AKCENTY LINGWISTYKA

WWW.CHARAKTERY.EU

TEKST UKASZ KWIATEK

Czego ucz mapy

N
iewiele jest w nauce sporw o tak dugiej historii i tak burzliwym przebiegu, jak ten, na czym polega jzykowa komunikacja i czym waciwie s sowa. ladw tego sporu mona by szuka u staroytnych Grekw, ale najciekawsze pomysy narodziy si dopiero w kilkunastu ostatnich dekadach. Od poowy wieku XX przez wiele lat dyskusj na ten temat zdominowali zwolennicy Noama Chomskyego, ktry uzna, e jzyk opiera si na systemie regu formalnych, dokadnie okrelajcych wszystkie moliwe sposoby uycia poszczeglnych sw. Koncepcja Chomskyego, z punktu widzenia nauk formalnych imponujca, ma jedn zasadnicz wad nie przemawiaj za ni argumenty biologiczne. Chomsky przyj cakowicie ad hoc, e te reguy (nazywane Gramatyk Uniwersaln, w skrcie UG) s zakodowane w mzgach ludzkich, w postaci biologicznego Moduu Akwizycji Jzyka (Language Acquisition Device, LAD). Wanie obecno tego moduu ma tumaczy fakt, e dzieci bez wysiku ucz si dowolnego jzyka ojczystego suchajc dorosych, automatycznie dostrajaj parametry UG do regu waciwych dla jzyka spoecznoci, w ktrej si wychowuj. W pniejszych latach Chomsky wielokrotnie zmienia zdanie co do tego, ktre elementy jzyka tworz UG, ale on sam i jego zwolennicy nigdy nie przestali wierzy, e tylko taka siatka pojciowa pozwala wyjani fenomen jzyka. Zanim teoria Chomskyego zacza traci zwolen nikw przede wszystkim za spraw Georga Lakoa i programu jzykoznawstwa kognitywnego wywara olbrzymi wpyw na kierunek wielu bada. Midzy innymi tych, ktrych celem bya odpowied na pytanie, czy zwierzta (zwaszcza

SEKCJA POWSTAJE przy wsppracy

W orodku Great Ape Trust, znajdujcym si w Des Moines, w USA, yje grupa map, z ktrymi mona rozmawia w specjalnie zaprojektowanym jzyku Yerkish. Jak to moliwe? Czy zwierzta rzeczywicie mog porozumiewa si jak ludzie?
naczelne) posuguj si jzykiem w rodowisku naturalnym i czy s w stanie nauczy si jzyka zaprojektowanego przez czowieka.

Teorie a fakty
W czasach, gdy Chomsky popularyzowa swoje pogldy, przedpole do prowadzenia eksperymentw z uczeniem zwierzt jzyka byo ju oczyszczone. Wprawdzie Jane Goodall dopiero rozpoczynaa swoje synne obserwacje w Gombe i nikt nie zdawa sobie sprawy, jak zoone ycie spoeczne wiod w naturalnym rodowisku szympansy,

92

CHARAKTERY GRUDZIE 2013

Xxxxxxxxxxxxxxxxx xxxxxxx xxxxxx xxxx xxxxx

Corbis

a przede wszystkim jak bogaty jest ich system komunikacji, to jednak pierwsze prby nauczenia map mwienia po angielsku byy ju przeprowadzone. Oczywicie bez powodzenia. Brak postpw map w nauce mwienia po angielsku tumaczono anatomicznymi rnicami w budowie krtani ludzi i szympansw (obecnie wiemy, e rola tych rnic bya przeceniana). I skoro nie wyszo z mow, sprbowano uczy map Amerykaskiego Jzyka Migowego (American Sign Language, ASL). Bohaterem najgoniejszego eksperymentu w tym nurcie, prowadzonego w latach 70., by Nim Chimpsky, szympans, ktrego imi w oczywisty sposb nawizywao do Chomskyego. Edukacj Nima kierowa Herbert Tarrace, wielki zwolennik teorii Chomskyego. Po szeciu latach bada, mimo pocztkowego optymizmu, Tarrace ogosi, e cay projekt zakoczy si askiem. Nie dlatego, e Nim nie nauczy si adnych gestw ASL w istocie

