ANDR BRETON

Andr Breton (ur. 18 II 1896 r. w Tinchebray (Orne), zmar 28 IX 1966 w Paryu), poeta, z wyksztacenia lekarz, gwny teoretyk i przywdca ruchu surrealistycznego. Pod wpywem prac Freuda, z ktrymi zapozna si w orodkach suby neuropsychiatrycznej w okresie I wojny wiatowej (osobicie spotka si z Freudem w Wiedniu w 1921 r.), zaj si problematyk automatyzmu psychicznego", prbujc za pomoc zapisu automatycznego" odtwarza rzeczywisty bieg myli". Razem z uczestnikami ruchu Dada i teoretykiem czarnego humoru J. Vach utworzy grup skupion wok pisma Littrature". W krgu tej grupy powsta pierwszy tekst surrealistyczny, autorstwa Bretona i Soupaulta, pt. Les Champs magntiues. Kolejne manifesty surrealizmu Bretona (1924, 1930, 1952) gosiy potrzeb zniesienia bariery midzy marzeniem a rzeczywistoci, odwoywania si do irracjonalnych dyspozycji czowieka, pozwalajcych na odbir przekazw ze wiata nalecego rwnoczenie do rzeczywistoci subiektywnej i obiektywnej, czyli do nadrzeczywistoci: surrealite. Breton gosi moliwo przeobraenia zarwno sztuki, zwaszcza literatury i malarstwa, jak ycia; proponowa swoist filozofi ycia, kojarzon pocztkowo z ide rewolucji spoecznej. W latach 1925 - 1933 by czonkiem Francuskiej Partii Komunistycznej. Surrealizm mia sta si metod wyzwolenia psychicznego, kompromitowania absurdw starego porzdku"; mia tworzy warunki dla swobodnego przejawiania si wyobrani czowieka i da mu szanse penej ekspresji, eksponujc takie wartoci, jak wolno, wyobrania, mio. Wrd wszystkich form ludzkiej dziaalnoci i ludzkiej wypowiedzi surrealizmu wysuwa na plan pierwszy sztuk rozszerzajc granice poznania i opart na niezwykych skojarzeniach, na nowych kategoriach pikna, takich jak absurdalno

110

Andr Breton

Manifest surrealizmu

111

czy cudowno. Grupa Bretona zaoya Bureau de Recherches Surrealistes, ktrego organem byo pismo La Revolution Surrealiste". Waniejsze utwory: Les pas perdus, 1924; Manifeste du surrealisme, 1924; La rvolution d'abord et toujours, 1925; Legitime defense, 1926; Nadja, 1928; Le surrealisme et la peiniure, 1928; L'immaculee conception (z Paulem Eluardem), 1930; Second Manijeste du surralisme, 1930; Les vases communicants, 1932; Point du jour, 1934; Qu'est-ce ue le surrealisme?, 1934; Position politique du surrealisme, 1935; Du temps ue les surrealistes avaient raison, 1935; Situation Surrealiste de l'objett 1935; L'amour fou, 1937; Mexique, 1939; Anthologie de l'humor noir, 1940; Situation du surrealisme entre les deux guerres, 1942; Prolegomenes d un troisieme Manifeste du surrealisme, ou non, 1952; Du surrealisme en ses oeuvres vives, 1953; La cle des champs, 1953; L'art magique, 1957. W jzyku polskim ukazaa si pozycja: Andr Breton, Paul Eluard, Uwagi o poezji, Chem Lubelski 1939, Maa Biblioteka Kameny. Obszerny wybr pism Bretona oraz prace i utwory innych przedstawicieli surrealizmu znajduj si w tomie Surrealizm, Teoria i praktyka literacka. Antologia, teksty wybra i przeoy Adam Wayk, Warszawa 1973. Zob. take Krystyna Janicka, wiatopogld surrealizmu, Warszawa 1969, oraz Surrealizm, Warszawa 1973. Prezentujemy pierwszy Manifest surrealizmu Bretona, opublikowany w przekadzie polskim w Twrczoci", nr 2, 1969, s. 72 - 96.

jego myli (jak np. obrona psychoanalizy); do tego stopnia banalne pewne jego obrazy, ktre w oczach samego autora uchodziy za szczyt miaoci. Wikszo ich zdya mianowicie wej ju w krwiobieg kultury; wikszo, cho nie wszystkie. Do tych, ktre pozostay po dzi dzie paradoksami, zaliczam sawetne pisanie automatyczne", dokonujce si poza kontrol rozsdku. Brak tej kontroli daje zdaniem Bretona okazj do nieoczekiwanych, wynikych z podwiadomoci, spi obrazowych. Oczywicie, powstaje pytanie, dlaczego poprzesta na rozbiciu tradycjonalnego obrazu, a nie posun si dalej: nie rozbi tradycjonalnego zdania czy sowa; dlaczego nie uprawia bekotu. Jest to jednak granica, ktrej Breton nigdy nie przekracza: jego teksty cz werw szaleca z dostojestwem klasyka. Tak czy owak faktem jest, e tekst, ktry niniejszym udostpniamy polskiemu czytelnikowi, stanowi przeom w dziejach kultury. Nie ma dzi, miem rzec, wybitnego utworu artystycznego, ktry by w jaki sposb nie by od niego zaleny. Sdz, e jest to wystarczajcy tytu do jego niemiertelnoci.
Artur Sandauer

Manifest surrealizmu Manifest surrealizmu (1924) to tekst dzi ju klasyczny i prosty lub te jeli kto woli uklasyczniony i uproszczony przez histori. Tumaczc go, dziwiem si niejednokrotnie, jakim sposobem utwr ten mg kiedy dziaa tak eksplozywnie; do tego stopnia oczywiste wydaj si z pwiecznej perspektywy niektre

Tak dugo trwa wiara w ycie, w to, co ycie ycie realne, rzecz jasna ma w sobie najbardziej znikomego, a wiara ta w kocu si gubi. Czowiek, w marzyciel ostateczny, coraz bardziej zniechcony sw dol, robi z trudem przegld rzeczy, z ktrych wypado mu czyni uytek. Wszed w ich posiadanie przez niedbalstwo lub przez wysiek, przewanie przez wysiek, jako e zgodzi si pracowa, w kadym razie nie powstydzi si sprbowa swego szczcia (tego, co na-

112

Andre Breton

Manifest surrealizmu

113

zywa swym szczciem!). Wielka skromno przypada mu teraz w udziale: wie, ile kobiet mia, w jak pociesznych awanturach si kompromitowa; dostatek czy bieda wszystko to furda, pod tym wzgldem przypomina nowo narodzone dzieci, co si za spokoju sumienia tyczy, przypuszczam, e si z atwoci bez niego obywa. Jeli zachowa cho troch rozsdku, jedyne, co mu zostaje, to zwrci oczy w stron dziecistwa, ktre mniej lub bardziej zmasakrowane przez wysiki poskramiaczy zachowuje dla wci jeszcze wiele uroku. Tam brak jakichkolwiek znanych rygorw otwiera przed nim perspektyw wielu ywotw rwnoczesnych. Przywizuje si do tego zudzenia; wszystko jest dostpne natychmiast i bez kresu. Co rano dzieci wychodz bez strachu. Wszystko jest bliskie, najndzniejsze warunki materialne s znakomite. Lasy s biae lub czarne, nigdy spa nie pjdziemy. Prawda, nie mona posuwa si tak daleko, nie o sam odlego tu chodzi. Niebezpieczestwa si pitrz, czek daje za wygran, wycofuje si stopniowo z terenw do zdobycia. Owej wyobrani, ktra nie znaa granic, pozwoli odtd dziaa tylko w krgu dowolnie pojmowanej uytecznoci. Niedugo jednak godzi si ona na t drugorzdn rol i na og, okoo dwudziestego roku ycia, woli pozostawi czowieka jego mrocznemu losowi. Niech no sprbuje teraz, z tej czy innej okazji, czujc, e wymykaj mu si jedna po drugiej wszelkie racje istnienia, e sta si niezdolny, by stan na wysokoci jakiego zadania wyjtkowego, jak mio chociaby, niech no sprbuje odnale siebie klapa! Ciaem i dusz dosta si w jarzmo tyraskich koniecznoci praktycznych, ktrych nie wolno mu traci

z oczu. Jego gestom braknie odtd formatu, jego mylom rozmachu. Z wszystkiego, co mu si przytrafia lub przytrafi moe, dostrzega bdzie odtd tylko to, co czy dane wydarzenie z szeregiem wydarze podobnych, wydarze, w ktrych nie uczestniczy, wydarze chybionych. Co tu duo gada, sdzi o nich bdzie na podstawie jednego z nich, bardziej pocieszajcego w swych skutkach ni inne. Za adn cen nie dojrzy w nim swego wybawienia. Co wielbi w tobie, kochana wyobrani, to twoj niezdolno do wybaczania. Tylko sowo ,,swoboda" moe mnie jeszcze wprawi w zachwyt; tylko ono moe podsyca, bez koca, stary ludzki fanatyzm. Odpowiada bez wtpienia mym najbardziej uzasadnionym aspiracjom. Obok tylu nieszcz, ktre dziedzicznie na nas spadaj, pozostaje nam, trzeba przyzna, maksymalna swoboda ducha. Tylko od nas zaley, by nie zrobi z niej zego uytku. Uczyni z wyobrani niewolnic nawet za cen ocalenia tego, co si wulgarnie okrela jako szczcie to uchyla si najwyszemu trybunaowi, jaki w nas zasiada. Tylko wyobrania mwi mi o tym, co by moe, i ju to wystarczy, by zagodzi nieco straszliwe jej ograniczenia; wystarczy, by si jej odda bez obawy przed bdem (jak gdyby mona byo bdzi bardziej). W jakim punkcie staje si ona grona i gdzie koczy si bezpieczestwo ducha? Czy moliwo bdu nie stanowi dla ducha szansy ocalenia? Pozostaje obd, ,,obd, ktry si zamyka w domach wariatw", jak kto susznie zauway. Ten czy tamten... W istocie, kady wie, e moliwo wizienia obkanych zawdziczamy paru czynnociom niezbyt prawomocnym i e, gdyby nie te czynnoci, ich swo8 Antologia...

