraz: niemal wszdzie w biurach i ogniwach administracji ludzie opuszczaj ruch, a rwnoczenie narasta atmosfera wybuchowa i tendencje do dziaa skrajnych, ktre coraz trudniej utrzyma w ramach poszczeglnych zakadw pracy. Przy tym, jak mwi, propaganda oficjalna odnosi pewien skutek, niepokoj go krce ulotki antysemickie, a Marian dorzuca informacje o mnocych si aktach prowokacji. Czy oznacza to, e ruchowi grozi rozkad lub utrata siy? Na Pewno nie. Dokonujc niepokojcego bilansu sytuaqi, zesp dochodzi do wniosku, e trzeba nie tylko broni osigni ruchu, le n a l f i y okreli stojce przed nim nowe cele. Rzd przypostaw S szantau; mwi si o stanie wyjtkowym; system brakdarC2y i C S t W c a k o w i t y m rozkadzie, wszystkiego zaczyna mfemi W Z e s p o l e n i k t P 1 " 0 0 2 Zenona nie przejmuje si nadp 0 W s 2 e T"'e syfciacja staje si wybuchowa, a Janusz wyraa Brdzie n e p r z e k o n a n i e mwic, e niedostatek i gniew s aby S o i i l t i n i e b e Z p i e C 2 n e dla wadzy ni dla ruchu; trzeba jednak. S i e c 2 n a m Z a c howaa zdolno kontrolowania takich nienyeh oc P *yna, jak marsze godowe, aby nie dopucia

rrnyka^^ P

dk0ntr0U

SM
CZESC BRUOA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA

190

ROZDZIAtV: DZIAACZE ANALIZUJ* SWOJE DZIAANIE

19 j l

do zamieszek. Co zatem trzeba robi? Zbigniew trzyn, zasady samoograniczania si ruchu i uwaa, Z e M^**"' 'Mio by mowy o kwestionowaniu kierowniczej roli p^PWK geopolityczne nie pozwalaj myle o odmiennym '****& politycznym, sdzi wic, e najlepszym z moliwych T T ^ * byoby istnienie jednej partii, ale partii .naprawd S ^ janusz na prno mu tumaczy, e nie naley ulega zuj %^"' gdy partia o charakterze totalitarnym nie moe si przelcT"'0"1' Dyskusja midzy tymi dziaaczami ma dramatyczny przeb^ Zbigniew, ktremu zaley przede wszystkim na ocaleniuzdob ' * sierpnia 1980, jest zaniepokojony reprezentowan przez Janusz! tendencj, niepokoi go te wkraczanie zespou na nowy obszar walki - uwalniania przestrzeni dziaania politycznego. Odwanie broni swoich pogldw, ale stoi na straconych pozycjach: obecnie ju wszyscy w zespole uwaaj, e partia, oprcz skrajnie twardogowych i najbardziej znienawidzonych, znajduje si w cakowitym rozkadzie, jest wic niezmiernie trudno trzyma si Porozumie Gdaskich i uznawa kierownicz rol partii Tylko silna wadza autokratyczna zdoa utrzyma Solidarno w karbach, odwoujc si do Porozumie Gdaskich, dlatego te Zbigniew bardziej ni kiedykolwiek broni Wasy i tumaczy, e w obecnej sytuacji niezbdne jest scentralizowane kierownictwo. Na co Janusz powouje si na istot ruchu, ktry musi funkrjonowawsposb demokratyczny, powinien nawet rozszerzy zakres samodzielnoci instancji regionalnych i lokalnych. Demokraqa stanowi o ywotnoci ruchu - tumaczy Janusz; niesie ^ J telne niebezpieczestwo - odpowiada Zbigniew - gdy 2 P c h a ^ hi katastrofie. Czy dugo jeszcze Zbigniew bdzfe przeciwstawi sie swemu zespoowi? Na pewno nie. ^ ^ tym momencie zachodzi nieoczekiwana zmiana^ Sowie przypominaj ogln analiz przedstawiajc sW ^ unoszenie si r u c h u n a c o r a z t 0 w y s z e stopnie. tf^pt P*n z sierpnia 1980 roku to Solidarno 1: uwolnienie z
w

o c z y n a j c od wiosny 1981, to Solidarno u: uwolie gtsWP '.c drU b i o r S twa, samorzd. Zesp gdaski by zawsze ffe ^aijd o utrwalenie zdobyczy sierpnia 1980 roku; 0ieni P r t ^ n i k , e r b e Z entuzjazmu, donioso dziaa zmierzajcych ch0 u mal, e n i a samorzdu. Jednake ta walka, gdyby miaa w TlU M io >'' , i wycznie na poziomie przedsibiorstw, nie tylko rozgryw esc- rozwizania problemw gospodarczych, ale 3 wet, jak mwi Pawe, pogbia trudnoci, przynoszc " w i e 'ikim przedsibiorstwom kosztem mniejszych. Czy k0r ^i nie naley wznie si na wyszy poziom, stawiajc sobie ^'zadanie uwolnienie caej polityki gospodarczej? A jeeli tak -to w jaki sposb? Zesp jednogonie i w sposb ywioowy odpowiada pozytywnie na to pytanie. W obecnej sytuacji chodzi o uwolnienie ycia politycznego kraju, to znaczy o wymuszenie wolnych wyborw do Sejmu, o pooenie kresu monopolowi partii w dysponowaniu rodkami masowego przekazu. Przyjmujc to stanowisko, zesp si przegrupowuje; nawet Zbigniew, po dugotrwaym oporze, poda za wszystkimi innymi. Natomiast Janusz jest teraz bardziej umiarkowany i stara si temu nagemu zwrotowi nada charakter procesu kontrolowanego. Trzeba bdzie, jak sugeruje, dziaa stopniowo, nie domaga si od razu wolnych wyborw do Sejmu, ale rozoy dziaania na okrelone eta Py: w pierwsze) Fazie da utworzenia drugiej izby gospodar e a , b o rad ! y spoeczno-gospodarczej oraz wolnych wyborw na neblu lokalnym. m0e niem0Z

IV

p o s t p 0 ' 8 d a s k i d u g 0 obrazowa i gwarantowa pierwsz *acho r U C h U ' k t r a z r o d z i l a s i e . w sierpniu 1980 roku, potem rUchW$a ^ C d n obojtno w stosunku do drugiej postaci nie rym c ' e ^ p r e z e n t o w a n e j przez zesp warszawski, w ktsp ra lnym P r 0 b l e m e m gda k by samorzd. Wreszcie teraz zePoli S Z d e c y d o w a sie tyczne ' - wysun zadanie uwolnienia ycia p t *)cchT d d y k t a t U P Z P R - Nikt jednak w tym zespole nie myli Wadz V Politycznej; chodzi o stworzenie warunkw,

192

Wit

DRUOA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA

OZOZIAt V: PZIALACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

19 J

w ktrych nowe siy polityczne mogyby si ukonsty t u j demokratyczn dziaalno. Ten obraz zespoy d T^W i a zes POd jncaenitfwv"- " "" Pou d4 ." Ce wnlnienia Dolskiego ycia politycznego . . . . 'at Bort. uwolnienia polskiego ycia politycznego zamyka histori sklego zespou, ktry zdaje si osiga jedno dziki okr^f ^ Mle politycznego rodzaju stawki tej walki. m\i Nie mona jednak ukry faktu, e jest to jedno bardzo k Zostaa osignita dziki dugiemu, zaciekemu sporowi n ^ 1 Zbigniewem a Januszem, ale mona sobie zadawa pytanie * zesp, gdyby nie obecno tego ostatniego, nie byby si ^ y ^ w obrbie racji cile zwizkowych, raczej obronnych ni ofensywnych. Sabo tak osignitej jednoci polega gwnie na tyi "te w Imi solidarnoci ruchu powica si to, co stanowi istot jego natury: jedno staa si niemal wycznie polityczna i byoby na pewno grub przesad twierdzi, e na tej paszczynie dokonuje si integracja trzech wymiarw okrelajcych charakter Solidarnoci. Cay jej dynamizm skupia si teraz na deniu do uwolnienia ycia politycznego kraju, a dziaalno zwizkowa i aspiracje narodowe stanowi po czci sztuczny dodatek. Decydujc si na zakwestionowanie kierowniczej roli partii, zesp przestaje by obroc Porozumie Gdaskich, odnajduje pewn rwnowag?, ale zwarto osignita w ten sposb jest na pewno sabsza od tej, jaka spajaa ruch w sierpniu 1980 roku.

0 spoeczestwa? W miar jak sama sytuacja e [ Ca ^oW , domaga si rozszerzenia paszczyzny dziaania bardZi c0tii ] g , s t n ieje na lsku niebezpieczestwo, e dojdzie jychu. & " a s i 0 d siebie wspistniejcych w Solidarnoci zie ,j0o<id ^ k o w e g o , demokratycznego i narodowego? Jaka miarW *>' uszkodzi t e j dezintegracji: wsplna wola polityczna, ija moe p ^ ^ generalnych negocjacji czy te wiadomo s

NA LSKU Zbuntowana wsplnota robotnicza lscy grnicy nie mieli takiego poczucia jednoci dziaania iwH* kowego z problemami demokracji, jakie istniao w Gdask" c# fc *takich zakadach jak Ursus. Maj przede wszystkim wiadom*' h * s wyzyskiwani przez swoich zarzdcw uzalenionych l J S * * ' a k e W ** W a r u " X a c h dziaanie grnikw * P0Za icil k W * ^botnicze denia i przeksztaci si * * Ji

" ^ ' f t r w a n i a wszelkich wizi midzy wadz a klas radykalna0 z e ' . . ^ c e p c j a ruchu majcego zarwno wyodrbniony, jak i oglny b dcego jednoczenie ruchem robotniczym i ruchem uwolnienia caego yda spoeczestwa, znajduje zrozumienie i swj wyraz w zespole katowickim. Jednak ju pierwsze dyskusje wramach tego zespou dowodz, e jego czonkowie wysuwaj na pierwszy plan z jednej strony denie narodowe, a z drugiej - walk z wyzyskiem robotnikw. Natomiast problematyka demokratyzacji stanowi jak gdyby etap poredni, jest rodkiem umoliwiajcym przejcie od postawy dziaania tkwicej mocno w wiadomoci robotniczej do odleglejszego horyzontu, ktrym ist wyzwolenie narodowe. jak wikszo grnikw na caym wiecie, lzacy chtnie mwi o swej odrbnoci, ale nie przybiera ona postaci bardziej y ">niej niechtnego stosunku d o zewntrznego wiata; jest e zwizana z poczuciem przynalenoci narodowej. Grnicy &y nigdy nie oddzielaj tych dziaa, ktre podejmuj jako I 4 s p 7 n k y ' d t y C h ' W k t r y c h wystpuj jako Polacy. Spotkanie nia w 2 , e c ! n y m * te'Czy stwarza okazj do wyranego podkrelepoc2Uci a m c i W s Plnotowej 1 narodowej, tego zadziwiajcego Hki.i 2 W l z k u
1

Ciszej P o l s c e > narodem, ktre stanowi

o sile Solidarnoci

str atak t T * l d d o 1 t r e ! a si, jak wiemy, jako aktor zwizkowy \U; o k r e , | ^ y s k , k t r e m u s p o d d a n i grnicy kopalni a Sl C rwnie jako aktor o deniach narodowych.

I T,
194
CZE SC DKUGA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA

- o Z D Z l A l V : DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE OZIAIANIE

195

Te dwa wtki cigle si przeplataj: raz dochodzi do gj 0 zwizkowy, raz aspiracje narodowe. Ale grupa raczej p ^ ^ od jednego skadnika dziaania do drugiego, nie c ^ J * * 0 * ! grain cao. Natomiast denie do demokratyzacji vnn*^ nie odgrywa dla tego zespou rwnie wanej roli. To p| * ^ wraenie potwierdza si, gdy zesp katowicki zapozna** z przyjt w naszych badaniach wstpn hipotez na temat ^ Po obszernym przedstawieniu przez socjologw ot^' analizy ruchu Krystian od razu zgasza swe zastrzeenia, Wedi*' niego Solidarno nie stanowi jednoci tych trzech wymiarowi n" to okrela ruch; jego historia najlepiej o tym wiadczy. W sierpniu 1980 roku nastpi wybuch aspiracji narodowych, wtedy .pootwieray si usta i przebudzia si wiadomo narodowa"; w grudniu 1980 zaczto w ruchu zajmowa si problematyk demokracji; dopiero obecnie ruch nastawia si na dziaania zwizkowe. .Wrzucacie wszystko do jednego worka - mwi socjologom - ja rnicuj, traktujc osobno kady ze skadnikw. Jeden pociga za sob drugi. Twierdz, e sprawa narodowa bya u podstaw narodzin ruchu zwizkowego, a nie odwrotnie". Wielokrotnie I uporczywie pojawia si w dyskusji obraz Polski o tysicletniej historii, poddanej dzi obcemu panowaniu; tematyka narodowa wysuwa si na pierwszy plan, podczas gdy proponowana koncepcja ruchu jest krytykowana; zgodnie z rozumowaniem Krystiana, przebudzenie narodowe pocigno za sob przebudzenie ducha demokratycznego, pocigajc za sob z kolei dziaanie zwizkw' Badacze broni wyobraenia ruchu od pocztku zintegrowanej, ale dziaacze nie daj si przekona nawet wwczas, gdy s i ? przypomina, jak - historycznie rzecz biorc - zrodzio si anie w Gdasku i Szczecinie. Dla Krystiana problem naro
Jest PrZVMvnn powstania T V .._, .... Jest przyczyn Solidarnoci". i - o W Opodz' Ol e Wikszo
1

.
i(0

zna

c z e n i e wtrne. Rozumowanie przez ana-

dov#
odT%

cb

[tn

*e

konc

e p c j e cisej integracji wymiarw ruchu,

rt*

TaL do Pnehuzenili'' spoecznym. od czasu wala 1 ten sposb kategorie narodowe. Stanisaw eoV tpujcw' piejako^^^aja, e na pocztku wczyli si do walki rni "law uwaaj- e ' f \^$i e d e w s zystkim robotnicy dopominajcy si o swoje ' ^ D o p i e r o pniej, dziki lepiej poinformowanym i lepiej praW conym ludziom, pojawia si problematyka demokracji", ^ ^ s z y s t k i m nard - mwi najliczniejsi; przede wszystkim ^ C\i zawodowy - powiadaj inni; w obu wypadkach demokraZtfi wymiar ruchu schodzi na dalszy plan. Zesp bez oporw "znale i d e p o wizania dziaania zwizkowego 1 narodowego podejmowanych dziaa. Zdaniem Krystiana, Wasa ucielenia t wspzaleno, we waciwy sposb kojarzc postulaty narodowej robotnicze, a nie mieszajc si do spraw politycznych" Dopiero pod koniec spotkania przypomnienie przez socjologw historycznych kolei ruchu z jednej strony oraz wystpienie Jzefa, kadce nacisk na demokratyczne i polityczne aspekty podejmowanych dziaa z drugiej - powoduj wyran ewolucj pogldw zespou i skaniaj go do uznania koniecznoci zespolenia rnych wymiarw mchu. Ale nazajutrz rano, po przypomnieniu oglnych hipotez staanych przez socjologw, zesp znowu koncentruje si na problematyce robotniczej.

c z a s u m w i

Zarz

^zanie przedsibiorstwem

^iicer,?3 W i a d o m o c robotnicza nie przejawia si tylko w odt>o Z y t y ^ W y d a } n e J Pracy i w obronie wsplnoty, jest ona rwnie
Polsl

ten pogld, cznie z Jzefem, ktry jednak czsto akcenW * Pogld, akcentu)'
Od onlsun. d g n , e w u nar

<i; b o n

WiadomocI t 0

" a . ^ g o , t e robotnicy s bogactwem

ma

pr e

donioso dzi dziaa I on mwi. U e ; *^* * " a } a n politycznych, cho i d"". Ideay demokratyczne s pochodne W
.

* 2 zy em PV"
rn

*est

o w a n e przez obecne zarzdzanie,

ZdanI

' Przez absurdalny system planowania, ikw, wydobycie wgla opiera si wycznie na

1 m a s z y n

19$

C^SCC5WC UWtXKlENit SPOECZESTWA

ROZDZIA V: DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

197

wysiku fizycznym, gdy tymczasem nowoczesne mogyby powikszy wydajno i uly ich pracy, \Vy!? d * e,li * si zdecydowanie za modemizaqa i atakuj, wszelki ^'^fo machinaqe praktykowane w zarzdzaniu, tworzenie m , ! ^ h zapasw, dodawanie kamieni do wgla po to, by pozorni ^ ^ za si z zada planowych, ^i* Kryzys gospodarczy rozbijajcy dziaanie zwiazk 0 . > noczeinie rossseraa jego obszar; staje si to jasne podczas tkania zespou z wiceprzewodniczcym Krajowej Komisji G& nictwa. powoanej do koordynowania programw dziaa' Solidarnoci w kopalniach oraz do negoq"acji z ministerstwaJestemy nad brzegiem przepaci* zaduenie osigno rozmiary uniemoliwiajce wymian wyeksploatowanego sprztu, nie podejmuje si inwestycji i produkcja musi spa w sposb kausmalny. Go przedstawia si jako czowiek daleki od polityki, a!e |ega zdaniem kryzys musi rozszerzy pole dziaa zwizkowych, skaniajc zwizek do przyjcia na siebie odpowiedzialnoci za gospodark, gdy w sytuacji obecnej dania pracownicze nie mog by zaspokojone. Podobny opis sytuacji gospodarczej nie jest dla dziaaczy bynajmniej czym nowym i wezwanie do odpowiedzialnoa a gospodark znajduje posuch. Wszyscy pragn jej odbudowy i s przekonani, e nie decyzje biurokraqi. ale tynek powinie* rEgaJowa system cen. Mirosaw wyraa myl. e Solidarno nss zdecydowanie podj odpowiedzialno za gospodark; w brafca inicjatyw ze strony rzdu to ona powinna zapropow wsny program reform. Zreszt, dodaje Krystian, S o H d a n > S . f l 8 rzeczywistoci ogromn wadz gospodarcza, stanowi bo istniejcy obok rzdu oficjalnego rzd taktyczny"^ ^ Pole, ca ktrym Solidarno powinna budowa swoje ^ rzedsicW r5 nie. me moe si ogranicza do obszaru P ^jciH e w siali krajowej gwna rola przypada Wasie J ^ ^ t 3 sera powinna przemawia w imieniu wszystkich. P ^

szerza si i nabiera wymiaru politycznego, ,v!4* i i e dnak w granicach wyznaczonych dwoma czynutn>rir,ujC S I v S Z y. mniej wany, wynika z wewntrznej demopika1'- ^ a r n c i , stanowicej orodek ycia politycznego, ictacj' *v J a d z a m U S i si liczy. Tworzy si opinia publiczna, .ktry1^ _ s t a n i S aw. Drugi, waniejszy, tkwi w powoaniu H k P o W , a a n i o r z d u . Dla dziaaczy niezalenie od tego, czy s d iyC1 | mi y umiarkowanymi, synteza samorzdowa sta naturalne przeduenie pierwotnego ducha oywiajcego " ^ lest to dziaalno demokratyczna i zarazem robotnicza; 0 po prostu wadza robotnikw w uwolnionym obszarze tj. w przedsibiorstwie. Angaujc si w samorzd. Solidarno nie zmienia swej natury. Usuwa z przedsibiorstwa biurokratw i powouje na ich miejsce fachowcw i ekspertw, rozszerzajc kosztem partii wadz narodu. Przy czym pojcie narodu okrela si w tym wypadku raczej jako zintegrowan wsplnot ni jako cao stosunkw spoecznych, ktre naley oralnie. Socjologowie tumacz dziaaczom, e samorzd gospodarczy oznacza take dojcie d o gosu nowych grup kierowniczych, trebed zapewne sprawniejsze, ale bd si przeciwstawia swktrym roszczeniom zwizkowym, zwaszcza w sytuacji oyzysit gospodarczego, pozostawiajcego kierownikom bardzo *^e pole manewru. Solidarno zmieniaby wwczas swj r nie * byaby tylko ruchem robotniczym i ludowym, ale l 7 > a b y 2 u p e n i e now W<tt. Y o b s z a r stosunkw spoecznych. S*j dyskusji cieraj si pogldy dziaaczy i socjologw. g 0 r n i k w 2 iS^ wyjtkiem Mirosawa odrzuca proponowan z e tiJ^***" konflikty midzy radami kierujcymi przed1 3 Z W i z k a m l ^iesT" ' zawodowymi mog mie zupenie W e naczenii ^ja * e - Dziaacze sdz, e rady robotnicze ^ i w e ? * ^ 0 ^ dynamizm gospodarce, unikn bezrobou *a rnice wystpujce midzy bardziej i mniej
tcoWa z

I cnie * *' "* -

U G

ol NIENIE

p lCZE

* *

ROZDZIAV: DZIAACZE ANALIZUJ. SWOJE DZIAANIE

199

rentownymi przedsibiorstwami. Dziaacze o d r 2 U c a j , mogyby wybucha strajki w kopalniach k i e r o w a n y c h J ' " * * U robotnicze. W cigu caej tej dugiej i ostrej d y s k U s j i *** nieustannie twierdz, e s zdolni kontrolowa dyrekcj i ' ** sprawowa wadz w imieniu robotnikw. ***>% Spr midzy socjologami a dziaaczami jest zacieky. c h w nim o uznanie istnienia punktu przecicia czy Wipa*** 0 obszaru w dziaaniu zwizku wyznaczonym przez dwa wekt^ Z jednej strony jest to logika roszcze, nastawiona na konflib z drugiej - logika zarzdzania, by moe nawet typu rnenade skiego, gdzie obowizuj prawa ekonomii. Socjologowie tumacza e kryzys gospodarczy popycha zwizek zarwno w kierunku wywierania wpywu na zarzdzanie gospodark, jak rwnie w kierunku zaostrzania da. Kryzys pogbia wic rozpito midzy tymi dwoma obszarami; zesp wzbrania si przed przyjciem takiego pogldu. Stopniowo jednak, pod koniec nastpnego spotkania, odbytego nazajutrz rano, zaczyna si precyzowa obraz nowej formy dziaania. Pocztkowo najcilej zwizani z dziaalnoci zwizkow i najbardziej umiarkowani dziaacze: Stanisaw, a zwaszcza Mirosaw, przedstawiaj pogld, e rady samorzdowe bd miejscem negocjacji z wadz, a take e bd prowadzi gr sojuszw, a zatem i konfliktw ze zwizkiem zawodowym* W wersji Stanisawa obraz konfliktw jest zagodzony poczuciem wsplnotowej i narodowej wizi. Jzef idzie dalej, tumaczc/e Solidarno musi stworzy rady samorzdu pracowniczego, zoionez^ uczciwych i kompetentnych, ktrzy bd prowadzi polity przedsibiorstwa, nie zawsze zbien z biecymi I n " * ^ Pracownikw. Zakada, e samorzd g o s p o d a r c z y ^ f * C e l o w o spod kontroli zwizku. Krystian idzie w PodoM trunku, wywodzc, e dziaania na rzecz rozwoju g o s P . . mSZ b * b i e n e od zwizku w tej mierze, w jakiej &< *tawioe tylko na krytyk polityki gospodarczej ****

w polityk ekonomiczn, nieuchronnie (OCOn \ti^ ^lx bezrobocia, zwikszenia rentownoci... Nikt c ^fliag^ kJwym wyjciu z kryzysu, co wicej, dziaacze li U P ie my * m dobre dla przedsibiorstwa, nie musi bv P ^ ' l dobre dla caego narodu", lecznic
wla n 3

"a e *"'

dzarobotnicza

ezenia podniesione przez zesp badawczy wiadcz jednak e stanowiska kierownicze, zdaniem dziaaczy, powinny ' robotnicze". Czy nie przedstawia si obrazu kryzysu w przesadnie czarnych barwach po to, by grnicy zrezygnowali z wolnych sobt? Co wiedz inynierowie kierujcy pracami Komisji Grnictwa w Solidarnoci? Czy eksperci nie maj na wzgldzie wasnych interesw? Jzef daje wyraz swemu sceptycyzmowi, zauwaajc, e w tak trudnych warunkach jak obecne samorzd m o e stanowi niebezpieczn puapk: jeeli dadz nam prawo zarzdzania kopalniami, bdziemy skoczeni, to byoby najgorsze". Spotkanie zespou z B. daje nowy bodziec do wysuwania postu^ latu wiadzy robotnikw nad gospodark. B. jest grnikiem, ktry uczestniay w pracach sieci" siedemnastu wielkich zakadw Pracy, powstaej w kwietniu 1981 dla wypracowania projektu samorzdu gospodarczego; bray w nich udzia takie kopalnie * u i i Katowice" B. jest zdania, e pracownicy powinni przej I e r ^ c e w a d z w fabrykach i sami kontrolowa sprzeda w rad a'h b e c n i e P a r t i a i zwizek rywalizuj w tworzeniu sam t n c z y c n ' N i e mona pozwoli, aby wadza opanowaa ^ o l J ^ Z a k a d o w y < t a ^ jak to zrobia w 1956 roku. Trzeba rac J o n a I n f Z e d S i b i 0 r S t W O d b i u r k r a t y c z n y c h nakazw w imi si n a " * * z a s a d gospodarowania. Wadza robotnicza oprze tadego z Z a s a d a c h : oddajc kopalnie grnikom, zainteresuje ^ r n i c y n i e n - S p r a W n y m f u n k c J o n o w a n l e m przedsibiorstwa. Czu J si zagroeni bezrobociem i Mirosaw sdzi, e

200

C U " OBUGA- UWOLNIENIE SPOECZESTWA

pracownicy bd gotowi do wyrzecze: jeeli pracowni nie ze zwizkiem zdecyduj, e naley pracowa w nied " * WSp<S|' pracowa'. Wydaje si, ze w opinii tych dziaaczy rady rob'6' ^ maj za zadanie pogodzi now logik gospodarcz, JL ' " ^ i racjonaln, z bezporedni wadz pracownikw nad p r ^ " produkcyjnym: pragn oni pogodzi demokracj z n^onaT*56"1 gospodarcz. W toku tego spotkania pojawia si swojego r o T ^ robotnicza utopia, ktra wyraa si nadziej na p 0 g 0 d ^ si produkcji ze stosunkami produkcji, jednake dziaacze " " omielaj si posugiwa tym jzykiem, jest to bowiem jzykich przeciwnikw. Przeciwstawiaj niewyczerpanemu bogactw natury egoizm i nieudolno kierownictwa. Grnicy maj poczuci swej siy i kluczowej pozycji, jak zajmuj; wiat zachodni w ich wyobraeniu przedstawia rynek o nieograniczonej chonnoci i obfitoci dewiz. Jeszcze na pocztku spotkania Henryk wskazywa na odrbnoci logiki rzdzcej przedsibiorstwem i tej, ktr kieruje si zwizek zawodowy, teraz cay zesp daje si ponie utopii prawdziwego uspoecznienia bogactw i rozwoju: Eksperci i inynierowie zawiedli, trzeba, aby sami robotnicy przejli stery w swoje rce". W sprawach dotyczcych ycia politycznego dziaacze wyraaj niewiar w demokratyzacj partii, ktrej wadza, jak mwi Krystyna, nie jest ju uznawana i ktra jest niezdolna zmobilizowa spoeczestwo. Trzeba oddzieli parti od rzdu, pnede wszystkim jednak zesp wypowiada si przeciwko systemw jednopartyjnemu", PZPR z samej swej natury jest niedemokra tyczna. Ton wypowiedzi si zaostrza. Franciszek przyp0"1 poraki oraz kolejne oszustwa i zbrodnie PZPR-U. Nie jest to pa _ polska, nie odpowiada pragnieniom Polakw, zasady leninows j ktrymi si kieruje, s im obce. Partia jest podporzdkow Zwizkowi Radzieckiemu, ^rf Miejsce wzgldnie umiarkowanych, typowo robotniczy* zajmuje ostrzejsza krytyka z pozycji demokratyczny^ -

ca si w coraz bardziej radykalny nacjonalizm, pfciP^Stkiej historii grupa grnikw lskich oscyluje \& *** ywatn wojowniczych deklaracji a spadkiem napiejdzy P ^ P sif> wypowiedziami umiarkowanymi i rozsdy Cy ;Vyra i d a t Q podwjnej naturze Solidarnoci, radykal-

<iVm poznawcze,.
" i k towicki, zapewne dziki swemu silnemu poczuciu ^ S P zachowuje wzgldn jednolito, jego buntprzybiera 0p Sykalizmu, ktry, jak to przed chwil pokazalimy, ma osta P .. polityczne i zwizkowe. Rwnoczenie jednak ten m \\ ma jasn wiadomo narzuconych przez sytuacj ograke Czy zdoa si upora z napiciem midzy buntem a istniejcymi ograniczeniami? Czy potrafi zgodnie z Porozumieniami G d a s k i m i okreli obszar moliwych" dziaa, czy te wybierze bgik| otwartej walki?. T r i u m f .radykaw" Dziaacze pragn ju teraz jak najszybciej wyj poza respektow a n e dotychczas granice. Jzef podkrela, e Solidarnoci nie u d a o si wcieli w ycie podpisanych porozumie, a partia mnoy waz to nowe przeszkody. Jego zdaniem, Solidarno bdzie "Poowiona pomidzy bycie parti a bycie zwizkiem, jest Wlem a s n e ' ' e PZPR nie moe by komunistyczna i zarazem d tyCZna para ' ' 6 e l i z a t n y m a m y s i e - n a obecnych pozycjach, maiIbdZySka W S z y s t k o t 0 < c o tracia". Konflikt z pracodawc nie lg 0 s y c p r z e z w yciony wycznie na paszczynie zwizkowej ar Zei Glos nenry^ ' Markowanych jest coraz sabiej syszalny. 1 rata e s z c z e nad ** * ko ' 2 ' e j . e PZPR usunie twardogowych" CU 2 a kko > W r o n i e traktowa Solidarno jako partnera, a nie CN S Cializmu ew0f " Mirosaw nie ywi adnych zudze ltlSUa UC 1 P a r t l U p r z tow ona. ' y g a n v a do ix Zjazdu dowodz, e Powoana do porzdku-, trzeba zatem wzmc opr

202

CZEt DRUGA. UWOLNIE* S P O C S T WA

ROZDZIA V- DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

przykad wadze aresztoway Kuronia? Pierwsze reakcje zeZ2 s chodne i nieufne. Wkocu nie jest robotnikiem, idzie za dalek a ponadto ludzie s zmczeni cigym napiciem i coraz bardziej zaabsorbowani problemami bytowymi. Wystarcza jednak p)0. mienne wystpienie Jozefa za strajkiem generalnym i w obronie wolnoci przekona, aby cay zesp przyczy si do jego stanowiska. W czasie wsplnego spotkania z zespoem gdaskim najbardziej radykalni dziaacze z Katowic odgrywaj gwn rol, mwic o celach spoecznych i politycznych, co pozostawia niewiele miejsca bardziej szczegowym wypowiedziom dziaaczy gdaskich i niemal zupenie zmusza do milczenia bardziej umiarkowanych dziaaczy lskich. Pierwsze skrzypce gra Jan. Przyznaje wprawdzie, e dyrektorzy nie powinni by podporzdkowani robotnikom, bo konflikt midzy pracodawcami a pracownikami musi istnie". Ale samorzd gospodarczy, podobnie jak zwizek zawodowy w swym dziaaniu przeciwko partii, musz mie oparcie w ruchu politycznym, bo partia nie jest w adnym wypadku parti robotnicz. T myl podejmuje Mirosaw, twierdzc, e PZPR jest w przewaajcej czci parti inteligenck. Podczas gdy Zbigniew z Gdaska wzywa do wikszego umiani, Jan kontynuuje; konflikt jest nieunikniony, partia nie wyrzeknie si wadzy nad przedsibiorstwami, trzeba wic ju teraz tworzy zalek partii politycznej. Trzeba zreszt, dodaje Jzef, utworzy kilka partii, gdy byoby bez sensu jedyn parti zastpi Inn - take jedyn. Zdaniem Jana, PZPR nie tylko nfe jest parti robotnicz, ale nie Jest te polsk. Skoczy si okres umiarkowania:>Wasa pierdzi, e nie powinnimy by parti polityczn, niech w/c odejdzie*. / jan tumaczy dalej, e trzeba bez zwoki przej do

zwizku i nie pozwoli sobie odebra pola. Pozostaje trik nadziej, e partia bdzie zmuszona liczy si z postaw d2j " ^ esiw1 ^ "!* milionw czonkw Solidarnoci. <i W t i Co zrobiliby dziaacze, gdyby represje si zaostrzyy,gdy^

I J

i nych, wydawa broszury na temat Katynia, wal' uczanie prawdziwej historii, a wtedy wyjd na jaw rze ^ " " ^ 0 uwierzenia, jak na przykad to, e Prawda w 1939 0/101 "Lniei.odnosia si do Hitlera". Mirosaw i Henryk milcz, ^Stanisaw przeciwstawia si, wzywajc do sojuszu Solidar^ z umiarkowanymi grupami w partii. Dziaacze gdascy zdaj Te by porwani nurtem tej burzliwej dyskusji. Jeden Janusz pods Lymuje twierdzenie, e najbardziej realistyczn i najsolidniejsz platform dziaania jest walka o respektowanie wszystkich porozumie podpisanych w sierpniu; przypomina te midzynarodowe uwarunkowania, ktrym wszyscy podlegaj, a take stanowisko Bogdana Lisa uwaajcego, e czonkowie PZPR-unie powinni opuszcza partii, gdy daje ona mimo wszystko ochron przed ssiadami. Nastpne spotkanie dziaaczy z Katowic, tym razem z grup warszawsk, w pierwszej swej czci przebiega w sposb do podobny do spotkania z zespoem gdaskim. Radyfcilizm lzakw z pocztku dominuje, wyraa go Jzef w dugim wystpieniu. Przemawia on jzykiem walki klasowej. Gwatownie atakuje organizacj ycia gospodarczego jako absurdaln i poddan obcej wadzy, gdy dobrze wiadomo, gdzie podziewa si wgiel". PZPR jest postawiona w stan oskarenia, poniewa stanowi przeszkod na drodze do jakichkolwiek istotniejszych zmian. Jan podejmuje ten temat w tonie nacjonalistycznym: toczy si wojna midzy imperium rosyjskim a zniewolonymi przeze narodami. Ideo og a komunistyczna jest tworem Rosjan, a Ich kultura zawiera wsob.e Pewne rysy azjatyckie. Samorzd stanowi cel szeroko akceptowany w tej mierze, w jakiej wyzwala przedsibiorstwa o monoPolu partii, lzacy uwaaj jednak, e partia wyjdae z ix 4 p . wzmocniona l podejmie w sposb bardziej otwarty ofensyw Przeciwko zwizkowi. Wydaje im si te, e zechce utrzym *
dzia a P

kontrol nad rodkami masowego preekazu. Dominuje J nieuchronnej konfrontacjUazjeszczenajbardzieiumiarkowan

204

CZE DRUGA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA

^^?-J
ROZDZIAIVOZIALACZE ANALIZUJ. SWOJE DZIAANIE I 20S

spord lzakw zachowuj milczenie, nie strony dziaaczy warszawskich, mimo e ci o s t a t ^ PPartk u a ni r sto bliskie im Doeladv. zwii,i : ''lali c*e. Zerwanie i wycofanie Gdy 30 padziernika 1981 spotykamy si znowu z grnikami lska, daj oni wyraz zdecydowanej woli odrzucenia istniejcego porzdku, a zarazem wycofania si na pozycje obrony zasad, na ktrych opiera si ruch. Jak wytumaczy ten -fundamentalizm' o ktrym mwiono podczas Zjazdu Solidarnoci? Czy oznacza to e stawki w walce ruchu ulegaj zmianie wskutek kryzysu gospodarczego, czy te raczej wiadczy o tym, e zwizek zawodowy przeksztaca si w rewolucyjn si polityczn? Przez tych par miesicy klimat si zmieni, powiadaj dziaacze. Wyda je im si pewne, e wadza nie chce negocjowa, a nawet usztywnia swe stanowisko, w miar jak kryzys w partii przybiera na sile. W samych Katowicach mno si prowokacje, ktrych przedmiotem jest zwizek, organizuj j e g r u p y rzekomo niekontrolowane, w rzeczywistoci j e d n a k manipulowane przez partyjnych twardogfowych i - ^ . . . a u ' e z m Cczenie i coraz gorzej znosi wyrzeczenia, NiektayJe;Z"mC2e,nieiCOraZS0' irnoci spada 0nda teeo. e ,,!,.,' ^"'no spada wskutek wskutek ^o-ezwizekokaz;,: S "Solidarnoci l e Z d 0 l n y d raW ycia. Podpisane p o ir z u^n ^; ! ^ ^ warunkw *ycia. P o d p - PP r -Y nie zosta soboty skasowane; m a m y dotrzymane, a wolne
SOb0ty Z g d n f e Z Uchwa, oraz te, ktre w y n e g o c j | ? ^ " soboty P r z e d p a r u d n i a m t Wasa, a pracujemy we wszystkie

rystian.
i?