opanowa ich ponad 120. Nim posugiwa si jednak gwnie jednoelementowymi wypowiedziami, a jego rekordem byo stwierdzenie: give orange me give eat orange me eat orange give me eat orange give me you. Przeprowadzajcy eksperyment naukowcy nie dopatrzyli si jednak w wypowiedziach Nima adnych struktur gramatycznych. Wycignli wniosek, e szympans pozbawiony jest LAD i nigdy nie nauczy si jzyka. Na podstawie wynikw tych bada wpywowy lingwista Thomas Sebeok ogosi, e wszelkie doniesienia o posugujcych si jzykiem zwierztach s efektem niewiadomej stronniczoci, samooszukiwania si, magicznych sztuczek i przedstawie cyrkowych. Niektrym badaczom zarzuci wrcz celowe oszustwa i defraudacje pozyskiwanych grantw. W jaki sposb Sebeok uzasadnia swoj skrajn opini? Zapytany, jakie fakty przekonayby go do tego, e mapy potra nauczy si czego zblionego do ludzkiego jzyka, odpar: Nie fakty mnie przekonuj, a teorie.

Kanzi, szympans bonobo, uczy si porozumiewa za pomoc leksygramw.

CHARAKTERY GRUDZIE 2013

93

AKCENTY LINGWISTYKA

WWW.CHARAKTERY.EU Sue Savage-Rumbaugh uczy szympansic o imieniu Panibasha uywa zoonego jzyka znakw.

Najbardziej przekonujco w tamtym czasie wygldaa teoria autorstwa Noama Chomskyego, z ktrej wynikao, e do posugiwania si jzykiem potrzebna jest wrodzona gramatyka, a tej Nimowi ewidentnie brakowao. Nowe fakty pokazay jednak, e to z teori Chomskyego a nie z mapami jest co nie tak.

Magia leksygramw
Z pocztkiem lat 70. na Uniwersytecie Emory w Atlancie wystartowa projekt LANA (od LANguage Analogue), opierajcy si na nowej formie symboli. Kierowa nim psycholog porwnawczy Duane Rumbaugh.

Istot komunikacji jest zdolno do przekazania komu czego, czego jeszcze nie wiedzia.
W LANA zamiast gestw ASL zaczto stosowa abstrakcyjne obrazki leksygramy, bdce (podobnie jak gesty) odpowiednikami caych sw (patrz aplikacja Jak rozmawia z mapami, s. 96). Sownik leksygramw zawiera symbole bdce nazwami czynnoci, obiektw, zwaszcza ywnoci, prostych wasnoci (np. duy, may, zielony, ale rwnie zy i dobry), relacji przestrzennych i czasowych czy nazw wasnych (imion map i opiekunw, miejsc). Jzyk leksygramw Yerkish, nazwany tak na cze Roberta Yerkesa, pioniera prymatologii posiada pewne reguy gramatyczne: inne kolory sym-

boli odpowiadaj czasownikom, inne rzeczownikom, jeszcze inne przymiotnikom. Gramatyczno Yerkish to oczywisty wpyw teorii Chomskyego, ale prawdopodobnie nie ma ona wikszego znaczenia praktycznego lub lozocznego mapy mog inaczej ni ludzie przetwarza znaczenia leksygramw (w pewnych przypadkach mog na przykad widzie czynnoci tam, gdzie ludzie widz rzeczy, i vice versa). Pierwsz map, ktr uczono Yerkish, bya szympansica Lana. Nauczya si korzysta z leksygramw do wykonywania polece i osigania wasnych celw, jednak jej umiejtnoci bardziej przypominay uywanie zakl ni jzykow komunikacj. Potraa na przykad wybra sekwencj znakw [PLEASE MACHINE GIVE M&MS PERIOD] ktra oznaczaa Prosz Maszyno, daj M&MS kropka (koniec zdania), co skutkowao tym, e specjalnie zaprogramowany komputer nagradza Lan cukierkiem M&MS. Wszystkie poprawne (wywoujce jaki efekt) sekwencje miay specjaln gramatyczn konstrukcj np. leksygram [PLEASE] peni funkcj pocztku zdania, a [PERIOD] koca. Po jakim czasie, gdy do tablicy dodawane byy kolejne leksygramy, Lana nauczya si czy rne sekwencje dla osigania nowych celw. Jednak ludzie inaczej wykorzystuj symbole jzykowe raczej odnosimy je do stanw mentalnych drugiego czowieka, nie staramy si nimi wywoywa efektw zycznych (czciej po prostu rozmawiamy, ni rzucamy zaklcia). To z tego powodu trudno uzna, e Lana nauczya si jzyka. Raczej po prostu osigna biego w wywieraniu zmian stanu zycznego (manipulowaniu komputerem rzucaniu zakl). Rumbaugh wprawdzie wspomina o kilku rozmowach pomidzy Lan a ba-