114

Andr Breton

Manifest surrealizmu

115

bod czy raczej to, co z tej swobody dostrzegamy, nie mogoby ulec zagroeniu. e padaj oni w pewnej mierze ofiar wasnej wyobrani, pierwszy to przyznam w tym sensie, e skania ich ona do przekraczania pewnych zasad, ktrych naruszenie stanowi grob dla gatunku, o czym wszyscy doskonale wiedz. Ale gboka ich obojtno zarwno wobec krytycznych uwag, jak i wobec rozmaitych kar, ktre si im wymierza, kae przypuszcza, e ceni obd swj do wysoko, by mc znie fakt swego w nim odosobnienia. I w rzeczywistoci, iluzje, halucynacje itp. stanowi niebagatelne rdo rozkoszy. Daj one pokarm zmysowoci najbardziej statecznej i wiem, e przez niejeden wieczr mgbym obaskawia t liczn apuchn, ktra na ostatnich stronicach Inteligencji Taine'a dopusz1 cza si wymylnych figlikw . Wyznania wariatw mgbym je prowokowa przez cae ycie. S to ludzie skrupulatnej uczciwoci, ktrych niewinno da si jedynie porwna z moj. Szalecw trzeba byo, by ruszy z Kolumbem na odkrycie Ameryki. I patrzcie, jak szalestwo to wcielio si i trwa. Przenigdy lk przed obdem nie zmusi nas do zwinicia sztandaru wyobrani. Naley postawi pod prgierz po materialistycznej postaw realistyczn. Ta pierwsza o wiele bardziej poetycka zakada u czowieka potworn, co prawda, pych, ale nie powtrny i gbszy upadek. Trzeba w niej widzie przede wszystkim suszn reakcj na niektre komiczne tendencje spirytualizmu. Wreszcie, da si ona pogodzi z pewn powag ducha.
1 ,,Pacjentowi AM pisze Taine w Intelligence (Paris 1906, s. 397) przywidziaa si do kobieca biaa", smuka, pulchna, o czarujcym ksztacie..." [przyp. tum.].

Postawa realistyczna natomiast, wychodzca z pozytywizmu, od w. Tomasza po Anatola France'a, wydaje mi si zaprzeczeniem wszelkiej grnoci, intelektualnej i moralnej. Brzydz si ni jako poczeniem przecitnoci, zawici i paskiego zarozumialstwa. Ona to daje pocztek owym miesznym ksikom, owym obraajcym sztuczydom. Potguje si na terenie dziennikarstwa, wypiera nauk i sztuk, stara si schlebia najniszym gustom: jasno graniczy w niej z idiotyzmem, pieskie ycie. Odbija si to na pracy najwybitniejszych umysw, ktre w lad za innymi przyjmuj zasad najmniejszego wysiku. Groteskowym skutkiem tego stanu rzeczy jest mnogo powieci. Kady pcha si ze swoj obserwacyjk". Czujc potrzeb oczyszczenia, p. Paul Valry proponowa niedawno, by wyda antologi, zawierajc moliwie jak najwiksz ilo pocztkw powieciowych, po ktrych niedorzecznoci wiele sobie obiecywa. Najznakomitszych autorw wzito by tu pod uwag. Pomys taki przynosi niewtpliwie zaszczyt Paulowi Valry, ktry jeszcze onegdaj, mwic o powieci, zapewnia mnie, e co do niego nigdy nie zgodzi.si napisa: ,,Markiza wysza o pitej". Ba! Ale czy dotrzyma sowa? Jeeli powieci uciekaj si niemal wycznie do tego stylu sprawozdawczego, ktrego przykad stanowi powysze zdanie, to dlatego, e ambicja ich autorw nie siga, rzec trzeba, zbyt wysoko. Charakter okolicznociowy, niepotrzebnie drobiazgowy, kadej z ich informacyj kae mi przypuszcza, e bawi si moim kosztem. Nie oszczdzaj mi adnego z waha bohatera: czy ma by blondynem, jak go nazwa, czy spotkamy go latem? Wszystkie te pytania rozstrzygaj raz na zawsze, na chybi-trafi; jedyne, co pozostaje w

116

Andr Breton

Manifest surrealizmu

117

mojej kompetencji, to zamkn ksik, co te nie omieszkuj uczyni w okolicach pierwszej stronicy. A opisy! Nic nie dorwna ich nicoci! S to serie rysuneczkw z wypisw, autor poczyna sobie coraz mielej, korzysta ze sposobnoci, by mi podsuwa swe pocztwki, szuka mej zgody na temat komunaw: Pokj, do ktrego wprowadzono modzieca, wytapetowany by tym papierem. W oknach wazoniki z geranium i mulinowe firanki. Wszystko to owietlone krwawo zachodzcym socem. W pokoju nie byo nic szczeglnego. Meble z tego drzewa byy wszystkie bardzo stare. Kanapa z wygitym oparciem, owalny st naprzeciw kanapy, toaleta i lustro midzy oknami, krzesa pod cianami, dwa albo trzy sztychy, przedstawiajce mode Niemki z ptaszkami oto jak wy2 gldao umeblowanie" . Nie chce mi si wierzy, by umys ludzki mg choby na chwil, zajmowa si tego rodzaju tematami. Kto powie, e ta szkolna ilustracja jest tu na swoim miejscu, e autor ma swoj racj, by mnie ni zamcza. Ale i tak traci czas, bo nie wchodz do jego pokoju. Nie bierze mnie lenistwo czy znudzenie innych. O cigoci ycia mam pojcie zbyt niestae, by to, co we mnie najlepsze, zestawia ze swymi chwilami depresji czy saboci. Gdy si przestaje czu, naley milcze. I prosz mnie zrozumie: nie oskaram braku oryginalnoci o brak oryginalnoci. Mwi tylko, e nie uwzgldniam pustych momentw swego ycia i e uwaam za rzecz niegodn czowieka notowanie chwil, ktre wydaj mu si takimi. Ten opis pozwlcie mi go wraz z tymi innymi opuci.
2

Hola, jestem przy psychologii, ktry to przedmiot budzi moj nieprzepart wesoo. Autor dobiera sobie bohatera, a skoro ten jest dany, kae mu wdrowa przez wiat. Cokolwiek by si stao, posta ta, ktrej akcje i reakcje s doskonale przewidywalne, ma sobie za wity obowizek, by dotyczce jej rachuby, wydajc si zawodne, okazyway si zarazem niezawodne. Fale ycia unosz j, tocz, zanurzaj; ona pozostaje raz na zawsze uformowana. Zwyka partia szachw, ktra mao mnie bawi: czowiek kimkolwiek by by nie jest godnym mnie przeciwnikiem. Czego znie nie mog, to owych aosnych dyskusji nad takim czy innym posuniciem tam, gdzie nie mona ani wygra, ani przegra. Jeli za gra nie warta wieczki, jeli wszelka prba, by uzasadni obiektywnie owo odwoywanie si do psychologii, speza, jak w danym wypadku, na niczym, to czy nie naleaoby raczej abstrahowa od tych kategorii w ogle? ,,Rozmaito jest tak dua, e wszelkie rodzaje gosu, wszelkie sposoby chodzenia, kaszlania, sikania, kichania..." 3. Jeli w gronie nie ma dwu winogron podobnych, to dlaczego chcecie, bym opisywa jedno przez drugie, przez wszystkie inne, bym czyni je winogronem jadalnym? Kusi nas nieuleczalna mania, by sprowadza nieznane do znanego, by klasyfikowa. Analiza bierze gr nad uczuciem4. Std owe rozwleke wywody, ktre si przekonywajc zawdziczaj wanie swej dziwacznoci i usiuj zdoby czytelnika posugujc si sownictwem abstrakcyjnym do zreszt niesprecyzowanym. Gdyby oznaczao to inwazj poj oglnych z filozofii do innych
3

Dostojewki, zbrodnia i kara.

Pascal. Barrs, Proust.

118

Andr Breton

Manifest surrealizmu

119

dziedzin, pierwszy bym si z tego cieszy. Ale to tylko fochy; rozmaite wygibasy intelektualne maskuj nam na wyprzdki myl ludzk, ktra szuka siebie miast chcie si zadziwi. Wydaje mi si, e kady czyn zawiera w sobie przynajmniej w oczach swego sprawcy wasne usprawiedliwienie i e ma moc promieniowania, ktr komentarz moe tylko osabi. Skomentowany, przestaje on niejako istnie. Postaci Stendhala uginaj si pod ciarem ocen autora, ocen mniej lub bardziej trafnych, ktre nie dorzucaj nic do ich chway. Odnajdujemy je tam, gdzie on je gubi. Wci jeszcze yjemy pod wadz logiki oto do czego, rzecz jasna, zmierzam. Ale jej metody dadz si dzi zastosowa jedynie do zagadnie drugorzdnych. Racjonalizm absolutny, wci jeszcze obowizujcy, pozwala bra pod uwag wycznie te fakty, ktre podlegaj bezporedniemu dowiadczeniu. Natomiast ostatecznych celw logiki nie potrafimy okreli. Nie potrzeba dodawa, e zasig dowiadczenia uleg ostatnio wyranym ograniczeniom. Porusza si ono w klatce, z ktrej coraz trudniej je wydoby. I ono te suy bezporedniej uytecznoci, i jego strzee zdrowy rozsdek. Pod pozorem cywilizacji, pod pretekstem postpu udao si wygna z umysu wszystko, co mona by bdnie czy trafnie okreli jako przesd czy jako chimer, udao si potpi wszelki sposb szukania prawdy, ktry odbiega od normy. Najwikszym, na pozr, przypadkiem byo wydobycie na jaw caej i to, moim zdaniem, najwaniejszej dziedziny ducha, ktr dotychczas bagatelizowano. Zawdziczamy to odkryciom Freuda. Dziki nim zarysowuje si nareszcie prd kulturalny, ktry pozwoli umysowi badawczemu posun si w swych dociekaniach dalej -

w poczuciu, e dotychczasowe sumaryczne spojrzenie na rzeczywisto przestao go zadowala. Wyobrania znajduje si kto wie? w przededniu odzyskania swych praw. Jeeli w gbiach naszego ducha kryj si dziwne siy, zdolne spotgowa siy powierzchni albo te stoczy z nimi zwycisk walk, to jestemy w najwyszym stopniu zainteresowani w tym, by je pojma najpierw pojma, by pniej podda, jeli zajdzie tego potrzeba, kontroli rozumu. Zyska na tym mog nawet analitycy. Ale warto take podkreli, e przy realizacji tego przedsiwzicia aden sposb postpowania nie jest a priori wskazany, e jest to przynajmniej na razie tyle sprawa poetw, co naukowcw, i e powodzenie nie zaley tu bynajmniej od drg mniej lub bardziej zawiych, ktre si obierze. Nie bez kozery krytyka Freuda dotyczy snu. Jest w istocie rzecz niepojt, e dziedzin ycia psychicznego, tak rozleg (zwaywszy, e od narodzin do zgonu myl ludzka nie zdradza przerwy w swej cigoci, e wic suma chwil przenionych nie jest w sensie czasowym mniejsza od sumy chwil przeytych rzeczywicie, czyli mwic ostroniej na jawie), tak mao si dotd interesowano. Zawsze mnie dziwia niezwyka rnica znaczenia, jakie normalny obserwator zwyk przypisywa wydarzeniom snu i jawy. Bo te czuwajcy jest przede wszystkim igraszk wasnej pamici, ktra w stanie normalnym lubi ukazywa mu przygody senne w postaci osabionej, pozbawia je praktycznej wagi, nawizujc jako do jedynej determinanty do chwili jawy, ktr par godzin temu opuci: do tej nadziei, do tamtego kopotu. Sdzi, e kontynuuje w ten sposb co, co warte kontynuacji. Marzenie senne zostaje w ten sposb ujte w nawias

