Antonio R.

Damasio

W.serii

NOWE HORYZONTY

BD
KLAlRTEZ JUSZA
EMOCJE, ROZUM I LUDZKI MZG

polecamy
BD

KARTEmiszA

Timothy Ferris GAY TEN KRAM Matt Ridley CZERWONA KRLOWA

przeoy Maciej K a r p i s k i

W przygotowaniu Roger EatweU FASZYZM Matt Ridley O POCHODZENIU CNOTY Robin Baker WOJNY PLEMNIKW

DOM WYDAWNICZY REBIS POZNA 1999

Tytu oryginau Decartes' Error. Emotion, Reason, and the Human Brain Copyright 1994 by Antonio R. Damasio, M.D. All rights reserved Copyright for the Polish edition by REBIS Publishing House Ltd., Pozna 1999 Konsultacja neurologiczna Marcin arowski Redaktor Katarzyna Raniewska Opracowanie graficzne serii i projekt okadki Zbigniew Mielnik Opracowanie typograficzne Z.P. Akapit

iiSSiimiiiio]
Biblioteka Psychologiczna j

Wydanie I

Hannie
ISBN 83-7120-588-0 Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o. ul. migrodzka 41/49, 60-171 Pozna tel. 867-47-08, 867-81-40; fax 867-37-74 e-mail: rebis@pol.pl http://www.rebis.com.pl Fotoskad: Z.P. Akapit, Pozna, ul. Czernichowska 50B, tel. 87-93-!

Wstp
Chocia nie mam pewnoci, co waciwie sprawio, e zainteresowaem si neuronowym podoem intelektu, wiem, kiedy doszedem do przekonania, i tradycyjne pogldy na natur umysu nie mog by suszne. Ju we wczesnym dziecistwie uczono mnie, e waciwe decyzje podejmuje si z chodnym wyrachowaniem, a emocje i rozsdek nie mieszaj si ze sob podobnie jak woda i olej. Rosem w przekonaniu, e rozum rezyduje w jakiej wydzielonej czci umysu, do ktrej uczucia nie powinny mie dostpu. Kiedy za wyobraaem sobie mzg stojcy za tego typu umysowoci, widziaem dwa odrbne systemy nerwowe, z ktrych jeden odpowiada za rozum, drugi za za uczucia. Taki by te powszechny sposb pojmowania relacji pomidzy intelektem i uczuciami, zarwno na poziomie psychiki, jak i na poziomie neuronalnym. Teraz oto mam przed oczami najbardziej wyrachowan, wyzbyt z emocji, lecz inteligentn istot ludzk. Okazuje si, e jej umys praktyczny jest upoledzony do tego stopnia, i w codziennym yciu popenia ona bd za bdem, nieustannie gwacc to, co mogoby by uznawane za spoecznie akceptowalne i cenne dla niej samej. Umys owego czowieka pozostawa cakowicie zdrowy, dopki schorzenie neurologiczne nie uszkodzio pewnej czci jego mzgu i z dnia na dzie nie doprowadzio do powanego zaburzenia procesw podejmowania decyzji. To, co uwaano powszechnie za niezbdne i wystarczajce do utrzymania racjonalnego zachowania, pozostao w nim nienaruszone. Czowiek w posiada odpowiedni wie-

dz, zdolno skupienia uwagi oraz pami. Jego jzyk pozostawa nienaganny. Mg wykonywa operacje arytmetyczne i potrafi logicznie analizowa problemy. Jego uomnoci w podejmowaniu decyzji towarzyszy tylko jeden znaczcy objaw uboczny: zmiana zdolnoci przeywania uczu. Usterka umysu oraz upoledzenie sfery uczu byy nastpstwem okrelonego uszkodzenia mzgu. Ta zbieno zasugerowaa mi, i uczucia mog stanowi integraln cz caego mechanizmu umysu. Dwadziecia lat prac klinicznych i dowiadczalnych z du liczb pacjentw neurologicznych pozwolio mi wielokrotnie jeszcze powtrzy te obserwacje i na ich podstawie stworzy testowaln hipotez 1 . Zaczem pisa t ksik, by pokaza, i rozum nie jest tak nieskaony, jak wikszo z nas to sobie wyobraa lub tego sobie yczy, a emocje i uczucia nie musz by wcale traktowane jako wdzierajcy si do jego bastionu intruzi. By moe stanowi integraln cz jego struktury, zwizan z nim na dobre i na ze. Strategie funkcjonowania ludzkiego umysu nie rozwijay si prawdopodobnie - i to ani w rozwoju osobniczym, ani w toku ewolucji - bez udziau kierujcej siy mechanizmw regulacji biologicznej, ktrej emocje i uczucia s wyrazami. Co wicej, nawet gdy w okresie ksztatowania si umysowoci okrelone zostay strategie rozumowania, ich efektywne zorganizowanie zaley prawdopodobnie w znacznym stopniu od trwaej zdolnoci wyraania uczu. Niezaprzeczalnie, w okrelonych okolicznociach emocje i uczucia mog sta si przyczyn zamtu w procesie rozumowania. Wiedza tradycyjna mwi nam, e to moliwe, ostatnie za badania normalnych procesw rozumowania potwierdziy potencjalnie szkodliwy wpyw na nie podoa emocjonalnego. Jeszcze bardziej zadziwiajce jest to, i b r a k emocji i uczu dziaa nie mniej destrukcyjnie i w rwnym stopniu moe narazi na szwank racjonalno, ktra czyni nas ludmi i pozwala podejmowa decyzje w zgodzie ze wiadomoci wasnej przyszoci jednostki, konwenansami spoecznymi i zasadami moralnymi. Nie prbuj powiedzie, e skoro uczucia dziaaj pozytywnie, to za nas decyduj, ani e nie jestemy istotami racjonalnymi. Sugeruj jedynie, i pewne aspekty procesw emocjo-

nalnych i uczuciowych s niezbdne do funkcjonowania racjonalnoci. W najlepszym przypadku uczucia popychaj nas we waciwym kierunku, prowadzc do odpowiedniego miejsca w przestrzeni decyzyjnej, w ktrym moemy waciwie wykorzysta narzdzia naszej logiki. Gdy musimy dokona osdu moralnego, zdecydowa o tym, jaki kierunek maj przybra nasze osobiste stosunki z drugim czowiekiem, wybra sposb finansowego zabezpieczenia si na staro czy te zaplanowa ycie, ktre jest jeszcze przed nami, stajemy wobec niepewnoci. Emocje i uczucia, jak i ukryte za nimi mechanizmy psychologiczne towarzysz nam w trudnym zadaniu przewidywania niepewnej przyszoci i planowania w niej wasnych dziaa. Rozpoczynam t ksik od analizy znanego dziewitnastowiecznego przypadku Phineasa Gage'a, ktrego zachowanie po raz pierwszy zdradzio powizanie pomidzy upoledzeniem racjonalnoci i okrelonym uszkodzeniem mzgu, a nastpnie przenosz si do czasw obecnych i zajmuj podobnymi wspczesnymi przypadkami, opierajc si na wynikach neuropsychologicznych bada ludzi i zwierzt. Dalej stawiam hipotez, i umys ludzki opiera si na kilku systemach mzgowych, ktre wsppracuj ze sob na licznych paszczyznach struktury neuronowej, nie za na pojedynczym mzgu centralnym". Orodki mzgowe, zarwno wysokiego*', jak i niskiego poziomu", poczwszy od okolic przedczoowych kory mzgu, a skoczywszy na podwzgrzu i pniu mzgu, wspdziaaj w tworzeniu zdolnoci intelektualnych. Nisze poziomy owego neuronowego gmachu umysu reguluj procesy emocjonalne i uczuciowe oraz steruj funkcjami ciaa niezbdnymi do przetrwania caego organizmu. Z drugiej za strony, kieruj one wzajemnymi bezporednimi relacjami pomidzy niemal wszystkimi narzdami, wplatajc je w acuch tych samych operacji, ktre pozwalaj czowiekowi wspina si na wyyny intelektualne, a co za tym idzie - wyyny zachowa spoecznych i twrczych. Tak wic emocje, uczucia, i regulacja biologiczna, uczestnicz w tworzeniu umysu, a najprostsze funkcje organizmu splataj si z najbardziej wyrafinowanymi poziomami intelektu. Odnajdywanie cieni naszej ewolucyjnej przeszoci na ludzkiej paszczynie funkcji umysowych jest intrygujce, cho

Darwin przewidzia istot tych spostrzee, piszc o niezacieralnvm ladzie pochodzenia, ktry ludzie nosz w swym ciele2. Zaleno wyrafinowanych funkcji intelektualnych od prostych struktur mzgowych nie oznacza, i funkcje te s w istocie prymitywne. Fakt, e zachowanie zgodne z normami etycznymi wymaga udziau prostych obwodw neuronowych w korze mzgowej, nie zmniejsza wartoci tych norm. Gmach etyki nie zapada si, moralno nie jest zagroona, a u normalnej jednostki wola pozostaje wol. Moe nadszed czas, by zmieni nasze spojrzenie na wkad mechanizmw biologicznych w powstawanie zasad etycznych rodzcych si w kontekcie spoecznym, kiedy to w okrelonych warunkach zachodz interakcje pomidzy znaczn liczb osb o podobnych dyspozycjach biologicznych. Uczucia s drugim z przewodnich tematw niniejszej ksiki. Zajem si nimi nie tyle dlatego, e to zaplanowaem, ile dlatego, e zostaem do tego zmuszony, kiedy usiowaem zrozumie poznawcze i neurologiczne mechanizmy stojce za procesem rozumowania i podejmowania decyzji. Drugim wtkiem tej pracy jest zatem twierdzenie, i by moe uczucia nie s tylko ulotnym zjawiskiem umysowym powizanym z pewnym obiektem, lecz s raczej bezporedni percepcj okrelonego obszaru - obszaru ciaa. Moje badania nad pacjentami z dolegliwociami neurologicznymi, u ktrych chorobowe zmiany w mzgu upoledziy zdolno przeywania uczu, przywiody mnie do wniosku, e uczucia nie s tak nieuchwytne, jak to sobie dotychczas wyobraano. Czowiek moe by zdolny do uchwycenia ich, objcia ich rozumem i znalezienia ich wyjanienia na poziomie funkcjonowania ukadu nerwowego. Odchodzc od nurtu wspczesnego mylenia neurobiologicznego, przypuszczam, e obwody nerwowe, na ktrych opiera si funkcjonowanie uczu, obejmuj nie tylko tradycyjnie uznawane za takie struktury mzgu, okrelane jako limbiczne (rbkowe), lecz rwnie cz okolic przedczoowych, a take - co najwaniejsze - te obszary mzgu, ktre odwzorowuj i integruj sygnay pochodzce z caego ciaa.
10

Ujmuj tutaj istot uczu jako co, co kady z nas moe postrzega jako okno, ktre otwiera si na stale zmieniajcy si obraz struktury i stanu naszego ciaa. Jeli wyobrazimy sobie widok z takiego okna jako pejza, to struktura" ciaa bdzie odpowiednikiem ksztatw widzianych przez nas obiektw, a jego stan" odpowiada bdzie wiatocieniom, ruchom i dwikom towarzyszcym obrazowi. W scenerii twojego ciaa obiektami tymi s narzdy (serce, puca, jelita, minie), podczas gdy zmieniajce si wiatocienie, ruch i dwiki odpowiadaj dziaaniom tych organw. Opierajc si na tej analogii, mona powiedzie, e uczucia to chwilowe widoki" fragmentw pejzau ciaa. Ich zawarto jest szczeglna -jest ni stan ciaa. Szczeglne s te wspierajce je systemy nerwowe obwodowy system nerwowy oraz obszary mzgu, ktre integruj sygnay zwizane ze struktur i regulacj czynnoci ciaa. Poniewa poczucie pejzau ciaa czy si w czasie z percepcj lub wspomnieniem obiektw, ktre nie s czciami wasnego ciaa - ludzkich twarzy, melodii, zapachw - uczucia staj si wobec tych obiektw rodzajem kwalifikatorw". Lecz istota uczu nie ogranicza si do tego. Jak wkrtce wyjani, owemu kwalifikujcemu pozytywnie lub negatywnie stanowi ciaa towarzyszy odpowiedni tryb mylenia: szybki i bogaty w nowe idee, gdy stan ciaa ley w pozytywnym i przyjemnym zakresie spektrum, czy te spowolniony i uporczywie powtarzajcy te same wtki, gdy stan ciaa zblia si do zakresu blu. Z tej perspektywy uczucia s czujnikami" reagujcymi na zgodno lub brak zgodnoci pomidzy natur czowieka a jego otoczeniem. Przez natur czowieka rozumiem tutaj to, co odziedziczylimy pod postaci pakietu genetycznego, jak i to, co nabylimy w procesie rozwoju osobniczego poprzez interakcje ze rodowiskiem spoecznym, zarwno te przemylane i zgodne z nasz wol, jak i nieprzemylane i bezwolne. Uczucia, wraz ze stanami emocjonalnymi, z ktrych si wywodz, nie s zbytkiem. Su one jako wewntrzni przewodnicy i pomagaj nam przekazywa innym ludziom sygnay, ktre maj z kolei nimi kierowa. Uczucia nie s nieuchwytne czy nienamacalne. W przeciwiestwie do tego, co mwi tradycyjna nauka, uczucia poddaj si poznaniu w takim samym stop11

niu jak inne postrzegane przez nas przedmioty. S one wynikiem przedziwnych procesw fizjologicznych, ktre obrciy mzg w zniewolon widowni scen rozgrywajcych si w ciele. Uczucia pozwalaj nam uchwyci cho skrawek obrazu organizmu w peni jego biologicznej ywotnoci - przejawu dziaania mechanizmw yciowych. Gdyby nie moliwo odczuwania stanw ciaa, ktre z natury przyjmowane s jako bolesne lub przyjemne, nie byoby cierpienia i rozkoszy, tsknoty i litoci, a ludzka egzystencja pozbawiona byaby tragizmu i chway.

tern mierniczym" naszych najbardziej wyrafinowanych myli, najlepszych dziaa, najwikszych radoci i najgbszych smutkw. Moe to zabrzmie zaskakujco, lecz umys istnieje wewntrz i dla caego organizmu. Nie rozwinby si on do tego stopnia, gdyby w trakcie ewolucji, w przebiegu rozwoju osobniczego czy wreszcie w tej wanie chwili nie zachodzia pomidzy nim i ciaem nieustajca interakcja. Umys musi przede wszystkim troszczy si o ciao - inaczej mgby przesta istnie. Na bazie zmieniajcego si ukadu odniesienia, ktrego nieustannie dostarcza ciao, umys moe ustosunkowywa si do wielu innych bytw, realnych, jak i wyimaginowanych. Koncepcja ta opiera si na nastpujcych zaoeniach: (1) LudzNa pierwszy rzut oka obraz ludzkiego ducha zaproponowaki mzg i ciao czowieka tworz nierozczny organizm i s ny tutaj nie jest moe zbyt intuicyjny ani wygodny. W trakcie poczone biochemicznymi oraz nerwowymi obwodami reguprb wyjanienia zoonych zjawisk zachodzcych w ludzkim lujcymi (wczajc w to ukad wewntrzwydzielniczy, ukad umyle naraamy si na ryzyko uproszcze i degradacji. Lecz immunologiczny oraz autonomiczny ukad nerwowy). (2) Ordoj do tego moe jedynie wtedy, gdy zaczniemy myli zjawiganizm wchodzi w interakcj ze rodowiskiem jako jeden zesko samo w sobie z poszczeglnymi komponentami i procesasp: nie jest to ani samodzielna interakcja mzgu, ani ciaa. mi, ktre si za nim kryj. Tego za pragnbym unikn. (3) Procesy fizjologiczne, ktre kryj si za dziaaniem umyOdkrycie, e uczucia opieraj si na aktywnoci pewnej liczsu, wywodz si wanie z tego strukturalnego i funkcjonalby szczeglnych systemw mzgu, ktre wchodz w interakcj nego zespou, nie za z samego mzgu. Zjawiska umysowe z organami ciaa, nie obnia statusu uczu jako zjawisk chamog zosta w peni zrozumiane jedynie wtedy, gdy rozpatrurakterystycznych dla czowieka. Zrozumienie niezliczonych jemy je w kontekcie organizmu wchodzcego w interakcj ze procesw biologicznych kryjcych si za udrk i ekstaz, ktrodowiskiem. To, e ksztat samego rodowiska jest wszak po re nios mio i sztuk, nie spowoduje ich dewaluacji. Wrcz czci efektem funkcjonowania organizmu, jedynie podkrela przeciwnie: tym bardziej powinnimy podziwia zoone mezoono interakcji, ktre musimy tutaj rozwaa. chanizmy, ktre s odpowiedzialne za ow magi uczu". UczuGdy mowa o mzgu i umyle, z reguy nie wdajemy si cia tworz podstaw tego, co przez tysiclecia nazywano ludzw rozwaania pojcia caego organizmu. Przyjmowane za oczykim duchem lub dusz. wisto przewiadczenie o tym, e funkcjonowanie umysu to skutek dziaania neuronw, sprawia, i w rozwaaniach nad W ksice tej pojawia si jeszcze jeden wtek, a mianowicie jego natur brane s pod uwag jedynie neurony - tak jak idea, i tworzona w mzgu reprezentacja ciaa stanowi moe gdyby ich dziaanie mogo by niezalene od tego, co rozgrywa niezbdn paszczyzn odniesienia do procesw nerwowych, si w pozostaych czciach organizmu. Badajc zaburzenia ktrych dowiadczamy w postaci umysu: oto nasz wasny orga- pamici, jzyka i zdolnoci intelektualnych u wielu pacjentw nizm, nie za jaki absolutny, zewntrzny byt, wykorzystywany z uszkodzeniami mzgu, dochodziem do coraz gbszego przejest jako paszczyzna odniesienia w tworzeniu umysowych kon- konania, i dziaania umysu - poczwszy od tych najproststrukcji dotyczcych otaczajcego nas wiata oraz nieustannie szych, a skoczywszy na najbardziej wysublimowanych - wyobecnego w nas poczucia subiektywnoci, stanowicego nieod- magaj udziau zarwno mzgu, jak i reszty ciaa. Sdz, i czny element naszego dowiadczenia. To wanie ciao jest pr- ciao jako takie dostarcza mzgowi czego wicej ni tylko bio12

13

logicznego wsparcia i modulacji: jest podstawowym przedmiotem. reprezentowanym w mzgu. ^ Istniej fakty potwierdzajce t koncepcj, powody, dla ktrych jest ona wiarygodna, i przyczyny, dla ktrych byoby przyjemnie, gdyby si sprawdzia. Jeli chodzi o te ostatnie - gdyby potwierdzia si zaproponowana tutaj koncepcja roli ciaa, mogoby to rzuci wiato na jedno z najistotniejszych pyta, jakie zadajemy sobie od pocztku istnienia ludzkoci: jak to si dzieje, e jestemy wiadomi otaczajcego nas wiata, e wiemy, co wiemy, i e wiemy, i wiemy? Z perspektywy powyszej hipotezy mio, nienawi, udrka, agodno i okruciestwo, rozwizywanie problemw naukowych czy te tworzenie nowych artefaktw opieraj si na tym, co dzieje si w obwodach neuronowych mzgu, zakadajc, e midzy nim i ciaem zachodzia i zachodzi ciga interakcja. Dusza oddycha poprzez ciao. Cierpienie - niezalenie od tego, czy dotyczy powierzchni skry czy zaburze umysowych - rozgrywa si w ciele. Niechaj ksika ta bdzie moim gosem w dyskusji z dociekliwym i inteligentnym wyimaginowanym przyjacielem, ktry - cho nie zna si na neurologii - wiele wie o yciu. Ustalilimy zasad, i konwersacja musi przynosi nam wzajemnie korzyci. Przyjaciel mj ma zatem nauczy si czego o funkcjonowaniu mzgu i owych tajemniczych zjawiskach umysowych, podczas gdy ja, starajc si wyjani swe pogldy na temat ciaa, mam "zyska w nie gbszy wgld. Nasza rozmowa nie bdzie tylko nudn lektur, cho nie bdziemy prowadzili gwatownych sporw ani prbowali powiedzie zbyt wiele. Mowa bdzie o faktach uznanych, o faktach wtpliwych oraz hipotezach - nawet tych, ktre tkwi jeszcze tylko w sferze domysw. Bd si powoywa na prace, ktre s w toku, na kilka projektw badawczych, ktre przeprowadzono jaki czas temu, jak i na prace, ktre bd zapewne prowadzone dugo po zakoczeniu naszej rozmowy. Rozumie si, i - co jest zawsze zalet rozmowy - bdziemy czasami posuwali si na skrty i bocznymi drogami. Pojawi si zatem fragmenty, ktre za pierwszym razem mog zdawa si niejasne i wymaga bd
14

powtrnego przestudiowania. To dlatego, jak czytelnik zauway, do niektrych zagadnie wracam wielokrotnie, podchodzc do nich z rnych punktw widzenia, Na pocztek pragn jeszcze jasno okreli sw postaw wobec granic nauki. Jestem sceptycznie nastawiony do zaoenia ojej obiektywnoci i precyzyjnoci. Wpewnym okresie trudno sprawiao mi ledzenie wynikw bada naukowych - z,^ e szczegolnie z obszaru neurobiologii - jako zaledwie pewnych tymczasowych przyblie", ktrymi mona si cieszy tylko do momentu otrzymania dokadniejszych danych. Jednak sceptycyzm wobec osigni wspczesnej nauki, szczeglnie nauki o ludzkim umyle, nie oznacza wyganicia entuzjazmu w deniu do coraz precyzyjniejszych tymczasowych przyblie", Prawdopodobnie zoono ludzkiego umysu jest tak wielka, e rozwizanie tego problemu nigdy nie bdzie moliwe z powodu naszych przyrodzonych, wewntrznych ogranicze, Moe nawet nie powinnimy o tym mwi jako o problemie, lecz jak o tajemnicy - opierajc si na rozrnieniu pomidzy pytaniami, na ktre mona sprbowa da naukow odpowied, oraz takimi, ktre zawsze bd si nauce wymykay 3 . Lecz cho czuj sympati zarwno do tych, ktrzy nie mog sobie wyobrazi, w jaki sposb moglibymy rozwika t tajemnic (nazwijmy 4 ich tajemniczanami" ), jak i do tych, ktrzy wprawdzie uwaaj to za problem poznawalny, ale byliby rozczarowani, gdyby jego wyjanienie opierao si na czym, o czym ju wiemy, czciej zdarza mi si wierzy w to, e kiedy go rozwiemy, Czytelnik moe w tym miejscu zauway, e nasza rozmowa ma niewiele wsplnego z Kartezjuszem i filozofi, cho z pewnoci mwimy o umyle, mzgu i ciele. Mj przyjaciel zasugerowa jednak, i powinna ona przebiega wanie pod patronatem Kartezjusza, gdy nie sposb roztrzsa tej tematyki, nie powoujc si na ow znamienn posta, ktra uksztatowaa powszechny pogld na relacj pomidzy tymi trzema bytami, Wtedy wanie zdaem sobie spraw, i wpewien sposb ksika ta jest prac o bdzie Kartezjusza. Czytelnik z pewnoci chciaby wiedzie, na czym polega w bd. Chwilowo zwizany jestem przysig milczenia, lecz obiecuj, e wkrtce go ujawni, Zacznijmy wic od dziwnych czasw i dziwnego przypadku Phineasa Gage'a.

l S PSVCH0LOGC2NCD-J

i
Wypadki w Vermoncie
PHINEAS P. GAGE Lato 1848 roku. Jestemy w Nowej Anglii. Fhineas P. Gage, dwudziestopicioletni brygadzista budowlany, ma wanie stoczy si ze szczytw swej kariery. Nawet ptora wieku pniej jego upadek nadal pozostanie znamiennym faktem. Gage pracuje w firmie Rutland & Burlington Railroad. Kieruje du grup ludzi (brygad"), ktrej zadaniem jest uoenie torw nowej linii kolejowej przebiegajcej przez Vermont. Przez dwa poprzednie tygodnie prace posuway si powoli w stron miasteczka Cavendish. Teraz dotary ju do brzegu Black River. Zadanie robotnikw nie jest atwe: teren to nierwny i pokryty pitrzcymi si, twardymi skaami. Strategia budowy linii kolejowej polega tutaj nie na prowadzeniu jej pomidzy wzniesieniami, lecz na wprost i moliwie poziomo. Gage z powodzeniem stawia czoo tym zadaniom. Jest atletycznie zbudowany i ma sze stp wzrostu. Jego ruchy s zwinne i precyzyjne. Poruszajc si z wigorem i gracj, wyglda niczym mody Jimmy Cagney w Yankee Doodle Dandy*. W oczach swych szefw Gage jest kim wicej ni tylko jeszcze jednym zrcznym pracownikiem. Powiadaj, e to najbardziej wydajny i najzdolniejszy pracownik na budowie"1.
* James Cagney (1899-1986) - amerykaski gwiazdorfilmowy;otrzyma} Oscara za rol George'a M. Cohana w filmie Yankee Doodle Dandy (1942) [przyp. tum.]. 19

A przecie ten rodzaj pracy w rwnym stopniu wymaga wytrwaoci fizycznej, jak i zdolnoci koncentracji, szczeglnie jeli chodzi o wysadzanie ska. Oto, jak przebiegaj kolejne kroki przygotowa do detonacji: najpierw naley w skale wywierci otwr, nastpnie do poowy napeni go materiaem wybuchowym, zaoy lont i reszt otworu zasypa piaskiem. Piasek ubijany jest specjalnym prtem. W kocu podpala si lont. Jeli wszystko pjdzie dobrze, eksplozja rozsadza ska. Piasek jest tutaj niezbdny, poniewa gdyby go nie byo, caa sia wybuchu uszaby otworem. Ksztat prta oraz sposb posugiwania si nim rwnie odgrywaj istotn rol. Gage, posugujcy si narzdziem wykonanym wedug wasnego projektu, jest wirtuozem tej sztuki. Lecz patrzmy, co si dzieje. Jest gorce popoudnie, godzina czwarta trzydzieci. Gage wsypa do wywierconego otworu proch, doprowadzi do niego lont i poprosi pracujcego z nim czowieka o wsypanie piasku. Z tyu dobiega go czyje woanie. Gage oglda si na moment przez rami. Rozproszony zaczyna ubijanie, podczas gdy pomocnik nie wypeni jeszcze otworu piaskiem. Iskra z trcego o ska prta w jednej chwili wywouje eksplozj, ktra uderza wprost w twarz Gage'a2. Wybuch jest tak silny, e caa brygada zamiera w bezruchu. Mimo oguszajcego haasu skaa pozostaje nietknita. Wszystkich dobiega niezwyky, wiszczcy dwik, przypominajcy ten, jaki wydaje lecca w powietrzu raca. Lecz tym razem to co wicej ni sztuczne ognie. Stalowy prt wbija si w lewy policzek Gage'a, przechodzi przez czoow cz jego mzgu i z du prdkoci wychodzi otworem, ktry wybija na szczycie czaszki. Lduje ponad sto stp dalej, pokryty krwi i tkank mzgu. Sia wybuchu rzuca Phineasa Gage'a na ziemi. Ley on w popoudniowym socu oguszony, lecz przytomny. Nieruchomi i oguszeni jestemy rwnie my, bezradni widzowie. Jak atwo przewidzie, tydzie pniej, tj. 20 wrzenia, na pierwszych stronach bostoskich Daily Courier" i Daily Journal" pojawiaj si tytu Wstrzsajcy wypadek. Jednak ju 22 wrzenia w Vermont Mercury" znajdziemy nagwek Cudowny wypadek, a w Boston Medical and Surgical Journal" pojawi si artyku zatytuowany: Przejcie metalowego
20

prta przez gow. Rzeczowo, z jak artykuy te relacjonuj w wypadek, wywouje wraenie, e ich autorom nieobce s niezwyke i przeraajce opowiadania Edgara Allana Poego. Jest to moliwe, cho bardzo mao prawdopodobne. Gotyckie opowieci Poego nie s jeszcze w owym czasie popularne. On sam za umiera w nastpnym roku w ndzy i zapomnieniu. By moe atmosfera potwornoci po prostu wisi w powietrzu. Artyku w bostoskim pimie medycznym wspomina o tym, jak wielkie byo zaskoczenie ludzi, ktrzy stwierdzili, e Gage nie zgin na miejscu. Oto wyjtki z tego tekstu, relacjonujce przebieg wydarze: W momencie eksplozji pacjent rzucony zosta na plecy", chwil pniej wykona kilka konwulsyjnych ruchw", a po kilku minutach zacz mwi"; Jego ludzie (ktrych by ulubiecem) zanieli go na rkach na odleg o kilka prtw* drog i posadzili wyprostowanego w zaprzgnitym w woy wozie. Dojecha nim do odlegego o trzy czwarte mili hotelu pana Jospeha Adamsa"; Gage wysiad z wozu o wasnych siach, z niewielk pomoc swoich ludzi". Pozwlcie, e przedstawi teraz pana Adamsa. Jest lokalnym sdzi pokoju** w Cavendish oraz wacicielem tamtejszego hotelu i tawerny. Jest wyszy od Gage'a, dwakro grubszy i tak troskliwy, jak wskazuje na to jego falstaffowska*** powierzchowno. Zblia si do Gage'a, jednoczenie wysyajc kogo po doktora Johna Harlowa, jednego z miejscowych lekarzy. Wyobraam sobie, e gdy przybysze czekaj, sdzia podchodzi do nich i mwi: Prosz, prosz, panie Gage! Co si stao?" i - dlaczeg nie - Ojej, co za nieszczcie!" Potrzsa gow z niedowierzaniem i prowadzi Gage'a do zacienionej czci hotelowej werandy, nazywanej piazza". Ta nazwa**** wywouje wraenie przestrormosci i otwartoci. By moe w istocie weranda jest przestronna, lecz nie jest otwarta - pozostaje tylko werand. Tam pan Adams prawdopodobnie podaje Gage'owi lemoniad, a moe chodny jabecznik.
* Prt - miara dugoci; 5,0292 m [przyp. tum.]. ** Justice of peace - sdzia uprawniony do rozstrzygania lokalnych sporw mniejszego kalibru [przyp. tum.]. *** Sir John Falstaff, posta z Henryka IV W. Szekspira (1598); jedna z najbardziej lubianych postaci literatury angielskiej [przyp. tum.]. **** Piazza to po wosku plac" [przyp. tum.]. 21

Od wybuchu mina ju godzina. Soce skania si ku zachodowi i upa staje si wreszcie atwiejszy do zniesienia. Przybywa modszy kolega doktora Harlowa, doktor Edward Williams. Wiele lat pniej opisze on t scen nastpujco: Siedzia on wtedy na krzele na werandzie hotelu pana Adamsa w Cavendish. Gdy przyjechaem, rzek do mnie: Bdzie mia pan tu robot, doktorze! Zanim wysiadem z powozu, dostrzegem ran na jego gowie. Wyranie widoczne byo pulsowanie tkanki mzgu. Byo te co, czego w pierwszej chwili nie mogem wyjani: na szczycie jego gowy widoczny by twr przypominajcy nieco ksztatem odwrcony lejek. Jak po chwili stwierdziem, tworzyy go wyamane w promieniu okoo dwch cali od otworu koci czaszki. Powinienem by zaznaczy, i otwr w czaszce i powokach ciaa mia niemal ptora cala rednicy, a jego brzegi byy wynicowane. Wygld rany zdawa si wskazywa na to, e czaszk przeszy w kierunku z dou ku grze jaki poduny przedmiot. W czasie gdy badaem pana Gage'a, ten opowiada zebranym wok ludziom o tym, w jaki sposb zosta ranny. Mwi tak rozsdnie i z tak ochot odpowiada na pytania, e sam zaczem kierowa je do niego, nie za do jego towarzyszy. Pan Gage zda wic raz jeszcze spraw z przebiegu wypadkw. Mog z caym przekonaniem stwierdzi, e ani wtedy, ani przy adnej nastpnej okazji - z wyjtkiem jednego przypadku - nie uwaaem go za czowieka, ktry nie byby w peni racjonalny. w jedyny wyjtek, ktry odnotowaem, mia miejsce w nocy po wypadku, kiedy to pan Gage z uporem nazywa mnie Johnem Kirwinem. Jednak na wszystkie moje pytania odpowiada rozsdnie" 3 . Fakt, i Gage przey ten wypadek, jest jeszcze bardziej niezwyky, jeli wzi pod uwag ksztat i mas elaznej sztaby. Henry Bigelow, harwardzki profesor diirurgii, opisa j nastpujco: elazny prt, ktry przeszed przez czaszk, way trzynacie i trzy czwarte funta. Jest dugi na trzy stopy i siedem cali, a jego rednica wynosi jeden i jedn czwart cala. Koniec, ktry przebi czaszk, jest zaostrzony; cz suca do ubijania ma dugo siedmiu cali, a zaostrzony czubek ma rednic wier cala. Takiemu ksztatowi prta prawdopodobnie pacjent zawdzicza ycie. Prt jest narzdziem niepowtarzalnym i zo22

sta wykonany przez zamieszkujcego w ssiedztwie kowala na zamwienie i dla spenienia kaprysu swego waciciela"4. Gage powanie traktowa swoj prac i jej narzdzia. Zadziwiajce jest to, e przeywszy wybuch mimo tak znacznej rany gowy, Gage moe normalnie mwi, porusza si i zachowywa trzewo umysu ju w chwil po wypadku. Rwnie zaskakujce jest to, e przetrwa on nieuniknion infekcj, jaka powstanie wok rany. Lekarz Gage'a, John Harlow, wietnie zdaje sobie spraw z roli odkaania. Nie dysponuje jednak antybiotykami. Dostpnymi chemikaliami czyci wic ran dokadnie i regularnie. Pacjenta ukada w pozycji plecej, by zapewni swobodny i naturalny odpyw wydzielin. U Gage'a pojawia si wysoka temperatura i co najmniej jeden ropie, ktry Harlow szybko usuwa skalpelem. W kocu silny, mody organizm Gage'a przezwycia chorob, wspomagany - jak stwierdzi Harlow - siami nadprzyrodzonymi: Ja si nim zaopiekowaem, lecz uzdrowi go Bg". Po niespena dwch miesicach Gage uznany zostaje za wyleczonego. Jednak te zadziwiajce fakty bledn wobec niezwykych przemian, jakie przejdzie osobowo Gage'a. Jego zwyczaje, gusta, marzenia senne i aspiracje cakowicie si zmieni. Ciao Gage'a bdzie si miao dobrze, lecz oywia je bdzie ju cakiem inny duch.

GAGE NIE BY JUZ GAGE'EM O przebiegu wydarze dowiadujemy si dzisiaj z relacji dok5 tora Harlowa, ktr spisa on dwadziecia lat po wypadku . Jest to tekst godny zaufania, obfitujcy w fakty i nie podsuwajcy ich interpretacji. Brzmi wiarygodnie zarwno z ludzkiego, jak i neurologicznego punktu widzenia. Na jego podstawie moemy pozna nie tylko Gage'a, lecz i samego doktora. John Harlow, nim wstpi do Jefferson Medical College w Filadelfii, pracowa jako nauczyciel. Jego kariera medyczna w momencie spotkania z Gage'em trwaa zaledwie od kilku lat. Przypadek ten sta si dla niego obiektem nieustajcego zainteresowania; przypuszczam, e to wanie on sprawi, i Harlow za23

pragn sta si naukowcem, czego zapewne nie mia w planach, rozpoczynajc praktyk medyczn w Vermoncie. Skutecznie leczc Gage'a i przedstawiajc swym bostoskim kolegom relacj ze swych prac. przeywa zapewne chwile zawodowego wzlotu. Czarne chmury", ktre zawisy nad zdrowiem Gage'a, musiay go zatem bardzo niepokoi. Harlow relacjonuje, jak Gage odzyskiwa siy i jak przebiegaa jego fizyczna rekonwalescencja. Gage czu, sysza i widzia. Ani jego koczyny, ani jzyk nie zostay sparaliowane. Straci wzrok w lewym oku, lecz prawe funkcjonowao doskonale. Porusza si pewnie, sprawnie posugiwa si rkami i nie wykazywa adnych wyranych trudnoci jzykowych. Jednak, jak wspomina Harlow, zburzona zostaa rwnowaga pomidzy, jeli mona tak powiedzie, jego zdolnociami intelektualnymi oraz skonnociami zwierzcymi". Zmiany te atwo mona byo dostrzec, gdy tylko mina ostra faza stanu zwizanego z urazem mzgu. Gage sta si kapryny, folgujcy sobie w najwikszych bezecestwach, czego ongi nie mia w zwyczaju; wobec swych kompanw przejawia najwysz obojtno i ze zniecierpliwieniem reagowa na wszelkie narzucane mu ograniczenia lub rady, jeli nie byy w zgodzie z jego oczekiwaniami. Czsto zawzicie uparty, cho jednoczenie kapryny i niezdecydowany, tworzy niezliczone plany na przyszo, ktre jednak porzuca, nim zdyy si w peni wyklarowa. (...) Sta si czowiekiem o zdolnociach intelektualnych dziecka i zwierzcej zapalczywoci silnego mczyzny". Jego jzyk by tak obsceniczny, e kobietom odradzano zbyt dugie przebywanie w jego obecnoci, by nie poczuy si uraone. Nawet najsilniejsze reprymendy ze strony samego Harlowa nie skaniay Gage'a do opamitania si. Ta nowa osobowo wyranie kontrastowaa z cechami, z jakich znany by Gage przed wypadkiem, z jego umiarkowaniem" i znaczn si woli". Mia on wwczas zrwnowaony umys i przez znajomych postrzegany by jako bystry i sprytny fachowiec, osoba pena energii i zdecydowanie dca do wyznaczonych sobie celw". Bez wtpienia, w kontekcie owych czasw i tego rodzaju pracy, wiodo mu si dobrze. Zmiany, jakie w nim zaszy, byy tak drastyczne, i jego przyjaciele i znajomi z trudnoci rozpoznawali w nim tamtego czowie24

ka. Ze smutkiem zauwaali, e Gage nie jest ju Gage'em", przeszed tak ogromn metamorfoz, e pracodawcy musieli zwolni go wkrtce po powrocie do firmy, gdy zmiany w jego umyle uznali za tak gbokie, e nie mogli powierzy mu poprzedniego stanowiska". Problemu nie stanowia uomno fizyczna czy brak umiejtnoci, lecz wanie nowy ksztat jego charakteru. Sytuacja Gage'a zacza si coraz bardziej wika. Nie mogc pracowa jako brygadzista, szuka zatrudnienia w stadninach. Nigdzie nie zagrzewa dugo miejsca - rezygnuje z pracy z powodu kaprysw lub jest zwalniany za brak dyscypliny. Jak zauwaa Harlow, Gage staje si dobry w wynajdywaniu tego, co mu nie odpowiada". W kocu zaczyna karier jako atrakcja cyrkowa. Wystpuje w Barnum's Museum w Nowym Jorku, chepliwie pokazujc swe rany i elazny prt. (Harlow zauwaa, e w prt sta si nieodcznym towarzyszem Gage'a, i podkrela silne przywizywanie si pacjenta do przedmiotw oraz zwierzt, ktre jest u niego czym nowym i dosy niezwykym. Ow cech, ktr mona by nazwa zachowaniem kolekcjonera", dostrzegaem niejednokrotnie u pacjentw, ktrzy przeszli podobne jak Gage urazy, oraz u jednostek autystycznych.) W owych czasach cyrki znacznie czciej ni obecnie opieray swe programy na demonstrowaniu okruciestwa natury. Pokazywano zatem ludzi, u ktrych na rne sposoby objawiay si zaburzenia hormonalne - karw, najgrubsz kobiet wiata, najwyszego mczyzn, czowieka o najwikszej uchwie - jak i tych z zaburzeniami neurologicznymi - modziecw o skrze sonia, ofiary nerwiakowkniakowatoci. Teraz doczy do nich Gage. Moemy wyobrazi go sobie w takim towarzystwie rodem z filmw Felliniego, usiujcego przeku swe nieszczcie na zoto. Cztery lata po wypadku Gage trafia do innej trupy teatralnej. Potem wyjeda do Ameryki Poudniowej. Pracuje w stadninach i w kocu zostaje wonic dyliansw w Santiago i Valparaiso. O jego yciu na obczynie niewiele wiadomo prcz tego, e od 1859 roku stan jego zdrowia zacz si pogarsza. W 1860 roku Gage powraca do Stanw Zjednoczonych, by zamieszka z matk i siostr, ktre w midzyczasie przeniosy
25

si do San Francisco. Pocztkowo pracuje na farmie w Santa Clara, lecz nie pozostaje tam dugo. Znowu nie moe znale sobie miejsca. Od czasu do czasu pracuje fizycznie w rejonie Zatoki San Francisco. Jasne jest, e nie jest ju osob niezalen i samodzieln. Nie moe znale sobie staej, dochodowej posady, jak niegdy zajmowa. Jego koniec zblia si nieubaganie. San Francisco z 1860 roku wyobraam sobie jako ttnice yciem miasto pene dnych przygd miakw pracujcych w kopalniach, na farmach i statkach. Tam wanie odnajdziemy matk i siostr Gage'a (ta ostatnia polubi zamonego kupca D. D. Shattucka z Esquire). Tam te mgby spdzi staro Phineas Gage. Lecz gdybymy mogli cofn si w czasie, nie tam bymy go odnaleli. Natknlibymy si na niego w cieszcej si z saw dzielnicy. Piby, wszczyna awantury i nie wdawa si w rozmowy z ludmi interesu. W rwnym jak inni stopniu byby zadziwiony, gdyby doszo do przesunicia si uskoku, a ziemia zatrzsaby si gronie pod jego stopami. Phineas Gage doczy do osobliwego grona ludzi pozbawionych ducha, ktrzy, jak kilkadziesit lat pniej i parset mil na poudnie uj to Nathanael West, przybyli do Kalifornii, by umrze"6. Nieliczne dostpne rda wskazuj, i Gage zacz cierpie na drgawki epileptyczne. Koniec nadszed 21 maja 1861 roku, po chorobie, ktra trwaa nieco ponad jeden dzie. Gage dozna silnych konwulsji, po ktrych straci przytomno. Potem, jeden po drugim, nastpoway kolejne ataki. Gage nie odzyska ju przytomnoci. Sdz, e sta si ofiar stanu padaczkowego, w ktrym konwulsje pojawiaj si niemal nieustannie, prowadzc do mierci. Mia wtedy trzydzieci osiem lat. W dziennikach San Francisco nie pojawia si adna notatka o jego mierci.

DLACZEGO PHINEAS GAGE? Dlaczego warto wspomina o tej smutnej historii? Jakie moe by jej znaczenie? Odpowied jest prosta. Podczas gdy inne przypadki podobnego typu odnotowywane w tamtym okresie 26

potwierdzay sd, i mzg jest siedliskiem zdolnoci jzykowych, percepcyjnych, funkcji motorycznych, i dodaway do posiadanej o nim wiedzy kolejne szczegy, to historia Gage'a wskazaa na fakt zupenie zadziwiajcy. Sugerowaa ona mianowicie, i w ludzkim mzgu istniej orodki specjalizujce si przede wszystkim w funkcjach intelektualnych, jak i takie, ktrych funkcjonowanie zwizane jest gwnie z indywidualnym i spoecznym wymiarem intelektu. Postpowanie w zgodzie z przyswojonymi wczeniej spoecznymi konwencjami i zasadami etycznymi moe ulec zaburzeniu na skutek uszkodzenia mzgu nawet wtedy, gdy w wyniku tego uszkodzenia nie ulegy zmianom podstawowe zdolnoci intelektualne i jzykowe. Przypadek Gage'a mimowolnie" pokazywa, e istniej w mzgu orodki w szczeglnym stopniu odpowiedzialne za wyjtkowe wasnoci osobowoci ludzkiej, m.in. za antycypowanie przyszoci i planowanie jej w zgodzie ze skomplikowanymi zasadami ycia spoecznego, poczucie odpowiedzialnoci wobec siebie i innych, zdolno do zorganizowanej troski o wasne przetrwanie i kierowanie si woln wol. Najbardziej uderzajcym aspektem owej przykrej historii jest kontrast pomidzy normaln struktur osobowoci, ktra charakteryzowaa Gage'a przed wypadkiem, a nikczemnoci, ktra wyonia si po wypadku i przetrwaa do koca ycia. Gage wiedzia dawniej, jak naley dokonywa wyborw w sprawach, ktre mogy decydowa o powodzeniu jego dalszej egzystencji. Mia poczucie odpowiedzialnoci osobistej i spoecznej, ktre znajdowao odbicie i wyraz w jego sukcesach w pracy, dbaoci o jej jako. Budzio ono podziw pracodawcw oraz kolegw. Phineas Gage by rwnie czowiekiem zaadaptowanym na paszczynie spoecznej. Tymczasem po wypadku przesta wykazywa respekt wobec konwenansw. Zasady etyczne zanikny. W podejmowaniu decyzji przesta bra pod uwag wasne dobro, wykazywa natomiast talent do zmylania opowieci bez adnego oparcia w rzeczywistoci, a sucych jedynie wasnej rozrywce" -jak pisa Harlow. Przesta troszczy si o sw przyszo i nie planowa jej. Trudno okreli zmiany w osobowoci Gage'a jako subtelne. Straci on zdolno dokonywania waciwych wyborw, a te, ktrych dokonywa, nie byy po prostu neutralne. Nie byy to 27

ostrone decyzje kogo, czyj umys ma ograniczone zdolnoci i kto boi si podejmowa dziaanie. Byy to decyzje jaskrawi niekorzystne dla niego samego. Gage sam pracowa na wasny upadek. Mona by zaryzykowa twierdzenie, e zmieni si jego system wartoci lub -jeli pozosta taki sam - e stare wartoci w aden sposb nie wpyway na jego nowe decyzje. Nie istnieje nic, co mogoby pozwoli nam na stwierdzenie, ktra z odpowiedzi jest waciwa, cho moje badania pacjentw z uszkodzeniami mzgu podobnymi do tych, ktre wystpiy u Gage'a, przekonuj mnie, e adne z tych wyjanie nie ujmuje istoty tego, co rzeczywicie si w takich przypadkach dzieje. Pewna cz systemu wartoci pozostaje nienaruszona i moe by wykorzystywana w odniesieniu do obiektw abstrakcyjnych, lecz nie znajduje ju poczenia z sytuacjami realnego ycia. Kiedy Phineasowie Gage'owie tego wiata dziaaj w otaczajcej ich rzeczywistoci, ich zdobyta wczeniej wiedza w minimalnym stopniu wpywa na proces podejmowania decyzji. Innym istotnym aspektem historii Phineasa Gage'a jest rozdwik pomidzy zdegenerowan osobowoci i niezakconym funkcjonowaniem uwagi, percepcji, pamici, jzyka oraz inteligencji. Rozbienoci takie, znane w neuropsychologii jako dysocjacje, polegaj na tym, e jeden lub wicej mechanizmw psychicznych jednostki funkcjonuje w sposb nie przystajcy do reszty. W wypadku Gage'a dysocjacja nastpia pomidzy nienaruszonymi zdolnociami poznawczymi i zachowaniem. U pacjentw z obraeniami innych czci mzgu doj moe np. do upoledzenia zdolnoci jzykowych, podczas gdy cechy osobowoci i zdolnoci poznawcze bd nie zmienione. W takim wypadku zdolnoci jzykowe uznaje si za zdysocjowane". U pacjentw podobnych do Gage'a obserwowano pniej ten sam szczeglny profil dysocjacji. W tamtych czasach trudne do przyjcia musiao by to, e zmiana osobowoci Gage'a utrwalia si. Pocztkowo nawet doktor Harlow odmawia przyznania, e jest ona staa. Jest to zrozumiae, najbardziej bowiem dramatycznym elementem w historii Gage'a byo to, e przey wypadek i to bez adnego dostrzegalnego goym okiem defektu w rodzaju paraliu, upoledzenia zdolnoci mowy czy utraty pamici. Podkrelanie nie28

korzystnych zmian, ktre zaszy w osobowoci Gage'a, zakrawao na niewdziczno wobec Opatrznoci i medycyny. Do 1868 roku doktor Harlow zdoa jednak pogodzi si ze wiadomoci peni zmian, jakim uleg charakter jego pacjenta. Fakt, i Gage przey, zosta wprawdzie odnotowany, lecz 2 uwag, jak powica si zazwyczaj kuriozom. Znaczenie zmian w zachowaniu pacjenta pozostao w duej mierze nie dostrzeone. Istniay ku temu istotne powody. Niewielki w owych czasach wiatek nauki o mzgu mia si podzieli na dwa obozy. Pierwszy z nich utrzymywa, e zdolnoci jzykowe i pami nigdy nie bd mogy by przypisane do okrelonego obszaru mzgu. Jeli stronnicy tego obozu musieliby ju przyj (zapewne z najwiksz niechci), e mzg tworzy umys, uznaliby, e czyni on to jako cao, nie za jako zbir pewnych skadnikw o okrelonych funkcjach. Obz drugi zajmowa stanowisko przeciwne, twierdzc, i w mzgu da si wyodrbni wypecjalizowane czci, odpowiedzialne za poszczeglne funkcje umysu. Spr pomidzy tymi dwoma obozami by czym wicej ni tylko wiadectwem, e nauka o mzgu jest w powijakach. Dyskusja ta ywa bya jeszcze przez cae stulecie, a w pewnym zakresie trwa do dnia dzisiejszego. Niezalenie od tego, jakiego rodzaju debaty naukowe wywoa przypadek Phineasa Gage'a, skupi on uwag na kwestii lokalizacji w mzgu orodkw odpowiedzialnych za zdolnoci ruchowe i jzykowe. Dyskusja nigdy jednak nie dotkna zwizkw pomidzy uszkodzeniem patw czoowych i upoledzeniem zachowa spoecznych. W tym miejscu przychodzi mi na myl powiedzenie Warrena McCullocha: Gdy wskazuj, patrz tam, gdzie wskazuj, a nie na mj palec". (McCulloch, legendarny neurofizjolog i pionier na polu, ktre przerodzio si pniej w neurocybernetyk, by rwnie prorokiem i poet. Sowa te byy zazwyczaj czci jego proroctw.) Tam, gdzie niewiadomie wskazywa Gage, spojrzao niewielu. Oczywicie trudno sobie wyobrazi, by kto w czasach Gage'a mia odpowiedni wiedz i odwag, by spojrze we waciwym kierunku. Mona byo pogodzi si z tym, e elazny prt, ktry przeszy czaszk Gage'a, nie naruszy rejony mzgu odpowiedzialnych za funkcje serca i puc. Do zaakceptowania byo rwnie to, i rejony mzgu odpowiedzialne za kontrol stanu czu29

wania znajdoway si wystarczajco daleko od rany, by nie ulec uszkodzeniu. Zaakceptowa mona byo nawet to, e Gage tylko krtko pozostawa nieprzytomny. (Wypadek wskazywa zatem na to, co dzisiaj jest ju elementem naszej wiedzy na temat urazw czaszki: sposb powstania ran ma zasadnicze znaczenie. Silne uderzenie w gow, nawet jeli nie uszkodzio koci i nie wizao si z penetracj wntrza czaszki przez narzdzie, moe spowodowa dugotrwa utrat przytomnoci. Sia takiego uderzenia gruntownie dezorganizuje prac mzgu. Uszkodzenie penetrujce, ktrego siy nie rozpraszaj si we wszystkie strony i nie powoduj gwatownych ruchw mzgu wewntrz czaszki, lecz koncentruj si na wskim obszarze i dziaaj w jednym kierunku, mog wywoa dysfunkcj tylko tych obszarw mzgu, w ktrych doszo do uszkodzenia jego tkanek, nie wpywajc na inne jego moliwoci.) Jednak zrozumienie zmiany zachowa Gage'a wymagaoby przyjcia, e za normalne zachowania spoeczne odpowiedzialny jest okrelony obszar mzgu, a taka koncepcja wykraczaa poza wczesne wyobraenia znacznie dalej, ni analogiczna idea dotyczca istnienia orodkw odpowiedzialnych za ruch, zmysy czy nawet jzyk. Przypadek Gage'a zosta w istocie wykorzystany przez tych, ktrzy nie wierzyli, by funkcje umysu powizane byy z okrelonymi obszarami mzgu. Przyjli oni powierzchown interpretacj faktw, twierdzc, e jeeli obraenia, jakich dozna Gage, nie spowodoway paraliu ani zaburze mowy, to oczywiste, e ani kontrola motoryczna, ani zdolnoci jzykowe nie s powizane z jakimi okrelonymi, stosunkowo niewielkimi rejonami mzgu, ktre neurolodzy zidentyfikowali jako orodki motoryczne i jzykowe. Twierdzili - bdc, jak zobaczymy, w cakowitym bdzie - e w czasie wypadku Gage'a miejsca te zostay u niego cakowicie zniszczone7. Brytyjski psycholog David Ferrier nalea do nielicznych, ktrzy kompetentnie i mdrze przeanalizowali ten wypadek8. Znajomo innych przypadkw uszkodze mzgu powizanych ze zmianami zachowania, jak te jego wasne pionierskie eksperymenty ze stymulacj elektryczn i usuwaniem kory mzgowej u zwierzt sprawiy, e spostrzeenia Harlowa byy dla niego szczeglnie cenne. Doszed on do wniosku, e orodki
30

motoryczne i jzykowe zostay u Gage'a oszczdzone, a zniszczenia dotkny czci mzgu, ktr sam nazwa kor przedczoow, i wanie to uszkodzenie mogo by powizane ze szczeglnymi zmianami w zachowaniu Gage'a, ktre Ferrier obrazowo okrela jako mentaln degradacj". Harlow i Ferrier, cho egzystowali w tak rnych wiatach, mogli liczy na wsparcie z tego samego jedynego rda - zwolennikw frenologii. KILKA SW O FREXOLOCII I To, co zdobyo saw jako frenologia, narodzio si w ostatnich latach osiemnastego wieku jako organologia" Franza Josepha Galla. Teoria pocztkowo odniosa succes de scandale w intelektualnych krgach Wiednia, Weimaru i Parya, a potem w Ameryce, gdzie rozpowszechniona zostaa przez ucznia i przyjaciela Galla, Johanna Caspara Spurzheima. Frenologia rozwijaa si jako przedziwna mieszanka wczesnej psychologii, neurologii i filozofii stosowanej. Miaa znaczcy wpyw na nauk i filologi poprzez wiksz cz dziewitnastego stulecia, cho do wpywu tego nie przyznawano si zbyt szeroko, a ci, ktrzy mu ulegali, dbali o to, by publicznie si od niego dystansowa. Niektre z koncepcji Galla jak na tamte czasy byy w istocie zdumiewajce. Twierdzi on, i mzg bez wtpienia jest siedliskiem ducha. Z nie mniejsz pewnoci dowodzi, e mzg jest agregatem wielu organw, z ktrych kady odpowiada za okrelon zdolno psychiczn. A zatem nie tylko odci si od faworyzowanego wwczas mylenia dualistycznego, ktre oddzielao biologi mzgu od funkcji umysowych, lecz rwnie susznie przeczuwa, e to, co nazywamy mzgiem, ma wiele czci skadowych, a kada z tych czci specjalizuje si w rnych funkcjach3. To ostatnie spostrzeenie miao szczeglnie wielk wag, gdy specjalizacja poszczeglnych czci mzgu jest obecnie faktem potwierdzonym. Nic dziwnego jednak, e nie zdawa sobie sprawy z tego, i poszczeglne czci mzgu nie s od siebie niezalene i e ich dziaanie skada si na funkcjonowanie wikszego, zoonego z nich systemu. Trudno go za to wini. Niemal dwiecie lat trwao, nim w nowoczesny" pogld w pewnej mierze si przyj. Obecnie moemy z przekonaniem stwierdzi, i nie ma 31

odrbnych orodkw odpowiedzialnych za widzenie, jzyk, rozsdek czy zachowanie spoeczne. Istniej systemy skadajce si z kilku poczonych komponentw. Anatomicznie - lecz nie funkcjonalnie - owe czci mzgu nie s niczym innym ni orodkami z teorii zainspirowanych frenologi. Systemy te faktycznie funkcjonuj w pewnym stopniu odrbnie i odpowiedzialne s za rne funkcje, ktre wsplnie konstytuuj podstawy dziaania umysu. Jest rwnie prawd, e owe komponenty mzgu, zalenie od swego ulokowania w systemie, przyczyniaj si swym dziaaniem do jego funkcjonowania jako caoci i nie s wzajemnie wymienne. Najwaniejsze jest jednak to, e o wkadzie danego elementu mzgu w funkcjonowanie caego systemu, do ktrego naley, decyduje nie tylko jego struktura, lecz rwnie miejsce, w ktrym ley. Okolice, w jakich znajduje si dana struktura mzgu, maj znaczenie decydujce. To wanie dlatego w ksice tej tak wiele bd mwi o neuroanatomii czy anatomii mzgu, wskazywa na rne jego obszary, a nawet skazywa czytelnika na zapamitywanie cigle powtarzanych przeze mnie ich nazw. Przy licznych okazjach bd si odwoywa do funkcji przypisywanych danej czci mzgu, lecz odniesienia te dokonywane bd w kontekcie caego systemu, do ktrego ta cz naley. Nie wpadn zatem we frenologiczn puapk. Mwic krtko - umys funkcjonuje dziki dziaaniu licznych systemw, ktre tworz owe oddzielne komponenty. Cho Gallowi powinnimy odda naleny szacunek za stworzenie wywierajcej wielkie wraenie i wstrzsajcej wczesn wiedz koncepcji specjalizacji rnych czci mzgu, to musimy rwnoczenie obciy go win za zainspirowanie pojcia orodkw mzgowych". Owe orodki" zostay w pracach dziewitnastowiecznych neurologw i fizjologw trwale powizane z funkcjami umysowymi". Musimy rwnie krytycznie odnie si do innych dziwacznych twierdze frenologii, jak choby pomysu, e zdolnoci umysowe, za ktre odpowiedzialne maj by poszczeglne organy mzgu", proporcjonalne s do wielkoci tych ostatnich czy te koncepcji mwicej, e wszystkie organy i zdolnoci s wrodzone. Pojcie rozmiaru organu jako wskanika mocy" czy te energii" danej zdolnoci intelektualnej jest miesznie bdne, cho niektrzy wspczeni neurolodzy nie uchronili si od stosowania w swych pracach dokadnie takiego samego podejcia. Z twierdzenia takiego wynika dalej to, co w najwyszym stopniu podwayo I teorie frenologw, a zarazem najpowszechniej si z ich praca32

mi obecnie kojarzy. Chodzi mianowicie o to, i owe organy" mzgu mog zosta zidentyfikowane na podstawie rzekomych guzw na czaszce. Idea ta, podobnie jak koncepcja wrodzonoci organw mzgu"' i zdolnoci, wywieraa znaczny wpyw na literatur i inne dziedziny nauki i sztuki przez cay dziej witnasty wiek. Rozmiary tego bdu omwimy w rozdziale 5. ! Powizanie pomidzy frenologi i histori Phineasa Gage'a I wymaga szczeglnego podkrelenia. W swych poszukiwaniach materiaw dotyczcych tego przypadku psycholog M. B. Mac| Milian10 odkry wtek dotyczcy niejakiego Nelsona Sizera, znanej postaci k frenologicznych XIX wieku, ktry wykada w Nowej Anglii i odwiedzi Vermont w 1840 roku, a wic przed wypadkiem Gage'a. Sizer spotka si z Harlowem w 1842 roku. W swej raczej nudnawej ksice11, Sizer pisze, e doktor Harlow by wwczas modym lekarzem oglnym i, jako czonek komitetu, asystowa przy naszych wykadach z frenologii w 1842 roku". W szkoach medycznych na wschodzie Stanw Zjednoczonych pojawio si kilku zwolennikw frenologii, a Harlow dobrze zna ich pogldy. By moe mia okazj sucha ich w Filadelfii, frenologicznym raju, albo w New Haven, czy Bostonie, dokd Spurzheim przyby w 1832 roku, krtko po mierci Galla, i przyjty zosta jako wybitny naukowiec, a zarazem sensacja towarzyska. Nowa Anglia zagocia nieszczsnego Spurzheima na mier. Przedwczesny zgon nastpi w kilka tygodni pniej, lecz towarzyszy mu szczeglny wyraz wdzicznoci: w dniu pogrzebu Spurzheima utworzono Bostoskie Towarzystwo Frenologiczne. Niezalenie od tego, czy Harlow kiedykolwiek sysza o Spurzheimie, by wrcz skazany na wysuchanie przynajmniej jednego wykadu Nelsona Sizera, kiedy ten odwiedza Cavendish (gdzie zatrzyma si - a jakby inaczej - w hotelu pana Adamsa). To wyjania mia konkluzj doktora Harlowa, ktry stwierdzi, e zaburzenia w zachowaniu jego pacjenta byy skutkiem okrelonego uszkodzenia mzgu, nie za psychicznej reakcji na wypadek. Co intrygujce, argumentujc to wyjanienie, Harlow nie opiera si wcale na teoriach frenologw. Sizer powrci do Cavendish, znajc ju dobrze histori Gage'a (i znowu zamieszka w hotelu pana Adamsa - oczywicie w pokoju, w ktrym przechodzi rekonwalescencj Gage). Piszc w 1882 roku ksik o frenologii, wspomnia przypadek Gage'a: Z wielkiem zainteresowaniem i uwag czytajc [spisan przez Harlowa] histori przypadku z 1848 roku, nie za33

pominamy, i nieszczsny w pacjent zakwaterowany by w tym samym hotelu i pokoju". Sizer skonkludowa: elazna sztaba przesza przez okolic yczliwoci oraz przedni cz Szacunku". yczliwo i Szacunek? C, nie byy to, rzecz jasna, imiona sistr z zakonu karmelitanek, lecz frenologiczne orodki", organy mzgu". yczliwo i Szacunek umoliwiaj ludziom waciwe zachowanie, wyzwalaj uprzejmo i poszanowanie innych ludzi. Uzbrojony w t wiedz, moesz zrozumie ostatni uwag Sizer a na temat Gage'a: Organ jego Szacunku zda si ulec zniszczeniu, a grubiaskie zachowanie byo prawdopodobnym tego wynikiem". Jakie to prawdziwe!

NIE WYKORZYSTANA SZANSA Bez wtpienia zmiany w osobowoci Gage'a byy skutkiem opisanego wczeniej urazu szczeglnych czci jego mzgu. Jednak wytumaczenie to stanie si zrozumiae dopiero dwadziecia lat po wypadku i bdzie trudne do przyjcia nawet w naszym stuleciu. Przez dugi czas niemal wszyscy, cznie z Johnem Harlowem, uwaali, i cz mzgu, przez ktr przebi si prt, bya - z kilku przyczyn - t, ktra najlepiej potrafi znie tego rodzaju rany" 12 . Innymi sowy, miaa by to cz mzgu, ktra w zasadzie czyni niewiele i dlatego bez wikszej szkody mona si jej pozby. Nic jednak bardziej bdnego - i Harlow zdawa sobie z tego spraw. W 1868 roku napisa, i psychiczna rekonwalescencja Gage'a bya jedynie czciowa, jego zdolnoci intelektualne zostay bowiem w powany sposb upoledzone, cho nie zatraci ich cakowicie; nie wystpio nic w rodzaju demencji, cho manifestowanie si owych zdolnoci zostao w powany sposb osabione. Pozostay one odpowiednie co do rodzaju, lecz nie co do stopnia i jakoci". Przypadek Gage'a nis wic przekaz, e postpowanie wedug konwencji spoecznych, etyczne zachowanie i podejmowanie decyzji korzystnych dla przetrwania i rozwoju jednostki wymaga znajomoci pewnych regu i strategii o r a z integralnoci okrelonych systemw mzgowych. Problem polega na tym, e w owym przekazie brak byo informacji wystarczajco 34

przekonywajcych, by uczyni zrozumiaymi i jednoznacznymi. Przekaz ten zamiast wiedz zaowocowa tajemnic - zagadk" funkcji patw czoowych. Gage postawi wicej pyta, ni da odpowiedzi. Zacz naley od tego, e o uszkodzeniu mzgu Gage'a wiedzielimy pocztkowo jedynie, i przechodzio prawdopodobnie przez pat czoowy. To mniej wicej to samo, co stwierdzenie, e Chicago ley prawdopodobnie gdzie w Stanach Zjednoczonych - prawdziwe, lecz niezbyt cise i uyteczne. Jeli uszkodzenie istotnie przechodzio przez pat czoowy, to przez jaki jego rejon? Czy przez pat lewy, czy te prawy? A moe przez obydwa? By moe rwnie jeszcze gdzie indziej. Jak si przekonasz, czytelniku, w nastpnym rozdziale, rozwizanie tej zagadki uatwiy nam nowe technologie obrazowania. Takie byo biologiczne podoe charakterologicznego defektu Phineasa Gage'a. Jak doszo do jego pojawienia si? Pierwotn przyczyn bya bez wtpienia owa dziura w jego gowie. Lecz jest to jedynie odpowied na pytanie dlaczego?", nie za w jaki sposb?" Czy uszkodzenie jakiego innego miejsca w obrbie pata czoowego przyniosoby te same skutki? W jaki sposb uszkodzenie pewnych rejonw mzgu moe wpyn na zmian osobowoci? Jeli pat czoowy obejmuje takie szczeglne rejony, to w jaki sposb funkcjonuj one w mzgu nienaruszonym? Czy s one rodzajem orodkw" zachowania spoecznego? Czy s to wyselekcjonowane w procesie ewolucji moduy, wypenione algorytmami rozwizywania problemw, wykorzystywanymi przy rozumowaniu i podejmowaniu decyzji? W jaki sposb moduy te -jeli nimi wanie s - wchodz w interakcj z otoczeniem podczas rozwoju pozwalajcego na normalne rozumowanie i podejmowanie decyzji? A moe moduw takich po prostu nie ma? Jakie mechanizmy kryy si za porakami Gage'a w podejmowaniu decyzji? Moliwe, e wiedza niezbdna do przemylenia problemw ulega unicestwieniu lub staa si niedostpna, czynic go niezdolnym do waciwego decydowania. Moliwe rwnie, e potrzebna tutaj wiedza pozostaa nienaruszona i w peni dostpna, a upoledzeniu ulegy strategie rozumowania. Jeli tak, to ktrych stadiw rozumowania to upoledzenie przede wszystkim dotkno, a ktre pozostay normalne? 35

Jeeli ju zdoalibymy ustali natur tych stadiw, to naleaoby rwnie zbada ich podoe nerwowe. Cho pytania te s niezwykle intrygujce, to chyba nie dorwnuj wag tym, ktre dotycz statusu Gage'a jako istoty ludzkiej. Czy mona powiedzie, e mia on woln wol? Czy mia wiadomo dobrego i zego, czy te sta si ofiar zmian, jakie zaszy w jego mzgu i sprawiay, e decyzje, ktre podejmowa, byy mu w istocie narzucone i nieuniknione? Czy by odpowiedzialny za swoje dziaania? Jeli uznamy, e nie, czy zmienia to co w naszym rozumieniu odpowiedzialnoci? Pord nas yje wielu Gage'ow - ludzi, ktrzy w zaskakujco podobny sposb utracili poczucie przyzwoitoci. Niektrzy z nich cierpi z powodu urazu mzgu spowodowanego guzem nowotworowym, ran gowy czy inn dolegliwoci neurologiczn. U innych nie dostrzegamy adnych jawnych objaww takiej dolegliwoci, a jednak zachowuj si oni jak Gage, z przyczyn zwizanych z ich mzgiem lub spoecznoci, w ktrej si wychowywali. Musimy zrozumie natur owych istot ludzkich, ktrych dziaania mog by destrukcyjne zarwno dla nich samych, jak i ich otoczenia, jeli pragniemy rozwiza ich problemy w sposb humanitarny. Ani uwizienie, ani kara mierci - nalece do najczstszych sposobw, w jakie spoeczestwo radzi sobie z takimi jednostkami - nie przyczyniaj si do zrozumienia i rozwizania ich problemu. W zasadzie powinnimy posun si dalej i zapyta o nasz odpowiedzialno w chwilach, kiedy to my, jednostki normalne", popadamy w irracjonalno, ktra znaczya upadek Phineasa Gage'a. Gage utraci co wyjtkowo ludzkiego: zdolno do planowania swej przyszoci jako przyszoci istoty spoecznej. W jakim stopniu by wiadomy tego upoledzenia? Czy mona powiedzie, e by samowiadomy w takim samym stopniu jak ty i ja? Czy wolno nam powiedzie, e umniejszyo to jego ducha, czy te w ogle go pozbawio? A jeli tak, to co pomylaby Kartezjusz, gdyby zna przypadek Gage'a i posiada wspczesn wiedz neurobiologiczn? Czy zapytaby o jego szyszynk?

2
Mzg Gage'a na nowo odkryty
PROBLEM Mniej wicej w czasach Gage'a Paul Broca we Francji i Carl Wernicke w Niemczech przycignli uwag wiata medycyny swoimi badaniami pacjentw neurologicznych z uszkodzeniami mzgu. Broca i Wernicke niezalenie zauwayli, e uszkodzenie pewnej cile okrelonej okolicy mzgu staje si przyczyn zaburze jzykowych 1 . Upoledzenie zdolnoci jzykowych okrela si mianem afazji. Uszkodzenia te, jak uwaali Broca i Wernicke, ujawniay nerwowe podoe dwch rnych aspektw mechanizmu przetwarzania jzyka u ludzi zdrowych. Byy to tezy kontrowersyjne i nikt nie spieszy si z ich forsowaniem. Jednak wiat przysuchiwa si, co maj do powiedzenia ich twrcy. Ich koncepcje zostay w kocu, cho z wielkimi oporami i po licznych poprawkach, stopniowo przyjte. Ani praca Harlowa dotyczca przypadku Gage'a, ani komentarze Davida Ferriera, nigdy nie zyskay takiego rozgosu i nie rozpaliy wyobrani w takim stopniu jak prace ich kolegw. Stao si tak z kilku przyczyn. Jeli nawet nastawienie filozoficzne pozwala czowiekowi myle o mzgu jako o siedlisku umysu, to trudno pogodzi si z tym, e co tak bliskiego ludzkiej duszy jak osd etyczny czy te tak zwizanego z kultur, jak zachowanie si w spoecznoci, mog w znacznym stopniu zalee od jego okrelonej okolicy. Zaway tu z pewnoci rwnie fakt, e Harlow w przeciwiestwie do profesorw Broki i Wernickego by amatorem i nie potrafi przeprowadzi wy37

pat czoowy pat ciemieniowy

pat skroniowy pat potyliczny

Ryc. 2-1. B - okolica Broki; M - okolica ruchowa; W -okolica Wernickego. Na ilustracji wyrnione zostay cztery piaty mzgowe. Krytycy Harlowa twierdzili, i rana Gage'a obejmowaa okolic Broki lub okolic ruchow, a moe nawet obydwie. Opierajc si na tym, atakowali koncepcj funkcjonalnej specjalizacji rejonw mzgu.

nej, niektrzy uznawali, e uszkodzenia te dotyczyy prawie tych samych obszarw, a takie rnice objaww dowodziy jedynie miesznoci usiowa tych, ktrzy pragnli doszukiwa si funkcjonalnej specjalizacji poszczeglnych czci mzgu. Po mierci Gage'a w 1861 roku jego zwok nie poddano autopsji. Sam Harlow dowiedzia si o zgonie swego pacjenta dopiero pi lat pniej. W kraju szalaa wojna domowa i wieci tego rodzaju nie docieray zbyt szybko. Harlow musia z pewnoci przej si mierci Gage'a i zasmuci niemonoci zbadania jego mzgu. Zaamany by do tego stopnia, e odway si zwrci do siostry Gage'a z dziwaczn prob. Prosi j o ekshumacj ciaa i zachowanie czaszki Gage'a jako wiadectwa jego przypadku. Phineas Gage jeszcze raz sta si bohaterem dosy ponurej sceny. Jego siostra wraz mem D. D. Shatuckiem, doktorem Coonem (wwczas burmistrzem San Francisco) i ich domowym lekarzem, obserwowali, jak pracownik kostnicy otwiera trumn Gage'a i wydobywa z niej jego czaszk. Wyjto rwnie w elazny prt, ktry pochowany zosta wraz z nieboszczykiem. Czaszk i prt wysano do doktora Harlowa na wschd Stanw Zjednoczonych - s one do dzi eksponatami Warren Medical Museum przy Harvard Medical School w Bostonie. Publiczne pokazywanie czaszki i prta byo jedynym, co w tej sytuacji mg zrobi doktor Harlow, by dowie, e czowiek z tak ran rzeczywicie y, i e caa ta historia nie jest tylko wymysem. Jakie sto dwadziecia lat pniej czaszka Gage'a staa si dla Hanny Damasio impulsem do przeprowadzenia wasnego dochodzenia. Miao ono dokoczy prac rozpoczt przez doktora Harlowa i stworzy pomost pomidzy przypadkiem Gage'a i wspczesnymi badaniami funkcji pata czoowego. Hanna Damasio zacza od rozwaenia trajektorii prta, co samo w sobie stanowio zadanie dosy interesujce. Wchodzc lewym policzkiem ku grze, prt przebi tyln cz lewego oczodou, ktry znajdowa si tu nad miejscem jego wejcia w czaszk. Posuwajc si dalej w gr, prt musia przej przez przedni cz mzgu, nieopodal linii rodkowej, cho trudno orzec to dokadniej, poniewa zdaje si, i wygity by nieco w praw stron. Moliwe, e uderzy najpierw w lew,
39

starczajco przekonywajcego dowodu swej tezy. Szczeglnie jaskrawi przejawio si to w niemonoci precyzyjnego ustalenia uszkodzonych obszarw mzgu. Broca potrafi z pewnoci stwierdzi, ktre rejony mzgu zostay uszkodzone, jeli uszkodzenie takie wywoao u pacjenta afazj. Bada ich mzgi na stole sekcyjnym. Podobnie Wernicke, ktry w czasie bada sekcyjnych oglda mzgi pacjentw z upoledzeniem zdolnoci jzykowych, widzia, e tylne okolice ich lewych patw skroniowych s czciowo uszkodzone. Zauway, e uszkodzenia te miay wpyw na inny aspekt zdolnoci jzykowych ni uszkodzenia badane przez Broke. Harlow nie mia moliwoci dokonania adnych tego rodzaju obserwacji. Nie tylko musia ryzykowa okrelenie zwizku pomidzy uszkodzeniem mzgu Gage'a i upoledzeniem jego zachowa, lecz przede wszystkim mg jedynie domyla si, ktre czci mzgu zostay istotnie uszkodzone. Nie by w stanie nikomu dowie swych racji. Pooenie Harlowa pogorszyy jeszcze ostatnie publikacje Broki. Broca wykaza, i uszkodzenia pata czoowego, trzeciego zakrtu czoowego kory mzgu, powodoway u jego pacjentw upoledzenie zdolnoci jzykowych. Miejsca wlotu i wylotu prta, ktry przebi czaszk Gage'a, wskazuj, e uszkodzony mg zosta lewy pat czoowy. Jednak Gage nie dozna zaburze jzykowych, podczas gdy pacjenci Broki nie wykazywali defektw osobowoci. Skd tak wielkie rnice? Opierajc si na wczesnej, bardzo pytkiej wiedzy neuroanatomicz38

pniej za, podajc ku grze, zawadzi rwnie o praw jego cz. Gwnym rejonem, ktry uleg zniszczeniu, bya zatem prawdopodobnie okolica czoowa, tu ponad oczodoami. Prt musia zapewne uszkodzi wewntrzn powierzchni lewego, a by moe rwnie prawego pata czoowego. W kocu, wychodzc z czaszki, mg zniszczy pewn cz grzbietowego, tylnego obszaru pata czoowego - z pewnoci po stronie lewej, a by moe i po prawej. Niepewno co do susznoci tej analizy jest oczywista. Istnieje cay zbir potencjalnych trajektorii, ktrymi prt mgby si przebi przez standardowy", wyidealizowany mzg. Lecz w jakim stopniu model w przypominaby prawdziwy mzg Gage'a? Problem okazuje si jeszcze bardziej zawiy, gdy cho neuroanatomia zazdronie strzee topologicznych relacji pomidzy czciami mzgu - pooenie jego komponentw rni si u poszczeglnych ludzi i to znacznie bardziej ni rni si midzy sob samochody tej samej marki. Mona to zilustrowa paradoksem podobiestwa, a zarazem rnorodnoci ludzkich twarzy. Twarz ma niezmienn liczb skadnikw o niezmiennym wzajemnym usytuowaniu przestrzennym (zatem topologiczne relacje pomidzy komponentami s identyczne we wszystkich ludzkich twarzach). Jednak twarze s rne i niepowtarzalne z powodu niewielkich rnic anatomicznych w ich rozmiarach, pozycjach poszczeglnych komponentw i ich konfiguracji (szczegowa topografia rna jest dla kadej twarzy). Fakt istnienia indywidualnych rnic w budowie mzgu zwiksza wic jeszcze prawdopodobiestwo bdu w okrelaniu trajektorii prta. Hanna Damasio skorzystaa z osigni wspczesnej neu2 roanatomii oraz nowoczesnej technologii neuroobrazowania . Wykorzystaa opracowan przez siebie technik, pozwalajc na tworzenie trjwymiarowych obrazw-rekonstrukcji mzgw yjcych ludzi. Technika ta, znana jako brainvox"3, opiera si na komputerowej obrbce danych otrzymanych na podstawie wysokiej rozdzielczoci obrazw mzgu uzyskanych metod rezonansu magnetycznego. Brainvox umoliwia otrzymanie obrazw mzgu osb yjcych, ludzi zdrowych ub cierpicych na schorzenia neurologiczne, identycznych z tymi, ktre obejrze mona po ich mierci na stole sekcyjnym. To niesamowite 40

i cudowne zarazem. C zrobiby ksi Hamlet, gdyby mg kontemplowa trjwymiarowy obraz trzech funtw swego pogronego w rozmylaniach i przepenionego niezdecydowaniem mzgu, zamiast tylko pustej czaszki, ktr wrczy mu grabarz? KILKA SW O ANATOMII UKADU NERWOWEGO W tym miejscu stosowne bdzie przedstawienie zarysu anatomii ukadu nerwowego czowieka. Dlaczego mamy temu powica cenny czas? Ot w poprzednim rozdziale, wspominajc o frenologii i omawiajc zwizki pomidzy struktur i funkcjami mzgu, podkrelaem wag neuroanatomii, anatomii mzgu. Podkrelam j jeszcze raz, gdy jest ona dla neurologii dyscyplin o znaczeniu fundamentalnym, poczwszy
szczelina poduna prawy pat czoowy lewy pat czoowy

pkula lewa ciao modzelowate

midzymzgowie rdmzgowie pie mzgu

p %
mdek rdze

B M f e f ^ ^ y midzymzgowie [ i

4/

rdmzgowie

pie mzgu

Ryc. 2-2. Trjwymiarowa rekonstrukcja ywego mzgu ludzkiego. rodkowy grny obraz przedstawia mzg widziany z przodu. Ciao modzelowate (spoido wielkie, corpus callosurn) ukryte jest pod szczelin podun (midzypkulow). Ilustracja przedstawia gwne struktury anatomiczne mzgu. Pomarszczony paszcz okrywajcy mzg to kora mzgowa.

41

od poziomu mikroskopowego i pojedynczych neuronw (komrek nerwowych), a skoczywszy na makroskopowych systemach obejmujcych cay mzg. Nie mamy szans zrozumie wielopoziomowego funkcjonowania mzgu, jeli brak nam szczegowej wiedzy o jego geografii" we wszystkich skalach. Rozwaajc system nerwowy jako cao, z atwoci moemy wyrni jego cz orodkow i obwodow (peryferyjn). Trjwymiarowa rekonstrukcja na rycinie 2-2 przedstawia mzg, gwny skadnik orodkowego ukadu nerwowego. Prcz mzgu obejmujcego dwie pkule poczone ciaem modzelowatym (spoidem wielkim, zwartym zbiorowiskiem wkien nerwowych czcych ze sob obie pkule), orodkowy ukad nerwowy obejmuje rwnie midzymzgowie (zoone z podwzgrza i wzgrza wzrokowego), rdmzgowie, pie mzgu oraz rdze krgowy. Orodkowy ukad nerwowy jest neuronowo" poczony z niemal kadym zakamarkiem ciaa poprzez nerwy tworzce obwodowy ukad nerwowy. Nerwy przekazuj impulsy z mzgu do ciaa i z ciaa do mzgu. Jak jednak zauwaymy w rozdziale 5, ciao i mzg poczone s rwnie chemicznie, dziki substancjom takim, jak hormony i peptydy, ktre uwalniaj si w jednym z nich i ze strumieniem krwi przedostaj si do drugiego. Dokonujc przekroju orodkowego ukadu nerwowego, bez kopotu dostrzeemy rnice pomidzy jego janiejszymi i ciemniejszymi czciami (ryc. 2-3). Czci ciemniejsze znane s jako istota (materia) szara, cho faktycznie ich barwa jest zazwyczaj brzowa. Istota szara odpowiada gwnie skupiskom cia komrek nerwowych, podczas gdy istota biaa to przede wszystkim aksony, czyli osiowe wkna nerwowe, wyaniajce si z cia komrek zawartych w istocie szarej. Istota szara wystpuje w dwch odmianach. W pierwszej z nich neurony uoone s w warstwy, niczym czci tortu, tworzc kor. Przykady tego rodzaju istoty szarej to kora mzgowa pokrywajca pkule mzgowe oraz kora mdku okrywajca mdek. W drugim rodzaju istoty szarej neurony nie ukadaj si w warstwy, lecz formuj skupiska niczym wrzucone do naczynia orzeszki. Tworz one j d r a struktury nerwowej. Istniej due jdra, jak na przykad jdro ogoniaste, skorupowe czy gaka blada, ukryta wewntrz kadej pkuli, oraz jdra migdaowate, pooone w patach skroniowych. S rwnie skupiska wielu maych jder, jak na przykad te, ktre tworz wzgrze wzrokowe, oraz pojedyncze jdra niewielkich rozmiarw, na przykad istota czarna pnia mzgu.
42

Ryc. 2-3. Dwa przekroje ywego mzgu ludzkiego uzyskane technik obrazowania opart na rezonansie magnetycznym (MSI) oraz technik brainvox. Paszczyzny przekrojw oznaczone s na grnej ilustracji. Rnice pomidzy istot szar (S2J i bia (B) s atwe do dostrzeenia. Istota szara pojawia si w korze mzgowej jako obwiedni tworzca kontur dowolnego przekroju mzgu. Obecna jest te w pooonych gbiej jdrach (zwojach) podstawy mzgu (ZPMj oraz wzgrzu fWZG).

Struktur mzgu, ktrej neurologia powicia najwicej uwagi, jest kora mzgowa. Mona j sobie wyobrazi jako paszcz o skomplikowanym kroju okrywajcy ca powierzchni mzgu, cznie z najgbszymi czciami jego szczelin, okrelanymi mianem bruzd mzgowych. To ona nadaje mzgowi charakterystyczny pomarszczony" wygld (zob. ryc. 2-2). Grubo tego wielowarstwowego paszcza wynosi okoo trzech milimetrw. Jego warstwy s rwnolege wzgldem siebie oraz wzgldem powierzchni mzgu (zob. ryc. 2-4). Wszystkie elementy zbudowane z istoty szarej, a lece pod kor (due i mae jdra, kora mdku) okrela si mianem narzdw podkorowych. Ewolucyjnie modsza cz kory mzgowej nazywana jest kor neopalialn. Wiksza cz ewolucyjnie starszej kory znana jest jako kora rbkowa (limbiczna - zob. poni43

OOOQQO

Jedn z czci orodkowego ukadu nerwowego, do ktrej czsto bd si odwoywa, jest tzw. ukad Hmbiczny, ktrego orodki pooone s zarwno korowo, jak podkorowo. (Termin ukad limbiczny jest rodzajem sowa-wytrychu, ktre okrela ma wszystkie ewolucyjnie starsze struktury, i cho wielu neurologw unika go, to czsto jest on wygodny.) Gwne struktury ukadu limbicznego to zakrt obrczy (w korze mzgowej) oraz ciao migdaowate i podstawa przodomzgowia, dwa skupiska jder.

B
Ryc. 2-4. A - schemat architektury komrkowej kory mzgowej, uwidaczniajcy jej charakterystyczn struktur warstwow; B - schemat architektury komrkowej jdra.

ej). W caej ksice czsto odwoywa si bd do kory mzgowej (majc na myli przede wszystkim kor now, tj. neopalialn) i rbkowej oraz do ich poszczeglnych, czci. Ryc. 2-5 przedstawia czsto wykorzystywan map kory mzgowej, wyrysowan na podstawie podziau na rne obszary cytoarchitektoniczne (czyli rejony o rnej budowie komrkowej). Jest ona znana jako mapa Brodmanna, a jej obszary oznacza si liczbami.

Tkanka nerwowa (neuronowa) zbudowana jest z komrek nerwowych zwanych neuronami, wspieranych przez komrki glejowe (neuroglejowe). Neurony s podstaw funkcjonowania mzgu. S ich w nim miliardy. Tworz obwody lokalne, ktre z kolei cz si w okolice kory (jeli uoone s w warstwy) lub jdra (jeli zgromadzone s w skupiskach, ktrym brak struktury warstwowej). Okolice kory oraz jdra poprzez wzajemne powizania tworz rnego rodzaju systemy, ktre z kolei s elementami systemw jeszcze wyszego poziomu itd. Jeli chodzi o rozmiary, to neurony i ich obwody lokalne s obiektami mikroskopowymi, natomiast okolice kory, jdra i systemy s makroskopowe. Neuron skada si z trzech zasadniczych elementw: ciaa komrki (somy), gwnego wkna wyjciowego, czyli aksonu, oraz wielu wkien wejciowych, czyli dendrytw (zob. ryc. 2-6). Neurony cz si w obwody, ktre mona porwna do obwo-

Ryc. 2-5. Mapa gwnych obszarw powierzchni mzgu, sporzdzona przez Brodmanna na podstawie jego bada architektury komrkowej (cytoarchitektoniki). Nie jest to ani mapa frenalogiczna, ani te wspczesna mapa funkcji obszarw mzgu. Stanowi ona po prostu wygodn pomoc anatomiczn. Niektre obszary s zbyt mae, by mogy by tutaj przedstawione, lub te kryj si w gbi bruzd. Grny rysunek przedstawia widok zewntrzny lewej pkuli, dolny za - widok strony wewntrznej.

akson

ciaio komrki

Ryc. 2-6. Schemat neuronu, przedstawiajcy jego podstawowe skadniki: ciao komrki nerwowej, akson oraz dendryty.

" MV\

dendryty

44

45

dw elektrycznych zoonych z przewodw (aksonw) oraz cznikw (synaps, czyli punktw, w ktrych aksony cz si z dendrytami innych neuronw). Gdy neurony aktywuj si (co w naszym argonie nazywamy odpalaniem"), prd elektryczny przesyany jest z ciaa komrki do aksonu. Prd ten niesie w sobie potencja, ktry gdy dotrze do synapsy, powoduje uwolnienie si w niej substancji chemicznych znanych jako neurotransmitery (jednym z nich jest glutaminian). Neurotransmitery oddziauj z kolei na receptory. O tym, czy dany neuron odpali", tj. czy wytworzy wasny potencja prowadzcy do uwolnienia neurotransmitera, decyduje interakcja wielu otaczajcych go neuronw, ktrych synapsy do niego przylegaj. Synapsy mog by silne lub sabe. Sia synaptyczna decyduje o tym, czy i z jak atwoci impulsy bd mogy przechodzi do nastpnych neuronw. Oglnie rzecz biorc, w pobudzonym neuronie silna synapsa uatwia przewodzenie impulsw, podczas gdy saba synapsa tumi je lub zatrzymuje4. Podsumowujc t dygresj, musz wspomnie o pewnym zagadnieniu neurologicznym majcym zwizek z poczeniami midzyneuronowymi. Nierzadko spotyka si naukowcw, ktrzy w obliczu wielkiej komplikacji sieci neuronw rozpaczaj, i nigdy nie da si zgbi zasad jej funkcjonowania. Niektrzy usiuj zakada, e wszystko poczone jest tutaj ze wszystkim i e funkcjonowanie umysu opiera si na owej swobodnej czliwoci" w sposb, ktrego nigdy nie bdzie dane neuroanatomii odkry. Na szczcie myl si. Rozwamy, co nastpuje. Kady neuron tworzy okoo tysica synaps, cho niektre maj ich pi czy nawet sze tysicy. Liczba ta moe zdawa si wysoka, lecz gdy wemiemy pod uwag, e w mzgu jest okoo 10 miliardw neuronw* i okoo biliarda synaps, jasne staje si, i pojedyncze neurony przesyaj impulsy jedynie do tych, ktre nie s od nich zbytnio oddalone, wewntrz stosunkowo maych obwodw poszczeglnych rejonw kory i jder. Nawet te, ktrych aksony cign si przez kilka milimetrw czy nawet centymetrw, wchodz w kon- \ takt tylko z relatywnie niewielk liczb innych neuronw. | A oto gwne konsekwencje tych faktw: (1) funkcjonowanie j
* W innych rdach podawane s inne liczby, np. w [Gob 1984] liczb neuronw okrela si na 15-20 miliardw, a w [Veggeberg 1996] na 100 miliardw [przyp. tum.]. 46

pojedynczego neuronu zaley od fimt neuronw, do ktrego naley (2) fi lkcjonowania skupiska skupiska zalene jest od w z L m n v c f C J ? W a n i e dowolnego skupisk, (3) sposb, w j a k S S S ? W p , y w o w ^ i innych j si do f u n k c j o n o w i n 7 a P s v s t e S n ! ! , k u p i s k a P ^ z y m a w tych systemach Sternw, zaley od ich miejsca

jest konsekwencj S ^ - a k r f
akroskopowych ze sob neuronw.
m J sys

n 0 l 0 g 3 i

W
1

TOzdzi

te S s

l ^ * ^ W oszczdnie powizanych

^ 1

A zatem mzg jest nadsystemem zbudowanym z wielu systemw. Kady z tych systemw tworzy skomplikowana sie powiza pomidzy niewielkimi, lecz makroskopowymi okolicami korowymi i podkorowymi jdrami, ktre zbudowane s z mikroskopowych obwodw lokalnych, tworzonych przez poczone synapsami neurony. (Nierzadko terminy obwody" i sieci" stosuje si tu synonimicznie z terminem systemy". By unikn zamieszania, naley zawsze zaznacza, jak skal - makro- czy mikroskopow - w danej chwili rozwaamy. W niniejszym tekcie, jeli nie zostanie zaznaczone inaczej, termin system" bdzie odnosi si do skali makroskopowej, a obwd" do mikroskopowej.)