SolJ(larn

po2

o czuje si cigle silna, ale rwnoczenie jest b a w i o n a celu. Nastrj, jeszcze w czerwcu

inoci, zupenie si zmieni. Wikszo przestaa si peen P robiem'atyk samorzdow. Franciszek formuuje Intere .eiTaond to wyzysk pracownikw przez nich samych" W S anka obliczona na to, by odpowiedzialno za kryzys |cf to pUW"" " " ci na zwizek, dodaje k'i-vctian Krystian. 7rp:7ta Zreszt w wn obecnym stanie r ,!" 1. h e m v m stanie jfllili"" ' ,1,,,4-iia -" ' lezorganizacj ganizacji ycia gospodarczego nie ma waciwie czym urzdza w pi - J - : -* ' orstwie, samorzd moe miesens tylko wwczas, gdy; ozcignity na cao systemu gospodarrzd by gwn stawk walki; a e g o Od czerwca samorzd przestaje byc gtown stawK wa.; teraz jest ni nie c przedsibiorstwo, ale reforma caej gospodarki. teraz j e s i n w ' " " -"'"< . . . Wadza wydaje si niezdolna do jej przeprowadzenia bez poparca Solidarnoci i bez posuenia si przymusem.Chodzi zatem-jak sdzlan.KaroliKrystian-udziaSolidarnodwkierowamu gospodark. Takie przesunicie paszczyzny dziaania m e j e *

znalazy powszechny posuchT* 6 iedno&od2innym strajku ktry towarzyszy poprzednia " * b y o ^ u *go entuzjazm". ^ a " "chodzi za l i d e ^ ^ ^ i k o m , dzi jest zniechcony, p ^ * Ptymizmu i stanowczoci, ^^bWBJ^JIewMomo,eonale*r e -do czego dy-dorzuca

najwytrwalszy rzeczn.k P ^ ^ * * t d * s m g a s m u t k u e przestaa ona by ju ^ ^ ^ 0 ^ nie i poczucia bezsilnoci. Ten * r o * ? f A d r t f d . j prawie nie wierzy ju w istnienie w partii ludzi .rozsdnych zabiera gosu w cigu tego d n i a . ^ ^ f ^ &yfoistegQ paraliu. Dziaacze przyznaj sido^ ^ p r z e t e ztatci Solidar* jedynie Franciszek wysuwa kon ^ ^ ^ 1 , , p o j m u j e tej rtW no w powstacz si 3jItrudem szuka odpowiednikw myli. Radykalizm w sferze za c h ( f o r m a c h organizacyjnych. w konkretnych Vnedsl^meiszym problemem jest kryzys Wedug Krystiana, ^ J V w i n n a wypracowa metody strajku gospodarczy, S o U d a " , ^ j ] samodzieln produkcj, czynnego, to z , a a i y p

206

CJS DRUG*. UWOLNIENIE

5POUCENST*

i i
0 2 1 A

V: DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

207

Jeli rzd nie wprowadzi zadawalajcej reformy, tneh3 u pj dalej i zatrzyma w rkach zwizku 50% produkq,^ ^ a uzyska autonomi, gdy wadza dopuszcza do pogarSZanu^ sytuacji po to, by godem zwyciy ruch. Tak wi c koncept strajku czynnego jest manewrem defensywnym, jest w y ^ obrony grniczej wsplnoty, ktra za wszelk cen chce przetr^ Jest to raczej strategia obronna, obliczona na wzmocnienie si} oporu, ni zamys dublowania wadzy czy wstp do ofensywy zmierzajcej do przejcia wadzy w pastwie. Tej propozycji towarzysz niezwykle ostre ataki na wadz podporzdkowan Zwizkowi Radzieckiemu. Nigdy wartoci robotnicze, a zwaszcza narodowe, stanowice podstaw ruchu, nie byy podkrelane z tak wielk si. Czy znaczy to, e ruch przesta si samoogranicza i e Solidarno zmierza do przejcia wadzy? W adnym razie, gdy rwnoczenie nawet najwiksi radykaowie w zespole wyraniej ni kiedykolwiek opowiadaj si za kompromisem, s zwolennikami negocjacji i uniknicia uycia siy. Naley negocjowa, bo bez tego dziaacze nie widz celu swojego dziaania". Trzeba narzuci negocjacje, nawet uciekajc si do strajku generalnego, nie wolno w adnym razie wyrzeka si swych zasad, naley mwi coraz silniejszym gosem. Jan przyznaje, e czuje si obezwadniony" tymi podwjnymi wymaganiami, gdy wobec coraz bardziej radykalnych i wybuchowych nastrojw rzesz czonkowskich musi gosi potrzeb? spokoju i umiaru. Rwnie Karol, ktry od czerwca znacznie si zradykalizowa, mwi, e w swym zakadzie jest rzecznikiem cierpliwoci, Potrzebna jest jednak jaka akcja zakrojona H 3 szerok skal p o to, by uj w jakie ramy powszechny gtieW i przywrci jedno ruchu. Nie wyklucza to bynajmniej ducha kompromisu u dziaaczy, ktrzy przecie zgodzili si na znaczne ustpstwa w sprawie wolnych sobt -' Dziaacze s wiadomi sprzecznoci swego stanowiska, skoro odwoywamesidozasadruchuniepociagaLsob konkretna
y'

sobie, aby kierownictwo zwizku wykazao paania: i y ^ n e g o ' c j o w a n i a i rozszerzyo swoje polityczne zc wiksz f e r w c a atmosfera w zespole zmienia si wyranie. *^' APacze mieli poczucie, e sami prowadz sw gr pawnie) dzi ^ ^ ^ d z i a a n i a ; ^ a u j s i zablokowani ' r o ^ o r z e z ukontrolowane przez siebie siy. Uciekajsi m Tnoczucia robotniczej i narodowej tosamoci, dc do WiC ^Ceniaentuzjazmuisiyprzekona,ktre oywiay ruch PrZ Lnniu i we wrzeniu 1980 roku. . WS W roto 1 9 8t Wasa jest krytykowany przez radykaw; Jawa grnikw dowodzi, e ten radykalizm me jest, edy1 praw intelektualistw czy maych grup politycznych, ale o^nia-asy czonkowskie; Solidarno jest niesiona prz,z Szerwaniazistniejcymporzdkiem.Toprawda.ze^ Spy nacjonalistyczne jak KPN nie znajduj zupehue posuchu, narodowej i krytyki systemu P o U * ^ ^ ^ stawianych celw i umiarkowany jzyk. )akun P T j rownictwo zwizku, nie powinny przesaniaradykalnego obu aa Solidarnoci. " ,11 narodowej, , Opierajc si na swej ^ a d o m o c U f c s * grnicy trwaj " ^ ^ ^ ^ wadzy. Pragn ^ ^ n a byo osign to przedsibiorstwa, ale nie wierz. , ^ d z i a a n i u polityczw drodze negocjacji z part** * ^ a l e s rwnym, a tym bardziej o posug. ktrzy tatelektualtWf nie dalecy od strateg 0 P 0 ^ / n 0 c i . D,atego te zesp staraj si czy m i a o S C J ^^ o g o l n a tonacja staje lski stosunkowo najmniej m j e j s c a zgoryczeniu, ale si ostrzejsza, nadzieje sv ^ ^ ^ ^ y s p i , e ciw jesieni, tak samo ja* w. , e u d o ) n i skorumpowan, parti! wobec part, uwaanej J ( | o b c s i e , T e n sprzeciw wobec pan". rcpre zentuje I-I.-I-.... W n c v k O W ,K W " r lokalnych kacykw, Mora

208

CZ&C DRUGA. UWOLNIENI* SPOICCZENSTWA

'J
ROZDZIA* DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE I 209

staje si coraz bardziej kategoryczny, w m j a r w 8aItr ania Solidarnoci rozszerza si poza strefy c, *s ^ przenoszc si na sprawy zarzdzania przedsieb ^ ^ e , przenoszc si 'eiiii problemy reformy instytucji na WARSZAWA Zesp gdaski przyswoi sobie bez trudu wysuni ta socjologw hipotez dotyczc natury SolidarnocLC ^ rozumienia Gdaskie nie byy najbardziej wiadomym wy^ ^ wspzalenoci dziaania zwizkowego, walki o demobT^ itosamoci narodowej? W Katowicach grnicy maj bardzo siS wiadomo klasow, nierozdzieinie zwizan ze wiadomoci, narodow. Problematyka demokratyzacji byaby tu zapewne od sumtanadalszyplaagdybynieto.ewiesizsilnwzespole wrogoci wobec narzuconej przez parti wadzy. Zesp warszawski me ma za sob tego dowiadczenia historycznego, jakim by dla Gdaska sierpniowy strajk z 1980 roku, nie ma te takiej jakw Katowicach wiadomoci wsplnoty, czcej pracownikw P ^ W c h gwne bogactwo kraju. Dlatego te przejcie do anatay tJnw ersja1 p r z e b l e g a ^ w o | n j ^ Q ( nit w pozostaych zespoach. we J 2 ^ 2 ^ U P m i a "*ch. W toku pracy jego wego przenoszc sie n a n K 7 e n i a J * * ' Z d Z ' a , a n l a Z W i Z k < " SP ecznego; tematyka samo ^ ^ uwoInlenie ^ ' W W a sf n a co nigdy nie miao M?KT * "^ * P'erwszy plan, Z wolna jednak, zwaszcza'^ W G d a s k u ' a n i w Katowicach, nowa w zespole dochd ^ ^ ten>atyka ta przestaje domi* zajce si szczeglnie w g w u 6 ' 0 5 " p o s t a w y sprzeciwu, wyrawiadomie przeywa te prze 1 " ^ na^ona]^^le, Zesp! nie. e Solidarno czy w sto B c z t r u d u Przyj- z a ' o e ' nie cele spoeczne, polityczne
g

ale gwne zainteresowanie zespou jest inne: I aro o ' ^ n r u c j i s p o j e c z n y moe zrekonstruowa ycie w stworzy swobodnie dziaajce instytucje, zwasz5P e(

yci'u gospodarczym, oraz jakie s szanse na przezwyciwrogoci partii? Zesp nie staje si wskutek tego typow ie ie " lityczn; chce czy dziaalno zwizkow z dziaaniem S ecz demokracji, zwaszcza w przedsibiorstwie, jest to Da tela niepena i niewolna od saboci. Ca histori zespou ^rszawskiego wypenia poszukiwanie, odnajdywanie, a p* 1 stopniowe porzucanie tego zasadniczego celu. Ta historia pozwala lepiej zrozumie ewolucj caej Solidarnoci i toczone w niej wewntrzne dyskusje.
0 3 W

Prawa robotnikw Odpocztlm.zarwnowczasiespotkazn.zmwcamizzewntrz. jak i podczas pierwszych seansw dyskusyjnych (tzwzamkn-Wwzespolewarsz^wskimstalepojaw.as.pmbU^rzed ^biorstwa, mimo e wiadomo klasowa " * d f ^ . wanej roli jak u.skich grnikw,Da W *

-^ ^ S f J T ^

ardziej b e z

r e d n i o ucze5tniczy

siwsposbnajbard^jrady^nyK^^ i nigdy nie prbuje ^ S U W 3 fa,aczy s z c z e bla zakadowego; nikt ^ Wszyscy uwaaj si ^ ^ ^ ^ ^ praedwme, nie peni funkcji w "*' d e d y s t a n s u dzielcego ich dziaawszyscy maj W** nia z poziomu *rt*KowB
od

dziaa kierownictwa zwizku,

o charakterze P ^ " T t n i e ) rnorodnei bardzo swobodnie Zesp teawwory^ p n y w 6 d c y C z e s t 0 wypowiadaj si wyraane po8 1 ' d y '

CZESC ORUCA UWOLNIENIE SPOECZESTWA ROZDZIA V: DZIAACZE ANAUZWA. SWOJE DZIAANIE [

211

na pierwszych zebraniach Jerzy mg uchodzi za wy^ opinii caego zespou, ale szybko utraci t pierwszo^** 1 * pozyqe i znalaz si w mniejszoci. Grupa ta okrela si " ^ swoj przynaleno do ruchu spoecznego, bdc p r z e k o n a j obecnie, po zapewnieniu sobie istnienia,ruch musi p o d j ^ * 6 uwolnienia caego spoeczestwa, zaczynajc od Przedsibior^ Nie chodzi tu w istocie o to, by nada wiksze czy mniejsze zna czenie poszczeglnym celom zwizku, ale o to, aby obstawa P n y jego naturze jako ruchu spoecznego, ktry zrodzi si w zakadach pracy i nie ma zaufania do koncepcji typowo politycznych, a tym bardziej do wielkich planw reformy, Eugeniusz, drukarz, wswych reakcjach przypomina grnikw z Katowic Jest niechtny wobec wszelkiej polityki, chciaby przede wszystkim usun parti ze swego zakadu pracy, broni zarwno interesu robotnikw, jak i celw produkcyjnych. W pierwszej fazie swej pracy zesp z najwiksz uwag wysuchuje wypowiedzi Staszka, jednego z pierwszych przywdcw strajku w Ursusie, osoby bardzo popularnej w swoim zakadzie pracy, ktrego nie chcia opuci, uwaajc, e wysze stanowiska, wcigajc przywdcw w sprawy wielkiej polityki, oddalaj ich od codziennych problemw robotnikw; to wanie zarzuca swemu przyjacielowi wywodzcemu si z tej samej fabryki, Bujakowi, ktry teraz stoi na czele regionu zrzeszajcego blisko milion czonkw i pasjonuje si wielk polityk Dla Staszka ruch to znacznie wicej ni walka zwizkowa: to akt wiary w ludzi, skierowany przeciwko aparatowi kierowniczemu, to wiara w uczciwo przeciwstawion korupcji, w polskie wartoci chrzecijaskie w opozycji do narzuconego si i pochd* cegozzagranic y mater[ali zmu ,str a jk, narodz , nyizor g an lzowaiil Si? zwizku Staszek p r z e J a k D r a w d z | w e z m a r t w y c h wsta* Chce obali formy organizacyjne, polityczne , s p o , e c z e , *

Ho woli narodowego istnienia, do szacunku dla pracy. j 0 wiary- ^ m u t ( ) b y ( c szczeglnie czujnym na materialne N e ' ^kolegw, jest najdalszy od awanturnictwa, Gdy si go ^da"13przypominaj si wypowiedzi niektrych przywdcw S "h Robotnikw w zakadach Lip" w Besancon, z tym jednak, ? " e k yje w kraju, gdzie nie istniay publiczne debaty poli** n e . dlatego odwouje si do wartoci moralnych, a nie do marStowskich analiz politycznych, gdy tym jzykiem posuguje J i c wadza, ktr zwalcza. jerzy jest jego przeciwiestwem: jest inynierem stojcym do blisko partii, do ktrej chcia wstpi po latach uczestnictwa w modzieowym ruchu socjalistycznym, ale nie zosta przyjty; on take skupia swe zainteresowania na przedsibiorstwie, rozumuje jednak jak kto penicy funkcje kierownicze i uwaa, e robotnicy zajci s wycznie swoimi doranymi sprawami. Zarwno StaszeMakiJerzynieprzestajkierowa uwagi zespou acodziennedowiadczeniewsplnotypracowniczej. Zestawienie tych dwu stanowisk ksztatuje oblicze zespou: ailrmaqa moralnych wartoci ruchu robotniczego, zwizkowai obrona przedsibiorstwa. Chwilami dwa te stanowiska * * - siebie, to znw p o s t a w i a j si ^ ^ T ^ ^ ruchu spoecznego, a nie po stronie dz.aan.a spoeczestwa. rz

Demokracja przemysowa . ,,n l e d n a k uwiadamia sobie, e nie Zespl warszawskiszybko)^ ^ ^ , po,skich rd^nia ^ moe si ogranicza do P z w y c i e s t w a , ktrym byy I robotnikw. Wie,^ jT raednlk ,|astrzbia.dziaanieSolidarporozumienia z G d a n S ' n e ^rinno koniecznoclami natury nocljestwyranieog ^ ^ ^ gospodarCzym. geopolitycznej. JaKPsv

ZTLWU wocl Widz. w7?r Solidarnoci

nym

p o w r t d o

**" i spraw^ P-dy ^ ^ ^la*

- t/VW^, U' v i m t N i t

SPOECZESTWA OZDZIA V: DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE I

215

Godzi si te z pogldem, e istnieje tendenci C2e rnych wystpujcych w ruchu nurtw ft>W* M"U, , n nacjonalizm na wzr KPN-U. Z drugiej strony b h i * W ? i u m d no wysuwania ""^lo " " na " pierwszy P'erwszy plan pian problematyki problematyki polity politv " ^<lo ujawnia si denie do trzymania sie dziaa czva* *lc 0 lub powrotu do nich. Na koniec zesp nie p L T ? ^ * b j na oferty porozumienia czy sojuszu pochodzc. I ? , ^ 6 partyjnych, takich jak na przykad Stefan Bratkol l ^ ' * dziej e rwnoczenie wydaj si w z r a s t a , "f* , * * b a r . wevvntrz P artil.WKatowicachodpowied robot2 w ^ sytuacj wyraa si przede wszystkim w deniu dr, H IT* yP-ozwi.kowego.chobardzoradykamegowCda^ Ut0ay SlCdugotnvaalwzbogacajcadySkusjam,dy7wtf a politykami. W Warszawipmf. '^^^^zkowcaml
,darn Wres

. si Ich obojtnoci w stosunku do sprawy samorzdu. mniejszociowe podgrupy w zespole warszawskim nie 0bie ionuj zreszt znaczenia samorzdu. Dziaacze ci chc esz c ^A fe przypi y lub opni ewolucj, ktra daje Solidare ' I i moliwo uwolnienia spoeczestwa. W rzeczywistoci n yscy troszcz si o utrzymanie jednoci ruchu, zagroonej rozchodzeniem si dziaania zwizkowego i politycznego. Std unika rezerwa w stosunku do wszystkich tych rozmwcw, ktrzy s politykami, niezalenie od tego, jaki reprezentuj kierunek. Zesp przyjmuje ich ciepo, niekiedy entuzjazmem, ale nie chce, aby dziaanietypowopolityczne miao doprowadza do wewntrznych podziaw.
0b3i

z? wica Z

S b i e UWiadamia
g

>

; ; ; ^ b o b k w ,

*CTy

U d a S

' * z n a l e "w syntc

S t W a r 2 a

'* P " l
p , a s z c z

takiej s y n t e z y ^ m """""^ ^ Czciovvo opuszcza ronom,! dziki temu, e cel ten fc czy Grzegorza samo fiWycti '"^Pretacji. Zdaniem StajP Wlnien nia zwizkowego gdy L P 0 2 ostawa blisko dziaacia gniQciu zasad d e m o l ^ T * 6 " 1 d ' a , n n y c h P l e g a 0 n n a ' Krupy poredniej samorz,d "* p r Z e d s i , ? b l o r s t : w ; wreszcie dla ^czne znaczenie. Wiksza" 1 3 Z a r 6 w n o zwizkowe, jak I polic e si g t w n y m ) e J C c | e m " U W a a - e tak czy owak powinien Tylte Krystyna | E u e e n l U g i e * f a z 'e dziaania Solidarnoci, ^ ' s i c bardziej be^o^^^P'^Cl'by.abyzwiazekzaangazo. e Tadeusz sady, * Polityczne. Natomiast interesuj si ty|ko ^ J * zw y k j ^ ^ z w l z k u
nych erzy< a lakz anie

reforma I n

^ucil

Obstajc niezmiennie przy woli utrzymania jednoci ruchu spoecznego, zesp warszawski - silniej ni w pierwszejfeziedyskusji - podkrela konieczno powiza pomidzy wzmocnieniem ruchu spoecznego a dziaaniem uwalniajcym spoeczestwo obywatelskie. W tym momencie zesp jest najmocniejszy. Ma poczucie, e posun si naprzd, co wyraa si zdecydowan przewag Grzegorzanadjerzym.Wczasiespotkaniazzespoem gdaskim ten ostatni sam przyznaje si do poraki. *attobwie zauwaajc, e Teresa, z ktr si p r z y j - nie siada ju ak dawniej koo niego, ale koo Grzegorz, ^ " " ^ ' E ^ nie uczszcza na nasze spotkania I na ostatnim z nich w kocu padziernika jest^nteobecny ^ ^ ^ . Wielu z czonkw ' ^ ^ ^ V cydowane ni na pocztku aw z , J ^
M

^ ^ ^ , ^ - a

n o * W W V * ^ ^ u , p o d a j z a t ogln, politycznego. Ci, ktrzy, * J * C e n t w , jaktylkoten, e og pracownikw n i ^ ^ ^ ^ w a r s z a w s k i otJvvo. Podczas gdy na poew ^ ^ ^ tatcgorlam, stnUcgicz. lywal si do zasaci P< D r o r a r n . W tej fazie centraln osob nyml. Chciaby w y P n , c B w a C P

'"dresw materialnych;

214

CZE. DRUGA. UW01N.CNIC SPOECZESTWA ROZDZIA V; DZIAACZE ANALIZUJ. SWOJE DZIAANIE f

w zespole staje si Grzegorz. Ten mody technik jest w i absurdalnoci metod zarzdzania, Wie, e ogromne ^ w ktrych produkcji uczestniczy, nie s dostosowane dolT?'' nie odpowiadaj potrzebom polskiego rolnictwa opferajZ si gwnie na maych, rodzinnych gospodarstwach. W j ^ " pojciu samorzd powinien oznacza powrt do racjonalno^ gospodaraej, zapewniajc rwnoczenie moliwo obrony i nte . resw robotnikw, no i oczywicie stanowi metod pozwalaj na eliminacj partii z przedsibiorstwa, jego stanowisko jest umiarkowane, mniej polityczne ni jego przyjaciela Kazimierza, ale te mniej defensywne ni Jerzego. Wok niego oraz wok innego zdecydowanego rzecznika samorzdu, Andrzeja,grupuje si cay zesp, ktry chce zachowa postaw umiarkowan, nie przestajc jednak odwoywa si do poczucia narodowego i jego religijnych podstaw. Zesp warszawski, ktry nie bez oporw uzna cis integracj trzech wymiarw Solidarnoci, tym chtniej i bardziej stanowczo ni dwa pozostae zespoy przechodzi na pozycje Solidarnoci u. Zesp gdaski jest zbyt zwizany z duchem podpisanych porozumie, by bez trudu przej od jednej do drugiejfezydziaa; tylko niektrzy z jego czonkw s gotowi rzuci si w wir dziaalnoci politycznej. Natomiast w zespole katowickim zbyt silna jest robotnicza wiadomo klasowa, aby sprawa przeksztacenia Instytucji gospodarczych moga si tu sta problemem wzowym. W przeciwiestwie do tamtych zesp warszawski przywizuje si do problematyki samorzdu i stawia j w centrum swych zainteresowa/widzc w rym rodek zapobiegajcy grocemu rozamowi pomidzy spoeczn baz zajt swymi materialnymi sprawami a przywdcami polity' nymi, ktrzy wnosz niebezpieczestwo rozamu. Owa rezerwa wobec dziaania politycznego jest szczeglnie widoczna w czasie spotkania zespou warszawskiego z gdaskim. Z pocztku Jerzy, najmniej upolityczniony z czonkw tego

215

erwszego zespou, przez duszy czas dyskutowa z Januszem ^Zenonem, dowodzcymi koniecznoci podejmowania dziaania ' ontycznego. Inni uczestnicy tego zespou nie zabieraj gosu fdopiero duo pniej niektrzy z nich przyznaj,e gotowi s uzna dziaalno polityczn za poyteczn; ale tylko dlatego, e Solidarno zdoaa obnay prawdziwe oblicze partii*; dodaj przy rym, e trzeba uwolni wszystkie dziedziny ycia publicznego od monopolu PZPR-U. Gdy zapytano Ich, co skonioby ich do przystpienia do strajku generalnego, odpowiadaj, e tylko w wypadku zlikwidowania przez rzd prasy zwizkowej wziliby w nim udzia, Gdyby aresztowano Kuronia i Michnika - mwi -prawdopodobnie wikszo robotnikw nie przyczyaby si do strajku. Dziaanie polityczne ich zdaniem jest jedynie odrzuceniem przeciwnika, czyli wstpnym warunkiem odbudowy kraju, ktra powinna si wspiera na zespoleniu dziaania zwizkowego bazy ruchu z racjonalnym zarzdzaniem gospodark. Gwnym celem, jaki sobie stawiaj, nie jest oczywicie przejcie wadzy, ale tworzenie spoeczestwa pluralistycznego. .Przedtem- mwi Andrzej - jedyn si ograniczajc wadz partii by Koci; teraz jest rwnie Solidarno. Tworzy ona rne ugrupowania konsumentw, a przede wszystkim rady samorzdowe. Partia musi si liczy z ich wpywem i z ich dziaalnoci; trzeba j zmusi do przyznania wszystkim aktorom ycia pubhcznego prawa swobodnego wypowiadania si-- Gdy Teresa z uporem wysuwa danie wolnych wyborw do Sejmu, nie znaidu.e o aprobaty^dlategoed.awlkszodnajwan.ejszejest.stmeme. funkcionwanie i niezaleno coraz wiksze, liczby aktorw funkcjonowame n e . spoeczny, ktry pragnie na scenie spoecznej.^Solidarn si u k o n s t y t u o w a n i a uwolni spoeczestwo, d y - n j ^ m m M l l p o l , sowa Oczywicie demokracja demokracja rnych sil P ^ ^ " ' * *znaczeniu. ^ Oczywicie r * " ^ " T r j , ! potrzebuje Instytucjonalnych gwarancji, ale dla swego istnienia P nych. fc a k t o r w s p o t e stokro waniejsze Jest oawa

'216

CZE.SC DRUGA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA ROZDZIA V: DZIAACZE ANALIZUJ.SWOJE DZIAANIE

Dziaacze warszawscy rozpatruj ycie publiczne ^ goriach przekona ni w kategoriach instytucji. * ' W *" "*
C 0Sami

217

Czy ta niezomna woa demokratyzacji spoecze szanse znale szeroki posuch, czy te zaamie si pod partii? ' Pod koniec spotkania zespou warszawskiego z katowi k odbytego 3 lipca, socjologowie poprosili zebranych o dokotT nie wyboru spord trzech hipotez dotyczcych linii partii
Po

zaszy w nim niewielkie zmiany. Andrzej zosta tymcza' r , e wodniczcym Rady Pracowniczej w swoim zakadzie s e m P . z e n tuzjazmem powici si kierowaniu pracami tego
si? e pra

1 zebranie zaczyna si od jego nowych deklaracji, do kt- , a .przycza si Grzegorz, na temat wzowej roli samorzdu pracowania za jego porednictwem polityki maych krokw. spou mwi o tym, jak zradykalizowall si w cigu ostatnich

pucho jednak oglna tonacja ulega zmianie. Wielu czonkw miesicy. Pracujcy w ty m samym zakadzie co Andrzej, Wacaw daie wyraz swym wtpliwociom co do skutecznoci dziaa Rady Pracowniczej. Jego zdaniem walka powinna by prowadzona obecnie na szerszym, bardziej politycznym froncie, w czym zblia si do stanowiska reprezentowanego od pocztku przez Krystyn. Ale co naley rozumie przez polityk? W rzeczywistoci zesp powica mao uwagi prawdziwie politycznym problemom, takim jak wybory lokalne, regionalne czy w skali krajowej lub wolnoci prasy. Nie wychodzi poza stanowisko zajte wczeniej.

jej zbliajcym si ix Zjedzie: Czy zgodzi si na kompromis z Solidarnoci? Czy pjdzie a tak daleko, by .powieci si" a rzecz reformy gospodarczej, zostawiajc miejsce dla Solidarnoci? Czy te - przeciwnie - przejdzie do kontrofensywy? Druga hipoteza jest zbyt optymistyczna, by mona byo powanie bra j pod uwag. Pierwsza mogaby nci tych, ktrzy pragn kompromisu z parti. Wikszo zabierajcych gos przyjmuje trzeci hipotez, oczekujc kontruderzenia partii. Nie przewiduj jednak najgorszego, a tylko zepchnicie Solidarnoci do wewntrznych, wsko okrelonych zada zwizkowych. Jedynie Krystyna wierzy, e Solidarno ze swej strony podejmie kontratak. Inni. w toku tej dyskusji przypominaj o sile zwizku, o jego dziesiciu milionach czonkw i o rym, e do przeprowadzenia reformy niezbdne jest poparcie Solidarnoci. Wszyscy powtarzaj, e partia bdzie si staraa odzyska kontrol nad yciem gospodarczym i spoecznym, e zechce narzuci wszystkim i wszdzie swoj wadz. Gdy cieszcy si duym autorytetem jeden z polskich socjologw z zespou katowickiego tumaczy, dlaczego wie swe nadzieje z pierwsz hipotez, nie przekonuje to nikogo z zespl warszawskiego. Potrzeba czynu Gdy jesieni przed podjciem pracy z nowymi zespoami Spotykamy si ponownie z zespoem warszawskim, zrazu wydaje

Uywa si teraz bardzie d o S ^ c w z e s p o l e o . c z e n v o n y c h : clwnika. Nigdy dawnie, n i e m ^ o s ^ ^ ^ ^ nikt nigdy nie tumaczy, e ^ ^ n i a Polakw do wolniewoli i nie potrafi ^ ^ ^ ^ ^ d n i e dawano wyrazu noci i do demokracji. Nigdy z j m i e ^foego kompromisu przekonaniu, e przeciwnik nie p wadz. te(swabsojutn i e uyje wszelkich rodkw, y ^ ^ ^ l d o o y c z y ant woli Radykalizacja nie oznacza c ^ ^ ^^ ^ ^-xaiomtM podjcia o f e n s y w y P l H d y k 3 H 2 a c i { p r a ede wszystkim groby sytuacji. Nie p o d ^ g o s p o d a r c 2 y o s } a b i a w o l e walki, cl, ktrzy uwaaj. ie**?sn\S mwi ju o robotnikach w ich Wielu z zabierajcych go

ROZDZIA V: DZIAACZE ANALIZUJ SWOJE DZIAANIE

zakadach, ale o konsumentach w kolejkach, ktrzy krytykowa Solidarno niemale w ten sam sposb J ^ * ^ parti. Tadeusz daje wyraz swemu pesymizmowi i m w T ^ o sabociach Solidarnoci, o niedostatkach demokra ^ ^ wewntrznym yciu. Natomiast Eugeniusz, dotychczas' * ^ wiony bardzo politycznie, czy skrajny radykalizm z g b ^ " pesymizmem i ostatnie swe nadzieje wie z moliwoci nchT wolnociowych wrd zniewolonych przez Rosj narodw. Staszek jest przybity i znacznie rzadziej zabiera gos. Niepokj go perspektywa konfrontacji i przelewu krwi, uwaa, e trzeba zrobi wszystko, aby tego unikn. Ci, ktrzy zachowali jeszcze wiar w zdolno dziaania Solidarnoci, mwi gwnie o dziaczach niszych ogniw i o ich gotowoci obronnej; nie mwi natomiast o ofensywie politycznej. Nie wspomina si rwnie o przejciu wadzy czy o totalnej jej przemianie. Zesp skupia si na swych wasnych sprawach, na sprawie wewntrznej siy ruchu, ktry nie wydaje si ju zdolny do przeksztacenia struktur pastwa. * '-" Cho zesp warszawski pozostawa pod silnym wpywem intelektualistw z opozycji demokratycznej, dzi wycofa si na pozycje defensywne. Problematyka samorzdu poruszana jest ju tylko przez Grzegorza i Andrzeja. Inni - jak si zdaje - przestali si ni interesowa. Ci robotnicy silniej natomiast ni kiedykolwiek odczuwaj na sobie nacisk geopolitycznych i gospodarczych koniecznoci. Jedni wierz, inni nie wierz w moliwo stawienia im czoa, ale nikt ich nie lekceway, tak jak nikt nie sdzi, aby mona byo je przezwyciy przez uycie siy. Ewolucja zespou warszawskiego jest wymowna w tym sensie, e pokazuje trzy kolejne fazy, ktre przesza Solidarno, pozwala te nieco cilej te fazy okreli. W pierwszej z nich ruch afirmuje swe wartoci, motywacje i cele, zbiera owoce sierpniowego zwycistwa i szybko obejmuje swym wpywem spoeczestwo. W tej fazie, ktra trwa do prowokacji bydgoskiej, Solidarno**

219

a si ze spoeczestwem, bowiem z atwoci okrela si talny ruch spoeczny, tj. jednoczenie zwizkowy, demo'al<tvczny i narodowy. W drugiej fazie ruch, czujc po Bydgoszl h zporednie zagroenie obc interwencj t skutkami pogce><.) sie kryzysu, dy do konsolidaqi swych zdobyczy oraz biaj? = ... j , ,. , , przeksztacenia instytucji i dlatego szuka pewnego komprai s u z osabion, ale usiujc si odnowi parti, ktra stara si brazi j deklaruje uznanie istnienia i praw wolnych zwizkw zawodowych. W lecie Solidarno wchodzi w ostatni faz swego rozwoju; okrelaj j w coraz mniejszej mierze ywione nadzieje i wyznawane wartoci, staje si coraz bardziej si oporu wobec grb i prowokacji. . Ta Tadykalizacja wyraa nie tylko wol obrony uzyskanych praw ale rwnie wol obrony bytu narodowego oraz tych zdobyczy demokracji spoecznej, ktre zostay po czci wywalczone. Podczas gdy przywdcy zwizkowi staraj si podj nowe negocjacje i obmylaj sposoby przeciwdziaania decyzjom rzdu, dziaacze niszych ogniw, ju nie taksilnie jakdawniej zwzaru z ogem ludnoci, usztywniaj sw postaw i przejawi^c
UtDiSa

pryzmat pogldw dziaaczy warszawska me przesta.e by bierna zasadom swego dziaania.^ otalnego

'

* r * ^ Z o ^ >

si, i ograniczania

dziaania.