120

Andr Breton

Manifest surrealizmu

121

jak noc sama; i podobnie jak ona nie bywa najlepszym doradc. Szczeglny stan rzeczy, ktry nasuwa par uwag: 1) W granicach swego dziaania (niech bdzie dziaania") sen jest cigy i nosi lady wewntrznej organizacji. Tylko pami roci sobie prawa, by dokonywa w nim ci, ignorowa jego spojenia i serwowa nam zamiast Snu seri snw. Podobnie zreszt mamy w kadej chwili do czynienia z seri rzeczywistoci, 5 ktrych koordynacja jest spraw dowoln . Warto wszelako zauway, e nic nie pozwala przypuszcza, jakoby elementy skadowe snu byy bardziej chaotyczne. Szkoda, e musz mwi o tym w sposb, ktry w zasadzie przeczy istocie snu. Gdzie ci logicy, ci filozofowie picy? Chciabym spa, by odda si picym, jak oddaj si teraz tym, ktrzy mnie z otwartymi oczyma czytaj; chciabym, by w tej materii wiadomy rytm mej myli przesta growa. Mj sen z ostatniej nocy kontynuuje moe kto wie? sen nocy poprzedzajcej i znajdzie cig dalszy w nocy nastpnej z nieubagan cisoci. To bardzo moliliwe, jak powiadaj. A e nie jest bynajmniej dowiedzione, jakoby rzeczywisto", ktra mnie teraz pochania, zachowywaa swe prawa w czasie snu i nie padaa w niepami, dlaczeg pytam nie przypisa snom tego, czego odmawiam niekiedy rzeczywistoci, tej pewnoci swego istnienia, ktrej pki trwa nie po5 Naley uwzgldnia rwnie grubo snu. Na og pamitamy ze to tylko, co mieci si w jego grnych warstwach. Co mnie jednak najbardziej w nim pociga, to wszystko to, co ginie z chwil przebudzenia i co nie wywodzi si z wydarze dnia poprzedniego: ciemne licie, idiotyczne konary. Podobnie i w ,,rzeczywistoci" najbardziej lubi spada.

daj przecie w wtpliwo? Dlaczeg nie miabym obiecywa sobie po wskanikach snu wicej ni po cigym wzrocie wiadomoci? Czy nie mona si posugiwa snem przy rozwizywaniu podstawowych problemw bytu? Czy problemy te przedstawiaj si w obu wypadkach tak samo i czy we nie w ogle istniej? Czy sen jest mniej grony w skutkach ni jawa? Starzej si i kto wie, czy bardziej ni rzeczywisto, ktrej si poddaj, przyczyn nie jest sen lub raczej moja obojtno wobec snu. 2) Raz jeszcze wracam do zagadnienia jawy, ktr uwaa musz za zjawisko nakadania si. Nie do bowiem na tym, e w stanie tym umys zdradza dziwne skonnoci do dezorientacji (std omyki i przejzyczenia, ktrych sekrety zaczynamy przenika), ale, eo wicej, wydaje si, jakoby funkcjonujc normalnie sucha on nakazw owej nocy gbokiej, skd si wywodzi. Przy najlepszej kondycji rwnowaga jego jest wzgldna. Nie ma odwagi, by si wypowiada, jeli za to czyni, poprzestaje na stwierdzeniu, e ta oto myl czy tamta kobieta robi na nim wraenie. Jakie wraenie nie umie okreli; daje w ten sposb wyraz swym gustom osobistym i tyle. Ta myl, tamta kobieta wzruszaj go, skaniaj do mniejszej surowoci. Oddzielaj go jakby od orodka, w ktrym by rozpuszczony, i osadzaj w niebie jako pikny osad, ktrym by moe, ktrym jest. W braku laku powouje si na przypadek, najciemniejsze z bstw, ktre czyni odpowiedzialnym za wszystkie swe szalestwa. Kto powie jednak, czy kt, pod ktrym myl t ujmuje, czy upodobanie, ktre budz w nim oczy tej kobiety, nie maj swych przyczyn wanie we nie, czy on to nie podszeptuje mu rozwiza, ktre z wa-

122

Andr Breton

Manifest surrealizmu

123

snej winy zagubi? Gdyby je odnalaz, do czeg byby zdolny? Chciabym zwrci mu klucze od tych korytarzy. 3) Umys nicego znajduje w tym, co ni, pen satysfakcj. Problem moliwoci nie budzi ju w nim lku. Morduj, le prdzej, kochaj dowoli. Jeli umierasz, masz pewno zmartwychwstania. Daj si prowadzi, wydarzenia nie cierpi zwoki. Nie masz imienia. Wszystko jest bezmiernie atwe. Jaka racja pytam racja o ile gbsza od innych, nadaje snom w przebieg niewymuszony, kae bez zastrzee przyjmowa przygody, ktre w chwili, gdy pisz poraziyby mnie sw niezwykoci? A jednak oczom swym i uszom nie wierz ten pikny dzie nasta, to zwierz przemwio. Jeli chwila obudzenia jest tak cika, jeli tamten urok pryska zbyt nagle, to czy nie dzieje si tak dlatego, e trzeba paci i e nasze wyobraenie o odpacie jesst zbyt ubogie? 4) Z chwil, gdy poddamy sen badaniom systematycznym i gdy przy pomocy rodkw jeszcze nie ustalonych potrafimy zda spraw z jego caoksztatu (wymaga to bdzie wiczenia pamici przez cae pokolenia; ju teraz zanotujmy jednak to, co si rzuca w oczy), gdy krzywa jego zyska niebyway przebieg i rozmach, wszelkie rzekomo tajemnice ustpi miejsca naley si spodziewa jednej wielkiej Tajemnicy. Wierz, e dwa te tak na pozr sprzeczne stany, jak sen i jawa, stopi si kiedy w rzeczywisto absolutn, czy jeli kto woli w nadrzeczywisto. Id na jej zdobycie pewien, e nie dojd, lecz zbyt mao zaniepokojony perspektyw wasnej mierci, by nie bra po trosze pod uwag rozkoszy tego posiadania.

Saint-Pol-Roux mwi kaza codziennie, zasypiajc, umieszcza na drzwiach swego zameczku w Camaret tabliczk z napisem: POETA PRACUJE. Wiele mona by na ten temat powiedzie. Tu chciaem tylko mimochodem zatrci o przedmiot, ktry sam w sobie wymaga dugiego wywodu i o wiele wikszej cisoci; wrc do jeszcze. Na razie pragn napitnowa ow nienawi do cudownoci, jak ywi niektrzy, i mieszno, w jakiej usiuj j pogry. Ustalmy: cudowno jest zawsze pikna, wszelka cudowno jest pikna, ba! tylko cudowno jest pikna. Tylko ona zapodni moe drugorzdne gatunki literackie, jak np. powie, i w ogle wszystko, co opiera si na anegdocie. Najdoskonalszym przykadem jest tu ksika Lewisa Mnich. Wiew cudownoci przenika j na wskro. Gotowo gwnych jej bohaterw do postpkw o niebywaej wzniosoci czujemy od pierwszej chwili, nim autor zdy ich jeszcze wyzwoli z pt czasu. Oywia je pasja wiecznoci, ktra nadaje niezapomniany wyraz mczarniom ich i moim. Chc powiedzie przez to, e od pierwszej do ostatniej strony ksika ta najniewinniej gloryfikuje wszystko, co wznosi ducha nad ziemi i e, jeli oczyci j z mao znaczcej, zgodnej z wczesn mod, fabuy, stanowi 6 ona wzr trafnoci i czystego monumentalizmu . Nikt miem rzec nie zrobi tego lepiej; zwaszcza posta Matyldy jest najbardziej wzruszajcym tworem, na jaki sta w tej przenonej dziedzinie literatur. Jest to nie tyle posta, co bezustanna pokusa. Czyme zreszt, jeli nie pokus, moe by posta powieCo budzi podziw w fantastyce, to to, e fantastyka z niej znika, a pozostaje tylko rzeczywisto.
6

124

Andr Breton

Manifest surrealizmu

125

ciowa? Ta jest ni w najwyszym stopniu. Nic niemoliwego dla miakw" powiedzenie to sprawdza si tu jak najdosowniej. Zjawy odgrywaj rol logiczn; prno krytycyzm usiowaby wiarygodno ich podway. Podobnie przekonywajco przedstawione jest ukaranie Ambrosia; wbrew oporom przyjmujemy w kocu rozwizanie to jako naturalne. Dobr tej egzemplifikacji mgby uwaa kto za dowolny. Do cudownoci uciekaj si przecie i literatury pnocne czy wschodnie nie mwic ju o cile religijnych literaturach wszech jzykw. Przykady jednakowo, ktre mgbym std czerpa, maj to do siebie, e przeznaczone s dla dzieci. Wczenie pozbawione kontaktu z cudownoci, nie maj one pniej do prostoty, by rozkoszowa si Jaszczurem. Osoby dorose uwaaj, e gustowa w bani, choby najbardziej urzekajcej, uwaczaoby ich godnoci; nie zawsze zreszt przyznaj odpowiadaj one ich wiekowi. Pajczyna licznych nieprawdopodobiestw winna w miar jak czek posuwa si w latach zyskiwa na subtelnoci i nie doczekalimy si jeszcze tego rodzaju pajkw... Ale zasadniczo nasze potrzeby duchowe pozostaj te same. Strach, pocig do niezwykoci, gra przypadku, rozmiowanie w przepychu struny te mona trca wci na nowo. I dorosym mona ple bajki o migdaach prawie niebieskich... Cudowno nie zawsze jest ta sama. Kadorazowy jej rodzaj wynika z pewnego objawienia oglniejszego, dostpnego nam jedynie w szczegach. W romantycznych ruinach, we wspczesnym manekinie czy w jakimkolwiek innym symbolu, ktry przez czas jaki przemawia do wraliwoci, we wszystkich tych godnych miechu postaciach wyraa si nieuchronny nie-

pokj ludzki. Tote przywizuj do nich wag i uwaam je za nieodzowne skadniki arcydzie, boleniej ni inne nimi dotknitych. Obsesja szubienic u Villona, meandrw u Racine'a czy dywanw u Baudelaire'a wszystko to pokrywa si ze swoistym zamieniem smaku, ktre bynajmniej mnie nie przeraa mnie, dla ktrego smak to rodzaj tustej plamy. Gdyby wypado mi y w 1820 r., upajabym si krwaw mniszk", nurza w owym podstpnym i wytartym Udawajmy", ktre parodiuje Cuisin, i opiewa w przesadnych metaforach fazy srebrzystej Luny". Na razie roi mi si zamek niekoniecznie do poowy zburzony". Jest on moj wasnoci, ley w sielskiej okolicy, tu pod Paryem. Ma moc przybudwek, a co do wntrza odnowiono je tak okropnie, e nie pozostawia pod wzgldem komfortu nic do yczenia. Pod ocienion bram czekaj samochody. Kilku przyjaci przebywa tu na stae. Wanie odjeda Louis Aragon; ledwo zdy si ukoni. Philippe Soupault wstaje z gwiazdami, a Paul Eluard, wielki Eluard, jeszcze nie przyjecha. Robert Desnos i Roger Vitrac odcyfrowuj w parku stary edykt o pojedynkach. Jest Georges Auric i Jean Paulhan; jest i Max Morise, wiolarz znamienity, i Benjamin Pret, mistrz rwna ptasich. Dalej Joseph Delteil, Jean Carrice i Georges Limbour, i Georges Limbour (caa ich kupa, tych Georges'ow Limbour). Dalej Marcel Noll. Oto T. Fraenkel, ktry daje znaki balonem na uwizi, Georges Malkine, Antonin Artaud, Francis Grard, Pierre Naville, J. A. Boiffard, wreszcie Jacques Baron z bratem, obaj pikni i serdeczni, wreszcie moc licznych, sowo daj, kobiet. Czeg maj sobie odmawia ci modzi ludzie? Ich yczenia s dla mego bogactwa rozkazem. Francis Picabia nas od-