ROZWIZANIE Nie mogc zeskanowa mzgu ywego Phineasa Gage'a, Hanna Damasio postanowia skorzysta z rozwizania poredniego5. Poprosia o pomoc Alberta Galaburd, neurologa z Har47

vard Medical School. Przyby on do Warren Medical Museum i wykona precyzyjne zdjcia czaszki pod rnymi ktami, zmierzy odlegoci pomidzy miejscami uszkodze koci, a take wykona szereg pomiarw antropometrycznych. Analiza tych fotografii oraz wynikw pomiarw pozwolia zawzi obszar potencjalnych trajektorii prta, ktry przebi czaszk Phineasa Gage'a. Fotografie pozwoliy rwnie Hannie Damasio i jej koledze, neurologowi Thomasowi Grabowskiemu, na dokonanie trjwymiarowej rekonstrukcji czaszki Gage'a, a na tej podstawie na ustalenie najbardziej prawdopodobnego pooenia i rozmiarw jego mzgu. Z pomoc inyniera Randalla Franka Hanna Damasio przeprowadzia symulacj, korzystajc z komputera o duej mocy obliczeniowej. Stworzyli oni trjwymiarowy model prta dokadme odpowiadajcy temu, ktrego uywa Gage, i wbili" go w mzg o rozmiarach i ksztacie zblionym do mzgu Gage'a pod rnymi, lecz pochodzcymi ju ze wstpnie zawonego zakresu, ktami. Wyniki przedstawiaj ryciny 2-7 i 2-8. Moemy wic potwierdzi tez Davida Ferriera, e cho utrata tkanki mzgowej bya znaczna, prt nie uszkodzi okolic mzgu odpowiedzialnych za funkcje jzykowe i motoryczne. (Nienaruszone rejony w obydwu pkulach obejmoway przedruchowe oraz ruchowe okolice kory, jak rwnie wieczko czoowe po lewej stronie, znanej jako okolica Broki.) Moemy z przekonaniem stwierdzi, e uszkodzenia byy rozleglejsze w obr-

Ryc. 2-8. U GRY: Rekonstrukcja mzgu i czaszki Gage'a wraz z prawdopodobn trajektori prta oznaczon jako ciemnoszary walec. U DOU: Widok lewej i prawej pkuli w przekroju. Wida, jakich zniszcze dokona prt w strukturach pata czoowego.

bie lewej ni prawej pkuli i w wikszym stopniu dotkny przedni ni tyln cz okolic czoowych. Zniszczenia dotkny kory przedczoowej na powierzchni brzusznej oraz wewntrznej obydwu pkul. Oszczdzone zostay boczne, czyli zewntrzne czci kory przedczoowej. Cz przedczoowej okolicy brzusznoprzyrodkowej, ktra jak wykazay ostatnie badania - ma decydujce znaczenie dla normalnego procesu podejmowania decyzji, w istocie zostaa w mzgu Gage'a zniszczona. (W terminologii anatomicznej okolica oczodoowa znana jest rwnie jako w e n t r o m e d i a l na, czyli brzusznoprzyrodkowa okolica pata czoowego, i tak wanie bd j okrela w tej ksice. Ventral" i ventro-" pochodz od aciskiego sowa venter, czyli brzuch", a rejon ten jest -jeli mona tak rzec - podbrzuszem" pata czoowego; -medialny" oznacza blisko linii symetrii lub wewntrz49

Ryc. 2-7. Fotografia czaszki Gage'a wykonana w 1992 roku.

48

nej powierzchni struktury.) Rekonstrukcja ujawnia, i rejony uznawane za niezbdne dla innych aspektw funkcji neuropsychicznych nie zostay u Gage'a uszkodzone. Przykadowo, kora boczych partii pata czoowego, ktrej uszkodzenie upoledza zdolno skupienia uwagi, wykonywania oblicze oraz przenoszenia uwagi z bodca na bodziec, pozostaa nienaruszona. Te nowoczesne badania pozwoliy wysnu pewne wnioski. Hanna Damasio i jej koledzy znaleli podstawy, by stwierdzi, e to wybircze" uszkodzenie kory przedczoowej w mzgu Phineasa Gage'a spowodowao upoledzenie jego zdolnoci do planowania swej przyszoci, zachowania zgodnego z wczeniej przyswojonymi reguami spoecznymi i decydowania o wasnych dziaaniach tak, by przynosiy mu one w ostatecznym rachunku najwiksz korzy. Nadal jednak brakowao wiedzy o tym, jak funkcjonowa mzg Gage'a, gdy ten zachowywa si w tak trudny do zaakceptowania sposb. Aby to sprawdzi, musielimy przebada wspczesnych odpowiednikw Gage'a.

3
Wspczesny Phineas Gage
Niedugo potem zaczem spotyka si z pacjentami, ktrych zachowanie przypominao zachowanie Gage'a. Poniewa byem zafascynowany badaniem skutkw uszkodze przedczoowej czci mzgu, zostaem poproszony o zbadanie tego rodzaju przypadku w najczystszej postaci. Powiedziano mi, e pacjent przeszed radykaln zmian osobowoci. Lekarze oglni, ktrzy go do mnie skierowali, zwrcili si zjedna szczegln prob. Pragnli wiedzie, czy owa zmiana ma rzeczywicie charakter chorobowy. Elliot - tak go tutaj nazwijmy - mia wtedy trzydzieci kilka lat 1 . Straci prac, zdany by na ask i utrzymanie rodzestwa, odmawiano mu prawa do renty. W oczach wszystkich Elliot by inteligentnym, zrcznym i sprawnym pracownikiem, ktry powinien si w kocu otrzsn i powrci do pracy. Kilku profesjonalistw stwierdzio, i jego zdolnoci intelektualne pozostay nie zmienione, co miao znaczy, e Elliot jest w najlepszym wypadku leniem, w najgorszym za - symulantem. Gdy spotkaem Elliota po raz pierwszy, zrobi na mnie wielkie wraenie jako czowiek miy i intrygujcy, wprost czarujcy, lecz bardzo zamknity w sobie. Zachowywa dyplomatyczny, budzcy powaanie spokj, okraszony ironicznym umieszkiem, ktry sugerowa mia wyszy stopie wtajemniczenia i lekkie pobaanie dla szalestw tego wiata. By chodny, nieobecny, nie wzruszay go nawet dyskusje na potencjalnie wstydliwe tematy osobiste. Przypomina mi nieco Addisona 51

De Witta, posta gran przez George'a Sandersa we Wszystko o Ewie. Elliot nie tylko mia spjn osobowo oraz sprawny umys, ale i doskonale wiedzia o wszystkim, co dziao si w wiecie wok niego. Zna daty, nazwiska i wszelkie inne szczegy, ktre pojawiay si w gazetach. Dyskutowa o aferach politycznych z poczuciem humoru, na jakie czsto zasuguj, i zdawao si, e doskonale zna sytuacj ekonomiczn kraju. Wiedza o sprawach brany, w ktrej pracowa, pozostaa bardzo obszerna. Powiedziano mi, e rwnie jego umiejtnoci pozostay nie zmienione i wydawao si to prawd. Doskonale pamita histori swojego ycia, cznie z ostatnimi, dziwnymi wypadkami. Lecz to, co najdziwniejsze, rozgrywao si wanie teraz. Elliot by dobrym mem i ojcem. Pracowa w firmie handlowej. Gra wrcz rol wzoru dla swego modszego rodzestwa i kolegw. Osign godny pozazdroszczenia status osobisty, zawodowy i spoeczny. Lecz oto jego ycie zaczynao si wali w gruzy. Ktrego dnia pojawiy si u niego po raz pierwszy ostre ble gowy i wkrtce zacz traci zdolno koncentracji. W miar pogarszania si jego stanu zdawa si take traci poczucie odpowiedzialnoci. Jego praca coraz czciej musiaa by koczona lub poprawiana przez innych. Lekarz rodzinny zacz podejrzewa u Elliota guz mzgu. Niestety, podejrzenia okazay si suszne. Guz by duy i szybko si powiksza. Nim zosta zdiagnozowany, osign rozmiary maej pomaraczy. By to oponiak nowotwr zwany tak, poniewa pochodzi ze zwanych oponami bon pokrywajcych powierzchni mzgu. Pniej dowiedziaem si, e guz Elliota zacz rosn w okolicy szczeliny podunej mzgu, tu ponad zatokami nosowymi, ponad paszczyzn tworzon przez grne sklepienie oczodou. Rosnc, guz uciska z dou na obydwa paty czoowe. Oponiaki s z reguy, jeli bra pod uwag sam charakter ich tkanki, nowotworami agodnymi. Jeli jednak nie zostan w por usunite chirurgicznie, mog by rwnie miertelne jak guzy okrelane jako zoliwe. Oponiak, coraz mocniej uciskajc tkank mzgow, w kocu j zabija. Tak wic, jeli Elliot chcia przey, musia podda si operacji.
52

Operacj przeprowadzi zesp wietnych lekarzy. Guz zosta usunity, lecz, jak zwykle bywa w takich przypadkach, zniszczon tkank mzgow patw czoowych rwnie trzeba byo usun. Zabieg by udany pod kadym wzgldem i poniewa guzy tego rodzaju zazwyczaj si nie odnawiaj, wszystko wygldao wspaniale. Wkrtce jednak ujawniy si negatywne nastpstwa zabiegu w postaci zmian osobowoci pacjenta. Zmiany, ktre rozpoczy si ju w okresie jego fizycznej rekonwalescencji, zaskoczyy rodzin i przyjaci. By wszystko byo jasne: umiejtnoci Elliota, jego obrotno i zdolnoci jzykowe pozostay nienaruszone. Pod wieloma wzgldami jednak nie by ju tamtym Elliotem. Od samego rana potrzebowa nieustannego poganiania, by wsta z ka i wybra si do pracy. W pracy nie by w stanie zorganizowa sobie czasu. Nie mona byo liczy, e bdzie si trzyma planu. Kiedy okolicznoci wymagay przerwania pracy nad czym i zajcia si czym innym, on mg dalej robi swoje, tracc z oczu gwny cel. Zdarzao si te, e przerywa to, co wanie robi, by zaj si czym, co w danym momencie po prostu bardziej go zajmowao. Wyobramy sobie, e Elliot miaby do wykonania zadanie polegajce na czytaniu i klasyfikowaniu dokumentw pewnego klienta. Czytaby owe dokumenty i w peni rozumia ich tre oraz z pewnoci wiedziaby, jak je posegregowa pod wzgldem podobiestwa lub rozbienoci zawartoci. Problem w tym, e najprawdopodobniej nagle i bez powodu przerywaby segregowanie, by zacz uwanie czyta jeden z tych dokumentw. Mgby tak spdzi cay dzie. Mgby te spdzi cae popoudnie na rozwaaniach, wedug jakich kryteriw naley dokumenty posegregowa: czy wedug dat, rozmiaru, rodzaju sprawy czy czego jeszcze innego? Rytm pracy zostaby zatrzymany. Mona by powiedzie, e danemu stadium pracy Elliot powica zbyt wiele uwagi ze szkod dla oglnego, nadrzdnego celu. Innymi sowy e irracjonalno zachowania Elliota odnosia si do szerszych ram: gubi nadrzdne cele swych dziaa w powicaniu zbyt szczegowej uwagi zadaniom podrzdnym. Podstawy jego wiedzy wyglday na nienaruszone i Elliot zdolny by wykonywa wiele pojedynczych zada rwnie dobrze jak przedtem. Nie mona jednak byo liczy, e zrobi co53

kolwiek wanie wtedy kiedy si tego od niego oczekuje. Zrozumiae wic, e po wielokrotnych upomnieniach ze strony kolegw i przeoonych Elliot straci w kocu prac. Przysza kolej na nastpne posady i nastpne rozczarowania. ycie Elliota zaczo toczy si w innym rytmie. Nie zwizany ju sta prac znalaz sobie nowe rozrywki i podejmowa nowe, ryzykowne interesy. Pojawio si u niego zamiowanie kolekcjonerskie - rzecz sama w sobie nieszkodliwa, lecz niezbyt sensowna, gdy zbiera starzyzn. Jego nowe interesy byy rozlege: od budownictwa mieszkalnego a po zarzdzanie inwestycjami. W jednej z prowadzonych spraw wszed w kontakt z kilkoma osobnikami o zej reputacji. Ostrzeenia ze strony przyjaci nie przynosiy adnego skutku i wszystko skoczyo si bankructwem. Elliot zainwestowa w to skazane na niepowodzenie przedsiwzicie wszystkie swe oszczdnoci i wszystkie je straci. Obserwowanie, jak czowiek z przygotowaniem i dowiadczeniem Elliota wdaje si w tak marne interesy i popenia tak kardynalne bdy, wprawiao w osupienie. Jego ona, dzieci i przyjaciele nie potrafili poj, dlaczego osoba posiadajca tak wiedz, a na dodatek wielokrotnie ostrzegana, zachowuje si tak gupio. Niektrzy z nich nie mogli pogodzi si z tym stanem rzeczy. Doszo do pierwszego rozwodu. Krtko potem Elliot polubi kobiet, ktrej nie zaakceptowaa ani rodzina, ani przyjaciele. Nastpi kolejny rozwd, dryfowanie bez staego rda dochodu i w kocu ostateczny cios dla wszystkich, ktrzy nadal prbowali troszczy si o Elliota i ledzi jego losy: odmowa przyznania mu renty. Elliot w kocu jednak uzyska rent. Dowiodem, e jego poraki w pracy byy w istocie wynikiem schorzenia neurologicznego. Wprawdzie by on penosprawny fizycznie i wikszo jego zdolnoci umysowych pozostaa nie zmieniona, lecz zaburzeniu ulega zdolno podejmowania decyzji, jak rwnie zdolno tworzenia efektywnych planw na przyszo. Zmiany te byy nieporwnywalne z przytrafiajcymi si nam od czasu do czasu omykami w ocenie sytuacji. Normalna, inteligentna jednostka o podobnym wyksztaceniu podejmuje niekiedy bdne decyzje i popenia omyki, lecz nie w sposb tak systematycznie zmierzajcy do zgubnych konsekwencji. Zmiany u Elliota byy innego kalibru i stanowiy objawy choroby.
54

Nie wynikay z wczeniejszej saboci jego charakteru i z pewnoci nie podlegay jego wiadomej kontroli. Ich przyczyn byo po prostu uszkodzenie okrelonej czci mzgu. Co wicej, zmiany te miay charakter chroniczny: nie byy przejciowe, lecz na trwae sploty si z yciem pacjenta. Tragedia tego skdind fizycznie zdrowego i inteligentnego czowieka polegaa na tym, e cho wcale nie by gupi ani niedouczony, to wanie tak si zachowywa. Wewntrzny mechanizm podejmowania decyzji uleg u Elliota takiemu uszkodzeniu, e nie mg on ju efektywnie egzystowa w spoeczestwie. Mimo cigego dowiadczania katastrofalnych skutkw swoich wyborw, nie uczy si na bdach. Wygldao na to, e nie ma szans, by si poprawi. Przypomina w tym przestpc recydywist, ktry w wizieniu szczerze objawia wol poprawy, a krtko po wyjciu na wolno popenia nowe wykroczenia. Mona zatem uzna, e wolna wola Elliota ulega pewnemu ograniczeniu. Sytuacja Gage'a bya pod tym wzgldem zupenie podobna. Pod pewnymi wzgldami Elliot by nowym Phineasem Gage'em: czowiekiem, ktry stoczy si z wyyn spoecznych, niezdolnym rozumowa i decydowa w sposb zapewniajcy normaln egzystencj i coraz lepsze ycie jemu i jego rodzinie. Nie by ju w stanie prowadzi ycia niezalenej jednostki ludzkiej. Podobnie jak Gage nabra nawykw kolekcjonerskich. Pod innymi wzgldami Elliot rni si jednak od Gage'a. By bardziej wywaony i nigdy nie posuwa si do uywania wulgarnego jzyka. To, czy odmiennoci te wynikay z drobnych rnic pomidzy obszarami uszkodze mzgu, rnic spoeczno-kulturowych, rnic w osobowoci przed wypadkiem czy te moe wieku, pozostaje dla mnie pytaniem, na ktre nie znalazem jeszcze odpowiedzi. Jeszcze zanim zaczem bada mzg Elliota nowoczesnymi metodami obrazowania, wiedziaem, e zniszczenia dotkny okolicy pata czoowego. Wskazywa na to sam profil neuropsychologiczny pacjenta. Jak zobaczymy w rozdziale 4, uszkodzenia innych rejonw (na przykad prawostronnej kory somatosensorycznej) rwnie mog upoledzi proces podejmowania decyzji, lecz w takich wypadkach towarzysz temu
55

innego typu objawy (rozlegy parali, zakcenia procesu odczuwania). Przeprowadzona u Elliota tomografia komputerowa i badania z wykorzystaniem rezonansu magnetycznego wykazay, i ucierpiay obydwa paty czoowe, lecz uszkodzenie prawego pata byo znacznie wiksze. W istocie, zewntrzna powierzchnia lewego pata czoowego pozostaa nienaruszona, a zniszczenia objy tylko okolic oczodoow i przyrodkow. Po prawej stronie rejony te rwnie byy uszkodzone, lecz prcz nich zniszczeniu uleg rdze pata (istota biaa pod kor mzgow). W rezultacie znaczna cz kory w obszarze czoowym przestana waciwie funkcjonowa. Osolice odpowiedzialne za kontrolowanie ruchw, lece po obydwu stronach pata czoowego (okolica ruchowa i przedruchowa), pozostay nie uszkodzone. Nie byo to zaskakujce, gdy ruchy Elliota byy cakowicie normalne. Jak mona byo oczekiwa, rwnie okolica czoowa zwizana z jzykiem (okolica Broki i jej najblisze otoczenie) pozostay nienaruszone. Okolica tu ponad podstaw pata czoowego, podstawa przodomzgowia, take nie zostaa uszkodzona. Naley on do czci mzgu wspodpowiedzialnych za uczenie si i pami. W wypadku zniszczenia tej okolicy Elliot cierpiaby na zaburzenia pamici. Czy istniay oznaki jakichkolwiek innych uszkodze mzgu Elliota? Odpowied jest z pewnoci negatywna. Okolice skroniowe, potyliczne i ciemieniowe lewej oraz prawej pkuli byy nienaruszone. To samo mona powiedzie o duych jdrach podkorowych, zwojach podstawy mzgu oraz wzgrzu. Zniszczenia ograniczay si zatem do kory przedczoowej. Podobnie jak u Gage'a, nieproporcjonalnie ucierpiay przy tym brzusznoprzyrodkowe okolice tej kory. Uszkodzenie mzgu Elliota byo jednak rozleglejsze po prawej stronie. Mona by pomyle, e zniszczeniu ulega jedynie nieznaczna cz mzgu. Jednak w wypadku mzgu fizyczny rozmiar uszkodze nie zawsze jest proporcjonalny do wywoanych przez nie zaburze. Mzg nie jest jedn wielk pltanin neuronw funkcjonujcych identycznie niezalenie od pooenia. Struktury mzgu, ktre zniszczone zostay u Gage'a i Elliota, okazay si wanie tymi, ktre s niezbdne w rozumowaniu prowadzcym do podjcia decyzji.
56

NOWY UMYS Pamitam, jakie wraenie zrobiy na mnie zdolnoci intelektualne Elliota, lecz pamitaem te, e inni pacjenci z uszkodzeniem pata czoowego w y d a w a l i s i zdrowi, podczas gdy vv ich umyle zachodziy subtelne zmiany, wykrywalne jedynie za pomoc testw neuropsychologicznych. Owe zmiany v v zachowaniu czsto przypisywano defektom pamici lub uwaoi. Z Elliotem byo jednak inaczej. Uprzednio oceniany by w innej instytucji, ktra wydaa orzeczenie o braku zespou objaww organicznego uszkodzenia mzgu". Innymi sowy, w standardowych testach inteligencji Elliot nie wykazywa najmniejszego nawet stopnia upoledzenia. Jego iloraz inteligencji (IQ, intelligence quotient) mieci si w najwyszej strefie skali inteligencji Wechsiera przeznaczonej dla dorosych. Stwierdzono, e jego problemy nie maj podoa organicznego i nie s dysfunkcj o charakterze neurologicznym". A zatem nie s chorob mzgu, lecz odbiciem emocjonalnych" czy psychicznych" problemw przystosowawczych, a wic zaburzeniem psychicznym podlegajcym psychoterapii. Dopiero po serii bezskutecznych seansw terapeutycznych Elliota skierowano do nas. (Rozrnienie pomidzy chorob mzgu" a chorob umysow", pomidzy tym, co neurologiczne", psychiatryczne" czy psychologiczne" to nieszczliwe dziedzictwo kulturowe, ktrym przesiknite jest spoeczestwo i rodowisko medyczne. Odzwierciedla ono brak elementarnej wiedzy o zwizkach midzy mzgiem i umysem. Choroby mzgu postrzegane s jako tragedie dotykajce ludzi, ktrych nie moemy wini za ich stan, podczas gdy choroby umysowe, zwaszcza te, ktre wpywaj na sposb zachowania oraz emocje, odbierane s jako zjawiska spoecznie niewygodne, za ktre cierpicy powinni w duej mierze odpowiada. Jednostki wini si za wady charakteru, niewaciw modulacj emocjonaln itd., a brak silnej woli uwaa si za ich podstawowy problem.) Czytelnik mgby zapyta, czy pierwsza diagnoza postawiona w przypadku Elliota nie bya bdna. Czy to moliwe, by czowiek w takim stopniu upoledzony poradzi sobie dobrze z testami
57

psychologicznymi? W istocie jest to moliwe: pacjenci o znacznych zaburzeniach w sferze zachowa spoecznych mog normalnie rozwizywa wiele, a nawet wikszo testw na inteligencj. Klinicyci i badacze od lat zmagaj si z tym problemem. Cho choroba mzgu istnieje, testy laboratoryjne mog niczego nie wykaza. Problem ley w testach, nie w pacjentach. Po prostu nie obejmuj one niektrych ulegajcych upoledzeniom funkcji i posugujc si nimi, nie mona wykry ich zaburze. Znajc stan i rodzaj uszkodzenia mzgu Elliota, przewidziaem, i wikszo testw psychologicznych wskazywa bdzie na jego normalno. Sdziem, e zaburzenia wyka tylko te, ktre czue s na skutki uszkodze kory czoowej. Jak zobaczymy, Elliot zaskoczy mnie. Standardowe testy psychologiczne i neuropsychologiczne wykazay, e charakteryzuje si on nieprzecitnymi zdolnociami intelektualnymi2. W kadym z testw skali inteligencji Wechslera dla dorosych Elliot wykazywa si zdolnociami co najmniej przecitnymi. Jego krtkotrwaa pami liczb bya wspaniaa, podobnie jak krtkotrwaa pami werbalna oraz pami ksztatw geometrycznych. Przypominanie sobie sw z listy Reya oraz zoonych figur geometrycznych miecio si w granicach normy. Standardowy test Bentona rozrniania twarzy, ocena orientacji linii, orientacji geograficznej oraz test dwu- i trjwymiarowch konstrukcji blokowych wykazyway, i percepcja wizualna oraz umiejtnoci konstrukcyjne Elliota s normalne. Kopia zoonej figury Reya-Osterrietha bya rwnie normalna. Elliot wykonywa take bez problemw testy pamiciowe wykorzystujce procedury interferencji (zakcania). Jeden z testw wymaga powtrzenia spgoskowych trigramw po trzy-, dziewicio- i osiemnastosekundowym opnieniu przy zakceniu polegajcym na odliczaniu od tyu; inny polega na przypominaniu sobie danego elementu po pitnastu sekundach spdzonych na obliczeniach. U wikszoci pacjentw z uszkodzeniami patw czoowych obserwuje si wyrane bdy w wykonywaniu tych testw. Elliot jednak z obydwoma poradzi sobie bez problemu (z - odpowiednio - stuprocentow i dziewidziesiciopicioprocentow dokadnoci). Podsumowujc: jego zdolnoci percepcyjne, pami dugotrwaa i krtkotrwaa, zdolno uczenia si, jzyk i umiejtno58

ci arytmetyczne pozostay nie zaburzone. Uwaga, czyli zdolno skupienia si na danej treci z wyczeniem innych, bya rwnie sprawna. Podobnie pami operacyjna, czyli ta, w ktrej przez wiele sekund mona przetrzymywa informacje przy jednoczesnym dokonywaniu na niej operacji umysowych. Pami operacyjn testuje si zazwyczaj na wyrazach lub liczbach, obiektach lub ich cechach. Na przykad po podaniu osobie badanej numeru telefonu prosi si j o podanie go w odwrotnej kolejnoci, z pominiciem cyfr nieparzystych. Moje oczekiwania, e Elliot nie poradzi sobie z testami na wykrycie dysfunkcji patw czoowych, nie sprawdziy si. Je( T o zdolnoci intelektualne pozostay nie zaburzone i nawet specjalne testy nie sprawiy mu adnych problemw. Nastpny w kolejnoci mia by test sortowania kart (Wisconsin Card Sorting Test), w roboczy" wrd testw badajcych funkcje patw czoowych. Polega on na sortowaniu duego zbioru kart, ktre mona pogrupowa wedug koloru (np. czerwony ub zielony), przedstawionych figur (gwiazdki, koa, kwadraty) lub te liczby (jeden, dwa lub trzy elementy). Kiedy badajcy sygnalizuje zmian kryterium sortowania, badany musi szybko przerzuci si na w nowy sposb porzdkowania kart. W atach szedziesitych psycholog Brenda Milner wykazaa, e pacjenci z uszkodzeniem kory przedczoowej czsto maj kopoty z wykonaniem tego zadania. Spostrzeenie to wielokrot3 nie potwierdzali inni badacze . Pacjenci z tego rodzaju dolegliwoci maj tendencj do kurczowego trzymania si jednego kryterium, zamiast odpowiednio szybko przechodzi do kolejno zadawanych przez badajcego. Elliot przeszed przez sze kategorii w siedemdziesiciu krokach: tego nie udaoby si dokona wikszoci pacjentw ze zniszczonymi patami czoowymi. Wykonywa to zadanie z atwoci, z jak wykonuj je ludzie cakowicie zdrowi. Przez cae lata w ten sposb radzi sobie z testem sortowania kart i innymi podobnymi badaniami. Byo to moliwe przede wszystkim dziki jego normalnie funkcjonujcej pamici operacyjnej, jak rwnie zdolnociom logicznym i zdolnoci do zmieniania zbiorw, na ktrych operuje umys. Zdolno szacowania na podstawie niekompletnej wiedzy to kolejna wysza zdolno intelektualna, ktrej upoledzenie 59

obserwuje si u osb z uszkodzeniami patw czoowych. Dwaj badacze, Tim Shallice i M. E. Evans, skonstruowali zadanie, ktre pozwala na przetestowanie tej zdolnoci. Skada si ono z pewnej liczby pyta, na ktre nie mona da cisej odpowiedzi (by moe byliby w stanie to zrobi jedynie namitni mionicy quizow), a jedynie oszacowa j dziki umiejtnoci skojarzenia pewnej liczby nie poczonych bezporednio faktw i logiczne operowanie na nich w ten sposb, by uzyska uzasadniony wniosek4. Wyobramy sobie, e pytaj nas np. o to, ile yraf jest w Nowym Jorku lub soni w stanie Iowa. Musimy w tej sytuacji wzi pod uwag, e zwierzta te nie nale do naturalnej fauny Ameryki Pnocnej i mog tam y jedynie w ogrodach zoologicznych. Trzeba rwnie rozway plan Nowego Jorku i map stanu Iowa, by mc okreli, ile takich instytucji moe si znajdowa na kadym z tych obszarw. Z innego spord naszych wewntrznych bankw informacji" wydoby musimy wiedz o prawdopodobnej liczbie danego gatunku zwierzt w kadej z tych instytucji. W kocu sumujemy wyniki i moemy poda pewn konkretn liczb. Przypuszczam, e czytelnik zdoaby dokona takiej oceny z rozsdn dokadnoci. Bybym jednak zaskoczony- a nawet zaniepokojony - gdyby okazao si, e zna dokadn odpowied. W istocie zadanie to polega na dokonaniu akceptowalnego oszacowania na podstawie wiedzy z rnych, nie powizanych ze sob obszarw. Trzeba dysponowa zdolnoci logicznego rozumowania, uwag i pamici operacyjn. Byoby zatem interesujce dowiedzie si, czy tak czsto nierozsdny Elliot potrafi dokonywa ocen poznawczych mieszczcych si w granicach normy. Do tamtego czasu Elliot przeszed bez problemu wikszo przygotowanych dla niego prb. Nie wykona jeszcze tylko testw osobowoci. Jaka bya szansa, i powiedzie mu si take w podstawowym tecie osobowoci - MMPI (Minnesota Multi6 phasic Personality Inventory) ? Jak mona byo przypuszcza, rwnie ten test wykaza jego normalno. Profil jego osobowoci okaza si prawidowy, a odpowiedzi szczere. Biorc pod uwag wyniki wszystkich tych bada, uzyskalimy obraz Elliota jako czowieka w peni sprawnego intelektualnie, ktry jednak nie jest w stanie podejmowa waci60

wych decyzji, szczeglnie gdy w gr wchodz sprawy osobiste lub spoeczne. Czy to moliwe, by rozumowanie w sprawach osobistych i spoecznych rnio si od tego, ktre stosujemy wobec obiektw, przestrzeni, liczb czy sw? Czy moe ono wykorzystywa inne systemy nerwowe i opiera si na innych procesach? Musiaem pogodzi si z tym, e cho w zachowaniu Elliota po uszkodzeniu mzgu zaszy znaczne zmiany, to tradycyjne metody neuropsychologiczne nie byy w stanie niczego wykry. Inni pacjenci tego rodzaju wykazywali podobne, lecz nie na tyle tragiczne w skutkach zmiany, by przycigny one uwag badaczy. Jeli mielimy okreli rodzaj wystpujcego tutaj upoledzenia, musielimy spojrze na to z cakiem nowej perspektywy. Chcc waciwie wyjani zaburzenia w zachowaniu Elliota, powinnimy odstpi od tradycyjnych metod diagnostycznych. Wyniki, jakie Elliot osiga w testach, wskazyway, i jego niepowodze yciowych nie mona przypisywa przyczynom, ktrym zazwyczaj sieje w takich przypadkach przypisuje.

ODPOWIADAJC NA WYZWANIE Jedn ze zbawiennych metod radzenia sobie w trudnych zmaganiach intelektualnych jest zapomnienie na jaki czas o rozwizywanym problemie. Pozwoliem wic sobie odpocz od sprawy Elliota. Kiedy do niej powrciem, zauwayem, e moje spojrzenie na ni nieco si zmienio. Zdaem sobie spraw, e zbyt absorbowa mnie stan inteligencji Elliota i instrumenty jego racjonalnego rozumowania, a - z rnych przyczyn nie zwracaem wystarczajcej uwagi na jego stany emocjonalne. Na pierwszy rzut oka nie byo w nich nic szczeglnego. By, jak ju powiedziaem, powcigliwy w ich okazywaniu, lecz przecie wielu znanych, podziwianych i wzorcowych" w swych zachowaniach spoecznych ludzi tak wanie si zachowuje. Elliot z pewnoci nie by nadmiernie emocjonalny. Nie mia si i nie paka w chwilach ku temu nieodpowiednich. Nie wyglda ani na smutnego, ani na wesoego. Nie by rubaszny, lecz zdradza delikatne poczucie humoru (znacznie
61

przyjemniejsze i atwiejsze do przyjcia ni to, z ktrym spotykam si u tak wielu ludzi). Jednak przygldajc mu si bardziej badawczo, mona byo stwierdzi, e czego mu brakuje. Pocztkowo niemal cakowicie tego nie dostrzegaem, lecz w kocu zdaem sobie spraw, e Elliot godzi si z tragedi, jaka spotkaa go w yciu, z obojtnoci zupenie nie pasujc do jej rozmiarw. Zawsze pozostawa opanowany i beznamitnie opisywa to, co si wok niego dzieje, niczym obojtny widz. Nie mona byo w nim odnale ani ladu cierpienia, cho przecie to on by gwn postaci dramatu. Postawa tego rodzaju jest - o dziwo - bardzo czsto uznawana przez lekarza oglnego za najbardziej podan, gdy redukuje koszt emocjonalny. Jednak po wielu godzinach rozmowy z Elliotem stao si dla mnie jasne, e jego dystans wobec wasnych przey jest przeogromny. Obojtno ta nie wymagaa od niego adnego wysiku. By chodny i opanowany. By odprony. Wtki jego opowiada toczyy si pynnie i z lekkoci. W aden sposb nie dawa wyrazu emocjom, ktre mogyby si kbi i burzy w jego umyle. W istocie, w jego umyle nie kbio si i nie burzyo nic, co musiaby tumi. Nie by to zatem przejaw nabytej w procesie przyswajania kultury zdolnoci zachowania kamiennej twarzy". W przedziwny, niewiadomy sposb chroni si przed przeywaniem wasnej tragedii. Stwierdziem, e suchajc opowieci Elliota, cierpi bardziej ni on sam. W zasadzie cierpiaem bardziej ni on, nawet tylko o nim mylc. I tak, krok po kroku, czciowo na podstawie moich obserwacji, czciowo na podstawie relacji samego pacjenta oraz jego krewnych, wyania mi si cakowity obraz braku uczu. Emocjonalno Elliota po wypadku, w zestawieniu ze stanem przedchorobowym, ulega zdecydowanemu rozmyciu. Zdawa si teraz podchodzi do wszystkich wydarze rwnie obojtnie. W czasie dugich rozmw nie zauwayem, by przejawi cho odrobin smutku, niecierpliwoci, frustracji moimi nieustannie powtarzanymi pytaniami. Dowiedziaem si, e w yciu codziennym zachowuje si podobnie. Zazwyczaj nie okazywa gniewu, a jeli ju w ogle mu si to przytrafio, to jego wybuch mija w jednej chwili. Moment pniej by ju znowu owym nowym sob", spokojnym i wstrzemiliwym.
62

Jaki czas pniej uzyskaem potrzebne mi ostateczne dowody i to cakiem spontanicznie, bezporednio od pacjenta. Mj kolega, Daniel Tranel, prowadzi eksperyment psychofizjologiczny, w ktrym pokazywa uczestnikom naadowane emocjonalnie bodce wzrokowe, np. obrazy budynkw walcych si w czasie trzsienia ziemi, poncych domw, ludzi rannych w wypadkach lub toncych w czasie powodzi. Kiedy rozmawialimy z Elliotem po jednej z takich sesji, sam powiedzia jednoznacznie, e jego uczucia nie s takie same jak przed chorob. Wiedzia, e sytuacje, ktre ongi budziy w nim silne emocje, teraz nie wywoyway adnej - ani pozytywnej, ani negatywnej - reakcji. To byo poruszajce. Prosz to sobie wyobrazi. Prosz wyobrazi sobie przyjemno kontemplacji ulubionego obrazu lub suchania ulubionej muzyki. Prosz sprbowa sobie wyobrazi siebie na zawsze pozbawionego tej moliwoci, a zarazem wiadomego intelektualnej zawartoci wizualnych lub dwikowych bodcw, jak i tego, e ongi daway one przyjemno. Moemy zatem powiedzie, e Elliot w i e d z i a , lecz n i e czu. Zaintrygowa mnie fakt, i zredukowana emocjonalno Eliota moe mie wpyw na jego poraki decyzyjne. Jednak by sprawdzi warto tego spostrzeenia, konieczne byy dalsze badania, zarwno Elliota, jak i innych pacjentw. Po pierwsze musiaem ponad wszelk wtpliwo wykluczy moliwo pominicia innego rodzaju powaniejszych zaburze intelektualnych, ktre mogyby wyjania problemy Elliota.

ROZUMOWANIE I PODEJMOWANIE DECYZJI Konsekwentne wykluczanie kolejnych defektw intelektualnych wymagao podania wieloma ciekami. Istotne byo ustalenie, czy Elliot nadal zna reguy i zasady zachowania, ktre zaniedbuje w codziennym yciu. Innymi sowy, naleao stwierdzi, czy utraci on wiedz dotyczc zachowa spoecznych w takim stopniu, e nawet normalne zdolnoci intelektualne nie pozwalay mu rozwizywa jego problemw, czy te
63

posiada ow wiedz, lecz nie potrafi do niej dotrze ani ni operowa. A moe zdolny by dociera do owej wiedzy, lecz nie potrafi z niej korzysta, a wic i podejmowa decyzji? W szukaniu rozwizania pomaga mi mj wczesny asystent Paul Eslinger. Zaczlimy od poddania Elliota testowi zoonemu z serii problemw skoncentrowanych wok dylematw moralnych oraz finansw. Zamy, e potrzebowaby gotwki. Czy ukradby pienidze, jeli miaby ku temu okazj oraz gwarancj, e nie zostanie zapany? Lub gdyby wiedzia, e akcje firmy X bd na giedzie zwykoway, czy sprzedaby te, ktre ma, czy te kupi ich jeszcze wicej? Odpowiedzi Elliota nie rniy si od tych, ktrych kady z nas udzielaby w warunkach laboratoryjnych. Wykazywa on wiadomo wpywu konwencji spoecznych na rozwizywanie problemw. Jego decyzje finansowe rwnie wydaway si rozsdne. W naszym zestawie problemw nie byo niczego wyszukanego, lecz spostrzeenie, e odpowiedzi Elliota mieciy si w normie, uzna naley za znaczce. A jednak jego zachowania w codziennym yciu byy jednym pasmem narusze regu rzdzcych obszarami, ktrych owe problemy dotyczyy. Rozbieno pomidzy porakami w realnym yciu oraz laboratoryjn normalnoci" nadal stanowia zagadk. Mj kolega Jeffrey Saver strawi wiele godzin, usiujc j rozwika. Bada zachowanie Elliota w serii prowadzonych w warunkach laboratoryjnych zada zwizanych z konwencjami spoecznymi i wartociami moralnymi. Pozwol sobie je tutaj opisa. Pierwsze z zada dotyczyo obmylania opcjonalnych drg dziaania. Skonstruowane zostao w celu pomiaru zdolnoci do tworzenia alternatywnych rozwiza hipotetycznych problemw spoecznych. Przedstawiano w nim opisowo (werbalnie) cztery spoeczne sytuacje, a osoba badana proszona bya o podanie rnych moliwych reakcji werbalnych w kadym z przypadkw (odpowiedzi rwnie miay zosta przedstawione sownie). W jednej z sytuacji gwny bohater tucze wazon ony. Badanego prosi si o wymylenie, co powinien zrobi w czowiek, by zapobiec jej zoci. By skoni badanego do podania wikszej liczby odpowiedzi, zadaje si standardowe pytania w rodzaju: Co innego mgby zrobi?" Odnotowuje si licz64

b reakcji zaproponowanych przez badanego przed zacht do wymylania dalszych oraz po owej zachcie. Wynik, jaki ositrna w tym badaniu Elliot, nie odbiega od wynikw grupy kontrolnej pod wzgldem liczby relewantnych rozwiza podanych przed zacht, cakowitej liczby podanych rozwiza, jak te oglnego stopnia ich relewantnoci. Drugie zadanie dotyczyo wiadomoci konsekwencji. Opierao si ono na badaniu spontanicznej skonnoci do rozwaania konsekwencji dziaa. Badanym prezentowano cztery hipotetyczne sytuacje, w ktrych pojawiaa si pokusa wykroczenia poza tradycyjne spoeczne konwenanse. W jednej z nich bohater realizuje w banku czek i omykowo zostaje mu wypacona za dua kwota. Badany ma za zadanie przedstawi moliwy rozwj wypadkw i przedstawi myli bohatera, zanim o czymkolwiek zdecydowa, a nastpnie jego przemylenia i dziaania po zajciu. Ocena polega na stwierdzeniu, jak czsto badany odwouje si do konsekwencji wyboru okrelonej opcji. W tym zadaniu oceny Elliota byy nawet wysze ni rednia grupy kontrolnej. Trzecie zadanie - procedura rozwizywania problemw (ze zwrceniem uwagi na rodki i cele) - dotyczyo zdolnoci konceptualizacji efektywnych metod osignicia celw spoecznych. Badanemu przedstawiano dziesi gotowych scenariuszy. Jego zadanie polegao na obmyleniu rodkw zaspokojenia okrelonej spoecznej potrzeby, np. zawizania przyjani, podtrzymania romansu, rozwizania problemw z zatrudnieniem. Badany, po wysuchaniu krtkiego opisu historii kogo, kto przeprowadza si w nowe miejsce, zawizuje tam wiele nowych przyjani i szybko zaczyna czu si jak w domu, mia za zadanie doda do niego szczegy i wyjani, jakimi rodkami czowiek w mg osign sukces. Jako wynik traktuje si tutaj liczb przykadw efektywnych dziaa prowadzcych do ostatecznego rezultatu. Elliot znowu spisa si nienagannie. Czwarte badanie dotyczyo zdolnoci przewidywania spoecznych konsekwencji danego wydarzenia. Test skada si z trzydziestu zada. W kadym z nich badany oglda obrazek przedstawiajcy sytuacj midzyludzk i proszony by o wybranie spord trzech innych zaprezentowanych mu obrazkw takiego, ktry przedstawia najbardziej prawdopodobny rozwj wydarzenia przedstawionego na pierwszym.
65

Pite i ostatnie badanie stanowi standardowy test osdu moralnego (Standard Issue Moral Judgment Interview; jest to zmodyfikowana wersja dylematu Heinza, stworzonego przez L. Kohlberga i jego wsppracownikw)6, ktry suy okreleniu stadium rozwojowego rozumowania moralnego. Badanemu prezentuje si w nim sytuacj spoeczn, w ktrej pojawia si konflikt pomidzy dwoma imperatywami moralnymi. Jest on proszony o wskazanie rozwizania dylematu i szczegowe uzasadnienie etyczne swej decyzji. Przykadowo, badany musi zdecydowa i wyjani, czy bohater powinien ukra lek, by ocali umierajc on. Oceny dokonuje si poprzez porwnanie odpowiedzi badanego z gotowymi odpowiedziami, z ktrych kada przyporzdkowana jest okrelonemu stadium rozwoju moralnego. Powyszy test pozwala na okrelenie, jak zoonym rozumowaniem moralnym (wydzielono tu pi grup) posuguje si osoba badana. Owe poziomy zoonoci obejmuj stadia prekonwencjonalne (stadium 1: orientacja na posuszestwo i uniknicie kary; stadium 2: cele i wymiany instrumentalne), stadia konwencjonalne (stadium 3: oglna zgoda i konformizm; stadium 4: zgoda spoeczna i podtrzymywanie funkq'onowania systemu) oraz stadium postkonwencjonalne (stadium 5: kontrakt spoeczny, utylitaryzm, prawa jednostki). Badania wskazuj, i przed trzydziestym szstym rokiem ycia 89% Amerykanw pci mskiej nalecych do klasy redniej osiga stadia konwencjonalne rozumowania moralnego, natomiast 11% stadium postkonwencjonalne. Elliot oceniony zosta na 4/5, tj. jako osobnik z pogranicza stadium pnokonwencjonalnego i wczesnopostkonwencjonalnego. Jest to wietny wynik. A zatem Elliot wykaza si normaln zdolnoci do obmylania opcjonalnych reakcji na okrelone sytuacje spoeczne i spontanicznego analizowania ich konsekwencji. Posiada rwnie umiejtno konceptualizacji rodkw potrzebnych do realizacji spoecznych celw, przewidywania najbardziej prawdopodobnych drg rozwoju sytuacji spoecznych oraz zaawansowanej analizy moralnej. Spostrzeenia te jasno wskazyway, e uszkodzenie brzusznoprzyrodkowej okolicy pata czoowego nie spowodowao zniszczenia zasobw wiedzy spoecznej, ktr pacjent 7 sprawnie wykorzystywa w czasie eksperymentw .
66

wietne wyniki osigane przez Elliota w standardowych testach pamici i zdolnoci intelektualnych ostro kontrastoway z uomnoci jego mechanizmu podejmowania decyzji, ktra objawiaa si w yciu codziennym. Jak mona to wyjani? Skonilimy si ku pogldowi, e gwn przyczyn tej rozbienoci s rnice pomidzy warunkami i wymogami zada rozwizywanych w warunkach laboratoryjnych oraz sytuacji realnego ycia. Przeanalizujmy je. W opisanych zadaniach - z wyjtkiem ostatniego - nie zachodzia konieczno wyboru pomidzy rozwizaniami opcjonalnymi. Wystarczao wyliczy te rozwizania i przewidzie ich konsekwencje. Innymi sowy, wystarczyo przeanalizowa problem, nie podejmujc przy tym adnych decyzji. Mieszczcy si w granicach normy wynik pokazywa, i badany posiada wiedz o zachowaniach spoecznych oraz dostp do niej. Niczego jednak nie mwi o samym procesie decyzyjnym. Codzienne ycie zmusza czowieka do podejmowania wyborw i jeli bdzie si on tej koniecznoci opiera, pozostanie rwnie niezdecydowany jak Elliot. T rnic przedstawiaj najlepiej sowa samego Elliota. Pod koniec jednej z sesji, podczas ktrej obmyli mnstwo opcjonalnych dziaa, z ktrych kade byo waciwe i wykonalne, umiechn si, najwidoczniej dumny ze swej bujnej w wyobrani, lecz rzek: Ale dalszym cigu nie wiem, co waciwie naleaoby zrobi!" Nawet jeli wykorzystalibymy testy, w ktrych Elliot zmuszony byby do dokonywania wyborw, to warunki laboratoryjne byyby przecie rne od warunkw ycia codziennego. Pod uwag byby brany tylko pierwotny zbir ogranicze wypywajcy z pocztkowej reakcji. W prawdziwym yciu" wybr kadej z opcji powodowaby pojawienie si reakcji strony przeciwnej, na ktr Elliot znowu musiaby jako zareagowa, dokonujc kolejnego wyboru; ten, z kolei, znowu wywoaby reakcj otoczenia i tak dalej. Tak wic eksperymenty laboratoryjne pozbawione byy elementu cigej, nie koczcej si ewolucji, charakterystycznej dla sytuacji ycia codziennego. Celem bada Jeffreya Savera byo jednak okrelenie statusu i dostpnoci samej wiedzy, nie za procesu rozumowania i podejmowania decyzji.
67

Powinienem zwrci uwag rwnie na inne rozmce pomidzy warunkami eksperymentalnymi oraz normalnym" yciem. Wydarzenia rozwaane teoretycznie przebiegaj w czasie cakowicie odmiennie ni ich realne odpowiedniki - rozgrywaj si zazwyczaj znacznie szybciej. W pewnych warunkach przetwarzanie informacji w czasie rzeczywistym wymaga magazynowania umysowych reprezentacji postaci, obiektw czy scen przez duszy czas, szczeglnie jeli pojawiaj si nowe konsekwencje i moliwoci dokonywania wyborw, ktre wymagaj porwnania. Poza tym zadania eksperymentalne - hipotetyczne sytuacje oraz dotyczce ich pytania - przedstawiane s niemal cakowicie poprzez jzyk. Zycie codzienne stawia nas wobec mieszaniny materiau obrazowego i jzykowego. Stykamy si z ludmi i obiektami, widokami, dwikami, zapachami itd. Obserwujemy sceny o rnej intensywnoci, ktrym towarzyszy obrazowa lub werbalna wymiana tworzonej przez nas informacji. Pomimo tych saboci bada eksperymentalnych osignlimy pewien postp. Wyniki wyranie wskazyway, i upoledzenie procesw decyzyjnych u Elliota nie jest kwesti braku wiedzy spoecznej, niemonoci dotarcia do niej czy te elementarnego upoledzenia mechanizmw rozumowania, a ju z pewnoci nie jest skutkiem upoledzenia zdolnoci skupienia uwagi, pracy pamici operacyjnej w odniesieniu do wiedzy o faktach niezbdnych przy podejmowaniu decyzji o charakterze personalnym lub spoecznym. Usterka zdawaa si tkwi gdzie w kocowych stadiach rozumowania, zblionych do stadium podejmowania decyzji lub obejmujcych je. Innymi sowy, jeli w procesie rozumowania Elliota co dziao si nie tak, to dzia si tak musiao w jego kocowych fazach. Elliot nie potrafi podejmowa efektywnych decyzji, decydowa le, a by moe w ogle nie by w stanie tego czyni. Przypomnijmy sobie, jak odrywa si od wykonywania gwnego zadania, by powica cae godziny na jego nieistotne szczegy. Jeli staje przed nami zadanie otwierajce na kadym kroku wiele moliwoci, to aby efektywnie zmierza do jego realizacji, musimy za kadym razem dokonywa waciwych wyborw. Elliot nie potrafi poda tak ciek. Dlaczego? Tego wanie chcielimy si dowiedzie. 68

Na tym etapie byem ju przekonany, e Elliot ma wiele wsplnego z Phineasem Gage'em. Upoledzenie zachowa spoecznych i procesw decyzyjnych pojawio si u nich w kontekcie normalnej bazy spoecznej, przy zachowaniu neuropsychologicznych funkcji wysokiego rzdu, takich jak pami konwencjonalna, zdolnoci jzykowe, podstawowa uwaga, pami operacyjna oraz rozumowanie. Co wicej, przekonaem si, e w przypadku Elliota defektowi temu towarzyszy redukcja emocjonalnoci i uczuciowoci. (Z duym prawdopodobiestwem mona przypuszcza, e owo upoledzenie emocjonalnoci byo rwnie udziaem Gage'a, lecz materiay na jego temat nie daj nam co do tego pewnoci. Moemy jedynie wnioskowa, e obce stao mu si uczucie wstydu, skoro zacz uywa obscenicznego jzyka i czyni widowisko ze swego kalectwa.) Podejrzewaem rwnie, e upoledzenie emocjonalne i uczuciowe nie pozostawao bez wpywu na zachowania spoeczne. Zaczem przypuszcza, e chodne rozumowanie Elliota uniemoliwiao mu przyporzdkowywanie wartoci postawionym do wyboru opcjom, co nie dawao adnych podstaw do opowiedzenia si za ktr z nich. By moe rwnie w niewzruszony spokj sprawi, e umysowy pejza" Elliota zmienia si zbyt szybko, by da mu czas wystarczajcy do wyboru waciwej reakcji. Za zaburzenie kocowej czci procesu mylowego zmierzajcego do podjcia dezycji moga by zatem odpowiedzialna bardzo subtelna usterka pamici operacyjnej. Niezalenie od tego, jak brzmiaa prawdziwa odpowied na to pytanie, zrozumienie przypadkw Gage'a i Elliota pozwolioby wkroczy w dziedzin neurobiologii umysowoci.

4
Chodnym okiem
Nigdy nie byo wtpliwoci co do tego, e w pewnych warunkach emocje zakci mog proces rozumowania. Dowody na to s liczne i stanowi rdo zdroworozsdkowych rad, w myl ktrych bylimy wychowywani. Trzymaj nerwy na wodzy! Zachowaj spokj! Spjrz na to chodnym okiem! W wyniku tego czsto uznajemy emocje za ponadnormatywn", nieproszon" zdolno umysow, zaordynowan nam przez natur, by towarzyszya racjonalnemu myleniu. Jeli emocje s przyjemne, to w dodatkowy baga moe by uznawany za luksus; jeli jednak s bolesne, cierpimy z ich powodu jak za przyczyn intruza. W kadym razie mdrcy doradzaj nam, bymy dowiadczali emocji i uczu jedynie w racjonalnych dozach. Powinnimy by rozsdni. W tym powszechnym przekonaniu jest z pewnoci wiele mdroci i nie zamierzam zaprzecza temu, e nie kontrolowane lub le ukierunkowane emocje mog sta si przyczyn zachowa irracjonalnych. Nie bd te zaprzecza faktowi, e pozornie normalnie funkcjonujcy umys moe dziaa pod wpywem subtelnych uwarunkowa emocjonalnych. Istnieje na przykad wiksze prawdopodobiestwo, e pacjent zgodzi si na dany rodzaj leczenia, jeli powie si mu, e 90% leczonych w ten sposb w cigu ostatnich piciu lat osb nadal yje, 1 ni jeli poinformuje si go, e 10% zmaro . Chocia w gruncie rzeczy s to dwa sposoby powiedzenia tego samego, prawdopodobne jest, i uczucia rozbudzone pojawieniem si pojcia mierci w drugiej wersji wypowiedzi doprowadz do odrzuce70

nia typu terapii, ktry zostaby przyjty, gdyby jego wyniki zaprezentowaoby si w odmienny sposb, co oczywicie jest niekonsekwentne i nieracjonalne. Na to, e w irracjonalizm nie wynika z braku wiedzy, wskazuje fakt, e lekarze zachowuj si w takich przypadkach podobnie jak pacjenci. Tradycyjne podejcie nie uwzgldnia jednak tego, co wynika z bada pacjentw takich jak Elliot oraz innych obserwacji, ktre omawiam poniej: Z r e d u k o w a n a e m o c j o n a l n o moe s t a n o w i r w n i e p o w a n e rdo z a c h o w a irracjonalnych. To kcce si z intuicj poczenie pomidzy brakiem emocjonalnoci i zaburzeniami zachowania moe nam co powiedzie o biologicznej stronie umysowoci. Relacj t zaczem bada z pozycji neuropsychologii eksperymentalnej 2 . Oglnie rzecz ujmujc, podejcie to opierao si na nastpujcych krokach: (1) odnalezieniu systematycznej korelacji pomidzy uszkodzeniami okrelonych czci mzgu i zaburzeniami w zachowaniu oraz procesach poznawczych; (2) uprawomocnieniu tych spostrzee poprzez zbadanie tego, co okrela si mianem podwjnych dysocjacji, tj. sytuacji, w ktrych uszkodzenie rejonu A powoduje zaburzenie X, lecz nie Y, podczas gdy uszkodzenie rejonu B powoduje zaburzenia Y, lecz nie X; (3) sformuowaniu zarwno oglnych, jak i szczegowych hipotez orzekajcych, e normalne funkcjonowanie systemu zbudowanego z kilku rnych komponentw (np. okolic kory, jder podkorowych) opiera si na normalnym funkcjonowaniu owych drobniejszych komponentw; i w kocu (4) przetestowaniu hipotez w nowych przypadkach uszkodze mzgu, tj. sprawdzeniu, czy uszkodzenie danego rejonu mzgu faktycznie wywoao ujty w formie hipotezy efekt. Celem owych neuropsychologicznych bada jest zatem wyjanienie, w jaki sposb pewne operacje poznawcze i ich komponenty powizane s z systemami neuronowymi oraz ich komponentami. Neuropsychologia nie polega- a przynajmniej nie powinna polega - na szukaniu w mzgu lokalizacji symptomu lub syndromu". Najbardziej zaleao mi na przekonaniu si, czy nasze obserwacje dotyczce Elliota sprawdzaj si rwnie w wypadku innych pacjentw. Okazao si, e tak. Przestudiowalimy 71

dane o dwunastu pacjentach z uszkodzeniami przedczoowej okolicy mzgu i w kadym z przypadkw natrafilimy na kombinacj zaburze procesw decyzyjnych oraz spycenie emocjonalnoci i uczuciowoci. Siy intelektualne i dowiadczanie stanw emocjonalnych podupadaj razem, a ich upoledzenie moe pojawi si w profilu neuropsychologicznym, w ktrym zdolno skupienia uwagi, pami, inteligencja i zdolnoci jzykowe zdaj si by w tak dobrym stanie, e trudno byoby w jakikolwiek sposb obcia je win za poraki yciowe pacjenta. Ta niezwykle istotna zbieno pomidzy funkcjonowaniem intelektu i uczuciami ujawnia si nie tylko w wypadku uszkodzenia przedczoowych okolic mzgu. W niniejszym rozdziale zamierzam wykaza, e taka kombinacja upoledze moe by wynikiem rnych innych jego uszkodze i e korelacja pomidzy nimi wskazuje na interakcj pomidzy systemami w normalnych procesach emocjonalnych, uczuciowych, decyzyjnych i w rozumowaniu.

z pionierw neurochirurgii, Walter Dandy, zdoa usun guz, lecz ten zdy ju dokona rozlegych zniszcze kory mzgowej lewego i prawego pata czoowego. Uszkodzone obszary obejmoway te same czci mzgu, ktre utracili Elliot i Gage, a nawet byy nieco szersze. Po lewej stronie trzeba byo usun ca kor czoow lec przed okolicami odpowiedzialnymi za jzyk. Po prawej zniszczenia byy wiksze i obejmoway ca kor lec przed okolicami odpowiedzialnymi za ruch. Kora okolicy brzusznej (oczodoowej) i niszej czci przyrodkowej powierzchni obydwu patw czoowych rwnie zostaa usunita. Oszczdzona zostaa obrcz. (Precyzyjny obraz operacji chirurgicznej opisany zosta dwadziecia lat pniej w trakcie autopsji.) Zdolnoci percepcyjne pacjenta A pozostay nie zmienione. Jego orientacja co do osb, miejsc i czasu bya normalna. Normalnie dziaaa rwnie konwencjonalna pami krtko- i dugotrwaa. Zdolnoci jzykowe i motoryczne take pozostay nie

OBSERWACJE W INNYCH PRZYPADKACH USZKODZE OKOLIC PRZEDCZOOWYCH Moje uwagi na temat przypadkw uszkodze przedczoowych okolic mzgu powinienem przedstawi w perspektywie historycznej. Przypadek Phineasa Gage'a nie jest jedynym istotnym rdem informacji w prbach zrozumienia neurologicznych podstaw rozumowania i podejmowania decyzji. Poniej przedstawi cztery inne rda, ktre pozwol dopeni obrazu sytuacji. Pierwszy z tych przypadkw pochodzi z 1932 roku i opisany zosta przez Bricknera, neurologa z Columbia University. Pacjent, oznaczony liter A", by trzydziestodziewicioletnim nowojorskim maklerem giedowym, czowiekiem sukcesu zawodowego i osobistego, u ktrego rozpoznano, podobnie jak u Elliota, oponiak3. Guz narasta od gry, uciskajc pat czoowy. Rezultat by podobny jak w przypadku Elliota. Jeden
72

Ryc. 4-1. Ciemniejsze obszary to sektory brzuszne i przyrodkowe piatw czoowych, ktrych uszkodzenie obserwowano u pacjentw z syndromem Gage'a". Prosz zwrci uwag na to, ze nie ucierpiaa u nich cz grzbietowoboczna patw czoowych. A: Prawa pkua mzgowa, widok zewntrzny (boczny). B: Prawa pkula mzgowa, widok wewntrzny (przyrodkowy). C: Mzg widziany od dou (widok brzuszny lub oczodoowy). D: Lewa pkula, widok zewntrzny. E: Lewa pkula, widok wewntrzny.

73

upoledzone, a inteligencja - w wietle dostpnych w owym czasie testw - wydawaa si funkcjonowa bez szwanku. Szczegln uwag zwrcono na to. e pacjent potrafi liczy i rozegra dobr parti warcabw. Jednak mimo budzcego podziw zdrowia fizycznego, nigdy nie powrci do pracy. Pozostawa w domu i snu plany powrotu do ycia zawodowego, ale nie wprowadzi w czyn nawet najprostszego z nich. Tak oto kolejne ycie rozpadao si w strzpy. Osobowo pacjenta A ulega gbokiej przemianie. Dawne umiarkowanie i skromno znikny. Przed chorob A by czowiekiem uprzejmym i uczynnym; teraz potrafi zachowywa si z dotkliw nieprzyzwoitoci. Jego uwagi i przytyki czynione wszystkim, w tym rwnie onie, byy bezmylne, a czasami wrcz okrutne. Chwali si sw zawodow, fizyczn i seksualn sprawnoci, cho przecie nie pracowa, nie uprawia sportw i cakowicie zrezygnowa z aktywnoci seksualnej. Znaczna cz rozmw z nim obracaa si wok jego wyimaginowanych wyczynw i okraszana bya zabawnymi - w jego zamyle - uwagami, w ktrych naigrawa si z innych. Niekiedy, w chwilach przygnbienia, zaczyna uywa grubiaskiego sownictwa, cho nigdy nie okazywa agresji fizycznej. ycie emocjonalne pacjenta A wyranie zuboao. Od czasu do czasu przytrafia mu si krtkotrway wybuch emocji, lecz byo to rzadkoci. Nie okazywa w aden sposb uczu wobec innych. Nie przejawia zakopotania, smutku czy cierpienia wywoanego tragicznymi kolejami swego ycia. Jego uczuciowo mona byo okreli generalnie jako pytk". Co wicej, pacjent sta si pasywny i zaleny. Reszt ycia spdzi pod opiek rodziny. Nauczono go obsugi maszyny drukarskiej, na ktrej przygotowywa karty wizytowe. Pozostao to jego jedyn produktywn dziaalnoci. Pacjent A wyranie przejawia cechy behawioralne i poznawcze, ktre skadaj si na to, co nazywam syndromem Phineasa Gage'a": Po uszkodzeniu kory czoowej pacjent straci zdolno dokonywania wyborw korzystnych dla podanego biegu przyszych wypadkw, cho inne zdolnoci umysowe nie zostay zaburzone; emocje i uczucia ulegay stumieniu. Syndrom ten mg oczywicie wystpowa przy rnego rodzaju profilach osobowoci, o czym atwo mona si przeko74

na, porwnujc kilka przypadkw. Wszak cech charakterystyczn syndromu jest zbir cech okrelajcych jego istot. Na jej bazie mog powstawa jego rne warianty Jak wspomniaem, omawiajc powierzchowne rnice pomidzy przypadkami Gage'a oraz Elliota, przedwczesne byoby jeszcze stawianie diagnozy co do ich przyczyn. W tym miejscu pragn jedynie podkreli ich wspln istot. Drugie ze wspomnianych rde historycznych pochodzi z 1940 roku 4 . Donald Hebb oraz Wilder Penfield z McGill University w Kanadzie opisali przypadek pacjenta, ktry w wieku szesnastu lat uleg powanemu wypadkowi. Zwrcili przy tym uwag na pewien wany szczeg. Phineas Gage, pacjent A, jak i ich wspczeni odpowiednicy, byli normalnymi, dorosymi ludmi, ktrzy na dugo przed chorob lub wypadkiem i wynikajcymi std zmianami charakteru mieli dojrza osobowo. Czego jednak oczekiwa, jeli do omawianego uszkodzenia dojdzie w okresie rozwojowym - w dziecistwie czy te okresie dojrzewania? Mona przypuszcza, e dziecko z takimi uszkodzeniami nigdy nie bdzie w stanie osign normalnego poziomu rozwoju osobowoci, a jego poczucie wartoci spoecznych nigdy nie dojrzeje. Obserwacje w peni potwierdziy t tez. Pacjent Hebba i Penfielda dozna zoonego zamania koci czoowej, ktrej odamy cisny i zniszczyy kor obydwu patw czoowych. Przed wypadkiem chopiec by cakowicie normalny. Jednak po doznaniu powyszych obrae jego rozwj spoeczny nie tylko zosta zatrzymany - zachowanie spoeczne ulegao wrcz degradacji. By moe jeszcze bardziej przekonywajcy jest trzeci przypadek, pochodzcy z 1948 roku, a opisany przez S. S. Acke5 rly'ego i A. L. Bentona . Ich pacjent przey okooporodowe uszkodzenie patw czoowych. Przeszed zatem okres dziecistwa i dojrzewania pozbawiony wielu systemw mzgowych, ktre - jak sdz - niezbdne s w normalnym rozwoju ludzkiej osobowoci. W istocie, jego zachowanie zawsze odbiegao od normy. Cho nie by dzieckiem gupim, a podstawowe funkcje jego umysu wydaway si nienaruszone, to nigdy nie zdoa on naby zasad normalnego zachowania spoecznego. Gdy w wieku osiemnastu lat jego mzg poddano badaniu neurochirurgicznemu, okazao si, e lewy pat czoowy by tylko za75

padnit jam, a prawy uleg cakowitej atrofii. Powany uraz trafi wytworzy w odniesieniu do siebie samych, nie potrafi okooporodowy zniszczy wic nieodwracalnie wiksz cz te stworzy w odniesieniu do innych ludzi. Pozbawieni s patw czoowych pacjenta. teorii" wasnego umysu, jak i teorii" umysw tych, z ktrymi wchodz w interakcje 6 . Pacjent w nigdy nie zdoa duej utrzyma posady. Po kilku dniach posuszestwa traci zainteresowanie tym, co robi, Czwarte rdo historyczne pochodzi z miejsca dosy zaskazaczyna zachowywa si obcesowo, a nawet krad. Kade odejkujcego: literatury na temat leukotomii przedczoowej. Zacie od czynnoci rutynowych powodowao u niego frustrabieg w, obmylony w 1936 roku przez portugalskiego neurocj i wprawiao go w zo, cho generalnie rzecz ujmujc, loga Egasa Moniza, mia na celu leczenie stanw lkowych by opanowany i uprzejmy. (Opisy przedstawiaj go jako wyi pobudzeniowych towarzyszcych chorobom psychicznym, kazujcego si uprzejmoci angielskiego lokaja".) Jego zaintakim jak stany obsesyjno-kompulsywne oraz schizofrenia7. teresowania seksualne byy nike. Nigdy nie angaowa si Metoda ta, opracowana przez Moniza, a wykorzystana po raz emocjonalnie w zwizki z adn partnerk. Zachowywa si pierwszy w praktyce przez neurochirurga Almeid Lim, postereotypowo, bez wyobrani, inicjatywy Nie rozwija umielegaa na chirurgicznym uszkodzeniu niewielkich obszarw jtnoci zawodowych i nie mia adnego hobby. Pami mia gbokiej istoty biaej w obydwu patach czoowych (wyjania kapryn: zawodzia tam, gdzie mona by oczekiwa, i zato pochodzca z greki nazwa zabiegu: leukos znaczy biay", dziaa, nieoczekiwanie za przechowywaa fakty o znaczeniu tomos za cicie"; termin przedczoowa" okrela miejsce zaubocznym, np. szczegow wiedz o markach samochodw. biegu). Jak wspomniaem w rozdziale 2, ukryta pod kor mPacjent nie by ani szczliwy, ani smutny, a zarwno jego zgow istota biaa te pltanina aksonw, czyli wkien nerwoprzyjemnoci, jak i cierpienia wydaway si bardzo krtkowych, ktre s przedueniem neuronw. To poprzez akson trwae. neuron czy si z innymi neuronami. Wizki aksonw przeniOsobowo pacjentw Hebba i Penfielda oraz Ackerb/ego kaj substancj bia mzgu, czc ze sob rne obszary kory i Bentona wykazywaa wiele cech wsplnych. Obaj byli sztywmzgowej. Niektre z tych pocze maj charakter lokalny ni i uparci w swym podejciu do ycia, nie potrafili zorganizoi cz obszary kory oddalone o zaledwie kilka milimetrw. S wa sobie przyszoci i zadba o prac. Zwykli byli pokazywa jednak i takie, ktre cz rejony znacznie bardziej od siebie siebie samych w korzystnym wietle i chepi si wasnymi oddalone, np. dan okolic kory jednej pkuli mzgowej z pewzaletami. Ich maniery byy, oglnie rzecz biorc, poprawne, nym rejonem drugiej pkuli. Wystpuj te poczenia jednolecz stereotypowe. W mniejszym stopniu ni inni ludzie zdolni kierunkowe prowadzce od okrelonych okolic kory do jder byli do dowiadczania przyjemnoci i blu. Ich popdy seksupodkorowych czy te w kierunku przeciwnym, tworzone przez alny i eksploracyjny przygasy. Nie cierpieli na zaburzenia moagregaty neuronw pooonych pod kor. Wizki aksonw protoryczne, sensoryczne ani komunikacyjne. Poziom inteligencji wadzcych od danego rda do'danego celu okrelone s mia nem projekcji". Sekwencja takich projekcji, podajca porwnie pozostawa normalny, jeli bra pod uwag ich pocho- ; dzenie spoeczno-kulturowe. Cigle pojawiaj si wspczesne przez kilka stacji docelowych, nazywana jest drog". odpowiedniki tych przypadkw i u nich zaobserwowa mona Odkrywcza teza Moniza mwia, i u pacjentw z patolopodobne zaburzenia. Pacjenci ci przypominaj przypadek opigicznymi stanami lkowymi i pobudzeniowymi projekcje i drosany przez Ackerly'ego i Bentona pod wzgldem historii chogi w istocie biaej tworz zaptlone i nadmiernie aktywne obroby, jak i zachowa spoecznych. Mona powiedzie, e pawody. Nie byo wwczas adnych dowodw na prawdziwo cjenci tego rodzaju nie s w stanie wytworzy sobie waciowej hipotezy, cho wspczesne badania osb z tego rodzaju wego pojcia o wasnej osobie, o swej roli w spoeczestwie schorzeniami zdaj siej w oglnym zarysie potwierdza, naw kontekcie przeszoci i przyszoci. Tego za, czego nie powet jeli szczegy mog by bdne. Jeli wic w wietle w76

77

czesnej wiedzy na ten temat sama koncepcja Moniza moga by uznana za mia, to zaproponowana przez niego metoda leczenia posuwaa si znacznie dalej. Wnioskujc na podstawie przypadku pacjenta A oraz wiedzy zdobytej podczas eksperymentw dokonywanych na zwierztach, Moniz przewidzia, i chirurgiczne uszkodzenie owych pocze nerwowych pozwoli wyzby si lkw i nadmiernego pobudzenia, nie zakcajc przy tym zdolnoci intelektualnych. Wierzy, e tego rodzaju operacja uwolni pacjentw od cierpie i pozwoli im na normalne funkcjonowanie umysowe. Zdopingowany widokiem cierpie nie leczonych pacjentw Moniz przygotowa i przeprowadzi operacj. Wyniki pierwszych leukotomii obszarw przedczoowych dostarczyy pewnych przesanek wspierajcych tez Moniza. Stany lkowe i nadmierne pobudzenie znikny, podczas gdy funkcje umysowe, takie jak zdolnoci jzykowe czy pami konwencjonalna, pozostay w duej mierze nienaruszone. Niesuszne byoby jednak przypuszczenie, i w zabieg nie upoledza pacjentw pod innymi wzgldami. Ich zachowanie, ktre przecie nigdy nie byo normalne, stawao si po zabiegu nienormalne pod innymi wzgldami. Ekstremalne stany lkowe ustpoway miejsca ekstremalnej obojtnoci. Emocje zdaway si utrzymywa niezmiennie na minimalnym poziomie. Wygldao na to, i pacjenci nie odczuwaj cierpienia. Pobudzony intelekt, ktry wczeniej stawa si rdem stanw kompulsywnych lub halucynacji, trwa teraz w ciszy. Popd do dziaania i reagowania - obojtnie, jak niewaciwe owe dziaania i reakcje byy - zosta stumiony. Materia dokumentalny pochodzcy z wczesnych zabiegw tego typu daleki jest od ideau. Zgromadzony zosta wiele lat temu, a jego autorzy dysponowali ograniczon wiedz neuropsychologiczn i relatywnie prymitywnymi instrumentami. Nie jest on rwnie wolny od subiektywizmu i uprzedze, czego chciaoby si oczekiwa. Kontrowersje co do tego sposobu leczenia byy przeogromne. Przeprowadzone w tym obszarze badania wskazuj na nastpujce fakty: Po pierwsze, uszkodzenie istoty biaej oczodoowej i przyrodkowej okolicy pata czoowego powoduje drastyczn redukcj emocjonalnoci i uczuciowoci. Po drugie, podstawowe instrumenty percep78

evjne' pami, zdolnoci jzykowe i motoryczne, nie ulegaja upoledzeniu. Po trzecie, jeli da si odrni objawy, ktre doprowadziy do interwencji chirurgicznej, od tych, ktr e powstay w jej wyniku, zdaje si, i pacjenci po leukotomii staj si mniej kreatywni i zdecydowani ni byli przed zabiegiem. Oddajc sprawiedliwo Monizowi i wczesnym prbom leukotomii, powinnimy zauway, i pacjenci odnosili w jej wy; niku niekwestionowan korzy. Upoledzenie procesw de cvzyjnych byo prawdopodobnie zaburzeniem atwiejszym do ; zniesienia ni uprzednie nie kontrolowane stany lkowe. Cho chirurgiczne wyciszanie" mzgu jest nie do przyjcia, musimy pamita, e w latach trzydziestych naszego wieku typowym sposobem leczenia takich pacjentw byo umieszczanie ich w zamknitych szpitalach psychiatrycznych lub szpikowa: nie olbrzymimi dawkami rodkw uspokajajcych, ktre tumiy lki tylko wtedy, gdy pacjent zapada w narkotyczny sen. Nieliczne alternatywne wobec leukotomii rozwizania obejmoway uycie kaftana bezpieczestwa oraz terapi szokow. ' Leki psychotropowe w rodzaju Thorazine zaczy pojawia si dopiero w pnych latach pidziesitych. Swoj drog, trzeba pamita, e nadal nie dysponujemy pen wiedz na temat tego, czy efekty dugotrwaego oddziaywania takich e} kw na mzg nie s destrukcyjne w wikszym stopniu ni selektywny zabieg chirurgiczny. Musimy zatem wywaa nasze sdy. Nie ma jednak potrzeby, by w rwnie wywaony sposb ocenia znacznie bardziej niszczycielsk wersj zabiegu zaproponowanego przez Moniza, znan pod nazw lobotomii. Operacja obmylona przez Moniza prowadzia do stosunkowo ograniczonego uszkodzenia mzgu. W przeciwiestwie do niej, lobotomia czoowa miaa wrcz rzenicki charakter i polegaa na dokonaniu rozlegych zniszcze tkanki mzgowej. Zyskaa ona na caym wiecie z saw ze wzgldu na nieprzekonywajce okolicznoci, w jakich czsto si j zalecao, oraz niepo8 trzebne stumienie osobowoci, do ktrego prowadzia . Na podstawie materiaw historycznych i wynikw uzyskanych w naszym laboratorium sformuowalimy nastpujce wnioski wstpne: I l * I l \ I
79

1. Jeli uszkodzenie obejmuje okolic brzusznoprzyrodkow oraz obustronne zniszczenie kory przedczoowej, to zawsze poczone jest z upoledzeniem rozumowania lub procesw decyzyjnych oraz upoledzeniem emocjonalnoci i uczuciowoci. 2. Gdy upoledzenie rozumowania lub procesw decyzyjnych oraz stanw emocjonalno-uczueiowych obserwowane jest w generalnie prawidowym profilu psychicznym, wskazuje to, i najpowaniejsze uszkodzenia maj miejsce w sektorze brzusznoprzyrodkowym. Najsilniej dotknity zmianami jest wwczas personalny i spoeczny aspekt osobowoci. 3. W przypadkach uszkodze okolic przedczoowych, ktrych obszary grzbietowe i boczne zostay nimi dotknite w stopniu co najmniej rwnym jak sektory brzusznoprzyrodkowe, zaburzenia rozumowania lub procesw decyzyjnych nie koncentroway si ju w dziedzinie osobistej i spoecznej. Upoledzeniom tym, jak rwnie defektom emocjonalno-uczuciowym, towarzysz niedomagania pamici operacyjnej, ktre wykry mona w testach z wykorzystaniem obiektw, sw lub liczb. Teraz naleao si dowiedzie, czy owi dziwni kompani upoledzone procesy rozumowania i podejmowania decyzji oraz upoledzenie emocjonalno-uczuciowe - mog pojawia si osobno lub w innym neuropsychologicznym towarzystwie jako wynik uszkodzenia jakiej innej czci mzgu. Odpowied bya twierdzca. Zaburzenia tego rodzaju pojawiaj si w wyranych formach w przypadkach uszkodze innych czci mzgu. Jedn z nich okaza si pewien sektor prawej (lecz nie lewej) pkuli mzgowej, zawierajcy kilka jder odpowiedzialnych za przetwarzanie sygnaw pochodzcych z ciaa. Inna obejmowaa struktury ukadu limbicznego, takie jak ciao migdaowate.

OBSERWACJE W PRZYPADKACH USZKODZE OBEJMUJCYCH REJONY POZA KOR PRZEDCZOOWA Istnieje jeszcze jeden stan neurologiczny, w ktrym obserwujemy syndrom Phineasa Gage'a, cho dotknici nim pacjenci nie zawsze na pierwszy rzut oka przypominaj jego przypadek- Anozognozja - tak zwie si ten stan - to jedno z najdziwniejszych zjawisk neuropsychologicznych, z jakimi moemy si zetkn. Termin ten, pochodzcy od greckiego nosos - choroba" oraz gnosis - wiedza", oznacza niezdolno do zdania sobie sprawy z wasnej choroby. Wyobramy sobie ofiar powanego wypadku, ktra w jego nastpstwie ulega cakowitemu paraliowi lewej czci ciaa. Nie jest w stanie porusza doni i ramieniem, nog ani stop. Poowa jej twarzy jest znieruchomiaa. Nie moe samodzielnie sta ani si porusza. Wyobramy sobie t osob cakowicie niewiadom swej tragedii, twierdzc, e wszystko jest z ni w jak najlepszym porzdku, a na pytanie: Jak si czujesz?", odpowiadajc: Wspaniale". (Termin anozognozja" uywany jest rwnie jako okrelenie zjawiska niewiadomoci lepoty lub afazji. W niniejszych rozwaaniach bd jednak stosowa go wycznie w pierwotnym 9 znaczeniu, opisanym przez Babiskiego .) Kto, kto nie mia do czynienia z anozognozja, mgby sdzi, e owo zaprzeczanie" chorobie ma podoe czysto psychiczne i jest reakcj adaptywn na spotykajce czowieka nieszczcie. Z caym przekonaniem mog stwierdzi, e nie jest to prawd. Wyobramy sobie przypadek, w ktrym paraliowi ulega p r a w a strona ciaa. W takiej sytuacji zazwyczaj nie dochodzi do anozognozji, i cho pacjent czsto ma znaczce zaburzenia jzykowe i moe cierpie na afazj, to jednak jest w peni wiadomy swego stanu. Co wicej, niektrzy pacjenci dotknici rozlegym paraliem lewostronnym, spowodowanym jednak innego rodzaju uszkodzeniem mzgu ni to, ktre powoduje jednoczenie parali i anozognozja, mog pozosta normalni w swych zachowaniach oraz czynnociach umysowych i zdawa sobie spraw ze swego kalectwa. A zatem lewostron81

nemu paraliowi spowodowanemu okrelonym rodzajem uszkodzenia mzgu towarzyszy anozognozja. Prawostronny parali spowodowany uszkodzeniem mzgu, bdcym lustrzanym obrazem tamtego uszkodzenia nie czy si z anozognozja. Lewostronny parali spowodowany przez uszkodzenie obszarw mzgu innych ni te, ktrych zniszczenie powoduje anozognozj, nie wywouje niewiadomoci wasnej choroby. Aby uwiadomi typowego anozognostyka co do jego dolegliwoci, naley skonfrontowa go z ni w ten sposb, by przekona si wprost, e istotnie co jest nie w porzdku. Zawsze, gdy pytaem moj pacjentk DJ ojej lewostronny parali (ktry by cakowity!), zaczynaa od tego, e porusza si cakowicie normalnie i e prawdopodobnie kiedy moga na co takiego cierpie, lecz teraz z pewnoci ju nie. Kiedy prosiem j, by poruszya lewym ramieniem, rozgldaa si wok, jakby go szukajc, po czym patrzc przez jaki czas na nieruchom koczyn, pytaa, czy faktycznie chciaem, by ona sama sob poruszya". Gdy odpowiadaem, e o to wanie prosz, dostrzegaa - lecz wycznie wzrokowo - e koczyna nie porusza si, i mwia: Zdaje si, e sama ze sob niewiele potrafi zrobi". W gecie wsppracy proponowaa, e zdrow praw rk, poruszy lew: Mog za jej pomoc porusza moj praw rk". Owa niezdolno do automatycznego, szybkiego, wewntrznego wyczucia defektu poprzez system receptorw w cikich przypadkach anozognozji nigdy nie zanika, cho w przypadkach lejszych moe by maskowana. Pacjent moe na przykad przypomina sobie obraz swej nieruchomej koczyny i drog wnioskowania zda sobie spraw, e co z ow czci ciaa jest nie w porzdku. Pacjent moe te mie w pamici niezliczone wypowiedzi personelu szpitalnego oraz krewnych mwicych o jego chorobie, o paraliu, o tym, e jego organizm nie funkcjonuje normalnie. Opierajc si na tego rodzaju pozyskanych z zewntrz informacjach, jeden z naszych najinteligentniejszych anozognostykw zazwyczaj mwi: Miewaem takie dolegliwoci" lub Cierpiaem na co takiego". Oczywicie, cierpia na nie nadal. Brak moliwoci zebrania aktualnych informacji o stanie wasnego ciaa i osoby jest zjawiskiem wstrzsajcym. (Niestety, owo subtelne rozrnienie pomidzy bezporedni i poredni wiadomoci wasnego stanu 82

czsto jest w dyskusjach o anozognozji pomijane. Do nielicznych wyjtkw naley praca A. Marcela 10 .) " Nie mniej dramatyczny od niepamici wasnych dolegliwoci fizycznych, ktr obserwujemy u anozognostykw, jest u nich brak zainteresowania sw ogln sytuacj. Wykazuj wobec niej emocjonaln i uczuciow obojtno. Wiadomoci o tym, e mieli powany wypadek, e istnieje wielkie ryzyko ; e s Z cze powaniejszych zaburze pracy mzgu czy serca lub te informacja, e cierpi na rozsiany nowotwr, ktry przedosta si rwnie do mzgu - a wic, krtko mwic, wiadomo, e ich ycie nie bdzie ju nigdy takie jak przedtem przyjmuj beznamitnie, a niekiedy z wisielczym humorem, lecz nigdy z lkiem czy smutkiem, rozpacz czy panik. Wane jest, by zda sobie spraw, e przekazawszy tego rodzaju wiadomoci pacjentowi z uszkodzeniem lustrzanym w stosunku do omawianego, umiejscowionym w lewej pkuli, napotkamy reakcj zupenie normaln. Anozognostycy wyzbyci s uczu i emocji i stanowi to prawdopodobnie jedyny pocieszajcy aspekt ich tragicznej skdind sytuacji. Nie jest chyba zaskakujce, i planowanie przyszoci i podejmowanie decyzji na paszczynie osobistej oraz spoecznej jest u tych ludzi gboko upoledzone. Parali fizyczny to prawdopodobnie najmniej dokuczliwa z ich dolegliwoci. Neuropsycholog Steven Anderson w swych systematycznych badaniach nad anozognostykami potwierdzi rozlego obszaru zaburze psychicznych i wykaza, e pacjenci ci odnosz si do swej sytuacji i jej konsekwencji z rwn obojtnoci jak do 11 samego paraliu . Wydaje si, e wielu z nich jest niezdolnych do przewidywania owych ponurych konsekwencji, a jeli nawet je przewiduj, to nie potrafi z tej przyczyny cierpie. Z pewnoci nie s w stanie zbudowa jakiej spjnej teorii, za pomoc ktrej wyjaniliby sobie, co waciwie si z nimi dzieje, co stanie si w przyszoci i co myl o nich inni. Co rwnie istotne, nie zdaj sobie oni sprawy z tego, e ich przemylenia nie maj waciwego odniesienia do rzeczywistoci. Jeli stumiony zostaje obraz wasnego ja" takiej osoby, to uwiadomienie sobie przez ni, i jej myli i dziaania przestay by normalne, moe si okaza niemoliwe. 83

Pacjenci z opisanym powyej rodzajem anozognozji cierpieli na uraz prawej pkuli mzgowej. Cho pena charakterystyka neuroanatomiczna anozognozji j est dopiero w trakcie prac, to pewne jej aspekty zrozumiae s ju teraz. Anozognozja wie si z uszkodzeniem okrelonej czci kory mzgowej prawej pkuli, znanej jako kora somatosensoryczna od greckiego korzenia soma - ciao"'; system somatosensoryczny odpowiedzialny jest zarwno za zewntrzne receptory dotyku, temperatury, blu, jak i za receptory wewntrzne, np. pozwalajce odczuwa pozycje staww, stan trzewi czy bl) i obejmujcej kor wyspy, obszary cytoarchitektoniczne 3, 1 i 2 w rejonie ciemieniowym oraz obszar S 2) rwnie w okolicy ciemieniowej, w gbi bruzdy Sylwiusza. (Prosz zauway, e kiedy uywam terminw somatyczny" lub somatosensoryczny", mam na myli som", czyli ciao w oglnym tego sowa znaczeniu, i odnosz si do wszystkich odczu cielesnych, wcznie z tymi, ktre dotycz jego wntrza, czyli trzewi.) Zniszczeniem dotknita jest rwnie istota biaa prawej pkuli, co prowadzi do przerwania pocze pomidzy wymienionymi rejonami, przyjmujcymi sygnay z caego ciaa (mini, staww, organw wewntrznych), oraz poczenia ze wzgrzem, zwojami

j ) [ I ; I f f ;:

^ ~k. y

pozostaa kora somatosensoryczna

Ryc. 4-2. Diagram ludzkiego mzgu, przedstawiajcy obie pkule widziane od stron zewntrznych. Zaciemnione obszary obejmuj pierwotn kor somatosensoryczna. Inne typy kory somatosensorycznej, odpowiednio obszar drugi (S^) i wyspa, ukryte s gboko w brudzie Sylwiusza (sulcus lateralis), bezporednio przed i za dnem kory somatosensorycznej. Nie s one zatem widoczne na obrazach powierzchni mzgu. Ich przyblione pooenie pokazuj strzaki.

podstawy mzgu, oraz kor ruchow i przedczoow. Naley podkreli, i czciowe zniszczenie owego wieloskadnikowego systemu nie powoduje typu anozognozji, o ktrym tutaj mowa. Przez duszy czas moim zaoeniem roboczym byo, i obszary mzgu, ktre porozumiewaj si ze sob w obrbie caego rejonu prawej pkuli - ktrego uszkodzenie prowadzi do anozognozji - tworz prawdopodobnie, dziki staej kooperacji, najbardziej szczegowy i zintegrowany obraz stanu ciaa, jaki dostpny jest dla mzgu. Czytelnik moe si zastanawia, dlaczego w obraz tworzy si w prawej pkuli, nie za obustronnie - ciao jest wszak zoone z dwch niemal identycznych czci. Ot zarwno u ludzi, jak i zwierzt funkcje nie s przydzielone pkulom mzgowym symetrycznie. Prawdopodobnie dzieje si tak ze wzgldu na potrzeb istnienia jednego - nie za dwch - nadzorcy" najwyszego rzdu, gdy zachodzi konieczno dokonania wyboru myli lub dziaa. Jeli obydwie pule miayby tyle samo do powiedzenia, np. w odniesieniu do ruchw ciaa, musiaoby doj do konfliktw. Mniejsze byyby szanse na dobr koordynacj ruchw, w ktrych udzia bierze wicej ni jedna koczyna. Prawa rka mogaby zacz przeszkadza lewej. Rwnie dla waciwej realizacji wielu innych funkcji penice je struktury jednej z pkul musz mie przewag. Struktury te nazywa si strukturami d o m i n u j c y m i . Najbardziej znany przykad dominacji dotyczy jzyka. U ponad 95% ludzi, wczywszy w to osoby leworczne, zdolnoci jzykowe opieraj si gwnie na strukturach lewej pkuli. Inny przykad dominacji, tym razem faworyzujcej praw pkul, to funkcja oglnej wiadomoci (poczucia) wasnego ciaa, dziki ktrej umys buduje reprezentacj stanu jego trzewi, koczyn, grzbietu, gowy oraz innych czci systemu miniowo-szkieletowego, czc wszystkie te informacje w dynamicznie aktualizowanej mapie. Zauwamy, i w zasadzie chodzi tu nie tyle o jedno cige odwzorowanie, ile o interakcje pomidzy informacjami z rnych, oddzielnych map. W takiej sytuacji sygnay pochodzce z lewej i prawej poowy ciaa znajduj najodpowiedniejsze miejsce spotkania w prawej pkuli, w trzech wskazanych wczeniej sektorach kory somato85

84

sensorycznej. Intrygujce jest, i reprezentacja przestrzeni ekstrapersonalnej, a zarazem procesw emocjonalnych, powstaje z dominujcym udziaem prawej pkuli12. Nie mona jednak powiedzie, e odpowiednie struktury lewej pkuli nie tworz reprezentacji ciaa czy przestrzeni. Reprezentacje te s po prostu rne: reprezentacje powstajce w lewej pkuli s prawdopodobnie czstkowe i niezintegrowane. Pacjenci anozognostyczni przypominaj pod pewnymi wzgldami osoby z uszkodzeniem okolic przedczoowych. Ani jedni, ani i drudzy na przykad nie s zdolni do podejmowania prawidowych decyzji na gruncie osobistym i spoecznym. Pacjenci z uszkodzeniami rejonw przedczoowych, charakteryzujcy si upoledzeniem procesw decyzyjnych, s zazwyczaj, podobnie jak anozognostycy, obojtni wobec swego stanu zdrowia i zdaj si wykazywa niezwyk wytrzymao na bl. Niektrzy czytelnicy mog by tym zaskoczeni i pyta, dlaczego nigdy nie syszeli wicej o upoledzeniu procesw decyzyjnych u anozognostykw? Dlaczego zainteresowanie upoledzeniem procesw rozumowania skoncentrowao si wanie na pacjentach z uszkodzeniem okolic przedczoowych? Wyjaniajc to, powinnimy wzi po uwag, e pacjenci z uszkodzeniami rejonw przedczoowych wydaj si neurologicznie normalni (jeli chodzi o zdolnoci ruchowe, doznania zmysowe, jzyk; upoledzeniu ulega ich uczuciowo i zdolno rozumowania), wic atwiej wchodzi im w interakcje spoeczne, ktre wyka defekt ich zdolnoci rozumowania. Anozognostycy za czciej uznawani s za chorych z uwagi na wyranie widoczne upoledzenia motoryczne oraz sensoryczne, tak wic zakres interakcji spoecznych, w ktrych mog bra udzia, ulega ograniczeniom. Innymi sowy, prawdopodobiestwo, i postawi si w sytuacji, w ktrej upoledzenie procesw decyzyjnych bdzie im mogo zaszkodzi, jest znacznie mniejsze. Mimo wszystko owe upoledzenia u nich wystpuj i gdy pojawi si ku temu okazja, mog zburzy najlepsze plany terapii przygotowanej przez rodzin i personel medyczny. Pacjenci ci, nie mogc zda sobie sprawy z ciaru wasnego upoledzenia, nie okazuj skonnoci do wsppracy z terapeutami. Brak im motywacji, by wyzdrowie. Dlaczeg mieliby j posiada, skoro nie s wiadomi powagi swego stanu? Ich powierzchowna
86

wesokowato lub obojtno s zwodnicze, gdy nie powstaj spontanicznie i nie opieraj si na penej wiedzy o wasnej qvtuacji. Objawy takie czsto s bdnie interpretowane jako postawy adaptacyjne. Personel medyczny zwykle lepiej prognozuje pacjentom zewntrznie pogodnym ni ich smutnym i udrczonym odpowiednikom z ssiedniej sali. Szczegln ilustracj tego rodzaju sytuacji jest przypadek sdziego Sdu Najwyszego, Williama O. Douglasa, ktry w 1975 roku dozna udaru prawej pkuli mzgowej13. Nienaruszenie zdolnoci jzykowych wryo dobrze jego szybkiemu powrotowi do awy sdziowskiej - tak przynajmniej sdzili ludzie majcy nadziej, e w byskotliwy i zdecydowany czonek sdu nie bdzie musia przedwczenie egna si z profesj. Lecz smutne wydarzenia, ktre nastpiy potem, sprawiy, e stao si inaczej. Pokazay one, jakie problemy mog si pojawia, gdy ludzie z tego rodzaju upoledzeniem bardzo intensywnie angauj si w interakq'e spoeczne. Do pierwszych le wrcych zdarze doszo jeszcze w szpitalu, z ktrego Douglas wypisywa si wbrew radom lekarzy (zrobi to niejeden raz, udajc si samodzielnie samochodem prosto do sdu lub na wycieczajce maratony po sklepach i na biesiady). Zarwno to, jak i artobliwy sposb, w jaki za przyczyn swej hospitalizacji uznawa upadek" oraz odrzucanie lewostronnego paraliu jako wymysu, przypisywano jego wprost przysowiowej sile woli i poczuciu humoru. Gdy by zmuszony zda sobie spraw z tego, e nie jest w stanie chodzi ani nawet wsta z wzka inwalidzkiego o wasnych siach oraz przyzna si do tego na konferencji prasowej, zbagatelizowa spraw, mwic: Chodzenie ma bardzo niewiele wsplnego z prac w sdzie". Niemniej jednak zaprosi reporterw, by za miesic wybrali si z nim na piesz wycieczk. Pniej, gdy cigle ponawiane prby rehabilitacji okazay si bezowocne, Douglas odpowiedzia jednemu ze znajomych, ktry zapyta o jego lew nog: Na sali gimnastycznej strzelaem ni gole z odlegoci czterdziestu jardw!" i przechwala si, e powinien podpisa kontrakt z Washington Redskins. Gdy zaskoczony go uprzejmie odrzek, e jego wiek mgby pokrzyowa te plany, sdzia rozemia si i rzek: Tak, ale powiniene zobaczy, o ile ich przewyszam". Najgorsze byo 87

przednia cz obrczy

Ryc. 4-3. Wewntrzne powierzchnie obydwu pkul. Obszary zacieniowane obejmuj kor przedniej czci zakrtu obrczy. Czarne punkty symbolizuj rzut pooenia ciaa migdaowatego na wewntrzne powierzchnie patw skroniowych.

jednak jeszcze przed nim. Douglas zacz nagminnie ama zasady wspycia spoecznego w kontaktach z innymi sdziami oraz pracownikami sdu. Cho by niezdolny do pracy, cigle odmawia zoenia rezygnacji. Nawet gdy go w kocu do tego zmuszano, zachowywa si tak, jak gdyby nic si nie stao. Opisywani tutaj anozognostycy pierwszego typu cierpi zatem na co wicej ni nie uwiadomiony lewostronny parali. Charakteryzuje ich rwnie upoledzenie procesw rozumowania oraz podejmowania decyzji, jak i defekt procesw emocjonalnych i uczuciowych. Teraz sowo na temat obserwacji dokonanych w przypadkach uszkodzenia ciaa migdaowatego, jednego z najistotniejszych skadnikw ukadu limbicznego. Pacjenci z uszkodzeniem obustronnym, obejmujcym obydwa ciaa migdaowate, zdarzaj si niezmiernie rzadko. Moi koledzy - Daniel Trane, Hanna Damasio, Frederic Nahm i Bradley Hyman - mieli szczcie zetkn si z takim przypadkiem. Pacjentem owym bya kobieta, ktrej cae ycie stanowio jedno pasmo nieodpo14 wiednich zachowa jednostkowych i spoecznych . Nie ma wtpliwoci, e zakres i adekwatno jej stanw emocjonalnych byy upoledzone, natomiast ona sama nie przywizywaa zupenie wagi do sytuacji, w jakiej si znalaza. Jej szale88

~two" miao w sobie rwnie co z zachowa Phineasa Gage'a c z v pacjentw z anozognozj. I u niej nie mona go przypisa sabemu wyksztaceniu lub niskiemu ilorazowi inteligencji (kobieta ta miaa wyksztacenie rednie, a jej iloraz inteligencji mieci si w granicach normy). Ralph Adolphs w serii pomysowych eksperymentw wykaza, i odczuwanie subtelniejszych odcieni emocji jest u pacjentki cakowicie zaburzone. Cho spostrzeenia te musz zosta potwierdzone w wikszej liczbie analogicznych przypadkw, zanim bdzie mona wycign z nich dalej idce wnioski, to musz doda, i u map podobnego rodzaju uszkodzenia powodoway zaburzenia w procesach emocjonalnych, co jako pierwszy wykaza Larry Weiskrantz, a potwierdzili Aggleton i Passingham 15 . Co wicej, dokonujcy dowiadcze na szczurach Joseph LeDoux udowodni ponad wszelk wtpliwo, i ciao migdaowate odgrywa rol w procesach emocjonalnych (wicej na ten temat w rozdziale 7)16.