94

CHARAKTERY GRUDZIE 2013

Corbis

daczami, w jednej z nich szympansica rzekomo miaa celowo odmwi wykonania polecenia (uycia kodu, ktry sprawia, e otwarte zostaje okno), ale rwnie dobrze moga po prostu nie zrozumie opiekunw. Mimo wszystko Lana zdobya pewne zdolnoci skadajce si na jzykow komunikacj. Bez specjalnego treningu zacza uywa parafraz do proszenia o przedmioty, ktrym nie zosta jeszcze przypisany pojedynczy leksygram. I tak dla kreatywnej szympansicy ogrek stawa si bananem, ktry jest zielony [BANAN KTRY-JEST ZIELONY], a pomaracza pik, ktra jest pomaraczowa [PIKA KTRY-JEST POMARACZOWY]. Co wicej spontanicznie zacza uywa leksygramu [TO] w odniesieniu do obiektw, ktrych nazw jeszcze nie poznaa.

Jak prosi o jedzenie

W 1975 roku do projektu Duanea Rumbaugha doczya jego pniejsza ona, Sue Savage-Rumbaugh. Od pocztku nieufnie podchodzia do wynikw i wnioskw uzyskiwanych przez czonkw zespou. Uwaaa, e bdcy pod wpywem teorii Chomskyego naukowcy niepotrzebnie wymagaj od map posugiwania si caymi zdaniami, w ktrych miayby si odbija wrodzone reguy gramatyczne. Zdaniem Sue istot komunikacji jest co innego: zdolno do przekazania innej jednostce czego, czego on lub ona jeszcze nie wiedziaa. A do tego wystarczaj nawet pojedyncze sowa, jeeli oczywicie padn w odpowiednim kontekcie. Uwaajc, e Duane Rumbaugh zbyt atwo uzna, e jego mapy posuguj si jzykiem, Sue Savage-Rumbaugh postawia nastpujce pytanie: co to znaczy, e mapa potra wskaza odpowiedni leksygram, jeeli zobaczy jaki obiekt X? Teoretycznie moe to by: 1) proszenie o X, 2) nazywanie go, 3) komentowanie faktu, e X znajduje si w danym miejscu. Inny problem dotyczy rozumienia: 4) czy mapa zdaje sobie spraw z tego, w ktrym z tych celw kto inny posuguje si odpowiednim leksygramem? I uznaa, e musi nauczy swoje szympansy wszystkich tych czterech aspektw komunikacji, by mona byo stwierdzi, e posuguj si one leksygramami, tak jak ludzie sowami. Sue rozpocza prac z dwoma kolejnymi szympansami: Shermanem (dwuipletnim samcem) i Austinem (ptorarocznym samcem). Mapy podczas nauki korzystay z elektronicznych tablic, na ktrych wywietlane byy leksygramy. Symbole przy kadym uruchomieniu urzdzenia zmieniay pooenie, by mapy po prostu nie uwarunkoway si na naciskanie odpowiedniego miejsca na tablicy. Pocztkowo Shermana i Austina uczono wybierania odpowiedniego leksygramu po pokazaniu im jakiego jadalnego obiektu, ktrym byy nagradzane za poprawn odpowied. Na tym eta-

pie nie mona jeszcze rozstrzygn, czego waciwie uczy taka procedura. Pniej sytuacja ulega zmianie: mapy nadal miay wybiera odpowiedni leksygram po zaprezentowaniu im jakiego jadalnego przedmiotu, ale tym razem w nagrod za poprawn odpowied otrzymyway co innego (przedmioty, ktre miay nazywa, byy plastikowymi atrapami, by mapy zrozumiay, e to nie dla nich rozwizuj wymagajce zadania). Oba szympansy pocztkowo byy mocno skonfundowane zmian, ale ostatecznie pogodziy si z ni. Eksperyment przeprowadzono z trzema rnymi przedmiotami sodkim ziemniakiem, bananem i cukierkiem M&MS. Po krtkim szkoleniu mapy dokonay generalizacji poznanej procedury na wszystkie pozostae znane im symbole. W efekcie Sherman i Austin nauczyy si prosi o konkretne jedzenie, kiedy tylko miay na to ochot, oraz poprawnie nazywa przedmioty prezentowane im na obrazkach zarwno spontanicznie, jak i na prob zespou badaczy.

