L A B O R A T O R I U M

WWW.CHARAKTERY.EU

na tropie umysu

Geniusze, i ludzkie
Pewnego styczniowego dnia 1913 roku wybitny angielski matematyk, Godfrey H. Hardy, zajmujcy si teori liczb i szeregw, otrzyma przesyk z Indii.Pisa do niego Srinivasa Ramanujan i prosi, by Hardy wyda sd o jego odkryciach matematycznych. Do listu doczone byy kartki zapisane po czci standardowymi, po czci dziwnymi symbolami, ktre wyraay twierdzenia matematyczne. Hardy spojrza na to bez entuzjamu, przywyk bowiem do listw od rnych dziwakw. Szybko jednak zorientowa si, e ma do czynienia z samorodnym matematycznym talentem. Oczywicie zna wikszo twierdze dowiedzionych przez Ramanujana do niektrych sam przyoy rk ale byy te takie, ktre widzia po raz pierwszy. Jak napisa: Te twierdzenia musiay by prawdziwe, bo gdyby nie byy, nikt nie miaby na tyle wyobrani, by je wymyli.

Nieciekawa liczba
SEKCJA POWSTAJE przy wsppracy

Czy mona na si tworzy genialne rzeczy? pyta Stanisaw Jerzy Lec. I odpowiada: Tak, trzeba tylko mie t si! Na czym ta sia polega? Czy mona j wywiczy? A kim s upoledzeni geniusze?
razem. Trzy lata pniej, w 1917 roku, Ramanujan ciko zachorowa. Trwaa wojna, wic hinduski geniusz nie mg wrci do ojczyzny, by tam w lepszym klimacie ratowa swe zdrowie. Ulokowano go w szpitalu w Putney. Hardy odwiedza go. Pewnego dnia wszed na sal, gdzie lea Ramanujan i, nie wiedzc, jak zacz rozmow, zaraz po powitaniu stwierdzi: Takswka, ktr tu jechaem, miaa numer 1729. Odniosem wraenie, e to raczej nieciekawa liczba. Na co Ramanujan natychmiast zareagowa: Ale nie, Hardy! Wcale nie! To bardzo interesujca liczba. To najmniejsza liczba, ktr mona przedstawi na dwa rne sposoby jako sum dwch liczb podniesionych do szecianu. Jak do tego doszed w okamgnieniu? Tak przejawia si intuicja genialnych matematykw.

Matematycy i logicy lubuj si w opowiadaniu anegdot o wybitnych umysach, ktre potra rozwizywa matematyczne problemy w sposb niedostpny zwykym miertelnikom. Sami uczeni czsto twierdz, e swoje odkrycia zawdziczaj intuicji, ktra pozwala im ujmowa abstrakcyjne struktury matematyczne oczami intelektu. Roger Penrose, ktry wraz ze Stephenem Hawkingiem udowodni szereg wanych twierdze z zakresu zyki czarnych dziur, twierdzi, e gdy kto widzi prawd matematyczn, jego wiadomo dociera do wiata idei i nawizuje z nim bezporedni kontakt. Wielu matematykw sdzi, e dotarcie do tego wiata jest moliwe dziki specycznej zdolnoci poznania, okrelanej jako intuicja. Jednym z najczciej przywoywanych przykadw intuicji i genialnych zdolnoci matematycznych jest wspomniany Srinivasa Ramanujan. Hardy sprowadzi go do Cambridge i wsppracowali

82

CHARAKTERY LISTOPAD 2013

TEKST BARTOSZ BROEK i MATEUSZ HOHOL

sawanci kalkulatory
Rdiger Gamm to ludzki kalkulator. Z atwoci potrafi podnosi liczby do dziewitej potgi i wyciga pierwiastki pitego stopnia, a take wylicza iloraz dwch liczb pierwszych do szedziesitego miejsca po przecinku.

