Rok obrzdowy Grali Czadeckich z Pnocnej Bukowiny. Szkic etnograficzny.

Materia do tego artykuu zosta zebrany w dwch wsiach polskich na Pnocnej Bukowinie: w Starej Hucie i w Ninych Pietrowcach ( w zasadzie w czci tej wsi o nazwie Arszyca), a take w Baniowie ( w czci nazywanej Berezyn ). Po ukraiskiej stronie Bukowiny s to praktycznie jedyne wsie z polsk ludnoci gralsk. W innych jak np.. w Pance, Dawidenach spoecznoci gralski s niewielkie ( kilka rodzin) lub jest to ludno niegralska, cho polska. Fakty przedstawione w niniejszym artykule odnosz si w wikszoci do czasu przeszego, tam jednak gdzie kultywowany jest dany obyczaj take dzisiaj bdzie to zaznaczone. Jest to praca typowo przyczynkarska, ktrej celem nie jest pene opisanie obrzdw dorocznych a jedynie pokazanie rzeczy najciekawszych i swoistych. Grale Czadeccy zachowali swoj tosamo midzy innymi dziki temu, e ich obrzdowo tak bardzo rni si od sposobu witowania prawosawnych Rumunw czy Ukraicw. Wiele zwyczajw, czasem w nieco zmienionej formie pamita jeszcze Czadeck ojcowizn Kisucan, dla porwnania odsyam do pracy Romana Zawiliskiego1. Rok obrzdowy jest nierozerwalnie zwizany z rokiem liturgicznym kocioa katolickiego, naley wic zacz od adwentu. W przeddzie w. Katarzyny odbywaa si ostatnia zabawa przed adwentem, co nie znaczy, e w cigu najbliszych czterech tygodni byo smutno i cicho. Dzie w. Andrzeja to przede wszystkim oczywicie dzie wrb i rozmaitych magicznych zabiegw miosnych. Kada panna, ktra chciaa si w przyszym roku wyda za m moga pomc nieco losowi i za pomoc pewnych czynnoci dowiedzie si, po pierwsze czy aby na pewno do maestwa dojdzie i jakiemu to kawalerowi przyjdzie jej lubowa. Jeli chodzi o pierwsz kwesti to dziewczta musiay upiec tzw. "baabuszki" czyli rodzaj placuszkw, z tym e wod aby rozczyni mk musiay przynie a z potoku i w dodatku w ...ustach. Nie bya to sprawa prosta sama w sobie, a przecie na drodze z potoka pojawiali si ni std ni zowd chopcy, ktrzy robili wszystko aby woda dziewczynom si z buzi wylaa. Kilka razy trzeba byo biega tam i z powrotem. Kiedy ju doniosy jakim cudem wod, zagnioty ciasto i upieky ( kada jeden ) baabuszki, wtedy naleao przyprowadzi psa, najlepiej godnego. To on wanie decydowa, ktra to dziwka, bo tak w gwarze czadeckiej nazywa si pann, tudzie crk, bdzie miaa "wiesiele". Nierzadko okazywao si, e pies powcha tylko placki, ale
1

Zawiliski R. Przyczynek II do etnografii Grali polskich na Wgrzech, w: Materyay antropologicznearcheologiczne i etnograficzne, t.1,1896, str.384-389 1