Mapie konwersacje
Wikszym wyzwaniem byo nakierowanie map na to, co oznacza uycie przez kogo innego danego leksygramu (rozumienie jzyka). Pierwsze testy sprawdzajce t zdolno wypady katastrofalnie

reklama

AKCENTY LINGWISTYKA

WWW.CHARAKTERY.EU

ani Sherman, ani Austin w ogle nie byy zainteresowane tym, co pokazywa kto inny. Naleao zatem stworzy takie warunki, w ktrych suchanie staje si istotne. W przykadowym eksperymencie jeden z szympansw obserwowa schowanie jakiego przysmaku w jednym z kilku metalowych pojemnikw, z ktrych kady mg by otwarty wycznie przy pomocy okrelonego narzdzia m.in. klucza, klucza francuskiego, dwigni czy magnesu. Szympans, ktry wiedzia, gdzie ukryte zostao jedzenie, nie mia dostpu do narzdzi w przeciwiestwie do drugiego szympansa, ktry z kolei nie posiada wiedzy o ukrytym jedzeniu. Pierwszy szympans musia zatem poprosi drugiego za pomoc leksygramw o odpowiednie narzdzie. Jeeli udao im si porozumie, pojemnik mg zosta otwarty i zwierzta dzieliy nagrod. Jeeli drugi szympans podawa nieodpowiednie narzdzie, pierwszy prbowa go poprawi za pomoc leksygramw, gestw i wokalizacji. Kto wie, czy takimi eksperymentami Savage-Rumbaugh nie zrekonstruowaa warunkw, w jakich jzyk wyewoluowa u ludzi jako narzdzie do komunikacji, niezbdne przy realizacji wsplnych celw. Bardzo pouczajce s bdy, jakie Sherman i Austin popeniay w proszeniu o narzdzia Austin najczciej myli leksygramy oznaczajce klucz francuski ze zwykym kluczem, a Sherman klucz ze strzykawk. Pomyki z ca pewnoci nie byy wynikiem podobiestwa poszczeglnych leksygramw. Jak zauwaa Savage-Rumbaugh: Wydaje si, e szympansy organizuj wasne dowiadczenia z narzdziami pod wzgldem ich funkcji. Innymi sowy dla Austina czynno przekrcania, czy to kluczem, czy kluczem francuskim, bya najwaniejsza, podczas gdy dla Shermana nadrzdn bya czynno wtykania czy to klucza, czy strzykawki. To byo tak, jakby szympansy uyway symboli jako czasownikw, a nie rzeczownikw, jak planowalimy. Sugeruje to, e mapy mog inaczej ni ludzie postrzega pewne symbole, niekoniecznie jako nazwy klas obiektw (rzeczowniki), a raczej klas akcji (czasowniki).

Jak rozmawia z mapami

Na ilustracji zestaw leksygramw stosowanych w jzyku Yerkish do komunikacji z mapami. Symbole w grnym rzdzie od lewej strony: batat, askota, pomaracza, Nathen (imi), przyczepa, orzeszek, samochd, rodzynka, hamburger, Sherman (imi), jajko, kopa, Kanzi (imi), Austin (imi), lodwka, piaskownica.
rdo: www.greatapetrust.org