WNIOSKI
""' .,powpokazuje,)akSolidarnoprzystoPorwnanie trzech z e s p politycznej 1 gospodarczej, a taksowuje si do zmian kon^ ^ ^ o b r a e n i a m i . Wszyscy godz w , a c i W e jak kieruje ^ ( e oze si zamyka w organizacyjnych siztym,edzia aln0

220

C2ESC DRUGA. UWOLNIENIE SPOECZESTWA

ROZ0ZlAL

y ; D Z I A..ACZEANALaUJASWOJEDZIAUNIt

221

ramach wolnych zwizkw zawodowych; wsnani. demr ? n j . : roi ^ S 3 Pnsek | nani, e e Solidarno Solidarno musi musi o odegra zasadnicz niciu gospodarki kraju i w przeksztaceniu wszl* ^ H din ycia narodowego; wszyscy wreszcie uznaj, 2 e p o w / liczy si z okrelonymi granicami i unika otwartego konnib! z parti i jej potnym sojusznikiem. Jednak niezalenie od t jasno okrelonego stanowiska Solidarno zmaga si z 0grom. nymi trudnociami wewntrznymi. Coraz trudniej jest zachowa cise zespolenie ruchu spoecznego, przede wszystkim robotniczego, z szerszym dziaaniem na rzecz uwolnienia caego spoeczestwa. Pierwszy skadnik zmierza do redukcji, do wycofania si na pozycje obrony pracownikw i konsumentw, natomiast ten drugi prowadzi do radykalizacji i zakwestionowania organizacji pastwowej. Rwnoczenie kryzys gospodarczy pogbia rnice midzy szeregowymi czonkami zwizku (tzw. baz] a jego przywdcami. Rnica midzy zespoem gdaskim a warszawskim polega na tym, e pierwszy uwaa Solidarno przede wszystkim za ruch spoeczny, a drugi - za narzdzie uwolnienia caego spoeczestwa. Przeciwiestwo midzy zespoami z Gdaska i z Katowic ma inny charakter. Pierwszy opiera swoje dziaanie i przemylenia na afirmaq'i wartoci i celw ruchu, drugi jest bardziej defensywny, dania swe wysuwa w imieniu wyzyskiwanych robotnikw i w imieniu zniewolonego narodu; nie wierzy w szanse demokracji politycznej. Ale nie tylko rnice zasuguj na uwag. Porwnanie trzech zespow dowodzi przydatnoci wysuwanych przez nas Wj trzy wymiary, o ktrych mwimy, wystpuj wszdzie, nleza!"* od tego, czy s 2 s o b p o w i 2 a n ( ? j n j e W c w s z y s t k i c trz^ wypadkach Solidarno uwaana jest zarwno za ruch s p e k I t l a , f e ^ neCZ U W 0 l n i e n i a spoeczestwa. W * *

rozumienie. Nigdy jednak ruch nie wyrzeka ^em * Vr m o i n a to samo powiedzie o partii? Czy tr0 si< 5 amoko" ' - ' H t y c z n y c h w cigu 1981 roku tumaczy pstrzenie s 1 ^ p o w a g i midzy osabion i podzielon * i a C h W l nartia * jednej strony a z drugiej - ruchem, ktry ..e^trzn.e p a r ^ z a ^ e s u ^ ^ ^ d a j f i s i p o n j e c a n i ^ *miaTZ iego skutkom w postaci podziaw wewntrzP T r i 1 o -ostrzenie wynika raczej z narastania po obu D y t i X * eonach coraz gwatowniejszego l coraz fart, globalnego denia do konfrontacja

oIZZyr*

***** "WP-Je -rwno orient

ofensywnarreformatorska.jakiorientacjabardziejdefen^*

Cz trzecia W stron zerwania

,k

Rozdzia VI PROBLEM WADZY

W polowie roku 1981 nie tylko pogbia si kryzys gospodarczy; ale kraj wielkimi krokami zblia si wrcz do bankructwa. Partia - mimo usiowa - nie jest zdolna ani rzdzi,ani negocjowa, ani nawet utrzyma wewntrzn zwarto. Jak w tych warunkach Solidarno moga ogranicza sw dziaalno do rozbudowy wolnych zwizkw czy te do tworzenia rad pracowniczych? Kryzys ma charakter oglnonarodowy: reprezentujca nard Solidarno czy tego chce, czy nie - nie moe by tylko zwizkiem zawodowym. Przyszo kraju jest zagroona co podnosi wag problemu wadzy. Solidarno wie, e o przejciu jej przez ni nie moe by mowy. Tak jak w pierwszych dniach swego istnienia, tak te obecnie nie chce by parti polityczn. Reguy gry midzynarodowej nie ulegy zmianie; istnienie zwizku wymaga spenienia dwch warunkw: poszanowania wojskowych sojuszw Polski i utrzymania partii dostatecznie silnej, aby Moskwa nie czua si zmuszona do bezporedniej interwencji niupolitycznem.a.erwnoczei^^ niem granic tego, co mohwe do * ^ wojowniczy; kowani spord jej czonkw f ^ J ^ J J ^ m a d o . najwiksi radykaowie ^ * ' ^ f f l C T l e dopuszczamo niebezpieczestwa, jakiem ^ ^ ^ ^ ^ g d y nych granic. Solidarno jest d a . t o w triumfalniegosiacelerwnoczesniezw,
e m a

demokratyczne

.^-,
/V

ROZDZIA VI: PROSUM WADZY

227

i narodowe. Czy potrafi stawi czoo rylu sprzeczny^ i utrzyma sw jedno i zdolno dziaania? Czy wychodek1*"1 Porozumienia Gdaskie i wkraczajc bezporednio ,Cp0 * a polityki, nie zakci tej chwiejnej rwnowagi, ktra dorych^* pozwalaa jej istnie i rozwija si? as Gdy w Gdasku 3 wrzenia arcybiskup Glemp celebruje otwierajc pierwszy Zjazd Solidarnoci, jeszcze nie wiadonr czy ruch nastawi si na ostateczne zerwanie z dotychczasow strategi. Szybko jednak Zjazd wykae w spektakularny sposb si de politycznych, rodzcych wybuchowe tendencje w onie ruchu. Nadszed aas, w ktrym Solidarno musi nada konkretny ksztat swemu deniu do uwolnienia spoeczestwa i zapozna PZPR ze swoj koncepcj uoenia stosunkw z wadz. Zjazd Solidarnoci nie moe by traktowany tylko jako wydarzenie spektakularne i niespotykane w historii krajw Europy Wschodniej; jest to take punkt zwrotny w historii samej Solidarnoci. Czy stajc si aktorem bardziej politycznym ni spoecznym, Solidarno nie skazuje si na drczce i cigle wzmagajce sie, napida midzy deniem do dziaa legalnych, opartych na negocjacjach, na poszukiwaniu uzgodnie i kompromisw z wadz - a dziaaniami zmierzajcymi do zerwania z dotychczasow strategi, narzuconymi i podsycanymi przez kryzys gospodarczy. ZJAZD I DENIA POLITYCZNE Wszystkich obserwatorw Zjazdu uderzy niezwyky przypty* nastrojw politycznych rwnie silny, jak spokojny i zdecydowanyJu pierwszego dnia, w rod 8 wrzenia 1981 roku, wszy11'0 y prawie wszystko zostao powiedziane, Zjazd rozpocz s podjciem uchway o samorzdzie, ktra oskara nomenklatur egoistyczne interesy biurokratycznego aparatu partyjno-Pa ' rtwowego oraz zapowiada, e Solidarno zorganizuje w W sprawie referendum, gdyby nie przeprowadzi go Sejm. W

samorzdu jest wic od tej chwili objty cakowicie a t e m Solidarnoci, ktra zapowiada, e chce w tej sprawie zrozumienia, ale gdyby zostao ono zablokowane, podejmie P ma odpowiednie dziaania. wiadoma poparcia caego spoeestwa Solidarno chce wynegocjowa rozwizanie, ale daje wnoczenie do zrozumienia, e ma si i potencjaln zdolno umoliwiajc stworzenie drugiego systemu wadzy. Uchwa podjto jednomylnie. Nastpnie Zjazd opowiedzia si za wolnymi wyborami do Sejmu i - co wicej - uchwali wniosek ktry niebawem da asumpt Moskwie do uznania Zjazdu za antysocjalistyczn i antyradzieck orgi". Chodzio o list otwarty do Polakw za granic (adresowany oczywicie take do tych, ktrzy mieszkaj w Zwizku Radzieckim), tumaczcy, e .Solidarno jest nie tylko zwizkiem zawodowym, ale jest rwnie ruchem spoecznym wiadomych obywateli jednoczcych swe wysiki dla zapewnienia niezawisoci Polski". Zapada decyzja, e Solidarno bdzie wydawa broszury owiatowe z zakresu hhtorillJWkapobW^Wtade^'^",^S"
1,3 a

skierowanedo.robomikwzAam^ ^ Z w i z k u Czechosowacji i NRD. a tak do W * * * ^ Radzieckiego", ktre P ^ ^ ^ ^ m ^ o popraw warunkw yc.aw s ^ s \ e . ^ z w ktrzy to wyzwanie! Popieramy - gosi P ^ o ^^ ^ z w i z . zdecydowali si wej na trudn ^ ^ p r a e d s t a w i e l e bd kowy. Wierzymy, e ju niedugo w a ^ z k o w y c h dowiadcze", mogli si spotka celem ^ * f i e r a f cy danie wolnych Na koniec uchwalony wW|rW* wyborw do rad narodowych a ^ ^ ponJea & u dari Tak oto bez cienia w a h a n i a i i } ^ p r 2 M przywdcw politycznych.utraymywan^niniaeniasisolidarnoci,czy Czy oznacza to k r e s s a m o o ^ ^ M o n d e . B e r n a r d G u e t t a ruchu. Czy oznacza to ^ s ^ n U L e Monde" Bernard Guetta po prostu jak myli koresp /A

TTSr~XY(sertiiicm:wsrKHi ZERWANIA
ROZDZIA VI: P R O e U M WADZY

229

- koniec autocenzury? Zjazd gono powiedzia to, C o d nie byo nigdyjasno wyraone. Jest to dobitny wyraz po'**' 5 8 * si naprzd ruchu, ktry w miar jak organizuje f r o z w i j a ^ 1 " 3 z wadz, musi rwnoczenie rozszerza zasig bezportrf3celw, jakie sobie stawia. Dzie 8 wrzenia 198t roku m^ wiatu, e Solidarno nie ogranicza si bynajmniej do walk! o respektowanie Porozumie Gdaskich, ale e chce uwolni od panowania partii przedsibiorstwa i cae ycie polityczne krajir pokaza te, e, cho nie wzywa do walki o niepodlego, to jednak nie chce duej tai faktu przynalenoci do imperium, w ktrym robotnicy i narody s poddane uciskowi. Odrzucajc monopol partii w yciu politycznym Polski, Zjazd odmawia jej prawa sprawowania kierowniczej roli I tym samym uniewania jedno z ogranicze, ktre Solidarno sama sobie narzucia w sierpniu 1980 roku. Wypowiada si w tej sprawie penym gosem, chocia z pewn ostronoci, gdy delegatowi z Gdaska, SobieszkowI, nie udaje si, mimo usiowa, doprowadzi do powzicia uchway wyranie kwestionujcej kierownicz rol partii. Zjazd respektuje te Inne ograniczenia, nie podajc w wtpliwo przynalenoci Polski do Ukadu Warszawskiego. Nie wspomniano o sposobach pooenia kresu panowaniu ZSRR I cho Zjazd w sposb ostentacyjny wyrazi pragnienie ruchu, aby usta ucisk narodowy w radzieckim Imperium, nie okreli jednak adnych praktycznych krokw politycznych, ktre byyby odpowiedzi na t sytuacj. Zachowuje si wic rozrnienie midzy tym, co podane, a tym, C O moliwe. Ruch jednak poszed o krok dalej, ku temu horyzontw, ktrym jest niezawiso narodowa, nie przestajc si snn*>' ogranicza, cho trzeba przyzna, e obszar tego samoogra czenla uleg zaweniu. W dalszym cigu wypadnie postaw Pytanie czy temu etapowi towarzyszy realizm, czy znajdzie o wyraz w dziaaniu, a nie tylko w werbalnych deklaracjach s nowlcych efekt chwilowego podniecenia, ktre ogarno rut'

Zjazdu. Tymczasem jednak nikt nie wtpi, e ruch * S wyranie o krok dalej. DEMOKRACJA WEWNTRZNA wzbierajca fala upolitycznienia wprowadza wycie zwizku "echanizmy rnicujce, rodzce si przede wszystkim na gruncie problematyki demokracji, przeciwstawiajc tych, ktrzy wanie w imi demokracji chc zapewni woln gr lokalnych [ regionalnych Inicjatyw oraz zagwarantowa prawa do sprawowania kontroli dolnym ogniwom zwizku, rym, ktrzy w imi skutecznoci prowadzonych negocjacji zabiegaj o utrzymanie sprawnego i scentralizowanego kierownictwa. Zjazd zosta tak pomylany, aby nie byo moliwe adne najmniejsze uchybienie zasadom demokracji, co stanowi zamierzony przez organizatorw Jaskrawy kontrast w stosunku do obyczajow I mechanizmw politycznych panujcych w n,s*cznyc,Z,azdzupodoban=^ luksus; przy wyborze pmwodnic2cego>o. nie ma 1 e nie robi si ^ J ^ ^ pozwalavvypowtedziecsle k a d e j i ^ f ***Z
h

nla, ewentualnie skorzysta z Pe<" ^ ^ ^ ^ ^ byo rwnoczenie jednak organizatorzy za ^ p o r K j d k u dziennym; Unikn wystpie " e m , e s W * , J * d , s t a n owl pen gwarancj ta formalna 1 pedantyczna deiocwr ' ^ z a p a d | y 32|eprawomocnocl I niepodwaalno ^ ^ u t n l d n i e n U t obcidzle. Oczywicie ma to drug J o c h a n i a j C e duo czasu, zonia, niekiedy nauca proc e d u r y ^ l n l d n i a zachowa-

stan przed ty. P ^ s d U * ' ***** kierownictwa powinnam

wte

230

CZCSC TRZECIA. W STAON ZERWANIA

ROZDZIA Vi: PROBLEM WLAOZT

231

przerwy midzy pierwsz a drug tur Zjazdu, gd y przywdcw podejmuje kwestionowan przez innych fWStiii Delegatom przedstawiono dwa punkty widzenia co d o ^ ' przyszej Komisji Krajowej (KK) Solidarnoci. Pierwszy a^" rza do stworzenia Komisji Krajowej scentralizowanej, jednol^ tej 1 prawdopodobnie bardziej operatywnej od przewidywane! przez drugi wniosek zdecentralizowanej, niezapewnlajcej szczeglnych wpyww weteranom zwizku i starajcej si wzmocni regiony w stosunku do centralnych wadz Solidarnoci. Po dugich dyskusjach bierze gr zasada kierownictwa scentralizowanego-zgodnie z przekonaniem wyraonym midzy innymi przez Karola Modzelewskiego, e dla Solidarnoci w sytuacji toczonej przez ni walki decentralizacja mogaby okaza si zgubna. Lech Wasa ze swej strony powiedzia: Na demokracj bdzie czas wtedy, gdy rozwiemy stojce przed nami problemy". Kierownicze instancje ruchu bd wic czy w swych rkach wadz stanowic i wykonawcz; rwnoczenie zostaje wzmocniona pozycja Lecha Wasy, ktry chce uzyska od zwizku woln rk w prowadzonych przez siebie negocjacjach z wadzami. Ten sam duch przejawia si w decyzjach umoliwiajcych kumulowanie funkcji, a wic pozostawanie jednoczenie przywdc regionalnym i krajowym. Tak wic na Zjedzie stary si dwie tendencje: jedna - reprezentowana przez wikszo znanych w ruchu osobistoci" ktre przy poparciu takich ekspertw, jak Jacek Kuro, po"* nowiy skupi si wok Lecha Wasy - wysuwa na pierwszy plan konieczno dziaania, a zwaszcza poszukiwania porozumienia z wadzaj druga, niewtpliwie bardzo silna " W n* szych ogniwach zwizku, wzywa do rozszerzenfa demoln**1 wewntrznej i do decentralizacji decyzji. Spr o demokra*? odsania podzia na zwolennikw dziaania scentralizowana I ofensywnego .dolnego do w y m u s z a n f a n a w i a d z y u s t p u oraz na rzeczn,kwruchu odd o I e g 0 ) p r 2 y b J e r a j c e g o kW*

Kowna, z koniecznoci mniej kontrolowanego, zdoP s t 3 g ^ a w obronie rnorodnych, regionalnych, lokalnych lneg odowych interesw, a take na rzecz rewolucyjnego T o k a z j do dugotrwaej debaty na temat demokracji wntrznej w ruchu by zawarty przez Was midzy pierw* ! a drug tur Zjazdu kompromis, do ktrego przyczyni si, Swajc caego swego wpywu, Jacek Kuro. Zjazd uprzednio zdecydowa, e bez zasignicia opinii spoeczestwa adne owiadczenie w sprawie samorzdu nie zostanie przyjte, I oto, lekcewac t decyzj, przywdcy angauj Solidarno w kompromis, ktry w dodatku stanowi wyrane cofnicie si w stosunku do stanowiska zajmowanego przedtem.
lty

Urga to demokracji - woaj jedni; Lech Wasa zachowuje S i jak dyktator - dodaj inni; Jacek Kuro jest manipulatorem -mwi jeszcze inni, wczym wyraa si nastawienie populistyczne i niechtne intelektualistom. Druga strona tumaczy i dowodzi, e kompromis by niezbdny, pozwoli bowiem sejmw[na uzyskanie pewnej autonomii, postawu go bowiem w wyrane,

TwcIfd^
-co bynajmniejnie przeszkadza mu udzieli rtwnocz lutorium ustpujcemu k i ^ n i ^ ^ W tej debacie na ^ J ^ ^ ^ r , ^ ^ czciowo, ^ 0 S t " 7 ' V f j l stopniowych negocjacji, dmi ograniczenia pola^ iaa, P z m u s R i n l a )e d o cych nie do obalenia " * * e kryzys Si poMtidonf. Ustpstw, oraz tymi, Mony ^ ^ f ^ ^ rovvnortenle gbia, a ruch r e p r i n t u n e g o c J o w a n l a z t wtadz, opocoraz mniej * * w T ^ , ^ ^ p r o w a l t d o z e r w a | a wiadajsizaP 0 S t 3 W 4 2 wadz.

232

^T/
S C TRZECIA, W STRON ZERWANIA ROZDZIA VI: PROBLEM WADZY

233

PUNKT ZWROTNY

Pojawiajce si rnice nie oznaczaj w a d n w ruchu dokonuje sie rozam ani te e p r z y w d ^ S ' ^ * od rzesz czonkowskich; wskazuj raczej na i s J ^si? i midzy tendencjami wybuchowymi a deniami ri u "' p l w ruchu i do poszukiwania wynegocjowanej r w ^ ? 0 " ^ mm a wadz. Ta ostatnia niezmiennie bierze S6reT " ^ mgby p o d d a c r u c h n i e k o n t r o l o w a n e m u y ^ o w r ^ ^ nemu, nie rozdziera go, raaej nawet dodaje z n a c z e l l ? ^ tych, ktrzy usiuj szuka politycznych i in. H ! ^ ***** czy bowiem L e c h w , ^ l ^ e T ' ^ umiarkowania, jedynego, ktry moe by , 3 Z wania wybuchw spoecznego gniewu/ ^ H
Z a d 0

dz si nierzadkie apele do dow czonkowskich "* ^ t l e owiane ataki przeciw ekspertom, intelektualistom, i**P*** p 0 n N i c w i dzc perspektyw akcji zwizkowej, robotni^ ^ T * ruchu degeneruje si, pograjcsi w niechci do jr,ltl ? c h zajmujcych w hierarchii spoeczne} wysz pozycj, WSZy r L ich o manipulowanie przywdcami ruchu i o obojt^wgwatownegosprzeciwumasczlonkowsklch.Teamki. i r j c b wyra- si defensywny populizm, oszczdza,, tylko U5xka", cho 1 jego charyzma ulega osabieniu. ' wobeie ruchu autonomizuje si rwnie wektor narodowy wchodzcwkonniktztendencjdemokratyczn.wywodzcs. , prostej linii ze stanowiska od lat bronionego przez KOR. Od pierwszych dni Zjazdu konflikt ten by widoczny, ale wybucha wielk si P o zapowiedzi k a z a n i a KOR-U Rankom z wrzenia 19ft. sdziwy profesor Edward L.pmsk. odchuj deklaracj tumaczc racje tego rozwizania, po ^'ZZ swj wasny rachunek, gwatownie atakuje ^ * J zaPaeczeniesocjalizmuoktryvlczypmzTnadszesdz.esR lat swego yda... ooudniu jeden Daje to pocztek ^ ^ ^ ^ ^ * * * z delegatw zaproponowa uchwa a ^ M a 2 0 W S Z 3 co KOR zrobi, dla r u c h u , * > , I* wysuwa propozycj innego teksu. _ ^ prayC zyniy si w wyliczeniu rnych Innych ^ / ^ ^ wysunity P rz do powstania Solidarnoci. Ten ^ ^ o w ! naCjonalizmu, 1 tak Niezgodzkiego nosi pitno w r 8 ' e g " bartfeiej e, jak wiadomo, zostaje on powszechnie o d e b r a ' * ^ w . prawdziwych Polakw" w regionie Mazowsze toczy si spo ^ J ^ p y t a n i e d I a r a e go z dziaaczami zblionymi do KO ^ ^ ^ k t r z y l e p i e j by nie uchwali obu teks.w; d J M w d ,(aj KOR-OWI, od innych w i e d z ^ a k ^ ^ ^ t s ni pierwproponuj t r z e d t e k s U t ^
podzikowanie KOB-

S V^Tl^T W S P S b d r a m a ^ z n y , rosnce t r u d n i Zw a l ' " komplementarne, dzie S o , ^ T h r m C h U n a d k 0 d o c h d z i d * * S c ! u f b i a W , a ' * t U P - e d ^ w ^ t k f n , jako ruch noscsiwTkTal \
P

S d p o Z r a *C 0tyChC2aS " * UmiaWS0bie W**

2ieJ k 0 n f l i k t 0 W e i

posSnL^^^

If e S K : a r n o > sterujc Z " a -^ m i *"**#>*

Ciga

2a S 0 b a

nkskUtea

za nie odpowiedzialno*"w " " ' b e z T O b o c i e m o r a z P"*' 3 kcyjna zamyka sie w$ota i ^ t r u d n o d a k c ' a windy 2 % jak zwizek zawodowa ^^Pienia zjazdowe pokajania przybiera postal J ^ ^ ^ o n y Przeciwnika i pola dziaP starobot,cz e g o p o p u l J z m u

Jne p o g o d z i s , , r z ! ! ! "

"<w istnienia r u c h u , t sd Solidarno jest n

* a b y ; r o ; i d t y 2 : h o r r i n d y k a c j i robotniczych'chodzi
*
ty

P e w n 'e"''e politycznych warun" 0 n a 8 dziaania. W ostatecznoW Zam,an za gwaranCje P0

U a C J i Je

Za

"'

234

CTtSC JH2ECI W STRON R W A N I A

k
Sy bardZ

ROZDZIA VI' lROUM WADZY

235

Jzef Lipski, dostaje ataku serca/w. momencie gdy szykom, do zabrania gosu. W tych dramatycznych okolicznociach Z *'' uwiadamia sobie istnienie ostrej opozycji midzy nacjonalij3*1 a demokratami, midzy prawdziwymi Polakami" a s y m p a t y k
dawnego KOR-U.

, podczas gdy zdradzajcy skonnoci populistyczne osw, $* ^ " r y k uzyskuje 25%. Andrzej Gwiazda, przez dugi czas jlarU"> l u ' . p 0 Z y C j demokratyczn, a potem ulegajcy coraz " l b 0 tendencji populistycznej, otrzymuje 9%,ajan Rulewski, kteryzujcy si gwnie swym nastawieniem antyradziedm,

Nie naley jednak przecenia tego podziau. Wydaje sie *> dotyczy on gwnie maych, bardzo upolitycznionych grupek skupionych wok kierownictwa niektrych wielkich regionw, a niemajcych wpywu w zakadowych ogniwach zwizku. Jest jednakjasne, e aktywny nacjonalizm istnieje i zdradza skonno do odcinania si od demokratycznych metod dziaania. Skrajne przejawy nacjonalizmu nie odrywaj si jednak od caego ruchu w tej mierze, w jakiej stanowi przeduenie oglnych nastrojw antyradzieckich i stanowi wyraz zawsze silnego poczucia narodowego. Niezalenie od oklaskw towarzyszcych gorcym przemwieniom, odwoujcym si do uczu narodowych. Zjazd uwiadamia sobie narastanie wojujcego nacjonalizmu, ktry nabiera rwnie odcienia populistycznego. Tendencja demokratyczna wewntrz ruchu doznaa pewnego osabienia pod naporem mieszaniny robotniczego solidaryzmu z hasami nacjonalistycznymi, zmierzajcymi wesp do integryzmu" w ktrym populizm czy w sobie wezwanie klasowe z narodowym. Te przejawy rozprzgania si zwartoci ruchu kontrastuj z zupenie innym obrazem Zjazdu, pokazujcym, e przypyw wiadomoci politycznej stanowi wyraz twardej, spokojne; i pewnej siebie siy. Tendencje przeciwstawne, cho istniejce i cakiem realne, zostay opanowane przez ruch; w sumie mona powiedzie, e Zjazd przezwyciy wewntrzne konfli W i wybra na przewodniczcego czowieka ucieleniajcego jedno trzech wymiarw wspistniejcych w Solidarnoci, tego, ktry "'e myli ulega p o p u I i s t y c z n e m u naciskowi i reprezentuje amiennie strategi kontrofensyw, dc do negocjacji i *> "kama rozwiza InstytuqonaJnych. Na Lecha Was p a *

ja]edwie6%. >

PICIU PRZYWDCW
Ziazd pozwoli lepiej pozna czterech przywdcw ruchu, kandydujcych na przewodniczcego zwizku, ktrzy w obszernych wystpieniach przedstawili swe pogldy, a pniej odpowiada napytania uczestnikw Zjazdu. Do tych czterech dodamyportret Zbigniewa Bujaka; nie by on wprawdzie kandydatem, alepoznaUmy go dobrze, gdy jako przewodniczcy regionu Mazowsze. spotka si z zespoem warszawskim. _ KatdyztychprzywdcwwsobiewadwysDOSobprzedsowiawielkieproblemystojce przed ruchem, zwaszcza centralny problemopozycjuktorynigdynieprzybierapostaaro^Me sWi/pomidzy poszukiwaniem^^

pZlisry^
Andrzej Gwiazda Widern 1980 roku; naley do tych, Jest przede wszystkim c z o w ^ V J p n y s z i e m e t o d y ktrzy od dawna PWS0* w c e n c i e , gdy trzeba byo dziaania, odegra te wan r < E j W ^ n e g 0 C } a c j i z rzdem, organizowa strajk i wypracowywa^^^ uQSaht3i c i s j e powizaTen Inynier z * a k , a d W " demokratycznym, %urtem nie w ruchu nurtu r b o W ' " , ^ y C h , ktrzy usiuj zmobiiizoW t968 roku jest jednym * n * ^ h u st denckiego; w 1976 roku. wa robotnikw do P p a r ^V s W S 0 V V uje do Sejmu list, w ktrym wraz ze sw on Joann. P

z 3 6

caicrnzcan. w STRON ZERWANIA

AOZOZIAIVI: PROBLEM WADZY

237

opowiada si po stronie KOR-U, potem bierze udzia we w $ przedsiwziciach zmierzajcych do powizania akcji p o l i ^ 1 1 z dziaalnoci robotnicz. . ^"*i Od stycznia 1981 roku oddala si od Wasy i zostaje U z za .radykaa". Nie jest to jednak rewolucjonista; nie w ^ " * w dziaania zmierzajce do przejcia wadzy w pastwie 0 ^ wiada si po stronie tych, ktrzy nie majc zupenie zaufania d parni s przeciwni wszelkim ustpstwom. W jego przekonaniu prowadz one do konfrontaqi. Trzeba dy do kompromisu ambitnego, odpowiadajcego aspiracjom spoeczestwa. Ta niezomno, graniczca z nieprzejednaniem, zblia Gwiazd, czowieka o niewzruszonych przekonaniach do tych, skdind czsto rnicych si od niego, ktrzy skonni s do postaw defensywnych. Ci za, widzc, e moliwoci rozwizania konfliktu na paszczynie instytucjonalnej rozwiewaj si, odchodz od nurtu demokratycznego wewntrz ruchu. W miar jak wzrasta wewntrzne napicie midzy populizmem a deniami demokratycznymi, Andrzej Gwiazda waha si midzy pragnieniem kompromisu a przekonaniem, e wadza robi wszystko, aby kompromis ten uniemoliwi. To tumaczy ma liczb gosw uzyskan przez niego, mimo sympatii tych, ktrych irytuje autokraryzm Wasy, a zwaszcza tych, ktrzy widz w Gwieidzie szczerego demokrat, stojcego znacznie bliej KOR-u ni prawdziwych Polakw",

Marian Jurczyk

Przywdca szczeciski jest czowiekiem uformowanym P<* praktyczne dowiadczenie; przewodzi walce robotniczej w W 'la., a w roku , g 8 o z o s t a J ^ ^ y p r z e w o d n f c z c y n i M i ^ e skadowego Komitetu Strajkowego swego regionu. W** ^ruchu czoowe miejsce X c ^ j e s t uwaany za osob n u * * * ^zwizku. Nie ma jednak takiej jak Wasa urnfej?"^

ia rnych wymiarw podejmowanych dziaa, jest przede ^ " t k i m twardym i nieprzejednanym zwizkowcem, b a n i e m . Mariana Jurczyka nie naley w niczym ustpowa jadanie ma w ogle adnej szansy na kompromis. ledzi Wanie przebieg ix Zjazdu PZPR, ktry przedstawiano jako wyraz odnowy i demokratyzacji; nie dostrzeg w nim adnej zmiany w stosunku do dotychczasowych praktyk, dlatego uwaa, e wysuwane przez ruch dania musz by narzucone drog walki. Nie wierzc w negocjacje ani w moliwo rozwizania konfliktu na paszczynie instytucjonalnej, Marian Jurczyk skupia si na tym, co wzmacnia ducha walki, a wic na ywiole robotniczym okrelajcym natur ruchu, nie wskazuje przy tym adnych innych drg prcz tej, ktra prowadzi do wybuchu, cho rwnoczenie tego wybuchu nie chce. Solidarno wyrasta z robotniczego i zwizkowego podoa, Jurczyk uwaa, e jako przywdca powinien stale by najcilej z nim zwizany; nie odrywa si od niego i nie podejmowa wtpliwych decyzji. wiat robotniczy jest x natury dobry, odwrotnie ni wiat intelektualistw, ktry jest podejrzany; Jurczyk przedstawia si jako przywdca obawiajcy si, e ruch moe by manipulowany przez dziaaczy nazbyt upolitycznionych oraz przez intelektualistw. To odwoanie si do ogu czonkw ruchu o tyle nie staje si Prawdziwym solidaryzmem robotniczym, o ile ograniczone jest odpowiedzialnoci za ruch zwizkowy. Jednake w warunkach, w ktrych typowo zwizkowa dziaalno ma coraz mniej sensu. Jurczyk staje si raczej ucielenieniem ducha robotniczego ni zaangaowania w konflikt spoeczny. Reprezentuje spraw robotnicz w postaci defensywnej, skupionej na sobie. Spraw robotnicz, i take - dodajmy - spraw polsk. Kojarzenie dziaalnoci zwizkowej z narodow jest nieatwe, lurczyk sura si to osign poprzez argumentacj defensywn ' Populistyczn, Bdc przekonany, e Polska jest krajem bogatym, a lc le rzdzonym, przemawia w Imieniu wyzyskiwanych, Ich zon

m t 1IUUA. W STRON ZERWANIA SOZDZIM. W: PROBUM WU02Y

skazanych na koszmarne warunki e g z y s t przelali krew w x 95 6 i 9 7 o roku; Marian jutc i ^ 0 * 1 kf defensywnego oblicza ruchu, oblicza, ktre sil" ^ O * wato podczas Zjazdu, nic wiec dziwnego e * ! ' ? ^ C ,Urc2 blisko 25% oddanych gosw. ' yka paj" Jan Rulewski Jego nazwisko wie si bezporednio z ostrym nanie* 1981 - przywdca regionu bydgoskiego zosta v**^**** pobity przez milicj i 5ta si bohaterem narodowym * Jego sylwetka wyranie wyodrbnia si ? n a tle nich,, wszystkim z powodu nieokieznanej postawy ^ 1 ? ^ ;^piZb,okuwsChodniego.a,eidepraewI^;^ zsRR 1 przesta si go ba,

Z39

^powiada si jednak raczej jako Polak ni jako robotnik czy a k o w i e c . Jego postawie antyradzieckiej towarzysz gorce apele do humanistycznych wartoci moralnych, do odbudowy w i zi midzyludzkich, do walki z zagraajcymi moralnoci narodu plagami, a przede wszystkim z alkoholizmem. Rulewski jest oklaskiwany, gdy mwi o Zwizku Radzieckim; gdy jednak chodzi o wybr przewodniczcego, nie maprawie zwolennikw, najnisza liczba oddanych na niego gosw wiadczy wymownie" o^tyrn, e ruch umie oddziela swoje przekonania od moliwoci. Zbigniew Bujak Zbigniew Bujak nie widzia sensu w rywalizacji bez szans z Lechem Was w wyborach na przewodniczcego Solidarnoci; wola zbliy si do niego i przygotowywa si do ewentualnego po nim nastpstwa. ' Ten bardzo mody, bo urodzony w 1954 roku. czowiek, stoi na czele jednego z dwch najwikszych regionw. Regionu Mazowsze z siedzib w Warszawie, zrzeszajcego blisko milion czonkw; jest on w pewnym sensie ulubiecem ruchu i wielu ludzi sdzi, e jako przywdca nie doszed jeszcze do szczytu swych moliwoci; niechtni uwaaj, e nie ma daru narzucania swych przekona i e jest chwiejny. Zbigniew Bujak jest bardziej politykiem ni terenowym dziaaczem zwizkowym. Po sierpniu 1980 roku mg zosta przywdc zwizkowej organizacji w Ursusie, gdzie wraz ze swym przyjacielem Zbigniewem Janasem kierowa komitetem strajkowym. Bardziej jednak nci go dziaanie w najwyszych ogniwach ruchu, tam gdzie caociowa wizja problemw okrela oglne dziaanie i gdzie trzeba si wykaza umiejtnoci pertraktowania z wadzami Jest czowiekiem nastawionym bardziej na zadanie uwolnienia spoeczestwa ni na ruch spoeczny. Bardziej ni problemy organizacji kadowych pochaniaj go sprawy

s Z l V r ^ ' Sbie 2 a Z a d a n i e ocieni kontroli nad

swobodn?
k0ntr0lu

z^tlT

SaZ :

Czsto sprawia wraenie, e chciaby zerwa z samoograniraudwezwanie d w a i t W ie ' Z C S 0 " ' d a r n 0 m U S i W^ daleko poza dziaanie

- *>

^ c s t o s u n W zagraniczne, bdzie mona

nod. ale Rulewski pra'enT * ! *'* W b u n c i e ' odmowie zale*' B nada mu take pozytywne oblicze.

ktry jest o p a n o w a n a " ' ^ P l s k i Z R W P G ' Nacjonalizm,

wolnorynkowego lib, S t n i e j C e g 0 s y s t e m u - wprowadzenie dziaania inicjaL i e ! ' P 0 2 o s t a w > " e n i e szerokiego pola ChCC a b to wszystko, co Wie P O M T ^ ^ m*WSkl ' y znlkn, Skw< est b o w i e m odejcie od gospodarki pi J wiadom^ s rwnoznaczne z wv* ""***' n ' e z a i e n a wymiana z zagranic

cakowite odejiie H r ^ C J i P r g r a m 0 W y C h ' k t r e p r 0 P n U J

tychgospoda^rr^ 8 0 ^ 3 ^ 0 1 3 ' 6 5 ^^ 3 " 3 ^' 1 0

organizacii/strategiipoi,^^ wykrystalizoway si S I r y p o J i J_ J

^dotego

"OZDBAt VI. m o i U M WUDZT

ak

241

pojawieniu si nowych aktorw s p o e T ' * n , a 0 > wszystkiego, co byoby w stanie o c E S ? < * P o l * bdcych jego domen. * * * ****** od ^ K Jako przywdca Ursusa, wanego orodka protestu roku i domeny wpyww KOR-U. Bujak zawdzicza swe ^ gotowanie do ycia politycznego intelektualistom z opoz^ demokratycznej. Zwaszcza Kuro i Michnik s dla niego nietyflJ ekspertami; s przede wszystkim jego przyjacimi. Tote wsporach wewntrznych, ktre zaostrzaj si w regionie Mazowsze Bujak nie zajmuje ju, jak na pocztku, pozycji centrowej; stajesic coraz bardziej czowiekiem lewicy* demokrat przeciwstawiajcym si prawdziwym Polakom", takim jak Antoni Macierewicz, ktrzy stanowi narodow prawic" w ktrej centrum sytuuje si Seweryn Jaworski, majcy trwae i solidne oparcie w terenie, w wielu zakadach pracy. Lech Wasa Lech Wasa to nie tylko charyzmatyczny bohater z Gdaska czy otoczony przez dziennikarzy gwiazdor; jest on przede wszystkim centraln postaci ruchu, tym, ktry kojarzy rne jego nurty -jest uosobieniem jednoci ruchu. Robotnik, jeden z twrcw wolnych zwizkw zawodowych, praktykujcy katolik, ojciec licznej rodziny, noszcy wyrane znamiona swego chopskiego pochodzenia, jest rwnoczenie demokrat, od dawna przekonanym o potrzebie wolnoci p" * ch tycznych. Mimo to bywa krytykowany przez wszystkich ty ' ktrzy uwaaj po upywie kilku miesicy, e w niedostateczni e mierze przestrzega zasad demokracji 1 miewa autokratycz"

sipty Wynika to std, e Lech Wasa jest nie tylko symbolem ruchu, ale take jego gwnym negocjatorem. W tejrolidziaa jak polityk, jak wytrawny taktyk, bardziej sprytny I kierujcy Si raczej intuicj ni dugofalow strategi, jak czowiek czynu, dystansujcy si od toczcych si w ruchu sporw, a pochonity bez reszty wol wzicia gry nad przeciwnikiem. Lech Wasa nieodmiennie przemawia w imieniu robotnikw | catego spoeczestwa, ale nie zachowuje si nigdy jak przywdca rewolucyjny. Z uporem powtarza, e Solidarno nie chce przej wadzy, e chce wprowadzi w kraju demokracj, chce uwolni instytucje i organizacje od dyktatu partii, ale nie chce zaj jej miejsca. Jest przede wszystkim czowiekiem Porozumie Gdaskich i przeciwstawia si siom, ktre pchajc ruch ku bardziej politycznym celom, rozdzielaj to, co od pocztku ruch tak silnie w sobie jednoczy. Lech Wasa nie czuje si w swoim ywiole, gdy jest mowa o samorzdzie, nie naley te do tych, ktrzy wprowadzaj do dyskusji nad celami ruchu postulat wolnych wyborw. Dobrze jednak dobiera swoje otoczenie, umiejtnie grajc na rnicach midzy postawami politycznymi ekspertw pomagajcych mchowi, zawsze te umie zdyskontowa problemy zyskujce na znaczeniu w Solidarnoci. Solidarnojestzjednejstronydziaamemkontrofensywnym i politycznym, z drugiej strony dziaaniem obronnym, a nawet populistycznym. Wasa, pozostajc czowiekiem starajcym L rozw^ywa konflikty w drodze negocjacj,, nie odrywa s. I d y od T z czonkowskich, coraz bardziej z.rytowanych ealcyTpokusie odruchw populistycznych. Zawsze umie f TwLlwesowazdolnezaegnakonflikt,sowa,pod znajdywawaciwes d o w a n i d o koca walczy wpywen, kt ryc ych interesw ^ ^
$trajk w lm5

nadrzd-

da

p m m u m l e

242

CZE TRZECIA. W STRON ZERWANIA

ktrzy z pozycji robotniczego populizmu atakuj i szczyty hierarchii zwizkowej. Pomimo to zach lnWd9Ua,h W% rzesz czonkowskich, umiejc dzieli ich emocje t Jcr U ) e * a u H Nigdy niekwestionowany przez masy czonko " ^ " " a krytykowany przez przywdcw, jednake wielu z W S k ' e ' b y W a nowych w ruchu postaci zamiast mu sf przeciwstaw 1 ^ 0 '^ popiera, jako e tylko on ma mono pertraktowam' ^ W" fi0 siy. Znajduje oparcie rwnie u tych,ktrych pogldy ** P Zyc,i lizuj. Ponadto kady wie, e jest rwnie zrczny w w e w ' n ! ^ ' rozgrywkach w zwizku, jak w stosunkach z wadzami e ^ realizowa swe decyzje, a take odsuwa tych, ktrzy hT"* przeciwstawiaj a nawet pozyskiwa najbardziej - zdawaj! si - nieprzejednanych przeciwnikw. Jeeli w wyborach I przewodniczcego Solidarnoci uzyska tylko 55% gosw, to gwnie dlatego, e wielu delegatw, skdind cenic twardo Mariana Jurczyka czy zalety Gwiazdy i Rulewskiego, chciao da lekcj demokracji temu, ktry niekiedy naduywa swej roli symbolu ruchu. REFORMA GOSPODARCZA Zagadnienie samorzdu zarysowuje si Janiej. Chodzi o wyeliminowanie partii z przedsibiorstwa i wprowadzenie do siy - i kierowniczej, zdolnej narzuci racjonalne zasady gospodarowania li tam gdzie dotd panoszyo si marnotrawstwo i niekompetencja. | ^ k o ktrego toczyy s | d u g i e d e b