126

Andr Breton

Manifest surrealizmu

127

wiedza, w ubiegym tygodniu gocilimy w galerii zwierciadlanej niejakiego Marcela Duchampa, ktrego nikt jeszcze nie zna. Picasso jest w okolicy na owach. Duch demoralizacji zadomowi si w zamku, on to dominuje w naszych wzajemnych stosunkach. Ale drzwi stoj zawsze otworem i nie zaczynamy, jak si domylacie, od wymiany grzecznoci". Zreszt miejsca jest sporo, nie widujemy si czsto. A w kocu, czy to nie jest najwaniejsze, e jestemy panami siebie, panami kobiet, no i mioci? Powiedz, e to poetyckie zmylenie, bd rozpowiada, e mieszkam przy ul. Fontainebleau i e buja to my, a nie nas. Hm! Ale skd ta pewno, e zamek, w ktrym ich goszcz, jest tylko fikcj? A gdyby jednak istnia! Moi gocie mog za to porczy; ich kaprys to wietlista droga, ktra tam wiedzie. yjemy naprawd wedle wasnego widzimisi, ilekro tara przebywamy. I jake bymy mogli krpowa si nawzajem my, tak chronieni przed wszelk gonitw uczu, my, czekajcy na rozdrou wszech przygd? Czowiek strzela i czowiek kule nosi. Od niego jedynie zaley, by wykorzysta w peni swe moliwoci, czyli by doprowadzi coraz bardziej rozbestwion zgraj swych dz do cakowitego bezhoowia. Uczy nas tego poezja. Ona to daje pene zadouczynienie za utrapienia, ktre znosimy. Moe te odgrywa rol porzdkujc, jeeli tylko komu pod wpywem mniej dotkliwego od innych zawodu przyjdzie do gowy bra j na serio. Oby nadszed czas, gdy pooy kres wadzy pienidza i podzieli si z ziemi chlebem niebios. Bd jeszcze zebrania pod goym niebem i inne ruchy, w ktrych ani mylelicie uczestniczy. Adieu niedorzeczne selekcje, otchanne marzenia,

konkurencje, godziny wyczekiwania, mijanie miesicy, sztuczny porzdek w gowie, liskie schody, nadmiar wolnego czasu. Zrbcie tylko may wysiek, by stosowa poezj w praktyce. Czy nie spada na nas obowizek na nas, ktrzy ni yjemy ju dzisiaj by zapewni tryumf temu, co uwaamy za najdoskonalszy stan naszej wiadomoci? Mniejsza o to, e istnieje pewna dysproporcja midzy t mow obrocz a ponisz egzemplifikacj. Chodzio mi o to, by dotrze do rde poezji, co wicej, by tam pozosta. Nie twierdz, jakoby mi si to udao. Wielkiego trzeba zadufania, by si osiedli w tych odlegych regionach, gdzie wszystko dzieje si na pozr tak le; jeszcze wikszego, by chcie tam kogo doprowadzi. Co wicej, nigdy si nie ma pewnoci, e si jest tam na stae. Jeeli ju koniecznie chce si budzi wstrt w sobie, mona rwnie dobrze osiedli si gdzie indziej. W kadym razie jestemy w posiadaniu drogowskazu, ktry prowadzi do tych krajw; samo dotarcie to ju teraz kwestia wytrzymaoci. Metoda jest mniej wicej znana. Prbowaem w studium nad przypadkiem Roberta Desnos opowiedzie, jak to zdarzyo mi si skupi uwag na pewnych mniej lub bardziej urwanych zdaniach, ktre bez wyranej przyczyny, w penej samotnoci, tu przed zaniciem nawiedzaj nasz wiadomo". Rzuciem si wwczas bez najmniejszej szansy powodzenia w przygod poetyck. Denia moje byy te same, co dzisiaj z t rnic, e wierzyem w skuteczno pracy twrczej. Miao mnie to chroni od zbdnych kontaktw kontaktw, ktre jak najostrzej potpiaem. By to rodzaj wstydliwoci myli; co z tego mi zostao. Pod koniec ycia z trudem przyj-

128

Andr Breton

Manifest surrealizmu

129

dzie mi mwi tak, jak si mwi, usprawiedliwi gos swj i skp liczb swych gestw. Za zalet sowa (zwaszcza pisanego) uwaaem wwczas zdolno skrtowego przedstawiania (jeli w ogle da si to zrobi) paru poetyckich czy innych faktw, ktre wydaway mi si istotne. Nie inaczej wyobraaem sobie postpowa Rimbaud. Z mozoem godnym lepszej sprawy koczyem wanie swj Lombard, starajc si go w miar monoci urozmaici i wydoby jak najwicej z jego midzysowia. Polegao to na tym, e umylnie ignorowaem pewne dziaania swej myli, chcc je ukry przed czytelnikiem. Nie tyle o to mi chodzio, by go nabra, co by zaskoczy. udziem si, e uda mi si wcign go w swoj gr, na ktrej zaleao mi coraz bardziej. Ukochaem w sowach pusty obszar, ktry je otacza, ich moliwe spicia z innymi nie wypowiedzianymi. Z tego nastroju wywodzi si Czarnolas. Pisaem go przez p roku, i moecie mi wierzy, ani na chwil nie odpoczem. Chodzio o respekt dla siebie, do, rozumiemy si chyba. Wanie wtedy kubici usiowali narzuci sw pseudopoezj, ktra wyskoczya bezbronna z gowy Picassa. Co do mnie uwaano mnie za nudnego jak flaki z olejem (uwaaj i nadal). Podejrzewaem, e znajduj si na bdnej drodze poetyckiej, ale staraem si, jak mogem, ocali sw stawk, zwalczajc liryzm przy pomocy recept i definicyj (byo to w przeddzie pojawienia si dadaizmu). Zamierzaem stosowa poezj do sztuki reklamowej i gosiem, e wiat skoczy si nie tyle pikn ksik, co pikn reklam raju i pieka. W tyme czasie pewien nie mniej ode mnie nudny jegomo nazwiskiem Pierre Reverdy pisa: Obraz to czysty twr myli.

Nie moe si on narodzi z porwnania, lecz z zestawienia dwu rzeczywistoci mniej lub bardziej odlegych. Im odleglejszy i trafniejszy ich zwizek, tym obraz silniejszy, tym wikszy ma dar wzruszania, tym wicej 7 rzeczywistoci poetyckiej..." itd. Sowa te zagadkowe dla laikw dla mnie byy niezwykle odkrywcze. Gowiem si nad nimi dugo. Obraz pozostawa jednak poza moim zasigiem. Estetyka Reverdy'ego, cakowicie zrodzona z praktyki, sprawiaa, e braem skutki za przyczyny. W rezultacie trzeba by si wyrzec dotychczasowego sposobu widzenia. Ot pewnego wieczoru, przed zaniciem, doszo do mojej wiadomoci zdanie do dziwne, wypowiedziane tak dobitnie, e niepodobna byo zmieni w nim ani sowa, ale jakby bezgone zdanie tym dziwniejsze, e pozbawione, o ile wiedziaem, zwizku z wydarzeniami, w ktrych w danej chwili uczestniczyem, a tak zarazem natarczywe, e dosownie stukao w szyby. Zauwayem je mimochodem i ju chciaem je pomin, gdy zastanowi mnie organiczny jego charakter. Zdanie to byo, rzeczywicie, zaskakujce. Nie pamitam go, niestety, ale byo to co jakby: Jest czowiek, przecity oknem na dwoje". Byo ono zdecydowanie jednoznaczne, towarzyszyo mu mianowicie mgliste wyobraenie wzrokowe 8 czoPoudniepnoc", marzec 1918. Wyobraenie wzrokowe, gdybym by malarzem, wyprzedzioby zapewne tamto. O tym, e przybrao ono form suchow, zadecydoway zapewne dotychczasowe moje dyspozycje. Nieraz zdarzao mi si odtd skupia uwag na tego rodzaju przywidzeniach i wiem, e nie ustpuj one w wyrazistoci suchowym. Mgbym z atwoci nakreli ich kontury owkiem na papierze. Nie o rysunek tu zreszt cho8 7