Kanzi szympans geniusz

Przeom nadszed na pocztku lat 80., gdy zwolennicy teorii Chomskyego cigle byli w ofensywie. Dokona go Kanzi, ptoraroczny szympans bonobo. Zwierz wanie miao rozpocz nauk Yerkish. Zdumieni naukowcy zauwayli jednak, e Kanzi ju zna wiele leksygramw. Niemal od narodzin przebywa on w laboratorium, czas spdza na zabawach w pomieszczeniach, w ktrych inne szympansy uczestniczyy w jzykowych eksperymentach. W efekcie Kanzi jzyka nauczy si zupenie spontanicznie, podobnie jak dzieci dziki przysuchiwaniu si (i podgldaniu) niemal od urodzenia komunikujcych si dorosych. Po latach dalszej edukacji Kanzi pozna setki rnych leksygramw, rozumie rwnie wiele wypowiedzi mwionego jzyka angielskiego (naukowcy formuuj wypowiedzi zarwno za pomoc leksygramw, jak i sw). Ze skutecznoci przewyszajc typowe dwuiproczne dziecko Kanzi wykonuje usyszane polecenia typu: wykonaj czynnoci A z obiektem B w miejscu C (w butelk do lodwki, wynie telewizor na zewntrz itd.). wietnie radzi sobie rwnie z pozajzykowymi zadaniami gra w proste gry komputerowe (np. Pac-Mana), rozpoznaje siebie nie tylko w lustrze, ale i na ekranie telewizora, uywa skomplikowanych narzdzi,

96

CHARAKTERY GRUDZIE 2013

www.iowaprimatelearning.org

np. zapalniczki. Przejawia pewne cechy teorii umysu (zdaje si rozumie, e ludzie maj pragnienia, emocje, intencje, dostp do okrelonej wiedzy), cho trudno rozstrzygn, czy potra snu reeksje na temat wasnego umysu (innymi sowy czy ma samowiadomo).

Od symboli do gramatyki
Istniej znaczne rnice pomidzy uywaniem Yerkish przez mapy, w tym przez Kanziego, a ludzk komunikacj jzykow. Ju kilkuletnie dzieci posuguj si jzykiem na wicej sposobw ni dorose mapy np. zadaj pytania i snuj rne opowieci. Rozumiej rnice w znaczeniu powodowane gramatyk wiedz np., e Mapa je banana i Banan je map to zdania o zupenie innym znaczeniu. Doroli ludzie operuj ponadto pojciami abstrakcyjnymi i metaforami. Szympansy uczone Yerkish takiego stopnia komunikacji nie osigny, by moe s do tego wszystkiego biologicznie niezdolne. Ale raczej nie dlatego, e brakuje im poszukiwanego przez zwolennikw Chomskyego LAD. Cho z Kanzim nie porozmawia si o polityce czy sporcie, mona zapyta go, jak chciaby spdzi czas albo opowiedzie mu, co robi w drugim pokoju inne mapy, a on bdzie w stanie wykorzysta t wiedz. Wyniki dowiadcze z jzykiem Yerkish potwierdzaj, e komunikacja moliwa jest nawet za pomoc prostych symboli (pojedynczych sw czy gestw), jeeli tylko kto ma pewn wiedz o stanach mentalnych rozmwcy (potra wyobrazi sobie, o czym myli rozmwca). Najwidoczniej ewolucja wyposaya mapy w mzgi zdolne do pewnego rodzaju takich operacji. Prawdopodobnie dziki nieco bardziej elastycznym mzgom nasi przodkowie, wychodzc od prostego systemu komunikacji, wynaleli gramatyk, ktra zwiksza precyzj wypowiedzi, i rozbudowali swj sownik rwnie o pojcia abstrakcyjne takie jak: jzyk, symbol, wiedza czy wyobrania.

Poradnik, ktry: pozwoli zmierzy si z prawd o chorobie daje odwag i nadziej chorym, rodzinie i lekarzom wyzwala siy do walki z rakiem

> Siy, ktre pokonaj raka

Dowiadczeniami z chorob dzieli si 33 wybitnych terapeutw, psychoonkologw, duchownych, naukowcw, lekarzy onkologw, chorych, ktrzy si nie poddali, i ich bliskich. Nikt z nas nie wie, co bdzie jutro, lecz mamy dane dzi. Dzi z wszystkimi jego urokami, troskami, z cierpieniem i radoci. I dzi wanie moemy zacz y zgodnie z tym, co nadaje naszemu yciu sens. Teraz jest najwaciwszym momentem do dziaania, jedynym, ktry istnieje naprawd. Joanna Dudek-Gbicka, psycholog i psychoterapeuta

UKASZ KWIATEK kognitywista i filozof, doktorant na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II, jest czonkiem Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych w Krakowie, redaguje popularnonaukowy serwis GraniceNauki.pl.
Sekcja redagowana przy wsppracy Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych, www.copernicuscenter.edu.pl.

Ksika dostpna w ksigarniach, salonach prasowych Empik oraz na www.sklep.charaktery.eu

CHARAKTERY GRUDZIE 2013

97