REFLEKSJA NA TEMAT ANATOMII I FUNKCJI Przedstawiony powyej przegld przypadkw neurologicznych, w ktrych dominujcym objawem psychologicznym byo upoledzenie procesw rozumowania i podejmowania decyzji oraz emocji i uczu, pozwala na sformuowanie nastpujcych wnioskw: Po pierwsze, w ludzkim mzgu istnieje okolica (a jest ni brzusznoprzyrodkowa kora przedczoowa), ktrej uszkodzenie prowadzi do upoledzenia procesw rozumowania i podejmowania decyzji oraz przeywania stanw uczuciowych i emocjonalnych, szczeglnie w dziedzinie osobistej i spoecznej. Metaforycznie powiedzie mona, e rozsdek i emocje spotykaj si" w brzusznoprzyrodkowej korze przedczoowej oraz w ciele migdaowatym. Po drugie, istnieje w ludzkim mzgu rejon - kompleks okolic kory somatosensorycznej prawej pkuli - ktrego zniszczenie rwnie upoledza procesy rozumowania i podejmowa89

CZSC CZOOWA brzusznoprzyrodkowa grzbietowoboczna | grzbietowoboczna

i spoeczn. Ta sama grupa systemw odpowiedzialna jest za nrocesy emocjonalne, przeywanie uczu oraz - czciowo - za przetwarzanie sygnaw pochodzcych z ciaa.

ZRODO Koczc omawianie problematyki uszkodze ludzkiego mzgu, pragn jeszcze wysun tez, i istnieje w mzgu szczeglny rejon, w ktrym systemy odpowiedzialne za emocje i uczucia, uwag oraz pami operacyjn wchodz w interakcj tak bezporedni, e tworz rdo energii zarwno dla dziaa zewntrznych (ruch), jak i wewntrznych (bieg myli, rozumowanie). w rejon to kora przedniego zakrtu obrczy -jeszcze jeden element ukadu limbicznego. Moj koncepcj funkcjonowania tego rejonu opieram na obserwacjach grupy pacjentw, ktrzy cierpieli na uszkodzenia jego oraz jego okolic. Ich stan mona najlepiej okreli jako zawieszenie czynnoci yciowych - umysowe lub zewntrzne objawiajce si w niezwykle rnorodnych upoledzeniach rozumowania i wyrazu emocji. Gwne rejony mzgu dotknite u nich uszkodzeniami to kora przedniego zakrtu obrczy (bd o niej mwi po prostu obrcz"), dodatkowa okolica ruchowa (znana jako SMA, supplementary motor area, lub M2) i trzeci 17 rejon motoryczny (okrelany jako M 3 ) . W niektrych przypadkach znaczenie maj tu take przylege okolice przedczoowe, jak np. kora ruchowa na wewntrznej powierzchni pkuli. Wszystkie te zawierajce si w pacie czoowym okolice skojarzone s ze zdolnociami ruchowymi, emocjami i uwag. (Ich znaczenie dla funkcji motorycznych zostao ju dowiedzione i potwierdzone; dowody na ich zwizek z procesami emocjonalnymi i uwag znajdzie czytelnik, odpowiednio, u Damasio i Van Hoesena oraz u Petersena i Posnera 18 .) Uszkodzenie tego sektora nie tylko prowadzi do upoledzenia zdolnoci ruchowych, procesw emocjonalnych oraz zdolnoci skupienia uwagi, lecz powoduje rwnie prawie cakowite wstrzymanie oywienia ruchowego i mylowego. Wyobraenie o nastpstwach tego rodzaju uszkodzenia da nam moe historia jednej z moich pacjentek.
91

LEWA \ ciao PKULA \migdalowate

PRAWA PKULA

CZSC POTYLICZNA Ryc. 4-4. Diagram przedstawiajcy zesp rejonw mzgu, ktrych uszkodzenie upoledza zarwno procesy rozumowania, jak i procesy emocjonalne.

nia decyzji oraz procesy emocjonalne i przeywanie uczu, a dodatkowo powoduje zaburzenia w odbieraniu i przetwarzaniu podstawowych sygnaw pochodzcych z ciaa. Po trzecie, zniszczenie pewnych okolic kory przedczoowej lecych w sektorze brzusznoprzyrodkowym rwnie powoduje upoledzenie procesw rozumowania oraz procesw decyzyjnych, cho w odmienny sposb. Efekt jest albo znacznie gbszy, a upoledzenie dotyka wtedy operacji intelektualnych we wszystkich dziedzinach, albo te bardziej selektywny, a wtedy upoledzenie dotyka operacji na sowach, liczbach, obiektach czy w odniesieniu do przestrzeni - a zatem nie tylko w dziedzinie osobistej i spoecznej. Pooenie owych rejonw krytycznych schematycznie przedstawia rycina 4-4. Podsumowujc, wiele wskazuje na to, e w ludzkim mzgu istnieje pewna grupa systemw, ktrych funkcjonowanie odpowiedzialne jest przede wszystkim za mylenie zorientowane celowo (ktre nazywamy rozumowaniem) oraz za dokonywanie wyboru reakcji (ktre okrelamy mianem podejmowania decyzji), ze szczeglnym naciskiem na sfer indywidualn
90

Rye. 4-5. Lewa pkula ludzkiego mzgu widziana z zewntrz (po lewej) oraz od strony wewntrznej (po prawej). Diagram przedstawia rozmieszczenie trzech gwnych okolic kory ruchowej: M v M2 i M3. W rejonie M1 ley tzw. pas ruchowy", ktry wida na kadym schemacie mzgu. Rysowana jest na nim czsto sylwetka szkaradnego czowieczka (homunculus Penfielda")*. Sabiej znany rejon M 2 to suplementarna okolica ruchowa, wewntrzna cz rejonu 6. Jeszcze sabiej znany jest rejon M3, ukryty w gbi bruzdy obrczy.

Udar, ktrego doznaa pacjentka (bd j nazywa pani T), spowodowa rozlege uszkodzenia grzbietowych i przyrodkowych okolic pata czoowego w obydwu pkulach. Pacjentka nagle zostaa cakowicie sparaliowana i utracia zdolno mwienia. Leaa na ku z otwartymi oczami i pozbawion wyrazu twarz (czsto mwi w takich sytuacjach o neutralnym wyrazie twarzy"). Jej ciao byo rwnie znieruchomiae jak twarz. Moga ona normalnie poruszy ramieniem i doni, na przykad aby poprawi kodr, lecz generalnie jej koczyny pozostaway w bezruchu. Gdy pytaem j o samopoczucie, zazwyczaj milczaa. Niekiedy, po duszym nakanianiu, wymieniaa swoje imi, imiona swego ma i dzieci czy nazw miasta, w kt*Zob. np. w [Warlow 1996:19,30] lub [Gob 1984:87,112] (Wybrana literatura w jzyku polskim). Na korze czuciowej rysowany jest czowieczek czuciowy", natomiast na korze ruchowej czowieczek ruchowy". Ukad i rozmiary jego czci ciaa odpowiadaj rozlokowaniu i rozmiarowi odpowiedzialnych za nie czci kory mzgowej [przyp. tum.] 92

rvm mieszkaa. Nie opowiedziaaby jednak historii swej choroby ani wypadkw, ktre doprowadziy do hospitalizacji. Nie bvo wic sposobu, by przekona si, czy pamita te wypadki i "nie chce o nich mwi, czy te po prostu ich nie pamita. Moje uporczywe pytania nigdy nie wyprowadzay jej z rwnowagi. Pacjentka ta nigdy nie przejawiaa ladu zatroskania swym stanem. Kilka miesicy pniej, gdy zacza powoli wychodzi z mutyzmu i akinezji (bezruchu) i odpowiada na pytania, wyjania tajemnic stanu swego umysu. Wbrew temu, co mona by sdzi, nie by on uwiziony w jarzmach nieruchomego ciaa. Wydawao si, e po prostu w ogle nie funkcjonowa. Brak byo oznak mylenia czy rozumowania. Bierno jej twarzy i ciaa waciwie odzwierciedlay brak oywienia umysowego. W okresie rekonwalescencji przekonana ju bya, e nie czua wtedy przygnbienia z powodu braku komunikacji z otoczeniem. Nic nie byo w stanie zmusi jej do mwienia o tym, co dzieje si w jej umyle, a waciwie - j a k sama sobie przypominaa - po prostu nie miaa nic do powiedzenia". Wedug mnie pani T bya w owym czasie cakowicie wyzbyta z emocji. Jej rwnie zdawao si, e w tamtym okresie nie byo w niej uczu. Odnosiem wraenie, e adne bodce zewntrzne nie mogy przyku jej uwagi, nie wywoyway wewntrznych reprezentacji umysowych ani te reprezentacji skorelowanych z nimi pobudze. Powiedziabym, e pani T pozbawiona bya woli - taka bya te refleksja samej pacjentki. (Francis Crick, opierajc si na mojej sugestii, i u pacjentw z tego rodzaju uszkodzeniami wola zostaje wyczona, zaj si rozwaaniami nad kwesti nerwowego podoa wolnej woli19.) Krtko mwic, doszo do gbokiego upoledzenia napdu" powoujcego do ycia i wprawiajcego w ruch umysowe obrazy. Brak tego napdu objawia si w wyrazie twarzy, mutyzmie oraz akinezji. Wydaje si, e u pani T nie zachodziy normalnie zrnicowane procesy rozumowania. Nie moga zatem podejmowa decyzji, a tym bardziej wprowadza ich w ycie.

93

DOWODY Z BADAN \AD ZWIERZTAMI

j !

Dalszego poparcia tezy, ktr staram si tutaj sformuowa, dostarczaj badania nad zwierztami. Pierwsze z tych, o ktrych pragn wspomnie, pochodzi z 1930 roku. Wtedy to dokonano pewnych spostrzee dotyczcych mzgu szympansa, ktre stay si zaczynem powstania projektu leukotomii przedczoowej - a przynajmniej siln zacht dla jej autora, Moniza. Obserwacji tych dokonali J. F. Fulton i C. F. Jacobsen z Yale University podczas bada majcych na celu zrozumienie funkcjonowania pamici i procesu uczenia si 20 . Becky i Lucy, dwa szympansy, z ktrymi pracowali naukowcy, nie byy miymi stworzeniami. Pod wpywem frustracji - w ktr zreszt atwo popaday - staway si zoliwe i niebezpieczne, W czasie bada Fulton i Jacobsen chcieli stwierdzi, w jaki sposb uszkodzenie kory przedczoowej zmieni zdolno map do uczenia si. Pierwszym krokiem byo zniszczenie jednego pata czoowego. Nie zmienio to wiele w wynikach osiganych przez zwierzta w testach, jak i w profilu ich osobowoci. Nastpny krok stanowio zniszczenie drugiego pata. Tym razem zmiany byy godne odnotowania. To, co uprzednio wywoywao u szympansw frustracj, teraz zdawao si nie mie dla nich znaczenia. Zoliwo ustpia miejsce potulnoci. W1935 roku Jacobsen przedstawi wyniki tych dowiadcze swym kolegom podczas wiatowego Kongresu Neurologicznego w Londynie21. Usyszawszy jego wystpienie, Moniz mia wsta i zapyta, czy podobne uszkodzenia dokonane w mzgach pacjentw psychotycznych pozwoliyby na rozwizanie ich problemw. Zaskoczony Fulton nie by w stanie udzieli odpowiedzi. Opisane wyej obustronne uszkodzenie pata czoowego wykluczao normalne okazywanie emocji i - co nie mniej wane powodowao pojawienie si odbiegajcych od normy zachowa spoecznych. Ronald Myers w serii odkrywczych bada pokaza, i mapy, ktrym obustronnie usunito pat czoowy (za- i rwno sektory brzusznoprzyrodkowe, jak i grzbietowobocz- j ne, lecz oszczdzono okolic obrczy), nie utrzymuj normal- !
94

nvch relacji spoecznych ze stadem, mimo e ich fizyczny wyoiad nie zosta w aden sposb zmieniony22. U map z tego tvpu uszkodzeniem obserwuje si znaczne zaniedbywanie -iebie i innych. Bardzo zredukowane s te wszelkie relacje afektywne, zarwno w odniesieniu do samic, samcw, jak i modych. Zanika instynkt macierzyski oraz popd seksualny. Wkalizacja i mimika rwnie ulegaj osabieniu. A zatem, mimo nie naruszonych zdolnoci ruchowych, osobniki takie nie potrafi ju nawiza normalnych relacji z czonkami stada, do ktrego same ongi naleay. Zdrowe zwierzta natomiast potrafi nawizywa normalne stosunki z upoledzonymi fizycznie osobnikami ze swego stada, lecz nie z takimi, ktre dotknite s uszkodzeniem okolicy przedczoowej. Cho osobniki paralityczne wydaj si dotknite ciszym kalectwem ni osobniki z uszkodzeniem okolicy przedczoowej, to szukaj one wsparcia u czonkw swego stada - i znajduj je. Rozsdne bdzie przyjcie zaoenia, e mapy z uszkodzeniem okolic przedczoowych nie s w stanie sprosta zoonym konwencjom spoecznym, typowym dla stad szympansw (hierarchiczne relacje pomidy czonkami stada, dominacja niektrych samcw i samic itd. 23 ). Prawdopodobne jest, i ich umys zawodzi w obszarze poznania spoecznego" oraz zachowania spoecznego", a inne osobniki odpacaj im tym samym. Warto zauway, i mapy z uszkodzeniami kory ruchowej (motorycznej) - lecz nie przedczoowej - nie maj takich trudnoci. Mapy, ktrym obustronnie wycito paty skroniowe (w wyniku operacji, ktra oszczdzia jednak ciao migdaowate), wykazuj pewne upoledzenia w sferze zachowa spoecznych, lecz o wiele mniejsze ni osobniki ze zniszczonymi okolicami przedczoowymi. Mimo znacznych rnic neurobiologicznych pomidzy szympansami i innymi mapami, jak i midzy szympansami i ludmi, istota skutkw uszkodzenia okolic przedczoowych jest u wszystkich tych gatunkw podobna. Wywouje ono powane upoledzenie zachowa indywidualnych i spoecznych24. Prace Fultona i Jacobsena dostarczaj rwnie innych wanych informacji. Jak wspomniaem, celem ich bada byo poznanie mechanizmw uczenia si oraz funkcjonowania pami95

ci - i z tego punktu widzenia ich osignicia s bardzo znaczce. Celemjednego z zada dowiadczalnych postawionych przed szympansami byo uczenie si asocjacji pomidzy bodcemnagrod oraz miejscem tego bodca w przestrzeni. Ich klasyczny eksperyment wyglda nastpujco: Jedno ze zwierzt miao przed sob, w zasigu ramion, dwa naczynia. Podany ksek znajdowa si na jednym z naczy i by doskonale widoczny dla szympansa. Potem obydwa naczynia zakrywano tak, by jedzenie nie byo ju widoczne. Po upywie kilku sekund zwierz musiao sign do naczynia, w ktrym ukryte byo poywienie, nie odsaniajc przedtem adnego z nich. Normalne zwierz utrzymuje w pamici wiedz o tym, w ktrym naczyniu ukryte jest jedzenie przez cay czas oczekiwania, po czym wykonuje odpowiedni ruch, by sign po w ksek. Jednak po uszkodzeniu okolic przedczoowych zwierzta nie potrafiy wykona tego zadania. Gdy tylko bodziec znika z pola widzenia, zdawa si rwnie znika z ich umysu. Spostrzeenia te stay si punktem zwrotnym w dalszych badaniach kory przedczoowej, prowadzonych przez Patrici Goldman-Rakic oraz Joaquima Fustera 2 5 . Najnowsze, szczeglnie mocno zwizane z omawian tutaj problematyk spostrzeenia dotycz koncentracji jednego z chemicznych receptorw serotoniny, lecych w sektorze brzusznoprzyrodkowymkory przedczoowej oraz w ciele migdaowatym. Serotonina to jeden z gwnych neurotransmiterw (neuroprzekanikw), czyli substancji, ktrych dziaanie ma wpyw na niemal wszystkie aspekty zachowania i funkcje poznawcze (pozostae kluczowe neurotransmitery to dopamina, noradrenalina i acetylocholina; wszystkich ich dostarczaj neurony skupiajce si w niewielkich jdrach w pniu mzgu oraz podstawie przodomzgowia; ich aksony kocz si w korze nowej, korowych lub podkorowych komponentach ukadu limbicznego, zwojw podstawy mzgu i wzgrza). Jedn z rl serotoniny u naczelnych jest hamowanie zachowa agresywnych (co dziwne, u innych gatunkw jej rola jest inna). Jednym z rezultatw sztucznego zahamowania wydzielania serotoniny przez neurony u zwierzt dowiadczalnych jest wzrost ich impulsywnoci i zachowa agresywnych. Generalnie rzecz 96

biorc, podwyszenie poziomu serotoniny redukuje agresj i sprzyja zachowaniom prospoecznym. W niniejszym kontekcie wane jest, by zauway - jak uczyni to Michael Raleigh26 - i u map wykazujcych si adekwatnym zachowaniem spoecznym (czego wyrazem jest wspdziaanie, wzajemne okazywanie troski oraz blisko) liczba receptorw serotoniny typu 2 w brzusznoprzyrodkowej czci pata czoowego, ciele migdaowatym oraz zblionej do niego korze rodkowej czci patw skroniowych jest bardzo wysoka - jednak tylko tam, a nie w innych czciach mzgu. Zupenie inaczej wyglda to w wypadku map charakteryzujcych si zachowaniem niekooperacyjnym i antagonistycznym. Spostrzeenie to potwierdza przekonanie o systemowym poczeniu wicym brzusznoprzyrodkowe okolice kory przedczoowej i ciao migdaowate, co sugerowaem ju na podstawie bada neuropsychologicznych. Dowodzi rwnie zwizku tych rejonw mzgu z zachowaniem spoecznym - dziedzin, w ktrej podejmowanie decyzji byo u moich pacjentw szczeglnie upoledzone. (Istnieje przynajmniej czternacie typw receptorw serotoniny; w powyszym opisie dowiadczenia mowa o receptorach typu 2.)

KILKA SW O WYJANIANIU NA GRUNCIE NEUROCHEMII Gdy przychodzi do wyjaniania zachowania i funkcjonowania umysu, konieczne jest gbsze zrozumienie neurochemii. Musimy wiedzie, jakie jest miejsce i znaczenie chemii w systemie, ktry podejrzewamy o powodowanie danych zachowa. Nie wiedzc, w jakich okolicach kory mzgowej czy jdrach zachodz dane reakcje chemiczne, nie mamy najmniejszych szans zrozumie, jak wpywaj one na funkcjonowanie caego systemu (pamitajmy przy tym, e takie zrozumienie jest jedynie pierwszym krokiem na drodze do wyjanienia, w jaki sposb dziaaj drobniejsze obwody). Co wicej, wyjanianie na poziomie neuronowym zaczyna by naprawd uyteczne dopiero wtedy, gdy odnosi si do skutkw oddziaywania danych systemw na inne systemy. Przedstawione powyej istot97

ne spostrzeenia nie powinny by spycane poprzez stwierdzenia, i sama obecno serotoniny powoduje" adaptacyjne zachowanie spoeczne, podczas gdy jej brak powoduje" agresj. Obecno lub brak serotoniny w pewnych systemach mzgowych wyposaonych w okrelone rodzaje jej receptorw zmienia ich funkcjonowanie. Ta zmiana z kolei wpywa na dziaanie innych systemw, czego ostatecznym rezultatem jest zmiana wyraalna w terminach behawioralnych i poznawczych. Powysze uwagi dotyczce roli serotoniny s szczeglnie istotne, jeli wemiemy pod uwag znaczenie, jakie przywizuje si ostatnio do zagadnie neurotransmiterw. Prozac, popularny rodek antydepresyjny, ktrego dziaanie opiera si na blokowaniu ponownego wychwytu serotoniny i prawdopodobnie zwikszaniu jej dostpnoci, skupi na sobie powszechn uwag. W popularnej prasie zaczto pisa o przypuszczeniu, i niski poziom serotoniny moe by skorelowany z tendencj do gwatownych zachowa. Problem polega jednak na tym, e to nie brak czy niski poziom serotoniny per se powoduje" okrelone zachowania. Serotonina stanowi jeden z elementw niezmiernie zoonego (dziaajcego na poziomie czsteczek, synaps, obwodw lokalnych i systemw) mechanizmu, na ktry silnie wpywaj rwnie przesze i obecne czynniki socjokulturowe. Satysfakcjonujce wyjanienie skonstruowa mona jedynie na podstawie bardziej wyczerpujcego podejcia do caoci owych procesw, ktrych poszczeglne komponenty, takie jak depresja czy adaptacja spoeczna naleaoby przeanalizowa jeszcze szczegowiej. Jeli za chodzi o stron praktyczn, to rozwizania problemu przemocy w spoeczestwie nie mona znale, zwracajc si jedynie ku czynnikom spoecznym, a ignorujc korelaty neurochemiczne. Podobnie, nie uda si to, gdy bdziemy prbowali si oprze wycznie na neurochemii. Konieczne jest zatem wzicie pod uwag, w odpowiedniej proporcji, zarwno czynnikw spoecznych, jak i neurochemicznych.

sejmowania decyzji. Eksperymenty przeprowadzone na zwierztach potwierdziy istnienie niektrych powiza dotyczcych tych samych okolic. Tak wic, czc wyniki bada przeprowadzonych u ludzi oraz dowiadcze na zwierztach, dokonalimy nastpujcych spostrzee dotyczcych dziaania wymienionych systemw: Po pierwsze, systemy te z pewnoci s zaangaowane w szeroko rozumiane procesy rozumowania. Szczeglnie za zwizane s z planowaniem oraz podejmowaniem decyzji. Po drugie, pewien podzbir tych systemw powizany jest z procesami planowania i podejmowania decyzji, ktre sklasyfikowa moemy jako indywidualne" i spoeczne". Wskazuje to, i systemy te maj pewien zwizek z aspektem umysowoci okrelanym zwykle jako racjonalno". Po trzecie, wskazane przez nas systemy odgrywaj wan rol w procesach emocjonalnych. Po czwarte, systemy te potrzebne s w procesach przechowywania w umyle przez duszy czas reprezentacji istotnych, cho nieobecnych (nie widzianych) obiektw. Dlaczego w okrelony przez nas sektor mzgu miaby peni jednoczenie tak rne role? Co wsplnego maj ze sob planowanie, podejmowanie spoecznych i indywidualnych decyzji, procesy emocjonalne i przechowywanie w pamici obrazw niewidocznych ju obiektw?

KONKLUZJA Fakty poznane na podstawie bada ludzi, ktre opisywaem powyej, wskazuj na istnienie cisej wizi pomidzy pewn grup okolic mzgu oraz procesami rozumowania i po98

CZ 2

5
Budujc wyjanienie
TAJEMNICZE PRZYMIERZE Badania pacjentw z niedawno nabytymi upoledzeniami procesw rozumowania i podejmowania decyzji, ktre opisaem w czci I, doprowadziy do zidentyfikowania pewnej grupy systemw mzgowych, ktrych zniszczenie wizao si z takimi wanie przypadociami. Badania te pozwoliy rwnie okreli zadziwiajc grup procesw neuropsychologicznych, ktrych normalny przebieg wymaga integralnoci owych systemw. Co czy ze sob te procesy i jakie s zwizki pomidzy nimi a opisanymi wczeniej systemami nerwowymi? Tymczasowej odpowiedzi na te pytania udziel ponisze akapity. Po pierwsze, podjcie decyzji w typowej sprawie osobistej osadzonej w rodowisku spoecznym jest zadaniem zoonym, o trudno przewidywalnych konsekwencjach, wymaga zarwno szerokiej wiedzy, jak i znajomoci odpowiednich strategii rozumowania, ktre na tej wiedzy mogyby operowa. Owa szeroka wiedza obejmuje fakty dotyczce przedmiotw, osb i sytuacji wiata zewntrznego. Poniewa jednak decyzje o wymiarze indywidualnym i spoecznym maj zasadnicze znaczenie dla przetrwania, wiedza ta obejmuje rwnie fakty i mechanizmy biologicznej regulacji organizmu jako caoci. Strategie rozumowania obracaj si wok okrelonych celw, wyborw rnych opcji dziaania, przewidywania przyszych nastpstw tych wyborw oraz planw osignicia celw w rnych skalach czasowych.
103

Po drugie, procesy emocjonalne i uczuciowe s czci caej neurologicznej maszynerii" dokonujcej biologicznej regulacji organizmu, ktrej jdro tworz sterowanie homeostatyczne, popdy i instynkty. Po trzecie, ze wzgldu na budow mzgu, niezbdna we wspomnianych procesach szeroka wiedza opiera si na dziaaniu licznych systemw rozlokowanych w jego rnych rejonach. Znaczna cz tej wiedzy odzyskiwana jest w postaci obrazw w wielu rnych czciach mzgu. Cho moe nam si zdawa, e cay ten spektakl rozgrywa si w jednym anatomicznym teatrze, ostatnie badania wskazuj, i prawda wyglda inaczej. Prawdopodobnie to rwnolega aktywno rnych czci mzgu wie ze sob w cao rne czci umysu. Po czwarte, poniewa wiedza moe by odzyskiwana jedynie w postaci rozproszonej, rozczonkowanej, z rnych czci rwnolegych systemw, dziaanie strategii rozumowania wymaga, by reprezentacje niezliczonych faktw utrzymywane byy jednoczenie w aktywnej postaci przez pewien duszy czas. Innymi sowy, obrazy, na ktrych opiera si nasze rozumowanie (obrazy okrelonych obiektw, dziaa i schematw relacji, jak rwnie sw, ktre pozwalaj przeoy te poprzednie na form jzykow), nie tylko musz si znale w centrum uwagi" (co osiga si dziki zdolnoci koncentracji), lecz musz by rwnie przetrzymywane w umyle w postaci aktywnej" (co dokonuje si dziki pamici operacyjnej wyszego rzdu). Podejrzewam, e tajemnicze zwizki midzy procesami wyliczonymi pod koniec poprzedniego rozdziau s po czci rezultatem natury problemu, ktry prbuje rozwiza organizm, a po czci samej budowy mzgu. Decyzje na gruncie osobistym i spoecznym obcione s niepewnoci i maj poredni lub bezporedni - wpyw na przetrwanie jednostki. Zatem podejmowanie ich wymaga olbrzymiej i rnorodnej wiedzy dotyczcej wiata zewntrznego, ale i wewntrznego wiata organizmu. Aby mzg mg magazynowa i wyszukiwa informacje rozlokowane w formie przestrzennie rozproszonej, konieczny jest rwnie udzia uwagi i pamici operacyjnej, ktre stwarzaj moliwo manipulowania w czasie na owych odzyskanych w postaci obrazw komponentach wiedzy.
104

Co do systemw neuronowych - ich funkcjonalne wzajemne zachodzenie na siebie jest tak wyraziste, i podejrzewam, e mogo ono stanowi najrozsdniejsze rozwizanie z punktu widzenia procesu ewolucji. O ile podstawowe sterowanie biologiczne jest niezbdne dla zapewnienia odpowiednich zachowa indywidualnych i spoecznych, o tyle budowa mzgu, ktra przewaya w procesie selekcji naturalnej, charakteryzowa si moga tym, e podsystemy odpowiedzialne za rozumowanie i podejmowanie decyzji pozostay blisko zwizane z tymi, ktre zajmuj si biologiczn regulacj, zaoywszy ich wsplne zaangaowanie w sprawy przetrwania. Oglne wyjanienie poczynione w powyszych akapitach jest pierwszym przyblieniem odpowiedzi na pytania, ktre postawi przed nami przypadek Phineasa Gage'a. Co w mzgu pozwala czowiekowi na racjonalne zachowanie? Jak dziaa w mechanizm? Zazwyczaj unikam nadawania prbom odpowiedzi na te pytania etykiety neurobiologia racjonalnoci", gdy brzmi to zbyt pretensjonalnie. Lecz w istocie o to wanie chodzi: stawiamy pierwsze kroki w dziedzinie neurobiologii ludzkiej racjonalnoci na poziomie makroskopowych systemw mzgu. Drug cz niniejszej ksiki zamierzam powici na omwienie zaproponowanych powyej odpowiedzi oraz sformuowanie moliwych do przetestowania hipotez, ktre powstay na ich podstawie. Poniewa przedmiot jest bardzo szeroki, ogranicz si tutaj do kilku wtkw docieka, ktrych znajomo jest moim zdaniem niezbdna dla zrozumienia caego zagadnienia. Ten rozdzia jest pomostem pomidzy faktami zaprezentowanymi w czci I a ich interpretacj, ktr podaj dalej. Przejcie to, ktre - mam nadziej - nie zostanie odebrane jako przeskok, speni ma kilka celw: zgbi pojcia, do ktrych tak czsto si odwoywaem (np. organizm, ciao, mzg, zachowanie, umys, stan), omwi neurologiczne podstawy wiedzy, ze zwrceniem szczeglnej uwagi na jej rozproszon natur oraz znaczenie, jakie maj dla niej obrazy. Zamierzam rwnie wspomnie o kwestiach rozwoju neurologicznego. Nie bd to wyczerpujce wykady (np. rozwaania dotyczce procesu uczenia si oraz nabywania jzyka mogyby by stosowne i poyteczne, lecz omwienie adnego z tych zagadnie nie jest
105

lieczne wobec zaoonych przeze mnie celw). Nie zamietcon rzam pisa podrcznika terapii ani usprawiedliwia kadej wyraonej tu opinii. Pamitajmy, e ksika ta jest tylko rozmow. W kolejnych rozdziaach powracam do gwnego wtku naszych docieka. Bd w nich mwi o regulacji biologicznej, wyrazie, ktry znajduje ona w emocjach i uczuciach, oraz mechanizmach, poprzez ktre emocje i uczucia mog uczestniczy w procesach decyzyjnych. Zanim jednak podymy dalej, musz powtrzy co, co powiedziaem ju we wstpie. Tekst ten jest otwartym przegldem zagadnie, nie za wyczerpujcym kompendium powszechnie uznanych faktw. Rozwaam hipotezy i wyniki bada empirycznych, nie prbujc dowodzi ich prawdziwoci.

Kada cz organizmu zbudowana jest z biologicznych tkanek, ktre z kolei skadaj si z komrek. Kad komrk tworz liczne molekuy stanowice jej szkielet (cytoszkielet), organy i systemy (jdra komrkowe i rnorakie organelle), jak i sama bona komrkowa). Zoono tych struktur i ich funkcji jest olbrzymia w obrbie samej komrki, a trudna do wyobraenia, gdy pomylimy o caych ukadach organw.

STANY ORGANIZMW W dalszych rozwaaniach czytelnik czsto natrafia bdzie na odwoania do stanw ciaa" oraz stanw umysu". Organizmy ywe podlegaj nieustannym przemianom, ktre mona rozpatrywa w kategoriach nastpujcych po sobie stanw". Kady z nich okrelony jest pewnym zespoem wzorcw dziaa wszystkich swoich komponentw. Mona to sobie wyobrazi jako dziaania ludzi i przedmiotw operujcych w pewnej zamknitej przestrzeni. Prosz wyobrazi sobie siebie w wielkim terminalu portu lotniczego, rozgldajcego si wok, wewntrz i na zewntrz. Wok sycha cig krztanin: ludzie wchodz na pokady samolotw i wysiadaj z nich; siedz lub stoj czy te przechadzaj si bez szczeglnego celu; samoloty kouj, startuj, lduj; mechanicy i bagaowi zajmuj si swoj prac. Zatrzymajmy teraz bieg tego filmu i przyjrzyjmy si jednemu jego kadrowi, sfotografowanemu szerokoktnym obiektywem. To, co widzimy w owej zatrzymanej klatce, wyobrazi sobie mona jako s t a n , sztucznie otrzymany wycinek ycia, pokazujcy, co dziao si z rnymi narzdami tego wielkiego organizmu w oknie czasowym okrelonym czasem otwarcia migawki. (W rzeczywistoci sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Zalenie od skali, w ktrej przeprowadzamy analiz, stany organizmu mog by jednostkami dyskretnymi lub przechodzi z jednego w drugi w cigym procesie.)

O ORGANIZMACH, CIAACH I MZGACH Jakkolwiek pyta by o to, kim jestemy i dlaczego jestemy tacy, jacy jestemy, to z pewnoci powiedzie moemy, e jestemy skomplikowanymi organizmami ywymi, w ktrych wyrni mona ciao waciwe (lub krtko - ciao) i ukad nerwowy (krtko - mzg). Gdy bd mwi o ciele, bd mia na myli organizm minus tkank nerwow (czyli orodkowy i obwodowy ukad nerwowy), cho zwyczajowo mzg rwnie uwaa si za cz ciaa. Struktura ludzkiego organizmu obejmuje miliony skadnikw. Ma on zoony z wielu czci szkielet, ktrego koci poczone s stawami, a poruszane si mini. Jego liczne organy cz si w ukady. Ma on zewntrzn powok okrelajc jego granice, ktr tworzy przede wszystkim skra. Niekiedy bd mwi o poszczeglnych narzdach - naczyniach krwiononych, organach lecych w czaszce, klatce piersiowej i jamie brzusznej, skrze - j a k o trzewiach" (viscera). I znowu, w konwencjonalnym sensie zaliczy by mona do nich rwnie mzg; jednak tutaj bd go traktowa odrbnie.
106

107

INTERAKCJA POMIDZY CIAEM i I MZGIEM: TO, CO DZIEJE SI WEWNTRZ I Mzg i ciao s wzajemnie nierozerwalnie powizane obwodami biochemicznymi i neuronowymi. Poczenia te moemy podzieli na dwie zasadnicze grupy. Ta, o ktrej zazwyczaj mylimy najpierw, skada si z obwodowych nerww czuciowych i ruchowych, ktre przekazuj sygnay ze wszystkich czci ciaa do mzgu oraz w kierunku przeciwnym. Druga grupa, ktra nie jest ju dla wikszoci z nas taka oczywista, cho nauka zajmowaa si ni znacznie duej, to ukad krwionony. Przenosi on sygnay chemiczne w postaci hormonw, neurotransmiterw i modulatorw. Nawet powierzchowne spojrzenie ujawnia zawio relacji, z jakimi mamy tutaj do czynienia: 1. Niemal kada cz ciaa, kady misie, staw czy narzd wewntrzny jest w stanie wysa do mzgu sygna poprzez nerwy obwodowe. Sygnay takie docieraj do mzgu na poziomie rdzenia krgowego oraz pnia mzgu i ostatecznie przenoszone s poprzez neuronowe cza do jego wntrza, do kory somatosensorycznej w pacie ciemieniowym i do rejonw wyspy. 2. Substancje chemiczne powstajce w wyniku aktywnoci ciaa mog dociera do mzgu ze strumieniem krwi i wpywa na jego funkcjonowanie bezporednio lub te poprzez aktywacj jego szczeglnych okolic, np. narzdu podsklepieniowego. 3. Z drugiej strony, poprzez poczenia nerwowe, mzg moe wpywa na wszystkie czci ciaa. Dokonuje tego poprzez autonomiczny oraz miniowo-szkieletowy (dowolny) ukad nerwowy. Sygnay przekazywane ukadem autonomicznym powstaj w ewolucyjnie starszych rejonach mzgu (jdrze migdaowatym, obrczy, podwzgrzu i pniu mzgu), podczas gdy sygnay przesyane ukadem miniowo-szkieletowym generowane s w kilku rejonach kory ruchowej oraz ruchowych jdrach podkorowych o rnym wieku ewolucyjnym.
108

4. Mzg oddziauje na ciao, wytwarzajc lub powodujc wytwarzanie substancji chemicznych wydzielanych do krwi. Nale do nich m.in. hormony, transmitery i modulatory. Powiem o nich wicej w kolejnym rozdziale. Nie przesadzam, cho z pewnoci nadmiernie upraszczam, gdy mwi, e ciao i mzg tworz jeden nierozdzielny organizm. Wemy pod uwag, i mzg odbiera sygnay nie tylko z samego ciaa, tj. e niektre jego sektory odbieraj jednoczenie sygnay pochodzce bezporednio z ciaa, jak i innych czci jego samego, rwnie odbierajcych sygnay pochodzce z ciaa! Organizm tworzony poprzez partnerstwo mzgu i ciaa wchodzi w interakcj z otoczeniem jako jeden zesp - nie jest to interakcja, w ktrej uczestniczyby tylko mzg lub tylko ciao. Organizmy zoone, takie jak nasz, czyni wicej: nie tylko wchodz w interakcj i nie tylko wytwarzaj spontaniczne lub wymuszone reakcje na bodce, zwane zbiorowo jako zachowanie. Generuj rwnie reakcje wewntrzne, z ktrych cz skada si na obrazy (wizualne, dwikowe, somatosensoryczne itd.), a ktre skaniam si uwaa za podstaw funkcjonowania umysu.

O ZACHOWANIU I UMYLE Wiele organizmw prostych - nawet nie posiadajce mzgu jednokomrkowce - podejmuje dziaania spontaniczne lub bdce odpowiedzi na pochodzce ze rodowiska bodce, co okreli mona mianem zachowania". Niektre z tych dziaa zawieraj si we wntrzach samych organizmw i mog by ukryte (np. skurczenie organu wewntrznego) lub widzialne dla zewntrznego obserwatora (np. grymas twarzy, wycignicie rki). Inne dziaania (pezanie, chodzenie, trzymanie czego) skierowane s na zewntrz, ku rodowisku. Jednak u niektrych organizmw prostych i u wszystkich zoonych dziaania - obojtnie, czy spontaniczne czy wzbudzone - spowodowane s poleceniami pyncymi z mzgu. (Powinnimy zauway, i organizmy posiadajce ciao i nie majce mzgu,
109

!ecz zdolne do poruszania si, istniay jeszcze przed, a potem rwnolegle z organizmami wyposaonymi w mzg.) Nie wszystkie dziaania wywoane poleceniami pyncymi z mzgu s dziaaniami rozmylnymi. Wrcz przeciwnie, suszny wydaje si pogld, i wikszo z nich odbywa si w ogle bez rozmysu. S one po prostu reakcjami, ktrych przykadem moe by odruch: bodziec przenoszony przez jeden neuron pobudza do dziaania drugi. W miar wzrostu zoonoci organizmw, sterowane mzgiem-' dziaania wymagay coraz szybszego przetwarzania informacji. Pomidzy neuron odbierajcy bodziec oraz wysyajcy impuls reakcji wplatay si acuchy nowych neuronw, tworzc rne obwody rwnolege. Nie oznacza to jednak, i owe bardziej zoone organizmy posiaday ju umys. Droga impulsw nerwowych w mzgu prowadzi moe przez wiele obwodw poredniczcych pomidzy bodcem i reakcj, lecz nadal nie oznacza to istnienia umysu, jeli nie zostanie speniony pewien fundamentalny warunek: zdolno do wewntrznej projekcji obrazw i porzdkowania ich w procesie zwanym myleniem. (Obrazy nie s jedynie wizualne; istniej rwnie obrazy dwikowe", obrazy zapachowe" itd.). To, co chc powiedzie na temat organizmw i ich zachowania, sprowadzi mona by do stwierdzenia, i nie wszystkie posiadaj umys, tj. nie u wszystkich obserwujemy zjawiska umysowe (co jest w zasadzie rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e nie u wszystkich obserwujemy procesy poznawcze). Niektre organizmy charakteryzuj si zarazem realizacj procesw poznawczych oraz tego, co nazwalimy zachowaniem". Niektre wykonuj przemylne dziaania, lecz nie posiadaj umysu. Zdaje si jednak, i nie ma organizmw, ktre posiadayby umys, a nie podejmoway dziaania. A zatem, moim zdaniem, posiada umys znaczy by zdolnym do tworzenia neuronowych reprezentacji mogcych sta si obrazami, ktre z kolei mog podlega manipulacjom okrelanym mianem mylenia, by w kocu wpywa na zachowanie poprzez przewidywanie przyszoci, ukadanie zgodnych z tymi przewidywaniami planw i decydowanie o kolejnych dziaaniach. Istota neurobiologii w moim rozumieniu tkwi wanie w tym procesie - procesie, poprzez ktry reprezentacja
110

neuronowa, skadajca si z biologicznych modyfikacji, jakie dokonay si w wyniku uczenia si w obwodach neuronowych, staje si w naszym mzgu obrazem. Proces ten pozwala niewidzialnym mikrostrukturalnym zmianom w obwodach nerwowych (w ciaach komrek, dendrytach, aksonach i synapsach; przybra charakter neuronowych reprezentacji, ktre z kolei mog si sta obrazem dowiadczanym przez nas jako wasny. Na pierwszy rzut oka zasadnicza funkcja mzgu polega zatem na zdobywaniu informacji o tym, co dzieje si w nim samym, o tym, co dzieje si z reszt ciaa (ciaa waciwego), oraz o rodowisku otaczajcym organizm, po to, by moga si dokonywa odpowiednia akomodacja - przystosowanie organizmu do otoczenia. Z perspektywy ewolucyjnej sprawa nie wyglda wcale inaczej. Jeli nie byoby ciaa, nie byoby mzgu. Zdarzaj si jednak proste organizmy posiadajce jedynie ciao i zachowanie, lecz nie mzg czy umys. Ich liczebno jest w istocie o kilka rzdw wielkoci wysza ni liczebno przedstawicieli rodzaju ludzkiego. Pomylmy choby o tych niezliczonych bakteriach (np. Escherichia coli), ktre wiod szczliwy ywot w naszym wntrzu.

ORGANIZM I RODOWISKO WCHODZ W INTERAKCJE: PRZYJMUJC DANE ZE WIATA ZEWNTRZNEGO

Jeli pomidzy ciaem i mzgiem zachodzi intensywna interakcja, organizm, ktry tworz, wchodzi w przynajmniej rwnie intensywn interakcj z otoczeniem. Relacje pomidzy organizmem i jego otoczeniem weryfikowane i modyfikowane s poprzez jego ruchy oraz systemy sensoryczne. rodowisko na wiele sposobw odciska swe pitno na organizmie. Jednym z nich jest stymulacja aktywnoci neuronowej w oku (w ktrego wntrzu znajduje si siatkwka), uchu (w ktrym ley limak - element dwikoczuy - oraz przedsionek penicy rol mechanizmu rwnowagi), niezliczonych zakoczeniach nerwowych pooonych w skrze, kubkach smakowych, 111

bonie luzowej nosa. Zakoczenia nerwowe wysyaj sygnay do okrelonych bram" (rejonw wejciowych) mzgu, ktrymi s wczesna kora wzrokowa, suchowa, somatyczna, smakowa i wchowa. Moemy wyobrazi je sobie jako rodzaj bezpiecznych przyldkw, do ktrych dobijaj sygnay. Wszystkie rejony wczesnej kory czuciowej (wczesna kora wzrokowa, wczesna kora suchowa itd.) stanowi grupy kilku obszarw, pomidzy ktrymi zachodzi bardzo intensywna wymiana sygnaw. Przedstawia to rycina 5-1. W dalszej czci tego rozdziau wy-

sun tez, i owe blisko powizane ze sob obszary kory stanowi podstaw topograficznie zorientowanych reprezentacji umysowych, czyli rdo pojawiajcych si w umyle obrazw. Organizm z kolei oddziauje na otoczenie poprzez ruchy swego ciaa oraz narzd gosu sterowany przez kor obszarw Mi, M 2 i M 3 (w tych obszarach kory rodz si take impulsy dla ruchw caego ciaa) z pomoc kilku ruchowych jder podkorowych. Istniej zatem rejony mzgu, do ktrych nieprzerwanie napywaj sygnay z ciaa waciwego oraz jego narzdw zmysowych. Owe obszary wejciowe" s od siebie odseparowane i nie komunikuj si ze sob bezporednio. W mzgu istniej rwnie specjalne rejony, w ktrych sygnay ruchowe i chemiczne rodz si. Do owych obszarw wyjciowych" nale pie mzgu, jdra podwzgrza oraz kora motoryczna.

KILKA SW O ARCHITEKTURZE UKADW NERWOWYCH Wyobra sobie, e projektujesz mzg czowieka i wanie naszkicowae wszystkie przyldki, do ktrych dociera bd niezliczone sygnay czuciowe. Zapewne chciaby poczy ze sob sygnay pynce z rnych rde, powiedzmy - ze zmysw wzroku i suchu, tak by mzg jak najszybciej by zdolny do generowania zintegrowanych reprezentacji" obiektw, ktre jednoczenie postrzegamy wzrokiem i suchem. Czy nie zechciaby rwnie poczy owych reprezentacji ze sterownikami ruchowymi, tak by mzg mg na nie efektywnie reagowa? Zakadam, e twoja odpowied to pene przekonania tak". Odpowied natury brzmi jednak inaczej. Jak ponad dwadziecia lat temu w swej znamienitej pracy analizujcej poczenia neuronowe pokazali E. G. Jones oraz T. P. S. Powell, natura nie pozwolia, by przyldki, do ktrych docieraj sygnay czuciowe, b e z p o r e d n i o si ze sob komunikoway. Nie pozwolia rwnie, by komunikoway si one bezporednio z orodkami ruchowymi. Na poziomie kory mzgowej, na przykad, kady zesp wczesnych obszarw czuciowych musi si porozumie najpierw z wieloma innymi rejonami poredniczcymi, ktre przesyaj informacj do nastpnych, dalszych rejonw i tak dalej. 113

Ryc. 5-1. Uproszczony diagram niektrych pocze pomidzy obszarami wczesnej kory wzrokowej" (Vv V^ Vg, V,, YJ oraz trzech struktur podkorowych, zwizanych ze zmysem wzroku: ciao kolankowate boczne (CK&), poduszka wzgrza (PWJ oraz wzgrek grny blaszki czworaczej (WGB). Okolica Vj znana jest take jako pierwotna kora wzrokowa i odpowiada okolicy Brodmanna -pole 17. Zauwamy, e wikszo komponentw tego systemu poczona jest na zasadzie neuronowego sprzenia naprzd oraz sprzenia zwrotnego (co symbolizuj odpowiednie strzaki). Wejcie wzrokowe do tego systemu prowadzi z oka, poprzez ciao kolankowate boczne i wzgrek grny blaszki czworaczej. Na ksztat sygnaw wyjciowych systemu rwnolegle pracuje wiele komponentw (np. Vj i \). S one przesyane do rnych rejonw kory, jak i celw lecych pod kor. 112

Mogoby si wydawa, i wszystkie te rwnolege strumienie informacji spotykaj si w kocu w jakim kulminacyjnym punkcie, na przykad w korze w pobliu hipokampa (korze wchomzgowia) czy te pewnych obszarach kory przedczoowej (grzbietowobocznych lub brzusznoprzyrodkowych). Rzeczywisto wyglda jednak nieco inaczej. Owe strumienie sygnaw nie maj w zasadzie zakocze", gdy rozchodz si w rnych kierunkach w ssiedztwie danego punktu i wracaj do niego. Rzec wic mona, e strumienie sygnaw poruszaj si j e d n o c z e n i e w obydwu kierunkach. Zamiast poruszajcego si w jednym, okrelonym kierunku strumienia impulsw, znajdziemy tam ptle tworzce sprzenia, ktre mog w nieskoczono przekazywa sygnay midzy sob. Inn przyczyn, dla ktrej nie mona powiedzie, e drogi sygnaw w ukadzie nerwowym kocz si w cisym tego sowa znaczeniu, jest fakt, i z niektrych z ich stacji" wychodz bezporednie poczenia do sterownikw ruchowych. Dlatego te komunikacja pomidzy obszarami wejciowymi oraz pomidzy obszarami wejciowymi i wyjciowymi nie jest bezporednia i wykorzystuje skomplikowan sie neuronw poredniczcych. Na poziomie kory mzgowej owymi sieciami poredniczcymi s rne okolice kory kojarzeniowej (asocjacyjnej). Lecz porednia komunikacja dokonuje si rwnie poprzez due jdra podkorowe, takie jak te we wzgrzu i zwojach podstawy mzgu, oraz poprzez mniejsze, takie jak te lece w pniu mzgu. Podsumowujc, stwierdzamy, e liczba struktur poredniczcych w komunikacji pomidzy rejonami wejciowymi i wyjciowymi w mzgu jest znaczna, a zoono systemw ich pocze trudna do wyobraenia. Stajemy zatem przed pytaniem o to, co dzieje si w owych strukturach porednich": co zyskujemy przez tak zoono systemu? Ot ich funkcjonowanie, w poczeniu z tym, co dzieje si w rejonach wejciowych i wyjciowych, prowadzi do natychmiastowego tworzenia w naszym umyle obrazw i skrytej manipulacji nimi. Na podstawie tych obrazw, o ktrych szerzej bd mwi na dalszych stronicach, interpretowa moemy sygnay docierajce do wczesnej kory czuciowej i tworzy na ich podstawie pojcia, ktre jestemy w stanie kategoryzowa. Moemy nabywa strategie rozumowania i podejmowania decyzji; moemy wybiera motoryczne
114

reakcje z ich listy' dostpnej w naszym mzgu, a nawet tworzy nowe reakcje ruchowe: zbudowane umylnie i zgodnie z nasz wol grupy dziaa, ktre obejmowa mog wszelkiego rodzaju czynnoci, poczwszy od walenia pici w st, poprzez niaczenie dziecka, pisanie listw do redakcji a po granie Mozarta na fortepianie. Pomidzy picioma gwnymi czuciowymi rejonami wejciowymi mzgu oraz trzema gwnymi rejonami wyjciowymi ley kora kojarzeniowa, zwoje mzgowe, wzgrze, kora ukadu limbicznego oraz jdra limbiczne, pie mzgu oraz mdek. W caoci w organ" informacji i zarzdzania, owo wielkie zbiorowisko rnorodnych systemw wada zarwno przyrodzon, jak i nabyt wiedz o ciele waciwym, o wiecie zewntrznym i o samym mzgu - o jego interakcji z ciaem waciwym i wiatem zewntrznym. Wiedza ta wykorzystywana jest w procesie tworzenia i operowania wyjciami motorycznymi i mentalnymi wejciami, a wic i obrazami, ktre skadaj si na nasze myli. Sdz, e w zasb wiedzy o faktach i strategiach skadowany jest w upieniu, stanie zawieszenia", w formie reprezentacji dyspozycyjnych", wanie w owych poredniczcych czciach mzgu. Regulacja biologiczna, pami przeszych stanw czy planowanie przyszych dziaa jest rezultatem wsppracy nie tylko wczesnej kory ruchowej i czuciowej, lecz rwnie rejonw poredniczcych.

ZINTEGROWANY UMYS TWOREM DZIAANIA ROZPROSZONYCH KOMPONENTW

Do faszywych przekona, z ktrymi czsto spotykamy si u osb rozwaajcych funkcjonowanie mzgu, naley to, i tak liczne cieki przetwarzania informacji czuciowej, ktra dociera do mzgu - widokw i dwikw, smakw i zapachw, ksztatw przedmiotw i charakteru ich powierzchni - funkcjonuj w jednej i tej samej strukturze mzgu. Z jakich przyczyn rozsdne zdaje si im uznawanie, e to, co czy si w umyle, musi te rozgrywa si w jednym miejscu w mzgu, w ktrym
115

cz i mieszaj si sygnay zmysowe o rnorakim charakterze. Metaforyka, ktr zazwyczaj taki punkt widzenia si podpiera, nawizuje do czego w rodzaju wielkiego projektora filmowego przystosowanego do wywietlania filmw we wspaniaym technikolorze, ze stereofonicznym dwikiem, a moe nawet ciek zapachow. Szeroko o tej koncepcji pisa Daniel Dennett, ktry nazywa j kartezjaskim teatrem". Na gruncie kognitywizmu dowid on w sposb przekonywajcy, i teatr" taki istnie nie moe2. Ja rwnie cho na gruncie neurologicznym - utrzymuj, e jest to bdna koncepcja. Przedstawi tutaj w skrcie swoje tezy, ktre szczegowo wyuszczyem w innych miejscach3. Mj gwny argument przeciwko koncepcji istnienia w mzgu rejonu integracyjnego opiera si na tym, i nie ma w mzgu adnego pojedynczego rejonu, ktry przystosowany byby do jednoczesnego przetwarzania reprezentacji pochodzcych ze rde o rnych modalnociach czuciowych, dowiadczanych jednoczenie - np. dwiku, ruchu, ksztatu, koloru w odpowiednim rozoeniu czasowym i przestrzennym. Zaczynamy dopiero mozolnie odnajdywa miejsca, gdzie najprawdopodobniej powstaj obrazy dla kadej ze zmysowych modalnoci. Nie ma jednak w mzgu adnego miejsca, do ktrego kierowane byyby te produkty". To prawda, e jest w mzgu kilka rejonw, w ktrych zbiega si mog sygnay z rnych obszarw wczesnej kory czuciowej. Niektre z nich w istocie odbieraj bardzo rnorodne sygnay o wielu modalnociach (np. kora wchomzgowia oraz okolic przynosowych). Jednak integracja sygnaw, z jak mamy w owych orodkach do czynienia, nie daje w wyniku czego, co mogoby si sta baz zintegrowanego umysu. Zniszczenie owych rejonw konwergencji, nawet jeli nastpi w obydwu pkulach, wcale nie wyklucza integralnoci umysu", cho powoduje inne neurologiczne dolegliwoci, jak choby upoledzenie procesw uczenia si. Bardziej owocne bdzie zapewne przyj, i nasze silne poczucie integralnoci umysu rodzi si z faktu wspdziaania makroskopowych systemw mzgowych, opierajcego si na synchronizacji funkcjonowania poszczeglnych komponentw.
116

Klucz ley zatem we waciwym rozoeniu procesw w czasie. Jeli mamy do czynienia z dziaaniami anatomicznie odrbnych okolic mzgu, ktre jednak pojawiaj si w przyblieniu w tym samym przedziale czasowym, moliwe jest ich skoordynowanie i stworzenie wraenia, i rozgrywaj si one w tym samym miejscu. Zauwamy jednak, e w adnym stopniu nie wyjania nam to, jak czynnik czasu wpywa na ow koordynacj, a tylko sugeruje, i synchronizacja jest istotn czci tego mechanizmu. Koncepcja integracji poprzez synchronizacj pojawia si w poprzednim dziesicioleciu i obecnie zdaje si przewaa w pracach wielu teoretykw4. Jeli mzg potrafi poprzez synchronizacj integrowa przebiegajce niezalenie procesy, tworzc na ich podstawie znaczc kombinacj, to jest to zapewne rozwizanie rozsdne i ekonomiczne, cho nie pozbawione problemw i ryzyka. Gwnym ryzykiem jest zaburzenie samej synchronizacji. Kada usterka mechanizmu, ktry j zapewnia, z duym prawdopodobiestwem prowadzi moe do integracji rzekomej czy wrcz d e z i n t e g r a c j i . Na tym wanie moe polega istota stanu dezorientacji spowodowanego urazami gowy lub niektrymi objawami schizofrenii czy innych chorb. Zasadniczy problem polega wic tutaj na zagwarantowaniu synchronizacji w dziaaniu poszczeglnych orodkw przez czas wystarczajcy do stworzenia na podstawie pyncych z nich informacji znaczcych obrazw oraz zapewnienia moliwoci przebiegu procesw rozumowania i podejmowania decyzji, ktre z owych obrazw czyni uytek. Innymi sowy, owo powizanie w czasie wymaga potnych i efektywnych mechanizmw uwagi oraz pamici operacyjnej, ktrych natura - j a k si zdaje - zgodzia si nam dostarczy. Kady zmys wyposaony jest prawdopodobnie we wasne, lokalne mechanizmy uwagi oraz pamici operacyjnej. Jeli jednak chodzi o globalne procesy koncentracji oraz pracy pamici operacyjnej, to zarwno badania nad ludmi, jak i zwierztami wskazuj, i kora przedczoowa oraz niektre struktury ukadu limbicznego (przednia cz obrczy) s tutaj nieodzowne5. Tajemnicze powizania pomidzy tymi procesami i omawianymi na pocztku tego rozdziau systemami mzgu staj si teraz janiejsze.
117

OBRAZY TERANIEJSZOCI, OBRAZY PRZESZOCI, OBRAZY PRZYSZOCI I Wiedza o faktach, ktra potrzebna nam jest w rozumowaniu i podejmowaniu decyzji, pojawia si w umyle w formie obrazw. Zastanwmy si przez chwil nad nerwowym podoem ich powstawania. Jeli patrzysz przez okno na jesienny krajobraz, suchasz brzmicej w tle muzyki, wodzisz palcami po gadkiej, metalowej powierzchni czy te czytasz linia po linii tekst na tej stronicy, doznajesz wrae zmysowych, a w twoim umyle powstaj obrazy o rnych modalnociach czuciowych. Tworzce si w ten sposb obrazy zwane s o b r a z a m i p e r c e p c y j n y m i . Moesz jednak przesta zwraca uwag na w widok z okna, muzyk, gadko powierzchni czy oderwa uwag od tekstu i zwrci swe myli gdziekolwiek indziej. By moe mylisz wanie o cioci Frani, wiey Eiffla, gosie Placido Domingo albo o tym, co napisaem wanie o obrazach. Kad z tych myli rwnie tworz obrazy, ktre w rnym stopniu mog si opiera na ksztatach, barwach, ruchach, dwikach, wypowiedzianych i nie wypowiedzianych sowach. Obrazy ktre pojawiaj si, gdy przywoujesz pami rzeczy minionych, zwane s o b r a z a m i przyw o a n y m i (odtwarzanymi), dla odrnienia od tych budowanych bezporednio na podstawie informacji zmysowej. Dziki zdolnoci przywoywania obrazw jeste w stanie odtworzy okrelony obraz z przeszoci, ktry powsta na przykad w procesie planowania tego, co si wprawdzie nie wydarzyo, lecz co ma si - zgodnie z twymi intencjami - sta (np. zaplanowane na weekend porzdki we wasnej bibliotece). W trakcie rozwoju procesu planowania tworzye obrazy obiektw i ruchw, a twj umys konsolidowa ow fikcj w pamici. Obrazy czego, co jeszcze si nie wydarzyo i co moe nigdy si nie wydarzy, s takiej samej natury jak te, ktre dotycz faktw teraniejszoci. Tworz one raczej pami potencjalnej przyszoci ni faktycznej przeszoci. Owe rnorodne obrazy - percepcyjne, przywoane z przeszoci, jak i z planw na przyszo - s wytworami twojego mzgu.
118

Moesz by pewien jedynie tego, e s one realne dla ciebie i e inne istoty ludzkie tworz podobne obrazy. Owa oparta na obrazach koncepcja s w a t a wsplna jest dla wszystkich ludzi; dzielimy j nawet z niektrymi zwierztami. Pomidzy konstrukcjami tworzonymi przez poszczeglne jednostki w odniesieniu do zasadniczych cech ich otoczenia (struktury, dwiki, ksztaty, barwy, przestrze) obserwuje si znaczn spjno. Gdyby nasze organizmy zbudowane byy inaczej, konstrukcje mylowe tworzone przez nas w odniesieniu do wiata zewntrznego rwnie wygldayby odmiennie. Nie wiemy - i najprawdopodobniej nigdy si nie dowiemy - j a k a jest rzeczywisto obiektywna". W jaki sposb dochodzimy do tych zadziwiajcych konstrukcji mylowych? Wiele wskazuje, i preparuje je skomplikowana neuronowa maszyneria" percepcji, pamici i rozumowania. Niekiedy powstanie takich konstrukcji indukowane jest przez zdarzenia ze wiata zewntrznego w stosunku do mzgu, tj. naszego ciaa lub jego otoczenia, z niewielk pomoc pamici dugotrwaej. To wanie sytuacja, w ktrej generujemy obrazy percepcyjne. Niekiedy inicjatywa ich tworzenia i sterowanie jego procesem rodzi si w samym mzgu, w procesie sodkiego, milczcego rozmylania. To sytuacja, w ktrej, na przykad, przypominamy sobie nasz ulubion melodi lub z zamknitymi oczami przywoujemy jakie zapamitane czy cakowicie wyimaginowane sceny. Aktywno neuronw najcilej powizana z obrazami tworzonymi i przetwarzanymi przez mzg rozgrywa si we wczesnej korze czuciowej. Czynno obserwowana we wczesnej korze czuciowej, zaangaowanej w procesy percepcyjne czy te pamiciowe, jest wynikiem - mona powiedzie - zoonych procesw toczcych si na tyach sceny", w licznych okolicach kory mzgowej i lecych pod ni jder, w zwojach podstawy mzgu, jego pniu i wszdzie indziej. Krtko mwic, o b r a z y opieraj si b e z p o r e d n i o na tych i tylko na tych reprezentacjach neuronowych, ktre zorganiowane s t o p o g r a f i c z n i e i z n a j d u j s i we w c z e s n e j k o r z e czuciowej. S one tworzone pod kontrol receptorw zmysowych skierowanych na zewntrz mzgu (np. siatkwka) lub reprezentacji dyspozycyjnych zawartych w samym mzgu w rnych okolicach kory i w jdrach podkorowych.
119

KILKA SLOW O TWORZENIU OBRAZW PERCEPCYJXYCH W jaki sposb powstaj obrazy percepcyjne czego, co obserwujemy w wiecie zewntrznym (powiedzmy - krajobrazu) lub wewntrz ciaa (wemy na przykad bl lewego okcia)? W obydwu przypadkach sygnay z odpowiedniej czci ciaa (w pierwszym przypadku - oko i jego siatkwka; w drugim zakoczenia nerwowe pooone w lewym okciu), przesyane s do mzgu poprzez acuch neuronw, po ich aksonach i poprzez elektrochemiczne synapsy. Sygnay te docieraj do wczesnej kory czuciowej*. W wypadku siatkwki jest to wczesna kora wzrokowa, zlokalizowana w tylnej czci mzgu, w pacie potylicznym. Sygnay pochodzce ze stawu okciowego dotr za do wczesnej kory somatosensorycznej w okolicy ciemieniowej oraz wyspy, tj. w czci mzgu, ktrych zniszczenie objawia si min. anozognozj. Zauwamy, e znowu mamy do czynienia ze zbiorem okolic, a nie z jednym, okrelonym centrum. Okolice nalece do owego konglomeratu same w sobie rwnie s zoone, a siatka powiza, jakie tworz pomidzy sob, jest nawet jeszcze bardziej skomplikowana. Topograficznie zorganizowane reprezentacje umysowe powstaj w wyniku wspdziaania owych obszarw, a nie w wyniku dziaania jednego z nich. Uderza to, oczywicie, w fundamenty frenologii. Gdy wszystkie lub wikszo okolic wczesnej kory czuciowej zwizanych z okrelon modalnoci zmysow zostanie zniszczona, znika zdolno tworzenia obrazw opartych na tej modalnoci. Pacjent pozbawiony wczesnej kory wzrokowej nie jest w stanie wiele zobaczy. (Szcztkowe zdolnoci zmysowe daje si u takich pacjentw zaobserwowa prawdopodobnie dlatego, e nienaruszone pozostay u nich struktury korowe
* Dopiero obecnie zaczynamy rozumie funkcjonowanie mechanizmw zmysowych w tych okolicach wczesnej kory mzgowej. Prym wiod tutaj badania systemu wzrokowego, o ktrym zebrano wiele danych neuroanatomicznych, neurofizjologicznych oraz psychofizycznych. Pojawio si te bardzo duo nowych spostrzee dotyczcych ukadu somatosensorycznego oraz suchowego. Te okolice kory s ze sob dynamicznie powizane i generowane przez nie zorganizowane topograficznie reprezentacje zmieniaj si - j a k wykazay to prace kilku badaczy - w zalenoci od typu i liczby danych wejciowych6 [przyp. aut.]. 120

i podkorowe zwizane ze zmysem wzroku. W wypadkach rozlegych zniszcze wczesnej kory wzrokowej niektrzy pacjenci potrafi wskaza na rda wiata, cho twierdz, e ich nie widz; zjawisko to okrelane jest jako lepowzroczno. Kora ciemieniowa, wzgrki grne blaszki czworaczej oraz wzgrze to tylko niektre spord struktur zaangaowanych prawdopodobnie w ten proces.) Upoledzenie zmysowe moe by stosunkowo wybircze. Po zniszczeniu jednego z podsystemw wczesnej kory wzrokowej doj moe na przykad do utraty zdolnoci postrzegania kolorw. Utrata ta moe by cakowita iub moe mie jedynie charakter stumienia - wwczas pacjenci odbieraj barwy jako wyblake. Widz oni ksztaty, ruch i gbi, lecz nie kolor. W stanie takim, zwanym achromotopsj, pacjenci tworz swe wyobraenie wiata w odcieniach szaroci. Cho wczesna kora czuciowa oraz tworzone przez ni topograficznie zorganizowane reprezentacje niezbdne s dla zaistnienia w naszej wiadomoci obrazw, to jednak okazuje si, e same one nie wystarcz. Innymi sowy, gdyby nasz mzg potrafi tworzy doskonae, topograficznie zorganizowane reprezentacje, a nie by w stanie dalej nic z nimi pocz, wtpi, czy kiedykolwiek moglibymy stawa si wiadomi owych reprezentacji jako obrazw umysowych. Skd wiemy, e s to nasze obrazy? Takie rozwizanie nie uwzgldniaoby subiektywnoci, kluczowej cechy wiadomoci. Musz wic zosta spenione inne, dodatkowe warunki. W istocie, owe reprezentacje neuronowe musz zosta skorelowane w czasie z tymi, ktre tworz neuronow baz naszego ja". Zagadnienie to pojawi si ponownie w rozdziaach 7 i 10. Tutaj chc jedynie powiedzie, e ja" nie jest z pewnoci owym niesawnym homunkulusem, karzekiem ukrytym wewntrz naszego mzgu, ktry odbiera i analizuje obrazy tworzone przez mzg. Jest to raczej nieustannie zmieniajcy si stan neurobiologiczny. Lata uzasadnionych atakw na koncepcj homunkulusa sprawiy, i wielu teoretykw zaczo si rwnie lka formuowania koncepcji Ja". Jednak neuronowe J a " nie musi mie z homunkulusem nic wsplnego. Jeli co w ogle powinno wywoywa lk, to idea poznania bezpodmiotowego.

121

PRZECHOWYWANIE I ODTWARZANIE OBRAZW

I I

Obrazy nie s przechowywane w formie podobizn przedmiotw, wydarze, sw czy zda. Mzg nie gromadzi polaroidowych zdj ludzi, rzeczy ani krajobrazw. Nie przechowuje tam z nagraniami muzyki i gosw. Nie przetrzymuje adnych plansz z podpowiedziami ani slajdw do telepromptera* w rodzaju tych, ktre pozwalaj politykom zarabia na ich chleb powszedni. Krtko mwic, wydaje si, e mzg nie gromadzi trwaych obrazw niczego, nawet w zminiaturyzowanej formie. Nie ma tam adnych mikrofisz, mikrofilmw ani wydrukw. Biorc pod uwag olbrzymi ilo wiedzy, jak zdobywamy w naszym yciu, z pewnoci wywoaoby to problem niewystarczajcej pojemnoci pamici. Jeli mzg zorganizowany byby niczym tradycyjna biblioteka, w pewnej chwili skoczyyby si nam wolne pki, jak to si dzieje w prawdziwych bibliotekach. Co wicej, taka strategia przechowywania informacji powodowaaby rwnie kopoty z efektywnoci jej wyszukiwania. Zdajemy sobie jasno spraw z tego, e gdy odtwarzamy z pamici jaki obiekt, to nie otrzymujemy jego dokadnego obrazu, lecz tylko pewn i n t e r p r e t a c j , nowo utworzon wersj oryginau. Co wicej, wraz z naszym wiekiem i dowiadczeniem, ksztat wersji tych samych obiektw ewoluuje. adne z tych zjawisk nie jest zgodne z koncepcj przechowywania w pamici gotowych, niezmiennych kopii obiektw, co ju kilkadziesit lat temu zauway brytyjski psycholog, Frederic Bartlett, proponujc koncepcj, w myl ktrej pami funkcjonuje gwnie na zasadzie rekonstrukcji 7 . Zaprzeczenie istnienia w mzgu trwaych obrazw czegokolwiek musimy w jaki sposb pogodzi z dzielonym przez nas wszystkich odczuciem, e p o t r a f i m y odtworzy przed oczami (czy uszami) naszego umysu przybliony obraz przeszych dozna. Nie zmienia tego fakt ich niedoskonaoci, braku precyzji ani fakt, e nie s one tak ywe jak obrazy stanowice ich pierwowzory.
* Urzdzenie wywietlajce tekst przemwienia osobie wystpujcej przed kamerami telewizji [przyp. tum.]. 122

Pena wahania odpowied na to pytanie sugeruje, e obrazy mentalne s konstrukcjami chwilowymi, prbami replikacji wzorcw, ktre kiedy zostay postrzeone. Prawdopodobiestwo osignicia idealnej replikacji jest tutaj niskie, natomiast prawdopodobiestwo dobrego odtworzenia moe by wysze lub nisze, w zalenoci od warunkw, w jakich obrazy zostay zapamitane i w jakich s przywoywane. Odtwarzane obrazy zazwyczaj utrzymywane s w wiadomoci jedynie przelotnie i chocia mog okaza si dobrymi replikami rzeczywistoci, to jednak czsto s niedokadne lub niepene. Podejrzewam, e jawnie przywoywane obrazy umysowe powstaj za przyczyn przejciowego, synchronicznego odpalania" odpowiednich ukadw neuronw, gwnie w tej samej wczesnej korze czuciowej, w ktrej wczeniej doszo do odpalania" ukadu neuronw odpowiadajcego reprezentacji zmysowej tego obiektu. W wyniku tej aktywacji powstaa pierwotna, topograficznie zorientowana reprezentacja. Za takim modelem przemawia kilka argumentw teoretycznych, jak i wyniki prac dowiadczalnych. W stanie zwanym achromatopsj, o ktrym bya mowa wczeniej, lokalne uszkodzenie wczesnej kory wzrokowej prowadzi nie tylko do utraty zdolnoci percepcji barw, lecz rwnie utraty barwnej wyobrani. Bdc achromatopat, nie jeste w stanie w y o b r a z i sobie barw. Jeli poprosz ci o wyobraenie sobie banana, bdziesz w stanie odtworzy przed oczyma wyobrani jego ksztat, lecz nie kolor. Bdziesz widzia go w odcieniach szaroci. Jeli barwna wiedza" przechowywana byaby gdzie indziej, w systemie innym ni ten odpowiedzialny za percepcj barw, achromatopaci nadal byliby zdolni do wyobraania sobie barw, choby ich ju nie postrzegali. Ale tak nie jest. Pacjenci z rozlegymi uszkodzeniami wczesnej kory wzrokowej trac zdolno tworzenia wyobrae wizualnych. Potrafi jednak nadal korzysta z nabytej wiedzy o dotykowych oraz przestrzennych wasnociach przedmiotw; potrafi rwnie odtwarza obrazy dwikowe. Wstpne badania nad przypominaniem sobie obrazw wizualnych z wykorzystaniem pozytronowej tomografii emisyjnej (PET, positron emission tomography), techniki neuroobrazowania oraz funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (FMR,
123

functional magnetic resonance) potwierdzaj t koncepcj. Grupa Stevena Kosslyna, Hanna Damasio i Thomas Grabowski oraz inni badacze, odkrya, e przywoywanie obrazw wizualnych uaktywnia midzy innymi wczesn kor wzrokow. W jaki sposb tworzymy topograficznie zorientowane reprezentacje niezbdne do dowiadczania przywoywanych obrazw? Sdz, i owe reprezentacje konstruowane s chwilowo na zlecenie nabytych neuronowych wzorcw dyspozycyjnych, przechowywanych w innym miejscu mzgu. Uywam tu terminu wzorce dyspozycyjne", gdy w gruncie rzeczy ich rol jest wydawanie dyspozycji innym zespoom neuronw i aktywowanie ich funkcjonowania w caym mzgu, w obwodach, ktre stanowi czci tego samego systemu i z ktrymi istniej silne poczenia neuronowe. Reprezentacje dyspozycyjne funkcjonuj jako wzorce potencjalnych zachowa neuronw w ich niewielkich skupiskach, ktre nazywam strefami konwergencji". A zatem reprezentacje dyspozycyjne aktywuj neurony lece w okrelonych skupiskach. Dyspozycje odnoszce si do przywoywalnych obrazw zostay nabyte w procesie uczenia si, tote moemy powiedzie, i tworz one pami. Strefy konwergencji, ktrych reprezentacje dyspozycyjne mog dawa w rezultacie obrazy, gdy oddziauj one na wczesn kor czuciow, rozmieszczone s w korze kojarzeniowej wyszego rzdu (w okolicach potylicznych, skroniowych, ciemieniowych i czoowych) oraz w zwojach podstawy mzgu i strukturach limbicznych. To, co reprezentacja dyspozycyjna przechowuje w niewielkiej grupce swych synaps, nie jest samo w sobie obrazem", lecz daje rodki do jego odtworzenia. Jeli masz dyspozycyjn reprezentacj twarzy cioci Frani, reprezentacja ta nie zawiera jej twarzy jako takiej, lecz odpowiednie wzorce aktywacji neuronw, ktre pozwalaj wywoa chwilow rekonstrukcj tego obrazu we wczesnej korze wzrokowej. Tych kilka reprezentacji dyspozycyjnych, ktre musz si mniej lub bardziej synchronicznie aktywowa, by przywoa przed oczy twojej wyobrani obraz twarzy cioci Frani, rozmieszczonych jest w rnych okolicach kory wzrokowej oraz kory kojarzeniowej wyszego rzdu (przypuszczam, e gw124

ie w okolicach potylicznych oraz skroniowych)3. Tak samo zorganizowany jest w proces w odniesieniu do wiata dwikw. Dyspozycyjne reprezentacje gosu cioci Frani pooone s w suchowej korze kojarzeniowej, ktra moe aktywowa wczesn kor suchow i generowa w niej chwilowo przyblion reprezentacj gosu cioci Frani. Rekonstrukcja obrazw nie opiera si tylko na jednej, ukrytej procedurze. Peny obraz cioci Frani jako czowieka nie jest umiejscowiony w jednym rejonie twojego mzgu. Jest rozproszony w nim caym, w formie rozlicznych, odpowiadajcych rnym aspektom jej osoby reprezentacji dyspozycyjnych. Gdy zdobywasz si na wspomnienie cioci Frani, a ona zaczyna si wyania z rnych rodzajw wczesnej kory mzgowej (kory wzrokowej, suchowej itd.) w postaci topograficznych reprezentacji, to w przedziale czasowym, w ktrym tworzysz jakie wyobraenie jej osoby, jest ona obecna jedynie w odseparowanych obrazach.
n

Gdyby uczestniczc w wyimaginowanym eksperymencie naukowym, ktry by moe odbdzie si za kilkadziesit lat, mg dosta si do czyich w i z u a l n y c h reprezentacji dyspozycyjnych cioci Frani, podejrzewam, e nie zobaczyby tam niczego, co przypominaoby jej twarz. Reprezentacje dyspozycyjne nie s bowiem zorganizowane topograficznie. Lecz gdyby mg zaobserwowa przebieg aktywnoci neuronw w czyjej wczesnej korze wzrokowej, w jakie sto milisekund po tym, gdy strefy konwergencji odpowiedzialne za pamitanie wygldu twarzy cioci Frani wysay do niej swe sygnay, prawdopodobnie byby w stanie dostrzec ukady aktywnoci wykazujce pewne podobiestwo do topografii twarzy cioci Frani. Pomidzy tym, co wiesz o jej twarzy, a tym, co ujrzaby w obwodach neuronowych wczesnej kory wzrokowej kogo, kto rwnie j zna i wanie o niej pomyla, zachodziaby zgodno. Dostpne s ju dowody eksperymentalne na to, e proces ten przebiega w taki wanie sposb. Wykorzystujc metod obrazowania neuroanatomicznego, R. B. H. Tootell pokaza, e gdy mapa widzi pewien ksztat (jak np. kwadrat czy krzy), topografia pobudzonych neuronw wczesnej kory wzrokowej odpowiada jego ksztatowi 10 . Innymi sowy, niezaleny obser125

bodziec

zwierz dowiadcza! ne ^ H |

Ryc. 5-2. Obserwator p<j. trzcy na bodziec wzrokowy pokazany zwierzciu dowiadczalnemu, ktry widzi jednoczenie aktywno kory wzrokowej owe. go zwierzcia spowodowan obserwacj bodca, dostrzee znaczce podobiestwo pomidzy ksztatem bodca oraz ukadem pobudzonych neuronw & pierwotnej korze wzrokowej (warstwa 4CJ. Ilustracja bodca i obraz mzgowy pochodz z pracy Rogera Tbotella, ktry przeprowadza ten eksperyment.

strukturalnych zmian na poziomie mikroskopowym w gaziach wkien nerwowych (aksonach i dendrytachP. Reprezentacje dyspozycyjne egzystuj w formach potencjalnych i podlegaj aktywacji niczym miasto Brigadoon.

WIEDZA WCIELONA W REPREZENTACJACH DYSPOZYCYJNYCH

Reprezentacje dyspozycyjne skadaj si na cao naszej wiedzy, obejmujc zarwno wiedz wrodzon, jak i nabyt poprzez dowiadczenie. Wiedza wrodzona opiera si na reprezentacjach dyspozycyjnych ulokowanych w podwzgrzu, pniu mzgu oraz ukadzie limbicznym. Czytelnik moe wyobrazi j sobie jako niezbdne do przetrwania rozkazy suce regulacji biologicznej (tj. dotyczce kontroli metabolizmu, popdw i instynktw). Kontroluj one liczne procesy, lecz nigdy nie przybieraj form umysowych obrazw. Zajm si nimi w nastpnym rozdziale. Wiedza nabyta opiera si na reprezentacjach dyspozycyjnych w korze wyszego rzdu i w licznych jdrach podkorowych. Niektre z tych reprezentacji zawiera mog zapisy wiedzy, ktr moemy zobrazowa", a ktra wykorzystana moe by w poruszaniu si, rozumowaniu, planowaniu czy dziaaniach twrczych. Inne zawieraj zbiory regu i strategii, na podstawie ktrych moemy na owych obrazach operowa. Nabywanie nowej wiedzy osiga si poprzez sta modyfikacj takich wanie reprezentacji dyspozycyjnych. Aktywowanie reprezentacji dyspozycyjnych moe przynie rne rezultaty. Mog one aktywowa inne reprezentacje dyspozycyjne, z ktrymi powizane s silnie poprzez struktur obwodw (reprezentacje dyspozycyjne w korze pata skroniowego mog na przykad aktywowa reprezentacje w korze pata potylicznego, ktre s czci tych samych wzmocnionych systemw). Mog one rwnie wygenerowa topograficznie zorganizowan reprezentacj poprzez bezporednie przesanie sygnaw do wczesnej kory czuciowej lub aktywo127

wator, patrzcy na zewntrzny bodziec oraz na to, co si dzieje w mzgu, dostrzega pomidzy tymi obrazami strukturalne podobiestwo (zob. ryc. 5-2). Podobne rozumowanie mona zastosowa w odniesieniu do spostrzee Michaela Merzenicha, dotyczcych dynamicznych wzorcw reprezentacji ciaa w korze somatosensorycznej11. Uwzgldnijmy jednak to, i posiadanie takiej reprezentacji ulokowanej gdzie w korze mzgowej n i e jest rwnoznaczne - jak zauwayem wczeniej z byciem wiadomym jej posiadania. Jest to warunek konieczny, lecz nie wystarczajcy. Ib, co nazywam reprezentacjami dyspozycyjnymi, stanowi upiony potencja, ktry oywa pod wpywem aktywowania si w odpowiednich sekwencjach, na okrelony czas, odpowiednich ukadw neuronw, ktre oddziauj na inne, okrelone skupiska neuronw. Pomimo licznych nowych osigni w zakrojonych na szerok skal badaniach modyfikacji synaptycznej nikt nadal nie wie, jak moe wyglda kod" zapisu zawartego w owych skupiskach. Prawdopodobne wydaje si takie wyjanienie: Aktywacja ukadw neuronw jest wynikiem wzmacniania lub osabiania synaps, ktre z kolei wynika ze
126

wanie innych reprezentacji dyspozycyjnych w tym samy^ wzmocnionym systemie. S te w stanie zainicjowa ruc^ poprzez aktywowanie kory ruchowej lub zwojw podstawy mzgu Pojawienie si przed oczami" umysu przywoanego obrazu to nastpstwo rekonstrukcji przejciowych wzorcw (ktre metaforycznie nazwa mona mapami) w korze czuciowej. Im. pulsem do stworzenia takiej rekonstrukcji jest aktywacja reprezentacji dyspozycyjnej, ktra moe by zlokalizowana w dowolnym miejscu mzgu, w korze kojarzeniowej. Ten sam rodzaj mapowanej aktywacji pojawia si w korze ruchowej, a reprezentacje dyspozycyjne, na podstawie ktrych powstaje ruch, zlokalizowane s w korze przedruchowej, zwojach podstawy mzgu oraz korze limbicznej. Istniej dowody, i aktywuj one zarwno ruchy ciaa, jak i ich wewntrzne obrazy. Te ostatnie, ze wzgldu na bezzwoczn natur ruchw, najczciej nie s dostrzegane, gdy przysania je wiadomo ruchu samego w sobie.