9 Antologia...

130

Andr Breton

Manifest surrealizmu

131

wieka, ktry idzie przepoowiony przez prostopade do osi ciaa okno. Nie ulega wtpliwoci, e chodzio tu o zwyke wyprostowanie wychylonej za parapet postaci. Ale zwaywszy, e okno wyprostowao si wraz z ni, zdaem sobie rycho spraw, e mam przed sob obraz do rzadkiego typu, i pomylaem, jak by go wcieli do swego arsenau poetyckiego. Ledwo udzieliem mu tego kredytu, gdy nastpia caa seria obrazw nie mniej zadziwiajcych. Robio to wraenie dowolnoci tak cakowitej, jakbym utraci kontrol nad sob. Mylaem ju tylko o tym, jak pooy kres 9 nieustajcej ktni wewntrznej .
dzi, lecz o kopi. Rwnie dobrze mgbym naszkicowa drzewo, fale, instrument muzyczny, cokolwiek, czego nie umiabym w danej chwili chociaby najbardziej oglnikowo przedstawi. Otworzywszy oczy miabym mocne wraenie czego nigdy dotd nie widzianego. By si o prawdziwoci tego, co mwi, przekona, wystarczy przejrze w 36 numerze Lunych kartek" rysunki Roberta Desnos: Romeo i Julia, Czotoiek zmary dzi rano itp. Pismo wzio je za rysunki wariata i opublikowao w caej naiwnoci jako takie. 9 To objawienie, ktre mnie nawiedzio, objania Knut Hamsun godem. Nie myli si, by moe. Rzeczywicie, nie jadaem wwczas codziennie. Pewne jest, e symptomy byy analogiczne. Opowiada on o tym, jak nastpuje: ,,Nazajutrz ocknem si wczenie. Byo jeszcze ciemno. Oczy miaem od dawna otwarte, gdy usyszaem, jak zegar na grnym pitrze bije pit. Chciaem usn, ale nie mogem. Byem cakowicie rozbudzony, tysic myli kryo mi po gowie. Wtem wpado mi par wietnych sformuowa, doskonale nadajcych si do szkicu czy felietonu. Byy to zdania bardzo pikne zdania, jakich nie zdarzyo mi si dotd napisa. Powtarzaem je z wolna, sowo po sowie, byy znakomite. Wci napyway nowe. Wstaem, wziem papier i owek ze stojcego za kiem stou. Jakby ya otworzya si we mnie, sowo szo za sowem, zajmowao waciwe miejsce, przystosowywao si do sytuacji, sceny pitrzyy si, akcja toczya, repliki rodziy si w mzgu, byem niezmiernie szczliwy. Myli nadchodziy tak szybko i pyny tak obficie, e gubiem moc subtelnych szczegw, ktrych nie zdyem zanotowa. A jednak kwapiem si, rka biega po papierze, nie traciem ani chwili Zdania wci powstaway, peen byem swego tematu".

e za zajmowaem si podwczas Freudem i znaem jego metod badawcz, ktr miaem okazj stosowa podczas wojny na chorych, wic postanowiem wymc na sobie to, co lekarz usiuje wymc na pacjencie: monolog, wygoszony moliwie jak najszybciej, nie podlegy cenzurze ani skrpowany przemilczeniami, monolog, ktry byby najdosowniej myl mwion. Zdawao mi si i zdaje dotychczas wiadczy o tym sposb, w jaki wpadem na zdanie o przepoowionym czowieku e myl nie jest szybsza od sowa i e jzyk, a nawet piro mog za ni nady. W takim stanie rzeczy Philippe Soupault, z ktrym podzieliem si swym odkryciem, oraz ja postanowilimy zasmarowa ile si da papieru, peni chwalebnej pogardy dla literackiej wartoci tego przedsiwzicia. Reszty dokonaa atwo. Pod koniec pierwszego dnia moglimy przeczyta sobie z pidziesit uzyskanych w ten sposb stronic i porwna wyniki. Z grubsza teksty Soupaulta i moje byy zadziwiajco podobne. W obu wypadkach te same niedostatki kompozycji, pewne niedocignicia, ale za to wraenie werwy nadzwyczajnej, wiele uczucia, duy wybr obrazw tak wyszukanych, e na zimno nie bylibymy w stanie wymyli ani jednego, wreszcie tu i wdzie jakie sformuowania bazeskie do rozpuku. Jedyna rnica zdawaa si wynika z odmiennoci temperamentw (mj jest bardziej statyczny) oraz z faktu, e i tutaj niech mi Soupault daruje nieznaczn krytyk niepotrzebnie rozmieci tu i wdzie nad stronic kilka sw o charakterze nagwkw. Musz mu natomiast odda sprawiedliwo: zawsze, i to jak najostrzej, sprzeciwia si wszelkim prbom dokonywania przerbek czy poprawek na ustpach, ktre mnie

132

Andr Breton

Manifest surrealizmu

133

osobicie wydaway si mniej udane. Mia w tym nie10 wtpliwie cakowit suszno . Jest rzeczywicie niezwykle trudno oceni waciwie skadniki takiego tekstu, ba! przy pierwszej lekturze jest to, miem rzec, niemoliwe. Samemu piszcemu wydaj si one, na pierwsze wejrzenie, rwnie obce, jak komukolwiek. Std naturalna wobec nich podejrzliwo. Co je poetycko natomiast wyrnia, to wysoki stopie absurdalnoci bezporedniej, ktra przy bliszym wejrzeniu okazuje si w peni dopuszczalna i uzasadniona: chodzi o zakomunikowanie pewnej iloci cech i szczegw, nie mniej w kocu obiektywnych ni inne. Ku czci zmarego niedawno Guillaume'a Apollinaire^ ktry niejednokrotnie miewa podobne intuicje, cho nigdy nie zdoby si na to, by powici dla nich swe przecitne sposobiki literackie, nazwalimy, Soupault i ja, t metod bezporedniego wyraania si, ktr posiedlimy i w ktrej posiadanie chcielimy czym prdzej wprowadzi naszych przyjaci surrealizmem. Nie ma co, sdz, wraca do tej sprawy, zwaywszy, e rozumienie nasze wzio gr nad apollinaire'owskim. Z jeszcze lepszym uzasadnieniem moglibymy skorzysta ze sowa supernaturalizm", ktrego w przedmowie do Cr ognia uy Grard de Nerval. Wydaje si nam mianowicie, e opanowa oh nad podziw ducha tej techniki, ktrej niedoskona jeszcze liter posiad, niezdolny zreszt do jakichkolwiek godnych uwagi teoretycznych jej sformuowa,
10 Coraz mocniej wierz w nieomylno wasnej myli w odniesieniu do mnie; jest to a nazbyt pewne, W tym zapisie myli, gdzie jest si zdanym na ask i nieask byle przeszkody zewntrznej, mog jednak powstawa pewne ,,zatory", nie ma co tego ukrywa. Z samej swej istoty myl jest silna i nie moe przyapa si na omyce. Oczywiste jej saboci naley ka na karb podszeptw z zewntrz.

Apollinaire. Oto par znaczcych zda Nervala na ten temat: ,, Wy tumacz panu, drogi Dumas, zjawisko, o ktrym pan wspomnia. S, jak pan wie, bajarze, ktrzy utosamiaj si z tym, co baj. Wie pan, z jakim przekonaniem opowiada stary nasz przyjaciel, Nodier, jak to za Rewolucji zdarzyo mu si straci gow na gilotynie; mwi to tak nieodparcie, e suchacze zadawali sobie pytanie, jak udao mu si przyklei j z powrotem. e za by pan na tyle nieostrony, by przytoczy jeden z tych sonetw, powstaych w stanie nadnaturalnej maligny, jakby powiedzia Niemiec, wic prosz wysucha wszystkich. Znajdzie je pan na kocu tomiku. Nie s bynajmniej mniej jasne od metafizyki Hegla czy od Upamitnie Swedenborga i straciyby zapewne na uroku pod wpywem komentarza, gdyby to byo w ogle moliwe. Prosz mi wic przynajmniej przyzna zalety formy..." Byoby dowodem zej wiary kwestionowa nasze prawo do posugiwania si wyrazem surrealizm" w podanym powyej specyficznym sensie. Jest rzecz jasn, e przed nami nie zdobyo ono popularnoci. Daj wic niniejszym ostateczn jego definicj: Surrealizm, rz. m. Czysty automatyzm psychiczny, ktry ma da sowny, pisemny lub jakikolwiek'inny wyraz rzeczywistym procesom mylowym. Dyktat myli poza kontrol rozumu oraz poza wszelkimi estetycznymi czy moralnymi zainteresowaniami. Encykl. Filoz. Surrealizm wierzy w nadrzdn realno pewnego zaniedbanego dotychczas typu skojarze, we wszechpotg marzenia, w bezinteresown gr myli. Chce nieodwoalnie podway wszy-

134

Andr Breton

Manifest surrealizmu

135

stkie inne mechanizmy psychiczne i zaj ich miejsce jako klucz do zasadniczych problemw bytu. Wyznawcami SURREALIZMU ABSOLUTNEGO s pp.: Aragon, Baron, Boiffard, Breton, Carrive, Crevel, Delteil, Desnos, Eluard, Grard, Limbour, Malkine, Morise, Naville, Noll, Pret, Picon, Soupault, Vitrac. Wydaj si oni te, jak na razie, jedyni. Nie mona by mie co do tego wtpliwoci, gdyby nie pasjonujcy wypadek Izydora Ducasse'a. I zapewne, jeli spojrze powierzchownie na rezultaty, wielu poetw mogoby uchodzi za surrealistw od Dantego oraz w chwilach przebyskw Szekspira poczwszy. W cigu wielu prb, by sprowadzi fenomen, nazywany przez, naduycie geniuszem, do jego formy najprostszej, nie natrafiem na nic, co by si dao wyjani inaczej. Noce Younga s surrealistyczne od pocztku do koca. Niestety, mwi to ksidz, zy ksidz, ale jednak ksidz. Swift jest surrealist w jadowitoci. Sade jest surrealist w sadyzmie. Chateaubriand jest surrealist w egzotyce. Constant jest surrealist w polityce. Hugo jest surrealist, ilekro nie jest gupcem. Desbordes-Valmore jest surrealistk w mioci. Bertrand jest surrealist w przeszoci. Rabbe jest surrealist w mierci. Poe jest surrealist w przygodzie. Baudelaire jest surrealist w moralnoci. Rimbaud jest surrealist w praktyce yciowej i gdzie indziej. Mallarm jest surrealist w wyznaniach. Jarry jest surrealist w absyncie. Nouveau jest surrealist w pocaunku.

Saint-Pol-Roux jest surrealist w symbolice. Fargue jest surrealist w nastroju. Vach jest surrealist we mnie. Reverdy jest surrealist u siebie. Saint-John-Perse jest surrealist na odlego. Roussel jest surrealist w anegdocie. Itd. Podkrelam: byli nimi nie zawsze. Majc pewne zaoenia, do ktrych w swej naiwnoci przywizywali wag, pozostawali gusi na grzmicy nad burzami, nie milkncy i w chwili zgonu gos surrealistyczny, chcieli by czym wicej ni biernym narzdziem tych wspaniaych kompozycji. Byy to instrumenty zbyt czue i dlatego wanie dwik ich nie zawsze by11 wa czysty . Ale my, ktrzy nie dokonujemy w sobie adnej selekcji, ktrym wystarczy by echem, ktrzy zadowalamy si rol aparatw odbiorczych i nie mamy zudze co do wartoci swych zapisw, suymy wikszej, by moe, sprawie. Dzikujemy piknie za w talent", ktry si nam askawie przyznaje. Zapytajcie, jeli chcecie, o talent tego metra z platyny, tego lustra, tych drzwi, tych niebios! Nie mamy talentu, spytajcie Philippe'a Soupaulta: Przdzalnie anatomiczne i tanie mieszkania doprowadz najwysze miasta do ruiny". Rogera Vitraca: Ledwom si zwrci do marmur-admiraa, gdy ten,
11 To samo mgbym rzec o paru filozofach i malarzach, aby wrd tych ostatnich przytoczy z dawnych tylko Uccella, z nowszych tylko Seurata, Gustave'a Moreau, Matisse'a (w Muzyce np.), Deraina (najczystszego ze wszystkich), Picassa, Braque'a, Duchampa, Picabi (tak dugo znakomitego), Chirico, Klee, Man Raya, Maxa Ernsta i ostatnio Andr Massona.