PAP/DPA

CHARAKTERY LISTOPAD 2013

83

L A B O R A T O R I U M

WWW.CHARAKTERY.EU

na tropie umysu
Wielkanoc sprzed 50 tysicy lat
Niezwyke zdolnoci w tym matematyczne ujawniaj nie tylko geniusze, tacy jak Ramanujan, lecz take osoby dotknite autyzmem. Najsynniejszym chyba przypadkiem, opisanym przez Olivera Sacksa w ksice Mczyzna, ktry pomyli swoj on z kapeluszem, s bliniacy John i Michael. Obaj mieli inteligencj (znacznie) poniej przecitnej, ich IQ wynosio 60; nie potrali dokonywa nawet prostych operacji arytmetycznych. Ale mieli jedn niezwyk umiejtno usyszawszy dowoln dat z okresu osiemdziesiciu tysicy lat wstecz, potrali powiedzie, jaki by to dzie tygodnia. Byli te w stanie dokadnie poda, na jaki dzie przypadaa w danym roku Wielkanoc. Dysponowali niezwyk pamici: umieli dokadnie opisa pogod i wydarzenia z kadego minionego zyka albo odtworzy raz usyszany koncert fortepianowy. Dzi mwi si: ludzie z syndromem sawanta. Na wiecie yje okoo 100 osb z tym syndromem.

Ludzkie kalkulatory

Sawanci w kilka dni potrafi nauczy si nowego jzyka.

dnia w swoim yciu i z atwoci zapamitywali liczby, nawet trzystucyfrowe. Sacks opisuje, jak pewnego razu upuci na podog pudeko zapaek, te rozsypay si wok. Bliniacy spojrzeli i od razu jednym gosem wykrzyknli 111. Nie dowierzajc, Sacks przeliczy zapaki i okazao si, e jest ich 111! Innym razem usysza, jak bliniacy na przemian podaj szeciocyfrowe liczby. Zapisa je zaciekawiony, a po powrocie do domu sign po tabele liczb pierwszych i ze zdumieniem przekona si, e bliniacy wymieniali si kolejnymi liczbami pierwszymi (s to takie liczby naturalne, ktre dziel si tylko przez 1 i same siebie). Uzbrojony w tabele takich liczb wrci do nich i rzuci na gos omiocyfrow liczb pierwsz. Bliniacy wyranie si ucieszyli, po czym zaczli wymienia si dziesicio-, dwunasto-, a nawet dwudziestocyfrowymi liczbami, o ktrych Sacks mg jedynie domniemywa, e s pierwsze. Kiedy pyta bliniakw, w jaki sposb policzyli zapaki i jak znaleli liczby pierwsze, odpowiadali, e po prostu je zobaczyli. W 1887 roku dr J. Landon Down w wykadzie wygoszonym w Londyskim Towarzystwie Medycznym, mianem idiot savants okreli osoby, ktre jak bliniacy przy niskim ilorazie inteligencji ujawniaj niezwyke zdolnoci, nie tylko matematyczne czsto maj talenty muzyczne czy plastyczne. Sawanci, czyli upoledzeni geniusze, w kilka dni potra nauczy si nowego j-

Bywaj te ludzie o przecitnym ilorazie inteligencji, ktrzy wyspecjalizowali si w wybranych operacjach arytmetycznych. Takim ludzkim kalkulatorem jest Rdiger Gamm, Niemiec, ktry z atwoci potra podnosi liczby do dziewitej potgi i wyciga pierwiastki pitego stopnia, a take wylicza iloraz dwch liczb pierwszych do szedziesitego miejsca po przecinku. Dodatkowo jest w stanie wymawia sowa wstecz. Na wiatowych Mistrzostwach Obliczania w Pamici, ktre odbyy si w 2008 roku w Lipsku, obliczenie, ile wynosi 81 do potgi setnej zajo Gammowi dwie i p minuty. Innym ludzkim kalkulatorem, by moe najsynniejszym w minionym wieku, by Jacques Inaudi. Potrzebowa szeciu sekund, by obliczy, ile wynosi iloczyn 869 i 427 (a wynosi 371 063); natomiast policzenie, ile to bdzie 70 846 razy 88 875 zajo mu pidziesit pi sekund, po czym poda prawidowy wynik: 6 296 438 250. Potra te wykonywa takie obliczenia rwnoczenie. Pewnego dnia na spotkaniu francuskiej Akademii Nauk Henri Poincar, matematyk, zyk i astronom, spyta go, ile wynosi 4801 podzielone przez pierwiastek kwadratowy z 6, a jednoczenie Joseph Bertrand, matematyk i ekonomista zagadn, jaki dzie tygodnia by 11 marca 1822 roku. Po chwili namysu Inaudi poprawnie odpowiedzia na oba pytania. I dorzuci jeszcze wyliczenie, ile godzin, minut i sekund yaby osoba, ktra urodziaby si wanie 11 marca 1822 roku. Rdiger Gamm i Jacques Inaudi to ludzkie kalkulatory, osoby o przecitnym ilorazie inteligencji, ktre s ekspertami w przeprowadzaniu oblicze. Od geniuszy rni si tym, e s mniej twrczy, a od osb z syndromem sawanta tym, e rzeczywicie dokonuj operacji matematycznych.