adnego nie tkn. Dziewczta ju domylay si, e i za tym stoj chopcy, ktrzy wczeniej nakarmili psa. Wrb, ktra miaa pokaza jaki ten wymarzony kawaler bdzie by zwyczaj "wizania kow na pocie". Ot zapewne jeszcze w latach trzydziestych, poty wyglday inaczej ni obecnie. Dzi s to konstrukcje z desek, wtedy byy poty plecione z wikliny czy korzeni wanie ustawiane na drewnianych kokach. Zadanie dziwki polegao na tym, e z zawizanymi oczami sza wzdu potu liczc koy, kiedy doliczya do dziewiciu wizaa na tym dziewitym z kolei wstk. Nie do, e dziewczta miay zawizane oczy, to jeszcze dziao si to w nocy. Nie byo by zabawy gdyby swoich dwch zda nie doczyli chopcy, ktrzy czsto smarowali rzeczone koy... krowim ajnem. Nazajutrz sza panna zobaczy czy koek, na ktrym zawizaa swoj wstk jest dugi czy moe krtki, gruby czy chudy, prosty czy krzywy itp., bo taki mia by przyszy wybranek. Dzi ju raczej sporadycznie praktykuj si wyej omwione wrby, a to przez to, e nie ma ju kow w potach, albo te dlatego, e po prostu czasy si zmieniaj. Obecnie czciej mona spotka kameralne wrby woskowe. Oczywicie wosk leje si przez klucz i pniej patrzy si do czego " to co " jest podobne, a ma przecie tak jak wspomniane koy pokaza jaki bdzie kawaler. Ciekaw jest te praktyka lania dwch kropli na wod. Jeli te dwie krople si zejd to znaczy, e chopiec o ktrym pomyli panna oeni si z ni. Kawalerowie nie ograniczali si jedynie do przeszkadzania dziewcackom w ich wrbach. Mieli rwnie wasne zadanie do wykonania, zbytkami nazywane, ktre naleao zrobi najlepiej w nocy. Zbytki chopcw na w. Andrzeja przybieray bardzo rn form, czasem w wymylnoci czyniy niema szkod. Gospodarz, ktry mia nieszczcie sta si ofiar artw modych kawalerw powinien jednak przej nad tym do porzdku dziennego, by to bowiem przywilej modziey w t jedn jedyn noc. I c robili ci "zbytkownicy" ? Na przykad zatykali komin i wszyscy domownicy budzili si nagle z przeraeniem w kbach dymu i sadzy, mona te byo zdj wrota i schowa je tak aby gospodarz nie znalaz ich przez kilka dni, rozbierano te wz po to eby go z powrotem zoy tyle, e... na dachu chaupy, ostatnio wyniesiono te w Ninych Pietrowcach psa razem z bud i postawiono to biedne zwierz z jego domostwem na przystanku autobusowym ! Niedobrze jest te zostawia wypran bielizn na dworze. Nazajutrz trzeba bowiem szuka kalesonw czy majtek na okolicznych drzewach. Atrakcyjno tego zwyczaju powoduje, e jest jednym z najywiej podtrzymywanych. W czasie adwentu, kiedy wieczory coraz dusze kobiety zbieray si zazwyczaj eby drze pira, robi "szleki na werety", prz kdziele czy obiera pszenic, ktr w wieczr

wigilijny podawao si na stole. Mode dziewczyny szykoway natomiast ozdoby na choink. Mczyni zbierali si aby sobie poopowiada rne historie, chopcy uczyli si natomiast kold. I tak do wigilii, na ktr z ukraiska mwi si tu "swiatyj wieczer". Ludzie byli rwnie bardzo rozpiewani i nieraz mona byo usysze z chaup donone dwiki jednej z wielu "piwanek". Wigilia rozpoczyna si od wizyty grupy maych chopcw, ktrzy z choineczk chodz po wsi z winszowaniem, co nazywane jest chodzeniem w poazy lub z poanickiem. Istnieje bardzo duo wierszykw, ktrymi ci modzi koldnicy skadaj yczenia gospodarzowi: Wielkie to szczcie cay wiat spotkao e nam tak askawie nieba i ziemie darowao. Stoj i piewaj anioowie na wysokoci Witaj Go Krlu, witaj Go jasnoci. Witaj Go Arko Adam plemie Zasi spucio z wysokiego tronu a na ziemie. By nam Matka Boska plemie prowadzia, Midzy dwoma bydltkami siankiem Go pokrya. Teraz Bg co si rodzi przez najwitrze lata On na zawsze nam bdzie trzeba A po mierci nam otworzy bramy do nieba. Niechaj bdzie pochwalony Jezus Chrystus

lub

Da Bg szczcia na szczcie Na to Boe Narodzenie Dziecitko si rodzi, Rowa Gwiazdka wschodzi, A to dziecitko do nieba koron toruje, A ta korona w niebieskim stanie Co sobie dacie panie Gospodarzu, pani Gospodyni Niech si wam stanie ! Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus !

Na co gospodarz odpowiada : Na wieki wiekw. Amen. i w zamian za rymowane yczenia rozdawa cukierki, orzechy oraz pienidze. Przez cay dzie trway ju nastpnie przygotowania do kolacji, na ktrej nie mogo zabrakn pszeniczki z orzechami, makiem, rodzynkami i miodem, zupy grzybowej, rnego rodzaju postnych pierogw itp. Co ciekawe do gotowania trzeba byo przynie ze strychu specjalne, jak to mwili moi rozmwcy kamienne, garnki i patelnie, te ktrych uywa si jedynie w pocie i na wigili. W rogu izby stawiano, niektrzy jeszcze wieszali, poanick czyli choink, a ten ktry przynis drzewko obsypuj je zboem, a potem liczy si ziarenka, ktre na ziemie spadn, tyle bowiem w przyszym roku zbierze si kp zboa. Pod st kado si siano, ktre pniej skrcano w prty i obwizywano tym drzewa w sadzie, eby dobrze rodziy. Wigilijne siano mona te byo spali i popioem smarowa nogi, co miao zapewni ochron przed blem. Robiono to zazwyczaj w w. Jana, czyli 26 grudnia. W ten szczeglny wieczr nie mogo te zabrakn wrb, ktre miay pokaza najblisz przyszo. Po kolacji naleao zamie w chaupie i panna, ktra chciaa pewnie potwierdzi lub by moe odwrci wyroczni sprzed miesica, wychodzia ze mieciami na mietle przed chaup i musiaa nasuchiwa szczekania psa. Stamtd bowiem skd dochodzio ujadanie mia przyj tak oczekiwany m. Dziewczyna, aby informacje o narzeczonym byy pene, zbieraa take resztki ze stou, a waciwie kawaek kadej potrawy i wkadaa to do rkawicy, ktr chowaa pod poduszk. W nocy dziki temu zabiegowi miao jej si przyni imi wybraca. Dzieci natomiast obmywano wod w ktrej pyway monety, miao to zapewni im bogactwo i dostatek. Tych pienidzy nie wydawano tylko przechowywano w bardzo szczeglnym celu, o czym jeszcze wspomn. Nastpnego dnia rano, czyli na w. Szczepana, zaraz po wyjciu z kocioa, po koldzie szli mczyni i starsi chopcy tzw. bratkowie. Chodzili zazwyczaj w grupach po 5-6 osb, tak e gospodarz dzikowa jednej grupie a za chwil przychodzia nastpna. Koldnicy nie przebierali si i nie uywali adnych rekwizytw. Chodzenie po koldzie jest dzisiaj rwnie ywe jak kiedy, by moe dlatego, jak niektrzy artuj, e mona za darmo napi si cakiem duo goriaki. Drugiego dnia wit, w w. Jana, po koldzie chodz kobiety. W Nowy Rok, gdy dookoa sycha byo jak id Ukraicy z maank, nasi Grale szli do kocioa w podzice za mijajcy rok i w nadziei, e nastpny nie bdzie gorszy. Po kociele chodzono na siociu, bogosawiono wtedy gospodarstwo rzucajc na ziarno. A e karnawa by w peni wioski a huczay od dwikw huszli ( skrzypiec- przyp. G.J.), klarnetu, akordeonu. Jedna z najwikszych zabaw organizowana bya na Trzech Krli. I tak

a do rody popielcowej. Ostatki trway cae trzy dni- od niedzieli do wtorku przed rod popielcow. Kulminacyjny punktem zabawy by tzw. Jele, odgrywany we wtorkowy wieczr. Rol jelenia odgrywa chopiec, ktry ubiera si w takiego wielkiego koucha, taki z owcw kouch, ubiera to na siebie. postawili mu tam jakie rogi na gowe, przewizali taje takim lancem i jaki tam jeden, ten chopak. a kouch to na opak, eby ta wena taka bya. Jakie buty takie dugie. i potem tam zachodzi, grali marsza a dziewczyny tak do kka i piway tak tak piosenk : Jeleniu, Jeleniu .. i ten Jele taczy. Musia z kadym w ten wieczr zataczy. Nastpnie zbieraa si trjka chopcw, pierwszy mia wdk, drugi zaksk a trzeci talerzyk, na ktry taczcy z Jeleniem musieli rzuca monety. Wszystko to koczyo si tu przed dwunast, kiedy to rwnie w takt marszu wyprowadzano Jelenia do lasu, na znak, e pora zacz Wielki Post. A post by rzeczywicie wielki, niektrzy bowiem mieli silne postanowienie nie je misa przez siedem tygodni. Zazwyczaj jednak cisy post obowizywa jedynie w pitek, w tym dniu nie mona byo je nawet jajek czy pi mleka Rzadziej praktykowano to w poniedziaek, rod i sobot. Pierwszym dniem, ktry przeamywa monotoni oczekiwania na Wielkanoc bya Niedziela Palmowa. Palmy bukowiskie s nad wyraz skromne, robi si je jedynie z wierzby, na ktr tu mwi si koczanka, czasem dodaje si jak zielon gazk. Koczanki, bo tak te mwi si na palmy, peniy funkcj magiczn przy zakadzinach. W powale nowo wybudowanego domu wkadao si je razem z monetami z Wigilii. Miao to chroni domownikw przed obcymi, szczeglnie chodzio o ze duchy, oraz zapewni oglne szczcie. Panuje powszechne przekonanie, e koczanki chroni te przed grzmotami i burzami, aby zadziaay naleao je pali razem z gromnic. Palono je te w Boe Ciao z tego samego powodu, ale miao to spowodowa ubezpieczenie od poaru na cay rok. W Wielkim Tygodniu wszelkie prace ustaway w czwartkowe popoudnie, od tego momentu naleao zachowywa si cicho i spokojnie. Szczeglnie dotyczyo to Wielkiego Pitku, rodzice czsto powtarzali dzieciom: nie mona si kuakowa czyli bi. Nie wolno te byo paka, mia si, nie mona w tym dniu rba drewna itp. Naley wspomina mk pana Jezusa. Jedyn czynnoci mile widzian byo malowanie pisanek. Jajka przewanie najpierw woskowano, a pniej specjalnym przyrzdem, zwanym kluczka robio si wzory, przewanie motywy rolinne. Tak jest do dzisiaj. wicone, w czasach gdy na ukraiskiej Bukowinie by jeden ksidz w Czerniowcach, zawoono przez cay Wielki Tydzie, nierzadko ten, ktry jecha powici zabiera te