ROZDZIA VI: PROBLEM WUOZY

a n e wru tych rad jest adna lub miesznie maa? Zapewnienie rzedsibiorstwu swobody dziaania nte przyniesie adnego skutku, jeeli nie zdoa si szybko narzuci generalnej reformy gospodarczej. Ale jaka reforma? W tej sprawie rwnie ruch _scyluje pomidzy dwoma stanowiskami. . Wok profesora Kurowskiego skupia si nurt goszcy cakowite zerwanie z obecnym systemem gospodarczym. Trzeba przesta si zajmowa programem rzdowym, tumaczy Kurowski. [ nastawi si na zasadnicze przeniesienie inwestyq'i z sektora publicznego do sektora prywatnego w przemyle, a zwaszcza w rolnictwie, gdzie upastwowienie zawsze przynosio i bdzie przynosi katastrofalne rezultaty. Trzeba take, precyzuje ekspert, cofn inwestycje w przemyle zbrojeniowym i zrewidowa umowy midzynarodowe pod ktem ich rentownoci Krtko mwic, Kurowski proponuje program powrotu do rynku, do liberalizmu gospodarczego, program zrywajcy zupeme zcentralnym planowaniem Wielokrotnie odwoNesiq do m^h

sobt).jestzwalczanymezato.cojestne

p "*

Pa.kow.tegorwan,^-w^B^aiMdrec.a reprezentowany przez eKo ^ Wielowieyskiego, propo"<J wyraajc si w posu ciacnsP

elastyczn

iejsz postaw. nieUkwidujcych

ll

aSZCZy

n,

W3lka m a

sta

P o c z n i k'"P

romlS

o s t a t e c z n f e m g zos

ta

'

zaakceptowany, aczkolwiek daleko mu do tego by by w peni

od razu caej ^f^^epiei przygotowani do dyskusji Uczestnicy J^ ^P ^z nttee* ^ I Z|du E inie k V* yc ic amslic ch hz za in M^ nd r ateu g d , i c , , W n e i k!** _ ekonomicznej, lmeiszych spraw ruchu L > [ a m aiM ' v na bowiem najoglniejszych spraw ruchu resowanie. ^,^ ^dennikw strategu vam Dotyczy
Wl]eS i stanowi j e s ^ l ^ ktrzy TId o^c a k o ^ t e g o zerwama-ljazd zerwania.Ijazd d do cakowitego 1 ostronej ^ tyP - ^ yJ i L dO koniec obrad W ,P. ku 0i e nt v i DO eC brad P r oprogram 8ram woli

nlcze ,e el. decyS p

T'*'* "

d a

"*

"""T

iediceny.pace w T , S C e n t r a l I z e g o planowa* X. Place, klienci, dostawcy l t p . s n a r z u c a | l | , s w o b o d a

^s^ "

244

cnsc m e c * w STRONC ZERWANIA

/
ROZOZ1A V t PFtOSUM WLAO

zawiera w aneksie rne propozycje dotycz adnej z nich nie nadaje charakteru obowiaT?,? 8Sp0tarki Solidarno pchana nieustannie n a p " f " spoecznym znajduje si u szczytu swych mohw *?* ^ H angauje si w dziaanie polityczne; ju s a m a . - .,' *"**, j we wadz stwarzajc zagroenie dla istniejce ' WypSa*> Polityczne dziaanie nie jest jasno okrelone. Na p e ^ P.r^dklrza do objcia wadzy, ale rwnoczenie waha sie^rnT "**** le zawodzcymi nadziejami na negocjacje a o d n * , * " , ? 0 * i pokus zerwania z istniejcym systemem, ktre s SZZ silne w dolnych ogniwach ruchu. Czy w tych warunkach S E T noci nie grozi rozbicie, czy nie traci ona zdolnoci panowania'nt masowym niezadowoleniem i rozdranieniem, czy nie wycz' puje si w coraz trudniejszych negocjacjach, czy nie traci poczucia granic wyznaczajcych ramy jej dziaania?
0

345

opuszczaj parti zwaszcza w dolnych jej ogniwach, gdzie opr ^ s t a / a l b o zostaj do tego zmuszeni przez kierownictwo W ciga Wlku tygodni setki tysicy czonkw opuszcza parti, ttJra traci znaczn cz swego oparcia wrdrobotnikw.W tym wanie czasie zostaje z partii wykluczony Bogdan Lis ostatni z wanych przywdcw Solidarnoci, nalecy do PZPR, wkrtce to samo spotyka Sterana Bratkowskiego, prezesa Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich, jednego z gwnych rzecznikw odnowy partii. Czy jednak mimo wszystko ewolucja nie zmierza do jakiego frontu jednoci narodowej? Genera Jaruzelski wydaje si sprawia wraenie, e poszukuje takiego rozwizania: czyni w tym kierunku pierwsze kroki, 4 listopada spotyka si 2 biskupem Glempem i Lechem Was dla podjcia przygotowa do dialogu i do koniecznych uzgodnie. ..Daleko jest jeszcze do porozumienia i nic nie wskazuje na Xo,by istniaa moliwo pogodzenia stanowiska stron- mimo to jednak spotkanie z 4 listopada zostaje uznane za historyczny zwrot, jak gdyby przyznajcy racj tym. ktrzy, jak Lech Wasa, uparcie poszukuj formuy rozwizania politycznego. Zaczyna si rysowa perspektywa dialogu i w poowie listopada trzy strony zabieraj si do uzgodnienia procedury majcej doprowadzi do porozumienia narodowego. Wydaje si przy tym, e partia traci kontrol nad Se mem - -| dowody denia do samodzielnoci

0ESIE1981
T niejednoznacznoci wahania Zjazdu po jego zakoczeniu mona odnale w caej Solidarnoci, a take w partii, mimo e, jak to dzi wiemy, ju wtedy czynione byy przygotowania do uycia % Z jednej strony genera Jaruzelski, nastpca Stanisawa Kani (ktry znalaz si w mniejszoci 118 padziernika zoy dymisj) mwi o otwarciu i o dialogu sprawiajc wraenie, e zamierza szuka formuy porozumienia narodowego". Z drugiej strony wadze mno deklaracje i posunicia wiadczce o rzeczywistym I U i c h stan ^ " iska oraz o niezgodzie na jakiekolwiek

' s ^ ^ , y , I u M , drgnegoc,ac
Dartvinv oni J , 7
0em

czas po mokratyczne o'<" 7 ^ - . e n i a swobody azun d i e przejawiaj ^ f ^Jeczestwem. zbliajc si do si wywizania einoW w sp spra wowanej przez

'

a,e

rwnoczenie usztywniaj aparat

*** d rSSS ^ w M i m osahieniu'cowe

P Z P R kontroli poX

"miarkowani albo dobrowolnie masowo

246

^Sjt*^
CZU TRZECIA. W STRON ZERWANIA ROZDZIA VI. PRoaiEM WUDZ

oznacza, jednak, aby zasada jej kierowniczej roli b ai7 cie kwestionowana. ..; .".'. R ywi. Wewntrz Solidarnoci nie przestaje wzrasta n dzy wol uczynienia wszystkiego dla znalezienia zad 0 ^ ""'* formuy porozumienia narodowego a tendencjami prowad ^ do cakowitego zerwania. Solidarno da systemu d e ^ " 1 ' tycznego, ale nie stara si o uzyskanie dostpu do wadzy- K "*" koncepcji rady spoeczno-gospodarczej jako organu sprawujce"1 raczej funkcje kontrolne ni decyzyjne, w ktrego skad wchd h/by osobistoci powoane na zasadzie kompetencji, a nie wedl* kryteriw politycznych; zapewne zreszt Solidarno uwaa, e ci kompetentni ludzie w ogromnej wikszoci opowiadaj si po jej stronie. Komisja Krajowa popiera Lecha Was i jego apele o spokj, ilekro czuje, e otwiera si perspektywa negocjacji, jak to sie np. wydawao po 4 listopada; natomiast wtedy, gdy jakiekolwiek porozumienie zdaje si niemoliwe, ta sama Komisja Krajowa, czsto podraniona autokratycznymi posuniciami przewodniczcego Solidarnoci, wyraa sw dezaprobat, po czym pogra sie w dyskusjach, ktre nie przynosz zgody midzy przeciwstawnymi postawami. Tak jak wadza objawia dwa oblicza, jedno twarde i autokratyczne, drugie otwarte i pojednawcze, podobnie i Solidarno z dramatyczn intensywnoci przeywa konieczno sprostania obu wymogom: wykazaniu pojednawczoci i nieustpliwoci. Tak wanie podwjn wymow mia jednogodzinny strajk generalny 228 padziernika: przypomnia o daniach politycznych i o pilnej koniecznoci podjcia decyzji gospodarczych; rwnoczenie by wyrazem dobrej woli wobec wadzy, wiadczc o wysikach zwizku, by uj w karby i rozadowa dzikie odruchy sprzeciw^ ktre ogarniaj kraj, ' Brak jednolitej koncepcji na grze podsyca niekontrolowan aktywno dow. Z nieznanym dotd nateniem mno *

247

ki i manifestacje: w yrardowie, Tarnobrzegu, Sandomierzu, l e Zielonej Gry, w kopalni .Sosnowiec", Mimo to Solljon * 04 stara si wykaza zdolno udaremniania akcji dzikich, 3 wie zawsze defensywnych, skierowanych przeciw brakom opatrzeniu lub stanowicych poparcie dla lokalnych da olitycznych ( n a przykad usuniecie jakiego wyszego funkcjonariusza partyjnego). Rozkad PZPR prowadzi tu I wdzie do sytuacji podwjnej wadzy, co objawia si przede wszystkim w strajkach czynnych. Og zwykych czonkw zwizku nie bardzo zdaje sobie spraw, ie tego rodzaju przedsiwzicia bardzo czsto przynosz w rezultacie jeszcze wiksz dezorganizacj, pograj w chaosie kraj, wraz z nim i Solidarno; trzeba byo wielkiej siy przekona, dowiadczenia i dojrzaoci dziaaczy Huty Warszawa, aby doprowadzi do odwoania akcji sprzeday odziey, ktra miaa si odbywtym zakadzie pracy.Wtychinicjatywach.prowadzcych
stral

w konsekwencji do tworzenia si dwuwadzy, wyraa si wola robotnicza skierowania ruchu spoecznego na t e o b r o . ^

Mona s, z nimi * * " T ^ ,eczneBo,taknaprzykad^

e

a u a y d e l S k i e postanawia.

nie bdzie ^ * ^ ^ d - - ^ - - - * natomiast uczc polskie] ni ^ ^ ^ ^ ^ e , Co wiadomoci, ktre * " o j a w i a j s i obecnie na forum waniejsze, inicjatywy P H ^ ^ demokraeji x do Komisji Krajowej Solidarn ^ ^ ^ ^ aest0 ukie samodzielnoci ^ n J L j k p o d | t s i organizowania produkcji wezwania, jak to, ^ ^ J ^ ^ lub zastp administracj traktorwWwWad*^ rodukcj-ldystrybucjwglaay gospodarz a ^ * J d ) e s t g h l c n y n a nasze wezwama. produktw ywnociowy

iA

CSCTRZECIA. W STRON ZERWANIA

^P^^
ROZDZIA VII P H O B U M W A D Z Y

249

powiadaj najradykalniejsi z nowo wybranych sji Krajowej, powinnimy wic sami r e a l i z o W a " n k w ^mipowinnimy organizowa bojkot oficjalnych w y b o r ^
PTa&i

do podejmowania strajkw czynnych. Takie r o z u m * ' ^ ^ ^ by jednak interpretowane na dwa rne sposoby N ^ " ' " ""loe " zwolennicy zerwania widz w nim wyraz przeko - e k l e i $ i a '*eni istnieje adna perspektywa porozumienia si z wadz; wed e innych, liczniejszych, argumentacja ta zmierza do wywarcia p r e f I wymuszenia na wadzy negocjacji, od ktrych si uchyla f wahania i te rnice zda osabiaj ruch, wiara w si Solidarnoci pozostaje jednak niezmiennie wielka. Nadal bardziej szczegowe dania podporzdkowane oglnym zasadom ruchu. wiadczy o tym nastpujcy przykad. W listopadzie osiemdziesiciu delegatw huty im. Lenina odbywao swe comiesiczne zebranie. Na pocztku zebrani suchaj wypowiedzi doradcy organizacji zakadowej zwizku, Adama Michnika, ktry da przegld sytuacji politycznej i przedstawi zadania, jakie wedug niego stawiaj przed ruchem jego demokratyczne cele.
-.MII

wszystko jest nieosigalne, sytuacji pogbiania si m *tw l zaamywania si produkcji, gdy partia si rozpada i niebfa je wisi nad krajem groba bezporedniej lub poredniej US rwencji radzieckiej? Czy Solidarno bdzie para naprzd pieniu bezsilnej wadzy? Czy przeciwnie, dziaacze cofn st a pozycje obronne, dajc si rwnoczenie ponie .dzikim" S A chom buntu? Czy bdzie nadal, jak zawsze, poszukiwa politycznego kompromisu? Abyodpowiedzienatepytania,inneodtych,jakiestawiaiimy sobie na pocztku naszych bada, nie wystarczy przestudiowanie tekstw i dokumentw. Aby dowiedzie si, jak problemy te rzetywane s przez og czonkw, trzeba odwoa si do tych. ktrzy Stanowi aktywn sil prowadzonej walki i wsplnie z mm, zastanowi si nad zdolnoci ruchu do rozwizywania pitrzcych si przed nim trudnoci. Dlatego s o c j o l o g o w i e * ^ p r o w a d z i drug interwencj socjologiczn. Przenosz do odzi, Wrocawia i Szczecina.

Nastpnie dyskusja zbacza na tematy bezporednio dotyczce da robotniczych, na sprawy dotyczce zaopatrzenia w ywno oraz systemu kartkowego. Wydaje si, e nagle sprawy dyskutowane z Michnikiem s bardzo odlege. A jednak w cigu dugiej dyskusji, w ktrej bior udzia szeregowi dziaacze zwizku, uczestnicy postanawiaj nie korzysta z uprzywilejowanego zaopatrzenia przyznawanego im z racji pracy w tak wanym zakadzie: czyni to w imi oglnej solidarnoci robotniczej. Podejmuj take decyzj przyznania przysugujcych pracownikomfizycznymkartek take pracownikom umysowym, mimo e s oni w mniejszoci w zwizku i w zakadzie pracy. Solida1"' no osabiona napiciami nie stoi przed grob rozamu i " i e odchodzi od oglnych celw, ktre sobie wyznaczya, jak jednak potrafi sprosta sytuacji, w ktrej wszystko wydaje si motU**'

^W_J
Rozdzia VII RADYKALIZM - / 1 DUCH KOMPROMISU
SP

ZDZIM. VII; DYKMJ2M I DUCH KOHUOMliU

251

czestwa. Czy siy nabierajce znaczenia w Solidarnoi sieni 1981 roku nie oddaliy si od ducha Porozumie

BLASKI I CIENIE Kady z trzech wymiarw Solidarnoci, jak to ju wykazywa. limy, ma dwa oblicza: wiadomo robotnicza jest daniem praw dla robotnikw, ale jest takie populistyczn obron sabych przed silnymi, wygodniaych konsumentw przed spekulantami; wiadomo narodowa jest afirmacj tosamoci kulturowej, ale moe rwnie sta s i agresywnym nacjonalizmem; wola demokratyczna jest ze swej natury niemal zawsze zwizana z obron wszelkich wolnoci, ale moe take sta si wezwaniem skierowanym do ludu, do mas czy do na pl wojskowej dyscypliny w imi ocalenia zagroonego narodu. Czy dramatyczna sytuacja z jesieni 1981 nie pogra ruchu w strefie cienia, czy nie przesania jego jasnych stron? Czy przypyw najbardziej defensywnych odruchw nie odbywa si kosztem wielkich planw przebudowy spoeczestwa? W tym czasie coraz trudniej Solidarnoci okrela si wycznie jako ruch spoeczny: jest wcigana w dziaanie polityczne. Zaczynaj dominowa coraz bardziej tendencje dziaania, w ktrych nastawienie pohtyczne miesza si 2 tonem defensywnym, populistycznym, odwoujcym si do mas, sabnie natomiast to, ktre foczy w sobie ruch typowo robotniczy z wol
pe}ne

Ooieral si one na niezadowoleniu ludnoci wyczerpanej jomi towarw i niekoczcymi si kolejkami W mian jak roz~ waj si nadzieje na kompromis, a Solidarno-podobnie jak artia - coraz mniej panuje nad pogarszajc si sytuaqa. reakcje f dnoci Staj si coraz gwatowniejsze; nard czuje si zagroony, le go wrogowie szykuj si do ataku, mwi si o przygotowywanych spiskach. Wzrasta nieufno nie tylko wobec przywdcw partyjnych, ale w stosunku do wszystkich wyej pcstawiaiych; omija Lednego Was, bdcego w powszechnym przekonaniu tym. ktry samego dou wspi si na szczyt pozostajc czowiekiem u o m n y c h zasadach, o wielkiej zrcznoci. Intelektualici " prze miotem podejrze, ktre zawsze istniay ale . bjt; Vi.^ r knzlw ofiarnych; w kraju.
s l w

zaostrzyy. Co wiece,, ^ J ^ J U J , o d z y wa, ktrym niemal ^ " J J ^ ^ . * * - - * * * si gosy antysemickie 1 to nie tylko ze * ywiow partyjnych. n a s z y t h MSpo,- Aluzje antysemickie * * * { w d z i e w lokalnych ach dwa czy trzy razy J " 2 czasem poredni wyraz; biuletynach Solidarnoci zna,dowafr ^ ^ ^ ^ ^ duo wikszego ***"**. ' b l i a r A e > e naleaoby skoUtorywpadziernilcuP^ P . e n u S p r a v w M a b y ayzydamiikomujtam^n,^ ^ ^ ^ ^ marginesowa. | e d n a t e - , a b i e n i a d c m o k T a t y c z n e g o tw-nabieraonaznaaenl sawicego**! temU nurt wewntrz n - ^ J * ^ ^ w c 0 naimniej tysicpolski 1 r o b o t n i c z e j i t y z m jestpnejawemkryzysu Lniejhlstor1i,^st^y;iKyiktysbardzieipont>.kami nizzwldcoWCam

j demokratyzacji

[/'Nas

2S2

CSCTZCCIA. V* STRON ZERWANIA

ZJ
ROZDZIA VII: RAOYKAUZM | DUCH KOMPROMISU

25 J

i ktrych wiadomo narodow podaje si w wat przykad jeden z czonkw Zespou warszawskieej* ^^ ^ e gwni dziaacze KOR-U s synami stalinowcw " ^ " M cych si z ydowskiej buruazji. Czy Kuro jest tydJ^T^ta on Zbigniewa Bujaka, na co ten zareplikowa natych mi " **Py' takich pyta nie powinno si w ogle stawia. Podobnie w (wi** sku dwch czonkw zespou, zreszt poza jego roboczym '"" tkaniem, krytykowao KOR, twierdzc, e jest zdominowany p^ ydw. Ta postawa stanowica poczenie podranionego nacjo nalizmu i obawy, by intelektualici nie manipulowali ruchem, jest zasadniczo odrzucana przez Solidarno, i to najczciej bardzo stanowczo. Nasze zespoy odrzucaj postaw Jurczyka i nie ma w nich akcentw wyranie antysemickich; w bardziej oficjalnym yciu ruchu panuje przekonanie, e antysemityzm jest broni, ktr posuguj si najbardziej reakcyjne elementy wadzy, 1 publicznie si to potpia. Rzeczywicie, jake mona nie dostrzec, e samo istnienie Solidarnoci, tworzc swobodn gr sil demo* kratycznych, zmniejsza moliwoci ujawniania si antysemityzmu/ktry w istocie jedynie wadza stara si podsyca? Zwrmy na to uwag. Sia prawdziwych Polakw", usposobionych nacjonalistycznie i wrogich demokratycznej opozycji, wzrasta, ale nigdzie nie bierze gry. Szerokie rzesze dziaaczy oywia i pociga nadal pozytywny program zmian ambitnych I zarazem umiarkowanych. W Lublinie odwiedzilimy zakad pracy, ktrego zwizkowcy uwaaj si za zdecydowanych radykaw. Przejli wadz w swym przedsibiorstwie, praktycznie wyeliminowali ze parti. Podejmuj wiele inicjatyw w swym regionie, pomagaj rolnikom/uczestnicz w budowie kociow. Zachowuj niezaleno w stosunku do regionalnych wadz zwizku. Przed sw fabryk, na skraju wanego szlaku komunikacyjnego Wschd-Zachd, wznieli pomnik przedstawiajcy n tle wielkiego krzya, robotnika wznoszcego do gry uwolnione z kajdanw rce.

Oy wobec tego naley ich uwaa za rewolucjonistw* Na ewno nie. Bez s t r u t e * popieraj Was, swoim M d s k i e r ! gn zmusi part.e do negocjacji, rwno na szczeblu regionu pra skali caego kraju; bacznie wystrzegaj s i e w s X g o jak w awanturmctwa. Z entuzjazmem przeywaj swoje poczucie odpowiedzialnoci, zdobyte swobody i sw wole uczestniczenia w odrodzeniu kraju i przywracaniu w nim sprawiedliwoci Uwzgldniajc wycznie sfer "czu, wydaje si niekiedy, e ruch jesieni zmierza do totalnego zerwania; w tym obrazie SolK darnod prcej do konfrontacji kryje si niebezpieczny fasz. Nie pozwala on dostrzec, e polityczny 1 gospodarczy kryzys bardziej ruch rozkada, ni pcha go do przodu. W odzi/Wrocawiu i Szczecinie w ronych formach ruch zmierza do wewntrznego podziau. Z jednej strony wypowiedzi s coraz bardziej agresywne, z drugiej - praktyczne dziaania koncentruj si na sprawach przedsibiorstwa i na problemach codziennego ycia. Przywdcy niemal nigdy nie ulegaj pokusie ucieczki do przodu, do tego, co obie strony zwyky nazywa konfrontacj. Przeciwnie, dziaacze staraj si ponownie skupi swoje dziaanie wok celw nade wszystko demokratycznych: na wspudziale w reformie gospodarki, wolnych wyborach, na uzyskaniu normalnego dostpu do rodkw masowego przekazu. Jednake w miar jak pogbia si kryzys, partia coraz wyraniej czuje, e nie jest w stanie go przezwyciy znanymi sobie metodami, a Solidarno stopniowo traci zdolno jednoczenia rnych wystpujcych w niej tendencji, dochodzi do gosu nacjonalistyczny i robotniczy populizm, mno si strajki wywoane ubstwem 1 rozdranieniem; rwnoczenie wrd radykaw nastpuje rozam: jedni d do uycia ostatecznych rodkw.by lesienl 1981 roku odlegy wyda)e si ju czas, gdy Solid, , j a f a i a ducha ofensywnego, ju nie narzuca ona swej wolt, raczej sama jest ofiar kryzysu. Z coraz wikszym trudem

tb*

C/liTIIHCIA.WSTUOKCnRW/MIA

^2L
ROZDZIA 11 RADYKALIZM IOUCHKOKPHOKISU

255

przeywa napicie m/edzy wol przeksztacani spoeczestwa a gospodarczymi i politycznymi skuT"""8156 Ulkan kadu PRL. - ro*.

Populizm
W odzi, stolicy przemysu tekstylnego, kryzys gospodarczy s ^ nia robotnikw do manifestacji ulicznych. Sprawia rwnoczenie e praca zwizkowa w zakadach pracy jest coraz trudniejsza. Dziaalno zwizku przeradza siew wyczerpujc dziaaczy akcj pomocy socjalnej. Rwnolegle postpuje dezorganizacja produkcji. Samorzd w przedsibiorstwie staje si fikcj. Czemu by mia suy, skoro brakuje wszystkiego, co jest niezbdne do pracy? Solidarno nie moe spenia swej funkcji zwizku zawodowego, miejsce rozwaa o metodach dziaania zajmuj wywody na tematprzekona I zasad. Wezwanie do walki ze Zem, Zalecenia moralne zastpuj zainteresowanie sprawami pracy I produkcji. 0 ile nie dziwi to, e grupa dzka posuguje si gwnie kategoriami nacjonalistycznymi, o tyle zwraca uwag fakt, e po raz pierwszy w naszych badaniach dziaacze od razu odwouj si do patriotyzmu. Na samym pocztku naszych spotka zesp daje si ponie fali nacjonalizmu, rwnoczenie odwracajc si od szerokich horyzontw Zwraca si ku zwizkowej bazie i zamyka si w obrbie zachowa zmierzajcych do bezporedniej obrony pracownikw, a nawet do rewolty. Pomidzy postaw zwi*kow nastawion na przetrwanie, a nacjonalizmem prcym do politycznego wybuchu roztacza si olbrzymia prnia. Powstaje pytanie, czy zesp zdoa dokona wyboru midzy tymi dwiema wcigajcymi go siami, a nade wszystko, czy potrafi zachowa zagroon przez t alternatyw jedno: pjdzie w kierunk zerwania czy oprze si tej pokusie?

Genowefa przystpia do ruchu z motyww patriotycznych. dugi czas ton jej wypowiedzi wywiera decydujcy wpyw so. N*e c h c e duej tolerowa niedomwie wok potn3 i jteratury, nie chce podrcznikw historii Polski, w ktrych K ciuszko ma prawo do p strony, a Leninowi przysuguje cay .dzia; przypomina ofiary Katynia i z niesabncym blem mwi ujarzmieniu Jej ojczyzny przez Moskw, 0 Cay zesp za jej przykadem wypowiada si w duchu nacjonalistycznym. .Polska jest i pozostanie Polsk'- mwi Jeden. Gdyby Polska bya wolna, mielibymy co je"- dodaje kto inny. "dlaktrego Solidarno jest^utentyczniepolska-.Wzespolekrluje klimat populistyczny, defensywny. Przeamanie rozumowania, w ktrym zamyka si grupa poczwszy od swoich pierwszych spotka, wydaje si niemoliwe. A lednak wizyta Jzefa reniowskiego, czonka dawnego KOR-u, wciga zesp w dugie rozwaania, w wyniku ktrych nastpuje nfemal zupenie odejcie od pierwotnych pondw populUcznych-GoobszernieprzedsUWModP^^.^

Genowefa wykrzykuje;KOK * h natchn nas odwag !j

M W

^ ^ ^ hl,dzie

kontynuowa

demokratycznemu. Tried stOpi ^ sie szybkie zmiany: socjologowie nalega, aby podj Prob oto precyzuje koncepci. ^ ^ ^
s t o p n i o v v o c

wy,,

256

CHSC TMCCi*, W STRON* KIWANIA

Yi
ROZDZIA VII; RADYKAUZMI DUCH KOMPROMISU I 257

uwalniajc krok za krokiem nowy obszar y C j a s P0| e , -^o i politycznego. . 'De Genowefa tumaczy, e wstpowanie coraz wy e j i . ne. i chocia trzeci stopie", prowadzcy do walki o iiwO??'** tycia politycznegojest bardzo wysoki to nie wolno si przed'*"'" H cofn: Musimy tak jak alpinici wspina si w gr, ku WQ^ wyborom do Sejmu, a w perspektywie, ku niepodlegoci nT* du*. Wbrew rzdowi, ktry chciaby nas zepchn na pierwnajniszy stopie* - gdzie chodzio o stworzenie i utrzymani wolnego zwizku zawodowego - a take wbrew argumentacji, e dziaania na tym najniszym poziomie mog przynie cud gospodarczy zapeniajcy w tajemniczy sposb pki sklepowe, Genowefa wyobraa sobie ruch kierujcy wszelkie siy ku osigniciu czwartego stopnia", to znaczy niepodlegoci narodu, do czego droga wiedzie przez wolne wybory do Sejmu. Problem wolnych wyborw okrela take stanowisko Alojzego. Jego zdaniem drugi stopie" ten, w ktrym chodzi o stworzenie samorzdu I uwolnienie przedsibiorstw spod wpywu partii, nie stanowi fazy rozstrzygajcej. Po pierwsze, brak ludzi kompetentnych, zdolnych zastpi w przedsibiorstwach ludzi nomenklatury; po wtre, ruch samorzdowy .nie jest Solidarnoci, to jest inny ruch". Ten kracowy pogld, ktry ostatecznie zesp przyjmie za swj, wynika z przekonania, te samorzd powouje do ycia zewntrznego wobec Solidarnoci aktora gospodarczego. Zesp ma wiadomo tego, e oddali si od ducha i litery Porozumie Gdaskich; samorzd nie jest dla niego zasadniczy"1 terenem dziaania. Mylenie grupy zwraca si wyranie ku sprawie wolnych wyborw, a w dalszej perspektywie - sprawie odzyskania niepodlegoci, Podobnie do Jzefa zgrupy wrocawskiej Andrzej proponuje tu now, odwrcon wersj koncepcji ruchu proponowanej prze* socjologw. Zamiast przedstawia ruch wznoszcy si stopie P

iu ku grze, jego zdaniem, trzeba patrze na z perspektywy jwyieg szczebla tej drabiny: a " Bez trzeciego stopnia, nie mona mwi o pierwszym i drugim; kolei trzeci stopie wida tylko z czwartego.., Sens ruchu tkwi * iego wiadomoci i sile przekona, te za nie toleruj ograniSt

ruch wychodzcy od dou sam je sobie narzuca". W ten spob zesp zaj miejsce, ktre w naszym schemacie okrelone zostao jako trzeci stopie. Czy miejsce to rozpatruje w kategoriach negocjacji i porozumienia? Wszystko zdaje si wskazywa, ie zespl daje si unosi fali zmierzajcej do zerwania, e wrcz pragnie konfrontacji. W rzeczywistoci wcale tak nie jest Poczynajc od konstatacji, e bliski jest krytyczny moment zerwania, rozwija si dyskusja, w ktrej Kazimierz opowiada si zdecydowanie za narodowym porozumieniem midzy arcybiskupem Glempem, generaem Jaruzelskim i Lechem Was. Co wicej twierdzi, ie Solidarno powinna okiezna ywioy wybuchowe, ktrym ruch zawdzicza istnienie, ale ktre teraz powinny ustpi m.ejSCaelementombardziej.rozsdnym-.Dogadaniesizparajest pilkoniecznoci.AlojzyvvyraaPrzekonante.epar^n,ema innego wyboru, jak poszukiwanie porozunuema narodowego, a zesp wydaje si podziela ten pogld. . partii zapewni prawo w ^ onkw ^ owIAlojz^trzebapo^^^^sugTn* ^ ^ ^ ^ t ^ w i w r k a c h p . r . i u k i c h
A l , d

T T o X r r o ^ c z y s p r a v v y zagraniczne?-pytaj, resortw,]akobronan m a j n e bypzpRkierowaa RyszardiAndaej-ktrzy^^^^^^^.^^^^ sprawami d o ^ . ^ e , ^ t p , e n j a okazuje wol poszukiwania wybrn." Dys!) ^ d e m o k r a t y M C J j i y da politycznego, formuly.ktra-pw ^ ^ ^ ^ . ^ ^ ^ . ^ ^ j a k pozostawia a o r 2 e n v a m a najdalszy od mani*

H:%

256

CZCS TRZECIA. W STRON ZERWANIA

^ygsF^ y
ROZWIA VII. RADKAlIZM | DUCH KOMWlOMiSU

Zwrot Grupa dzka poszukuje porozumienia z parti, w czas nia z jednym z wyszych jej funkcjonariuszy, co prawda na^^' nym liberalnie, zesp najpierw wytyka bdy i autok^"*10" partii. Szybko jednak ton rozmowy staje si pojednawczy.^"1 dotychczas gwatownie atakujcy PZPR, dokonuje zwrotu I ^ zesp idzie jego ladem. Zapytuje mianowicie: czy nie n a | e oby organizowa spotka ludzi dobrej woli? Andrzej za, pm^, nawszy si, e go jest przychyl ny samorzdowi, nawizuje z nira dyskusj techniczn, dowodzc, e w tej konkretnej sprawie porozumienie jest moliwe. Kazimierz, ujty demokratycznymi przekonaniami gocia, zaczyna wraz z nim snu wielkie plany i marzyc - tak jak Wasa - o przeksztaceniu Polski w drug Japoni... jest to rozmowa midzy Polakami", ton jest wrcz euforyczny i zesp raz jeszcze pokazuje, jak gorco pragnie dogadania si z parti. Grupa nie przeciwstawia ju rozmwcy wdalszej dyskusji swego utopijnego przekonania o koniecznoci sprawiedliwego spoeczestwa. Podejmuje natomiast mylenie kategoriami procesw i instytucjonalnych mediacji, co wiadczy take o porzuceniu odwoujcego si do dow ruchu populizmu, ktry dominowa w pocztkowej fazie prac zespou. Obecne oblicze zespou dzkiego rni si zasadniczo od pocztkowego. Porzucajc cakowicie populizm, odrzuca take gwatowne wezwania nacjonalistyczne. Genowefa, ktrej wypowiedzi dominoway na pierwszych zebraniach roboczych, ter jest izolowana. Usiujc znowu przecign zesp na swe pozycj* odmowy jakichkolwiek kompromisw z wadz, mwi: Postawo* sobie pytanie o patriotyzm PZPR-U. Nie byo go i nigdy nie bdzie"1' na co Anna, cho przedtem wydawaa si j popiera, bez wahani* odpowiada: Narodowe porozumienie jest koniecznoci. l * , a d midzy trzema siami reprezentowanymi przez Koci, w* 1 1 Solidarno daje jedyn szans uniknicia katastrofy. T**"*

. nasz wol skoczenia z t wadz skierowa na wywarcie a m4 presj'. a b y wymusi na przeciwniku dogadanie si z nami* ik czynny n ie jest celem, ale rodkiem, narzdziem w dziaaniu, lemajcym charakteru rewolucyjnego. Trzeba < - dodaje Ewa, mwic o strajkach czynnych - jednego strajku za drugim, aby naciska negocjatorw"; nie chodzi o przejmowanie wadzy ani o zajmowanie miejsca organw pastwowych. jak przeywano wywoujcy due wraenie marsz godowy z ostatniego lata? Uczestniczya w nim Genowefa. Mylaa o niedoywionych dzieciach, chocia istniej - o czym jest przekonana - zapasy masa i cukru w magazynach rzdowych; gdyby sama miaa mae dziecko, kto wie, czy nie poszaby podpala komitetu partii. Ale tylko ona wypowiada si w tym tonie. Anna tumaczy, e MKZ.organizujcten marsz,widzia w nun konieczne zo" Jego celem byo przeciwstawienie si tendencjom wybuchowym, ogarniajcym ruch, w miar jak postawa wadz rozsiewaa nadzieje na negocjacje. Pcha si nas do zerwania", mwi Alojz a take zmusza si nas" do tworzenia sytuacji ******* konanie to jest szeroko rozpowszechnione wzespole.swiate otynUeniktnie yczy sobie sytuacji wybuchowe, prowadzce, do zachowa ^ c o ^ b . ^
d w o m 3 nje

Bardzo to f ^ * ^ K . rozwizania p o U przejednanym, " J ^ J J , , n i e m o e sobie w ogle tycznego wynegocjowanej ^ rozwizania. wyobrazi, aby ^ ^ ^ e c z y w i s t , Czy pastwo Nieufno w o b e c ^ i e n a g^cie? Przecie armia moe si jednak ^ Z u po ronie spoeczestwa, a Solijest po stronie mas u ^ ^ ^ lWizkowew. e widarn zie

reP , r TXby p o c i rych wszystkich, ktrych trzeba " fIysparaliowan.ch. by aresztowa, W P ^ ^ C Q w i t j c e ,, n i e jest w stan.e
ianie2d

" Z C S P "'Vrazic. a jego pierwotny populizm znika, ilekro go sobie wyo

^ \

 T
I
C Z

{ J C TKKCI* W STRON? ZtHWANIA

ROZDZIA VII: RADYKALIZM I DUCH KOMPROMISU:

261

zaczyna si rysowa perspektywa porozumienia z wadz, ta szansa si oddala, aktor zamyka si w sobie w r o z U m ^ ^ 11 defensywnym; gdy si przyblia - objawia gotowo zajcia"' gospodarczymi problemami kraju i uczestnictwa w t w o r ^ demokracji politycznej. Nigdy Jednak, nawet gdy zesp przyj^" C postaw wycofania, nie zamierza ucieka si do przemocy. ' To zatem, co zdawaoby si prowadzi wprost do zerwani w istocie wnosi w ycie zespou rozdarcie midzy nadziej n a wynegocjowane rozwizanie a cofniciem si do bazy ruchu 'l jej radykalnego niezadowolenia. Janiej ni na wiosn ruch zdaje sobie spraw, ze prowadzi walk bez ogranicze a do demokratyzacji ycia spoecznego, a do niepodlegoci kraju, Jednoczenie, rwnie wiadomie co wiosn odrzuca konfrontacj \ godzi si z myl, e osignite rezultaty mog odbiega od jego pragnie. Podwjnie radykalny, zarwno przez swe zamiary na dalek przyszo, jak ze wzgldu na odrzucenie istniejcego reimu, ruch nie kieruje dziaaniem rewolucyjnym. WROCAW Historia zespou wrocawskiego, podobnie jak dzkiego, pozwala bliej okreli ewolucj dokonujc si w Solidarnoci w ostatniej fazie jej legalnego Istnienia, W obu wypadkach mamy do czynienia z przypywem nacjonalizmu i robotniczego populizmu, szczeglnie agresywnego na lsku. Radykalizacja postaw nie ulega wtpliwoci, czy Jednak prowadzi do konfrontacji? Czy dziaacze Solidarnoci pragn zupenego zerwania z Istniejcym systemem? W pocztkowej fazie swych prac zesp wrocawski jest ogarnity gwatownym nacjonalizmem, Jednake w wyniku wewntrznych sporw, a zwaszcza dziki duszym przemyleniom, wychodzi poza te pierwsze reakcje I okrela lini dziaania, ktra daleko odbiega od tej, Jak pierwotnie mona byo przewidywa, .