136

Andr Breton

Manifest surrealizmu

137

zrobiwszy w ty zwrot, jak ko, ktry staje dba przed gwiazd polarn, wskaza mi na paszczynie swego dwugraniastego kapelusza okolic, gdzie miaem spdzi reszt ycia". Paula Eluarda: ,,Stare to dzieje, synny to poemat: stoj oparty o mur, uszy mi zieleniej, usta mam zwapniae". Maxa Morise'a: ,,Niedwied jaskiniowy i towarzysz jego zaskroniec, latawiec i jego ona latawica, Wielki Kanclerz ze sw kancelari, strach na wrble i kum jego wrbel, probwka i crka jej iga, kardyna i jego brat karnawa, mieciarz ze swym monoklem, Missisipi ze swym pieskiem, koral i jego garnuszek, Cud i jego Ponbg wszystkim im nie pozostaje nic innego, jak znikn z powierzchni morza". Josepha Delteia: Wierz, niestety w niewinno ptakw. I dosy mi pirka, by zarykiwa si ze miechu". Louis Aragona: ,,W przerwie przyjcia, kiedy gracze gromadzili si dokoa wazy z poncym ponczem, spytaem drzewa, czy nosi jeszcze sw czerwTon wsteczk". Mnie wreszcie, ktry nie potrafiem si przemc, by nie nakreli wowych, wstrzsajcych linii tej oto przedmowy. Spytajcie Roberta Desnos. Jest on z nas wszystkich najbliszy rzeczywistoci surrealistycznej. W swych nie opublikowanych dotd utworach 12 oraz w rozlicznych eksperymentach, ktrym si poddawa, usprawiedliwi w peni nadzieje, ktre pokadam w surre12

alizmie: niejedno zreszt obiecuj sobie jeszcze po nim. Dzisiaj Desnos potrafi, kiedy tylko mu si zechce, przemawia surrealistycznie. Dziki cudownej sprawnoci, z jak sowo nada u niego za biegiem myli, rodzi si dowolna ilo byskotliwych przemwie, ktre gin bez ladu zwaywszy, e ma co waniejszego do roboty ni je utrwala. Czyta w sobie niczym w otwartej ksidze i nie ruszy palcem, by zatrzyma te kartki, uniesione yciow wichur. TAJEMNICE MAGII SURREALISTYCZNEJ
PISEMNE ZADANIE SURREALISTYCZNE, CZYLI PIERWSZA I OSTATNIA WERSJA

Nowe Hybrydy, Formalny chaos,

al za tal.

Usadowiwszy si w miejscu moliwie dogodnym dla wewntrznego skupienia, zaopatrz si w odpowiednie przybory pimienne. Przybierz postaw jak najbardziej odbiorcz, czyli pasywn. Zapomnij o swym geniuszu, o talentach wasnych i cudzych. Powiedz sobie raz na zawsze, e literatura to jedno z najbardziej beznadziejnych zaj, ktre prowadz do wszystkiego. Nie ustaliwszy tematu zacznij pisa do szybko, by nic nie pamita i nie doznawa pokus powtrnej lektury. Pierwsze zdanie zjawi si samo: tak bardzo prawd jest, e nie ma chwili, by w wiadomoci nie bytowao obce zdanie, ktre szuka uzewntrznienia. Do trudno wypowiedzie si natomiast na temat nastpnego: nosi ono bdzie lady zarwno dziaalnoci wiadomej, jak i tej drugiej jeli przyj, e pierwsze zdanie wymagao minimum uwagi. Mao to powinno ci obchodzi; na tym wanie polega w znacznej mierze podniecajcy charakter gry sur-

138

Andr Breton

Manifest surrealizmu

139

realistycznej. Tak czy owak, interpunkcja mimo e wydaje si rwnie konieczna, jak wzy na sznurze przeszkadza niewtpliwie w cigoci nurtu. Pisz dalej, jak dugo ci si zechce. Zdaj si na nieustajcy podszept. Jeeli w wyniku popenionego bdu, bdu, rzekby kto, nieuwagi grozi ci chwila ciszy, urwij bez wahania jakim zbyt jasnym zdaniem. Po sowie, ktrego rdo wydaje ci si podejrzane, umie jakkolwiek liter 1" na przykad, tylko 1", i zaczynajc od niego wyraz nastpny, pu znowu wodze dowolnoci.
ABY SI NIE NUDZI W TOWARZYSTWIE

wersarze pocz si we wzajemnym pragnieniu przekroczenia rubiey. Dopniesz tego, dajc si unie nawanicy sw, ktre to ton we zach, to grzmi nienawici. Sam do saboci niezdolny, zagrasz na wszystkich sabociach. Bdziesz naprawd wybranym, a najsodsze biaogowy bd ci miowa mioci nieubagan.
ABY PISA PSEUDOPOWIESCI

To bardzo trudne. Nie bd obecny dla nikogo, a chwilami, bez widocznego powodu, przerywajc sw surrealistyczn dziaalno w penym toku, powiedz krzyujc rce na piersiach: ,,Wszystko jedno, mona zapewne co lepszego robi lub nie robi. Sensu ycia obroni si nie da. O prostodusznoci, to, co si dzieje we mnie, jest te nie do wytrzymania!" albo inny rwnie oburzajcy bana.
ABY WYGASZA PRZEMWIENIA

Wystaw nazwisko swe w przeddzie wyborw na licie ktregokolwiek z krajw, ktry uzna za stosowne przystpi do tego rodzaju deliberacji. Kady ma dane na oratora: barwne przepaski na biodrach, paciorki sw. Technika surrealistyczna pozwoli ci przyapa rozpacz na ubstwie. Zoysz tyle obietnic, e ju samo dotrzymanie jednej z nich byoby mieszne. Nadasz rekryminacjom caego narodu charakter tak drobiazgowy i nieistotny, e najbardziej nieubagani ad-

Kimkolwiek jeste, jeli ci serce tak kae, spal par bobkowych lici i, nie podsycajc tego wtego pomienia, zasid do pisania powieci. Technika surrealistyczna pozwoli ci na to; ustaw tylko strzak pikno nieprzemijajce" na sowie akcja". Oto bohaterowie do niepewnej konduity: ich imiona to kwestia duych liter, a wobec czasownikw przechodnich zachowuj rwn swobod, co zaimek si" wobec sw ciemnia" czy wypogadza". Rzdz nimi niejako i moesz by pewien, e tam, gdzie zawiedzie ci obserwacja, refleksja oraz zdolnoci uoglniajce, przypisze ci si moc intencji, ktrych jako ywo nigdy nie miae. Tym sposobem osoby te, obdarzone pewn iloci cech fizycznych i psychicznych, a zawdziczajce tobie w gruncie rzeczy tak niewiele, zachowaj pewn sta lini postpowania, o ktr nie masz si co troszczy. Wyniknie std pseudointryga mniej lub bardziej kunsztowna. Wyniknie std niechybnie zakoczenie wzruszajce lub optymistyczne, ktre niewiele ci obchodzi. Twoja pseudopowie bdzie dokadn imitacj powieci prawdziwej; bdziesz bogaty i wszyscy przyznaj, e co jest w tobie", cho nikt nie bdzie wiedzia, co waciwie. Rzecz jasna, e w podobny sposb pod warun-

140

Andr Breton

Manifest surrealizmu

141

kiem nieznajomoci omawianych tekstw bdziesz mg uprawia i pseudokrytyk.

ABY SI SPODOBA KOBIECIE NA ULICY

PRZECIW MIERCI

Surrealizm uatwi ci dostp do mierci, ktra jest tajnym zwizkiem. Urkawiczy do twoj, wkadajc w ni owo P gbokie, od ktrego zaczyna si sowo Pami". Nie omieszkaj poczyni odpowiednich zapisw: co do mnie chciabym, by mnie odstawiono na cmentarz w wozie meblowym. Niech przyjaciele moi zniszcz do ostatniego wszystkie egzemplarze Dyskursu na temat Troszki Rzeczywistoci. Dar mwienia otrzyma czowiek po to, by robi ze uytek surrealistyczny. Co si porozumiewania tyczy, moe mniej wicej wyrazi to, o co mu chodzi, i zapewni sobie w ten sposb zaspokojenie swych co grubszych potrzeb. Mwi czy napisa list nic to trudnego, byleby czynic to nie stawia sobie celw nadto wygrowanych i poprzestawa na przyjemnoci gadania. Niech si nie troszczy o sowa nastpne ani o zdanie, ktrym zakoczy, co zacz. Na najprostsze pytanie potrafi odpowiada z gotowoci niezwyk. W braku nabytych chwytw" moe na niewielk ilo tematw wygasza opinie spontaniczne:

nie musi skroba si w gow" ani ukada sobie cokolwiek z gry. Kt mie rzec, e gdy przejdzie do zagadnie bardziej zawiych w dar improwizacji go zawiedzie? Nie ma tematu, na ktry by nie mg si wypowiada ustnie czy pisemnie z du swad. Sucha tego, co mwi, czyta, co napisa to wyrzec si owego tajemnego, przedziwnego sukursu. Niech si nie kwapi, by zrozumie siebie: zrozumie si i tak. Jeli w danej chwili jakie zdanie sprawi mu nieznaczny zawd, niech si zda na nastpne, ktre je okupi: niech nie wraca do uchowaj Boe! ani go nie poprawia. Tylko utrata rozpdu moe go zgubi. Sowa czy grupy sw z chwil, gdy po sobie nastpuj jako si trzymaj. Nie jego jest rzecz dawa pierwszestwo jednym nad drugimi. Niech liczy na cudown pomoc: zjawi si niechybnie. Ten jzyk niepohamowany, ktry chciabym uczyni wszechzastosowalnym i ktry nadaje si jak sdz do wszelkich okolicznoci, ten jzyk nie do, e mnie nie zuboa, lecz, przeciwnie, daje mi jasno niebywa i to w dziedzinie, gdzie si tego najmniej spodziewaem. Powiem wicej: uczy mnie. W rzeczywistoci zdarzao mi si uywa na surrealistyczn mod sw, ktrych znaczenia zapomniaem. Stwierdzaem ex post, e zastosowanie odpowiadao dokadnie ich definicji. Mona by na tej podstawie przypuszcza, e czowiek nie tyle uczy si", co przypomina". Przyswoiem sobie w ten sposb wiele udanych powiedze. Nie mwi ju o poetyckim wyczuciu przedmiotw, ktre dziki tysickro nawizywanym z nimi duchowym kontaktom udao mi si uzyska. Najlepiej jeszcze nadaje si jzyk surrealistyczny do dialogu. Dwie wiadomoci staj wobec siebie: jedna