koszyki swoich ssiadw. Dzi wici si ju tylko w pitek i sobot. W koszach nie mogo zabrakn paschy czyli rodzaju buki wypiekanej tylko na Wielkanoc, poza tym mona tam by znale sl, maso, chrzan, kawaka misa, a obecnie rwnie kukurudzk czy ziemniaczek. Powicony ziemniak jest pierwszym, ktry sadzi si na wiosn w ogrdku. W Niedziel Wielkanocn po rezurekcji i niadaniu modzi niecierpliwie czekaj na mergusy czyli plecione prty, ktrymi chopcy uderzaj i kropi dziewczyny mwic miergus - pisanka, miergus - pisanka, przy okazji zapraszajc je na tace. Wieczorem organizuje si wic zabaw, na ktrej to jeden jedyny raz w roku dziewczyny pac muzykantom za taniec tzw. miergus. Nastpnego dnia we wsi sycha mnstwo piskw i krzykw poniewa niejedna dziewczyna zmoczona bya do suchej nitki. adna oblana nie narzekaa wcale, wierzy si bowiem, e kto oblany, ten bdzie zdrowy cay rok, eby wszytko ze zlao si z t wod. Oprcz tego oblana panna moga by zadowolona poniewa to znaczyo, e nie jest obojtna chopcom. W tym dniu chodzono te po pisankach, chopcy dostawali gsi pisank od dziewczyn, ktrym si podobali. We wtorek sytuacja si odwracaa i dziewczta mogy wzi srogi rewan za poniedziakowe oblewanie. Rwnie matrymonialny by zwyczaj stawiania wichy, co odbywao si w Zielone wita. Ot kawaler, ktry chcia zakomunikowa dziewczynie i jej rodzicom o swoich jak najbardziej powanych zamiarach, czyni to stawiajc przed domem ukochanej tzw. wich czyli okorowany smerk lub jedliczk. Nierzadko byy to bardzo wysokie drzewa, sigajce nawet ponad 30 metrw. Im wysze byo drzewo, tym wikszy honor dla dziewczyny. Chopak mg dziewczynie zapowiedzie postawienie wichy, wtedy ona, jeli bya mu przychylna robia wianek i okrcaa nim drzewo. Najczciej jednak byy to niespodzianki. Wszystko koczyo si sutym przyjciem i zabaw do biaego rana. Dzi ten obyczaj zmieni nieco i form i tre. Drzew si ju nie stawia, a jedynie wiesza na cianie lub na drzwiach wianek, zazwyczaj w ksztacie serca. Nie robi si tego na Zielone witki tylko na patrona czyli na imieniny, a dodatkowo wiesza mog rwnie dziewczyny i nie tylko swoim ukochanym. Mimo tych zmian cigle mwi si o tym postawi komu wich. Na tym w zasadzie mona nasz skromny przegld zakoczy. W czasie swoich bada nie odnotowaem szczeglnie oryginalnych obrzdw na w. Jana czy Wszystkich witych, warto jednak jeszcze wspomnie, przy braku zwyczajw niwiarskich sensu stricte, o tak zwanej kace . Bya to swoista pomoc, szczeglnie wanie w czasie niw, ale take sianokosw, wykopkach i innych pracach na polu. Ot gospodarz, ktry chcia na przykad zebra siano, prosi o pomoc ssiadw, ktrzy bardzo chtnie pomagali, wiedzieli bowiem, e

jest to wzajemno. Po pracy wsplnie spoywano posiek i piewano, a nastpnego dnia o pomoc prosi nastpny gospodarz.