Racjonalizm i robotniczy solidaryzm jak gdzie indziej, tak l tu problematyka samorzdu traci naznaczeniu. Zyskiwaa ona szybko zwolennikw na wiosn, teraz bior gr postawy sceptyczne! defensywne.Ty!ko jeden z uczestnikw, ktry w swym przedsibiorstwie kieruje pracami rady pracowniczej, argumentuje podobnie jak Andrzej I Grzegorz -Warszawie. Chodzi jednak tym razem nie tyle o udzia w zarzdzaniu przedsibiorstwem, ile o eliminacj partii.z przedsibiorstw i z caego ycia gospodarczego. Celem nie jest ju uwolnienie spoeczestwa i tworzenie instytucji gospodarczych, ale to, by znale si wrd swoich, pozby si tego obcego ciaa, jakim jest partia wraz ze swoj nomenklatur. jak wiemy z pocztkowej fazy naszych bada, w tym wanie 'tkwi zawsze gwny sens samorzdu, obecnie jednak problem ten stawia si w sposb bardziej konfliktowy.-.Wielu robotnikw opowiada o walce, jak prowadz ze swym dyrektorem czy kierownikiem wydziau. Mwi tym samym tonem, co grnolscy grnicy z zespou katowickiego, dwch z nich spdzio wanie dzie z zespoem wrocawskim. Wszyscy pragn ruchu prawdziwie robotniczego, skar si na bezuytecznych pracownikw i funkcjonariuszy, na niekompetentnych dyrektorw.kierujcych ,,j, kryteriami politycznymi. Doskonale natomiast umiej poro*""
nvnaSWO

jes.

, _

d kiem part, I* f ^ e ^ c w P-W ^ T . nostawe antyrehiln* w w , ze odrzucenie hegeekona

ciawsplpr** 5 0 '

-ROZOZIAtVII:BDYKAUZMIDOCH>KWOMISU

265

262

Cn

sCTC!AWSNt"SWANlA

warunkiem, e przyznane zostanie pierwszestwo kry t e r | 0 f n zawodowym i ekonomicznym - wszystko Inne jest spraw p r y . walnych przekona. W sytuacji ostrego kryzysu gospodarczego czonkowie Solidarnoci zajmuj przede wszystkim postaw pracownikw, yjcych ze swych zarobkw. Odpowiedzialnoci za zaamanie si p r o . dukcji obarczaj rzd 1 parti. Ten odwrt ku robotniczej podstawie ruchu podkrela nie tylko konflikt midzy wytwrcami a nomenklatur; wyraa on szczeglnie ostr opozycj Interesw I uczu midzy masami ludowymi a panujcymi nad nimi wadcami. Odrzucanie partii I gwatowna wrogo do Zwizku Radzieckiego stanowi domlnujce w yciu zespou uczucia. Gdy socjologowie przedkadaj swj schematyczny obraz ruchu, pokazujcy wspzaleno i rwnorzdn wag wszystkich trzech wymiarw Solidarnoci, wymiaru zwizkowego, demokratycznego i narodowego, wielu z czonkw zespou proponuje zmian tego schematu; zarysowuj oni trzy nowe obrazy ruchu. Wsplne fin jest to, e wszystkie zmniejszaj znaczenie wymiaru demokratycznego 1 przypisuj centraln rol uczuciom narodowym. W pierwszej wersji, denia zwizkowe I demokratyczne stanowi jedynie rodzaj enklaw wewntrznarodowego w swej istocie ruchu. Wedug drugiej, ruch jest rwnoczenie w peni robotniczy i w peni narodowy, okrelony przez rzeczywisto wiata pracy I przez rzeczywisto bytu narodowego; wymiar demokratyczny jest dodatkowy I uboczny. Trzecia wersja stanowi odmian pierwszej: uznaje, e skadniki zwizkowy I demokratyczny s po czci wczone w obrb dziaania narodowego, przy zachowaniu pewnej ich autonomii, Takie ujcia byyby nic do pomylenia ani w Gdasku, ani w Warszawie, ani nawet w Katowicach, gdzie by moe pogodzono by si z wersj drug, ale akcentujc problem demokracji.

w ie$p

osb zesp zmienia wypracowane przez podoba SR ^ r a z y e w o l u c , i ruchu. Jak pamitamy, teowarSZa

* L d s t a w l a a ruch wznoszcy si coraz wyej orza p ,a Crze6 wywalczenia wolnod zwizkowych, h o d kolej** sWP s a m o r z d w w wadach pracy i ogln
w ,rZ

popr*- * d a r W a i po denie do odzyskania niepodiegoreforn* ff*P w r o c a w S k i , ze swej strony, przychyla si do l n a r * r nazwanej tak imieniem jednego z jego czonkw H wrua to rozumowanie, stwierdzajc e od sa^go T ^ ruchu byo odzyskanie niepodlegoci. Zakada ^ ' ^ I b o ^ T a w i c demokracj polityczn, poprzedzon ^ m byo o n wolne wybory, a w ?c d o ^ demokracj g o s p o d a r c z j w s ^ J ^W^punkcie
k t r a 0 d te0r

"

)Z

pogldy zespou wrocawskiego s w zespole dzkim, <wiadomo narodowa bierze jesieni 19* we Wroc ^ ^ pozostawia jedynie wic gr nad wiadomoi ro tnK*U> ^ ji drugorzdne miejsce deniom*m { ^ r e I r a n , e sysze niezwykle ostrewypowidz P ^ ^ m e b a s niczym innym jak narzdziami j ^ p o * w H * do twierdzenia, e Polska m o ^ ^ opus en*

I nie spotkajej n i ^ ^ ^ p,eznstrukturwojskoW^ z wrocawskich zakadw P ^ p o n rendum, ktre stao sie J * ^ zostay opubUkowanew Postawiono trrj ^ ^
rf>wyb

ej g Marks*,
o b e c n y S e j m

tf^^E* a^ ^ ^

i wybra ^ ^ ^ ^ p * * * * * * " * * zKonstytucjIP^V^ odpowledl^"; k * "-' -Oz'^odpow^'1

2-

CSCTZEC<A. W STRON ZCRWANIA

ROZDZIA Wit RADTKM.IZM IOUCH KOMPHOMsu

265

Ta trzecia odpowied jest zbiena z wynikaj najpopularniejszymi ludmi w Polsce (nie liczc ocz* 81 *** papiea). W istocie Jaruzelski uwaany jest za generaa, szjfT^ 6 stanowicej symbol par excellence - narodowy. Pozytvwm * ' " " ^ j ..." """"ocena ' " a ocena generaa idzie w parze z odrzuceniem partu i z odwoaniem sl d nacjonalizmu skierowanego przeciwko aparatowi polityce Bez wtpienia s to uczucia dwuznaczne, mogce podsycat co we Francji nazwalibymy bonapartyzmem czy nawet buian' eryzmem, a co wyraa si walk zarwno przeciw dyktaturze partii, jak i przeciw caemu ukadowi politycznemu i istniejcym strukturom spoecznym. Te uczucia wrogoci i pogardy w stosunku do .czerwonej" arystokracji wynikaj gwnie z nienawici do Rosjan, podzielanej tak przez umiarkowanych, jak przez zaciekych przeciwnikw partii. Wielu czonkw zespou mwi o moliwoci wybuchu ruchw narodowych w Zwizku Radzieckim. Zdaniem innych najwaniejszy konflikt przeciwstawia Polsk Zwizkowi Radzieckiemu; licz oni gwnie na Papiea, na Stany Zjednoczone, a nawet na Republik Federaln Niemiec, jako na siy mogce zapobiec okupacji kraju przez Rosjan. Wszyscy jednak bior pod uwag moliwo inwazji, a wikszo sdzi, e pocignaby ona za sob wojn domow i powszechn walk z obcym zaborc. Jedno wynika z drugiego: jeli partia tak absurdalnie i tak skandalicznie kieruje gospodark, to dlatego, e jest narzdziem obcego panowania. Niszczy polsk kultur - i jeden z uczestnikw ze wzburzeniem opowiada, jak niszczono krzye i inne religijne symbole we wsiach i w fabrykach. Inny posuwa si do stwierdzenia: Partia chciaaby z Polakw zrobi Rosjan, .Prawdziwi Polacy*
w

zajmwa rwnie centralnego miejsca Jak we Wrocawiu, "owiccy grnicy przez jeden dzie uczestniczcy w pracach oou wrocawskiego, wypowiadaj si w innym tonie, bardziej * rtycznym, przejawiajc trosk o demokratyczne przeksztate instytucji. We Wrocawiu znacznie dononiej sycha tych, wtrzy s a m i n3tZywz^ s i -prawdziwymi Polakami", Dziaacze zakadw komunikacji miejskiej wsplnie z jednym elektrykiem z zakadw sprztu kolejowego ostro i otwarcie potpiaj cay system polityczny, chc dziaa prowadzcych do totalnego zerwania z nim, potpiaj nawet wikszo przywdcw Solidarnoci, uwaajc ich za biurokratw i politykw, krytyki te oszczdzaj Jednak Was. Jeden z nich atakuje rwnoczenie i K 0 R i dzikie strajki.Znajdujemy si -mwi -wstanie womy tSlidarno musi wymaga od swych czonkw takiej dyscypliny, jaka obowizuje w wojsku na froncie. Podczas spotoma u z jednym z czonkw prezydium MKZ-U Dolnego lska

ataNagoscia.wypom.najacmu.zen.epp
te S

Polak wypowiada s i z a . k w ^ ^ I za bezporednim P ^ ^ ^ ^ c o w y m i pogldami tej mniejszoci W zespole V , nj e j n i z gdzie indziej zmianie kalizacja czonkw zwizku- ^ " , p o l i t y c z n e j w duchu tej nie towarzyszy wzrost sw zypryw rfx| m o n a pr Kuronia czy Bujaka, ale ^ T * powadzonego d o o s U t e a n o d nietolenncyjnegopopuU^MPh| u t r a ty zaufania do polskich wskutek trudnoci ^^obclnterwencjq, Umiarkowani przywdcworazobawyp . ^ z a d a n i a m i zwizanymi
b a d a w

rwnie V ^ ^ ^ ^ V ^ t * * * *

Lyznaj, escora* bardzie

w ) a w a a M O p a

Nacjonalizm istniejcy w zespoach z Gdaska, Warszawy i Ka' ic nigdzie nie przybiera postaci tak gwatownej i nlg z

wielkichplanwde-nok^t)- __

\i

K-=-

266

CZCSC TRZECIA, * STRON? ZERWANIA ROZDZIA VII MOYKAUZMIDUCKKOMWfOMISU |

Gwatowno tych uczu prowadzi do rozamu w 0 Dwaj dziaacze z miejskich zakadw komunikacyjnych po^ '*' SUrC U z przywdc Solidarnoci, przestaj bra udzia w pracach" ' P lu mimo naszych parokrotnych nalega i mimo obietnicy, e po ^ Zamykaj si zapewne w obronnej walce wewntrz swego zakT** pracy i odrzucaj uczestnictwo w zbiorowej refleksji na te**" oglnych celw i metod dziaania ruchu. S oni defacto n a drod l' wiodcej do zerwania z ruchem, potwierdzaj to inne powa/* incydenty, ktre w tym samym czasie przeciwstawiay prawfcwych Polakw" kierownictwu zwizku, gwnie w Warszawie ale rwnie i w Krakowie. Skrajne postawy powinny sprawia wraenie, e chodzi tu o zjawiska marginalne. W Bielsku Biaej obserwowalimy rozam w prezydium MKZ-U przeciwstawiajcy jego przewodniczcego, nastawionego bardzo nacjonalistycznie, grupie zwizanej z organizacj demokratyczn i zachowujcej cilejsz wi z caoci ruchu. Na Grnym lsku przewodniczcy HKZ-U skupiajcego z gr milion zwizkowcw broni take stanowiska zdecydowanie nacjonalistycznego. Wreszcie, jak to ju widzielimy, deklaracje przewodniczcego szczeciskiego MKZ-U, Jurczyka, osoby odgrywajcej w Solidarnoci wan rol, byy niekiedy bardzo bliskie postawie nacjonalistycznej, populistycznej i niechtnej intelektualistom. Podczas gdy radykalizm zespou szczeciskiego nie wie si z odejciem od programu demokratyzacji spoeczestwa, ktry wanie tu na Wybrzeu si zrodzi, w zespole wrocawskim ujawnia si sia nacjonalizmu robotniczego, zorientowanego bardziej na zerwanie ni na negocjacje, bardziej na obron interesw szerokich mas ni na przeksztacenie caego spoeczestwa. Po koniec trzeciego dnia wsplnej pracy socjologowie proponuj, aby zesp odpowiedzia na pytania ankiety przygotowanej przez Biuro Studiw Solidarnoci, ktrej sformuowania nieco zmienilimy, uwzgldniajc sugestie uczestnikw graP* C n t ) z o uszeregowanie gwnych celw Solidarnoci wedug uznawa

267

hierarchii wanoci. Poza jednym dziaaczem [w rym czasie nie byo fu* W zespole przedstawicieli zakadw transportu miejskiego) wszyscy na pierwszym miejscu postawili niepodlego narodu, wymieniajc na drugim miejscu obron interesw pracowniczych. Reforma gospodarki i samorzd gospodarczy zaja znacznie nisze miejsce, mniej wicej na tym samym poziomie, co sprawy zwizane z nauczaniem historii Polski Iz wolnoci prasy. To za, co stanowi gwny cel ruchu zwizkowego na Zachodzie, a mianowicie zdolno negocjacyjna w zakadach pracy, uwaana jest przez wszystkich za mniej wan, Naq'onalizm - czytoludowy, czy robotniczy - trzeba uzna za gwn tendencj panujc w zespole. Dodajmy przy tym, e najbardziej skrajny nacjonalizm przejawiaj przede wszystkim ci, ktrych kwalifikacje zawodowe s wysze od przecitnych; natomiast dwie obecne w zespole kobiety ad wikszy od innych nacisk na konieczno walki o zaspokojenie doranych, powszechnych potrzeb. Dziaania rozwane Nastroje te pozwalay przypuszcza, e zesp bdzie skonny domaga si od Solidarnoci dziaa ^ e , ^ lin i dziaania, dziaacze najblisi .prawdziwym Poakoma-

przez Rosjan w rejonie Lwo twierdzl,e trzeba wystrzegac^^ e Solidarno nie jest go ^

elk(eg0

,, konfrontaq'i, ^ ^ sl w parti ^ ^ .y p o d t T 2 y n w w a C

polityczn 1 nie P o w ' n n ^ ' . ^ organizacj odoy na pzasad wolnych W " 0 " ^ gospodarwych trzeba dy do niej, e wreszcie wj r a ^ by ^ ^ ^ s p r a w n e porozumienia z przedstawi

268

eus EC1A-"s

"
Parti 0

BOZ02IAI VII: RADYKALIZM I DUCH KOMPROMISU

funkcjonowanie przedsibiorstw. Jako dawny czonek wyklucza, e mog w niej zaj zmiany, sdzi przy ^

U|e
1

jak inni - e zupeny jej rozpad spowodowaby niechyb^ "" '* inwazj. Wielokrotnie powouje si na porozumienia z H"I h oraz na Koci, jako na si polityczn bronic interes ^ slciego narodu przed zakusami partii. Pokada nadziej ^ * Pl" Wasy z arcybiskupem Glempem, dziki ktremu m o g ^ " przeciwstawia naciskom Jaruzelskiego i z nim pertrakj ^ Edward nie przekonuje wszystkich swoich kolegw, ale such ^ go z uwag. wiadomo istnienia konfliktu nie jest rwnozna z pragnieniem konfrontacji, poniewa gwnym przeciwnikiem jest Zwizek Radziecki, czy jak mwi dziaacze, Rosja. Trzeba zachowa pomidzy ni a spoeczestwem polskim, odrbny narodowo system polityczny, w ktrym oddziaywanie Kocioa pozwoli rwnoway wpywy partii. Napr prawdziwych Polakw" i umiarkowanie Edwarda nie przeradzaj sf w otwarty konflikt; trudno jednak nie zauway, e toczony przez te dwie strony spr wskazuje na saboci Solidarnoci, na spory, a nawet na wewntrzne sprzecznoci. Ju uprzednio pokaza to jasno konflikt pomidzy transportowcami a przedstawicielem MKZ-u. Potem wielu czonkw zespou coraz wyraniej mwi o tym konflikcie. Wszyscy przyznaj, e Wasa traci dawne wpywy i e zmniejsza si rola ekspertw, o czym wiadczy poraka wyborcza Geremka, ktry nie zosta wybrany do Komisji Krajowej zwizku. Jeden czy dwch czonkw zespou opowiada si za pluralizmem si politycznych i za powrotem Solidarnoci do zada czysto zwizkowych, ale wikszo popie Was jako tego, ktry najlepiej reprezentuje robotnicze zapiec ruchu i rwnoaenie jest doskonaym negocjatorem; poW1* si przy tym ambicje polityczne licznych przywdcw, ki W rywalizacja przynosi uszczerbek interesom ogu. ^. Mimo to w ostatniej fazie pracy zespou uczestnicy n ^ P' wysikw, aby oznaczy dzielce ich granice. W m" , e

jagroenla, mwi, zwizek tworzy monolit. Na wiosn w czasie kryzysu bydgoskiego krytykowano Was, ale jednomylnie podjto strajk ostrzegawczy. Jesieni rwnie powszechnie przystpi" 0 do jednogodzinnego strajku generalnego. Zapytani przez socjologw jak ich zdaniem bd ocenia znaczenie ruchu w przyszoci ich wnukowie, odpowiadaj z ca prostot, e wierz w historyczne znaczenie Solidarnoci i w jej przyszo. Chocia czuj si przedmiotem atakw, sdz, ze uda si znale rozwizanie dziki jednomylnoci spoeczestwa polskiego w jego oporze wobec tych, ktrzy nad nim panuj; ta determinacja spoeczestwa stanowi najlepsze zabezpieczenie przed grob zewntrzn. N igdy nie pojawia si obawa, e atak na Solidarno moe by podjty od wewntrz. Partia wydaje si zdezorganizowana, a Solidarno ma do siy, by wsplnie z Kocioem wynegocjowa kompromis z parti i rzdem. Wprawdzie spotkanie Jaruzelski-Glemp-Wasa nie przynioso rezultatw, ale przecie doszo do skutku; nikt nie uwiadamia sobie, e zaamanie jest bliskie, e jest ju przesdzone.

SZCZECIN Zwizkowcy i politycy . J r m zabarwieniu nacjonalistycznym Stanowisko defensywne o zabarwie j m r a w j a i populistycznym okrela pogldy dziaaczy z Lodz, iW Wrodawa. i populistycznym b rfzjej zotony, 2amem Zesp szczeciski przedstawia oora - " * " " " E - ^ centowany. czego " a , e ^ * " o r o d k 0 w walk robotniczych. Szczecin stanowi jeden z ff * ^ ^ ^ ^.^ d g l e j e s t Porepresjach.ktreogarnW ^ i - k 6 w M w o d o t t i y c h r o z w i n ywa, podziemny ruch w o j ,w s t o c z n l im> w si w wielu zakadach pracy. zwa Warskiego,

/"

liro To miasto marynarzy Jest stosunkowo szeroko 0 l w dopyw Informacji I tui kontakty ugrankxiw. W sie,,,,.!"10 " roku jKiiwuitiiwte w Szczecinie '/ostao podpisane im | n r "' 0 t l przed Gdaskiem, NIC wic dziwnego, e Wehotlzq, J**"1 >Mwlu robotnicy s cile zwizani z tratlycji) walki p r z e , ?d partii, uwaanej za przeciwnika klasy robotnic.) i j0,noCk Puch sierpnia I postulaty Porozumienia Szczeciskie " * ikwl.| gboko w ich wiadomoci. Cl zwizkowcy s zdecydoWfJ przeciwni dziaaniom czysto defensywnym i nic maj zrozumie' dla radykalizmu wyraajcego si w marszach godowych, To nastawienie wizkowe nic okrela Jednak stanowisk wszystkie), czonkw zespou. Pogldy Innych dziaaczy, takich jak Krzysztof I Mieczysaw jednoznacznie wyznacza perspektywa uwolnienia spoeczestwa, ktra stanowi Inny wymiar dziaania Solidarnoci. Jeden z nich )csi marynaitciu, drugi prawnikiem zatrudnionym w przedsibiorstwie, obaj zgodnie s zwolennikami tworzenia sie, narodowych I demokratycznych partii politycznych. Pragn,, by Solidarno zdoaa uwolni ycie polityczne w Polsce. Krzysztof chciaby nalee do partii socjalistycznej, a Mieczysaw do ugrupowania w rodzaju chrzecijaskiej demokracji. Trzecia wystpujca w zespole tendencja Jest take nastawiona na dziaania polityczno, lecz zblia si do Ich defensywnego bieguna. Boena I Ludwika, ktrych rodziny wywodz si x ziem wschodnich, w sposb szczeglnie ostry wyraaj swj nacjonalizm. Horyzont prowadzonej walki okrela w Ich pojciu wyzwolenie Polski; tumacz, e ruch zwizkowy I samorzdowy stanowi jedynie etapy na drodze do celu, aby Polska bya Polsk*. Nacjonalizm ten nigdy jednak nie odrywa si zupena od aspiracji demokratycznych I nie przypomina zupenie nacj* nalizmu .reakcyjnego", jak go lubi okrela propaganda pVl n ' ktra jednoczenie ochrania ten typ skrajnej ideologii, wyra*'" przez .Grunwald".

^^vn

M M K A l ( M l 0 U C H t M w i w i u

271

Z c s p 0 | szczeciski ma wiadomoci,ego pogldy oscyluj pomld^^cmabiegunamhzicdncjstronyruchspolecznyTkt ^Utosamiaj si typowIzwl^kowcyucestm^cyw^Mpole , drugi- strony dziaania na rzecz uwolnienia spoeczestwa' ktre z kolei rozszczepiaj si n a dwie tendencje: denie do' demokracji politycznej ora/, wezwanie w duchu narodowym oparte na odczuciu wsplnotowym. Wszystkie trzy wyraane tendencje czy poczucie zablokowania: negocjacje stany w piartwym punkcie, strajki podejmowane w imi da lokalnych zagraaj jednoci ruchu zamiast go wzmacnia; rwnoczenie w samym zwizku rosn napicia wewntrzne.

Nieosigalny kompromis W tej sytuacji w pracach zespou pojawia si nowy element. |eden z socjologw, bdcy rwnoczenie ekspertem Solidarnoci. Jan Strzelecki, wraz z przewodniczcym M K Z u szczeciskiego, Aleksandrem Krystosiakicm, wystpuj na forum zespou z argumentacj na rzecz poszukiwania I uzyskania kompromisu. Krytyku| Komisj Krajow za to, e w imi czystoci zasad sprzeciwia si kompromisowi oraz za to, e przeszkadza usiowaniom Wasy. Broni polityki negocjacji, ktra wymaga odrzucenia nierealistycznych zasad I opowiadaj si za wzmocnieniem kierownictwa zwizku. W obliczu niebezpiecznej sytuacji, dowodz, trzeba wykaza odwag negocjowania, a zwaszcza dotrzymania warunkw kompromisu. Trzy istniejce w zespole tendencje w odmiany sposb i. MiiMrtizlel typowi dziaacze zwlzreaguj na te propozycje, Najbardty { kowukceptujjepocz^ tych Form dziaania, ktra w sierpniu WM

-'i
-'' . * : &

272

SCTtClA,W}TRONEKW*NIA

273

jednakcl dziaacze chc nadal wywiera presj n a w , zgodnie, e rzesze czonkowskie (baza) s bardziej r a l J ^ ni oni; robotnicy ~ czsto zniechceni i zaabsorbowani tr * o osobiste przetrwanie - s zmczeni i pragn powszech!^ ne go strajku, ktry by wreszcie rozstrzygn spraw. D z i a l a l n e p " oe samorzdu przybiera posta bardziej lub mniej chaoty C2n e h wysikw zmierzajcych do organizowania rnych syste^ rozdzielnictwa, co w rezultacie prowadzi do jeszcze Wikszej dezorganizacji gospodarki i ycia spoecznego. W sumie dziaacze cl, cho w zasadzie popieraj negocjacje uwaaj, e s one coraz trudniejsze, przyznaj te, e ich wasne stanowisko w coraz mniejszym stopniu pokrywa si z pogldami rzesz czonkowskich, ktre skonne s kady kompromis uwaa za kapitulacj. Najdalsza od uznania zaproponowanego scenariusza porozumienia jest, mecz prosta, tendencja defensywna, nastawiona na dziaanie na rzecz uwolnienia spoeczestwa. Ludwika i Boena twierdz z uporem, e konflikt midzy Polsk a reprezentujc interesy Zwizku Radzieckiego parti jest nieuchronny. Ich bojowo, bliska KPN, ma gwne rdo w nacjonalizmie, a wyraa si w takich przedsiwziciach jak rozprowadzanie w zakadach pracy ksiek o prawdziwej" historii Polski, Przypominaj o zbrodniach ZSRR, broni pamici Marszaka Pisudskiego i przywouj obrazy bezkompromisowej walki Polski z panowaniem ZSRR. Takie pogldy prowadz do odrzucenia kompromisu w imi przekonania, e nie okrela on adnej strategii politycznej. Ludwika i Boena rwnie nie chc konfrontacji i nie s zwolenniczkami przygotowywania si do niej; ich zdaniem waika zbrojna czy powstanie nie wchodz w gr. Obydwie dziaaczki czuj, Ich nacjonalizm i odwoywanie si do historii nie tumacz si i jzyk dziaania, lecz po prostu wzmagaj odmow i opr. Dziaacze, ktrym najblisze s ideay demokratyczne i rzy odrzucaj nastawienie populistyczne, na swj sposb ta

^ r y k u j proponowany kompromis. P r a g n n e g o c j a c j i ^ U j a jednak, e s one moliwe tylko wtedy, gdy l

B

^ m o cni e ni U dzi a an i eruchu.Proponuiwiecst r a i k g e n e r a l n y a l e w ich pojciu, odwrotnie ni w przekonaniu typowych dziaaczy wizkowych, strajk ten powinien przede wszystkim stanowi narzdzie Walki spoecznej i demokratycznej. Nie ma tu mowy wizaniu do sierpnia 1980, a samorzd gospodarczy jest 0 na traktowany jako zwyky etap walki politycznej. Umiarkowane propozycje Jana i Krystosiaka odwoyway si do oglnychzasad ruchu; tu odwrotnie, dy si do wolnych wyborw po to, by polska staa si krajem .normalnym".Takie rozumowanie moe sprawia wraenie, ze w Solidarnoci wzbiera fala rewolucyjna: odrzuca si etapy porednie, nie ma ju miejsca na gr pozorw, najwyszy czas, by z tym wszystkim skoczy. Mimo to dziaacze nie uwaaj si bynajmniej za radykaw; w swoim mniemaniu s realistami i stawiaj obok siebie wiemozasadom i wiadomo krpujcych dziaanie ogranicze. Mieczysaw i Krzysztof myl na dwch poziomach: jeden jest pragmatyczny, drugi okrelaj zasady. Partia tak dalece blokuje wszystko, e nie s w stanie okreli takiej praktyki, ktra jednoczyaby oba te stany ich wiadomoci. W dugich wywodach przedstawiaj zespoowi swe stanowisko, ale nie udaje im si go jednoznacznie okreli cigle oscyluj midzy dwoma biegunami. Denie do uwolnienia spoeczestwa i uznanie istniejcych przymusw nie mog w ich projekcie sple si ze sob w sposb harmonijny. Zbyt intensywnie przeywali demokratyczne i narodowe aspiracje, by mieli si teraz ich wyrzec i zgodzi si na pozostawieme part, r^kcjikiemwaniaspoeaesn^^ Wszystkim tym trzem tendency przeciwstawn koncepcj. ^ ^ R o d r jest wyranie zwizkowe, wydaj ?
C

i c n a

kompromis, ale

/
m

en*""*'' * * *""
m a tok,ch knJrz/ M b y 1

11

275

twierdza,fa"< ' ** &<> P o P r 7 e c , L o t DajbwMeJ upolitycznieni dopuszcza),- m y , t y | f c o 'J. negocjacjach, ktre stawiayby^nacznie da.e, ) d c e ^ odwrotnienacjonalici-cho waciwie powinni z e w Z g u d | | k , ; we pomady odrzuca wszelkie pertraktacje - unikaj, , , * Zesp ten oywiony nadziejami z lata 1980 roku nie wie w j przybra postaw W warunkach obecnego kryzySU, Dzlajajj czysto zwizkowa jest zbyt ograniczona; przejcie wadzy n l wchodzi w rachub, a przeciwnik jest zbyt znienawidzony, b mona byo uwierzy w moliwo trwaego z nim ukadu, Przeznaczenie Ze spotkania na spotkanie ronie wrd czonkw zespou poczucie obezwadnienia i wielu z nich ma wiadomo, e zbliaj sic do kresu moliwoci. Jeeli do lutego - mwi jeden z nich - nie zawarty zostanie kompromis, dojdzie do konfrontacji, gdy sytuacja gospodarcza sianie si nie do zniesienia. Nikt jednak nie wyobraa sobie konfrontacji w postaci przejcia wadzy przez Solidarno, Jeeli proponuje si strajk, to tylko Jako rodek nacisku prowadzcy do negocjacji. Zespl pogra si w bdnym kole opinii, z ktrych nie wynikaj adne koncepcje) dziaania; uwaa, e trteba wywiera moliwie najwiksz presj na wadz, aby doprowadzi do negocjacji; rwnoczenie panuje przekonanie, e przeciwnik w Istocie wcale ich nie dice. Zesp odrzuca perspektyw konfrontacji, ale rwnoczenie uwaa j za nieuchronn, gdy przeciwnik nic Jj zdolny do kompromisu. Wielu uczestnikw sdzi, te Jaruzelski przygotowuje militaryzacj caego ycia zbiorowego 1 rozmyln t sabotuj negocjacje. Mimo to nikt nic rzuca wezwa, b y ^ 1 przygotowywa si do otwartego konfliktu. Zespl czuje na sobie cienie fatalizmu historii. Wl* owu powraca do wspomnie represji z 970 roku, Kr/y*

wiadcz, i e jest gotw z g in 4 , ale nie z larabinem w reku beznadziejnym powstaniu. Grupa uje s i e s p y c h a n a J * " owitemu zerwaniu. Radykalne deklaracje 1 totalne odrzucenie istniejcego systemu nie wiadcz przy ty m jednak o rewolucyi n y m charakterze ruchu, stanowi raczei wyraz sprzecznych uczu ludzi czujcych nieuchronno losu, .Spotkaniesocjologwzdzialaczamiiadyrobotniczejwstocau jm. Warskiego po raz ostatni ukazuje w penym wietle poczucie obezwadnienia i narastajc w nich wiadomo, e nie panuj nad wypadkami, lecz daj si unosi ich biegowi Czonkowie samorzdu przyznaj, e nie ma on nic do zrobienia; teraz gdy partia nie panuje ju nad przedsibiorstwami, jest niemoliwe o czymkolwiek decydowa tak dugo, jak dugo nie zostanie wprowadzona w ycie reforma gospodarcza. Dziaacze samorzdowi przyjmuj ten obraz ruchu, ktry przedstawia jego stopniowe wznoszenie si na wyszy poziom od uwolnienia zwizku przez uwolnienie przedsibiorstwa a do uwolnienia caego systemu gospodarczego. Nie wierz jednak, aby partia bya gotowa zgodzi si na kompromis na najwyszym poziomie. Take i oni maj poczucie, e zblia si okres represji ale nie s w stanie przeciwstawi im jakiej strategii politycznej. Nikt nie sdzi, aby rozstrzygnicie przy pomocy siy byo bardzo bliskie, ale gdy dziaacze ci po zebraniu odprowadzaj nas do domu, z rozmw prowadzonych podczas te| listopadowej nocy wynika niezbicie i ze ruch jest wedug nich bliski zerwania. Odrzucaj strateg,? przemocy 1 wojny, ale rwnoczenie wrazze swym W ^ k o h n

( t t i l c c ^ Wa-awsUmpo^^^ niepodlegoci narodu i w imi demokratyczny

,J
276

WNIOSKI Koczc opis poszczeglnych zespow b a d a w c z y ^ postawa pytanie czy oglne hipotezy dotyczce a t u r y J g J ar Zd, te na ktrych oparlimy prezentowane anali Z y p o ,aj uchwyci odmienno zespow badawczych i * toc dyskusji; atwo bowiem stwierdzi, e Solidarno jest z j e d n e strony ruchem robotniczym, z drugiej za ruchem narodowy^! atwo take pokaza, jak ruch ten integruje i ujednolicaj rne komponenty. Znacznie trudniej jest natomiast dowie prawomocnoci przyjtych hipotez i pokaza, w jaki sposb w rnych momentach i rnych miejscach istniejce w Solidarnoci tendencje tworz Cao, czyli moliwe kombinacje skadnikw dziaania. Raz bior gr motywy narodowe, to znw zwizkowe; w pewnym momencie silniej ujawniaj si reakcje defensywne, w innym dominuj projekty ofensywne. W kadym wypadku trzeba wiedzie, dlaczego tak si dzieje, a przede wszystkim trzeba wykaza, e pojcia, ktrymi si posugujemy maj warto wyjaniajc. Utworzenie wikszej liczby zespow badawczych byoby wskazane, chocia i w tych, ktre si uformoway, doszy do gosu wszystkie problemy i reakcje, jakich istnienie moglimy stwierdiic podczas wielu innych spotka, take w innych miastach. Zakadamy, e mona znale w Solidarnoci tendencje o nastawieniu wyranie ekonomicznym czy te zdecydowanie nacjonalisty" nie jest wszake dzieem przypadku, e nie odegray one w ruchu istotnego znaczenia. Zanim zajmiemy si caociow interpretacj poszczeglni* > zespow badawczych, warto przypomnie trzy gwne idee- n' ktrych opieraj si dotychczasowe analizy,
sl)

)ub

oddziela si od innych, ruch si r o z p r 7 e g a ,eg0 paania si zaamuje. ^ ***>*

t } Dru

g a teza gosi, e Solidarno - b d c a ^ ^ spoecznym i rodkiem uwolnienia spoeczestwa - daty d przywrcenia autonomii ycia obywatelskiego Ten ^ u J i tyw skania j do domagania si. aby przedsibiorstwa bvhr mo kierowane przez prawdziwych menaderw, do obrony swobody wypowiadania si oraz do denia do wolnych wyborw. Rozrnienie dwch stron dziaania (teza p i e r w n a | druga) Solidarnoci doprowadzio do rozpatrywania jej ewolucji jako nastpstwa trzech kolejnych faz. Pocztkowo Solidarno jest ruchem spoecznym wyraajcym ogromne nadzieje zrodzone z sukcesu strajkw na Wybrzeu: potem godzi onarolruchu spoecznego z deniem do uwolnienia spoeczestwa obywatelskiego, przypisujc gwne znaczenie reformie przedsibiorstwa i caej gospodarki, C O wymaga take przeobraenia Sejmu. Wreszcie w trzeciej fazie, w wyniku wewntrznej dynamiki ruchu, a take wskutek pogbiania si kryzysu gospodarczego i politycznego. Solidarno bardziej bezporednio wkracza w dziedzin polityki.zabierajc gos w sprawie reformy instytucji, stawia nawet problem wadzy. Nasze badania wykazay, e midzy wiosn a jesieni 1981 roku nastpia zmiana klimatu, ktr analizujemy jako kolejne przejcie (wedug przyjtej terminologii) od Solidarnoci t do Sohdarnocl u. a potem od Solidarnoci u do Solidarno, m. 3 ) W r e L i e wedug tneciej tezy owoprzedwies^od^ch i) wreszcie weu 8 soBdinwW musi by uzupez a s a d n i c z y c h w e ktoo rwdz^ nie nlone uznaniem w j e j * V , n e g 0 bard*le| na aftrmacj nloneuznaniemwjejoniedwochod^^ bardziej defensywnego, zone ' opo d m iotti,drugiego praw 1 na utwierdzenie W * " * * p ^ t a k e n i * istniejc bardziej ofensywnego. ft*** p i a t w powstaje obraz merechzasadnia^^cat^ ktre janiej pwedsw"

0 Po pierwsze, Solidarno jest jednoczenie 1 w spo nierozczny walk zwizkow, dziaaniem na rzecz den W I I ruchem narodowym. Gdy jeden z tych elementw

* ,

276

clii

Cv.na*.ST*0HK2i**<*

WMDZ.AIVII RMWKAIRM.OUCH
KOHPOOMIW

279

Uwolnienie spoeczestWa Defensywny populizm (3] Dziaanie kontrofensywne Duch Porozumie Gdaskich (2) Demokracja polityczna (4)