MYL JEST ZBUDOWANA GWNIE Z OBRAZW Czsto mwi si, i na myl skada si znacznie wicej ni sam tylko obraz - e jest to twr zbudowany rwnie ze sw i nieobrazowych symboli abstrakcyjnych. Z pewnoci nikt nie zaprzeczy, e myl zawiera sowa i symbole arbitralne. Lecz stwierdzenie takie pomija fakt, i zarwno sowa, jak i symbole arbitralne oparte s na topograficznie zorganizowanych reprezentacjach i mog si sta obrazami. Wikszo sw uywanych przez nas w naszej mowie wewntrznej", zanim wypowiemy lub napiszemy zdanie, egzystuje w naszej wiadomoci jako suchowe lub wzrokowe obrazy. Gdyby nie mogy one sta si cho najbardziej ulotnymi obrazami, nie mogyby podlega naszemu poznaniu 13 . Jest to prawd nawet w wypadku tych topograficznie zorganizowanych reprezentacji, ktre nie s przez nas postrzegane w penym wietle wiadomoci, a aktywuj si skrycie. Z eksperymentw wykorzystujcyeh priming wiadomo, e cho reprezentacje te przetwarza128

ne s sub rosa, to mog wpywa na bieg procesu mylenia, chwil pniej nawet przebi si do wiadomoci. (Priming polega na aktywowaniu reprezentacji w stopniu niepenym lub aktywowaniu jej bez zwracania ku niej uwagi.) Zjawiska tego dowiadczamy niemal na kadym kroku. Po oywionej rozmowie z udziaem kilku osb sowo lub zdanie, ktrego nie dosyszelimy w czasie dyskusji, nagle wynurza si z gbin naszego umysu. Moemy by zaskoczeni tym, i nie dostrzeglimy go - jak to moliwe?! - a nawet stara si sprawdzi jego realno, pytajc na przykad: Czy faktycznie powiedziae, e...?" Osoba X w istocie wypowiedziaa te sowa, lecz poniewa koncentrowae si na osobie Y, twoja uwaga odwrcona bya od reprezentacji tworzonych w odniesieniu do osoby X. Utrwalay si one jednak w pamici dyspozycyjnej. Gdy twoja koncentracja na osobie Y ulega rozlunieniu, to -jeli nie dosyszane slowTa miay dla ciebie znaczenie - ich dyspozycyjna reprezentacja pozwolia odtworzy topograficznie zorientowane reprezentacje we wczesnej korze czuciowej. Poniewa tym razem bye ich wiadomy, stay si obrazami. Przy okazji zauwamy, i nigdy nie tworzymy reprezentacji dyspozycyjnych, nie utworzywszy wczeniej topograficznie zorganizowanych reprezentacji percepcyjnych. Zdaje si, e nie ma anatomicznej drogi, ktr mona by doprowadzi zoon informacj sensoryczn do wspierajcej mechanizm reprezentacji dyspozycyjnych kory kojarzeniowej z pominiciem wczesnej kory czuciowej. (Nie musi to by prawda w wypadku prostych informacji sensorycznych.)
a

Powysze uwagi odnosz si take do symboli, ktre moemy wykorzystywa w rozwizywaniu w mylach problemw matematycznych (cho zapewne nie do wszystkich form mylenia matematycznego). Gdyby symbole te nie byy obrazami, nie znalibymy ich i nie bylibymy w stanie wiadomie nimi operowa. Co interesujce, niektrzy wnikliwi i samowiadomi matematycy i fizycy opisuj swoje mylenie jako zdominowane przez obrazy. Czsto s to obrazy wizualne, a niekiedy nawet somatosensoryczne. Nic dziwnego, e Benoit Mandelbrot, ktrego yciowe dzieo dotyczyo geometrii fraktali, mawia, e zawsze myli obrazami 14 . Opowiada mi on, i fizyka Richarda Feynmana nie cieszyo nigdy samo patrzenie
129

na rwnania, jeli nie mg jednoczenie obserwowa towarzyszcej im ilustracji (zauwamy, e w istocie i ilustracje i rwnania s obrazami). Albert Einstein nie mia adnych wtpliwoci co do natury procesw mylowych: Sowa czy jzyk, pisany czy mwiony, zdaj si nie odgrywa adnej roli w mechanizmie mylenia. Wydaje si, e jednostkami psychicznymi, ktrymi posuguje si myl, s pewne znaki oraz bardziej lub mniej jasne obrazy, ktre mog by na zawoanie" odtwarzane i czone. Oczywicie pomidzy tymi elementami i odpowiednimi pojciami logicznymi istniej pewne powizania. Jest rwnie oczywiste, e pragnienie dokonania logicznych powiza pomidzy pojciami jest emocjonaln baz tej subtelnej gry wykorzystujcej wspomniane jednostki. Dalej w tym samym tekcie stawia on spraw jeszcze janiej: Elementy, o ktrych mowa, s w moim przypadku wizualne i... miniowe. Konwencjonalne sowa i inne znaki wymagaj mudnych poszukiwa jedynie w drugim stadium, gdy wspomniana gra asocjacji jest ju w peni wyksztacona i moe zosta przywoana na yczenie15. A zatem obrazy s najprawdopodobniej gwnym skadnikiem naszych myli, niezalenie od modalnoci zmysowej, w odniesieniu do ktrej powstaj, jak rwnie niezalenie od tego, czy dotycz przedmiotw, procesw z udziaem przedmiotw, sw czy innych symboli jzykowych, ktre odpowiadaj przedmiotom lub procesom. Za owymi obrazami kryj si w istocie liczne, rzadko uwiadamiane lub cakowicie niewiadome procesy, ktre steruj wytwarzaniem i rozwojem tych obrazw w czasie i przestrzeni. Procesy te wykorzystuj reguy i strategie ucielenione w postaci reprezentacji dyspozycyjnych. S one niezbdne dla samego procesu mylenia, cho nie stanowi z a w a r t o c i naszych myli. Obrazy, ktre odtwarzamy z pamici, pojawiaj si obok obrazw tworzonych na podstawie docierajcych w danej chwili bodcw zewntrznych. Te, ktre wydobywamy z wntrza naszego mzgu, s mniej wyraziste ni te, ktrych rdo ley na zewntrz. Jak okreli to David Hume, s one wyblake" w porwnaniu z ywymi" obrazami wytwarzanymi przez bodce spoza mzgu. Niemniej jednak pozostaj obrazami.
130

KILKA SW O ROZWOJU UKADU NERWOWEGO Jak wspomniaem, systemy i obwody mzgu, tak jak i operacje, ktrych one dokonuj, opieraj si na ukadach pocze pomidzy neuronami oraz na mocy synaps, ktre te poczenia tworz. Lecz w jaki sposb i kiedy dochodzi do tworzenia owych ukadw pocze? Czy powstaj one w tym samym okresie we wszystkich systemach caego mzgu? Czy gdy raz si ukonstytuuj, trwaj ju nie zmienione? Nie znamy jeszcze jednoznacznych odpowiedzi na te pytania. Chocia nasza wiedza w tej dziedzinie stale si zmienia i nie powinnimy na niej nadmiernie polega, powiedzie mona, i sprawy mog si mie nastpujco: 1. Ludzki genom (suma wszystkich genw w naszych chromosomach) nie determinuje cakowicie struktury naszego mzgu. Genw jest zbyt mao, by mogy odda szczegowo struktur i pooenie wszystkich narzdw naszego organizmu, a w szczeglnoci mzgu, w ktrym miliardy neuronw tworz poczenia synaptyczne. Dysproporcja ta nie jest subs telna. Mamy prawdopodobnie okoo 10 (100 000) genw, 15 podczas gdy w naszym mzgu jest ponad 10 (biliard) synaps. Co wicej, indukowanemu genetycznie formowaniu tkanek towarzysz interakcje pomidzy komrkami, w ktrych wan rol odgrywaj czsteczki odpowiedzialne za przyleganie midzykomrkowe oraz midzywarstwowe. Zjawiska rozgrywajce si pomidzy komrkami w czasie rozwoju tkanki po czci steruj sposobem wyraania informacji zawartej w genach, ktra peni zasadnicz rol w kierowaniu procesem rozwoju. Moemy zatem powiedzie, e cho geny okrelaj wiele waciwoci strukturalnych, to znaczn ich cz determinuje rwnie sama aktywno yjcego organizmu 16 . 2. Genom pomaga w mniej lub bardziej cisym ustaleniu struktury wielu istotnych systemw i obwodw w ewolucyjnie starszych czciach ludzkiego mzgu. Cho nadal niezmiernie potrzebne s nowoczesne badania rozwojowe nad
131

tymi czciami mzgu i chocia w naszych pogldach wiele si moe w ich wyniku zmieni, to powysze stwierdzenie wydaje si niemal pewne w odniesieniu do pnia mzgu, podwzgrza, podstawy przodomzgowia, a cakiem prawdopodobne w odniesieniu do ciaa migdaowatego i okolic obrczy. (O tych strukturach i ich funkcjach powiem wicej w nastpnym rozdziale.) Gwne cechy tych czci mzgu s wsplne dla czowieka i wielu innych gatunkw. Zasadnicz rol struktur tych rejonw jest sterowanie podstawowymi procesami yciowymi bez odwoywania si do umysu i rozumowania. Wrodzone* ukady aktywacji neuronw w tych obwodach nie generuj obrazw (cho konsekwencje ich dziaania mog by obrazowane); steruj one niezbdnymi do przetrwania mechanizmami regulacji homeostatycznej. Bez tych obecnych w mzgu w chwili urodzenia obwodw nie bylibymy w stanie oddycha, utrzymywa rytmu bicia serca, rwnowagi metabolicznej, poszukiwa poywienia i schronienia, unika przeladowcw i podtrzymywa gatunku. Bez owej lecej u podstaw naszej egzystencji regulacji biologicznej nie byoby moliwe przetrwanie jednostki ani gatunku. Wrodzone obwody neuronowe maj jeszcze inne znaczenie, ktre musz podkreli, gdy jest ono z reguy pomijane w prbach konceptualizacji systemw nerwowych odpowiedzialnych za umys i zachowanie: Obwody w r o d z o n e b i o r u d z i a n i e tylko w reg u l a c j i biologicznej ciaa, a l e t a k e w rozwoju i dojrzaej a k t y w n o c i ewolucyjnie modych strukt u r mzgu. 3. Forma obwodw neuronowych w pniu mzgu czy podwzgrzu jest zdeterminowana przede wszystkim przez genom, podczas gdy charakter obwodw w pozostaych czciach
* Prosz zauway, e gdy uywam sowa wrodzone" (tj. obecne w chwili narodzin"), nie wykluczam roli rodowiska i uczenia si w determinowaniu struktur czy wzorcw aktywnoci. Nie wykluczam rwnie potencjau przystosowawczego, ktrego dostarcza dowiadczenie. Mwi o cechach wrodzonych" w rozumieniu, w jakim William James uywa terminu wczeniej okrelone" (preset) w odniesieniu do struktur lub ukadw, ktre w znacznym stopniu - cho nie wycznie - zdeterminowane s przez genom i dostpne s ju noworodkom, by zapewni im osignicie waciwej regulacji homeostatycznej [przyp. aut.]. 132

mzgu trwa przez cae ycie jednostki w procesie rozwoju osobniczego oraz interakcji, w jakie wchodzi z otoczeniem i innymi ludmi. Ze znacznym prawdopodobiestwem mona powiedzie, i genom daje jedynie oglne wskazwki co do konstrukcji ewolucyjnie modszych czci mzgu, nie za dokadny plan ich systemw i obwodw. Skd zatem bierze si pniej w plan szczegowy? Ot rodzi s i on pod w p y w e m c z y n n i k w r o d o w i s k o w y c h , uzupenionych i j e d n o c z e n i e o g r a n i c z o n y c h przez wpywy obwodw r e g u l a c j i biologicznej, k t r e m a j c h a r a k t e r wrodzony, a o k t r y c h budowie precyzyjne informacje z a w i e r a genom. Zatem aktywno sterowanych danymi pyncymi z dowiadczenia obwodw modej czci mzgu (np. kory nowej) jest niezbdna, by stworzy okrelone klasy reprezentacji neuronowych, na ktrych oparte jest funkcjonowanie umysu. Lecz kora nowa nie moe tworzy obrazw, jeli nie wsppracuj z ni w peni sprawne pradawne katakumby mzgu" (czyli podwzgrze i pie mzgu). W takim systemie brak nadal jednego ogniwa. Mamy tutaj obwody, ktrych funkcj jest regulacja biologiczna ciaa i zapewnienie organizmowi przetrwania poprzez sterowanie wewntrznymi operacjami biochemicznymi ukadu dokrewnego, immunologicznego, trzewi oraz popdami i instynktami. Dlaczego obwody te miayby wpywa na ksztatowanie si nowszych i bardziej plastycznych czci mzgu, ktre zajte s budowaniem reprezentacji zdobywanego przez nas dowiadczenia? Odpowied na to wakie pytanie ley w tym, i zarwno dowiadczenia, jak i reakcje na nie -jeli maj to by reakcje przystosowawcze - musz podlega ocenie i ksztatowaniu na podstawie zbioru fundamentalnych dla organizmu preferencji dotyczcych kwestii przetrwania. Poniewa owa ocena oraz ksztatowanie maj dla organizmu ywotne znaczenie, same geny zawieraj informacj o tym, e wrodzone obwody musz wywiera znaczny wpyw na ksztatowanie si niemal wszystkich tych obwodw, ktre mog by modyfikowane przez
133

nabywane dowiadczenie. Wpyw ten dokonuje si w duej mierze poprzez neurony-modulatory, ktre oddziauj na ca reszt obwodw. Neurony-modulatory pooone s w pniu mzgu oraz podstawie przodomzgowia i podlegaj wpywowi wszystkich interakcji, w jakie angauje si organizm. Wysyaj one neurotransmitery (takie jak dopamina, noradrenalina, serotonina i acetylocholina) do rozlegych rejonw kory mzgowej oraz jder podkorowych. To zmylne rozwizanie uj mona nastpujco: (1) Wrodzone obwody regulacji biologicznej zaangaowane s w walk o przetrwanie organizmu i dlatego te wtajemniczone" s w to, co dzieje si w modszych rejonach mzgu. (2) Regularnie odbieraj sygnay o tym, czy dana sytuacja jest dla organizmu dobra czy za. (3) Wyraaj sw reakcj na zaistnienie sprzyjajcej lub nie sprzyjajcej organizmowi sytuacji poprzez wpyw na ksztatowanie pozostaej czci mzgu w taki sposb, by moga ona jak najefektywniej pracowa na przetrwanie organizmu. Tak wic w czasie, w ktrym z dziecka przeksztacamy si w dojrzaego czowieka, konstrukcja obwodw mzgowych reprezentujcych nasze podlegajce przemianom ciao i jego interakcje ze wiatem zewntrznym zdaje si zalee od dziaa, w ktre angauje si organizm, oraz od funkcjonowania wrodzonych obwodw bioregulacji, ktre jest w istocie reakcj n a owe d z i a a n i a . Takie podejcie do zagadnienia uwypukla nieadekwatno pojmowania mzgu, zachowania i funkcjonowania umysu w kategoriach wrodzone-nabyte. Ani nasz mzg, ani umys nie s w chwili narodzin tabula rasa. Nie s one jednak rwnie w peni zdeterminowane genetycznie. Geny decyduj, lecz nie we wszystkim. Dostarczaj cisych informacji o jednych komponentach mzgu, podczas gdy struktura innych ma dopiero zosta cile okrelona. Zdeterminowanie jej moe si dokona jedynie pod wpywem trzech czynnikw: (1) struktury ju okrelonej, (2) aktywnoci jednostki oraz oddziaywania na ni zewntrznych okolicznoci (wrd ktrych ostatnie sowa" nale zarwno do ludzkiego i fizycznego otoczenia, jak i do przypadku), (3) samorzutnie ustalanych tendencji, ktre wynikaj z wielkiej zoonoci tworzonego systemu. Nieprzewidywalny profil dowiadcze kadej jednostki ludzkiej ma zarwno poredni, jak i bezporedni wpyw 134

ksztatowanie si obwodw neuronowych. Poredni wpyw dokonuje si poprzez reakcje, jakie wzbudza on w obwodach wrodzonych, a ktre wpywaj na caoksztat procesu tworzenia si nowych obwodw^7. W rozdziale 2 wspomniaem ju, e dziaanie obwodw neuronowych zaley od sposobu oraz mocy pocze synaptycznych pomidzy poszczeglnymi neuronami. W pobudzonym neuronie silne synapsy uatwiaj przesyanie impulsw aktywujcych, podczas gdy sabe je hamuj. Teraz mog doda, e poniewa rne dowiadczenia powoduj zmiany si powiza synaptycznych w rnych systemach neuronowych, zatem wanie dowiadczenie ksztatuje charakter owych obwodw. Co wicej, w niektrych ukadach siy synaptyczne mog si zmienia na przestrzeni caego ycia, odbijajc rne dowiadczenia organizmu, a w wyniku tego ksztat obwodw neuronowych w mzgu nieustannie si zmienia. Obwody te s czue nie tylko na wyniki pierwszego dowiadczenia, lecz zdolne s modyfikowa si pod wpywem kolejnych dowiadcze18. Niektre obwody ulegaj cigym przeorganizowaniom przez cay czas ycia organizmu, zgodnie z przemianami, ktre on sam przechodzi. Inne pozostaj w wikszoci sytuacji stabilne i niezmienne, stanowic krgosup poj, ktre zbudowalimy w odniesieniu do naszego wiata wewntrznego oraz wiata zewntrznego. Zaoenie, e wikszo obwodw ma charakter nietrway, nie ma racji bytu. Tego rodzaju totalna modyfikowalno zrodziaby istoty nie mogce si nawzajem rozpoznawa, istoty pozbawione wiadomoci wasnej biografii. Nie byoby to z pewnoci zachowanie przystosowawcze i najwyraniej nie przytrafia si ono. Prostym dowodem tego, i nabyte reprezentacje s stosunkowo stabilne, jest zjawisko zwane koczyn fantomow". Ludzie, ktrzy utracili koczyn (np. do i rk a do okcia), mwi swym lekarzom, e nadal czuj w tym miejscu nie istniejc ju cz ciaa, jej wykonywane w wyobrani ruchy, bl, ciepo i zimno. Pacjenci ci z pewnoci posiadaj pami utraconej koczyny, gdy w innym wypadku nie byliby w stanie utworzy jej obrazu w umyle. Po pewnym czasie niektrzy z nich mog dowiadczy stopniowego zanikania fantomu, co wiadczy o tym, e zawarto pamin a

135

ci czy te sposb jej odtwarzania w wiadomoci ulegy modyfikacji. Mzgowi potrzebne jest zachowanie rwnowagi pomidzy obwodami, ktrych aktywujce si ukady zmieniaj si w okamgnieniu, a obwodami bardziej - cho niekoniecznie w peni odpornymi na zmiany. Obwody, ktre pozwalaj nam bez zaskoczenia rozpoznawa co dnia w lustrze wasn twarz, ulegaj subtelnym modyfikacjom, przystosowujc si do zmieniajcej si z upywem czasu naszej powierzchownoci.

6
Regulacja biologiczna a przetrwanie
DYSPOZYCJE PRZETRWANIA
Przetrwanie organizmu uzalenione jest od podtrzymania procesw biologicznych, ktre zapewniaj integralno komrek oraz tkanek w obrbie caej jego struktury. Prosz pozwoli mi to cho w uproszczeniu zilustrowa. Do dugiej listy wymogw, ktre musz by spenione, aby umoliwi podtrzymanie procesw biologicznych, zalicza si konieczno dostarczania tlenu i czynnikw odywczych, co dokonuje si w procesach oddychania i przyjmowania pokarmu. Mzg ma wrodzone obwody neuronowe, ktre przy wspudziale biochemicznych procesw w ciele waciwym w stabilny sposb kontroluj odruchy, popdy i instynkty, zapewniajc odpowiedni rytm oddychania i przyjmowania pokarmw. Powracajc do przewodniego motywu omwienia z poprzedniego rozdziau, mona powiedzie, e wrodzone obwody neuronowe zawieraj odpowiednie reprezentacje dyspozycyjne. Ich aktywacja wprawia w ruch zoony system reakcji. Z drugiej strony istniej odpowiednie obwody, ktre - by unikn unicestwienia organizmu przez przeladowcw lub nie sprzyjajce warunki rodowiskowe - kontroluj instynktowny strach lub ucieczk. Jeszcze inne obwody steruj popdami i instynktami, ktre pozwalaj zapewni cigo gatunku poprzez przekazywanie genw (zachowanie seksualne lub troska o potomstwo). Mona by tutaj wymieni jeszcze wiele innych wypecjalizowanych obwodw, wrd ktrych znalazy137

by si te odpowiedzialne za poszukiwanie przez organizm waciwej iloci wiata czy ciepa w zalenoci od pory dnia i temperatury. Popdy i instynkty funkcjonuj generalnie poprzez bezpo. rednie wyzwalanie odpowiedniego zachowania lub indukowanie stanw fizjologicznych, ktre prowadz jednostk do okrelonego, bardziej ub mniej wiadomego, zachowania. Niemai wszystkie zachowania wywodzce si z popdw i instynktw przyczyniaj si do przetrwania bezporednio (poprzez wyzwolenie ocalajcych ycie dziaa) lub porednio (poprzez stworzenie warunkw sprzyjajcych przetrwaniu lub zredukowanie wpyww warunkw potencjalnie szkodliwych). Emocje i uczucia, ktre w reprezentowanym przeze mnie punkcie widzenia nierozcznie zwizane s z racjonalnoci, stanowi potn manifestacj dziaania popdw i instynktw. Pozwolenie, aby dyspozycje sterujce podstawowymi procesami biologicznymi ulegay zbyt wielkim zmianom, nie byoby korzystne. Znaczca zmiana niosaby tutaj ryzyko powanych dysfunkcji rnych narzdw, choroby, a nawet mierci. Nie da si zaprzeczy, i jestemy w stanie wpywa zgodnie z nasz wol na zachowania, ktrymi zazwyczaj rzdz owe wrodzone wzorce. Moemy wstrzyma oddech, pywajc pod wod, podj dugotrway post, z atwoci wpyn na rytm naszego serca i - cho ju trudniej - zmienia cinienie krwi. Lecz w adnym z tych przypadkw nie zmienia si zawarto samych dyspozycji. Zmienia si co najwyej jaki komponent naszego zachowania, na ktry zdoamy wpyn jednym z wielu sposobw, np. si mini (wstrzymujc oddech poprzez zablokowanie przepywu powietrza w grnych drogach oddechowych i klatce piersiowej) czy sam si woli. Nie da si rwnie zaprzeczy, i modyfikacji moe ulec mechanizm aktywacji owych wrodzonych wzorcw instynktw i popdw. Modyfikacja ta, ktra zmieni moe prawdopodobiestwo ich aktywacji, dokonuje si za spraw odpowiednich sygnaw z innych rejonw mzgu, doprowadzanych przez aksony, ub sygnaw chemicznych w postaci hormonw i neuropeptydw, ktre docieraj do nich wraz z krwi. Wiele neuronw w caym mzgu wyposaonych jest w receptory hormonw takich, jak te wydzielane
138

nrzez gruczoy pciowe, nadnercza czy tarczyc. Zarwno wcze-ne, rozwojowe funkcje, jak i dojrzae dziaanie tych obwodw podlega wpywowi tych sygnaw. Niektre podstawowe mechanizmy regulacji biologicznej funkcjonuj w ukryciu i nigdy nie ujawniaj si jednostce, w ktrej wntrzu operuj. Nie wiesz nic o tym, jaki jest stan krcych w twoim krwiobiegu hormonw, jonw potasu, nie znasz te liczby czerwonych ciaek krwi, dopki nie poddasz si badaniu. Jednak o tym, czy popychaj ci one do okrelonego dziaania, daj ci porednio zna nieco bardziej zoone mechanizmy zwizane z zachowaniami jawnymi. Nazywamy je instynktami. Funkcjonowanie regulacji instynktownej mona w uproszczeniu wyjani na nastpujcym przykadzie: Kilka godzin po zjedzeniu posiku poziom cukru w twojej krwi spada i neurony w podwzgrzu wykrywaj t zmian. Aktywacja odpowiedniego trwaego, wrodzonego ukadu neuronw skania mzg do zmiany stanu ciaa tak, by zwikszyo si prawdopodobiestwo zrwnowaenia tego niedoboru. Czujesz gd i podejmujesz dziaania, ktre maj pooy mu kres. Jesz, a przenikajce ze strawionego pokarmu czynniki odywcze powoduj wzrost poziomu cukru we krwi. I znowu podwzgrze wykrywa zmian w zawartoci cukru we krwi. Odpowiednie neurony wprowadzaj twoje ciao w stan, ktry nazywasz sytoci. Celem caego tego procesu jest ocalenie twojego ciaa. Sygna inicjujcy w proces pochodzi z ciaa. Sygnay, ktre dotary do twojej wiadomoci, by pobudzi ci do odpowiednich dziaa, rwnie pochodziy z ciaa. Gdy cykl zamkn si, z twojego ciaa dotary sygnay, i nie jest ju ono zagroone. Mona rzec, e ciao rzdzi tymi procesami dla wasnej korzyci, cho przecie w istocie s one kontrolowane i odczuwane przez mzg. Tego rodzaju mechanizmy regulacji zapewniaj przetrwanie poprzez wydawanie dyspozycji co do okrelonych przemian w ciele (popd), ktre mog by jego stanem o okrelonym znaczeniu (gd, mdoci) lub rozpoznawaln emocj (strach, zo) czy te jak ich kombinacj. Wydanie takiej dyspozycji moe zosta sprowokowane przez bodce wewntrzne" (np. niski
139

poziom cukru w rodowisku wewntrznym), przez bodce z zewntrz (bodce wywoujce lk) lub z wntrza mentalnego" (zdanie sobie sprawy, e za moment wydarzy si katastrofa). W kadym z tych przypadkw uruchomiony zostaje wewntrzny mechanizm reakcji bioregulacyjnej, pobudzone zachowanie instynktowne lub stworzony cakiem nowy plan dziaania. Podstawowe obwody neuronowe kontrolujce cay ten cykl s standardowym wyposaeniem twojego organizmu, podobnie jak hamulce s nieodzownym wyposaeniem samochodu i nie musisz ich dodatkowo instalowa. Jest wic to mechanizm wrodzony, preinstalowany" (do tego pojcia powrc w kolejnym rozdziale). Do ciebie naley jedynie dostosowanie go do warunkw rodowiska. Mechanizmy wrodzone maj istotne znaczenie nie tylko dla regulacji biologicznej. Pozwalaj one rwnie organizmowi klasyfikowa przedmioty i wydarzenia w kategoriach zy-dobry" pod wzgldem ich potencjalnego wpywu na przetrwanie. Innymi sowy, organizm dysponuje zbiorem pewnych podstawowych preferencji - kryteriw, nastawie czy wartoci. Pod wpywem tych preferencji oraz dowiadczenia raptownie ronie zbir przedmiotw skategoryzowanych jako ze lub dobre. Wykadniczo ronie te zdolno klasyfikacji w tych kategoriach nowo napotykanych obiektw. Jeli pewien obiekt wiata zewntrznego jest skadnikiem sceny, w ktrej pewien inny skadnik jest rzecz postrzegan jako za" lub dobra", tzn. aktywuje pewn wrodzon dyspozycj, mzg moe sklasyfikowa obiekt, dla ktrego warto ta nie zostaa natywnie ustalona. Mzg obejmuje ten obiekt szczegln uwag, gdy znajduje si on w pobliu obiektu, ktry z pewnoci ma due znaczenie. Zjawisko takie mona nazwa wieceniem odbitym wiatem", jeli nowy obiekt znajduje si w pobliu obiektu znanego jako dobry", albo stosowaniem odpowiedzialnoci zbiorowej", jeli nowy obiekt znajdzie si w pobliu obiektu sklasyfikowanego wczeniej jako zy". wiato obiektu, ktry uznaje si za istotny (zy lub dobry), bdzie pada rwnie na jego towarzysza. Aby mc funkcjonowa w ten sposb, mzg musi przyj na wiat" ze znacznym zasobem wiedzy wrodzonej, dotyczcej metod samoregulacji oraz regulacji caej reszty ciaa. Im wicej nowych reprezentacji
140

dyspozycyjnych interakcji z obiektami i scenami majcymi znaczenie dla regulacji wrodzonych przyswaja mzg, tym wiksze prawdopodobiestwo przyswojenia tych scen i obiektw, ktre mog by bezporednio niezbdne do przetrwania. W miar rozwijania si tego procesu ronie w nas poczucie tego, w jaki sposb moe wyglda wiat zewntrzny Mona je pojmowa jako modyfikacj przestrzeni neuronowej, w ktrej mzg i ciao wchodz w interakcj. Mitem jest wic nie tylko rozrnianie mzgu i umysu: w rwnym stopniu fikcyjne jest rozdzielenie ciaa i umysu. Umys jest nie tylko zawarty w mzgu", ale wcielony" w penym tego sowa znaczeniu.

JESZCZE O PODSTAWOWYCH MECHANIZMACH REGULACJI

Wrodzone struktury neuronowe, ktre, jak si zdaje, maj dla przetrwania najwaniejsze znaczenie, pooone s w pniu mzgu oraz podwzgrzu. To ostatnie odgrywa kluczow rol w regulacji czynnoci gruczow dokrewnych (producentw hormonw, a wic m.in. przysadki mzgowej, tarczycy, nadnerczy, narzdw pciowych) oraz ukadu odpornociowego. Regulacja wewntrzwydzielnicza, ktra opiera si na substancjach chemicznych wydzielanych do krwi, nie za na impulsach nerwowych, jest niezbdna do kontrolowania funkcji metabolicznych oraz chronienia tkanek biologicznych przed mikroprzeladowcami: wirusami, bakteriami i pasoy1 tami . Regulacja biologiczna dokonywana przez pie mzgu oraz podwzgrze uzupeniana jest przez mechanizmy ukadu limbicznego. Nie jest to odpowiednie miejsce, by omawia szczegow anatomi i funkcje tej pokanej czci mzgu. Powinnimy jednak odnotowa, i ukad limbiczny partycypuje rwnie w uaktywnianiu popdw i instynktw, a szczeglnie istotn rol odgrywa w odniesieniu do emocji i uczu. Podejrzewam jednak, e - w przeciwiestwie do pnia mzgu oraz podwzgrza, ktrych obwody s w duej mierze wrodzone i niezmienne - ukad limbiczny zawiera zarwno obwody wro141

dzone, jak i takie, ktre ulegaj modyfikacji pod wpywem dowiadczenia nieustannie rozwijajcego si organizmu. Podwzgrze, z pomoc przylegych struktur ukadu limbicznego i pnia mzgu, odpowiada za regulacj r o d o w i s k a wew n t r z n e g o (termin i pojcie, ktrego uyem ju wczeniej s autorstwa pioniera biologii, Claude'a Bernarda), ktre mona sobie wyobrazi jako zbir wszystkich procesw biochemicznych toczcych si w danej chwili w organizmie. Od utrzymania ich na waciwym poziomie zaley utrzymanie ycia organizmu. Znaczne wykroczenie poza bezpieczny przedzia ich aktywnoci w najwaniejszych punktach caego profilu moe si skoczy chorob lub mierci. Podwzgrze i zwizane z nim struktury sterowane s z kolei nie tylko przez sygnay nerwowe lub chemiczne z innych czci mzgu, lecz rwnie przez sygnay chemiczne wysyane z rnych ukadw caego ciaa. Ta regulacja chemiczna jest szczeglnie zoona. Produkcja hormonw uwalnianych przez tarczyc i nadnercza, bez ktrych nie moglibymy y, sterowana jest czciowo przez sygnay chemiczne docierajce z przysadki mzgowej. Sama przysadka za sterowana jest po czci przez zwizki chemiczne wydzielane w jej okolicy do krwi przez podwzgrze. Podwzgrze za kontrolowane jest czciowo przez sygnay nerwowe pochodzce z ukadu limbicznego, a porednio - rwnie z kory nowej. (Prosz zwrci uwag, e odbiegajca od normy aktywno elektryczna pewnych obwodw ukadu limbicznego w czasie napadw drgawkowych moe prowadzi nie tylko do nienormalnych stanw umysu, ale i powodowa powane zaburzenia ukadu hormonalnego, np. powstanie torbieli jajnikw.) Z kolei kady hormon obecny we krwi oddziauje na gruczo, ktry go do niej wydzieli, jak i na przysadk, podwzgrze czy na inne okolice mzgu. Innymi sowy, sygnay nerwowe wzbudzaj sygnay chemiczne, ktre z kolei wzbudzaj inne sygnay chemiczne, a te znowu wpyn mog na zmian funkcjonowania wielu komrek i tkanek (cznie z tkankami mzgu) oraz mog modyfikowa obwody regulacyjne, ktre zainicjoway cay ten cykl. Owe zagniedone mechanizmy regulacji steruj ciaem na poziomie globalnym i lokalnym tak, by parametry funkcjonowania skadnikw organizmu - po142

czawszy 0d czsteczek, a na organach skoczywszy - leay v zakresie zapewniajcym przetrwanie. v Poszczeglne poziomy regulacji s ze sob powizane w rnych wymiarach. Dany mechanizm moe, na przykad, zale od pewnego prostszego mechanizmu, a jednoczenie ulega wpywowi mechanizmu bardziej zoonego. Aktywno ukadw podwzgrza moe wpywa na funkcjonowanie kory nowej bezporednio lub przez ukad limbiczny; oddziaywanie to moe mie rwnie kierunek odwrotny. Jak naleao oczekiwa, istniej udokumentowane typy interakcji pomidzy mzgiem i ciaem, a my moemy zacz doszukiwa si prawdopodobnie mniej jawnych interakcji pomidzy ciaem i umysem. Rozwamy nastpujcy przykad: Chroniczny stres psychiczny, stan zwizany z przetwarzaniem informacji w licznych systemach mzgowych na poziomie kory nowej, ukadu limbicznego i podwzgrza, zdaje si prowadzi do nadprodukcji CGRP (calcitonin gene-related peptide) w zakoczeniach nerwowych pooonych w skrze2. W rezultacie CGRP w nadmiernym stopniu pokrywa powierzchni komrek Langerhansa, ktrych zadanie polega na wychwytywaniu czynnikw infekcyjnych i dostarczaniu ich do limfocytw, by ukad immunologiczny mg stworzy przeciwwag dla ich obecnoci. Jeli komrka Langerhansa cakowicie pokryta zostanie przez CGRP, nie moe peni swej funkcji stranika. Kocowym skutkiem jest wiksza podatno na infekcje: gwna droga dostpu do organizmu nie podlega teraz tak cisej ochronie. S i inne przykady interakcji umys-ciao. Smutek i troska mog w znaczcym stopniu zmieni wydzielanie hormonw pciowych, powodujc nie tylko zmiany popdu seksualnego, lecz rwnie zaburzenia cyklu menstruacyjnego. Pogrenie w aobie z kolei - stan zaleny od pracy caego mzgu - prowadzi do osabienia ukadu immunologicznego. Czowiek staje si mniej odporny na infekcje i, w mniej lub bardziej bezporednim wyniku tego, bardziej naraony na zapadnicie na okrelone odmiany raka 3 . Rwnie zamane serce" m o e b y przyczyn mierci. Oczywicie zaobserwowane zostao rwnie zjawisko odwrotne, tj. wpyw substancji chemicznych obecnych w ciele na mzg. Nie jest wcale zaskakujce, e tyto, alkohol i narkoty-

143

ki (farmaceutyki i inne) docieraj do mzgu i modyfikuj jeg0 dziaanie, a wic i dziaanie umysu. Niektre z substancji chemicznych w ciele oddziauj bezporednio na neurony lub systemy, ktre je wspieraj. Inne oddziauj porednio, p 0 . przez neurony - mediatory neurotransmiterowe, umiejscowione w pniu mzgu i podstawie przodomzgowia. Odpalajc", owe niewielkie grupy neuronw dostarczy mog doz dopaminy, noradrenaliny, serotoniny lub acetylocholiny do odlegych rejonw mzgu, wczajc w to kor mzgow oraz zwoje podstawy mzgu. Mechanizm ten dziaa wic niczym zesp dobrze zaprojektowanych wtryskarek, ktre dawkuj substancje chemiczne dla okrelonych systemw mzgu zawierajcych obwody, w ktrych z kolei wystpuj okrelone receptory4. Zmiany w iloci i rozkadzie wydzielania jednego z owych transmiterw, a nawet zmiany we wzgldnej rwnowadze pomidzy transmiterami w okrelonym miejscu mog gboko i gwatownie wpywa na aktywno kory, dajc pocztek stanom depresji lub pobudzenia, a nawet manii (zob. rozdzia 7). Procesy mylowe mog ulec przyspieszeniu lub zwolnieniu, gbia przywoywanych obrazw moe by mniejsza lub wiksza, a tworzenie nowych kombinacji obrazw moe by intensywniejsze lub ograniczone. Tak samo moe si zmienia zdolno koncentracji na okrelonej, zawartej w naszym umyle treci.

kochankw w najbardziej chyba egzaltowanych, wzniosych i przejmujcych taktach w historii muzyki, w dramacie muzycznym Tristan i Izolda. Zmusza nas to do zastanowienia si, dlaczego tak zafrapowaa go ta historia i dlaczego przez ponad stulecie miliony ludzi pragny obcowa z jego dzieem. Odpowied na pierwsze pytanie ley w tym, i kompozycja ta opiewa w istocie bardzo podobn histori z ycia samego Wagnera. Ot Wagner i Mathilde Wesendonck zakochali si w sobie najwyraniej wbrew zdrowemu rozsdkowi, jeli uwzgldnimy, e ona bya on jego hojnego sponsora, on natomiast by niedugo po lubie. Wagner mia poczucie ukrytych i niepohamowanych si, ktre mog przezwyciy si ludzkiej woli i ktre, z braku subtelniejszego wytumaczenia, przypisuje si magii lub przeznaczeniu. Dla nas bardziej interesujca jest jednak odpowied na drug cz pytania. Nasze ciao i mzg w istocie zawieraj napoje", ktre zdolne s zmusza nas do okrelonych zachowa, a ktre jestemy lub nie jestemy w stanie stumi si woli. Wyrazisty tego przykad stanowi dziaanie substancji chemicznej zwanej oksytocyna5. U ssakw, cznie z ludmi, jest ona wytwarzana zarwno w mzgu (w nadwzrokowych i przykomorowych jdrach podwzgrza), jak i w ciele (w jajnikach i jdrach). Moe ona zosta uwolniona przez mzg, np. w celu bezporedniej lub dokonywanej za porednictwem hormonw regulacji metabolizmu. Ciao moe wytwarza j w czasie porodu lub seksualnej stymulacji narzdw pciowych czy te orgazmu. Dziaa ona jednak wtedy nie tylko na ciao (przy porodzie powoduje rozlunienie mini), lecz rwnie na mzg. To, czego tam dokonuje, jest rwnie zadziwiajce jak oddziaywanie owego tajemniczego eliksiru. Oglnie rzecz biorc, wpywa ona na ca grup zachowa opiekuczych, lokomocyjnych, seksualnych i macierzyskich. Dla rozwijanego przeze mnie wtku najistotniejsze jest jednak to, e uatwia ona stosunki midzyludzkie i indukuje powstawanie wizi pomidzy partnerami seksualnymi. Dobry przykad znale mona w pracach Thomasa Insela na temat nornicy preriowej, gryzonia o wspaniaym futerku. Po byskawicznych zalotach i pierwszym dniu intensywnej, wielokrotnej kopulacji, samiec i samica pozostaj nierozczni a do mierci. Samiec nabiera nie145

TRISTAN, IZOLDA I NAPJ MIOSNY Pamitasz histori Tristana i Izoldy? Jej wtek toczy si wok zmian stosunkw pomidzy dwojgiem bohaterw. Izolda prosi sw suc, Brangaine, by przygotowaa trucizn. Ta jednak przygotowuje napj miosny", ktry - nie majc pojcia o jego dziaaniu - wypijaj Tristan i Izolda. Tajemniczy napj roznieca w nich najgbsz namitno i pcha ich ku sobie z nieodpart moc, ktrej nie jest w stanie powstrzyma nawet fakt, e kade z nich na wasn rk zdradza dobrego krla Marka. Ryszard Wagner odda si wizw czcych
144

chtnego stosunku do wszelkich stworze oprcz swej ukochanej i zazwyczaj jest bardzo pomocny przy gniedzie. Zwizek taki jest nie tylko czarujcym, ale i korzystnym przykadem adaptacji u wielu gatunkw, gdy utrzymuje razem par, ktra musi wychowa potomstwo. Przydatny jest on rwnie w innych aspektach organizacji spoecznej. Ludzie z pewnoci bezustannie pozostaj pod wpywem dziaania oksytocyny, cho nauczyli si - w pewnych okolicznociach - unika tych efektw jej dziaania, ktre mog nie przynie najlepszych skutkw. Pamitajmy, e wypicie napoju miosnego nie skoczyo si dla Wagnerowskich kochankw szczliwie. Trzy godziny pniej, nie liczc antraktu, umieraj oni osamotnieni. Neurobiologie seksu, o ktrej obecnie wiele ju wiemy, poczmy teraz z neurobiologi przywizania i uzbrojeni w tak wiedz rzumy nieco wicej wiata na zoony zesp stanw umysowych, ktry nazywamy mioci. Mamy tutaj do czynienia z opisanymi przeze mnie powyej powizanymi na mnstwo sposobw obwodami, w ktrych wystpuje zarwno sprzenie zwrotne, jak i sprzenie do przodu". Najistotniejsze w tym caym mechanizmie jest prawdopodobnie to, e struktury mzgu zaangaowane w podstawowe regulacje biologiczne stanowi rwnie o regulacji zachowa i nieodzowne s w przyswajaniu i normalnym przebiegu procesw poznawczych. Podwzgrze, pie mzgu oraz ukad limbiczny bior udzia w regulacji biologicznej ciaa oraz we wszystkich neurologicznych procesach, na ktrych oparte jest funkcjonowanie umysu (np. w percepcji, uczeniu si, przypominaniu sobie, emocjach i uczuciach, a take - o czym bd pisa dalej - w rozumowaniu i myleniu twrczym). Regulacja biologiczna ciaa, przetrwanie i umys s ze sob silnie powizane. Splataj si one na poziomie tkanek biologicznych, wykorzystujc sygnay chemiczne oraz elektryczne. Wszystko to rozgrywa si w obrbie Kartezjaskiego res extensa (wiat fizyczny, do ktrego zalicza ciao i jego otoczenie, lecz nie dusz, ktra w jego ujciu naleaa do res cogitans). Co ciekawe, procesy te zachodz szczeglnie w okolicy szyszynki, w ktrej Kartezjusz dopatrywa si miejsca pobytu niematerialnej duszy.
146

POZA POPDY I I\STY\KTY Jak wielka powinna by liczba popdw i instynktw, by niosy one zapewni organizmowi przetrwanie? Odpowied zaley od zoonoci samego organizmu oraz otoczenia, w ktrvrn bytuje. Wrd zwierzt, poczwszy od owadw, a skoczywszy na ssakach, znajdziemy liczne i jaskrawe przykady umiejtnoci przetrwania w rnych rodowiskach, opartego n a wrodzonych strategiach zachowania, ktre bez wtpienia zawieraj rwnie zoone zasady zachowa spoecznych. 2 podziwem obserwuj organizacj spoeczn naszych odlegych kuzynw - map czy postpowanie zgodne z zawiymi reguami porzdku spoecznego wrd wielu ptakw. Gdy jednak wemiemy pod uwag nasz gatunek oraz znacznie wiksz rnorodno, jak i nieprzewidywalno rodowiska, w ktre rzuca nas los, oczywiste jest, e musimy opiera si nie tylko na wysoce wyksztaconych, opartych na genach mechanizmach biologicznych, ale rwnie na ponadinstynktownych strategiach przetrwania, ktre rozwijaj si w spoeczestwie i przekazywane s poprzez kultur i aby mogy by zastosowane w yciu, wymagaj wiadomoci, rozwagi i siy woli. To wanie dlatego ludzki gd, podanie i wybuchowy gniew nie prowadz nas wprost - a przynajmniej nie zawsze - do szaleczego obarstwa, napaci na tle seksualnym i morderstw, jeli nasz zdrowy organizm rozwija si w spoeczestwie, w ktrym ponadinstynktowne strategie przetrwania byy przestrzegane i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Myliciele Wschodu i Zachodu wiadomi byli tego od tysicleci. W bliszych nam czasach problem ten zajmowa midzy innymi Kartezjusza i Freuda. Wszak zgodnie z Kartezjaskimi Namitnociami duszy6, to kontrola zwierzcych skonnoci przez myl, rozum i wol czyni nas ludmi. Zgadzam si z tym sformuowaniem z wyjtkiem miejsca, w ktrym Kartezjusz wspomina o samokontroli osiganej przez czynnik niefizyczny. Osobicie przypisuj to dziaanie procesom biologicznym rozgrywajcym si w ludzkim ciele - przez co wcale nie mniej zoonym, subtelnym czy godnym podziwu. Odpowiedzi Freuda bya teoria superego, ktre bdzie
147

przystosowywa instynkty do wymogw egzystencji spoecznej (w Kulturze jako rdle cierpie). Rozwizanie takie wyzbyo si ju kartezjaskiego dualizmu, lecz pozostawao nadal nieinterpretowalne w terminach neurologicznych7. Zadanie, przed ktrym staj wspczeni naukowcy, polega na zbadaniu mechanizmw neurobiologicznych, ktre stoj za ow adaptywn superregulacj". Nie prbuj tu redukowa zjawisk spoecznych do biologii, a jedynie omawiam potne zwizki, ktre je cz. Powinno by jasne, e cho kultura i cywilizacja wyrosy na bazie zachowa jednostek biologicznych, to ich zachowania ksztatowane byy poprzez interakcje spoeczne w okrelonym rodowisku. Skoro wic kultura i cywilizacja nie s tworami jednostek, nie mona ich zredukowa do mechanizmw biologicznych, a ju z pewnoci nie do zbioru danych zawartych w materiale genetycznym. Zrozumienie ich wymaga nie tylko wiedzy z obszaru biologii oglnej i neurobiologii, lecz rwnie znajomoci metodologii nauk spoecznych. W spoeczestwach ludzkich funkcjonuj konwencje i zasady etyczne stojce ponad tymi, ktrych dostarcza biologia. Owe dodatkowe warstwy mechanizmu kontroli ksztatuj zachowanie instynktowne tak, by dostosowywao si ono do zoonego i gwatownie zmieniajcego si rodowiska, zapewniajc przetrwanie jednostce i nie tylko jej samej (szczeglnie za przedstawicielom jej gatunku) w warunkach, w ktrych reakcje pochodzce z pierwotnego, wrodzonego repertuaru mogyby wczeniej lub na dusz met okaza si nieproduktywne. Niebezpieczestwa, ktrych dziki takiemu rozwizaniu mona unikn, mog by zarwno natychmiastowe i bezporednie (urazy fizyczne lub psychiczne), jak i odlege i porednie (przysza strata, zakopotanie). Cho owe konwencje i reguy mogy by przekazywane z pokolenia na pokolenie jedynie przez edukacj indywidualn i spoeczn, to podejrzewam, i neuronowe reprezentacje tego rodzaju wiedzy, jak i sposobw jej stosowania, s nierozerwalnie powizane z neuronowymi reprezentacjami wrodzonych procesw regulacji biologicznej. Dostrzegam lad" powiza pomidzy czciami mzgu, ktre reprezentuj te pierwsze i te drugie. Naturalnie powizania te to poczenia neuronowe.
148

Wyobraam sobie, e w kadej zasadzie etycznej i konwencji spoecznej, niezalenie od tego, jak s wzniose, mona doszuka si znaczcych powiza z bardziej przyziemnymi celami, z popdami oraz instynktami. Dlaczego? Poniewa konsekwencje osignicia (lub nie osignicia) wyrafinowanych si (albo przynajmniej s ce lw spoecznych przyczyniaj w ten sposb postrzegane), cho porednio, do przetrwania i jakoci egzystencji. Czy znaczy to, e mio, hojno, uprzejmo, wspczucie, uczciwo i inne godne pochway cechy charakteru nie s niczym wicej ni tylko wynikiem wiadomej i egoistycznej, zorientowanej na przetrwanie regulacji neurobiologicznej? Czy zaprzecza to istnieniu altruizmu i neguje moliwo posugiwania si woln wol? Czy oznacza to, e nie ma prawdziwej mioci, szczerej przyjani ani gbokiego wspczucia? Z pewnoci nie o to tutaj chodzi. Moja mio j e s t prawdziwa, przyja szczera, a wspczucie gbokie, jeli jestem przekonany, e tak wanie je odczuwam: jeli r z e c z y w i c i e czuj mio, przyja i wspczucie. By moe zasuybym na wiksz chwa, gdybym osiga te uczucia dziki czystemu wysikowi intelektualnemu i sile woli. Lecz c, jeli moe si to dzia inaczej - j e l i sama moja natura pozwala mi osiga je szybciej, przyjemniej, uczciwie i bez wysiku? Prawdziwo uczucia (rozumiana jako stosunek tego, co wyraam, do tego, co rzeczywicie mam na myli), jego wielko i pikno nie s zagroone przez zdanie sobie sprawy, e przetrwanie, mzg i odpowiednia edukacja maj wielkie znaczenie dla sposobu, w jaki takie uczucie przeywamy. To samo odnosi si w znacznym stopniu do altruizmu i wolnej woli. Zdajc sobie spraw, e za najbardziej wysublimowanymi uczuciami ludzkimi stoj mechanizmy biologiczne, nie dokonujemy upraszczajcej redukcji istoty czowieczestwa do neurobiologii ludzkiego organizmu. W adnym wypadku czciowe wyjanienie zjawiska zoonego przez zjawiska prostsze nie podwaa jego wagi. Obraz czowieka, ktry usiuj tu stworzy, to obraz organizmu, ktry przychodzi na wiat z wrodzonymi mechanizmami umoliwiajcymi mu walk o przetrwanie. Edukacja i przyswajanie kultury dodaje do nich zbir spoecznie akceptowalnych i podanych strategii podejmowania decyzji, ktre
149

z kolei uatwiaj przetrwanie, znacznie podnosz jako byty i su za podstaw tworzenia si osoby. W chwili narodzin czowieka jego mzg wkracza w nowy etap rozwoju, dysponujc popdami i instynktami, ktre obejmuj nie tylko metabolizm, lecz rwnie podstawowe mechanizmy nabywania i wdraania zachowa spoecznych. Z okresu dziecistwa wychodzi on z dodatkowymi warstwami strategii przetrwania. Ich podstawa splata si na poziomie neurofizjologicznym z repertuarem instynktw, przez co nie tylko ulega modyfikacji, lecz rwnie poszerza swe wpywy. Neuronowe mechanizmy wspierajce dziaania ponadinstynktowne mog by podobne pod wzgldem oglnej budowy do tych, ktre rzdz popdami biologicznymi i mog by przez nie ukierunkowywane. Lecz prcz tego, by mc sta si tym, czym s, podlegaj wpywom spoecznym, a wic w rwnym stopniu jak z neurobiologi wi si z dan kultur. Co wicej, w wyniku dziaania owego dwojakiego mechanizmu ukierunkowywania ponadinstynktowne strategie przetrwania tworz co, co prawdopodobnie jest wyjtkow cech istot ludzkich: okrelon moralno, ktra okazjonalnie moe wykroczy poza interesy cisej grupy czy nawet caego gatunku.

7
Emocje i uczucia
Jak przeoy na terminy neurobiologiczne idee przedstawione w kocowej czci poprzedniego rozdziau? Badania nad regulacj biologiczn pokazuj, i dokonywane przez organizm niewiadome (a zatem nieumylne) wybory reakcji dokonuj si w ewolucyjnie starszych czciach mzgu. Organizmy, ktrych mzgi skadaj si wycznie z owych archaicznych struktur i pozbawione s struktur nowszych (np. mzgi gadw) dokonuj takich wyborw bez trudnoci. Wybr reakcji uzna mona za podstawow form podejmowania decyzji. Trzeba mie jednak pen wiadomo tego, e nie jest to decyzja dokonywana przez wiadome ja", lecz przez zesp obwodw neuronowych. Przyjo si rwnie uwaa, e kiedy organizmy spoeczne napotykaj trudne sytuacje i staj przed koniecznoci podjcia decyzji w obliczu niepewnoci, musz zacz korzysta z kory nowej, ewolucyjnie modszego rejonu mzgu. Istniej dowody na istnienie zwizku pomidzy rozwojem i subspecjalizacj kory nowej a zoonoci i nieprzewidywalnoci rodowiska, z ktrym jej wyszy stopie rozwoju pozwala sobie radzi. Sign tutaj mona po wyniki bada Johna Allmana, ktry dostrzeg, e niezalenie od rozmiaru ciaa kora nowa ywicych si owocami map jest wiksza ni u ich krewnia1 kw ywicych si limi . Mapy jedzce owoce maj bogatsz pami, by mc w niej przechowywa informacje o tym, kiedy i gdzie szuka jadalnych owocw. Wikszy rozmiar ich kory nowej pozwala na wiksz pojemno pamici faktw.
151

Rozbieno pomidzy zdolnoci przetwarzania danych prz ez gbokie i stare" oraz pytkie i nowe" struktury mzgu jest tak dobitna, e doprowadzia kiedy do przyjcia pozornie oczywistego i rozsdnego pogldu na zakres odpowiedzialnoci tych sektorw. w punkt widzenia w pewnym uproszczniu mona przedstawi nastpujco: Stare jdro mzgu zajmuje si w swych katakumbach" podstawow regulacj biologiczn, podczas gdy na pitrze" kora nowa to siedlisko wiedzy i umysowej subtelnoci. U gry rezyduj zatem rozum i sia woli, podczas gdy w podziemiach", czyli okolicach podkorowych, jest miejsce na to, co sabe i cielesne. Ten punkt widzenia nie ujmuje jednak w moim rozumieniu neurologicznego podoa racjonalnego podejmowania decyzji. Po pierwsze, nie jest on zgodny z obserwacjami przedstawionymi w pierwszej czci niniejszej ksiki. Po drugie, istniej dowody, e dugowieczno, ktra powinna stanowi odzwierciedlenie jakoci rozumowania, zwizana jest nie tylko ze zwikszonym (jak mona byo oczekiwa) rozmiarem kory nowej, lecz rwnie z wikszym rozmiarem podwzgrza, gwnego komponentu mzgowych katakumb"2. Zdaje si, e aparat racjonalnoci, tradycyjnie kojarzony z kor now, nie moe funkcjonowa bez regulacji biologicznej, tradycyjnie uwaanej za czynno podkorow. Wiele wskazuje na to, e natura budowaa aparat racjonalnoci nie ponad aparatem biologicznej regulacji, lecz z niego i z nim. Uwaam, e mechanizmy zachowa wykraczajcych poza instynkt i popd wykorzystuj zarwno katakumby", jak i wysze pitra" mzgu. Kora nowa wspdziaa z kor starego jdra mzgu, a racjonalno jest wynikiem ich kooperacji. Moe si tutaj pojawi pytanie o stopie, w jakim procesy racjonalne i nieracjonalne powizane s odpowiednio ze strukturami korowymi i podkorowymi ludzkiego mzgu. By na nie odpowiedzie, zwrc si teraz ku emocjom i uczuciom, gwnym aspektom regulacji biologicznej. Chc zasugerowa, i to wanie one tworz pomost pomidzy procesami racjonalnymi i nieracjonalnymi, pomidzy strukturami korowymi i podkorowymi.

EMOCJE

ponad sto lat temu William James - zdolnoci wgldu w ludzki umys mogliby si z nim rwna chyba jedynie Szekspir ; Freud - wysun prawdziwie zaskakujc hipotez dotyczc natury emocji i uczu. Rozwamy jego sowa: Jeli przeywamy silne emocje, a potem usiujemy si zastanowi, co waciwie zostao z nich w naszej wiadomoci, okazuje si, e nie pozostao nic - adnego umysowego materiau", z ktrego moglibymy je zrekonstruowa. Pozostaje jedynie stan chodnej i neutralnej intelektualnej percepcji. James dochodzi do sedna sprawy, wykorzystujc dobitny przykad: Nie mog wrcz sobie wyobrazi, c pozostaoby z uczucia strachu, gdyby nie owo przyspieszone bicie serca, spycony oddech, drenie warg, uczucie ng jak z waty, gsiej skrki i skurczu jelit. Czy mona nacieszy si w peni wasn wciekoci, wyzbywszy si uczucia wrzenia w piersiach, krwi uderzajcej do gowy, falowania nozdrzy, zgrzytania zbami, przemonej chci gwatownego dziaania? Czy mona jej prawdziwie doznawa ze spokojnymi miniami ng, rwnym 3 oddechem i kamienn twarz ? Sdz, e w tych sowach, dalece wyprzedzajcych zarwno jego, jak i nasze czasy, William James uchwyci mechanizm, ktrego poznanie jest nieodzowne dla zrozumienia natury uczu i emocji. Niestety, co dla niego nietypowe, w pozostaej czci wywodu nie uj ju caej rnorodnoci i bogactwa przedstawianego tutaj zjawiska i dlatego stao si ono rdem nie ko4 czcych si i niekiedy beznadziejnych kontrowersji . (Nie mog przeznaczy tu wicej miejsca na opis rozlegych bada prowadzonych na ten temat, zrelacjonowanych przez George'a Mandlera, Paula Ekmana, Richarda Lazarusa oraz Roberta Zajonca.) Gwny problem, nad ktrym dyskutowali krytycy Jamesa, nie ley w tym, e sprowadzi on procesy emocjonalne do procesw czysto cielesnych (cho z pewnoci musiao to by szokujce), lecz to, e nie nadawa adnej czy prawie adnej wagi
153

152

procesowa umysowej oceny sytuacji wywoujcej emocje. Jeg 0 teza sprawdza si w wypadku pierwszych doznawanych w y. ciu emocji, lecz z pewnoci nie wyjania procesw, ktre toczyy si w umyle Otella, nim rozbudziy si w nim gnie- i zazdro. Nie tumaczy tego, co przeszed Hamlet, nim doprowadzi swe ciao do stanu odbieranego jako odraajcy, ani zawiych przyczyn, ktre sprawiay, e Lady Makbet dowiadczaa ekstazy, wiodc swego ma ku morderstwu. Niemal rwnie problematyczne jest to, e James nie przedstawi adnego alternatywnego ub pomocniczego mechanizmu, ktry mgby wzbudza uczucia odpowiadajce pobudzonemu emocjami ciau. W jego ujciu ciao z a w s z e wplecione jest w w proces. Co wicej, James nie ma wiele do powiedzenia na temat potencjalnej roli emocji w poznaniu i zachowaniu. Tymczasem, jak zauwayem we wstpie, emocje nie s dla nas adnym luksusem. Odgrywaj rol w przekazywaniu znacze, a take mog gra rol sterownika procesw poznawczych, o czym bdzie mwi nastpny rozdzia. Podsumowujc: James postulowa istnienie elementarnego mechanizmu, ktry pod wpywem bodcw docierajcych ze rodowiska, wzbudza odpowiedni reakcj z repertuaru okrelonego poprzez wrodzony i niezmienny wzorzec reakcji cielesnych. W systemie tym ocena bodca nie ma znaczenia dla wynikajcej z jego zadziaania reakcji. Lapidarne stwierdzenie, i kady obiekt pobudzajcy instynkt pobudza rwnie emocje", niewiele nam wyjania. Jednak w zrnicowanych warunkach naszej spoecznej egzystencji, dostrzegamy, i emocje wyzwalane s dopiero po nieautomatycznym, zainicjowanym wol, umysowym procesie oceny. Ze wzgldu na natur naszego dowiadczenia, szeroki zakres bodcw i sytuacji zosta w nim skojarzony z zestawem bodcw, ktre od chwili narodzin powizane s z wywoywaniem okrelonych emocji. Reakcje na owe bodce i sytuacje mog by filtrowane" dziki wiadomej ocenie. I wanie z uwagi na w proces wiadomej oceny pojawia si moliwo zrnicowania zakresu i intensywnoci staych, wrodzonych wzorcw emocjonalnych. Mamy zatem do czynienia z modulacj funkcjonowania bazowych mechanizmw emocjonalnych, opisanych przez Jamesa. Co wicej, zdaje si, e istniej rw154

j e Z inne mechanizmy nerwowe, pozwalajce osign poczuj e ciaa", ktre James uwaa za istot procesw emocjonalny eh. Na kolejnych stronach naszkicuj wasne pogldy na temat czu i emocji w kontekcie rozwoju osobniczego. Wyjani u rnice pomidzy emocjami doznawanymi przez nas w pocztkach naszego ycia, do ktrych wyjanienia mechanizm opisany przez Jamesa wydaje si wystarczajcy, i emocjami dowiadczanymi przez nas jako osoby dorose, ktrych szkielet budowany jest stopniowo na fundamencie owych emocji wczesnych". Proponuj nazywa emocje wczesne" pierwotymi, dorose" za - wtrnymi.

EMOCJE PIERWOTNE

Do jakiego stopnia reakcje emocjonalne ustalone s w ju chwili narodzin? Powiedziabym, e ani ludzie, ani zwierzta nie s zaprogramowani" na strach przed niedwiedziem czy orem (cho niektre zwierzta i ludzie mog od narodzin wykazywa strach przed pajkami i wami). Pierwszy, oczywisty dla mnie fakt stanowi to, e od urodzenia jestemy zaprogramowani na reagowanie emocjami na okrelone cechy bodcw wiata zewntrznego lub ich kombinacje. Do takich cech zalicza si rozmiar (wielkie zwierzta), du rozpito skrzyde (latajcy orze), typ ruchu (gady), okrelone dwiki (warczenie, ryk) czy okrelon konfiguracj stanw ciaa (np. bl odczuwany w czasie ataku serca). Cechy te, z osobna lub w poczeniu, mog by przetwarzane i identyfikowane przez odpowiedni skadnik mzgowego ukadu limbicznego. Przyjmijmy, e jest nim ciao migdaowate. Jego jdra neuronowe zawieraj odpowiednie reprezentacje dyspozycyjne, ktre wyzwalaj stany ciaa charakterystyczne dla odczuwania strachu oraz modyfikuj procesy poznawcze, tak by odpowiaday temu stanowi (pniej zobaczymy, i mzg stymuluje" stany ciaa, pomijajc samo ciao, i omwi, w jaki sposb osigana jest modyfikacja poznawcza). Zauwamy, e aby spowodowa reakcj ciaa, nie jest potrzebne nawet zidentyfikowanie" niedwiedzia, wa lub ora ani te wiedza o tym, co w istocie
155

bodziec

reakcje wydzielania dokrewnego sygnay do mini twarzy i koczyn ygnay autonomiczne sygnay do jder neuro transmi terowych

Ryc. 7-1. Emocje pierwotne. Gruba czarna linia ograniczajca schemat odpowiada mzgowi i pniowi mzgu. Jeli odpowiedni bodziec aktywuje ciao migdaowate fCMJ, rodzi to ca wizk reakcji: reakcje wewntrzne (KW), reakcje miniowe, reakcje trzewne (sygnay autonomiczne) oraz reakcje oddziaujce na jdra neurotransmiterowe i podwzgrze fPWJ. Podwzgrze daje pocztek reakcjom chemicznym, w tym wewntrzwydzieniczym, ktre do przenoszenia informacji wykorzystuj strumie krwi. Na diagramie nie oznaczyem kilku innych struktur mzgowych, ktre s niezbdne w funkcjonowaniu tego dugiego acucha reakcji. Na przykad reakcje miniowe, ktrymi wyraamy emocje (powiedzmy postawa ciaa), prawdopodobnie wykorzystuj struktury zwojw podstawy mzgu (cilej, tak zwane brzuszne ciao prkowane).

powoduje bl. Potrzebna jest jedynie identyfikacja i kategoryzacja pewnych kluczowych cech danego obiektu (zwierzcia, przedmiotu), ktrej dokonuje wczesna kora czuciowa oraz takie struktury, jak ciao migdaowate, ktre odbior sygnay dotyczce ich cznej obecnoci. Piskl w gniedzie nie wie, czym s ory, lecz gdy zauway nad sw gow leccy z okrelon prdkoci obiekt o rozoystych skrzydach, szybko reaguje alarmowaniem otoczenia i kryciem ebka (zob. ryc. 7-1).
156

Reakcja emocjonalna sama w sobie osiga kilka poytecznych celw, np. przyspiesza ukrycie si przed przeladowc lub wybuch gniewu wobec konkurenta. Proces nie koczy si jednak na zmianach stanu ciaa, ktre wyraaj dan emocj. Cvkl w trwa dalej (na pewno u ludzi) i jego kolejnym etapem j e s t o d c z u w a n i e emocji w poczeniu z postrzeganiem obiektu, ktry j wzbudzi, a w kocu zdanie sobie sprawy z powizania pomidzy tym obiektem i emocjonalnym stanem ciaa. Mona teraz zapyta, dlaczego waciwie potrzebna jest wiadomo tej relacji? Dlaczego komplikowa sprawy i angaowa w ten proces wiadomo, skoro istniej ju mechanizmy pozwalajce reagowa na bodce automatycznie? Ot wiadomo zapewnia nam lepsz ochron. Rozwamy, co nastpuje: Jeli s t w i e r d z i s z , e zwierz, obiekt lub sytuacja X powoduje lk, bdziesz mg wybra jedn z drg zachowania, pierwsza z nich jest wrodzona - nie masz nad ni kontroli. Co wicej, nie jest ona specyficzna wzgldem X: tak reakcj wywoa moe wiele innych stworze, sytuacji i przedmiotw. Druga droga opiera si na twoim dowiadczeniu i jest specyficzna wzgldem X. Wiedza o X pozwala ci przewidywa prawdopodobiestwo pojawienia si go w okrelonych warunkach. Moesz wic go unika, nie za tylko reagowa, gdy jest ju obecny i stwarza zagroenie. S rwnie inne zalety odczuwania" reakcji emocjonalnych. Dziki niemu mona uoglnia sw wiedz i na przykad stwierdza, e naley zachowa ostrono w pobliu wszystkiego, co przypomina X. (Oczywicie zbyt daleko posunita generalizacja prowadzi do zbyt ostronego zachowania czy nawet fobii, co nie jest korzystne.) Co wicej, w czasie swego pierwszego spotkania z X moesz odkry jego szczeglne saboci. Przy okazji nastpnego spotkania moesz zechcie je wykorzysta i jest to jeszcze jeden powd, by w i e d z i e . Tak wic odczuwanie wasnych stanw emocjonalnych, czyli wiadomo wasnych emocji, daje e l a s t y c z n o r e a k c j i , o p a r t n a p r z e b i e g u t w o i c h d o t y c h c z a s o w y c h i n t e r a k c j i ze r o d o w i s k i e m . Cho owe wrodzone mechanizmy s potrzebne, by da pocztek procesom rozgrywajcym si na podstawie nabytej wiedzy, uczucia daj nam co wicej ni one.

157

Pierwotne procesy emocjonalne (czytaj: wrodzone, wstpnie zakodowane, Jamesowskie) opieraj si przede wszystkim n a obwodach ukadu limbicznego, ciaa migdaowatego oraz przedniej czci obrczy. Dowody na to, e ciao migdaowate odgrywa szczegln rol w pierwotnych procesach emocjonalnych, pochodz zarwno z bada na ludziach, jak i na zwierztach. W centrum uwagi swych bada eksperymentalnych na zwierztach stawiali je Pribram, Weiskrantz, Aggleton i Passingham, a ostatnio, i w chyba gbszym ujciu, rwnie Joseph LeDoux5. Wkad w badania na tym polu wnieli rwnie E. T. Rolls, Michael Davis oraz Larry Squire wraz z zespoem, ktrych praca, cho ukierunkowana na zrozumienie funkcjonowania pamici, ujawnia powizanie pomidzy ciaem migdaowatym i zjawiskami emocjonalnymi6. Na udzia ciaa migdaowatego w procesach emocjonalnych wskazay rwnie prace Wildera Penfielda, Pierre'a Gloora i Erica Halgrena dotyczce pacjentw epileptycznych, u ktrych badanie wymagao elektrycznej stymulacji rnych okolic pata czoowego7. Obserwacji potwierdzajcych tez o takiej roli ciaa migdaowatego dokonali w ostatnim okresie rwnie czonkowie mojego zespou. Natomiast pierwsze uwagi, e moe mie ono zwizek z procesami emocjonalnymi, znajdziemy w pracy Hein8 richa Klvera i Paula Bucy'ego , ktrzy wykazali, i resekcja czci pata czoowego zawierajcej ciao migdaowate powoduje, oprcz wielu innych skutkw, afektywn obojtno. (Informacje na temat relacji pomidzy emocjami i przedni czci obrczy zawiera rozdzia 4 mniejszej ksiki, zob. take: Laplane i in. 1981 i A. Damasio, Van Hoesen 19839.) Mechanizmy emocji pierwotnych nie pozwalaj jednak wyjani caej gamy zachowa emocjonalnych. S one z pewnoci mechanizmami podstawowymi. Uwaam, e w procesie rozwoju jednostki zaczynaj si na nie nakada emocje w t r n e . Pojawiaj si one, gdy zaczynamy dowiadcza uczu i t w o r z y s y s t e m a t y c z n e p o w i z a n i a p o m i d z y kat e g o r i a m i obiektw oraz s y t u a c j i z j e d n e j strony a emocjami p i e r w o t n y m i z drugiej. Struktury ukadu limbicznego nie wystarczaj, by mogy powstawa emocje wtrne. Sie ukadw musi zosta powikszona: wymaga ona teraz wspdziaania kory przedczoowej oraz somatosensorycznej. L58

EMOCJE WTRNE

Rozwaania nad emocjami wtrnymi rozpocznijmy od przykadu zaczerpnitego z dowiadczenia dorosego czowieka. wyobramy sobie, e spotykamy przyjaciela, ktrego nie widzielimy ju od dawna, lub e zostajemy poinformowani o mierci swego bliskiego wsppracownika. W kadym z tych potencjalnie realnych przypadkw (a prawdopodobnie nawet wtedy, gdy wyobraamy sobie takie sceny) dowiadczamy emocji. Co dzieje si w nas wwczas na paszczynie neurobiologicznej? Czym w istocie jest dowiadczanie emocji"? Gdybym by przy tobie w chwili, w ktrej wyobraasz sobie te czy inne sceny, mgbym dokona kilku obserwacji. Po utworzeniu mentalnych obrazw kluczowych aspektw tych scen (spotkanie dawno nie widzianego kolegi, mier bliskiego wsppracownika) dochodzi do zmiany stanu ciaa, ktra opiera si na modyfikacji stanw kilku jego rejonw. Jeli spotykasz starego przyjaciela (w swej wyobrani), twoje serce zaczyna bi szybciej, skra moe si zarumieni, napicie mini wok oczu i ust moe wzrosn - by nada twarzy wyraz szczcia - a napicie innych - opa. Jeeli usyszysz o mierci bliskiego znajomego, twoje serce zaczyna omota, minie karku i plecw napinaj si, usta wysychaj, skra blednie, doznajesz skurczu pewnej partii jelit, a minie twarzy maluj na niej wyraz smutku. W obydwu wypadkach zachodz zatem liczne zmiany w pracy rnych narzdw wewntrznych (serca, puc, jelit), mini szkieletowych (tych, ktre przytwierdzone s do koci), gruczow dokrewnych (przysadka, nadnercza). Pewna ilo modulatorw peptydowych zostaje wydzielona z mzgu i uniesiona ze strumieniem krwi. Ukad odpornociowy rwnie ulega raptownej przemianie. Podstawowa aktywno mini gadkich w cianach arterii moe wzrosn i doprowadzi do zwania naczy krwiononych (czego wynikiem jest blado) lub spa i doprowadzi do rozlunienia i poszerzenia wiata naczy krwiononych (czego wynikiem jest zaczerwienienie twarzy). Jako cao, zesp owych zmian okrela profil odchylenia od stanu naturalnej rwnowagi funkcjonalnej, homeostazy, w ktrej zakresie orga159

nizm dziaa prawdopodobnie najekonomiczniej, tracc mnie; energii oraz szybciej i atwiej dostosowujc si do otoczenia w zakres rwnowagi funkcjonalnej nie powinien by pojmowany jako statyczny. Ulega on cigej modyfikacji poprz ez zmian grnych i dolnych granic. Przypomina to nieco stan ka wodnego, po ktrym kto chodzi w rnych kierunkach. Niektre obszary ulegaj zapadniciu, inne wypitrzaj si a na powierzchni tworz si zaamania. Zmienia si ksztat ka, lecz zmiany te zachodz jedynie w jego fizycznych granicach: granicach pojemnika zawierajcego pewn sta ilo cieczy. Gdy dowiadczasz owych hipotetycznych emocji, wiele czci twojego ciaa wchodzi w nowe, znaczco rne od standardowych stany. W jaki sposb dochodzi do tych zmian w organizmie? 1. Proces zaczyna si od wiadomego, celowego rozwaenia danej sytuacji ub osoby. Kozwaania te znajduj wyraz w postaci obrazw umysowych zorganizowanych w proces mylowy. Dotycz one niezliczonych aspektw twojego zwizku z dan osob, refleksji dotyczcych obecnej sytuacji i jej konsekwencji dla ciebie i innych - poznawczej oceny treci sytuacji, ktrej sam jeste czci. Niektre z przywoywanych obrazw s niewerbalne (sympatia wobec danej osoby w danej chwili), inne za werbalne (sowa i zdania odnoszce si do cech, dziaa, imion itd.). Na poziomie neuronowym za ich powstawanie odpowiadaj zbiory odrbnych topograficznie zorientowanych reprezentacji, ktre gromadz si w rnych rejonach wczesnej kory czuciowej (wzrokowej, suchowej i in.). Reprezentaqe te, z kolei, tworzone s wedug wskazwek zawartych w reprezentacjach dyspozycyjnych, przechowywanych w postaci rozproszonej w wielu okolicach kory kojarzeniowej wyszego rzdu. 2. Na poziomie niewiadomym sieci neuronowe kory przedczoowej automatycznie i samorzutnie reaguj na sygnay powstajce w wyniku przetwarzania powyszych obrazw. Typ reakcji kory przedczoowej wywodzi si z reprezentacji dyspozycyjnych, ktre ucieleniaj wiedz dotyczc standardowych powiza pomidzy pewnymi sytuacjami i okre160

sonymi stanami emocjonalnymi w dowiadczeniu jednostIci. Innymi sowy, wywodzi si on z nabytych, nie za wrodzonych reprezentacji, cho dyspozycje nabyte powstay pod wpywem dyspozycji wrodzonych. A zatem reprezentacje dyspozycyjne nabyte odzwierciedlaj nasze jednostkowe, niepowtarzalne dowiadczenie rnych typw relacji z otoczeniem, w jakie wchodzilimy w swoim yciu. Twoje dowiadczenie moe subtelnie lub znacznie rni si od analogicznego dowiadczenia innych ludzi. Chocia relacje pomidzy okrelonymi typami sytuacji i emocjami s wrd ludzi w znacznym stopniu podobne, to wyjtkowe dowiadczenie osobiste modyfikuje procesy emocjonalne u kadego z nas. Podsumowujc, mona powiedzie, e ulokowane w korze przedczoowej nabyte reprezentacje dyspozycyjne, niezbdne dla funkcjonowania wtrnych emocji, s oddzielone od wrodzonych reprezentacji dyspozycyjnych, potrzebnych w pierwotnych procesach emocjonalnych. Lecz jak si wkrtce przekonamy, pierwsze z nich potrzebuj drugich, by mc znale swj wyraz. 3. Niewiadome, automatyczne i bezwolne reakcje generowane przez reprezentacje dyspozycyjne w korze przedczoowej, ktre opisaem w punkcie 2, s sygnalizowane ciau migdaowatemu oraz przedniej czci obrczy. Reprezentacje dyspozycyjne w tej ostatniej reaguj poprzez (a) aktywowanie jder autonomicznego ukadu nerwowego i przesanie sygnaw ciau poprzez nerwy obwodowe (co powoduje wprowadzenie trzewi w stan kojarzony zazwyczaj z typem sytuacji, ktra wyzwolia cay w acuch reakcji), (b) wysanie sygnaw do ukadu ruchowego, by minie szkieletowe dopeniy zewntrznego obrazu emocji poprzez wyraz twarzy i postaw ciaa, (c) aktywowanie systemw dokrewnych oraz peptydowych, ktrych dziaania chemiczne wywouj zmiany w stanach ciaa i mzgu, a w kocu poprzez (d) aktywowanie wedug okrelonych wzorcw niespecyficznych jder neurotransmiterowych w pniu mzgu i podstawie przodomzgowia, ktre z kolei uwalniaj odpowiednie substancje chemiczne w rnych okolicach kresomzgowia (tj. np. w zwojach podstawy mzgu i korze mzgowej). Ten, jak si zdaje, wyczerpujcy zbir reakcji jest
161

reakcje wydzielania dokrewnego sygnay do mini twarzy i koczyn sygnay autonomiczne sygnay do jder neurotransmiterowych

Ryc. 7-2. Emocje wtrne. Bodziec nadal moe by przetwarzany bezporednio przez ciao migdaowate, lecz tym razem analizowany jest rwnie w procesach mylowych i moe aktywowa brzusznoprzyrodkow kor czoow (EP). Ta z kolei dziaa poprzez ciao migdaowate (CM). Innymi sowy, emocje wtrne czyni uytek z mechanizmw emocji pierwotnych. Tutaj rwnie celowo wprowadziem znaczne uproszczenia, gdy w istocie, prcz rejonu BP, aktywowane s liczne inne rejony przedczoowe. Mam jednak nadziej, e na diagramie zachowana zostaa istota caego zjawiska. Zauwamy, e kora BP potrzebuje CM, by moga przejawi aktywno; mona powiedzie, e jest jej uczepiona". Ta relacja stanowi dobry przykad metod atajcej" inynierii natury. Natura wykorzystuje stare struktury i mechanizmy, by tworzy nowe mechanizmy i osiga nowe cele.

w istocie potny, a przy tym zrnicowany. Obejmuje on cay organizm i - w wypadku osoby zdrowej - jest wrcz cudem koordynacji. Zmiany spowodowane przez (a), (b) oraz (c) oddziauj na ciao, powodujc pojawienie si jego stanu emocjonalnego". Sygnay tych zmian docieraj na powrt do ukadu limbicznego i somatosensorycznego. Zmiany spowodowane przez (d), ktre nie zachodz w ciele waciwym, lecz w okrelonych
162

-trukturach pnia mzgu zarzdzajcych procesami biologicznej regulacji ciaa, maj zasadniczy wpyw na typ i wydajno procesw poznawczych i tworz rwnoleg drog dla przebiecru procesw emocjonalnych. Rne efekty dziaania (a), (b) i (c) z jednej oraz (d) z drugiej strony stan si bardziej zrozumiae w czasie rozwaa nad uczuciami (zob. dalej). Ju teraz powinno by jednak jasne, e u pacjentw z uszkodzeniem przedczoowych okolic mzgu dochodzi do upoledzenia wtrnych procesw emocjonalnych. Pacjenci ci nie s w stanie generowa emocji relewantnych w stosunku do obrazw wywoanych przez okrelone kategorie sytuacji i bodcw. Nie mog zatem przejawia wynikajcych z nich uczu, czego dowodz obserwacje kliniczne oraz specjalne badania opisane w rozdziale 9. Ci sami pacjenci mog jednak przejawia emocje pierwotne, co sprawia, e zdawa si nam moe, i mechanizm emocjonalny pozosta u nich nienaruszony (mog wystraszy si kogo, kto krzyknie tu za ich plecami lub gdy ich domem wstrznie trzsienie ziemi). Z drugiej strony, pacjenci z uszkodzeniami ukadu limbicznego, a w szczeglnoci ciaa migdaowatego lub przedniej czci obrczy, charakteryzuj si zazwyczaj znacznie ciszym upoledzeniem procesw emocjonalnych, gdy dotyka ono zarwno emocji pierwotnych, jak i wtrnych, a przez to jest atwo dostrzegalne w ich zachowaniu. Natura ze sw skonnoci do oszczdnoci nie stworzya odrbnych mechanizmw dla wyraania pierwotnych oraz wtrnych emocji. Zezwolia po prostu, by emocje wtrne mogy si wyraa poprzez kana ju wczeniej przygotowany dla wyraania emocji pierwotnych. Sdz, e i s t o t emocji jest to, i stanowi ona zbir zmian zachodzcych w ciele, indukowanych w niezliczonych organach poprzez zakoczenia komrek nerwowych, co dokonuje si pod kontrol odpowiedniego systemu mzgowego, ktry reaguje na tre myli zwizanych z okrelonym obiektem lub wydarzeniem. Wiele spord owych zmian stanu ciaa - np. zmiany koloru skry, postawy, wyrazu twarzy - jest percepcyjnie dostpnych dla obserwatora z zewntrz. (Etymologia tego sowa sama w sobie sugeruje w zasadzie kierunek od wewntrz", z wntrza ciaa: emocja" oznacza dosownie ruch
163

wntrz"*.) Inne zmiany stanu ciaa s postrzegalne tylko przez jego waciciela". Lecz nie na tym koczy si istota emocji. Konkludujc: Emocje to kombinacja prostszego lub bardziej zoonego p r o c e s u u m y s o w e j oceny, w r a z z towarzyszcymi mu reakcjami dyspozycyjnymi, w wikszoci s k i e r o w a n y m i ku ciau w a c i w e m u , ktre wywouj emocjonalny stan ciaa", lecz r w n i e ku s a m e m u mzgowi (jdra neurotransmiterowe w pniu mzgu), co prowadzi do dodatkowych zmian umysowych. Zauwamy, e chwilowo odoyem na bok kwesti percepcji wszystkich zmian, ktre tworz reakcj emocjonaln. Jak odkryjesz ju wkrtce, dla tego rodzaju dowiadczenia zarezerwowaem sowo uczucie.

czci twarzy, jej minie nie mog funkcjonowa normalnie i usta przesuwaj si ku tej stronie twarzy, ktrej minie pracuj normalnie. Prba otworzenia ust i pokazania zbw na prob lekarza jeszcze t asymetri pogbia. Jednak gdy ten sam pacjent mieje si lub umiecha spontanicznie, np. w reakcji na dowcip, dzieje si co innego. Umiech jest normalny i obydwie poowy twarzy poruszaj si tak, jak powinny. Wyraz twarzy jest naturalny i podobny do tego sprzed paraliu. Pokazuje to, i kontrola ruchw wyraajcych emocje nie opiera si na tych samych orodkach co kontrola ruchw dowolnych. Ruchy zwizane z emocjami wyzwalane s przez inne czci mzgu, nawet jeli realizujce je minie s identyczne (np. twarzy; zob. ryc. 7-3).

SPECYFIKA NERWOWEGO MECHANIZMU EMOCJI Specyfika systemw nerwowych zwizanych z emocjami zostaa okrelona na podstawie bada ogniskowych uszkodze mzgu. W moim pojciu uszkodzenie ukadu limbicznego upoledza pierwotne procesy emocjonalne, natomiast uszkodzenie kory przedczoowej zaburza procesy wtrne. Intrygujce wyjanienie mechanizmu ludzkich emocji stworzy Roger Sperry wraz ze wsppracownikami (m.in. Joseph Bogen, Michael Gazzaniga, Jerre Levy oraz Eran Zaidel). Wedug niego struktury prawej pkuli mzgu ludzkiego w wikszym stopniu angauj 10 si w podstawowe procesy emocjonalne . Rwnie inni badacze, np. Howard Gardner, Kenneth Heilman, Joan Borod, Richard Davidson oraz Guido Gainotti, dokonali spostrzee wspierajcych tez o dominacji prawej pkuli w procesach 11 emocjonalnych . Biece prace dowiadczalne w moim laboratorium oglnie potwierdzaj ide asymetrii rozkadu procesw emocjonalnych w mzgu, lecz wskazuj rwnie na to, i asymetria ta nie dotyczy wszystkich emocji w rwnym stopniu. Stopie specjalizacji systemw powiconych przetwarzaniu emocji mona oszacowa poprzez badanie przypadkw upoledzenia zdolnoci ich wyraania. Gdy udar niszczy kor ruchow lewej pkuli i pacjent doznaje paraliu prawej
Od ac. e(x)movere - wychodzi na zewntrz", odsya" tprzyp. tum.].

Ryc. 7-3. Mechanizm neuronowy sterujcy miniami twarzy w przypadku prawdziwego" umiechu w odpowiedzi na sytuacj budzc emocje (u gry) rni si od tego, ktry uaktywnia umiech wywoany sil woli (nieemocjonalny), cho steruje tymi samymi miniami (u dou). Umiech szczery" sterowany jest przez kor ukadu limbicznego, a jego ekspresja wymaga prawdopodobnie udziau zwojw podstawy mzgu. 165

164

U pacjenta, u ktrego udar zniszczy przedni cz obrCZr, w lewej pkuli, efekt bdzie przeciwny. W odpowiedzi na bo. dziec budzcy emocje jego twarz pozostaje asymetryczna, mniej ruchliwa z prawej ni z lewej strony. Jeli jednak w pacjent napina minie twarzy wiadomie, w wyniku aktu woli, ruchy s normalne i symetria powraca. Ruchy zwizane z emocjami s zatem sterowane przez przedni cz obrczy, inne okoli c e kory limbicznej (w rodkowej czci pata skroniowego) oraz zwoje podstawy mzgu. Zniszczenie lub dysfunkcja tych rejonw wywouje tzw. emocjonalny parali twarzy. Mj mentor, Norman Geschwind, neurolog z Harvardu, ktrego praca stanowi pomost pomidzy klasyczn i nowoczesn er w badaniach mzgu i umysu czowieka, zauway, e przyczyn, dla ktrej trudno nam si naturalnie umiecha do fotografii, jest to, e kae si nam kontrolowa minie si woli z wykorzystaniem kory ruchowej i drogi piramidowej (korowo-rdzeniowej). (Droga piramidowa to potna wizka aksonw wychodzca z pierwotnej kory ruchowej, czwartego rejonu Brodmanna, ktra podajc w d, unerwia jdra w pniu mzgu i rdzeniu krgowym kontrolujce ruchy sterowane si woli poprzez nerwy obwodowe.) W takiej sytuacji tworzymy, jak zwyk by to nazywa Geschwind, umiech piramido wy"! Nie potrafimy zbyt atwo zapanowa nad mimik, ktr steruje przednia cz obrczy. Nie dysponujemy odpowiednim traktem nerwowym, ktry poprzez nasz si woli pozwoliby nam atwo sterowa funkcjonowaniem przedniej czci obrczy. By umiechn si naturalnie" na zawoanie, moemy wybra jedn z moliwoci: nauczy si dobrze gra, poprosi kogo, by n a s poaskota albo opowiedzia nam dobry dowcip. Kariera aktorw i politykw zasadza si na przezwycieniu tej przyrodzonej neurofizjologicznej niewygody. Problem ten ju dawno zosta odkryty przez zawodowych aktorw, co zaowocowao powstaniem rnych technik gry. Laurence Olivier na przykad posugiwa si technik opart na wprawnym tworzeniu pod kontrol wasnej woli sekwencji ruchw, ktre wiarygodnie wyraayby dan emocj. Wielcy aktorzy podajcy drog tej tradycji usiuj je symulowa z wielk determinacj, opierajc si n a szczegowej wiedzy o tym, w jaki sposb emocje (ich wyraz) odbierane s przez obserwatora z zewntrz, oraz n a wiadomoci uczu, ktre towarzysz pojawieniu si owych zewntrznych symptomw. Fakt, e dobrze udaje si to tylko nielicznym, jest miar tego, jak wielkie trudnoci sprawia im zapanowanie nad fizjologi mzgu. 166

Inna technika, zaprezentowana przez Lee Strasberga oraz Jjjli Kazana w Metodzie" (inspirowanej systemem Konstantina Stanisawskiego), polega na zmuszaniu aktorw do wzbudzania w sobie emocji, nie za ich udawania. Moe by to bardziej przekonywajce i angaujce, lecz wymaga szczeglnych zdolnoci i dojrzaoci, ktra pozwoli ujarzmi wyzwolone w ten sposb prawdziwe emocje. Rnic pomidzy wyrazem twarzy objawiajcym szczere" oraz udawane" emocje jako pierwszy odnotowa Karol Darwin w pracy O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt, opublikowanej w 1872 roku 1 2 . Darwin wiedzia o dokonanych dziesi at wczeniej przez Guillaume-Benjamina Duchenn e s obserwacjach dotyczcych mini zaangaowanych w umiech oraz sterujcych nimi mechanizmw 1 3 . Duchenne stwierdzi, i umiech prawdziwej radoci wymaga jednoczesnego, nie sterowanego wol skurczu dwch mini: jarzmowego wikszego oraz okrnego oka (zob. ryc. 7-4). Odkry rwnie, e drugi z tych mini moe zosta napity jedynie bezwolnie: nie ma moliwoci aktywowania go si woli. Nie podlegajce woli aktywatory minia okrnego oka nazwa Duchenne sodkimi emocjami ducha". Jeli chodzi o misie jarzmowy wikszy, to moe on zosta pobudzony zarwno z udziaem woli, j a k i bez niego, t a k wic zawsze sta nas cho n a umiech uprzejmoci".

sterowanie wycznie niewiadome

misie okrny

misie jaramowy

Ryc. 7-4. Niewiadome i wiadome sterowanie miniami twarzy.

sterowanie wiadome i niewiadome

167

UCZUCIA Czym jest uczucie? Dlaczego nie uywam terminw emocje" i uczucia" zamiennie? Jedn z przyczyn jest to, e cho niektre uczucia zwizane s z emocjami, to jest wiele takich ktre powizane z nimi nie s. Wszystkie emocje generuj uczucia, jeli dowiadczajcy ich czowiek jest w stanie czuwania i gotowoci, lecz nie wszystkie uczucia wywodz si z emocji. Uczucia nie majce rde w emocjach nazywam uczuciami ta i wrc do nich w dalszej czci niniejszego rozdziau. Zaczn od rozwaenia procesu o d c z u w a n i a emocji. Powrmy w tym celu do opisywanego powyej przykadu stanu emocjonalnego. Wszystkie zmiany stanu ciaa postrzegane przez obserwatora z zewntrz, jak i te, ktrych zauway nie moe (na przykad przyspieszone bicie serca, skurcz jelit), postrzegamy w e w n t r z n i e . Mzg jest nieustannie informowany o nich wszystkich poprzez poczenia nerwowe transmitujce impulsy pochodzce ze skry, naczy krwiononych, trzewi, mini podlegajcych woli, staww itd. Poczenia dostarczajce mzgowi tych informacji biegn zatem od gowy, szyi, tuowia i koczyn poprzez rdze krgowy w kierunku tworu siatkowatego (grupy jder w pniu mzgu, sterujcej m.in. stanami czuwania i snu) i wzgrza, by ostatecznie dotrze do podwzgrza, struktur limbicznych i kilku szczeglnych okolic kory somatosensorycznej w okolicy wyspy i okolicy ciemieniowej. Te ostatnie w szczeglnoci s informowane o tym, co w danej chwili dzieje si w ciele, a to oznacza, i posiadaj obraz" nieustannie zmieniajcego si pejzau" ciaa ulegajcego wpywom emocji. Jeli przywoamy znowu przykad ka wodnego, moemy wyobrazi sobie tak sytuacj jako cige przesyanie sygnaw odnoszcych si do lokalnych zmian jego ksztatu, gdy kto po nim kroczy. W korze mzgowej, bezustannie odbierajcej takie sygnay, odzwierciedla je cigle zmieniajca si struktura aktywnoci neuronw. Nie ma w niej nic staego, adnej paszczyzny odniesienia, adnego maego czowieczka homunkulusa - siedzcego w apartamentach mzgu niczym posg i zajmujcego si gromadzeniem napywajcych informacji. Istnieje tylko ciga, nieustanna zmiana. Niektre
168

, owych struktur aktywnoci zorganizowane s topograficznie wikszym, inne za w mniejszym stopniu. Nie znajdziemy ich na jednej wsplnej mapie ani w jednym orodku. Istnieje wiele map skoordynowanych ze sob przez interaktywne poczenia neuronowe. (Jakiejkolwiek metafory uylibymy, by zilustrowa to zjawisko, wane jest, by zda sobie spraw z tego, e b i e c e reprezentacje ciaa nie pojawiaj si w pooeniach cile okrelonych na mapie nerww, jak przez dziesiciolecia zwodniczo sugeroway nam schematy ludzkiego mzgu. Pojawiaj si one jako dynamiczne, cigle na nowo stanowione i stale aktualizowane reprezentacje tego, co dzieje si w ciele. Jak we wczeniej cytowanej pracy pokaza Michael Merzenich, ich warto opiera si wanie na aktualnoci, staym i natychmiastowym odzwierciedlaniu zachodzcych zmian.) Informacje o stanach emocjonalnych powraca mog do mzgu nie tylko drog neuronow", lecz rwnie rwnoleg drog chemiczn". Hormony i peptydy uwalniane w ciele w czasie stanw emocjonalnych docieraj do mzgu wraz ze strumieniem krwi, penetrujc go aktywnie po przekroczeniu tzw. bariery krew-mzg, lub - z wiksz atwoci - dostajc si do niego w miejscach, w ktrych tej bariery brak (np. tzw. pole najdalsze, area postrema), czy dysponujcych mechanizmami, ktre mog wysya sygnay do rnych czci mzgu (np. narzd podsklepieniowy). Mzg w niektrych ze swych ukadw potrafi tworzy wielostronny nerwowy obraz pejzau" ciaa, ktry zosta indukowany przez inne systemy mzgowe, lecz na sam w obraz, jak i na jego wykorzystanie bezporednio wpywa ciao (przypomnijmy sobie dziaanie oksytocyny, o ktrej pisaem w rozdziale 6). O charakterze obrazu ciaa decyduj zatem nie tylko zespoy sygnaw nerwowych, lecz rwnie sygnay chemiczne, ktre modyfikuj tryb przetwarzania sygnaw nerwowych. I wanie dlatego pewne substancje chemiczne odegray zasadnicz rol w tak wielu kulturach: wemy na przykad wspczesny problem narkotykw i lekw, ktry nie moe zosta rozwizany bez gbokiego zrozumienia omawianych tutaj mechanizmw. Gdy w twoim ciele zachodz zmiany, dowiadujesz si o nich i moesz je cigle ledzi. w proces cigego monitorowania i dowiadczania tego, co dzieje si z twoim ciaem, gdy przez
169

M <l

sygnay dokrewne i inne sygnay 2 trzewi sygnay z mini i staww Ryc. 7-5. Koniecznym, lecz niewystarczajcym warunkiem odczuwania emocji jest dotarcie sygnaw nerwowych z trzewi, mini i staww oraz jder neurotransmiterowych - a wic rnych czci ciaa aktywowanych w procesie emocjonalnym - do pewnych jder podkorowych oraz samej kory mzgowej. Sygnay pochodzce z gruczow dokrewnych oraz inne sygnay chemiczne rwnie docieraj do orodkowego ukadu nerwowego, m.in. wraz ze strumieniem krwi. sygnay od jder neurotransmiterowych

umys przewijaj si myli o okrelonej treci, stanowi istot tego, co nazywam uczuciem (ryc. 7-5). O ile emocja jest zbiorem zmian stanu ciaa powizanych z okrelonymi obrazami umysowymi, ktre aktywoway odpowiednie systemy mzgowe, o tyle i s t o t a o d c z u w a n i a emocji polega n a d o w i a d c z a n i u t a k i c h z m i a n j e d n o c z e n i e z o b r a z a m i umysowymi, k t r e z a i n d u k o w a y cykl ich powstawania. Innymi sowy, uczucia opieraj si na zestawianiu obrazw ciaa waciwego z obrazem czego innego, np. obrazu wizualnego czyjej twarzy lub suchowego obrazu muzyki. Podoa uczucia dopeniaj zmiany w procesach poznawczych indukowane rwnoczenie przez substancje neurochemiczne (np. neurotransmitery uwalniane w rnych miejscach uka170

du nerwowego na skutek aktywacji jder neurotransmiterowych, ktra jest skadnikiem inicjalnej reakcji emocjonalnej)*. \V tym miejscu niezbdne s dwa wyjanienia. Pierwsze dotyczy rozumienia uytego powyej pojcia zestawienia"**. Wybraem ten termin, poniewa sdz, e obraz ciaa waciwe."o pojawia si p o pojawieniu si i utrzymaniu w stanie aktywnoci obrazu czego innego" i poniewa te dwa obrazy pozostaj neurologicznie odseparowane" (jak sugerowaem w rozdziale 5). Innymi sowy, mamy do czynienia raczej z zestawieniem" ni zlewaniem si". By moe do okrelenia tego, co dzieje si w naszym umyle z obrazem ciaa waciwego oraz czego innego", stosownie byoby uy terminu superpozycja. Zaoenie, i obiekt kwalifikowany" (twarz) oraz kwalifikator" (zestawiony z ni stan ciaa) s poczone, lecz nie zlewaj si, pozwala nam wyjani, .dlaczego czowiek moe czu si przygnbiony, choby mylc o ludziach czy sytuacjach, ktre w adnym razie nie oznaczaj smutku ani straty, i by radosny bez adnego okrelonego, wyjanialnego w danej chwili powodu. Stany kwalifikatora mog by nieoczekiwane, a niekiedy rwnie niepodane. Ich motywacja psychologiczna moe by niejawna lub w ogle nie istnie, gdy fizjologiczna zmiana dotyczy obszarw neutralnych psychicznie. Mwic jzykiem neurobiologii: istnienie nie wyjanionych kwalifikatorw potwierdza wzgldn autonomi mechanizmw neuronowych stojcych za uczuciami. Lecz przypominaj nam one rwnie o istnieniu olbrzymiej domeny procesw niewiadomych, ktre tylko czciowo poddaj si psychologiczemu wyjanieniu. Istot smutku i radoci jest skoordynowana percepcja okrelonego stanu ciaa oraz zestawionych z nim myli, uzupeniona o modyfikacj stylu i efektywnoci procesu mylowego. Po* Przyjte t u t a j definicje emocji" i uczu" nie s ortodoksyjne. Niektrzy autorzy uywaj tych sw zamiennie czy te n p . nie uywaj w ogle sowa uczucie", a emocje" dziel n a ekspresywne i dowiadczane. J e d n a k e przyjcie osobnych terminw moe uatwi dalsze b a d a n i a n a d tymi zjawiskami [przyp. tum.]. ** Rozwaania te odnosz si w oryginale do t e r m i n u juxtaposition i nie do koca da si j e przenie n a polskie zestawienie" [przyp. tum.]. 171

niewa sygnay o stanie ciaa (pozytywne czy negatywne) oraz gatunku i sile poznania indukowane zostay przez ten sam system, s one zazwyczaj zgodne (cho zgodno pomidzy sygnaem o stanie ciaa oraz stylem i efektywnoci procesu poznawczego moe ulec zaamaniu zarwno w warunkach patologicznych, jak i normalnych). W negatywnych" stanach ciaa tworzenie obrazw jest spowolnione, ich rnorodno jest ograniczona, a rozumowanie nieefektywne, natomiast pozytywnym" stanom ciaa towarzyszy szybkie tworzenie obrazw o duej rnorodnoci oraz szybkie, cho niekoniecznie wydajne, rozumowanie. Gdy negatywne" stany ciaa powtarzaj si czsto lub gdy taki stan trwa przez duszy czas, jak na przykad w wypadku depresji, odsetek myli, ktre mog si skojarzy z sytuacjami negatywnymi", wzrasta. Cierpi na tym rwnie styl i wydajno rozumowania. Przeduajce si stany maniakalne powoduj sytuacj odwrotn. W Dotyku ciemnoci, dzienniku swej depresji, William Styron wyczerpujco opisa tego rodzaju stan. Ksze, e jego istot jest mka ...najbardziej podobna toniciu czy duszeniu si - lecz nawet takie porwnania nie oddaj jej w peni". Nie zapomina on o opisie procesw mylowych towarzyszcych temu stanowi: W takich razach myl racjonalna nieobecna bya zazwyczaj w moim umyle - std t r a n s . Trudno o bardziej odpowiednie sowo na okrelenie tego stanu bezsilnego stuporu, w ktrym poznanie zastpione zostao ow pozytywn i aktywn mk". (Pozytywna" i aktywna" mka to terminy uyte przez Williama Jamesa w opisie wasnych stanw depresji.) Jeszcze jedna uwaga: Przedstawiem tutaj swj pogld na to, jak mog wyglda gwne komponenty budujce uczucia zarwno na poziomie poznawczym, jak i nerwowym; to, czy jest on suszny, mog wykaza tylko dalsze badania. Nie wyjaniem natomiast, w j a k i s p o s b odczuwamy uczucia. Przyjcie przez okrelone czci mzgu znacznej liczby sygnaw dotyczcych stanu ciaa jest z pewnoci warunkiem niezbdnym, lecz niewystarczajcym, bymy odczuli uczucie. Jak sugerowaem w omwieniu obrazw umysowych, dodatkowym warunkiem dowiadczania jest korelacja pomidzy zmieniajcymi si na bieco reprezentacjami stanu ciaa oraz neuronowej reprezentacji tworzcej ide J a " . Uczucie wobec okrelo172

^ego obiektu opiera si na jego subiektywnej percepcji, percepcji stanu ciaa, ktry on modyfikuje, oraz percepcji zmodyfikowanego stylu i wydajnoci procesw mylowych, ktre przebiegaj w tym czasie.