142

Andr Breton

Manifest surrealizmu

143

obnaa si, druga si ni zajmuje, ale jak zajmuje? Przypuci, e wchodzi w ni, to zaoy, e mogaby cho przez chwil y tamt wiadomoci, co jest niewiarygodne. I w istocie, uwaga, jak jej powica, jest cakowicie zewntrzna. Moe j tylko przyj lub odrzuci, najczciej odrzuci z caym szacunkiem, na jaki j sta. Ten sposb porozumiewania si nie pozwala dotrze do istoty tematu. Poddana zabiegom, ktrych nie moe odeprze z godnoci, wiadomo moja traktuje myl interlokutora jak wrog; w rozmowie potocznej czepia si" prawie zawsze sw lub figur, ktrych przeciwnik uy, wykorzystujc je po to, by je znieksztaci. Jest to do tego stopnia prawdziwe, e w pewnych stanach psychopatologicznych, gdzie zaburzenia zmysowe opanowuj wiadomo chorego, podchwytuje on ostatnie sowo lub ostatni czon surrealistycznego zdania, ktrego lad pozosta mu w pamici: Ile lat macie? Macie'7. (Echolalia) Jak si nazywacie? Czterdzieci pi domw". (Objaw Gansera, czyli odpowied kiksem) Nie ma rozmowy, w ktrej nie przejawiaoby si co z tego baaganu. Jedynie naszej naturalnej towarzyskoci i przyzwyczajeniu zawdziczamy, e udaje si go nam przejciowo zamaskowa. Jest wielk wad literatury, i stale popada w konflikt z duchowym yciem swych najlepszych, tj. najbardziej wymagajcych czytelnikw. W krciuchnym dialogu midzy lekarzem a wariatem, ktry powyej zaimprowizowaem, przewag ma ten ostatni. Bo przecie to on narzuca swe odpowiedzi lekarzowi i nie on stawia pytania. Czy znaczy to, e myl jego jest w danej chwili

mocniejsza? By moe. Moe sobie pozwoli na to, by nie liczy si ze swym wiekiem i nazwiskiem. Surrealizm poetycki, ktremu studium to powicam, usiowa niejednokrotnie, wyzwalajc obu rozmwcw z obowizkw grzecznoci, ukaza prawdziwe oblicze dialogu. Kady z nich prowadzi po prostu wasny monolog, nie szukajc w tym osobliwej przyjemnoci dialektycznej ani nie chcc narzuci si ssiadowi. Wygoszone zdania nie maj na celu, jak to kiedy indziej bywa, rozwinicia jakiej odpowiednio bahej tezy, lecz s bezinteresowne w najwyszym stopniu. Co si odpowiedzi tyczy, nie przynosi ona uszczerbku mioci wasnej przedmwcy. Sowa, obrazy to tylko trampoliny, od ktrych odbija si myl suchacza. Tak naley rozumie w pierwszym w peni surrealistycznym utworze, jakim s Pola magnetyczne, ustpy objte tytuem Granice, gdzie Soupault i ja stanowimy par takich bezstronnych rozmwcw. Kto raz zacz uprawia surrealizm, nie moe si go ju atwo wyrzec. Wiele rzeczy wskazuje na to, e dziaa on jak narkotyk i e moe pchn czowieka do straszliwych wybuchw. Jest to te, jeli kto woli, rodzaj sztucznego raju, ktrego smak wywodzi si z krytyki baudelaire'owskiej, jak i z innych. Tote analiza tajemniczych jego skutkw i osobliwych rozkoszy {surrealizm to rodzaj nowego naogu, ktry niczym haszysz moe zadowoli najbardziej wyrafinowane gusta), analiza taka nie moe nie znale miejsca w studium niniejszym. 1) Z obrazami surrealistycznymi rzecz ma si tak, jak z tymi, ktre powstaj pod dziaaniem opium. Czowiek ich nie wywouje; narzucaj si same, y-

144

Andr Breton

Manifest surrealizmu

145

wioowo i nieodparcie. Nie moe si ich te pozby: wola nie ma na nie wpywu, jako e nie panuje ju 13 nad wadzami umysu" . Mona by spyta, czy kiedykolwiek panowaa. Jeeli wyj jak ja z cytowanej definicji Reverdy'ego, to wiadome zblienie dwu odlegych jak powiada rzeczywistoci" nie wydaje si w ogle moliwe. Zblienie albo si dokonuje, albo nie: oto wszystko. Co do mnie utrzymuj jak najbardziej stanowczo, e takie obrazy Reverdy'ego, jak: albo albo
wiat do worka wraca, Jest pynca piosenka w strumieniu Dzie jak biay obrus si rozwin,

e obrazy te nie mogy powsta z premedytacji. Nie jest prawd, moim zdaniem, jakoby umys stwierdza zwizek" dwu rzeczywistoci. Zacznijmy od tego, e niczego wiadomie nie stwierdza. Z przypadkowego zblienia dwu biegunw tryska wiato osobliwe, wiato obrazu, na ktre jestemy niezmiernie czuli. Warto obrazu zaley od pikna roznieconej iskry; jest ona funkcj rnicy w potencjaach dwu przewodnikw. Jeeli jak to dzieje si w porwnaniach rnica jest minimalna, iskra nie powstaje. Zblienie dwu odlegych rzeczywistoci nie ley w ogle, moim zdaniem, w mocy czowieka. Albo te naley wrci do sztuki opartej na elipsie, co potpia na rwni ze mn i Reverdy. Musimy wic przyj, e
13

Baudelaire.

umys nie zestawia dwu biegunw w celu wywoania iskry, lecz e s one rwnoczesnym wytworem jego dziaalnoci, ktr okrelamy jako surrealistyczn. Rola rozumu ogranicza si do konstatacji i oceny wietlnego zjawiska. I podobnie jak dugo iskry jest tym wiksza, im bardziej rozrzedzony gaz, w ktrym si rodzi, tak powstaa w wyniku pisania mechanicznego, ktre staram si oto udostpni atmosfera surrealistyczna sprzyja powstawaniu najpikniejszych obrazw. W tym zawrotnym pdzie one to, miem rzec, staj si jedynymi drogowskazami umysu. Zaczyna on stopniowo wierzy w ich nadrzdn realno. Pocztkowo ulega im tylko; niebawem przekonuje si jednak, e podbijajc jego rozum rozszerzaj one rwnie zasig jego wiadomoci. Zdaje sobie spraw z niezmierzonych przestrzeni, dokd sigaj jego pragnienia, przestrzeni, gdzie za" i przeciw" si znosz, gdzie mrok nie jest ju puapk. Idzie pozwalajc si nie tym obrazom tak szybko, e ziemia ledwo zdy ochon mu pod stopami. Najpikniejsza to z nocy, noc byskawicowa; dzie w porwnaniu z ni jest noc. Niezliczona rozmaito obrazw surrealistycznych domagaaby si klasyfikacji, ktrej obecnie podj si nie zamierzam. By je wyodrbni wedle pokrewiestw szczegowych, trzeba by pj za daleko: na razie uwzgldniam w zasadzie to, co je czy. Dla mnie nie taj najmocniejszy jest taki obraz, ktry wyrnia si najwyszym stopniem dowolnoci i ktrego przekad na jzyk potoczny trwaby najduej czy to, e zawiera zbyt du dawk pozornej sprzecznoci
10 Antologia...

146

Andr Breton

Manifest surrealizmu

147

czy e jeden z jego biegunw wymylnie si usuwa, czy e po sensacyjnej zapowiedzi koczy si sabo (jak kompas, ktry zwa swe rozpicie), czy e znajduje w sobie samym groteskowe uzasadnienie formalne, czy e jest typu halucynacyjnego, czy e nakada na abstrakcj mask konkretu lub odwrotnie, czy e neguje jakie podstawowe prawo fizyki, czy e wywouje miech. A oto w kolejnoci par przykadw: Rubin szampana" (Lautramont). Pikny jak prawo zatrzymania rozwoju klatki piersiowej u dorosych, ktrych skonno do wzrostu nie jest bynajmniej zalena od iloci moleku przyswajanych przez organizm" (Lautramont). Koci wznosi si byszczcy jak dzwon" (Philippe Soupault). We nie Rryczki Trzebay krasnoludki szy ze studni chleb wieutki je w poudnie" (Robert Desnos). Na mocie koysaa si rosa kocioebska" (Andr Breton). Nieco na lewo, na swym domniemanym firmamencie dostrzegam cho moe to tylko opar krwi i rzezi bysk chropawy zakce wolnoci" (Louis Aragon). W poncym lesie. Lwy byy chodne" (Roger Vitrac). Kolor poczoch kobiety nie musi by koniecznie ten sam, co kolor jej oczu, w zwizku z czym pewien filozof, ktrego lepiej nie wymienia, powiedzia: Gowonogi maj wicej powodw ni czworonogi, by nienawidzi postpu" (Max Morise). Trzeba, chcc nie chcc, przyzna, e najbardziej

wybredny umys znajdzie tu poywk. Obrazy te zdaj si wiadczy, i dojrza on do czego wicej ni do naiwnych satysfakcyjek, ktrymi si dotd raczy. Jedyny to sposb, by wyzyska w peni tkwicy w nim 14 zasb wydarze idealnych . Obrazy te daj pojcie o normalnej jego rozrzutnoci i o wynikych std stratach. Zacytowane zdania mog temu zapobiec. Umys, ktry si w nim lubuje, ma pewno, e znalaz si na waciwej drodze. Prno podejrzewa go o efekciarstwo, nie lka si niczego, jako e sta go na to, by ogarn wszystko. 2) Umys, ktry daje nura w surrealizm, przeywa z egzaltacj najlepsz cz swego dziecistwa. Miewa chwile takiej pewnoci, jak toncy, ktry obejmuje jednym spojrzeniem to wszystko, co byo nie do przezwycienia w jego yciu. To mao zachcajce" powie kto. Ale te nie chc go zachca. Wspomnienia dziecice i niektre inne daj wraenie niepochwytnoci i jakby wykolejenia, ktre uwaam za najcenniejsze w yciu. Dziecistwo zblia nas, by moe, najbardziej do ycia prawdziwego", dokd prcz prawa wstpu mamy zaledwie par biletw protekcyjnych; dziecistwo, kiedy to najskuteczniej i z najmniejszym ryzykiem byo si panem wasnych moliwoci. Szansa ta dziki surrealizmowi pojawia si, miem rzec, na nowo. Jest tak, jakby wci jeszcze oczekiwa ostatecznego zbawienia lub potpienia. Na
14 Nie zapominajmy, te istniej wedle formuy Novalisa serie wydarze, przebiegajcych rwnolegle z rzeczywistymi. Pod wpywem okolicznoci w idealny przebieg ulega modyfikacji, tak e wydaje si niedoskonay, a i skutki s niedoskonae. Tak byo np. z Reformacj; miast protestantyzmu otrzymalimy luteranizm".