Witaj 62 do kwadratu

Geniusz, sawant i ekspert, cho tak odmienni, wszyscy ujawniaj nieprzecitne zdolnoci matematyczne. Co ich czy? Wydaje si, e wsplnym mianownikiem jest zdolno zapamitywania przez wszystkie te osoby ogromnej liczby faktw, rwnie matematycznych. Potwierdzaj to opisane przez Sacksa moliwoci pamiciowe bliniakw, a take badania z uyciem obrazowania mzgu, jakim poddano Rdigera Gamma. Przeprowadzi je Allan Sny-

84

CHARAKTERY LISTOPAD 2013

der, neurobiolog i dyrektor Centre for the Mind na University of Sydney, i wykaza, e Gamm, dokonujc oblicze, korzysta nie tylko z pamici roboczej, ale take z pamici epizodycznej, bdcej rodzajem pamici trwaej. A zatem osoby o nadzwyczajnych zdolnociach matematycznych maj bezporedni dostp do niemal nieograniczonych zasobw swej pamici. Ale sama, choby ogromna pojemno pamici nie wystarcza, trzeba j czym wypeni, dlatego istotnym skadnikiem ponadprzecitnych zdolnoci matematycznych jest dugotrway trening, cige, wrcz obsesyjne zajmowanie si matematyk. Carl Friedrich Gauss, niemiecki matematyk, zyk, astronom i geodeta, uwaany za ksicia matematykw, czsto apa si na tym, e podwiadomie liczy swoje kroki. Trening matematyczny przynosi podwjn korzy. Po pierwsze co zdaje si charakteryzowa sawantw daje konkretn znajomo liczb. Matematyk Wim Klein zauway: Liczby s dla
reklama reklama

mnie, mniej lub bardziej, przyjacimi. Przecie 3844 nie znaczy to samo dla ciebie, co dla mnie, prawda? Dla ciebie jest to tylko trzy, osiem, cztery i cztery. Ale ja mwi: Witaj 62 do kwadratu!. Sacks spekuluje, e bliniacy i inne uzdolnione matematycznie osoby z syndromem sawanta mwi Cze! milionom liczb. Po drugie taki trening, poprzez cige obcowanie z matematyk, pozwala tak geniuszom, jak i ekspertom zbudowa cay arsena metod i trickw, ktre pomagaj im w liczeniu i rozwizywaniu problemw matematycznych. Rne sztuczki obliczeniowe opisuje jeden z najwikszych zykw dwudziestego wieku, Richard Feynman. Czsto zakada si on, e potra w krtkim czasie wykona, z zadan dokadnoci, rne obliczenia. W autobiogracznej ksice Pan raczy artowa, Panie Feynman pisze: Kiedy byem w Los Alamos, wyszo na jaw, e arcymistrzem w rachunkach jest Hans Bethe [amerykaski zyk niemieckiego pochodzenia, laureat Nagrody Nobla przyp. red.].