Wa

Pierwsza tendencja jest bliska rewolucyjnemu ruchowi zwizkowemu. Jej si napdow jest ruch typowo robotniczy, ktry niekiedy ogranicza si do obrony interesw ekonomicznych, ale czciej wyraa zasadnicze przeciwstawienie klasy robotniczej | wadzy tak ekonomicznej, jak politycznej. Druga tendencja jest najblisza pierwotnemu duchowi Porozumie Gdaskich; liny ruch spoeczny czy si w niej z wol uzyskania prawnych I politycznych gwarancji dla swobody dziaalnoci zwizkowej, Trzecia tendencja jest zupenym przeciwiestwem poprzedniej; nazywamy j populistyczn, ale nie w tym sensie, jakiego to pojecie nabrao w historii rosyjskiej, pnocnoamerykaskiej czy latynoamerykaskiej, ale w szerokim znaczeniu nadawanemu temu sowu przez nasze zespoy badawcze: obrona sabych przed silnymi, niszych ogniw wobec przywdcw, obrona robotnicza I zarazem nacjonalistyczna, ktra najostrzejsz posta przybiera w dziaaniu prawdziwych Polakw", Wreszcie czwarta tendencja czerpie swj dynamizm z projektu generalnej przebudowy spoeczestwa. Dla niektrych oznacza to konieczno osignicia trwaego kompromisu z parti, w pojciu innych Idzie o faktyczne zerwanie, jeli nie z imperium radzieckim, to w kadym razie 1 mod etem spoeczestwa komunistycznego. Sa poszczeglnych tendencji i reprezentujcych Je pW" wWcw jest tym wiksza, im bliej rodka tej tabeli si sy"u'

a. cho bywa krytykowany przez ^ i a k masowe poparcie dziaaczy , . m a jed tego, 4* jest jednoczenie czowiekiem ruchu sLeczn wanie tak okreli charakter Solidarnoci - i z a n j m ~Z on ktry wynegocjowa z rzdem caociowe p o r o z u m i e n i e ; S robotnikiem/przywdc strajku w Gdasku, znanym take ze swego kultu Matki Boskiej Czstochowskiej. Rozmaito i zoono przejawiana w pracach wszystkich spow badawczych wyklucza moliwo utosamienia ktregokolwiek z nich z okrelon faz. postaci czy tendencj w obrbie ruchu. Warto jednak wykaza, e zestaw przyjtych hipotez pozwala zda sobie spraw z ogromnej liczby powstaych opracowa, zapewnia lepsze zrozumienie dynamiki grup I prowadzonych przez nie dyskusji. Rozpatrzmy kolejno trzy wspomniane wyej hipotezy. Na wiosn 1981 jest dla wszystkich oczywiste, e Solidarno jest rwnoczenie ruchem zwizkowym, czynnikiem demokratyzacji i ruchem narodowym. Socjologom uczestniczcym w pracach zespow nietrudno przychodzi przekona uczestnikw, e takie wanie ujcie powinno by punktem wyjcia ich refleksji. Tyle tylko, e grnicy z Katowic podkrelaj z wikszym naciskiem swoj wiadomo robotnicz i narodow ni swoje zaangaowanie w walk o demokratyzacj; ale ta ostatnia sprawa nie jest im bynajmniej obca. jesieni przeciwnie ni wiosn, te trzy komponenty ruchu oddzielaj si. a nawet nietaedy tworz przeciwstawne bieguny. W zespole wrocawskim na przykad vvybuchomgwaltownegonacjonalizniutowarzyszy^ul^n uzgodniony^rozwiz^^^ ten, podobnie jak. na swj sposb j j ^ co wydaje si skania raz w jedn. 4 S o l j d a r n o i c c * r p i e zagraa wrcz jego jednoci. P o ^ u , m e n t o W R u c h ays nacjosw si z poczenia tych trzeie ,by ^-stk ie de swe nalistyczny nie byby silniejszy, gdy* *

wjednym tylko kierunku. Stawaby si izolowany^,, bowiem Solidarno jest ruchem powszechnym, s k u p u j " dziesi milionw Polakw, ktrzy wcale nie maj t yc h ^ pogldw politycznych ani wsplnych interesw z a w o d w ani nawet podobnych Jconcepcji co do tego, jak naley 2 stosunki z parti i ze Zwizkiem Radzieckim. *
siv

281

Ewolucj Solidarnoci mona przedstawi jako przeksztacenie si ruchu spoeanego w ruch uwolnienia spoeczestwa, w t J ! przejciu pojawia si faza porednia, akcentujca zarwno zwij. kow jak polityczn kwesti samorzdu. Takie ujcie pozwala okreli miejsce jednych zespow w stosunku do innych, z tym jednak, e w obrbie kadego z nich w sposb nieco odmienny ukadaj si relacje midzy tymi trzema postaciami Solidarnoci, oznaczonymi jako Solidarno r, n i lii. Zespoy ze Szczecina i Gdaska, ze zrozumiaych wzgldw, maj najwiksze trudnoci z wykroczeniem poza porozumienia podpisane w ich miastach, tym bardziej, e daleko jeszcze do ich wprowadzenia w ycie. Wstrzymuje to proces stopniowego przechodzenia tych zespow z jednej fazy do drugiej, wzmagajc napicie midzy pierwotn postaci ruchu jako ruchu spoecznego a pokus dziaa politycznych, przed ktr wzbrania si wielu dziaaczy z wybrzea, co sprzyja z kolei rnym postaciom radykalizmu. Grnicy z Katowic s najbardziej przywizani do ruchu spoecznego w jego czystej postaci; stad wypywa ich sia, lecz take rosnce napicia. Wsplna wszystkim wiadomo kiasowa wyraa si u jednych poszukiwaniem kompromisu z partia po to, by nie da si wcign w obszar dziaa politycznych, a u innych prowadzi do totalnego odrzucenia istniejcego reimu. W odzi i we Wrocawiu Solidarno, mimo oporu umiarkowanych dziaaczy wyranie przechodzi do dziaa politycznych, co prowadzi do powanego osabienia ruchu, czego w s z y ^
S W i a d o m i

Solidarnoci nie byo to, e dziaaa poza tor ujc nim zawadn i czy. wobec tego, SoS I ? ? " ' " I e u5il ^ a a sldo odmiennej zasadyprawomocnosc^zdliT 0 " wobec Zwizku Radzieckiej . m * wn5g0 Solidarno nie stwarza zagroenia dla swej wasnej warszawski jest najbardziej w l a d o m y wch p X m ! zesp zachowujc nawet rezerw co do tezy 0 trzech kole inych f a z a c h ' ewolucji Solidarnoci. Przyznaje, e dziaanie n a rzeczdemokratyzacji przybiera na sile, lecz nie wyrzeka si Idei powizania tego typu politycznego dziaania z dziaaniem zwizkowym. Obserwacje te doprowadzaj nas do trzeciej czci wnioskw. Czy koncepcja przedstawiajca Solidarno jako swojego rodzaju system relacji midzy czterema gwnymi tendencjami daje jasny obraz dyskusji prowadzonych wewntrz naszych zespow badawczych i czy pokazuje wystpujce miedzy nimi rnice? ... Te cztery tendencje nie wystpuj we wszystkich zespoach, ale te aden z nich nie identyfikuje si cakowicie z jedn z nich. Cao prac szeciu zespow wskazuje si jako debat midzy tymi tendencjami. ., Dwie tendencje s silniejsze od innych i ich przeciwiestwo stanowi centraln o wszystkich dyskusji: z jednej strony duch Porozumie Gdaskich, z drugiej defensywny populizm, na wiosn sabylecz wzmocniony jesieni. Idea wadzy robotniczej, silna na lsku, jest blisza duchowi Porozumie Gdaskich ni defensywnemu nacjonalizmowi czy idei demokracji p^htycznel. gdy nie przybiera nigdy postaci rewolucyjnej i < * " * * > . ^ d z a a j c y w G d a , ^ ^ ^ , cele w fonnule^rozum-enia w s ^ ^ n F _ d w . n t e g r a c j U t . r a porozumienia: ale zesp e<* J g n o m i M C J i poszczeglnych wyraa si we wzmocnieniu . ^ g , spou upolityczniaj skadnikw dziaania; niektrzy ^ j j k o w y r o dziaaniu, si, inni koncentruj si na typo

- P wstaj pytania; czy od samego pocztku **

/ .Vi

u
M 2

aocmic*.sT*W* * ^mJzmem podkrelaj cakowity rozdwU mied^.< i n3dzl^mlakryzySemspoierstvra,pr7^du^?^^ ^sekwencje tej sytuacji. ^dramatyczne Zespl warszawski posun! najdalej refleksje na temat ^SoHdarnosdodpierwotnejjejrohnichuspolecznegodo'ml'i" aspoecznej uwalniajcej spoeczestwo. Nigdy nie przechwta
W

wm

283

Grnicy z Katowic spontanicznie cz rne tendenci w ramach wiadomoci wsplnotowej J wok Idei w | a d * botniczej. Niektrym dziaaczom chodzi o program p o l i t y ^ ' Inni snuj plany bliskie koncepcjom rewolucyjnych rad robotniczyd- Defensywny populizm nie wyraa si nigdy wprot, 0 . n/ewa gP3 ^ s k a , d z , c d a , e ^ n f t w e z w a " r c d o niezalenoci* zwizku, ktre zwraca j w stron dziaania demokratycznego. Po 13 grudnia wanfe owo poczucie wsplnoty popchno lzakw do odwanego I ofiarnego przeciwstawienia si p r z e . mocy w ich kopalniach. Jesieni zespoy z odzi f Wrocawia s nastawione znacznie bardziej defensywnie. Ograniczaj si do aflrmacji robotniczej f narodowej. Niektrzy z uczestnikw tych grup zajmuj nawet pozycje skrajnie nacjonalistyczne. Oddala si duch Porozumie Gdaskich, z oporami mwi si o demokratycznych metodach postpowania. Fakt, e zespoy te utosamiaj si z Jedn tylko ze wspistniejcych w ruchu tendencji, osabia Ich zdolno dziaania. Cay ruch zdaje si odrywa od tego, co stanowio Jego nadzieje I dawao mu si; teraz okrela si ju tylko przez sw opozycj wobec przeciwnika, wiedzc przy tym, e nie zdoa go pokona; prowadzi to do trwania w oczekiwaniu na kompromis, ktry stanowiby w rzeczywistoci zaprzeczenie wasnych uczu I nadziel. Zespoy maj wiadomo, e straciy Inicjatyw I e nie pozostaje Im nic innego Jak protestowa. Natomiast jesieni 1981 w Szczeclnfe duch sierpnia 198" pozostaje nadal bardzo ywy; ale 1 Inne tendencje, tu silniejsze ni kilka mlelcy wczeniej w Gdasku, wystpuj obok siebie. Nie dokonuje s | ju synteza rnych orientacji. Tak wic zesp^ wiadomy, e nie Jest Ju zdolny panowa nad sytuacj, powraca do ducha Solidarnoci z czasu Jej narodzin, jednak obecne wanwW I odpowiadaj ju tym z jesieni 1981 roku. Aflrmaeja zasad 2 sierpnia 1980 roku staje si nostalgicznym wspomnienie" '"dawnej pmmlokl; robotnicy ze Szczecina * na\w\^^

|a dziaaniu politycznemu dziaania zwizkowego. Zesp n, w sposb bardziej zdecydowany ni Inne, umiejscawia si w modelu, ktry okrelilimy mianem Solidarnoci 11, przypisujc centralne znaczenie problemom reformy gospodarczej 1 tworzeniu rad pracowniczych. Ta centralna pozycja zespou warszawskiego tumaczy pocztkow sabo Jego analiz, gdy wiosn rozwaania dotyczyy Solidarnoci 1, a take pniej, jesieni, gdy nadzieje zespou zostay zawiedzione.Z kolei na pocztku lata. gdy dochodzi do spotkania z zespoami 2 Gdaska i Katowic, zesp przedstawia wyjtkow si analizy. Wida wtedy, jak wszystkie Skadniki dziaania cz si ze sob, co umoliwia zespoowi wypracowanie szerokiej koncepcji samorzdu, zarwno na paszczynie zwizkowej, jak politycznej. To krtkie przypomnienie potwierdza uyteczno wysunitych hipotez i pokazuje, e niezalenie od znacznej rnorodnoci oraz zmiany koniunktury od wiosny do jesieni^ wszystkie zespoy stanowiintegralnczer.churep^ceg^kbs
t

si unikn zarwno to"'"nttJ' J demokratyczne rozwizanie konflikt V a wadz.

spoeczestwem

s\

V,

[RozdziatVnjj
OPR

^nopol PZPR w yciu publicznym, ale tomnsy te oe, e istniej granice, ktrych nie wolno przekroczy Rui dom ^prbowujeirozpoznajetegranice^rzeczywistocijednakich te paekracza, zatrzymuje si przed bariernie do pokonania Z drugiej strony nie podejmuje si adnych konkretnych krokw, by zrealizowa, aktualnie postawiony cel ruchu. Solidarno mwi o referendum, o moliwoci stworzenia takich czy innych instytucji, ktre miayby zastpi instytuqe oficjalne, ale nie przechodzi do dziaania. Ci, ktrzy sadz, e nadszed czas przejciad akcji politycznej, skupiaj si poza Solidarnoci w istniejcych od paru miesicy grupach czy klubach politycznych. Mwi si o nich, e przeksztac si w partie polityczne, nie robi jednak w tym kierunku praktycznie nic. Daleko mniej kwestionowane s dwa inne przyjte przez ruch Ograniczenia. Nacjonalizm przybiera w Solidarnoci coraz ostrzejsz posta, a antyradzieckie wystpienia staj si coraz czstsze i coraz bardziej jawne.Jest to jednak tylko czysty werbalizm, ktry nie tumaczy si na jzyk dziaa; ci, ktrzy wysuwaj na pierwszy plan polityczne postulaty nacjonalizmu, czyni to poza ruchem, zasilajc szeregi KPN, Wreszcie Solidarno nie wtpia nigdy w konieczno reformy gospodarczej, wymagajcej od pracownikw znacznych wyrzecze; postawa przywdcw wzywajcych nieustannie, by unika lokalnych strajkw o charakterze ekonomianym. znalaza naleyte zrozumienie w najn.zszych ognlwachruchu Tak wic do koca ruch prz ^ ,
rozdartte

PRZEKRACZANIE OGRANICZE? Wizja ruchu, ktry z etapu na etap zmierza coraz dalej, a ku pene) niepodlegoci narodowej, powracaa czsto w dyskusjach naszych grup badawczych. Dokonujc historycznego bilansu Solidarnoci, trzeba postawi pytanie, czy wizja ta odpowiada rzeczywistoci. Czy ruch stopniowo przestawa si samoogranicza? Solidarno przyja trzy ograniczenia swoich dziaa: kierownicza rola partii w pastwie, ktra - zgodnie z postanowieniami Porozumie Gdaskich - nie jest kwestionowana; przynaleno Polski do bloku pastw wschodnich i wreszcie umiarkowanie zada zwizkowych - liczenie si z kryzysem gospodarczym. Wydaje si, ze na Zjedzie pierwsze z tych ogranicze przestaje obowizywa w momencie, gdy ruch przyjmuje postulat zorganizowania wolnych wyborw do rad narodowych i do Sejmu oraz domaga si rwnoprawnego dostpu do rodkw przekazu, "godzi w kierownicz rol PZPR. Cele te s wprawdzie: przez wszystkich przyjte, co nie znaczy, e ruch zaniecha samokontroli. Z jednej strony nie wchodzi w gr perspektywa przeksztacenia Solidarnoci w dominujc si polityczn, ktra na drodze wyborw odebraaby PZPR wadz. Dy si do znalezienia muy, ktra mogaby pogodzi demokratyzacj ycia public* oz "trzymaniem kierowniczej roli partii. Pragnie si z " l e ^

midzy przyj, aeczyw,

tymi zasadami p r a k --* t y k^ , ^^ Jn i % J J v n * * * * mi a a prawym e w o i n 0 przeicra. stoci narzuajc o g r a n i - " 3- a r t l w w y r o o w n y wyraz tym Niektrzy dziaacze dawali n i e * ' ^ 1 9 r o k l l j , * Kuro sprzecznociom. Na poci* 1 P ' a t w o i n y C h wyborw wydaje mu wielokrotnie powtarza, e * | n n y n i e wy^a. wtedy sip^dwczcsnylnf^^samKuromie^zmej rwnie umiarkowanych P8 .&-\&3fci

2 s 6

^T^.WSTRONZtR^NI*

KHDZUtvlrl: OfR

ato re mkIubupomyanego ; kt r egopierwsz ymzadan * e s t wyonienie kandydatw do lokalnych i r e g i 0 n a l n y c h . " row, ktryzatem przez samo swoje istnienie stara si n a r , pewien pluralizm polityczny. Jest to skrajny przykad, ktry p o k a z u j e , jak rozlegy obszar rozpociera si przed ruchem, ktry nie * przesta si samoogranicza. i przeywa nieustannie napicie midzy pragnieniami a realnymi moliwociami.
jes iWC)

ODMOWA KONFRONTACJI

palka z odzi proponuje utworzenie milicji robotniczej, Bujak Warszawy sugeruje powoanie rodzaju rzdu tymczasowego", aRulewsW z Bydgoszczy uzupenia to propozycj przeprowadzenia W przypieszonym terminie wyborw, wrezuitacie po caonocne) dyskusji przywdcy Solidarnoci ogaszaj tekst, w ktrym stwierdzaj, e wadza uchyla si od zawarcia narodowej zgody, i zapowiadaj podjcie dwudziestoczterogodzinnego strajku generalnego w wypadku uchwalenia przez Sejm nieograniczonych penomocnictw dla rzdu. Niezalenie od werbalizmu pozbawionego praktycznych nastpstw przywdcy Solidarnoci nadal broni si przed tendencjami rewolucyjnymi, mimo e sytuacja sprzyja takim tendencjom. W tym samym czasie, gdy podaj do wiadomoci zapowied ewentualnego strajku generalnego. Wasa dwukrotnie odwiedz arcybiskupa Glempa, by wraz z nim rozway moliwoci kompromisu z wadz. . W pitek i w sobot 12 grudnia zbiera si w Gdasku Krajowa Komisja Solidarnoci. Uchwalone tam rezolucje wiadcz o rzeczywistym usztywnieniu stanowiska ruchu. Nie chodzi ju teraz o narzucenie porozumienia, ktrego wadza najwidoczniej nie chce negoqowac, ale o udowodnienie, e takie porozumie

Na wszystkich poziomach ludzie Solidarnoci s wiadomi tego, e ruch ma teraz do czynienia z wadz, ktra zdecydowaa si na uycie siy; Lech Wasa, ktrego nikt nie moe podejrzewa o zaniechanie czegokolwiek, co mogoby prowadzi do porozumienia, tumaczy, e moment konfrontacji si zblia, ale dodaje, e nie wolno da si wcign do konfrontacji nie na naszym terenie". Na wzr swego przywdcy cay ruch zdaje si dotknity paraliem: czy tego chce/czy nie - stoi teraz wobec przeciwnika, ktry decyduje si na konfrontacj. 2 grudnia po raz pierwszy od czasu istnienia Solidarnoci wadza uywa siy do zamania strajku. Podchorowie Wyszej Oficerskiej Szkoy Poarnictwa w Warszawie zostaj zaatakowani i usunici si z terenu szkoy w wyniku spektakularnej operacji milicji. Poza pierwszymi ywioowymi reakcjami Solidarno ogarnia konsternacja, a Lech Wasa, ogaszajc stan pogotowia", wzywa wszystkich, by czekali na instrukcje Prezydium Zwizku. Przywdcy Solidarnoci zbieraj si 3 grudnia w Radomiu. Wielu z nich ma wiadomo tego, e legalizm i odmowa uycia przemocy mog by interpretowane rwnie jako niezdolno do dziaania i niezdecydowanie. Lech Wasa jest przeciwny idei strajku generalnego, ale w obliczu prby si, ktrej nie chce, staje po raz pierwszy wobec propozycji podjcia przygotowa na wypadek bezporedniej akcji wojskowej lub politycznej.

no chce uzyska ******" reformy redzenia, przewiduje referendum, na temat m ^ ^ ^ ^ gospodarczej i wolnych ^ b o r / V iusHyprzyrozstrzyganiu narodowego protestu przeciwko " ^ ^ przyp omina o woli konfliktw spoecznych", co po raz _ m v / i ^ Solidarnoci poszukiwania negocI w j y w a ) c a d o strajku Przegosowana zostaje te uc o n y c h penomocw wypadku udzielenia prz SW ^adkacKwktryeh mctwrzdowijak^nie^^^^wocidziaama. instancje zwizkowe z o * ^

&

mW

T W * ' " " *""""""

gr k CS , ,7 m Se

MI

*9l(mH wat o*o* I 289 ||darnokl byli przekonani, e polska armia nigdy nie bdzie \a6 do polskich robotnikw, sdzili te, e milicja moe firte stan po Ich stronie, skoro wielu milicjantw, Jak wiadomo, pragno Si zrzeszy w Solidarnoci. Takie wanie pogldy rozwija przed podzielajcym je audytorium Kroplwnickl, wiceprzewodniczcy Solidarnoci wfcodzf,dodajc przy tym, e W ocenie zwizku rzd nie dysponuje rodkami pozwalajcymi na wprowadzenie stanu wojennego. (By on pniej przez kilka j a t wiziony). Jako ruch uwolnienia spoeczestwa I Jako ruch spoeczny Solidarno nie oczekiwaa tego, co nastpio, I nie przygotowywaa adnego oporu. Pierwszym odruchem tych, ktrzy uniknli obawy 1 aresztowania, byo organizowanie oporu w duchu waciwym Solidarnoci: piciu przywdcw w apelu strajkowym z 14 grudnia wzywa do tego, by .da dowd dyscypliny I siy, szanowa dobro pastwa I wmlarc moliwoci unika star z siami bezpieczestwa. Nasz broni jest spokj, godno I zwarto organizacji zakadowych'. Zarwno przed, Jak I po zamachu stanu Solidarno, swobodnie dziaajca czy represjonowana, w swej sile i w swych sabociach zawsze reprezentuje demokracj. RUCH DEMOKRATYCZNY CZY WALKA REWOLUCYJNA? . 1 1* ruchem coraz bardziej rewolucyjCzy Solidarno stawaa si rucm ^ ^ ^ ^ ^ nym? Niezmiennie o d P W l | : jedno defensywne, dwaob icM a cile: ruch zwizkowy, ma ona ^ ^ ^ ^ ^ |uh ktre - jak widzielimy - W< ^ ^ r d z l e j ofensywne, mnie) populistycznym ***" ^tylC demokratycznych, ale zorientowane na odtwrz s jj r n 0 nie daty do Ani w jednej, ani w drugie! ^ J P
przejcia wadzy.

wchodzi W * * t " f T* V " ' ' ^ O*, m " L r , . , oporu wobec akcj * f c o i j czy S z y k o W a l o * HiH n h U CS l J,am konspiracyjnych, ^ 7 * * Mkby ; , *prsyoo"y*^ operni milicyjn [ w o j s k o w , , , ^ 5 v rfudnlu J2 rudnia C wszystkich tron napywaj.-, d o C d formacje o tym, e akcja taka jest przygotowywana. W^.,2 tfu/etom** im d/MW zostaje tej nocy a r t . s * t 0 w 3 n a ' jtonca zachowuj konsekwentn postaw uczestnikw nieuka, jcego przemocy ruchu spoecznego. Bdczupenym przeciwiestwem organizacji rewolucyjnej Solidarno funkcjonuje m zasadach jawnocl I otwartoci, ^ mogl,ilypyolowywadzlaanle nielegalne, skoro jej zebrania dostpne s dla wszystkich? Oywiona sw IIa. moraln I sita pynczliczebnoci sigajcej dziesiciu milionw czonkw, Solidarno rygorystycznie trzyma si legalizmu J prawond. nocl, cho wic dobrze, ze wadza funkcjonuje na zasadzie taj. nofcl .centralizmu demokratycznego", ze opiera si na przemocy I dyscyplinie, W pastwie cakowicie pozbawionym demokracji przezywa swoja, demokracj, ktr pragnie rozcign na cale spoeczestwo, Opierajc si na etyce przekona l na nieodpartej potrzebie wewntrznej demokracji, Solidarno nic moga przygotowa si do Interwencji wojskowej, Nie moga nawet dopuszcza myli, ze jest ona moliwa; jest uderzajce, zwaszcza po tym, co si stao, e mimo mnocych si oznak przygotowywanej operacji militarnej ruch nie mg I nie chcia sysze odgosu podkutych butw, Kto nie myli w kategoriach walki o wadz w pastwie, nie myl take o tym, e l*tnlcjca wadza moe chcie go z n l W nawet wwczas, gdy w | e dobrze o jej totalitarnym charakterze ''e ma co do niej adnych zudze, lst to klasyczna postawa tych aktorw spoecznych, t*W Mlafo z pobudek etycznych 1 nie doceniaj, '/agroertifl ,r0ny ^ k*iy odwouj si do siy. Co wicej, d * * *

 Jako ruch spoeczny, nieograniczajcy si do obrony i r U e r sw robotnikw. Solidarno walczya o uznanie wolnych z W | ** k6wzawodowych I o uzyskanie od partii prawnych i p o l i t y * " gwarancji ich istnienia, nigdy Jednak nie wzywaa klasy rob o t niczej do walki o wadz. Jako ruch uwolnienia spoeczestw niekiedy stara si doprowadzi do generalnego kompromisu, to z n w zamyka si w nacjonalistycznym populizmie, odwouj, cym si do mas czonkowskich, jest to jednak populizm raczej obronny ni ofensywny. Z adnej jednak strony nie goszono proklamacji rewolucyjnych. Spotkalimy oczywicie dziaaczy, ktrzy sami w swych zakadach pracy organizowali rozdzielanie dbr konsumpcyjnych, a take zwolennikw strajkw czyn. nych. W caym kraju, w warunkach postpujcej dezorganizacji, mnoyy si sytuacje podwjnej wadzy; niektrzy przywdcy dawali nawet do zrozumienia, e gotowi s popiera takie rozdwojenie, Postawa ta jednak bya skutkiem kryzysu, a nie wyrazem woli politycznej. Widzie w niej trzeba odpowied na aktualne potrzeby materialne lub te metod doprowadzenia do negocjacji, ktrych wszyscy lub prawie wszyscy pragn. Zachowania utwierdzajce obraz dwuwadzy czy te zerwania z systemem wynikay z potrzeby ukierunkowania rosncej irytacji, nie prowadziy jednak do zamiaru wzniecenia powstania. Robotnicy, ktrzy po grudniowym zamachu stanu zamknli si w fabrykach albo zjechali w d do kopal, byli niewtpliwie dziaaczami radykalnymi. Ale cho wiedzieli, e szykuje si konfrontacja, wcale si do niej nie przygotowywali. Gdyby celem ich dziaania byo przejcie wadzy, zamiast czeka, podjliby jakie inicjatywy; zorganizowaliby kontrakcj; przewidzieliby jak polityczn ripost, staraliby si na przykad zajmowa budynki publiczne czy przygotowywa si do dziaa konspiracyjnych. Po zamachu stanu wszdzie w kraju wyranie okrelali si jako aktorzy represjonowanego ruchu spoecznego, nigdy nie przyjmujc narzuconej sytuacji konfrontacji, wojskowej czy policyjnej-

, A powstaczy I e b strajk ich S""'" byt ' aktem , oporu, . . . . ale nie by to strajk powstaczy ani _* zbrojny- Robotnicy byli przekonani, e praca > - . . u . Uzbroiny-RobotmcybyhprzekonanUepracaiprodukcjasa ^nikami o rozstrzygajcym znaczeniu, byli te przekonani e przeciwnik myli w podobny sposb, nie dopuszczali i nie' chcieli dopuszcza myli, e wadza pastwowa rozumuje przede ^^ystkim w kategoriach porzdku i kontrolowania sytuacji, a nie w kategoriach pracy i produkcji, .Solidarno pragna jednak take uwolni spoeczestwo. Czy zrywajc z wywiechtanym jzykiem, nie stawaa si tym samym si rewolucyjn? Tu take kategorycznie odpowiemy, eni. Solidarno usiowaa narzuci demokratyzacj ycia politycznego i spoecznego; nigdy jednak nie chciaa zastpi istniejcej wadzy. Dya do tego, by rozszerzay si obszary negocjacji i wolnej gry si, by pojawiy si oprcz niej, zwaszcza dziki samorzdowi pracowniczemu i lokalnemu, inne sity spoeczne, z ktrymi mogaby negocjowa, spiera si czy nawet wchodzi w konflikt. : Strategia Solidarnoci moga polega na prbie narzucema postulowanej przez ni liberalizacji spoeczestwa w drodze

troli nad P a s ^ ^ f Z ^ ^ e s z c z e ^ e j : bya gotowa porozumienia z wadz. Sza naw , ^ ^ gQSpodaTMt ^ przyj wspodpowiedzialno " K e i w y r a e c z e w zamian wymagaaby od pracownikw posw?za gwarancje polityczne. . i a l a n i g dy inicjatywy wiadSolidarno nie tylko nie P*). ^ stwie,ae nieustannie czcej,ezmierzadoprzejcna^ ^ e W e d y r t a t a l j r s i W . < .' t,mW w tym ki
erun

,.anlfestacje mogce prze^ ^ ^ ^ ^

wodcy Solidarnoci P m i e ^ l l u b r z autorytet, aby o d w o l a c ^ ^ e S o i i a charakter polity"^

.^^>0

292

"J

^fakogwarantwolnoci wypowiedzi.bion,cw o b " w politycy*, chobyich pogldy-jakna p r z y k a d 2'f Ss^o-odbiegaryzupenieodtych.jakiesa.a^ podejmujcte obron na cise legalne, paszczyinie ( So!id ani ' e ; Jawsze bya nieufna wobec dziaaczy politycznych, ktry, z J dowali si w jej szeregach. '" Nawet obraz KOR-U, czsto le odbieranego, by w wielu wyp^ kach negatywny tam, gdzie sdzono, e jest KOR rodzajem awari" gardy politycznej usiujcej wcign robotnikw w przedsj.. wzicie obce ich interesom. Majc wiadomo,e nie moe by aktorem przygotowujcym przejcie wadzy w pastwie ani podjcie walki zbrojnej czy politycznej, bdc rwnoczenie oywiony wol demokratyzacji yda, ruch przeywa stae napicie midzy wymogami strategii a zasadami wewntrznej demokracji. Ilekro przywdcy Solidarnoci przymuszeni naglcymi okolicznociami podejmuj samodzielne decyzje wice cay ruch, tylekro - niezalenie od susznoci tych decyzji - podnosz si zarzuty i gosy ostrej krytyki wobec takiego trybu postpowania. PRZEKONANIA Nard polski, przez dugi czas pozbawiony swej pastwowoci, a i dzisiaj Kujcy obco systemu utrzymujcego si jedynie w rezultacie ukadu si midzynarodowych, nawyk do tego, by rozpatrywa swj los nie tylko w kategoriach politycznych. Sw tosamo opiera na wasnej kulturze i na afirmacji praw narodu wobec pastwa niezalenie od jego charakteru. Std pochodzi zawsze istniejcy dystans midzy samym ruchem a jego dziaaniem. Jest prawd, e Solidarno stawaa si coraz wyraniej ruchem uwolnienia spoeczestwa, ktry walczy o samorzd, zniesienie cenzury, a w kocu o wolne wybory; ale waniej? jeszcze prawd j e s t to, e aden z tych celw nie angaowa

szystkicn si ruchu. Solidarno jest zawsze ponad nimi, jak*|wiek byyby one dla niej wane, jest nadziej i oporem; nigdy odwouje si do koniecznoci obiektywnych/ale zwraca si nie u wo'' opartej na poczuciu sprawiedliwoci, czerpicej si z e - domej odpowiedzialnoci i ofiarnoci swoich czonkw. vfl a -rego rodzaju ruch mg mie skonno do przeciwstawienia zwalczanemu przez siebie autokratycznemu pastwu pewnej formy teokracji czy ruchu wsplnotowego, nietolerancyjnego i terrorystycznego; mg jednak rwnie odbudowywa od nodstaw demokracj, to znaczy system przedstawicielstwa politycznego. Jeli Solidarno nie ulega pokusie integryzmu, ale staa si ruchem demokratycznym, to dlatego, e umiaa okreli kulturow stawk swej spoecznej walki Solidarno walczy modernizacj i rozwj gospodarczy w spoeczestwie przemysowym, przeciwstawiajc si wadzy, ktra jest wadz klasy rzdzcej, oligarchii politycznej, a zarazem wadz obcego mocarstwa, ktrego program industrializaqi ponis klsk. Nie odwouje si do wiary ani do wsplnoty, ale do racjonalno, gospodarczejomrwnoczeniedosprawiedliwoaspoa^ L W U publicznego.^^

^oglnospoecznego^^ iantydemokraryczne, wystpuj) ^groenjepowane marginesowe. Nie wydaje si. V * gr trzydziestoletnie letnie panowa panu-.komunis ryczneJ nie ^ n o wio nawet - ^ sst a o M W i t o n PolakW tylko nie byo dla /"?ratyaego,gdyipo^mu^ bodziec do tworzenia ruchu d e m ' tkratyan. spoeczny walkzjedynwswoim rodzaju^J .^^zanyzwalkprzen . ^ ' h n t . i c z v musia b y n ' e r o ^ l w j e d n o s t e k .

luuiiguuuui.*;-"
8

hroniel

o S ^ y W o l ^ ^ . e k o n t y n u u j , cowniczychbyli^adoml^.

S
/ : ,
>V

\\'

>$a^*

i *****

*"~*

O E S M W 0*0*

1 293

^ zwDyrf> P * " * 3 ^ p c z e d e w f y s t k i m ^ w n a ^ ^o^^^r^awskfegoz^^ies, rwnoItLlami ^ kolegw *ab,tych w Poznani w 1 9 s 6 ^^Cd y ni<-G<. S k u W J970roku.Solidarnos p r 2 y w ^ rpd^U'^Pam^^0ro^^n0^ne^WK^ePoniaa przypominajce Polakom ich walk I Ich chwa?. Gdy nard by} poddany uciskowi dawnych wadcw panujcych nad z i ^ i piszem, jego nadzieje wizay si z utworzeniem pastwa, ktre by jednoczyo, integrowao i wyzwalao. Gdy - przeciwnie - nard jest ujarzmiony i eksploatowany przez pastwo, ktre powouje si na nauk, histori, a nawet na spoeczestwo, wtedy wystpujc przeciwko temu panowaniu o charakterze autorytarnym, a nie tylko modernizujcym, nard odwouje si do swojej kultury i wolnoci. Nie utosamia si z okrelonym programem czy z konkretnymi rozwizaniami politycznymi, pragnie ograniczy ingerencj wadzy, zapewni swobod przekona na obszarze wikszym ni yde prywatne. Solidarno nie jest ugrupowaniem politycznym ani te rewolucyjnym zwizkiem zawodowym, gdy jest ruchem uwolnienia spoeczestwa i kultury, ktre s podporzdkowane pastwu zarwno wszechwadnemu, jak niezdolnemu zapewni narodowi przetrwania. Solidarno nie wzywa do broni, ale do odpowiedzialnoci; sprzeciwia si pastwu, bo chce odrodzi ycie publiczne. Skoro nie pragnie przej wadzy, to zamach stanu nie moe jej zniszczy, swoj sil czerpie bowiem z wasnej woli i z przekonania, e przemawia zarazem w Imieniu narodu I w imi sprawiedliwoci. Niektrzy sdz, e Solidarno jest dzi zniszczona i te ogniwa oporu, jakie powstaj, nie maj wiele wsplnego z ruchem Istniejcym przed zamachem stanu generaa Jaruzelskiego; widzie" ""I "Solidarnoci tylko organizacj z jej lokalami, pracownikami owymi, systemem komunikacji, pras itp. Dla innych data 13 g r u d i a o z n a c z a k , s k pewnej metody aania ' 'kutecznej wobec przebiegoci przeciwnikwW

rowadzaft oni ruch do okrelonej strategii pootycznej i s Ponni sadzi, e intelektualici i Kbsd powinni teraz prze4\et i podsun masom robotniczym i chopskim nowy pian j z iaania-J e d n i > drudzy si mj-l; Solidarno byb czym wicej uorganizaq".a cele jej walki nie byy jedynie pofityczae. Kie *A oaaby zj ednoczy tak rnych mirtowi gdyby nie sia tkwica orzede wszystkim w przekonaniach. Te przekonania, z ich etyk i niezwykle gbokim poczuciem odpowiedzialnoci, nie mog by w adnym wypadku zamane samymi represjami policyjnymi czy wojskowymi, tkwi w wiadomoci ludzi i nie sposb wyobrazi sobie, by rozwiay si w cigu kilku tygodni, miesicy czy nawet lat dyktatury wojskowej. CzynionezSolidamodprzedewszystknndaaranieuywajcego przemocy, co skania do porwna z ruchem zainicjowanym przez Gandhiego W Indiach. Solidarno zawsze staraa si unikawszystkiego.comogobyprowadzidostanaazuzyc.em siry,nawetPoi3grudnia.mimooku.torpneya^adalbezwzgldnie zaleca stosowanie biernego oporuje to odrzucene przemocy nie pojawio si jako mniej oy bardae, t e o r e t y c y p y F ' , K _ Kirdziei nie bvo strategi czy podbudowana doktryna, ^ * .0(Unia ^ taktyk, jest ono wynikiem ^ e T umia ^ L on a w n i ownioski ski wycign przekonania wiadczcego o tym, ,, 5 i e m 3 niezachwian pewno z krwawych buntw z WO ku i e ma co do susznoci prowadzonej vi ^ ^ ^ si do Mimo licznego udziau katoiiK ^ . Wprawdzie misQ ymtt -sprawiedliwoci boskiej i nie nosi s a^ ^ ^ chraeCijaskiej pozostaje gboko a ^ ^ ^ p n n o i W i f c w * I wsplnotowej, ale tradyqe ^ryzniu. sunku do wsplnego przeciw^ ^ 3 M a x a webera -iestspoeanieusytuowan 8 .)^ Nasuwa to P robotnicyzSolidamocisP
0

^yndyka
5

^ ^ ^

- ^ ^

296

^TMiC. WS0"* "*"*''"*

ZAK

poprzez prac i dziki niej. Gdy robotnicy stan z ZaioQn rkami i produkcja usunie, strajk generalny obali wadz ^ nake nie mona zbyt daleko posuwa tego porwnania. Jest trafne o ryle, o iie przypomina, e aktor pragnie wyzwoli ^ eczestwo. zoone z wytwrcw i pracownikw; traci nato $P swoj warto od momentu, gdy strajk generalny niepeni fu t*C)1 rewolucyjnego mitu/jest bowiem faktem Chodzi wanie o to, e walka Solidarnoci jest rwnie w H, odpowiedzialn. Kady bierze na siebie ciar caego ruchu - k ^ dyangaiuje si w Solidarno caym swoim ja, a jeli wszyscy! h prawie wszyscy nosz znaczki Solidarnoci, znaczy to, e ws dziaaj, nawet w najdrobniejszych swych poczynaniach i gsich w imieniu caoci. Oto dlaczego ludzie godz si na wyrzeczenia ktre gdzie indziej byryby niedo pomylenia; chc w ten spo' sb powiedzie,* decyduj si wzi swj udzia w zbiorowym losie, a take e przyjmuj na siebie ca odpowiedzialno Std to poczucie dumy, ktre tak silnie przenika cay ruch. Przez szesnacie miesicy ogromna wikszo Polakw utosamiaa sie z ruchem reprezentujcym sprawiedliwo, odpowiedzialno I dum; wzespoleniu przeywaa szczliwe chwile odzyskania godnoaW jaki sposb represje zdoayby wyrwa te przekonania ze wiadomoci ludzi?