OSZUKUJC MZG Jakie dowody przemawiaj za tym, e to stany ciaa wywouj uczucia? Niektre z nich pochodz z bada neuropsychologicznych nad korelacj pomidzy utrat uczu a zniszczeniem rejonw mzgu odpowiedzialnych za tworzenie reprezentacji stanw ciaa (zob. rozdz. 5), lecz eksperymenty przeprowadzane z ludmi zdrowymi rwnie wiele nam mwi. Szczeglnie chodzi mi tutaj o badania prowadzone przez Paula Ekmana 14 . Gdy poprosi on zdrowych uczestnikw eksperymentu o napicie okrelonych mini twarzy, co w rezultacie miao zoy si" na jej emocjonalny wyraz bez wiedzy samego wykonujcego to zadanie czowieka, okazao si, e dowiadczali oni uczu odpowiadajcych wyrazom ich twarzy. Na przykad nawet sztucznie, zgrubnie i nie w peni wytworzony na twarzy wyraz szczcia powodowa, e uczestnik dowiadcza szczcia", a wyraz gniewu w istocie wzbudza w nim gniew" itd. Wyniki te robi due wraenie, szczeglnie jeli wemiemy pod uwag, e uczestnicy dowiadczenia mogli tylko w zarysie i fragmentarycznie postrzega wasny wyraz twarzy i nie dowiadczali ani nie oceniali adnej realnej sytuacji, ktra mogaby wyzwoli emocje. Ich ciaa nie wykazyway w pocztkowym stadium eksperymentu profilu, ktry towarzyszy zwykle badanym tutaj emocjom. Eksperyment Ekmana wskazuje, i stan pewnej czci ciaa odpowiadajcy charakterystyce danego stanu emocjonalnego moe spowodowa uczucie" takiego sygnau albo e owa cz ciaa aktywuje kolejno pozostae jego czci, co prowadzi do pojawienia si uczucia. Co ciekawe, nie wszystkie czci mzgu dadz si w ten sposb oszuka. Nowe obserwacje, pochodzce z bada elektrofizjologicznych, pokazuj, i umiech udawany" wywouje w mzgu inny typ aktywnoci falowej ni umiech szczery"15. Na pierwszy rzut oka moe si zdawa, i spostrzeenie to stoi w sprzecznoci z wynikami prezentowanego wyej eksperymentu. Tak jednak nie jest. Cho173

ci uczestnicy eksperymentu dowiadczali uczu zgodnych z wyrazem ich twarzy to nie byli przecie wiadomie szczli. wi z okrelonego powodu lub li na jak konkretn rzecz. Nie moemy oszuka siebie w wikszym stopniu ni innych, gdy umiechamy si do nich tylko przez uprzejmo, i ten wanie fakt owe badania elektrofizjologiczne potwierdzaj. To rwnie moe by gwn przyczyn, dla ktrej wielcy aktorzy czy piewacy operowi s w stanie przetrwa regularnie przez siebie prowadzon symulacj wielkich emocji bez utraty samokontroli. Zapytaem Regin Resnik, najwiksz operow Carmen i Klitajmestr naszych czasw, weterank tysicy nocy musicalowego szalestwa i gorczki, czy trudno byo jej separowa emocje wasne od emocji granych przez ni postaci. Odrzeka, e nie przedstawiao to dla niej adnej trudnoci, odkd poznaa sekrety odpowiedniej techniki. Obserwujc j i suchajc jej, nikt chyba nie zgadby, e po prostu gr swego ciaa portretuje emocje, nie za odczuwa" je. Przyznaa jednak, e pewnego razu, grajc w Damie pikowej Czajkowskiego, sama na mrocznej scenie, staa si w istocie sob i ulega prawdziwemu przeraeniu.

subtelniejsze stany poznawcze cz si z subtelniejszymi zmianami emocjonalnych stanw ciaa. To wanie poczenie pomidzy pogmatwan treci poznawcz oraz odmian wstpnie okrelonego profilu stanu ciaa pozwala nam dowiadcza odcieni alu, wstydu, Schadenfreude, oczyszczenia itd. 16 Rodzaje uczu uczucia podstawowych emocji uniwersalnych uczucia subtelnych emocji uniwersalnych uczucia ta

UCZUCIA TA

RODZAJE UCZU Jak wspomniaem na pocztku tego rozdziau, istnieje wiele odmian uczu. Pierwsza z nich opiera si na emocjach, z ktrych najbardziej uniwersalne to szczcie, smutek, zo, lk i odraza, i odpowiada profilom reakcji stanw ciaa, ktre s w wikszoci wrodzone (w rozumieniu Jamesa). Gdy ciao wchodzi w stan zgodny z jednym z owych profili, czujemy si szczliwi, smutni, rozgniewani, wystraszeni czy te odc z u w a m y wstrt. Gdy uczucia pocz si z emocjami, uwaga skupia si na sygnaach pochodzcych z ciaa i jego pejza" wysuwa si teraz na pierwszy plan. Drug odmian uczu s uczucia oparte na emocjach bdcych subtelnymi wariacjami wymienionych powyej. Euforia i ekstaza s odmianami szczcia, melancholia i zaduma s rodzajami smutku, panika i niemiao s typami lku. Uczucia tego rodzaju dostrajane" s przez dowiadczenie, kiedy
174

Zakadam tutaj istnienie jeszcze jednej grupy uczu, ktre podlegaj ocenie przed innymi. Nazywam je uczuciami ta", poniewa rodz si w tle" stanw ciaa, nie za w stanach emocjonalnych. Uczucie takie nie jest Verdim wielkich emocji ani Strawiskim emocji intelektualnej, lecz raczej minimalist w tonie i rytmie, uczuciem samego ycia, poczuciem istnienia. Mam nadziej, e pojcie to okae si przydatne w przyszoci w badaniach fizjologii uczu. Uczucia ta, mniej ograniczone w swym zasigu ni uczucia wyej opisane, nie s nigdy ani pozytywne, ani negatywne, cho mog by odbierane jako przyjemne lub nieprzyjemne. Najprawdopodobniej to wanie uczu ta, nie za uczu emocjonalnych dowiadczamy najczciej. Cho jestemy ich wiadomi tylko w nieznacznym stopniu, moemy natychmiast okreli, jakiego s rodzaju. Uczucie ta to nie uczucie nieposiadania si ze szczcia ani rozpaczy z powodu utraconej mioci szczcie i rozpacz s uczuciami emocjonalnymi zwizanymi ze stanami ciaa. Uczucie ta odpowiada natomiast stanowi ciaa wyaniajcemu si spoza emocji. Gdy dowiadczamy radoci, gniewu czy innych emocji, uczucie ta zostaje stumione przez uczucie emocjonalne. Uczucie ta jest naszym obrazem pejzau" ciaa, gdy nie jest ono wstrzsane emocjami.
175

Pojcie nastroju" - cho nastrj powizany jest z uczuciem ta - nie w peni mu odpowiada. Gdy uczucia ta pozostaj niezmienne przez cae godziny czy dni i nie zmieniaj si p0 cichu" wraz z biegiem naszych myli, prawdopodobnie wply. waj na nasz zy, dobry czy obojtny nastrj. Jeli sprbujesz przez chwil wyobrazi sobie egzystencje bez uczu ta, nie bdziesz mia wtpliwoci co do pojcia ktre tutaj wprowadzam. Przypuszczam, i bez niego zaamaoby si samo jdro twojej reprezentacji wasnego ja". Pozwl, e wyjani, dlaczego tak sdz. Jak zauwayem, reprezentacje aktualnego stanu ciaa pojawiaj si w licznych obszarach kory somatosensorycznej w okolicy wyspy i okolicy ciemieniowej, a take w ukadzie limbicznym, podwzgrzu i pniu mzgu. Rejony te, zarwno w lewej, jak i prawej pkuli, skoordynowane s przez poczenia neuronowe; dominujca w tym wzgldzie jest pkula prawa. Wiele pozostao jeszcze do odkrycia, jeli chodzi o specyfik pocze tych systemw (jest to niestety jeden z najmniej poznanych rejonw mzgu naczelnych). Pewne fakty wydaj si jednak zrozumiae: zoona, stale aktualizowana reprezentacja biecego stanu ciaa rozproszona jest po licznych strukturach korowych i podkorowych. Znaczna cz sygnaw dotyczcych stanu trzewi dociera jedynie do struktur, ktre nazwa moemy niemapowanymi", cho wiele sygnaw z tych rde mapowanych jest wystarczajco dobrze, bymy mogli odczu bl lub dyskomfort i byli w stanie go zlokalizowa. Cho prawd jest, e mapy, ktre tworzymy w odniesieniu do trzewi, s mniej precyzyjne ni te, ktre tworzymy w odniesieniu do wiata zewntrznego, to podkrelanie ich mglistoci i przypadkw bdnego mapowania bywa przesadzone. Win za to naley obarczy przede wszystkim zjawiska takie, jak bl skoordynowany" (np. uczucie blu w lewym ramieniu lub brzuchu w czasie zaburze pracy minia sercowego lub bl pod praw opatk w czasie zapalenia pcherzyka ciowego). Co do informacji pochodzcych z mini i staww, to znajduje ona wyraz w strukturach mapowanych topograficznie. Poza aktualizowanymi na bieco", dynamicznymi mapami ciaa, istniej nieco bardziej stabilne mapy jego oglnej
176

struktury, ktre prawdopodobnie reprezentuj propriocepcj (poczucie mini i staww) oraz interocepcj (poczucie trzewi) i skadaj si na podstaw naszego pojcia o obrazie ciaa. Reprezentacje te nie s stale aktualizowane i maj charakter dyspozycji. Mog by aktywowane w postaci topograficznie zorganizowanych reprezentacji w korze somatosensorycznej, obok stale aktualizowanych reprezentacji b i e c y c h stanw ciaa, bymy mogli zyska pojcie o tym, jaki jest oglny c h a r a k t e r naszego ciaa, nie za tylko o tym, jakie jest ono w danej chwili. Najlepszym dowodem istnienia takich reprezentacji jest zjawisko koczyny fantomowej, o ktrym wspominaem ju wczeniej. Niektrzy pacjenci po chirurgicznej amputacji koczyny maj wraenie, e jest ona nadal na swoim miejscu. Mog nawet odczuwa jej stany, jak np. ruch, bl czy temperatur. W mojej interpretacji zjawisko to polega na tym, e w razie braku stale aktualizowanych informacji o utraconej koczynie zaczyna przewaa odbir sygnaw dostarczanych przez jej dyspozycyjn reprezentacj, a wic rekonstrukcj opart na wczeniej nabytej i zapamitanej wiedzy. Ci, ktrzy uwaaj, e w naszej wiadomoci wiedza o stanie ciaa jest w normalnych warunkach obecna zaledwie w minimalnym stopniu, zechc pewnie jeszcze rozway ten problem. Prawd jest, e nie jestemy wiadomi wszystkich czci swego ciaa przez cay czas. Reprezentacje tego, co dzieje si na zewntrz, a co dociera do nas za porednictwem wzroku, suchu czy dotyku, skutecznie odwodz nasz uwag od tego, co dzieje si w nas i co nieustannie przejawia si w umysowych reprezentacjach naszego ciaa. Lecz to, e przedmiot naszej uwagi ley zazwyczaj gdzie indziej - tam, gdzie jest to najbardziej niezbdne, by zapewni zachowaniem charakter przystosowawczy - nie znaczy, e reprezentacja ciaa nie istnieje. O jej istnieniu przekonujesz si gwatownie w czasie nagego ataku blu lub innej znaczcej dolegliwoci, ktra przyciga twoj uwag. Poczucie ciaa jest stale obecne w tle, cho czowiek moe ledwie je dostrzega, gdy jego reprezentacja nie dotyczy z reguy okrelonych organw, lecz raczej stanu ciaa jako caoci. Jednake to wanie ono pozwala nam zareagowa na pytanie: Jak si czujesz?" natychmiastow odpowiedzi, ktra nie odnosi si w istocie do tego, czy czuje177

my si wspaniale, czy niedobrze. (Zauwamy, e pytanie to nie jest prostym Jak si masz?", na ktre mona odpowiedzie uprzejmie i zdawkowo, nie mwic nic o stanie swego ciaa.) Stan oglny ciaa jest nieustannie monitorowany. Intrygujce byoby zastanowi si, co staoby si, gdyby jego reprezentacja miaa przesta funkcjonowa. Co byoby, gdyby zapytany o to, jak si czujesz, stwierdzi, e nie wiesz nic o oglnym stanie swego ciaa? Nagy bl zdrtwiaej nogi, ktr zbyt dugo trzymae zaoon na drug, w chwil po tym, gdy wiadomie umiecisz j w wygodniejszej pozycji, pozostanie tylko swobodnym, izolowanym spostrzeeniem w twoim umyle, nie za czci atwo dostpnego poczucia ciaa. Wiadomo z ca pewnoci, e nawet niewielkie, ograniczone zahamowanie propriocepcji, ktre moe by skutkiem chorb nerww obwodowych, doprowadza do zaamania procesw umysowych. (Oliver Sacks jest autorem bardzo dobitnego opisu takiego pacjenta17.) Mona wic oczekiwa, e utrata lub gbsza zmiana oglnego poczucia stanu ciaa spowoduje jeszcze powaniejsze zaburzenia, i tak w istocie si dzieje. Jak wspomniaem w rozdziale 4, niektrzy pacjenci z pierwotn i cakowit anozognozj staj si niewiadomi oglnego stanu swego zdrowia. Nie zdaj sobie sprawy z tego, e cierpi z powodu nieodwracalnych skutkw powanej choroby, zazwyczaj wylewu lub raka mzgu (powstaego w samym mzgu lub bdcego nastpstwem przerzutu). Nie dostrzegaj wasnego paraliu i tylko wtedy przyznaj, e ich lewe koczyny nie poruszaj si, gdy zostan do tego zmuszeni poprzez bezpo- j rednie skonfrontowanie ich z tym faktem. Nie potrafi sobie j wyobrazi konsekwencji swojej sytuacji zdrowotnej i nie wyraaj troski o sw przyszo. Wyraanie emocji jest u nich ograniczone lub cakowicie wstrzymane, a uczucia - do czego sami si przyznaj i co dostrzec moe osoba postronna - w rwnym stopniu spycone. Istota uszkodzenia mzgu, ktre objawia si anozognozj, polega na przerwaniu wymiany informacji pomidzy okolicami mzgu uczestniczcymi w mapowaniu stanu ciaa, a czsto rwnie na zniszczeniu niektrych spord tych rejonw. Wszystkie one pooone s w prawej pkuli, cho przyjmuj informacj zarwno z lewej, jak i prawej poowy ciaa. Do klu178

czowych okolic tego rodzaju nale wyspa, pat ciemieniowy j substancja biaa, w ktrej przebiegaj poczenia pomidzy tymi dwoma rejonami, a rwnie poczenia z podwzgrzem, leor czoow i zwojami podstawy mzgu. Uywajc pojcia uczucia ta", mog teraz wyjani, co moim zdaniem - dzieje si w wypadku anozognozji. Anozognostycy, dla ktrych informacje o biecym stanie ciaa stay si niedostpne, nie s w stanie aktualizowa jego reprezentacji, W wyniku tego nie dostrzegaj (poprzez swj system somatosensoryczny) natychmiastowo i automatycznie faktu, e w pej z a u" ich ciaa zaszy istotne zmiany. W swych umysach nadal potrafi formowa obraz ciaa takiego, jakie byo zdezaktualizowany. o n o przed chorob, lecz jest to obraz A poniewa przed chorob ich ciao byo w peni sprawne, jako takie wanie postrzegaj je teraz. Pacjenci z objawami koczyny fantomowej mog twierdzi, e ich utracona koczyna nadal jest na swoim miejscu, cho, z drugiej strony, wyranie widz, e jej tam nie ma. Nie maj uroje ani halucynacji: takie jest ich poczucie rzeczywistoci i to z tej przyczyny uskaraj si na swj stan. Anozognostycy nie maj zdolnoci automatycznej kontroli zmiennej rzeczywistoci albo dlatego, e nie mog uzyska informacji o swym ciele jako caoci (nie za tylko jego czci), albo dlatego, e w szczeglnym stopniu maj utrudniony dostp do informacji dotyczcych trzewi, albo te z obydwu tych powodw jednoczenie. Brak aktualizowanych sygnaw o stanie ciaa prowadzi nie tylko do irracjonalnych opowieci na temat wasnych dolegliwoci motorycznych, lecz rwnie do emocji i uczu nieadekwatnych do stanu zdrowia. Pacjenci tacy zdaj si nie przejmowa swym stanem: jedni bezustannie dowcipkuj, podczas gdy inni pozostaj monotonnie pospni. Zmuszeni do zastanowienia si nad swym stanem na podstawie nowych faktw przekazanych im innym kanaem (werbalnie lub przez konfrontacj wizualn) chwilowo uznaj sw realn sytuacj, lecz szybko o niej zapominaj. Okazuje si, e to, co dzieje si naturalnie za spraw mechanizmw automatycznych, nie moe by realizowane przez wiadomy umys. Pacjenci anozognostyczni daj nam obraz tego, jak moe wyglda umys pozbawiony moliwoci odczuwania bie179

cego stanu ciaa, a w szczeglnoci uczucia ta. Przypuszczam e ja" owych pacjentw, niezdolne do nanoszenia docierajc cych do niego sygnaw z ciaa na swojej umysowej mapie traci integralno. Wiedza o wasnej tosamoci jest stale dostpna i moliwa do odtwarzania w formie jzykowej: anozognostycy pamitaj, kim s, gdzie yli i pracowali, kim s bliscy im ludzie. Lecz informacje te nie mog zosta przez nich wykorzystane w efektywnym rozumowaniu dotyczcym ich aktualnego pooenia osobistego i spoecznego. Teoria mwica, e tworz oni t wiedz na podstawie zawartoci umysu wasnego oraz umysw innych ludzi, jest w obecnych czasach aonie i nieodwoalnie przestarzaa. Cigo uczu ta odpowiada cigoci organizmu ywego i jego struktur. W przeciwiestwie do naszego rodowiska, ktre podlega cigym zmianom, jak i w przeciwiestwie do obrazw, ktre tworzymy w odniesieniu do niego, a ktre s fragmentaryczne i uwarunkowane przez czynniki zewntrzne, uczucia ta wi si przede wszystkim ze stanami ciaa. Poczucie tosamoci indywidualnej jest zakotwiczone w tym naszym iluzorycznym odpowiedniku. Dziki temu moemy by wiadomi niezliczonych faktw i procesw manifestujcych si wok naszego organizmu.

jnechanizmy pozwalaj pomin powolny i energochonny proces wchodzenia mzgu w kontakt z ciaem. W ten sposb tworzymy pewn podobizn uczucia wewntrz samego mzgu. Wtpi jednak, czy takie uczucia odbieramy w istocie tak samo jak te, ktre s osadzone w kontekcie biecego stanu ciaa. Owe mechanizmy symulacji uczu rozwiny si w czasie naszego dojrzewania i adaptacji rodowiskowej. Asocjacja pomidzy okrelonymi obrazami umysowymi i surogatem ciaa zostaa nabyta przez powtarzajce si kojarzenie obrazw danych bytw lub sytuacji z obrazami ciaa, na ktre one w danej chwili oddziayway. By okrelony obraz mg wyzwoli mechanizm zastpczy", pomijajcy wchodzenie umysu w kontakt z ciaem, musia on wczeniej zosta skojarzony z odpowiednim stanem ciaa normaln drog (zob. ryc. 7-6). Dlaczego uczucia funkcjonujce na podstawie mechanizmw zastpczych" (ang. os if - jak gdyby") mielibymy odbiera tak inaczej? Pozwl, prosz, e wymieni cho jeden powd. Wyobramy sobie nastpujc sytuacj: normalna osoba zo-

CIAO SCEN DLA GRY EMOCJI

Jeden z zarzutw wymierzonych w koncepcje Williama Jamesa dotyczy twierdzenia, e ludzie zawsze uywaj ciaa jako sceny dla gry swych emocji. Cho wierz, e w moim wypadku emocje i uczucia funkcjonuj w ten wanie sposb, oddziaujc z mzgu/umysu na ciao i z ciaa na mzg/umys, to uwaam, e mzg potrafi uczy si samodzielnie wykoncypowa obraz emocjonalnego" stanu ciaa, bez ponownego wywoywania go w ciele waciwym. Co wicej, jak ju mwilimy, jdra neurotransmiterowe s czci mzgowej reprezentacji procesw regulacji biologicznej ciaa. S zatem mechanizmami neuronowymi, ktre pozwalaj nam czu si jak gdybymy" przeywali dany stan emocjonalny -jak gdyby ciao istotnie zostao przez mzg pobudzone i ulegao modyfikacji. Takie
180
PTLA CIAA

Ryc. 7-6. Ptla ciaa" i mechanizm zastpczy". Na obydwu rysunkach mzg przedstawiony jest w postaci figury lecej wyej, a ciao - mniejszej, lecej poniej. Przetwarzanie informacji w wypadku zastosowania mechanizmu zastpczego" cakowicie pomija ciao.

MECHANIZM ZASTPCZY

181

staje podczona do poligrafia, instrumentu laboratoryjnego pozwalajcego oceni ksztat i rozmiar reakcji emocjonalnych odtwarzanych przez niego w postaci cigych wykresw. Wyobramy sobie, e osoba ta uczestniczy w eksperymencie, podczas ktrego pewne jej reakcje uznawane bd przez prowadzcego badanie za waciwe i zasugujce na nagrod, inne za za niewaciwe i zasugujce na kar. Gdy badany zostaje poinformowany, e jego dziaanie uznane zostao za waciwe i podlega nagrodzie, reaguje na t informacj, co zostaje odzwierciedlone przez pojawienie si na wykresie krzywej o okrelonym ksztacie i rozmiarze. Jaki czas pniej pewien ruch osoby badanej powoduje, e spotykaj kara, i to take wywouje okrelon reakcj. Tym razem jednak ksztat krzywej jest cakiem inny: wznosi si ona wyranie wyej ni poprzednio. Jaki czas pniej kolejny ruch wywouje surowsz kar. Rysowana przez aparat krzywa ma jeszcze inny ksztat, a iga niemal wyskakuje poza pole zapisu. Znaczenie tej rnicy pomidzy reakcjami jest dobrze znane. Rne stopnie nagrody i kary powoduj rne reakcje psychiczne i fizyczne; poligraf odnotowuje te drugie. Nie ma jednak zgody co do relacji pomidzy reakcj ciaa i umysu. W moim rozumieniu zwyczajne uczucia rodz si z odczytu" zmian stanu ciaa. Musimy jednak rozway podejcie alternatywne, wedug ktrego ciao ulega wprawdzie przemianom w wyniku reacji emocjonalnej, lecz uczucia nie musz koniecznie wynika z owych przemian: ten sam zawarty w mzgu czynnik, ktry jest motorem zmian stanu ciaa, informuje inn cz mzgu, przypuszczalnie system somatosensoryczny, o zmianach, jakie zleci" dokona w ciele. Zgodnie z tym alternatywnym pogldem uczucia powstaj, opierajc si na drugiej z grup sygnaw, ktre przetwarzane s wycznie w obrbie mzgu, cho mog im towarzyszy zmiany stanu ciaa. Ci, ktrzy wyznaj ten pogld, argumentuj, e zmiany w ciele pojawiaj si rwnolegle z uczuciami, nie za jako przyczyny zaistnienia uczucia. Uczucia tworz si zawsze wycznie w obrbie ptli mechanizmu zastpczego, ktra nie wchodzi, wbrew temu, co sugerowaem powyej, w skad ptli ciaa". Dlaczego uwaam to alternatywne wyjanienie za mniej zadowalajce od mojego? Po pierwsze, emocje nie s induko182

wane wycznie przez struktury nerwowe. Istniej wszak rwnie chemiczne drogi przekazu. Sektor mzgu, ktry wzbudza emocj, moe to zasygnalizowa innemu sektorowi, lecz nie wvdaje si prawdopodobne, by oznaczao to potrzeb decydowania. Tam, gdzie istnieje potrzeba decyzji, musi istnie rwnie kryterium jej podjcia. Poza tym mzg nie jest prawdopodobnie w stanie przewidzie, w jaki sposb wszystkie jego komendy, przekazane drogami nerwowymi i chemicznymi (lecz w szczeglnoci tymi ostatnimi), zadziaaj na ciao, poniewa zaley to od lokalnego kontekstu biochemicznego oraz wielu innych zmiennych czynnikw w ciele, ktre nie maj penych reprezentacji neuronowych. To, co rozgrywa si w ciele, tworzone jest na nowo i nie stanowi repliki niczego, co zaistniao w nim wczeniej. Podejrzewam, e mzg nie potrafi algorytmicznie przewidywa stanw ciaa, a jedynie czeka na docierajce od niego aktualne raporty. Przedstawiony wyej alternatywny pogld na mechanizm emocji i uczu ograniczaby je do staego repertuaru emocjonalno-uczuciowych wzorcw, ktre nie ulegayby modyfikacji w czasie rzeczywistym, w odniesieniu do rzeczywistego stanu organizmu w danej chwili. Jeli nasze przeywanie uczu i emocji miaoby si ogranicza tylko do takich wzorcw, byoby to dla nas cakiem wygodne. Takie przeycia byyby jednak tylko retransmisjami", nie za wystpami na ywo". Mzg prawdopodobnie nie potrafi cile przewidzie, jak form przybierze pejza" ciaa pod wpywem wysanej przez niego serii sygnaw nerwowych i chemicznych, podobnie jak nie potrafi przewidzie wszystkich imponderabiliw okrelonej sytuacji, rozwijajcej si w realnym wiecie i czasie. Obojtnie, czy pod wpywem stanu emocjonalnego, czy te braku emocji, pejza" ciaa zawsze jest nowy i niemal nigdy nie stereotypowy. Gdyby wszystkie nasze uczucia wykorzystyway w mechanizm zastpczy, nie mielibymy pojcia o ich nieustannych zmianach modulacji, ktre s tak uderzajcym rysem naszego umysu. Anozognozja pokazuje, e normalny umys wymaga cigego napywu aktualizowanych informacji na temat stanu ciaa. Moliwe zatem, e mzgowi potrzebne jest cige potwierdzanie faktu, e yjemy, by zechcia utrzymywa si w stanie gotowoci i wiadomoci.
183

UMYSOWE CIAO"

Wydaje si, e niemoliwe jest stworzenie jakiejkolwiek rozsdnej oglnej koncepcji umysu z pominiciem wyjanienia procesw emocjonalnych i uczuciowych. Jednak w znacznej czci teorii poznania nie uwzgldnia si wpywu emocji i uczu na system poznawczy. Jest to przeoczenie, do ktrego odwoywaem si ju we wstpie. Emocje i uczucia uwaane s za byty ulotne, nie odpowiadajce w aden sposb konkretnej zawartoci myli, ktrych wartociowania jednak dokonuj. Ten wski punkt widzenia, wykluczajcy emocje z gwnego nurtu bada kognitywistycznych, ma przeciwwag w postaci nie mniej tradycjonalistycznej tendencji w badaniach nad mzgiem, do ktrej odwoywaem si ju wczeniej w tym rozdziale. Chodzi mianowicie o teori, i emocje rodz si w kazamatach" mzgu, rejonach podkorowych, podczas gdy to, co pozwala nam owe emocje wartociowa, rozgrywa si w korze nowej. Nie mog podpisa si pod adn z tych teorii. Po pierwsze, oczywiste jest, e emocje funkcjonuj zarwno pod kontrol struktur podkorowych, jak i tworzcych kor now. Po drugie - co by moe jest nawet istotniejsze - u c z u c i a s elementami poznania w takim samym stopniu jak w s z y s t k i e i n n e o b r a z y percepcyjne, a ich przetwarzanie rwnie opiera si na strukturach kory mzgowej. Z pewnoci jednak uczucia s czym szczeglnym. Wyrnia je bowiem to, e po pierwsze i przede wszystkim odnosz si do ciaa. Pozwalaj na p o z n a n i e s t a n u n a s z y c h trzewi i s y s t e m u m i n i o w o - s z k i e l e t o w e g o , gdy wpywaj na nie wrodzone mechanizmy oraz struktury poznawcze, ktre rozwinlimy pod ich wpywem. Uczucia pozwalaj nam d o s t r z e g a ciao: ze szczegln uwag, jak si dzieje w stanach emocjonalnych, lub w niewielkim stopniu, gdy jego poczucie schodzi na dalszy plan. Pozwalaj nam one dostrzega ciao na ywo", gdy dostarczaj nam jego obrazw percepcyjnych, albo jak podczas retransmisji", gdy jego obrazy, odpowiednie do danej sytuacji, przywoywane s z pamici (jak dzieje si to w przypadku uczu wykorzystujcych mechanizm zastpczy).
184

Uczucia pozwalaj nam obserwowa procesy rozgrywajce i w naszym ciele w zestawieniu z obrazami tego, co dzieje si n a zewntrz. Dziki temu modyfikuj one nasze oglne pojcie o zewntrznych sytuacjach i obiektach i wartociuj ich obrazy jako dobre lub ze, przyjemne lub bolesne. Uczucia postrzegam jako zjawiska o prawdziwie uprzywilejowanym statusie. Reprezentowane s one na rnych poziomach struktur nerwowych, cznie z kor now, gdzie funkcjonuj jako neuroanatomiczne oraz neurofizjologiczne rwnowaniki tego, co trafia do mzgu przez wszystkie kanay zmysowe. Za przyczyn nierozerwalnych wizw czcych je z ciaem, to one rozwijaj si w naszej psychice jako pierwsze i subtelnie przenikajc nasz umys, przez cae ycie utrzymuj w nim prymat. Dzieje si tak, poniewa mzg jest zachannym widzem tego, co rozgrywa si na scenie ciaa. A skoro to, co pojawia si jako pierwsze, tworzy ramy rozwoju tego, co przychodzi pniej, uczucia maj wiele do powiedzenia w dalszym rozwoju caego mzgu i ksztatowaniu si procesw poznawczych. Ich wpyw jest niezmierzony.
3

PROCESY UCZUCIOWE Jakie procesy na poziomie ukadu nerwowego sprawiaj, i o d c z u w a m y stany emocjonalne lub stany ta? Tego dokadnie nie wiem. Sdz, e znalazem czstk odpowiedzi, lecz nadal nie jestem pewien jej penego brzmienia. Istota pytania o to, jak czujemy, zalena jest od tego, jak rozumiemy wiadomo - co, z czego definiowaniem opaca si postpowa ostronie, a co nie jest przedmiotem rozwaa w tej ksice. Moemy postawi to pytanie, ale musimy odrzuci odpowiedzi, ktre najprawdopodobniej nie wyjaniaj waciwie tego zjawiska, i rozwaa, gdzie mona by szuka lepszych w przyszoci. Jedna z pozornie zadowalajcych odpowiedzi opiera si na neurochemii emocji. Odkrycie substancji chemicznych biorcych udzia w procesach emocjonalnych i konstytuowaniu nastrojw nie daje jeszcze odpowiedzi na to, jak funkcjonuj
185

uczucia. Od dawna wiadomo, e pewne substancje chemiczne mog zmienia emocje i nastroje. Do najpowszechniej znanych zaliczaj si alkohol, narkotyki oraz cala paleta rodkw far. makologicznych. Znane dobrze od dawna zwizki pomidzy chemi i uczuciami przygotoway naukowcw i laikw na odkrycie, e organizm sam produkuje substancje, ktre daj podobne efekty. Hipoteza, i endorfiny s morfin mzgu" i z atwoci mog modyfikowa nasze samopoczucie, odczuwanie blu czy stosunek do caej reszty wiata, jest obecnie ju szeroko akceptowana. Wiadomo take, e podobny moe by wpyw neurotransmiterw: dopaminy, noradrenaliny i serotoniny, jak rwnie neuromodulatorw peptydowych. Wane jest, by zdawa sobie spraw, e wiedza o tym, i dana substancja chemiczna (wytworzona w organizmie lub poza nim) powoduje pojawienie si okrelonego uczucia nie jest tym samym, co wiedza o mechanizmie, poprzez ktry zachodzi to zjawisko. Stwierdzenie, e dana substancja oddziauje na pewne systemy, obwody, receptory czy okrelone neurony, nie wyjania, dlaczego czujemy si radoni lub smutni. Ustanawia ono jedynie robocz relacj pomidzy dan substancj, systemami, obwodami, receptorami, neuronami i uczuciami; nie orzeka jednak, na czym owa relacja polega. Jest zatem zaledwie pocztkiem caoci wyjanienia. Jeli uczucie radoci ub smutku odpowiada w znacznej mierze zmianie neuronowej reprezentacji aktualnego stanu ciaa, to naley oczekiwa, i wspomniane zwizki chemiczne oddziauj na rda owych reprezentacji, czyli na czci samego ciaa waciwego oraz na liczne poziomy obwodw neuronowych, ktrych aktywno odzwierciedla aktywno ciaa. Z koniecznoci pojcie neurobiologii uczu wymaga zrozumienia funkcjonowania tych ostatnich. Jeli uczucie radoci lub smutku odpowiada rwnie po czci trybom poznawczym, w ktrych funkcjonuje nasze mylenie, wyjanienie wymagaoby uznania, e te substancje chemiczne wpywaj na obwody tworzce i obrabiajce obrazy. To z kolei oznacza redukowanie stanu depresji do kwestii dostpnoci serotoniny lub noradrenaliny, co jest wszak w epoce prozacu twierdzeniem nader popularnym, lecz powierzchownym nie do przyjcia. Kolejne pozorne rozwizanie problemu opiera si na pro186

atvm zrwnaniu uczu z neuronowymi reprezentacjami tego, co dzieje si w danej chwili w ciele. Niestety, to nie wystarcza. Musimy bowiem stwierdzi, w jaki sposb nieustannie odpowiednio modulowane reprezentacje ciaa staj si subiektywne, w jaki sposb staj si czci ja" osoby, u ktrej si pojawiaj. Jak wyjani taki proces na gruncie neurobiologii, nie odwoujc si do wygodnej postaci homunkulusa, ktry odbiera owe reprezentacje? Sdz, i w nerwowym mechanizmie przeywania uczu oprcz neuronowej reprezentacji stanu ciaa funkcjonuj jeszcze co najmniej dwa komponenty. Pierwszy z nich, ktry pojawia si w pocztkowej czci procesu, opisuj poniej. Drugi, ktrego w adnej mierze nie mona nazwa komponentem prostym, odnosi si do poczucia ja". Pisz o nim w rozdziale 10. Abymy mogli doznawa okrelonego uczucia w stosunku do osoby lub sytuacji, mzg musi mie rodki do utworzenia reprezentacji zwizku przyczynowego pomidzy t osob lub wydarzeniem oraz stanem naszego ciaa; najlepiej, gdy jest to zwizek jednoznaczny (wszak nie chcielibymy, by nasze pozytywne lub negatywne emocje wizay si z niewaciw osob lub przedmiotem). Czsto dokonujemy niewaciwych powiza, kojarzc np. osob, przedmiot czy miejsce z niepomylnym obrotem wydarze. Niektrzy z nas jednak usiuj si tego wystrzega. Przesdy opieraj si wanie na takich rzekomych zwizkach przyczynowo-skutkowych: kapelusz na ku, czarny kot na czyjej drodze oraz przejcie pod drabin uznawane s za zwiastuny nieszczcia. Gdy dochodzi do utrwalenia tego rodzaju powiza pomidzy obiektami oraz emocjami (lkiem), mamy do czynienia z zachowaniem fobicznym. (Z stron zachowania fobicznego jest tylko to, e jest ono dranice. Poprzez zbyt atwe i bezkrytyczne kojarzenie pozytywnych emocji z ludmi, przedmiotami lub miejscami, moemy wobec wielu sytuacji czu si lepiej i odpra si w ich obliczu bardziej ni powinnimy, a w rezultacie moemy skoczy jak Pollyanna.) Poczucie okrelonego zwizku przyczynowo-skutkowego moe wynika z aktywnoci stref konwergencji, ktre porednicz w wymianie sygnaw pochodzcych z ciaa oraz sygnaw dotyczcych obiektu, ktry wywoa emocj. Strefy kon187

wergencji zachowuj si niczym niezaangaowani" brokerze ktrzy za pomoc mechanizmw wzajemnych sprze zwrotnych i do przodu zarzdzaj rdami informacji. Uczestnikami zaproponowanego przeze mnie rozwizania s zatem: jawna reprezentacja o b i e k t u - p r z y c z y n y , jawna reprezentacja aktualnego s t a n u c i a a oraz r e p r e z e n t a c j a niezaang a o w a n a " . Innymi sowy, procesem tym zawiaduje mzg, ktry (1) sygnalizuje pojawienie si pewnego obiektu i tworzy jego przejciow, topograficznie zorientowan reprezentacj w odpowiednich rejonach kory sensorycznej, (2) sygnalizuje zmian stanu ciaa i tworzy jego przejciow topograficznie zorganizowan reprezentacj we wczesnej korze somatosensorycznej; (3) tworzy pewn, zlokalizowan w strefie konwergencji reprezentacj, ktra odbiera sygnay z dwch pierwszych rde poprzez poczenia nerwowe wykorzystujce sprzenie do przodu". Owe niezaangaowane" reprezentacje utrzymuj porzdek w aktywowaniu dziaa mzgu i dodatkowo zarzdzaj czynnoci i skupieniem uwagi poprzez sprzenie zwrotne z obydwoma aktywnymi w tym procesie rejonami mzgu. Sygnay przekazywane sobie wzajemnie przez troje uczestnikw tej gry tworz z nich na krtko relatywnie zsynchronizowany zesp. Z duym prawdopodobiestwem proces ten wymaga udziau struktur korowych, jak i podkorowych a mianowicie struktur podwzgrza. A zatem emocje i uczucia opieraj si na dwch podstawowych procesach: (1) obserwacji okrelonego stanu ciaa zestawionego ze zbiorem aktywujcych i oceniajcych obrazw wywoanych tym stanem, (2) procesach poznawczych o okrelonej wydajnoci i charakterze, ktre towarzysz zjawisku opisanemu w (1), lecz rozgrywaj si rwnolegle. Zjawisko (1) wymaga udziau obrazw stanu ciaa lub ich surogatw utworzonych w mzgu. Zakada to obecno mechanizmu wyzwalajcego: istnienia nabytych dyspozycji, na ktrych moe si opiera proces oceny, oraz dyspozycji wrodzonych, ktre aktywuj reakcje w obrbie ciaa. Zjawiska (2) wyzwalane s przez ten sam system dyspozycji operacyjnych, co (1), lecz w tym wypadku aktywuj one grup jder w pniu mzgu i podstawie przodomzgowia, ktre re188

*'

" -

j i i i

JMif

-\-r

- - < *
RW

sygnay do mini twarzy *Sr*~i koczyn sygnay z mini i staww

sygnay z jder neuro transmiterowych

.J

^ ^ ^ sygnay 2 trzewi

sygnay autonomiczne

Ryc. 7-7. Poczenie schematw z rycin 7-1, 7-2 i 7-5 ilustruje gwne drogi przebiegu sygnaw zwizanych z przeywaniem emocji i uczu, lece w obrbie ciaa oraz mzgu. Prosz zwrci uwag na to, e sygnay z gruczow dokrewnych oraz inne sygnay chemiczne nie zostay na tej ilustracji ujte, by pozostaa ona przejrzysta. Jak na poprzednich rycinach, i tutaj nie przedstawiono zwojw podstawy mzgu.

aguj selektywnym uwalnianiem neurotransmiterw. Wynikiem tego s zmiany w tempie tworzenia, odrzucania, analizowania i wywoywania obrazw, jak rwnie zmiany w stylu opartego na tych obrazach rozumowania. I tak na przykad procesy poznawcze towarzyszce uczuciu podniecenia charakteryzuj si szybkim tworzeniem licznych obrazw, tote proces asocjacyjny jest w ich przypadku bogatszy, a skojarzenia dokonywane s wobec wikszej rozmaitoci informacji dostpnych w owych obrazach. Uwaga nie skupia si dugo na obrazach. Ich liczba nie uatwia wnioskowania, ktre moe si sta nazbyt pochopne. Takiemu trybowi poznawczemu towarzyszy podniesienie efektywnoci motorycznej, a nawet odhamowanie, jak rwnie wzrost apetytu i natenie zachowa eksplo189

racyjnych. Ekstremaln postaci takiego stanu jest mania. Tryb poznawczy towarzyszcy smutkowi charakteryzuje si powolnoci wywoywania obrazw, sabym kojarzeniem mniej licznych bodcw, wszym i mniej efektywnym wnioskowaniem, nadmiern koncentracj na tych samych obrazach (zazwyczaj tych, ktre wywouj w negatywny stan emocjonalny). Kracowe przykady tego trybu poznawczego odnajdujemy w przypadkach depresji18. Nie postrzegam emocji i uczu jako nieuchwytnych i ulotnych zjawisk, za ktre uznaje je tak wielu. Ich materia jest konkretna i mona je powiza z okrelonymi systemami ciaa, podobnie jak mow czy wzrok. Czci mzgu odpowiedzialna za ich istnienie nie ograniczaj si do struktur podkorowych. Wntrze mzgu wsppracuje w urzeczywistnianiu emocji i uczu z kor mzgow w rwnym stopniu, jak w przypadku realizacji funkcji widzenia. Czowiek nie widzi przecie tylko dziki korze mzgowej - widzenie wymaga prawdopodobnie udziau struktur pooonych w pniu mzgu, np. wzgrkw. Wane jest w kocu, by zda sobie spraw, e definiowanie emocji i uczu jako poznawczo i nerwowo konkretnych nie umniejsza ich wzniosoci czy podoci, nie podwaa ich statusu w poezji czy muzyce. Zrozumienie tego, w jaki sposb widzimy czy mwimy, nie upadla tego, co jest widziane lub mwione, tego, co namalowane pdzlem lub utkane w wtek spektaklu teatralnego. Pojcie biologicznych mechanizmw stojcych za emocjami i uczuciami nie kci si z romantycznym pojmowaniem ich znaczenia dla istot ludzkich.

Hipoteza markera somatycznego

ROZUMOWANIE I PODEJMOWANIE DECYZJI Prawie nigdy nie mylimy o teraniejszoci, a nawet jeli to czynimy, to tylko dlatego, by stwierdzi, jakie rzuca wiato na nasze plany na przyszo 1 . Sowa te nale do Pascala; atwo dostrzec, jak wielkim wyczuciem wykaza si on, wskazujc na praktyczne nieistnienie teraniejszoci, trawionej na wykorzystywanie przeszoci do planowanie tego, co nastpi pniej - za moment lub w odlegej przyszoci. Ten wszechpochaniajcy i nieustajcy proces tworzenia wymaga zdolnoci rozumowania i podejmowania decyzji. Niniejszy rozdzia mwi o zaledwie czstce podoa neurologicznego tych procesw. Mona chyba powiedzie, e celem rozumowania jest podejmowanie decyzji, a istot podejmowania decyzji stanowi dokonywanie wyborw reakcji: dziaa niewerbalnych, sw, zda czy jakiej kombinacji tych elementw, nalecej do caego zbioru reakcji dostpnych w danej chwili, w kontekcie danej sytuacji. Rozumowanie i decydowanie przeplataj si do tego stopnia, e czsto mwi si o nich zamiennie. Phillip Johnson-Laird uchwyci cisy zwizek pomidzy nimi w sowach: By zdecydowa, osd; by osdzi, rozumuj; by rozumowa, decy2 duj (o czym rozumowa)" . Rozumowanie i decydowanie wymagaj posiadania przez decydujcego wiedzy (a) o sytuacji, ktra wymaga podjcia decyzji, (b) o rnych moliwociach dziaania (reakcji) oraz
191

(c) o konsekwencjach wyboru kadej z dostpnych opcji dziaania (wyniku) w odniesieniu do bliszej i dalszej przyszoci. Wiedza przechowywana w pamici w postaci reprezentacji dyspozycyjnych moe sta si dostpna dla wiadomoci zarwno w wersji werbalnej, jak i niewerbalnej, niemal rwnoczenie. Rozumowanie i decydowanie wymagaj rwnie posiadania przez jednostk pewnej logicznej strategii, ktra umoliwi jej wyciganie poprawnych wnioskw, dajc podstaw do podjcia odpowiedniej kocowej decyzji, a take obecnoci mechanizmw niezbdnych do rozumowania. Wrd tych ostatnich najczciej wymienia si mechanizmy uwagi i pamici operacyjnej, lecz nie syszaem, by kto cho szepn przy tej okazji o emocjach i uczuciach. Niewiele si rwnie mwi o mechanizmie tworzcym tak bogaty zbir opcji, spord ktrych dokona mamy owego wyboru. Z tego, co napisaem powyej o emocjach i uczuciach, wynika, i nie wszystkie biologiczne procesy, ktrych punktem kulminacyjnym jest wybr reakcji, okreli mona jako rozumowanie i podejmowanie decyzji w przyjtym tutaj rozumieniu. Pozwol to wyjani ponisze przykady. Po pierwsze, rozwamy to, co dzieje si, gdy w twojej krwi spada poziom cukru, a neurony w podwzgrzu wykrywaj ten spadek. Jest to sytuacja wymagajca dziaania, ktrego fizjologicze metody zapisane s w postaci reprezentacji dyspozycyjnych w podwzgrzu. W obwodach neuronowych zapisana jest odpowiednia strategia", polegajca na wyzwoleniu uczucia godu, ktry popchnie nas w kocu do przyjcia poywienia. Proces ten nie obejmuje jednak wykorzystania jawnej, dostpnej wiedzy, ani rozwaania jawnego wykazu moliwych wyborw oraz ich konsekwencji. Brak tu rwnie mechanizmu wiadomego wnioskowania - a do chwili zdania sobie sprawy z uczucia godu. Drugi przykad dotyczy tego, co si dzieje, gdy byskawicznie uchylamy si, by unikn uderzenia spadajcego obiektu. Sytuacja taka wymaga natychmiastowego dziaania. Mamy tu do wyboru pewne opcjonalne moliwoci (uchyli si czy nie) i kada z nich moe przynie inne konsekwencje. Jednak aby dokona wyboru reakcji, nie wykorzystujemy wiadomej
192

( jawnej") wiedzy ani wiadomych strategii rozumowania. Niezbdna tutaj wiedza bya uwiadamiana wtedy, gdy stykalimy si z tak S3vtuacj pierwszy raz, czerpic z niej nauk, i spadajcy przedmiot moe nas zrani i e uniknicie go lub zatrzymanie jest lepsze ni bycie przez niego uderzonym. Wraz ze wzrostem dowiadczenia wiedza ta coraz bardziej zacmiedaa" si w naszym mzgu w postaci pary okrelony bodziec i najkorzystniejsza odpowiadajca mu reakcja. Strategia" wyboru reakcji skada si tutaj z aktywowania tak silnego powizania pomidzy bodcem i reakcj, i wcielenie w ycie owej reakcji rozgrywa si a u t o m a t y c z n i e i byskawicznie, bez szczeglnego wysiku czy rozwagi, cho czowiek moe stara si powstrzyma przed tym si woli. Trzecia ilustracja to w zasadzie zbir przykadw skupiajcych si w dwch grupach. Pierwsza z nich to wybr kariery, decyzja o tym, kogo polubi ub z kim si zaprzyjani, decyzja, czy uda si w podr samolotem, gdy zanosi si na burz, decyzja o tym, na kogo gosowa i jak zainwestowa swe oszczdnoci, decyzja, czy przebaczy osobie, ktra postpia le, czy te, jeli jeste gubernatorem stanu, umieci oskaronego w celi skazacw. W wypadku wikszoci z nas druga grupa bdzie obejmowaa m.in. rozumowanie zwizane z konstruowaniem nowego silnika, projektowaniem budynku, rozwizywaniem problemu matematycznego, komponowaniem utworu muzycznego lub literackiego albo z orzekaniem, czy nowe prawo jest zgodne z dan poprawk do konstytucji, czy te j narusza. Wszystkie te przykadowe sytuacje wymagaj oparcia si na (domylnie) jasnym procesie wycigania logicznych wnioskw z ustalonych zaoe, ktry - jeli nie ulegnie zakceniu przez namitnoci - pozwoli na wybr moliwie najlepszej opcji, prowadzcej do moliwie najlepszych rezultatw w obliczu najgorszego z moliwych problemw. Nie jest wic trudno odseparowa przykady przedstawione w trzecim przypadku od dwch pierwszych. We wszystkich przykadach ostatniego z omawianych typw sytuacja bodcowa jest bardziej zoona, opcje reakcji s liczniejsze, a ich konsekwencje bardziej rozlege i majce bardziej rnorodny charakter, zarwno w odniesieniu do bliskiej, jak i dalszej przyszoci. Std te kady
193

wybr rodzi tutaj konflikt pomidzy potencjalnymi korzyciami i stratami w rnych okresach. Zoono i niepewno sytuacji s zazwyczaj tak wielkie, e wiarygodne przewidywanie nie jest atwe. Rwnie istotne jest to, e aby zastosowa odpowiednie strategie, w naszej wiadomoci musz pojawi si wielkie liczby moliwych wyborw i ich wynikw. By dokona ostatecznego wyboru reakcji, musimy podj rozumowanie, a to wymaga umysowego operowania na wielu faktach, rozwaania skutkw hipotetycznych dziaa oraz konfrontowania ich z bliszymi i dalszymi celami. Wszystkie te procesy opieraj si na odpowiednich metodach dziaania, bdcych czym w rodzaju zasad gry, ktrych si nauczye, rozgrywajc w przeszoci niezliczone partie. Wobec tak znacznej rnicy pomidzy charakterem trzeciego oraz dwch pierwszych przykadw, nie zaskakuje nas wcale, i ludzie zwykle zakadaj, e mechanizmy dziaajce w przypadku pierwszego i drugiego typu sytuacji s cakiem odrbne, zarwno na paszczynie mentalnej, jak i nerwowej. Nic dziwnego, e Kartezjusz umieci jedne z nich poza ciaem, jako znami ludzkiego ducha, podczas gdy drugie pozostawi w jego wntrzu, jako przejaw ducha zwierzcego. Mechanizmy te pojmowa jako odrbnie odpowiedzialne za rne procesy. Pierwsze z nich miay stanowi o jasnoci myli, zdolnoci wnioskowania dedukcyjnego i algorytmicznego, podczas gdy inne obciy odpowiedzialnoci za mroczniejsze, mniej okieznane skonnoci. Lecz cho natura przykadw trzeciej grupy tak rni si od dwch pierwszych, prawd jest rwnie, i nie wszystkie przykady w jej obrbie s tego samego gatunku. Przyjmujc, e wszystkie wymagaj rozumowania w najpowszechniejszym tego sowa znaczeniu, zauwamy, e niektre z nich blisze s ni inne dziedzinie indywidualnej i spoecznej. Decydowanie o tym, kogo pokochasz lub komu przebaczysz, dokonywanie wyboru drogi kariery czy sposobu lokaty oszczdnoci wie si bezporednio z dziedzin osobist; rozwizywanie rwnania Fermata lub decydowanie o zgodnoci przepisw prawa z konstytucj jest bardziej odsunite od spraw osobistych (cho mona sobie wyobrazi wyjtki). Pierwsze z tych przykadw atwo kojarz si z racjonalizmem i umysem praktycznym, 194

podczas gdy drugie raczej z oglnym pojmowaniem rozumu, rozumem teoretycznym, a nawet czystym. Intrygujce jest, e mimo tak silnie manifestujcych si rnic i ich wyranego grupowania si w zalenoci od dziedziny j stopnia zoonoci, moe czy je pewien wsplny wtek v v postaci podoa neurobiologicznego.

ROZUMOWYNIE I PODEJMOWANIE DECYZJI W DZIEDZINIE OSOBISTEJ I SPOECZNEJ Rozumowanie i decydowanie mog by mudne, lecz s takie szczeglnie wtedy, gdy dotycz naszego ycia osobistego oraz bezporedniego kontekstu spoecznego. S powody, by gdy odnosz si do tych obszarw -traktowa je jako odrbn dziedzin. Po pierwsze, gbokie upoledzenie procesu podejmowania decyzji osobistych nie musi koniecznie wiza si z rwnie gbokim upoledzeniem w dziedzinach innych ni osobista (jak pokazay nam przypadki Phineasa Gage'a, Elliota i inne). Badamy obecnie, jak wydajnie mog rozumowa tacy pacjenci, gdy dziedzina rozwizywanego problemu nie dotyczy ich bezporednio, i jak radz sobie z podejmowaniem kolejnych decyzji. Moliwe, e im bardziej dziedzina ta odseparowana jest od ich osoby i jej spoecznego pooenia, tym lepiej bd to czynili. Zdroworozsdkowe obserwacje ludzkiego zachowania rwnie pozwalaj dostrzec t dysocjacj w zdolnociach rozumowania w odniesieniu do rnych obszarw. Wiemy, e osoby, ktre wykazuj si nieprzecitnym sprytem w yciu spoecznym, ktre maj nieomylne wyczucie, w jaki sposb postpi, by wycign z tego najwiksze korzyci dla siebie oraz swej grupy, czsto zawodz, gdy powierza si im sprawy spoza dziedziny osobistej i spoecznej. Zjawisko odwrotne jest w rwnym stopniu dramatyczne. Wszyscy znamy twrczych naukowcw i artystw, ktrych wyczucie towarzyskie woa o pomst do nieba, ktrzy regularnie rani siebie i innych swym zachowaniem. Roztargniony profesor to najbardziej umiarkowany przypadek tego gatunku. W rnych wymienionych tutaj typach osobowoci obserwujemy dziaanie tego, co Howard Gardner nazwa inteligencj spoeczn", 195

! czy te skutek obecnoci lub braku jednego z licznych typ w j inteligencji, np. inteligencji matematycznej"3. Dziedzina osobista oraz najblisze otoczenie spoeczne najsilniej wi si z naszym przeznaczeniem, a zarazem charakteryzuj si najwiksz zoonoci i niepewnoci. Mwic oglnie, decydowanie w obrbie tej dziedziny polega na wyborze reakcji, ktrej skutki bd dla organizmu w najwyszym stopniu korzystne, porednio lub bezporednio, w terminach jakoci przetrwania. Dobra decyzja oznacza rwnie decyzj szybk, szczeglnie gdy czas jest w najwyszej cenie. Decydowanie musi zatem przebiega w ramach czasowych adekwatnych do danego problemu. Zdaj sobie spraw z trudnoci okrelenia, co naley uznawa za korzystne, oraz z tego, e niektre konsekwencje danej decyzji mog by dla pewnych jednostek korzystne, dla innych za nie. Na przykad fakt, e jest si milionerem, sam w sobie nie jest koniecznie czym dobrym. To samo dotyczy zdobycia wygranej. Wiele zaley od ukadu odniesienia i stawianych sobie celw. Kiedy nazywam pewn decyzj korzystn", to mam na myli korzy w odniesieniu do najwaniejszych kwestii osobistych i spoecznych, takich jak przetrwanie jednostki i jej rodziny, zapewnienie sobie schronienia, utrzymywanie zdrowia psychicznego i fizycznego, znalezienie pracy, dobra kondycja finansowa, dobra pozycja w grupie spoecznej. Nowe umysy Gage'a i Elliota nie pozwalay im osiga adnej z tych korzyci.

RACJONALIZM STOSOWANY Zacznijmy od rozwaenia pewnej sytuacji, ktra wymaga od nas dokonania wyboru. Wyobra sobie, e jeste wacicielem duej firmy i wanie zastanawiasz si, czy spotka si z potencjalnym klientem, ktry moe przynie znaczne zyski, lecz jednoczenie okazuje si najwikszym wrogiem twojego najlepszego przyjaciela. Czy robi z nim interesy? Mzg normalnego, inteligentnego i wyksztaconego dorosego czowieka reaguje na tak sytuacj szybkim tworzeniem scenariuszy moliwych drg rozwoju wypadkw i ich ostatecznych konsekwencji. W naszej wiadomoci scenariusze te stanowi sekwencje wyimagi196

nowanych scen - nie cigy film, lecz raczej szybko nastpujce po sobie pojedyncze kluczowe kadry. Obrazy te mog, na przykad, przedstawia spotkanie z owym potencjalnym klientem, to e twj najlepszy przyjaciel dostrzega ci w jego towarzystwie i tym samym powstaje zagroenie dla waszej przyjani. Mog rwnie wyobraa to, e nie dochodzi do owego spotkania, tracisz okazj zrobienia dobrego interesu, lecz zachowujesz cenn przyja itd. Pragn w tym miejscu podkreli, e twj umys w chwili rozpoczcia rozumowania nie jest pusty. Wrcz przeciwnie, przepeniony jest rnorodnymi obrazami, generowanymi w duchu sytuacji, w ktrej si znajdujesz, pojawiajcymi i znikajcymi z twojej wiadomoci w spektaklu zbyt bogatym, by mg go w peni ogarn. W opisanej tu dosy skrajnej scenie dostrzeesz z pewnoci co z dylematw, ktre przychodzi ci rozwizywa na co dzie. Jak zatem wychodzisz z impasu? W jaki sposb porzdkujesz pytania, ktre cz si z pojawiajcymi si przed oczami twojego umysu obrazami? Istniej przynajmniej dwie moliwe odpowiedzi. Pierwsza z nich opiera si na tradycyjnym podejciu do procesw decyzyjnych jako procesw wysoce rozumowych", druga za na hipotezie markera somatycznego". Podejcie pierwsze, ktre jest niczym innym, jak podejciem zdroworozsdkowym. Jego zwolennicy zakadaj, e jeli podejmujemy waciwe decyzje, to z naszego sposobu rozumowania mogliby by dumni Platon, Kartezjusz i Kant. Logika formalna sama w sobie moe doprowadzi nas do najlepszego moliwego rozwizania dowolnego problemu. Istotnym aspektem tego podejcia jest to, e aby w podejmowaniu decyzji osign najlepsze wyniki, emocje musimy o d s u n n a bok. Racjonalnego rozumowania nie mog zakca namitnoci. W proponowanym przez to podejcie ujciu czowiek gromadzi po prostu rne scenariusze rozwoju wypadkw i wykorzystujc odpowiednie biece strategie, dokonuje analizy zyskw i strat. Biorc pod uwag subiektywnie pojmowan uyteczno", ktr pragnie zmaksymalizowa, wnioskuje logicznie, co jest dla niego dobre, a co ze. Rozwaa, na przykad, nastpstwa wyboru okrelonej opcji w rnych okresach oraz wag
197

poniesionych strat czy osignitych zyskw. Poniewa wiekszo problemw ma znacznie wicej rozwiza ni alternatywne, owa dedukcyjna analiza nie jest atwa. Zauwamy jednak, e nawet przedstawiony powyej problem o dwch moliwych rozwizaniach nie jest wcale prosty. Zyskanie klienta moe przynie pewne korzyci natychmiast, a take znaczne korzyci na przyszo. Trudno jednak od razu oceni, jak wielkie bd owe korzyci. Musisz wic je oszacowa w odniesieniu do czasu, zestawiajc z potencjalnymi stratami, do ktrych zaliczy moesz utrat przyjani. Poniewa ta ostatnia rwnie moe mie warto zmienn w czasie, zatem powiniene okreli jej wspczynnik deprecjacji"! W istocie stajesz wobec skomplikowanych oblicze, rozoonych na okresy i obcionych koniecznoci porwnywania wynikw o rnej naturze, ktre w jaki sposb trzeba sprowadzi do wsplnego mianownika, aby kalkulacja miaa jakikolwiek sens. Znaczna cz tych oblicze opiera si na tworzeniu kolejnych wyimaginowanych scenariuszy rozwoju wypadkw, opartych m.in. na obrazach wizualnych i audytywnych, jak i na tworzeniu towarzyszcej im narracji werbalnej, niezbdnej dla utrzymania procesu logicznego wnioskowania. Pozwl mi teraz zauway, e jeli ta strategia byaby jedyn, ktr by dysponowa, racjonalno (w rozumieniu, w jakim przedstawiona zostaa powyej) nie mogaby funkcjonowa. W najlepszym razie proces podejmowania decyzji zajmowaby nadzwyczaj duo czasu - o wiele za duo, by mogo go wystarczy na cokolwiek innego, prcz samego zastanawiania si. W najgorszym przypadku moesz w ogle nie zdoa podj decyzji, zgubisz si bowiem w rozgazionych kalkulacjach. Dlaczego? Nie jest atwo utrzyma w pamici tak wielk liczb danych o potencjalnych stratach i zyskach, jaka niezbdna jest w dokonywanych przez ciebie porwnaniach. Reprezentacje wynikw otrzymywanych we wszystkich porednich krokach twoich rachunkw, ktre chciaby w danej chwili przeksztaci w jak symboliczn form, by mc postpowa dalej z wnioskowaniem, ulatuj z pamici. Gubisz wtek. Uwaga i pojemno pamici s ograniczone. W kocu, jeli podejmowanie przez ciebie decyzji opierasz faktycznie tylko na racjonalnych kalkulacjach, to popeniwszy bd, bdziesz
198

y. stale go rozpamitujc, lub zrezygnowawszy w ogle z dalszych tego rodzaju prb, pogrysz si we frustracji. Kontakty z pacjentami takimi jak Elliot wskazuj, e chodna strategia rozumowania, za ktr obstawa midzy innymi Kant, ma znacznie wicej wsplnego z tym, co czyni ci pacjenci, ni z tym, jak zachowuj si zazwyczaj normalni ludzie. Naturalnie, nawet ci, ktrzy opieraj si na czystym rozumie", mog zacz radzi sobie nieco lepiej z pomoc kartki i owka. Wystarczy zanotowa opcje wyboru i niezliczone scenariusze wypadkw, ktre z nich wynikaj, oraz ich konsekwencje itd. (Najwidoczniej to wanie sugerowa Darwin, jako waciw drog wyboru maonka.) Lecz najpierw zaopatrzmy si w odpowiedni ilo papieru, zaostrzmy nasze owki, przygotujmy due biurko i... nie spodziewajmy si, e ktokolwiek bdzie czeka, a skoczymy. Wane jest rwnie, by dostrzec, e mankamenty podejcia zdroworozsdkowego nie odnosz si tylko do kwestii ograniczonej pojemnoci pamici. Nawet jeli korzystamy z kartki papieru i owka, to przeszkod oka si niedoskonaoci naszych strategii rozumowania (pokazane przez Amosa Tversky'ego i Daniela Kahnemana 4 ). Jedn z waniejszych pord nich jest, jak sugerowa Stuart Sutherland, nasza niewiedza i bdne wykorzystywanie teorii prawdopodobiestwa oraz statystyki 5 . Niemniej jednak nasz mzg czsto potrafi podejmowa waciwe decyzje w cigu sekund czy minut, zalenie od tego, jaki czas uznany zostanie za odpowiedni w odniesieniu do celu, ktry pragniemy osign. Jeli jest to moliwe, musi on dokonywa cudw nie ograniczajcych si do stosowania czystego rozumu". Potrzebny jest zatem alternatywny model jego funkcjonowania.

HIPOTEZA MARKERA SOMATYCZNEGO Rozwamy jeszcze raz nakrelone powyej scenariusze. Ich kluczowe skadniki rozwijaj si w naszym mzgu natychmiastowo, szkicowo i niemal rwnoczenie. Dzieje si to zbyt
199

szybko, by ich detale mogy zosta wyranie okrelone. Wy. obra sobie teraz, e z a n i m zaczniesz dokonywa na ich pocj. stawie jakiejkolwiek analizy zyskowi strat i zanim twj umys} zacznie zmierza ku rozwizaniu problemu, dzieje si w nim co istotnego: gdy na myl przychodz ze skutki danej decyzji - nawet jeli dzieje si to tylko przez mgnienie oka - dowiadczasz nieprzyjemnego uczucia w trzewiach. Poniewa owo odczucie odnosi si do ciaa i sygnalizuje pojawienie si okrelonego uczucia, nazwaem to zjawisko m a r k e r e m som a t y c z n y m (greckie soma znaczy ciao"). Prosz zauway, e sowa somatyczny uywam tutaj znowu w najszerszym sensie (odnoszcym si do ciaa), ktry - gdy mowa o markerze somatycznym - obejmuje zarwno doznania trzewne, jak i pozatrzewne. Co osiga m a r k e r somatyczny? Wymusza on zwrcenie uwagi na negatywne skutki, jakie moe wywoa dane dziaanie. Funkcjonuje niczym automatyczny sygna alarmowy, ktry ostrzega: Uwaaj! Wybr tej opcji dziaania prowadzi do niebezpiecznych nastpstw". Taki sygna moe spowodowa n a t y c h m i a s t o w e odrzucenie danej opcji i zwrcenie si ku rozwaeniu innych moliwoci. w automatyczny sygna alarmowy chroni ci, bez dalszego zaprztania sobie gowy rozwaaniami, przed stratami, ktre mgby ponie w przyszoci. W ten sposb p o z o s t a w i a do r o z w a e n i a m n i e j alternatyw. Nadal pozostaje wic miejsce na wiadom analiz zyskw i strat oraz odpowiedni kompetencj dedukcyjn jednak ju po tym, jak w automatyczny krok zasadniczo zmniejszy liczb koniecznych do rozwaenia moliwoci. Funkcjonowanie markera somatycznego nie jest warunkiem wystarczajcym normalnego podejmowania decyzji przez czowieka, gdy po jego zadziaaniu wczaj si procesy rozumowania i dokonywania wyboru spord licznych - cho ju nie tak bardzo - opcji. Markery somatyczne zwikszaj prawdopodobnie trafno i efektywno procesw decyzyjnych. Ich brak natomiast ow trafno i efektywno redukuje. Rozrnienie to jest istotne, lecz atwo mona je zagubi. Postawiona tutaj przeze mnie hipoteza nie dotyczy krokw rozumowania, ktre nastpuj po zadziaaniu markera somatycznego. Mona powiedziecie m a r k e r y somatyczne to specjalne rodzaje
200

uczu generowanych na podstawie w t r n y c h emocji, fe emocje i uczucia zostay poczone w procesie uczenia przyszymi s k u t k a m i pewnych s ie z przewidywalnymi scenariuszy rozwoju wypadkw. Gdy negatywny marker somatyczny zostaje zestawiony z okrelonym przyszym skutkiem danego dziaania, staje si dzwonkiem alarmowym. Kiedy natomiast dokona si takie zestawienie z markerem pozytywnym, staje si on bodcem zachty. Tak przedstawia si istota hipotezy markera somatycznego. Lecz by mocj dojrze w penym wymiarze, musisz czyta dalej. Odkryjesz, e w pewnych sytuacjach markery somatyczne mog dziaa skrycie (nie docierajc do wiadomoci) i wykorzystywa wspomniany wczeniej mechanizm zastpczy. Markery somatyczne nie wyrczaj nas w rozwaaniach. Towarzysz rozwaaniom poprzez uwypuklanie niektrych opcji (szczeglnie niebezpiecznych lub korzystnych) i szybkie eliminowanie ich z dalszego toku analizy. Mona je sobie wyobraa jako system automatycznego przewidywania i selekcji, ktry dziaa, czy tego chcesz, czy nie, by dokonywa oceny skrajnych scenariuszy wypadkw mogcych pojawi si w twojej przyszoci. Mona te myle o nich jako o mechanizmach ukierunkowujcych. Wyobra sobie na przykad, e stoisz w obliczu decyzji o bardzo ryzykownym przedsiwziciu, ktre jednak moe przynie niezwykle wysokie zyski. Wyobra sobie, e musisz da szybko odpowied w chwili, gdy twoje myli zaprztaj cakiem inne problemy. Jeli myli o dokonaniu tej transakcji bdzie towarzyszy negatywny marker somatyczny, to skoni on ci do jej odrzucenia, a przynajmniej bardziej szczegowej analizy jej potencjalnych konsekwencji. Powizanie owego negatywnego stanu z przyszoci stanowi przeciwwag dla kuszcej perspektywy szybkiego i znacznego zysku. Hipoteza markera somatycznego wspgra zatem z twierdzeniem, e efektywne ksztatowanie swego zachowania osobistego i spoecznego wymaga od czowieka tworzenia odpowiednich teorii" co do wasnego umysu oraz umysw innych ludzi. Na bazie takich teorii" moemy przewidzie, jakie teorie formuuj inni w odniesieniu do nas. Szczegowo i trafno tych przewidywa jest, oczywicie, niezbdna w podej201

mowaniu krytycznych decyzji w kontekcie spoecznym. I tutaj liczba rozwiza, ktre powinnimy wzi pod uwag, jest ogromna, a zaproponowany przeze mnie marker somatyczny (czv co w jego rodzaju) wspomaga ten proces i pozwala atwiej przedziera si przez las detali. Dokonuje tego poprzez automatyczne wyanianie tych scenariuszy, ktre najprawdopodobniej maj najistotniejsze znaczenie. Partnerska wsppraca pomidzy tzw. mechanizmami procesw poznawczych i tych, ktre okrela si zazwyczaj jako emocjonalne", jest wic oczywista. Powysze rozumowanie odnosi si rwnie do wyboru dziaa, ktrych bezporednie konsekwencje nie s przyjemne, lecz ktre daj pozytywne efekty w dalszej przyszoci. Przykadem moe by znoszenie powice t e r a z , by osign zyski pniej. Wyobra sobie, e aby ratowa twoj upadajc firm, ty i twoi pracownicy musicie zadowoli si mniejszymi poborami oraz znacznym wydueniem czasu pracy. Bezporednia perspektywa takich krokw nie jest mia, lecz myl o przyszych korzyciach aktywuje pozytywny marker somatyczny, ktry przezwycia tendencj do uniknicia wyboru tej nieprzyjemnej w odniesieniu do bliskiej perspektywy decyzji. Pozytywny marker somatyczny, wyzwolony przez perspektyw dobrych skutkw w dalszej przyszoci, musi si sta oparciem w przetrwaniu nieprzyjemnego okresu, ktry ma by tylko wstpem do lepszych czasw. Czy w innym razie zechciaby podda si operacji, uprawiaby jogging, uczyby si w szkole i studiowa medycyn? Mona by powiedzie, e moglibymy tego dokona dziki czystej sile woli. Lecz czym wwczas jest owa sia woli? Si woli czerpiemy z oceny przyszych korzyci, a ocena ta nie moe zaistnie, jeli nie zwrcimy wystarczajcej uwagi zarwno na pocztkowe problemy, jak i na przysz zapat - cierpienie t e r a z i gratyfikacj w przyszoci. Usuwajc t drug, podcinamy skrzyda siy woli. Sia woli to po prostu inna nazwa dla kierowania si w wyborach skutkami lecymi w dalszej perspektywie.

O ALTRUIZMIE i Moglibymy teraz zapyta, czy powysze rozwaania odnosz si rwnie do wikszoci czy nawet wszystkich decyzji, ktre powszechnie okrela si jako altruistyczne", a wic powice, na ktre decyduj si rodzice dla swych dzieci, zwyczajni dobrzy ludzie dla innych ludzi, dobrzy obywatele dla krla lub pastwa oraz pozostali bohaterowie" naszych czasw dla kogokolwiek bd. Prcz oczywistego dobra, ktre altruici nios innym ludziom, mog oni gromadzi dobro na wasny uytek, podnoszc swj presti spoeczny, samoocen, otrzymujc wyrazy publicznego uznania i podziwu, prestiu, a moe nawet pienidze. Perspektywie otrzymania jednej z tych nagrd towarzyszy moe egzaltacja (za jej nerwow baz uwaam pozytywne markery somatyczne), a jeli perspektywa ta staje si realna, egzaltacja moe si przeksztaci w jawn ekstaz. Zachowania altruistyczne daj ludziom co jeszcze, co jest w kontekcie naszej dyskusji szczeglnie istotne: oszczdzaj altruistom przyszego cierpienia w reakcji na przykre wydarzenia, ktre wymkny z tego, e nie zachowywali si altruistycznie. Rzecz zatem nie tylko w tym, e myl o naraeniu swego ycia dla ratowania ycia dziecka sprawia, e czujesz si lepiej, lecz i w tym, e myl o tym, i mgby go nie ocali, sprawia, e czujesz si gorzej, ni czuby si, ryzykujc ycie. A zatem dokonuje si tu wyboru pomidzy blem w najbliszej przyszoci i pniejsz nagrod oraz blem w najbliszej przyszoci i by moe nawet wikszym cierpieniem w dalszej przyszoci. (W pewnym stopniu mona to porwna z sytuacj pogodzenia si z ryzykiem uczestnictwa w wojnie. W przeszoci, gdy wojna bya spoecznie uznawana za moraln", udzia w niej wiza si z korzyciami dla tych, ktrzy przeyli, natomiast wstyd i nieaska paday na tych, ktrzy uniknli zaangaowania.) Czy oznacza to, i altruizm nie istnieje? Czy proponowany punkt widzenia jest cyniczny w stosunku do ludzkiej duchowoci? Nie sdz. Po pierwsze, altruizm oraz inne podobne mu zachowania opieraj si na relacji pomidzy tym, w co w e w n t r z n i e wierzymy, co czujemy czy zamierzamy, oraz tym, co deklarujemy, zamierzamy czy te w co wierzymy na zewntrz. Nie ma to zwizku z tym, co fizjologicznie skania nas do tego, by wierzy, czu czy zamierza. Wiara, uczucia czy intencje s istotnie wynikiem dziaania rozlicznych czyn203

202

nikw zakorzenionych w naszym organizmie i kulturze, w ktr wrolimy, niezalenie od tego, jak bardzo s dla nas odlege i w jakim stopniu jestemy ich wiadomi. Jeli ludzie bywaj uczciwi i hojni za spraw edukacji oraz podoa neurofizjologicznego, niechaj tak bdzie. Nie znaczy to, e ich uczciwo i powicenie s w jakim stopniu mniej wartociowe. Co wicej, zrozumienie mechanizmw neurobiologicznych stojcych za niektrymi aspektami poznania i zachowania nie umniejsza wartoci, pikna ani godnoci procesw poznawczych i zachowa. Chocia biologia i kultura czsto determinuj - porednio lub bezporednio - nasze rozumowanie i zdaj si ogranicza dowiadczanie przez jednostk wolnoci, to uzna naley, i ludzie dysponuj pewn swobod, moliwoci dziaania pod wpywem wasnej woli, ktra sprzeciwia si temu, co, jak si wydaje - narzuca biologia i kultura. Niektre wysublimowane osignicia ludzko zawdzicza wanie odrzuceniu tego, co jednostce narzuca biologia i kultura. Osignicia takie stanowi afirmacj nowego poziomu egzystencji, na ktrym mona tworzy nowe artefakty i nowe cieki istnienia. Jednak w pewnych okolicznociach wolno od biologiczno-kulturowego pitna moe si okaza wyrazem szalestwa i sprzyja ideom oraz zachowaniom charakterystycznym dla osb chorych psychicznie.

SKD SI BIOR MARKERY SOMATYCZNE? Jakie jest nerwowe podoe markerw somatycznych? W jaki sposb wchodzimy w posiadanie tak pomocnych mechanizmw? Czy s one w nas obecne ju w chwili narodzin? Jeli nie, to skd si bior? Jak si przekonalimy w rozdziale 7, rodzimy si z gotowym do dziaania aparatem nerwowym, ktry niezbdny jest do wywoywania okrelonych stanw somatycznych w odpowiedzi na pewne klasy bodcw. Mechanizm emocji pierwotnych jest wrodzony i jest on ukierunkowany na przetwarzanie sygnaw dotyczcych naszej sytuacji i zachowania osobistego oraz spoecznego. Zawiera wyjciowe dyspozycje czce w pary
204

reakz n aczn liczb sytuacji spoecznych z przystosowaczymi cjami somatycznymi. Takie podejcie odpowiada pewnym spostrzeeniom dotyczcym zachowa normalnych ludzi, jak rwnie danym dotyczcym zoonych procesw poznania spoecznego u innych ssakw oraz u ptakw 6 . Niemniej jednak najprawdopodobniej wikszo markerw somatycznych powstaa w naszym umyle w czasie procesu edukacji i socjalizacji, poprzez czenie okrelonych klas bodcw z klasami stanw somatycznych. A zatem opieraj si one na wtrnych procesach emocjonalnych. Powstawanie przystosowawczych markerw somatycznych wymaga, by zarwno mzg, jak i kultura, w ktrej osadzony jest jego waciciel", byy normalne. Gdy cho jedno z dwojga szwankuje ju na samym pocztku, markery somatyczne prawdopodobnie nie stan si przystosowawcze. Przykadem skutkw usterki mzgu s pacjenci dotknici stanem zwanym psychopati lub socjopatia rozwojow. Socjopaci i psychopaci rozwojowi znani s nam dobrze z codziennych doniesie mediw. Kradn, gwac, rabuj i kami. Czsto s przebiegli. Bariera, po ktrej przekroczeniu ich emocje mog drgn, jest u nich zawieszona tak wysoko, e wydaj si ich pozbawieni. Z ich wasnych sw dowiadujemy si, e s nieczuli i nie interesuj si niczyim losem. S wrcz idealnym przykadem chodnego umysu", ktry radzi nam tak si zachowywa, by mc racjonalnie myle. Socjopaci z zimn krwi i z oczywist szkod dla wszystkich, wczywszy w to ich samych, czsto powtarzaj swe przestpstwa. W istocie s oni przykadem patologicznego stanu, w ktrym zachwianiu racjonalnoci towarzyszy stumienie lub cakowity brak uczu. Jest moliwe, e przyczyn powstawania zaburze socjopatycznych jest dysfunkcja tych samych systemw, ktre zostay uszkodzone w mzgu Phineasa Gage'a. Jednak najczciej prowadzi do nich nie makroskopowe uszkodzenie mzgu w dorosym yciu, lecz zaburzenia w obwodach nerwowych oraz mechanizmach sygnaw chemicznych we wczesnym okresie rozwoju. Badania nad neurobiologi socjopatii mog doprowadzi do stworzenia odpowiednich metod zapobiegawczych lub leczniczych. Pomogyby one rwnie w zrozumieniu, jaki jest udzia i wpyw na owe zaburzenia i czsto
205

ich pojawiania si czynnikw spoecznych, a jaki biologia, nych. By moe nawet rzuciyby wiato na rne inne, z pozoru podobne stany, ktre jednak w wikszej mierze zdeterminowane zostay czynnikami spoeczno-kuturowymi. Gdy mechanizmy neuronowe wspierajce tworzenie si i rozwj markerw somatycznych zostan zniszczone u czowieka dorosego, jak si to stao w wypadku Gage'a, markery przestaj waciwie funkcjonowa, nawet jeli do tej pory byy w peni sprawne. By okreli cz zachowa tego rodzaju pacjentw, uywam terminu nabyte". Jednak moi pacjenci oraz socjopaci rozwojowi rni si pod wieloma wzgldami, wrd ktrych dosy istotny jest ten, e ci pierwsi rzadko bywaj gwatowni. Wpyw chorej kultury" na system rozumowania normalnej, dorosej osoby wydaje si nie tak gboki jak skutki ogniskowego zniszczenia czci mzgu. Istniej jednak przykady sytuacji przeciwnych. W Niemczech oraz Zwizku Radzieckim w latach trzydziestych i czterdziestych, w okresie rewolucji kulturalnej w Chinach oraz w Kambody za czasw reimu Pol Pota (by wymieni cho te najbardziej oczywiste przykady) chora kultura przezwyciaa normaln z zaoenia maszyneri zdrowego umysu, co prowadzio do tragicznych konsekwencji. Obawiam si, i znaczne grupy spoeczestw Zachodu staj si stopniowo kolejnymi tragicznymi przykadami. Tak wic markery somatyczne nabywamy poprzez dowiadczenie, pod kontrol wrodzonego systemu preferencji oraz wpywem grupy czynnikw zewntrznych, obejmujcych nie tylko obiekty i wydarzenia, z ktrymi styka si jednostka, lecz rwnie konwencje spoeczne oraz reguy etyczne. Neuronowa baza wewntrznego systemu preferencji skada si gwnie z wrodzonych dyspozycji regulacyjnych, utworzonych, by zapewni przetrwanie organizmu. Przetrwanie czy si z moliwie najwiksz redukcj nieprzyjemnych stanw ciaa oraz osigniciem homeostazy, czyli stanu biologicznie zrwnowaonego. Wewntrzny system preferencji ukierunkowany jest tak, by unika blu, szuka potencjalnej przyjemnoci, a prawdopodobnie rwnie wstpnie nastawiony jest na osiganie tych celw w kontekstach sytuacji spoecznych. 206

Zesp czynnikw zewntrznych obejmuje obiekty, otoczenie fizyczne oraz wydarzenia, w odniesieniu do ktrych jednostka musi podejmowa dziaanie, moliwe opcje wyboru, moliwe przysze skutki tych dziaa, kar i nagrod, ktre mog im towarzyszy, zarwno w bliszej, jak i dalszej przyszoci. We wczesnym okresie rozwoju kara i nagroda pojawiaj si nie tylko jako byty same w sobie, lecz rwnie w postaci rodzicw, innych osb starszych oraz rwienikw, ucieleniajcych spoeczne konwencje i etyk kultury, do ktrej przynaley jednostka. Interakcja pomidzy wewntrznym systemem preferencji i zespoem warunkw zewntrznych poszerza repertuar bodcw, ktre mog ulega automatycznemu kojarzeniu z markerami. Krytyczny, podstawowy zesp bodcw w procesie kojarzenia somatycznego bez wtpienia nabywany jest w dziecistwie i okresie dojrzewania. Lecz mnoenie si somatycznie skojarzonych bodcw ustaje dopiero wraz ze mierci. Proces ten nazywa zatem mona procesem cigego uczenia si. Na poziomie neuronowym powstawanie markerw somatycznych opiera si na procesach uczenia si systemw, ktre potrafi czy pewne kategorie bytw lub wydarze z przyjemnymi lub nieprzyjemnymi stanami ciaa. Oczywicie, naley strzec si tutaj zawania rozumienia kary i nagrody w rozwijajcej si interakcji spoecznej. Brak nagrody moe stanowi kar i by nieprzyjemny, podobnie jak brak kary moe sta si cakiem satysfakcjonujc nagrod. Elementem decydujcym jest wic stan somatyczny i uczucia budzce si w jednostce w danej chwili jej egzystencji, w kontekcie okrelonej sytuacji. Gdy wyborowi opcji X, ktry prowadzi do zego skutku Y, towarzyszy kara i cielesny bl, do systemu markerw somatycznych s doczane ukryte reprezentacje dyspozycyjne owych powstaych na podstawie dowiadczenia, niedziedzicznych i arbitralnych pocze. Ponowne naraenie organizmu na wybr opcji X lub myl o jego skutku Y bd teraz miay moc samodzielnego wzbudzania przykrych dozna cielesnych, przypominajc o jego zych konsekwencjach. Z koniecznoci posuguj si tutaj nadmiernym uproszczeniem, lecz powysze sformuowanie i tak ujmuje w moim rozumieniu istot tego procesu. Jak wyjani pniej, markery somatyczne mog 207

dziaa skrycie (nie musz by bezustannie wiadomie postrzegane) i odgrywa inne istotne role oprcz dostarczania sygnaw Uwaga - niebezpieczestwo!" lub Zrb to!"

SIEC NEURONOWA MARKERW SOMATYCZNYCH

Obwody neuronowe odpowiadajce za nabywanie systemu markerw somatycznych pooone s w korze przedczoowej i w duej mierze pokrywaj si z gwnymi rejonami odpowiedzialnymi za emocje wtrne. Pooenie neuroanatomiczne kory przedczoowej idealnie odpowiada tej ich roli, co wyjaniam poniej. Po pierwsze, kora przedczoowa odbiera sygnay z wszystkich okolic czuciowych, w ktrych powstaj obrazy skadajce si na nasze myli, cznie z kor somatosensoryczn, w ktrej reprezentowane s aktualne i przesze obrazy stanu ciaa. Gdy w mzgu pojawiaj si sygnay zwizane z percepcj wiata zewntrznego, mylami o nim lub te percepcj tego, co dzieje si w ciele waciwym, to docieraj one do kory przedczoowej. Jest to prawda w odniesieniu do wszystkich jej sektorw, gdy w okolicy czoowej s one ze sob powizane. Kora przedczoowa obejmuje zatem niektre z tych rejonw mzgu, ktre wtajemniczone s we wszystko, co rozgrywa si w danej chwili 7 w naszym ciele i umyle . (Kora przedczoowa nie jest jednak jedynym takim miejscem w mzgu; inne stanowi kora wchomzgowia, bdca drog wejciow do hipokampa.) Po drugie, kora przedczoowa odbiera sygnay z kilku odpowiedzialnych za bioregulacj sektorw ludzkiego mzgu. Zaliczaj si do nich jdra neurotransmiterowe w pniu mzgu (np. te, ktre wydzielaj dopamine, noradrenalin i Serotonine) i w podstawie przodomzgowia (te, ktre dystrybuuj acetylocholin), jak i ciao migdaowate, przednia cz obrczy oraz podwzgrze. Mona zatem stwiedzi, e kora przedczoowa zaopatrywana jest w dane przez cay personel biura miar i wag". Wrodzone preferencje organizmu, zwizane z jego walk o przetrwanie, ktre moemy nazwa jego biologicznym syste208

mera wartoci, przekazywane s do kory przedczoowej w postaci takich sygnaw i dlatego stanowi element skadowy procesw rozumowania i podejmowania decyzji. Pooenie obszarw przedczoowych jest istotnie uprzywilejowane. Ich kora odbiera informacje o istniejcej i tworzonej wiedzy faktualnej, zwizanej ze wiatem zewntrznym, o wrodzonych preferencjach regulacji biologicznej oraz o uprzednich i obecnych stanach ciaa, nieustannie modyfikowanych przez ow wiedz i preferencje. Nic dziwnego, e s one zaangaowane w procesy, o ktrych tutaj pisz: kategoryzacj naszego yciowego dowiadczenia w wielu zrnicowanych wymiarach. Po trzecie, kora przedczoowa sama w sobie reprezentuje kategoryzacj losowych sytuacji, w ktre organizm by uwikany - klasyfikacj rnorodnych faktw z naszego yciowego dowiadczenia. Oznacza to, i obwody przedczoowe tworz reprezentacje dyspozycyjne pewnych kombinacji przedmiotw i wydarze z wasnych dowiadcze jednostki, zgodnie z ich znaczeniem dla niej. Wyjanijmy to szerzej: W twoim yciu spotkanie z pewnym typem ludzi sympatycznych, lecz wadczych, moe sprawi, e poczujesz si potem mniejszy lub wrcz przeciwnie - potniejszy. Powierzenie funkcji przywdczej moe spowodowa, e dasz z siebie to, co najlepsze albo najgorsze. Wycieczki na wie mog wywoywa melancholi, podczas gdy widok oceanu - nieuleczalny romantyzm. Twj ssiad z naprzeciwka moe dowiadcza tego wszystkiego nieco lub cakiem odmiennie. Do tego wanie odnosi si pojcie k o n t y n g e n c j i : jest to stan rzeczy w odniesieniu do ciebie, zwizany z twoim wasnym dowiadczeniem, zaleny od tego, co przeszede. Dowiadczenia, ktre ty czy twj ssiad i ja mamy w odniesieniu do klamek i kijw od mioty, mog by wobec siebie mniej przypadkowe, gdy struktura i funkcjonowanie tych kategorii bytw jest znacznie bardziej spjne i przewidywalne. Strefy konwergencji zlokalizowane w korze przedczoowej s zatem magazynami reprezentacji dyspozycyjnych dla odpowiednio skategoryzowanych i niepowtarzalnych kontyngencji twojego dowiadczenia. Jeli poprosz ci, by pomyla o lubach, to zlokalizowane w okolicach przedczoowych reprezentacje dyspozycyjne, ktre dzier klucz do skadu odpowied209

niej kategorii obrazw, mog w wyimaginowanej przestrzeni umysu zrekonstruowa kilka scen lubu. (Pamitajmy, e na poziomie neuronowym rekonstrukcje te nie powstaj w korze przedczoowej. lecz w rnych obszarach wczesnej kory czuciowej, w ktrej mog si tworzy reprezentacje zorganizowane topograficznie.) Jeli zapytam ci o luby ydowskie czy katolickie, moesz by w stanie odtworzy odpowiednie zbiory skategoryzowanych obrazw i dokona konceptualizacji tego czy innego rodzaju lubu. Co wicej, moesz nawet powiedzie, jak takie luby wygldaj, ktry z nich podoba ci si bardziej itd. Wydaje si, i zadaniem caych obszarw przedczoowych jest kategoryzowanie kontyngencji z perspektywy znaczenia dla jednostki. Po raz pierwszy podobnej tezy w odniesieniu do sektora grzbietowobocznego dowiedziono w pracy Brendy Milner, Michaela Petridesa i Joaquima Fustera 8 . Prace w moim laboratorium nie tylko potwierdzaj te obserwacje, lecz wskazuj rwnie, e inne struktury czoowe: biegun czoowy i okolice brzusznoprzysrodkowe s nie mniej wane dla procesw kategoryzacji. Skategoryzowane kontyngencje s podstaw do tworzenia licznych scenariuszy przyszych skutkw naszych dziaa, koniecznych w przewidywaniu i planowaniu. W rozumowaniu bierzemy pod uwag cele i skale czasowe. Jeli mamy przewidzie scenariusze rozwoju wypadkw oraz ich ostateczne wyniki w odpowiednich ramach czasowych, potrzebujemy znacznej, skategoryzowanej pod ktem naszej osoby wiedzy. Prawdopodobne jest, e rne rodzaje wiedzy skategoryzowane s w rnych rejonach przedczoowych. Dziedzina regulacji biologicznej oraz dziedzina spoeczna zdaj si mie zwizek z systemami w okolicy brzusznoprzyrodkowej, podczas gdy systemy w okolicy grzbietowobocznej zdaj si czy z dziedzinami wiedzy o wiecie zewntrznym (przedmioty, ludzie i ich dziaania w czasoprzestrzeni, jzyk, matematyka, muzyka). Czwartym powodem, dla ktrego kora przedczoowa idealnie spenia warunki udziau w procesach rozumowania i decydowania, jest to, i jest bezporednio poczona z kad dostpn dla mzgu ciek reakcji motorycznych i chemicznych.
210

Okolice grzbietowoboczne oraz wyszy sektor przyrodkowy mog aktywowa kor przedruchow i przez ni uzyska dostp do tzw. kory pierwotnie ruchowej (M-.), dadatkowej kory ruchowej (M2) oraz trzeciej okolicy ruchowej (M3)9. Podkorowe mechanizmy motoryczne zwojw podstawy mzgu s rwnie dostpne dla kory przedczoowej. Neuroanatom Walie Nauta jako pierwszy wykaza, i brzusznoprzysrodkowe okolice kory przedczoowej wysyaj sygnay do efektorw autonomicznego ukadu nerwowego i mog wyzwala wydzielanie w podwzgrzu oraz pniu mzgu substancji chemicznych zwizanych z funkcjonowaniem emocji. Nie byo to odkrycie przypadkowe. Nauta przywizywa wyjtkow wrd neurologw wag do znaczenia dla procesw poznawczych informacji pyncych z trzewi. Konkludujc, kora przedczoowa, a w szczeglnoci jej okolica brzusznoprzyrodkowa, idealnie spenia wymagania, by utrzymywa trj drone poczenie pomidzy sygnaami dotyczcymi okrelonej sytuacji informacjami o rnych typach i nateniach stanw ciaa (ktre skojarzone zostay z pewnymi typami sytuacji z wasnych, niepowtarzalnych dowiadcze jednostki) oraz efektorami wywoujcymi owe stany. Informacje pochodzce z kazamatw" i najwyszych piter" mzgu s harmonijnie czone i wykorzystywane w brzusznoprzyrodkowej okolicy kory przedczoowej.