Postaw na mow ciaa, by osign sukces

27,90 z s. 344, cena 34,90 z

31,90 z s. 216, cena 39,90 z, oprawa twarda

16,00 z s. 112, cena 19,95 z

16,00 z s. 160, cena 19,95 z Na haso Charaktery kup ksiki z rabatem

www.jednosc.com.pl

41 349 50 50

L A B O R A T O R I U M

WWW.CHARAKTERY.EU

na tropie umysu
Kiedy na przykad podstawialimy rne liczby do wzoru i potrzebne byo 48 do kwadratu. Sigam po kalkulator Marchanta, a on mwi: To bdzie 2300. Zaczynam naciska guziki, a on mwi: A dokadnie 2304. Maszyna wywietla 2304. Kurcz! Niezy jeste!, mwi. Nie wiesz, jak si oblicza kwadrat liczb zblionych do 50? pyta. Podnosisz do kwadratu 50 to daje 2500 i odejmujesz 100 razy rnica 50 i twojej liczby (w tym wypadku 2), czyli wychodzi 2300. Jeeli potrzebujesz dokadny wynik, podnosisz rnic do kwadratu i dodajesz. Wychodzi 2304. By zbada t hipotez, Snyder i jego zesp poddali eksperymentowi kilkunastu zdrowych ochotnikw. Zastosowano przezczaszkow stymulacj magnetyczn (TMS) o niskiej czstotliwoci (1 Hz), stymulujc przez pitnacie minut lewy pat czoowy kadego badanego. W ten sposb prbowano wyczy lub przynajmniej osabi funkcje tego obszaru mzgu, a wic w jakim sensie wywoa stan podobny do tego, w jakim znajduj si osoby autystyczne. Zarwno przed, jak i po stymulacji magnetycznej uczestnicy eksperymentu mieli okrela, ile punktw licz prezentowane na ekranie zbiory; ich liczebno wahaa si od 50 do 150. Okazao si, e po stymulacji magnetycznej a u omiorga z dwanaciorga uczestnikw zaobserwowano znaczc popraw precyzji udzielanych odpowiedzi. A zatem by moe jest tak, jak sugeruje Snyder: sawanci precyzyjnie potra okreli liczebno zbiorw, gdy posiadaj bezporedni dostp do danych, ktre w normalnie funkcjonujcym mzgu s ignorowane ze wzgldu na dziaanie lewej pkuli i jzykowej kategoryzacji wiata. Co za co. Jzykowa kategoryzacja wiata pozwala na posugiwanie si pojciami abstrakcyjnymi, bez ktrych matematyka obej si nie moe. Z drugiej strony bezporedni ogld konkretnych wielkoci jest czym, co system poj abstrakcyjnych najwyraniej ogranicza. To dlatego sawanci, ktrzy maj kopot z abstrakcyjn kategoryzacj wiata, widz naraz 111 zapaek, czego nie potra osoba, ktrej lewy pat skroniowy funkcjonuje normalnie.

Bez zdolnoci abstrakcyjnego mylenia wybitni matematycy byliby podobni do sawantw.

Nie od dzi wiadomo, e trening czyni mistrza, a rne tricki uatwiaj obliczenia. Niektrzy, jak Inaudi, wykorzystuj je tylko dla samego liczenia i popisywania si, inni na przykad Bethe i Feynman sigaj po nie, dowodzc twierdze i odkrywajc nowe prawa.

Sto jedenacie zapaek naraz

Zagadk nadal pozostaje, w jaki sposb sawanci potra byskawicznie okreli liczb przedmiotw w duym zbiorze. Skd na przykad bliniacy wiedzieli, e rozsypanych zapaek byo dokadnie 111? Badania pokazuj, e precyzyjnie moemy okreli liczebno tylko bardzo maych zbiorw, a kiedy elementw jest wicej, potramy poda tylko przyblione szacunki. Allan Snyder przypuszcza, e to prawa pkula naszego mzgu rejestruje dokadne informacje o liczebnoci nawet duych zbiorw. W normalnych warunkach nie mamy jednak penego dostpu do tych danych, gdy w proces percepcji ingeruje lewa pkula, odpowiedzialna za integrowanie rozproszonych informacji w spjny obraz rzeczywistoci. Tymczasem u sawantw nie dziaa poprawnie wanie lewa pkula, a dokadnie lewy pat skroniowy, gdzie znajduj si orodki (np. Wernickego) odpowiedzialne za rozumienie jzyka i generowanie znaczenia. Funkcje te s u sawantw upoledzone, nie tumi wic danych zbieranych przez praw pkul. Std ich niezwyke zdolnoci, dziki ktrym potra, jak bliniacy, okreli dokadnie, ile zapaek spado na podog.