OCZENIE:

KONIEC SPOECZESTWA K 0 M U N [STYCZNEGO

Wojskowy zamach stanu, brutalno policji, ogoszenie stanu wojennego, przygnbienie ludnoci i opr robotniczy w fabrykach ~ rozwizanie, ktre zdawaoby si moliwe tylko w krajach zacofanych, powoduje taki bl i takie oburzenie,ze odczuwa si pokus cakowitego pogrenia si waobie: czy nie jestemy raz jeszcze wiadkami zgniecenia pnez brutaln przemoc wolnonowego as^atskazanejnamilaenieipoddanejprzelad^Oy poprzednich emigracji? Czy J j ^ J ^ v , n a Heroku wolnoci, stopniowo tracc a J m n i e j w e Franc ji, czywisto swego kraju? Czy ^ / ^ ^ j powiadczenia, e fala protestw nie zaostrza jeszcze ^ s p 0 , e a y ? na naszych oczach umierconejcen ^ . ^ jednake nie tak naley ^TLLd^tmi Nle wiemy. JaklmldwgW'W remne jest snucie
pRybior postac

wjtowy, daza-

t * * * ^ ^ ^ * * ' " *

co z n i k o ' ^ Z ^ ^ ' I ^ Z ! ^ ^ ^ ^
rak. ale nie ^ ' ^ t w o ^ ^ tr0 komunistyczne spo** s p o e a nego k poddaniem caego*^
kierownict

wu

' ,'f'

J*i.

298

KOWtC

* U :ert S TWAHOMUN.frvC2N M 0

KON tC$POUc

'

"^*^oMUN1$TYKNtc>

cuconemu p ^ l d w N l o ^ n t e c j polityczn
" ^ |c za przedstawiciela wiata pracy I czynnik S

partf|

oUv P o W

domcrfernlzacjf. Je " 3 r d P o l s k i p r 2 e t r w a 1 ' c h o M Ju z g " ,ek pozbawiony swego pastwa, to tym bardziej obecny z ^ w dziaania Solidarnoci nie zniszczy ruchu spoecznego i narod 0 .
m

o Powstrzymywanie si od pracy, sabotowanie jej, bierny

o p r

odmowa uczestnictwa nie raniej wymownie jak przedgrudniowe deklaracje I zgromadzenia publiczne wiadcz o konflikcie pr* e . dwstawlnfcym spoeczestwo partii, a take o przekonaniu p 0 . lakw, e yj poddani wadzy obcej Ich wartociom i ich potrzebom. Z drugiej strony niepodobna przypuci, aby partia moga si zmieni' i st3 si czym Innym ni aparatem kontroli i ucisku. Oderwanie si partii od spoeczestwa nie jest zjawiskiem nowym; istniao zawsze, ale byoby bdem sdzi, e dominacja komunistyczna bya wycznie tylko reimem okupacyjnym, narzuconym przez Armi Czerwon, zgodnie, jeli nie z liter, to z duchem Jatty. Przecie wielu obecnych przywdcw duchowych polskiego mchu wolnociowego byo w przeszoci komunistami z przekonania. Odnosi si to zwaszcza do takich postaci ycia intelektualnego i politycznego jak Koakowski, Geremek, Kuro, Modzelewski czy Michnik; dotyczy to take wielu dziaaczy robotniczych. Mimo brutalnoci, z jak rozprawiono si p wojnie z niekomunistycznym ruchem oporu, i mimo g w a t w epoki Stalinw skiej partia komunistyczna w przekonaniu wielu ludzi wyraaa nadzieje okaleczonego narodu pragncego si odrodzi, odbudowa zniszczenia, wyrwa z ubstwa, podnie poziom produkcji i zapewni najszerszym warstwom spoeczestwa dostp do owiaty i dobrobytu. Po wystpieniach w Poznaniu i po zrywie lego spoeczestwa w 956 roku nadzieje te odyy. Represi* skierowane przeciwko intelektualistom w 1968 oraz towarzysz ^kampania antysemicka ich nadzieje rozwiay. Wreszcie makra w grudniu t 9 7 o roku na Wybrzeu i stumienie rozruchw

1 9 7 6 roku zrywaj wizi reimu z klas robotnicza. Mi r a o t 0 sierpnia 1980 do grudnia 1 9 8t roku w szeregach S d a r n o d od pojawia si jeszcze nadzieja a porozumienie midzy P o 1 a k a r a I parti. Niehczn, tylko mwi o moliwoci powrotu do praw 3 dziwegosoqalizmu. Inni.znacznieliczniejsi,podkrelaj ezwy c h czonkw partii i czonkw Solidarnoci czy wsplnota ky emocji i nadziei, przeciwstawiajca ich kierowniczemu aparatowi partii. Poczynajc od poowy 1981 roku, wymieszane dotd nurty partii l narodu oddzielaj si od siebie. Partia nakazuje swoim funkcjonariuszom opuszczenie zwizku; Solidarno decyduje si wkocu usun czonkw partii ze swych instancji kierowniczych. Nalecy do partii robotnicy opuszczaj j masowo; opowiadano nam, e grnicy po dugotrwaym oporze strajkowym, opuszczajc zajmowany przez wojsko teren kopalni, ostentacyjnie rzucali swoje legitymacje. Po raz pierwszy w historii pierwszy sekretarz partii, uroczycie zwracajc si do ludnoci polskiej, pomija swj tytu partyjny i przedstawia si jako oficer oraz jako szef rzdu; daje przez to do zrozumienia, e bdc generaem, majcym za sob karier polityczn, dobrze wie, e ludno stracia zaufanie do partii. Oficerowie w charakterze komisarzy wojskowych zastpuj wadze cywilne. Czy oznacza to. e partia zostaa zmilitaryzowana? Tak, jeli chcemy przez to powiedziecie wiadza nie przesza w inne rce i e obecnie wycznie na sile wojsko, J -mmdcw. Nie, eli zechcemy CJwej wspiera si wadza p r z ^ ^ ^ lej okreli natur ^ ' * czy grup P ^ ' 0 * ? * . V *
same

litarn. Nigdy me z g o d n a ^ ^ . ^ ^
uo b StWU Ot y v

, ^ j .otysi totad o m a g a } a s i Soli.

darno, a mianowicie n P ^ . ^ S-|C w twierdzy pastwa, obywatelskiemu t n a * ^ ^ oddzielenie spoecze-

p oe e-

f o d ^ ** " a S ^
zr

h i s t o

stwa Niezmiennie odr*^ ^ rycznejpod^wy'

ezygn^

^ ^

4 .r-, A

w^tjflgp^'
cJ

iQO
tvffl

totw

CKMTW**0*iyNISTY<UNICO

KON,fCSPOETWMQMUM|STTcwtQo

301

czym by dawny despota, mogaby stosowa a p t 7 e n i i a i l tolerancj i .-epresje, nie pretendujc do panowania nad u m y . stand I nad wszelkimi formami organizacji spoecznych. A| e na panowaniu nad umysami zaley jej Jeszcze bardziej ni na t y m by wszystkie sukcesy spoeczne byy uznawane za jej w y Q n ' zasug. Nie mona sobie wyobrazi partii komunistycznej, ktra nie przypisywaaby sobie prawa do Interpretowania p r a w ' historii, potrzeb spoeczestwa i interesw pracownikw. j e s t a nazbyt oczywiste, e te roszczenia nie odpowiadaj rzeczywistoci, e partia jest wadz, a nie ludem, i Jeeli jej dominacja Jest tak uciliwa, to wanie dlatego, e nie jest to tylko panowanie pastwa. Jakakolwiek wadza totalitarna nie widzi siebie bez powszechnej zgody, choby ta ostatnia bya wynikiem wymuszenia lub manipulacji stosowanych wobec wikszej czci spoeczestwa. I oto przez z gr rok olbrzymie rzesze spoeczestwa polskiego mog sie wypowiada I y swobodnie poza parti, a gdy ten potny ruch spoeczny i narodowy zostaje zdawiony, partia musi ustpi przed nag si militarn i uzna swoj klsk, niemal wrcz swoje zniknicie. Niektrzy obserwatorzy polityczni, bezpartyjni sojusznicy partii lub jej czonkowie nlepenicy funkcji kierowniczych na par tygodni przed zamachem stanu zapowiadali, e wojsko, by pooy kres kryzysowi narodowemu, bdzie interweniowa i narzuci swoje decyzje zarwno partii, Jak I Solidarnoci, walczc o dowodzenie na toncym statku, Te przewidywania - ktre zapewne wyraay take nadzieje - si nie sprawdziy. Nie jest prawd, e armia, stajc pomidzy wadcami a spoeczestwem wystpia w charakterze bezstronnego arbitra. Me zerwaa zwizkw z parti i nie ma nikogo, kto by t w i e r d z *e aresztowanie Gierka wraz z kilkoma Innymi byymi przywdcami rwnowayo zniszczenie Solidarnoci. Prawd Jest natomiast, ie P 1rtia ' f s i , 'l "'e ma Ju adnego Innego oparcia, e utraci ^ p o d s t a w y s w e j totalitarnej wadzy.

CUt^mwionowymfasz^ie^,^ 21 U m l e w Polsce ma ) prawo wyraa w ten sposb Z e ' ^ a enienazamachstanu .ale widz t r i u m f ^ ^ gdzietrzebawdziejejklsk.Narodowy socjalizm m o b i l i tfumy, podsyca ich nacjonalizm, obiecywa sukcesy gospoda. ismkarwnoczeniekozwofiarnych.oskariaicomeczysto rasow i tworzc obozy koncentracyjne, ktrerycho stary si obozami zagady. Partia podporzdkowywaa swej ideologii l sile cae ycie spoeczne, nie tylko pastwo. Po pierwszej wojnie wiatowej w wyniku spowodowanych przez ni wstrzsw i rewolucji reimy totalitarne ogarny znaczn cz Europy od Woch po Zwizek Radziecki, przechodzc po drodze przez Niemcy, a pniej obejmujc kraje podbite przez Hitlera. , Dzi w komunistycznej Europie rodkowej totalitaryzm dogorywa. Rewolucja wgierska. Praska Wiosna, Solidarno pozwalay jaki czas - przez par dni. miesicy czy przez z grrok- mie nadziej, e zostanie on zastpiony przez demokracj. Wszdzie zwyciya sia zbrojna; Wgry i Czechosowacja zostay zajte przez obce wojska, a w Polsce przywdca wojskowy i polityczny, dziaajc w porozumieniu ze Zwizkiem Radzieckim, oszczdzi mu ogromnych kosztw dyplomatycznych, jakie pocignaby jego jawna interwencja. Ale ruchy! zrywy narodowe nie s jedynymi ofiarami przemocy wojskowej. Teraz ju wadza komunistyczna nie moe przemawia w imieniu spoeczestwa i historii; sia stanowi jedynejejoparcieizniky racje, ktory.nl uzasadnabswe ,)e y ' ' , .../-^wowacjiupokomemuokupowan e g 0 kraju ^ ^ , ' ^ S ^ ^ N * - * - zwyciony ruch pobuWU nabray* M i m uruchamiajc mas l u d ^ J . J k o v x y r sprzeciwu wobec niej. dopiero po inwazji radzi ^ ^ ^ ^ ewolucji w 1956 roku Na Wgrzech 'f*'*" p ^niej. bo dopiero w 968 roku, pozwolio KadArowU gospodarczej, to znaczy n doprowadzi do zasadniczej

J
302
J BIWlfCWWWWHUHBTYONfOO
KONIEC SPOltCZWSTWMOMUHBTYCZWGO I 3<j

mda faktyczn autonomi warstwie kierownikw p r 2 e d biorstw i znie totalitarna wadz partii na korzy nowej f0r 'maq'i kierowniczej, w ktrej partia zachowuje rol h e g e m o n i uznajc przy tym logik narzucon wymaganiami zarzdzania gospodark. Pozwolio to podnie produkcj i konsumpcj n a poziom, ktry pozbawi opozycj masowego poparcia. Skadary. jowane Wgry nie s bynajmniej demokratyczne i nie zniky tam represje,ale partia, cho zachowaa absolutn wadz w pastwie, nie moe ju przemawia w imieniu caego spoeczestwa, gdy przyja instrumentaln i pragmatyczn koncepcj zarzdzania gospodark.. Solidarno pragna oddolnie, przez masowy ruch i metodami demokratycznymi zrealizowa to, co na Wgrzech wprowadzono odgrnie, metodami technokratycznymi, pod oson represji politycznych. Pragna uwolni gospodark od dyktatu partii; pragna zapewne pj dalej, ale jesieni 1981 roku gwne jej wysiki skupiy si na tym pierwszym zadaniu. Na Wgrzech zdoano przeprowadzi czciowe zmiany w centralnych orodkach wadzy; w Polsce to si nie udao, gdy zmiany mogy doprowadzi tylko do demokracji, to znaczy do odebrania partii kontroli nad caoci ycia spoecznego (wedug wynikw sondau opublikowanych w .Paris Match* w momencie zamachu stanu tylko 3% zapytanych wyrazio poparcie dla partii). W adnym z tych trzech krajw nie zwyciya demokracja. W okupowanej Czechosowacji represje okrelaj istot systemu rzdw; istniejca na Wgrzech tolerancja nie jest rwnowana z wolnoci; Polska zostaa podporzdkowana wadzy absolutnej, jest ona jednak zacznie bardziej kontrrewolucyjna ni totalitarna. Suszniej jest tu powoywa si na przykady Franco czy Plnocheta n Hitlera ay Stalina. Czy wadza narzucona si spoeczestwu polskiemu Jest wada} Polsk, czy te jest agentur regionaln radzieckiej wszechPo<Cg<? Pytanie jest bardziej skomplikowane, ni mogoby sl

^dawa. Nie ma wtpliwoci, e w kraju komunistycznym, ernym swoim sojuszom, wojskowy zamach stanu nie moe przeprowadzony bez zgody l udziau Zwizku Radzieckiego. by (jie wiemy dokadnie, w jakiej mierze Zwizek Radziecki bezporednio uczestniczy w zamachu stanu, ale odpowied na to pytanie ma znaczenie drugorzdne. Armia polska jest cakowicie zintegrowana z siami Ukadu Warszawskiego i wszystkie jej poruszenia zale materialnie i politycznie od decyzji zapadajcych w Moskwie. Armia radziecka jest zreszt obecna na terytorium Polski i dysponuje tu wasn sieci cznoci To jednak, e Jaruzelski czy Kadr nie mog rzdzi bez zgody bd dyrektyw Zwizku Radzieckiego, nie zmienia faktu, e ich wadza jest silnie uzaleniona od warunkw waciwych ich krajom. Wojskowy zamach stanu w Polsce, podobnie jak specyficzne cechy wadzy komunistycznej w Rumunii, wiadcz nie o osabieniu, ale o wzrocie znaczenia czynnikw narodowych, a to dlatego, e wadzwtychkrajachokrelajwsposb coraz bardzie, wyrazistyjejfunkcjarepresyjna.k.s^ bardziejotwaruwobecniej.vrogoscna^.ejs^^sk robotniczych. Zwizek Radziecki nie dziaa ,uz obozusocj^stycznego.^ probiemwideologicznych^^^^^ow wszystkim o swoj P ; * L a r a y m i s p o r n y m i poza do sterowania P r a e m i a n a n U * osabiony sprzecznociami swoim terytorium. Ponadto sa j ^ Etycznym t jednej midzy swym dziaa"" 1 > ^mymi i spoecznymi strony a wasnymi problem a m * ^ ^ e ^ teraz barz drugiej. Twierdzenie. *sj* i e d a n e butem n t f f t f e dziej b e z p o r e d n i o ^ ^

egowbrewnaroao^^

YJ
KONIK SPOUC2MSTWA KOMUNSTYC7NSGO I

w*
w0 becaynnej wrogoci wszystkich pracownikw. R e l t r i L n y i zamachu stanu dawi wszcikle przejawy w i a d o m spoecznej 1 narodowej; nie moe jednak zapobiec temu, i e problemy wewntrzne nabieraj coraz wikszego znaczenia te d& na nich otwarte zerwanie zwizku pastwa z narodem' Represjami nic da sie wtoczy Polski w oglny s y s t e m s p o t e ; aestw komunistycznych, jak za czasw stalinizmu. Po zniszczeniu spoecznego i narodowego ruchu, jakim bya Solldarnoi; mona przewidzie tylko jedno, a mianowicie, ze wadza narzucona wojskow I policyjn si nie zdoa pozy. ska spoeczestwa. By moe system pozostanie wycznie represyjny, moe bodzie usiowa w przyspieszonym tempie, metod dyktatorsk przeprowadzi kadaryzacj" narzucajc brutaln obnik stopy yciowej po to, by dokona niezbdnej reformy gospodarczej; moe wreszcie bdzie zmuszony do zawarcia swoistego konkordatu z rzdzonym przez siebie spoeczestwem. We wszystkich tych wypadkach przepa miedzy pastwem a narodem pozostanie rwnie gboka Jak wtedy, gdy obcy wadcy panowali nad podzielonym rozbiorami krajem. Wedug najpomylnlejszej hipotezy Koci, stajc porodku w konflikcie midzy narodem a walczcym z nim pastwem, zdota zapobiec cakowitemu paraliowi gospodarki i ycia spocanego. Rola, jak stara si on odegra, opierajc si nowej wadzy, lecz nie wzywajc do czynnego oporu, lepiej ni jakikolwiek inny przejaw wrogiej koegzystencji wiadczy o tym, e w stosunkach wadzy ze spoeczestwem bdzie panowa zimna wojna. Wszystko wskazuje na to, e zakazany ruch zachowa t sam s I te same przekonania, ktre ywi za czasw swojego Jawnego mienia. Nie m a j u s p o e c s , e n s t w a k o m u n | S t y a n c g o wraz z jego

C a y nasz wiek by zdominowany przez totalitaryzm. Niemal wszdzie na wiecie, zwaszcza na wschodzie I na poudniu, na obszarach poddanych panowaniu kapitalizmu i podporzdkowanych si ekspansji handlowej I przemysowej Zachodu, same pastwa podjy zadanie wyzwolenia, odbudowy/wychowania I rzdzenia w imieniu spoeczestw pragncych wyrwa si t zalenoci. Ale nawet na Zachodzie narody pokonane w pierwszej wojnie wiatowej byy mobilizowane i terroryzowane przez pastwa totalitarne. Czy wreszcie zacz si zmierzch pastw totalitarnych? Czy formujce si poza kontrol partii-pastwa siy gospodarcze i ruchy spoeczne nie zmusz go albo do przeksztacenia si w zwyk dyktatur, albo do stania si orodkiem krystalizacji nowych klas kierowniczych, przy czym w obu tych wypadkach pastwo to nie bdzie ju mogo utosamia si z caym spoeczestwem I narzuca mu wasnej ideologii i wasnych form organizacyjnych?

Nigdzie na wiecie rwnie intensywnie Jak w Polsce niebya przeywana nadzieja na uwolnienie si spoeaestwa. Raz jeszcze nadzieja ta zostaa zawiedziona I zatriumfowaa siU ale cho wadza moe przeszkodzi wrozwijaniu si r u c h * * * * * nie jest w stanie przywrci partl.-pastwu zdolnoci dziaania w imieniu caego J j j j ^ s k u t k i n l e ^ pozytywne. Ten zmierzch t o ^ T dyktatury wojskowe mog kiePojawiajce si na jego m l e J s " J n a c j | s | y . U s c h y iku naszego rowa si polityk opart na ] e c e w w i e | u k r a j a c h zastpuje wieku boyszcze rewolucji g n , ^ ^ ^ Chruszczowa, go boyszcze wojny. Po *" l o w i a n i e i niekonsekwentnie Zwizek Radziecki stara s c p m s p o , c c 2 n y m , tym zwaszcza, p r z y z n a p c w n s ^ ' " * ^ g o s p o d a r k . Dzi te prby ktre miay wply* - k l ^ aJ y . Krajem tym rzdzi logika reformwsnacznejmler* J ^ c n o d a m spoeczestwa zakuje itiormwA! asgdype*16" r n Z aC Intelektualistw siy militarne), p0ez' r t e s c k a d r o r a * e s t , , ,_. postaw dysyd" t6W '

Elitarn ambicj; a jego ruinach, na grze, ostaa sie dyktatur "y *HneJ i kamstwa, na dole - zakazany ruch uwolnieni" spoeczestwa,

jog

low twueutw* MMMtryciNcao

oby

KON,ECSPOlE

**ou N l mNi,

rt

30?

z trudem lawiroJe midzy nimi n pastwem, uprawiajc podwjn gr przemilcze 1 lilpokryz|i. W Polsce wszystko Jest o w | e | e Janiejsza P 'mlMd Stadna partii nigdy nie udao si narzucie polcewnstwu swej towlltoroej wadzy; po 1956 roku nie zdoa* pna *obl<rflflnowo podporzdkowa niektrych dziedzin - J(1|( tycie nllgjno, rolnictwo, a po czci take twrczo Intelektualna, Jakeby wic tera, gdy sama jest swym wasnym cleniem kryjcym si za plecami wojska, mogaby odzyska wpywy w zakadach pracy czy w robotniczym ruchu zwizkowy m? skowany przemIlilaryzawarto pastwo polski ruch narodowy te &xiti6lnn wyrazistoci pokasuje wszystkim, czym Jest w Istocie ruch spoeczny. Do niedawna Jeszcze panowao odziedziczom po ubiegym wieku przekonanie. Je Istotne znaczenie mog mle tylko te mchy ludowe, ktrych walka .zgodno jest t duchem historii" dokonuje si przeciw staremu porzdkowi w Imi postpu, Koncepcja la przelcsztal.cnla.sll4 mas w rodzaj artnlf dowodzonej p r m przywdcw politycznych.1 Ideologicznych, wyrokujrych o tym, Juki Jest sens historii. dani i protesty mas HcKIc byy zwizane t powstawaniem nowej wadzy, Zrodzia si z tego najsilniej t Istniejcych postaci systemu totalitarnego: wadza absolutna przywdcw komunistycznych, sprawowana w /mi ludo, historii, nauki, Wszystkie swe dziaania przywdcy H podporzdkowali postpowi gospodarczemu, wyswobodzeniu Ml produkryjnych, kire miay obali bariery stworzone przez kapluNsiyanti stosunki produkcji | wprowadzi kraje w wiat obfitoci 1 wolnoci, Od il.wrii jui koncepcja ta nie odpowiada raiczywlstocf,

watclskle. Odkd masowy ruch nie ma jut za gwnego przeciwnika tradycyjnych sil starego porzdku, ale ma do czynienia t wadz wprowadzajc nowy zmodernizowany lad produkcyjny,
.1. in Infll tvlko zdoa untkn.-/ nl<.h,.,u J rum*-" -f.*Enaiwa wspoino-

wego IntCgryzmu, afirmuje prawa pojedynczych jednostek przeciwko unlwersallstycznym uroszczenlom wadzy. Ruch spoeczny szukajcy w prawach historii prawomocnoci swych racji dzi moe je odnale tylko w swej wewntrzne] potrzebie wolnoci. Std jego zwizek z moralnoci, podczas gdy wadza sprzymierza si z nauk. Std te silne u jego uczestnikw pragnienie ycia - ju teraz u siebie - w sposb, ktry byby modelem Stosunkw spoecznych mogcych W przyszoci powsta wszdzie. Dawne ruchy uwaay si za twrcw nieznanej sobie przyszoci I organizoway swe dziaania na wzr walki zbrojne], odkadajc na pniej zadanie przemiany indywidualnych I zbiorowych postaw, Solidarno nie przygotowywaa przyszej odbudowy Polski; je) czonkowie przezywali j na co dzie. Takie sowa Jal< baza", masy", a nawet .dziaacze" - nie odpowiadaj Ich przeyciu I dowiadczeniu. Suszniej byoby tu mwi orobo.nlkach.ospoerzestwle.odobrowolnychuczestnikac.
to

Raz jeszcze wiadomo Poiakw-tho w O P

^Matur s p o e c z n ^ dziaa prywatnych, zarwno M l J ^ J J * n a d a i p^dPolski ruch zosta P ^ ' ^ S I l . lylko dlatego, i . miotem represji, ale nic moe1 ^hmsilM,\e
odpowiada na}Bkb.y'P" e ^';. w V O t K,wy.Solidarnonte dlatego, to myl 0 W * * " * * J moci W b o l . u k * W l ^ si wic ni tylko jak ^ pastwa, lecz t*****
ak

thyM tylko w dnach tych, ktrych wiaro jest czystym zalepiulem. Nigdy . przed powstaniem Solidarnoci w Polsce - nie mielimy do czynienia z lak kategorycznym zerwaniem z owym dawnym wyobraeniem ruchw spoecznych. Nigdy w sposb U zdecydowany powoywanie si na postp ni? zostao w * \>kw pi7.ei powoywanie si tia prawa czowieka 1 na swobody

)adw pracy I * * " > *

v i

^ * " '

-.-T

*\,

5J
SM
pew i*KW!in*A nOMimnnctmQ

teulitniwj partii ironiecspoeczesrwa tomunls tycz ide do otwartej konfrontacji midzy wadc a spoe"** 0 ' *"**'" fKmlcdQ-przemoa pastw a ruchami spoeczny ' T * 1 ^ 6 " .

POSOWIE

wysza Jednak przy t y m

1

postaa Jako vvyniknucdzynn^oweir^^ -^'

w

StffitoM itiK.6 </ m o v

^ ,

J ' " ' P 6 ' ^ ba ^*czej,

P r8SOfio)oe

IN. M i m o to francuz tZ?k? "" *

fflacji Solidarno, J j j ^ *

cusklch.PowprowadzeniustarJl^

* W,

^^"del

Jt moi

"

RH s c zarazem jak najszybciej dotnoc ze swoimi przedsieniami I uzyskanymi Informacjami do zachodniej opinii publicznej. Zaiste nie byo to atwe, bowiem -pomijajc inne zebrane materiay - s a m 3 dokumentacja dwch dugich faz interwencji socjologicznej liczya sobie wiele setek stron maszynopisu. Dociekliwy czytelnik znajdzie zapewne w tej pracy zawinione przez popiech niedoskonaoci konstrukcyjne: te choby, *e materiay z fezy jesiennej, tj. z odzi, Wrocawia i Szczecina - s Znacznie ubosze. Powodemtegoate bya bynajmniej s 'absza praca zespow stworzonych w tych miastach. Wolno *!dzi, e badaczom francuskim zabrako Ju as m pogeb >'n analiz skoro wydawca I czytelnicy domaga i sie szybj udHzc, iKuru v ^^ solidarno jako ruch H odpowiedzi na pytani czy ^ M ^ spoeczny w Polsce w 9801.98' ^ ^ S atwo powie"as interesujce po upywie P * ^ ^ ht tory n e/ diie, e tak, powoujc si na motyw*

j;

r roku- ^ ~ 2 5 2

310

(.WEtKU***1

i*osiowit

311

polskiego czytelnika, jednoczenie wiadomo, e emocje, j a k i e budzi symbol Solidarnoci, nie znikny, cho s moe mniej intensywne i bardziej rnorodne. Ksika ta nie powstaa j e d . nak ani jako historyczne wiadectwo, ani tym bardziej ja k o manifest ideologiczny. Stykamy si tu z nieznanym nie tylko w Polsce przykadem analizy socjologicznej. Po pierwsze dlatego, e jest przeprowadzona w jzyku socjologii dziaania, po drugie dlatego, e dokonano jej nie tylko w ramach specyficznego jzyka teoretycznego, lecz oparto na oryginalnym schemacie badania, ktre moemy nazwa terenowym. W adnym wypadku nie miao ono przy tym charakteru sondaowo-ankietowego. Interwencja socjologiczna zostaa pomylana przez Alaina Touraine'a jako .praktyka teorii" ruchu spoecznego, rozwijanej przeze od wielu lat. Dodajmy- teorii osadzonej w programie socjologii dziaania. Polskiemu czytelnikowi rodzimych prac socjologicznych bdzie zapewne trudno usytuowa podobny styl mylenia. Dla jednych,, trzymanych na diecie pozytywizmu logicznego I obstajcych przy sztywnych standardach socjologii akademickiej, Touraine'owska analiza Solidarnoci bdzie zbyt ideologiczna, a za mao naukowa. Dla innych, przekarmionych Ideologi, Touraine'owski marksizm moe si okaza mao bojowy, zbyt rachityczny, jak na Ideologi spoeczestwa uciskanego przez totalitaryzm. W sumie nie jest 10 wic ksika ani dla czystych analitykw", ani dla czystych praktykw*. Moe wic zatem kady znajdzie w niej co interesujcego, gdy idzie o dziaanie spoeczne", a tym bardziej gdy idzie o dziaanie na rzecz, przeciw, obok czy niezalenie od Solidarnoci Przeprowadzenie interwencji socjologicznej, szczeg^ P " udania,dugotrwaego 1 osadzonego przytyk w nieznanym nam jzyku teoretycznym, przysporzyo pole m u zes Poowi badawczemu, kierowanemu przez Jana
neg0

Strzeleckiego, niemao trudnoci. Interw.,.,miaa w istocie charakter podwjny*. ^ E na poprowadzona przez Touraine'a w grupie P o l s k i c h ? , og ow, ktrych naleao zapozna z zaoeniami teorer^ nymi 1 wymogami proceduralnymi badania. Dopiero tak uformowana ekipa polsko-francuska bya w stanie przepro wadzi waciw interwencj socjologiczn, pracujc z grupami dziaaczy ruchu spoecznego. Skd bra si pocztkowy opr poznawczy polskich badaczy? Mona wskaza wiele przyczyn tej znamiennej sytuacji. Czynic to, kadorazowo dotykamy gbszych pokadw polskiego ycia intelektualnego. Ot socjologia dziaania Touraine'a miaa dla wielu z nas Zbyt leninowskie" oblicze1. Pewne kategorie teoretyczne, takie jak konflikt centralny, dychotomicznie pojte klasy spoeczne3 albo stawka waikfc zbyt bezporednio kojarzyy si nie tyle z marksizmem, na og sabo znanym, ile z ideologicznym monologiem .klasy rzdzcej" Jake niezaleni badacze/identyfikujcy si przy tym z wartociami niesionymi przez ruch spoeczny, traktujcy monoparti jako swego przeciwnika, mogli bez oporw przysta na posugiwanie si tek obcionymi pojciami? Chodzio nawet nie o to - co me zmienio si , niestety, z upywem lat - jakich czy te ktrych kategorii si uywa, lecz czyje one s. do czyjego repertuaru

, 1i , , , ! ,* ,,W .... ., t -i2 r u d n odbya sl, wD Pyi5->U '

pono wat ic vt >m>i. .wystp*

a^ato.***** ^ - * ^
W

I Atol T o u r m o ' a , -**^%wi*<* social Movement* i

* ^ t e , s E S ^ ^ "tir.*-*-*

ITJE^
POSOWIE

312

nale Sytuacja U tworzya i tworzy pewne nieprzekraczalne granice mylenia- Spjrzmy na socjologi, zarwno t akademick. Jak i t?. ^ra a n 8 a u J e s i ^ n a r 6 n e s P s o l >y -po stronie spoeczestwa' w Polsce lat osiemdziesitych, a przekonamy si. jak skrztnie badacze i teoretycy unikaj obcionego ponad miar pojcia, klasy spoecznej. Tymczasem w koncepcji Touraine'a trudno si bez niego obej, jak te trudno j zrozumie, nie przyznajc, e konfliktowa wizja spoeczestwa, ktr przyjmuje autor La voix etle regard, jest wynikiem krytycznego przetworzenia gwnych wtkw myli Marksa, a take przemylenia klasycznej socjologii akademickiej, od Durkheima i Webera poczwszy, a na Parsonsie skoczywszy. Czytajc prace Touraine'a, odkrywamy powoli, e wkada on najwicej energii w podkrelenie rnic midzy swoim myleniem a koncepcjami autora Kapitau. Touraine jest wiadom moliwoci nieporozumienia co do interpretacji jego pogldw i tego, e na Zachodzie marksizm intelektualistw jest emblematem krytycyzmu, niezalenoci od wadzy, wraliwoci na problematyk spoeczn. Jest jednak te wiadom niebezpieczestw std pyncych, zagroenia, jakie dla mylenia stanowi totalizm, a dla spoeczestwa - totalitaryzm. Jest raczej liberaem lewicowym ni przedstawicielem lewicy liberalnej. wiatopogld ten dojrzewa w nim dugo, ksztatowany bardziej przez yciowe dowiadczenie francuskiego maja 1968 roku i chilijskiego czerwca 1973 roku ni przez lektury apologetw i krytykw marksizmu*. Sdzi mona, e Touraine Prdzej porozumie si z liberaami konserwatywnymi ni fjypow schodni lewic. Sprzyja temu bdzie wyostrzona wadomo totalitarnego zagroenia, ktr podziela z wielce przez si szanowanym i jake rnym Raymondem Aronem,

powiedzia: Przede wszystkim sdz, e najwikszym niebezpieczestwem nowoczesnych spoeczestw jest system jednopartyjny, totalitaryzm. Panuje obecnie zgoda co d o L o midzy umiarkowan lewic i liberaami takimi jak ja. Na przykad Touraine zgadza si ze mn chtnie, e spoeczestwom naszym zagraa gwnie totalitaryzm, bdcy wyrazem nie tyle upastwowienia rodkw produkcji co zdobywczej ideologii, w rodzaju marksizmu-lenjnizmu"5. Nota bene taka - opierajca si na niezgodzie na politycznie okrojon wolno - moliwo porozumienia niekomunistycznej lewicy z liberaami otwiera rwnie szans dialogu z konserwatystami, co tworzy w zalenoci od ukadu si politycznych faktyczne konfiguracje orodkw politycznych Europy Zachodniej. Koczc kwesti Touraine'owskiego .marksizmu* ktry domaga si osobnej i pogbionej analizy, moe bowiem- zwaszcza w Polsce - budzi wiele nieporozumie, warto odwoa si do jego wasnej wskazwki interpretacyjnej i wiatopogldowej zarazem: Trzeba wybra pomidzy filozofi sprzecznoci [tzw. obiektywnych - P.K.J a socjologi konfliktw, Jedynie ta druga zapewnia moliwo uniknicia roli powierzanej chtnie nowemu Ksiciu, interpretatorowi praw historii". Idc dalej ladem moliwych nieporozumie, ktre towarzyszy mog polskiej lekturze koncepcji Touraine'a nie sposb ograniczy si jedynie do cynikw P ^ - ^
ktry

wszystkimi chccym, myle or

,terPretato-

zarowno zwykli, jak, j ^ S y m . w przewaajcej rzy, identyfikujc si 2 ruchem sH

^
5 6 *.* kP"**!"" Raymond An>n.W/(<" flJ&tflV S.1S4. Alain 1011!.^*'"''

Untal^rinf* " *
U n<

roku T

" " " " * ><i c nJonyiCr,W|lq.