MARKERY SOMATYCZNE: SPEKTAKL CIAA CZY MZGU? Wnioskujc z caoci moich wywodw na temat fizjologii emocji, powiniene oczekiwa, e dziaanie markerw somatycznych moe wykorzystywa dwa rne mechanizmy. Dziki mechanizmowi podstawowemu ciao skaniane jest przez kor przedczoowa oraz ciao migdaowate do przyjmowania stanu o okrelonym profilu. Rezultat tego dziaania jest natychmiast sygnalizowany korze somatosensorycznej. Zostaje dostrzeony i uwiadomiony. Mechanizm alternatywny polega na opuszczeniu w tym acuchu ciaa. Kora przedczoowa oraz ciao migdaowate daj jedynie zna korze somatosensorycznej, by
211

jej obwody aktywoway si w taki sposb, w jaki uczyniyby to. gdyby ciao faktycznie znalazo si w okrelonym stanie, co rwnie moe wpywa na proces podejmowania decyzji. Mechanizm zastpczy" jest wynikiem procesu rozwojowego. Prawdopodobnie w procesie dostrajania" si do spoeczestwa w niemowlctwie i wczesnym dziecistwie wiksza cz naszych mechanizmw decyzyjnych uksztatowana zostaa przez stany zwizane z kar i nagrod. Lecz kiedy dojrzewalimy i powtarzajce si w naszym yciu sytuacje ulegay kategoryzacji, potrzeba opierania si na stanach somatycznych zmalaa i rozwin si jeszcze jeden poziom ekonomicznej automatyzacji. Strategie decyzyjne zaczy po czci opiera si na symbolach" stanw somatycznych. Istotnym pytaniem empirycznym jest to, do jakiego stopnia rozwinlimy w sobie tak symbolik. Uwaam, e zaleno ta moe by rnoraka odmienna w wypadku kadego czowieka i zagadnienia. Przetwarzanie symboliczne moe si okaza korzystne lub zgubne, zalenie od tego, czego dotyczy i w jakim odbywa si kontekcie.

MARKERY JAWNE I UKRYTE Marker somatyczny dysponuje dwiema ciekami dziaania: poprzez wiadomo oraz poza ni. Niezalenie od tego, czy stany ciaa s realne, czy tylko zastpcze" [tzn. ich obrazy symulowane" s w samym mzgu - przyp. tum.], towarzyszce im stany nerwowe mog by uwiadamiane i tworzy uczucia. Chocia jednak w wielu wakich wyborach ulegamy wpywowi uczu, to znaczna liczba codziennie podejmowanych przez nas decyzji obywa si bez nich. Nie znaczy to wcale, i nie dochodzi do procesu oceny, ktry zazwyczaj prowadzi do okrelonych zmian w stanie ciaa, ani te e stany ciaa lub ich mzgowe surogaty nie zostay w ogle wzite pod uwag, ani e regulujce mechanizmy dyspozycyjne umoliwiajce ten proces nie zostay aktywowane. Sygna o stanie ciaa lub jego mzgowy surogat mg zosta aktywowany, lecz nie zostaa na nim skupiona uwaga. Bez udziau uwagi nie stanie si on elementem wiadomoci, cho sta si moe czci skrytego dzia212

ania lub mechanizmu, ktry bez udziau woli rzdzi naszym stosunkiem do wiata: chci zblienia si do niego lub wycofania si. Do naszej wiadomoci nigdy nie dotrze, e zostay aktywowane pewne mechanizmy ukryte. Co wicej, sterowanie aktywnoci poprzez jdra neurotransmiterowe moe skrycie ukierunkowywa procesy poznawcze i wpywa przez to na rozumowanie i podejmowanie decyzji. Z caym szacunkiem dla rodzaju ludzkiego i z ca ostronoci, ktr naley zachowywa, dokonujc porwna pomidzy gatunkami, zauwamy, i u organizmw, ktrych mzg nie daje im wiadomoci i zdolnoci rozumowania, mechanizmy ukryte stanowi jdro aparatu decyzyjnego. S one rodkiem tworzenia przewidywa" skutkw i w okrelony sposb ukierunkowuj zachowania organizmu, ktre zewntrznemu obserwatorowi zdawa si mog nastpstwem wyboru. W ten wanie - z wszelkim prawdopodobiestwem - sposb pszczoy robotnice decyduj" o tym, na ktrym kwiecie wyldowa, by zebra nektar niesiony pniej do ula. Nie sugeruj, e w gbi naszego mzgu mieci si jaki decydujcy za nas pszczeli mdek. Wierz jednak, e wiele mona si nauczy poprzez obserwacj, w jaki sposb prostsze organizmy wykonuj tak skomplikowane w naszym rozumieniu zadania, dysponujc stosunkowo prostym ukadem nerwowym. Niektre mechanizmy wykorzystywane przez nie mog funkcjonowa i u nas. To wszystko.

PNCA RA! You're confection, goodness knows, honeysuckle rose...* brzmi nieprzyzwoite sowa standardu jazzowego Fatsa Wallera. I takie oto jest przeznaczenie pracowitej pszczoy miodnej. Sukces reprodukcyjny i ostateczne przetrwanie roju pszcz zaley od tego, jakie skutki przynios dziaania poszukiwawcze robotnic. Jeli nie zbior wystarczajcej iloci nektaru, nie powstanie z niego mid, a wraz ze spadkiem zasobw energetycznych podupadnie cay rj.
* W wolnym tumaczeniu Jeste cholernie sodziutka, moja pnca ro!" [przyp. tum.]. 213

Pszczoy-robotnice wyposaone s w aparat wzrokowy, ktry pozwala im rozrnia barwy kwiatw. Wyposaone s rwnie w ukad ruchowy, ktry pozwala im lata i ldowa. J a k wykazay ostatnie badania, robotnice po kilku odwiedzinach" w kwiatach rnych barw ucz si, w ktrych najprawdopodobniej znajd potrzebny im nektar. Oczywiste jest, e gdy znajd si ju na ce, nie lduj n a wszystkich kwiatach, by szuka nektaru w kadym z nich. Zachowuj si najwyraniej tak, jak gdyby przewidyway, e w okrelonych rodzajach kwiatw znajd go najwicej i na nich wanie lduj najczciej. J a k ujmuje to Leslie Real, ktry dowiadczalnie bada zachowania trzmieli (Bombus pennsyluanicus): Wydaje si, i ustalaj one prawdopodobiestwo na podstawie zetknicia si z rnymi typami nagrody, nie posiadajc w tym wzgldzie adnych wstpnych ustale" 1 0 . W jaki sposb pszczoy, stworzenia o stosunkowo prostym ukadzie nerwowym, mog si zachowywa tak, j a k gdyby miay rozwinity intelekt? Wszak ich zachowania zdaj si najwyraniej wykorzystywa wiedz, teori prawdopodobiestwa oraz zorientowane celowo strategie rozumowania. Wyjanienie ley w posiadaniu przez nie prostego, lecz skutecznego systemu, zdolnego do nastpujcych dziaa: (1) Wykrycia bodca, ktry we wrodzonym systemie wartoci okrelony jest jako istotny, a wic powizany z nagrod. (2) Ukierunkowanej reakcji na obecno nagrody (lub jej braku), ktra moe skoni system motoryczny do okrelonych dziaa (np. wyldowania), gdy w zasigu wzroku pojawia si (lub nie) nagroda (powiedzmy, e jest to kwiat okrelonej barwy). Montague, Dayan i Sejnowski zaproponowali behawioralno-neurobiologiczny model takich zachowa ; l . Pszczoa ma niespecyficzny system neurotransmiterw, wykorzystujcy prawdopodobnie oktopamin, ktra przypomina nieco dopamine obecn w organizmach ssakw. Gdy wykryta zostanie nagroda (nektar), w niespecyficzny system zawiadamia o tym zarwno system wzrokowy, jak i ruchowy i zmienia ich zachowanie. W wyniku tego przy nastpnej okazji, kiedy w polu widzenia pojawi si kolor skojarzony z nagrod (np. ty), system ruchowy skonny jest wyldowa n a kwiecie tej barwy, a pszczoa moe tutaj znale nektar z wikszym prawdopodobiestwem ni na innych kwiatach. Pszczoa w istocie dokonuje wyboru, cho czyni to niewiadomie i bez rozwagi. Wykorzystuje w tym celu jedynie zautomatyzowany mechanizm z zaprogramowan wczeniej okrelon preferencj. 214

Real twierdzi, i aby mona byo mwi o preferencji, musz pojawi si jej dwa charakterystyczne aspekty: Wybierana bdzie wiksza, nie za mniejsza, oczekiwana korzy, oraz mniejsze, nie za wiksze, spodziewane ryzyko". W zwizku z bardzo nieznaczn pojemnoci pamici pszczoy (ma ona tylko pami krtkotrwa i to niezbyt du) prbka, na podstawie ktrej opiera si jej system preferencji, musi by szczeglnie niewielka. Prawdopodobnie wystarcz tutaj trzy wizyty na kwiatach. Jeszcze raz pragn podkreli, e nie sugeruj, i decyzje podejmuje za nas ukryty pszczeli mdek, lecz sdz, e wane jest zrozumienie, jak to moliwe, by tak prosty jak obserwowany u pszcz mechanizm by zdolny do wykonywania tak zoonych zada.

INTUICJA
W czasie dziaa wiadomych stany somatyczne (lub ich surogaty) wartociuj rezultaty reakcji j a k o pozytywne lub negatywne, p r o w a d z c do wiadomego u n i k a n i a danej opcji lub skaniania si k u niej. Mog one j e d n a k dziaa rwnie skrycie, poza wiadomoci. J a w n e w y o b r a e n i a z w i z a n e z negatywnymi s k u t k a m i wyboru mog zamiast n a odczuwaln zmian s t a n u ciaa wpyn n a obwody regulujce pooone w mzgu, ktre zawiaduj zachowaniami ukierunkowanymi n a zblienie. Wraz ze stumieniem skonnoci do dziaania lub wrcz rozbudzeniem tendencji wycofania si ryzyko podjcia negatywnej w skutkach decyzji maleje. Poza t y m w t a k i m przypadku zyskuje si chocia n a czasie, ktry mona wykorzysta do w i a d o m e g o rozwaenia decyzji, a tym samym dokonania waciwego (jeli nie najlepszego) wyboru. Co wicej, negatywna opcja moe zosta cakowicie pominita, z a prawdopodobiestwo wyboru wysoce pozytywnej opcji podniesione poprzez wzmocnienie impulsu do dziaania. w ukryty mechanizm mgby s ta n o w i rdo tego, co nazywamy intuicj tajemniczego sposobu dochodzenia do rozwizania problemw bez udziau rozumowania. Rol intuicji w caoci procesw decyzyjnych n a w i e t l a poniszy urywek pism m a t e m a t y k a Henriego Poincarego. Jego spostrzeenia odpowiadaj moim wyobraeniom n a ten t e m a t : 215

Czym jest w istocie twr matematyczny? Nie chodzi w nim o tworzenie nowych kombinacji tworw ju znanych. To potrafi kady. Liczba tworzonych w ten sposb kombinacji byaby nieskoczona, a wikszo z nich nie byaby adn miar interesujca. Tworzenie opiera si zatem nie na mnoeniu bezuytecznych kombinacji, lecz na konstruowaniu takich, ktre s uyteczne, a stanowi tylko niewielk czstk wszystkich moliwych. Inwencja to rozpoznanie, wybr. To, jak wyboru dokona, wyoyem wczeniej. Warte przestudiowania fakty matematyczne to te, ktre przez analogi do innych faktw zdolne s przywie nas do wiedzy o prawach matematycznych, podobnie jak fakty eksperymentalne prowadz nas do wiedzy o prawach fizyki. S nimi te, ktre odkrywaj przed nami nieoczekiwane pokrewiestwo pomidzy innymi faktami - faktami znanymi od dawna, lecz bdnie uwaanymi za nie powizane. Najbardziej podne pord wybranych kombinacji bd te, ktre utworzylimy z elementw pochodzcych z odlegych dziedzin. Nie znaczy to, e uwaam, i aby dokona wynalazku, wystarczy zestawi moliwie odlege obiekty. Wikszo kombinacji stworzonych w ten sposb bdzie cakowicie jaowa. Lecz niektre spord nich - bardzo nieliczne - bd najowocniejsze ze wszystkich. Wynajdywa, jak powiedziaem, znaczy wybiera; sowo to jednak nie jest tutaj do koca odpowiednie. Kojarzy si nam z sytuacj klienta stojcego przed znaczn liczb prbek towarw, badajcego je jedna po drugiej, by dokona wyboru. W rozwaanej przeze mnie dziedzinie liczba owych prbek byaby tak wielka, e na ich sprawdzenie nie wystarczyoby cae ycie. Nie jest to jednak faktyczny stan rzeczy. W umyle wynalazcy owe niezliczone, bezpodne kombinacje nawet si nie pojawiaj. Do jego wiadomoci nie trafiaj niemal adne kombinacje, ktre nie byyby w jaki sposb uyteczne. Jeli za nieliczne takie si tam znajd (by zosta przez niego wiadomie odrzucone), to tylko dlatego, e miay charakterystyk w pewnej mierze zblion do kombinacji uytecznych. Wszystko odbywa si wic tak, jak gdyby wynalazca by kontrolerem drugiego poziomu", ktrego badaniu podlegaj tylko te kombinacje, ktre przeszy ju badanie wstpne12. Punkt widzenia Poincarego podobny jest do zaproponowanego tutaj przeze mnie. Nie trzeba stosowa rozumowania w odniesieniu do caego zbioru danych do wyboru opcji. Cza216

sami jawny, czasami ukryty mechanizm dokonuje za ciebie preselekcji. Wstpnie egzaminuje on kandydatw i tylko nielicznych dopuszcza do egzaminu kocowego. Naley zaznaczy, i moja hipoteza ogranicza si - z naleyt ostronoci do dziedziny indywidualnej oraz spoecznej, ktre mam odpowiednio udokumentowane. Wywody Poincarego wskazuj jednak, i mona j rozszerzy na inne obszary. Fizyk i biolog Leo Szilard wyraa podobn opini: Twrczy naukowiec ma wiele wsplnego z artyst i poet. Mylenie logiczne i zdolnoci analityczne s niezbdnymi atrybutami naukowca, lecz to stanowczo za mao, by jego praca moga by twrcza. Przeomowe odkrycia naukowe nie opieray si na ich logicznym wyprowadzeniu z istniejcej ju wiedzy. Proces twrczy, na ktrym opiera si rozwj nauki, opiera si na podwiadomoci"13. Jonas Salk z naciskiem podkrela suszno tego punktu widzenia, twierdzc, e kreatywno jest wynikiem zlewania si intuicji i intelektu" 14 . Stosownie bdzie zatem powiedzie w tym miejscu co na temat rozumowania poza obszarem indywidualnym i spoecznym.

ROZUMOWANIE POZA DZIEDZIN OSOBIST I SPOECZN Wiewirka, ktra na moim podwrku szuka na drzewie schronienia przed zuchwaym kotem ssiada, nie zastanawia si nad swym dziaaniem. Nie myli o rnych opcjach do wyboru i nie analizuje dobrych i zych stron kadej z nich. Dostrzega kota i wstrznita okrelonym stanem ciaa rzuca si do ucieczki. Patrz teraz na ni, jak siedzi na grubym konarze dbu. Jej serce bije tak silnie, e dostrzegam pulsowanie klatki piersiowej. Ogon wybija nerwowo rytm wiewirczego strachu. Tkwi w niej wielkie emocje, a teraz wanie zostay one wyzwolone. Ewolucja jest oszczdna i woli ata i dobudowywa, ni tworzy od nowa. Uksztatowaa w mzgach licznych gatunkw opierajce si na ciele i zorientowane na przetrwanie mechanizmy decyzyjne. Mechanizmy te okazay si efektywne w r217

nych typach nisz ekologicznych. Wobec wzrostu rodowiskowych zalenoci i rozwoju nowych strategii decyzyjnych sensowne z ekonomicznego punktu widzenia byoby zachowanie funkcjonalnego poczenia pomidzy nowymi strukturami penicymi te funkcje a ich poprzednikami z niszych etapw rozwoju. Ich celem jest wszak to samo: przetrwanie. Parametry, ktre steruj ich dziaaniem, oraz miary sukcesu ich funkcjonowania s rwnie identyczne: dobre samopoczucie, uwolnienie od blu. Liczne przykady wskazuj na to, e dobr naturalny dziaa dokadnie w taki sposb, zachowujc co, co dziaa, i wybierajc inne mechanizmy, ktre poradz sobie z zadaniami bardziej zoonymi. Rzadko dochodzi do tworzenia cakowicie nowych mechanizmw od samych podstaw. Moliwe jest zatem, i system powstay w celu tworzenia markerw i drogowskazw' kierujcych reakcjami osobistymi"' i spoecznymi" wsppracuje z procesami decyzyjnymi innych dziedzin i wspomaga je. Mechanizmy, ktre pozwalaj ci oceni, z kim powiniene si zaprzyjani, pomog ci rwnie zaprojektowa dom tak, by jego fundamenty nie zostay rozmyte. Markery somatyczne nie musz by wtedy postrzegane jako uczucia". Jednak bd nadal dziaay skrycie w formie mechanizmw zwizanych z uwag, uwypuklajc pewne wybrane przez opcje, a w rezultacie sterujc niektrymi aspektami podejmowania decyzji w dziedzinach innych ni spoeczna i osobista. Przypomina to nieco zasad dziaania markera oglnego, zaproponowanego przez Tima Shallice'a dla wyjanienia mechanizmw podejmowania decyzji. Cho Tim Shallice nie okreli neurofizjologicznego podoa swych markerw, to w jednym z ostatnich artykuw zwraca uwag na moliwe podobiestwa 15 . Podoe fizjologiczne moe by istotnie identyczne: wiadoma lub nie, wymiana sygnaw pyncych z ciaa, na ktrej bazie moe zosta skupiona uwaga. Najstarsze z perspektywy ewolucyjnej mechanizmy decyzyjne dotycz regulacji biologicznej; nastpne w tej kolejnoci odnosz si do dziedziny osobistej i spoecznej. Najmodsze za potrafi operowa na zbiorach elementw abstrakcyjno-symbolicznych, czego przejawami s twrczo artystyczna, rozumowanie naukowe i utylitarno-inynieryjne, rozwj jzyka i matematyki. Lecz cho wieki ewolucji i specjalizacja poszcze218

polnych systemw nerwowych mogy da owym rozumowodecyzyjnym moduom" pewn niezaleno, podejrzewam, i powizane. Bdc wiadkami kres one nadal wzajemnie atywnoci ludzi nam wspczesnych, obserwujemy prawdopodobnie zintegrowane dziaanie rnorodnych kombinacji tych jnechanizmw.

Z EMOCJAMI \A DOBRE I ZE

Praca Amosa Tversky'ego i Daniela Kahnemana ukazuje, i rozumowanie obiektywne, ktre stosujemy w podejmowaniu codziennych decyzji, jest znacznie mniej efektywne, ni si to wydaje i ni by powinno16. Mwic wprost, nasze strategie rozumowania s niedoskonae i Stuart Sutherland uderza w wan strun, mwic o irracjonalnoci jako o naszym wewntrznym wrogu"17. Zdaje si jednak, e nawet gdyby nasze strategie rozumowania byy dopracowane do perfekcji i tak nie sprostayby zoonoci i niepewnoci problemw osobistych i spoecznych. Subtelny instrument racjonalnoci potrzebuje tutaj specjalnej pomocy. Obraz omawianych przeze mnie zjawisk jest jeszcze bardziej zoony ni przedstawiaem dotd. Cho uwaam, e chodnemu" rozumowaniu musz towarzyszy mechanizmy zwizane z ciaem, to prawd jest rwnie, e wiele sygnaw pochodzcych z ciaa moe to rozumowanie upoledza. Rozwaywszy wyniki bada Tversky'ego i Kahnemana, przypuszczam, e przyczyn niektrych usterek racjonalnoci jest nie tylko pierwotna sabo w dokonywaniu kalkulacji, lecz rwnie wpyw rnorakich popdw biologicznych, np. ulegoci, konformizmu, chci zachowania wysokiej samooceny, ktre czsto przejawiaj si pod postaci emocji i uczu. Wikszo ludzi na przykad bardziej boi si latania ni jazdy samochodem, cho racjonalna kalkulacja ryzyka wskazuje na to, i samolot jest bezpieczniejszym rodkiem lokomocji i jest to rnica kilku rzdw wielkoci. Mimo to wielu ludzi czuje si znacznie bezpieczniej, jadc ni lecc. Bdne rozumowanie jest tutaj nastpstwem tak zwanego bdu dostpnoci", ktrego
219

popenienie - w moim ujciu - sprowadza si do pozwolenia, by obraz katastrofy lotniczej, z jej caym dramatyzmem, zdominowa krajobraz naszych myli i stworzy negatywne podoe, nie sprzyjajce prawidowemu wyborowi. Zdawa si moe, e przykad ten stoi w sprzecznoci z moj tez, lecz tak nie jest. A jednak pokazuje on, i popdy biologiczne i emocje mog w decydujcy sposb wpywa na procesy podejmowania decyzji, a negatywne wpywy, ktrych rdem jest ciao, cho rozmijajce si z faktycznymi danymi statystycznymi, s mimo wszystko zorientowane na przetrwanie: samoloty rozbijaj si od czasu do czasu, a katastrofy lotnicze przeywa mniejszy odsetek pasaerw ni wypadki samochodowe. O ile popdy biologiczne i emocje mog w pewnych warunkach sta si rdem decyzji irracjonalnych, o tyle w innych s po prostu niezbdne. Popdy biologiczne oraz zautomatyzowany mechanizm markera somatycznego, ktry si na nich opiera, s nieodzowne do zapewnienia racjonalnych zachowa, szczeglnie w sferze indywidualnej i spoecznej, cho w okrelonych okolicznociach mog wywiera zgubny wpyw na racjonalne decydowanie poprzez tworzenie przemonych skonnoci sprzeciwiajcych si obiektywnym faktom czy nawet wchodzenie w konflikt z mechanizmami wspierajcymi podejmowanie decyzji, takimi jak pami operacyjna. Pewien przykad z mojego dowiadczenia pomoe wyjani to, o czym pisaem powyej. Cakiem niedawno jeden z moich pacjentw z uszkodzeniem brzusznoprzyrodkowych okolic przedczoowych przyby do laboratorium w pewien chodny, zimowy dzie. Pada marzncy deszcz, drogi byy oblodzone, a jazda po nich niebezpieczna. Niepokoiem si tym i zapytaem pacjenta, ktry sam przyjecha do nas samochodem, czy trudno byo mu prowadzi. Jego odpowied bya rzeczowa i beznamitna: Byo w porzdku, nie inaczej ni zwykle, z wyjtkiem tego, e trzeba byo z uwag zastosowa procedury odpowiednie dojazdy po lodzie". Pacjent w zacz nastpnie opisywa niektre z tych procedur oraz opowiada o samochodach, ktre wpaday w polizg, gdy ich kierowcy takich racjonalnych procedur nie stosowali. Szczegowo opisa przypadek jadcej przed nim kobiety, ktra wjechaa na oblodzon nawierzchni,
220

wpada w polizg i zamiast agodnie wyprowadzi z niego sa rnochd, wpada w panik, nacisna hamulce i wjechaa wprost do rowu. Chwil pniej mj pacjent, najwidoczniej nie wzruszony t mroc krew w yach scen, pewnie i bez emocji przejecha oblodzony odcinek drogi. Relacjonowa mi to wszystko z t sam obojtnoci, z jak najpewniej obserwowa wypadek. Niewtpliwie wyzbycie si normalnych markerw somatycznych miaoby niebywae zalety. Wikszo z nas musi stosowa wiadome procesy decyzyjne, przezwyciajce automatyczn decyzj o naciniciu hamulcw ze strachu lub wspczucia dla niefortunnego kierowcy jadcego przed nami. Pokazuje to, i markery somatyczne mog dziaa na nasz zgub, a w niektrych warunkach ich brak moe by korzystny. Kolejna scena tej historii rozgrywa si nazajutrz. Z tym samym pacjentem rozmawiaem wwczas o tym, kiedy powinien po raz kolejny przyby na wizyt do laboratorium. Zaproponowaem dwa alternatywne terminy w nastpnym miesicu, odlege od siebie o zaledwie kilka dni. Pacjent wycign swj terminarz i zacz go przeglda. Jego zachowanie, obserwowane rwnie przez kilka innych osb, byo szczeglne. Przez dobre p godziny wylicza powody za i przeciw kademu z terminw: uprzednio umwione spotkania, blisko terminw innych spotka, moliwe zmiany warunkw meteorologicznych i niemal wszystko inne, co mogoby si wiza z rozsdnym wyborem daty. Z rwn obojtnoci, z jak przey i relacjonowa wczorajszy wypadek drogowy, prowadzi teraz dugotrwa i czasochonn analiz zyskw i strat, nie koczce si i bezowocne porwnywanie moliwych opcji i ich konsekwencji. Wysuchiwanie tego wszystkiego przy jednoczesnym powstrzymywaniu si od uderzenia pici w st i krzyknicia Dosy!" wymagao niebywaej cierpliwoci. W kocu jednak zasugerowalimy mu po cichu, i powinien wybra drug z zaproponowanych dat. Jego odpowied znowu bya chodna, wywaona i szybka. Rzek po prostu W porzdku!" Wsadzi kalendarzyk do kieszeni i wyszed. Zachowanie tego pacjenta stanowi dobry przykad granic moliwoci czystego rozumu, a zarazem zgubnych konsekwencji braku zautomatyzowanych mechanizmw decyzyjnych.
221

Zautomatyzowany mechanizm markera somatycznego p 0 . mgby mu pod wieloma wzgldami. Po pierwsze, uatwiby wstpne ustalenie ram problemu. Nikt z nas nie spdziby nad tym zadaniem tak wiele czasu, gdy automatyczny marker somatyczny pomgby nam dostrzec jego bezsens i mudno Jeli nie przyszoby nam do gowy nic innego, stwierdziliby, my zapewne, jak mieszne s te usiowania. Wyczucie czasochonnoci i nieekonomicznoci takiej analizy mogoby nas rwnie skoni do wyboru daty poprzez rzut monet albo do oparcia si na jakim wewntrznym odczuciu. Moglibymy te po prostu przerzuci ciar decyzji na barki rozmwcy, pytajc go, ktry termin jemu bardziej odpowiada. Krtko mwic, dziki markerowi somatycznemu szybko zdalibymy sobie spraw z tego, jak czasochonne jest to zadanie, i oznaczylibymy je negatywnie". Wyobrazilibymy sobie, co myl inni patrzcy na nas ludzie i co mwi ich przytaczajce nas spojrzenia, a to zostaoby oznaczone jako zawstydzajce". Istniej podstawy, by przypuszcza, e rwnie w pacjent wytworzy w swym umyle tego rodzaju obrazy", lecz brak markera somatycznego sprawi, i nie zwrci na nie naleytej uwagi i nie zostay one przez niego waciwie rozwaone. Jeli zastanawiasz si nad tym, jakie to dziwne, e popdy biologiczne mog by z a r a z e m dobroczynne i zgubne, pozwl, e wspomn, i nie jest to w biologii jedyna sytuacja, w ktrej ten sam czynnik lub mechanizm moe odgrywa, zalenie od okolicznoci, pozytywn lub negatywn rol. Wiadomo powszechnie, e tlenek azotu jest substancj toksyczn. Moe skazi powietrze i zatru krew. Jednak ten sam gaz funkcjonuje jako neurotransmiter, przenoszc sygnay pomidzy komrkami nerwowymi. Jeszcze subtelniejszym przykadem moe by glutaminian, inny neurotransmiter. Glutaminian jest w mzgu wszechobecny. Komrki nerwowe wykorzystuj go do wzajemnego pobudzania si. Jednak gdy zostan one zniszczone, np. w wyniku udaru, uwalniaj do otoczenia nadmiern ilo glutaminianu, powodujc zbyt wielkie pobudzenie, a w kocu mier nie uszkodzonych, zdrowych komrek nerwowych w swojej okolicy.

Ostatecznie pytanie, ktre tutaj zadajemy, dotyczy typu j liczebnoci markerw somatycznych tworzonych dla rnych kategorii rozwizywanych problemw. Pilot linii lotniczych, majcy wyldowa przy zej pogodzie, nie moe pozwoli, by uczucia rozproszyy jego koncentracj na szczegach, od ktrych zale jego decyzje. Lecz przecie podlega on rwnie wpywowi innych uczu, odnoszcych si do szerszej perspektywy caej tej sytuacji - uczu zwizanych z odpowiedzialnoci za ycie pasaerw i zaogi, ycie wasne i swej rodziny. Natok uczu w zbyt wskich ramach czy te ich niedomiar w ramach zbyt szerokich moe przynie katastrofalne skutki. To samo odnie mona do maklerw giedowych. Fascynujc ilustracj tych tez jest pewna praca powicona Herbertowi von Karajanowi 13 . Psychologowie austriaccy G. i H. Harrer mieli mono obserwowa w kilku sytuacjach sposb funkcjonowania reakcji autonomicznych von Karajana: po ldowaniu prywatnym samolotem na lotnisku w Salzburgu, w czasie nagra w studiu oraz podczas odsuchiwania nagranego utworu {Leonora III Beethovena). W czasie wystpu reakcje autonomiczne von Karajana byy silnie zrnicowane. Jego ttno bardziej roso w czasie pasay o silnym wyrazie emocjonalnym ni w chwilach, gdy zmuszony by do wysiku fizycznego. Wykres jego ttna zarejestrowany podczas nagrania by identyczny z tym, ktry zarejestrowano w czasie, gdy je odsuchiwa. Pan Karajan wyldowa gadko i bezproblemowo. Kiedy samolot dotkn ju koami ziemi, a dyrygentowi powiedziano, e z przyczyn technicznych musi bezzwocznie wystartowa pod bardzo ostrym ktem, jego serce zaczo bi nieco szybciej, lecz zmiana ta bya niewielka w porwnaniu z tymi, ktre zachodziy w czasie, gdy dyrygowa. Jego serce tkwio zatem w muzyce - tam, gdzie tkwi powinno - o czym zreszt sam si kiedy przekonaem w czasie koncertu: Zanim opuci batut, by da znak do rozpoczcia szstej" Beethovena, szeptaem co do siedzcej obok mnie ony. Von Karajan wstrzyma ruch rki, odwrci si i zmierzy mnie spojrzeniem. Jaka szkoda, e nikt nie mierzy wwczas naszego ttna!

222

223

T
POZA MARKERAMI SOMATYCZNYMI Cho mechanizm w rodzaju markera somatycznego wydaje si konieczny, by wyjani neurobiologiczne podoe racjonalnoci, to przecie konieczno nie oznacza wystarczalnoci. Jak wspomniaem, kompetencja logiczna wkracza do akcji dopiero po zadziaaniu markerw. Co wicej, by markery somatyczne zadziaay, poprzedza je, towarzyszy im i nastpowa po nich musi kilka innych procesw. Jakie to procesy i co wiadomo o ich podou neuronowym? Co jeszcze dzieje si w czasie ukierunkowujcych dziaa markerw somatycznych? Co dzieje si w mzgu, by obrazy, nad ktrymi rozmylasz, utrzymay si wystarczajco dugo? By znale odpowiedzi na te pytania, wrmy do problemu naszkicowanego na pocztku niniejszego rozdziau. W zetkniciu z sytuacj wymagajc podjcia decyzji twj umys zostaje zdominowany przez obrazy zwizane z dotyczc jej wiedz, ktre powstaj w wyniku jej rozwaania. Obrazy odpowiadajce niezliczonym opcjom wyboru i ich skutkom wytwarzane s i umieszczane w ognisku uwagi. Sowa i zdania -jzykowy rwnowanik tych bytw i zdarze - ktre opowiadaj o tym, co widzisz i syszysz w swym umyle, rwnie tam s, w natoku rywalizujc o lepsz pozycj. Proces ten opiera si zatem na cigym tworzeniu kombinacji bytw i wydarze, ktre daj w wyniku bogate i rnorodne zestawienia obrazw pozostajcych w zgodzie z wczeniej skategoryzowan wiedz. Jean-Pierre Changeux nazwa struktury przedczoowe generatorem rnorodnoci", gdy to prawdopodobnie one odpowiedzialne s za t funkcj i prowadz do tworzenia wielkiego repertuaru obrazw w innych czciach mzgu. Okrelenie Changeux jest szczeglnie trafne, gdy przywouje na myl swojego immunologicznego poprzednika, samo za tworzy zastanawiajcy akronim 19 [ang. generator of diversity, czyli god, co znaczy bg" - przyp. tum.]. Owemu generatorowi rnorodnoci potrzebne s olbrzymie zasoby wiedzy o wszelkich mogcych nas spotka sytuacjach, o ich uczestnikach i o rnych rezultatach, jakie mog przy224

nie ich rne dziaania. Wiedza faktualna jest odpowiednio skategoryzowana (skadajce si na ni fakty podzielone s B a klasy wedug okrelonych kryteriw), a owa kategoryzacja typw opcji wyboru, rodzajw skutkw oraz pocze pomidzy opcjami i skutkami przyczynia si do procesw decyzyjnych. Kategoryzacja wie si rwnie z uporzdkowaniem opcji i skutkw wedug pewnego systemu wartoci. Gdy stajemy wobec danej sytuacji, wczeniej dokonana kategoryzacja pozwala nam byskawicznie stwierdzi, czy wybr danej opcji bdzie korzystny czy nie, a take jak rne kontyngencje mog zmodyfikowa stopie korzyci. Proces przywoywania wiedzy jest moliwy tylko wwczas, gdy spenione zostan dwa warunki. Po pierwsze, jednostka musi by zdolna sterowa mechanizmami p o d s t a w o w e j uwagi, ktre pozwalaj wiadomie odbiera dany obraz umysowy we wzgldnym oddzieleniu od innych. Zjawisko to polega prawdopodobnie na zwikszeniu aktywnoci neuronw podtrzymujcych dany obraz oraz stumieniu aktywnoci neuronowej w ich otoczeniu20. Po drugie, jednostka musi dysponowa p o d s t a w o w p a m i c i o p e r a c y j n , ktra utrzyma obrazy poprzez wzgldnie dugi" okres od setek do tysicy milisekund (od dziesitych czci a po cae sekundy)21. Znaczy to, i mzg cyklicznie odwiea topograficznie zorganizowane reprezentacje, ktre stanowi podstaw zaistnienia w wiadomoci owych obrazw. W tym miejscu nasuwa si istotne pytanie: Co steruje podstawow uwag i pamici robocz (operacyjn)? Odpowied moe brzmie jedynie: w a r t o p o d s t a w o w a , czyli zbir elementarnych preferencji stanowicych naturalny skadnik mechanizmw regulacji biologicznej. Nie ma szans na zaistnienie jakiejkolwiek spjnej aktywnoci umysowej bez udziau elementarnego mechanizmu uwagi oraz pamici operacyjnej. Markery somatyczne w takiej sytuacji w ogle nie mog funkcjonowa, nie posiadaj bowiem odpowiednio stabilnego podoa dla swej dziaalnoci. Jednake podstawowy mechanizm uwagi oraz pami robocza potrzebne s nadal po zadziaaniu markerw. Niezbdne s w procesie rozumowania, w ktrym dochodzi do porwnywania potencjalnych rezultatw rnych wyborw, ich oceny, porzdkowania oraz wnioskowania opartego na tych podstawach.
225

W penej hipotezie markera somatycznego uznaj, i stan somatyczny, pozytywny lub negatywny, spowodowany przej; pojawienie si danej reprezentacji, dziaa nie tylko jako w y z n a c z n i k w a r t o c i tego, co j e s t r e p r e z e n t o w a n e lecz r w n i e j a k o w z m a c n i a c z p o d t r z y m u j c y pa_ mi o p e r a c y j n oraz s k u p i e n i e uwagi. Cay proces wzmagany" jest przez dokonanie pozytywnej lub negatywnej oceny w kategoriach indywidualnych preferencji i celw jednostki, ukierunkowywanie i podtrzymywanie uwagi oraz pamici roboczej nie odbywa si za spraw cudu. Procesy te napdzane s pocztkowo przez istniejcy w organizmie system wrodzonych preferencji, a pniej rwnie przez system preferencji nabytych na bazie tamtych. Jeli chodzi o zwizek markerw somatycznych z kor przedczoow, to sdz, e markery funkcjonujce na polu bioregulacji oraz w dziedzinie spoecznej, zwizane z obszarem brzusznoprzyrodkowym, wpywaj na dziaanie uwagi i pamici operacyjnej w rejonie grzbietowobocznym - rejonie, na ktrego dziaaniu opieraj si inne dziedziny wiedzy. Pozostawia to otwart kwesti wpywu markera somatycznego na uwag i pami operacyjn w obrbie samych dziedzin bioregulacji i spoecznej. Innymi sowy, u jednostek normalnych markery somatyczne powstajce w wyniku aktywowania okrelonej kontyngencji wzmagaj uwag i wspomagaj pami operacyjn caego systemu poznawczego. U pacjentw ze zniszczonym rejonem brzusznoprzyrodkowym wszystkie te funkcje s w wikszym lub mniejszym stopniu upoledzone.

UKIERUNKOWANIE I PORZDKOWANIE Tak wic na proces rozumowania rozgrywajcy si w wielkim zbiorze wytworzonych na podstawie wiedzy faktualnej scenariuszy rozwoju wypadkw skadaj si trzy komponenty: z a u t o m a t y z o w a n e s t a n y s o m a t y c z n e wraz z ich mechanizmami ukierunkowujcymi, p a m i o p e r a c y j n a oraz u w a g a . Wszystkie te elementy wchodz z sob w inter226

akcj i wspdziaaj w wykonywaniu zadania o fundamentalizm znaczeniu: porzdkowania rwnolegle pojawiajcych si przestrzennych manifestacji. Problem ten jako pierwszy dostrzeg Karl Lashley. Bierze si on std, e konstrukcja mzgu pozwala na wiadome wytwarzanie tylko ograniczonego strumienia informacji mentalnej i ruchowej22. Obrazy skadajce s i na nasze myli musz by ustrukturyzowane we frazy", ktre z kolei musz ukada si w struktury zdaniowe". To samo odnosi si do ruchw stanowicych nasze reakcje zewntrzne, a majcych przynie oczekiwane przez nas rezultaty. Dobr ram, w ktrych maj by tworzone owe frazy" i zdania" naszych myli oraz ruchw, opiera si na rwnolegym przegldzie moliwych opcji. A poniewa zarwno myl, jak i uwaga wymagaj przetwarzania wspbienego, budowanie owych uporzdkowanych sekwencji musi trwa nieprzerwanie. Niezalenie od tego, czy spojrzymy na rozum jako oparty na wyborze zautomatyzowanym, czy te jako dziaajcy na podstawie logicznej dedukcji z udziaem systemu symboli, czy te moe - co zdaje si najstosowniejsze - jako n a sum tych dwch mechanizmw, nie moemy przej obojtnie obok kwestii porzdku. Proponuj zatem nastpujce zaoenie: (1) Jeli uporzdkowane maj zosta rne moliwoci, to porzdkowanie to polega na okreleniu ich kolejnoci. (2) Jeli ma zosta okrelona ich kolejno, to potrzebne s odpowiednie ku temu kryteria (czyli wartoci lub preferencje). (3) Kryteriw wyraajcych w dowolnej chwili skumulowan sum naszych odebranych i nabytych preferencji dostarczaj nam markery somatyczne. Lecz w jaki sposb markery somatyczne mog suy jako kryteria? Moliwe na przykad, e gdy rne markery somatyczne zestawiane s z rnymi kombinacjami obrazw, funkcjonuj ukierunkowujce, modyfikujc sposb, w jaki obrabia je mzg. Ukierunkowanie takie moe dotyczy zrnicowania stopnia nasilenia uwagi w odniesieniu do rnych komponentw, czego wynikiem jest przyporzdkowanie r n e g o s t o p n i a u w a g i r n y m t r e c i o m , a co symbolizowa mog nierwnoci krajobrazu. Ognisko wiadomej uwagi moe by nastpnie przenoszone z komponentu na komponent, na przykad w ko227

lejnoci zgodnej z przydzielonymi im rangami. By wszystko t 0 mogo funkcjonowa, komponenty musz pozostawa widoC2, ne i wzgldnie stabilne przez odpowiedni czas (od kilkuset dQ kilku tysicy milisekund), co moliwe jest dziki pamici ope. racyjnej. (Pewne wsparcie dla tej oglnej koncepcji znalazem w ostatnich badaniach Williama T. Newsome'a i jego wsp, pracownikw, dotyczcych neurofizjologii decyzji percepcyi. nych. Zmiana stosunku sygnaw dostarczanych do okrelonej populacji neuronw, wyraajcej pewn tre, dawaa w rezultacie decyzj" na korzy tej treci, podejmowan przez mechanizm, ktry zdawa si dziaa na zasadzie zwycizca bierze wszystko"23.) Normalne poznanie i ruch wymagaj odpowiedniego zorganizowania owych wspbienych i wspzalenych sekwencji. Gdy zaistnieje potrzeba podjcia decyzji, musz pojawi si odpowiednie kryteria. Poniewa wiele decyzji ma wpyw na przyszo organizmu, suszne wydaje si, i niektre z owych kryteriw - porednio lub bezporednio - zakorzenione s w popdach biologicznych organizmu (ktre mona uzna za jego rozumy"). Popdy biologiczne mog by wyraane jawnie lub skrycie i wykorzystywane jako marker owy mechanizm ukierunkowujcy, uruchamiany przez skupienie uwagi na reprezentacjach utrzymywanych przez pami operacyjn w aktywnym stanie. Wikszo tych z nas, ktrzy mieli szczcie wychowywa si we wzgldnie zdrowej spoecznoci, nabya zautomatyzowanego mechanizmu markera somatycznego poprzez edukacj zgodn ze standardami racjonalnoci lokalnej kultury. Chocia jego korzenie sigaj regulacji biologicznej, obj on rwnie normy kulturowe, stworzone, by przetrwa w danej spoecznoci. Jeli zaoymy, e mzg jest normalny, a kultura, w ktrej kontekcie si rozwija - zdrowa, to powsta w nim mechanizm racjonalny w odniesieniu do konwencji spoecznych i etycznych owej spoecznoci. Dziaanie popdw biologicznych, stanw ciaa oraz emocji jest prawdopodobnie konieczn podstaw racjonalnoci. Te same nisze poziomy funkcjonowania systemw nerwowych, ktre buduj racjonalno, odpowiadaj za procesy emocjonalne oraz uczucia, jak i za fundamentalne funkcje ciaa waci228

veo-o, umoliwiajce organizmowi przetrwanie. Owe nisze ooziomy kieruj bezporednimi, wzajemnymi powizaniami o i n idzy mzgiem i ciaem waciwym, umieszczajc ciao v v acuchu operacji, ktry pozwala na osignicie wyyn intelektualnych i twrczych. Racjonalno, nawet jeli dokonuje dziaa najbardziej wysublimowanych, jest prawdopodobnie ksztatowana i modulowana przez sygnay pochodzce z ciaa.

Pascal, ktry stwierdzi, e serce ma swoje racje, ktrych nie zna rozum", mgby uzna powysze wywody za suszne 24 , pozwol sobie nastpujco zmodyfikowa jego twierdzenie: Organizm m a p e w i e n r o d z a j r o z u m u , k t r y m u s i by w y k o r z y s t y w a n y p r z e z rozum. To, e proces w wykracza poza rozum serca", jest oczywiste. Z jednej strony, wykorzystujc narzdzia logiki, moemy sprawdzi suszno wyborw, ktrych pomogy nam dokona zautomatyzowane preferencje. Z drugiej za, moemy posun si jeszcze dalej, wykorzystujc strategie dedukcji i indukcji w postaci jzykowych stwierdze. (Ju po ukoczeniu manuskryptu tej ksiki spotkaem si z kilkoma zgodnymi z t .opini gosami. J. St. B. T. Evans zaproponowa ostatnio, by rozrnia dwa typy racjonalnoci, w duej mierze wyspecjalizowane w dwch wspomnianych tutaj przeze mnie dziedzinach - spoeczno-indywidualnej i pozostaej". Filozof Ronald De Sousa dowodzi, i emocje s wewntrznie racjonalne, a P. N. Johnson-Laird oraz Keith Oatley sugerowali, e podstawowe emocje pomagaj dziaa racjonalnie25.)

CZSC 3

9
Testowanie hipotezy markera somatycznego
WIEDZIE, LECZ NIE CZU Moje pierwsze badania zwizane z hipotez markera somatycznego dotyczyy m.in. wykorzystania reakcji autonomicznego systemu nerwowego. Seri tych prac wykonaem wraz Danielem Tranelem, psychologiem i neuropsychologiem dowiadczalnym. Autonomiczny ukad nerowowy skada si z autonomicznych orodkw sterowania, usytuowanych w ukadzie limbicznym oraz pniu mzgu (pierwszym przykadem jest tu ciao migdaowate), oraz z acuchw neuronowych wychodzcych z owych orodkw i sigajcych do niemal wszystkich zaktkw organizmu. Wszystkie naczynia krwionone, cznie z pooonymi w najrozleglejszym organie naszego ciaa skrze - pokryte s zakoczeniami autonomicznego ukadu nerwowego, podobnie jak serce, puca, jelita, pcherz moczowy czy narzdy pciowe. Nawet taki narzd jak ledziona, majcy znaczenie przede wszystkim odpornociowe, unerwiony jest nerwami ukadu autonomicznego. Gazie nerww ukadu autonomicznego dziel si na dwie grupy: sympatyczn oraz parasympatyczn. Cign si one od pnia mzgu i rdzenia krgowego, czasami samotnie, a niekiedy w towarzystwie gazi nerww nieautonomicznych. (Dziaania ukadw sympatycznego i parasympatycznego rwnowaone s przez rne neurotransmitery; w znacznej mierze s bowiem antagonistyczne. Na przykad podczas gdy jeden z tych ukadw powoduje skurcz minia gadkiego, drugi 233

f
steruje rozkurczeni.) Gazie autonomicznego ukadu nerwo. wego, ktre przekazuj informacje dotyczce stanu trzewi do orodkowego ukadu nerwowego, zazwyczaj wykorzystuj t e same drogi. Jeli spojrze na to z perspektywy ewolucyjnej, to zdaje sie i autonomiczny ukad nerwowy jest systemem, ktry .1 w wypadku istot o wiele prostszych ni my - wpywa na regy. lacj wewntrznej ekonomii ich funkcjonowania. Gdy ycie sprowadza si gwnie do zapewniania zrwnowaenia funkcji kilku organw i gdy liczba transakcji, w jakie wchodzi si z otoczeniem, jest ograniczona, systemy odpornociowy i d 0 . krewny rzdz wikszoci tego, czym rzdzi mona. Mzgowi potrzebna bya jednak zdolno wysyania jakich sygnaw dotyczcych stanu rnych organw oraz rodkw, ktry. mi mgby on zmodyfikowa ich stan w odpowiedzi na warunki zewntrzne. Wanie to zapewni autonomiczny ukad nerwowy: sta si on sieci zbierajc informacje o stanie trzewi oraz rozsyajc informacje dotyczce ich motoryki. Pniej rozwiny si bardziej zoone formy reakcji notorycznych, jak np. te, ktre w kocu pozwoliy zapanowa w peni nad domi i aparatem gosowym. Reakcje takie wymagay coraz bardziej skomplikowanego zrnicowania obwodowego ukadu ruchowego, by mg on sprosta zarwno sterowaniu drobnymi miniami i dziaaniem staww, jak i przyjmowa bodce dotykowe, temperaturowe, blowe, dotyczce pozycji staww oraz stopnia napicia mini. Przypomnijmy, i koncepcja markera somatycznego uwzgldnia integralno zmian stanu ciaa, co dotyczy modyfikacji zarwno w trzewiach, jak i systemie miniowo-szkieletowym, indukowanej przez sygnay nerwowe oraz chemiczne. Wydaje si jednak, i komponent trzewny ma w tworzeniu fundamentu stanw emocjonalnych nieco wiksze znaczenie. By podj dowiadczalne badanie hipotezy markera somatycznego, musielimy dokona wyboru pewnego aspektu z bogatej panoramy wywoywanych przez niego zmian. Rozsdne wydawao si rozpocz od reakcji autonomicznego ukadu nerwowego. W kocu gdy generujemy stan somatyczny odpowiadajcy okrelonej emocji, autonomiczny system nerwowy stanowi prawdopodobnie klucz do osignicia odpowiednich zmian pa234

jnetrw fizjologicznych ciaa. Niemniej jednak, w tym sa^vm czasie aktywowane s wane poczenia chemiczne. Wrd reakcji autonomicznego ukadu nerwowego, ktre mona bada w warunkach laboratoryjnych, prawdopodobnie najbardziej uyteczne jest przewodnictwo skrne. atwo je stymulowa, jest wiarygodnie mierzalne i zostao szczegowo zbadane przez psychofizjologw u normalnych jednostek w rnym wieku, wywodzcych si z rnych kultur. (Zbadano te wiele innych reakcji, takich jak zmiany rytmu serca czy temperatury skry.) Przewodnictwo skrne moe by mierzone bez blu czy niewygody badanego, przy wykorzystaniu pary elektrod przytwierdzonych do skry oraz aparatu zwanego poligrafem. Zasada dziaania mechanizmu zmiany opornoci elektrycznej skry jest nastpujca: Gdy nasze ciao zaczyna podlega zmianie w rezultacie percepcji lub myli i wytwarza si okrelony stan somatyczny (np. stan odpowiadajcy jakiej emocji), autonomiczny ukad nerwowy subtelnie wzmaga produkcj pynu w gruczoach potowych skry. Chocia owa zmiana wydzielania jest zazwyczaj tak niewielka - e jest niedostrzegalna goym okiem oraz nieodczuwalna dla wasnych komrek czuciowych umiejscowionych w skrze - to wystarczy, by zwikszy przewodnictwo elektryczne tej ostatniej. Tak wic, by zmierzy reakcj, badacz przepuszcza przez skr, pomidzy dwiema elektrodami, prd o niskim napiciu. Reakcj stanowi zmiana przewodnictwa w stosunku do poziomu wyjciowego. Jest ona zapisywana przez aparat jako wznoszca si, a potem opadajca krzywa, podobna do fali. Amplitud tej fali zmierzy mona w mikrosimensach. Mona rwnie okreli profil jej przebiegu czasowego oraz czstotliwo, z jak si pojawia w reakcji na okrelony bodziec w danym okresie. Przewodnictwo skrne byo powracajcym tematem w psychofizjologii dowiadczalnej. Odgrywao te praktyczn, czsto kontrowersyjn rol w tzw. wykrywaczach kamstw, ktrych stosowanie nie ma wiele wsplnego z naszym eksperymentem. Testy zamierzone na wykrycie kamstw badanego polegaj na skonieniu go do zaprzeczenia faktom, ktre zna, co wywouje nie kontrolowan reakcj w postaci zmiany przewodnictwa skry.
235

W naszym badaniu chcielimy najpierw ustali, czy pacjenci tacy jak Elliot nadal zdolni s do reakcji zmiany przewd, nictwa skrnego. Czy ich mzg nadal jest w stanie spowodowa jak zmian stanu somatycznego? By rozwiza t zagadk, porwnalimy w warunkach laboratoryjnych reakcje pacjentw o zniszczonych patach czoowych oraz osb zdrowych wobec pewnych bodcw, o ktrych wiadomo, i wywouj u czowieka zdrowego zmian przewodnictwa skrnego. Jeden z takich bodcw, okrelany jako straszak", sprowadza si do zaskoczenia badanej osoby niespodziewanym dwikiem (np. klaniciem w donie) lub byskiem wiata pochodzcego z lampy stroboskopowej. Innym wiarygodnym wskanikiem prawidowego dziaania przewodnictwa skrnego jest prosty akt fizjologiczny, np. wzicie gbokiego oddechu. Szybko okazao si, e pacjenci ze zniszczonymi patami czoowymi s zdolni do reakcji zmiany przewodnictwa skrnego w rwnym stopniu jak ludzie zdrowi. Zatem u pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi nie zaszy prawdopodobnie adne zmiany w mechanizmach nerwowych wywoujcych reakcj zmiany przewodnictwa skry. Zastanawialimy si, czy pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi wykazaliby si rwnie reakcj zmiany przewodnictwa skrnego w odpowiedzi na bodziec, ktry wymagaby oceny zawartoci emocjonalnej. Dlaczego? Poniewa pacjenci w rodzju Elliota charakteryzowali si upoledzeniem doznawania emocji; z wczeniejszych bada wiemy natomiast, e ludzie zdrowi, wystawieni na silne bodce emocjonalne, reaguj silnymi zmianami przewodnictwa skrnego. Reagujemy w ten sposb, ogldajc przeraajce sceny lub fotografie czy te obrazy o wyranej treci seksualnej. Przewodnictwo skrne to subtelna i niedostpna zmysom skadowa stanu ciaa, ktra jednak, gdy rozwinie si w peni, moe da odczuwalne objawy podniecenia i wzburzenia, np. w postaci pojawiajcych si u niektrych ludzi czerwonych plam na twarzy. Wane jest jednak, by zda sobie spraw, e zmiany przewodnictwa skrnego s tylko czci reakcji polegajcej na zmianie stanu ciaa. Ich pojawienie si nie jest gwarancj odczucia wyranej zmiany stanu ciaa. Jednak zdaje si, i jeli u kogo reakcja zmiany przewodnictwa skrnego si nie pojawia, to prawdo236

podobnie nie bdzie on nigdy wiadom cech stanu ciaa powizanych z dan emocj. przygotowalimy wic eksperyment pozwalajcy na porwnanie pacjentw o uszkodzonych patach czoowych z ludmi zdrowymi. Ca grup uczestnikw dobralimy tak, by bya wyrwnana zarwno pod wzgldem wyksztacenia, jak i wieku. Kademu z badanych pokazywano sekwencje slajdw. Oglda je, siedzc wygodnie w fotelu, podczony do poligrafu, nic nie robic i nie mwic. Wikszo slajdw bya zupenie banalna: ukazyway one bezbarwne sceny lub abstrakcyjne wzory. Tu i wdzie pord nich, w losowo wybranych miejscach, pojawiay si jednak obrazy nacechowane emocjonalnie. Eksperyment trwa a do wyczerpania zapasw slajdw, a tych byy setki. Uczestnikom powiedziano, e powinni oglda slajdy z uwag, gdy pniej bd pytani o to, co widzieli, i co wwczas czuli, a take o to, k i e d y widzieli dane zdjcia w odniesieniu do caego czasu trwania eksperymentu. Wyniki dowiadczenia byy jednoznaczne 1 . U badanych z nie uszkodzonym patem czoowym - zarwno cakowicie zdrowych, jak i cierpicych na uszkodzenie innej czci mzgu obrazy o treci budzcej emocje wyzwalay silne reakcje zmiany przewodnictwa skrnego, natomiast obrazy emocjonalnie obojtne takich reakcji nie budziy. Pacjenci z uszkodzeniem patw czoowych nie wykazywali a d n y c h zmian przewodnictwa skrnego. Wykresy jego przebiegu byy w ich wypadku paskie (zob. ryc. 9-1). Przed sformuowaniem ostatecznych wnioskw postanowilimy powtrzy ten eksperyment z udziaem innych ludzi i innych slajdw, a pniej jeszcze raz z tymi samymi ludmi. Manipulacje te nie zmieniy rezultatw. W opisanych powyej warunkach pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi nie wykazywali adnych reakcji zmiany przewodnictwa skrnego na okrelone obrazy, cho pniej mogli na ich temat dyskutowa i dobrze pamitali ich zawarto oraz czas, w ktrym si pojawiay. Byli w stanie opisa sowami smutek, strach czy odraz, ktre w nich wywoyway. Bez wtpienia z uwag obejrzeli cay pokaz i rozumieli tre przedstawionych im obrazw. Tre ta odbierana bya przez nich na rnych poziomach: wiedzieli nie tylko, co obrazy przedstawiaj - np. to, e dany 237

lllllljll|lllllllMllll|lllltllHlLlllll|llnnlinill[lllllllll||ll[lllt imilllll

18

19

20

i..lj.i.iiirilt. mili .iilii.i liiiHiii.li.Mliiiilnnli[ii)imliiiiliii| l.l.i.ili..ill..,i.i.,liijiiril.inlirnil..i.i,.f|(

Trr?
S

10

11

Ryc. 9-1. Wykres zmian przewodnictwa skrnego u normalnej grupy kontrolnej (AJ w zestawieniu z wykresem zmian u pacjentw ze zniszczonymi patami czoowymi (B) podczas ogldania sekwencji slajdw, pord ktrych umieszczono obrazy nacechowane emocjonalnie (chwile ich pojawienia si oznaczono literami C, cel", umieszczonymi pod oznaczeniem bodca, np. B l8 (y. U jednostek normalnych obserwowalimy silne reakcje wkrtce po ujrzeniu emocjonalnych" obrazw -jednak nie po ujrzeniu obrazw neutralnych. Pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi nie wykazywali reakcji ani w odniesieniu do obrazw nacechowanych emocjonalnie, ani neutralnych.

obraz przedstawia scen zabjstwa - lecz rwnie e sposb, w jaki owo zabjstwo zostao przedstawione, jest przeraajcy albo e powinno im by al ofiar i tego, e doszo do takiej tragedii. Innymi sowy, dany bodziec uaktywnia u chorych z uszkodzeniem patw czoowych bogate zasoby wiedzy skojarzonej z przedstawion w nim sytuaqa. Jednake w przeciwiestwie do tego, co obserwowano w drugiej podgrupie, nie pojawiaa si u nich reakcja zmiany przewodnictwa skrnego. Analiza wykazaa wysok istotno statystyczn rnic w zmianach przewodnictwa pomidzy tymi podgrupami. W czasie jednego z pierwszych wywiadw poeksperymentalnych pewien szczeglnie spontanicznie reagujcy i wykazujcy si doskonaym wyczuciem pacjent uwiadomi nam, i
238

pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi s pozbawieni nie tvlko normalnej reakcji zmiany przewodnictwa skrnego. Zauway on, e po obejrzeniu wszystkich obrazw, pozostawa v/ stanie emocjonalnej rwnowagi, mimo e zdawa sobie spraw z tego, i cz z nich bya emocjonalnie nacechowana. Rozwamy donioso tego odkrycia. Oto czowiek, ktry postrzega zarwno jawne znaczenie owych obrazw, jak i ich znaczenie emocjonalne, wiadomy by, e nie czuje" tak, jak ongi czu", a moe i w odpowiedzi na okrelone treci powinien czu" rwnie teraz. Pacjent mwi nam wprost, e jego ciao nie reagowao ju na obrazy o okrelonej tematyce tak jak kiedy. W i e d z i e n i e z n a c z y k o n i e c z n i e czu. Zdajesz sobie spraw, e to, o czym wiesz, powinno wywoa w tobie okrelone uczucia, lecz tak si nie dzieje. Konsekwentny brak reakcji zmiany przewodnictwa skrnego u pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi oraz ich zwierzenia o zaniku uczu przekonay nas najsilniej, e warto dalej i ladem hipotezy markera somatycznego. W istocie, wygldao na to, e pacjenci tacy maj peny dostp do wiedzy zmagazynowanej w mzgu z wyjtkiem dyspozycyjnych reprezentacji czcych fakty z mechanizmami aktywujcymi reakcje emocjonalne. Przy braku takiego zautomatyzowanego poczenia pacjenci nadal maj dostp do wewntrznej wiedzy faktualnej, lecz nie potrafi wytwarza stanw somatycznych, a przynajmniej stanw somatycznych, ktrych byliby wiadomi. Mimo dostpu do obfitej wiedzy faktualnej nie s w stanie dowiadcza uczu, czyli wiedzy" o tym, jak powinno si zachowywa ich ciao w reakcji na przywoywan wiedz faktualn. Poniewa wczeniej byli oni normalni, mog sobie zdawa spraw z tego, e ich stan mentalny nie jest taki, jak by powinien - e czego w nim brakuje. Podsumowujc, opisane dowiadczenie pokazao, i przewodnictwo skrne stanowi mierzalny fizjologiczny odpowiednik rezonansu emocjonalnego, ktrego stumienie przez samych pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi odbierane byo jako redukcja uczu.

239

PODEJMOWANIE RYZYKA: EKSPERYMENT HAZARDOWY" Opierajc si na zadaniu uoonym przez mojego asystenta, Antoine'a Bechar, przetestowalimy hipotez markera somatycznego w inny sposb. Bechara, sfrustrowany, jak wszyscy badacze, sztucznoci wikszoci zada w eksperymentach neuropsychologicznych, pragn osign moliwo oceny podejmowania decyzji przez badanych w warunkach zblionych do tych z realnego ycia. Przemylny zestaw procedur, ktry stworzy, a nastpnie ulepszy we wsppracy z Hann Damasio oraz Stevenem Andersonem, sta si znany w naszym laboratorium - j a k mona byo przewidzie - j a k o eksperyment hazardowy" 2 . Pomieszczenie, w ktrym prowadzono eksperyment, zostao barwnie udekorowane, a jego przebieg niewiele mia wsplnego z nud towarzyszc zazwyczaj tego rodzaju sytuacjom dowiadczalnym. Podobao si to zarwno pacjentom, jak i zdrowym uczestnikom dowiadczenia. Charakter dowiadcze prowadzi do wielu zabawnych sytuacji. Pamitam wybauszone oczy i opadajc szczk" dystyngowanego gocia, ktry przyby do mojego biura po zwiedzeniu laboratoriw w trakcie owych bada. W paskim laboratorium uprawia si h a z a r d ! " - poinformowa mnie szeptem. W podstawowej wersji eksperymentu uczestnik okrelany mianem gracza" siada przed czterema taliami kart, oznaczonymi literami A, B, C i D. Gracz otrzymuje kredyt w wysokoci 2000 dolarw (uyto falsyfikatw wygldajcych jak prawdziwe banknoty). Informuje si go o celu gry, ktrym jest zyskanie jak najwikszej iloci pienidzy, a przynajmniej nieutracenie sumy kredytu. Gra polega na odkrywaniu kolejnych kart z talii, a do sygnau danego przez eksperymentatora. Gracz nie wie zatem, ile krokw bdzie liczy caa partia. Uczestnikowi eksperymentu mwi si, e odkrycie dowolnej karty jest rwnoznaczne z wygraniem pewnej sumy pienidzy. Jednak odkrycie niektrych kart bdzie si wizao z koniecznoci zapacenia pewnej kwoty prowadzcemu eksperyment. Nie ujawnia si wysokoci ewentualnych wygranych ani strat, ktre powoduje odkrycie danej karty. Nie zdradza si rwnie roz240

kadu kart w poszczeglnych taliach ani kolejnoci ich uoenia. Wysoko wygranej lub kwoty, ktr trzeba zapaci za wycignicie danej karty, ujawniana jest dopiero w chwili jej odkrycia. Nie daje si adnych innych wskazwek. Badany moe prowadzi rachunek zyskw i strat wycznie w pamici. Odwrcenie dowolnej karty z talii A lub B to wygrana 100 dolarw, podczas gdy odwrcenie kart z talii C i D daje tylko 50. Niektre, trudne do przewidzenia, karty z talii A i B zmuszaj gracza do zapacenia eksperymentatorowi znacznej sumy, niekiedy nawet 1250 dolarw. Podobnie, niektre karty z talii C i D wi si ze strat pienidzy przez gracza, lecz w ich wypadku kwoty te s znacznie nisze (przecitnie okoo 100 dolarw). Te utajone reguy pozostaj niezmienne. Gra koczy si po stu ruchach (o czym gracz wczeniej nie jest informowany). Pocztkowo gracz nie moe w aden sposb przewidzie, co si wydarzy. Trudno mu te prowadzi w trakcie gry cise rachunki zyskw i strat. Sytuacja wyglda wic podobnie jak w yciu: znaczna cz wiedzy, z ktr yjemy i na podstawie ktrej decydujemy o swych przyszych zachowaniach, zdobywana jest krok po kroku, wraz ze wzrostem dowiadczenia, a tymczasem rzdzi nami niepewno. Nasza wiedza - tak jak wiedza gracza - ksztatowana jest zarwno przez wiat, z ktrym wchodzimy w interakcje, jak i przez sygnay ukierunkowujce, pynce z naszego organizmu, jak choby to, e przedkadamy wygran nad przegran, nagrod nad kar i nisze ryzyko nad wysze. Interesujcy by sposb postpowania zwykych uczestnikw naszego eksperymentu. Pocztkowo cignli oni karty ze wszystkich czterech talii, starajc si odkry zasady gry i sposb rozoenia kart. Potem - prawdopodobnie zwabieni wyszymi nagrodami - najczciej zaczynaj preferowa talie A i B. Jednak stopniowo, po okoo pierwszych trzydziestu ruchach, skaniaj si ku taliom C i D. Z reguy trzymaj si tej strategii do koca, cho niektrzy z nich, pewni siebie i skonni do ryzyka, probouj jeszcze niekiedy cign z talii A i B, by szybko powrci do wyranie bezpieczniejszej taktyki. Gracze nie maj moliwoci prowadzenia dokadnych rachunkw zyskw i strat. Krok po kroku nabieraj przekonania, i niektre talie s bardziej niebezpieczne". Mona by
241

rzec, e intuicyjnie dostrzegaj, i nisze karty pojawiajce si e w taliach C i D pozwol im na dusz met osign wikszy zysk, cho zyski z tych talii rwnie s nisze. Podejrzewam i wiadome domysy poprzedza i kryje si za nimi niewiadomy proces stopniowego formuowania prognozy skutku kadego ruchu. Mwi on mylcemu graczowi - pocztkowo delikatnie, lecz potem coraz goniej - e w wypadku dokonania okrelonego wyboru moe si pojawi kara albo nagroda. Nie sdz, by bya to kwestia wycznie w peni wiadomego lub wycznie w peni niewiadomego przetwarzania informacji. Wyglda na to, i aby mzg by w stanie podejmowa rozsdne decyzje, potrzebne s obydwa rodzaje przetwarzania. W przeprowadzonym dowiadczeniu najbardziej interesujce okazao si zachowanie pacjentw z uszkodzeniem okolic brzusznoprzyrodkowych patw czoowych. Ich postpowanie w czasie gry przypominao to, co tak czsto robili w yciu od czasu doznania uszkodzenia mzgu, a czego nie czynili przed wypadkiem. Ich zachowanie zdecydowanie rnio si od zachowania zdrowych uczestnikw eksperymentu. Po wstpnym etapie oglnych prb pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych systematycznie zaczynali bra coraz wicej kart z talii A i B, a coraz mniej z C oraz D. Mimo wyszych wygranych za cignicie kart z talii A i B wysokie kary doprowadzay ich do bankructwa w poowie sesji i zmuszay do wzicia kolejnego kredytu od prowadzcego eksperyment. W wypadku Elliota, ktry rwnie uczestniczy w tym dowiadczeniu, zachowanie takie byo szczeglnie znamienne, gdy sam opisywa siebie jako osob konserwatywn i nie lubic ryzyka. Tymczasem nie dorwnywali mu nawet ci zdrowi uczestnicy dowiadczenia, ktrzy uznawali siebie za ryzykantw i hazardzistw. Co wicej, po zakoczeniu dowiadczenia Elliot potrafi powiedzie, z ktrych talii naleao bra karty. Gdy eksperyment powtrzono kilka miesicy pniej z wykorzystaniem innych kart i innych oznacze talii, Elliot znowu nie zachowywa si inaczej ni w yciu, w ktrym nadal popenia bdy. W powyszym eksperymencie po raz pierwszy zmierzono trudno w dokonywaniu yciowych wyborw przez wspcze242

snego Phineasa Gage'a. Pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych, ktrych zachowanie i rodzaj uszkodzenia porwnywalne byy ze stwierdzonymi u Elliota, zachowywali si w czasie zadania dowiadczalnego podobnie jak on. Dlaczego zadanie to sprawdzio si, podczas gdy inne zawodziy? Prawdopodobnie dlatego, e tak dobrze naladowao sytuacj wzit z ycia. Zadanie byo wykonywane w czasie rzeczywistym i przypominao zwyk gr karcian. Oddziayway w nim czynniki nagrody oraz kary, a take pojawiay si pienidze. Zadanie wymagao dziaa zmierzajcych do osignicia korzyci. Pojawia si w nim element ryzyka. Dawano wybr, lecz nie mwiono, co, kiedy i jak wybiera. Bya zatem
GRUPA KONTROLNA

S-d = S

LlJl
c
D
PACJENCI Z USZKODZENIEM REJONW PRZEDCZOOWYCH

II

I 6
if

Ilu
A B D

Ryc. 9-2. Supki wykresw odpowiadaj liczbie kart wycignitych w eksperymencie hazardowym'' z poszczeglnych talii. Wykres grny odnosi si do grupy kontrolnej, ktrej uczestnicy wybierali czciej karty z talii C i D, natomiast wykres dolny przedstawia wyniki uzyskane przez chorych z uszkodzonymi piatami czoowymi, ktrzy czciej decydowali si na talie A i B. Jak wida, rnice s statystycznie znaczce.

243

i niepewno, a drog jej zredukowania jest generowanie domysw i szacowanie ich prawdopodobiestwa wszelkimi dostpnymi rodkami. Precyzyjne okrelenie wyboru nie jest przecie moliwe. Ukryty za tym zachowaniem mechanizm neuropsychologiczny jest fascynujcy, szczeglnie w wypadku pacjentw z uszkodzeniami patw czoowych. Elliot najwyraniej zaangaowa si w wykonywane zadanie z pen uwag, chci wsppracy i ciekawoci wynikw. W istocie chcia w y g r a . Co wic zmuszao go do dokonywania owych samobjczych wy. borw? Podobnie jak w wypadku innych jego zachowa, nie moemy zrzuca tego na karb braku wiedzy czy niezrozumienia sytuacji. Przez cay czas trwania gry moliwoci wyboru pozostaway otwarte. Gdy straci 1000 dolarw, z pewnoci zdawa sobie z tego spraw, gdy musia je zapaci obserwatorowi w charakterze kary. Mimo to z uporem trwa przy wybieraniu kart ze studolarowych" talii A i B, zmierzajc wprost ku przegranej. Nie naley sdzi, by kontynuowanie gry wymagao dodatkowego obciania pamici, gdy pozytywne lub zgubne skutki wyborw daway o sobie co chwil zna. Gdy straty przekraczay w kocu stan zasobw finansowych gracza, ten musia poycza pienidze, co w oczywisty sposb wykazywao, e jego strategia gry jest niewaciwa. Mimo to pacjenci z uszkodzeniami okolic czoowych trwali przy niekorzystnych wyborach najduej ze wszystkich grup uczestnikw eksperymentu (w ktrym uczestniczyli rwnie pacjenci z uszkodzeniami innych czci mzgu). Pacjenci z rozlegymi uszkodzeniami innych okolic mzgu, lecych poza okolicami przedczoowymi, mogli gra w opisan gr tak jak ludzie cakowicie zdrowi, jeli nie cierpieli na zaburzenia wzroku i waciwie zrozumieli instrukcje. Dotyczyo to rwnie pacjentw z upoledzeniami mechanizmw jzykowych. Pacjentka z powanym zaburzeniem nazywania, spowodowanym dysfunkcj kory lewego pata skroniowego, graa, alc si przez cay czas swym amanym, afatycznym jzykiem, e nie pojmuje, o co tu waciwie chodzi. Mimo to jej strategia pozostawaa bez zarzutu. Bez wahania wybieraa to, co podpowiada jej nienaruszony racjonalizm.
244

Co moe zatem dzia si w mzgach pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi? Tak oto przedstawia si lista alternatywnych wyjanie tych mechanizmw: 1. Pacjenci ci nie s tak wraliwi na kar jak ludzie zdrowi. Dziaa na nich wycznie nagroda. 2. Omawiani pacjenci stali si tak czuli na nagrod, i sama jej obecno powoduje, e nie dostrzegaj groby kary. 3. Pacjenci s wprawdzie wraliwi na kar i nagrod, lecz ani jedna, ani druga nie wpywa u nich na funkcjonowanie automatycznego markera somatycznego ani na rozwj przewidywa przyszych skutkw wasnych wyborw. W rezultacie preferuj opcje, ktre przynosz natychmiastow nagrod. Prbujc rozstrzygn; ktre z powyszych twierdze moe by prawdziwe, Antoine Bechara przygotowa jeszcze jedno zadanie, w ktrym zmieniono ukady kar i nagrd. W zadaniu tym jako pierwsza pojawiaa si kara w formie wikszych lub mniejszych sum, ktre trzeba byo paci za kade odwrcenie karty. Nagroda natomiast pojawiaa si tylko po odwrceniu niektrych kart. Tak jak w wypadku pierwszej gry, dwie talie przynosiy zysk, a dwie pozostae - straty. W tym zadaniu zachowanie Elliota zblione byo do zachowa ludzi zdrowych. Podobnie zachowali si te inni pacjenci z uszkodzonymi patami czoowymi. A zatem hipoteza mwica, e Elliot i jemu podobni nie s prawie wcale wraliwi na kar, bya niesuszna. Na to, i hipoteza o nieczuoci pacjentw na kar jest faszywa, wskazyway rwnie wyniki analizy jakociowej zachowa pacjentw w pierwszym eksperymencie. Okazao si, e bezporednio po otrzymaniu kary pacjenci (podobnie jak zdrowi uczestnicy dowiadczenia) unikali talii, z ktrej pochodzia feralna karta. Lecz po krtkim czasie - w przeciwiestwie do uczestnikw zdrowych - powracali do tej talii. Rwnie to dowodzi, i pacjenci nie byli niewraliwi na kar, cho wydaje si, e nie oddziaywaa ona na nich zbyt dugo, prawdopodobnie dlatego, e nie wpywaa ona na formuowanie przez nich przewidywa na przyszo.
245

KRTKOWZROCZNO Obserwatorowi z zewntrz moe si wydawa, i przyczyn sprawiajc, e pacjentw znacznie bardziej zajmuje teraniejszo ni przyszo, jest mechanizm przedstawiony w hipotezie trzeciej. Pozbawionymi markerw somatycznych oraz monoci budowania prognoz pacjentami kieruj gwnie najblisze perspektywy. Wydaj si oni nieczuli na przyszo. Wskazuje to, i pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych cierpi na wybujao tego, co stanowi naturaln tendencj; ycia chwil obecn, nie za przyszoci. Lecz podczas gdy tendencja ta jest przez ludzi zdrowych i przystosowanych spoecznie kontrolowana, to u pacjentw z uszkodzeniami patw czoowych, szczeglnie wtedy gdy w gr wchodz sprawy osobiste, urasta ona do nieprzezwycialnych rozmiarw. Defekt obserwowany u owych pacjentw okreli moemy jako krtkowzroczno czasow" [ang. myopia for the future]. Okrelenia tego uywano pocztkowo w odniesieniu do zachowa jednostek bdcych pod wpywem alkoholu lub narkotykw. Upojenie zawa panoram postrzegania przyszoci do tego stopnia, e w zasadzie przetwarzane s tylko informacje doty3 czce biecej chwili . Moglibymy uzna, e wynikiem uszkodzenia mzgu, ktrego doznali omawiani pacjenci, jest odrzucenie tego, czego nabyli oni w procesie edukacji i uspoeczniania. Jedn z najbardziej charakterystycznych cech czowieka jest zdolno do uczenia si, by kierowa si odleglejszymi perspektywami, nie za tylko natychmiastowymi efektami swego dziaania. Zdolno t zaczynamy nabywa ju w dziecistwie. Uszkodzenie patw czoowych upoledza nie tylko zasoby potrzebnej przy tym, zgromadzonej wczeniej wiedzy, lecz rwnie zdolno nabywania nowej wiedzy tego typu. Jedynym pocieszajcym aspektem tej tragedii jest to, e, jak czsto si dzieje w wypadku uszkodze mzgu, otwiera ona nowe okno dla bada naukowych. Dziki temu moemy gbiej pozna natur procesw, ktre zanikny. Wiemy, jaka jest lokalizacja uszkodze mzgu powodujcych tego rodzaju problemy. Wiemy co nieco o funkcjonowaniu
246

pooonych w tych rejonach systemw nerwowych. Lecz dlaczego ich uszkodzenie nagle sprawia, i przysze skutki dziaa przestaj mie wpyw na podejmowane decyzje? Rozbijajc proces decyzyjny na poszczeglne skadniki, dojdziemy do rnych moliwych wyjanie. Przypuszcza mona na przykad, e obrazy skadajce si na scenariusz przyszych wydarze s u chorych sabe i niestabilne. Obrazy te s wprawdzie aktywowane, lecz z jakich przyczyn nie utrzymuj si w wiadomoci na tyle dugo, by odpowiednio wpyn na strategi rozumowania. Na paszczynie neuropsychologicznej odpowiada to zaburzeniu funkcjonowania pamici operacyjnej oraz uwagi - przynajmniej w odniesieniu do obrazw zwizanych z przyszoci, niezalenie od tego, czy w gr wchodz obrazy dotyczce stanw daa, czy te fakty zwizane ze wiatem poza ciaem. Inne wytumaczenie wykorzystuje koncepcj markera somatycznego. Nawet jeli obrazy dotyczce przyszych konsekwencji dziaa jednostki byyby stabilne, zniszczenie okolic brzusznoprzyrodkowych kory przedczoowej wykluczaoby wytwarzanie odpowiednich sygnaw o stanie somatycznym (przez ptl ciaa lub mechanizm zastpczy). W wyniku tego relewantne scenariusze przyszych wydarze nie ulegayby ju automatycznemu oznaczaniu. Ich znaczenie nie byoby tak oczywiste, a wpyw na podejmowanie decyzji staby pod znakiem zapytania lub przynajmniej blad w kontekcie znaczenia najbliszej perspektywy czasowej. Mwic cilej, zanikowi ulegaby mechanizm automatycznie generujcy oceny przyszych skutkw biecego dziaania. U normalnych uczestnikw opisywanego eksperymentu ocena tego znaczenia moga by nabywana na podstawie powtarzalnego podlegania bodcom kar i nagrd w powizaniu z okrelonymi taliami kart. Mzg mg czy okrelony stopnie korzyci lub jej braku z okrelon tali kart (A, B, C lub D). Podstawowy proces mg pozostawa niewiadomy i skada si z waenia czstoci i liczby stanw negatywnych. Jego wyrazem na paszczynie nerwowej, a wic niewiadomymi rodkami rozumowania, byyby wwczas ukierunkowujce stany somatyczne. U pacjentw z omawianymi uszkodzeniami mzgu procesw takich nie obserwowano.
247

Mj obecny pogld na to zagadnienie czy dwie moliwoci Aktywacja odpowiednich stanw somatycznych jest tutaj czyi^ nikiem krytycznym. Podejrzewam, i mechanizm stanw somatycznych dziaa niczym urzdzenie zarzdzajce pamici i uwag i optymalizujce ich dziaanie w odniesieniu do scenariuszy potencjalnych wydarze przyszoci. Reasumujc nie mona formuowa i stosowa adekwatnej teorii" wasnego umysu i umysw innych ludzi, gdy zawodzi mechanizm markera somatycznego.

PRZEWIDYWANIE PRZYSZOCI: KORELATY FIZJOLOGICZNE Hanna Damasio zasugerowaa nam, co powinno by naturalnym nastpstwem naszych dotychczasowych eksperymentw. Jej pomys polega na monitorowaniu podczas gry reakcji zmiany przewodnictwa skrnego ludzi zdrowych oraz pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi. Czy u chorych reakcja ta bdzie inna? Antoine Bechara i Daniel Tranel rozpoczli badania, w ktrych grajcy w opisan wczeniej gr pacjenci oraz ludzie zdrowi podczeni byli do poligrafa. Zebrano w ten sposb dwa rwnolege zbiory danych: cigi wyborw dokonywanych przez graczy oraz przebiegi zmian ich przewodnictwa skrnego podczas gry. Ju pierwsze zgromadzone dane wykazyway pewne uderzajce cechy. Zarwno czonkowie grupy kontrolnej, jak i pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych wykazywali si reakcj zmiany przewodnictwa skrnego wraz z pojawieniem si kolejnych nagrd i kar. Innymi sowy, w cigu kilku sekund od momentu otrzymania za wycignicie danej karty nagrody lub zapacenia za ni kary zarwno pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych, jak i ludzie zdrowi podlegali dziaaniu bodca, reagujc na niego zmian przewodnictwa skrnego. To wane spostrzeenie, gdy znowu pokazuje ono, e pacjenci tego rodzaju mog w pewnych warunkach reagowa zmian przewodnictwa skrnego. Oczywiste jest, e reaguj oni na bodce
248

mawiajce si w danej chwili - wiato, dwik, przegran, o g r a n - ale nie reaguj, jeli reakcj wyzwoli ma umysowa reprezentacja czego zwizanego z bodcem, lecz niedostpnego bezporedniej percepcji. Zjawisko zachodzce w ich wypadku mona by opisa sowami co z oczu, to i z gowy'', ktrymi Patricia Goldman-Rakic zgrabnie uja usterk pamici operacyjnej wynikajc z dysfunkcji czoowych okolic grzbietowobocznych. Wiemy jednak, e w przypadku naszych pacjentw to, co z oczu", moe nadal moe trwa w umyle, cho nie ma dla nich znaczenia. By moe ich stan lepiej opisywaoby zdanie: z oczu, lecz nadal w gowie, cho nie w mylach" (out of sight and in mind, but never mind). Rwnie u zdrowych uczestnikw eksperymentu zaobserwowano w pewnych okresach gry intrygujce zachowania. W czasie bezporednio poprzedzajcym wybr karty ze zej" talii, tzn. gdy rozwaali oni lub ju zdecydowali o wyborze z talii, o ktrej eksperymentator wiedzia, e jest niebezpieczna", pojawiaa si u nich reakcja zmiany przewodnictwa skrnego. Wielko tej reakcji rosa w miar trwania gry. A zatem mzg kadego ze zdrowych uczestnikw eksperymentu stopniowo uczy si przewidywa niekorzystny wynik cignienia i sygnalizowa niewaciwo" danej talii jeszcze przed wycigniciem z niej karty 4 . Zestawienie zgromadzonych przez nas faktw, tj. (1) zdrowi uczestnicy dowiadczenia nie wykazywali si takimi reakcjami na samym jego pocztku, (2) nabywali t reakcj poprzez zyskiwanie dowiadczenia w toku gry, (3) sia tej reakcji rosa wraz z zyskiwaniem kolejnych negatywnych i pozytywnych dowiadcze, wskazuje wyranie, i mzg kadego ze zdrowych uczestnikw dowiadczenia dowiadywa si czego istotnego o biecej sytuacji i usiowa z wyprzedzeniem sygnalizowa, ktre wybory mog okaza si w przyszoci niekorzystne. Reakcja zaobserwowana u zdrowych uczestnikw eksperymentu bya fascynujca, lecz jeszcze bardziej zaintrygoway nas wyniki dotyczce pacjentw z uszkodzonymi patami czoowymi: Nie w y k a z y w a l i reakcji p o p r z e d z a j c e j , a zatem nic nie wskazywao na to, by ich mzg przewidywa negatywne skutki wyboru.
249

Wyniki te w szczeglnie dobitny sposb pokazuj nature samych objaww chorobowych oraz znacznej czci przyczy. niajcych si do nich neuropatologii. System nerwowy tych pacjentw, ktry mgby pozwoli im uczy si, czego naley unika, a co wybiera, nie funkcjonuje u nich waciwie i ni e s oni zdolni do rozwijania reakcji odpowiednich do nowych sytuacji. Nie wiemy jeszcze, jak w naszym dowiadczeniu funkcjonowao przewidywanie przez uczestnikw negatywnych skutkw wyboru. Mona przypuszcza, e dokonywali oni poznawczej oceny talii w kategoriach za-dobra" i automatycznie kojarzyli to przeczucie z pewnym stanem somatycznym oznaczajcym zy wybr, stan w z kolei mg zacz funkcjonowa jako sygna alarmowy. W takim przypadku rozumowanie, ocena poznawcza, poprzedzaoby pojawienie si sygnau somatycznego. Tak czy inaczej, sygna somatyczny nadal pozostaje krytycznym skadnikiem procesu decyzyjnego, gdy wiemy, e pozbawieni go pacjenci nie mog w tym zadaniu funkcjonowa normalnie", cho wiedz, ktre talie s dobre", a ktre ze". Istnieje jednak jeszcze inna moliwo. Mona przyj, i ukryta, niewiadoma ocena poprzedza procesy poznawcze. Obwody neuronowe okolic przedczoowych wspomagayby w takim wypadku ocen kadej talii w kategoriach za-dobra" na podstawie czstoci zych lub dobrych stanw somatycznych, dowiadczanych po karze i po nagrodzie. Wyposaony w taki automatyczny mechanizm sortowania uczestnik dowiadczenia byby wspomagany w rozwaaniu" prawdopodobiestwa tego, czy dana talia okae si dobra czy te za. Mechanizm w pomagaby mu porusza si i orientowa w zasadach gry. Podstawowe mechanizmy regulacji przygotowywayby w takiej sytuacji podoe dla wiadomego przetwarzania poznawczego. Bez tego przygotowania orientacja w tym, co jest dobre, a co ze, albo nie pojawiaaby si nigdy, albo pojawiaaby si zbyt pno i w zbyt wskim zakresie.