Midzy sowami

Jaki w istocie jest zwizek midzy jzykiem a poznaniem matematycznym? Wyniki bada przeprowadzonych m.in. przez psycholok Elizabeth Spelke czy kognitywistw Georgea Lakoa i Rafaela Neza wyranie sugeruj, e nie ma matematyki bez jzyka. Patrzc z perspektywy ewolucyjnej, rozwj komunikacji jzykowej umoliwi powstanie zoonych teorii matematycznych. Tymczasem w wietle bada nad sawantami wydaje si, e abstrakcyjny system pojciowy, ktry nabywamy poprzez jzyk, w znaczcy sposb tumi pewne umiejtnoci matematyczne. Co wicej, wybitni matematycy i zycy czsto podkrelaj, e w ich pracy jzyk nie jest im potrzebny. Albert Einstein pisa: Sowa i jzyk, czy to mwione, czy pisane, nie graj adnej roli w moim procesie mylowym. Psychologicznymi cegiekami, ktre su za budulec mych myli, s pewne znaki lub obrazy, mniej lub bardziej klarowne, ktre mog do woli przywoywa i rekombinowa. Warto wspomnie, e sam Einstein w dziecistwie cierpia na dyslali, czyli zaburzenie w nabywaniu i poprawnej artykulacji mowy.

86

CHARAKTERY LISTOPAD 2013

Wraenie, e jzyk nie wpywa na proces mylenia w matematyce myl wyraona przez Einsteina bierze si z nieadekwatnej wizji jzyka. Gdyby jzyk, jak chcia Noam Chomsky, by oparty o wrodzon gramatyk (dziaajc troch jak komputer), jego rola w poznaniu matematycznym byaby znikoma, jeli nie adna. Ale jzyk jest czym innym to wytworzony w interakcjach ciaa ze rodowiskiem i innymi ludmi system konkretnych i abstrakcyjnych poj, a kluczowym mechanizmem poznawczym, bez ktrego nie sposb wyobrazi sobie uprawiania matematyki, jest metaforyzacja. Ona jest kluczem do wiata abstrakcyjnych poj, take matematycznych. Przenosi struktur opanowanych pojciowo, cielesnych dowiadcze na now, abstrakcyjn dziedzin poznania. Bez zdolnoci abstrakcyjnego mylenia, moliwej dziki metaforyzacji, wybitni matematycy byliby podobni do sawantw: potraliby okrela wasnoci liczb, ale nie byliby w stanie przeprowadza rachunkw, nie mwic ju o dowodzeniu twierdze. Innymi sowy, matematyczni geniusze maj co z sawantw, gdy idzie o zdolno wizualizacji konkretnych struktur matematycznych (np. liczb), ale potra t umiejtno okiezna za pomoc abstrakcyjnej aparatury pojciowej. Geniusz wskazuje drog, ktr kroczy talent twierdzia Marie von Ebner-Eschenbach. Naszym zdaniem geniusz jest wynikiem zoonej gry midzy abstrakcyjn aparatur pojciow a ogldem konkretnych struktur matematycznych. Umiejtno prowadzenia tej gry, cho oparta na wrodzonych zdolnociach, w ogromnym stopniu zaley od odpowiedniego treningu.

Barbara Zurer Pearson

JAK WYCHOWA DWUJZYCZNE DZIECKO

Poradnik dla rodzicw (i nie tylko)
Poradnik ten zosta napisany z myl o rodzicach, przyszych rodzicach, ich krewnych i znajomych. Rodzicom ksika ta dostarczy informacji pomocnych w podjciu decyzji o dwujzycznym wychowaniu dzieci. Barbara Zurer Pearson

www.mediarodzina.pl

Prof. dr hab. BARTOSZ BROEK jest kognitywist, filozofem i prawnikiem, pracuje na Uniwersytecie Jagielloskim, jest czonkiem Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych w Krakowie. Napisa wiele ksiek, midzy innymi Rule-Following. From Imitation to the Normative Mind oraz The Double Truth Controversy. Dr MATEUSZ HOHOL jest kognitywist i filozofem, pracuje na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawa II, jest czonkiem Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych w Krakowie i autorem ksiki Wyjani umys. Struktura teorii neurokognitywnych, Razem napisali Umys matematyczny. Niniejszy artyku powsta w oparciu o fragmenty tej ksiki, wydanej przez Copernicus Center Press.
Sekcja redagowana przy wsppracy Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych, www.copernicuscenter.edu.pl.

Marina Rowan

MAM NA IMI MARINA I JESTEM ALKOHOLICZK

Na chorob alkoholow cierpi co sidmy obywatel naszej planety, w tej grupie jest coraz wicej kobiet. To pikna ksika o poszukiwaniu wasnej tosamoci, ponownym narodzeniu i trzewym yciu.
reklama