148

Andr Breton

razie to tylko czyciec, chwaa Bogu! Mijasz szczkajc zbami niebezpieczne okolice, jak mawiaj okultyci. Na kadym kroku budzisz czyhajce monstra; nie maj one jeszcze zych zamiarw i nie jeste zgubiony, skoro si ich nie lkasz. Oto sonie o gowach kobiecych", oto lwy latajce", ktre tak balimy si spotka onegdaj, Soupault i ja; oto rozpuszczalna ryba", ktrej wci jeszcze po trosze si boj. Ryba rozpuszczalna" czy to nie ja sam jestem rozpuszczaln ryb? Urodziem si pod znakiem Ryby, a czowiek rozpuszcza si w swym myleniu. O faunie i florze surrealizmu lepiej nie gada! Nie wierz, aby w najbliszej przyszoci miaa si ustali sztampa surrealistyczna. Pewne podobiestwa tekstw w rodzaju przytoczonych powyej nie mog stanowi przeszkody w rozwoju surrealistycznej prozy. Po szeregu podejmowanych w cigu ostatnich lat piciu prb, ktre uwaam ludzka to sabo za skrajnie chaotyczne, zaczone poniej opowiastki wiadcz o tym do wymownie. S one godne lub te niegodne, by da czytelnikowi pojcie o postpach, jakich, wzbogacona przez surrealizm, moe dokona jego wiadomo. Zastosowanie metod surrealistycznych naleaoby zreszt poszerzy. Kady rodek jest dobry, by uzyska podan niezwyko skojarze. Mog to by kolae Picassa i Braque'a; moe wprowadzony znienacka do najbardziej wyszukanego wywodu oczywisty bana. Mona wreszcie nazwa ,,Poematem" co, co powstao w wyniku najbardziej dowolnego zestawienia (przestrzegajmy, jeli kto chce, zasad skadni) tytuw i wycinkw z gazet:

POEMAT Wybuch miechu z szafiru na wyspie Cejlon

NAJPIKNIEJSZE KAPELUSZE SOMKOWE

maj cer przywid
Pod Zamkiem

W SAMOTNEJ FERMIE
Z DNIA NA DZIE
przyjemno

pogarsza si

DROGA DLA POJAZDW

doprowadzi ci na brzeg otchani

KAWIARNIA gosi sw wito

codzienn pomoc w pielgnacji urody

Manifest surrealizmu

151

PIERWSZY BIAY DZIENNIK

PRZYPADKU

PROSZ PANI
para
poczoch jedwabnych

czerwie bdzie

to nie skok w przepa

to nie jele MIO TO NAJWANIEJSZE Wszystko mogoby by tak dobrze

Pary to dua wie

Gdzie jest?
w pamici
w domu
na balu arliwcw

piewak wdrowny

UWAGA NA
TLEJCE ZARZEWIE

MODLITWA 0 POGOD

WIEDZCIE, E
promienie ultrafioletowe Wykonay swe zadanie KRTKO A DOBRZE

Robi taczc co zrobiono, co si zrobi

Przykady daoby si mnoy; dramat, filozofia, nauka, krytyka mogyby na tym tylko skorzysta. Zaznaczam z popiechem, e ewentualne techniki surrealistyczne mnie nie interesuj.

152

Andr Breton

Manifest surrealizmu

153

Znacznie wikszej jak nieraz wyjaniaem wagi jest dla mnie praktyczne zastosowanie surrealiz15 mu . Zapewne, nie wierz w proroczy charakter surl6 realistycznego sowa. Sowa moje to wyrocznia" . Hm, pewno, pki mi na tym zaley, ale c to jest 17 waciwie ta wyrocznia? Na pobono ludzk nie dam si nabra. Gos surrealistyczny, od ktrego Delfy, Dodona i Cumae si trzsy, niewiele rni si od
15 Mimo wszelakich zastrzee, ktre pozwalam sobie poczyni zarwno wobec pojcia odpowiedzialnoci w ogle, jak i wobec prawno-medycznych rozstrzsa, zmierzajcych do ustalenia jej stopnia, jako to: odpowiedzialnoci cakowitej, czstkowej (sic) oraz penej nieodpowiedzialnoci, mimo olbrzymiego sprzeciwu, jaki budzi we mnie samo pojcie winy, chciabym wiedzie, jak bdzie si sdzi pierwsze wykroczenia o charakterze surrealistycznym. Czy podsdny bdzie zwolniony od winy i kary, czy te bdzie mg si powoa na okolicznoci agodzce? Szkoda, e przestpstwa prasowe nie s ju karalne. Gdyby nie to, moglibymy mie proces nastpujcy. Oskarony wydaje ksik, ktra stanowi zamach na publiczn moralno. Paru wspobywateli spord ,.najbardziej czcigodnych" pozywa go o zniesawienie; dochodzi par zarzutw nie mniej cikich: obelgi pod adresem armii, zachcanie do morderstwa, gwatu itp. Podsdny zgadza si w peni z aktem oskarenia, jeeli chodzi o potpienie"1 wzmiankowanych pogldw. Niemniej stwierdza na sw obron, e nie uwaa si za ich autora, jako e jest to produkt surrealistyczny, co wyklucza wszelkie zagadnienie zasugi czy winy, e skopiowa jedynie dokument, nie wartociujc go, i e, sowem, rwnie mao co sam Przewodniczcy Trybunau poczuwa si do autorstwa inkryminowanego tekstu. 16 Rimbaud. 17 Ale, ale... Bdmy szczerzy. Dzi, 8 czerwca 1924, gos szepta mi: ,,Bthune, Bthune". C miao to oznacza? Nie znam, jako ywo, Bthune'a i mam sabe pojcie o jego umiejscowieniu na mapie Francji, Bthune nie kojarzy mi si z niczym nawet ze scen z Trzech muszkieterw. Trzeba byo pojecha do Bthune, gdzie mnie moe co czekao; byoby to zbyt proste, doprawdy. Chesterton opowiada gdzie o detektywie, ktry chcc kogo odnale - przeszukuje od piwnic po strychy wszystkie domy, majce w sobie co niezwykego. System nie gorszy od innych. Podobnie w 1919 r. Soupault zachodzi do wielu nieprawdopodobnych kamienic pyta konsjerki, czy nie mieszka tu przypadkiem p. Philippe Soupault. Odpowied twierdzca nie byaby go, jak sdz, zadziwia. By zdolny zastuka do wasnego mieszkania.

tego, ktry mi dyktuje moje wypowiedzi najmniej gniewne. Mj czas nie jest jego czasem; czemu chcecie, by pomg mi rozwizywa dziecinne problemy mego ycia? Udaj, niestety, jakobym y w wiecie, gdzie aby mc bra na serio jego prognostyki musiabym ucieka si do dwojakiego rodzaju tumaczy: do takich, ktrzy by mi wyjaniali jego sens, i do takich gdzie ich znale zreszt? ktrzy by potrafili narzuci innym mj sposb interpretacji. Ten wiat, gdzie dzieje si ze mn, co si dzieje (nie prbujcie tego zrozumie!), ten wiat, jednym sowem, nowoczesny, c u licha mam w nim pocz? Gos surrealistyczny, by moe, zamilknie, swoich znikni nie mog si ju i tak doliczy. Cudowny ubytek mych dni i miesicy przestanie mnie obchodzi, bd jak Niyski, ktry zaprowadzony lato na wystp rosyjskiego baletu nie wiedzia, o co chodzi. Bd sam, samiuteki jak palec i bd gwizda na wszystkie balety wiata. Com zrobi, czegom nie zrobi daj to wam! Tu chtka mnie zdejmuje, by rzuci pobaliwe spojrzenie na rojenia naukowcw, tak w kocu pod kadym wzgldem nieprzystojne. Trygonometria? Dobra. Tryper? Tym lepiej. Fotografia? Nie widz przeszkd. Kino? Nie ma to jak ciemne sale. Wojna? wietny by ubaw. Telefon? Hallo! Hallo! Modo? Urocza siwizna. Kacie mi podzikowa. Dzikuj". Dzikuj... Jeli posplstwo ceni sobie tak wysoko poszukiwania cile laboratoryjne, to dlatego, e rezultatem ich jest produkcja maszyny czy odkrycie szczepionki, czego, sowem, co je bezporednio obchodzi. Nie wtpi, e chodzi o polepszenie jego doli. Nie wiem, ile humanitaryzmu maj w sobie ideay uczonych, ale nie przy-

154

Andr Breton

Manifest surrealizmu

155

puszczam, by procent dobroci by w nich zbyt duy. Mam na myli, rzecz jasna, uczonych prawdziwych, nie za wszelkich popularyzatorw i zdobywcw patentu. W tej dziedzinie, jak w innych, ceni nade wszystko czyst rozkosz surrealistyczn czowieka, ktry zdajc sobie spraw z niepowodzenia wszystkich poprzednikw wychodzi, skd mu si ywnie podoba, aby wszelk inn drog ni rozsdn doj, dokd doj potrafi. Ten czy w kamie milowy, ktrymi swe przejcie znaczy i ktry zdobdzie mu, by moe, publiczne uznanie, jest mi, wyznaj, cakowicie obojtny. Narzdzia, ktrymi si posuguje, nie imponuj mi: jego szklane probwki czy moje metalowe pira... Co si metody tyczy, nie lepsza jest od mojej. Widziaem odkrywc odruchu skrno-stopowego przy pracy. Bez przerwy obrabia swych pacjentw, nic to nie miao wsplnego z badaniem", byo jasne, e dziaa bez adnego programu. Troska o chorych bahe to zadanie pozostawia innym, cay pochonity sw wit gorczk. Surrealizm w moim rozumieniu daje naszemu absolutnemu antykonformizmowi wyraz do dobitny, aby nie mogo by mowy o powoaniu go na wiadka obrony w procesie wytoczonym realnemu wiatu. Moe on, wrcz przeciwnie, uzasadni stan kompletnej nieuwagi, jaki zamierzamy na tym padole osign. Niezauwaanie kobiety u Kanta, niezauwaanie winogron" u Pasteura, niezauwaanie pojazdw u Curie stanowi fenomeny do pod tym wzgldem symptomatyczne. wiat ten dorasta w ograniczonej tylko mierze do naszej myli i incydenty w rodzaju wymienionych to tylko najbardziej jaskrawe epizody walki o niepodlego, uczestnictwem w ktrej si szczyc. Surrea-

lizm to promie niewidoczny", ktry pozwoli nam kiedy rozgromi przeciwnikw. Nie drysz ju, cierwo". Tego lata re s niebieskie; lasy to szko. Widok ziemi w jej szacie zielonej obchodzi mnie rwnie mao, oo widok upiora. y albo nie y to rozwizania urojone. Istnienie jest gdzie indziej.
Tum. Artur Sandauer