'' byt raerdiiestoMyleinIm profesor""

^ J * * *

314

F*Wtt KUCZW

eosiowte

315

mlene patrz na Solidarno z perspektywy, ktr nazwabym riankow prnoci". Pewne, na szczcie niedue p a r t i e "tej ksiki zdaj si tej prnoci schlebia. rdem naszego dziwnego zadufania, a moe czasem dumy, jest smutne pooenie i pikne zudzenia. To pierwsze dobrze znamy, na czym wic polega to drugie? Ot w Polsce panuje do powszechne przekonanie, e tu, na granicy dwch wiatw - europejskiego 1 nie-zachodniego (bo tak jest wanie definiowany) - dziej si sprawy decydujce dla przyszoci wiata. Jeeli nawet ani opinia publiczna, ani intelektualici na Wgrzech, w Europie, Stanach Zjednoczonych czy jeszcze dalej nie podzielaj tego przekonania, to i tak trudno nam to dostrzec, albowiem pozostaje w Polsce do rozwizania tyle problemw, e pochaniaj one niemal bez reszty nasz energi. Tym, co si odsania, gdy zostaje ona faktycznie wyczerpana, jest przekonanie oparte wycznie na dobrej wierze, e inni te uwaaj Polsk za ppek wiata. C pocz, skoro dramatyczna historia ostatnich lat rzeczywicie przykua nie tylko nasz uwag intelektualn, ale I aktywno obywatelsk do tego, skdind niewielkiego, kawaka globu. Nie musimy przy tym si niepokoi owym swoistym, tym razem negatywnym samoograniczaniem", skoro wierzymy e pracujemy w laboratorium zmian prowadzcych do wolnoci nie tylko naszej, ale i waszej. Na pierwszy rzut oka ksika Solidarno, Analiza ruchu spoecznego 1980-1981 pomaga nie tylko podtrzyma przekonanie o wadze naszych problemw, ale wrcz je umocni. W kocu mamy do czynienia z nieczstym zjawiskiem przeprowadzenia W naszym kra u ) bada przez ekip midzynarodow, ktra zostaa uformowana z inicjatywy zrodzonej poza granicami olskl Wymagao to oczywicie przygotowa i stara, ktrych neusqr socjologowie nie francuscy 1 podjliby bez przekonania, e Soli'^n^plt " 1 Perspektyw.
6 1 SP eCZnym

Nawiasem mwic, warto si zastanowi, jakie to podobiepomidzy najnowsz histori Francji i Polski spowodoway, s t w a nie w twto e , wanie wojczynie ojczynieRousseau Rousseaupolskie polskiewydarzenia wydarzeniabtioBnlat 1980.,981 wywoay najywszy oddwik. Czy tworzce zasadniczy zrb czesnej francuskiej opinii publicznej pokolenie maja 1968 wsp . : . u tir a i crtrauMA t_i ,ao wt te, sprawie naiwif>rci na,w,cej An do Vi*.:,., powiedzenia? Jest to k w e k m nad ktr warto si zastanowi, zwaszcza e nie pozostaje bez" wpywu na przyszo stosunkw midzy tymi dwoma krajami, a waciwie - dwoma spoeczestwami. Oywajce od czasu do czasu zainteresowanie Polsk wwiecie moe nasyci nasz dum, ktra staje si tym wiksza (i tym dla nas waniejsza), im mocniejsze mamy przekonanie o naszych racjach i - niestety - im wyraniej daje zarazem o sobie zna nsz bezsilno. Ten wtek przynaley ju do analizy prowadzcej do samorefleksjj, ktra wymaga dystansu wobec siebie i wobec problemw ruchu spoecznego. Celom tym ma sprzyja niniejsza ksika. Samorefleksja, nie tylko zdaniem Touraine'a, ma prowadzi do okrelenia maksymalnego puapu moliwych do podjcia dziaa, a nie jedynie do samoutwierdzania si w susznych skdind przekonaniach. Trzeba tu z ca moc podkreli, e w koncepcji Touraine'a takie podstawowe kategorie jak ruch spoeczny, aktor, dziaanie i analiza su kadorazowo wydobyciu na jaw sieci stosunkw spoecznych, a nie emocjonalnemu zaakcentowaniu czy nawet etycznemu dowartociowaniu wvrazanvchorzez dziaaczy ruchu przekona, wyraany p , , . b c t n n i c a wowl Ossowskiemu'nazwi* skoTouraine-astaosiwPols^ ~ ^ a t ^ r o * ten pojawi si Jako r e n o m o w a n / ^ ^ przemysowego, nazywanego te p p c j i T o u r a ine'a, wpok niej(wmiarrozwo)uiprzeobrazekoncepq
^w.o s < d l o ""*- l M i "' S 7 '
s u *. 52-53

'

kt

^ g waga wykracza poza

, ^ ^ ^ "
^

*Z2S

316

'OSLOWit

317

tisociologii nie tylko zabrako przekadu choby jednej z jego ych ksiek, ale nawet omwie ich treci, napisanych przez S o n y c h w naszym kraj czytelnikw8. Niniejsza praca nie jest wstanie wypeni przestrzeni, jaka dzieli wczesne pomysy Touraine'a cytowane przez Ossowskiego od koncepcji ruchu spoecznego, do ktrej prowadzia droga przez analiz pojcia .nowoczesnoci" [modernie) i spoeczestwa programowanego. Tym trudniej pokusisi o przedstawienie tego rozlegego i rozbudowujcego si systemu teoretycznego w tym posowiu. Trzeba jednakwspomnie o oglnych ramach socjologu Touraine'a, aby pokaza, e badanie Solidarnoci byo zaledwie czci przedsiwzicia intelektualnego skrojonego znacznie szerzej. Wystarczy powiedzie,e zamierzenie to miao doprowadzi do stworzenia socjologii syntetyzujce/koncepcje Marksa i Webera. Nie to jednak jest dla nas wane w tej chwili, skoro chcemy badanie pewnego ruchu spoecznego (skdind warto doda, e Touraine nie ukrywa swojego przekonania o wadze Solidarnoci) opatrzy krtkim komentarzem teoretycznym. Touraine jest chyba jednym z ostatnich socjologw, ktrzy nie popadajc w radykalizm, jednoczenie wierz w spoeczestwo, tj. wjego si ycia, zdolno walki, wol polityczn, objawiajce si kadorazowo w sytuacji otwartych konfliktw. Ruchy spoeczne rodz si w polu walki o zasadniczym znaczeniu - tym samym zwiastuj kierunek spoecznej zmiany. Wedle Touraine'a w nieprzebranej mnogoci ruchw spoecznych, o mniejszym lub wikszym zasigu, trzeba - dziki analizie socjologicznej - umie wskaza te, ktrych stawk jest spoeczestwo jako takie. Tylko niektre zatem dziaania zbiorowe skonni bdziemy nazywa ruchami spoecznymi, Na miano to, w wietle teorii Touraine'a, sugiwaa Solidarno w latach 1980-1981.
** *to *fa^! ^ , i U W l o l d i MoMwsklego Nowe spolcaeAstwo pnemyslaPrfiKrf,/,r *""*' ( " " W H . Warnawa 1,75), w ktre) omawia on La acltl*

Touraine wyznaje podstawow dla s t l ,ini

- .

Z o ! % ? * ^ * d e : to system spoeczny jest o. a nie odwrotnie*. Wypowiada to credo l ' 3 "I"** g

,ej najbardziej metateoretycznej ksika T * ?

.Ludzie sami czyni histori; J ^ k * * ? dukuj ycie spoeczne, a w sercu sZ ****** p r "
L

. - , n S p o e C 2 e s t w a pali sie oeie L ruchw spoecznyc - Badanie g 0 r < , c h zjawisk s p o e ^ jakmU s ruchy spoeczne, jest - zdaniem Touraine'a Sm w ramach okrelonej koncepcji spoeczestwa, ktra zakada, e Jest ono hierarchicznie uporzdkowanym ukadem systemw dziaania, czyli stosunkw spoecznych pomidzy aktorami. Interesy tych ostatnich s przeciwstawne, lecz jednoczenie aktorzy sami nale do wsplnego obszaru spoecznego, tj. podzielaj okrelone orientacje kulturowe. Dowolne spoeczestwo nie wspiera si ani na gospodarce, ani na ideach; nie jest okrelon kombinacj instanqi lub czynnikw. Dwoma fundamentalnymi skadnikami spoeczestwa s historyczno, to Znaczy jego zdolno produkowania modeli wasnego funkcjonowania, oraz stosunki klasowe, poprzez ktre orientacje (kulturowe) staj si praktykami spoecznymi, kadorazowo (jednak) naznaczonymi jak (form) spoecznej dominaqi. Spoeczestwo niema ani natury, ani bazy, nie jest maszyn ani organizacj: spoeczestwo jest dziaaniem i stosunkami spoecznymi. Idea ta przeciwstawia socjologi dziaania wszystam odmianom funkcjonalizrnu i strukturalizmu"11,
~ ' "~ 1 Moriuiil Inn***!"* '' *" '
5 1 Rlt

fclcSmeIranIeblm<pocl^^^ mch6w5plemychtPl^wtislSun,mff.^Mfc K|auJEld.Mw*ol'<" Allln Tourainf.l> , t o -' , ' Ibidem, J.39-* '
0

nwn uarfisxi

POSDWIt

319

Prace spoeczestwa nad samym sob nazywa Touraine zatem jego historycznori {historitf). widzc jednoczenie toczc si? walk o to, kto bdzie kontrolowa ow historyczno, czyii - mwic krtko - jaki Jest decydujcy dia przyszoci kadego spoeczestwa aktualny sposb jego pojmowania, inwestowania jego zasobw i spoytkowania kultury. Jak powiada Touraine: .Ruchy spoeczne nie s marginesowymi przejawami odrzucenia porzdku (spoecznego); s to centralne siy spoeczne, ktre walcz ze sob o kierowanie samowytwarzaniem si spoeczestwa [la production de la soctt par elle-mme], s dziaaniem Was (chccychj ukierunkowa historyczno"12. Szukajc odpowiedzi na pytanie, jaki typ stawki pozwala badaczowi mwi o ruchu spoecznym, najprociej powiedzie, e jedynie analiza historyczna; ta a posteriori dostarcza argumentw na rzecz spoecznej i historycznej wagi pewnych dziaa zbiorowych. Socjologia, jak wiadomo, stawia sobie zadanie bardziej oglne; chciaaby przewidywa, wyjania, ocierajc si nie raz o atw do przekroczenia granic proroctwa. Wielu teoretykw nie daje si zrazi temu niebezpieczestwu i dziki nim moemy dyskutowa o przyszoci spoeczestw. Naley do nich take Touraine, ktry chce, aby jego socjologia dziaania bya naukowa, to znaczy prawomocna, aby nie bya jedynie wiedz owieconych. W tym celu konstruuje pewne pole badawcze, czyni swj projekt zadaniem empirycznym, cho w bardzo szczeglnym sensie, nadajc mu miano interwencji socjologicznej. Zanim przejdziemy do jej krtkiej charakterystyki, chciabym zaproponowa, aby na pytanie o typ stawki pozwalajcy wyrni ruchy spoeczne spord rnorakich dz.aan zbiorowych (zarwno grupowych, Jak i masowych) powiedzie w duchu autora Buntu mas, Ortegi y Gasseta. Ten -arystokrata na placu publicznym", ktrego sylwetka, pomimo
HWwit.4,

wszelkich rmc, kojarzy mi s i e z A | a i n e m T o u r a j n e , d.fc .Dobrobyt jest tym bytem. k t r e g 0 c h c e m y i a y bytem jako takim, nie bytem w ogle, nie jest yciem za wszelka , ale j a k i m yciem - wynikajcym z wyboru: I wanie cen owo ycie wymylone, tak jak wymyla si powie lub sztuk teatraln, nazywa czowiek yciem ludzkim, yciem godziwym dobrobytem. ycie ludzkie wykracza wic poza rzeczywisto naturaln, nie jest czowiekowi dane, jak spadanie dane jest kamieniowi, a zwierzciu sztywny zestaw jego ograniczonych czynnoci - jedzenie, ucieczka, wicie gniazda irp.- lecz on sam je sobie tworzy, a pocztkiem tej roboty jest wymylenie go* u . Ortega y Gasset z uporem podkrela swj punkt wyjcia, ktry nie sposb przeoczy, czytajc jego prace: Stwierdzilimy, e w istocie czowiek wykazuje rzadkie i uporczywe pragnienie ycia. Lecz teraz widzimy, e tak nie jest Czowiek nie pragnie bynajmniej by na wiecie Natomiast pragnie by majc si dobrze. Tylko to wydaje mu si konieczne, a wszytko inne jest potrzeb jedynie w tej mierze, w jakiej umoliwia dobrobyt"14. Ruchy spoeczne zatem bd tymi dziaaniami zbiorowymi, ktre cieraj si w walce o stawk kulturow najwyszego rzdu, czyli dobrobyt rozumiany jako dobry byt. Dodajmy, e wynik tej walki nie jest nigdy wcieleniem jakiej powzitej z gry idei, jest to bowiemostatecznyefelttstarciasikoAtowychracjiiinteresw. lak z tei naszkicowanej perspektywy teoretyczne, wyglda JakztejnaszKicowa / ^ interwencji socjologicznej? Poczetmiejscemetodyba ^ ^ Z J J ^ ^ o kowo stosowana bya prze a s l e p u j c y s p o s b badania ruchw spoecznych, jej a prezentuje trzy podstawowe o^n-a.. ,
.~kduf(**y^<to'^'l*to<|1,',c|m' *,-**o *w PtrwlM po'"*M Ibidem.-

iMUfttitucrrftwt

fOStOwif

321

,j Metoa interwencji socjologicznej zmierza do badania dziaania zbiorowego,zbliajcsl do moliwie bezporednio; badajc grup dziaaczy [ruchu) wystpujcych w tej. a nie fnnej roli, tj. jako dziaaczy. W imi tej roli grupa akceptuje interwenqe socjologiczn lub (wrcz) domaga si jej przeprowadzenia. Analiza socjologiczna nie dotyczy ani sytuacji (zewntrznej), ani wyraanych opinii. Wychodzi od prowadzonej przez dziaaczy autoanalizy, ktrej przedmiotem jest ich wasne zbiorowe dziaaniez) Dziaanie pozostaje nieodczne od stosunkw spoecznych. Interwenqa umiejscawia autora (analizy) w ramach interakcji ze spoecznymi partnerami, czynic podstaw pracy nad grupow autoanaliz bynajmniej nie wiadomo ideologiczn, lecz tre konfrontaq'i pomidzy stronami. 3) W podobnych warunkach badacz nie moe pozosta zdystansowanym obserwatorem. Taka obiektywno przeciwdziaaaby rozpoznaniu aktora jako takiego. Interwencja wymaga od badacza, aby by mediatorem pomidzy grup dziaaczy a ruchem spoecznym, do ktrego odnosz si dziaania grupy. Nowa koncepcja (roli) badacza, niebdcego ani obserwatorem ani ideologiem, odrnia zdecydowanie interwenqe od innych metod socjologicznych. Jest ona prb odpowiedzi na pytanie: jak mona bada dziaanie, nie niszczc go jednoczenie; jak mona analizowa ycie spoeczne bez jego znaturalizowaniar,s. jak wida, Touraine w wielce skomplikowany sposb usiuje uzasadni przydatno wyspecjalizowanej do celw badania ruchw spoecznych metody socjologii dziaania. Jego uczniowie i wspautorzy bada prowadzonych w Centre d'analyse et intervention soo'ologique z upywem lat uprocili 1 tym samym

otworzyli-formu interwencji socjologiczne. P ku latach praktykowania interwencji socjoioJ ^ ^

k"'

analizowania ruchw spoeanych,badaae Z 2 "![ a r S P 0 S O b U podjli prb posuenia s i m e t o d ^ ^ T ^ u nia,Franco,sDubetwmo,iwienaikr^sposobJo^P stawia interwencj socjologiczn;. ChodziobadaniejalaegodziaaniazbiarowegoJubwsplnega dow.adczenia opierajce si na kilku grupach, ktrych liczebno waha si w okolicach dwunastu czonkw. Grupy te tworz spoeczni aktorzy-uaestnicy badanego zjawiska, Zespoyzbieraj si od dziesiciu do pitnastu razy na roboczych spotkaniach [seances de frava//]. Zasadniczo mona wyrni trzy typy odbywanych seansw [ktre w wymienionej kolejnoci stanowi trzy etapy wsplnej pracy rPJOJ: i) Seanse otwarte, podczas ktrych czonkowie zespow dyskutuj z zaproszonymi rozmwcami - dobranymi jako sojusznicy, przeciwnicy 1 aktorzy badanego zjawiska. 2) Seanse zamknite, w trakcie ktrych czonkowie grup dyskutuj midzy sob i precyzyjnie okrelaj zajmowane uprzednio stanowisko. 3) Seanse analizy, w ramach ktrych socjologowie prezentuj czonkom zespow hipotezy wyprowadzane na podstawie pracy grupowej. .; ^ ^ ^ j e do dostarcz '"t^encjasocjolog^a^^^^^^^ nia zespoowego ^ ' a d e ^ J doprowadzenie do wsplnej na wsplnym spotkaniu , e ^ ^ d y m z Poprowadzonych analizy aktorw I socjologw. . o b o W y c n g m p spotykajcych bada stworzono par W l k u n ^ ^ ^ e s t a w t e k s t w e f e k d e < 1 si wielokrotnie. . n t ^ n ^
. nie dot]

,.ivnl"** " '*

,w

>6 Maro na "W-Ml-

^ZZ&kf*~
Wlwfork* A d * * *

322

MUKUC'

POSOWIE

323

o zasadniczej wadze [bdcych zapisem wszystkich spotka - P.KJ. ktre s nieprzerwan opowieci dziejw [le riclt linear derhistoire) grup objtych badaniem'". Pozostaje nam Jeszcze do omwienia kwestia, ktr z pewnoci rozwala kady czytelnik tej ksiki Czy oglne przesanki teoretyczne, czyli koncepcja ruchu spoecznego Touraine'a, oraz zastosowana metoda przyczyniy si do stworzenia prawomocnych ram analizy ruchu spoecznego Solidarno? Upyw czasu, Jaki dzieli nas od chwili, kiedy ta ksika ukazaa si we Francji (majc pniej jeszcze swoje przekady woski i angielski), uatwia t odpowied, albowiem pomidzy 1981 a 1989 rokiem sytuacja tak dalece si zmienia, e w powanej dyskusji nie jest wstanie osta si niemal nic, co powstao jako wynik emocjonalnego czy ideologicznego zacietrzewienia. Wiele zapisywanego rwnie przez opozycj papieru trafia nie od dzi do kosza, co od kilku dziesitkw lat byo wtpliwym przywilejem .wadzy mwicej do ludu". Ta ksika musiaa przeczeka pomnikowy czas niezomnej Solidarnoci gubicej czsto swoje lady w konspiracyjnych podziemiach. Stao si tak by moe dlatego, e bya popiesznie tumaczona, e pisana bya w duchu analizy krytycznej, e operowaa jzykiem klasowym" 1 e traktowaa Koci jako aktora" spoecznego i politycznego, anie tylko jako si duchow narodu. Wszystkie wymienione cechy analizy Solidarnoci, ktre hipotetycznie uwaam za przyczyny opnienia, z jakim polski czytelnik uzyskuje dostp do tej pracy, z upywem czasu okazuj si oryginalnym J niepowtarzalnym wkadem Touraine'a w rozumienie fenomenu Solidarnoci. Autor U retour de 1'acteur, bdc teoretykiem i badaczem .terenowym spoeczestwa w trakcie zmiany", jest cigle badaczem zmiany spoeczestwa przemysowego. Tego spo"7 Frucgij Quh** j^.

,eczestwa, ktre siebie samo produkuje metodami odpo powia^ dajcymi masowej uprzemysowionej praey. Tym a m no Touraine owsach analiz ruchu spoecznego SolidTrn^ ogranicza s. co najmniej do tej czci owego masowego systemu dziaania, ktra przypomina model dziewitnastowiecznego ruchu robotniczego. Zrodzi on w efekcie syndykalizm i dzisiejsz rozbudowan infrastruktur instytucjonaln gwarantujc wszelkie prawa ludziom pracy". Oczywicie byoby grub przesad twierdzi, e model Touraine'a, chccego uchwyci ducha naszych czasw, nie uwzgldnia politycznej woli stworzenia spoeczestwa obywatelskiego oraz problemu tosamoci narodowej i niepodlegoci pastwowej. Caa ksika jest dowodem na to, e mona umiejtnie analizowa konfiguracje, w jakie wchodz podstawowe tendencje dziaania. Nie zmienia to faktu, e Touraine nie ma wtpliwoci, i Solidarno jako ruch spoeczny to ruch robotniczy, mogcy przybiera rne oblicza, od populistyczno-nacjonalistycznego po ruch na rzecz uwolnienia spoeczestwa. Solidarno jest ruchem spoecznym o tyle, o ile formua zwizku zawodowego stajcego w obronie pracownikw zatrudnionych przez jednego pracodawc - monoparti-chroni go przed rozerwaniem na czcb narodow, obywatelsk l pracownicz. Touraine moe si myli w ocenie wagi tych kwestii, ktre wykraczaj poza unowoczeniony model ruchu robotniczego. Nie docenia, m o i m A m , zoonego problemu gulacji gospodarki 1 ^

wej

nych). ktre nie " ^ * ^ L wiadomo, liderzy ruchu W ruchu spoecznym * i 8 r ^ d z i a l e m , spodpowzbraniall si wwczas przeo^^ s p o , e a n e g o - o w e g o wiedzialnoci za tworzenie -P w a d z y a mglis. , - '--r,n nrzed^zmui * nava. U ^ ^ ^ p ^ d ad ' " " J c h . Touraine .. ^ tychwarunL moc. bosobleznaznieslych^

N^-SS

(, K W /(!"/

j J

IU.-V I M ' ' " ' ' '"W> Ingresu narodowego. *1 ,,U w *c nit h , "'"^ * 'l*Ww zawodowych pretensjo o to,

.r'Tr

! ^ , l*M.n< Py/cd- p o ^ n w punktu widzenia, k t y ' ., ((,,,IW|, u<^<Um" "<"" W ' W " " P ' ^ ' " P'"Mzycelami Iowymi ^mmpnh realizowanymi przez Solidarno ^dm^kMpor-min.lenln* wadzo. Teurem pozostaje wierny iwemu zainteresowaniu ruchem mlwmlwym, ktre/,' stopniowy upadek w f potontcitawwii nrosmmowiiych o'osll wczeniej. Analiza Solidarnoci przewali) i opAinlk oMiq*Interwencji tfocjologlanych poszukii/(icyli prowJfflwcBo nicliu spoecznego. Olcgnqcu z p r a o . rwflml prac, ktra odbywaa si w piciu grupach francuskich Mahay wiekowych, zostaa zakoczona zim.-}, na przeom! tgfli I icfl2 roku, po przeprowadzeniu bada w Polsce. W nydanoj w J9O4 roku kslqzce powiconej mchowi robotalcwinu, ostatnim jak dotychczas wsplnym raporcie badawc z a podpisanym przez AlalnaTouralne'a, Mlchela Wloviorkc I Pranroia Dubeta, znajdziemy wiolo uwag na temat osaboni I upadku yndykallzmu na Zachodzie, Autorzy pis/.,}: NieuikMe od swojej orientacji polityczne/ wszelkie organizacje wiekowe napotykaj te sam trudnoci w Jaki sposb poiqctyi danino ii\dank t dziaalnoci, polityczni)?" Na to sabnicia awlpkw zawodowych wAnlli, Niemczech I Stanach Zjrdnoaonych kryzys syndykatom) francuskiego wydaje sio tyra oitrwjnty te ma w nim swj dodatkowy udzia rzqdzone pwifocjalbidwpafotvra opiekuczej pracownicy oczekuj) wwpleofni* o Ittore zabiegaj.-} bardziej ze strony pastwa K wlptt* zawodowych". Z kolei - Jak wywodz dalej nutor/y Uknk -,f.pf(!|a pbc*iHi znacznie czciej ni* dawniej j twh^m urnowym zajmowani sio obroiu) party)S| 0ll

'OSOWlf

podejmujc coraz bardziej konflikt nie lest zagroony wewntrznym r l T ^ " ' 3 ' ^ k l t a n sic z bardziej ambitne, m k ) / . ^ m , ktre b i e r z < J powinien wybra obron na|gor,e) L ? """'"J? C o /lU0v naprawy gospodarki?"', W">ych czy polityk

325

Pawe Kuczyski 1989

**W-bM na'*yeo uwzgldnienia wymoki ,0,W

< H Alain NwliiftMliKriWI.U

frMPtlM* ** <*,w*" " " * l^'iM,l '*"*

BIBLIOGRAFIA PRAC WYKORZYSTANYCH W ROZDZIALE I

Arendt C1972 Hannah Arendt, U sysUme totale, Paris. Semi ^ (wyd. polskie: Korzenie totalitaryzmu, . ,-z, thim. Daniel Griberl Mariola Szawiel, Wydawnictwa Akademickie i ProfesionaJnewyit zmienione, Warszawa 2008). B*beau(i<)6o).Andr6Babc3U,LesconseikauVriersenl>obgne.JUhiers de la Fondation des Sciences politiques", no o, Colin, i960. Bromke [1967): Adam Bromke, Poland's polities idealism venia realism. Cambridge, Harvard University Press, 1967. Betheli [1971): Nicholas Bethell, Le communisme polonais, igs8-t$p. Gomuka et sa succession, preface et: postice de Georges Mond, cradutt de I'anglais par Alexandra Mond, Paris, Seul). 1971 Broue\ Marie, Nagy (1966): Pologne-Hongiie Inlettes Pierre Brou\ Paris, B.D.I 1966. Dziewanowski 1976): M. K . Dziewanowski. The communist party of Pohnd , An outline of history, Cambridge, Harvard university Press, .976. choisisettraduies

sous la direction dc Jean-jacques Marle et Balazs Nagy. presentes par

D z i e w a n o w s k i

New York, Columbia University Press. .977-

W*.KV*^*+^ **'

.Esprlt-.numeryspeclalnezestycnla^.^nia^ r , revolution des Cornells Ouoriers, 196SFayc, FBera 0977 ^ s e n s par fean Pierre Paye. yog, documents eommuniqu v

sit doit. t " onl $en~l*tt > '977Se t

d u i u ct ln,r< luitS P 3 r V l a d f t n t r a a u d e Fl

'UO!HF 1 A

329

*cra.

arls.

Fayard, 1968-

" * """We** Pans,

, , . . carols t, fttf * dtmocratiespoputolres, v o , f i j ( w y d * '97* yd. polskie drugiego t o m up r a ( J Wo5iW*^' s8 Wroclaw '9 )an M a r c y , n ,

Molnar, Nagy (, 9 59): Mikls Molnir, Lisztf Nagy,/OT f l f l v ^ _ 1 1 revo/utfonnafre?,Geneve,Droz.,9 """"'"W '*'"'''""Nowak S t e f a n Nowak, Valeun et attitudes du peufr polana* Pour la science', septembre 1981. pwwwa, Pomtan (198?): Krzysztof Pomian, Pologne:defi Impossible? De la rtvolte de Poznan Sotidarite, Paris, Editions ouvrieres, 198z. Pomian (1981); Krzysztof Pomian. Miracle en Pofcg<e..U Debar*, fevrier 1981, no 9. Ralna (1978}: Peter Raina, Political opposition in Poland. 1554-1977, London, Poetry and Painters Press, 1978. Rakovskf (l977]:Man:RakovskLemomsiw/QceoiDrpo)isdei'Eitpre6ct d'Alain Touraine, Paris, Savetli, 1977. Smolar, Erard, Zygier (1977): La Polognt, une soiteen disdence. tones ^assembles parZ Erard et G.M. Zygies preface dlexander Smolar. Paris, Maspero, I977r Strimska ,1976): Zdenek Strimska, Programme socjalist et rapports paratives Est-Ouesf vu, 3. septembre 1976. Szctepaskit^^^epaskL^^New^^o,

at

wa

Wydawnicza Aspekt,

^aifn^:lsvisitiegtd\is,Riformaeconom!caeconflittosoclaU, case ungheresc, a cura di Antimo Farro, Ml lano, Angeli, 1981.

fande.PomUn (1978): \%6. Varsovk-BudapestLa deuxieme revolution d'Octobre, textet reunls par Pierre Kende et Krzysztof Pomian, Paris, ScuiLi978Kecskemet) (1961): P*d Kecskemelt The unexpected revoiition. Social fortain the Hungarian uprising, Stanford, Stanford University Press, 1961. Kuro, Modzelewski (1968): Jacek Kuro, Karol Modzelewski, Lettre ouvertt au Parti, Paris, Maspero, 1968 [wyd. polskie; List otwarty do Partii, Instytut Literacki, Pary 1966). Lefort (1981J: Claude Lefort, L'inventton dimocratiue, Les limites de la domination totolitaire, Paris, Fayard, 198L Matejko (1974): Aleksander Matejko, Social change and stratification In Estern Europe, New York, Preager, 1974. Mios2(i9S3): czesfaw Miosz, La pense captive. Essai sur ieslogocraties Populaires, trad, du polonals par Andr Prudhommeaux et l'autcur, preface de Karl Jaspers, Parts, Gallimard, 1953 (19533: Zniewolony "mMPa,yUnStvtutLfteracki,,9S3),Mlynafjfoftj.
Z d e n e k

House,J970. rspecjalny: tisociallsmepolonaise.lt .Les Temps modernes 1957. ,|Tlgrid>P n n t t m p S de Prague, Paris, SeuiU9&8.

^ ^

rfy

Par S I L " S 0 c f a / f o " ; * Waw Aumo/n, traduit de l'allcmand for uuy Fritsch E * > >", U I U W I I K I ' &!*.__. . ' E s t r a n 8 i n leanne-MaW r.*..iiW.par..M.t. Pai Cartimard 1 9 8 1 ' f n e ^ e a n n e - M a r i e Caillard-Paquct, Paris, Mr6z z e Warsi3Wa' HU schodu, prze. Pawe Heartlrian, ' N , c l n a Oficyna Wydawnicza, ,980-

Tigrid(i968)

:Pavel

V ,

INDEKS

Aignin Pierre 12 Andrzejewski jerzy 74 Arendt Hannah 40,42 Arem Raymond 312,313 Babeau Andr 60 Balenkowski Janusz 12 BarcikoWski Kazimiera 79,158 . Bierut Bolesaw 54 Bobrowski Czesaw 46 , Borusewicz Bogdan,76,-186 Bottomore Tom 311 Brandys Kazimierz 56 Bratkowski Stefan 46,158,163. 212,245 .' Breniew Leonid IJJicz 18,89 Brou Pierre 55 Bugaj Ryszard 243 Bujak Zbigniew 12,169,zw, 235, 239-240,252,265.287 Buhakow Michai Afanasjewic 127 Chabiera Tadeusz 36 Chruszczow Nikita Siergiejewi 54,61,63,30s Cichowicz Stanisaw 39 Cohen Jean 3 Cohn Ludwik 74 Cywiski Bohdan 7 7 . 9 " . ^ Czuma Andrzej a
0

Dubcek Aleksander 64,67 Dubet Francois u, 9,36,321,322, 324,325 Durkheim mile 312' Dilas Milovan 70 Elder Klaus 317 Parkas Mihaly 56 Fejt Francois 44,54 Franco y Bahamonde Francisco 302 Frybes Marcin 3tl Gandhi Mahatma 24,295 Geremek Bronisaw n,77, W^ 130,268,298 Cero Erno 54 Gsicka Grayna 36 Gierek Edward 18,46.98, K 44. 300 Gil Mieczysaw 136 ClempJMfi24.226,24S257.^ 269,287 Cobineau Arthur de 53 Gomuka Wadysaw 4 M 5 . et, 57,60,61,6J.70 Gorbaczow Micha Stecewicz 15 waldKlement44,S9

0o

Godzik Lechosaw 60 CuettaBe" 1 3 "" 2 ' 2 2 7

35;

*"' Kuro Jacek 70,74, 117,130,13^ 132-133- 'fi, 202,215,23t, 240, 232,205,205,290 Kurowski Stefan 243 Lerifn Wodzimierz31,ass Lfplriskl Edward 46,74,233 Lipski fan Jzef 74,233-234 Us Dogdan 120,203,245 Lityski Jan 74,130,163 Luksemburg Rdza O7 Lusson Cliilre 12 Macierewicz Antoni 74,240 MaczkowskI Wojciech 12 Majakowski Wadimir WlndlmlMontesquieu Charles dc Secondat baron de 41 Morawski Witold 316 Nagy Balazs 55 Nagy!mre54,57,67 Nalmskl Piotr 74 NaroinlakJani32 Ne Win 16 Niezgodzkl Pawe 233 Niklowi Piotr 319 Novotny Antonin 63,64 Nowak Krzysztof 36 Nowak Stefan 71,05 Ochab Edward 54,60 Offe Claus 31t Ortega 'y GassetJose 318-319 Ossowski Stanisaw 315,316 Palka Grzegorz 287 Pakw Wodzimierz 36 Parsons Talcott 312 Pju Marcel 56 Pisudski Jzef 87,272 Pifikowski Jzef 144 Pinochet Augusto 24,302 Pomlan Krzysztof 12,54,55,118, 160 Popieuszko Jerzy 15,24 Prunaux-Cazer Beatrice 12 RaJkLaszlo 54.50 RdkoslM4tyS4S54.s6,6i Rakovskl Marc 62 Rakowski Mieczysaw4-1S8 Roczek Dorota 11 Rocard Michel 24 Rousseau Jean-Jacques 315 Rulewski Jan 108,166,176. MS. 238-239,24* 2 8 7 Rutkowska Joanna 12 .Rybicki Jzef 74 SalouadJI Jacqueline 12 Samsonowi Henryk 1 1 SlkOta63,4,67 Siwakowskl Marek 12 Slansky Rudolf 44 Smelser Neli 317 Smolar Aleksander 12 Stalin lzef Wissarionowlcz 18, 40.42,54,S9.6z,7i,3oz.3o 306 Staniszkis Jadwiga 18.23,77 Stawiarski Richard u Strzelecki Jan U, 19,20,25, 36,77, 271,273,27s Strzelecki Jerzy 12 Szacki Jerzy u, 319 Szczepaski Jan 11,46 reniowsld Jzef 255 TischnerJzef 124 Tito JosipBroz 113 Touralne Alain 36,309-325 Ulbricht Walter 59 VaculfkLudv(k64 Walentynowicz Anna 139 Walesa Lech u, 15,18,20,76,78, 79,88,92.104.106,108,123. 124,133.134.136.13B.139,U7, 162,165169,170.174.176.177. 190,195,202,204,207,230.231. 232,234.236.239.240-242. 245,246,251,253.257.2S8.264. 265,269,271.279,286,287 Weber Max 295.312.3i6 Wielowieyski Andrzej u, 77.130. 135,243 Wieviorka Michel tU9.36.3Zl 324,325 , Wojtya Karol zob. Jan Pawe.. Woniakowski H e n r y k a

CwlMAndnejil,7(>,m.l39. Halierm Jrgen 311 MyCyutoSS fJitlerAdolfte 203,301,302 JajjFi'bkl Mlcnysljiw 76,7% M7, 74 Jwuu-Zltijnrwzjg. Jan Pawel 1 1 (Karol Wojtya) 75, 90,255,264 Jankowski Henryk 78,91,100,103 Jaruzelski Wojciech 89,144,244, 245,357,164, 26g, 294.303 Jaworski Seweryn 240 Julian Apostata, cesarz 90 Juj-rayk M.irkin 79,16, 236-238,242,251,252,26 Kaczmarek Lecli 7B Wd.ir|4noj44, 0,61301, 303 KatlaStanlsUwjO J.14,146,244 Kende Pierre $4,160 King Martin Luthcr24 tefokkStonlslawffe Koakowski Leszek 4, 70,90,131 Koodziejczyk Ewa 12 Ko5i.intynW|e||<UeS,ln,go ^"szko Tadeusz 2 Ko^Kar*) 4 Kowalik Tadeusz 77 ropfwnlrk|/ cn , yl2j29 krakowska Anna 36
Ko

353

rowlcz so

^yiklpawrijo " >'"sW Waldemar 77

K u u

" " ^ Mil,, H

4 u 7

''30

Mandela Nelson Roilhlahln 24 Marcus Herbert 41 Marie Jenn-Jacqucs S3 Marks Karol 263,312,3x6 Masaryk Tomas Gnrrigue 65 Matejko Aleksander 46,86 Mathieu Monlquc 12 Mattif linlok Amin jrt Mazowiecki Tadeusz 77,106,130, 133. Jfo Melchior Malgor/ata 36 Michnik Adam 12,70,74,00, 130, 13M36.137,185,16,1O7,215, 240,248,298 Mikoajska Halina 74 Milos Czesaw 52,53,89, '27 Mitterrand Prancols 24 MlynfZdenfks Moczar Mieczysaw 70 Moanlskl Leszek 12,103,119.153187.292 Modzelewski Karol 70,230,298 Mo|j)iSrMlkls55 Manmarte Daniele 12

T4

W^ltatfjtJl IyiyAdb tia 7*. 9 * E * MS

4<r,-

Alain Touraine (ur. 1925) to jeden z najwybitniejszych socjologw francuskich, twrca t wieloletni dyrektor Centrum Analizy i Interwencji Socjologicznej w paryskiej Ecole des hautes etudes en sciences sociales, a take czonek zagraniczny Polskiej Akademii Nauk. Jest przedstawicielem socjologii dziaania i twrc metody interwencji socjologicznej, w ktrej badacz staje si mediatorem midzy dziaaczami danego ruchu spoecznego.

1fiiijpa3ttiSeliJari'Atuil}Sf tfu mouvemtnt socialfotogne

igSo-ifBt

Touraine zajmowa si analizami ruchw narodowowyzwoleczych oraz robotniczych w Ameryce aciskiej i spoeczestwach postindustrialnych Europy, a take problematyk pci oraz krytyk wspczesnej demokracji. Do jego najwaniejszych publikacji naukowych nale: Soctotogie de 1'action (1965). Production de la society (1973). La Societ post-industriette. Naissance d'une soc/ejfe" (1969), i e Retour de l'acteur (1984), La Parole et Ie sang (1988), Le Monde des femmes {2006J. Jest laureatem wielu nagrd, w tym Nagrody Ksicia Asturii w dziedzinie Komunikacji i Dziaania na Rzecz Ludzkoci {2010).

Projektgraficzny1 typograficzny: Eurydyka Kata, fiafet Szczawiski (Pracownia Zdjci* ita okadce: Micha SzJaga

Koordynaga wydania: W e t a Kmiecik

Redakcja f korekta: Magorzata Ogonowska Skanowanie(koUcjonowanie tekstu: Tomasz Sulikowski Korekta pierwszego wydania: Marek Krzyikow Redakcja naukowa pierwszego wydania.- Pawe Kuczyski Tumaczenie przedmowy do drugiego polskiego wydania: Zbigniew Makowski Indeks osb: Magorzata Ogonowska Drukloprawa: Zakiad Polgraficwy NORMEJC, Gdask

Skad i amanie: Eurydyka Kata fPracownia

Solidaritf d'AIain Touraine

Wrtd copyright C U B R A I R I E A H T K E M E F A M H D , 982

(or the Polish *dftfor by Europejskie Centrum Solidarnoci, Gdask MO W/Atnie drugie Vtydawca; Europejskie Centrum Solidarnoci ul Dob 1.80-958 Gdask I f0S8) 77 79 71 f . (os8J 767 79 ft *-ma!ea*ieCgdip| wwwxgda.pl uN 978^-730472-4 6