10
Mzg wcielony
M E MA CIAA, NIE MA UMYSU Jego ciao uszo do mzgu" {His body has gone to his brain) to jeden z najmniej znanych epigramw Dorothy Parker. Moemy by pewni, e nieokieznany intelekt panny Parker nigdy nie zagbia si w problemach neurobiologii, e nie odwoywaa si do Williama Jamesa, nie syszaa o George'u Lakoffie czy Marku Johnsonie, jzykoznawcy i filozofie, w ktrych umysach z pewnoci tkwio ciao1. Niechaj jednak jej dowcip przyniesie pewn ulg czytelnikom zniecierpliwionym moimi dywagacjami na temat mzgu, ktry jest wiadomy ciaa. Na kolejnych stronach tego rozdziau powracam do koncepcji ciaa jako dostarczyciela punktu odniesienia dla umysu. Wyobra sobie, e okoo pnocy samotnie chodzisz po domu - zapewne w jakiej metropolii, skoro o tej porze jeste jeszcze na nogach - i zdajesz sobie nagle spraw, e kto uporczywie poda krok w krok za tob. W ujciu zdroworozsdkowym sytuacja przedstawia si nastpujco: twj mzg wykrywa zagroenie, wytwarza kilka opcji reakcji, wybiera jedn z nich i realizuje j, eliminujc lub zmniejszajc ryzyko. Jak jednak zauwaylimy, omawiajc zagadnienie emocji, rozgrywajcy si tutaj proces jest bardziej zoony. Reakcje mzgu na paszczynie nerwowej oraz chemicznej prowadz do gbokich zmian w funkcjonowaniu tkanek caych systemw organw. Dostpno energii oraz tempo metabolizmu w caym organizmie zmieniaj si. Zmienia si rw251

biologii ewolucyjnej, ontogenezy (rozwoju jednostkowego) ora? ' cigle na nowo odtwarzanym stanem biologicznym. Nie jest maym czowieczkiem - homunkulusem - ukrytym w twoim biecego dziaania, zdawa si moe jednak cigle zbyt rniamzgu i kontemplujcym bieg wydarze. Wspominam owego e. Nie odkadaj jednak tej ksiki, czytelniku. Czynno umy. cZowieczka tylko dlatego, eby jeszcze raz podkreli, e w niesu z pewnoci opiera si na aktywnoci obwodw neuronoffo nie wierz. Jeli wesprzemy si ide tkwicego w naszym wych, lecz wiele z owych obwodw uksztatowao si w drodze mzgu homunkulusa, to naturalne bdzie pytanie o jego mzg. ewolucji poprzez funkcjonalne nakazy organizmu, a normalce czy w nim ukryty jest kolejny, jeszcze mniejszy czowieczek? dziaanie umysu moliwe jest tylko wtedy, gdy obwody te z a . paki acuch cign mona w nieskoczono. Koncepcja wieraj podstawow reprezentacj organizmu i gdy stale motaka, stawiajca przed nami konieczno dokonywania nienitoruj jego zmieniajce si stany. Krtko mwic, obwody skoczonej regresji*, w ogle nic nie wyjania. Musz przy neuronowe nieprzerwanie buduj reprezentacje organizmy okazji zauway, e posiadanie jani, pojedynczego ja", jest ktry podlega wpywom czynnikw fizycznych i socjokulturow peni zgodne z sugesti Dennetta, i nie nosimy w jakiej wych, a take sam oddziauje na otoczenie. Jeeli podstawowa czci naszego mzgu kartezjaskiego teatru. Kady organizm tematyka tych reprezentacji nie byaby osadzona w ciele, moma z pewnoci jedno ja" - z wyjtkiem tych sytuacji, gdy glibymy dysponowa jak form umysu, lecz wtpi, czy choroba mzgu wytworzya wiksz ich liczb (jak to si zdaprzypominaby on umys, ktry posiadamy. rza w wypadku rozdwojenia jani) lub stumia je czy te caNie twierdz, i umys umiejscowiony jest w ciele. Powiakowicie wyeliminowaa (co obserwuje si w pewnych formach dam jedynie, e ciao przyczynia si nie tylko do utrzymania anozognozji oraz niektrych typach napadw drgawkowych). funkcji yciowych, lecz rwnie wspiera i moduluje dziaanie Jednak ja", ktre podszywa nasze dowiadczenie subiektywmzgu. Przyczynia si merytorycznie do pracy normalnego noci, nie jest wszechwiedzcym inspektorem, kontrolujcym umysu. wszystko, co dzieje si w naszym umyle. Aby zaistnia biologiczny stan jani, z ca pewnoci dziaPowrmy do owego nocnego spaceru po domu. Twj mzg a musz liczne systemy mzgowe, jak i wiele systemw ciaa wykry zagroenie w postaci idcej za tob osoby i inicjuje kilwaciwego. Jeli odciby te w s z y s t k i e nerwy, ktre nios ka skomplikowanych acuchw reakcji biochemicznych i nerinformacje z mzgu do ciaa waciwego, stan twojego ciaa wowych. Niektre z wierszy owego wewntrznego scenariusza zmieniby si radykalnie i rwnie radykalnej zmianie ulegby zapisane s w ciele waciwym, niektre za w samym mzgu. stan twojego umysu. Jeli przeciby t y l k o poczenia nioNie jeste jednak w stanie, nawet jeli jeste ekspertem sce sygnay z ciaa waciwego do mzgu, stan twojego umysu w neurofizjologii i neuroendokrynologii, cile okreli, skd zmieniby si rwnie. Nawet czciowe zablokowanie ruchu ktre z nich pochodz. Bdziesz wiadomy tego, e znalaze na magistrali mzg-ciao powoduje zmiany stanu umysu, co si w niebezpieczestwie - e co ci o nim zaalarmowao i e obserwujemy np. u chorych z uszkodzeniem rdzenia krgowego2. chyba powiniene przyspieszy kroku, a w kocu, e - miejIstnieje filozoficzny eksperyment mylowy, znany pod namy nadziej - ujdziesz temu niebezpieczestwu. Ty" grajce zw mzg w kadzi". Polega on na wyobraeniu sobie mzgu w owym epizodzie jest jedn caoci. Jest to w istocie bardzo usunitego z ciaa, utrzymywanego przy yciu w odywczej realna konstrukcja umysowa, ktr z braku lepszego sowa bd nazywa ja" (oryg. self, tumaczone rwnie jako ja") kpieli i stymulowanego poprzez wychodzce z niego nerwy i ktrej funkcjonowanie opiera si na aktywnoci caego orga* W zasadzie wolabym nazwa ten problem problemem nieskoczonej renizmu, tj. zarwno ciaa waciwego, jak i mzgu. gresji w przestrzeni, by podkreli, e jego istota ley w tworzeniu gniazda Poniej prezentuj zarys moich pogldw na nerwowe podo- rosyjskich babuszek", w kadej z ktrych znale mona jeszcze jedn [przyp. aut.]. e poczucia J a " . Musz jednak od razu zauway, e ja jest
254

255

w dokadnie taki sam sposb, w jaki byby stymulowany, pozD. stajc w czaszce3. Niektrzy uwaaj, e mzg w miaby normane dowiadczenia umysowe. Pomijajc nieprawdopodobiestwo tej sytuacji (ktre jest czstym elementem eksperymentw mylowych"), uwaam, e taki mzg nie mgby wytworzy normalnego umysu. Brak bodcw, ktre byyby wysyane do stanowicego rodzaj pola gry" ciaa, zdolnych by przyczyni si do odnowy i modyfikacji jego stanw, spowo. dowaby wstrzymanie wyzwalania i modulacji owych stanw. Tymczasem stany te stanowi przecie, poprzez swe reprezentacje utworzone w mzgu, kolebk poczucia bycia ywym organizmem. Mona by twierdzi, e jeli moliwe byoby symulowanie poprzez wyprowadzone z owego mzgu lune nerwy takich konfiguracji sygnaw, jakie doprowadzane s tam w normalnej sytuacji z ciaa, to wytworzyby on normalny umys. C, byby to wielce pocigajcy i interesujcy eksperyment i podejrzewam, e mzg mgby w istocie wytworzy w takich warunkach rodzaj umysu. Lecz jeszcze bardziej wyszukanym dowiadczeniem mogoby by stworzenie surogatu ciaa i potwierdzenie za jego pomoc, e dostp do informacji pochodzcych z ciaa tak czy inaczej jest konieczny. Prawdopodobnie okazaoby si natomiast nieosigalne, by owe sztuczne cza doprowadzajce informacje z niby-ciaa" realistycznie naladoway zmienno konfiguracji przyjmowanych przez rzeczywiste ciao, gdy pobudzane jest przez uwikany w procesy oceny mzg. Podsumowujc: reprezentacje tworzone przez mzg, by opisa dan sytuacj oraz ruchy generowane w reakcji na ni, oparte s na interakcji mzg-ciao. Mzg tworzy ewoluujce reprezentacje stanw ciaa zmieniajcych si pod wpywem sygnaw chemicznych oraz nerwowych. Niektre z tych reprezentacji pozostaj nie uwiadomione, podczas gdy innym udaje si przebi do sfery wiadomoci. W tym samym czasie nieustannie pyn do ciaa sygnay z mzgu. Niektre z nich s wysyane wiadomie i celowo, inne za automatycznie, z czci mzgu, ktrych funkcjonowania nigdy bezporednio nie jestemy wiadomi. W rezultacie ciao podlega kolejnym zmianom i znowu odpowiednio zmienia si jego obraz. Zdarzenia umysowe s wynikiem dziaania neuronw
256

W mzgu, lecz neurony te wyranie odzwierciedlaj i opowiadaj star histori budowy i funkcjonowania ciaa. prymat ciaa znajduje odzwierciedlenie w milionach lat ewolucji: mzg, poczwszy od prostego, na skomplikowanym skoczywszy. W mniejszym stopniu obserwowalny jest on w rozwoju jednostkowym. W naszych pocztkach dysponowalimy jedynie reprezentacjami zwizanymi z ciaem waciwym, a dopiero pniej zaczlimy nabywa tych zwizanych ze wiatem zewntrznym. W jeszcze mniejszym, cho nadal trudnym do pominicia stopniu, dowiadczamy go w chwili teraniejszej, w ktrej powstaje chwilowy stan naszego umysu. Hipoteza mwica, i proces powstawania umysu opiera si na caym organizmie, nie za tylko na izolowanej aktywnoci mzgu, spenia szereg koniecznych zaoe. Po pierwsze, skoro w procesie ewolucji faworyzowane byy mzgi bardziej zoone, potrafice generowa nie tylko reakcje motoryczne (dziaania), lecz rwnie umysowe (obrazy w umyle), to stao si tak prawdopodobnie dlatego, e owe reakcje umysowe powikszay szanse organizmu na przetrwanie na jeden lub wszystkie z nastpujcych sposobw: poprzez lepsz percepcj warunkw zewntrznych (np. dostrzeganie wikszej liczby detali obiektw, precyzyjniejsze lokalizowanie ich w przestrzeni itd.), wikszy stopie wyrafinowania reakcji motorycznych (trafianie w cel z wiksz precyzj), przewidywanie przyszoci (dziki wyobraaniu sobie scenariuszy biegu wydarze) i poprzez planowanie przyszych dziaa tak, by prowadziy do ziszczenia moliwie najlepszych z przewidywa. Po drugie, poniewa przetrwanie umysu to zarazem przetrwanie caego organizmu, pierwotne reprezentacje zawarte w mylcym mzgu musiay dotyczy ciaa waciwego, jego struktury i stanw funkcjonalnych, cznie z jego wewntrznymi i zewntrznymi dziaaniami, ktrymi organizm reagowa na bodce rodowiska zewntrznego. Regulacja i ochrona organizmu nie byyby moliwe bez posiadania staych i tworzenia cigle aktualizowanych w szczegach reprezentacji ciaa. Rozwinicie umysu, oznaczajce w istocie rozwinicie reprezentacji, ktre mona uwiadamia sobie w postaci obrazw umysowych obrazw, stworzyo organizmom now drog
257

adaptacji do warunkw rodowiskowych nie przewidzianych w genomie. Podstawy owej umiejtnoci przystosowywania si zaczy prawdopodobnie powstawa poprzez tworzenie obrazw ciaa waciwego w dziaaniu, a cilej - obrazw ciaa reagujcego na rodowisko zewntrznie (np. uywanie koczyn) oraz wewntrznie (np. regulowanie stanu trzewi). Jeli zapewnienie przetrwania ciaa waciwego byo pierwotn przyczyn ewolucji mzgu, to gdy pojawiy si mzgi wytwarzajce umys, umys musia troszczy si o ciao. Jak sdz, natura, by jak najbardziej efektywnie zapewnia ciau przetrwanie, zdecydowaa si na wysoce wydajne rozwizanie: r e p r e z e n t a c j w i a t a z e w n t r z n e g o w kategor i a c h modyfikacji, k t r e powoduje on w ciele wa c i w y m , tj. odzwierciedlanie rodowiska poprzez modyfikowanie pierwotnych reprezentacji ciaa waciwego, gdy tylko organizm wchodzi w interakcj z otoczeniem. Czym s owe pierwotne reprezentacje i gdzie s zlokalizowane? Uwaam, e obejmuj one (1) reprezentacj stanw biochemicznej regulacji w strukturach pnia mzgu i podwzgrza, (2) reprezentacj trzewi, wczajc w to nie tylko organy pooone w gowie, klatce piersiowej i jamie brzusznej, lecz rwnie mas miniow oraz skr, ktra funkcjonuje jako organ tworzcy granic organizmu - otaczajc go i oddzielajc jako jednostk otoczk, (3) reprezentacj ramy miniowo-szkieletowej i jej potencjalnej ruchomoci. Reprezentacje te, zlokalizowane, jak zauwaylimy wczeniej (rozdziay 4 i 7), w kilku okolicach mzgu, musz by skoordynowane za pomoc pocze neuronowych. Podejrzewam, i reprezentacja skry i ramy miniowo-szkieletowej moe odgrywa istotn rol w zapewnieniu tej koordynacji. Wyjaniam to poniej. Gdy mylimy o skrze, to przede wszystkim jako o rozlegej powierzchni pokrytej sensorami, zwrconej na zewntrz, pomagajcej nam odbiera ksztat, struktur powierzchni i tempertatur obiektw wiata zewntrznego poprzez zmys dotyku. Skra jednak to co znacznie wicej. Po pierwsze, odgrywa wan rol w regulacji homeostatycznej: jest sterowana przez autonomiczne sygnay nerwowe z mzgu oraz sygnay chemiczne, pochodzce z wielu rnych rde. Gdy si rumienisz lub bledniesz, to procesy te rozgrywaj si w skrze wewntrz258

nf, nie za w skrze, ktr znasz jako czujnik" dotyku. Skra jest - jeli bra pod uwag jej rol jako narzdu trzewnego najwikszym organem wewntrznym ciaa. Pomaga ona w regulacji jego temperatury poprzez sterowanie przepustowoci naczy krwiononych pooonych w jej tkance. Wspomaga rwnie regulacj metabolizmu poprzez poredniczenie w wymianie jonowej (w procesie oddychania). Przyczyn mierci ludzi z rozlegymi oparzeniami nie jest utrata narzdu zmysu dotyku, lecz utrata niezbdnego narzdu trzewnego. Uwaam, e somatosensoryczny kompleks mzgu, szczeglnie za ten w prawej pkuli mzgu ludzkiego, reprezentuje struktur ciaa poprzez umiejscowienie na schemacie ciaa jego czci osiowych (korpus, gowa), koczyn oraz granicy ciaa. Reprezentacja skry moe stanowi naturalny rodek okrelania granicy organizmu, gdy skra stanowi cznik zwrcony zarazem ku wntrzu organizmu, jak i ku otoczeniu, z ktrym organizm wchodzi w interakcje. Dynamiczna mapa caego organizmu, osadzona w schemacie ciaa i jego granic, nie jest wynikiem dziaania pojedynczego rejonu mzgu, lecz rezultatem wsppracy kilku takich obszarw - wsppracy moliwej dziki skoordynowaniu w czasie ich neuronowej aktywnoci. Niedystynktywnie rozmieszczone reprezentacje funkcji ciaa na poziomie pnia mzgu i podwzgrza (gdzie aktywno neuronw zorganizowana jest topograficznie w minimalnym stopniu) poczone s z pewnymi okolicami mzgu, w ktrych dostpne s reprezentacje o silniejszej organizacji topograficznej - kora wyspy oraz obszary kory somatosensorycznej, okrelane jako S, oraz S 2 4 . Czuciowe reprezentacje wszystkich czci ciaa wraz z ich potencjaem ruchowym poczone s z rnymi okolicami i poziomami systemu ruchowego, ktry steruje aktywnoci mini. Innymi sowy, dynamiczny zbir map, ktry mam tutaj na myli, ma charakter somatomotoryczny". Bez wtpienia struktury przedstawione krtko powyej istniej. Nie mog jednak zagwarantowa, i funkcjonuj one w opisany przeze mnie sposb ani e graj role, o ktre je podejrzewam. Lecz moja hipoteza moe zosta zbadana. Tymczasem zauwamy tylko, e gdybymy nie dysponowali penicym podobne funkcje mechanizmem, nigdy nie bylibymy
259

w stanie zlokalizowa blu czy nieprzyjemnych odczu w adnej czci ciaa. Nie odczuwalibymy cikoci ng po dugie, staniu w miejscu, mdoci ani zawrotw gowy, ani te zmczenia sygnalizujcego jet lag [specyficzny, nieprzyjemny stan p 0 duszej podry samolotem - przyp. tum.], ktry mona zlokalizowa jako dotykajcy niemal caego ciaa. Zamy, e moja hipoteza jest suszna, i omwmy kilka jej konsekwencji. Pierwsza z nich to ta, e wikszo interakcji ze rodowiskiem rozgrywa si faktycznie w pewnych miej scach wewntrz ciaa - obojtnie, czy w gr wchodzi uycie dotyku czy innego zmysu - poniewa narzdy zmysw funkcjonuj w jego rozlegych granicach. Sygnay ktre powstaj w wyniku interakcji organizmu z otoczeniem, mog by przetwarzane w odniesieniu do oglnej mapy granic ciaa. Bodce oddziaujce na dany zmys, na przykad zmys wzroku, przetwarzane s w o d p o w i e d n i m miejscu w granicach ciaa, w tym wypadku - w oczach. Tak wic sygnay dochodzce z zewntrz s podwjne. Co, co syszymy lub widzimy, pobudza odpowiedni, szczeglny zmys (suchu lub wzroku) jako sygna niecielesny", wzbudzajc rwnie sygna cielesny", generowany w miejscu, w ktrym ten pierwszy zosta odebrany. Gdy w percepcj zaangaowane s owe szczeglne zmysy, wytwarzaj one zdublowane sygnay. Pierwsze z nich pochodz z ciaa, rodz si w okrelonych miejscach zwizanych z narzdami zmysu (oko w wypadku wzroku, ucho w wypadku suchu) i przenoszone s do kompleksw somatosensorycznego oraz ruchowego, ktre dynamicznie reprezentuj cae ciao w postaci jego funkcjonalnej mapy. Druga za grupa sygnaw pochodzi z samych specjalnych narzdw i reprezentowana jest w jednostkach czuciowych odpowiadajcych danemu zmysowi (wczesna kora wzrokowa i wzgrki grne w wypadku wzroku). To rozwizanie ma okrelone praktyczne konsekwencje. Gdy widzimy, to nie tylko widzimy, lecz rwnie czujemy, e widzimy co n a s z y m i oczami. Mzg przetwarza sygnay wiadczce o tym, e organizm zaangaowany jest w jakie dziaania w okrelonym miejscu na mapie ciaa (np. oczy i sterujce nimi minie) oraz o wizualnej specyfice tego, co pobudza siatkwki.
260

Podejrzewam, e wiedza, ktr organizm naby poprzez posugiwanie si zmysami dotyku, wzroku, suchu czy poczucia ruchu w przestrzeni, jest reprezentowana w odniesieniu do dziaajcego ciaa. Na pocztku nie byo dotyku, wzroku, suchu ani samodzielnego poruszania si. Istniao tylko p o c z u c i e ciaa, ktre dotyka, widzi, syszy lub porusza si. Ukad taki zosta w znacznym stopniu zachowany. Suszne jest zatem opisywanie naszej percepcji wzrokowej jako poczucia ciaa towarzyszcego widzeniu". Z pewnoci czujemy, e widzimy oczami, nie za na przykad czoem. (Wiemy' rwnie, e widzimy oczami, poniewa gdy je zamkniemy, obrazy wizualne znikaj. Lecz to wnioskowanie nie jest rwnowane naturalnemu uczuciu widzenia oczami.) Prawd jest, e znaczna uwaga, ktrej wymaga proces widzenia, czyni nas niekiedy po czci niewiadomymi ciaa. Jednak gdy pojawi si bl, niewygoda czy te wzbudzeniu ulegn emocje, uwaga moe zosta natychmiast przycignita do reprezentacji ciaa, a jego poczucie wychodzi z ta na pierwszy plan. W istocie jestemy wiadomi oglnego stanu naszego ciaa w znacznie wikszym stopniu, ni skonni bylibymy to przyzna. Jednak oczywiste jest, e kiedy ewoluoway wzrok, such i dotyk, rs te powicany im stopie uwagi, a proces percepcji ciaa waciwego znajdowa coraz czciej swe miejsce tam, gdzie mg funkcjonowa i funkcjonuje najlepiej - w t l e . Jest to spjne z obserwacj, e u organizmw prostszych, obok poprzednika poczucia ciaa, ktry czerpany jest z caego obrbu jego granic czy skry", istniej te poprzedniki szczeglnych zmysw (wzroku, suchu i dotyku). Funkcjonuj one na zasadzie reakcji caego ciaa na wiato, wibracje czy kontakt mechaniczny. Nawet u organizmw pozbawionych systemu wzrokowego mona spotka poprzednika zmysu wzroku w postaci wiatoczuoci caego ciaa. Intrygujce jest, e kiedy wiatoczuo przejta zostaa przez wyspecjalizowan cz ciaa (oko), cz ta znalaza szczeglne miej see na oglnym schemacie ciaa (Koncepcj ewolucyjnego rozwinicia si oczu ze wiatoczuoci sformuowa Darwin. Nicholas Humphrey 5 rozumowa podobnie .) W wikszoci przypadkw zwykych operacji percepcyjnych systemy somatosensoryczny oraz ruchowy zaangaowane s
261

w nie jednoczenie z systemem czuciowym oraz systemami odpowiednimi dla postrzeganych obiektw. Jest to prawda nawet w przypadku, gdy odpowiedni sytem zmysowy jest zorientowanym eksteroceptywnie (na bodce zewntrzne) skadnikiem systemu somatosensorycznego. Gdy dotykasz pewnego obiektu, w twojej skrze powstaj dwie grupy sygnaw lokalnych. Jeden z nich zwizany jest z ksztatem i charakterem powierzchni obiektu, drugi za z miejscami na ciele, ktre zostay aktywowane przez kontakt z owym obiektem oraz przez ruch ramienia i doni. Trzeba jeszcze doda, e poniewa obiekt moe wyzwoli okrelon, zgodn ze swoj wartoci emocjonaln, reakcj ciaa, ukad somatosensoryczny zostaje zaangaowany ponownie, wkrtce po pierwotnej reakcji. Owa nieunikniono przetwarzania bodcw cielesnych, niezalenie od tego, co czynimy i mylimy, powinna by w takiej sytuacji oczywista. Istnienie umysu jest nie do pomylenia, jeli nie bdzie on w jaki sposb wcielony. Na istotno tej kwestii wyranie wskazywali w swych teoriach George Lakoff, Mark Johnson, Eleanor Rosch, Francisco Varela oraz Gerald Edelman 6 . Omawiaem t koncepcj z rnymi grupami i jeli moje dowiadczenia mog by tutaj jakim wskanikiem, wikszo czytelnikw uznaje takie wyjanienie za satysfakcjonujce, cho pewna liczba uwaa je za skrajne lub bdne. Uwanie wysuchaem gosw sceptykw, by dowiedzie si, i gwne obiekcje dotycz tego, e brak im jakiegokolwiek wyraniejszego poczucia uczestnictwa ciaa w ich wasnych procesach mylowych. Osobicie nie uwaam tego za problem. Nie sugeruj bowiem, e reprezentacje ciaa dominuj w naszym umysowym pejzau (z wyjtkiem chwil pobudzenia emocjonalnego). W obecnym stadium bada skonny jestem twierdzi, i obrazy stanu ciaa egzystuj w tle, lecz stale gotowe s wyj na bliszy plan. Co wicej, moja idea dotyczy przede wszystkim z h i s t o r i i rozwoju mzgu i umysu, nie za ich dziaania w danej chwili. Sdz, e obrazy ciaa byy niezbdne w charakterze cegie i rusztowania dla konstrukcji, ktra istnieje obecnie. To za, co istnieje obecnie, zdominowane jest bez wtpienia przez obrazy nie zwizane bezporednio z ciaem. Sceptycyzm wobec prezentowanej tutaj teorii przejawia si rwnie w twierdzeniu, e ciao byo niezbdne w ewolucji
262

mzgu, lecz obecnie jest w takim stopniu i tak trwale symbolizowane" w jego strukturach, e nie ma ju potrzeby istnienia ptli ciaa15. Pogld taki jest z pewnoci kracowy. Zgadzam sie z tym, e ciao jest bardzo dobrze symbolizowane" w strukturach mzgu, a jego symbole" mog by wykorzystywane jako substytuty biecych, pyncych z niego sygnaw. Skaniam si jednak - z przedstawionych wczeniej przyczyn - ku pogldowi, e ptla ciaa" nadal istnieje. Aby dokona ostatecznych osdw w omawianych tutaj sprawach, musimy jednak poczeka na dodatkowe dane. Tymczasem sceptykw prosz o cierpliwo.

CIAO TAKO PASZCZYZNA I ODNIESIENIA I Pierwotne reprezentacje ciaa waciwego w dziaaniu oferowa mogy przestrzenne i czasowe ramy odniesienia, w ktrych utwierdzane mogy by inne reprezentacje. Reprezentacja tego, co obecnie odbieramy jako przestrze trjwymiarow, tworzona by moga w mzgu na podstawie wasnoci anatomicznych ciaa oraz charakterystyki jego ruchw w rodowisku. Wiedza o rzeczywistoci zewntrznej rodzi si poprzez czynno ciaa waciwego, poprzez reprezentacje zaburze, ktrym ono podlega. Nigdy nie dowiemy si, jak wiarygodna jest nasza wiedza w odniesieniu do absolutnej" rzeczywistoci. eby normalnie funkcjonowa, potrzebujemy jedynie odpowiedniej spjnoci w konstrukcjach rzeczywistoci, ktre tworzy i ktrymi dzieli si nasz mzg. Rozwamy pojcie kota: Aby je przywoa, musimy stworzy obraz tego, w jaki sposb nasz organizm najprawdopodobniej zmienia si pod wpywem klasy bytw okrelanej jako koty. Obrazy te musz by spjne, zarwno w odniesieniu do naszej psychiki, jak i do tego, co mieci si w umysach spoecznoci, w ktrej yjemy. Owe systematyczne, spjne reprezentacje kotw s, same w sobie, realne. Realne s nasze umysy, tworzone w nich wyobraenia o kotach, jak rwnie odczu263

cia wobec nich. Tak si skada, e ta umysowa, neuronowa, biologiczna rzeczywisto, jest n a s z rzeczywistoci. aby czy ptaki obserwujce koty widz je odmiennie; rwnie koty widz same siebie odmiennie. Prawdopodobnie najistotniejsze, pierwotne reprezentacje ciaa waciwego mog odgrywa rol w wiadomoci. Mog one dostarcza jdra neuronowej reprezentacji ja" i tym samym zapewnia naturalny punkt odniesienia dla tego wszystkiego, co przytrafia si organizmowi na zewntrz i wewntrz. Fakt, e ciao waciwe moe stanowi dla organizmu paszczyzn odniesienia, czyni zbdnym przypisywanie tworzenia subiektywnoci homunkulusowi. Zamiast tego mamy do czynienia z nastpujcymi po sobie stanami organizmu, z ktrych kady reprezentowany jest na bieco przez sieci neuronw w postaci wielu skoordynowanych map. W kadym z tych stanw zakotwiczone jest nasze istniejce w kadej chwili ja".

NERWOWE JA" Jestem przekonany, e niezwykle fascynujcy mnie problem wiadomoci mona ju zacz rozpatrywa rwnie na gruncie neurobiologii. Niektrzy filozofowie (m.in. John Searle, Patricia Churchand oraz Paul Churchland) nakaniali neurobiologw, by ci zajli si badaniem wiadomoci. Zarwno filozofowie, jak i neurobiolodzy zaczli ju na ten temat teoretyzowa (Francis Crick, Daniel Dennett, Gerald Edelman, Rodolfo Llins i inni 7 ). Poniewa jednak ksika niniejsza nie jest ksik o wiadomoci, powic tu nieco miejsca tylko jednemu jej aspektowi, ktry zwizany jest z zagadnieniami obrazw umysowych, uczu i markerw somatycznych. Chodzi mianowicie o neuronow baz ja", ktrej zrozumienie moe rzuci nieco wiata na kwesti subiektywnoci, kluczowej cechy wiadomoci. Na pocztku musz sprecyzowa, co rozumiem przez pojcie ,ja". W tym celu chc si podzieli obserwacj, ktrej wielokrotnie dokonywaem u pacjentw dotknitych schorzeniami neurologicznymi. Gdy pacjenci trac zdolno rozpoznawania
264

znanych im uprzednio twarzy, widzenia kolorw, czytania, rozpoznawania melodii, rozumienia mowy czy mwienia, to ich opis tej sytuacji - z nielicznymi wyjtkami - sprowadza si do stwierdzenia, e co si z nim dzieje: co nowego i niezwykego, co, co mog obserwowa i nad czym mog si gowi, a czsto nawet wnikliwie i konkretnie to opisa. Co ciekawe, ich teoria umysu, ktra przebija si z owych opisw, wskazuje, i lokalizuj"' oni problem w pewnej czci wasnej osoby, ktr poddaj analizie z dogodnego punktu widzenia swej osobowoci. Odnosz si do tego rodzaju problemu nie inaczej, ni odnosiliby si do choroby okcia lub kolana. Jak zauwayem, istniej jednak rzadkie wyjtki. Niektrzy pacjenci z cik afazj mog nie by w takim stopniu wiadomi swej dolegliwoci i mog nie potrafi wyranie opisa tego, co si dzieje w ich umysach. Jednak zazwyczaj pacjenci pamitaj dokadnie nawet chwil, w ktrej pojawio si okrelone niedomaganie (takie stany czsto rozpoczynaj si ostro). Ile to razy syszaem pacjentw opisujcych ten przeraajcy moment, w ktrym co niedobrego zaczynao si dzia z ich mzgiem i pojawiao si upoledzenie poznawcze lub ruchowe: Mj Boe, co si ze m n dzieje?" adne z tych zoonych schorze nie jest przypisywane jakiemu bliej nie okrelonemu bytowi czy osobie. Przytrafiaj si one n a s z e j jani. Chc teraz pokaza, co si dzieje w wypadku opisywanych wczeniej pacjentw z cakowit anozognozj. W adnym ze znanych mi opisw ani we wasnej praktyce nie spotkaem si z tym, by potrafili oni przedstawi jasny opis swej dolegliwoci, tak jak czynili to pacjenci, o ktrych wspomniaem w poprzednim akapicie. aden z nich nie powiedzia niczego w rodzaju: Mj Boe, jakie to dziwne, e nie czuj adnej czci mego ciaa i e pozosta mi tylko umys!" Nikt z nich nie potrafi powiedzie, kiedy zacz si ten problem. Nie wiedz o tym, dopki nie zostan poinformowani. W przeciwiestwie do pacjentw, o ktrych bya mowa wczeniej, aden z anozognostykw nie odnosi dolegliwoci do swojego ja". Jeszcze bardziej zaskakujca jest obserwacja, e pacjenci dotknici jedynie czciowym upoledzeniem poczucia ciaa mog odnie w problem do swego ja". Zdarza si to w przypadkach anozognozji przejciowej oraz tzw. asomatognozji.
265

Wymowny jest przykad pewnej pacjentki, ktra na pewien czas cakowicie utracia poczucie struktury i granic ciaa (zarwno lewej, jak i prawej strony), lecz mimo to bya w peni wiadoma swych funkcji trzewnych (oddychanie, bicie serca trawieniem i opisywaa swj stan jako budzc niepokj utrat czci ciaa, lecz nie czci istoty". Nadal posiadaa ja" - i to ja" zaalarmowane stanem rzeczy - cho pojawiay si u niej kolejne epizody czciowej utraty poczucia ciaa. Pacjentka ta miaa ataki*, ktre dotykay niewielkich, lecz strategicznie ulokowanych okolic prawej pkuli (pooonych na przeciciu kilku wspomnianych przeze mnie wczeniej map somatosensorycznych). Uszkodzenia oszczdziy przedni cz wyspy, w ktrej, jak sdz, zlokalizowane jest poczucie trzewi. Dziki odpowiednim lekom dolegliwoci te przemijay. W mojej interpretacji uszkodzenia, ktrych doznali pacjenci z objawami cakowitej anozognozji, dotkny w pewnym stopniu neuronowego podoa ja". Ich ja jest zuboona z powodu upoledzenia procesw biecego przetwarzania danych zwizanych ze stanami ciaa. Opiera si ona na starych informacjach, ktre z kad chwil si dezaktualizuj. Koncentracja na pojciu ja" nie oznacza, i mwi teraz o samowiadomoci. Ja" i subiektywno, ktrej daje ono ycie, postrzegam bowiem jako niezbdne elementy wiadomoci w ogle - nie tylko za samowiadomoci. Tb, e interesuje mnie Ja", nie znaczy te, e inne cechy wiadomoci uznaj za mniej wane czy te w mniejszym stopniu podlegajce badaniu neurobiologicznemu. Proces tworzenia obrazw oraz niezbdne przy nim czuwanie i wiadomo s rwnie istotne jak samo ja", ktrego dowiadczamy jako znajcy i posiadajcy te obrazy. Oczywicie problemy neuronowej podstawy ja" oraz neuronowej bazy tworzenia obrazw le na rnych - zarwno poznawczo, jak i neurologicznie - poziomach. Nie mona posiada jani bez stanu czuwania, wiadomoci i tworzenia obrazw. Teoretycznie jednak mona by w stanie czuwania i wiadomoci z powstajcymi w rnych rejonach mzgu ob*Mowa tu prawdopodobnie o atakach (seizures) typu padaczkowego [przyp. tum.]. 266

razami, majc upoledzon ja. W przypadkach ekstremalnych patologiczna zmiana stanu czuwania i wiadomoci moe wywoa stupor, stan wegetacji i piczk stany, w ktrych Ja" cakowicie zanika, jak przedstawili to w swych klasycznych opisach Fred Plum i Jerome Posner 3 . Moe jednak doj do patologicznych zmian ja" bez naruszenia tych podstawowych procesw, jak pokazuj to niektre przypadki atakw typu padaczkowego lub cakowitej anozognozji. Zanim podymy dalej - kilka sw ucilenia: Uywajc pojcia jani (ja"), nie sugeruj w aden sposb, i caa zawarto ludzkiego umysu podlega nadzorowi jednego, centralnego wiedzcego" i posiadacza". Tym bardziej nie podejrzewam, by taki byt egzystowa w jednym, okrelonym miejscu mzgu. Uwaam jednak, e nasze dowiadczenia charakteryzuj si pewn spjnoci perspektywy, tak jakbymy w istocie byli posiadaczami i znawcami wikszoci - cho nie caoci - treci naszego umysu. Wyobraam sobie, e perspektywa ta zakorzeniona jest w stosunkowo stabilnym, bez koca powtarzajcym si stanie biologicznym. rdem owej stabilnoci jest w przewaajcej mierze niezmienna struktura i dziaanie organizmu oraz powolnie ewoluujce elementy danych autobiograficznych. Neuronow baz ja" postrzegam jako twr rezydujcy w co najmniej dwch zbiorach nieustannie reaktywowanych reprezentacji. Pierwszy z nich to zbir reprezentacji najwaniejszych wydarze z biografii jednostki. Na jego bazie moliwe jest powtarzalne rekonstruowanie poczucia tosamoci. Dzieje si to poprzez czciow aktywacj skadnikw topograficznie zorganizowanych map sensorycznych. Zbir reprezentacji dyspozycyjnych przedstawiajcych elementy twojej autobiografii zawiera znaczn liczb skategoryzowanych faktw, definiujcych twoj osob: co robisz, kogo i co lubisz, jakiego rodzaju obiektw uywasz, w jakich miejscach najczciej si znajdujesz i jakiego rodzaju dziaania zazwyczaj wykonujesz. Mona to sobie wyobrazi jako zbir informacji w rodzaju tych, w ktrych przygotowywaniu ekspertem by J. Edgar Hoover. Nie s one jednak przechowywane w kartotekach i zamiast zapenia biura, mieszcz si w korze kojarzeniowej wielu okolic mzgu. Co wicej, znajduj si tam specyficzne dla naszych
267

jednostkowych dowiadcze fakty, ktre s nieustannie akty. wowane jako mapowane reprezentacje: gdzie mieszkamy i p r a , cujemy, na czym polega nasza praca, jak si nazywamy i j a ^ nazywaj si nasi krewni i przyjaciele, nasze miasto i kraj itd, W kocu posiadamy te, w nowszej pamici dyspozycyjnej wspomnienia o ostatnich wypadkach oraz ich przyblionym rozkadzie w czasie, a take plany na przyszo, wyobraenia wydarze, ktrych ziszczenia si pragniemy lub spodziewamy si. Plany i wyobraenia owych wydarze tworz cznie co, co nazywam pamici potencjalnej przyszoci". Podobnie jak inne typy pamici, przechowywane s one w postaci reprezentacji dyspozycyjnych. Reasumujc, bezustanna reaktywacja aktualizowanych obrazw dotyczcych naszej tosamoci (kombinacja wspomnie z przeszoci oraz planowanych wydarze przyszoci) tworzy, w moim rozumieniu, istotn cz ja". Drugi ze wspomnianych zbiorw reprezentacji skadajcych si na neuronowe podoe jani to zbir pierwotnych reprezentacji ciaa, do ktrych odwoywaem si ju wczeniej. Dotycz one nie tylko tego, czym ciao jest w oglnym sensie, lecz rwnie tego, czym byo ono p r z e d c h w i l , na moment przed rozpoczciem procesu percepcji obiektu X (to istotne - jak wkrtce si przekonasz, uwaam, e subiektywno opiera si w znacznej czci na zmianach w stanie ciaa, ktre zachodz w czasie i po zakoczeniu przetwarzania danych o obiekcie X). Z koniecznoci obejmuje to take stany ta oraz stany emocjonalne. Zbiorowa reprezentacja ciaa tworzy podstaw pojcia ja", podobnie jak zbir reprezentacji ksztatu, rozmiaru, koloru, powierzchni i smaku stanowi baz pojcia pomaraczy. Starsze, zarwno ewolucyjnie, j a k i rozwojowo, sygnay pochodzce z ciaa bray udzia w formowaniu bazowego pojcia ja". Owo pojcie dao podstaw i punkt odniesienia wszystkiemu innemu, co rozgrywao si pniej w organizmie, cznie ze zmieniajcymi si stanami ciaa, ktre cigle wczane byy w pojcie,ja", by potem odchodzi w przeszo. (Byy one poprzednikiem, a zarazem fundamentem pojcia ja" zapro9 ponowanego przez Jerome'a Kagana .) Ib, co si dzieje z nami teraz, dzieje si w istocie w odniesieniu do pojcia ja" opartego na przeszoci, take przeszoci sprzed jednej chwili.
268

Proces budowania od podstaw stanu ,ja ; ' jest nieustanny i trwa w kadej chwili. Jest to stan odniesienia, r e - k o n s t r u owany tak pynnie i nieprzerwanie, i jego posiadacz nie zdaje sobie z tego sprawy dopty, dopki w proces odtwarzania nie ulegnie jakiemu zaburzeniu. Uczucie ta lub emocji wraz 2 biecymi niecielesnymi sygnaami czuciowymi dociera do ja" wzbudzone w rozlicznych rejonach mzgu. Lecz nasze Ja", czy raczej meta-ja", dowiaduje si o teraz" w chwil pniej. Sentencja Pascala, ktr rozpoczem rozdzia 8, lapidarnie ujmuje istot tego zjawiska. Teraniejszo nieustannie staje si przeszoci i zanim si w niej poapiemy, znajdujemy si ju w innej teraniejszoci, zajci znowu planowaniem przyszoci, dokonywanym na fundamentach przeszoci. Teraniejszo dla nas nie istnieje. Uwiadamiamy j sobie zbyt pno. Wrmy teraz do by moe najbardziej wakiego wtku tego omwienia. Jakim sposobem obraz obiektu X oraz stan ja" obydwa istniejce jako chwilowe aktywacje topograficznie zorganizowanych reprezentacji - tworz charakteryzujc nasze dowiadczenie subiektywno? Wstpnie wyjani, i zjawisko to opiera si na tworzeniu przez mzg deskrypcji i ich obrazowym przedstawianiu. Mzg r e a g u j e n a p o w s t a j c e we wczesnej korze czuciowej o b r a z y p o s t r z e g a n e g o nowego o b i e k t u (np. twarzy). Dzieje si tak, poniewa sygnay powstajce w tych obrazach s retransmitowane do kilku jder podkorowych (np. ciaa migdaowatego czy wzgrza) oraz wielu okolic kory, a take dlatego, e owe jdra i okolice kory zawieraj reprezentacje dyspozycyjne reakcji na okrelone klasy sygnaw. Dyspozycyjne reprezentacje w jdrach i okolicach kory s aktywowane, co z kolei indukuje pewne zmiany w stanie organizmu. Zmiany te wpywaj znowu na zmian obrazu ciaa i zaburzaj b i e c form pojcia ja". Cho przebieg procesu reakcji wymaga udziau wiedzy, to z pewnoci nie oznacza to, i jakakolwiek cz mzgu wie", e reakcje generowane s w odpowiedzi na obecno okrelonego obiektu. Gdy mzg organizmu wytwarza zesp reakcji na dany obiekt, samo istnienie reprezentacji ja" nie wystarczy, by owo ja" w i e d z i a o , e wanie na ten obiekt reaguje jego organizm. Ja - w takiej formie, w jakiej j tutaj opisa269

no - nie moe wiedzie". Jednak wiedzenie" moe si sta udziaem tzw. meta-jani", jeeli zostan spenione nastp^. jce warunki: (1J mzg bdzie tworzy rodzaj opisu zaburze organizmu, ktre wynikaj z reakcji mzgu na obecno danego obrazu; (2) na podstawie tego opisu bdzie z kolei tworzony obraz procesu zaburze; (3) obraz podlegego zaburzenia ja" bdzie si pojawia jednoczenie lub prawie jednoczenie z obrazem, ktry wywoa zaburzenie. Opis, o ktrym tutaj mwi, jest opisem zaburzenia stanu organizmu zaistniaym w wyry. ku reakcji mzgu na obraz obiektu X. Nie jest on opisem jzykowym, cho mona go przetumaczy na jzyk. Samo posiadanie obrazu nie wystarcza, nawet jeli dysponujemy uwag i wiadomoci. I jedna, i druga s bowiem wasnociami ja" dowiadczajcego obrazw, tzn. uwiadamiajcego sobie postrzegane przez siebie obrazy. Nie wystarcza jednoczesne posiadanie obrazw i jani. Twierdzenie, i obraz obiektu odnosi si w jaki sposb do obrazw skadajcych si na ja rwnie nie jest tu zbyt pomocne. Nie wiadomo bowiem, na czym mogaby polega taka zaleno czy korelacja i jakie mogaby przynosi skutki. To, w jaki sposb z takich procesw moe si wyania subiektywno, pozostawaoby cakowit tajemnic. Rozwamy teraz nastpujce moliwoci. Po pierwsze, zamy, i mzg posiada pewien trzeci zesp struktur neuronowych, ktry nie zajmuje si tworzeniem obrazw obiektu ani tworzeniem obrazw ja", lecz jest z nimi obydwoma sprzony. Innymi sowy, jest to rodzaj odrbnego, samodzielnego zespou neuronw, ktry nazwaem stref konwergencji i o ktrym wspominaem jako o czci neuronowego mechanizmu tworzenia dyspozycyjnych reprezentacji w caym mzgu - zarwno w rnych obszarach kory, jak i w jdrach podkorowych. Wyobramy sobie nastpnie, e taki zesp neuronw odbiera jednoczenie sygnay z reprezentacji postrzeganego obiektu oraz reprezentacji J a " , w czasie gdy o r g a n i z m ulega z a b u r z e n i u pod w p y w e m r e p r e z e n t a c j i owego obiektu. Innymi sowy, wyobramy sobie, e w zesp neuronw buduje d y s p o z y c y j n r e p r e z e n t a c j j a" w procesie zmian, j a k i e z a c h o d z , gdy o r g a n i z m reaguje na d a n y obiekt. W takiej reprezentacji nie bdzie nic ta270

jemniczego, gdy bdzie ona dokadnie takiego samego rodzaju jak inne reprezentacje, z ktrych tworzeniem, przetrzymywaniem i przetwarzaniem tak dobrze radzi sobie mzg. Wiemy rwnie, e mzg dysponuje wszystkimi informacjami niezbdnymi, by takie reprezentacje budowa. Krtko po tym, jak dostrzeemy dany obiekt i jak we wczesnej korze wzrokowej powstanie jego reprezentacja, powstan take reprezentacje reakcji organizmu na w obiekt rnych okolic somatosensorycznych. Reprezentacja dyspozycyjna, o ktrej tutaj myl, nie jest tworzona ani postrzegana przez homunkulusa i - tak jak jest to w przypadku wszystkich innych dyspozycji - ma zdolno reaktywowania we wczesnej korze czuciowej, z ktr jest poczona, obrazw dotyczcych swej treci: somatosensorycznego obrazu organizmu reagujcego na okrelony obiekt. Rozwamy w kocu zestawienie wszystkich przedstawionych powyej skadnikw: reprezentowanego obiektu, organizmu reagujcego na ow reprezentacj oraz stanu ,ja" w procesie przemiany spowodowanej reakcj organizmu na w obiekt. Zamy, e wszystkie one s razem utrzymywane w pamici operacyjnej, a jednoczenie - lub poprzez byskawiczn interpolacj - we wczesnej korze czuciowej zostaje na nich skupiona uwaga. Przypuszczam, i subiektywno rodzi si w ostatnim z tych krokw, gdy mzg tworzy nie tylko obrazy obiektu, nie tylko obrazy reakcji organizmu na w obiekt, lecz i trzeci rodzaj obrazw - obrazy organizmu w akcie postrzegania danego obiektu i reagowania na niego. Uwaam, e istnienie perspektywy subiektywnej wynika z treci obrazw trzeciego rodzaju. Minimalny mechanizm nerwowy zdolny do tworzenia poczucia subiektywnoci wymaga zatem udziau wczesnej kory czuciowej (cznie z somatosensoryczn), czuciowej i ruchowej kory kojarzeniowej oraz jder podkorowych (szczeglnie wzgrza i zwojw podstawy mzgu), ktre wsplnie wykazywayby si zdolnoci dziaania w charakterze odrbnego, niezalenego zespou. w mechanizm minimalny nie wymaga udziau jzyka. Konstrukcj meta-ja" wyobraam sobie jako czysto niewerbaln: schematyczne postrzeganie protagonistw z perspekty271

wy zewntrznej dla nich obu. Taka niezaangaowana obserwacja pozwala chwila po chwili tworzy niewerbalny dokument narratywny, dotyczcy tego, co si dzieje pomidzy protagonistami. Narratyw taki moe powstawa bez udziau j. zyka, z wykorzystaniem elementarnych narzdzi reprezentacji w czasie i przestrzeni ukadw zmysowych i ruchowych. Nie widz powodu, dla ktrego pozbawione zdolnoci jzykowej zwierzta nie mogyby tworzy takich narratyww. Ludzie jednak maj rwnie moliwo tworzenia narratyww drugiego rzdu, ktr zapewnia im jzyk. Dziki niej z narratyww niewerbalnych mog si rodzi werbalne. Charakterystyczna dla czowieka wyrafinowana forma subiektywnoci moe istnie wanie dziki temu procesowi. Jzyk nie jest chyba rdem jani, cho z pewnoci jest rdem zwerbalizowanego pojcia J a " . Nic mi nie wiadomo o adnej innej konkretnej propozycji wyjanienia nerwowej bazy subiektywnoci. Poniewa jednak subiektywno jest podstawow cech wiadomoci, trzeba cho skrtowo wyjani, jak moja propozycja ma si do innych, dotyczcych tej ostatniej. Koncepcja wiadomoci stworzona przez Francisa Cricka koncentruje si na problemie tworzenia obrazw, zupenie nie zajmuje si natomiast kwesti subiektywnoci. Crick nie przeoczy jednak zagadnienia subiektywnoci. Zdecydowa si po prostu nim nie zajmowa, poniewa wtpi, czy da si ono bada eksperymentalnie. Jego wybr i ostrono s cakiem uzasadnione, lecz obawiam si, e odkadajc rozwaania nad subiektywnoci, nie moglibymy waciwie zinterpretowa danych empirycznych dotyczcych tworzenia i percepcji obrazw. Hipoteza Daniela Dennetta dotyczy najwyszego puapu wiadomoci, finalnych produktw umysu. Zgadza si on, i ja" istnieje, lecz nie zajmuje si jego baz nerwow, koncentrujc si na mechanizmach, dziki ktrym moemy dowiadcza strumienia wiadomoci". Co ciekawe, wyjaniajc te procesy, wykorzystuje on pojcie konstruowania sekwencji (sw wersj Joyce'owskiej wirtualnej machiny), przypominajcej w pewnym stopniu ide konstrukcji obrazw, ktr ja wykorzystywaem na niszych i wczeniejszych poziomach. Jestem jednak prawie pewien, e zaproponowany przeze mnie
272

mechanizm tworzcy subiektywno nie jest Dennettowsk maszyn wirtualn. Moja propozycja wyjanienia nerwowego podoa wiadomoci jest w duej mierze zgodna z pogldami wyraanymi przez Geralda Edelmana. Szczeglnie za chodzi o uznanie przez niego istnienia biologicznego ja" cechujcego si wewntrzn wartoci. (Edelman jest chyba jedynym spord wspczesnych teoretykw, ktry uznaje istnienie w systemach biologicznych wartoci wrodzonych.) Edelman jednak ogranicza biologiczne J a " do podkorowych systemw homeostatycznych (podczas gdy ja sdz, e zlokalizowane jest ono w faktualnych systemach korowych, i uwaam, e produktem ich aktywnoci s uczucia). Moje wyobraenia na temat tego procesu i biorcych w nim udzia struktur s odmienne. Co wicej, nie jestem przekonany co do stopnia zgodnoci mojego pogldu na subiektywno z Edemanowskim pojciem pierwotnej wiadomoci. William James, ktry uwaa, i adna rozsdna teoria psychologiczna nie moe stawia pod znakiem zapytania istnienia Jednostkowego ja" i uznawa rwnoczenie, e najgorszym, co mogaby zrobi psychologia, byoby zanegowanie jego znaczenia, mgby z zadowoleniem stwierdzi, i dzisiaj jego pogldy stay si powanymi, nawet jeli jeszcze nie dowiedzionymi hipotezami, dotyczcymi nerwowego podoa jani.

11
Pasja rozumowania
Na pocztku niniejszej ksiki zasugerowaem, i uczucia maj wielki wpyw na umys, e systemy mzgowe wykorzystywane przez te pierwsze, potrzebne s rwnie drugiemu, i e te szczeglne systemy splataj si z systemami regulujcymi czynnoci ciaa. Zaprezentowane wczeniej fakty oglnie potwierdzaj te hipotezy, ktre nadal jednak - w miar pojawiania si nowych odkry - bd dalej badane i modyfikowane. Uczucia zdaj si opiera na dedykowanym, wieloskadnikowym systemie, ktry jest nierozcznie zwizany z procesami regulacji biologicznej. Umys zdaje si opiera na okrelonych systemach mzgowych, wrd ktrych s i systemy przetwarzajce uczucia. A zatem moe istnie zarwno funkcjonalne, jak i anatomiczne powizanie pomidzy umysem, uczuciami oraz ciaem. Wyglda na to, e pochania nas pasja rozumowania, popd, ktry rodzi si w jdrze mzgu, przenika inne elementy ukadu nerwowego i ujawnia si w postaci uczu lub nie uwiadamianych mechanizmw ukierunkowujcych podejmowanie decyzji. Umys - od umysu praktycznego do teoretycznego prawdopodobnie opiera si na zawadniciu owym wrodzonym popdem, przypominajcym opanowanie rzemiosa czy sztuki. Gdy popd ten zniknie, nie osigniesz nigdy mistrzostwa. Lecz samo posiadanie go nie czyni ci mistrzem. Czy hipotezy te, gdyby zostay potwierdzone, miayby jakie spoeczno-kulturowe konsekwencje? Wierz, e tak, i sdz, e w duej mierze byyby to konsekwencje pozytywne. 274

Akceptacja znaczenia uczu dla procesu rozumowania nie oznaczaaby, i rozum staby si mniej istotny ni uczucia, e powinien zosta odsunity na dalszy plan i e powinnimy zaniecha jego pielgnacji. Wrcz przeciwnie, zdajc sobie spraw z tak wielkiej roli uczu, moemy wykorzysta pozytywne strony ich wpyww i zredukowa potencjalne zagroenia z ich strony. W szczeglnoci, nie umniejszajc ukierunkowujcej wartoci normalnych uczu, czowiek moe zechcie chroni swj umys przed sabociami, ktrymi mog zaowocowa uczucia nienormalne lub manipulacja uczuciami normalnymi w procesach planowania i decydowania. Nie sdz, by wiedza o uczuciach zmniejszya nasz skonno do weryfikacji empirycznej. Uwaam jedynie, i wiksza wiedza o fizjologii emocji i uczu powinna uczyni nas bardziej wyczulonymi na puapki naukowej obserwacji. Zaprezentowane przeze mnie sformuowania nie powinny zmniejsza naszej determinacji w staraniach zapanowania nad warunkami zewntrznymi z korzyci dla jednostki i spoecznoci ani tumi naszego denia do rozwijania, wynajdywania i doskonalenia instrumentw kulurowych, za pomoc ktrych moemy uczyni wiat lepszym: etyki, prawa, sztuki, nauki, techniki. Innymi sowy, nic w moich hipotezach nie zmusza do biernej akceptacji stanu rzeczy. Musz to szczeglnie podkreli, gdy wspominanie o uczuciach czsto kojarzy si z trosk ograniczon do samego siebie, brakiem powaania dla otaczajcego wiata i tolerancj intelektualnego lenistwa. Stanowi to wrcz przeciwiestwo mojego punktu widzenia. Nie musz wic przynajmniej przejmowa si zarzutami ze strony tych, ktrzy, jak biolog molekularny Gnther Stent, byli prawdziwie zafrasowani, e przecenienie roli uczu moe doprowadzi do zmniejszenia naszej determinacji w podtrzymywaniu faustowskiej umowy zapewniajcej ludzkoci postp 1 . Tym, co mnie niepokoi, jest akceptacja roli uczu bez prby zrozumienia ich zoonego biologicznego i spoeczno-kulturowego mechanizmu. Najlepszy przykad takiego podejcia odnale mona w prbach wyjanienia zranionych uczu lub irracjonalnego zachowania poprzez odwoywanie si do powierzchownie rozumianych przyczyn spoecznych albo do dziaania neurotransmiterw. Takie racje wysuwane s w szero275

kiej dyskusji spoecznej na amach prasy i innych mediw. Rwnie niepokojce wydaj mi si prby rozwizywania pro. blemw osobistych i spoecznych za pomoc lekw i narkotykw. Wynika to wanie z alarmujcego braku zrozumienia natury umysu i uczu (charakterystycznego dla kultury narzeka"2). Nakrelona w niniejszej ksice koncepcja organizmu ludzkiego oraz relacji pomidzy uczuciami i rozumem, ktrej obraz wyania si z przytoczonych tutaj spostrzee, wskazuje jednak, e umocnienie racjonalnoci moe wymaga powicenia wikszej uwagi wraliwoci naszego wewntrznego wiata. Jeli chodzi o kwestie praktyczne, to rola, jak przypisaem uczuciom w tworzeniu racjonalnoci, ma znaczenie w odniesieniu do niektrych problemw, wobec ktrych staje nasze spoeczestwo, m.in. zagadnie edukacji oraz narastania przemocy. Nie mog powici tym tematom wystarczajco duo miejsca. Prosz mi pozwoli jedynie zaznaczy, e systemy edukacyjne mog czyni uytek z wyranych zwizkw pomidzy biecymi uczuciami i przewidywanymi wydarzeniami przyszoci, a nadmierne wystawianie dzieci na okruciestwo w prawdziwym yciu, w wiadomociach telewizyjnych czy w postaci fikcji filmowej degraduje warto emocji i uczu w nabywaniu i rozwijaniu przystosowawczego zachowania spoecznego. Fakt, i pojawiajce si w mediach okruciestwo pokazywane jest bez odniesienia do jakichkolwiek ram moralnych, dodatkowo przyczynia si do pogbiania znieczulicy.

i mzg s ze sob powizane, lecz jedynie w tym sensie, e umys jest rodzajem programu dziaajcego w komputerze, ktrym jest sam mzg, lub tylko dlatego, e pierwszy nie mgby istnie bez biologicznego wsparcia drugiego. Na czym zatem polega bd Kartezjusza? Lub cilej: k t r y z bdw Kartezjusza zamierzam mu tutaj tak niewdzicznie i nieuprzejmie wytkn? Mona by na pocztek skarci go za to, e przekona biologw, by uznali mechanizm zegara za model procesw yciowych. By moe nie byoby to jednak cakiem w porzdku. Lepiej wic zajmijmy si jego Myl, wic jestem". To najsynniejsze stwierdzenie w historii filozofii pojawia si po raz pierwszy w czwartej czci Rozprawy o metodzie (1637 - w jz. francuskim, Je pense, done je suis), potem za w pierwszej czci Zasad filozofii (1644 - po acinie Cogito ergo sum)3. Jeli stwierdzenie owo pojmowa dosownie, to w kwestii pochodzenia umysu oraz relacji pomidzy umysem a ciaem prezentuje ono pogld wrcz przeciwny do wyznawanego przeze mnie. Uwaam, e mylenie i jego wiadomo s realnymi elementami bytu. Kartezjusz wyobraa sobie mylenie jako aktywno cakowicie odseparowan od ciaa, wprowadzajc podzia na rzecz mylc" (res cogitans) oraz oddzielone od niej niemylce ciao", ktre jest jej pewnym rozszerzeniem czy sterowanym przez ni mechanizmem (res
eoctensa).

BD KARTEZJUSZA Przedstawienie moich racji w naszej rozmowie nie byoby moliwe bez przywoania osoby Kartezjusza - symbolu sposobu rozumienia ciaa, mzgu i umysu, pod ktrego takim czy innym wpywem kultura Zachodu wci pozostaje. Jak zauwaye, czytelniku, moja troska dotyczy dualistycznego pojmowania przez Kartezjusza umysu oraz mzgu i ciaa (ekstremalna wersja jego teorii ma nieco mniejsze wpywy) oraz jego wspczesnych wariantw, jak np. koncepcji mwicej, i umys 276

Jednak na dugo przed narodzinami ludzkoci istoty byy istotami. W ktrym momencie ewolucji zacza funkcjonowa elementarna wiadomo. Wraz z ni pojawi si prosty umys. Kiedy sta si on mechanizmem bardziej zoonym, pojawia si moliwo mylenia, a - jeszcze pniej - uycia jzyka w komunikacji i dla usprawnienia procesu mylenia. Dla nas zatem na pocztku by byt, potem za pojawia si myl. To samo dotyczy naszego rozwoju jednostkowego, w ktrym pojawiamy si jako byt, a dopiero pniej zaczynamy myle. Jestemy i mylimy, a mylimy tylko w tym stopniu, w jakim jestemy, gdy mylenie opiera si w istocie na funkcjonowaniu struktur bytu. Odoywszy twierdzenie Kartezjusza tam, gdzie jego miejsce, moemy przez chwil zastanawia si, czy mogoby ono znaczy co innego ni to, co przyjo si przez nie rozumie. 277

Moe powinnimy je rozumie jako uznanie wyszoci wiadomego uczucia i rozumowania bez adnych odwoa do ich p 0 . chodzenia, materii czy trwaoci? Moe stwierdzenie to rnia}0 suy rwnie sprytnemu zaagodzeniu naciskw religinych ktrych Kartezjusz by w peni wiadom? Jest to moliwe, lecz nie sposb sprawdzi takiej hipotezy. (Jako inskrypcj na swym nagrobku wybra Kartezjusz sowa z Tristiw Owidiusza 3,4.25 ktrych zapewne musia czsto uywa: Bene qui latuit, bens vixit, co znaczy Kto dobrze si kry, ten dobrze y". Czyby pomiertne zaprzeczenie dualizmowi?) Co do pierwszego, dla rwnowagi, podejrzewam, i Kartezjusz rwnie mia na myli dokadnie to, co napisa. Gdy owe sawne sowa pojawiaj si po raz pierwszy, Kartezjusz jest zachwycony odkryciem stwierdzenia, ktre jest tak niezaprzeczalnie prawdziwe, i nie moe nim wstrzsn adna miara sceptycyzmu. A spostrzegszy, e ta prawda: myl, wic jestem bya tak niezachwiana i pewna, e wszelkie najbardziej niedorzeczne przypuszczenia sceptykw nie zdoay jej zachwia, uznaem, e bez skrupuw mog j przyj za pierwsz zasad filozofii, ktrej poszukiwaem4. Tu oto Kartezjusz poszukiwa logicznego fundamentu dla swej filozofii, a jego stwierdzenie nie byo niepodobne do Augustiaskiego Fallor ergo sum (Jestem zwodzony/kuszony, wic jestem") 5 . Lecz kilka wersw niej, Kartezjusz jednoznacznie wyjania swoje twierdzenie: Poznaem dziki temu, e byem substancj, ktrej ca istot lub natur stanowi wycznie mylenie i ktra dla swego istnienia nie wymaga adnego miejsca i nie zaley od adnego przedmiotu materialnego. Tak, e to oto JA, czyli dusza, dziki ktrej jestem tym, czym jestem, jest cakowicie odrbna od ciaa, a nawet atwiej poznawalna anieli ono, a nadto gdyby nie byo wcale ciaa, dusza nie przestaaby by tym wszystkim, czym jest 6 . Oto i bd Kartezjusza: oddzielenie otchani ciaa i umysu, uchwytnego, mierzalnego, dziaajcego na podstawie jakiego mechanizmu, nieskoczenie podzielnego ciaa oraz nieuchwytnego, niemierzalnego, niedotykalnego i niepodzielnego umysu; sugestia, i rozumowanie, osd moralny i cierpienie
278

rodzce si z fizycznego blu lub uniesienia emocjonalnego mog istnie w oddzieleniu od ciaa. W szczeglnoci za jego bdem byo oddzielenie najbardziej wyrafinowanych operacji u mysowych od struktury i funkcjonowania organizmu biologicznego. Niektrzy mogliby zapyta, dlaczego sprzecza si z Kartezjuszem, a nie np. z Platonem, ktrego pogldy na ciao i umys byy znacznie bardziej irytujce, jak mona si przekona, oddajc si lekturze Fedona? Dlaczego przejmowa si wanie tym bdem Kartezjusza? W kocu popeni par innych, bardziej spektakularnych. Wierzy, e to ciepo powoduje cyrkulacj krwi i e drobne, malekie czstki krwi wytarzaj ducha zwierzcego", ktry pniej moe si przedosta do mini. Dlaczego nie zaj si jego pogldami na jedn z tych spraw? Powd jest prosty: O tym, e si myli w tych wanie kwestiach, wiadomo od dawna. Zagadnienia funkcjonowania krwiobiegu wyjanione zostay ju cakowicie zadowalajco, gdy tymczasem pogldy na natur umysu, mzgu i ciaa dugo pozostaway pod wpywem bdnych pogldw Kartezjusza. Dla wielu jego tezy pozostaj nadal tak oczywiste, e nie wymagaj ponownego rozwaenia. Kartezjaska koncepcja umysu poza ciaem mogaby rwnie dobrze by rdem metafory ujmujcej umys jako program komputerowy, ktra zrodzia si w poowie dwudziestego stulecia. Jeli umys w istocie moe zosta odseparowany od ciaa, to by moe da si zrozumie jego natur bez adnych odwoa do neurobiologii, bez wspierania si wiedz neuroanatomiczn, neurofizjologiczn czy neurochemiczn. Co interesujce i paradoksalne zarazem, wielu kognitywistw twierdzcych, i mona bada umys bez odwoywania si do neurobiologii, nie uwaa swych pogldw za dualistyczne. Co z kartezjaskiego dualizmu stoi te zapewne za pogldami neurologw, ktrzy twierdz, e natur umysu mona w peni wyjani w samych tylko terminach tego, co rozgrywa si w mzgu, nie biorc pod uwag wpyww caej reszty organizmu ani jego fizycznego i spoecznego otoczenia, ani te tego, e ksztat owego fizycznego otoczenia jest po czci skutkiem wczeniejszych dziaa organizmu. Nie mog uzna tego ro279

dzaju ograniczenia i to nie dlatego, e nie wierz, i dziaanie umysu opiera si bezporednio na aktywnoci mzgu, gfa~ jest to oczywicie prawda, lecz dlatego, e sformuowanie takie narzuca niepotrzebne, dodatkowe ograniczenia i jest niezadowalajce z ludzkiego punktu widzenia. Umys bezdyskusyjnie jest tworem aktywnoci mzgu, lecz sdz, e naley sie zastanowi nad tym, dlaczego neurony mzgu zachowuj sie w sposb umoliwiajcy mylenie. I to wanie uznaj obecnie za podstawowe zagadnienie. Koncepcja niewcielonego" umysu uksztatowaa rwnie jak si zdaje, szczeglne podejcie medycyny Zachodu do badania i leczenia chorb (zob. Postscriptum). Kartezjaskie rozdzielenie trwa zarwno w teorii, jak i w praktyce. W rezultacie, psychiczne konsekwencje chorb ciaa waciwego, tzw. chorb waciwych, s czsto zaniedbywane lub rozpatrywane ze zbyt ma uwag. Jeszcze mniejsz wag przywizuje si do wpywu konfliktw psychicznych na kondycj ciaa waciwego. To prawdziwie zadziwiajce, e Kartezjusz przyczyni si do zmodyfikowania drg rozwoju medycyny, sprawiajc, i odwrcia si ona od organicznego, uznajcego zakorzenienie umysu w ciele, podejcia, ktre dominowao od czasw Hipokratesa a po Renesans. Jake wzburzony byby ideami Kartezjusza Arytoteles, gdyby je zna. Rne odmiany bdu Kartezjusza przyczyniaj si do zaciemnienia faktu, i korzenie ludzkiego umysu sigaj biologicznie zoonego, lecz delikatnego, skoczonego i niepowtarzalnego organizmu. Przesaniaj one tragizm wynikajcy wanie ze zrozumienia wasnej kruchoci, skoczonoci i niepowtarzalnoci. A gdy ludzie nie s w stanie dostrzec tragedii wiadomej egzystencji, czuj si w znacznie mniejszym stopniu zobowizani do czynienia czego, by j zminimalizowa, i mog z mniejszym respektem odnosi si do wartoci ycia. Fakty dotyczce uczu i umysu, wraz z innymi, ktre omawiaem tutaj w kontekcie powiza pomidzy mzgiem i ciaem waciwym, potwierdzaj ogln ide, ktr sformuowaem na wstpie tej ksiki: Pene zrozumienie ludzkiego umysu wymaga przyjcia perspektywy organicznej. Musimy nie tylko przenie umys z duchowego cogitum w rzeczywisto
280

tkanki biologicznej, lecz rwnie uzna jego zwizek z caym organizmem, ktry skada si ze zintegrowanych ze sob ciaa waciwego oraz mzgu i ktry wchodzi w interakcj z otoczeniem fizycznym i spoecznym. W zaproponowanej przeze mnie wizji prawdziwie wcielony" umys nie zarzuca wcale swych najbardziej wyrafinowanych czynnoci, ktre skadaj si na ludzk duchowo. Z mojej perspektywy dusza i duch ludzki, z ca sw godnoci i w penym wymiarze, s po prostu zoonymi i wyjtkowymi stanami organizmu. By moe najwaniejsze, co powinnimy robi kadego dnia naszego ycia, to przypominanie sobie i innym o naszej zoonoci, kruchoci, skoczonoci i niepowtarzalnoci. Zaiste, trudnym zadaniem jest przenie umys z nie lecego nigdzie piedestau w cakiem konkretne miejsce, zachowujc w wiadomoci jego godno i wag, uwiadomi sobie z pokor jego pochodzenie i krucho, stale si jednak nim kierujc i na nim polegajc. Jest to trudne, lecz i niezbdne, gdy z pewnoci lepiej podj si owego zadania, ni pozostawia bd Kartezjusza nie poprawiony.

Postscriptum
KONFLIKT LUDZKIEGO SERCA Gos poety powinien by nie tylko zapiskiem czowieka, lecz stanowi jedn z podpr, jeden z filarw przetrwania i zwycistwa"1. Sowa te William Faulkner napisa okoo 1950 roku, lecz s one rwnie aktualne dzisiaj. Czytelnicy, ktrych mia na myli, to przede wszystkim jego koledzy pisarze, ale mgby si tymi samymi sowami zwrci do badaczy mzgu i umysu. Gos naukowca powinien by czym wicej ni zapisem ycia jako takiego; wiedza naukowa moe by rdem wsparcia dla ludzi, by mogli przetrwa i zwycia. Ksik t napisaem z przekonaniem, e wiedza w ogle, a wiedza neurobiologiczna w szczeglnoci, ma do odegrania znaczc rol yciu czowieka. Gdybymy tylko tego chcieli, gbsza wiedza o mzgu i umyle pomogaby nam osign szczcie, do ktrego denie byo przez stulecia motorem postpu ludzkoci, i zapewniaby nam ow 2 wspania wolno, ktr Paul Eluard opisa w wierszu Liberie . W tym samym tekcie, ktrego fragment cytowaem powyej, Faulkner mwi swym kolegom po pirze, e zapomnieli o problemach konfliktw ludzkiego serca, ktre same w sobie stanowi dobry materia pisarski, gdy tylko agonia i mki warte s tego, by o nich pisa". Prosi ich, by w swym warsztacie nie pozostawili miejsca na nic prcz starych cnt i prawd serca, starych uniwersalnych prawd, ktrych brak czyni kad histori efemeryczn i skazan na porak: mioci, honoru, alu, dumy, wspczucia i powicenia".
282

Kusi nas, by uwierzy - cho wykracza to poza myl Faulknera - i neurobiologia nie tylko towarzyszy nam w zrozumieniu ludzkiego bytu, lecz rwnie poprzez to pomaga zrozumie konflikty spoeczne i znale sposb na ich rozwizanie. Nie sugeruj, i neurobiologia moe zmieni wiat, lecz tylko to, e stopniowe zdobywanie wiedzy o czowieku moe nam pozwali znajdowa coraz lepsze sposoby radzenia sobie ze sprawami midzyludzkimi. Czowiek przechodzi nowe stadium ewolucji, w ktrym jest istot mylc. Mzg i umys mog by zarwno panami, jak i sugami jego ciaa oraz spoeczestwa, w ktrym yje. Sytuacja, w ktrej mzg i umys, same bdce tworami natury, usiuj gra ucznia czarnoksinika i j zmienia, stwarza pewne niebezpieczestwa. Jednak ryzykiem jest take niepodjcie wyzwania walki z cierpieniem. W istocie, nieczynienie niczego jest chyba najbardziej ryzykowne. Robienie tylko tego, co przychodzi naturalnie, moe zaspokoi jedynie pragnienia tych, ktrzy niezdolni s do wyobraenia sobie lepszego wiata - tych, ktrzy uwaaj, e i tak yj ju w najlepszym z moliwych wiatw 3 .

WSPCZESNA NEUROBIOLOGIA I KONCEPCJA MEDYCYNY W naszej kulturze w wyobraeniach o medycynie i praktykujcych j osobach jest co paradoksalnego. Pewna liczba lekarzy interesuje si dyscyplinami humanistycznymi, od sztuki poprzez literatur a po filozofi. Zaskakujco wielu spord nich zostao znanymi poetami, pisarzami, dramaturgami, a niektrzy wpynli gboko na ludzkie losy, z wyczuciem analizujc ich psychologiczny, spoeczny i polityczny wymiar. Tymczasem szkoy medyczne, w ktrych zdobywali wyksztacenie, w znacznej mierze ignoruj dziedziny humanistyczne i koncentruj si na fizjologii i patologii ciaa waciwego. Medycyna na Zachodzie, a szczeglnie w USA, zyskaa saw dziki rozwojowi medycyny wewntrznej i rnego rodzaju specjalnoci chirurgicznych. Wszystkie one maj za cel postawienie
283

diagnozy i leczenie chorych organw lub systemw wewntrznych. Mzg (a cilej - orodkowy i obwodowy ukad nerwowy) sta si przedmiotem tych de jako jeden z organw wewntrznych. Lecz jego najcenniejszy produkt, umys, nie zdoby naleytego zainteresowania w gwnym nurcie rozwoju medycyny. W istocie, nie sta si on najwaniejszym przedmiotem zainteresowania specjalnoci medycznej, ktra wyrosa z zainteresowa badaniem mzgu: neurologii. Nie jest chyba przypadkiem, e amerykaska neurologia narodzia si jako ga medycyny wewntrznej i zyskaa niezaleno dopiero w dwudziestym wieku. Wynikiem takiej tradycji byo powane zaniedbanie bada umysu jako jednej z funkcji organizmu. Dzi tylko nieliczne szkoy medyczne oferuj swym studentom jakkolwiek formaln wiedz na temat normalnego umysu, wiedz, ktra musi si opiera na znajomoci psychologii oglnej, neuropsychologii oraz neurologii. Szkoy medyczne ucz o umyle chorym, dotknitym chorob psychiczn. Zaiste, zaskakujce jest, i studenci poznaj psychopatologi, ale nie dowiaduj si prawie niczego na temat psychologii prawidowej. Na taki stan rzeczy zoyo si kilka przyczyn i podejrzewam, e wikszo z nich zakorzeniona jest w kartezjaskim widzeniu czowieka. Przez ostatnie trzy stulecia celem bada biologicznych i medycznych byo zrozumienie fizjologii i patologii ciaa waciwego. Umys odoono na bok, pozostawiajc go rozwaaniom religijnym i filozoficznym. Nawet pniej, cho sta si przedmiotem bada szczeglnej dyscypliny, psychologii, dugo jeszcze musia czeka, by w kocu, cakiem niedawno, zyska zainteresowanie biologii i medycyny. wiadomy jestem, e w panoramie tych bada pojawiay si chwalebne wyjtki, lecz tylko potwierdzay one regu. Wynikiem caej tej sytuacji staa si amputacja" koncepcji czowieczestwa, do ktrego odnosi si dziaanie medycyny. Nie powinno by zatem zaskakujce, i wpywy chorb ciaa waciwego na umys nie s najczciej rozpatrywane powanie, a nawet w ogle. Medycyna powoli zdawaa sobie spraw z tego, e wynik leczenia zaley w znacznej mierze od tego, w jaki sposb czowiek odczuwa stan swojego organizmu. Nadal niewiele wiemy o efekcie placebo, ktre wywouje u pa284

ajentw znacznie lepsze reakcje, ni mona by oczekiwa z punktu widzenia medycyny. (Efekt placebo mona bada, podajc tabletki czy zastrzyki, ktre - o czym pacjent nie wie nie zawieraj adnych substancji aktywnych farmakologiczne, a zatem uwaa si, e nie maj adnego - pozytywnego ani negatywnego - dziaania.) Nie wiemy na przykad jaki typ pacjentw bdzie reagowa na placebo najsilniej ani czy wszyscy wykazuj jakkolwiek na nie reakcj. Nie wiemy rwnie, jak dalece moe dziaa placebo i jak bardzo w swym dziaaniu moe si zbliy do prawdziwych lekw. Niewiele wiemy o tym, jak rozszerzy efekt dziaania placebo. Nie mamy te pojcia o bdzie statystycznym, wywoywanym przez efekt placebo w tzw. badaniach podwjnie lepych. Fakt, i silne czy nawet agodne zaburzenia psychiczne mog wywoa choroby ciaa waciwego, zaczyna w kocu by akceptowany. Jednak warunki, w ktrych moe doj do takich zjawisk, pozostaj nada nie zbadane. Oczywicie, o tym wszystkim wiedziay ju nasze babcie. Mwiy przecie, e smutek, cige zamartwianie si, nadmierny gniew itp. niszcz serce, wywouj wrzody, szpec cer i czyni nas bardziej podatnymi na infekcje. Lecz byo to podejcie zbyt ludowe" i niecise", by mona na nim oprze pogldy naukowe. Wiele czasu zabrao medycynie uwiadomienie sobie, i podstawy tego rodzaju wiedzy warte s jednak rozwaenia i zbadania. Kartezjaskie zaniedbanie spraw umysu w biologii i medycynie Zachodu przynioso dwie powane, negatywne konsekwencje. Pierwsza z nich dotyczy wiata nauki. Wysiki zmierzajce do zrozumienia sposobu funkcjonowania umysu w oglnych terminach biologicznych byy hamowane przez kilka dziesicioleci. W zasadzie powiedzie trzeba, e dopiero obecnie co w tym wzgldzie zaczo si zmienia. Z pewnoci lepiej pno ni wcale, lecz opnienie takie oznacza, i potencjalny wpyw gbszego pojcia biologii umysu na dzieje ludzkoci by do tej pory zatracany. Druga negatywna konsekwencja dotyczy kwestii waciwej diagnozy i leczenia chorb ludzi. Jest oczywicie prawd, e wszyscy wielcy lekarze posiadali du - j a k na swoje czasy wiedz z zakresu fizjopatologii. Wikszo z nich dobrze rozumiaa konflikty ludzkiego serca, gwnie dziki swej wnikli285

woci i wiedzy oglnej. Dziki poczeniu wiedzy i talentu bylj wietnymi diagnostami i cudotwrcami. Jednak udzilibymy si, gdybymy sdzili, i styl pracy owych wybitnych jednostek by standardem w praktyce medycznej Zachodu. Faszywe wyobraenie organizmu ludzkiego, poczone z niebywale szybkim przyrostem wiedzy, powodujcym konieczno tworzenia coraz to wszych specjalizacji, zamiast redukowa, tylko pogbiay nieadekwatno niektrych pogldw medycznych. Negatywny wpyw wywary te nie omijajce i medycyny problemy ekonomiczne. Problem rozdwiku pomidzy ciaem i umysem, ktry sta si udziaem medycyny na Zachodzie, nie by szerzej dyskutowany publicznie, cho zdaje si, e zosta jednak dostrzeony. Podejrzewam nawet, e sukces, jaki odniosy pewne formy medycyny alternatywnej", szczeglnie te, ktre nie wywodz si z tradycji zachodniej, stanowi prawdopodobnie rodzaj reakcji kompensujcej t sytuacj. W alternatywnych formach medycyny jest co, czego naley si uczy i co trzeba podziwia. Niestety, cho s one bardziej zblione do natury czowieka, nie dysponuj jednak wystarczajcymi rodkami, by efektywnie zmaga si ze wszystkimi chorobami. Z ca sprawiedliwoci stwierdzi naley, e nawet poledniejszego gatunku medycyna na Zachodzie potrafi rozwiza zdecydowanie wiele problemw. Medycyna alternatywna wskazuje na obszar zaniedbany - obszar saboci medycznej tradycji Zachodu, ktry powinien zosta zbadany naukowo, i to przez sam medycyn naukow. Jeli, jak sam sdz, obecny sukces medycyny alternatywnej jest wyrazem powszechnego niezadowolenia z niezdolnoci zachodniej medycyny tradycyjnej do traktowania czowieka jako caoci, to owo niezadowolenie bdzie prawdopodobnie roso wraz z pogbianiem si kryzysu duchowego spoeczestwa Zachodu. Zranione uczucia, desperackie bagania o wyzwolenie z blu i cierpienia, pacz nad utrat nigdy nie osignitego poczucia wewntrznej rwnowagi i szczcia, do ktrego poda wik4 szo z nas, nie znikn szybko . Bezsensem byoby oczekiwa od samej tylko medycyny uzdrowienia chorej kultury, lecz w rwnym stopniu irracjonalne jest ignorowanie tego aspektu chorb czowieka.
286

O OBEGWCH GRANICACH NEROBIOLOGII W caej tej ksice pisaem o powszechnie przyjtych faktach, o faktach nie rozstrzygnitych oraz o interpretacji faktw. pisaem o koncepcjach w mniejszym lub wikszym stopniu uznawanych przez nauki zwizane z mzgiem: o potwierdzonych faktach oraz nie zweryfikowanych hipotezach. Czytelnik moe by zaskoczony, e tak wiele faktw", o ktrych tu wspominam, jest niepewnych, i e tak wiele z tego, co mona po; wiedzie na temat mzgu, najwygodniej ujmowa w postaci | hipotez roboczych. Naturalnie, chciabym mc powiedzie, e wiemy ju z pewnoci, jak dziaa mzg, tworzc nasz umys. Jednak nie mog i obawiam si, e nikt inny rwnie nie moe. Spiesz jednak doda, e ten brak ostatecznych odpowiedzi w odniesieniu do kwestii mzgu i umysu nie powinien by przyczyn desperacji. Nie mona go uwaa za objaw poraki bada naukowych na tym polu. Wrcz przeciwnie, naukowcy s peni optymizmu, gdy liczba nowych odkry w ostatnim czasie bardzo wzrosa. Brak precyzyjnego i penego wyjanienia nie oznacza impasu. S powody, by wierzy, e uda nam si sformuowa zadowalajce wyjanienia tych zagadnie, cho trudno okreli, kiedy bdzie to moliwe. Z pewnoci nie mona powiedzie, e jestemy o krok od rozwizania. Jeli s jakiekolwiek powody do zmartwienia, to nie wynikaj one z braku postpw, lecz z nawau nowych faktw, ktrych dostarcza nam neurologia, i z groby, e w nadmiar moe utrudnia jasne mylenie. Skoro dysponujemy tyloma nowymi faktami - mona by zapyta - dlaczego cigle brak nam ostatecznych odpowiedzi? Dlaczego nie moemy w peni i precyzyjnie wyjani tego, jak widzimy, a co waniejsze, tego, jakie jest ja", ktre to widzi? Gwn, a moe nawet jedyn przyczyn tego opnienia jest niebywaa zoono problemw, ktre usiujemy tutaj rozwiza. Oczywicie, e to, co chcemy zrozumie, opiera si w duej mierze na dziaaniu neuronw. O ich strukturze i funkcjonowaniu oraz ich skadowych, ktre umoliwiaj im robienie tego, co robi najlepiej - odpalanie" i branie udziau 287

w pobudzaniu okrelonych ich grup - wiemy ju duo. Wiemy nawet co nieco o genach, ktre zawieraj informacje o budowie neuronw i sposobie ich dziaania. Jednak dziaanie ludzkiego umysu opiera si na aktywnoci ogu neuronw tworzcych zoone skupiska, poczwszy od obwodw na skal mikroskopow, a skoczywszy na systemach makroskopowych o rozmiarach rzdu kilku centymetrw. Obwody ludzkiego mzgu tworzy kilka miliardw neuronw. Liczba tworzonych przez nie synaps siga przynajmniej dziesiciu bilionw. Dugo pocze aksonowych w mzgu czowieka jest rzdu kilkuset tysicy mil. (Dzikuj Charlesowi Stevensowi, neurobiologowi z Salk Institute, za to nieformalne oszacowanie.) Produktem dziaania tych obwodw jest okrelony ukad aktywacji innych struktur neuronowych. Odpalenie" takich obwodw uzalenione jest od wielu oddziaujcych na nie czynnikw. Niektre z nich to wpywy lokalne, ktrych rdem s pooone w okolicy neurony, inne za to wpywy globalne, wywoane przez zwizki chemiczne w rodzaju docierajcych wraz z krwi hormonw. Czas aktywacji jest niezmiernie krtki, rzdu dziesitych czci milisekund, co oznacza, i w jednej sekundzie ycia naszego umysu w rnych obszarach caego mzgu dochodzi do aktywacji milionw zespow neuronw. Powinno wic by jasne, e sekrety neuronowej podstawy funkcjonowania umysu nie mog zosta odkryte przez poznanie nawet wszystkich tajemnic pojedynczego neuronu, niezalenie od tego, jak typowym byby on neuronem. Nie jestemy w stanie tego dokona rwnie poprzez samo rozwizanie zagadek wewntrznych wzorcw funkcjonowania typowego obwodu neuronowego. W pierwszym przyblieniu mona powiedzie, e podstawowe tajemnice funkcjonowania umysu tkwi w nieustannych, lokalnych i globalnych aktywacjach licznych obwodw neuronowych mzgu yjcego organizmu. amigwka, w ktrej niewiadomymi s mzg i umys, nie ma zatem prostego rozwizania. Moemy jednak da wiele odpowiedzi na pytania zwizane z niezliczonymi komponentami ukadu nerwowego na rnych poziomach jego struktury. Zrozumienie tego, co dzieje si na poszczeglnych poziomach, wymaga rnych technik badawczych i postpuje w rnym tempie. Niektre prace, wykorzystujce wyniki dowiadcze
288

na zwierztach, postpuj stosunkowo szybko. Inne badania jnog by jednak przeprowadzane tylko na ludziach i obwarowane s odpowiednimi ograniczeniami etycznymi, wobec czego ich postp jest wolniejszy. Mona si spotka z pytaniem, dlaczego neurologia nie osigna jeszcze tak spektakularnych sukcesw jak biologia molekularna w cigu ostatnich czterdziestu lat. Zdarzaj si te pytania o to, czy w badaniach neurologicznych pojawio si co na miar odkrycia struktury DNA. Trudno mwi o pojedynczym odpowiedniku takiego osignicia, lecz niektre poznane fakty, dotyczce kilku rnych poziomw systemu nerwowego, mog zosta poczone w co, co wartoci praktyczn dorwnuje poznaniu struktury DNA - np. poznanie istoty potencjau czynnociowego. Ekwiwalent w, na poziomie tworzcego umys mzgu, musi by jednak g e n e r a l n y m z a r y s e m budowy obwodw i systemw mzgu, ktry obejmuje zarwno ich mikro-, j a k i m a k r o s t r u k t u r e . Jeli uwaasz, czytelniku, i powysze usprawiedliwienie obecnego stanu wiedzy jest niewystarczajce, prosz pozwl mi wspomnie jeszcze o dwch. Po pierwsze, jak wczeniej zaznaczyem, jedynie cz obwodw neuronowych mzgu jest zdeterminowana przez geny. Genom ludzki okrela budow naszego ciaa z wielk precyzj, co dotyczy rwnie mzgu. Lecz nie wszystkie obwody rozwijaj si i pracuj dokadnie wedug zapisu genetycznego. Znaczna cz obwodw kadego mzgu, w dowolnym momencie dorosego ycia, jest jednostkowa i niepowtarzalna i stanowi odbicie historii i warunkw egzystencji danego organizmu. Naturalnie nie uatwia to poznania tajemic ukadu nerwowego. Po drugie, kady organizm ludzki funkcjonuje w grupie podobnych sobie istot. Umys i zachowanie jednostki nalecej do takiego kolektywu i funkcjonujcej w specyficznych warunkach kulturowych i fizycznych ksztatowane jest nie tylko przez odpowiednio aktywowane obwody, o ktrych wspominaem powyej, a ju z pewnoci nie tylko przez same geny. By w zadowalajcym stopniu zrozumie dziaanie mzgu, ktry tworzy ludzki umys i steruje ludzkim zachowaniem, koniecznie trzeba bra pod uwag kontekst spoeczny i kulturowy. I to czyni zadanie prawdziwie przytaczajcym.
289

DENIE DO PRZETRWANIA

Nie tylko u czowieka i nie tylko u naczelnych, lecz rwnie u gatunkw, ktrych pami, rozumowanie i mylenie twrcze s ograniczone, obserwuje si manifestacje zoonych zachowa spoecznych. Kontrolujce je mechanizmy nerwowe musz by zatem wrodzone. Owady, a w szczeglnoci mrwki i pszczoy, s poruszajcym przykadem spoecznej kooperacji, ktra zawstydzi by moga z atwoci Organizacj Narodw Zjednoczonych. Zachowania obserwowane u bliszych nam ssakw, np. wrd wilkw, delfinw, nietoperzy wampirw, obfituj w takie przykady, a nawet wskazuj na istnienie u nich pewnej struktury etycznej. Zrozumiae jest, e czowiek rwnie dysponuje niektrymi z tych wrodzonych mechanizmw i e prawdopodobnie stanowi one podstaw stosowanych przez niego konwencji spoecznych i struktur etycznych. Wyrastaj one jednak z kultury i poprzez kultur s przekazywane. Jeli jest to prawd, mona by si zastanawia, co stao si przyczyn kulturowego rozwoju takich strategii. Moliwe, e rozwiny si one jako rodek zmagania si z cierpieniami jednostki, ktrej zdolno pamitania przeszoci i przewidywania przyszoci znacznie wzrosa. Innymi sowy, strategie te rozwijay si u jednostek, ktre zdaway sobie spraw z tego, e ich przetrwanie jest zagroone lub e jako ich egzystencji po wywalczeniu przetrwania moe ulec poprawie. Strategie takie mogy si rozwin tylko u pewnych gatunkw, ktrym pozwalaa na to struktura ich mzgw. Po pierwsze, potrzebna bya dua pojemno pamici kategorii obiektw i wydarze oraz obiektw i wydarze unikatowych, czyli zdolno tworzenia dyspozycyjnych reprezentacji obiektw i wydarze jako przynalecych do okrelonych kategorii oraz obiektw i wydarze o charakterze unikatowym. Po drugie, potrzebna bya zdolno do manipulowania owymi zapamitanymi komponentami i ksztatowania poprzez czenie ich w kombinacje, nowych tworw. Wrd nich do najszybszego wykorzystania nadaj si te zoone z wyimaginowanych scenariuszy przebiegu przyszych wypadkw, antycypacja przyszych dzia290

a, formuowanie planw na przyszo i wyznaczanie nowych celw, ktrych osignicie zwiksza pewno przetrwania. Po trzecie, konieczna bya dua pojemno pamici sucej zapamitywaniu takich tworw, tj. oczekiwanych wynikw dziaa, nowych planw oraz celw. Owe zapamitane twory nazywam wspomnieniami przyszoci"5. Jeli poszerzona wiedza o dowiadczeniach przeszoci i oczekiwanej przyszoci bya przyczyn rozwoju spoecznych strategii majcych na celu umniejszenie cierpienia, to naley jeszcze wyjani, czym jest cierpienie. Co ciekawe, biologiczne mechanizmy odpowiadajce za to, co nazywamy blem i przyjemnoci, s rwnie istotnymi powodami, dla ktrych wrodzone narzdzia walki o przetrwanie byy w drodze ewolucji selekcjonowane i kombinowane w taki, a nie inny sposb, gdy jeszcze nie istniao indywidualne cierpienie ani rozum. Moe to po prostu oznacza, e ten sam prosty mechanizm, zastosowany w systemach o rnym stopniu zoonoci i w rnych warunkach daje rne, lecz w pewien sposb wzajemnie powizane wyniki. System immunologiczny, podwzgrze, brzusznoprzyrodkowa kora czoowa oraz Bill of Rights* maj te same korzenie. Bl i przyjemno s dwigniami potrzebnymi do waciwego funkcjonowania instynktownych i nabytych strategii. Z wszelkim prawdopodobiestwem mona powiedzie, e istniay take inne dwignie, sterujce rozwojem strategii decyzyjnych na gruncie spoecznym. Gdy wiele jednostek, tworzcych grup spoeczn, dowiadczao bolesnych konsekwencji zjawisk psychicznych, spoecznych czy innych zjawisk naturalnych, moliwe byo rozwinicie si intelektualnych i kulturowych strategii radzenia sobie z doznaniem blu i, zapewne, jego redukowanie. Bl i przyjemno pojawiy si, gdy stalimy si wiadomi stanw ciaa, ktre wyranie odbiegay od stanu podstawowego. Konfiguracje bodcw zewntrznych oraz ukadw aktywnoci mzgu, odbierane jako przyjemno lub bl, zakodowane
* Akt przegosowany przez brytyjski parlament w 1689 roku, narzucajcy wadcom kraju okrelone warunki sprawowania wadzy, zapewniajcy wolno sowa, niezawiso sdw itd. [przyp. tum.]. 291

s a priori w strukturze mzgu. Pojawiaj si, gdy obwody neuronowe odpalaj" w okrelony sposb. Obwody te istniej, poniewa ich powstanie i struktura zakodowane byy genetycznie. Cho nasze reakcje na bl i przyjemno mog zosta zmodyfikowane przez edukacj, pozostaj jednak gwnymi przykadami zjawisk umysowych opierajcych si na aktywacji dyspozycji wrodzonych. Powinnimy rozrnia przynajmniej dwa komponenty blu i przyjemnoci. W pierwszym z nich mzg nakrela reprezentacj lokalnej zmiany stanu ciaa, odnoszcej si do danej jego czci. Jest to, w pewnym sensie, percepcja somatosensorycza, czerpana ze skry, bon luzowych lub czci jakiego innego organu. Drugi ze skadnikw opiera si na oglnionej zmianie stanu ciaa, ktra w istocie jest emocj. To, co nazywamy blem lub przyjemnoci, jest nazw wyobraenia okrelonego pejzau ciaa, postrzeganego przez nasz mzg. Percepcja tego obrazu jest modulowana dalej w mzgu przez neurotransmitery i neuromodulatory wpywajce na transmisj sygnau i dziaanie sektorw mzgu odpowiedzialnych za tworzenie reprezentacji ciaa. Uwalnianie endorfin (wasnej" morfiny, produkowanej przez organizm), ktre wi receptory opioidowe (podobne do tych, na ktre dziaa morfina), jest istotnym czynnikiem w procesie percepcji pejzau przyjemnoci", ktry moe jednoczenie zredukowa lub cakowicie zahamowa percepcj pejzau blu". Pozwlcie, e wyjani to nieco bardziej szczegowo na przykadzie procesu przetwarzania bodcw blowych. Powiedziabym, e mechanizm ten dziaa nastpujco: Na podstawie informacji dochodzcych z zakocze nerwowych pooonych w rejonie ciaa, w ktrym doszo do uszkodzenia tkanki (powiedzmy, e z kanau korzenia zbowego), mzg konstruuje przejciow reprezentacj zmiany stanu tej okolicy ciaa. Aktywacja neuronw odpowiadajca sygnaowi blu oraz percepcyjna charakterystyka powstaej reprezentacji s w caoci zlecane przez mzg, lecz pod innymi wzgldami nie s neurofizjologicznie rne od dowolnego innego rodzaju percepcji. Gdyby wszystko koczyo si na tym, to sdz, e moglibymy dowiadcza jedynie okrelonych obrazw naszego ciaa, co nie prowadzioby do przykrych konsekwecji. Mogoby si ono nam
292

nie podoba, lecz nie byoby uciliwe. Uwaam jednak, e cay p r o c e s nie k o c z y s i j e s z c z e w t y m miejscu. Niewinne" przetwarzanie danych o zmianie stanu ciaa gwatownie wyzwala fal towarzyszcych zmian stanw ciaa, ktre prowadz do jeszcze gbszego odchylenia jego oglnej kondycji od normy. S t a n , k t r y s i t u t a j rodzi, j e s t stanem e m o c j o n a l n y m o o k r e l o n y m profilu. To wanie na podstawie cigu kolejnych zmian stanu ciaa tworzy si bdzie nieprzyjemne uczucie cierpienia. Dlaczego stany takie dowiadczane s jako cierpienie? - mgby zapyta, czytelniku. Dzieje si tak, poniewa tak mwi organizm. Przychodzimy na wiat z wrodzonym mechanizmem pozwalajcym nam dowiadcza blu i przyjemnoci. Czynniki kulturowe oraz indywidualna historia jednostki mog zmieni prg reakcji, jej intensywno czy te dostarczy rodkw do jej stumienia. Lecz istota mechanizmu pozostaje niezmienna. Jaka korzy pynie z posiadania takiego wstpnie zorganizowanego mechanizmu? Dlaczego obok samego blu pojawia musi si dodatkowo stan niepokoju? Moemy si tego tylko domyla, cho zdaje si, e przyczyna musi mie co wsplnego z tym, i bl przykuwa nasz uwag. Cierpienie daje najlepsz ochron w walce o przetrwanie, gdy podwysza prawdopodobiestwo, e jednostka zwrci uwag na bodce blowe i podejmie dziaania, by usun ich rdo lub zmodyfikowa ich konsekwencje. Jeli bl jest dwigni waciwego wykorzystania popdw i instynktw oraz zwizanych z nimi strategii decyzyjnych, to zmianom w percepcji blu powinno towarzyszy upoledzenie zachowa. I w tym zdaje si lee sedno sprawy. Jednostki, ktre narodziy si z dziwn przypadoci, okrelan jako wrodzony brak odczuwania blu, nie nabywaj normalnych strategii zachowa. Wielu takich ludzi wydaje si wiecznie wesoymi i zadowolonymi, cho ich choroba prowadzi do zniszczenia staww (nieczuli na bl wyginaj koczyny znacznie poza dopuszczalne mechanicznie granice), cikich poparze czy ran citych (nie cofaj odruchowo rki przed gorcem lub 6 ostrzem rozcinajcym im skr) . Poniewa nadal zdolni s do odczuwania przyjemnoci i mog ulega wpywom uczu pozytywnych, tym bardziej interesujce jest to, e ich zachowania
293

pozostaj uomne. Lecz jeszcze bardziej intrygujca jest hiopoteza, e w mechanizm dwigni" moe peni rol nie tylko w rozwoju, lecz i wykorzystaniu nabytych strategii decyzyjnych. Pacjenci z uszkodzeniami patw czoowych wykazuj dziwacznie odmienione reakcje na bl. Ich lokalizowanie wyobraenie blu pozostaje nienaruszone, lecz poniewa brak u nich towarzyszcych bodcom blowym reakcji emocjonalnych, to powstajce uczucia nie s normalne. Warto rozway jeszcze podobn dysocjacj obserwowan u pacjentw, u ktrych dokonano chirurgicznie uszkodze mzgu w celu leczenia chronicznego blu. Pewne stany chorobowe wi si z czstym i silnym blem. Przykadem moe by tutaj nerwobl nerwu trjdzielnego, znany rwnie jako tic douloureux. Termin nerwobl" (neuralgia) oznacza, i rdem blu jest sam nerw. Zakoczenia nerwu trjdzielnego le w tkance twarzy i z niej przenosi on sygnay do mzgu. Nerwobl nerwu trjdzielnego dotyka zwyke pewnej czci jednej strony twarzy. Niespodziewane dotknicie skry, a nawet jej delikatne municie wywoa moe nagy, rozdzierajcy bl. Ludzie cierpicy na t dolegliwo uskaraj si na uczucie wbijajcych si w skr i koci noy lub szpilek. Cae ich ycie moe si skoncentrowa wok blu. Gdy bl pojawia si, nie mog myle o niczym innym; a pojawia si on czsto. Ich ciaa kul si w ciasnej, obronnej ptli. Stan pacjentw, ktrych nerwoble odporne s na dziaanie dostpnych lekw, okrela si jako nieuleczalny lub oporny na leczenie. W takich przypadkach z pomoc przyj moe neurochirurgia oferujca moliwo ulenia cierpieniom poprzez zabieg operacyjny. Jeden z dawniejszych sposobw leczenia polega na wykonaniu leukotomii przedczoowej (opisanej w rozdziale 4). Zmiany, ktre zachodziy po takim zabiegu, wyranie unaoczniaj rnic pomidzy blem samym w sobie, czyli percepcj pewnej klasy sygnaw sensorycznych, oraz cierpieniem, czyli uczuciem, ktre powstaje w wyniku percepcji reakcji emocjonalnej na percepcj bodcw blowych. Zapoznajmy si z poniszym epizodem, ktrego sam byem wiadkiem. Wydarzenie to miao miejsce, gdy praktykowaem z Almeid Lim, neurochirurgiem, ktry pomg Egasowi
294

Monizowi stworzy metod angiografii oraz leukotomii przedczoowej i sam przeprowadzi pierwsz tego rodzaju operacj. Lima, ktry by nie tylko wprawnym chirurgiem, lecz i czowiekiem penym wspczucia, wykorzystywa zmodyfikowan leukotomi w leczeniu opornego na farmaceutyki blu i przekonany by, e operacja taka jest w beznadziejnych przypadkach usprawiedliwiona. Pragn pokaza mi dzieje tego rodzaju przypadku od samego pocztku. Dokadnie pamitam widok tamtego pacjenta siedzcego na ku i czekajcego na operacj. By skurczony w gbokim cierpieniu, prawie nieruchomy ze strachu, e drgnicie moe wywoa dalszy bl. Dwa dni po operacji w czasie obchodu z Lim spotkalimy go znowu. Teraz by jednak inn osob. Wyglda na normalnie zrelaksowanego czowieka i z zadowoleniem oddawa si grze w karty. Lima zapyta go o ble. Czowiek w podnis wzrok i rzek radonie: Och, ble pozostay bez zmian, ale teraz czuj si dobrze, dzikuj". Wyranie wida, e skutek operacji polega na zmniejszeniu emocjonalnej reakcji bdcej czci tego, co nazywamy blem. Cierpienia pacjenta skoczyy si. Wyraz jego twarzy, gos i ruchy byy takie jak te, ktre powizane s z przyjemnymi stanami ciaa, nie za z blem. Operacja nie zmienia jednak prawie nic w obrazie lokalnej zmiany stanu ciaa dostarczanego przez nerw trjdzielny i dlatego pacjent twierdzi, e ble trwaj nadal. Mzg, cho nie potrafi ju zrodzi poczucia cierpienia, nadal tworzy obrazy blu", tj. normalnie przetwarza soma7 tosensoryczn map pejzau blu" . Przykad ten, prcz tego, co mwi nam na temat mechanizmw blu, ujawnia separacj pomidzy obrazem obiektu (stanu tkanki biologicznej, ktry odpowiada obrazowi blu) oraz obrazem stanu ciaa, w zestawieniu z ktrym dokonuje si kwalifikujca ocena tego pierwszego. Uwaam, e jednym z gwnych celw neurobiologii i caej medycyny powinno by szukanie metod ulenia cierpieniom takim, jak opisane powyej. Nie mniej wanym celem bada biomedycznych powinno pozostawa przynoszenie ulgi w chorobach psychicznych. Lecz jak radzi sobie z cierpieniem, ktre wynika z osobistych i spoecznych konfliktw lecych poza zasigiem medycyny? Wspczesnym trendem jest pomijanie
295

tego faktu i prba wykorzystania podejcia medycznego do leczenia wszelkich dolegliwoci. Proponujcy takie stanowisko maj w rku pocigajcy argument. Jeli na przykad wzrost poziomu serotoniny nie tylko leczy depresj, lecz rwnie redukuje agresj, niemiao i daje czowiekowi wiksze poczucie pewnoci, dlaczego z tego nie korzysta? Czy kto, prcz moe najbardziej ponurej purytaskiej kreatury, odmwiby drugiemu czowiekowi korzyci, jakie mona czerpa z tych cudownych lekw? Problem polega na tym, e wybr nie jest wcale taki oczywisty i to z wielu przyczyn. Po pierwsze, nieznane s skutki biologiczne przeduonego podawania takich lekw. Po drugie, spoeczne konsekwencje masowego przyjmowania tego rodzaju specyfikw pozostaj trudne do przewidzenia. Po trzecie - i to chyba jest najwaniejsze - j e l i takie rozwizanie cierpie w wymiarze jednostkowym i spoecznym powoduje ominicie indywidualnych i spoecznych konfliktw, to nie moe ono funkcjonowa na dusz met. Moe leczy symptomy, lecz nie leczy samych korzeni choroby. Niewiele powiedziaem na temat przyjemnoci. Bl i przyjemno nie s bliniakami ani te swymi lustrzanymi odbiciami, przynajmniej jeli rozwaa ich role w walce o przetrwanie. Zazwyczaj dzieje si tak, e to sygnay zwizane z blem sprawiaj, i usuwamy si przed niebezpieczestwem, zarwno tym, ktre grozi nam w danej chwili, jak i tym, ktre moe si pojawi w przewidywalnej przyszoci. Trudno sobie wyobrazi, by jednostki i spoecznoci, kierowane w rwnym lub wikszym stopniu szukaniem przyjemnoci ni ucieczk przed blem, mogy w ogle przetrwa. Niektre zjawiska spoeczne, ktre obserwujemy w coraz bardziej hedonistycznej kulturze, potwierdzaj t tez. Dalszego wsparcia dostarczaj jej prace moje i moich kolegw na temat neuronowych korelatw rnego rodzaju emocji. Zdaje si, e istnieje znacznie wicej zrnicowanych emocji negatywnych ni pozytywnych, i oczywiste jest, e przetwarzaniem emocji negatywnych, i pozytywnych zajmuj si inne systemy mzgowe. By moe podobne przemylenia snu Tostoj, piszc na pocztku Anny Kareniny. Wszystkie szczliwe rodziny podobne s do siebie kropka w kropk; kada za rodzina nieszczliwa jest nieszczliwa na swj wasny sposb".
296

Przypisy
WSTP
1 Usiowaem uczyni terminy umys", racjonalno" i podejmowanie decyzji" moliwie jednoznacznymi, lecz musz ostrzec, i - jak zauwayem to na pocztku rozdziau 8 - ich znaczenia czsto s problematyczne. Nie jest to jedynie problem mj czy czytelnika. Wspczesny sownik filozofii tak oto okrela rozum": W jzyku angielskim rozum od dawna mia i nadal ma wiele rnych znacze i sposobw uycia, powizanych ze sob w skomplikowany i czsto niejasny sposb(...)" (Encyclopedia of Philosophy. P. Edwards (red.). Macmillan, New York 1967). Tak czy inaczej, czytelnik uzna zapewne moje uycie powyszych terminw za zupenie konwencjonalne. Z reguy jako umys" rozumiem zdolno do mylenia i wycigania logicznych, uporzdkowanych wnioskw; racjonalno" jest dla mnie cech myli i zachowa, ktra wywodzi si z adaptywnego umysu w kontekcie osobistym i spoecznym. Terminw rozumowanie" i podejmowanie decyzji" nie uywam wymiennie, gdy nie wszystkie procesy rozumowania kocz si podjciem decyzji. Jak czytelnik zauway, nie uywam wymiennie rwnie terminw emocje" i uczucia". W istocie, emocj nazywam zbir zmian pojawiajcych si zarwno w ciele, jak i w mzgu, zazwyczaj wywoanych przez okrelon tre umysow. Uczucie to percepcja tych zmian. Rozrnienie to omawiam w rozdziale 7. 2 C. Darwin, The Descent of Man. Murray, London 1871. Wydanie polskie: O pochodzeniu czowieka. Biblioteka Dzie Naukowych, Warszawa 1938. 3 N. Chomsky, Modular Approaches to the Study of the Mind. San Diego State University Press, San Diego 1984. 4 O. Flanagan, The Science of the Mind. MIT Press/Bradford Books, Cambridge, MA 1991.

297

ROZDZIA 1
1 J. M. Harlow. Recovery from the passage of an iron bar through the head Publications of the Massachusetts Medical Society", 1868, 2, s. 327-347 i Passage of an iron rod through the head. Boston Medical and Surgical Journal", 1848-49, 39, s. 389. 2 Zob. przypis 1. 3 E. Williams, za H. J. Bigelow, Dr. Harlow's case of recovery from the passage of an iron bar through the head. American Journal of Medical Sciences", 1850, 19, s. 13-22. * Zob. przypis 3 (Bigelow). > Zob. przypis 1 (1868). 6 N. West, The Day of the Locust. (Rozdzia 1) 1939. 7 Przykadem takiego podejcia jest praca E. Dupuy, Examen de quelques points de la physiologie de cerveau. Delahaye, Paris 1873. s D. Ferrier, The Goulstonian Lectures on the localisation of cerebral disease. British Medical Journal", 1878, 1, s. 399-447. 9 Wyjtkowo sprawiedliwie ocenia zasugi Galla J. Marshall, The new organology. The Behavioral and Brain Sciences", 1980, 3, s. 23-25. 10 M. B. MacMillan, A wonderful journey through skull and brain. Brain and Cognition", 1986, 5, s. 67-107. 11 N. Sizer, Forty Years in Phrenology; Embracing Recollections of History, Anecdote and Experience. Fowler and Wells, New York 1882. 12 Zob. przypis 1 (1868).

' . Kandel, J. Schwartz, T. Jessel, Principles of Neuroscience. Elsevier, Amsterdam 1991. P. S. Churchland, T. J. Sejnowski, The Computational Brain: Models and Methods on the Frontiers of Computational Neuroscience. MIT Press, Bradford Books, Boston 1992. 5 H. Damasio, T. Grabowski, R. Frank, A. M. Galaburda, A. R. Damasio, fhe return of Phineas Gage: The skull of famous patient yields clues about the brain. Science", 1994, 264, s. 1102-1105.

ROZDZIA 3
Anonimowo wszystkich wymienianych pacjentw, prcz Phineasa Gagea, zachowana zostaa poprzez zakodowanie inicjaw, zmian nazwisk oraz pominicie detali biografii, ktre mogyby umoliwi zidentyfikowanie tych osb. 2 Wiele z testw neuropsychologicznych, o ktrych wspominam w tej czci, opisanych jest w M. Leak, Neuropsychological Assessment. Oxford University Press, New York 1983 oraz A. L. Benton, Contributions to Neuropsychological Assessment. Oxford University Press, New York 1983. s B. Milner, Some effects of frontal lobectomy in man, w: J. M. Warren, K. Akert (red.), The Frontal Granular Cortex and Behavior. McGraw-Hill, New York 1964. 4 T Shallice, M. E. Evans, The involvement of the frontal lobes in cognitive estimation. Cortex" 1978, 14, s. 294-303. 5 S. R. Hathaway, J. C. McKinley, The Minnesota Multiphasic Personality Inventory Manual (wydanie poprawione). Psychological Corporation, New York 1951. 6 L. Kohlberg, The Measurement of Moral Judgement. Cambridge University Press, Cambridge, Massachusetts 1987. 7 J. L. Saver, A. R. Damasio, Preserved access and processing of social knowledge in a patient with acquired sociopathy due to ventromedial frontal damage. Neuropsychologia", 1991, 29, s. 1241-1249.
1

ROZDZIA 2
P. Broca, Sur la faculte du langage articule. Bull. Soc. Anthropol.", Paris, 1865, 6, s. 337-393. C. Wernicke, Der aphasische Symptomencomplex. Cohn und Weigert, Breslau 1874. Szczegy dotyczce afazji Broca i Wernickego znale mona w A. Damasio: The New England Journal of Medicine", 1992, 326, s. 531-539. O wspczesnych pogldach na neuroanatomi jzyka mwi tekst A. Damasio, H. Damasio: Scientific American", 1992, 267, s. 89-95. 3 Oglne wiadomoci z dziedziny neuroanatomii znajdziemy w J. H. Martin, Neuroanatomy Text and Atlas. Elsevier, New York 1989. Do nowoczesnych atlasw ludzkiego mzgu naley H. Damasio, Human Neuroanatomy from Computerized Images. Oxford University Press, New York 1994. O znaczeniu neuroanatomii dla przyszoci neurobiologii pisz: F. Crick, E. Jones, The Backwardness of Human Neuroanatomy. Nature", 1993, 361, s. 109-110. 1 H. Damasio, R. Frank, Three-dimensional in vivo mapping of brain lesions in humans. .Archives of Neurology", 1992, 49, s. 137-143. 298
1

ROZDZIA 4
1 B. J. McNeil, S. G. Pauker, H. C. Sox, A. Tversky, On the elicitation of preferences for alternative therapies. New England Journal of Medicine", 1982, 306, s. 1259-1269. 2 Szczegy na temat strategii bada neuropsychologicznych znajdziemy w H. Damasio, A. R. Damasio, Lesion Analysis in Neuropsychology. Oxford University Press, New York 1989.

299

R. M. Brickner, An interpretation of frontal lobe function based upon the study of a case of partial bilateral frontal lobectomy. Research Publications of the Association for Research in Nervous and Mental Disease". 1934, 13 s. 259-351- R. M. Brickner, The intellectual functions of the frontal foeS' Studv based upon observation of a man after partial bilateral frontal lobectomy. Macmillan, New York 1936. Badania uszkodzenia piatw czoowych ornawia rwnie D. T. Stuss, F. T. Benson, The Frontal Lobes. Raven Press, New York 1986. 4 D. O. Hebb, W. Penfield, Human behavior after extensive bilateral removals from the frontal lobes. Archives of Neurology and Psychiatry", 1940,4^ s. 421-438. 3 S. S. Ackerly, A. L. Benton, Report of a case of bilateral frontal lobe defect. Research Publications of the Association for Research in Nervous and Mental Disease", 1948, 27, s. 479-504. 6 Do nielicznych wzmianek o przypadkach podobnych do opisanego przez Ackerly'ego i Bentona zalicza si rwnie: B. H. Price, K. R. Daffner, R. M. Stowe, M. M. Mesulam, The comportmental learning disabilities of early frontal lobe damage. Brain", 1990, 113, s. 1383-1393. L. M. Grattan, P. J. Eslinger, Long-term psychological consequences of childhood frontal lobe lesion inpatient DT. Brain and Cognition", 1992, 20, s. 185-195. 7 E. Moniz, Tentatives operatoires dans le traitement de certaines psychoses. Masson, Paris 1936. 3 Rozwaania na temat tego i innych agresywnych sposobw leczenia zawiera E. S. Valenstein, Great and Desperate Cures: The Rise and Decline of Psychosurgery and Other Radical Treatment for Mental Illness. Basic Books, New York 1986. a J. Babiski, Contributions l'etude des troubles mentaux dans I'hemiplegie organique cerebrale (anosognosie). Revue Neurologique", 1914, 27, s. 845-847. 10 A. Marcel, Slippage in the unity of consciousness, w: Experimental and theoretical studies of consciousness (Ciba Foundation Symposium 174). Wiley & Sons, New York 1993, s. 168-186. 11 S. W. Anderson, D. Tranel, Awareness of disease states following cerebral infarction, dementia, and head trauma: Standardized assessment. The Clinical Neuropsychologist", 1989, 3, s. 327-339. 12 R. W. Sperry, Cerebral organization and behavior. Science", 1981, 133, s. 1749-1757. J. E. Bogen, G. M. Bogen, The other side of the brain. Ill: The corpus callosum and creativity. Bull. Los Angeles Neurol. Soc", 1969, 34, s. 191-220. E. De Renzi, Disorders of Space Exploration and Cognition. Wiley & Sons, New York 1982. D. Bowers, R. M. Bauer, K. M. Heilman, The nonverbal affect lexicon: Theoretical perspectives from neuropsychological studies of affect perception. Neuropsychologia", 1993, 7, s. 433-444. M. M. Mesulam, A cortical network for directed attention and unilateral neglect. Ann. Neurol.", 1981,10, s. 309-325. E. D. Ross, M. M. Mesulam, Dominant language functions of the right hemisphere. Arch. Neurol.", 36, s. 144-148. B. Woodward, S. Armstrong, The Brethren. Simon & Schuster, New York 1979.

" D. Tranel, B. T. Hyman, Neuropsychological correlates of bilateral amygdala damage. Archives of Neurology", 1990, 47, s. 349-355. F, K. D. Nahm, jl. Damasio, D. Tranel, A. Damasio, Cross-modal associations and the hujnan amygdala. Neuropsychologia", 1993, 31, s. 727-744. R. Adolphs, D. Tranel, A. Damasio, Bilateral Damage to the Human Amygdala Impairs the Recognition of Emotion in Facial Expressions (w druku). 1 L. Weiskrantz, Behavioral changes associated with ablations of the tjjnvgdaloid complex in monkeys. Journal of Comparative and Physiological Psychology", 1956, 49, s. 381-391. J. P. Aggletoni R. E. Passingham, Syndrome produced by lesions of the amygdala in monkeys (Macaca mulatta). Journal of Comparative and Physiological Psychology", 1981, 95, s. 961-977. 16 Na temat bada na szczurach: J. E. LeDoux, Emotion and the amygdala, MI: J. P. Aggleton (red.), The Amygdala: Neurobiological Aspects of Emotion, Mystery, and Mental Dysfunction. Wiley-Liss, New York 1992, s. 339-351. 17 R. J. Morecraft, G. W. Van Hoesen, Frontal granular cortex input to the cingulate (Ma), supplementary flVU, and primary (M.J motor cortices in the rhesus monkey. Journal of Comparative Neurology", 1993, 337, s. 669-689. 18 A. R. Damasio, G. W. Van Hoesen, Emotional disturbances associated with focal lesions of the limbic frontal lobe, w: K. M. Heilman, P. Satz (red.), Neuropsychology of Human Emotion. The Guilford Press, New York 1983. M. I. Posner, S. E. Petersen, The attention system of the human brain. Annual Review of Neuroscience", 1990, 13, s. 25-42, 19 F. Crick, The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search for the Soul. Charles Scribner's Sons, New York 1994. 20 J. F. Fulton, C. F. Jacobsen, The functions of the frontal lobes.Acomaparative study in monkeys, chimpanzees and man. Advances in Modern Biology" (Moskwa), 1935, 4, s. 113-123. J. F. Fulton, Frontal Lobotomy and Affective Behavior. Norton and Company, New York 1991. 21 C. F. Jacobsen, Functions of the frontal association area in primates. .Archives of Neurology and Psychiatry", 1935, 33, s. 558-569. n R. E. M.yers,Neurology of social behavior and affect in primates: A study of prefrontal and anterior temporal cortex, w: K J. Zuelch, O. Creutzfeldt, G. C, Galbraith (red.), Cerebral Localization. Springer Verlag, New York 1975, s. 161-170. E. A. Franzen, R. E. Myers, Neural control of social behavior: Prefrontal and anterior temporal cortex. Neuropsychologia", 1973, 11, s. 141-57. 23 S. J. Suomi, Genetic and maternal contributions to individual differences in rhesus monkey biobehavioral development, w: Perinatal Development: A Psychobiological Perspective. Academic Press, Inc., New York 1987, s. 397-419. 24 Neurofizjologiczne uzasadnienie tej tezy znale mona w L. Brothers, Neurophysiology of social interactions, w: M. Gazzaniga (red.), The Cognitive Neurosciences (w druku). 25 P. Goldman-Rakic, Circuitry of primate prefrontal cortex and regulation of behavior by representational memory, w: F. Plum, V. Mountcastle (red.), Handbook of Physiology: The Nervous System. Tom 5. American Physiological Society, Bethesda, MD 1987, s. 373-417. J. M. Fuster, The Prefrontal 301

300

Cortex: Anatomy, Physiology, and Neuropsychology of the Frontal Lobe (wydanie 2). Raven Press, New York 1989. M. J. Raleigh, G. L. Brammer, Individual differences in serotonin-2 re. ceptors and social behavior in monkeys. Society for Neuroscience Abstracts", 1993, 19, s. 592,
26

ROZDZIA 5 I
E. G. Jones, T. P. S. Powell, An anatomical study of converging sensory pathways within the cerebral cortex of the monkey. Brain", 1970, 93, s. 793-820. Prace neuroanatomw (D. Pandya, K. Rockland, G. W. Van Hoesen, P. Goldman-Rakic i D. Van Essen) wielokrotnie potwierdzay przedstawion zasad dziaania tych pocze i wyjaniay jej szczegy. 2 D. Dennett, Consciousness Explained. Little, Brown, Boston 1991. 3 A. R. Damasio, The brain binds entities and events by multiregional activation from convergence zones. Neural Computation", 1989,1, s. 123132. A. R. Damasio, Time-locked multiregional retroactivation: A systems level proposal for the neural substrates of recall and recognition. Cognition", 1989, 33, s. 25-62. A. R. Damasio, H. Damasio, Cortical systems underlying knowledge retrieval: Evidence from human lesion studies, w: Exploring Brain Functions: Models in Neuroscience. Wiley & Sons, New York 1993, s. 233-248. A. R. Damasio, H. Damasio, Cortical systems for retrieval of concrete knowledge: The convergence zone framework, w: C. Koch (red.), Large-Scale Neuronal Theories of the Brain. MIT Press, Cambridge, MA, 1994. 4 M.in. zob.: C. von der Malsburg, Synaptic plasticity as basis of brain organization, w: P.-P. Changeux, M. Konishi (red.), The Neural and Molecular Bases of Learning (Dahlem Workshop Report 38). Wiley.Chichester, England 1987, s. 411-431. G. Edelman, Neural Darwinism: The Theory of Neuronal Group Selection. Basic Books, New York 1987. R. Llinas, Coherent 40-Hz oscillation characterizes dream state in humans. Proceedings of the National Academy of Sciences", 1993,90, s. 2078-2081. F. H. Crick, C. Koch, Towards a neurobiological theory of consciousness. Seminars in the Neurosciences", 1990, 2, s. 263-275. W. Singer, A, Artola, A. K. Engel, P. Koenig, A. K Kreiter, S. Lowel, T. B. Schulen, Neuronal representations and temporal codes, w: T. A. Poggio, D. A. Glaser (red.), Exploring Brain Functions: Models in Neuroscience. Wiley, Chichester, England, 1993, s. 179-194. R. Eckhorn, R. Bauer, W. Jordan, M. Brosch, W. Kruse, M. Munk, H. J. Reitboeck, Coherent oscillations: A mechanism for feature linking in the visual cortex. Biologica Cybernetica", 1988, 60, s. 121-130. S. Zeki, A Vision of the Brain. Blackwell Scientific, London 1993. S. Bressler, R. Coppola, R. Nakamura, .Episodic multiregional cortical coherence at multiple frequencies during visual task performance. Nature", 1993, 366, s. 153-156. 5 Zob. omwienie w rozdziale 4 niniejszej ksiki oraz: M. I. Posner, S. E. Petersen, The attention system of the human brain. Annual Review of
1

\*euroscience". 1990, 13, s. 25-42. P. S. Goldman-Rakic, Circuitry of primate prefrontal cortex and regulation of behavior by representational memory, : F. Plum, V. Mountcastle (red), Handbook of Physiology: The Nervous Sysw >em. Tom 5. American Physiological Society, Bethesda, MD, 1987, s. 373-417. J. M. Fuster, The Prefrontal Cortex: Anatomy, Physiology, and Neuropsychology of the Frontal Lobe (wydanie 2). Raven Press, New York 1989. s Na temat neuroanatomicznych, neurofizjologicznych i psychofizjologicznych bada zmysu wzroku przeczyta mona w nastpujcych pozycjach: J. Allman, F. Miezin, E. McGuiness, Stimulus specific responses from beyond the classical receptive field: Neuropsychological mechanisms for local-global comparisons in visual neurons. Annual Review of Neuroscience", 1985, 8, . 407^-30. W. Singer, C. Gray, A. Engel, P. Koenig, A. Artola, S. Brocher, s Formation of cortical cell assemblies. Symposia in Quantitative Biology", 1990, 55, s. 939-952. G. Tononi, O. Sporns, G. Edelman, Reentry and the problem of integrating multiple cortical areas: Simulation of dynamic integration in the visual system. Cerebral Cortex", 1992, 2, s. 310-335. S. Zeki, The visual image in mind and brain. Scientific American", 1992, 267, s. 68-76. Na temat bada somatosensorycznych oraz zmysu suchu: R. Adolphs, Bilateral inhibizion generates neuronal responses tuned to interaurai level differences in the auditory brainstem of the barn owl. The Journal of Neuroscience", 1993, 13, s. 3647-3668. M. Konishi, T. Takahashi, H. Wagner, W. E. Sullivan, C. E. Carr, Neurophysiological and anatomical substrates of sound localization in the owl, w: G. Edelman, W. GaD, W. Cowan (red.), Auditory Function. Wiley & Sons, New York 1988, s. 721-746. M. M. Merzenich, J. H. Kaas, Principles of organization of sensory-perceptual systems in mammals, w: J. M. Sprague, A. N. Epstein (red.), Progress in Psychobiology and Physiological Psychology. Academic Press, Inc., New York 1980, s. 1-42. Na temat plastycznoci kory: C. D. Gilbert, J. A. Hirsch, T. N. Wiesel, Lateral interactions in visual cortex, w: Symposia on Quantitative Biology. Tom 55. Laboratory Press, Cold Spring Harbor, NY. 1990, s.663-677. M. M. Merzenich, J. H. Kaas, J. Wall, R. J. Nelson, M. Sur, D. Felleman, Topographic reorganization of somatosensory cortical areas 3B and 1 in adult monkeys following restructured deafferentation. Neuroscience", 1983,8, s. 33-55. V. S. Ramachandran, Behavioral and magnetoencephalographic correlates of plasticity in the adult human brain. Proceedings of the National Academy of Science", 1993, 90, s. 10413-10420. 7 F. C. Bartlett, Remembering: A Study in Experimental and Social Psychology. Cambridge University Press, Cambridge, England 1964. 8 S. Kosslyn, N. M. Alpert, W. L. Thompson, V. Maljkovic, S. B. Weise, C. F. Chabris, S. E. Hamilton, S. L. Rauch, F. S. Buonanno, Visual mental imagery activates topographically organized visual cortex: PET investigations. .Journal of Cognitive Neuroscience", 1993, 5, s. 263-287. H. Damasio, T. J. Grabowski, A. Damasio, D. Tranel, L. Boles-Ponto, G. L. Watkins, R. D. Hichwa, Visual recall with eyes closed and covered activates early visual cortices. Society for Neurosciences Abstracts", 1993,19, s. 1603. 9 Zaczynamy obecnie rozumie zasady aktywowania (odpalania") wstecznego. Zob.: G. W. Van Hoesen, The parahippocampal gyrus: New observations

302

303

NMDA receptor in developing visual pathways. Annual Review of Neuroregarding its cortical connections in the monkey. Trends in Neurosciences" science", 1990, 13. s. 129-154. C. Shatz, The developing brain. Scientific 19S2, 345-350. M. S. Livingstone, D. H. Hubel, Anatomy a?id physiology Gf American", 1992, 267, s. 61-67. a color svstem in the primate visual cortex. The Journal of Neurosciences" 17 To tych zagadnie omawiaj: R. C. Lewontin, Biology as Ideology. Harper 1984. 4, s. 309-356. D. H. Hubel, M. S. Livingstone, Segregation of for7n' Perennial, New York 1992. S. A. Kauffman. The Origins of Order. Self-Organizacolor, and stereopsis in primate area 18. The Journal of Neurosciences" tion and Selection in Evolution. Oxford University Press, New York 1993. 1987, 7, s- 3378-3415. M. S. Livingstone, D. H. Hubel, Connections between 13 Podoe nagych i gbokich zmian w obwodach neuronowych, ktre zdalaver 4B of area 17 and thick cytochrome oxidase stripes of area 18 in the j si tutaj pojawia, obejmuje liczne synapsy, o ktrych ju wczeniej wsposquirrel monkey. The Journal of Neurosciences", 19S7, 7, s. 3371-3377. minaem, oraz rnorakie neurotransmitery i receptory wystpujce na kaK. 5. Rockland, A. Virga, Terminal arbors of individual feedback" axons dej z nich. Charakterystyka tego elastycznego procesu wykracza poza zamieprojecting from area V( to V, in the macaque monkey: A study using imrnurzenia niniejszej ksiki, lecz podane tutaj informacje zgodne s z koncepcj, nohistochemistry of anterogradely transported Phaseolus vulgaris leucoag. i pojawia si on przy wyborze obwodw na poziomie synaptycznym. Zastosoglutinin. Journal of Comparative Neurology", 1989, 285, s. 54-72. D. J. Fel. wanie pojcia wyboru w odniesieniu do ukadu nerwowego zasugerowali jako leman, D. C. Van Essen, Bistribut hierarchical processing in the primate pierwsi Niels Jerne i J. Z. Young, a wykorzysta je Jean Pierre Changeux. cerebral cortex. Cerebral Cortex", 1991, 1, s. 1-47. 10 Koncepcj t mistrzowsko opracowa Gerald Edelman, budujc wok niej R. B. H. Tootell, E. Switkes, M. S. Silverman, S. L. Hamilton,Functional szerok teori umysu i mzgu. anatomy of macaque striate cortex. II. Retinotopic organization. The Journal of Neurosciences", 1988, 8, s. 1531-1568. 11 Zob. przypis 3 powyej (M. M. Merzenich). 12 Nie jestem w stanie powici naleytej iloci miejsca literaturze naukoROZDZIA 6 wej dotyczcej bada nad uczeniem si i elastycznoci. Czytelnika odsyana do wybranych rozdziaw dwch ksiek: E. Kandel, J. Schwartz, T. Jessel, 1 Principles of Neuroscience. Elsevier, Amsterdam 1991. R S. Churchland, C. B. Pert, M. R. Ruff, R. J. Weber, M. Herkenham, Neuropeptides and T. J. Sejnowski, The Computational Brain: Models and Methods on the Frontheir receptors: A psychosomatic network. The Journal of Immunology", 1985, tiers of Computational Neuroscience. MIT Press/Bradford Books, Cambridge, 135, s. 820s-826s. F. Bloom, Neuropeptides and other mediators in the cenMA 1992. tral nervous system. The Journal of Immunology", 1985, 135, s. 743s-745s. 13 J. Roth, D. LeRoith, E. S. Collier, N. R. Weaver, A. Watkinson, C. F. Cleland, Waga, jak zaczto ostatnio przywizywa do obrazw, to jeden z objaS. M. Glick, Evolutionary origins of neuropeptides, hormones, and receptors; ww rewolucji poznawczej, ktra przysza po dugiej nocy behawioryzmu, 'l Possible applications to immunology. The Journal of Immunology", 1985, rozpatrujcego wszystko w kategoriach bodcw i reakcji. Zawdziczamy j 135, s. 816s-819s. B. S. McEwen.iVorc-geTiomic and genomic effects of steroids w duej mierze pracom Rogera Sheparda i Stephena Kosslyna. Zob.: R. N. Sheon neural activity. Trends in Pharmacological Sciences", 1991, 12(4), s. 141pard, L. A. Cooper, Mental Images and Their Transformations. MIT Press, -157. A. Herzog, Temporal lobe epilepsy: An extrahypothalamic pathogenesis Cambridge, MA 1982. S. M. Kosslyn, Image and Mind. Harvard University for polycystic ovarian syndrome? Neurology", 1984, 34, s. 1389-1393. Press, Cambridge, MA 1980. Ujcie tej problematyki w perspektywie histo2 J. Hosoi, G. F. Murphy, C. L. Egan, Regulation of Langerhans cell funcrycznej znajdziemy w: H. Gardner, The Mind's New Science. Basic Books, tion by nerves containing calcitonin gene-related peptide. Nature", 1993 363, New York 1985. 14 s. 159-163. B. Mandelbrot, osobisty komunikat. 3 ls J. R. Calabrese, MA. Hing, P. Gold, Alterations in immunocompetence A. Einstein, za J. Hadamard, The Psychology of Invention in the Matheduring stress, bereavement and depression: Focus on neuroendocrine regulamatical Field. Princeton University Press, Princeton, NJ. 1945. ie tion. American Journal of Psychiatry" 1987, 144, s. 1123-1134. Oto gwne pozycje dotyczce tego zagadnienia: D. H. Hubel, T. N. Wie' E. Marder (red.), Neuromodulation in circuits underlying behavior. Sesel, Binocular interaction in striate cortex of kittens reared with artificial minars in the Neurosciences", 1989, 1, s! 3-4. C. B. Saper, Diffuse cortical squint. Journal of Neurophysiology", 1965, 28, s. 1041-1059. D. Hubel, projection systems: anatomical organization and role in cortical function, T. N. Wiesel, S. LeVay, Plasticity of ocular dominance columns in monkey w: V. B. Mountcastle (red.), Handbook of Physiology. American Physiological striate cortex. Philosophical Transactions of the Research Society of London, Society, Bethesda, MD 1987. seria B", 1977, 278, s. 377-409. L. C. Katz, M. Constantine-Paton, Relation5 C. S. Carter, Oxytocin and sexual behavior. Neurosciences Biobehavioship between segregated afferents and postsynaptic neurons in the optic tecral Review", 1992, 16, s. 131. T. R. Insel, Oxytocin, a neuropeptide for affiliatum of three-eyed frogs. The Journal of Neuroscience", 1988, 8, s. 3160-3180, tion: Evidence from behavioral, receptor autoradiographic, and comparative G. Edelman, Topobiology. Basic Books, New York 1988. M. Constantine-Pastudies. Psychoneuroendocrinology", 1992, 17, s. 3. ton, H. T. Cline, E. Dbski, Patterned activity, synaptic convergence, and the 304 305

R. Descartes, The Passions of the Soul, w: J. Cottijngham, R. Stoothoff, D. Murdoch (red.), The Philosophical Writings of Descartes. Vol. 1. Cambridge University Press (1985). Cambridge, England 1647, s. 169-210. Wydanie polskie: Namitnoci duszy. PWN, Warszawa 1986. 7 S. Freud, Civilization and Its Discontents. University of Chicago Press Chicago 1930. Wydanie polskie: Kultura jako rdo cierpie. Wydawnictwo KR, Warszawa 1982.

ROZDZIA 7 I
1 J. M. Allman, T. McLaughlin, A. Hakeem, Brain weight and life-span in primate species. Proceedings of the National Academy of Science'', 1993, 90, s. 118-122. 2 -J. M. Allman, T. McLanghlin, A. Hakeem, Brain structures and life-span in primate species. Proceedings of the National Academy of Science, 1993, 90, s. 3559-3563. W. James, The Principles of Psychology. Vol. 2. Dover (1950), New York 1890. * Jako wprowadzenie do licznego zbioru publikacji na ten temat proponuj nastpujce pozycje: P. Ekman, Facial expressions of emotion: New findings, new questions. Psychological Science", 1992, 3, s. 3438. R. S. Lazarus, On the primacy of cognition. .American Psychologist", 1984, 39, s. 124-129. G. Handler, Mind and Body: Psychology of Emotion and Stress. W. W. Norton & Co, New York 1984. R. B. Zajonc, On the primacy of affect. .American Psychologist", 1984, 39, s. 117-123. 5 M. H. Bagshaw, D. P. Kimble, K. H. Pribram, The GSR of monkeys during orienting and habituation and after ablation of the amygdala, hippocampus and inferotemporal cortex. Neuropsychologia", 1965, 3, s. 111-119. L. Yfeiskrantz, Behavioral changes associated with ablations ofte amygdaloid complex in monkeys. Journal of Comparative and Physiological Psychology", 1956,49, s. 381-391. J. P. Aggleton, R. E. Passingham, Syndrome produced by lesions of the amygdala in monkeys (Macaca mulatta). Journal of Comparative and Physiological Psychology, 1981,95, s. 961-977. J. E. LeDoux, Emotion and the amygdala, w: J. P. Aggleton (red.), The Amygdala: Neurobiological Aspects of Emotion, Memory, and Mental Dysfunction. Wiley-Liss, New York 1992, s. 339-351. 6 M. Davis, The role of the amygdala in conditioned fear, w: J.P. Aggleton (red.), The Amygdala: Neurobiological Aspects of Emotion, Memory, and Mental Dysfunction. Wiley-Liss, New York 1992, s. 255-305. S. Zola-Morgan, L. R. Squire, P. Alvarez-Royo, R. P. Clower, Independence of memory functions and emotional behavior: Separate contributions of the hippocampal formation and the amygdala. Hippocampus", 1991, 1, s. 207-220. 7 P. Gloor, A. Olivier, L. F. Quesney, The role of the amygdala in the expression of psychic phenomena in temporal lobe seizures, w: Y. Ben-Air (red.), The Amygdaloid Complex (INSERM Symposium 20). Elsevier North-Holland,

Amsterdam 1981, s. 489-498. W. Penfield, W. Jasper, Epilepsy and the Functional Anatomy of the Human Brain. Little, Brown, Boston 1954, 3 H. Klver, P. C. Bucy, Psychic blindness" and other symptoms following bilateral temporal lobe lobectomy in rhesus monkeys. American Journal of Physiology", 1937, 119, s. 352-353. D. Laplane, J. D. Degos, M. Baulac, F. Gray, Bilateral infarction of the anterior cingulate gyri and of the fornices. Journal of the Neurological Sciences", 1981, 51, s. 289-300, A. R. Damasio, G. W Van Hoesen, Emotional disturbances associated with focal lesions of the limbic frontal lobe, w: K. M. Heilman, P. Satz (red.), Neuropsychology of Human Emotion. The Guilford Press, New York 1983. 10 R. W, Sperry, M. S. Gazzaniga, J. E. Bogen, Interhemispheric relationships: The neocortical commissures; syndromes of their disconnection, w: P. J. Vinken, G. W. Bruyn (red.), Handbook of Clinical Neurology. Vol. 4. North Holland, Amsterdam 1969, s. 273-290. R. Sperry, E. Zaidel, D. Zaidel, Self recognition and social awareness in the deconnected minor hemisphere. Neuropsychologia", 1979,17, s. 153-166. 11 G. Gainotti, Emotional behavior and hemispheric side of the lesion. Cortex", 1972, a, s. 41-55. H. Gardner, H. H. Brownell, V,7. Wapner, D. Michelow, Missing the point: The role of the right hemisphere in the processing of complex linguistic materials, w: E. Pericman (red.), Cognitive Processes and the Right Hemisphere. Academic Press, Inc, New York 1983. K. Heilman, R T. Watson, i D. Bowers, Affective disorders associated with hemispheric disease, w: K. Heilman, P. Satz (red.), Neuropsychology of Human Emotion. The Guilford Press, New York 1983, s. 45-64. J. C. Borod, Interhemispheric and intrahemispheric control of emotion: A focus on unilateral brain damage. Journal of Consulting and Clinical Psychology", 1992, 60, s. 339-348. R. Davidson, Prolegomenon to emotion: Gleanings from Neuropsychology. Cognition and Emotion", 1992, 6, s. 245-268. 12 C. Darwin, The Expression of the Emotions in Man and Animals. Philosophical Library, New York 1872. Wydanie polskie: O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt. Warszawa 1988. 13 G.-B. Duchenne, The Mechanism of Human Facial Expression, or An Electro-Physiological Analysis of the Expression of the Emotions. Tum. R. A. Cuthberton. Cambridge University Press (1990), New York 1862. 14 P. Ekman, Facial expressions of emotion: New findings, new questions. Psychological Science", 1992, 3, s. 34-38. P. Ekman, R. J. Davidson, Voluntary smiling changes regional brain activity. Psychological Science", 1993,4, s. 342-345. P. Ekman, R. W. Levenson, W. V. Friesen, Autonomic nervous system activity distinguishes among emotions. Science", 1983, 221, s. 1208-1210. 15 P. Ekman, R. J. Davidson, Voluntary smiling changes regional brain activity. Psychological Science", 1993, 4, s. 342-345. 16 Podczas gdy to, co nazwaem emocjami pierwotnymi, zdaje si opiera na znacznym komponencie biologicznym, to emocje wtrne konceptualizowane s zwykle jako zalene od uwarunkowa kulturowych (informacje na temat wpywu czynnika kulturowego na kategoryzacj emocji znale mona 307

306

w: James A. Rssel, Culture and Categorization of Emotions. Psychological Bulletin", 1991, 110, s. 426-450. ' 7 O. Sacks, The Man Who Mistook His Wife for a Hat, and Other Clinical Tales. Cz I, rozdzia 3. Harper & Row, New York 1987, s. 43. Wydanie polskie: Mczyzna, ktry pomyli swoj on z kapeluszem. Zysk i S-ka, Pozna 1994. la Wspomnienia Williama Styrona znowu dostarczaj nam wnikliwej ilustracji wielowtkowoci owych operacji. Pewnego wsparcia dla przedstawionego tutaj przeze mnie obrazu szuka mona rwnie w badaniach konceptualnego stylu pisarskiego: N. J. Andreasen, P. S. Powers, Creativity and psy. chosis: An examination of conceptual style. Archives of General Psychiatry", 1974, 32, s. 70-73.

ROZDZIA 8
1 B. Pascal, Pensees 1670. Za rdo posuyo mi nowe wydanie" tego tekstu, opublikowane w Paryu przez Mercure de France (1976). Cytowany na strome 191 fragment pojawia si w sekcji 80: Que chacun examine ses penses, ii les trouvera toutes occupees au passe ou a' l'avenir. Nous ne pensons presque point au present, et si nous y pensons, ce n'est que pour en prendre la lumiere pour disposer de 1'avenir". (Niech kady zbada swoje myli: ujrzymy, i wszystkie zaprzta przeszo i przyszo. Nie mylimy prawie o teraniejszoci; a jeli mylimy, to jeno aby zaczerpn z niej treci do snucia przyszoci".) Fragment tekstu cytowany na stronie 229 pojawia si w sekcji 680: Le coeur a ses raisons, que la raison ne connait point". (Serce ma swoje powody, ktrych nie zna rozum".) Wydanie polskie w przekadzie T. eleskiego: B. Pascal, Myli. PAX, Warszawa 1996. 2 P. N. Johnson-Laird, E. Shafir, The interaction between reasoning and decision-making: an introduction. Cognition", 1993, 49, s. 109. 3 H. Gardner, Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. Basic Books, New York 1983. 4 A. Tversky, D. Kahneman, Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive Psychology", 1973, 2, s. 207-232. 5 S. Sutherland./rraiionaZiiy: The Enemy Within. Constable, London 1992. 6 L. Cosmides, The logic of social exchange: Has natural selection shaped how humans reason? Studies with the Wason selection task. Cognition", 1989, 33, s. 187-276. J. H. Barkw, L. Cosmides, J. Tooby (red.), The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture. Oxford University Press (1992), New York 1992. L. Brothers, rozdz. 4, przypis 24, oraz Suomi, rozdz. 4, przypis 23. 7 Na temat anatomii okolicy czoowej: F. Sanides, The cytomyeloarchitecture of the human frontal lobe and its relation to phylogenetic differentiation of the cerebral cortex. Journal fr Hirnforschung", 1964, 6, s. 269-282. P. Gold-

man-Rakic, Circuitry of primate prefrontal cortex and regulation of behavior by representational memory, w: F. Plum, V. Mountcastle (red), Handbook of Physiology: The Nervous System. Tom 5. American Physiological Society, Bethesda, MD 1987, s. 373-401. D. Pandya, E. H. Yeterian, Prefrontal cortex in relation to other cortical areas in rhesus monkey: architecture and connections, w: H. B. M. Uylings (red.), The Prefrontal Cortex: Its Structure, Function and Pathology. Elsevier. Amsterdam 1990, s. 63-94. H. Barbas, D. N. Pandya, Architecture and intrinsic connections of the prefrontal cortex in the rhesus monkey. The Journal of Comparative Neurology", 1989, 286, s. 353-375. ' M. Petrides, B. Milner, Deficits on subject-ordered tasks after frontal and temporal lobe lesions in man. Neuropsychologia", 1982, 20, s. 249-262. J. M. Fuster, The Prefrontal Cortex: Anatomy, Physiology, and Neuropsychology of the Frontal Lobe (wydanie 2). Raven Press, New York 1989. P. Goldman-Rakic, Working memory and the mind. Scientific American", 1992, 267, s. 110-117. 9 R. J. Morecraft, G. W. Van Hoesen, Frontal granular cortex input to the cingulate (MJ, supplementary (MJ, and primary (MJ motor cortices in the rhesus monkey. Journal of Comparative Neurology", 1993, 337, s. 669-689. 10 L. A. Real, Animal choice behavior and the evolution of cognitive architecture. Science", 1991, 253, s. 980-986. 11 P. R. Montague, P. Dayan, T. J. Sejnowski, Foraging in an uncertain world using predictive hebbian learning. Society for Neuroscience", 1993, 19, s. 1609. 12 H. Poincare, Le raisonnement mathematique, w: Science et methode. Tum. G. B. Halsted, w: B. Chiselin, The Creative Process. Mentor Books/ UCLA (1955), Los Angeles 1908. 13 L. Szilard, za W. Lanouette, Genius in the Shadows. Charles Scribner's Sons, New York 1992. " J. Salk, The Anatomy of Reality. Praeger, New York 1985. 15 T. Shallice, P. W. Burgess, Supervisory control of action and thought selection, w: Attention: Selection, Awareness, and Control. A Tribute to Donald Broadbent. A. Baddeley, L. Weiskrantz (red.). Clarendon Press, Oxford 1993, s. 171-187. 16 Zob. przypis 4, powyej. 17 Zob. przypis 5, powyej. 18 G. Harrer, H. Harrer, Music, emotion and autonomic function, w: M. Critchley, R. A. Henson (redj, Music and the Brain. William Heinemann Medical, London 1977, s. 202-215. 19 S. Dehaene, J.-P. Changeux, The Wisconsin Card Sorting Test: Theoretical analysis and modeling in a neuronal network. Cerebral Cortex", 1991,1, s. 62-79. 20 Zob. Posner, Petersen, rozdz. 4, przypis 18. 21 Zob. Goldman-Rakic, Working Memory and the Mind, rozdz. 8, przypis 8. 22 K. S. Lashley, The problem of serial order in behavior, w: L. A Jeffress (red), Cerebral Mechanisms in Behavior. Wiley and Sons, New York 1951. 309

308

C. D. Salzman, W. T. Newsorne, Neural mechanisms for forming a per. ceptual decision, Science", 1994, 264, s. 231-237. 24 B. Pascal. Myli. a J. St. B. T. Evans, D. E. Over, K. I. Manktelow, Reasoning, decisionmaking and rationality. Cognition", 1993, 49, s. 165-187, R. De Sousa, The Rationality of Emotion. MIT Press, Cambridge, MA 1991. P. N. JohnsonLaird, K. Oatley, Basic emotions, rationality, and folk theory. Cognition and Emotion", 1992, 6, s. 201-223.

53

ROZDZIA 9
A. R. Damasio, D. Tranel i H. Damasio, Somatic markers and the guidance of behavior: Theory and preliminary testing, w: H. S. Levin, H. M. Eisenberg, A. L. Benton (redj, Frontal Lobe Function and Dysfunction. Oxford University Press, New York 1991, s. 217-229. Warto zauway, e osoby zdiagnozowane jako cierpice na psychopati rozwojow i majce przeszo kryminaln zachowyway si podobnie. Zob.: R. D. Hare, M. J. Quinn, Psychopathy and autonomie conditioning. Journal of Abnormal Psychology", 1971, 77, s. 223-235. 2 A. Bechara, A. R. Damasio, H. Damasio, S. Anderson, Insensitivity to future consequences following damage to human prefrontal cortex. Cognition", 1994, 50, s. 7-12 3 C. M. Steele, R. A. Josephs, Alcohol myopia. American Psychologist", 1990, 45, s. 921-933. 4 A. Bechara, D. Tranel, H. Damasio, A. R. Damasio, Failure to respond autonomically in anticipation of future outcomes following damage to human prefrontal cortex. Society for Neuroscience", 1993, 19, s. 791. Peny tekst ukaza si w 1994 roku.
1

is in the body? Inhibition and the heart. Psychophysiology", 1992, 29, s. 369-383. S. M. Oppenheimer, A. Gelb, J. P. Girvin i V. C. Hachinski, Cardiovascular effects of human insular cortex stimulation. Neurology", 1992, 42, s. 1727-1732. 5 N. Humphrey, A History of the Mind. Simon & Schuster, New York 1992. 6 Zob. przypis 1 oraz: F. Varela, E. Thompson, E. Rosch, The Embodied Mind. MIT Press, Cambridge, MA 1992. G. Edelman, Bright Air, Brilliant Fire. Basic Books, New York 1992. 7 J. Searle, The Rediscovery of the Mind. MIT Press, Cambridge, MA 1992. P. S. Churchland, Neurophilosophy: Toward a Unified Science of the Mind-Brain. Bradford Books/MIT Press, Cambridge, MA 1986. P. M. Churchland, Matter and Consciousness. Bradford Books/MIT Press, Cambridge, MA 1984. F. Crick, The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search for the Soul. Charles Scribner's Sons, New York 1994. D. Dennett, Consciousness Explained. Little, Brown, Boston 1991. G. Edelman, zob. przypis 6. R. Llins, Commentary of dreaming and wakefulness. Neuroscience", 1991, 44, s. 521-535. 3 F. Plum, J. Posner, The Diagnosis of Stupor and Coma. (Contemporary Neurology Series. Wydanie 3). F.A. Davis, Philadelphia 1980. 9 J. Kagan, Unstable Ideas: Temperament, Cognition, and Self. Harvard University Press, Cambridge, MA 1989.

ROZDZIA 11 I
G. S. Stent, The Coming of the Golden Age: A View of the End of Progress. Doubleday, New York 1969. 2 Obszerny opis tego stanu rzeczy znajdziemy w: R. Hughes, The Culture of Complaint. Oxford University Press, New York 1992. 3 R. Descartes, The Philosophical Works of Descartes. Przeoone na jzyk angielski przez Elizabeth S. Haldane i G. R. T. Ross. Vol. 1. Cambridge University Press (1970), New York 1637, s. 101. Wydanie polskie: Rozprawa o metodzie, Polska Akademia Umiejtnoci, Krakw 1950. 4 R. Descartes, Rozprawa..., s. 26. 5 R. Cottingham, A Descartes Dictionary. Blackwell, Oxford 1992, s. 36. Plato, Phaedo. The Collected Dialogues of Plato. E. Hamilton, H. Cairns (red.). Bollingen Series. Pantheon Books, 1971, s. 47-53. Wydanie polskie: Uczta. Eutyfron. Obrona Sokratesa. Kriton. Fedon. PWN, Warszawa 1984. e R. Descartes, Rozprawa..., s. 26.
1

ROZDZIA 10
G. Lakoff, Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal About the Mind. University of Chicago Press, Chicago 1987. M. Johnson, The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason. University of Chicago Press, Chicago 1987. 2 G. W. Hohmann, Some effects of spinal cord lesions on experienced emotional feelings. Psychophysiology", 1966, 3, s. 143-156. 3 H. Putnam, Reason, Truth, and History. Cambridge University Press, Cambridge, England 1981. 4 O trzewnych aspektach reprezentacji somatosensorycznych traktuje praca: M. M. Mesulam, E. J. Mufson, The insula of Reil in man and monkey, w: A. Peters, E. G. Jones (red.), Cerebral Cortex. Vol. 5. Plenum Press, New York 1985, s. 179-226. Zob. te: J. R. Jennings, Is it important that the mind 310
1

311

PRZYPISY DO POSTSCRIPTUM
1 W. Faulkner, 1949 - Mowa wygoszona po odebraniu Nagrody Nobla. Je<*o sowa osadzone byy w kontekcie narastajcego wwczas zagroenia nuklearnego, lecz ich tre jest w istocie ponadczasowa. - P. Eluard, Liberie, w: G. Pompidou (red.), Anthologie de la poesie francaise. Hachette, Paris 1961. 3 Cytowane powyej prace Jonasa Salka oraz Richarda Lewotina, ktre sprowokoway te sowa, nios w sobie optymizm i przenikliwo niezbdn dia penego zrozumienia biologii czowieka. 4 Zob. przypis 2 do rozdziau 11. 5 David Ingvar uy terminu wspomnienia przyszoci" w dokadnie tym samym znaczeniu. Howard Fields.Pam. McGraw-Hill, New York 1987. B. T)avis,Behavioral aspects of complex analgesia, 1994 (w przygotowaniu). 7 Od czasw Limy rozwinito nowe, mniej tumice sposoby operacyjnego leczenia blu. Chocia leukotomia przedczoowa nie bya zabiegiem tak niszczycielskim, jak inne operacje psychochirurgiczne", i cho dawaa pozytywne wyniki w postaci ulenia cierpicym na nieuleczalny farmakologicznie bl, niosa rwnie negatywny skutek: przygaszenie emocji i uczu, ktrego dugoterminowe konsekwencje poznajemy w peni dopiero teraz.

Literatura uzupeniajca
Poniej przedstawiam krtk list ksiek zwizanych z tematami, ktre tutaj omawiaem. Nie jest to, oczywicie, pena bibliografia. Tytuy pogrupowane s zgodnie z ogln tematyk, cho wiele z nich mona by zaliczy do wicej ni jednej kategorii.

ZRODA KLASYCZNE
Ch. Darwin, The Expression of the Emotions in Man and Animals. Philosophical Library, New York 1872. Wydanie polskie: O wyrazie uczu u czowieka i zwierzt. PWN, Warszawa 1988. N. Geschwind, Selected Papers on Language and Brain. Boston Studies in the Philosophy of Science. Vol. XVI. D. Reidel Publishing Company, Netherlands 1974. D. O. Hebb, The Organization of Behavior. Wiley, New York 1949. W. James, The Principles of Psychology. Vol, 1 i 2. Dover Publications (1950), New York 1890.

WSPCZESNE RDA TECHNICZNE

P. S. Churchland, T. J. Sejnowski, The Computational Brain: Models and Methods on the Frontiers of Computational Neuroscience. Bradford Books, MIT Press, Cambridge, MA 1992. H. Damasio, A, R. Damasio, Lesion Analysis in Neuropsychology. Oxford University Press, New York 1989. 313

H. Damasio, Human Brain Anatomy in Computerized Images. Oxford Univeristy Press, New York 1994. E R. Kandel, J. H. Schwartz, T. M. Jessell, (red.) Principles of Neural Science. Wyd. 3. Appleton and Lange, Norwalk, CT 1991.

EMOCJE
R. De Sousa, The Rationality of Emotion. MIT Press, Cambridge, MA 1991. C. E. Izard, J. Kagan, R. B. Zajonc, Emotion, Cognition, and Behavior. Harvard University Press, Cambridge, MA 1989. J. Kagan, Unstable Ideas: Temperament, Cognition, and Self. Cambridge University Press, New York, MA 1984. G. Mandler, Mind and Body: Psychology of Emotion and Stress. W. W. Norton & Co, New York 1984.

MYLENIE I ROZUMOWANIE
Joaquin M. Fuster, The Prefrontal Cortex: Anatomy, Physiology, and Neuropsychology of the Frontal Lobe. Wyd. 2. Raven Press, New York 1989. H. Gardner, Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. Basic Books, New York 1983. P. N. Johnson-Laird, Mental Models. Harvard University Press, Cambridge, MA 1983. K. H. Pribram, A. R. Luria, (red.), Psychophysiology of the Frontal Lobe. Academic Press, New York 1973. S. Sutherland, Irrationality: The Enemy Within. Constable, London 1992.

0. Flanagan, Consciousness Reconsidered. MIT Press, Cambridge, MA 1992. M. S. Gazzaniga, J. E. Le Doux, The Integrated Mind. Plenum Press, New York 1978. R. A. Hinde, The Interdependence of the Behavioral Sciences. Phil Trans, of the Royal Society", London 1990, 329, S. 217-227. D. H. Hubel, Eye, Brain and Vision. Scientific American Library. Dystrybuowane przez W. H. Freeman, New York 1987. N. Humphrey, A History of the Mind: Evolution and the Birth of Consciousness. Simon & Schuster, Norwalk, CT 1992. M. Johnson, The Body in the Mind: The Bodily Basis of Meaning, Imagination, and Reason. University of Chicago Press, Chicago 1987. S. M. Kosslyn, O. Koenig, Wet Mind: The New Cognitive Neuroscience. The Free Press, New York 1992. G. Lakoff, Women, Fire, and Dangerous Things: What Categories Reveal About the Mind. University of Chicago Press, Chicago 1987. D. Magnusson, Individual Development in an Interactional Perspective: A Longitudinal Study. Erlbaum Associates, Hillsdale, NJ 1988. J. Miller, States of Mind. Pantheon Books, New York 1983. R. Ornstein, The Nature of Human Consciousness. W. H. Freeman, San Fransisco 1973. S. Rose, The Conscious Brain. Knopf, New York 1973. M. Rutter, M. Rutter, Developing Minds: Challenge and Continuity Across the Lifespan. Basic Books, New York 1993. J. R. Searle, The Rediscovery of Mind. Bradford Books, MIT Press, Cambridge, MA 1992. Wydanie polskie: Umys na nowo odkryty. PIW, Warszawa 1999. L. R. Squire, Memory and Brain. Oxford University Press, New York 1987. S. Zeki, A Vision of the Brain. Blackwell Scientific Publications, Cambridge, MA 1993.

BIOLOGIA OGLNA
J. H. Barkw, L. Cosmides, J. Tooby, (red.), The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture. Oxford University Press, New York 1992. P. Bateson, The Development and Integration of Behavior: Essays in Honour of Robert Hinde. Cambridge University Press, New York 1991. G. Edelman, Topobiology. Basic Books, New York 1988. C. E. Finch, Longevity, Senescence, and the Genome. The University of Chicago Press, Chicago 1990. S. J. Gould, The Individual in Darwin's World. Edinburgh Univeristy Press, Edinburgh, Scotland 1990. F. Jacob, The Possible and the Actual. Pantheon Books, New York 1982. S. A. Kauffman, The Origins of Order: Self Organization and Selection in Evolution. Oxford University Press, New York 1993. R. C. Lewontin,Biofogy as Ideology: The Doctrine of DNA. Harper Perennial, New York 1991. 315

OD FILOZOFII UMYSU DO NEUROLOGII POZNAWCZEJ

P. S. Churchland, Neurophilosophy: Toward A Unified Science of the Mind-Brain. Bradford Books. MIT Press, Cambridge, MA 1986, P. M. Churchland, Matter and Consciousness. Bradford Books, MIT Press, Cambridge, MA 1984. P. M. Churchland, The Engine of Reason, The Seat of the Soul: A Philosophical Journey into the Brain. MIT Press, Cambridge 1994. D. C. Dennett, Consciousness Explained. Little Brown, New York 1991. Y. Dudai, The Neurobiology of Memory: Concepts, Findings, Trends. Oxford University Press, New York 1989. 314

P. B. Medawar. J. S. Medawar, Aristotle to Zoos: A Philosophical Dictionary of Biology. Harvard University Press, Cambridge, MA 1983. D. Purves, Body and Brain: A Trophic Theory of Neural Connections. Harvard University Press, Cambridge, MA 198S. J. Salk, Survival of the Wisest. Harper & Row, New York 1973. J. Salk, The Anatomy of Reality. Praeger, New York 1985. G. S. Stent (red.), Morality as a Biological Phenomenon. University of California Press, Berkeley 1978.

NEUROBIOLOGIA TEORETYCZNA
Changeux, Neuronal Man: The Biology of Mind. (Przek. L. Garey). Pantheon Books, New York 1985. F. Crick, The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search for the Soul. Charles Scribner's Sons, New York 1994. G. M. Edelman, Bright Air, Brilliant Fire. Basic Books, New York 1992. C. Koch, J. L. Davis, (red.), Large-Scale Neuronal Theories of the Brain. Bradford Books, MIT Press, Cambridge 1994. J.-P.

Wvbrana literatura w jzyku polskim

Gwne zagadnienia b a d a mzgu i u m y s u w p r z y s t p n y m , lecz fachowym ujciu: A. Smith: Umys. PZWL, Warszawa 1989. P. Usherwood, Ukad nerwowy. PWN, Warszawa 1976. Podstawy funkcjonowania mzgu i jego elementw w k o n t e k c i e patologii i w s p c z e s n y c h metod ich leczenia: S. K. Veggeberg, Leczenie umysu. Prszyski i S-ka, Warszawa 1996. Anatomia, neuroanatomia, neurologia: P. Duus, Diagnostyka topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa 1989. B. K. G o b , A n a t o m i a czynnociowa orodkowego ukadu nerwowego. PZWL, Warszawa 1984. James D. Fix, Neuroanatomia. Wydawnictwo Medyczne Urban i Partner, Wrocaw 1997. Ch. Warlow, Neurologia. PZWL, Warszawa 1996. J. Sobotta, Atlas anatomii czowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban i Partner, Wrocaw 1994. P r z y s t p n e wprowadzenie do tradycyjnej psychologii kognitywnej i elementw neuropsychologii: P. H. Lindsay, D. A. Norman, Przetwarzanie informacji u czowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991. Zarys wiedzy o chorobach psychicznych i ich diagnostyce: J. Jaroszyski, Zespoy zaburze psychicznych. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1994. Tradycyjne podejcie do d o w i a d c z a l n y c h b a d a procesw decyzyjnych: A. Biela, Informacja a decyzja. PWN, Warszawa 1976. 317
w

DZIEA OGLNE
C. Blakemore, The Mind Machine. BBC Books, New York 1988. G. Johnson, In the Palaces of Memory. Knopf, New York 1991. R. Ornstein, Ehrlich, P.: New World New Mind: Moving Toward Conscious Evolution. Simon and Schuster, Norwalk, CT 1989. R. M. Restak, The mind. Bantam Books, New York 1988. Scientific American". Numer specjalny: Mind and Brain" 1992.

T Kozielecki Strategia psychologiczna. Nasza Ksigarni Warszawa 1975. j ' S S P S V C A O W Procesw przeddecyzyjnych. PWN, Warszawa 19 6 9 . K. Darwin. O powstawania gatunkw droga doboru naturalnego, cZyU o imaniu sie doskonalszych ras w walce o byt. Redakcja Przegldu Tygodniowego, Warszawa 1985. j T W i c n h o l f Zagadka rodowodu czowieka. PWN, Warszawa 1992. R Descartes, Rozprawa o metodzie. PIW, Warszawa 1980. J ' R Searle, Umys, mzg i nauka. PWN, Warszawa 1995. J R Searle, Umys na nowo odkryty. PIW, Warszawa 1999. S Freud, Kultura jako rdo cierpie. Wydawnictwo K.R., Krakow 1992. B. Pascal, Rozprawy i listy. PAX, Warszawa 1962.

Podzikowania
W czasie przygotowywania manuskryptu tej pracy miaem szczcie skorzysta z rad kilku kolegw, ktrzy przeczytali materia i zaproponowali swoje sugestie. Byli to: Ralph Adolphs, Ursula Bellugi, Patricia Churchland, Paul Churchland, Francis Crick, Victoria Fromkin, Edward Klima, Frederick Nahm, Charles Rockland, Kathleen Rockland, Daniel Tranel, Gary Van Hoesen, Jonathan Winson, Steven Anderson i Arthur Benton. Niezmiernie duo dowiedziaem si w przyjacielskich dyskusjach, pobudzanych czsto ich uwagami, szczeglnie wtedy, gdy - co niekiedy si zdarzao - nie moglimy doj do porozumienia. Dzikuj im wszystkim za powicony mi czas, wiedz i mdro, cho brak mi sw wdzicznoci dla Ralpha, Dana, pani Lundy i Charlesa za cierpliwo, z ktr czytali kolejne wersje rozdziaw niniejszej ksiki i pomagali mi je poprawia. Dowiadczenia, o ktrych pisz, gromadziem przez bezmaa dwadziecia pi lat pracy, z ktrych siedem spdziem na University of Iowa. Wdziczny jestem moim kolegom z Katedry Neurologii, szczeglnie za pracownikom Zakadu Neurologii Kognitywnej (Hanna Damasio, Daniel Tranel, Gary Van Hoesen, Arthur Benton, Kathleen Rockland, Matthew Rizzo, Thomas Grabowski, Steven Anderson, Ralph Adolphs, Antoine Bechara, Robert Jones, Joseph Barrash, Julie Fiez, Ekaterin Semendeferi, Ching-Chiang Chu, Joan Brandt, Mark Nawrot), za to, czego nauczyli mnie przez te lata, oraz za duchowe wsparcie i profesjonalizm, z jakim pomagali mi tworzy wyjt319

ko we rodowisko do bada mzgu i umysu. W nie mniejszym, stopniu wdziczny jestem pacjentom neurologicznym badanym w mojej jednostce (obecnie ich liczba przekracza 1800) za to., e dali mi moliwo zrozumienia ich problemw. Pragnbym mc podzikowa Johnowi Harlowowi za dokumenty dotyczce Phineasa Gage'a, ktre pozostawi potomnoci. Pierwsze rozdziay niniejszej ksiki opieraj si na tych wanie tekstach. W wietle wspczesnej wiedzy pozwalaj one na wycignicie wielu interesujcych wnioskw, cho nie s rdem mojego opisu pana Adamsa ani pogody w dniu wypadku, gdy te s czyst fikcj literack. Betty Redeker przygotowaa manuskrypt z powiceniem, profesjonalizmem i typowym dla niej poczuciem humoru. Jon Spradling i Denise Krutzfeldt, z waciw im fachowoci, pomogli mi w poszukiwaniach bibliograficznych. Dzikuj rwnie Timothy'emu Meyerowi za prace edytorskie. Ksika ta nie powstaaby, gdyby nie gboki wpyw, jaki wywaro na mnie, i porady, ktrych mi udzielao dwoje moich przyjaci, Michael Carlisle i Jane Isay. Ich entuzjazmu i oddania nie sposb przeceni. Pomysy, spostrzeenia, krytycyzm, sugestie i inspiracje Hanny Damasio s integraln czci niniejszej ksiki. Nie prbuj nawet dzikowa jej za wkad w t publikacj.

Indeks
Achromatopsja, 123 Ackerly, S. S., 75, 300 Ackerly'ego-Bentona, pacjent, 75 Adams, Joseph 21, 322 Adolphs, Ralph, 89, 301, 303, 321 afazja, 37-38 Aggleton, J. P., 89, 158, 301, 307 Akert, K, 299 aksony, 45 Allman, John, 151, 303, 306, 307 Alpert, N., 304 altruizm, 203-204 Alvarez-Royo, P., 307 Anderson, Steven, 83,240,300,310 Andreasen, N., 309, 321 anozognozja, 81-89 a Ja", 265-266 a uczucia, 179-180 Armstrong, S., 301 Artola, A., 303 Babiski, J., 81, 300 Baddeley, A., 307 Bagshaw, M. H., 307 Barbas, H., 310 Barkw, Jerome H., 309, 316 Barnum Museum, 25 Bartlett, Frederic, 122, 304 Bateson, P., 316 Bauer, R. M., 300, 303 Baulac, M., 307 Bechara, Antoine, 219, 240, 248, 311 Benson, F. T., 300 Benton, A. L., 75, 299, 300, 321 Bentona standaryzowane testy, 58 Bernard, Claude, 142 Bigelow, Henry, 23, 298 Blakemore, C, 317 Bloom, F., 306 Bogen, G. M., 300 Bogen, Joseph, 164, 300, 308 Boles-Ponto, L., 304 Borod, Joan, 164, 308 Bowers, D., 301, 308 bl i przyjemno, 291-296 Brainvox, 40 Brammer, G., 302 Bressler, S., 303 Brickner, R. M., 72, 300 Broca, Paul, 37-38, 298 Brocher, S., 303 Brodmanna mapa, 44 Brosch, M., 303 Brothers, L., 302, 309 Brownell, H. H., 308 Bruyn, G. W, 308 brzusznoprzyrodkowa okolica przedczolowa, 49-50 Bucy, Paul, 158, 307 Buonanno, F. S., 304 Burgess, P. W., 310 321

Calabrese, J. R., 306 Calcitonin gene-related peptide (CGRP), Carr, C. E., 303 Carter, C. S., 306 Chabris, C. F., 304 Changeux. Jean-Pierre, 224, 302, 305, 310, 317 Cbiselin, B., 310 Chomsky, Noam, 297 choroby mzgu a choroby umysu, 57 chroniczny stres, 143 Churchland, Patricia, 254, 299, 312, 314, 315, 321 Churchland, Paul, 264, 305, 312, 315, 321 ciao ciao a organizm i mzg 103 emocje a ciao 180-185 jako paszczyzna odniesienia 263-264 pogldy Kartezjusza 276-282 poczenie pomidzy ciaem a mzgiem, 108-109 poczenie pomidzy ciaem a umysem 251-263 stany i uczucia 173-174 stany i uczucie ta 175-180 ciao komrki, 45 ciao modzelowate (spoido wielkie) 25 Cleland, C. F., 306 Cline, H. T 305 Clower, R. P., 307 Collier, E. S., 306 Constantine-Paton, M., 305 Cooper, L. A., 305 Coppola, R., 303 Cosmides, Leda, 309, 316 Cowan, W., 303 Creutzfeldt, O., 301 Crick, Francis, 93, 264, 272, 298, 301, 303, 312, 317, 321 Critchley, M., 310 czoowa, lobotomia, 79-80 Daffner, K. R., 300 Damasio, Hanna, 39-41, 48,50, 88, 322

91, 158, 240, 298, 299, 300, 301, 302, 304, 307, 311, 314, 315 Dandy, Walter, 73 Darwin, Charles, 167, L00, 261, 297, 308, 314 Davidson, Richard, 164, 308 Davis, J. L., 307, 313, 317 Day an, P, 214, 310 De Renzi, E., 300 De Sousa, Ronald, 229, 311, 314 Dbski, E., 305 decyzje, ich podejmowanie, zob. emocje Degos, J. D., 307 Dehaene, S., 310 dendryty, 45-46 Dennett, Daniel, 116,264, 272, 302, 312, 315 Descartes, Rene (Kartezjusz), 147, 194, 276-281, 306, 312 Dotyk ciemnoci (Styron), 172 Douglas, William O., 87-88 Duchenne, Guillaum-Benjamin, 167, 308 Dudai, Y 315 Dupuy, E., 298 dysocjacja, 28 dyspozycyjne wzorce neuronowe a emocje, 160-161 nabyte, 124-125 wiedza w nich zmagazynowana, 127-128 Eckhorn, R., 303 Edelman, Gerald, 262, 264, 273, 302, 303, 305, 312, 316, 317 Egan, C. L., 306 Ehrlich, P., 317 Einstein, Albert, 130, 305 Ekman, Paul, 153, 173, 307, 308 Eluard, Paul, 282, 312 emocje a anozognozja, 81-89 a dyspozycyjne wzorce neuronowe, 160-161 a specyfika systemu nerwowego, 164-167

a uszkodzenie ciaa migdaowatego, 88-89 ciao jako scena dla gry emocji, 180-183 emocje pierwotne, 155-158 Jamesa pogldy na emocje, 153154 odczuwanie emocji, 157 pierwotne a jdro migdaowate, 158 rola kora przedniego zakrtu obrczy, 91-93 rozumowanie a emocje, 219-223 rnica pomidzy emocjami i uczuciami, 168 umys a emocje, 184-185 wtrne, 159-164 wyniki bada innych przypadkw uszkodze okolic przedczoowych, 72-81 wyniki pochodzce z bada nad zwierztami, 94-97 Engel, A. K., 303 Epstein, A. N., 303 Eslinger, Paul, 64, 300 Evans, J. St. B. T., 60,229, 299, 310 Faulkner, William, 282-283 Felleman, D., 304 Ferrier, David, 30-31, 48, 298 Feynman, David, 129-130 Fields, H., 313 Figura zoona Rey-Ossterrieth'a, 58 Finch, C. E 316 Flanagan, O., 297, 316 Frank, Randall, 48, 299 Franzen, E. A., 301 frenologia, 31-34 Freud, Sigmunt, 147-148, 306 Friezen, W. V., 308 Fromkin, Victoria, 321 Fulton, J. F. 74, 75-76. 275 funkcjonalny rezonans magnetyczny (FRM), 123-124 Fuster, Joaquim, 96, 210, 302, 303, 310, 315

Gage, Phineas P. opis przypadku, 19-23 pytania pozostajce bez odpowiedzi, 34-36 rekonstrukcja wypadku, 39-40, 47-50 zmiana osobowoci, 23-26 znaczenie jego przypadku, 26-31 Gainotti, Guido, 164, 308 Galaburda, Albert, 47, 299 Galbraith, G. C , 301 Gall, Franz Joseph, 31-32 Gall, W, 303 Gardner, Howard, 164, 195, 305, 308, 309, 315 Gazzaniga, Michael, 164, 302, 308, 316 geny, ich rola, 131-133 Geschwind, Norman, 158, 314 Gilbert, C. D., 304 Glaser, D. A., 303 Glick, S. M., 306 Gloor, Pierre, 158, 307 glutaminian, 46, 222 Gold, P., 306 Goldman-Rakic, Patricia, 96, 249, 302, 303, 309, 310 pami robocza 225-226 Gould, S. J., 316 Grabowski, Thomas, 48, 124, 299, 304 Grattan, L. M., 300 Gray, C, 303 Gray, F., 307 gry (aktorskiej) metody, 167 Hachinski, H. C, 312 Hadamard, J., 305 Hakeem, A., 306, 307 Halgren, Erie, 158 Halsted, George Bruce, 310 Hamilton, S. E., 304 Hamilton, S. L., 304 Hare, R. D., 310 Harlow, John, 21, 22, 23,25, 28-29, 33, 38, 39, 298 Harrer, G, 223, 310 323

Harrer, H., 223, 310 Harvard Medical School Warren Medical Museum, 39 Hathaway, S. R., 299 hazardowe" eksperymenty, 240-246 Hebb, Donald, 75, 300, 314 Hebb'a-Penfielda pacjent, 75 Heilman, Kenneth, 164, 301, 308 Henson, R. A., 310 Herkenham, M., 306 Herzog, A., 306 Hichwa, R. D., 304 Hinde, R. A, 316 Hirsch, J. A., 304 Hohman, G. W, 311 hormony i peptydy a uczucia, 169, 185-186 Hosoi, J., 306 Hubel, D. H., 304, 305, 316 Hughes, R., 312 Hume, David, 130 Humphrey, Nicholas, 261,312, 316 Hyman, Bradley, 88, 301 Insel, Thomas, 145, 306 instynkt, jego rola, 137-138, 147-150 integracja poprzez synchronizacj, 116-117 intuicja, 215-217 istota biaa, 42 istota szara, 42 Izard, C. E., 315 ,ja", 254-255 nerwowe, 264-273 Jacob, F., 316 Jacobsen, C. F., 94, 95, 301 James, William, 132,153-155,172, 273, 307, 314 Jasper, W., 307 jdra, 27 Jeffress, L. A., 310 Jennings, J. R., 311 Jerne, Niels, 305 Jessell, T., 299, 305, 315 324

Johnson, G., 317 Johnson, Mark, 251, 298, 302 Johnson-Laird, Phillip, 191, 229, 309, 311, 314 Jones, E. G., 113, 298, 302 Jordan, W., 303 Josephs, R. A., 311 Kaas, J. H 303, 304 Kagan, Jerome, 268, 312, 315 Kahneman, Daniel, 199, 219, 309 Kandel, E., 299, 305, 315 kartezjaski teatr, 116 Katz, L. C, 305 Kaufmann, Stuart A., 305, 316 Kazan, Elia, 167 Kimble, D. P., 307 Klima, Edward, 321 Kling, M. A., 306 Klver, Heinrich, 158-307 Koch, C, 303, 317 Koenig, R, 303, 316 Kohlberg, L., 66, 299 kolekcjonera zachowanie, 25, 54 Konishi, M., 302, 303 kora mzgowa, 43-45 kora mdku, 42 kora nowa, 43-44 rozmiar i wpyw na pami, 151 kora rbkowa (limbiczna), 44 kora, 43 Kosslyn, Steven, 124,304,305, 316 Krater, A. K, 303 Kruse, W, 303 Kultura jako rdo cierpie (Freud), 148 Lakoff, George, 251, 262, 311, 316 Lanouette, W., 310 Laplane, D., 307 Lashley, Karl, 227, 310 Lazarus, Richard, 153, 307 Le Doux, Joseph, 89,158,301, 307, 316 Le Roith, D., 306 Le Vay, S 305 Levenson, R. W., 308

Levin, H. S., 311 Levy, Jerre, 164 Lewontin, R. C, 305, 313, 316 Leak, M., 299 Liberte (Eluard), 282 Lima, Almeida, 77, 294-295 Livingstone, M. S., 304 Liins, Rodolfo, 264, 302, 312 Lowel, S., 303 Luria, A. R,, 315 MacMillan, M. B 33, 298 McCulloch, Warren, 29 McEwan, B. S., 306 McGinness, E., 303 McKinley, J. C, 299 McLaughlin, T., 306 McNeil, B. J., 299 Magnusson, D., 316 Maljkovic, V, 304 Mandelbrot, Benoit, 129, 305 Mandler, George, 153, 307, 314 Manktelow, K I., 311 Marcel, A,, 83, 300 Marder, E., 306 Marshall, J., 298 Martin, J. H., 298 Medawar, J. S., 317 Medawar, P. B., 317 medycyna i neurobiologia, 283-286 Merzenich, Michael, 126,169, 303, 304 Mesulam, M. M., 31, 300, 301 Michelow, D., 308 Miezin, R, 303 midzymzgowie, 42 migdaowate ciao a emocje pierwotne, 158 uszkodzenie, 88-89 Miller, J., 316 Milner, Brenda, 59, 210, 299, 310 Minnesota Multiphasic Personality Inventory, 60 Moniz, Egas, 77-79, 94, 300 Montague, P. R., 214, 310 Morecraft, R. J., 301, 310 Mountcastle, V., 302, 303, 306, 309

mzg (cerebrum), 43 mzg argumenty przeciw koncepcji pojedynczego, zintegrowanego mzgu, 115-117 mzg w kadzi", 255-256 relacja organizmu i ciaa do mzgu, 103-107 relacja pomidzy ciaem i mzgiem, 106-109 Munk, M., 333 Murdoch, D., 306 Murphy, G. F , 306 Myers, Ronald, 94-95, 301 myli skadajce si z obrazw, 128-130 Nahm, Frederick, 88, 301, 321 Nakamura, R., 303 Namitnoci duszy (Kartezjusz), 147 Nauta, Walie, 211 Nelson, R. J., 304 nerwobl nerwu trjdzielnego, 294-295 nerwowe j a " , 264-273 neuroanatomia i jej znaczenie, 41-42 neurobiologia a medycyna, 283-286 i jej ograniczenia, 287-289 racjonalnoci, 105 neuronw czliwo, 45-46 neurony, 42, 45-46 modulatory, 134 neuroobrazowania technika, sposb wykorzystania, 40 neuropsychologia eksperymentalna, 71 neurotransmitery, 42 i uczucia, 186 serotonina, 96-98 Newsome, William T., 228, 310 O wyrazie emocji u czowieka i zwierzt (Darwin), 167 Oathley, Keith, 229, 311 325

! i j j I ! J

obrazy definicja obrazw percepcyjnych, US definicja obrazw przywoanych, 118 dyspozycyjne wzorce neuronowe, 124-127 magazynowanie, 122-124 myl jako twr skadajcy si z obrazw, 128-130 rola obrazw, 118-119 tworzenie obrazw percepcyjnych, 120-121 tworzenie obrazw przywoanych, 122-123 obustronne uszkodzenie okolic przedczolowych, 88-89, 94-95 obwodowego systemu nerwowego reakcje a hipoteza markera somatycznego, 233-239 obwodowy ukad nerwowy, 42 odpalanie" (neuronw), 46 oksytocyna, 145 Olivier, A., 307 Olivier, Laurence, 166 operacyjna pami, 59 a markery somatyczne, 224-226 oponiak, 52-53 organizmy i rodowisko, 111-113 ich stany, 107 relacje organizm-ciao-mzg, 106-107 Ornstein, R., 316, 317 orodkowy system nerwowy (opis), 41-47 Over, D. E., 311 pacjenta A przypadek, 72-74 Pandya, D. N., 302, 310 Parker, Dorothy, 251 Pascal, Blaise, 191, 229, 269, 309, 310 Passingham, R. E., 89, 158, 301, 307 Pauker, S. G., 299 Penfield, Wilder, 75, 158, 300, 307 326

peptydy a uczucia, 169, 186 Pericman, E., 308 Pert, C. B,, 306 Petersen, S. E., 91, 301, 303, 310 Petrides, Michael, 210, 310 pierwotne emocje, 155-158 placebo efekt, 284-285 Plum, Fred, 267, 302, 303, 312 podkorowe struktury, 45 Podwzgrze, jego rola, 141-143 Poggio, T. A 303 Poincare, Henri, 215-217, 310 popdy i instynkty, ich rola, 137138, 147-150 Posner, Jerome, 267, 310 Posner, M. L, 91, 301, 303, 312 Powell, T. P. S 113, 302 Powers, P. S., 309 pozytronowa tomografia (PET), 123 preinstalowane" mechanizmy, 140 Pribram, K. H., 158, 307, 314 Price, B, H 300 projekcje i cieki, 77 Prozac, 98 przedczoowa leukotomia, 77-78 przedniego zakrtu obrczy, kora, 91-93 przetrwanie, zob. te biologiczna regulacja i przetrwanie a strategie spoeczne, 290-296 przyszo krtkowzroczno czasowa, 246-248 przewidywanie a przewodnictwo skrne, 248-250 przewidywanie przyszoci, 248-250 wspomnienia przyszoci, 291 Purves, D., 317 Putnam, H., 311 Quesney, L. R, 307 Quinn, M. J., 311 Raleigh, Michale, 97, 302 Ramachandran, V. S., 304

Rauch, S. L 304 Real, Leslie, 214, 310 regulacja biologiczna a przetrwanie a oksytocyna, 145-146 a podwzgrze, 142 dyspozycje przetrwania 137-141 popdy i instynkty, ich rola 137-138, 147-150 regulacja chemiczna, 141-144 Reitboeck, H. J., 303 reprezentacja z drugiej rki", 188 Resnik, Regina, 174 Restak, R. M., 317 Rockland, K, 302, 304, 321 Rolls, E. T., 158 Rosch, Eleanor, 262, 312 Rose, S 301 Ross, E. D., 301 Roth, J., 306 Rozprawa o metodzie (Kartezjusz), 277 rozumowanie a jawne i ukryte markery somatyczne, 212-213 a podejmowanie decyzji, 191-195 a uwaga i pami robocza, 225-226 hipoteza markera somatycznego, 199-202 i emocje, 245-247 intuicja, 215-217 pochodzenie markerw somatycznych, 204-208 poza dziedzin osobist i spoeczn, 217-219 proces, 196-199 sieci neuronowe dla markerw somatycznych, 208-211 ukierunkowanie i porzdkowanie, 226-228 w dziedzinach osobistej i spoecznej, 195-196 wysoce rozumowa" koncepcja podejmowania decyzji, 197-198 rozumowe" podejcie do podejmowania decyzji, 197-199

rozwojowa socjopatia patia, 205-206 Ruff, M. R, 306 Rutter, M., 316

i psycho-

Sacks, Oliver, 178, 308 Salk, Jonas, 217, 313, 310, 317 Salzman, C. D., 310 Sanides, F., 309 Saper, C. B., 306 Satz, P., 301, 307 Saver, Jeffrey, 64, 67, 299 Schulen, T. B., 303 Schwartz, J., 299, 305, 315 Searle, John, 264, 312 Sejnowski, T. J., 214,299,305,310, 314 serce, jego rola, 282-283 serotonina, 96-98 Shafir, Eldar, 309 Shallice, Tim, 60, 218, 299, 310 Shatz, C, 305 Shepard, Roger, 305 Silverman, M. S., 304 Singer, W., 303 Sizer, Nelson, 33-34, 298 skrnego przewodnictwa reakcja a przewidywanie przyszoci, 248-250 opis, 235-239 somatosensoryczny system, 84 somatycznego markera hipoteza emocje i rozumowanie, 219-223 intuicja, 215-217 jawne i ukryte markery somatyczne, 212-213 mechanizm zastpczy", 212 opis, 199-202 pochodzenie markerw somatycznych, 204-208 rozumowanie poza dziedzin osobist i spoeczn, 217-219 sie neuronowa markerw somatycznych, 208-211 ukierunkowanie i porzdkowanie, 226-229 uwaga i pami robocza, 225-226 327

somatycznego markera hipoteza, jej testowanie autonomiczny ukad nerwowy, 233-239 krtkowzroczno czasowa. 246-248 przewidywanie przyszoci i reakcja zmian przewodnictwa skrnego, 248-250 Sox, H. C, 299 Sperry, Roger, 164, 300, 308 spoido wielkie, zob. ciao modzelowate spoeczna inteligencja, 195-196 Sporns, O., 303 Sprague, J. M., 303 Spurzheim, Johann Caspar, 31, 33 Squire, Larry, 158, 307, 316 stan padaczkowy, 26 Standard Issue Moral Judgement Interview (standardowy test osdu moralnego), 66 Stanislavski, Konstantin, 167 Steele, C. M., 311 Stent, Gnther, 275, 312, 317 Stevens, Charles, 288 Stoothoff, R 306 Stowe, R. M., 300 Strasberg, Lee, 167 struktury dominujce, 85 Stuss, D. T, 300 Styron, William, 172, 308 Sullivan, W. E., 303 Suomi, S. J., 302, 309 Sur, M., 304 Sutherland, Stuart, 172, 219, 308, 315 Switkes, E., 304 synapsy, 46 Szilard, Leo, 217, 310 rodki-cele (procedura rozwizywania problemw), 65 rodowisko a organizm, 111-113 Takahashi, T., 303 Thompson, W. L., 304, 312

tic douloureux, zob. nerwobl nerwu trjdzielnego Tononi, G., 303 Tooby, John, 309, 316 Tbotell, R. B. H., 125, 304 Tranel, Daniel, 63, 233, 248, 300, 301, 304, 311, 321 Tristan i Izolda (Wagner), 144-145 Tversky, Amos, 199, 219, 299, 309 Uczucia a anozognozja, 179-180 ahormonyipeptydy, 169,185-186 a rozumowanie, 274-276 a stany ciaa 173-174 a umys, 184-185 jak je odczuwamy, 172 odczuwanie emocji 168 proces uczuciowy, 185-190 rodzaje uczu, 174-175 rnica pomidzy uczuciami a emocjami 168 ta, 175-180 zestawienie i superpozycja, 171 uczucia ta, 175-180 ukad limbiczny (rbkowy), 45,142 ukad nerwowy architektura, 113-114 rozwj, 131-136] markerw somatycznych, 208-211 umys a emocje i uczucia, 184-185 Kartezjusza pogldy, 276-282 powizania z ciaem, 251-263 relacje pomidzy umysem a zachowaniem, 109-111 tradycyjne podejcie medyczne, 283-284 upoledzenia zdolnoci jzykowych, zob. afazja uwaga a markery somatyczne, 224-226 Uylings, H. B. M., 310 Valenstein, E. S., 300 Van Essen, D., 302, 304

Van Hoesen, G. W., 91, 301, 304, 307, 310, 321 Varela, Francisco, 262, 312 Vmken, R J., 308 Vrrga, A., 304 Von der Malsburg, C, 302 Von Karajan, Herbert, 223 Wagner, H., 303 Wagner, Richard, 144-145 Wall, J 304 Warren, J. M., 299 Watkins, G. L., 304 Watkinson, A., 306 Watson, R. T., 308 wcielenie" umysu, 262 Weaver, N. R., 306 Weber, R. J., 306 Wechslera skala inteligencji dla osb dorosych, 57 Weise, S. B., 304 Weiskrantz, Larry, 89, 158, 301, 307, 310 Wernicke, Carl, 37-38, 398 Wesendonk, Mathilde, 145 West, Nathanael, 26, 298

wiedza zmagazynowana w postaci reprezentacji dyspozycvinvch, 127-128 Wiesel, T. N., 304, 305 Williams, Edward, 22, 298 Winson, J., 321 Wisconsin Card Sorting Test (test sortowania kart), 59 Woodward, B., 301 wrodzone obwody, ich rozwj, 131-136 wtrne emocje, 159-163 Yetarian, E. H., 310 Young, J. Z., 305 zachowanie, relacja pomidzy umysem i zachowaniem, 109-111 Zaidel, D., 308 Zaidel, Eran, 164, 308 Zajonc, Robert, 153, 307, 314 Zasady filozofii (Kartezjusz), 277 Zeki, S., 303, 316 Zola-Morgan, 307 Zuelch, K. J., 301 zwierzta, wnioski z bada, 94-97

328

Spis treci
Wstp CZ 1 7 17

Rozdzia 1: Wypadki w Vermoncie 19 Phineas P. Gage Gage nie by ju Gage'em Dlaczego Phineas Gage? * Kilka sw o frenologii Nie wykorzystana szansa Rozdzia 2: Mzg Gage'a na nowo odkryty 37 Problem Kilka sw o anatomii ukadu nerwowego Rozwizanie Rozdzia 3: Wspczesny P h i n e a s Gage 51 Nowy umys Odpowiadajc na wyzwanie Rozumowanie i podejmowanie decyzji Rozdzia 4: Chodnym okiem 70 Obserwacje w innych przypadkach uszkodze okolic przedczoowych Obserwacje w przypadkach uszkodze obejmujcych rejony poza kor przedczoow Refleksja na temat anatomii i funkcji rdo Dowody z bada nad zwierztami Kilka sw o wyjanianiu na gruncie neurochemii Konkluzja CZ 2 101

Rozdzia 5: Budujc wyjanienie 103 Tajemnicze przymierze O organizmach, ciaach i mzgach Stany organizmw Interakcja pomidzy ciaem i mzgiem: to, co dzieje si wewntrz O zachowaniu i umyle Organizm i rodowisko wchodz w interakcje: przyjmujc dane ze wiata zewntrznego Kilka sw o architekturze ukadw nerwowych Zintegrowany umys tworem dziaania rozproszonych komponentw Obrazy teraniejszoci, obrazy przeszoci, obrazy przyszoci Kilka sw o tworzeniu obrazw percepcyjnych Przechowywanie i odtwarzanie obrazw Wiedza wcielona w reprezentacjach dyspozycyjnych Myl jest zbudowana gwnie z obrazw Kilka sw o rozwoju ukadu nerwowego 331

Rozdzia 6: Regulacja biologiczna a przetrwanie 137 Dyspozycje przetrwania Jeszcze o podstawowych mechanizmach regulacji Tristan, Izolda i napj miosny Poza popdy i instynkty Rozdzia 7: Emocje i uczucia 151 Emocje Emocje pierwotne Emocje wtrne Specyfika nerwowego mechanizmu emocji Uczucia Oszukujc mzg Rodzaje uczu Uczucie ta Ciao scen dla gry emocji Umysowe ciao" Procesy uczuciowe Rozdzia 8: Hipoteza markera somatycznego 191 Rozumowanie i podejmowanie decyzji Rozumowanie i podejmowanie decyzji w dziedzinie osobistej i spoecznej Racjonalizm stosowany Hipoteza markera somatycznego O altruizmie Skd si bior markery somatyczne? Sie neuronowa markerw somatycznych Markery somatyczne: spektakl ciaa czy mzgu? Markery jawne i skryte Pnca ra! Intuicja Rozumowanie poza dziedzin osobist i spoeczn Z emocjami na dobre i ze Poza markerami somatycznymi Ukierunkowanie i porzdkowanie CZ 3 231

Rozdzia 9: Testowanie hipotezy m a r k e r a somatycznego 233 Wiedzie, lecz nie czu Podejmowanie ryzyka: Eksperyment hazardowy" Krtkowzroczno Przewidywanie przyszoci: korelaty fizjologiczne Rozdzia 10: Mzg wcielony 251 Nie ma ciaa, nie ma umysu Ciao jako paszczyzna odniesienia Nerwowe ja" Rozdzia 11: Pasja rozumowania Bd Kartezjusza 274

Postscriptum 282 Konflikt ludzkiego serca Wspczesna neurobiologia i koncepcja medycyny O obecnych granicach neurobiologii Denie do przetrwania Przypisy 297 313 317

Literatura uzupeniajca Podzikowania Indeks 321 319

Wybrana literatura w j z y k u polskim